Güç Sist 1 Ders - Notu

M. Hakan HOCAOLU Analiz 1(Notlar).htm 01.03.
07 1
G Sistemleri Analizi
indekiler

1 GR.................................................................................................................................................................................2
1.1 G SSTEMLER N GEREKL OLAN TEMEL ALIMALAR..................................................................4
1.2 NOTASYON.............................................................................................................................................................6
1.3 TEK FAZLI DEVREDE G..................................................................................................................................7
1.4 FAZLI DENGEL DEVRELERDE G..........................................................................................................9
1.5 PER-UNT (BAIL) BYKLKLER..................................................................................................................9
1.6 SMETRL BLEENLER....................................................................................................................................10
1.6.1 a ilemcisi...........................................................................................................................................................11
1.6.2 Simetrili bileenlerin empedanslara etkisi .........................................................................................................12
1.6.3 Simetrili bileenlerde g...................................................................................................................................12
2 SSTEM MODELLEMES ...........................................................................................................................................13
2.1 HATLAR................................................................................................................................................................13
2.1.1 Diren.................................................................................................................................................................14
2.1.1.1 Direncin scaklkla deiimi .......................................................................................................................................15
2.1.1.2 Deri etkisi ...................................................................................................................................................................15
2.1.2 Endktans...........................................................................................................................................................17
2.1.2.1 letkenin iindeki ak dalm....................................................................................................................................19
2.1.2.2 Tek fazl iki damarl hatlarn endktans ....................................................................................................................20
2.1.2.3 Bir gurup iindeki iletkenin durumu...........................................................................................................................22
2.1.2.4 ok telli tek fazl iletkenler ........................................................................................................................................23
2.1.2.5 fazl hatlarn endktans........................................................................................................................................25
2.1.2.6 Topran etkisi............................................................................................................................................................27
2.1.3 Kapasitans..........................................................................................................................................................28
2.1.3.1 Bir iletkenin evresindeki elektrik alan .....................................................................................................................29
2.1.3.2 ki iletkenli hatlarn kapasitans..................................................................................................................................30
2.1.3.3 fazl hatlarn kapasitans .......................................................................................................................................32
2.1.3.4 Topran etkisi............................................................................................................................................................34
2.2 TRANSFORMATRLER......................................................................................................................................36
2.2.1 deal Transformatr ...........................................................................................................................................37
2.2.2 Transformatrn Edeer Devreleri ..................................................................................................................38
2.2.3 zel Transformatrler........................................................................................................................................41
2.2.3.1 fazl transformatrler ............................................................................................................................................41
2.2.3.2 sargl transformatrler .........................................................................................................................................44
2.2.3.3 Oto-transformatrler...................................................................................................................................................45
2.2.3.4 Kademeli transformatrler..........................................................................................................................................46
2.2.3.5 Faz kaydrclar...........................................................................................................................................................48
2.2.3.6 Topraklama transformatrleri.....................................................................................................................................50
2.3 RETELER .........................................................................................................................................................51
2.3.1 Senkron Makinelerin Yaps ...............................................................................................................................52
2.3.2 Senkron makine parametreleri ...........................................................................................................................53
M. Hakan HOCAOLU Analiz 1(Notlar).htm 01.03.07 2

1 Giri
Elektrik g sistemleri deien ve gelien mevcut mteri ihtiyalarn hzl, temiz, ekonomik bir ekilde
karlarken, enerji pazarna giren alternatif ebekelerle gereki, ucuz, evresel duyarllklara cevap
verebilecek zmler reterek rekabet etmek zorundadr. Alternatif enerji ebekelerinin zorlamalarna
ramen halen enerji ihtiyacnn byk bir blm elektrik g ebekeleri yoluyla salanmaktadr.
Geen yzyln sonunda doru akmla alan ark lambalarnn kullanm ile balayan elektrik enerjisinin
ticari kullanm 1888 de Nicolai Teslann asenkron motor patentini almasyla farkl bir yne doru
evrilmeye balamtr. Buna paralel olarak elektriki g sistemlerinin yaps da deimeye balamtr.
Genellikle ark lambalarn altrmak iin 100V civarnda olan doru akm (DA) uzun mesafelere
iletimi salamak amacyla nce 1300Va (1882, Mnih fuar) daha sonra 3000V a (1883, Grenoble-
Vizille hatt) karlmtr [1]. O zaman ki inan 100V DA n herhangi bir kazaya yol amakszn
dokunulabilecei yolunda idi. Buna ramen ilk datm ebekesi 1886 da 500V AA olarak
gerekletirilmiti. Bu ebekede mteriler 16 kk transformatr yardmyla 100V AA ile
beslenmekteydi. 1889 da AA ve DA arasnda bir sava balad Westinghouse AA Edison ise DA
taraftar idiler. Edison kpek ve atlar zerinde yapt deneylere dayanarak AA n ok daha byk
tehlikeler barndrd iddiasnda bulunuyordu. Buna kar ise Westinghouse AA n herhangi bir fazla
tehlike arz etmedii iddiasyla Edisona dello teklifinde bulunuyordu. Bu teklife gre her iki tarafta biri
AA dieri DA olmak zere eit gerilimlere maruz kalacaklar gerilimin seviyesi eit ekilde 100, 150,
200V eklinde arttrlacakt. Dello gereklemedi fakat 1890 da Kremler elektrikli sandalyede idam
edildi tabii ki AA ile! Bu yzyln banda AA n DA a nazaran daha tehlikeli olduu bilinmekle
beraber. Datm ebekeleri AA olarak ve topraklanmayarak gerekletirilmeye baland. Ancak datm
ebekeleri karmaklatka farkl mterilerin farkl fazlarnda oluabilecek ksa devre arzalar yangn
ve temas tehlikesine her zaman maruz kalnabilecei gereini gndeme getirmiti. Bu tehlikeler
sebebiyle alak gerilim ebekeleri topraklanmaya balad. Mesela ngilterede 1912 den beri tm
ebekelerin her hangi bir ekilde topraklanmas zorunludur [2]. Alak gerilim ebekeleri topraklama
sistemleri IEC tarafndan standardize edilmitir [3], ntr noktas ile ilgili pratikler lkeler arasnda
farkllklar gstermekle birlikte Trkiyede direk toprakl ebekeler kullanlmaktadr [4].
1893 te 2300V luk ilk fazl iletim hatt Gney Kaliforniyada faaliyete geti. Gittike artan
miktardaki enerjinin daha uzun mesafelere iletilmesi yolunda ortaya kan ihtiya iletim geriliminin
seviyesini ykseltmeye balamt. 1922 de 165kV, 1923 de 220kV, 1935 de 330kV luk hatlar inaa
edildi. 1965 te Hydro Qubec 735kV ve 1966 da da 765kV luk hatlar ABDde kullanma soktu [5].
letimde kullanlan gerilim deerleri daha sonra hem pratik sebeplerle hem de birlii salamak amacyla
endstri tarafndan standartlatrlmtr.
lkemizde de ilk defa 15.09.1902 tarihinde Tarsus kasabasnda bir su deirmeni milinden transmisyonla
evrilen 2kVA lk bir genaratrden kasabaya elektrik verilmitir. lk kez geni kitlelerin elektrie
kavuturulmas 1913 ylnda Silahtaraa santralnn iletmeye almas ile salanmtr. Daha sonra
Ankara ve zmirden balamak zere dier byk ehirlerinde datm ebekeleri gerekletirilmitir. lk
15kV luk iletim hatt 1927 de Yedikule-Silahtaraa arasnda kurulmutur. Daha sonralar 1929 da 26kV
luk Trabzon, 1940 da ise 33kV luk vriz-Ereli nakil hatlar ilemeye alnmtr [6]. Enterkonnekte
ebebekenin tesisi yolundaki almalar ise ikinci dnya sava ncesi yllarda balamtr.
1950 lerde cval ark lambalar ile gerekletirilen redrserlerin kullanma gemesi ile yksek gerilim
DA balantlar (HVDC) byk glerin ok uzak mesafelere iletilmesi yolunda AA ya gre daha
ekonomik olmaya balad. lk ticari HVDC iletim hatt 1954 ylnda svire ile ayn lkenin Gotland
adas arasnda 96km lik denizalt geii ile saland. Tristorlerin yaygnlamas ile HVDC balantlar
daha da cazip hale gelmitir [7].
Tarihsel geliimin de iaret ettii gibi elektrik g sistemleri hem bym hem de yapsal olarak radikal
deiimler sergilemitir. Coraf olarak da g sistemlerinin evrimlemesi farkl ynlerde tezahr
etmitir. Mesela gerilim seviyelerinin standartlamas, g frekansnn seilmesi, ntr noktas balant
ekilleri temelde Amerika ve Avrupa arasnda ve hatta ayn lke ierisindeki deiik irketler arasnda
farkl ynlerde gelimitir. Fakat bu deiim ve farkllamalara ramen g sistemlerinin temel
zellikleri ayndr. Elektrik g sistemleri:
fazl olarak ve belirli limitler dahilinde sabit gerilim ve frekansta iletilirler.
Orta gerilim tesislerinde ntr noktas topraklama pratikleri farkl olmakla beraber son kullancya
alak gerilim topraklanm olarak ulatrlr.
Sanayi ykleri genellikle fazldr.
Evlerde tek fazl tketim olmakla beraber bu ykler fazlara dengeli bir ekilde datlrlar
dolaysyla sistem elektriki olarak dengelidir.
Temel elektrik retim kaynaklar senkron makinelerdir
i
.
Trbinler esas enerjiyi (fosil, nkleer, hidrolik veya yenilenebilir) mekanik enerjiye bunlara bal
senkron makinelerde bu enerjiyi elektrik enerjisine dntrrler.
G uzak mesafelere ve corafi olarak dalm mterilere tanr. Tama ilemi dolaysyla alt
sistemler ve deiik gerilim seviyelerine ihtiya duyar.
*ekil * SEQ ekil \* ARABIC *1* de modern bir g sisteminin temel elemanlar grlmektedir.
retim merkezlerinde retilen elektrik enerjisi hatlar, transformatrler, kesiciler vs. cihazlardan oluan
karmak bir a zerinden mterilere ulatrlmaktadr.
*ekil * SEQ ekil \* ARABIC *1* Bir g sisteminin temel elemanlar
Dolaysyla bir iletim hattn alt sistemlere ayrarak incelemek ortak bir anlay olarak yerlemitir;

i
zellikle rzgar turbinlerinde asenkron makinalar kulanlmakla birlikte bunlarn g sistemlerindeki
arl ok kk dzeylerde kalmaktadr.
1. iletim sistemi,
2. alt-iletim sistemi,
3. datm sistemi.
Bir iletim sistemi, btn ana retim merkezlerini birbirine enterkonnekte olarak balayan hatlardan
meydana gelir. Bu hatlar btn sistemin belkemiini olutururlar ve genellikle mmkn azami gerilimle
iletilirler bu gerilim genellikle 230kV un stndedir. retelerin gerilimi genellikle 11 ile 35kV
arasnda deimektedir dolaysyla bunlar ykseltici transformatrlerle iletim gerilimi seviyesine
ykseltilmekte ve iletim hatlar ile iletim merkezlerine sevk edilmektedir. Bu merkezlerde gerilim alt-
iletim ve datm sistemi gerilim seviyesine drlmektedir ve ilgili hatlarla alt-iletim veya datm
merkezlerine ulatrlmaktadr.
Bir alt-iletim sistemi, gc daha kk byklklerle datm merkezlerine aktarrlar. Byk endstriyel
mteriler genellikle bu merkezlerden beslenirler. Bir ok g sisteminde iletim ve alt-iletim sistemleri
kesin hatlarla birbirinden ayrlmamtr. Genellikle iletim gerilim seviyesinde yaanan artlar
neticesinde eski iletim hatlar alt-iletim sistemleri olarak kullanlmaya balamtr.
Bir datm sistemi, g sistemlerinin enerjiyi son kullancya ulatran son basamadr. Datm hatlar
birincil ve ikincil datm sistemleri olmak zere snflandrlmaktadr. Birincil datm sistemleri 4 ile
35kV arasnda gerilim seviyesine sahiptir. Genellikle kk endstriyel mteriler bu tip besleme hatlar
zerinde enerjilendirilirler. kincil datm sistemleri ise ev ve iyerlerini lkemizde 220\380V
i

seviyesinde beslerler. Bu gerilim seviyesi lkeler arasnda farkllklar gstermektedir.
Yk merkezlerine yakn kk retim istasyonlar genellikle alt-iletim ve datm sistemlerine
balanrlar. Komu sistemlerle olan balantlar iletim sistemi gerilimi seviyesinde gerekletirilmesi
genel uygulamadr.
zetle bir g sistemi bir ok paralel retim merkezi ve eitli tabakalarda dzenlenmi hatlardan
meydana gelir. Sistemin bir a yaps arz etmesi beklenmedik durumlara kar toplam mukavemeti
arttrc ynde etki yapar. Bylece mterilere kesintisiz bir hizmet salanm olur.
1.1 G sistemleri iin gerekli olan temel almalar
Bir g sisteminin salkl, kesintisiz, temiz olarak kurulmas ve iletilmesi iin bir seri almann
yaplmas gereklidir. Bu almalar planlama srasnda yaplmas gerektii gibi iletim esnasnda da
sistemin deien durumlara kar olan direncini anlamak iin gerekletirilmelidir. Bu almalar u
ekilde sralanabilir.
1. Yk Ak (Load Flow): Normal artlar altnda g sistemleri sabit durumda (steady state)
alrlar. Yk ak hesaplamalar alma artlarnn belirlenmesi ve sistemin durumunun
anlalmas iin gerekletirilir. Sistemin olas uzun dnemli deiikliklere mukavim olup
olmad ngrlen yk artlarna gre yaplacak yeni yk ak hesaplamalaryla belirlenir
ve bu sonulara gre gelecee matuf stratejiler tespit edilir. Yk ak hesaplar olas
problemli, mesel hat kayb gibi durumlar (system outages) iin alternatif yollar bulmak iin
de kullanlmaktadr.
2. Arzal durum (Fault Studies): Herhangi bir arza durumunda, ki bunlar genellikle ksadevre
eitleridir, sistemin bu arzaya gsterecei tepkinin (response) ne olaca sorusuna cevap
bulmak iin bu hesaplamalarn yaplmas gerekmektedir. Arza esnasnda oluabilecek sl
(thermal), magnetik, elektriksel ve hatta mekanik gerilimlere (stress) sistemin tamamnn
veya unsurlarnn dayanmnn belirlenebilmesi bu hesaplamalarn temel saikidir. Bu
hesaplamalarn sonucuna gre devre koruma elemanlarnn seimi, ayar, dzenlenmesi
gerekletirilir.

i
220V faz toprak, 380V ise fazlar aras gerilimdir.
3. Koruma (Protection): G sistemlerinin iki temel probleme kar korunmas gerekmektedir.
Bunlar ar gerilimler ve akmlardr. Devre koruma elemanlar bu arzalara kar sistem
elemanlarn korumak ve arzal ksm hzl bir biimde sistemden ayrmak veya arza
sebebini ortadan kaldrmak iin gelitirilmilerdir. Bu elemanlarn sistemi en az etkileyecek
ve tasarruflu bir tarzda yerletirilmesi ve ayarlanmas bu almalarla gerekletirilir.
4. Topraklama (Earthing): Bir topraklama ebekesi sistemde herhangi bir elektriksel ve sl stres
meydana getirmeden arza akmna yol salamaldr. Bu esnada toprak ebekesi evresinde
oluabilecek tehlikeli adm ve dokunma gerilimleri de belirlenmi snrlarn stne
kmamaldr. Topraklama ebekesinin dzenlenmesi ve performans yaplacak hesaplamalar
veya lmelerle belirlenir.
5. Kararllk (Stability): Yk as ve gerilim kararl olarak iki ayr kararllk almas g
sisteminin salkl bir ekilde idame ettirilmesi iin gereklidir. Bunun iin sistemin kararllk
snrlar her bir durum iin belirlenmeli ve sistemin optimum noktada almas
salanmaldr. Pazar ekonomisinin oluturduu rekabeti koullarn maliyeti optimize etme
yolunda oluturduu basklar ve evreci guruplarn yeni sistem inasna kar aktif direnileri
mevcut sistemlerin kararllk snrlarnda ilemesini gndeme getirmitir. Bu nedenle
kararllk almalar, hem geici durum kararl (transient stability) hem de sabit durum
kararll (steady state stabilty), g sistemlerinin salkl iin uygun stratejiler gelitirilmesi
yolunda gittike artan bir neme sahiptir.
6. Geici rejimler (Transients): Bir g sisteminde oluan arzalarn byk bir ounluu geici
karakterdedir. Dolaysyla sabit hal iin gelitirilmi yaklamlar ve zm metotlar bu
durumlarda yetersiz kalmaktadr. zellikle kararllk analizleri iin yeni kriterler ve
hesaplama teknikleri incelenecektir.
7. Ar gerilimler (Over-voltages): Bir g sisteminde gerek tabiat olaylar sebebiyle (yldrm
dmesi) gerekse eitli operasyonlar (ama-kapama) neticesinde ar gerilimler meydana
gelebilmektedir. Bu gerilimlerin kestirilmesi ve bunlara kar gelitirilecek stratejilerin tespiti
iin gerekli olan almalardr.
8. zolasyon koordinasyon (Insulation coordination): Bir g sistemi iin nemli problemlerden
biride bir btn olarak sistemin ve tek tek unsurlarnn (transformatr, hatlar, yeralt kablolar
vs) sistemdeki daimi veya geici gerilimler sebebiyle oluabilecek strese dayanp
dayanamayacann tespiti ve bu dayanmn ucuz, emniyetli ve salkl bir yntemle
teminidir. Bu ilevin salanmas izolsyon koordinasyon almalar ile yaplr.
9. Ekonomik yk dalm (Economic dispatch): Bu almalar retilen enerjinin tketim
merkezlerine en ekonomik yollardan iletilmesi, enerjinin ucuz retim merkezlerinden temini
eklinde zetlenebilir. zelletirmenin getirdii pazar ekeonomisinin sonucu olan rekabeti
ortam bu tip almalar daha da nemli klmtr.
10. G Kalitesi (Power Quality): Tketiciye ulaan gcn kesintisiz, ngrlm belirli limitler
dahilinde sabit frekans ve gerilim genliinde, hormoniklerden arndrlm dzgn bir sins
dalgas ekline sahip olarak iletilmesi gerekmektedir. Mteriler satn aldklar gcn bu
saylan vasflara sahip olmasnn getirecei avantajlarn bilincindedir. Bu konuda yaplmas
gereken almalar yukarda saylanlara ilave olarak zellikle hormoniklerin bastrlmasnda
odaklanmaktadr. Harmonik kaynakl bozulmalara kar gelitirilecek stratejiler bu
almalarn temelini oluturmaktadr.
11. Elektromagnetik uyumluluk, EMU (Electromagnetic Compabilty, EMC): Herhangi bir
elektrikli cihaz bir bakasn ve evresinde olabilecek canllar gerek yaynm (radiation)
gerekse iletim yoluyla nceden belirlenmi belirli limitler dahilinde etkilemeyecek ekilde
almaldr. G sisteminin ve onu oluturan unsurlarn bu ilkeye uygun olarak
dzenlenmesi ve uygunluu deien ve dinamik sistem koullar altnda srekli kontrol
altnda tutulmas gerekmektedir. EMU almalar bu dorultuda yaplacak almalardr.
12. Yk tahmini (Load Forecasting): Dzgn ve gereki bir planlama yapabilmek ve sistemi
artan talebe cevap verebilecek ekilde gelitirebilmek iin g sistemlerinde oluabilecek
talebin nceden kestirilebilmesi iin yaplan almalarn btndr. Gereki bir kestirim
yapabilmek iin eitli klasik yntemler kullanlabildii gibi yapay zeka teknikleri de bu
amala kullanlabilmektedir.
Btn bunlara ilave olarak g sistemleri teknolojisinde son yllarda yeni teknik mesela yksek gerilimli
doru akm balantlar (HVDC) veya cihazlar, mesela seri kompanzasyon, statik anahtarlamal
kompansatrler, faz kaydrc transformatrler, hzl geri kapama gibi (ksaca FACTS cihazlar), gittike
artan bir sklkla kullanlmaya balamtr. Bu yeni cihaz ve teknikler mevcut sistemin performansn
etkilemekte ve yeni almalara yol amaktadr. zellikle FACTS cihazlar g sisteminde yeni ufuklar
amakta ve bunlarn sistem iine katlmasnn yol at sorunlar yeni alma alanlar yaratmaktadr
mesela senkron alt salnm problemleri (sub-synchronous resonance).
Bu problemlerin klasik ve deterministik zm metotlar zerinde durulacaktr. Bununla beraber g
sistemleri problemleri modern teknikler ve yaklamlara aktr. Geleneksel sorunlar iin alternatif
zm yollar gerek yapay zeka almalar ile gerekse ihtimal hesaplarna dayal olarak
yaplabilmektedir.
1.2 Notasyon
Bu ksmda kullanlacak olan notasyon ile ilgili bilgiler rneklerle desteklenerek verilecektir. Bu notlarn
hazrlanmasnda bir ok kaynaktan yararlanlm olmakla beraber temelde Stevensonun [8] teknii takip
edilmitir. Farkl kaynaklara dayanan almalar referanslandrlmtr.
Herhangi bir barada llebilecek olan akim ve gerilim aksi belirtilmedii mddete tam bir sins
dalgas seklinde ve sabit frekansta kabul edilecek ve bu deerlere ait fazr gsterim byk harflerle
yaplacaktr U, I. Bu iaretlerin evresinde yer alacak olan dey izgiler bu fazrlerin genliklerine iaret
etmek iin kullanlacaktr, |U|, |I|. Kk harfler bu byklklerin ani deerlerini gstermek iin
kullanlacaktr i, u. leri blmlerde izah edilecek olduu zere per-unit byklkler de kk harfler
kullanlarak gsterilecektir. retelerin i gerilimi iin E sembol kullanlacaktr. Bu semboller
kullanlan alt yazmlarla (subscript) desteklenmilerdir. Byk harflerle yaplan gsterim aksi
belirtilmedii mddete etkin (rms) deerleri gsterecektir. Tam bir sins dalgas iin azami deerin
1.414 blnmesi bu deeri verecektir. Aadaki ekilde bu kullanmlar gsterilmitir.
ekil 2 Drt uluya ait gsterim.
ekilde Z
G
genaratrn i direncini U
t
, U
y
srasyla terminal ve yk ularndaki gerilimleri temsil
etmektedir. Bu gerilimler tek veya ift alt yazm kullanlarak gsterilebilirler. Burada kullanlacak
notosyonda yukardaki devreye ait gerilimler,
U
t
=U
a0
=U
a
U
y
=U
bn
=U
b

olarak gsterilebilir. Hat boyunca hat empedans Z
H
sebebi ile grlebilecek olan gerilim dm ise,
U=U
ab
=I
ab
Z
H

aretin deitirilmesi akm veya gerilim deerinin 180 dndrlm eklini retecektir.
R X
E
U
y
Z
G

U
t

Z
y
I
y
0
n
a
b
U
ab
/180
=U
ba
=- U
ab

Kirchhoffun gerilim kanunlarnn yukardaki devreye uygulanmas ile
U
0a
+U
ab
+ U
bn
=0
Sonucu elde edilecektir. Yukardaki devrede 0 ve n noktalar ayndr. Bu dikkate alnarak bant
yeniden dzenlenecek olursa,
-U
a0
+U
ab
+ U
b0
=0
fazl sistemler iinde benzer bir terminoloji ve notosyan kullanlacaktr.
1.3 Tek Fazl Devrede G
Elektriksel gcn birim Watt olup bir yk tarafndan emilen gce tekabl eder. Doru akm devrelerinde
bu gcn hesaplanmas dorudan yaplabilir fakat AA devrelerinde durum biraz farkldr. ayet gerilim
ve akm aada gsterildii gibi zamana bali bir fonksiyon olarak ifade edilecek olursa,
u=U
M
cos(wt) i=I
M
cos(wt-)
Bu bantlarda M alt yazm azami deerlere iaret etmektedir, ise akm ile gerilim arasndaki faz
farkn gstermektedir. ayet yk resistif bir karakterde ise asnn deeri sfr olacaktr. ndktif ve
kapasitif karakterdeki ykler iin bu ann deeri sras ile pozitif ve negatif olacaktr. Ani deerleri
verilen akim ve gerilimin ait olduu tek fazl sisteme ait g bants, gcn ani deeri;
p=ui=U
M
I
M
cos(wt)cos(wt-)
. 1
eklinde yazlabilir. Bu devreye ait akm, gerilim ve gcn ani deerleri ekil 3 de gsterilmitir.
ekil 3 Akm, gerilim ve gcn ani deerleri.
Burada akm ile gerilim arasnda derece faz fark bulunduu iin g zamana bal olarak negatif
olabilmektedir. Bu faz fark olmasa idi gcn negatif olmas sz konusu olmayacakt. Gcn negatif
olmasnn manas ykten kaynaa doru bir akmn olmasdr. Ykn kaynaa doru bir akma yol
aabilmesi iin kapasitif ve enduktif elemanlar da iermesi gerekmektedir
i
. Tam endktif ve kapasitif

i
Bunu denemek iin yukarda verilen aci degeri ile oynayabilirsiniz. Bu ilem iin MATHCAD dosyas
g asn kullannz. Ainin sfr oldugu durumlara ve -90 ile 90 derecelere dikkat ediniz
0 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05
20
20
40
60
Akim
Gerilim
G
devrelerde g erisinin pozitif ve negatif ksmlarnn birbirine eit ve ters ynde olmas sebebiyle
bunlarn ortalamas sfr olacaktr.
Yukardaki g ifadesi trigonometrik bantlar kullanlarak ve azami deerler yerine etkin deerler
yerletirilerek,
p=UI cos (1+cos2wt)+UI sin sin2wt
. 2
eklinde yazlabilir. Yukardaki ifade incelenecek olursa cos ifadesi ani gcn aktif bileeni, sin ifadesi
ise ani gcn reaktif bileeni olarak isimlendirilir. Zamana bal terimler drlerek sz konusu
byklklerin genlikleri yazlacak olursa
P=UI cos Q=UI sin
. 3
sonucuna ulalabilir. Bu terimler aktif ve reaktif gler olarak, asnn cos deeri de g faktr
olarak isimlendirilmektedir. Tabiatyla P ve Q byklkleri ayn boyutlara sahiptir. Fakat pratik
nedenlerle P Watt, Q ise VAr birimiyle anlmaktadr. Bu iki bykln geometrik toplam ise grnr
gc, S, verecektir. Bu gcn birimi ise VA olarak belirlenmitir. G sistemleri uygulamalarnda bu
byklkler genellikle kilo veya Mega seviyesinde kullanlrlar.
Yukardaki akm ve gerilim byklkleri fazr olarak gsterildikleri takdirde gler karmak
(kompleks) ifadeler kullanlarak kolayca hesaplanabilir. ayet herhangi ykn ektii akm I
/
, gerilim
U
/
olarak gsterilecek olursa karmak g (S), gerilim ile akmn eleniinin arpm ile bulunabilir.
S=UI* = U
/
I
/-

. 4
Yukardaki denklemlerde (. 1, . 2 ve . 3) gsterilen as, rasgele seilen bir referans gre llen akm
() ve gerilim () alarnn farkna eittir.
Aydnlatma ve elektrikli ev aletleri genelde tek fazl olmakla beraber, ounlukla g sistemleri fazl
ve dengeli bir yap arz ederler. fazl dengeli devrelerde gerilim kaynaklarnn genlikleri birbirlerine
eit ve 120 faz farkna sahiptirler. ayet birinci faz gerilimi referans alnacak olursa bir retecin i
gerilimlerinin bu referansa gre olan durumlar ekil 4 de gsterilmitir.
ekil 4 Faz gerilimlerinin durumu.
Bu gerilimlerin fazr ifadesi de benzer ekilde E
a
/0
, E
b
/240
ve E
c
/120
olarak yazlmaktadr. Dengeli
sistemlerde bu gerilimin toplam sfrdr. Akmlar da benzer ekilde 120 faz farkna sahiptirler.
Burada fazlarn isimlendirilmesinde a, b ve c sras kullanlacaktr. Yaznda farkl kullanmlarda sz
konusudur mesela genellikle ngilterede R (red), G (green) ve Y (yellow) kullanlmaktadr. Sadece 1,2
ve 3 eklinde bir kullanmda sz konusudur. Ntr noktas iin de n sembol kullanlacaktr.
1.4 fazl dengeli devrelerde g
fazl bir genaratr tarafndan verilen gcn toplam miktar kolaylkla her fazn gcn toplayarak
veya bir faznkini le arparak bulunabilir. ayet dengeli yldz bal bir genaratrde faz gerilimi U
f
, ve
faz akm I
f
ise toplam g,
E
a
E
b
E
c
U
f
=U
an
=U
bn
=U
cn
ve I
f
= I
an
=I
bn
=I
cn
ise
P=3U
f
I
f
cos
. 5
eklinde yazlabilir. Burada akm ile gerilim arasndaki adr. fade faz byklkleri yerine hat
byklkleri ile yazlmak istenirse, yldz bal bir sistemde hat akm faz akmna eit fakat hat gerilimi
faz geriliminin 3 katdr.
I
f
=Ih Uh=U
f
3 ise
P=3UhIhcos
. 6
olur. ayet sistem gen bal ise hat ve faz gerilimleri birbirine eit fakat hat akm faz akmnn katdr.
I
f
=Ih3 Uh=U
f
ise
P=3UhIhcos
. 7
Denklem . 6 ve . 7 de verilen nihai ifadeler arasnda herhangi bir fark yoktur dolaysyla hat byklkleri
kullanld takdirde sistemin yldz veya gen bal olmas g ifadesini deitirmemektedir.
1.5 Per-Unit (Bal) Byklkler
Enerji iletim hatlarnda akm, gerilim g gibi temel byklkler genellikle kA, kV, kW veya MW gibi
birimlerle incelenir. Fakat pratikte bu deerlerin baz alnan byklklere bal olarak ifadesi farkl
gerilim seviyelerine sahip blgelerden oluan sistemlerin incelenmesinde byk kolaylklar
salamaktadr. Bu ileme per-unitisation denmektedir. Baz alnan byklkler iin ok eitli ihtimaller
varsa da genelde faz gerilimi (U
f
) ve bir fazn Volt-Amper (S
1
) deerleri baz alnarak geriye kalan tm
deerler bu iki baza bal olarak snflandrlmaktadr.
Mesela 220kV baz gerilim olarak seildii takdirde 231, 209, 198kV lar srasyla 1.05, 0.95, 0.9pu
deerlerini alacaktr. Her bir boyut iin geerli olan baz deerleri u ekilde belirlenebilir.
P
B
= S
1

Q
B
= S
1

I
B
= S
1
/ U
f

Z
B
= U
f
/ I
B

Z
B
= U
f

2
/ S
1

. 8
Burada B alt yazm baz deerlere iaret etmektedir. Her bir devre elemannn bal deerleri gerek
deerin verili baz deere oranlanmas ile hesaplanabilir.
U
pu
= U/U
B

I
pu
= I/I
B

Z
pu
= Z/Z
B

. 9
Burada pu alt yazm bal deerleri temsil etmek iin kullanlmaktadr. Daha ilerdeki blmlerde bu
ekilde gsterim yerine kk harfle gsterim kullanlacaktr.
Genellikle fazl dengeli sistemler tek faz gsterimle modellenmekte ve tek faz iin zlmektedir. Bu
durum de hat gerilimi olarak verilen baz gerilimler ve toplam g olarak verilen baz gcnn
kullanlmas baz yanl anlalmalara sebep olabilmektedir. Fakat sistem dengeli olduu iin verilen baz
byklkleri hem hat hem de faz byklklerinin hesaplanmasnda kullanlabilmekte bal byklkler
neticede bir oran olduundan bu kullanm nmerik bir hataya sebep olmamaktadr. Derste zlecek
olan saysal bir rnek bu durumu daha iyi aklayacaktr.
Genellikle reticiler makinalarn (transformatrler, senkron veya asenkron makinalar vbg.) katalog
deerlerini retildikleri byklkleri baz alarak ifade etmektedirler bu ileme normalisazyon
denmektedir. Bu baz deerler genellikle sistem iin baz alnan deerlerden farkldrlar. Dolaysyla
verilen bu normalize edilmi deerleri sistem iin kullanll hale getirmek iin bir takm dntrme
ilemleri yapmak gerekmektedir. Bu ilem aada verilen denklik kullanlarak kolayca yaplabilir.
Z
puyeni
= Z
puverili
(U
Bverili
/U
Byeni
)
2
(S
Byeni
/S
Bverili
)
. 10
Bu denklem normalize edilmi deerleri per-unit deerlere dntrmekte kullanlabildii gibi, herhangi
bir bazda verilen bal deeri bir baka baza evirmekte kullanlabilmektedir.
1.6 Simetrili Bileenler
Elektrik g sistemleri genellikle dengeli, fazl ve sins biimli deien bir genlie sahip gerilim
altnda almakta olduklar kabul edilerek incelenirler
i
. Ancak salkl bir ileme iin dengeli olmayan
alma artlarnn da gz nne alnmas gerekebilmektedir. Bu duruma en tipik rnek simetrik
olmayan arzalardr, mesela tek faz toprak, iki faz veya iki faz toprak ksa devreleri. Dengesiz
durumlarn analizi konvansiyonel teknikler kullanlarak yaplabilir. Fakat bu tarz analizlerin zaman alc
ve saysal bakmdan ele alnmasnn zor oluu gerei hata ihtimalini arttrc ynde etki yapmaktadr.
Bu durum baz basitletirmeler veya dnmler kullanlmas ihtiyacn getirmitir ve dnm
teknikleri iin teviki olmutur.
fazl elektriki sistemlerin dengeli olmayan ileme artlarn inceleyebilmek iin ilk defa Fortescue [9]
tarafndan 1918 de genie tartlm bir metot olan simetrili bileenler dnm, o gnden bu yana
g sistemleri problemlerinin zm iin faydal bir ara ve hatta bir standart olarak kullanlmaktadr.
Dnm N fazdan oluan dengesiz bir sistemin N tane dengeli sisteme dntrlerek zlmesi
esasna dayanmaktadr. Fortescuenun adyla Fortescue Dnmleri olarak da anlan dnme yazar
simetrili bileenler adn vermitir. Bu nemli dnmn kullanm ilk anda konvansiyonel zmlere
gre daha karmak gelebilir. Zira nce N fazdan oluan dengesiz sistem dengeli N adet sisteme
dntrlecek, her bir devre geleneksel zm metotlar ile zlecek ve hesaplanan yeni sonular
tekrar ilk hallerine (faz koordinatlarna) dntrlecektir. Fakat uygulama dengesiz bir sistemin faz
koordinatlarnda dorudan zmnden ok daha kolay olduunu gstermitir.
Simetrili bileenler dnmn daha iyi anlayabilmek iin daha nceki blmlerde izah edilen fazl
sistemi ele alalm. Normal ileme artlarnda her bir faza ait gerilim vektrnn iki unsuru vardr bunlar
gerilimin genlii ve herhangi bir referansa gre asdr. Bu durumda fazl sistemde alt deikenden
sz etmek mmkndr. Bunlar her bir faz iin U
a
, U
b
, U
c
,
a
,
b
, ve
c
eklinde verili ise bir faza ait
vektr ifadesi U
a
= U
a
/a
eklinde yazlabilir. Her bir faza ait bu ifadelerin deiik bileene
blnebileceini dnelim bu durumda her bir faza ait ifade
U
a
=U
a0
+U
a1
+U
a2

U
b
=U
b0
+U
b1
+U
b2

U
c
=U
c0
+U
c1
+U
c2

. 11
haline gelir. 1 altyazsna sahip ifadelerin bir araya getirilerek dengeli fazl bir sistem meydana
getirmeye zorladmz dnelim ve bu sete pozitif sra diyelim. Faz srasn kaydrarak iki altyazsna

i
Gerek hayatta dengeli bir sistem ok nadir karlalan bir durumdur. Ancak eitli teknikler
yardmyla sistem dengesizlii asgari tutularak, bu varsaymn gereki olmas salanr.
sahip sete de ayn ilemi yaptmzda geriye kalan sfr altyazl set fazl bir sistem olmaya
zorlanamaz fakat faz ve genlik bakmndan birbirine eit hale gelebilir. ki alt yazl sete negatif sra
sonuncuya ise sfr sra dediimizde Fortescuenun dnmn elde etmi oluruz.
1.6.1 a ilemcisi
Karmak saylar ifade etmek iin kullanlan j ilemcisini hatrlarsak, bu say 1
/90
eklinde kutupsal
dzlemde ifade ediliyor ve bir vektrn genliini deitirmeden 90 dndrlmesi ilemini salyordu.
Benzer tarzda bir vektr genliini deitirmeden 120 dndrmek iin a ilemcisi kullanlabilir. Bu
durumda a, 1
/120
eklinde yazlabilir. 11 de verilen ifade de yer alan terimler incelenirse birinci sraya ait
byklkler iin
U
b1
=a
2
U
a1
U
c1
=aU
a1

. 12
ifadesi yazlabilir. Negatif ve sfr sralar iin de benzer ekilde,
U
b2
=aU
a2
U
c2
= a
2
U
a2
U
b0
=U
a0
U
c0
= U
a0

. 13
yazlabilir. Bu bantlar kullanlarak . 11 de verilen ifade dzenlenirse,
U
a
=U
a0
+U
a1
+U
a2

U
b
= U
a0
+ a
2
U
a1
+ aU
a2

U
c
= U
a0
+ aU
a1
+ a
2
U
a2

. 14
olur. Kolaylk olmas iin birinci fazn sembol a yazmdan drlerek denklem takm matris
biiminde yazlacak olursa
. 15
bulunur. a matrisinin tersi kullanlarak kolaylkla faz bileenlerine dnmek mmkndr. Bu dnm
akmlar iinde ayn ekilde kullanlabilir.
. 16
Bu dnmn asl etkisi devre empedanslarnda grlecektir.
1.6.2 Simetrili bileenlerin empedanslara etkisi
Herhangi bir fazl sistemde akm ve gerilimler arasndaki bilinen bant
U
abc
=[Z
abc
]I
abc

eklinde yazlabilir. Burada Z
abc
sistemin karlkl ve z empedanslarn simgelemektedir. Bu denkleme
dnm uygulanacak olursa.
=
2
1
0
2
2
1
1
1 1 1
U
U
U
a a
a a
U
U
U
c
b
a
012 abc
aU U
=
c
b
a
abc
I
I
I
a a
a a
I
I
I
2
2
2
1
0
012
1
1
1 1 1
3
1
aI I
aU
012
=[Z
abc
]aI
012
U
012
=a
-1
[Z
abc
]aI
012

. 17
yazlabilir. Buradan Z
012
u ekilde tanmlanrsa
[Z
012
]=a
-1
[Z
abc
]a
U
012
=[Z
012
]I
012

. 18
Simetrili bileenlerdeki empedans matrisini nemli klan nokta yukarda verilen tanmda yatmaktadr.
Normal bir g sistemine ait empedans matrisi genelde diyagonal deildir ancak genelde yle bir simetri
tamaktadr ki bu simetri simetrili bileenlere ait empedans matrisinin diyagonal bir karakter tamasn
salar. Bu da sistem analizini ok byk lde basitletirmektedir.
1.6.3 Simetrili bileenlerde g
fazl bir sistemde g
S
abc
=U
a
I
*
a
+U
b
I
*
b
+U
c
I
*
c

S
abc
=U
T
abc
I
*
abc

. 19
eklinde yazlabilir. Bu bantya simetrili bileenler dnm uygulanacak olursa,
S
abc
=[aU
012
]
T
[aI
012
]
*

S
abc
=U
T
012
a
T
a
*
I
*
012

. 20
yazlr. a
T
a
*
ifadesi zlecek olursa sonucun 3 kt grlecektir. Bu durumda . 20 de verilen ifade
yeniden yazlabilir.
S
abc
=3U
T
012
I
*
012

S
abc
=3[U
0
I
*
0
+U
1
I
*
1
+U
2
I
*
2
]
. 21
Bu bantda enteresan olan nokta her devrenin birbirinden tamamen bamsz olmasdr. Bu
transformasyonun gcnn nemli bir gstergesidir.
Baz yazarlar a operatrn 1/3 ile arparak farkl bir dnm de kullanmaktadr. Bu terimin
eklenmesi ile g bantsndaki 3 ifadesi tamamen kaybolmaktadr. Fakat bu tarz dnm ok fazla
bir kullanm alan bulmamtr [10].
2 Sistem modellemesi
Bu ksmda, elektrik g sistemlerini oluturan temel unsurlarn gerekli olan almalar gerekletirmek
iin modellenmesinde takip edilmesi gereken metotlar zerinde duracaz. Herhangi bir sistem eleman
sistemle ilgili yaplacak almann ihtiyalarna gre modellenmelidir. Mesela nakil hatlarnn mekaniki
mukavemeti ile alakal bir alma yaplacak ise bu hatlarn elektriki zelliklerinin bu almaya bir
etkisi olmayaca aktr. Bu tip bir almada nemli olan kullanlan malzemenin kopma, kesilme,
burulma dayanmlar, ap vs.dir. Fakat uras aklda tutulmaldr ki bu zellikler malzemenin kendinden
bamsz deildir. Modellerle alrken her zaman aklda tutulmas gereken husus bunun model olduu
ve modelledii elemann tam olarak yerini tutmasnn mmkn olmaddr.
G sistemlerinin temel elemanlar hatlar, transformatrler ve retelerdir. Sistemde bunlardan baka
elemanlar da olmakla beraber, ki bunlarn banda eitli zelliklere sahip ykler gelmektedir, bu
elemanlarn modelleri yaplacak almaya fazlasyla bal olduundan yeri geldike incelenecektir. Bu
blmde zikredilen temel elemann modellemesi zerinde durulacaktr.
Nakil hatlar, direkler zerine tutturulmu iletkenler (havai hatlar) veya yeraltna denmi kablolardan
meydana gelirler. letilen gcn eitli gerilim seviyelerine dntrlmesi ilemi transformatrlerle
gerekletirilir. Nakil hatlarnn elektriki zellikleri yani empedans ve yklenebilme snrlar bizim
almalarmz iin nemlidir. Bununla beraber almann ihtiyacna gre bu empedans deerlerinde de
basitletirmeler yaplabilmektedir.
Transformatrler sktrlm silisyumlu salar tarafndan halkalanan manyetik devreye sahip
elemanlardr. Sistemin ihtiyacna gre eitli tiplerde ve sarg tarzlarnda imal edilirler.
Transformatrlerin de en nemli unsuru transformatr edeer devresini oluturan elemanlarn
deerleridir. Bu deerler eitli tip deneyleri ile llebilir veya retici tarafndan verilen katalog
deerlerinden hesaplanabilirler. Yaplacak almalarn ihtiyalarna gre edeer devreler ok basit
veya karmak yapda olabilir.
G sistemlerinde temel rete tipi senkron makinalardr. zellikle son yllarda rzgar trbinlerinin
ehemmiyeti evreci guruplarn basksyla artmakla beraber asenkron genaratrler de g sistemlerinde
kullanlmaya balamtr. Fakat genel g sistemleri ierisinde asenkron makinalarn arl ok kk
oranlarda kalmaktadrlar. Bu sebeple rete aksi belirtilmedii srece senkron genaratreler manasna
kullanlacaktr. Senkron makinalar modellenmesi en karmak olan cihazlardr. zellikle sistem
dinamii ile ilgili almalarda dinamik modellemenin temel unsuru olmalar bakmndan ve mekanik
aksamnda bu almalarda belirleyici olduundan bu almalar iin modellenmesi zerinde bu ksmda
durulmayacaktr. Dinamik modeller bu konunun incelendii ksmda verilecektir.
2.1 Hatlar
Elektrik enerjisi genelde bakr veya alimunyum dan yaplm havai hatlarla veya yine ayn zelliklere
sahip metallerden imal edilmi kablolarla gerekletirilmektedir. G sistemleri iin gerekli olan
parametreler;
diren,
kapasitans,
endktans,
kondktans
olarak sralanabilir. Bu parametrelerin ilk bizim almalarmz iin nem arz etmektedir.
Kondktans yani havai hatlardan hava zerinden birbirlerine veya topraa ve kablolarn izolsyon
malzemesi zerinden yine birbirlerine veya topraa olan sznt akmnn modellenmesi iin
kullanlmaktadr. Pratikte bu sznt akm ihmal edilebilecek derecede kk olduundan burada
incelenmeyecektir. Bu parametreler normalde hat veya kablonun zerinde datlm biimde yer
almaktadr. Fakat pratik nedenlerle bu deerler birletirilerek (lumped) veya belirli uzunluklarla
datlarak (distributed) hesaplanmaktadr. Hat veya kablolarn uzunluklarna gre bu modelleme
tekniklerinde biri kullanlmaktadr bu modeller ve bu modellerin kullanm zerinde ayrca durulacaktr.
Nakil hatlarnn elektriki parametreleri bu hatlar oluturan
iletkenlerin elektriki zelliklerine,
havai hatlar tayan direklerin fiziki yapsna,
yer alt kablolarnn dzenleni biimine,
iletkenlerin yer ald ortamn zelliklerine
baldrlar. Bu zelliklere bal olarak her bir parametre hesaplanabilir.
2.1.1 Diren
Bir iletim hattnn direnci dendiinden aksi belirtilmedii mddete etkin diren anlalmaldr. Etkin
diren hattn aktif kayplarna sebep olan parametredir.
R=P
k
/I
2

. 22
eklinde hesaplanabilir. Burada P
k
iletkenin toplam aktif kayplarn gstermektedir. Bu diren deeri
ayet akmn iletkenin kesiti zerine dalm dzgn ve eitse iletkenin doru akm diren deeri ile
ayndr. Ancak bilinmektedir ki sadece doru akm iletken kesitinin tamamn kullanarak, doru ve
dzgn bir akm akmasn salamakta Alternatif akm ise eitli etkilerle iletken kesitinin tamamn
kullanamamaktadr.
Tanan akmn frekans arttka dzgn olmayan akm dalm daha da belirgin hale gelmektedir. Bu
olay deri etkisi (skin effect) olarak isimlendirilmektedir. Dairesel kesite sahip bir iletkende akmn
dairenin merkezindeki younluu evresindeki younluunda fazla olmakta bu olay iletkenin etkin
kesitini drecek ynde bir sonu dourmaktadr. G frekansnda bile bilhassa byk kesitli
iletkenlerde deri olaynn iletken direncinde nemli etkiler meydana getirmektedir. Bu etkiyi hesaplamak
iin ileri blmlerde incelenecek metotlar gelitirilmitir.
Yan yana iki iletkenden akan akmlarn oluturduu dzgn olmayan manyetik alanlar her iki iletkenden
akan akmlarn dalmn etkilemektedir. Bu olaya yaknsaklk etkisi (proximity effect) denmektedir.
Yaknsaklk etkisi sebebi ile iletkenin etkin kesiti deimektir. Bu olay frekans, iletken kesiti ve
iletkenler arasndaki mesafe ile doru orantldr.
Son olarak herhangi bir manyetik alan yaknndaki iletkenlerde bir gerilim indkleyecek ve bu gerilim
kapal akmlarn akmasna sebep olacaktr. Bu olaya fuko akmlar (eddy current) olay denmektedir. Bu
olay genelde hatlar iin ok byk bir nem tamamakla beraber zellikle elektromekanik cihazlarda ve
transformatrlerde ehemmiyetlidir.
Bir iletkenin DA diren deeri R
0
iletkenin fiziksel sabiteleri (zdiren, ) ve byklkleri (kesit, s ve
uzunluk, l) ile alakaldr.
R
0
=l /s
. 23
SI
i
birim siteminde uzunluk m, kesit mm
2
, ve zdiren -m olarak verilmektedir. zellikle Amerikan
yaznnda Anglo-Sakson birimleri kullanlmakta ve reticiler iletkenlerle ile alakal byklkleri bu
birimlerle vermektedirler.
G tesislerinde kullanlan iletkenler mekaniki mukavemeti arttrmak ve burulma, darbe, sallanma gibi
sebeplerle oluabilecek zedelenme ve yorulmalarn nne geebilmek iin spiral eklinde bklerek bir
araya getirilirler. Gerek her bir telin oksitlenmesi ve kirlenmnesi sebebiyle akm her bir telin kesitini
kullanarak akar. Dolaysyla bklerek bir araya getirilmi ok telli iletkenlerin DA direnleri normal
artlarda . 23 de hesaplanan deerden fazladr. Zira burulma neticesinde merkezdeki iletken
dndakilerin gerek boyu iletkenin boyundan uzun olacaktr. Bu sebeple iletkenin direncindeki art
bklm boyuna baldr. Bklm boyu ise bklm tabaka saysna ve toplam bklen iletken saysna
bal olacaktr. tabakal bklm bir iletkenin DA direncindeki art %1 olarak ngrlmektedir.
2.1.1.1 Direncin scaklkla deiimi
letkenin direnci ortam scakl ile de deimektedir. Bu deiimin g sistemlerini ilgilendiren aralkta
dorusal (lineer) olduu bilinmektedir. Bu bilgiden hareketle herhangi bir scaklktaki direnci bilinen
iletkenin baka bir scaklktaki direnci orant yoluyla bulunabilmektedir. Direncin scaklkla deiimi bir

i
SI, Uluslararas Birim Sisteminin resmi ksaltmasdr. Bu notlar boyunca SI birim sistemi
kullanlacaktr.
grafik zerinde gsterilecek ve dorusal grafik scaklk eksenini kesecek ekilde uzatlacak olursa her bir
malzemeye ait zahiri bir scaklk deeri ekil 5 de gsterildii gibi elde edilir.
ekil 5 Metalik bir malzemeye ait direncin scaklkla deiim erisi.
Bu scaklk deeri kullanlarak istenen scaklktaki diren deeri . 24 de verildii gibi hesaplanabilir.
R
2
/ R
1
=(T+t
2
)/( T+t
1
)
. 24
Bu orantda scaklklar Celsius derecesinde (C) direnler ise olarak verilmitir. T sabitesinin deeri
souk haddelenmi bakr ve alimunyum iletkenler iin 228 ve 241 olarak, normal bakr iin ise 234.5
olarak verilmitir.
2.1.1.2 Deri etkisi
Akmn dairesel kesitli bir iletkenin ierisindeki dalm dzgn ve eit olmad daha nce sylenmiti.
Bu dzgn ve eit olmayan (non-uniform) dalmdan dolay iletken direncinde olabilecek deiim
hesaplanabilir deiimdir. Bu hesaplama hayli karmak ve ok deikenli bir karakter arzetmektedir.
Fakat bu hesaplamay yapabilmek iin baz kabuller ve basitletirmeler yapmak mmkndr. lk olarak
sonsuz uzunlukta dairesel kesitli bir iletken ele alalm. Bu iletkenden akan akmn frekans sabit ve
iletkenin iinde bulunduu ortam u zelliklere sahip olsun.
1. Lineer (malzemenin zellikleri manyetik alann iddetinde bamsz).
2. sotropik (her ynde ayn zelliklere sahip).
3. Homojen (pozisyondan bamsz)
4. Zamandan bamsz.
Bu varsaymlar dorultusunda belli bir l uzunluuna sahip iletkenin ekil 6 da gsterildii gibi
yerletirildiini kabul edelim.
t
R
t
2
t
1
R
1 R
2
T
ekil 6 Dairesel bir iletkenin durumu.
Akmn iletken iindeki dalmn (younluunu, J) hesaplamak iin ekil 6 da Z orijinine gre durumu
gsterilen iletkenin manyetik ve elektrik alan younluklar (H, E) iin yazlan ve . 25 de verilen
denklemleri uygun teknikler kullanarak zmek gerekmektedir.
dE(h,t)/dh=dB(h,t)/dt
dH(h,t)/dh+H(h,t)/h=J(h,t)+dD(h,t)/dt
. 25
Burada ayet iletkenin iletkenlii , geirgenlii ve di-elektrik sabiti (permittivity) ile gsterilecek
olursa,
B(h,t)= H(h,t)
D(h,t)= E(h,t)
J(h,t)= E(h,t)
. 26
eklinde yazlabilir. Her iki denklemde alan byklklerinin h ve t ye bal olduu kabul edilerek
Maxwell denklemlerinin silindirik koordinat eksenine uygulanmas ile elde edilmilerdir. Bu denklem
takmlarnn zm akm dalmn bulmamz salayacaktr [11].
. 27
Bu denklemlerin zm olduka karmak ve tekrar basitletirmelere ihtiya gsterecek yapdadr. Bu
sebeple deri olayn formle etmek iin daha basit fakat yeterince pratik ve daha kolay anlalabilir bir
metot da mevcuttur. Bu metot iletkenin AC direncinin yaklak olarak ortas bo bir iletkenin DC
direncine eit olduu kabulne dayanmaktr. Bu ortas bo (boru eklinde) hayali iletkenin et kalnl
akmn girme (depth penetration) miktarna eittir.
ekil 7 AC direncin hesaplanmas
Bu girme miktar u ekilde hesaplanabilir.
l
h
Z
dh
Kesit s
( ) 0 ) (
) ( ) (
2
2
2
= + h J j
hdh
h dJ
dh
h J d
u u
r

=2/()
0.5
. 28
Bu denklem kullanlarak AC diren yaklak olarak belirlenebilir.
R
AC
=l /s
AC
. 29
Burada s
AC
boru eklindeki iletkenin kesitidir. Girme miktar frekansa bal olduundan girme
miktarnn iletkenin yarapndan byk olduu durumlar ortaya kabilir. Bu deri olaynn ihmal
edilebilir dzeyde olduunu gsterir [12].
Enerji nakil hatlar iin genellikle alimunyum veya bakr gibi manyetiklik zellii olmayan iletkenler
kullanlmakla beraber zellikle havai hatlarda mukavemet ihtiyacnn fazla olmas sebebiyle ortas elik
tellerle kuvvetlendirilmi iletkenler kullanlmaktadr. Yine yeralt kablolarnn darbelere dayanmn
artrmak iin d yzeyleri elik bir zrhla (shield) kaplanmaktadr. eliin manyetiklik zelliinin ok
yksek olmas deri olaynn etkisini deitirecektir [11]. Fakat bu deiim sadece hat parametreleri
dnldnde ok yksek dzeylerde deildir. Fakat ileri blmlerde hatlarn kayplar ve topraklama
sistemlerinin performanslarn incelerken bu manyetik malzemelerin nemli etkilere sebep olduu
grlecektir. Bu etkiler yeri geldiinde incelenecektir.
Elektriki g sistemleri genellikle topraklanm olarak alrlar dolaysyla toprak ilave bir akm yolu
olarak alr. Fakat dengeliye yakn ve normal artlar altnda topraktan akan akm miktar ok kk
dzeylerdedir. Ancak zellikle topranda dahil olduu arza durumlarnda bilhassa da tek faz toprak
ksa devresinde akmn tamamna yakn bir blm toprak zerinden devresini tamamlar. Bu durumda
toprak ve topran artlar devrenin toplam direncini etkileyecektir. Bu etkileme sadece arza durumunda
olaca iin genellikle sfr sra direnleri zerinde bir ayarlama yaplarak bu durum arza hesaplarna
dahil edilmektedir [13].
2.1.2 Endktans
Bu blmde ilk nce endktansn genel manas zerinde duracaz. Bunun iin paralel iki iletkenin
etrafnda yer alan aklar incelememiz gerekmektedir. ekil 8 de bu ak dalm basit olarak
gsterilmektedir.
ekil 8 Paralel iki iletken evresinde yer alan aklarn dalm.
Bu ak dalmmdan dolay oluabilecek herhangi bir iletkenin endkansn hesaplayabilmek iin iki
temel denklemi kullanmamz gerekmektedir. Bunlardan birincisi endklenen gerilim ile halkalanma
aksndaki deiimi alakalandran denklemdir. Faraday kanunlarna gre ve endklenen gerilim e ile
gsterilecek olursa,
e=d/dt

. 30
burada halkalanma aksn temsil etmektedir. ayet iletkenden akan akm zamana bal olarak
deiiyorsa bu akmn meydana getirecei manyetik alan da deimektedir. Dolaysyla halkalanma aks
zamana bal deiim gsteren bir karakter arz eder. letkenin iinde bulunduu ortamn geirgenlii
sabit ise halkalanma aks devreden akan akm ile doru orantl olacaktr. Halkalanma aksnn ani
deeri ile akm arasndaki bu dorusal iliki bir deiimin sabiti, L ile gsterilecek olursa,
=Li

. 31
eklinde yazlabilir. halkalanma aksnn ani deeridir. Bu yeni oran kullanarak endklenen gerilim u
ekilde hesaplanabilir.
e=Ldi/ dt

. 32
L sabiti devrenin manyetik zellikleri ile alakaldr ve genellikle devrenin self-endktansn temsil
etmektedir. Her iki denklem . 30 ve . 32 endktans deeri iin zlecek olursa,
L=d/di

. 33
yazlabilir. Yukardaki denklem . 33 endktansn genel tanmdr. Akm sins biimli bir deiim
gsterdii takdirde halkalanma aks da sinus biimli bir deiim gsterecektir. Halkalanma aksnn
fazr gsterimi sembol ile yaplacak olursa.
=LI

. 34
eklinde yazlabilir. Bu durumda self-endktans sebebiyle meydana gelebilecek gerili dmnn fazr
ifadesi frekansa bal olarak,
V=jLI

. 35
eklinde verilir.
ki devreden akan akmlarn meydana getirecei aklarn birbirleri zerinde endkleyecei gerilimler ve
bunlarn sebep olaca endktans ise karlkl (mutual) endktans olarak isimlendirilmektedir. Karlkl
endktans bir devreden akan akmn I
2
kar devrede meydana getirecei halkalanma aksnn
12
bir
rndr. kinci devrenin birinci devrede meydana getirecei karlkl endktans M
12
eklinde
gsterilecek olursa
M
12
=
12
/I
2
. 36
eklinde yazlabilir. Karlkl endktans paralel hatlarn ve zellikle iletim hatlar ile haberleme
hatlarnn birbirlerine etkisini incelemede nem arz etmektedir.
2.1.2.1 letkenin iindeki ak dalm
ekil 8 de sadece iletkenlerin dnda yer alan aklar verilmitir. Bilinmektedir ki iletkenin iinde de
aklar yer almakta ve bu iletkenin endktans zerinde etkili olmaktadr. letkenin iindeki aklar
sebebiyle meydana gelecek olan endktans belirleyebilmek iin ilk nce iletkenin iindeki halkalanma
aksn bilmek gerekmektedir. letkenin iindeki halkalanma aks ile akmn oran bize bu endktans
deerini verecektir. Fakat halkalanma aks bu sefer iletkenden akan akmn tamamyla deil kk bir
ksmyla ilintilidir. Problemin daha iyi anlalmas iin ekil 9 da verilen kalnca bir iletkenin kesitini
inceleyelim.
ekil 9 Bir iletkenin kesiti.
ekil 9 a yakndan bir bak u sonuca ulatracaktr. Herhangi bir kapal ak hattnn meydana getirecei
amper-tur cinsiden magnetomotorkuvvet (mmk) bu ak tarafndan halkalanan akma eittir. Bu
iletkenden akan akmn dn yolunun manyetik ak dalmn etkilemeyecek kadar uzakta olduu
kabul edilecek olursa ve mmk in ak yolundaki manyetik alan iddetinin tanjentiel bileeninin izgisel
entegraline eit olduu gz nne alnrsa,
. 37
burada H manyetik alan iddetini s, ak yolunun uzunluunu, I ise halkalanan akm temsil etmektedir
nokta operatr manyetik alan iddetinin tanjentiel bileen ile ds arasndaki ilikiyi gstermektedir.
letkenin merkezinden x uzaklktaki alan iddeti H
x
ile gsterilecek olur, alan iddetinin simetrik ve her
noktada ayn olduu varsaylacak olursa. 37 da verilen integralin zm,
2xH
x
=I
x
. 38
olur. Akm younluunun dzgn (uniform) olduu kabul edilirse,
I
x
=Ix
2
/ r
2

. 39
yazlabilir. Denklem . 39 i . 38 de yerine koyacak olursak alan iddetini bulabiliriz. Buradan ak
younluu bulunabilir.
B
x
=H
x
=xI/2r
2

. 40
Burada iletkenin manyetik geirgenliidir. dx kesitindeki iletkenin manyetik aks d ise birim
uzunluk iin ak bulunabilir. Birim uzunluk iin bu akya bal halkalanma aks ise bu kesitten akan
akm ile orantldr. Akmn dalm uniform ise bu kesitten akan akm bu kesit ile iletken kesitinin
oranyla bulunabilir.
. 41
letkenin iindeki toplam halkalanma aksn bulmak iin . 41 merkezden iletkenin dna doru entegre
edilecek olursa,
. 42
r
x
dx
ds
Ak
I ds H mmk = =

dx
r
I x
dx
r
xI
r
x
d
r
x
d
4
3
2 2
2
2
2
2
2
u

u
=
= =
8 2
0
4
3
I
dx
r
I x
r
Toplami
= =

birim uzunluk iin bulunur. Buradan birim uzunluk iin i-endktans,
L
i
=/8
. 43
bulunur. Bu sonucun gvenilir olduu ok farkl yntemler kullanlarak da denenebilir mesela [14] e
bakabilirsiniz.
Burada kullanlan yntem ile bir iletkenin dndaki alan sebebiyle oluacak olan halkalanma aks
sebebiyle meydana gelecek olan endktans da hesaplanabilir.
2.1.2.2 Tek fazl iki damarl hatlarn endktans
fazl ve deiik kombinasyonlu hatlarn endktansnn hesabndan nce tek fazl iki solid iletkenden
oluan hatlarn endktansn incelemenin faydal olaca kanaatiyle ekil 8 de verilen iletkenlerin
durumunu inceleyelim. letkenler arasndaki mesafe D ve kesitleri srasyla r
1
, r
2
ile gsterilecek ve
iletkenlerden birinin dierinden akan akmn dn yolu olduu kabul edilecek olursa. Birinci iletkenin
meydana getirecei manyetik aknn sadece ikinci iletkeni halkalayan ksm kullanlarak hesaplanmak
zorundadr. Ak ifade ile D-r
2
ve D+r
2
arasnda kalan uzaklktaki aklar bu hesaplamada sz konusu
olacaktr. Bir nceki blmdeki hesaplama hatrlanacak olursa bu aralktaki her bir ak iletkenden akan
tm akm deil ancak kestii akm parasn halkalayacaktr. Bu gerein hesaplamay hayli karmak
hale getirecei aktr. ayet basitletirme amacyla iletkenler arasndaki mesafenin iletkenlerin yar
apndan ok byk olaca kabul edilecek olursa ki bu havai hatlar iin hakikattir aknn halkalad
akm miktarn hesaplamaya dahil etmek yerine D mesafesindeki iletkenden akan tm akm bu
mesafedeki aknn halkalad kabul edilebilir. Bu yaklaklk hesaplamay basitletirmekle beraber D
kk olsa bile doru sonu vermektedir [8].
Bir iletkenin merkezinden x uzaklktaki alan iddeti H
x
ise mmk ve ak younluu bu iletkenden akan
akma bal olarak,
2xH
x
=I
B
x
=I/2x
. 44
yazlabilir. . 41 verilene benzer ekilde iletkenden D
1
, D
2
uzaklklaryla snrlanm ve dx kesitindeki
mntka iin manyetik aks d ise
d=Idx/2x
. 45
iletkenden akan akmn tamam bu ak tarafndan halkalanmakta olduu kabul ile bu diferansiyel ifade
D
1
, D
2
snrlarnda entegre edilecek olursa,
. 46
bu aralktaki toplam halkalanma aks bulunabilir. D
2
yerine D ve D
1
yerinede r
1
yazlacak olursa birinci
iletkenin d aks ve bu akdan dolay oluacak endktans,
. 47
1
2
2 , 1
ln
2 2
2
1
D
D I
dx
rx
I
D
D

u
u
= =

1
1
1
1
ln
2
ln
2
r
D
L
r
D I
d
d
=
=
yazlabilir. Daha nce bir iletkenin i ak dalmndan dolay mmkn endktans . 43 de hesaplanmt.
Her iki denklem birletirilecek olursa Birinci iletkenden akm sebebi ile oluacak endktans,
. 48
bulunur. Boluun geirgenlii 4.10
-7
olarak verildiinde,
. 49
olur. Dier iletken iin de ayn ekilde,
. 50
yazlabilir. Her iki endktansn toplam devrenin toplam endktasn verir.
. 51
. 50 da verilen tek fazl hatlar iin bir iletkenin endktansdr. . 51 da verilen ise loop endktans olarak
isimlendirilmektedir. Her iki deerde bir metre uzunluk iin geerlidir.
2.1.2.3 Bir gurup iindeki iletkenin durumu
fazl hatlara gemeden nce daha genel bir durumu inceleyelim. ekil 10 da verilen n taneden oluan
bir gurup iletkenin ele alalm ve bu iletkenlerin tadklar I
1
, I
2
, I
3
, I
4
, I
n
akmlarn toplam sfr olsun.
ekil 10 Tadklar akmlarn toplam sfr olan bir gurup iletken.
letkenlerin merkezinden uzak bir P noktasna olan mesafeler de D
1P
, D
2P
, D
3P
, D
4P
,. D
nP
ile
gsterilmi olsun. imdi birinci iletkenden akan akma ait P noktasna gre i ve d halkalanma
aklarn hesaplayalm. I
1
akm sebebi ile meydana gelebilecek halkalanma aks iin denklem . 42 ve .
48 nin toplamna bakalm.
1
1
ln
2 8 r
D
L L L
d i
u
+ =
+ =
7
1
1
10 ln 2
2
1

|
|
.
|
\
|
+ =
r
D
L
7
2
2
10 ln 2
2
1

|
|
.
|
\
|
+ =
r
D
L
2 1
7
2 1
ln 4 1
10 ln 2 ln 2
2
1
2
1
r r
D
L
r
D
r
D
L
+ =
|
|
.
|
\
|
+ + + =

D
nP
D
1P
D
3P
D
2P
D
4P
1

P

n

3
4
2
. 52
imdi ikinci iletkenden akan akmn birinci iletkende halkalad akya bakalm. Bunun iin P noktas ile
ikinci iletken arasndaki mesafe D
2P
ve her iki iletken arasndaki mesafe D
12
ile snrlanm bir alana
bakmamz gereklidir. Denklem . 48 yi bu mesafelere uygularsak,
. 53
olur. Bu forml nda her bir iletkenin birinci iletken zerinde meydana getirecei halkalanma aksn
P noktasna kadar dikkate alarak,
. 54
yazlabilir. Gurup iindeki iletkenlerden akan akmlarn toplam sfr olduu verildiine gre I
n
akm bu
denklikten zlecek ve . 54 de yerine yazlacak ve benzer terimler bir araya getirilecek olursa,
. 55
yazlabilir. P noktas sonsuz uzakla ekilecek olursa bu noktayla iletkenler arasndaki mesafenin
oranna bal terimler 1 e yaklarken bu terimlerin logaritmas sfra eitlenir. Bu durumda bu terimleri
ihmal ederek,
. 56
yazlr. Bylece bir gurup iletken iindeki tek bir iletkene ait toplam halkalanma aks miktar bulunmu
olur. Akm alternatif akm ise bu akmn ani deeri kullanlarak aknn ani deeri ve buna bal rms
deeri hesaplanabilir.
2.1.2.4 ok telli tek fazl iletkenler
Elektrik hatlar genellikle bklmlenmi ok telli iletkenlerden meydana gelirler. Bu iletkenler farkl
elektriki ve manyetik zelliklere sahip olabilirler
i
. Bu ksmda bu tip iletkenlerin endktans incelenecek.
Bu durumla ilgili yapacamz en nemli basitletirme her bir telden akan akmn ayn olduu yani
akmn iletken teller arasnda eit dalddr. letkenler ekil 11 de verildii gibi dizilmi olsun.

i
Mesela elik katkl alimunyum iletkenler.
1
1 1 1
1 1
ln
2 8 r
D I I
P
P
u
+ =
12
2 2
2 1
ln
2 D
D I
P
P
u
=
n
nP n P P P P
P
D
D I
D
D I
D
D I
D
D I
r
D I I
1 14
4 4
13
3 3
12
2 2
1
1 1 1
1
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2 8
u
u
+ + + + + + = "
nP
P n n
nP
P
nP
P
nP
P
nP
P
n
n
P
D
D I
D
D I
D
D I
D
D I
D
D I
D
I
D
I
D
I
D
I
r
I I
) 1 ( ) 1 (
4 4 3 3 2 2 1 1
1 14
4
13
3
12
2
1
1 1
1
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2
1
ln
2
1
ln
2
1
ln
2
1
ln
2
1
ln
2 8

+ + + + + +
+ + + + + + =
u

u
"
"
n
n
D
I
D
I
D
I
D
I
r
I I
1 14
4
13
3
12
2
1
1 1
1
1
ln
2
1
ln
2
1
ln
2
1
ln
2
1
ln
2 8
u
u
+ + + + + + = "
ekil 11 Bklml iletkenlerden oluan tek fazl hat.
Akm iletken telleri arasnda eit daldna gre n tane bklmden meydana gelen X iletkeninin her bir
telinden akan akm I/n, bu akmn dn yolunu tekil eden ve m tane bklmden meydana gelen Y
iletkenin her bir telinden akan akm -I/m olacaktr. letkenler arasndaki mesafe D ile gsterilecek olur
ve X iletkenin a telinin halkalanma aks . 56 kullanlarak ve boluun geirgenlii
i
yerine yazlarak,
. 57
sonucuna ulalr. Logaritmann zellikleri dikkate alnarak ve n ln(e
1/4
) e eit olduu gz nne
alnarak,
. 58
sonucuna ulalr. Buradan bu iletkene ait a telinin endktans,
. 59
eklinde yazlabilir. Benzer ekilde b iin ve dierleri iinde endktans hesaplanabilir.
. 60
Kolaylk salamas iin her bir telin endktans toplanarak tel saysna blnrse her bir telin ortalama
endktans bulunur. Bu deer kullanlarak iletkenin toplam endktans paralel bal enktanslardan yola
karak,
L
x
=L
ort
/n=(L
a
+ L
b
+ L
c
++L
n
)/n
2
. 61
yazlr. Her bir endktans deeri . 61 de yerine yazlacak ve benzer terimler toplanacak olursa,

i
Boluun geirgenlii 410
-7
H/m olarak verilidir.
a
b
c
n
X iletkeni
a'
b'
c'
m
Y iletkeni
|
|
.
|
\
|
+ + +
|
|
.
|
\
|
+ + + + + =

am ab aa an ac ab a
a
D D D m
I
D D D r n
I 1
ln
1
ln
1
ln
1
ln
1
ln
1
ln
1
ln
4
1
10 . 2
' '
7
" "
n
an ac ab a
m
am ac ab aa
a
D D D r e
D D D D
I
"
"
4 / 1
' ' ' 7
ln 10 . 2

=
n
an ac ab a
m
am ac ab aa a
a
D D D r e
D D D D
I n
I
n
L
"
"
4 / 1
' ' '
7
ln 10 . 2

= =

n
bn bc ba b
m
bm bc bb ba
b
D D D r e
D D D D
I n L
"
"
4 / 1
' ' ' 7
ln 10 . 2

=
. 62
D
aa
, D
nn
, gibi terimler e
1/4
r
a
, e
1/4
r
n
, gibi terimleri karlamak iin kullanlmtr. e
1/4
i endktans sebebi
ile ortaya kan bir katsaydr ve deeri yaklak olarak 0.7788 olduundan yarapn bu deerle
arplmas ile edeer yarap hesaplanabilir. Denklem . 62 incelenecek olursa logaritmik terimin iki
paras vardr blen ve blnen. Her ikisi de kksel ifadelerdir. Blnen terime bakacak olursa bunun m
tane tele sahip Y iletkeni ile n tane tele sahip X iletkeni arasndaki mesafelerin arpmnn kk olduu
grlr. Bu ekildeki bir ortalamaya karlkl geometrik ortalama uzaklk denmektedir ve ksaca GMD
(Geometric Mean Distance) ile gsterilir. Blen terim de benzer tarzda X iletkenini oluturan teller
arasndaki mesafelerin geometrik ortalamasdr. Buna da ksaca self-GMD veya geometrik ortalama
yarap GMR (Geometric Mean Radius) denmektedir. Karlkl GMD terimi D
m
ve self GMD terimi D
s

ile gsterilecek olursa,
. 63
halini alr. Dikkat edilecek olursa bu denklem . 51 da verilen ve solid iletken iin kartlan denkleme
benzemektedir.
2.1.2.5 fazl hatlarn endktans
lk olarak birbirleriyle eit mesafeye yerletirilmi faz iletkeninin durumunu inceleyelim. Bu durumda
iletkenler ekenar bir genin kesine yerlemi olacaktr.
ekil 12 Eit aralkl yerletirilmi iletkenler.
fazn dengeli yklendiini yani faz akmlarnn toplamnn sfr olduunu kabul edelim. . 56
kullanarak birinci faz iletkenine ait halkalanma aks,
. 64
eklinde yazlabilir. Boluun geirgenlii yerine yazlarak ve r
a
terimi yerine i ak sebebiyle oluacak
endktans hesaba katarak D
s
i
deeri kullanlr ve D
ab
= D
ab
=D eitlii gznne alnrsa,
. 65
yazlr. Akmlarn toplamnn sfr olduu bilindiine gre,

i
D
s
daha nce akland zere 0.7788r ye eittir.
2
) ( ) )( (
) ( ) )( (
ln 10 . 2
' ' ' ' ' ' ' ' ' 7
n
nn nb na bn bc bb ba an ac ab aa
mn
nm nc nb na bm bc bb ba am ac ab aa
x
D D D D D D D D D D D
D D D D D D D D D D D D
I L
" " " "
" " " "
=
m
7
D
ln 10 . 2
s
x
D
I L

=
ac
c
ab
b
a
a a
a
D
I
D
I
r
I I 1
ln
2
1
ln
2
1
ln
2 8
1
u
+ + + =
|
|
.
|
\
|
+ + =

D
I
D
I
D
I
c b
s
a a
1
ln
1
ln
1
ln 10 . 2
7
Faz b
Faz c Faz a
D
D D
. 66
ve buradan endktans,
. 67
olarak hesaplanr.
ayet iletkenler simetrik olarak yerletirilmemise her bir iletkenin endktans farkl olacaktr.
Dolaysyla bu fazlar arasnda endktans bakmndan dengesizlie sebep olabilecektir. Bu problemin
nne gemek iin hatlar iletkenlerin ekil 13 de gsterildii gibi eit aralklarla yer deitirilmesi
(Transposition) ile ina edilirler. Bylece her bir fazn endktans dier faznkine eit hale gelir.
ekil 13 Transpoze edilmi hatlar.
Fakat modern iletim hatlar dzenli yer deitirme yaplmadan ina edilmektedir. Ekonomik sebeplerle
ancak belirli merkezlerde mesela kesici ve ayrc bulunan noktalarda hat kendiliinden durmusa yer
deitirme yaplmaktadr. Bu ekilde faz endktanslar arasnda nispeten bir denge salanmaya
allmaktadr.
Dzenli olarak transpoze edilmi bir hattn ortalama endktansn bulmak iin her bir yer deitirme
periyodunun endktans hesaplanarak bu deerin aritmetik ortalamas alnacaktr. Bu durumda her bir
periyot iin halkalanma aks . 65 kullanlarak,
. 68
eklinde yazlr. Bunun aritmetik ortalamas,
. 69
olur. Akmlarn toplam sfr kabul edilirse,
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
+ + =
D
I
D
I
D
I I
D
I
a
s
a
c b
s
a a
1
ln
1
ln 10 . 2
1
ln ) (
1
ln 10 . 2
7
7
s
a
D
D
L ln 10 . 2
7
=
|
|
.
|
\
|
+ + =
|
|
.
|
\
|
+ + =
|
|
.
|
\
|
+ + =
23 31
7
3
12 23
7
2
31 12
7
1
1
ln
1
ln
1
ln 10 . 2
1
ln
1
ln
1
ln 10 . 2
1
ln
1
ln
1
ln 10 . 2
D
I
D
I
D
I
D
I
D
I
D
I
D
I
D
I
D
I
c b
s
a a
c b
s
a a
c b
s
a a
|
|
.
|
\
|
+ + =

23 12 31 31 23 12
7
1
ln
1
ln
1
ln 3
3
10 . 2
D D D
I
D D D
I
D
I
c b
s
a a
Faz b
Faz a
Faz c
Faz a
Faz c
Faz b
Faz c
Faz b
Faz a
. 70
ve endktans,
. 71
olur. Burada D
eq
iletken arasndaki geometrik ortalama mesafedir.
2.1.2.6 Topran etkisi
fazl g iletim hatlar o ekilde dizayn edilmilerdir ki toprak bir dn hatt tekil eder. Normal ve
dengeliye yakn alma artlarnda akmn ok kk bir ksm toprak zerinden dnn
tamamlayacaktr. Ancak zellikle normal olmayan koullarda (mesela ksa devre) hatlar akmn byk
ksm toprak zerinden dnecek ekilde ina edilirler. Arza durumunda toprak zerinden devresini
tamamlayarak geri dnen akm (toprak akm) iletim hattnda bir gerilim endkler bu gerilim hattn
performansn ve empedansn etkileyecektir. Bu etkileme zellikle toplam devre direnci (loop-
resistance) zerinde de belirgindir.
Bilinmektedir ki toprak akm dzgn bir yol takip etmemektedir, ayrca bu akmn toprak iindeki
dalm son derece karmak ve evre artlarnn etkisine ak bir karakter arz etmektedir. Dolaysyla
bu problemin analizi hayli karmaktr dolaysyla basitletirmelere ihtiya gsterir. Bu konuda deiik
metotlar gelitirilmi ve hazr formlasyonlar kullanma almtr [11, 15, 16]. Literatrde bu problemin
zmne farkl yaklamlar da bulunmakla beraber bu farkl hesaplamalar zerinde burada
durulmayacaktr. Burada toprak dn yolunun hat parametrelerine etkisine ynelik olarak Carson [17]
ve Rudenbergin [18] bulgularna dayal normal toprak direnci snrlar arasnda (50-500-m), g
frekansnda (50 veya 60Hz) ve normal havai hat konfigurasyonlar iin geerli basitletirilmi
yaklamlar kullanlacaktr. Dier yaklamlarn geni bir zeti ve mukayesesi literatrde [13, 16]
bulunabilir
Unutulmamaldr ki topran etkisini dikkate alan hesaplama ve formlasyonlar sadece topran dn
yolu olarak kullanld durumlarda yani bir toprak arzas durumunda hattn endktansn etkileyecektir
(sfr sra endktans). lerde simetrili bileenler ve dengesiz arzalar incelenirken bu konu yeniden
gndeme gelecektir.
lk olarak basit bir hat dzenlemesi ele alalm, tek fazl tek bir iletken ekil 14 de gsterildii gibi toprak
zerinde asl olsun. Bu iletkenin uzak bir noktada toprakland ve tad I akmnn tamamnn toprak
zerinden dnd kabul edelim.
ekil 14 Toprak zerinde asl tek iletken.
s
eq
a
D
D
L ln 10 . 2
7
=
s
a a
D
D D D
I
3
31 23 12 7
ln 10 . 2

=
Toprak
letken
letkenin yansmas
Toprak
letken
letkenin yansmas
n grn
Yan grn
D
D
I
I
Bu dnn tek ve bizim iletkenimizin yansmasndan oluan bir hayali iletken zerinden yapld
kabul edilerek Carson [17] tarafndan yaplan hesaplamalar sonucunda bir sonsuz seri verilmitir. Bu
sonsuz serinin zm yardmyla toprak zerinden geri dnen akm d
e
yarapna sahip ve D
e
derinlie
gmlm hayali bir geri dn iletkeninden devresini tamamlad gsterilmektedir. Bu kabullere
uygun olarak ve durumu ekil 14 de iletkenin yansmas eklinde gsterilen hayali iletkenin yarap ve
derinlii hesaplanabilmektedir. Hesaplamada kolaylk olmas bakmndan derinlik veya yarap rasgele
kabul edilmekte ve buna bal olarak dier byklk hesaplanmaktadr.
Bu hayali iletkenin derinlii D
e
ise yine benzer ekilde hesaplanmaktadr. Carsonun hesaplamalar
sonucunda hayali iletkenin derinlii toprak z-direnci ve frekansn bir fonksiyonu olarak
D
e
=658.8(/f)
0.5

. 72
eklinde verilmitir. Bu formlde sonu metre cinsinden kmaktadr. Bu derinlie bal olarak
endktans hesaplamasna esas olacak iletkenler arasndaki D mesafesi yarap rasgele seilerek
belirlenmektedir. Bu durumda yarap bir birim (burada metre) seilirse iletkenler arasndaki mesafe
buna bal olarak,
D=(D
e
)
0.5

. 73
eklinde hesaplanabilir. Bu deerler kullanlarak iletkenin veya g sistemini oluturan iletkenlerin
endktans topran ilave bir d
e
yarap ve D mesafesinde iletken eklinde modellenmesi ile daha nceki
blmlerde akland gibi hesaplanabilir.
2.1.3 Kapasitans
Hat parametrelerini sralarken paralel eleman olarak iletkenlik (kondktans) ve kapasitans zikredilmiti.
Kondktansn hatlardaki sznt akmn temsil etmek iin kullanld ve bu akmn ok kk
deerlerde olmas sebebiyle genellikle ihmal edildii belirtilmiti. hmalin en nemli sebeplerinden biri
de kondktansn deiken tabiat sebebiyle modellenmesinin pek kolay olmamasdr. yle ki sznt
akmnn temel kayna izolatrlerdir daha doru bir ifade ile bu izolatrlerin iinde bulunduu
durumdur. zolatrlerin sznt akm ise evre artlarnn etkisi altndadr. Mesela atmosferik olaylar
nem, toz vs. bu akm dikkate deer bir byklkte etkiler. Sznt akmn bir dier sebebi olan korona
olay yani fazlar arasndaki sznt akm yine evre artlarnn etkisi altndadr. Sznt akmn
modellemekte kullanlan hatlarn iletkenliinin etkisi bir ok g sistemleri almas iin dier
parametrelere kyasla az olduundan ihmal edilmesi ok byk hatalara sebep olmamaktadr. Ancak
zellikle yeralt kablolarnn modellenmesinde zaman zaman bu akmlarnda modellenmesine ihtiya
hissedilmektedir.
Hatlarn kapasitesi iletkenler ve iletkenler ile toprak arasndaki gerilim fark sebebiyle tpk kondansatr
plakalarnn arj olmasna benzer ekilde arj olmas ile ortaya kmaktadr. letkenler arasndaki
kapasitans hatlarn geometrisine bal olarak genellikle sabittir. Yaklak 80km ye kadar olan iletim
hatlarnn kapasitesi ok kk olduundan genellikle ihmal edilmektedir. Fakat daha uzun hatlarda ve
zellikle yksek gerilimlerde nemli bir parametre olarak ilev grmektedir.
Alternatif bir gerilimin etkisi altndaki iletim hatlarnn yk durumu alternatif gerilimin ani deerine
bal olarak deiim gsterir. Bu ykn deiimi neticesinde oluacak elektriki yk ak elektrik
akmdr. Bu akm arj akm (charging current) olarak isimlendirilir. Bu arj akm iletim hatt ykl
deilken bile akar ve hattn gerilim profilini, verimini, g katsaysn ve sistemin kararln etkiler.
arj akm zellikle topraksz, yksek empedans veya Peterson Bobini zerinden toprakl sistemlerde
ok yksek deerlere ulaabilir. Dengesiz alma durumlarnda (zellikle tek faz ksa devresi) ark
domasna yol aabilir.
Yeralt kablolar yaplarndan dolay ok daha fazla kapasitif etki gstermektedirler. Bu tip hatlarn
gittike artan oranlarda g sistemlerinde kullanlmaya balanmasyla hat kapasitansnn nemi ok daha
fazla belirginlemitir.
2.1.3.1 Bir iletkenin evresindeki elektrik alan
Endktans hesabnda nasl manyetik alan temel bir ilev gryorsa kapasitans hesabnda da ayn ilevi
elektrik alan grmektedir. Elektrik alan izgileri ekil 8 de manyetik alan iin gsterildii gibi pozitif
ykl iletkenden aylarak negatif ykl dier iletkende son bulurlar. Bir iletkenden yaylan elektrik aks
o iletkenin elektrik yk miktarna (Coulomb) eittir. Elektrik ak younluu ise birim alana den
elektrik ak miktar olarak verilmektedir.
Dzgn ve dorusal ok uzun bir iletken uniform ve d etkilerden uzak bir ortamda yer alyorsa
uzunluu boyunca dzgn dalm uniform bir yke sahip olacaktr. Yine bu iletkenden eit uzaklktaki
her noktann potansiyeli birbirine eit (e-potensiyel, equi-potential) olacaktr. Dolaysyla bu noktalar
eit elektrik ak younluuna sahiptirler. ekil 15 de bu vasflara haiz bir iletkenin durumu ve iletkenin
merkezinden x kadar uzaklktaki elektrik alan gsterilmektedir.
ekil 15 zole edilmi pozitif ykl bir iletkenin evresindeki elektrik alanlar.
Bu elektrik alannn younluu x apnda silindirik bir yzey dnlerek hesaplanabilecektir.
letkenden eit uzaklktaki btn yzeylerin e-potansiyele sahip olduu durumda buradaki elektrik ak
younluunun eit olaca aktr. Bu durumda iletkenden ayrlan elektrik aksnn miktar bu iletkenin
yk miktarna (q) eit ise elektrik ak younluu,
D=q/(2x)
. 74
yazlabilir. Elektirik ak younluu ortam permitivitisine (di-elektrik sabiti) ()
i
blnrse elektrik alan
iddeti (E) iddeti hesaplanabilir.
=q/(2x)
. 75
Elektrik alan iddetinin birimi V/m dir.
Hatlarn kapasitesinin hesabna gemeden nce incelenmesi gereken nemli bir konu da iki nokta
arasnda elektrik yk sebebiyle oluacak potansiyel farktr. ki nokta arasndaki volt cinsinden
potansiyel fark saysal olarak bir Coulombluk yk birinci noktadan ikinci noktaya kadar tamak iin
gerekli olan kuvvete eittir. Yine elektrik alan iddeti alandaki elektrik yknn kuvvetinin lsdr.
Dolaysyla metre bana volt olarak verilen elektrik alan iddeti baklan noktadaki Coulomb bana
newton cinsinden elektrik yknn kuvvetidir de. Bu bilgiler kullanld takdirde iki nokta arsndaki
potansiyel fark bir yk izgisel bir yol boyunca bu noktalar arasnda tamak iin gerekli olan kuvvete
saysal olarak eitlenecektir.

i
SI birim sistemiinde boluun di-elektrik sabiti
0
=8.85.10
-12
F/m olarak verilmitir. Havann bal di-
elektrik sabiti yaklak olarak 1 alnarak bu deer burdaki hesaplamalarda kullanlacaktr.
x
q
ekil 16 da verilen durumu inceleyelim. P
1
ve P
2
noktalar pozitif ykl bir iletkenden D
1
ve D
2

mesafelerinde yer alm olsun. Bu noktalar arasndaki potansiyel fark hesaplamann en pratik yolu
elektrik alan iddetini bu iki nokta arasnda entegre etmektir.
ekil 16 Silindirik bir iletkenin dnda yer alan iki noktann durumu.
ayet elektrik yknn ani deeri q ile gsterilecek olursa bu iki nokta arasndaki potansiyel farkn ani
deeri v,
. 76
olur. Denklem . 76 de verilen v
12
deeri seilen noktalarn durumuna ve elektrik yknn iaretine bal
olarak negatif veya pozitif olabilir.
2.1.3.2 ki iletkenli hatlarn kapasitans
Kapasitansn tanmn hatrlayacak olursak, iki iletken arasndaki kapasitans bu iki iletkenin potansiyel
fark bana elektrik yk olarak tanmlanmaktadr. Bu tanm u ekilde formle edilebilir.
C=q/v
. 77
ki iletken arasndaki kapasitans . 76 i . 77 da yerine koyarak rahatlkla hesaplanabilecektir. Aralarnda D
mesafesi bulunan r
a
ve r
b
yarapl iki iletkenin durumunu inceleyelim. ayet iki iletkenin oluturduu
elektrik alanlar birbirlerini etkilemiyor ve bozmuyorsa sper-pozisyon teoremi kullanlarak potansiyel
fark hesaplanabilir. Bu yaklam D mesafesinin yaraplara nazaran ok byk olmas durumunda
nemli hatalara sebep olmakszn kullanlabilir. Fakat iletkenlerin birbirine hayli yakn olduu
durumlarda mesela kablolar iin bu varsaym nemli hatalara yol aacaktr.
ki iletken arasndaki potansiyel fark nce birinci iletkenin yk sebebiyle birincide ve ikinci iletkenin
yk sebebiyle ikincide meydana gerilim dmlerinin sper-pozisyon prensibinden hareketle
toplanmasyla bulunabilir. Bu durumda . 76 de verilen banty kullanarak ve her bir iletken iin D
2

mesafesinin o iletkenin yarap olduunu kabul edersek,
. 78
1
2
12
ln
2
.
2
.
2
1
2
1
D
D q
dx
x
q
dx E v
D
D
D
D

= = =

+q
P
2
P
1
ntegralin
Yolu
D
1
D
2
D
r q
r
D q
v
b b
a
a
ab
ln
2
ln
2
+ =
olur. Tek fazl iki telli hatlar iin elektrik ykleri birbirine eit ve zt iaretli ise ve logaritmik terimler
uygun biimde birletirilirse,
. 79
bulunur. Bu durumda iletken yaraplarnn birbirine eit olduu kabulyle kapasitans,
. 80
eklinde yazlr. Ancak yukarda da belirtildii gibi bu formlasyon bir iletkenin elektrik yk dalmnn
dier iletkenin varl ile deimedii kabulne dayaldr. Bu varsaymn yol aabilecei hata
hesaplanabilir bir karakterdedir ve iletkenler arasndaki mesafeye baldr [11]. ekil 17 de bu varsaym
sebebiyle oluacak olan hatann miktar eitli D mesafeleri iin verilmitir.
ekil 17 2.54cm apndaki bir iletkenin kapasite hesaplamasnda dzgn yk dalm kabl
sebebiyle olabilecek hata [11].
Grafikten de aka grlecei gibi iletkenler birbirine yaknlatka varsaymdan dolay oluacak hata
miktar ok nemli lde artmaktadr. Fakat bu varsaymn iletkenler arasndaki mesafenin ok byk
olduu havai hatlarda nemli bir hataya sebep olmayaca sylenebilir. Bu sebeple bundan sonraki
hesaplamalarda bu varsaym kullanlmaya devam edilecektir.
Burada dikkatle zerinde durulmas gereken nokta . 80 da verilen kapasitans formlnde yarap
endktans formllerinde olduu gibi GMR deil gerek-llen deerdir. Yine bu forml solid iletken
iin kartldna gre bklml iletkenler iin de ayn formln kullanlmas hatalara sebep
olabilecektir. Ancak bu hata sadece iletkenin dna yakn ksmlardaki elekrik alannda bir bozulmaya
sebep olacandan ok kktr ve ihmal edilmesi yine zellikle havai hatlar iin byk hatalara sebep
olmaz. Dolaysyla bklml iletkenler iin yaplan hesaplamalarda da llen yarapn kullanlmas
yeterli olacaktr.
Elektrik g sistemleri genellikle topraklanmtr. Dolaysyla sadece hatlar arasndaki kapasitenin
bilinmesi g sistemi almalar iin genelde yeterli deildir. Hat ile toprak veya ntr noktas
arasndaki kapasite de baz almalar iin elzemdir. Topraa veya ntr noktasna olan kapasitans bu
iletken ile toprak arsndaki potansiyel fark ile yke baldr. Dolaysyla iki telli hatlar iin topraa olan
kapasitans hatlar arasndaki kapasitansn iki katdr.
b a
a
ab
r r
D q
v
2
ln
2
=
) / ln( r D V
q
C
ab
a
ab

= =
-0,32
-0,24
-0,16
-0,08
0
0,03 0,05 0,1 0,2 0,3 1
letkenler arasndaki mesafe (m)
H
a
t
a

(
%
)
2.1.3.3 fazl hatlarn kapasitans
lk olarak eit yarapa sahip ve birbiriyle eit uzaklkta bulunan iletkenin durumuna bakalm
iletkenlerin ekil 12 de gsterildii gibi bir ekenar genin kenarlarnda yer aldklarn dnelim.
letkenlerin uniform yk dalmna sahip olduu dnlecek olursa iki tel iin gelitirilen . 78 nc
iletkeni de ierecek biimde yeniden yazlabilir. nc iletken iin merkezdeki tek yk ele alnrsa,
. 81
olur. Dikkat edilecek olursa nc terim sfrdr ve bir etkisi yoktur. Bu terim buraya her iletkende
incelendii iin dahil edilmitir. Benzer ekilde,
. 82
yazlabilir. Elektrik yknn dzgn sins dalgas eklinde deitii kabul edilerek yk ve potansiyel
fark iin fazr gsterim kullanlrsa iki gerilimin toplam,
. 83
olur. iletkendeki yklerin toplam evrede baka bir yk olmad iin sfrdr bu durumda q
b
+q
c
iin
-q
a
yazlabilir.
. 84
fazl hatlarda bilinmektedir ki,

V
ab
+ V
ac
=3V
an

. 85
bu durumda ntr ve faz arasndaki potansiyel fark,
. 86
olur buradan kapasite,
. 87
bulunur.
Eit aralkl olarak yerletirilmemi fazl ve transpoze edilmemi hatlarda her bir faz iletkeninin
topraa olan kapasitans dierinden farkl olacaktr. Fakat transpoze edilmi hatlarda fazlar arasndaki
topraa olan kapasitans deerleri arasndaki fark nemsiz dzeydedir. Genelde transpoze edilmemi
hatlar eit aralkl veya buna yakn bir biimde dzenlenmitirler. Dolaysyla bir nceki hesaplama
bunlar iin gereklidir. Burada hesaplama transpoze edilmi hatlar iin yaplacaktr. ekil 18 de bu tarzda
dzenlenmi hattn durumu grlmektedir.
D
D q
D
r q
r
D q
v
c b a
ab
ln
2
ln
2
ln
2
+ + =
D
r q
D
D q
r
D q
v
c b a
ac
ln
2
ln
2
ln
2
+ + =
+ + = +
D
r
q q
r
D
q V V
c b a bc ab
ln ) ( ln 2
2
1
r
D q
V V
a
bc ab
ln
2
3
= +
r
D q
V
a
an
ln
2
=
) / ln(
2
r D
C
n

=
ekil 18 Eit aralkl yerletirilmemi fazl hat.
Yukardaki ekil incelenecek olursa V
ab
iin hattn ekil 13 deki gibi transpose edildii dnlerek her
deiik transpozisyon durumu iin, deiik formlasyon yazlabilir.
. 88
Bu formller dikkat edilecek olursa . 68 de endktans iin verilen halkalanma aks formllerine
benzemektedir. Ancak bu formllerde faz iletkenlerinden akan akmlarn toplam sfr idi. Burada da
benzer ekilde birim uzunluk bana elektrik yknn iletkenin her tarafnda ayn olduu kabul edilecek
olursa
i
her hangi bir iletken ifti arasndaki potansiyel fark her bir tronspozisyon periyodu iin farkl
deerde olacaktr. Bu sebeple her bir periyot iin hesaplanan deerin toplanarak e blnmesi ile
ortalama potansiyel fark hesaplanabilecektir. Bu yaplacak olur ve gerekli logaritmik dzenlemeler
uygulanrsa,
. 89
bulunur. Benzer tarzda potansiyel fark a ve c iletkenleri iin de yazlabilir. letkenler arasndaki mesafe
iin GMD veya D
eq
terimi kullanlacak olursa,
. 90
Faz toprak arasndaki kapasitans iin eit aralkl hatlarda yapld gibi bu iki deer toplanarak e
blnr,
. 91
ve kapasite,

i
uras aktr ki bu varsaym hakiki durumda geerli deildir. Ancak aksi bir kabul ile yaplacak
hesaplama kullanm bakmndan pratik olmayacaktr.
Faz b
Faz c Faz a D
ac
D
ab D
bc
bc
ab c
ac
b ac a
ab
bc
ac c
bc
b bc a
ab
ac
bc c
ab
b ab a
ab
D
D q
D
r q
r
D q
V
D
D q
D
r q
r
D q
V
D
D q
D
r q
r
D q
V
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2
ln
2

+ + =
+ + =
+ + =
+ + =
ac bc ab
ac bc ab
c
ac bc ab
b
ac bc ab
a ab
D D D
D D D
q
D D D
r
q
r
D D D
q V ln ln ln
6
1
3
3
+ =
eq
c
eq
a ac
D
r
q
r
D
q V ln ln
2
1
r
D
q V
eq
a an
ln
2
1
=
. 92
olur.
2.1.3.4 Topran etkisi
Endktansta da grld gibi iletim hattnn zerinden getii toprak iletkenlerin kapasitansn etkiler.
Zira havaya gre daha iletken bir ortam olan topran varl hatlarn evresindeki elektrik alanlarnn
durumunu deitirir bu deiim hattn kapasitansn etkileyecektir. Bunu daha iyi anlayabilmek iin
iletkenlerin zerinde asl bulunduu topra dz, iletken ve sonsuz boyutlarda bir ortam olarak
dnelim. Bu durumda iletkenlerin etrafnda olmas gereken elektrik alan byk lde deiime
urayacaktr. Elbette toprak tam anlamyla dz deildir ve iletkenliinin de mkemmel olduu
sylenemez. Ancak bu rnek bize topran iletkenler etrafndaki elektrik alann nasl deitirebileceini
ve bunun dolaysyla hattn kapasitansn etkileyeceini anlatmak bakmndan faydaldr.
ayet toprak zerinde aslm ve dn yolu toprak zerinden olan tek bir iletken dnlecek olursa, bu
iletkenin yk toprakla iletken arasndaki potansiyel farktan ve topraktaki elektrik yknden
kaynaklanacaktr. Topran elektrik yknn iletkenini elektriki ykne eit fakat ters iaretli olduu
sylenebilir. Toprak iyi bir iletken kabul edilecek olursa iletken zerindeki yk ile topran yknn
meydana getirdii ak topran e potansiyel yzeylerine diktir. imdi yine endktans hesabnda
yapld gibi hayali iletkenler dnelim. Bu iletkenler toprak zerindeki gerek iletkenler ile ayn
byklkte ve onlarn toprak yzeyinden mesafesi kadar derine gmlm olsun. Bu ortamdan topra
kaldrrsak ve ortamn belirli ve sabit bir di-elektrik katsaysna sahip olduu kabul edilecek olursa
hayali ve gerek iletkenlerin tam ortasnda bir e potansiyelli yzey olutuu dnlebilir. Bu yzey
topran mevcudiyeti durumunda oluacak e potansiyel yzeyle ayn zelliklere sahip olacaktr,
dolaysyla hayali iletkenler topran ilevini stlenmi olacaktr.
ekil 19 da hayali ve gerek iletkenlerin durumu transpose edilmi, fazl bir havai hat iin ilk
transpozisyon periyodu iin sunulmutur. Her bir faz iletkeninin ykleri a, b, c alt-yazmlar ile ve hayali
iletkenlerin ykleri gerek yklerin ters iareti ile gsterilmi olsun. letkenler arasndaki mesafe D harfi
ve uygun alt yazmlarla, gerek iletkenlerle hayali iletkenler arasndaki mesafe de H harfinin uygun alt
yazmlarla kullanlmas ile gsterilsin.
) / ln(
2
r D
C
eq
n

=
ekil 19 fazl hatlarn toprak zerindeki durumu ve iletkenlerin yansmas.
Tronspozisyonun her bir periyodu iin potansiyel fark bundan nceki blmde izah edildii ekilde
yazlabilir. lk periyot iin a ve b iletkenleri arasndaki potansiyel fark,
. 93
eklinde yazlr. Benzer denklemler dier periyotlar iinde yazlabilir. letkeninin uzunluu boyunca eit
yke sahip olduu varsaylacak olursa tm hat boyunca ortalama bir potansiyel fark hesaplanabilecektir.
Daha nce yapld gibi . 85 kullanlarak topraa olan potansiyel ve takiben faz toprak arasndaki
kapasitans,
. 94
eklinde bulunur. Yukardaki denklem topran etkisini dikkate almadan hesaplanan ve . 92 de verilen
denklemle kyaslanacak olursa, topran etkisinin kp kkl terimle gsterildii anlalacaktr. Bu terim
toprak dzeltme terimi olarak isimlendirilmektedir. ayet havai hatlarn genel yaps gz nne alnacak
olunursa bu dzeltme teriminin ok kk olaca grlecektir. nk iletkenler yerden ok yksekte
ina edildikleri iin apraz ykseklik (H
jk
) ile normal ykseklikler (H
j
) birbirine ok yakn olup
logaritmik terim sfra yaknsar. Dolaysyla bu tarz ina edilen hatlar iin dengeli ileme durumunda
topran etkisi ihmal edilebilmekte ve . 92 hat kapasitesinin belirlenmesi iin kafi olmaktadr. Ancak
dengesiz ileme artlarnda (mesela toprak arzas) topran etkisi sistemden akan akmlarn dengesiz
olmas sebebiyle byk nem arz edecektir. Dengesizlik durumunun oluturaca bu etki simetrili
bileenler konusunda tekrar incelenecektir.
2.2 Transformatrler
Elektrik g sistemlerinin nemli bir baka eleman da transformatrlerdir. Transformatrler ok eitli
g ve gerilim seviyelerinde retilerek g sistemlerinde kullanlmaktadrlar. Bir transformatr genelde
Toprak
q
a
-q
b
q
c
q
b
-q
a
-q
c
D
12
D
23
D
13
H
1
H
21
H
31
H
23
H
3
H
2
H
13
H
12
H
32
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
=
31
23
31
23
12
2
12 1
12 12
ln ln ln ln ln ln
2
1
H
H
D
D
q
H
H
D
r
q
H
H
r
D
q V
c b a ab
( )
3
3 2 1
3
31 23 12
/ ln ) / ln(
2
H H H H H H r D
C
eq
n
=

ortak bir manyetik ak ile halkalanan birden fazla sargdan oluan basit cihazlardr. G sistemlerinde
kullanlan transformatrlerin manyetik devreleri ki ekirdek veya nve olarak adlandrlmaktadrlar
genelde demir temelli bir manyetik malzemeden yaplmtr. Sarglarn seri veya paralel olarak bir araya
getirilmesi ile transformatrlerin sarm dzenleri gerekletirilebilirler. Transformatrlerle alakal teori
ok iyi yerlemitir ve ok sayda yayn mevcuttur [19, 20]
ekil 20 de tek fazl bir transformatrn sarglarnn yerletirili ekli gsterilmektedir. Her bir sargdaki
sarm says ok farkl deerlerde olabilir. Yine ekirdek tipleri ok farkl olarak dzenlenmi
transformatrlerle karlamak mmkndr.
ekil 20 ki sargl tek fazl bir transformatr.
G sistemleri iin transformatrlerin salkl bir ekilde modellenmesi yaplan almalarn hassasiyeti
ve ihtiyalarna bal olarak yaplmaktadr. Genelde kullanlan transformatr modellerini ve bunlarn
grsel hale getirilmi edeer devrelerini drt deiik gurup altnda toplamak mmkndr. Karmaklk
srasna gre bunlar u ekilde sralanabilirler.
T edeer devre,
L edeer devre,
edeer devre,
en basit edeer devre.
Bu edeer devrelerin alt guruplar ile de karlamak mmkndr. Her bir modelin ve buna bal olarak
edeer devrenin transformatrn elektriksel zelliklerini yaplan g sistemi almalarna katmakta
gsterdii avantajl ve dezavantajl zellikleri vardr. Yaplacak almann zelliine gre
transformatrler bu modellerden bazlar kullanlarak g sistemleri hesaplarna dahil edilirler.
Bu modellerin analizine gemeden nce transformatrn temel yap ve fonksiyonunu anlamak iin bir
basitletirme ile ideal transformatrle balayacaz.
2.2.1 deal Transformatr
deal transformatr, gerek transformatrn basitletirilmi eklidir. Yani kayplarnn ihmal edildii, ak
deiiminin tam sins biimli olduu, manyetik devrenin geirgenliinin sonsuz, elektrik devresinin
direncinin sfr olduu bir hayali alettir. ekil 20 de verilen transformatrn ematik gsterimi ekil 21
de sunulmutur. Noktalar manyetik balanty gstermek amacyla kullanlmaktadr.
ekil 21 Trans formatrn ematik gsterimi
N
1
/N
2
u
1
u
2
i
1
i
2
, Ak
U
1
I
1
U
2
I
2
N
1
N
2
Bu varsaymlar nda ekil 21 de verilen transformatr incelenecek olursa Faraday kanuna uygun
olarak her bir sargda endklenen gerilimlerin ani deeri, e, ki bu ayn zamanda kayplar ihmal edildii
iin terminal ularndaki gerilimdir,u,
u
1
=e
1
=N
1
d/dt ani
u
2
=e
2
=N
2
d/dt
. 95
eklinde yazlabilir. Burada N
1
ve N
2
her bir sargnn sarm says ve de her iki sargy halkalayan
aknn ani deeridir. Yukarda verilen iki denklemi birbirine oranlarsak ve aknn deiimi sins biimli
olduundan fazr gsterimi kullanrsak transformatr dntrme oran a,
. 96
bulunur. Bir transformatrden akan akmlar arasndaki bant ise Amper kanunu kullanlarak kapl bir
hat zerindeki aknn meydana getirecei toplam amper-sarm (mmk) kullanlarak yazlabilir.
H ds=N
1
i
1
-

N
2
i
2

. 97
Buradan ak younluunun bu kapal hat boyunca entegrali sfr olduundan, yukardaki ifade fazr
olarak yeniden dzenlenirse,
a=I
2
/I
1
=N
1
/N
2

. 98
yazabiliriz. Genel olarak transformatrlerin beslendii tarafa birincil (primer, primary), yklendii taraf
ise ikincil (sekonder, secondary) taraf denilmektedir. Fakat unutulmamaldr ki transformatrlerin
besleme taraf deiebilir dolaysyla bu ekilde isimlendirme zaman zaman yanl anlalmalara sebep
olabilmektedir. Bununla beraber pratik olarak bu isimlendirme kullanld iin burada da bu yol takip
edilecektir.
ayet transformatrn ikincil taraf herhangi bir empedans ile yklenecek olursa transformatr bu
empedans dier taraf ile uyumlulatrma ilevini grecektir. kincil tarafa balanan empedans,
Z
2
=U
2
/I
2

. 99
eklinde hesaplanabilir. Gerilim ve akm birinci tarafa gre yazlacak olursa,
Z
2
=(N
2
/N
1
)U
1
/(N
1
/N
2
)I
1

. 100
olur. Kayplar ihmal edildii iin bu empedans birinci tarafa indirgenmi/ykseltgenmi
i
empedans
olarak anlmaktadr, bu tarz indirgenmi/ykseltgenmi byklkler zerlerine konan bir iaretle
gsterilecektir. Yukardaki denklem yeniden yazlacak olursa
Z
2
=a
2
Z
2

. 101
ekline gelir. Bir ideal transformatrde kayplar ve gerilim dmleri ihmal edildii iin birinci tarafn
volt-amper deeri ile ikinci tarafn volt-amper deerleri birbirlerine eittir. Bu durumda kompleks g,

i
Bu terimler transformatrn bir tarafna ait olan byklklerin dier tarafa gre yazlmas manasnda
dnml olarak kullanlabilecektir.
2
1
2
1
2
1
N
N
E
E
U
U
a = = =
S
1
=S
2
=U
1
I
*
1
= U
2
I
*
2

. 102
eklinde verilir.
2.2.2 Transformatrn Edeer Devreleri
deal transformatr gerek transformatrn alma prensibini anlamakta iyi bir ara olmakla birlikte
transformatrn en nemli zelliklerini barndrmaz. Bunlar u ekilde sralanabilir; manyetik devrenin
geirgenlii sonsuz deildir, sarglarn direnci (bakr kayplar) vardr, aknn zamana bal deiiminden
dolay manyetik devrede kayplar (demir kayplar) oluur ve birincil sargda oluan aknn tamam
ikincil sargy halkalamaz (kaak ak).
kinci taraf ak tutulan bir transformatrn birinci tarafna sins biimli deien alternatif bir gerilim
uygulanacak olursa bu sargdan kk bir akm akar. Bu akm mknatslama akm olarak
adlandrlmaktadr. Bu akm transformatrn temel bir kayb olan bo alma kayplarna sebep
olmaktadr. Bu akmn yol at kayplar iki ana balk altnda incelenmektedir. Birincisi manyetik
akdaki deiim nedeniyle transformatrn manyetik gvdesinde sya dnmekte ve bu kayp histerisiz
kayplar olarak isimlendirilmektedir. Dieri ise demir gvde de oluan fuko akmlar (eddy-current)
sebebi ile oluan kayplardr.
Her iki kayp da eitli metotlar kullanarak azaltlabilmektedir. Mesela yksek geirgenlie sahip
ynlendirilmi kristalli elik malzemeden yaplan demir gvde histerisiz kayplarn azaltrken,
dilimlenmi ve birbirlerinden elektriki olarak yaltlm saclarn preslenerek bir araya getirilmesiyle imal
edilen ekirdek fuko kayplarn azaltmaktadr. Bu bo alma kayplarn modelleyebilmek iin ideal
transformatrn beslendii birinci tarafa paralel elemanlar yerletirilir. Aktif (Watl) kayplar
gsterebilmek iin bir rezistans ve genellikle enduktif bir karaktere sahip olan ve 90 dereceye yakn bir
aya sahip olan bo alma akmnn reaktif bileenini gsterebilmek iin de bir paralel endktans
kullanlr.
lave bir baka kayp ise transformatr sarglarndan akan akma ve bu sarglarn direncine bal olarak
oluan (I
2
R) kayplardr. Bu kayplar bakr kayplar olarak isimlendirilirler. Transformatr sarglarnn
DA direnci bu kayplar hesaplayabilmek iin yeterli olmad iin, bu kayplar ancak zel bir deney
olan ksa devre deneyi ile belirlenebilirler. Bakr kayplar yk altnda tezahr ettikleri iin ksa devre
deneyinin anma akmnda yaplmas transformatrn anma kayplarn ve dolaysyla anma deerleri iin
edeer devrenin seri elemanlarnn hesaplanmasna imkan verir.
Ksa devre deneyi esnasnda transformatre uygulanan gerilim ok kk olduundan edeer devrenin
paralel elemanlarndan akan akmn miktar ok kktr. Dolaysyla bu esnada oluan kayplarn
tamamnn sarg direnlerinde harcand sylenebilir. Bu kayplar transformatrn deneyin yapld
taraftan grlecek olan toplam empedans ve AA direncini hesaplamakta kullanlrlar.
deal transformatrden farkl olarak gerek transformatrlerin birincil sargsnda retilen aknn tamam
ikincil sargy halkalamazlar. Bu aknn bir ksm baka yollar zerinden (mesela hava) devresini
tamamlayabilir. Bu ekilde ikincil sargy halkalamayan akya kacak ak bu aknn oluturduu reaktansa
da kaak reaktans ad verilir. Bu reaktans da edeer devrenin seri elemanlarndan reaktif olann temsil
eder.
zetlenecek olursa gerek bir transformatrn ideal transformatre ilave olarak bo alma kayplarn
temsil etmek iin besleme tarafna yerletirilen paralel bir endktans (X
m
) ve diren (R
m
), ksa devre
deneyi ile bulunan, bakr kayplarn temsil eden seri bir diren ve kaak aky temsil eden bir reaktans
bulunmaktadr. Bu seri elemanlar transformatrn birinci ve ikinci sarglar arasnda paylatrlmaldr
(R
1
, R
2
, X
1
, X
2
). Bu ekilde dzenlenmi bir edeer devre ekil 22 sunulmutur.
ekil 22 deal Transformatrl edeer devre.
Dntrme orann kullanarak ikinci taraf byklkleri birinci tarafa aada gsterildii gibi
ykseltgenecek olursa iki taraf arasnda yer alan hayali eleman ideal transformatr (I. T.) kaldrlabilir.
E
2
=aE
2
I
2
=I
2
/a U
2
=aU
2

X
2
=a
2
X
2
R
2
=a
2
R
2

. 103
Ykseltgenmi elemanlar normal elemanlardan ayrt edebilmek iin () sembol kullanlrsa edeer
devre ekil 23 de gsterilen duruma gelir.
ekil 23 T ede er devre.
Kk bir hata gz nne alnarak paralel elemanlar edeer devrenin bir tarafna toplanabilirler bu
durumda oluan L biimindeki devre transformatr yaklaklkla temsil eder. Paralel elemanlardan
Resistif zellikte olan R
m
normalde ok byk olduundan ihmal edilebilir ve edeer devre bir paralel
elemana (X
m
) sahip hale gelir. Bu paralel elemann ikiye blnerek devrenin her iki tarafna
yerletirilmesi ile edeer devre elde edilir. Paralel elemanlarn tamamnn ihmal edilmesi ile
transformatrn en basit edeer devresi elde edilir. Bu edeer devre sadece bir empedanstan ibarettir.
G sisteminin genel durumu ile alakal abuk bir fikir edinmek amacyla yaplacak ksa devre
hesaplamalarnda veya yk ak almalarnda bu empedansn sadece reaktif eleman gz nne
alnarak hesaplamalar yaplabilmektedir.
Transformatrn edeer devresini belirleyebilmek iin iki tip deneyinin yaplmas gerekmektedir bunlar
ak ve ksa devre deneyleridir. Ak devre deneyinde transformatr bir taraftan beslenirken ikinci taraf
ular ak braklr ve makine anma geriliminde beslenir. Bu anda transformatrden herhangi bir g
ekilmedii iin transformatr ebekeden sadece bo alma kayplarn karlayacak kadar bir akm
eker. Bu akmn aktif bileeninin R
m
, reaktif bileeninin ise X
m
zerinden akt dnlerek bu
deerler hesaplanabilir.
Ksa devre deneyinde ise, sarglardan biri ksa devre edilerek dier tarafa anma akmnn gemesini
salayacak bir gerilim tatbik edilir. Deney gerilimi genellikle anma geriliminin yzde birka
mertebesinde bir genlie sahiptir. Bu sebeple paralel elemanlar zerinden akan akm ihmal edilecek
dzeyde olduundan akmn tamamn seri elemanlar zerinden akt kabul edilebilir. Dolaysyla, bu
deneyde llen byklkler kullanlarak edeer devrenin seri elemanlar belirlenir.
I.T.
X
1
X
2
X
m
R
1
R
2
R
m
I
1
I
2
U
1
E
1
E
2
U
2
I
0
X
1
X'
2
R
1
R'
2
I
1
I'
2
U
1
E
1
E
'
2
U
'
2 X
m
R
m
I
0
zetle, transformatrlerin edeer devreleri daha nce de belirtildii gibi drt ana balk altnda
toplanabilir. Tablo 1 de bu devreler ve kullanm yerleri sunulmutur.
Tablo 1 Transformatr edeer devreleri.
Edeer devre Kullanm yeri Aklamalar
T Dinamik modeller Geree en yakn edeer devredir
L Dinamik modeller/yk ak hesaplar Genellikle paralel byklkler baa alnr
Yk ak/baz ksa devre almalar Paralel resistans genellikle ihmal edilir
En basit Ksa devre/yk ak hesaplar Resistif eleman ihmal edilebilir

G sistemleri almalarnda en yaygn olarak edeer devreyi kullanlmaktadr. Bu e deer devre
ve buna ait model kk deiikliklerle farkl transformatr tiplerini de gstermek iin kullanlmaktadr.
ekil 24 de bu edeer devre sunulmutur. Aadaki gsterimde ykseltegenmi byklkleri niteleyen
() iareti kolaylk salamak amacyla drlmtr.
ekil 24 e deer devre.
ekil 24 de sunulan edeer devrenin elemanlar ak ve ksa devre deneyleri ile bulunabilir. Ak devre
deneyinde hesaplanan empedans Z
0
, admitans Y
0
, ksa devre empedans ise Z
k
ve admitans Y
k
ile
gsterilecek olursa yukarda verilen devrenin elemanlar byk bir yaklaklkla admitanslar cinsinden;
Y
12
=Y
k
-Y
0
/2
Y
1
=Y
2
= Y
0
/2
. 104
eklinde yazlabilir. Bu devreye ait elektriksel bantlar ise aada verilmitir.
. 105
. 104 de verilen deerler . 105 de yerine yazlacak olursa,
. 106
bulunur. Bu gsterim sadece tek fazl transformatrlerin gsteriminde veya fazl transformatrlerin
tek fazl modellenmesinde kullanlabilir. Paralel kol ihmal edilerek en basit edeer devreye kolayca
gei salanabilir.
Y
12
Y
2
Y
1
U
1
U
2
I
1
I
2
+
+
=
2
1
12 1 12
12 12 1
2
1
U
U
Y Y Y
Y Y Y
I
I
+
+
=
2
1
0
0
2
1
2 /
2 /
U
U
Y Y Y
Y Y Y
I
I
k k
k k
2.2.3 zel Transformatrler
Elektrik g sistemlerinde farkl yapda ve zelliklerde transformatrler yaygn olarak kullanlmaktadr.
Bu tip transformatrler hakknda geni bilgi iin referans [20] e baknz. Burada bu transformatr tipleri
ve modelleri hakknda genel bir bilgi verilecek ve bunlarn g sistemleri iindeki kullanm alanlarndan
bahsedilecektir.
2.2.3.1 fazl transformatrler
Birbirinin ayn zelliklere sahip tek fazl transformatrlerin bir tarafa ait sarglarnn faz gerilimi
deerinde alacak ekilde balantlandrlmas ile bir taraf gen () bal, dier tarafa ait sarglarn
farkl gerilim deerinde alacak ekilde balanmas ile de yldz (Y) bal taraf edilirler. Bu tarz
balanm fazl transformatrler /Y veya Y/ bal transformatrler olarak isimlendirilirler. Bu iki
muhtemel balant tarznn dnda iki balant ihtimali daha olduu aktr. Bunlar Y/Y ve / bal
transformatrlerdir. ayet tek fazl transformatr guruplar sargl transformatrlerden
i
meydana
gelmise muhtemel balant ekillerinin says artacaktr. Ancak ncl sarg genellikle normal, dengeli
alma artlarnda ok byk bir nem arz etmediinden yukarda sralanan temel transformatr balant
tarzlarn anlamak fazl transformatrlerin yapsn anlamada yeterli olacaktr.
Pratikte, fazl transformatrler ayr tek fazl transformatr gurubunun bir araya gelmesi ile deil
ayn demir ekirdek zerine yerletirilmi olarak imal edilirler. Bu tarz yapmn hem maliyeti azaltaca
hem de tek fazl transformatre gre daha dk kaak ak ve dirence sahip olacandan
transformatrn normal ileme kayplar ve gerilim dm az olacaktr. Ayrca ayn demir ekirdek
zerine yerletirilen fazl transformatrlerin doyma nedeniyle oluan harmoniklerden bazlarnn
bastrlmasn salayacak tarzda imal edilmektedirler. Ancak herhangi bir sarg arzas durumunda tek
fazl transformatrlerden oluan gurubun modler karakteri bir avantaj salamaktadr. Arza durumunda
bu karakterdeki transformatrn sadece arzal olan elemann deitirmek mmkn olmaktadr. ekil
25 de fazl transformatrlere ait eitli balant ekilleri gsterilmitir.

ekil 25 fazl transforma tr balant ekilleri.

i
Baknz Blm 2.2.3.2
I
1
U
1
aI
1
U
2
/
a
U
1
I
1
3
.5
aI
1
U
1
/
(
a
3
.
5
)
I
1
U
1
aI
2
U
1
/
a
fazl transformatrlerin Y/ veya /Y balanmas durumunda Y/Y veya / transformatrlerde
karlalmayan bir nemli sorun da bu balant tarzlarnn bir faz kaymasna sebep olmasdr. Bu
sebeple bu transformatrlerin ular Y/Y ve / transformatrlerde olduu gibi kolayca iaretlenemez.
ekil 26 da Y/ balanm ve dntrme oran bir (a=1) olan transformatre ait fazr diyagram
grlmektedir.
ekil 26 Y/ transform atr gerilimlerine ait fazr diyagram.
Her ne kadar gen bal taraf iin ntr noktas yoksa da faz-ntr gerilimleri mukayese amacyla bu taraf
iin de gsterilmitir. Bu fazr diyagram incelenecek olursa, tek faz ntr aras gerilimlerinde 30 lik bir
faz kaymas grlecektir. Her faza ait gerilimler normal ileme artlarnda dier tarafa gre 30 ileriye
kaymtr. Bu durumun Y/Y ve / bal transformatrlerde olmad dikkate alnrsa bu tip bal
transformatrler ile Y/ bal transformatrlerin paralel balanmas sakncalar douracaktr. ekil 27 de
British g sistemine ait transformatr balants sebebiyle ortaya kan faz kaymas grlmektedir.
ekil 27 Transformatr balants sebebiyle bir g sistemindeki faz kaymas [21].
Grlecei gibi birinci faz referans olarak alnacak olursa bu faza ait gerilim vektrnn yn deiik
gerilim seviyelerinde farkl bir hal almaktadr. Uygun balant tarzlar kullanlarak 30 den fazla faz
kaymalar da elde etmek mmkn olmaktadr.
U
3
1
U2
3
U
1
2
U
20
U
1
0
U
3
0
U
3
2
U
21
U
1
3
U2
0
U
1
0
U
3
0
2.2.3.2 sargl transformatrler
G sistemlerinde kullanlan transformatrlerin bir ou nc bir sargya (tertiary) sahiptirler.
ncl sarg harmonikleri bastrmak, toprakla temas salamak gibi eitli amalar iin
kullanlmaktadr. ekil 28 de bu tip bir transformatrn sarglar gsterilmitir.
ekil 28 sargl transformatr.
Bu tip transformatrlerin modellenmesinde karlalabilecek en nemli sorun her sargnn farkl volt-
amper deerlerine sahip olmasdr. Bu durumda genellikle normalize edilmi sarg empedanslar her bir
sargnn kendi anma volt-amper deerinde reticiler tarafndan sunulur. Fakat bu deerleri empedans
diyagramnda kullanabilmek iin ortak bir volt-amper bazna bal olarak ifade etmek gerekmektedir.
Bu transformatrlerin bo alma kayplar ihmal edilerek edeer devresi ekil 29 de sunulmutur. Bu
edeer devreye ait elemanlarn byklkleri yaplacak bir seri ksa devre deneyi ile belirlenebilir.
Unutulmamaldr ki aadaki ekilde grlen yldz noktas hayali bir noktadr.
ekil 29 sargl transformatrn edeer devresi.
Bu deneyler u ekilde sralanabilir;
Birinci taraftan ikincil sarg ksa devre ncl sarg ak,
Birinci taraftan ikincil sarg ak ncl sarg ksa devre,
kinci taraftan ncl sarg ksa devre birinci sarg ak.
Birinci deney neticesinde Z
12
ile gstereceimiz birinci ve ikinci sarg arasndaki kaak empedans, ikinci
deney ile Z
13
ile gsterilen birinci ve nc sarg arasndaki kaak empedans ve son deney ile de Z
23
ile
gsterilen ikinci ve nc sarg arasndaki kaak empedans hesaplanabilir. Bu empedanslarn ayn
gerilim deerleri baz alnarak normalize edilmesi ile de verilen bant kullanlarak her bir sargnn
empedans hesaplanabilir.
Z
1
Z
3
Z
2
U
1
U
3
U
2
Z
12
=Z
1
+Z
2
Z
23
=Z
2
+Z
3
Z
13
=Z
1
+Z
3

Z
1
=[ Z
12
+Z
13
-Z
23
]/2
Z
2
=[ Z
12
+Z
23
-Z
13
]/2
Z
3
=[ Z
23
+Z
13
-Z
12
]/2
. 107
Pratikte nc sargnn empedans ok yksektir ve bir ok almada ihmal edilirler. Ancak bilhassa
dengesiz alma durumlarnda bu sarg hesaba katlmaldr.
2.2.3.3 Oto-transformatrler
Oto-transformatrler yapsal olarak normal transformatrlerden farkldrlar. Zira oto-transformatrlerde
birinci ve ikinci sarg hem elektriksel olarak hem de manyetik olarak birbirlerine balanmlardr. Bu tip
transformatrler en iyi performans dntrme orannn kk olduu farkl gerilimlerde ilemekte olan
iletim sistemlerini birbirine balamakta gstermektedirler (mesela 275/132kV). Ayarlanabilir yapda
imal edilmeleri kolay olduundan gerilim ayarlaycs (reglatr) olarak yaygn olarak
kullanlmaktadrlar. fazl oto-transformatrler genellikle yldz bal olup yldz noktas
topraklanmtr. Bir dier genel zellikleri ise harmonikleri yok etmek amacyla kullanlan ncl bir
sargya sahip olmalardr.
Birinci taraftan ikinci tarafa g hem normal iletim hem de manyetik balant sayesinde aktarlmakta
olduundan ayn gteki bir transformatre gre daha kk olarak boyutlandrlabilirler. Maliyet ve
kayplar bakmndan oto-transformatrler avantajl olmakla beraber birinci taraf ile ikinci taraf arasnda
izolasyon olmamas bir mahsurdur. Oto-transformatrlerden kaynaklanan bir dier nemli sorunda ksa
devre akm seviyesinin ayn byklkteki normal bir transformatre gre daha byktr.
Bu zellikleri sebebiyle oto-transformatrlerde iki eit gten sz etmek mmkndr. Bunlar ortak
sargda oluan g yani tip gc ve transformatrn anma gcdr. Bu gler ile alakal hesaplamalar
iin nce transformatrn yapsn incelememiz gerekmektedir. ekil 30 da bir oto-transformatrn
yaps grlmektedir.
ekil 30 Oto-transformatr
Yukardaki ekilde ortak bobine ait byklkler B alt-yazm ile seri sargya ait byklkler s alt-yazm
ile gsterilmitir. Bu durumda dntrme oran U
1
ve U
2
gerilimlerin oran ile veya sarm says dikkate
alnarak,
a=U
1
/U
2
=(N
s
+N
B
)/N
B

. 108
U
1
U
2
U
B
U
s
I
s
I
B
I
2
I
1
eklinde yazlabilir. Denklem . 108 ye bakacak olursak dntrme oran daima birden byktr;
a=1+N
s
/N
B

. 109
Dntrme oran yerine yazlacak olursa
N
s
/N
B
=a-1
. 110
sonucuna ulalr. ekil 30 incelenecek olursa dntrme oran akmlarn oran eklinde yazldktan
sonra bobin ve sarg akmlar arasnda ki oran
a=I
2
/I
1

. 111
I
B
/I
s
=(I
2
-I
1
)/I
1
=(I
2
/I
1
)-1
. 112
eklinde yazlabilir. 111 ve . 112 birletirilecek olursa
I
B
/I
s
=a-1
. 113
yazlr. Oto-transformatrn normal ift sargl bir transformatr olarak grnr gc U
B
I
B
ve oto-
transformatr olarak gc U
1
I
1
ise bunlarn oran
. 114
eklinde yazlabilir. Bu orana dikkat edilecek olursa iki taraf gerilim seviyesi arasnda ok byk bir fark
yoksa
i
azami fayday salayabilecek transformatr elde edilmi olur [22].
2.2.3.4 Kademeli transformatrler
Ayarl (veya kademeli) transformatrler (tap-changer) g sistemlerinde yaygn olarak gerilim ayar
yapmak amacyla kullanlmaktadrlar. Kademe deitirme dzeneklerinin otomatik olup olmamasna
gre iki tipi bulunmaktadr. Otomatik olanlara yani ykteki deiiklere operatr mdahalesine gerek
kalmadan cevap veren kademeli transformatrlere yk altnda kademe deitiriciler (OLTC, on-load tap-
changer) ad verilmektedir. G sistemlerinin dinamik modellenmesi iin otomatik kademe
deitiricilerin kontrol mekanizmalarnn almalara dahil edilmesi gerekmekte ise de standart
almalar iin kontrol sistemlerinin zaman sabitleri genelde ok yava olduklar iin bu tip
transformatrler dntrme oran anma deerinde olmayan transformatr olarak modellenirler. Bu tip
bir transformatr ve buna ait ideal transformatrl bir edeer devre ekil 31 de sunulmutur.

i
Mesela, 161/138kV, 500/700kV, 500/345kV.
1
) ( g olarak tr Transforma
g olarak tr transforma - Oto
1 2 1
1 1 1 1
= =
a
a
I U U
I U
I U
I U
B B
ekil 31 Anma dntrme oranna sahip olmayan transformatr
ayet ekil 31 de verilen transformatrn dntrme oran anma deerinde iken a=1 denirse ve Y
12

normalize edilmi kaak admitans ise bu transformatre ait akm bantlar denklem . 115 da verilmitir.
I
12
=Y
12
U
1
-Y
12
U
2

I
21
= Y
12
U
2
-Y
12
U
1

. 115
Bu durumda I
12
ve I
21
in genliklerinin birbirine eit fakat ters ynde olduu ve ters iaret tad aktr.
Terminal ularndaki gerilim U
t
ve sistemden akan akm I
12
ve dntrme oran a nn birden farkl
olduu durumlar iin,
U
t
=U
1
/a I
12
=-I
21
/a
. 116
yazlabilir. ekil 31 de verilen sistemden akan akm
I
12
=Y
12
(U
2
-U
t
)
. 117
eklinde yazlabilir. 116 de verilen bantlar kullanlarak . 117 yeniden yazlacak olursa,
I
12
=Y
12
U
2
-Y
12
V
1
/a
I
21
=-Y
12
U
2
/a+Y
12
V
1
/a
2

. 118
bulunur. Bu denklem takm bir edeer devre ile gsterilebilir. ekil 32 da bu edeer devre
gsterilmektedir.
ekil 32 Ayarl transformatre ait edeer devre.
Bu gsterim Y/ bal fazl transformatrlerin tek fazl elemanlar iin dikkatli kullanlmaldr. Zira
bu tip transformatrlerin gen bal tarafn gerilimi dengeli alma durumunda anma geriliminden
1.732 kat fazla olacaktr dolaysyla bu tip transformatrler anma dntrme orannda alsalar bile
a
Y
12
U
1
U
2
I
12
I
21
U
t

Y
12
/a
Y
12
(1-a)/a

Y
12
(1-a)/a
2

I
12
I
21
a=1.732 olmak artyla modellenmelidirler. Bu transformatrn anma dntrme orannda olmamas
durumunda dntrme oran gen balant dikkate alnarak hesaplanmaldr.
/ veya yldz tarafndan ayarlanan Y/ transformatrler ekil 32 da gsterilen edeer devrenin iki
taraftaki dntrme oranlarnn gerek dntrme orann yanstacak ekilde dzenlenmesi yoluyla
modellenmesi gerekmektedir. / transformatrler ise bir /Y bal transformatrn Y/ bal ikinci bir
transformatrle kaskad balanmas yoluyla modellenebilmektedir. Kaskat bal her bir transformatrn
yldz noktalar direk topraklanm ve kaak empedanslar esas transformatrn kaak empedansnn
yars kadar olmaldr. ekil 33 da bu tarz dzenlenmi bir transformatre ait edeer devre sunulmutur.
ekil 33 He r iki sargs da anma deerinde bulunmayan transformatrn edeer devresi.
ekil 33 da verilen devreyi birinci taraf terminal akm iin zecek olursak,
I
1
=[(U-U)y]/a
1

. 119
bulunur. Gerilim deerleri terminal byklkleri gz nne alnarak yerine yazlacak olursa,
. 120
olur. Ayn ekilde ikinci taraf akm iinde benzer bir bant yazlacak ve sonu matris biiminde ifade
edilecek olursa,
. 121
bulunur.
2.2.3.5 Faz kaydrclar
G sistemlerinde temel retim unsurlar genaratrler olmakla beraber yk ak kontrol faz kaydrc
transformatrler (Phase-Shifter Transformer, PST) yardmyla gerekletirilebilmektedir. Normalde bir
sistemden akan aktif ve reaktif gcn miktar deiik yollardaki empedanslarla belirlidir. Reaktif g
ak gerilimin genlii vastasyla ayarlanabilmekle beraber aktif g aknda gerilim genliinin ok
nemli bir etkisi bulunmaktadr. G ak bir hattn iki noktas arasndaki gerilimin genliinden ziyade
asn deitirmekle kontrol edilebilmektedir. Bu tip transformatrler zellikle ngiliz iletim firmas
National Grid tarafndan yaygn olarak kullanlmakta olup Balkan lkeleri arasndaki g al veriini
gerekletirme maksadyla iletime alnd rapor edilmitir [23]. Bu aralarn kullanmnn temel gayesi
hatlardan akan g zerinde bir eit kontrol salamaktr. Somut bir anlatmla; farkl sl (thermal)
limitlere sahip paralel hatlarn yklenmesini kontrol etmek veya a eklindeki bir ebekedeki mmkn
farkl ak yollarndan isteneni kullanmak amacyla bu cihazlar kullanlmaktadr. zelletirme veya
a
1
a
2
y
U
1
U
'
U
"
U
2
I
1
I
2
2
2 1
1 2
1 2
2
2
1
1
1
U
a a
y
U
a
y
a
y
a
U
a
U
I =
|
|
.
|
\
|
=
2 2
2
1
2 1
2
U
a
y
U
a a
y
I =
zerkletirme yoluyla paralanm sistemlerde bu cihazlarn kullanm yeri gittike artmaktadr. ekil 34
de bu tip bir cihaza ait prensip emas grlmektedir. Buradaki balant tek bir faz iin gsterilmi olup
dier fazlarda benzer ekilde balantlandrlmaldr.
ekil 34 Faz kaydrc transformatrn bir fazna ait balant emas.
Bu tip transformatrler genelde ayarl olarak yaplmakta olup ayar mekanizmalar otomatik veya manual
olabilmektedir. ekil 34 de grlen U
bc
gerilimini reten besleme transformatr alaltan bir
transformatr olup ayarl yaplmaktadr. Seri bal olan transformatrn (Booster) dntrme oran ise
birdir. Piyasada ok farkl tarzlarda imal edilmi olan faz kaydrc transformatr kullanlmaktadr. ekil
35 de bu tip bir cihaza ait fazr diyagram grlmektedir.
ekil 35 Faz kaydrcya ait fazr diyagram.
ekil 35 de verilen fazr diyagramnn incelenmesi faz kaydrclarn genel alma prensibi hakknda
bilgi verecektir. Bu transformatrleri modellemek iin ekil 33 da verilen edeer devreyi inceleyeceiz.
Bir faz kaydrma olduundan bu ekildeki transformatr kompleks dntrme oran ile verilmelidir.
Ayrca UI* teriminin ideal transformatr zerinden deiimi nedeniyle akmlar ve gerilimlere ait
dntrme oran birbirinden ayrlmaldr. Yani,
U
1
I
1
*=-UI*
veya
u
b
c
u
'
b
c
a
b
c
U
a
U
bc
U
a
U
c
U
b
U
bc

U
1
=(a+jb)U=U
I
1
*=-I*/(a+jb)= -I/(a-jb)= -I/*
. 122
olur. Grld gibi ekil 33 da verilen transformatr akm (
i
) ve gerilim (
u
) iin olmak zere iki
farkl dntrme oranna sahiptir. Bu deerler kullanlarak devre zlecek olursa,
I
1
=-I/
i
=(U-U)y/
i
=(U
1
/
u
-U/
2
)y/
i

. 123
Bu denklem dzenlenecek olursa ve benzer ekilde ikinci taraf iin de yazlacak olursa,
. 124
bulunur. Bu bantlara ait bir edeer devre retilebilecek olsa da sistem matrisindeki simetrisizlik
sebebi ile oluacak olan devre dorusal olmayacaktr.
2.2.3.6 Topraklama transformatrleri
Mmkn bir toprak arzas annda sistemden akacak olan arza akmnn deeri zerinde bir kontrol
salamak amacyla zellikle ngiliz pratiinde kullanlan bir yntem de sistemin topraklama amacyla
dzenlenmi bir transformatr zerinden topraklanmasdr. Bu transformatrler pozitif ve negatif sra
devreleri iin ok dk bir empedans salamalarna ramen sfr sra iin yksek empedans retecek
tarzda imal edilirler. Bu sebeple genellikle dengeli durum almalarnda sistemi etkilemedikleri iin
ihmal edilebilmekte fakat dengesiz durumlarda mutlaka hesaba katlmaldrlar. Bu transformatrler
genellikle gen bal ikincil sargya sahip transformatr gruplarnn bulunduu durumlarda
kullanlmaktadrlar. ekil 36 de bu tip bir transformatrn balants grlmektedir.
ekil 36Topraklama transformatrnn balants.
Bu cihazlar elektrik istasyonlarnn i g ihtiyacn karlamak iin de kullanlmaktadrlar. Bu amala
kullanlan transformatrler genellikle deiik tarzda yaplmaktadr [24]. Bunlar;
Zikzak/Yldz,
Yldz/Zikzak,
Yldz/gen/Zikzak
olarak sralanabilir. Bu deiik transformatr balant gurubunun zellikleri ve kendine has faydalar
u ekilde sralanabilir.
2 2
2
1
2
2
2
2
1 1
U
a
y
U
a a
y
I
U
y
U
y
I
u
i u i
=
=

Y/
Ana Transformatr
Topraklama Transformatr
AG dahili yk
Zikzak
Zikzak/Yldz:
Ana transformatrn gen bir ikincil sargya sahip olduu durumlarda zikzak bal bir sarg orta
gerilim ebekesi iin dk reaktansa sahip bir ntr noktas salayabilmektedir. Pratikte bacakl imal
edilen demir gvde sfr sra empedans iin dk bir empedans temin etmektedir. Bu zellik sayesinde
snrl bir dengesiz ykleme imkan olabilmektedir. Daha fazla bir ykleme iin be bacakl ekirdek
dizayn veya kabuk tipi ekirdeklere gereksinim vardr. Bu tip transformatrler iin 250 ile 500kVA
aras bir dahili yk mmkn olabilmektedir. Ancak transformatr anma deeri artka rekatans artmakta
ve reglasyon problemi ortaya kmaktadr.
Yldz/Zikzak:
Bu tip transformatrler yk dengesizlilikleri iin uygun bir yapya sahip olmalarna ramen orta gerilim
ebekesinde meydana gelebilecek bir toprak arzas durumunda yksek empedansl bir topraklama
sunduundan pek byk bir fayda salamamaktadr.
Yldz/gen/Zikzak:
Aradaki gen sargda dolaan i gen akm dengeleyici bir karakter arz etmekte ve dengesiz
yklenebilme imkann artrmaktadr. Bu tip transformatrler toprak arzalarna dk empedansl bir yol
salayabildikleri iin ayrca faydaldrlar. Fakat ilave bir nc sargnn bulunmas transformatrn
maliyetini klasik Zikzak/Yldz transformatrlere gre artrmaktadr. Ancak yklenebilme orannn
yksek olmas sebebiyle i ihtiyac fazla olan byk transformatr postalarnda kullanlmaktadr.
2.3 reteler
Elektrik g sistemlerinde kullanlan reteler genelde senkron alternatrlerdir. Baz kk rzgar
santrallarnda asenkron jeneratrler kullanlmakla birlikte bu tip retelerin g sistemlerinde normal
ileme artlarnda nemli bir arl yoktur. Ancak arzal hal durumlarnda sisteme bal byk gl
asenkron veya senkron motorlar bir rete gibi davranabilirler. Dolaysyla bu makinelerin de dengesiz
alma artlarnda rete olarak incelenmesi mmkndr. Arzal durum almalar esnasnda bu
durum ayrca incelenecektir.
Bu ksmda senkron makinelerin genel yaps ve g sistemlerindeki kalc durumlarn hesaplanmasnda
kullanlan modeller zerinde durulacaktr. Geici durum ve dinamik analizlere kullanlacak daha
gelimi modeller ilerdeki blmlerde incelenecektir. Genelde elektrik makineleri zelde ise senkron
makineleri konusunda ok geni bir literatr mevcut olup konu ok gzel bir biimde ok sayda ders
notu ve kitabyla incelenmitir. Burada senkron makineler konusunda okuyucunun temel bilgilere sahip
olduu kabulyle g sistemlerini temel alan tarzda bu makinelerin incelenmesi esas alnacaktr. uras
hatrda tutulmaldr ki bu notlarn amac senkron makineler konusunda ok geni bilgiler vermek deil
sadece g sistemleri almalar iin bu makinelerin modellenmesini salamak iin gerekli altyapy
salamaktr. Bu makinelerle alakal ok geni bir literatr mevcut olup geni bilgi iin mracaat
edilebilir [mesela 25 den 30 ye].
2.3.1 Senkron Makinelerin Yaps
Alternatr olarak kullanldklarnda bu makinelerin basit olarak alma prensibi; rotor bir tahrik
makinesi ile dndrlerek stator zerine yerletirilen sarglar zerinde gerilim indklemektedir eklinde
zetlenebilir. Yap itibariyle hareketli olduklarndan g sistemleri bak asyla hareketli (Dnen)
transformatrler olarak incelenmeleri mmkndr. Makine hareketli olduundan yaplacak almann
ihtiyalarna gre zellikle dinamik sistem analizleri iin sadece elektrikli ksmn deil mekanik aksamn
da modellenmesi gerekebilmektedir. Fakat kalc durum analizleri (steady-state almalar) iin
genellikle mekanik modelleme ihmal edilebilir. Hatta dinamik almalar iin de baz durumlarda
(mesela ok hzl geici olaylarn incelenmesinde) mekanik aksamn zaman sabitesi nispeten byk
olduundan ihmal edilebilmektedir.
Senkron makinelerin iki nemli unsuru bulunmaktadr. Bunlar sabit olan zerine faz sarglarn genellikle
datlm olarak yerletirildii stator ve hareketli olan, doru akmla beslenen uyartm sarglarnn yer
ald rotordur. ekil 37 de iki kutuplu bir senkron makinenin basit ematik gsterimi, rotor ve
statorun durumlar sunulmutur.
ekil 37 Senkron makinenin yaps, rotor ve stator.
Senkron alternatrler genelde iki tip retilmekte ve santralde kullanlan temel enerji eidine gre bu
tiplerden biri kullanlmaktadr. Senkron jeneratrler iki balk altnda toplanabilmektedir. Bunlar;
kk kutuplu (Salient pole) senkron makineler
Silindirik kutuplu veya dz senkron makineler (Turbo alternator)
kk kutuplu senkron makineler adnda anlalaca gibi kutuplarn rotor zerine datlmadan
yerletirilmesi ile imal edilmektedir. Bu tip makineler yap itibaryla dk hzl olmak zorunda
olduklar iin dk hzl yani ok kutuplu olarak yaplmakta ve alternatr olarak kullanldklarnda da
genellikle su trbinleriyle tahrik edilmektedirler. Buna karlk daha yksek hzl olarak imal edilebilen
silindirik kutuplu alternatrler hzl buhar trbinleri ile tahrik edilebilmektedirler.
2.3.2 Senkron makine parametreleri
ekil 37 de kk kutuplu bir senkron makinenin gsterildii grlmektedir. Bu ekilde uyartm
sarglarnn rotor zerinde yer ald ve bu sarglarn oluturduu manyetik aklarn rotor ve stator
arasndaki hava boluu zerinden devresini tamamlad grlecektir. Rotor ve stator arasndaki bu
boluun kklk sebebiyle her noktada ayn, sabit uzaklkl bir boluk olmad grlmektedir. Rotorun
saat ibresi ynnde dndrld kabul edilecek olursa boluk rotor hzna dolaysyla zamana bal
olarak bir deiim gsterecektir. Bu deiim manyetik devrenin toplam relktansnda bir deiim
biiminde kendini gsterecek, buna bal olarak da her iki sargy halkalayan manyetik ak dolaysyla
da her bir sargnn reaktans ve sarglar arasndaki karlkl reaktans rotor pozisyonuna yani zamana
bal olarak deiecektir. Senkron makine reaktansnda rotor pozisyonuna bal olarak gerekleen bu
deiim ak bir ekilde ksa devreye maruz kalan senkron makine akmnn deiimde
gzlemlenebilecektir. ekil 38 de terminal ularnda faz ksa devresi gerekleen bir senkron
alternatrn faz ve uyartm akmlarnn deiimi grlmektedir.
Rotor
Stator
ekil 38 Terminal ularnda ksa devre edilen senkron makinenin akmlar ([30] den alnmtr).
Bu deiim zellikle yirmili yllarda fiziksel olarak incelenerek bugn hala yaygn olarak kullanlan iki
reaksiyon teorisi olarak isimlendirilen teknikle incelenmektedir. zellikle imalatlar tarafndan yaygn
olarak kullanlan bu teknikte simetrili bileenler tekniinin temelini oluturan dnme benzer bir
ekilde stator referans erevesini esas alarak hesaplanan stator parametrelerinin rotor referans eksenine
yanstlmas/dntrlmesi ve sonra oluacak edeer devrenin ortak seilen bir baz zerinden
normalize edilmesi ile gerekletirilmektedir.
ekil 39 da fazl tek kutuplu bir senkron makinenin stator ve rotoruna ait referans erevelerinin
yerleimi gsterilmitir. Stator referans erevesini oluturan vektrler her bir faza ait byklklerden
olumu olup birbirlerine 120 derecelik faz fark olacak ekilde yerletirilmitir. Rotor ise iki ayr eksen
zerinde yer alan bir referans erevesine sahiptir. Rotor kutuplar boyunca uzanan kutup ekseni ki
boyuna veya direk eksen olarak da adlandrlmaktadr. Kutup ifti arasnda yeralan ise enine veya
quadrature eksen olarak adlandrlmaktadr. Birincisi d-ekseni, ikincisi q-ekseni olarak ksaltlacaktr.
Rotor ve stator referans ereveleri frekansa bal olarak belli bir hzda dnmekte ve bu referans
ereveleri arasnda makinenin ykne bal bir () as mevcuttur.
ekil 39 Senkron makinenin vektr yerleimi.
kinci Faz
nc Faz
Birinci Faz
Stator
d ekseni
Rotor
q ekseni
lk defa R.H. Park [31, 32] tarafndan gelitirilen iki reaksiyon teorisi ve buna bal
yanstma/dntrme teknii literatrde Park Dnmleri olarak adlandrlmaktadr. lk kurulduundan
bu yana nmerik kararl salamak amacyla baz deiikliklere uram olmakla beraber bilhassa
imalatlar tarafndan Parkn orijinal almas senkron makinenin parametrelerini belirlemek amacyla
yaygn olarak kullanlmaktadr. Bununla beraber literatrde daha kullanl deitirilmi dnmlerde
mevcuttur [29, 30].
Bu teknie gre senkron makinenin faz reaktanslar rotor enine (q) ve boyuna (d) eksenleri zerine
yanstlmakta ve makine reaktanslar enine (x
q
) ve boyuna (x
d
) reaktans eklinde incelenmektedir. Bu
reaktanslar rotor pozisyonuna bal olarak senkron, geici (transient) ve geici-alt (sub-transient)
reaktanslar olarak deiim gstermektedir. Konuyla alakal teorik bilgi ilerideki blmlerde kararllk
problemlerini incelerken verilecektir.
Senkron makine reaktanslar analitik olarak da Prentice [33] tarafndan incelenmi ve reaktanslarn rotor
pozisyonuna bamll analitik olarak deneysel sonularla da desteklenerek gsterilmitir. ekil 40 da
drt kutuplu, 15kVA, 220V etiket deerine sahip kk kutuplu bir senkron motorun self-endktansnn
rotor pozisyonuna gre deiimi grlmektedir.
ekil 40 Senkron makinenin bir fazna ait self-endktansn rotor pozisyonuna gre deiimi [33].
Noktalar llen deerleri, eri ise Prentice tarafndan ideal bir makine iin analitik olarak hesaplanan
deerleri gstermektedir. Benzer tarzda ekil 41 de ise ayn motor iin faz sarglar arasndaki (faz a ve
b) karlkl endktansn rotor pozisyonuna gre deiimi gsterilmitir. Bu ekilde de noktalar llen
deerleri eri ise hesaplanan deerleri gstermektedir.
ekil 41 a ve b fazlar arasndaki karlkl endktansn rotor as ile deiimi [33].
Bu hesaplama tarz direk faz byklklerini kullanarak makinenin incelenmesine imkan salamaktadr.
Ancak bu tarz bir analiz karmak ve birden fazla makinenin bulunduu sistemlerin incelenmesi
esnasnda zamana bal ve lineer olmayan elemanlarn saysnn fazla olmas sebebiyle nmerik
problemlere yol amaktadr. Gnmzde gelimi bilgisayarlar ve nmerik aralar sayesinde bu tarz
modellemede kullanm alan bulmaya balamtr [34, 35].
Bu blmde sadece kalc durum analizleri iin gerekli modeller zerinde duracamz iin gelimi
modellerle alakal malumat ileri blmlerde sunulacaktr. Genellikle kalc durum analizleri iin
empedans arkasnda bir gerilim kayna eklinde zetlenebilecek bir rete modelinin yeterli olaca
kabul edilmektedir. Hatta bu model byk sistemlerin dinamik analizinde uzaktaki makinelerin
S
e
l
f

e
n
d
k
t
a
n
s

(
m
H
)

d-ekseni ile faz ekseni as (derece)
d-ekseni ile faz ekseni as (derece)
K
a
r
k
l

e
n
d
k
t
a
n
s

(
m
H
)

benzetiminde de salkl bir ekilde kullanlmaktadr. Yine gsterilmitir ki [36] zellikle ilk periyot iin
yaplan kararllk analizleri iin bu tarz basit modeller daha kullanl olmaktadr. Dinamik benzetim
teknikleri ile alakal daha geni bilgi ilgili blmlerde verilecektir.
ekil 42 de zellikle kalc durum hesaplamalarnda yaygn bir ekilde kullanlmakta olan empedans
arkasnda gerilim kayna modeli grlmektedir. Dengeli alma artlarnda fazlar eit olarak
yklenildii iin makinenin tek fazl gsterimi yeterli olmaktadr. Dengesiz ileme durumlar iin uygun
dntrme teknikleri (mesela Park [32] veya Clarke [37] dnmleri) simetrili bilenler tekniiyle
birlikte veya direk faz gsterimleri kullanlmaldr.
ekil 42 Senkron makine iin empedans arkasnda gerilim kayna modeli.
ekil 42 de sunulan devrede R ile gsterilen eleman, senkron makinenin rezistans olup genellikle
armatr rezistansna eit kabul edilebilir. Edeer devrenin rezistans btn alma durumlar iin sabit
kabul edilmektedir. I
b
yk akm olup her faz da dengeli bir ekilde ykledii kabul edilmektedir. U
makinenin terminal ular arasndaki gerilim olup burada faz-ntr gerilimine eittir. E makine
sarglarnda uyartm aks sebebiyle indklenen i-gerilim olup ayet makine byklkleri normalize
edilmi ise bu deer uyartm sargs gerilimine Per-unit olarak eittir.
Bu deerlerden en enteresan X
g
jeneratr reaktans olup. Aslnda rotor pozisyonuna bal olarak
deimekte ve iki temel unsurdan olumaktadr, bunlar enine ve boyuna eksen bileenleridir. Enine
eksen reaktans (X
q
) boyuna eksen reaktansndan (X
d
) byktr. Ancak turbo-alternatrler iin bu iki
deer birbirine eit kabul edilebilirler. Bu varsaym analizleri nemli nispette basitletirmektedir. kk
kutuplu makineler iin bu iki terim birbirine eit deildir. Ancak basitletirme amacyla burada turbo-
makine zerinde durulacaktr.
ekil 43 de I
b
faz akm ile ve U terminal gerilimine sahip ykl bir senkron jeneratr iin verilen fazr
diyagram grlmektedir.
ekil 43 Ykl bir senkron makine iin fazr diyagram.

I
b
R X
g
E U
E
U
q-ekseni
d-ekseni
I
b

I
b
R
I
b
X
g

Referanslar

1 LACROIX, B., CALVAS, R.: Earthing systems world-wide an evolutions, (Merlin Gerin Technical
Specification n 173, September 1995)
2 The Electricity Supply Regulations: 1988, No. 1057, 1. October.1988.
3 IEC 364: Electrical Installations of Buildings, Part 5 Chapter 54, International Electrotechnic
Commission publication, 1980.
4 TAYLAN N.: Datm ebekelerinde letme Kayplar Hakknda neriler, TMMOB Elektrik
Mhendisleri Odas STANBUL ube Bulteni, Ocak-ubat 1999, Say: 15 Sayfa: 29-31.
5 KUNDUR, P: Power System Stability and Control, (McGraw-Hill, 1994)
6 TEKNEL, H., Elektrikle Enerji Tama, (Ankara D.M.M.A. Yayn, 1974)
7 ARRILAGA, J., ARNOLD, C.P., Computer Analysis of Power Systems, (J. Wiley and Sons,
London, 1990)
8 STEVENSON, W.D., Elements of Power System Analysis, (McGraw-Hill, Fourth Ed., 1982)
9 FORTESCUE, C.L., Method of Symmetrical Co-ordinates Applied to the Solution to Polyphase
Networks Trans. AIEE, 1918, Vol.37, pp. 1027-1918
10 GROSS, C.A., Power System Analysis, (J. Wiley and Sons, New York, 1986 2. Ed.)
11 MELIOPOULOS, A.P.S.: Power System Grounding and Transients: an Introduction, (Marcel and
Decker Inc., 1988)
12 HOCAOLU, M.H., Hat Parametrelerinin Frekansa Bamll Yksek Lisans Tezi, Marmara
niversitesi, 1989.
13 ERGENELI, A., Simetrili Bileenler, (DMMA Yldz- Yayn, stanbul, 1984 )
14 NAN, M., Orta Gerilim ebekeleri, (TU Yayn, 2 Cilt)
15 BICKFORD, J.R, MULLINEWX, N., REED, J.R., Computation of Power Systems Transients,
(IEE Monograph Series 18, 1983)
16 WAGNER, C.F., EVANS, R.D., Symetrical Components As applied to the Analysis of Unblanced
Electrical Circuits-, (Krieger Pub. CO., USA, 1982 Reprint from 1933 ed.-)
17 CARSON, J.R., Wave Propagation in Overhead Wires with Ground Return, Bell System Technical
Journal, 1929, pp.539-554
18 RUDENBERG, R., Fundemental Considerations on Ground Currents, Electrical Engineering,
January 1945.
19 ETN, ., Transformatr, (Arpaz Matbaaclk, 1981, 2. Bask)
20 STIGANT, S. A., The J&P Transformer Book, (Newnes Butterworths, London,1973)
21 WEEDY, B.M., Electric Power Systems, (3
rd
ed., John Wiley & sons, 1994)
22 GNEN, T., Modern Power System Analysis, (John Wiley&sons, 1988)
23 PAPAZOGLU, T. M., Phase Shifting Transformers in an Efficient Power Flow Control Method,
Proceedings of the International Conference on Electrical and Electronics Engineering ELECO99,
December 1999, pp. 325-328
24 BAYLISS, C. (editor), Transmission and Distribution Electrical Engineering, (Newnes, Oxford,
Second Ed., 1999)
25 BODUROLU, T., Elektrik Makinalar Dersleri (Teori Hesap Konstriksiyon) Cilt III ksm 1 ve 2
(Senkron makineler) (T Yayn, 1981 ve 1986)

26 SARIOLU, K., Elektrik Makinalarnn Temelleri II (senkron Makinalar) (T Yayn, 1987 2.
Bask)
27 ADKINS, B., Harley, R.G.: The General Theory of Alternating Current Machines: Application to
Practical Problems (Chapman and Hall, London, 1975).
28 RAMSHAW, R., VAN HEESWJK, R.G., Energy Conversion Electric Motors and Generators,
(Saunders College Publishing, 1989, USA)
29 CONCARDIA, C.: Synchronous Machines, Theory and Performance, (J. Willey and Sons Inc. New
York, Chapman & Hall Ltd. London, 1951)
30 KIMBARK, W.E.: Power System Stability, Volume III Synchronous machines, (IEEE Press, New
York, 1995, 2
nd
ed.)
31 113. PARK, R.H.: Two reaction theory of synchronous machines Pt 1, AIEE Trans. 1929, vol. 48,
pp. 716-30
32 PARK, R.H.: Two reaction theory of synchronous machines Pt 2, AIEE Trans. 1933, vol. 52, pp.
352-55
33 PRENTICE, B.R.: Fundamental concepts of synchronous machine reactances, AIEE. Trans. 1937,
vol. 56 supplement, pp. 1-21
34 SUBRAMANIAM, P., MALIK, O.P.: Digital simulation of a synchronous machine in direct-phase
quantities, Proceedings of IEE, Jan. 1971, Vol. 118, No 1, pp. 153-160
35 MARTI, J.R., LOUIE, K. W.: A phase domain synchronous generator model including saturation
effects, IEEE Trans. on PAS, Feb. 1997, Vol. 12, No 1, pp. 222-229
36 DANDENO, P.L., HAUTH, R.L., SCHULZ, R.P.: Effects of synchronous machine modelling in
large scale system studies, IEEE Trans. on PAS. 1973 Vol. 92, pp. 574-82
37 CLARKE, E.: Circuit Analysis of A-C Power Systems, Volume I and II, (J. Willey and Sons,
London, 1950)

Güç Sist 1 Ders - Notu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Güç Sist 1 Ders - Notu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

M. Hakan HOCAOLU Analiz 1(Notlar).htm 01.03.

M. Hakan HOCAOLU Analiz 1(Notlar).htm 01.03.07 48

You might also like