TARH DEFTER http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-tek-eksik-sakalli-nureddin-pasa.

htm
23.10.2011

Aye HR Tek eksik Sakall Nureddin Paa Mjdeler olsun. 26. snrtesi harekt balad. Madem devletimiz 90 yllk Krt Meselesini (onlara gre PKK veya terr meselesi elbette) orduya havale etti, o halde ordumuzun bana bir de Sakall Nureddin Paa bulalm, bylece hem gelenek devam etsin, hem ordumuz baardan baarya kosun, hem ordunun yetmedii yerlerde Nureddin Paa yntemleri ile meseleyi halletsin. Neden byle dndm yazy okuduunuzda anlayacanz dnyorum.

Parlak asker sicil nce kahramanmzn Cumhuriyet ncesi ksa knyesini verelim:1873 ylnda Bursada doan Mehmed Nureddin Bey 1893 ylnda temen rtbesiyle askerlik hayatna balamt. Nurettin Bey srasyla 1897de Osmanl-Yunan Savana gnll olarak katld, 1898de II. Abdlhamidin yaverliine atand, 1902de Makedonyada Bulgar etecileri takip etmekle grevlendirildi, 1909da 31 Mart Olayn bastrmak iin Hareket Ordusuyla stanbula geldi, 1911de Yemende kan Zeyd mam Yahya syann bastrmakla grevlendirildi. Buradaki baarsndan sonra 9. Kolordu Komutanlna tayin edildi. 1913te II. Balkan Savann son yllarna katld ve Edirnenin geri alnnda bulundu. Birinci Dnya Sava srasnda Albay rtbesiyle Irak ve Havalisi Umum Komutan olarak atand. Ayrca Basra ve Badat Valilikleri de ek greviydi. Sakal brakmaya ve Sakall diye anlmaya bu yllarda balad. Selman- Pak ve Kutl-Amare muharebeleri srasnda kararlarn beenmedii iin Goltz Paaya ve Enver Paaya sert cevap mektuplar yazd. Sonunda Enver Paann isteiyle Goltz Paa tarafndan grevinden alnd, ksa sre Kafkas Cephesinde grev yaptktan sonra, Ekim 1916da Mula ve Antalya Havalisi Komutanlna atand. Urla Rumlar Sakall Nureddin, 1 Mart 1918de Mirliva (Tu-Tm General/Paa) oldu. Ocak 1919da Aydn (zmir) Vali Vekillii ve 17. Kolordu Komutanl, sonra zmir Valilii ve zmir Havalisi Blge Komutanlna tayin oldu. Blge aznlklarna kar o kadar gaddarca politikalar izledi ki, gayrmslimler ve tilaf Devletleri Nureddin Paann grevden alnmas iin stanbul hkmetine bask yaptlar. Sonunda Nurettin Paa zmir Valilii ve Blge Komutanlndan alnd, stanbulda sadece ad olan 25. Kolordu Komutanl emrine atand ancak kendisine bir grev verilmedi. Sra Lo diyenlerde

stanbuldan midini kesince Haziran 1920de Anadoluya geen Nureddin Paa, ayann tozuyla Mustafa Kemale Hilafet, Boleviklik ve tilaf Devletlerine ynelik politikalar konusundaki grlerini sorma cretinde bulundu. Mustafa Kemal bunun zerine Paay smet Beye havale etti, o da kendisini Konya Valiliine atad. Ancak Paa bu grevi pasif buldu ve kserek damad Hseyin Paann bulunduu Takprye gitti. Neyse ksa srede affedildi ve aralk aynda Sivasta bulunan 3. Orduya bal 3. Kolordunun yerine kurulan Merkez Ordusunun bana atand. Karahisar- arki (ebinkarahisar), Erzincan ve Dersimi kapsayan Elaz Livasnda faaliyet gsterecek bu ordunun en nemli ii 1921 baharnda balayan Kogiri syann kanl biimde bastrmak olacakt. Nureddin Paann grevine balarken sarf ettii u sz tarihe geti: Zo diyenleri ortadan kaldrdk, imdi sra Lo diyenlerde... Paa kibarca 1915de Ermenilere reva grleni, Krtlere reva grdn sylyordu anlayacanz. Hikyesini bir baka hafta anlatmay planladm Topal Osmann 47. Mfrezesinin de yardmyla Nureddin Paa ksa srede grevini baard. 500 asiyi temizledi, iki bin kiiyi srd. Hkmet isyann bastrlmasn yeterli gryordu ama Nureddin Paa blgeye ynelik sert tedbirlerin devam etmesinden yanayd. zellikle Dersimli Kzlba airetlerin bir daha ayaa kalkamayacak ekilde datlmasnda ve Anadolunun deiik yerlerine serpitirilmesinde srarlyd. Ancak Meclis bu teklifi reddetti ve mesele kllenmeye brakld. Pontusular temizliyor Nureddin Paann yeni grevi, Karadeniz havalisindeki Rumlar (ve yolu zerindeki Ermenileri ve Krtleri) yola getirmekti. (Pontuslularn suu neydi derseniz, 14 Mart 2010 tarihli Pontusun gayr resm tarihi, yazma bakabilirsiniz.) Sakall Nureddin Paaya bal kuvvetler bir yandan Rum kylerine basknlar yaparak etecileri imha ederken, bir yandan da TBMMde kabul edilen bir kararname ile Mula, Aydn, Burdur ve Silifke livalarndaki 1850 ya arasndaki Hristiyanlar ile Karadeniz havalisindeki eli 15-50 ya arasndaki Hristiyanlarn Sivas, Elaz, Ergani, Malatya, Maraa tehcir edilmeleri emredilmiti. Ama Nureddin Paaya bal birlikler blgede yle katliamlar yaptlar ki, sonunda Karadeniz ve Dou vilayetlerinin milletvekilleri isyan etti. Erzurum Milletvekili Hseyin Avni (Ula) ve 106 arkadann imzalad dileke Dhiliye Vekletince hakl grlnce Nureddin Paa 4 Kasm 1921de Merkez Ordusu Komutanlndan alnd ve Ankaraya arld. Mustafa Kemalin kalkan Ancak, Nureddin Paa hakknda yaplan gizli oturumlarda, Paann Krtlere, Ermenilere ve Rumlara kar acmaszl deil, mntkasnda bir eit aile hkmeti kurmas tartld. Nureddin Paay milletvekillerinin gazabndan Mustafa Kemal kurtard, Genelkurmay Bakannn kendisini yarglamas kouluyla Meclis soruturmasndan vazgeilmesini salad. Fevzi (akmak) Paa tahmin edilecei gibi Nureddin Paay cezalandrmad sadece askerlik grevine son verdi. nk bu gaddar asker, o gne dek devletin pek ok kirli iini baaryla halletmiti. Tekrar Takprdeki damadnn yanna giden Nureddin Paann yldz, 6-11 Ocak 1921de I. nn Muharebesindeki baars(!) yznden (bu konuya da bir baka yazda deineceim) albaylktan paala terfi ettirilen smet (nn) Beyin 1. ve 2. Ordu olarak ikiye ayrlan Garp (Bat) Cephesi Ordularnn bana getirilmesi zerine doan bolukta yeniden parlad. smet Beyin yerine 1. Ordunun bana getirilmek istenen Ali hsan (Sabis) Paa, Ali Fuad

(Cebesoy) Paa ve Refet (Bele) Paa, srayla, kendilerinden kdemsiz olan smet Beyin emrinde almak istemedikleri iin grevi kabul etmeyince Mustafa Kemal bu greve aktaki Nureddin Paay atamt. Paa da Takprde kzaktan kurtulmak iin olsa gerek, itiraz etmeden kabul etmiti. Byk Taarruzu sahipleniyor Paa grevine 1 Temmuz 1922de balad. Mustafa Kemalin Yunan ordusuna ynelik taarruz planna ilk bata sadece Nureddin Paa destek verdi. Ama daha sonra ikili arasnda gr ayrlklar belirmeye balad. smet Bey de Nureddin Paaya hak veriyordu. 26 Austos 1922 gn balayan Byk Taarruz srasndaki baz baarlar Nureddin Paay iyice cretkr hale getirdi ve Mustafa Kemalin kararlarn daha ok eletirmeye balad. Byk Taarruzun baar ile sonulanmas zerine TBMM Bu muharebe bizzat Bakumandan tarafndan idare edildiinden dolay Bakumandanlk Meydan Muharebesi ad verilmesini teklif edince Nureddin Paann keyfi kat. nk bu zaferde kendi katksnn daha byk olduunu dnyordu. Ancak yapacak ey yoktu. Nureddin Paaya Uak, Alaehir, Nazilli istikametine kamakta olan Yunan askerlerini ve yol zerindeki Rumlar tepeleme grevi verilmiti. Paa bu grevi de hakkyla yapt. 9 Eyll gn zmire giren ve ehrin gayrmslim ahalisini, mecaz anlamda deil kelimenin gerek anlamyla denize dken birliklerin komutan Nureddin Paayd. Hrisostomosu lin ettiriyor 10 Eyll 1922de zmire gelen Mustafa Kemale tekmili Nurettin Paa verdi. nlerindeki masada deerli talarla sslenmi bir kl duruyordu. Bu kl, zmire girecek ilk svari komutanna verilmek zere Buhara Cumhuriyeti tarafndan gnderilen kltan biriydi. Nurettin Paann daveti zerine, igal yllarnda doal olarak Yunanllarla ibirlii yapan zmir Rum Metropoliti Hrisostomos, yannda Belediye Meclisi yesi Klimadolu, rkolu Nikolaki, Sarraf Yanko ve Timoleon Efendi ile birlikte Vilyet Konana gelmiti. Aslnda Metropolit zmirin geri alnmasndan nce pekl kaabilirdi ancak kamamt. Anlalan fazla iyimserdi. Mustafa Kemal, Nureddin Paaya Senin dostundur! Git gr, ben grmek istemem demiti. Nureddin Paa Hrisostomosa elini uzatmad gibi hakaret etti. Ardndan kiemelik Karakoluna gtrlerek sorgulanmasn emretti. Bir sre sonra Hrisostomosun halk tarafndan lin edildii haberi geldi. Linin en yakn tand hikyesini bu sayfalarda (3 Nisan 2011) anlattm Cellt Alinin 1973 ylnda Yeni Asr gazetesinde yaymlanan hatratnda lin emrini Nureddin Paann verdii sylendikten sonra olay yle anlatlyordu: Papaz, muhafzlarn himayesinde bulunduu hcreden karld ve idam hkmnn yerine getirilecei Namazgh ynne yrmeye baland. Biz giderken peimizdeki kalabalk da her dakika artyor ve tehlikeli bir durum meydana geliyordu (...) Jandarmalar ne yapacaklarn armlard. Galeyana gelenleri yattrmaya alyorlard. Fakat nasl olduysa oldu ve papaz kala gz arasnda kayboluverdi. Ey ahali ne oluyor? Bu yaptnz doru deil. Zaten ona kanun(?) cezasn vermi demeye kalmadan Hrisostomos para para edildi ve cesedi de bir kenara atld. Kafasna vurulan ilk sopayla kanlar iinde kalmt. lrken Latince bir zdeyii tekrar tekrar mrldand duyuldu: Credo quia absurdum... nanyorum, nk sama anlamna gelen bu son szleri Cellt Ali mi sylemi yoksa gazeteci mi eklemi belli deildi ama daha sonra olanlar dnnce deyim cuk oturmutu.

Gzelim zmir yanyor stirdatn (yani zmirin geri alnnn) drdnc gn, yani 13 eyllde zmirin en mamur, en gzel, en zengin mahallelerini yani Ermeni Mahallesi, algcba, Aya Dimitri, Aya Katerina, Aya Nikola, Sur Takya, Hac Franko mahallelerini alevler sard. 18 eyllde sndrlebilen yangnda yaklak 2,6 milyon metrekarelik bir alan, 25 bin ev, iyeri, kilise, hastane, fabrika, depo, otel ve lokanta yok olmutu. ehirde her naslsa kalm gayrmslim ahali bu yangnda yanarak ya da yangndan kaarken denizde boularak lmt. Bylece ehir gayrmslim ahalisinden bir anlamda kendiliinden kurtulmutu. 29 Kasm 1922de TBMMde yaplan gizli celsede yangn kimin kard (Ermeniler mi, Yunanllar m, Trkler mi?) konusu nedense konuulmad ama Afyon Karahisar Mebusu Mehmet kr Beye gre Nureddin Paa [gayrmslimlerden kalan] kasalar bomba ile atrm ve [ilerindeki] paralar almt. Yangn srasnda ehirde olan Falih Rfk (Atay) ve Fevzi (akmak) Paaya (ve bana gre) yangnn arkasnda Nureddin Paa vard. (Neden byle dndm 14 Eyll 2009 tarihli 1922de gzelim zmire kimler kyd balkl yazmda uzun uzun anlattm, merak edenler bakabilir.) Ali Kemali lin ettiriyor Eyll aynn son gnlerini Urladaki Rumlar tepeleyerek geiren Nureddin Paa 11 Ekim 1922de imzalanan Mudanya Mtarekesi srasnda Ordunun terhis edilmesine kar knca neredeyse Lozan Bar Antlamasnn imzalanmasn tehlikeye drecekti. stanbula kar harekete gemesi planlanan ordularn bana geirilerek zmite gnderilen Paann son marifeti, Mtareke Dneminde Damat Ferit Paa kabinelerinde Maarif ve Dhiliye Nazr olarak hizmet vermi, Milli Mcadele srasnda Anadolu hareketine ve Mustafa Kemale sert muhalefet yapm, gazeteci Ali Kemali lin ettirmek oldu. Bu olay da daha nce anlattm Resm tarihin nl haini: Ali Kemal, 11 Nisan 2008) anlattm ama ksaca tekrarlayaym: Hakknda TBMM tarafndan 1 Kasm 1922de karlm yakalama karar olan Ali Kemal, stanbul Polis Mdr Muavini Sadi Bey ve drt polisi tarafndan berber koltuunda derdest edilip Samatya kysna yanaan bir motorla 6 Kasm 1922de zmite gtrlmt. Ksa bir sorgulamadan sonra Nureddin Paa, Haberalma ube Bakan Rahmi (Apak) Beye imdi sokaktan birka yz kii bulup Byk Kapnn nnde toplayacaksn. [Bunlar] kapdan karken Ali Kemali lin etsinler!.. ldrsnler!.. demiti. Rahmi Beyin deyimiyle Ahali bir kara bulut gibi ullanmt Ali Kemale. Saldrlardan kurtulmak iin stiklal Mahkemesi Savcs Necip Ali (Kka) Beye sarlm olan Ali Kemalin brne bir de bak sokulmu, ta ve sopalarla kafas ezilmiti. Saldrgan gruh, Ali Kemali donuna kadar soymu, parmandaki yz, altn saatini ve paralarn almay da ihmal etmemiti. Ardndan ayaklarna bir ip balayarak sokaklarda dolatrmlard. Paralanm cenazesi bir p arabasyla bilinmeyen bir yere gmlmt. Gya smet Paa kzm O gn, Lozan Konferansna gitmek zere trenle zmitten geen smet nn grsn diye, Nurettin Paa istasyonun yaknndaki kk tnelin stne bir sehpa kurdurmu ve Ali Kemalin l vcudunu astrmt. Falih Rfkya gre smet Paa, mealelerle aydnlanan korkun sehpay uzaktan grnce yzn asm, ban emi ve hi bakmayarak binaya girmi, orada Nureddin Paaya sylemediini brakmamt. Kzmt da ne olmutu

derseniz hibir ey. Nureddin Paann grevi ancak 1 Eyll 1923te Bat Cephesi Kararghnn lavedilmesi zerine bitmiti. Bunun zerine memleketi Bursaya giden Nureddtin Paa, 1923 ylndaki seimlere katlmak istedi. Ancak bizzat Mustafa Kemalin oluturduu listede ad yoktu. Kogiri ve Karadenizdeki katliamlar gibi hizmetleri yznden deildi bu aforoz, Mustafa Kemalin liderliini sorgulamas yzndendi. Ama Paa inatyd, Mustafa Kemalin kendisine komplo kurduunu dnd asker-milletvekillerinden istifasn istemesi zerine 2. Kolordu Kumandan Ali Hikmet (Ayerdem) Beyden boalan sandalye iin bamsz adayln koydu. Paa kapanda zmir Fatihi, Karahisar ve Dumlupnar Muharebeleri Galibi, Gazi Nureddin Paa Hazretlerinin Tercme-i Hli yazan 19 sayfalk bir de bror bastrmt ki bu unvanlarn resmi tarih tezlerini nasl altst ettiini grmemek imknszd. Askerlik mi milletvekillii mi? Ama Paa imknsz baarm, 1 Kasm 1924te (daha sonra CHP olacak) Halk Frkasnn (HF) aday Dr. Emin Beye kar 236 ikinci semen oyu alarak (o yllarda halk dorudan seemiyordu, ikinci semenler seiyordu) Bursadan milletvekili seilmiti. Hepsi de merkezden atanm ikinci semenlerin bu tavr Ankarada epey konuulmutu. Ama demokrasilerde are tkenmezdi! 19 Aralk 1924te kabul edilen Askerlik ile Mebusluun birarada yrtlmeyeceini ngren kanun imdada yetiti. Nureddin Paann milletvekili seilirken asker olmas bahane edilerek milletvekillii onaylanmad. Hlbuki, kanun III. Dnemden yani 1927den itibaren uygulanacakt ve Mustafa Kemal bata olmak zere pek ok milletvekili askerlikten henz istifa etmedikleri halde TBMMye seilebilmilerdi. Bir kez konuabildi Elbette hukukun deil Mustafa Kemalin dedii oldu. Bunun zerine Nureddin Paa askerlikten istifa etti ancak yedi ak milletvekillii iin 5 ubat 1925te yaplan ara seimlerde tekrar bamsz aday oldu. Halk Frkas Nureddin Paay setirmemek iin Bursada zel alma yapt halde baarl olamad, Nureddin Paa Dr. Emin Beyi bu sefer 296 oy alarak malup etti ve TBMMye girdi. Girdi ama Halk Frkas yeleri azn amasna izin vermediler. Sadece 28 Kasm 1925te kabul edilen apka ktisas (Giyilmesi) Hakkndaki Kanunun 1924 Anayasasna aykr olduunu syleyebildi. Konumas HFli milletvekilleri tarafndan byk tepki ile karland. HFnin rgtlemesiyle Nureddin Paa aleyhine 76 protesto telgraf gnderildi. Gazetelerde Bu irticac paann Mecliste ii ne diye soruldu. Bir sonraki dnemde (1927) milletvekili seilemeyen Nureddin Paa, 18 ubat 1932 tarihinde stanbulda vefat etti. Nutukta karakter katliam Mustafa Kemalin 15-20 Ekim 1927de CHF Kurultaynda okuduu Nutukta tam 31 sayfada Nureddin Paann ad geiyordu. Bunlardan 16 sayfa klliyen Nureddin Paay yerine dibine batrmaya ayrlmt. Neler demiyordu ki Mustafa Kemal? Babas brahim Paann II. Abdlhamide hizmet etmesini knamakla balyor, Nureddin Paann 1909da 31 Mart Olayna mdahale eden Hareket Ordusunda grev aldnn yalan olduunu, Yemendeki mam Yahya syannda hibir rolnn olmadn, Salman- Pakta ngilizler tarafndan kovalandn, 1920de Takprde bastrd kartvizitine yazd Kutl-Amare Muhasr unvann hi hak etmediini, soyunun Kerbela ehidi mam Hseyine uzandn sylemesinin ne kadar ayp olduunu, Byk Taarruzda en az pay olan kii olduunu

(iddiasna gre sava boyunca drbnden bakmay tercih etmiti) ve daha nice kusurunu sayp dkyordu. (Bu polemiki slup sonradan mahcubiyet yaratm olmal ki, Nutukun 1929da yaplan Franszca basksndan bu blmler karlacakt.) lgintir Mustafa Kemalin deinmedii sadece konu vard: Hrisostomosun lin edilmesi, zmir Yangn ve Ali Kemalin lin edilmesi. ki ihtimal vard: Mustafa Kemal ya Nureddin Paann bu eylemlerini onaylamt ya da Nureddin Paay bunlardan sorumlu tutmamt! Artk hangisi olduuna siz karar verin. 12 Eyllclerin gzbebei Nureddin Paann bayran kk damad Abdullah Alpdoan Paa teslim alm ve 1935te Tunceli Genel Valilii srasnda gndere ekmiti. Atatrklk ampiyonu 12 Eyllclerin 6 Kasm 1981 tarihli Devlet Mezarlna gmlmeleri ngrlen kiiler listesindeki nc ismin (smet nn ve Fevzi akmaktan sonra) Mustafa Kemalin Nutukta yerin dibine batrd Nureddin Paa olmas gayet ironikti. leriki yllarda hem Atatrk olup hem de Keke Nureddin Paaya engel olunmasayd da Krt Meselesi o zamandan kknden halledilseydi diye hayflananlar oldu. imdi baa dnyorum, askerlik konusundaki baarlar pheli de olsa (herhalde Mustafa Kemal yalan syleyecek deil), Sakall Nureddin Paann Ermeni, Rum ve Krt meselelerindeki baars gz kamatrc deil mi? Kuzey Iraka sefere giden ordunun banda byle bir paamz olsa fena m olur? Krt Meselesi hallolmasa bile geride epey tedip, tehcir, tepeleme, katliam, lin hikyesi kalr ki, dorusu bundan memnun olacak ok kii var etrafta... *** ZET KAYNAKA: Necati Fahri Ta, Nureddin Paa ve Tarihi Gerekler, Nehir Yaynlar, 1997 Atatrk, Sylev (Nutuk), II. Cilt, TDK Yaynlar, 1965, s. 532-547; Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Tarih Vakf Yaynlar, 2005, s. 124-127; Orhan Karaveli, Ali Kemal, Doan Kitap, 2009.