You are on page 1of 426

MICHEL FOUCAULT

HAPSHANENN DOUU
Sadece www.eskikitaplarim.com'da paylalsn diye taranmtr. Ltfen bu sayfay silerek, baka sitelerde paylamaynz. Kitap tarayanlarn ah, ok deerli bym kutuphaneci'ye en derin kran duygularmla, sayglar sunuyorum. Filiz Vural

\W ]
im ge kitabeyi

MICHEL FOUCAULT

HAPSHANENN DOUU
Franszca Aslndan eviren:
Mehmet Ali K I L I B A Y

M ichel Foucault 926'da Poitiers'dc dodu. 1970'dc Collfcge dc Francc'a seil di. Btn hayatn tarihin kapsndan geemeyen konulann tarihini yapmakla geirdi. Foucault 1984te Paris'te ld.

mge Kitabevi Yaynlan: 50 Temmuz 1992 imge Kitabevi Yaynclk Paz. ve San. Tic. Ltd. ti. Konur Sokak No: 3 Kzlay/ANKARA Tel: 418 19 42 Fax: 425 65 32 Kapak Basks: MF Ltd. ti. Bask: zkan Matbaaclk Ltd. ti.
K*ptk usanm: Terazi / brahim K.DN

ISBN 975-533*032-1

Surveiller et Punir, Naissance de la Prison (Gzelim Altnda Tutmak ve Cezalandrmak, Hapishanenin Douu) adndaki bu kitap ilk kez 1975 ylnda Gallimard tarafndan yaynlanmtr. eviri bu yayndan yaplmtr.

NDEKLER
R e sim ler--------------------------------- X III N S Z ---------------------------IXXX r. AZAP 1. MAHKMLARIN B E D E N ___________________ 2. AZAP EKTRMENN GRKEM II. CEZA 1. GENELLEM C E Z A ____________________ 2. CEZALARIN YU M U A K LII__________________ III. DSPLN 1. TAATKR BEDENLER _______________________ DAITIMLAR SANATI ____ ___________________ FAALYETN DENETM _______________ OLUUMLARIN RGTLENMES ............... ..... GLERN BLEM --2. Y TERBYE ETMENN ARALARI ________ _ _ HYERARK GZETM ______________________ NORMALLETRC YAPTIRIM ................. S IN A V ------------ --------- ------3. CRLMEYEN GZETM ALTINDA TUTAN HAPSHANENN SST EM ___________________ 245 IV . H APSH AN E 1. EKSKSZ VE KATI KURUMLARA DAR 2. YASADIILIKLAR VE SULULUK 3. HAPSHANE __________________________ 289 325 375 167 175 185 194 202 213 214 223 231 89 129 3 39

N. Andry, Ortopedi ya da ocuklardaki beden bozukluklarn nleme ve dzeltme sanau. V III

XIV. Louis tarafndan 1666da yaplan ilk kta teftiinin ansna baslan madalya.

F rs n e o it.

tjt

Fi g r e

L X V I.

K eiH '.tt'r. >nu,t .tf/r tto .r P. Gillart. L an milliaire franas, 1696.


F r*nm .

/^

Fi c u r e

LXX-

K e p r e n tr . vo s m e c h e t

tik im *

S - H i I I

ac *# !: ^ 1

as -

i i' iii
1 1 .*? v

::jT I I *

r t* i

tw >

-U

i I

E;

! 7 7
. I I I I
t I

! 1 w

i
ir pes. fc - f*

I II I l_____ I____ I C H _I r - M P i

X!

Fresnes Hapishanesi toplant salonunda alkolizmin ktlkleri konusunda konferans. X II

Yaz iin rnek (I.N.RD.P. Tarihsel Kolleksiyonu).

Port-Mahon caddcsindc bulunan karlkl retim okulunun ii, yaz altrmas srasnda Hippolitc Lecomte'un ta basks. 1818 (I.N.R.D.P. Tarihsel Kollcksiyonu). XV

T ~ T * * r

-y

JJ\ de Neufforge. Hastane projesi. Temel mimari derlemesi (1757-1780).

A. Bioift, 585 mahkumluk hcreli hapishane projesi, 1843.

X V II

XIV. Louis dneminde VersailJcs Hayvanat Bahesi. Aveline'in tahta oyma basks.

f r r iiif n b i'r v iv n r r r r iilr f r ij g m r *r* r r r rt r r r f n t n r r t * n r

(A >

<>r.r

^ / ^ r ,f .r ,f.n r ,f ,n r ,r ir .n r < nr.r.r

rr r<r r r m n n n r > n > rej

Gand g evinin (hapishane) plan, 1773. X V III

. F. de Neufforge, Hapishane Projesinden.

IXX

m i s a>. .ti
]| J I E
IJ "

t ' i Ti' ' ^ m i l i sEi ja a L i ifv E Z l M ijf ti r s*jg _i . i u L m , t r ^ 1 i m

55

Jcrcmy Beniham, Panopticon un plan (The Works of Jeremy Be/uharru yay. Bowring. c. IV, s. 172-173)

XX

N. Harou-Romain. Hapishane Projesi. 1840.

N. Haro-Romain. Hapishane Projesi, 1840 hcrelerin plan ve kesili. Her hcrcnin bir girii, bir yatak odas, bir ateiyesi, bir vulla yeri va. Dua cMiaMida giri kaps akl, mahkum di/, km dunundadr.

N. Haro-Romain, Hapishane Projesi, 1840. Bir tutuklu hcrcsinde merkezi gzetim kulesinin karsnda dua ediyor. XX III

Ma/as Hapishanesinin Plan.

Pctite Roqvettc Hapishanesi. XXIV

1877de Rcnncs Merkez Hapishanesi.

Staieville Hapishanesinin ii, ABU, XX. yzyl.

N. Andry, Ortopedi ya da ocuklardaki beden bozukluklarn nleme ve dzclmc sanat. X X V III

NSZ

Hapishane tarihi veya "gzetim altnda tutma ve ceza landrm adn tarihi birok kimse iin artc olmaktadr. nk "tarih" oumuz iin nihayette zaferlenn, byk adam larn yaptklarnn ettiklerinin anlatsdr, daha dorusu bir kahramanlk yksdr. nsanlarn insanlara egemen olmak iin gelitirdikleri yntemler, bireysel veya ortaklaa olarak ekilen ve ektirilen azaplar, iktidarlarn bireyleri gzetim altnda tutmaya ynelik olarak oluturduktan mekanizma lar, disiplinler, ite bunlar "tarih olamaz". nk bunlan bil mezden gelmek istiyoruz. Foucault bilmek istiyor ve tarihiliin XX. yzyln ba ndan beri kaybedenlerle daha fazla ilgilenmeye balama syla birlikte, o da bu akmn iinde yer alyor. Foucault as lnda bir filozof, ama karmza ou zaman bir tarihi olarak kyor. Bir filozof tarihi olunca da ortaya muazzam bir dil, kavram ve olaylan ereveleme biimi sorunu kyor. Fou cault zaten felsefenin dilini zorlarken, bir de tarihin allm terminolojisini alt st ediyor. Bu noktada s2 sevgili karde im Turhan lgaza brakmak istiyorum. Foucault'nun Syle m in Dzeni adl kitabn Trkeye eviren sevgili Turhan, yazd zszde unlan sylemektedir. ... O ru n felsefesini aklamaya kalkmayacam el bette -buna kendimi yetkili de grmem, yeterli de-, ama Fou-

cault'yu o k u y a b ilm e n in bylesi bir anahtar gerektirdiini syleyebilirim. 'Toplum olarak felsefeyle al-veriimiz, fazla bir ilidllmz yok. D ilim iz de pek yetmiyor akas, felsefe yapmaya. Kavramlarmz eksik nk... Felsefe, pratikte ya rarlanacamz sandmz baz sloganlar bize salyorsa ilgimizi ekiyor; iimize gelen baz form ller sunabiliyorsa "kltrmze" buyur ediliyor. Ve ounlukla da "ahlk ile kartrlyor, "ahlk*'masna alglanyor, "ahlk" ile -ve tabii ki benimsediimiz ahlk ile- akt oranda reni liyor. "Oysa ki bilgiyi sevmek olan felsefenin, insandan ve in san dncesinden kalkp, dncenin rettii nesnelere inen, sonra bu nesnelerin evrimi iinde dncenin kendi kendine at yollarn "arkeolojisine" gmlerek yeniden dnceye ve insana ulaan sonsuz gel-gitlcri sz konusu... "Felsefenin ok ok uzaklarnda dnmeye, ya da dn dn sanmaya, dnmekten ok konumaya ve genellikle dnmeden konumaya veya nce konuup sonra dnmeye, dnmeden eylemeye veya nce eyleyip sonra dnmeye alm bir toplumda, Foucault'nun felsefesi, kolay kolay iin den klr gibi deil. Ve alabildiine yabanc. "Onun iin yukarda "Cinselliin tarihi"ni anarken "Trkeletirilmiti" dem edim de, Trkeye "sdrlmt demeyi yeledim. "Sylemin Dzeni" Trkeye sdrlmaya alld. "Avrupa felsefesinin yzyllardan beri yaratt, kul land, ekip evirdii kavramlarla oluturduu sylemlerin dzenini irdeleyen bir sylemi, o kavramlara olabildiince uygun kavramlar bularak Trkeletirmek gerekiyordu... Bu Trkenin anlalr olmas gerekiyordu... stne stlk, Foucault'nun syleminin ayrlmaz bir paras olan sl b u n a da sadk kalmak gerekiyordu. Yeni orijinal metinde ka cmle varsa, eviride de o kadar cmle olm alyd../ Bu sylenenlere aynen katldm iin, yani ben de Fou-

caulty u Trkeye "sdrmaya" altm iin, onun slbuna sadk kaldm iin, herhangi birey ekleme ihtiyacn his setmiyorum. Yalnz okuyucunun artk Trke olan hereyi an layaca yanlgsndan kurtulmas gerekmektedir. Kavram lar yalnzca dilsel aletler olmayp, bize arkalarndaki ta rihle birlikte konuk gelmektedirler. Bunlar hamburger veya Coca Cola olmadklar iin, snldklannda veya bir yudum alndklannda ne olduklar anlalabilir gibi eyler deil lerdir. Okuyucu kavramlarn arkasndaki tarihsel yorulmuluklarla da har neir olmadka kitap okuyucusu deil, kitap "bakcs" olacaktr. Bu kitap vesilesiyle lkem izin entelektel hayatnn byk yaralarndan birine deinmek istiyorum. Bu kitap drt kere yeniden dizildi. nk ne yazk ki oumuzda i namusu yok, hayatn tek amacnn ne pahasna olursa olsun maddeye ulamak olduu inana egemen, bu yzden insanlarmzn ou yaptklan ii sevmiyorlar. "Ne i olursa yapanm zihniyeti bunun en ak gstergesidir. Eer sevgili Mesut bozuk dizgileri adam etme iini stlenmeseydi, bu kitap kimbilir ne zaman kard? Mehmet Ali Klbay Nisan 1992

AZAP

BRNC AYIRIM

MAHKMLARIN BEDEN

Damiens 2 Mart 1757de "Paris kilisesinin cmle kap snn nnde, suunu herkesin karsnda itiraf etmeye" mah km edilmiti; buraya " elinde yanar halde bulunan iki libre arlndaki bir mealeyi tayarak, zerinde bir gmlekten baka birey olmad halde, iki tekerlekli bir yk ara basnda gtrlecekti; sonra ayn yk arabasyla Gr&ve mey danna gtrlecek ve burada kurulmu olan daraacna kartlarak memeleri, kollar, kalalar, baldrlar kzgn kerpetenle ekilecek; babasn ldrd ba sa elinde tu tacak ve kerpetenle ekilen yerlerine erimi kurun, kaynar ya, kaynar reine ve birlikte eritilen balmumu ile kkrt dklecek, sonra da bedeni drt ata ektirilerek parala tlacak ve vcudu atete yaklacak, kl haline getirilecek ve bu kller rzgra savurulacaktr".1 Cazette d'Amsterdam2 "sonunda onu paraladlar" diye anlatmaktadr. "Bu sonuncu ilem ok uzun srd, nk kul1 Pidus originslts ti proUdures du froU s fail t M ert-Fnm ois Damims, l757,c.IH, s. 372-374. 2 Gazetu d'Am krdjtm , 1 Nisan 1757.

tanlan atlar ekmeye alk deillerdi; bu yzden drt tane yerine alt tane koymak gerekti, bu da yetersiz kald; talihsi zin kalalarn kopartmak iin sinirlerini kesmek ve eklemle rini baltayla paralamak gerekti... "ok kfrbaz olmasna ramen azndan tek bir svg bile kmad; sadece korkun aclardan tr mthi lklar atyordu ve ou zaman Allahm bana ac; Isa beni kurtar diyordu. Seyirciler, ileri yana ramen, zavally tescili etmek iin bir ann bile ziyan etmeyen Saint-Paul papaznn mahkmun stne titremesinden byk ders aldlar*'. Ve talim subay Bouton: "kkrt yakld, ama ate o kadar harszd ki, yalnzca ellerinin st derisi biraz zarar grd. Sonra kollarn dirseklerine kadar svam bir iken ceci, bu i iin zel olarak yaplm yaklak bir buuk ayak uzunluundaki kerpetenle, nce onun sa baldrn, sonra sa kolunun i kesimlerini, sonra da memelerini ekti. Bu ikenceci grbz ve gl olmasna ramen, kerpetenin iine ald et paralarn ekmekte ok zorlanyordu; bunlar kerpetenle iki kere tutup, bkyor ve kopard paralarn herbiri alt liralk bir ok byklnde bir yara ayordu". "ok baran ama kfr etmeyen Damiens, bu kerpetenle ekmelerden sonra kafasn kaldryor ve kendine bakyordu; kerpetenci bu kez karmn kaynadt kazandan demir bir kepeyle ald kaynar halitay her yarann zerine bolca dkt. Daha sonra atlann koumlarna iplerle baland, son ra da atlar kala, bacak ve kol hizasndan organlara koul dular". "Mahkeme ktibi sieur Le Breton birok kereler talihsiz mahkma yaklaarak, ona syleyecek bireyi olup olmad n sordu. Hayr diye cevap veriyordu; lnetlileri tasvir et tikleri biimde baryordu, bunu anlatmaya hibir ey yet mez, her acda yle baryordu: "Affet Allahm, Affet Efen dimiz*'. Yukarda anlatlan bu kadar acya ramen, arada s rada kafasn kaldryor ve kendine cesaretle bakyordu. Adamlarn ularn hl ektikleri ipler onu ok sk saryor 4

ve ona anlatlmaz aclar ektiriyorlard. Sieur Lc Breton ona bir kez daha yaklaarak, birey sylemek isteyip isteme diini sormutu; hayr dedi. Gnah kartclar ona birok ke reler yaklaarak, uzun uzadya konumulard; uzattklar ha samimiyetle pyordu; dudaklarn uzatyor ve hep "Af fet Allahm" diyordu. "Atlann herbiri bir celladn ynetiminde oimak zere, organlar kendi dorultularnda bir kere ektiler. Bir eyrek saat sonra ayn merasim tekrarland ve birok kez tekrarla nan denemeden sonra, sonunda atlar ekildi, yani sa kola bal olanlar kafaya doru, kalaya bal olanlar da kollara doru dndrld, bylcco kollan eklem yerlerinden kopar tld. Bu ekiler birok kereler baansz bir ekilde tekrar lanmt. Kafasn kaldryor vc kendine bakyordu. Kalaya koulan atlann nne iki tane daha balamak gerekmiti, bu da atlann saysn altya kartyordu. Gene baan elde edi lemedi. "Nihayet cellat Samson sieur Le Breton'a bu ii bitirme nin yolu olmadn, ne de bu konuda bir um ut olmadn ve baylarn para para kopartlmay isteyip istemediklerini sordu. Kente inmi olan sieur Le Breton yeniden aba sarfedilmesi emrini verdi, bu emir uyguland; ama atlara usan gel miti ve kalalara bal olanlardan bir* yere dt. Gnah kartclar geri gelerek gene konutular. Onlara diyordu ki (kendim duydum): " Beni pn baylar" Saint Paul kilisesi pa paz cesaret edemediinden, bay Marsilly sol kolu balayan iplerin altna geti ve onu alnndan pt. Cellatlar aralarn da toplandlar ve Damiens onlara mesleklerini yaptklanndan tr kfr etmediini, onlara kzmadn sylyordu; kendi iin Allaha dua etmeleri iin yalvaryordu ve Saint Paul papazna, ilk messe ayini srasnda kendi iin dua etme sini rica ediyordu. "ki veya denemeden sonra cellat Samson ve etlerini kopartarak ekmi olan ceplerinden birer bak kartarak kalalan gvdeden ayrdlar; tam koumlu drt at ise onlar 5

dan sonra iki kalay gtrdler, yani nce sa taraf, sonra da sol taraf; daha sonra kollar iin omuzlara vc bacaklar iin de kasklara ayn ey yapld; hayvanlarn tm gleriyle eke rek nce sa, sonra da sol kolu kopartmalar iin etleri nere deyse kemiklere kadar kesmek gerekti. "Bu drt ksm kopartldktan sonra, gnah kartclar onunla konumak iin indiler; ama cetlat onlara onun ldn syledi, ama ben adamn kprdadn vc alt enesinin sanki konuuyormu gibi gidip geldiini gryordum. Hatta cellat lardan biri ksa bir sre sonra, gvdenin ana kesimini odun ynnn zerine atmak iin kaldrdklarnda hl canl olduunu syledi. Atlarn iplerinden zlen kol ve bacaklar, daraactnm kaidesinin hizasnda hazrlanm olan bir odun ynn zerine atld. Sonra gvdenin ana ksm buraya atld ve hepsi odun vc ok miktarda al rpyla rtld ve bu odunlarla kartrlan saman atee verildi. H Mahkeme ilmnn hkm gerei herey kl haline .... getirildi. Kzlerin arasnda bulunan sonuncu parann yanmas akamn on buuundan sonra ancak tamamlanabildi. Gvde nin vc etlerin yanmas yaklak drt saat srd. Benim ve o lumun aralannda yer aldmz subaylar, bir takm oluturan okularla birlikte, saat onbire kadar meydanda kaldk. "Ertesi gn, ayrda ocak olarak kullanlm yerde bir kpein yatm olmasndan, defalarca kovalanmasna ramen hep buraya geri gelmesinden sonular kartlmaya kalkl* mtr. Ama bu hayvann buray dier yerlerden daha scak bulduunu anlamak g bir i olmasa gerektir":3 te bundan eyrek yzyl sonra, L6on Faucher tarafn dan "Paris Gen Mahkmlar Evi" iin kaleme alnan ynetme lik.4 "Madde 17. Tutuklular gne kn saat altda, yazn be te balayacaklardr. alma sresi her mevsimde gnde do kuz saat srecektir. Gnde iki saat eitime ayrlacaktr. a3 Zlkr. A.L. Zevata, Dam ifnj U rigicide, 1937, s. 201*214. 4 L. Ftuchcf, De la rtformt i t i prisons, 1838, s. 274*282.

hma ve gn kn saat dokuzda/ yazn sekizde sona erecektir. Madde 18. Kalkt. Tutuklular trampetin ilk alnda kalkmak ve sessizce giyinmek zorundadrlar, bu arada gzet menler hcrelerin kaplarn aacaklardr, (kinci alta ya taklarn yapm durumda, ayakta olacaklardr. ncsndc, sabah duasnn yapld tutukevi kilisesine gitmek zere sraya gireceklerdir. Trampetin her alnn arasnda be da kika vardr. Madde 19. Dua tutukevi papaz tarafndan yaplacak ve arkasndan ahlki veya dinsel bir metin okunacaktr. Bu i yarm saatten fazla srmeyecektir. Madde 20. alma. Tutuklular yazn altya eyrek ka la, kn yediye eyrek kala avluya inerler ve ellerini yz lerini ykadktan sonra, gnn ilk ekmei datlr. Bunun ar kasndan atlyelere gre gruplanrlar ve alma yerlerine gi derler; alma yazn saat altda, kn saat yedide balar. Madde 21. Yemek. Tutuklular saat onda alma yerle rinden aynlarak yemekhaneye giderler; avluda ellerini y kar ve blkler halinde toplanrlar. Yemekten sonra, onbire yirmi kalaya kadar teneffs verilir. Madde 22. O kul. Saat onbire yirmi kala, trampet a lnmasyla sraya girilir ve okula birlikler halinde gidilir. Srasyla okuma, yazma, izim ve hesaba ayrlan dersler iki saat srer. Madde 23. Tutuklular okuldan bire yirmi kala blkler halinde aynlrlar ve teneffs iin avlularna giderler, tram pet almasyla birlikte atelyeler halinde toplanrlar. Madde 24. Tutuklular saat birde atclyclcrc varm ol maldrlar: alma saat drde kadar srer. Madde 25. Saat drtte atlyelerden aynlarak avlulara gidilir, tutuklular burada ellerini ykar vc yemekhaneye git mek zere blkler halinde toplanrlar. Madde 26. Akam yemei ve onu izleyen teneffs bee ka dar srer; tutuklular bu saatte atclyclcrc geri dnerler. Madde 27. alma yazn saat yedide, kn saat sekiz7

'

dc kesilir; atlyelerde son koz bir ekmek datm yaplr. Bir tutuklu veya bir gzetmen tarafndan baz eitici veya duygu landrc konularda yaplan eyrek saatlik bir metin oku* masndan sonra, akam duas yaplr. Madde 28. Tutuklular ellerini ykadktan ve avluda ya plan st-ba denetiminden sonra, yazn yedi buukta, kn sekiz buukta hcrelerine gitmek zorundadrlar; trampetin ilk almnda soyunmah ve kincisinde yataa girmi olm al drlar. Hcre kaplan kapatlr ve gzetmenler dzen ve ses sizlik salamak iin koridorlarda dolarlar".

te bir azap ektirme ve zaman kullanm. Bunlar ayn


suun yaptrm olmamakta, ayn cinsten sular cezalandrmamaktadrlar. Ama herbiri belli bir cezalandrma tarzn ok iyi tanmlamaktadr. Onlar bir yzyldan daha az bir sre ayrmaktadr. Avrupa'da ve ABD'de ceza ekonomisinin yeniden yaygnlat bir dnemdir. Geleneksel adalet a sndan byk "rezaletler "in, saylamayacak kadar ok sla hat projesinin dnemidir; yeni bir yasa ve su teorisi, ceza landrma hakknn siyasal ve ahlki adan yeni bir merulatnlmas; eski kararnamelerin iptali, rf hukukunun kaldrlmas; "modern" hukuk sistemlerinin devreye sokul mas: Rusya 1769, Prusya 1780, Pcnnsylvania vcToskana 1786, Avusturya 1788, Fransa 1791, Yl IV, 1808 ve 1810. Ceza huku ku iin yeni bir a. Bu kadar ok deiiklik arasndan bir tanesini ele ala cam: azap ektirmenin kalkmas. Bugn onu biraz ihmal et me eilimi vardr; kendi dneminde herhalde fazlasyla tum turakl szler sarfedilmesine yol amtr; onu zmlemeye izin veren bir "insanileme'nin tarafn herhalde fazlasyla tutan kolay ve vurgulu bir tavr sz konusu olmutur. Ve eer byk kurumsal dnmlerle, ak ve genel yasa btnleriyle, birletirilmi usul kurallaryla karlatrlacak olursa ne8

mi nedir -hemen heryerde benimsenen jri, cezann esas olarak slah edici karakterinin tanmlanmas ve XIX. yzyldan beri srekli olarak vurgulu hale gelen bir eilim olarak, cezalarn sulu bireylere uyarlanmas-? Fizik yap zerinde hemen et kili olmaktan uzaklaan cezalar, ac ektirme sanatnda belli bir arballk, daha incelmi, daha gizli kapakl ve gzle grnr hallerinden uzaklatrlm bir aclar oyunu; daha derinlerdeki bir dzenlemeye ynelik olan bu durum daha fazla dikkat haketmekte deil midir? Her ne olursa olsun, bir olgu aka ortadadf: azap ektirilen, paralanan, organlar kopartlan, yzne veya omuzuna simgesel damga baslan, canl veya l olarak tehir edilen, seyirlik unsur haline geti rilen beden birka onyl iinde ortadan yokolmutur. Beden, ceza ile yldrmann ana hedefi olmaktan kmtr. n XVIII. yzyln sonuyla XIX. yzyln banda, baz bI yk tartmalara ramen, cezay karanlk bir enlik haline eviren uygulama yokolmaya yz tutmutur. Bu dnm esna snda iki sre birbirlerine karmtr. Bunlar ne tamamen ayn kronolojiye, ne de ayn varlk nedenlerine sahip olmu lardr. Bir yanda coann seyirlik bir unsur olmaktan kmas vardr. Cezann trensel yan karanla brnerek, artk yeni bir usul veya ynetim edimi haline gelme eilimine girmitir. Suun herkesin nnde tiraf edilmesi uygulamas Fransa'da ilk kez 1791'de kaldrlm, ksa sreli bir geri dnten sonra, 1830da yeniden kaldrlmtr; kaza balama ise 1789da ilga edilmitir; Ingiltere iin bu tarih 1837'dir. Avusturya, s vire ve ABDnin Pennsylvania gibi baz eyaletlerinde uygu lanan, mahkumlarn sokak ortasnda vc ehirleraras yollar da altrlmalar -demir boyunduruktu, ok renkli kyafet leri olan, ayaklar prangal krek mahkumlan; bunlarla halk arasnda meydan okuma, kfr, alay, darbe, kin veya ibirlii iaretleri biiminde al veriler olmaktadr-5. XVIII. yz yln sonunda veya XIX. yzyln ilk yarsnda hemen hefyer5 Robcrt Vsux, Notices, s. 45, Zikr., N . 1c Tcciers, They tvere in prison, 1937,
9. 24.

do kaldrlmtr. iddetli eletirilere ramen, tehir Fransa I831e kadar srmtr -Real "mide bulandrc bir sahne" demekteydi-6; Nisan 1848de sonunda kaldnhrutr. Krek mahkmlarnn Brest'ten Toulon'a tm Fransa yollarnda s rkledikleri zincirlere gelince, 1837de onlarn yerine siyaha boyanm hapishane arabalar gemitir. Ceza yava yava bir sahne olmaktan kmtr. Ve cezann seyirlik unsur olarak ierebilecei herey artk olumsuz bir gsterge haline gel mitir; cezann bir tren halinde sunulmasnn ortadan kalk masyla birlikte, cezann "son aamasnn" da sula karanlk ilikileri olduundan kuku duyulmaya balanmtr: ceza eer suu vahilik bakmndan amyorsa, en azndan ona eit olmakta, seyircileri vazgeirmeye niyetlendii bir kycla altrmakta, onlara sularn skln gstermekte; cellad bir caniye, yargtan katile benzetmekte, rolleri son anda ter sine dndrmekte, azap ektirilen acma ve hayranlk konusu haline gelmektedir. Boccaria bu durumu ok erkenden syle miti: "bie korkun bir u olarak sunulan cinayetin soukkan llkla ve pimanljkduyulmadan ilendiini gryoruz"7. Hal ici ak infaz artk, iddetin yeniden alevlendii bir ocak ola rak grlmektedir. Demek ki cezalandrma, ceza srecinin en gizli paras ol ma eilimine girecektir. Bu da birok sonuca yol amtr ade ta gndelik olan alglama alann terkederek, soyut alglama alanna girmi; etkinlii artk gze grnr younluundan de il de, kanlmaz olmasndan beklenir hale gelmitir; su i lemekten vazgeirtecek unsur artk sahneye konulan iren ti yatro deil de, bu durum olacaktr; cezann rnek olmaya y nelik mekanizmasnn arklar deimektedir. Bu olgudan tr adalet artk, infaza eklenmi olan iddeti halkn nn de stlenmekten vazgemitir. Onun da ldryor veya vu ruyor olmas artk onun gcnn yceltilmesi deil de, kendi6 Partamento Arivleri, 2.dizi, c.XXU, 1 Ar,1831. 7 C. de Beccaria, Traitf dts <Ulits et des peines, 1764, F. H6lie edisyonunda, s. 101, burada atflar 1856 tarihli bu edisyon* yaplacaktr.

10

liginden yapmas ve sergilememesi gereken bir unsur haline gelmitir. Yz karas yeniden paylatnlmaktadr: seyirlik infazda daraacndan karmak bir dehet ykselmekteydi; bu iddet ayn anda hem cellad, hem de mahkmu kapla maktayd: azap ektirilen kiinin iine dt utana acma veya an haline dntrmeye her zaman hazr olmann yan sra, infaz yapan kiinin yasal olarak kulland iddeti her seferinde bir yz karas haline evirmekteydi. Artk rezalet ve tk baka bir ekilde paylalacaktr; suluyu olumsuz ve tek yanl iaretle damgalayaca dnlen husus mahkmiyetin kendisi haline gelmi olarak kabul edilmektedir: bylece danmalar ve mahkeme karar halka ak hale gelmi infaz ise adaletin mahkma dayatmaktan haya ettii ek bir utan olmutur; demek ki infaz artk uzakta ve gizlilik iinde yer almaktadr. Cezalandrlmak irkin, cezalandrmak da* ha erefli hale gelmitir. Bunun sonucunda, adaletin kendisi ile verdii ceza arasnda ifte bir koruma sistemi ortaya k mtr. Ceza infaz, idarenin adaleti bu ykten kurtard zerk bir kesim haline gelme eilimine girmitir; infazn b rokrasinin iine dahil olmasyla adalet rgt bu i ar sndan kurtulmaktadr. Fransa'da hapishanelerin yneti minin uzun sre iileri bakanlna ve krek mahkmlarnn yattklar zindanlarn ynetiminin de bahriye veya smr geler bakanlna balanm olmas karakteristiktir ve bu rol paylamnn tesinde, teorik yadsma i grmektedir: biz yarglarn verdiimiz cezann esasnn cezalandrmaya y nelik olduunu sanmaynz, bu ceza dzeltmeyi, slah etmeyi, "iyiletirmeyi" hedeflemektedir; bir slah teknii, cezay ktl kovma biimine dntrmekte ve yarglar sefil ce zalandrma mesleinden kurtarmaktadr. M odem adalet sis teminde ve bu adaleti salayanlar arasnda ceza vermeye kar bir utanma duygusu vardr, ama bu duygu an heves krl her zaman kramamaktadr; bu heveskrlk srekli artmaktadr: bu yaray psikolog ve ahlk ortopedisinin kk memuru demektedir. 11

Azap ektirmenin ortadan kalkmas demek ki seyirlik unsurun silinmesidir; ama ayn zamanda bedenin tutuklanma sdr. Rush 1787de yle yazmtr: "daraalannn, sulula rn balandklar direklerin, ikence yerlerinin, kamnn, te kerlein azap ektirme tarihi iinde, gemi yzyllarn ve akl ile dinin insan zihn zerinde az etkili olduu lkelerinin barbarlklarnn iareti olarak kabul edilecekleri dnemin geleceini um ut etmekten kendimi alakoyamyorum". Nite kim, Van Meenen bundan altm yl sonra, Brkselde ikinci ceza kongresini aarken, ocukluk dnemini devrini doldurmu bir a olarak hatrlamaktayd: "yerin zerinde birok teker lekler, daraatar, kazklar, idam sehpalar grdm "9. Damgalama Ingiltere'de (1834) ve Fransa'da (1832) kaldrl mtr; hainlerin paralanmas cezasn Ingiltere 1820'de ar tk tam olarak uygulamaya cret edememektedir (Thistlevvood'un gvdesi paralara ayrlmamtr). Yalnzca kam lama hl baz cezalandrma sistemlerinde (Rusya, ngiltere, Prusya) varln srdrmektedir. Fakat ceza uygulamalar genel olarak edepli hale gelmilerdir. Bedene dokunmamak veya her halkrda m m kn olduunca az dokunmak ve onda bedenin kendisi olmayan bireye ulamak. yle denilecektir: hapishane, ieri kapatma, zorla altrma, krek, ikmet yasa, srgn -ki bunlar modern cezalandrma sistemlerinde ok nemli bir yere sahip olmulardr- tamamen "fizik" ceza lardr: para cezasnn tersine, dorudan bedene yneliktirler. Fakat ceza-beden ilikisi, azap ektirmeye ynelik olanlardakilerle ayn deildir. Beden burada ara veya arac d u ru mundadr: onu kapatarak veya altrarak bedene mdahale ediliyorsa, bunun-nedeni bireyi hem bir hak, hem de bir mal varl olarak kabul edilen bir zgrlkten mahrum brak maktr. Beden bu cezalandrma yntemiyle zorlama ve m ah rum brakma, zorunluklar vc yasaklar sistemi iine alnm
8 B.Rush, Sockty for promoting political enquirie$'de yapt konuma, M N. 1c. Tcotcrs, The Cradle of the penitentiary, 1935, s. 30. 9 Kr, Annales de la Otorite.,11, 1847, s. 529*530.

12

olmaktadr. Fizik ac, bizzat bedenin ac ekmesi artk ceza nn oluturucu unsurlar olmaktan kmlardr. Cezalandr ma, bu dayanlmaz duygular sanatndan, bir askya alnan haklar ekonomisine gemitir. Adaletin mahkmlarn beden lerine mdahale etmesi ve ulamas hl gerekiyorsa da, bu artk ok daha derli toplu kurallara gre olacak ve daha "yksek bir amac hedefleyecektir. Bu yeni tutumun etkisiy le, anatomi zerinde oynayarak azap ektiren celladn yerini koskoca bir teknisyenler ordusu almtr: gzetmenler, hekim ler, papazlar, psikiyatrlar, psikologlar, eitmenler; bunlar yalnzca m ahkm un yanndaki varlklaryla, adaletin ih tiya duyduu methsenay ona yapm olmaktadrlar; beden ve azabn cezalandrmaya ynelik eyleminin nihai amac ol mad konusunda ona gvence vermektedirler. Bunun zerinde durmak gerekir; bugn lm mahkumlarnn son ana kadar he kim gzetiminde olmalar gerekmektedir, bylece hekim onun hayatini sona erdirmekle grevli memurlara, mahkumlarn rahatm salayan bir eza-d unsur olarak katlm olmak tadr. nfaz saati yaklanca, mahkmlara teskin edici bir ine yaplmaktadr. Adli ar duygusunun st yaps: hayata acnn hissedilmesine engel olarak son vermek, btn haklar dan mahrum brakrken ac ektirmemek, acdan arndrlm cezalar vermek. Sakinletirici ilalara ve eitli teskin etme usullerine bavurarak, bunlarn etkileri geici olsa bile, bu "bedend" ceza verme sisteminin dorultusu zerinde yer al maktadr. Modem idam infaz ayinleri bu ifte sre -seyrin ortadan kaldrlmas, acnn iptali- konusunda tanklk etmektedir ler. eitli Avrupa lkelerindeki yasama faaliyetlerinin herbiri kendi ritminde kalmak zere, ayn hareket tarafn dan tanmlardr: bunlarn hepsi iin de, sulunun suuna veya toplumsal statsne zg bir iaret tamayan ayn lm; hibir arln nceden artrmad ve ceset zerindeki bir hareketin sonradan uzatmad bir an sren bir lm; bedenden ok hayata mdahale eden bir infaz. lm n ayn anda hem 13

hesaplanm kesintilerle geciktirildii, hem de birbirini iz leyen bir dizi saldryla arlatnld u uzun sreler artk sz konusu deildir. Hkmdar katillerini ldrmek iin sah neye konulan veya XVIII. yzyln banda Hanging not pu nishment1 yazarnn dn kurduu, mahkmu tekerlek ze 0 rinde gererek paralara ayran, sonra onu bayltana kadar kamlayan, daha sonra alktan yava yava lsn diye zin cirlerle asan dzenlemeler artk sz konusu deildir. Mahkmun bir toprak kalburunun iinde srklendii (kafas kald rm talarna arparak patlamasn diye), kam nn deilerek, atee atldklarn kendi gzleriyle grmesi iin barsakla rnn aceleyle kartld; nihayet kafasnn kesildii ve vcudunun paralara ayrld azaplar artk sz konusu de ildir . Bu "bin kere lme"nin sadece idam haline indirgen mesi, cezalandrma eylemine zg yeni bir ahlkn btnn tanmlamaktadr. ngiltere'de daha 1760'ta (Lord Ferrer'in aslmas ola ynda) bir asma makinesinin denemesi yaplmtr (m ahk m un ayaklarnn altndaki destek ekilerek, uzun can eki meler ve kurban i!e cellat arasndaki sert ekimeler engelle necekti). Bu makine gelitirilmi ve 1783te tam olarak benim senmitir; ayn yl esnasnda mahkmlarn Newgate'ten Tybum'e kadar olan geleneksel geitleri de kaldnlm ve Gordon Riots'daki hapishanenin yeniden ina edilmesinden ya rarlanlarak, Ncvvgate'e daraalar kurulmutur1 . 1791 ta 2 rihli Fransz Ceza Kanununun nl 3. maddesi "her lm m ahkmunun kafas kesilir"- bu l anlam tamaktadr: herkese eit lm ( "ayn cinsten sular, sulunun mertebe ve du~
10 1701'de yaynlanan y z a n bitinmeyen metin. 11 W.BlackMone tarafndan taavlr edilen, hainlere azap ektirme. Cemmentaire iut le code criminet tmglais, ev.I776,c. 1, s. 105. eviri, 1760 ta rihli eski kararnamenin zddna, ngiliz yalam asnn M aniltgini ne kartmaya ynelik olduundan, yorumcu ju n u eklemektedir: "Seyri dehfct verici olan bu azap ektirmede, ulu ne cok. ne de uzun re aa ekmektedir" * 12 K i;., Ch. Hibbert, The roots of ivil, 1966 yay., s. 85-86.

>

14

rumu her nc olursa olsun, ayn cins cezalarla cezalandrlrlar", daha 1 Aralk 1789'da Guillotin'in nerisiyle oylanan hkm byle demekteydi); mahkm bana tekj>ir lm ve bu lm tok bir darbede ve Le Peletiernin dedii gibi "uzun vc buna bal olarak gaddar" azap ektirmeler olmadan sala nacaktr; son olarak da ceza yalnzca mahkma verilecektir, nk soylujann cezas olan kafa kesme, sulunun ailesi iin en az yz" kzartc olandr13. Mart 1792'dcn itibaren kullanl maya balanan giyotin bu ilkelere uygun mekanizmadr, l m bu makinede grlebilen, ama anlk bir olay haline indirgen mitir. Yasa veya yasay uygulayanlarla sulunun bedeni ara sndaki temas bir ana indirgenmitir. Artk fizik arpma yoktur; cellat burada artk zenli bir saatininkinden baka bir rol oynamamaktadr. "Deney vc mantk, eskiden bir sulu nun kafasn kesmek iin uygulanan usuln, yasann istei olan hayattan m ahrum brakmaktan daha korkun bir azap ektirmeye yneldiini kantlamaktadrlar; yasa infazn tek bir darbede vc bir an iinde yaplmasn istemektedir; deney ler bunu baarmann ne kadar zor olduunu kantlamaktadr lar. Uygulanan usuln kesinlii asndan, bu uygulamann sa bit mekanik aralara bal olmas vc bunlarn g ile etkileri nin belirlenebilmesi gerekir. Etkisi hep ayn olan bylesine bir makine yaptrtmak rahatlk salayacaktr; kafa kesmek yeni yasann hkmne gre bir anda gerekleecektir. Bu alet gerekli olmasnn yan sra, hi heyecan yaratmayacak ve ancak yle bir farkedilecektir"1 . Giyotin, tpk hapishane 4 nin zgrl kaldrmas veya maddi bir cezann mallara el koymas gibi, adeta bedene hi dokunmadan hayata son ver mektedir. Yasay^c ekebilen bir bedenden ok, dier hak lan arasnda varolma hakkna da sahip olan bir hukuk znesine kar uygulamaktadr. Bizzat yasann soyutlan
13 Le Pclcticr de Sainl-Fargcau, Archives PtrUm enteres, c. XXV I, 3 Hazi ran 1791,, 720. 14 A.Louis, C iyotin hakknda rapor, zlkr. S aintE d m c, D icticn n u'f i t p in al t, 1825, c. IV, . 161.

15

masdr. Ancak, eza ektirmeye ynelik birey kendini Fransa'da infazlarn lm llna bir sre dayatmtr. Baba katilleri -ve onlarla ayn dzlemde grlen hkmdar katilleri- daraacna kara bir rtyle gtrlyorlar; 1832 tarihine kadar burada elleri kesiliyordu. O tarihte ise el kesme kaldrlm, yalnzca matem tl kalmtr. rnein 1836'da Freschi iin byle olmutur: "nfaz yerine zerinde bir gmlek, yaln ayak, banda kara bir tl rtlm olarak gtrlecektir; bir kapc halka mahkmiyet ilmn okurken o daraacnn zerinde tehir edilecek ve ardndan hemen idam edilecektir". Damiens'i hatrlamak gerekir. Ve lm cezasna yaplan sonuncu eklentinin bir matem tl olduuna dikkat etmek gerekir. Mahkm artk grlmemektedir. Mahkmiyet ilmnn dara* acnn zerinde okunmas, yalnzca ehresi olmamas gereken bir cinayetin duyurulmasndan ibarettir.1 Bedensel ikence 5 lerin sonuncu kalnts bedenin iptali olmutur: beden bir ku man altnda saklanmaktadr. kere yz kzartc olan -anne katili, ecinsel, katil- Benoit'nn idam, yasann el kesme yi uygulamaktan vazgetii ilk ebeveyn katli suudur: "mah kmiyet ilm okunurken, o cellatlar tarafndan tutulmu ola rak daraacnn zerinde ayakta duruyordu. Bu manzarann sergilenmesinde dehetli olan bireyler vard; geni beyaz bir kefene sarlm, yz siyah bir matem tlyle rtlm olan anne katili sessiz kalabaln bakndan kurtuluyor ve bu es rarl ve yasl kyafetin altnda hayat kendini artk, ancak biraz sonra bak altnda sona erecek olan mthi ulumalar halinde belli ediyordu"-16 Demek ki fizik cezann byk seyirlik unsur olmaktan kmas XIX. yzyln banda gereklemitir; bedene azap
15 O dnemdeki sk bir torna: bir sulu no kadar canavarca bir i yapmla, o kadar ktan mahrum katmaldr: Grmemek, grlmemek. Baba katili iin "demir bir kafes im al etmek veya onun ebedi sna olacak, girile mez bir hcrc kazmak gerekirdi, De Mol6ne, De l'kumanitt des lois erimi rulles. 1890, s. 275-277. 16 Gezettt <Us tribunauz, 30 Austos 1832.

16

ektirilmemekte, acnn sahnelenmesi artk ceza kapsamn dan kartlmaktadr. Azap ektirmenin ortadan kalkmas, 1830-1848 arasnda tamamen yerleik hale gelmi olarak ka bul edilebilir. Tabii ki bu btnsel nermenin bazt dzeltme lere ihtiyac vardr, ncelikle, dnmler ne tek bir blok ha linde, ne de tek bir sre dorultusunda olmulardr. Gecikme ler olmutur. Ingiltere azap ektirme uygulamasnn kaldrl masna, paradoksal olarak en fazla kar kan lke olmutur: herhalde jri kurumunun, kamuya ak yarglamann, habeas corpus'a sayg gsterilmesinin bu lke adaletini model haline getirmi olmasndan tr; ama herhalde esas neden olarak, ceza yasalarnn sertliini 1780-1820 dneminin byk toplum sal karklklar srasnda azaltmak istememi olmasndan tr. Remilly, Macintosh ve Fowell Buxton, ngiliz yasalar tarafndan ngrlen cezalarn saysn ve arln hafiflet me konusunda -Rossi bu cezalar iin u ' korkun kasaplk" de mekteydi- uzun sre baarsz olmulardr. ngiliz yasalarnn katl (en azndan ngrlen cezalara ilikin olarak, nk yasann jri yelerine an grnmesi lsnde uygulamas gevemekteydi) bir miktar artmtr bile, nk Blackstone 1760'ta Ingiliz hukukunda yer alan idamlk 160 su saymak tayd ve bu rakam 1819'da 223'e kmt. Btnsel srecin 1760-1840 arasnda izledii hzlanma ve gerilemeleri; Avus turya, Rusya, ABD, Kurucu Meclis dnemindeki Fransa gibi ba z lkelerdeki slahat hzn; sonra Avrupa'da Kar-Dcvrim ve 1820-1848 yllarnn byk toplumsal korkusu srasndaki gerilemeyi; stisna mahkemeleri veya yasalar tarafndan getirilen az veya ok geici deiiklikleri; yasalarla mahke melerin gerek uygulamalar arasndaki uyumsuzluklar (mah kemeler yasamann gerek durum unu her zaman yanstma maktadrlar) da hesaba katmak gerekir. Btn bunlar, XVIII. ile XIX. yzyllarn dnemecindeki evrimi ok dzensiz hale getirmilerdir. Eklenmesi gereken nokta, dnmn esas blmnn 1840' lara doru tamamlanm olmasna ramen, cezalandrma mc17

kanizmalannn o sralarda yeni bir ileyi tarzna kavumu olmalarna ramen, srecin henz tamamlanmann uzanda olduudur. Azap ektirmenin azalmas 1760~1840'li yllann byk dnm esnasnda kk salan bir eilimdir; fakat tamamlanmamtr ve azap ektirme uygulamasnn Fransz ce za sistemini uzun sre igl ettii ve bugn bile onun iinde ye rinin olduu scylenebilir. H zl ve sakl lm lerin makinesi olan giyotin Fransa'da yasal lme ilikin yeni bir ahlk be lirlemitir. Fakat Devrim onu hemen byk bir tiyatro ayini nin kyafetine brndrmtr. Yllar boyunca bir gsteri unsu ru olmutur. O nu Saint-Jacques engeline aktarmak, st ak arabann yerine st kapal bir bakasn geirmek, mahkmu arabadan hemen idam yerine geirmek, herkese uygun olma yan saatlerde hzl infazlar dzenlemek, son olarak da giyo tini hapishane duvarlarnn iine yerletirmek ve onu halkn ulaamayaca bir konuma koymak (1939da VVeidmann'n idamndan sonra), daraactnn sakland vc infazn gizlice yapld (Buffet ve Bontempsn 1972de Santd Hapishane sindeki idamlar) hapishaneye kan yollarn kapatlma lar, infazn adalet ile m ahkm un arasndaki garip bir sr halinde kalmas ve seyirlik bir unsur olmaktan kmas iin, olay anlatan tanklar hakknda dava amak gerekmitir. Adli ceza olarak lm n bugn bile derinlii itibariyle, ya saklanmas gereken bir seyir olarak kaldn anlayabilmek iin, alnan bu ok saydaki tedbirleri hatrlatmak yeterlidir. Bedene ynelik mdahale de XIX. yzyln ortasnda ta mamen zlm deildir. Ceza kukusuz bir ac ektirme tek nii olarak artk eza zerinde merkezlenmemektedir; esas nesnesi bir mala veya bir hakka ynelik hale gelmitir. Fa kat zorunlu alma veya hatta hapis -tam bir zgrlkten mahrumiyet- gibi bir ceza, hibir zaman bizzat bedenin ken dini hedefleyen ek bir ceza olmadan uygulanmamtr: gda taynlamas, cinsel yoksunluk, dayak, hcre. Acaba bu, ka patmann istenmeyen, ama kanlamayan sonucu mudur? Ha 18

pishane fiili durum da en ak dzenleri itibariyle, her zaman belli bir fizik acya yer vermitir. XIX. yzyln ilk yansnda ceza sistemine sklkla yneltilen eletiri (hapishane yeteri kadar cezalandrmamaktadr: tutuklular daha az a kalr, daha az rler, sonu olarak fakirlerin veya iilerin oun dan daha az yoksunluk ekerler), aslnda hibir zaman yok edilemeyen bir postlay iaret etmektedir: bir m ahkm un dier insanlardan daha fazla a a ekmesi adildir. Ceza ek bir fizik acdan ayrlamamaktadr. Bedene ulamayan bir ceza nedir ki? Demek ki modem ceza adaleti mekanizmalarnn "azaba ynelik" bir dip taraf varln srdrmektedir -bu d ip tara fa tamamen egemen olunamamtr, ama bedene ynelik olma yan bir cezalandrma anlay tarafndan giderek daha geni lde olmak zere st rtlmektedir-.

Cezalardaki sertliin son yzyllar esnasnda hafifleme si hukuk tarihilerinin iyi bildikleri bir olgudur. Fakat bu durum uzun zaman btncl bir ekilde, miktara ilikin bir olgu olarak alglanmtr: daha az gaddarlk, daha az ac, daha fazla yumuaklk, "insanla" daha fazla sayg. Fiili durumda ise, bu dnmlere cezalandrma ileminin bizatihi nesnesinde meydana gelen bir kayma elik etmitir. Younluk azalmas m? Belki. Kesinlikle olan ise, ama deiiklii dir. Ceza eer artk en kat biimleri itibariyle bedene ynel miyorsa, neye m dahale etmektedir? Kuramclarn cevab -bugn hl sona ermemi olan yeni bir dnemi 1760'lar civa rnda balatanlarnki- basit, adeta aikrdr. Bu ccvap do rudan doruya sorunun iinde yer alyormua benzemektedir. Madem ki bedene deil, o halde ruha mdahale edilmekte dir. Bedeni kudurtan kefaret cezasnn yerine kalp, dnce, irade, ruhsal durum zerine derinlemesine etki eden bir ceza 19

gemelidir. Mably ilkeyi bir keresinde ebediyen geerli ola rak formle etmitir: "Eer deyim yerindeyse/ ceza bedenden ok tuha ynelik olmaldr1 . 7 nem li an. Gsterili cezalandrma trenlerininin eski ifti beden ve kan yerlerini brakmaktadrlar. Sahneye yeni bir kii, maskeli olarak girmektedir. Belli bir trajedi artk sona ermitir; glge halindeki siluetler, ehreleri olmayan sesler, dokunulmalar olanaksz varlklarla birlikte bir ko medi balamaktadr. Adaletin cezalandrc aygt artk bu bedeni olmayan geree tamak zorundadr. Acaba bu, ceza uygulamasnn yalanlad basit bir teo rik iddia mdr? Bunu byle kabul etmek acelecilik olacaktr. Bugn cezalandrmann bir ruhu doru yola dndrmekten iba ret olmad dorudur; ama Mably'nin ilkesi mmince bir istek olarak kalmamtr. Modem ceza uygulamas boyunca onun et kilerini izlemek mmkndr. ncelikle nesnelerde meydana gelen bir ikme. Bu szle, aniden baka sularn cezalandrlmaya baladklarn syle mek istemiyorum. Yasa ihlallerinin tanmlanmas, bunlann arlk hiyerarisi, hogr snrlar, fiilen hogrlen ve yasal olarak izin verilen eyler kukusuz iki yz yldan bu yana byk lde deimilerdir; birok su dinsel otoritenin belli bir kullanl tarzna veya belli bir ekonomik hayat tarzna bal olduklarndan tr su olmaktan kmlardr; dine hakaret su olma durum undan km, kaaklk ve eviinde yaplan hrszlk su deerlerinin hafiflemesine ta nk olmulardr. Fakat bu kaymalar herhalde en nemli olgu deillerdir: izin verilen ile yasaklanan bir yzyldan die rine belli bir sabitlikte kalmtr. Buna karlk, ceza uygula masnn yneldii "su" nesnesi derinlemesine deimitir ce zalandrlan unsurun biimsel tanmndan ok nitelii, cinsi ve bir bakma z deimitir. Yasalarn nisbi sabitlii, hzl ve ince nbet devirlerine bannaklk etmitir. Sular ve kabahat17 G.de Mably, De fa legiiialkm. Toptu Eserler, 1789, c IX, s. 326.

20

ler ad altnda, hep yasa tarafndan tanmlanm hukuki nes neler yarglanmaktadr; ama ayn zamanda tutkular, gd ler, anormallikler, sakatlklar, uyumsuzluklar, ortam ve ka ltmn etkileri de yarglanmaktadr; rza gemeler, ama ay n zamanda cinsel uyumsuzluklar da yarglanmaktadr. Ayn zamanda damar atlar ve arzu da olan cinayetler yarg lanmaktadr. yle sylenecektir: yarglananlar bunlar de ildir; eer bunlar anlyorsa, bunun nedeni yarglanmas gere ken olaylar aklayabilmek vc znenin iradesinin su iinde ne denli bir yer tuttuunu belirleyebilmektir. Bu cevap yeter sizdir. nk yarglananlar ve cezalandrlanlar bal gibi onlardr, neden unsurlarnn; arkasnda yer alan bu glgelerdir. Bunlar, mahkeme kararnn iinde yalnzca eylemin "koul lara bal" unsurlarn deil de, ayn zamanda tamamen ba ka eyleri dahil eden "hafifletiri nedenler" araclyla yar glanmaktadrlar: sulunun tannmas, ona kar duyulan be eni, onun ile gemii vc suu arasnda bilinebilecek eyler, ondan gelecekte beklenebilecek eyler. Bu glgeler ayn za manda, XIX. yzyldan beri tp ile hukuk arasnda tedavl etmi olan ve bir eylemi aklama bahanesiyle aslnda bir bi reyi niteleme biimi olan tm bu kavramlar tarafndan da yarglanm lardr (Georgetnin dnem inin "canavarlar", Chaumi6 sirklerinin "psiik anormallikleri", ada uzman larn "ktle eilimli" ve "uyumsuzlar"). Bu glgeler, ken dilerine, suluyu "yalnzca yasaya sayg duyma arzusuna sa hip deil, ayn zamanda bu yasaya sayg duyarak yaar ve kendi ihtiyalarn kendi karlar" klma ilevini ykleyen bir ccza ile cezalandrlmaktadrlar; bu glgeler, suun yap trm olmakla birlikte, m ahkm un hal ve gidiinin dn mesiyle deiebilen (ksalarak veya gerektiinde uzayarak) cezann i ekonomisi tarafndan cezalandrlmaktadrlar; bu glgeler aynca, cezaya elik eden vc yasa ihlalinin yapt rm olmay deil de, bireyi denetlemeyi, onun tehlikeli olma halini ortadan kaldrmay, su eilimini azaltmay hedef leyen ve ancak bu deiimlerin salanmasyla sona erebilen 21

"gvenlik nlemleri" (ikmet yasa gzetim altnda serbest brakma, cezai vesayet, zorunlu tbbi mdahale) tarafndan cezalandrlmaktadrlar. Mahkemede sulunun ruhuna yal* nzca suunu aklamas ve onu hukuki sorumluluklar arasna dahil edebilme kastyla bavurulmamaktadr; eer ruh bu kadar byk bir vurguyla, bu kadar byk bir anlama kaygs ve bu kadar byk ''bilimsel" bir zenle davet ediliyorsa, bu onu sula beraber yarglamak ve ceza esnasnda onu da hesaba katmak iin yaplmaktadr. Haber alnmasndan karara ve cezann son kalntlarna varana kadar, cezalandrma ayini nin tm sreci esnasnda, hukuki olarak tanmlanm ve ya saklanm konulan iki katna kartan, ama ayn zamanda zen bir nesne alan bu srece dahil edilmitir. Psikiyatrik deney, ama ayn zamanda daha genel bir biim altnda olmak zere, su antropolojisi ve subilimin ince eleyip sk dokuyan sylevi burada belirgin ilevlerinden birini bulmaktadrlar: yasa ihlallerini byk bir cafcafla, bilimsel bilgiler elde edi nilebilir nesneler alanna dahil ederek, yasal cezalandrma mekanizmalannn yalnzca ihlallere deil, ayn zamanda bi reylere de mdahale etmelerini merulatrmak; yalnzca bi reylerin yaptklarna deil kendilerinin ne olduklanna, ne olacaklarna, ne olabileceklerine de mdahale etmelerini merulatrmak. Adaletin kendine salad ruh eklentisi g rnte aklayc ve snrlayc, fiili durumda ilhak edici dir. Demek ki yarglar, Avrupann yeni ceza sistemlerini devreye soktuu 150-200 yldan beri yava yava, ama kkleri ok gerilere giden bir sre iinde, sulardan baka bireyi, sululann "ruhu"nu yarglamaya balamlardr. Ve bizzat bu durumdan tr, yarglamaktan daha baka bir i yapmaya balamlardr. Veya daha kesin olmak zere, baka deerlendirme biimleri bizzat hukuki yarglama tar znn iine dahil olmular ve bunlar yarglamann esas kural larn deitirmilerdir. Orta an hi de kolay olmayan ve yava yava gelitirdii byk soruturma usulnden beri yarglamak bir suun gerekliini ortaya koymak, failini be 22

lirlemek, bu kiiye yasal bir yaptrm uygulamakt. hlalin bilinmesi, sorumlunun bilinmesi, yasann bilinmesi bir yarg* nn gerek zerinde temellenmesini salayan kouldu. Oysa ceza yarglamasnn iine imdi tamamen baka bir gereklik sorusu dahil olmutur. Artk yalnzca "olay saptanm mdr ve bir su oluturmakta mdr?" diye sorulmamakta, 'bu olay nedir, bu iddet ve cinayet nedir? Bunu hangi gereklik dze yine veya alanna dahil etmek gerekir? Bu bir d kurma, psi kolojik tepki, bir lgnlk an mdr, yoksa bir ahlk bozuk luu mudur?" diye sorulmaktadr. Artk yalnzca "bunun faili kimdir?" diye sorulmamakta, ayn zamanda "bunu meydana getiren nedensel sre ie nasl dahil edilmelidir? Failin bu sre iindeki yeri nedir? Kken nedir? igd, bilind, or tam, kltr?" diye sorulmaktadr. Artk yalnzca "bu ihlalin yaptnm hangi yasada yer almaktadr? diye sorulmamak ta, ayn zamanda "en uygun zm hangisidir? znenin gelii mi nasl ngrlebilir? En kesin olarak hangi ekilde slah edilebilir?" diye sorulmaktadr. Bireye ilikin olarak deer lendirmeye, tehise, ngrye, kurallara ynelik bir yargla ma ceza yarglamasnn btn yapsnn iine yerlemitir. Hukuki mekanizma tarafndan aranan bir baka gerek daha bu alana dahil olmutur: birincisiyle i ie gemi olan bu gerek, suun dorulanmasn garip bir bilimscl-hukuki komp leks haline getirmektedir. Anlaml bir olgu: delilik sorunununun ceza uygulamas iindeki gelime biimi. 1810 tarihli ya sada yalnzca 64. maddenin bir hkm olarak yer almak tayd. te yandan bu hkm, eer yasay ihlal eden kii ey lem esnasnda delilik durumundaysa, ne su, ne de kabahat bu lunmadn belirtmekteydi. Demek ki deliliin saptanmas bir eylemi su olarak nitelendirilmekten kartabilmektey di: failin deli olmas halinde yapt iin arl azalmyor ve cezasnn da bu nedenden tr hafififletilmesi gerek miyordu; suun kendisi ortadan kalkyordu. Demek ki bir ki iyi ayn anda deli ve .sulu olarak iln etmek m m kn deil di; bu durum yarglama srecini durduruyor ve adaletin eyle23

m m faili zerindeki mdahalesini ortadan kaldryordu. Yalnzca deli olmasndan kuku duyulan sulunun incelenmesi nin deil, ayn zamanda bu incelemenin etkilerinin de mahke menin kararndan nce ve onun dnda olmas gerekiyordu. Oysa, X IX .y z y l mahkemeleri 64. maddenin anlam konusun da ok erkenden yanlgya dmlerdir. Yargtayn delilik halinin ne hafif bir cezaya, n e b a tta beraate yol amaya* can, yalnzca davann dmesine neden olacan hatrla tan birok karanna ramen, mahkemeler bizzat hkmlerinin iine delilik sorusunu katmlardr. Hem deli, hem de sulu olunabileceini kabul etmilerdir; ne kadar fazla deli olunur sa, o kadar az sulu olunduunu dnmektedirler; kukusuz suludur, ama cezalandnlmaktan ok kapatlmas ve tedavi edilmesi gerekmektedir; tehlikeli bir suludur, nk gze grnr bir ekilde hastadr vs. Ceza yasas asndan bun larn hepsi de hukuki samalklard. Fakat itihat ile bizzat yasamann izleyen 150 yl boyunca hzlandracaktan bir ge limenin hareket noktas burada yer almaktayd: daha 1832 reformu, hafifletici nedenleri devreye sokarak, kavramn bir hastaln derecelerine veya bir yan deliliin biimlerine gre basamaklandnlmasna izin vermekteydi. Ve ar ceza mahkemelerinin bazen asliye ceza mahkemelerine kadar yay gnlaan, psikiyatri alannda bir bilirkiiye bavurma konu sundaki genel uygulamalan, mahkeme karannn her zaman yasal yaptnmlara uygun olarak formle edilmesine ramen, az veya ok gizli bir ekilde olmak zere, normallik yar glan, nedensellik balantlan, muhtemel deiiklik deer lendirmeleri, sulularn gelecei konusunda tahminler ierdi ini gstermektedir. Bu ilemlerin, iyi dayanaktan olan bir yarglamaya dtan katldklann sylemek hata olacaktr; bunlar karann oluma sreciyle dorudan btnlemektedir ler. 64. maddenin ilk anlamna gre deliliin suu ortadan kaldrmasnn yerine, imdi her su ve limitte de her yasa ih lali meru bir kuku olarak, ama ayn zamanda talep edilebi* lecek bir hak olarak delilik veya hi deilse anormallik var* 24

saymn tamaktadr ve m ahkm eden veya beraat ettiren karar yalnzca bir sululuk yarglamas, yaptrm uygulayan yasal bir karar olmakla kalmamakta; kendi iinde bir nor mallik deerlendirmesi vc m m kn bir normalletirmeye y nelik teknik bir hkm tamaktadr. G nm z yargc -hakim veya jri yesi- "yarglamaksan ok daha baka birey yapm aktadr. Vc artk yarglamakta tek bana deildir. Ceza usulnn uygulanmas vc cezann infaz srasnda koskoca bir dizi ek kararn kaynamas vardr. Ama yarglamann evresindeki kk adaletlerin ve paralel yarglarn saylar artmttr: uzmanlar, psikiyatrlar vc psikologlar, infaz yarglar, eit menler, ceza ynetimi mcmurlan yasal cezalandrma yetkisi ni paralara ayrmaktadrlar: sanki bunlardan hibiri yarg lama hakkn gerekten paylamyormu gibidir, sanki bun larn bazlarnn karardan sonra mahkeme tarafndan sapta nan cezay infaz etmekten baka bir yetkileri yokmu vc zellikle de geriye kalanlar -uzmanlar- bir yargda bulun m ak iin deil de, yargca kararlarnda yardmc olmak zere mdahale ediyorlarm gibidir. Fakat mahkeme tarafndan tanmlanan cczalann vc gvenlik tedbirlerinin mutlak olarak belirlenmedii andan itibaren, bu hkmlerin sre esnasnda deitirilebilir hale gelmesinden itibaren; m ahkm un yarserbest konuma getirilmeye veya artl tahliyeye "layk o lu p olmadna karar verme hakknn yarglamay yapan hakimlerin dndaki kiilere brakld, bunlarn cezaya son verebilir hale geldikleri andan itibaren, yasal cezalan drma mekanizmalar onlara verilmi olmakta vc durum on larn deerlendirmelerine terkedilmektedir: bunlar yardmc yarglardr, ama gene de yargtrlar. Yllardan beri ceza larn infaz vc bunlarn bireylere uyarlanmas erevesinde gelien tm aygt, hukuki karar srelerini yavalatmakta ve karar almay mahkeme ilmnn ok uzaklarna kadar g trmektedir. Psikiyatri uzmanlarna gelince, bunlar yargda bulunmay kendilerine istedikleri kadar yasaklasnlar, 1958 25

genelgesinden beri cevap vermek zorunda olduklar son bir incelcnsin: sank tehlikeli bir durum arzetmekte midir? Cezai yaptrm uygulanabilecek durumda mdr? Tedavi edilebilir ve uyum salayabilir durumda mdr? Bu sorularn ne 64. mad deyle, ne de sann eylem esnasndaki muhtemel deliliiyle bir ilikileri vardr. Bunlar "sorumluluk" terimleri iinde yer alan sorular deillerdir. Yalnzca infaz ynetimini, onun ge rekliliini, yararn, m m kn etkinliini ilgilendirmektedir ler; bu sorular ancak ylesine bir kodlanm durumdaki bir kelime haznesi iinde tmarhanenin hapishaneden daha iyi olup olmadn; ksa m yoksa uzun sreli bir hapsetmenin mi daha iyi olacan; tbbi bir tedavinin mi yoksa gvenlik n> temlerinin mi daha iyi olacan iaret etmeye olanak ver mektedirler. Psikiyatrn ceza alanndaki rol nedir? Sorumlu luk konusunda bilirkii deil de, cezalandrma iinde dan man olmaktadr; sz konusu kiinin "tehlikeli olup olm ad n, ona kar nasl korunulacan, onu deitirmek zere nasl mdahale edileceini, azarlamann m yoksa tedavi et menin mi daha iyi olacan syleme ii ona aittir. Psiki yatrik bilirkiilik, tarihinin iyice balangcnda yasay ih lal eden kiinin yapt eylemdeki zgrlk payna ilikin gerek "nermeler" formle etmek durumunda olmutur; imdi ise "tbbi-hukuki tedavi" ad verilebilecek konuda bir hkm ilham etmesi sz konusudur. zetleyelim: yeni ceza sisteminin -XVIII. ve XIX. yzyl larn byk ceza kan unlan tarafndan tanmlanan- iler ha le gelmesinden beri, btncl bir usul sreci yarglan sular dan baka bireyi yarglamaya yneltmitir; kararlannda yarglamaktan baka birey yapmaya ynelmilerdir; ve yar glama erki bir kesimi itibariyle, yasa ihlalini yarglayan yarglannkinden baka kararlara aktanlmtr. Btn cezai ilem hukuk d unsurlar ve kiileri bnyesine almtr. Bun da olaanst birey olmad, hukukun kendine yabanc unsurlan yava yava zmlemesinin onun kaderi olduu syle necektir. Ama modern ceza adaleti alannda bir nokta kendine 26

zg d r eer modem cez adaleti kimi bu kadar ok hukukd unsuru ykleniyorsa da, bu onlar hukuki olarak nitele mek ve onlar yava yava yalnzca ceza erkiyle btnletir mek iin olmamaktadr; tamamen tersine bu, onlan cezai i lem iinde hukuki olmayan unsurlar olarak iletmek zere ol maktadr; bu, bu ilemin yalnzca yasal bir cezalandrma ol masndan kanmak iin olmaktadr. "Tabii ki bir karar ve riyoruz, fakat bunun kkeninde istendii kadar bir su bulun sun, grdnz gibi bu karar bizim iin bir suluyu tedavi et menin bir yolu gibi ilev grmektedir. Cezalandryoruz, ama bu bir ifade biimidir, aslnda bir tedavi salamak istiyo ruz". Bugn ceza adaleti ancak bu kendinden baka olan eye yaplan srekli atfta, hukuki olmayan sistemlere srekli olarak katlmayla ilemekte ve kendini merulatrmakta dr. Bu yeniden nitelemeye bilgi yoluyla balanmtr. Bylece cczalarn artan yumuamasnn altnda, onlann uygulama noktalarnn bir kaymasn saptamak mmkndr; ve bu kayma boyunca koskoca bir yeni nesneler alan, koskoca bir yeni hakikat rejimi ve ceza adaletinin uygulanmas konu sunda imdiye kadar hi grlmemi bir sr rol ortaya k maktadr. "Bilimsel" bir bilgi, teknikler, sylemler olumak ta ve cezalandrma erkinin uygulanmasyla i ie gemekte dirler. Bu kitabn amac: modem ruhun ve yeni yarglama erki nin birbirleriyle balantl tarihini; cezalandrma erkinin desteklerini bulduu, meruluk noktalarm ve kurallann sa lad, etkilerini yayd ve onun an zglln maskele yen, bugnk bilimsel-hukuki btnn soy aacn kartmak. Fakat bu modern ruhun yarg iindeki tarihi nereden iti baren yaplabilir? Hukuk veya ceza usul kurallannn evri miyle yetinilecek olursa; ortaklaa duyarlktaki deimeyi kitlesel, dsal, hareketsiz ve birinci bir olgu olarak, in sanln bir gelimesi veya insan bilimlerinin bir gelimesi olarak deerlendirme tehlikesi bulunmaktadr. Durkheim'in 27

yapt >;ibi,M yalnzca genel toplumsal biimlerin incelenme , si halinde ise, cezalarn yumuamalarnn ilkesi olarak b i reyselleme srelerini ortaya koyma tehlikesini tamakta dr, bunlar aslnda daha ok yeni iktidar taktiklerinin ve bunlarn arasnda da yeni ceza mekanizmalarnn etkilerin den biridirler. Burada sunduumuz inceleme drt genel kurala uymaktadr: 1. Cezai mekanizmalar yalnzca "baskc" etkiler nin, yalnt2C "yaplmm "a ynelik yanlarnn zerinde mer kezlendirmemek, onlar, ilk bakta marjinal olsalar bile, yolaabilecekleri tm olum lu etkiler dizisinin iine yerle tirmek. Buna bal olarak cezalandrmay karmak bir top lumsal ilev olarak ele almak. 2. Cezalandrma yntemlerini yalnzca hukuk kuralla rnn sonulan veya toplumsal yaplarn gstergeleri olarak deil de; iktidarn dier usullerinin daha genel olan alan iinde, kendi zgllklerine sahip teknikler olarak zmle mek. Cezalandrmann zerinden, siyasal taktik asn ele almak. 3. Ceza hukuku tarihini ve nsan bilimleri tarihini, ke simeleri birine veya dierine -veyahut belki de her ikisinetercihe gre bozucu veya yararl etki yapan iki ayn dizi ola rak almak yerine, ortak bir matrisin olup olmadn ve bun larn her ikisinin birden "epistemolojik-hukuki" bir oluum srecine bal olup olmadklarn aramak; ksacas iktidar teknolojisini, cezalandrmann ilkesi ve insanilemesi ile in sann tannmasna yerletirmek. 4. Ruhun ceza adaleti sahnesine bu giriinin ve onunla birlikte koskoca bir "bilimsel" bilginin hukuki uygulama ala nna katlmasnn, bizzat gvdesi iktidar ilikileri tarafn dan kuatlm olan bir tarz dnmnn etkisinin sonucu olup olmadn aramak. Sonu olarak, cezalandrma yntemlerinin dnm n,
18 E. Durkheim, "Deux lois de t'6volution p6nale~, AnrUe sociologique, IV, 1899-1900.

28

iinde iktidar ilikilerinin vc nesne balantlarnn ortak ta rihinin okunabilecei bir beden siyasal teknolojisinden itiba ren incelemek. Bylece iktidar teknii olarak ceza yumuama snn zmlenmesi araclyla, ayn anda hem insann, ru hun, normal veya anormal bireyin cezai mdahale nesneleri olarak suu nasl katladklarn ve hem de kendine zg bir tabi klma tarznn, "bilimsel" statl bir sylemin bilgi nes nesi olarak insan nasl ortaya kard anlalabilir. Fakat ben bu ynde alan ilk kii olduum iddiasnda deilim.1 9


Rusche ve Kirchheimern byk kitaplarndan20 belli sayda esas atf noktasn aklda tutmak m m kndr. nce likle, cezalandrmann hereyden nce (eer tamamen deilse) sulan bastrmann bir biimi olduu, ve bu rol iinde toplum sal figrlere, siyasal sistemlere veya inanlara gre sert veya hogrl olaca, kefaret detmeye dnk olaca veya bir telfi elde etmeye bal kalaca, bireylerin takibine veya ortaklaa sorumluluklarn ie katlmasna yaslanaca yanl samasndan kurtulmak gerekir. Yaplmas gereken daha ok, "somut cezalandrma sistemleri"ni zmlemek, onlar yal nzca toplumun hukuki donanmnn, ne de teme! ahlki ter cihlerinin aklayabildii toplumsal olgular olarak incele mek; onlar sulara uygulanan yaptrmiann tek unsur olma d ileyi alannda yeniden yerletirmek; cezai tedbirlerin yalnzca bastrmaya, engellemeye, dlamaya, yoketmeye olanak veren "olumsuz" mekanizmalar olmadklarn, bun larn desteklemekle ykml olduklan koskoca bir dizi olum19 Bu kitabn G.Delcuzc'c vc F. Cuatteri'yle birlikle yapt almaya noter bortu olduunu atflar veya dipnotlarla hibir ekilde lemem. R.Castcl'in Psychanalismtini de birok sahifcdc zikretmem vc P. Nora' ya nc kadar borlu olduum u sylemem gerekirdi. 20 G. Rusche ve O . Kirchhcimer, Punishmenl and sociat struetures, 1939.

29

)u vc yararl dizgeye bal olduklarn gstermek (ve bu yn de, eer yasal cezalar yasa ihlallerinin yaptrmlar olarak gsterilmilerse, bunun karl olarak ihlallerin ve bunlarn takibinin tanm cezalandrma mekanizmalarm ve bunlarn ileyilerini desteklemek iin yaplm tr). Rusche ve Kirchheimer eitli cezalandrma rejimlerini, etkilerine kaynaklk eden retim sistem leriyle bu hat zerinde ilikilendirmilerdir. Bylece kleci bir ekonomide, cezalandrma mekaniz malar ek bir emek-gc salamak -v e savalar veya ticaret ile salanannn yan sra "sivil" bir klelik oluturm ak- gibi bir role sahip olacaktr; feodaliteyle ve para ile retimin pek gelimedikleri bir dnemle birlikte, bedeni cezalarda ani bir arta tank olunacaktr -rneklerin ou itibariyle beden u lalabilir tek mal varldr-; slahane -gen el Hastane, Spinhuis veya Rasphuis-, zorunlu alm a, ceza olarak ahlan manfaktrlcr ticari ekonominin gelimesiyle ortaya kacaklardr. Fakat endstriyel sistem serbest bir emek-gc piyasas talep ettiinden, zorunlu alm ann cezalandrma mekanizmalar iindeki pay XIX. yzylda azalacak ve onun yerine slah amal bir hapiste tutma geecektir. Hi kuku suz bu kat korelasyona ilikin olarak birok itirazda bulunu la b ilir. Fakat herhalde, bizim toplum lanm zda cezalandrma sistemlerinin belli bir beden "ekonomi politi"nin iine yer letirilmesi gerektiine, bu sistemlerin iddetli veya kanl ce zalara bavurmasalar bile, hapseden veya slah eden "yumu ak" yntemler kullandklarnda bile bedenin sz konusu ol duuna -bedenin ve glerinin, yarannn, yumuak ball nn ve boyun emesinin sz konusu olduuna- ilikin u genel konu aklda tutulabilir. Ahlki fikirler veya hukuki yaplar taban zerinde yer alan bir ceza tarihi yapmak kesinlikle merudur. Fakat acaba bu tarihi, artk ama olarak yalnzca sulularn gizli ruhunu hedeflemediklerini iddia etmelerin den sonra, bir beden tanhi temeli zerinde yapmak mmkn mdr?

30

Tarihiler beden tarihine el atal uzun zaman olmutur. Bedeni bir nfus veya tarihsel bir patoloji alannda incele m ilerdir; bedeni ihtiyalarn ve itahlann makam, fizyolo jik srelerin ve metabolizmalarn yeri, m ikrop veya virs saldrlarnn hedefi olarak incelem ilerdir: tarihsel srele rin varoluun tamamen biyolojik taban olarak kabul edilebi lecek eyle ne kadar bantl olduklarn ve toplumlann ta rihinde, basillerin dolam veya mr sresinin uzamas gibi biyolojik "olaylarda hangi yerin tannmas gerektiini gster m ile rd ir21. Fakat beden ayn zamanda siyasal bir alann iine de dorudan dalm durumdadr; iktidar ilikileri onun zerinde dorudan bir mdahale meydana getirmektedirler; onu kuatmakta, dam galamakta, terbiye etm ekte, ona azap ektirmekte, onu ie komakta, trenlere zorlamakta, ondan iaretler talep etmektedir. Bedenin bu siyasal olarak kuatl mas karmak ve karlkl ilikilere gre, onun ekonomik kullanmna baldr; bedenin iktidar ve egem enlik ilikileri tarafndan kuatlmasnn nedeni byk lde, retim gc olmasndan kaynaklanmaktadr, fakat buna karlk bedenin i gc olarak olumas ancak, onun bir tabiyet ilikisi iine alnmas halinde mmkndr (burada ihtiya ayn zamanda zenle dzenlenen, hesaplanan ve kullanlan siyasal bir ara tr); beden ancak hem retken beden, hem de tabi klnm beden olduunda yararl g haline gelebilmektedir. Bu tabi klma durumu yalnzca ya iddet, ya da ideoloji aralaryla elde edilebilm ektedir; dorudan ve fizik de olabilir, gce kar g kullanlabilir, maddi unsurlara ynelebilir ama bu yzden iddete ynelik olmayabilir; hesaplanm, dzenlen mi, teknik olarak dnlm olabilir; ince olabilir ve ne si laha, ne de terre bavurabilir, ama gene de fizik dzlemde kalabilir. Yani tam olarak bedenin ileyiinin bilimi olm a yan bir beden "bilgisi**, ve onlar yenme yeteneinden daha fazla birey olmak zere, onun glerine bir egemen olma ola
21 Kr,E-Le Roy-Ladurie.'L'Histoire im mobile", AnnaUs. M ays-H aziran 1976.

31

bilir: bu bilgi ve bu egemen olma, bedenin siyasal teknolojisi olarak adlandrlabilecek eyi oluturmaktadrlar. Bu tekno loji tabii ki dank, srekli sistematik sylemler halinde na diren formle edilmi durumdadr; ou zaman yamal boha gibidir; ok dank usuller ile aletleri devreye sokmaktadr. Sonularnn tutarlna ramen, ou zaman ok biimli bir dzenlemeden ibarettir. stelik onun yerini ne belirli bir kuru mun tarz iinde, ne de bir devlet aygt iinde belirlemek mmkndr. Bunlar ona bavurmakta; onun baz srelerini kullanmakta, deerlendirm ekte veya dayatmaktadrlar. Fa kat bizzat kendisi, mekanizmalar ve etkileri itibariyle ta mamen baka bir dzeyde yer almaktadr. Bir bakma aletle rin ve kurumlarn devreye soktuklar, ama geerlik alan bir bakma bu byk ileyiler ile maddilikleri ve gleriyle bir likte bizzat bedenlerin arasnda yer alan bir iktidar mikrofizii sz konusudur. Oysa bu mikrofiziin incelenmesi burada uygulanan ikti darn mlkiyet olarak deil de, bir strateji olarak kabul edil mesini; iktidarn egemenlik etkilerinin bir "sahiplenmeye" deil de, dzenlemelere, manevralara, taktiklere, tekniklere, ileyilere balanmalarnn; onda elde tutulabilen bir ayrca lktan daha ok, her zaman gergin, her zaman faaliyet halin de olan bir ilikiler ann kefedilmesini; ona model olarak bir devir ilemini gerekletiren szleme veya bir alan ele geiren fetihten ok, srekli apmay almak gerekmektedir. Sonu olarak, bu iktidarn kendini tutmaktan ok icra edil diini; egemen snfn kazanlm veya muhafaza edilm i "ayrcal" deil de, onun stratejik konumlarnn btnsel so nucu olduunu kabul etmek gerekir -egemen olunanlarn konu munun da vurduu ve bazen de srdrd etki-. te yandan bu iktidar "ona sahip olm ayanlar'a yalnzca bir zorunluk ve ya yasaklama olarak uygulanmamaktadr; onlan kuatmak ta, onlarn iinde ve onlarn uzantsndan gemektedir; tpk onlarn ona kar olan mcadelelerinde, onlarn zerindeki mcadelelerinden destek aldklar gibi, bu iktidar da egemen

32

olunanlardan destek almaktadr. Bunun anlam, bu ilikilerin toplumun iyice derinliklerine indii, bunlarn devletin yurt talarla ilikilerinde veya snflar arasndaki snrda yerle* medikleri ve bunlarn bireyler, bedenler, hareketler ve tavr lar, yasann veya ynetimin genel biiminde yeniden remekle yetinmedikleridir; sreklilik varsa da (nitekim bunlar bu bi im zerinde, koskoca karmak bir arklar dizisine uygun ola* rak iyice eklemlemektedirler). benzerlik ve trdelik deil de, mekanizmann ve tarzn zgllnn olduudur. Nihayet bunlar tek bir anlam tamamaktadrlar; saylamayacak ka dar ok karlama noktasnn; herbirinin kendi atma, m cadele ve g ilikilerinde hi deilse geici olan tersine dn me tehlikesini tayan istikrarszlk odaklarn tanm la maktadrlar. Bu "m ikroiktidar'larn devrilmeleri demek ki, ya hep ya hi yasasna uymamaktadrlar; bu devrilm e ay g tla r n y e n i bir d e n e t i m i veya y e n i bir ileyii veyahut kurumlarn bir tahribi tarafndan bir kerede ebediyen geerli olmak zere kazanlm durumda deildir; buna karlk bu yerellemi olaylardan hibiri, iine hapsedildii ebekenin tmnn zerinde meydana getirdii etkilerin dnda, tari hin kapsam iinde yer almamaktadr. Belki de, b ilginin ancak iktidar ilikilerinin askya alnd yerde olacan ve bilginin ancak onun emirlerinin, taleplerinin ve karlarnn dnda geliebileceini dnd* ren koskoca bir gelenekten de vazgemek gerekmektedir. Daha ok, iktidarn bilgi rettiini (ve bunu yalnzca bilgiyi yararland iin tevik ederek veyahut da yararl olduu iin uygulayarak yapm adn), iktidar ve bilginin birbirlerini dorudan ierdiklerini; balantl bir bilgi alan oluturm a dan iktidar ilikisi olamayacan, ne de ayn zamanda ikti dar ilikilerini varsaymayan ve oluturmayan bir bilginin ve bilgi alannn olamayacan kabul etmek gerekir. Demek ki bu jktid ar-bilg i" ilikilerini ik:idar sistem ine nazaran ser best olacak veya olmayacak bir bilgi znesinden itibaren zmlemek gerekir; bunun tersine, bilen znenin, bilinecek nes-

] I I i

33

nelerin ve bilm e tarzlarnn, iktidar-bilgi arasndaki bu kar lkl temel kapsamlarn ve onlann tarihsel dnmlerinin etkileri olduklarn gzfne alm ak gerekir. K&acas, ikti dara yararl olan veya ona ayak direyen bir bilgiyi retecek olan bilgi znesinin faaliyeti deil de; iktidar-bilgi, onlan kat'eden ve onlan oluturan, mmkn bilgi biimi ve alan larn belirleyen sreler ve mcadelelerdir. Bedenin siyasal olarak kuatlmasnn ve iktidarn mikrofiziinin zmlenmesi, bylece iddet-ideoloji ztlndan -iktid ara ilikin o larak -, m lkiyet istiaresinden, szleme veya fetih modelinden vazgeilmesini; bilgiye ilikin olarak, "ilgili" ile "ilgisiz" arasndaki ztlktan, bilgi modelinden ve znenin nceliinden vazgeilmesini gerektirir. Kelimeye Petty ve adalarnn XVII. yzylda ykledikleri anlam dan farkl bir anlam ykleyerek, siyasal bir "anatomi"nin dn kurmak mmkndr. Bu, bir ''beden" olarak kabul edi len (unsurlar, kaynaklan ve gleriyle birlikte) bir devletin incelenmesi olmayacaktr, ama kk bir devlet gibi kabul edilen bedenin ve evresinin de incelenmesi olmayacaktr. Bu siyasal "anatom i"de "siyasal beden", insan bedenlerini ku atan ve onlan bilgi nesneleri haline getirerek tabi klan ik tidar ve bilgi ilikilerine silah, menzil, iletiim yolu ve des tek noktas olarak hizmet eden maddi ve teknik unsurlarn btn olarak ele alnacaktr. Sz konusu olan, cezalandrma tekniklerini -iste r azap ektirme ayini iinde bedeni ele geirsinler, ister ruha hitap etsin ler- bu siyasal bedenin tarihinin iine yerletirmektir. Cezalandrm a uygulam alann hukuki teorilerin sonucu ol maktan ok, siyasal anatominin bir blm olarak ele al maktr. Kantarow itz22 eskiden, "kraln bedeni"ne ilikin, dikkat ekici bir zmleme yapmtr: Orta ada olumu olan hu kuki teolojiye gre bu ifte bir bedendir, nk doan ve len
22 E. Kantarovvitz, The king's two bodies, 1959.

34

geici unsurun dnda, zaman boyunca yerli yerinde kalan ve kralln fizik, am a buna ram en ele gelm eyen nitelikteki dayana olan bir unsuru daha iermektedir; balangta sa modeline yakn olan bu ikiliin evresinde bir kutsal yazlar btn, m onariye ilikin siyasal bir teori, kraln kiisini ve Tacn taleplerini hem birbirlerinden ayran, hem de birbirle rine balayan hukuki mekanizmalar ve ta giydirm e, cenaze trenleri, boyun eme trenlerinde en gl anlarna kavuan koskoca bir ayinsel ereve rgtlem itir. Dier kutba ise, mahkmun bedeninin konulmas dnlebilir; onun da kendi hukuki stats vardr; kendi trensel erevesini yaratmakta ve koskoca bir teorik sylem e yol am aktadr; hkmdarn kiisini ilgilendiren "daha fazla iktidar" kurm ak iin deil de, bir cezaya maruz braklanlar dengeleyen "daha az ikti dar! ifrelem ek iin yaplmaktadr. Mahkm siyasal alann ert karanlk blgesinde, kraln simetrik ve tersine dndrlm resmini izm ektedir. Kantarovvitz'e bir sayg belirtisi olarak "n^ahkmun en kk bedeni denilebilecek eyi zmlemek gerekir. Eer iktidar erki kraln cephesinde, bedenin ift hale gelmesine yol ayorsa, mahkmun tabi klnm bedeni ze rinde icra edilen ek iktidar, baka bir tipten ift hale gelmeye yof am am mdr? Bir beden-olmayan, Mably'nin dedii gibi bir "ruh ile ift hale gelm e. Cezalandrm a iktidarnn bir "m trofizii"nin tarihi bu durumda m odem ruh,un bir soy aac veya soy aacnn b ir paras olacaktr. Bu ruhta bir ideolojinin toplumsal kalntlarnn yerine, beden zerindeki belli bir iktidar teknolojisinin gncel balants grlecektir. Ruhun bir yanlsama veya ideolojik bir etki olduunu syle memek gerekir. Onun varolduunu, bir gereklie sahip oldu una, cezalandrlanlar zerinde -daha da genel olarak gze tim altnda tutulanlar, terbiye ve slah ed ilenler, deliler, ocuklar, okullular, sm rge halklar zerinde, bir retim aracnn zerinde sabitletirilen ve tm varolular boyunca denetlenenler zerinde- uygulanan bir iktidarn ileyii ara-

35

glSyla bedenin evresinde, yzeyinde, iinde srekli olarak retilcTini sylemek gerekir. Bu ruhun tarihsel gereklii, hristiyan ilahiyat tarafndan temsil edilen ruhun tersine, sulu ve cezalandrlabilir olarak deil de, daha ok ceza ver* me, gzetim altnda tutma, cezalandrma ve zorlama usulle* rinden tr domaktadr. Bu gerek ve bedensiz ruh z de deildir, belli tipten bir iktidann etkileriyle bir bilginin atf erevesinin eklemletikleri unsur, iktidar ilikilerinin mm kn b ir bilgiye yer verdikler've bilginin de iktidann etkilerini tad ve glendirdii dili dzenidir. Bu gereklik-atf zerinde eitli kavramlar kurulmu ve zmleme alanlan oluturulmutur: psike, znellik, kiilik, bilin vs.; gene onun zerinde teknikler ve bilimsel sylemler ina edilmitir; on dan hareketle hmanizmann ahlki taleplerine geerlik kazandnlm tr. Fakat bu konuda yanlm am ak gerekir: il hiyatlarn yanlsamas olan ruhun yerine bilginin veya fel sefi dncenin veyahut teknik mdahalenin nesnesi olan gerek bir insan ikme edilmemitir. Bize sz edilen ve z grletirmeye davet edilen insan, oktan beri bizatihi kendin den daha derin bir tabi klmann sonucudur. Bir "ruh onda ikm et etm ekte ve onu, kendi d e bizatihi iktidann beden zerinde uygulad egemenlik iinde bir para olan varolua tamaktadr. Bir siyasal anatominin sonucu ve aleti olan nh; bedenin hapishanesi olan ruh.

Genel olarak cezalann ve hapishanenin bir beden siyasal teknolojisinin iinde yer almasn bana tarihten ok imdiki zaman retmitir. u son yllar esnasnda, dnyann hemen her yerinde hapishane ayaklanm alan meydana gelm itir. Bunlann hedefleri, parolalar, cereyan edi tarzlan kesin likle paradoksal bir yana sahip olmulardr. Bunlar, gemii bir yzyldan daha fazla gerilere giden koskoca bir fizik yok sunlua kar olan ayaklanmalardr; soua kar, boulmaya

36

ve st ste ylmaya kar, svas dkk duvarlara kar, a la kar, dayaa kar. Ama bunlar ayn zamanda model hapishanelere, sakinletiricilere, tecrite, tbbi veya eitsel hizmete dc kar olmulardr. Bunlar amalan yalnzca maddi olan ayaklanm alar m dr? Hem sefalete, hem konfora, hem gardiyanlara, hem d c psikiyatrlara kar olan elikili isyanlar mdr? Aslnda btn bu hareketlerde sz konusu olan, tpk hapishanenin XIX. yzyln bandan beri rettii u saylamayacak kadar ok sylevde de sz konusu olduu gibi, beden ve maddi nesnelerdi. Bu sylevleri ve bu isyanlan, bu anlan ve bu svgleri tam olan ey tamamen u kk, u nem siz maddiliklerdi, isteyen burada yalnzca krlemesine talepler grebilir veya yabanc stratejilerden kukulana bilir. Sz konusu olan kesinlikle bedenler dzeyinde, bizzat hapishanenin bedenine kar olan bir isyand. Gndemdeki konu hapishanenin an kaba veya an anndrlm , an ilkel veya an geliken erevesi deildi; iktidann aleti ve vektr olmas lsnde, onun maddiliiydi; "ruh teknoloji* sinin -eitim cilerin, psikologlann ve psikiyatrlannki-, onun aralarndan birinden ibaret olmas gibi iyi bir nedenden tr ne rtm eyi, ne de telfi etmeyi baaramad iktidann beden zerindeki u teknolojisinin tamamyd. Ben, kapal mimarisi iinde biraraya getirdii bedene ynelik tm siyasal kuat malarla birlikte, te bu hapishanenin tarihini yapmak isterim. Tam bir anakronizmadan tr m ? Eer bu szden, ge m iin tarihini im dinin terim leriyle yapm ak anlalrsa, hayr. Eer imdinin tarihini yapm ak anlalrsa, evet.23

23

H apishanenin d ou u nu yalnzca Fransz ceza sistem i iind e inceleye ce im . T arihsel gelim elerd ek i ve k u ru rrla rd a k fark llk lar, yazarn ay n n ty a girm e devini ok a rlatracak lar ve b t n sd olguyu kurma giriim ini a n em atik hale g etireceklerd ir.

37

KNC AYIRIM AZAP EKTRMENN G RK EM

1670 Kararnamesi ceza uygulamasnn genel biimlerini Devrim'e kadar hkm altnda tutmutur. Hkme balad cezalarn hiyerarisi yledir: "lm , konunun kant gerektir mesiyle birlikte, srekli krek, kamlama, suunu herkesin nnde itiraf etme,srgn". Demek ki fizik cezalarn pay byktr. rfler, sularn cinsi, mahkumlarn statleri bu ce zalan daha da eitlendirmektedir. "Pofta 1 lm cezas her tr lm ierir: bazlan aslmaya, dierleri de elleri krl dktan veya dilleri kesildikten veyahut delindikten sonra aslmaya mahkm edilebilirler: dier bazlan doal lme kadar (organlarnn) kopartlm asna; bakalar boulmaya ve sonra da (organlarnn) kopartlm asna, bakalan canl canl yaklm aya, bakalan nce boulup sonra yaklmaya; dier bazlan dilleri kesildikten veya delindikten sonra diri diri yaklm aya; dier bakalan drt at tarafndan ekil meye, bakalan kafalarnn kesilmesine, son olarak da dier bazlan kafalan krlmaya mahkm edilebilirler"1. Ve Sou1 J. A. Soulatges, Traili tUs crimes, 1762,1, s. 169*171.

39

latges sanki geerkenmi. gibi. Kararnamenin szn etmedii hafif cezalarn da bulunduunu eklemektedir: saldrya ura yan kiinin tatmin edilmesi, uyan, knama, bir sre iin hap setme, bir yerde bulunmasnn engellenmesi ve nihayet para sal cezalar -nakdi ceza veya msadere-. Ancak bu konuda yanlmamak gerekir. Bu dehet takm taklavatyla, cezalarn gndelik uygulan arasndaki ak lk byktr. Asl azap ektirmeler en sk rastlanlan cezalar olmann uzanda kalmaktadrlar. Klasik an verdii cczalann iinde lm kararlarnn oran bugn bize kukusuz b yk olarak gzkmektedir: Chtelet'nin 1755-1785 dnem in deki kararlarnn % 9-10u idam cezas iermektedir -te k e r lek, daraac veya odun yjm -2; Flandre parlamentosu 17211730 arasnda verdii 260 karardan 39'unda idama mahkm etmitir (ve 1781-1790 orasnda 500 karardan 26s)3. Fakat mahkemelerin ya ok ar bir ekilde cezalandrlan yasa ih lallerini takip etmeyi reddederek, ya da suun nitelenmesini deitirerek, yasalarca ngrlen sertlikleri azaltmak iin birok yol bulduklar; bazen de bizzat krallk iktidarnn ok kat bir kararnamenin uygulanmamasn bildirdiini unutma mak gerekir.4 Mahkmiyet kararlarnn ou her halkrda srgne veya para cezasna ynelik olmaktayd: Chtelet' ninki gibi bir itihadn iinde (burada nisbeten ar sulara baklmaktayd), srgn 1755-1785 arasnda verilen cezalarn yarsndan fazlasn meydana getirmitir. te yandan, bu be deni olmayan cezalarn byk bir blmne, bir azap ektirme boyutu ieren cezalar eklenmekteydi: tehir, kaza balama, pranga, kam, damgalama; bu ilveler kree, veya kadnlar iin bunun edeerlisine -hastaneye kapatma- mahkm edi lenler iin kurald; srgnden nce ou zaman tehir ve dam
2 3 4 Kr. P. P clrovitch'in m ak alesi, in , Crime et criminatitf en France XVII* XVIII* siecles, 1971, s. 22 6 ud. P. D autricourt, U criminaliti et la rtpression au parlement de Flandre, 1721-1790,1912. C horseulun serserilere ilikin 3 A ustos 1764 bild irgesine d air olarak iaret ettii buydu (Mtmoire expo$itif, B.N., Ms. 8129 fol. 128-129).

40

galamaya bavurulmaktayd; para cezasna bazan kamlama elik etmekteydi. Azap ektirm e yalnzca trensel idam infaznda deil, ayn zamanda bu ilve biimi altnda olmak zere, cezalandrma iinde sahip olduu anlaml yeri belli et mekteydi: biraz ciddi her ceza, kendiyle birlikte azap ektir meye ilikin birey getirmek zorundayd. Azap nedir? jaucourt "Dayanlmas az veya ok olanak sz olan, ac veren bedeni ceza" demekte ve unu eklemektey di: "insanlarn hayal gcnn geniliinin, barbarl ve gad darl bu hale getirmi olm as aklanamaz bir olgudur"5. Belki aklanam azdr, ama kesinlikle kural d ve vahi deildir. Azap ektirme bir tekniktir ve yasasz bir fkenin azgnlyla zdeletirilm em esi gerekir: ncelikle, kesin olarak liemese bile, en azndan deerlendirilebilen, kyaslanabilen ve hiyerarik hale getirilebilen belli bir miktarda ac retmelidir; lm sadece yaama hakkndan mahrum b rakma olmamas ve hesapl bir ac ektirmenin basam ak larnn frsat ve sonu olmas lsnde azaptr: kafa kesme den -btn bu aclar tek bir harekete indirgenmektedir: aza bn sfr derecesi-, aslmadan, odun yn zerinde yaklma dan ve zerinde uzun sre can ekiilen tekerlekten geerek, onlan adeta sonsuza tayan bedenin paralanmasna varana kadar, lm-azap hayat "binlerce lmH blerek ve varo e luun sona ermesinden nce "the most exquisitc agonics"i elde ederek6, onu ac iinde tutma sanatdr. Azap ektirme kosko ca bir niceliksel ac sanat zerinde yer almaktadr. Ama bun dan da fazlas vardr: bu retim kurala balanmtr. Azap ektirme bedene saldn tipini; acnn niteliini, younluunu, uzunluunu suun arlyla, sulunun kiiliiyle, kurbanla rnn mertebesiyle ilikilendirmektedir. Bunun hukuki bir ko du vardr; ceza azap ektirmeye ynelik olduunda, bedenin zerine raslantyla veya blok halinde inmemektedir; ayrn tl kurallara uygun olarak hesaplanmtr: vurulan kam
5
6

Encyctoptdic, A z jp ' maddesi,


Terim O ly ffee aittir, An ttsay lo preoent capilal crimes, 1731.

41

l f I I I

says, kzgn demirin baslaca yer, odun yn veya teker lek zerindeki can ekimenin uzunluu (mahkeme ikence g ren kiinin lme terkedilme yerine hemen boulmasna ma hal olup olmadn ve bu merhamete ynelik hareketin ne kadar zaman sonra olmas gerektiine karar vermektedir), uygulanacak sakatlam ann tipi (el kesm e, dil veya dudak delme). Btn bu eitli unsurlar cezalan artrmakta ve bunlar m ahkem esine veya suuna gre biribirleriyle birlem ek tedirler. Rossi "yasa haline getirilm i Dante iiri" demektey di; her halkarda uzun bir fzik-ceza Dil. Azap ektirme bunun dnda, ayinsel bir erevenin iinde yer almaktadr. Cezalandrma ibadetinin bir unsurudur ve iki talebe cevap vermektedir. Kurbana nazaran belirleyici olmaldr: bu uygu lamann kurban olan kiiyi ya beden zerinde brakt yara iziyle, ya ona elik eden gsteri ile lekelem eye yneliktir; azap ektirm e, suu "temizlemek' gibi bir ileve sahip olsa bile, bir uzlama salamamaktadr; bizzat mahkmun bedeni nin evresine, daha dorusu zerine silinmeyecek iaretler iz mektedir; insanlann bellei hi deilse tehirin, kaza ba lanmann, usulne uygun olarak seyredilen ikence ve acnn ansn koruyacaktr. Ve onu dayatan adalet cephesinden, azap ektirm e parlak olmal, herkes tarafndan farkedilmeli ve biraz da bir zafer olarak alglanmaldr. cra edilen iddetin anl, bizzat onun annn paralanndan biridir: yaklan cesetler, rzgra savrulan kller, kaldrm talan zerinde srklenen, yol kenannda tehir edilen vcutlar. Adalet bedeni, mmkn her acnn tesinde de takip etmektedir. Ceza amal azap ektirm e her bedeni cezay kapsamna alm amaktadr: o farkllatrlm bir ac retim i, kurbanlan n damgalanmalar ve ceza veren iktidann da vurumu iin dzenlenmi ayinsel bir erevedir ve hi de ilkelerini unuta rak tm itidalini kaybeden bir adaletin fke bunalm nn rn deildir. Azap ektirmenin "anhklan"nn iinde koskoca bir iktidar ekonomisi yer almaktadr.

42

Azap ektirilen beden ncelikle, suun gerekliini gn ortasnda retmek zorunda olan yargsal tren erevesinin iinde yer almaktadr. ngiltere'nin meydana getirdii byk istisnann dnda, birok Avrupa lkesinde olduu gibi Fransada da tm ceza usu l karar aam asna kadar gizli kalm aktayd; yani yalnzcsl halka deil, ayn zamanda bizzat sana da gizli kalmak| tayd. Bu usul o olmadan veya en azndan onun itham, ykf lem eleri, tanklklar, kantlan bilm esine olanak olmadan cereyan etm ekteydi. Cezai adalet dzeninde bilgi, takibat yapann mutlak ayncalyd. 1498 ferm an, bilgi toplamaya ilikin olarak "olabildiince zenle ve gizlice" demekteydi. Bir nceki dnemin sertliini zetleyen ve baz noktalarda da glendiren 1670 kararnamesine gre, sann usul srecinin paralarna dahil olmas olanakszd, m uhbirlerin kimliini bilm esi olanakszd, tanklar reddetm eden nce tanklklann ynn bilmesi olanakszd, kendi yanndaki dorula yc olgulan davann sonuna kadar geerli saydrtmas ola nakszd, ister usule uyulup uyulmadn gzetmek, ister sa vunmaya katlm ak zere bir avukat bulundurm as olanak* szd. Yarg ise kendi cephesinden, kim likleri gizli tutulan m uhbirleri kabul etmek, davann cinsini sanktan saklamak, onu aldatarak sulam ak, im alardan yararlanm ak hakkna sahipti7* Tek bana ve tamamen muktedir bir durumda olmak zere, san kuatt bir gerek oluturmaktayd; ve yarg lar bu gerei, yazl raporlar ve paralar halinde, tamamen olum u bir biimde almaktaydlar; onlara gre yalnzca bu unsurlar kant oluturm aktaydlar; sankla kararlann ak lanm asndan nce yalnzca bir kere, onu sorgulam ak zere karlam aktaydlar. Usuln gizli ve yazl olan biimi, su lar alannda gerein belirlenmesinin hkm dar ve yarglar
7 X V III. yzyla k ad ar, san ald atm aya y n elik sorg u lam alar esnasnda, y a r g a n sa h te vaad lere, yalan lara, ift a n la m l s z le re bav u rm asn n m eru olu p olm ad zerinde uzun uzadya tartlm tr. Adli kt niyete ilikin kosk oca b ir vicdani ilahiyat.

43

iin mutlak bir hak vc yalnzca onlara ait bir g olduu ilke* sine gnderme yapmaktayd. Ayrault bu usuln (esas itibariyle daha XVI, yzylda yerleik hale gelm itir) kkeninin "halkn olaan olarak yapt grlt, patrt vc alklardan duyulan korku; dzensizlik, taraflara ve hatta yarglara kar iddet ve taknlk olmasndan duyulan korku"dur; kral bylelikle cezalandrma hakknn iinde yer ald "hkm ran g"n hibir ekilde "kalabala" ait olamayacan gs termek istemitir8. Hkmdarn adaletinin karsnda btn sesler kesilmek zorundadr. Fakat gizlilik, gerein ortaya konulmas iin baz kural lara uyulmasn engellem iyordu. Hatta gizlilik salam bir cezai kantlama modelinin tanmlanmasn gerektirm ektey di. Orta an ortalarna kadar geri giden, ama Rnesans d nemi hukukular tarafndan geni lde gelitirilmi olan koskoca bir gelenek, kantlarn cins ve etkinliklerinin ne o l mas gerektiini hkriSe balamaktayd. XVIII. yzylda bile aadaki gibi ayrm lara hl dzenli olarak rastlanm aktayd: dorudan, dolaysz veya meru kantlar (rnein tank lklar) ve dolayl, karineye dayal, yapay (deliller) kant lar; veyahut aikar kantlar, nemli kantlar, tam olm ayan veya hafif kantlar9; veyahut da olayn gerekliinden kuku duyulm asna yer brakm ayan "acil veya gerekli" kantlar (bunlar "tam" kantlardr: rnein kuku duyulmas olanaksz iki tann sann elinde knndan ekilm i vc kan bulanm bir kl olduu halde, lnn bulunduu evden ktn gr dklerini iddia etmeleri); sann ters bir kantla rtmedii srece inanlr olarak kabul edilebilen yakn belirtiler veya yan-tam kantlar (olay bizzat gren tek bir tank veya bir cinayet ncesindeki tehditler gibi "yan-tam " kantlar); son olarak da ancak insanlarn kanlarna dayal olan uzak belir tiler veya "yardmc kantlar" (halk arasndaki sylentiler,
8 9 I*. A y rau lt, L'ordre, form alite et instruetion judiciairc, 1576, I, III, bl. LXXII v c lol. LXXIX. D. Jousse, T ra it de la fustice criminelU, 1 7 7 1 ,1, s. 660.

44

kukulu kiinin ka, sorguya ekildii zaman gsterdii ra hatszlk vs.)10, te yandan, bu ayrm lar teknik incelikler den ibaret deillerdir. lem sel bir grevleri vardr. nk ncelikle, bu belirtilerden herbiri kendi olarak ele alndn da vc soyutlanm halde kaldnda, belli bir tanmlanm yargsal etki tipine sahip olabilir: tam kantlar her mahkm iyete olanak verm ektedirler; yar-tam kantlar bedeni cezalara yol aabilirler, ama bunlara dayanarak asla lm cezas verilemez; tam olm ayan ve hafif kantlar kukululuk halini "karara balamaya", ona kar daha geni bir sorutur ma alm asna veya ona bir para cezas verilm esine yeterli olabilir. Gene nk, bunlar aralarnda belli hesaplama ku rallarna gre birlem ektedirler: iki yar-tam kant bir tam kant edebilir: ok sayda olm alar ve uyumalar halinde kk kantlar" bir yan-tam kant oluturmak zere b ile e bilirler; fakat ne kadar ok olurlarsa olsunlar, asla tek ba larna bir tam kantla edeerli olamazlar. Demek ki, birok noktada klt krk yaran, fakat birok tartmaya yer brakan bir ceza aritmetii vardr: b ir idam karar vermek iin yalnzca tam bir kantla yetinilebilir mi, yoksa daha hafif ba ka gstergelerin de ona elik etmeleri gerekir mi? Yakn iki gsterge her zaman tam bir kantla edeerli midirler? Bun lardan ij tanesi gerekmez mi veya bu ikisini uzak gsterge lerle birletirm ek gerekmez m i? Acaba yalnzca baz sular iin, baz koullarda ve baz kiilere nazaran (rnein tank bir serseriyse tankl geersiz saylmakta; bunun tersine eer "nemli bir kii" veya evde ilenen bir su iin evin efendisi tanksa, bu tanklk glenmektedir) gsterge olabilen unsur lar var mdr? Vicdan durumlarna gre ayarlanan bu aritme tiin, hukuki bir kantn nasl oluturulacan tanmlama ilevi vardr. Bu "yasal kantlar" sistemi bir yandan hakika ti ceza alannda, karmak bir sanatn sonucu haline getir mekte; yalnzca uzmanlarn bilebilecekleri kurallara uymak
10 P. F. M uyart d c Vouglans, Inslilutes eu droit crimintl, 1757, s. 345-347.

45

ta; ve buna bal olarak sr ilkesini gcendirm ektedir. "Yar gcn tm makul insanlarn sahip olabilecekleri kanaate sa hip olmas yetmez... Gerekte az veya ok dayana olan bir kanaattan baka birey olmayan bu yarglam a biiminden daha hatal birey olamaz1 Ama te yandan bu "yasal ka '. ntlar" sistem i yarg iin kat bir zorlamadr; bu kurallarn olmamas halinde "her mahkmiyet karan gzpek olacak tr ve sann sulu olmas gerekte bir baloma adaletsiz olaaktr'*.11 Bir gn gelecek ve bu yarglama gereinin kendine zgl bir rezalet olarak gzkecektin sanki adalet ortak laa hakikat kurallarna uymak zorunda deilm i gibi: "ka ntlamaya dayat bilimlerde yanm b ir kant iin ne denile cektir? Geom etrik veya cebirsel bir yar-kant ne olacak tr?"12. Fakat yargsal kantn bu biimsel zorlamalarnn bil ginin mutlak ve tekelci iktidarnn i b ir dzenlemesi oldu unu unutmamak gerekir. Yazl, gizli, kantlarn oluturmak zere baz kurallara tabi olan cezai bilgi toplama, gerei sann gyabnda rete bilen b ir makinedir. Ve bu olgudan tr: kesin hukuk asn dan byle bireye ihtiyacnn olmamasna ramen, bu usul 20runlu olarak itirafa ynelecektir. ki nedenden tr, nk ncelikle itiraf o kadar gl bir karut oluturmaktadr ki, ona bakalarn eklemenin, ne de gstergelerin zor ve kukulu iinin gerekletirilmesinin hi gerei yoktur; itiraf usul iinde yaplm olmas halinde, iddia makamn baka ka ntlar salama yknden (en azndan en glerinden) adeta kurtarmaktadr. Sonra da, bu usuln tm tekyani otorite ta rafn kaybetmesi ve sank zerinde fiilen kazanlan bir zafer haline gelm esi iin tek yol, gerein tm gcn icra etmesi iin tek yol, sulunun kendi suunu kendi hesabna yklenmesi
11 P ou llain d u P t r c Prcipes du droii frsn as sekm Us coutvmcs de Brttsgne, 1767-1771, c X I, s . 112*113. K i?., A .E sm ein , Histoin de t Proedure criminetle en Frmce, 1882, *. 264-283; K J.M ittc n ru ie r, TrtiU de l* p m ve, ev ., 1848, *. 15*19. C 5 d g n u x d e Correvon, Essti sur I'ustge, I ebus et les inamvients de 2c tcrture, 1768, %63. .

12

46

ve bilgi toplama ilemi tarafndan bilgince ve karanlk bir ekilde ina edilm i olan bizzat im zalam asdr. Bu gizli usulleri hi sevmeyen Ayrault'nun dedii gibi "ktlerin adil bir ekilde cezalandrmalar iin bu yetmez. Eer mmknse kendilerini yarglamalar ve mahkm etmeleri d e gerekir"13. Yazl olarak yeniden oluturulan suun iinde, itiraf eden sulu yaayan gerek roln oynam durumdadr. Sulu, so rumlu ve konuan znenin eylemi olan itiraf, yazl ve gizli bilgi toplamann tam am layn parasdr. Buna bal olarak, bu engizisyon tipinden usuln itirafla uyum iinde olmas nem kazanm aktadr. itirafn rolnn ikirciklii de buradan kaynaklanmak tadr. Bir yandan onu kantlann genel hesaplanmasna dahil etm eye allm aktadr; onun kantlardan birinden daha fazla birey olmad sylenm ektedir eoidentia r a deildir; kantlann en gls de deildir, mahkmiyete tek bana neden olamaz, ek gstergelerin ve karinelerin ona elik etme leri gerekir, nk ilemedikleri sulan stlenen birok sank grlmtr; demek ki yarg eer yalnzca sulunun kuralna uygun itirafna sahipse, ek aratrmalar yapmak zorundadr. Fakat te yandan itiraf, hangisi olursa olsun, dier her kanta ste gelir. Belli b ir noktaya kadar onlara akndr; gerein hesaplanmasnda bir unsur olan itiraf, ayn zamanda sann itham kabul ettii ve kantlanm olduuna katldn belli ettii eylemdir; sank olmadan gerekletirilen b ir bilgi top lama iini iradi bir kabul haline dntrmektedir. Sank iti raf araclyla, cezai gerein retim ayini srecinde bizzat yer almaktadr. Daha Orta a hukukunun syledii zere, itiraf olay belli v e aikr klar. Bu ilk ikircikliin zerine bir kincisi yerlem ektedir: ok gl bir kant olan, mah kmiyet karan iin ancak birka ek gstergeye ihtiya gs teren, bilgi toplama iini ve kantlama mekaniini en dk dzeye indiren itiraf, bylece istenilen, aranlan birey ol13

P. A y n u lt, <rp. cifv U , bl. 14.

47

m aktadr; onu elde etmek iin mmkn btn zorlamalara bavurulacaktr. Fakat usul iinde yazl bilgi toplam ann canl ve szel karlysa, onun cevab ve itham edilen ta rafn hakikiletirilmesi gibiyse, o halde gvenceler ve forma litelerle donatlm as gerekir. Uzlam aya ilikin bir yann korum aktadr: bu nedenle "kendiliinden olm as, yetkili mahkeme nnde yaplm as, tamamen bilinliyken yaplma s, olanaksz eyler iermemesi vs. istenm ektedir14. Sank iti raf araclyla usule kar yklcnim e girmektedir; toplanan bilgilerin altna imza atm aktadr. itirafn bu ifte ikirciklii (kant unsuru vc bilgi topla mann karl; zorlama ve yan iradi uyuma etkisi) klasik ceza hukukunun onu elde etmek iin kulland iki byk a ra aklam aktadr: sanktan, sorgulanm asndan nce istenilen yem in (buna bal olarak insanlann ve Tanrnn adaleti kar snda yem inini bozma tehtidi altnda kalmaktadr; ve bu ayn zamanda ayinsel bir angajm an eylemi olm aktadr); i kence (bir geree sahip olmak zere uygulanan fizik iddet, am a bu gerein kant olabilmesi iin daha sonra yarglarn nnde "kendiliindenmi" gibi her halkarda tekrar gerek mektedir). kence XVIII. yzyln sonunda baka bir an bar barlnn kalnts; "gotik" olarak sulanan bir vahetin iareti olarak gsterilecektir, ikence uygulamasnn kkeni nin uzaklarda yer ald dorudur: tabii ki engizisyon ve hi kukusuz ondan da telerde, klelere ektirilen azaplar. Fa kat ikence klasik hukukta bir iz veya bir leke olarak yer al mamaktadr. Engisizyon tipinden ceza usulnn, ithama yne lik sistem in unsurlaryla tkabasa dolu olduu; yazl kant lamann szl bir karlnn bulunm ak zorunda olduu;
14 A d li k an t k a ta lo g la rn d a , itir a f X I!.-X IV . yjjfillara d o ru o rta y a a k m a k ta d r. B crnard d c P avie'dc yer plm am akta/am a H usticm is'te bu lu n m ak tad r. Z aten C ra lc r'in fo rm l k a ra k te ristik tir: "Aut legilime conoictus aut sponte confessus O rta ag hu kugu nda itiraf, an cak yetikin birt'tarafn d a n v c hasm n karsnd a y ap lm as halind e gcerliy d i. kr, J.P h . L 6vy, La HUrarchie des preuves dans le droit savan du Moyen

Age,\n9.

48

yarglar tarafndan dzenlenen kant tekniklerinin sana meydan okuyan ikence usullerine kart; sanktan -gerek tiinde en iddetli zorlam alarla- yarglama usul iinde ira di ortak roln oynamasnn istendii; sonu olarak gerein iki unsurlu bir mekanizma ile -ad li yetkililer tarafndan giz lice yrtlen soruturma ve sank tarafndan ayinsel olarak gerekletirilen eylem - retilmesinin sz konusu olduu kar m ak bir ceza m ekanizm asnn iinde kesinlikle belirli bir yere sahiptir. Konuan ve gerektiinde ac eken beden olan sann bedeni, bu iki mekanizm ann arklarnn birbirlerine uydurulmalarn salamaktadr; ite bu nedenden tr klasik ceza sistemi derinlemesine olarak ele alnm adka, ikenceye ynelik olarak ok az sayda kkten eletiri alacaktr15. ou zaman basit temkinlilik nerileri alacaktr: "Sorgulam a ger ein bilinm esine ulama konusunda tehlikeli b ir aratr; bu nedenden tr yarglar buna iyice dnmeden bavurmama ldrlar. Bundan daha tek yanl birey olamaz. Gerek bir suu saklayacak kadar soukkanl olan sullar vardr...; masum olan bazlan ise byle eylere dayanam adklanndan, ileme dikleri surlar itiraf"etm ektedirler -'l* Buradan hareketle, sorgulam ann ileyiini gerein elde edilmesi olarak yeniden yerletirmek mmkndr. Sorgulama ncelikle gerei ne pahasna olursa olsun renm enin bir bii mi deildir; modern sorgulamalarn; zincirinden boanm i kencesi hi deildir; hi kukusuz gaddardr, am a vahi de ildir. tyice tanm lanm bir usule uyan, kurallara bal bir uygulama sz konusudur; anlar, sre, kullanlan aletler, iple rin uzunluu, arlklarn ekim i, kebentlerin says, sorgu layan yargcn mdahaleleri, btn bunlar eitli rflere gre zenle kurala balanm lardr.17 kence ok titizlikle uygula ------ ---------- 15 16 17 Bu e le tirile rin en n l s N ico la s'y a ait o la n d r: S a torture est un moyen d virifier les crimes, 1 6 82 G . Fcrridrc, Dictionnaire de praljue, 1740, C .II, s.612 A gu csseau 1729d a, Fransa'da u ygu lanan ik en cc a ra v c k u ra lla n konu sund a b ir aratrm a y ap lrtm h r. Bu jo ly d e Flcury ta ra fn d a n zetlen m itir, B,N ., Fond s jo ly d e Flcury, 258,c. 322-328.

49

nan adli bir oyundur. Ve bu niteliinden tni, Engizisyon tek niklerinin tesinde, eitli eski iddia usulleri iinde geerli olan ikencelere balanm aktadr: adli deneyler, adli dello, Tanr yargs. Sorgulam a emrini veren yargla ikenceye tu tulan kukulu kii arasnda, adeta bir cins dello olmaktadr; ikenceden geen "gatienr (: sabrl, hasta, am eliyat olan) - azap ektirilen kii bu terimle ifde e r imektedir - katl basamak basamak artan bir d z dcneydcn gemekte ve "da yanarak" baarm akta veya itiraf ederek baarsz olm ak tadr.18 Fakat yarg ikenceyi kendi hesabna riske girmeden dayatamamaktadr (vc bu yalnzca kukulu kiinin lmesi tehlikesi deildir); oyunun iine bir dl, yani daha nceden toplad kant unsurlarn katmaktadr; nk kural sann 'dayanmas" ve itiraf etmemesi halinde yargcn vazgeme sini gerektirmektedir, ikence gren kazanmtr. Bunun sonu cunda, en ar durum lar iin sorgulamann "kantlar sakl" ol mak zere yaplmas adeti benimsenmitir: bu durumda yarg ikenceden sonra toplad kantlan geerli saymay srdre bilir; kukulunun masumiyeti direnmesi sayesinde kantlan m deildir; ama bu zaferi sayesinde artk asla lm e mah km edilemeyecektir. Yarg en nemlisi hari, btn kozlar elinde tutmaktadr. Omnia citra mortem. Bu nedenden tr, en ar sulan iledikleri konusunda yeterli kanaat edinilm i olan kukulu kiilerin sorgulamaya sokulmamas konusunda yarglara neride bulunulmaktadr, nk eer bu gibi kiiler ikenceye dayanm ay baarabilirlerse, yargcn onlara, haketmelerine ramen idam cezas verme olana olmayacak; bu delloda kaybeden taraf adalet olacaktr: eer kantlar "her hangi bir suluyu lm e mahkm etmeye" yeterliyseler, "mah kmiyeti^ ou zaman bir yere ulatrmayan geici bir sorgula mann kaderine ve raslantsna terketmemek" gerekir; "nk ar sulan dehetli vc baat rnekler haline getirm ek ni18 A zap ektirm enin ilk basam a bu aralarn sey red ilm csiy d i. ocuklar ve yetm i yandan byk ih tiy arlar iin bu basam aktan teye geil* miyordu.

50

hayctte kamunun selmetine ve yararnadr".19 Bir gerei hzla ve inatla arama grnts altnda, kla sik ikencede bir snamann kurala bal mekanizmas yer al m aktadr: gergefti ortaya koyacak fizik b ir meydan okuma; ikence gren kii eer suluysa, ekecei aclar adaletsiz olmayacaktr; ama eer masumsa bu aclar onun sutan arnma snn iaretleri olacaklardr. Ac, arpma vc gerek, ikence uygulamas iinde birbirlerine baldrlar: bunlar ikence g renin bedeni zerinde ortaklaa olarak i grmektedirler. Ger ein "sorgulama yoluyla aranmas, bir kant ortaya kart mann en ar biimidir -gerei ayinsel olarak "reten" su lunun itiraf; fakat ayn zamanda arpma vc taraflardan bi rinin dierine kar kazand bir zafer olm aktad r-. tiraf ettirmek iin yaplan ikencede sorgulam a vardr, ama ayn zamanda dello da vardr. Hercy, bu konuda bir sorgulama eylemi ile bir ceza unsuru birbirlerine kanyormu gibi cereyan etmektedir. Ve bu onun en kk paradokslarndan biri deildir. N itekim "davada yeterli cczalar olm adn"da, kantlam ay bir tamamlama biim i o larak tanm lam tr. Vc cezalarla birlikte tasnif edilm itir, vc o kadar ar bir cezadr ki, 1670 kararnamesi onu ceza hiyerarisi iinde hemen lm n arkasna yerletir mektedir. Daha ileri tarihlerde, bir ceza nasl bir ara olarak kullanlabilir diye sorulm aktadr. Kanttlam aya ilikin bir usul nasl ceza deerine sahip olabilir? Bunun mant, ceza adaletinin klasik dnemde, gerein retilmesi konusunu i letme biim inde yer alm aktadr. Kantn eitli taraflar, bu niteliklerinden tr tarafsz unsurlar oluturm akta deil lerdir; sululuktan kesin olarak emin olunmas iin tek bir de* met halinde biraraya getirilm eyi beklem em ekteydiler. Her gsterge kendiyle birlikte bir irenlik derecesi getirmektey di. Sululuk ancak tm kantlann biraraya getirilm esiyle balam aktayd; sululuk bir sulunun tehisine olanak veren
19 C . du Rousscaud d c la C om bc, Tra'rl des malUrcs crimintlUs, 1741, s. 503.

51

unsurlarn hcrbiri tarafndan para para oluturulmaktayd. Bylccc bir yar-kant, tam am lanm ad srece kukuluyu masum hale getirmiyor, onu bir yar-sulu yapyordu; ar bir sua ilikin yalnzca h afif bir gsterge, birini "biraz" sulu olarak dam galyordu. K sacas, ceza alannda kantlam a, doru veya yanl gibi ikili bir sisteme deil de, srekli bir art ilkesine boyun eiyordu: kantlama sreci esnasnda ula lan bir basamak bir sululuk derecesi oluturuyor ve buna bal olarak bir cezalandrma derecesini gerektiriyordu. Ku kulu, bu sfatndan tr her zaman belli bir cezay t k e t mekteydi; hem masum olup, hem de kendinden kuku duyul mas olanakszd. Kuku ayn anda hem yargcn cephesinden bir kant unsuru olmakta, hem kukulu asndan belli bir su luluk iareti, hem de cezalandrm a cephesinden snrl bir ceza biimi olmaktayd. Kukulu olarak kalmay srdren bir kukulu, bu konumundan tr beraat etmi oluyor, ama ksmen cezalandrlyordu. Belli bir karine derecesine ulaldktan sonra, demek ki ifte rol olan uygulamay meru olarak dev reye sokmak mmknd; daha nce toplanm olan iaretlere dayanarak cezalalandrm aya balamak; vc henz eksik k al m olan gerein geri kalann ekip kartmak iin bu ba langtan yararlanmak. XVIII. yzylda adli ikence, gerei reten ayinsel erevenin cezay dayatan ayinsel ereveyle atba gittii bu garip ekonom inin iinde ilev grmektedir, ikence iinde sorguya ekilen beden, suun uygulama noktasn ve gerein ekilip kartld yeri meydana getirmektedir. Ve karine hem bir soruturma unsuru, hem de sululuun bir paras olduu iin, sorgulam a srasndaki kurall ac ektir me ayn anda hem bir cezai nlem, hem do bir sorguya ekm e eylemidir. te yandan, bu iki ayinsel erevenin beden boyunca ger ekleen arklarnn birbirine gemesi, kantlar oluturulup,

52

karar verildikten sonra, bizzat infazn iinde ilgin bir ekil de srmektedir. Ve mahkmun bedeni, kamusal cezalandr mann trensel erevesinin yeniden esas bir paras olmak tadr. Sulu mahkmiyetini vc iledii suun gereini gn na tam aktadr. G sterilen, dolatrlan, tehir edilen, azap ektirilen bedeni, o zam ana kadar karanlkta kalm olan bir yarglama usulnn kamusal destei gibi olmak duru mundadr; adalet eylemi onda, onun zerinde herkes iin oku nabilir hale gelmek zorundadr. Gerein cezalarn kamuya ak infaz iindeki bu fiili ve grkemli da vurumu, XVIII. yzylda birok ehreye brnmektedir. 1. n c e suluyu kendi mahkmiyetinin habercisi haline getirmek. Mahkm bir bakma bu mahkmiyeti iln etme vc bylece kendisine yneltilen sulam ay teyid etme ykml l altna sokulm aktadr: sokaklarda dolatrm a, karar hatrlatm ak zere srtna, gsne veya kafasna yaptr lan yafta; eitli kavaklarda duraklam a, mahkmiyet il mnn okunmas, kiliselerin kaplarnda suun herkesin nn de itiraf edilmesi, sulu suunu bu arada trensel bir ekilde kabul etmektedir: "yalnayak, zerinde yalnzca bir gmlek, elinde bir meale olduu halde, diz km bir durumda olmak zere ok nefret verici suu ktlkle, korkun bir ekilde, haince ve nceden tasarlanm bir ekilde vs. ilediini sy lemektedir"; bir diree balanarak tehir edilmekte, bu esna da olaylar ve karar anlm aktadr; ilmn daraacnn dibin de bir kez daha okunmas; sz konusu olann direk, odun yn veya tekerlek olmasna gre, mahkm bunlan gvdesi zerin de fizik olarak tayorsa, suun ve adaletin yerine getirilme sini kamuya iln etmektedir. 2. tiraf sahnesini bir kez daha srdrmek. Suun herke sin nnde itiraf edilmesinin m eydana getirdii zorlamay, kendiliinden ve kamuya ak bir ilnla iki katna kart mak. Azap ektirm eyi g ereklik n olarak ihdas etmek. Sulunun artk kaybedecek hibir eyinin olmad bu son an larn, gerein tamamen gn na km as iin kazanl

53

masn salamak. Mahkeme mahkmiyet kararn verdikten sonra, muhtemel su ortaklarnn adn zorla almak zere yeni bir ikenceye karar verebilirdi. Ayn ekilde, mahkmun daraacna kt srada, yeni aklamalar yapmak zere bir ara talep edebilmesi ngrlmt. Halk gerekte meydana gelebilecek bu deiiklii beklemekteydi. Silahl saldrdan sulu bulunan Michel Barbier gibi birok kimse, bundan biraz zaman kazanmak iin yararlanyordu: "bunun herhalde kendi iin kurulmadn, nk masum olduunu syleyerek daraa c na kstaha bakt, nce odaya kmak istedi ve burada ya rm saat boyunca hep kendini hakl kartmaya uraarak zrvalamaktan baka birey yapmad; daha sonra ikenceye gnderilerek, daraacna kararl bir ekilde kt, ama elbi selerinin kartldn ve demir ubukla vurulmak zere ar mha gerildiini grnce, ikinci kez odaya kmak istedi ve burada nihayet suunu itiraf etti ve hatta baka bir cinayetin daha sulusu olduunu aklad"20. Gerek azap ektirmenin hakikati aa kartma ilevi vardr ve bu adan sorgulama iini halkn gz nnde bile srdrmektedir. Mahkmiyete, ona maruz kalann imzasn getirmektedir. Baarya ulaan bir azap ektirme, adaleti bizzat ikenceye urayann bede ninde kamuya ak hale getirdii lde merulatrmakta dr. yi bir mahkmun rnei olan, posta idaresi genel vezne darl yapan ve 1792de karsn katleden Franois Billiard; cellat onu hakaretlerden kurtarmak zere yzn saklamak istem itir: haketti:m bu ceza bana halk tarafndan grl memem iin verilmedi dedi... zerinde hl karsnn matemi ni tutmak iin giydii kyafet bulunmaktayd..,, ayaklarnda yepyeni ayakkablar vard, salarn kvrtm ve bembeyaz pudralatmt, o kadar mtevazi ve etkileyici bir grnm vard ki, onu daha yakndan seyretmeye gelen insanlar onun ya en mkemmelinden bir Hristiyan, ya da iki yzllerin en by olduunu sylyorlard. Gsnde tad (mahk
20 S. P. H ardy, Mes lois.rs, B.N ., m s. 6680-87, C I V , s.80, 1778.

54

miyet) yaftas bozulduunda, herhalde daha iyi okunsun diye bunu bizzat dzelttii farkedildi"21. Cezalandrm a treni, oyuncularndan herbirinin roln iyi oynamas halinde, ka muya hitaben yaplan uzun bir itirafn etkinliine sahiptir. 3. Azap ektirmeyi bizzat suun zerine eklemek; birin den dierine bir dizi ifresi zlebilir balant kurmak. Mah kmun cesedinin suu iledii yerde veya buralara en yakn kavaklardn birinde tehir edilm esi. nfazn tam da suun ilendii yerde gerekletirilmesi -17 2 3 'te birok kiiyi ld ren ve Nantes mahkemesinin daraacnn onun cinayetleri i ledii hann kapsnn nnde kurulmasna karar verdii u niversite rencisi g ibi-22. nfaz biiminin suun cinsine gn derme yapt "simgesel'* azap ektirme tarzlarnn kullanl mas: dine kfredenlerin dili delinm ekte, iffetsizler yakl makta, cinayet ileyenin eli kesilmektedir; bazen su aleti mahkma alenen tattnlm aktadr -rnein Damiens'e kkrte bulanm ve hem kendini, hem de elini yaksn diye sulu eline balanm olan nl kk bak tattnlm tr-. Vico nun dedii gibi, bu eski itihat "koskoca bir iirsellik" olmu tur. En u noktada, sulunun infaz esnasnda suun adeta tiyatrovari bir ekilde yeniden retildiine ilikin birka mek bulunmaktadr. Adalet herkesin gznn nnde, suu azap ektirme yoluyla tekrarlamakta, suu gereklii iinde kamu ya gstermekte ve ayn zamanda onu sulunun lmnn iinde iptal etmektedir. XVIII. yzyln ileri bir tarihinde, 1772'de hl u aadaki gibi kararlara rastlanmaktadr; Cambraili bir hizmeti hanmn ldrd iin, ikence grecei yere "her kavaktaki pleri toplayan bir arabayla" gtrlmeye mahkm edilm itir; burada "hanm de Laleu'y katlettii esnada hanmnn oturduu koltuun aynsnn ayann dibine konulduu bir daraac olacak vc (sulu kadn) buraya ycrle21 22

Ibid., C .l, s. 3 2 7 (yalnzca l.cilt basldr). N an tes b eled iy e a riv leri, F.F. 12 4 .K r.P . P arfouru. Mfmoires de la socMM archtologigue d'ile -ef-Vilaine, 1896, C.XXV.

55

tirildikten sonra, ar ceza mahkemesi cellad onun sa elini kesecek ve onun gznn nnde atee atacak ve bunun arka sndan, ad geen de Laieu'y katletmek iin kulland sa trla ona drt darbe indirecektir; bu darbelerden birincisi ve kincisi baa, ncs sol bilee ve drdncs se indirile cektir; sonra da ad geen daraacnda aslacak ve lene kadar grtlaklanacaktr; ve bundan iki saat sonra l bedeni zlecek ve kafas ayn daraacnn zerinde, ayn direin dibinde, hanmn katletmek iin kulland ayn satrla gv desinden ayrlacak ve bu kafa bu Cambrai kentinin Douai'ye giden yola alan kapsndan yirmi fersah uzaklktaki bir tepenin zerinde tehir edilecek ve gvdenin geri kalan bir uvala konulacak vc adgecn bu tepenin yaknnda, on ayak derinlie gmlecektir"23. 4. Nihayet azap ektirmenin yaval, uygulama sra* snda meydana gelen beklenmedik olaylar, mahkmun feryat ve aclan yargsal ayinin sonunda, bir snav rol oynamak tadrlar. Her can ekime gibi, daraacnn zerinde cereyan edeni de belli bir gerei dile getirmektedir: ama acnn onu hzlandrmas lsnde daha byk bir younlukla, daha byk bir sertlikle, nk tam da insanlann yargsyla Tannnn yargsnn bitime noktasdr; daha byk bir grkem iinde, nk kamunun nnde cereyan etmektedir. kencenin aclan, hazrlk soruturma sndakilerin uzants olmaktadr; ancak hazrlk soruturmasnda oyun henz oynanmamtr ve hayatn kurtarmak mmkndr; ama imdi kesinlikle lnmektedir, artk ruhu kurtarmak sz konusudur. Ebedi oyun balamtr bile: ekilen azaplar te dnyann aclann dn drtmekte, onlann neler olduklann gstermektedir: Fakat bu dnyadaki aclar ayn zamanda, te dnyann cezalanm ha* fiflctccck kefaret olarak da deer kazanmaktadrlar: Tann, eer tevekkl iinde ekilmise, bylesine bir acy hesaba katmaktan geri kalmayacaktr. Dnyevi cezann gaddard,
23

Zikr., P. Dautricourt, <rp. dt. S-26S-270.

56

gelecekteki cezalardan dlmek zere kaydedilmektedir: af vaadi burada kendini gstermektedir. Ama u da sylenebilir: bu kadar byk aclar, Tannnn suluyu insanlarn eline terkettiinin iareti deil midir? Ve bunlar gelecekteki bir ba lamann iareti olmaktan ok, ikin bir lnetlemeyi belli etmektedirler; yleyse mahkm uzun uzadya can ekimeden abucak lrse, bu Tann'nn onu korumak vc umutsuzlua d mesini engellemek istediinin kant olmayacak mdr? Demek ki hem suun gerekliini veya yarglarn hatasn, hem su lunun iyiliini veya ktln, hem de insanlarn yargsyla Tanrnn yargs arasndaki uyum veya uyumsuzluu iaret edebilen bu ac ekmenin ikirciklii sz konusudur. Daraacinin ve seyirlik olarak sunduu aclarn etrafndaki seyirci leri saran u mthi merak ite buradan kaynaklanmaktadr; bu seyir esnasnda su ve masumiyetin, gemi ve gelecei n, bu dnyann ve ebedi olann ifreleri zlmektedir. Her seyirci nin sorgulad gereklik an: her sz, her haykn, can eki me sresi, direnen beden, bedenden kopmak istemeyen hayat btn bunlar birer iarettir: nonu herhalde kendi isteiyle te selli eden ve cesaretlendiren celladn kendini bir an iirt bile terketmesini istemeyen biri tekerlek zerinde alt saat yaa mtr"; "tekerlek zerine konulduktan bir saat sonra leni" vardr; "onun ektii azab seyredenlerin, dine balln gs termesi ve pimanlk getirmesi karsnda duygulandklar sylenmitir; daraacma giden tm yol boyunca ok byk bir tvbekarlk iaretleri gsteren, ama tekerlee diri diri ba lannca "korkun ulumalar kartm aya" hi ara vermeyeni vardr; veyahut da "ilmn okunm asna kadar soukkan lln koyuyan, ama o andan itibaren akln karmaya ba layan u kadn vardr, "asldnda tam bir lgnlk halin dedir"24. Devre tamalanmtr: beden sorgulamadan infaza kadar, suun gerekliini retmi ve yeniden retmitir. Veya daha
24 S. P. Hardy. C U 13; C. IV, s.42; C V , s.134

57

dorusu beden, koskoca bir ayinsel ereve ve snavlar boyunca suun meydana geldiini itiraf eden, bu suu kendinde ve kendi zerinde yazl olarak tadn gsteren, cezalandrma ile mine dayanan ve onun etkilerini en grkemli biimiyle da vuran unsuru meydan getirmektedir. Birok kereler azap ek tirilen beden, olaylarn gereklii ile toplanan bilginin ger eklii, usul eylemleri ile sulunun sylevi, su ile ceza ara sndaki sentezi salamaktadr. Bunun sonucu olarak, hkm darn izleme ve gizlilik gibi mthi haklarnn evresinde dnlm olan bir ceza ayininin esas paras olmaktadr.

Adli ikence ayn zamanda siyasal bir ayinsel ereve olarak da anlalmaldr. Hatta dk bir tarzda olmak ze re, iktidann kendini da vurduu trenler arasnda yer al m aktadr. Klasik an hukuuna gre, yasa ihlali muhtemel ola rak yol aabilecei zarann tesinde, hatUt inedii kuraln tesinde, yasay geerli klann hakkna zarar vermektedir: "bireye ne zarar verildii, ne de hakaret edildii varsaym altnda, yasann yasaklad bir i yaplrsa, bu telfi edil mesi gereken bir sutur, nk st konumdakinin hukuku inen mitir ve bu onun karakterinin yceliine ynelik bir hakaret tir"25. Su asl kurbann dnda, hkmdara da saldrmak tadr; ona kiisel olarak saldrmaktadr, nk yasa hkm darn iradesi olarak geerlidir; ona fizik olarak saldrmak tadr, nk yasann gc hkmdarn gcdr. nk "bir ya sann bu krallkta yrrlkte olmas iin, zorunlu olarak do rudan kraldan kaynaklanmas veya hi deilse otoritesinin nhr tarafndan teyid edilmesi gerekmekteydi2*. Demek ki hkmdann mdahalesi iki hasm arasndaki bir hakemlik
25 26 P.R isi, Observations sur les matires de furisprudenee criminelle, 1768,5.9; C o ccd u s, Dissertalimes d Gratium, XII, parag. 545'c atf. P. F. Muyart de V ocglans, Les Lois criminelles de France, 1780, s. XXXIV.

58

deildir; hatta herkesin haklarna sayg duyulmasn sala maya ynelik bir eylemden ok daha fazla birey olup, ona kar saldnda bulunmu olana dorudan verilen bir karlk tr. "Hkmdarlk gcnn sularn cezalandrlmasndaki kullanm, hi kukusuz adalet ynetiminin en esasl unsurla rndan birini meydana getirmektedir"27. Bylece ceza zararn telfisiyle zdeletirilemez, hatta ona gre llemez; ceza nn iinde hkmdara ait olan en azndan bir para yer alma ldr: ve bu para ngrlen telfiyle birletirildiinde bile, suun ceza ile tasfiyesinin en nemli unusurunu meydana getir mektedir. te yandan hkmdara ait olan bu para da bizati hi tekdze deildir: bir yandan onun krallna verilen zara rn tazmin edilmesini (meydana gelen dzensizlik, olutur duu mek yznden bu byk zararn zel bir kiiye venlen zararla hibir ortak ls yoktur); te yandan da kraln kendi kiisine ynelik bir saldrnn int.kammn peini sr mesini gerektirmektedir. Demek ki cezalandrma hakk, kraln elinde tuttuu d manlaryla savama hakknn bir cephesi gibi olacaktr: ce zalandrmak, u "kl hakkna, Roma hukukunda merum imperium ad altnda sz edilen u mutlak hayat ve lm hak kna, hkmdarn ona dayanarak, yasasn suun cezaland rlmas emrini vererek icra ettirdii hakka" dahil olmak tadr28. Fakat ceza ayn zamanda iinde bir bakma hkm darn fizik-siyasal gcnn mevcut olmasndan tr hem kiisel, hem de kurumsal olan bir intikamn takibinin de bir biimidir: "Bizzat yasann tanmndan, cnun savunduklarn ineyenlerin cezalandrlmas yoluyla, yalnzca otoritesini savunmaya deil, ayn zamanda bu otoriteyi hie sayanlar dan intikam almaya ynelik olduu grlmektedir"29. En ku ralna uygun ceza infaznda, yarg biimlerine en tam uyumda bile intikamn faal gleri hkm srmektedir.
27 28 29 D. Jousse, Traitt de la justiee criminetle, 1777, .VI!. P. F. M uyart d e V ou g lin s, Les Lois _v 1780<s. XXXIV.

Ibid.

59

Dem ek ki azap ektirm enin hukuki-siyasal bir ilevi vardr. Bir an iin yaralanm olan hkmdarl yeniden oluturmaya ynelik trensel bir ereve sz konusudur. Onu tm grkemi iinde da vururuken ihya etmektedir. Kamuya ak infaz ne kadar hzl ve gndelik olursa olsun, glgelenmi ve ihya edilm i iktidann byk ayinlerinin dizisi iinde yer alm aktadr (ta giyme, kraln fethedilen bir kente girmesi, isyan eden uyruklarn boyun emeleri); hkmdar kk d ren bir suun zerinden, yenilmez bir gc herkesin gzleri nne sermektedir. Ancak bir dengeyi yeniden kurmaktan ok; yasay ihlal etmeye cret eden uyrukla, gcn geerli klan hakimi mutlak hkmdar arasndaki benzemezlii en u nok tasna kadar gtrmektedir. Su tarafndan yol alan zel zararn telafisinin zararla orantl olmasnn gerekm esine, mahkeme kararnn adil olmasnn gerekmesine ramen, ce zann infaz bu lnn seyircilere sunulmas iin deil dc, den gesizliin ve arln gsterilmesi iin yaplm aktadr; bu ceza ayininde iktidarn ve kendi inde tad stnln tumturakl bir gsterimi yer almaldr. Ve bu stnlk yal nzca hukuun deil, ayn zamanda hasrr.na darbe indiren ve ona egemen olan hkmdarn fizik gcnn stnldr: ya say ihlal eden kii yasa hkmlerini ineyerek bizzat h kmdarn kiisine ulamtr; mahkmun bedenini dam ga lanm, yenilmi, paralanm olarak gstermek zere ele ge iren o -veya en azndan gcn devrettikleri- olacaktr. De mek ki eza treni btn itibariyle "dehet verici'dir. XVIII. yzyl hukukular slahatlarla olan polemikleri balaya ca sralarda, cezalarn fizik gaddarlna ilikin olarak kstlayc ve "m odem ist" bir yaklam getireceklerdir: eer kat cazalar gerekiyorsa, bunun nedeni bu cczalann rneinin insanlarn herbinnde derin bir iz brakmas zorunluudur. An cak fiili durumda, bu azap ektirme uygulamasnn altnda yer alan imdiye kadar bir rnek olma ekonomisi olmamtr -ideologlar dneminde anlald anlamyla (cezann sunu munun sua duyulan ilgiye ste gelm esi)-, bunun tersine bir

60

devlet siyaseti olmutun herkesi hkmdarn sulunun bedeni zerindeki snr tanmayan varl konusunda hassas hale ge tirmek. Azap ektirme adaleti yerine getirmemekteydi, ikti dar yeniden iler klm aktayd. XVIII. yzylda ve XVII. yzyln banda bile demek ki, tm dehet tiyatrosuyla bir likte, baka bir an henz yokolmam bir kalnts deildi. Gz dnml, grkemi, bedensel iddet, dengesiz gler arasndaki bir oyun, zenle dzenlenen trensel bir ereve, ksacas tm aygt cezalandrmann siyasal ileyiinin iin de yer almaktayd. Buradan hareketle, azap ektirm e ayininin baz zellik lerini anlamak mmkndr. Ve hereyden nce de, debdebesini halkn nnde sergileyecek olan ayinsel bir erevenin nemi ni anlamak mmkndr. Yasann zaferine ilikin hibir eyi gizlememesi gerekmekteydi. Bu zaferin blmleri geleneksel olarak hep aynyd, ama mahkmiyet ilmlar bunlarn ceza mekanizmalar iindeki nemlerini koruduklar srece, onlan gene de sralamay sektirmiyorlard: resmi geitler, kavak larda duraklam alar, k ilise kaplarnda m olalar, kararn halka okunmas, diz ktrme. Krala ve Tanrya ynelik sal drdan duyulan pimanln yksek sesle iln edilmesi, n celik ve mertebe sorunlarnn bizzat mahkeme tarafndan zme baland da olm aktayd. "Subaylar ata aadaki dzene uygun olarak bineceklerdir: yani bata iki polis avu u; sonra ikenceden geen kii; ikenceye urayandan sonra, onun solunda Bonfort ve Le Corre birlikte yryecekler, onlan izleyecek olan mahkeme ktibine yer vereceklerdir ve bu ekilde, kararn infaz edilecei Byk Pazar meydanna gide ceklerd ir'30. te yandan, bu zenli trensel ereve, yalnzca hukuki deil, ayn zamanda askeri adan da, bir bakma ok aktr. Kraln adaleti kendini silahl bir adalet olarak gs termektedir. Suluyu cezalandran kl ayn zamanda d manlan yokeden kltr. Azap ektirme koskoca bir askeri
30 Z ikr., A . C o rre, Docununts pour servir l'histoire de la torlure /udiciaire en Brelagne, 1896, s.7.

61

aygt tarafndan evrelenmektedir; muhafz svarileri, oku lar, muaflar (vergiden muaf askerler), askerler. Tabii ki her tr kan veya g denemesine giriilmesinin engellenmesi sz konusudur; bunun yan sra halk mahkumlan kurtarmaya yneltecek bir sempati hareketine ve onlan hemen ldrmeye ynelik bir fke atlmna kar uyarmak sz konusudur; ama ayn zamanda, her suta yasaya kar isyana benzer bir yan olduunun ve sulunun hkmdann bir dman olduunun ha trlatlmas sz konusudur. Btn bu nedenler -ister belli bir konjonktrn iindeki tedbirler olsun, isterse belli bir ayinin cereyan iindeki ilevler o lsu n - halk nnde yaplan infaz adaletin yerine getirilmesinden ok, gcn bir da vurumu ha line getirmektedirler; veya daha dorusu, burada seferber edilen hkmdarn korkun ve maddi fizik gc olarak adalet olmaktadr. Azap ektirme treni, yasaya iktidarn veren g ilikisini gn na katmaktadr. Hkmdann kendini ayn anda birbirlerinden zlmez bir ekilde hem adaletin ba, hem d c sava bakan olarak ifte bir ehre altnda gsterdii silahl yasa ayini gibi, hal kn nde gerekletirilen infazn da iki gc vardr: biri za* fer, dieri mcadele. Bir yandan suluyla kral arasndaki sonu nceden belli bir sava trensel olarak bitirmektedir; hkm dann gsz duruma drdklerinin zerindeki lsz iktid an n da vurmak zorundadr. Benzemezlik, gler arasn daki tersine dndrlmez dengesizlik, azap ektirmenin ilev* leri arasnda yer almaktayd. Yok edilen, un ufak edilen ve rzgra savrulan bir beden; hkmdar iktidannm sonsuzluu tarafndan para para yok edilen bir beden, cezann yalnzca lksel deil, ayn zamanda gerek snnn da meydana getir mektedir. Avignon'da uygulanan vc adalann fkesini uyan dran ilklerinden biri olan, La Massolaya uygulanan nl azap ektirme buna tanktr; bu grnte paradoksal bir azap ektirmedir, nk adeta tamamiyle lmden sonra cereyan etm itir ve adalet burada muhteem tiyatrosunu, gcnn ayinsel tapnn bir cesedin zerinde sergilemekten baka

62

birey yapmamtr: mahkm gzleri bal olduu halde bir diree balanmtr; daraacnn zerinde, etraf epeevre zerinde dem ir kancalar olan kazklarla kapldr. "Gnah kartc ikence gren kiinin kulana konumaktadr ve onu kutsadktan hemen sonra, elinde mezbahalarda kullanlanla r gibi demir bir grz olan cellat, talihsizin akana btn gcyle bir darbe indirmi ve o da yere cansz dmtr: o anda, elinde byk bir bak olan mortis exactor hemen onun boazn kesmi ve her tarafna kan bulamtr, bu da bakan lara dehet veren bir manzara olmutur; onun sinirlerini iki topuuna doru yarm, sonra karnnn deerek kalbini, kara cierin, dalan, akcierlerini skm, bunlan demir bir kant caya takm ve onlan tpk hayvan sakatatna yapld gibi paralara bldke baka kancalara asm tr. Bylesine bireye kimin bakabildiine bak"31. Bedenin, gayet ak bir ekilde hatrlatlan kasaplk biimi iinde sonsuz paralara blnerek yokedilmesi burada seyir unusuruna eklenmektedir: her para sergiye konulmaktadr. Azap ektirme tam bir zafer treni iinde tamalanmaktadr; ama tekdze ak iinde ayn zamanda dram atik e kirdek olarak, bir arpma sahnesini de iermekteydi: bu, celladn "ikence gren zerindeki hemen ve dorudan eylemi dir. Tabii ki bu kurallan olan bir eylemdir, nk rf ve mah kmiyet ilm -ou zaman ak bir ekilde- bunun balca blmlerini hkme balamaktadrlar. Cellat yalnzca yasay uygulayan kii olmakla kalmamakta, ayn zamanda gc ser gileyen kii de olmaktadr; suun iddetine egemen olmak iin, ona kar uygulanan bir iddetin ajandr. Bu suun maddi ve fizik olarak kartdr. Bazen acyan, bazen de gz dnm bir kart, bir hasmdr. Damhourdire adalannn biro uyla birlikte, cellatlarn ktlk yapm olan ikence gren kiileri elleri altndaki bir hayvanm gibi tekmeleyerek ve ldrerek, onlara kar her tr gaddarca muameleyi y a p tk larndan yaknmaktayd35. Ve bu alkanlk uzun sre kaybol
31 A .Bruneau, bservations et maximes sur les matiires criminelles, 1715, s. 259.

63

m ayacaktr33. Azap ektirme treninde hl meydan okuma ve dello vardr. Eer cellat galip gelirse, eer ondan kesilme si istenilen kelleyi bir darbede uurursa, "onu halka gster mekte, yere koymakta ve sonra kendini el rparak ok alk layan halk selamlamaktadr"34. Bunun tersine eer baarsz olursa, gerektii gibi ldrmeyi baaramazsa, ceza alabilir duruma gelmektedir. Kurbann kurallara uygun bir ekilde paralamay baaramad iin, onun organlarn bakla kes mek zorunda kalan Damiens'in celladnn durumu byle olmu tur; ona vaad edilm i olan ikence atlan, bedeli fakirlere tahsis edilm ek zere msadere edilmilerdir. Bundan birka yl sonra Avignon ccIlad, aslnda korkun kiiler olan ve asmas gereken hayduta ok fazla ac ektirince, seyirciler kzmlar, cellad knamlardr; bu durumda onu cezalandr mak, hem de halkn intikamndan kurtarmak zere hapse at mlardr35. Vc beceriksiz celladn bu cczalandnlm n arka snda, henz ok yakn tarihlere kadar sren bir gelenein profili belirmektedir: bu gelenek infazn baarszla ura mas halinde mahkmun affedilmesini talep etmekteydi. Bu baz lkelerde aka yerleik olan bir rft36. Halk bunun uy gulanmasn bekliyordu ve bu yolla lmden kurtulan bir mahkmu koruduu da oluyordu. Hem bu rf, hem de bu bek lentiyi yokedebilmck iin eski "daraac avn karm az" s zn geerli klmak gerekm iti; idam kararlarna ak h kmlerin dahil edilmesine dikkat etmek gerekmiti: "lm gerekleene kadar aslacak ve boulacak", 'hayatn sona er32 33 J. d c D am boud frc, Pralique judiciaire is causes cruiJes, 1572, s. 219. 6 T em m u z 1837 tarihli la Gazelle des tribunauc, Journal o f Claucesterc dayanarak, bir m ahkum u tik te n w>nra "cesedi om uzlarndan ku tu p , onu kendi etrafnd a id d etle dndren ve ona birok defa gl n ih tiy ar, bu ekilde yeteri kadar ld n m ? diyerek vuran ve sonra kalabala d nerde e n utanm azca szleri a la y a bir havada syleyen" bir c d ia d n c a navarca ve m igde bulandrc" tutum unu aktarm aktadr. 1 7 37d e v ergid en m uaf asker M ontigny'nin infaz srasnda sah n ey i kay* deden, T .S . CueuleU etir. K r., R .A n ch d, Crimes et chJiments ou XVltr siicle. 1933, s. 62-69. Kr., L .D uham el, Les ex4cutims capitales d Avignon, 1890, s. rnein Burgonya'da, kr., Chassanec, Burgundi, fol. s S.

34

35 36

64

meine kadar". Ve Serpillon veya Blackstonc gibi hukukular XVIII. yzyln ortasnda, celladn baarszla uramasnn mahkm asndan hayatnn kurtulduu anlam na gelmedii olgusu zerinde srar etmilerdir37, infaz treninde hl tann snamas ve yargsna ilikin, ifresi zlebilir bireyler bu lunmaktayd. Cellat mahkm ile olan arpmasnda biraz da kraln silahr gibiydi. Ancak iren vc knanan bir silahor: G elenek grne gre cellatlk beratnn mhrlendikten sonra masaya konulmayp, yere atlmasn gerektirmekteydi. Bu "ok gerekli" ama "doaya aykn grov"a evreleyen tm yasaklar bilinm ektedir38. stedii kadar b ir bakma kraln klc olsun, cellat irenlii hasmyla paylam aktayd. Ona ldrm e yetkisi veren ve onun araclyla mahkma vuran hkmdarlk gc onda mevcut deildi; hkmdarn gc onun gz dnmlyle zdelemiyordu. Vc tam da bu nedenden tr, kral celladn hareketini bir af mektubuyle kestii za man ok daha grkemli olarak gzkmekteydi. Olaan du rumda, karar ile infaz arasndaki ksa sre (ounlukla birka saat), affn tamamen son anda gelmesine yol ayordu. Fakat herhalde trenin yava cereyan etmesi, bu olasln hesaba katlmasnn sonucuydu39. Mahkmlar bu olasln gerekle mesini ummakta vc ilerin uzamas iin, daraacnn dibinde b ile baz ifalarda bulunacaklarn iddia etm ekteydiler. Halk byle bir durumu temenni ettiinde, bararak af iste mekte, son an geciktirmeye uramakta, yeil balmumu m
37 F.Scrplon, Code erimine!, 176 7, c. III, s. 1100. B lackstone : "Eer bir sulu lene kadar aslm aya m ahkm olm usa, celladn b eceriksizlii yznden b a z la n tarafn d a n l m d en k u rta rlrsa , e r ifin in fa z y eniletece i aktr, nk karar uygulanm am tr v c eer bu s a h te m erham ete kap lnacak (dursa, b irok ihtilata kap a lm o la c a k tr", Commentaire sur U code crimind al 'Anglclcrre, Fra. ev., 1776, s. 201. C h. Loyseau, Cirr lime* du droit des offices, 1613 y a y ., s. 80-81. Kr. S.P . H ardey, 3 0 O cak 1769, s. 125, basl cilt; 14 A ra. 1779, IV, s. 299; B. A n ch cl, Crimes et Chtiments <u XVIII* siicte, s . 162-163te, bir svarinin gelerek m ahut parm eni getirdii sra d a ok tan daraacnn d ib in e v arm o la n A n to in e B o u llcte ix 'in y k s n ak tarm ak tad r. "Y aasn k ral* d iy e b a g rlm ; BouUcleix m ey h an ey e g t r lm , bu arada ktip onun iin apka dolatrm tr.

38 39

65

hrl a f belgesini getiren habercinin yolunu gzlemekte ve ge rektiinde onun gelmek zere olduu sansn yaratmaktayd (3 Austos 1750'de isyan ederek ocuk karan mahkmlann infaz esnasnda, bir an iin byle olmutur). Hkmdar infaz da yalnzca yasann intikamn alan g olarak deil/ ayn zamanda yasay ve onun intikamnn alnmasn askya ala bilen g olarak da mevcuttur. Ona kar yaplan saldnlan silme karann vermede tek bana olmaldr; yarg iktidann icra etm e iini mahkemelere brakmsa da, bu yetkisini onla ra devretmemitir; bu gc hem cezalan kaldrmak, hem de icra edilmesine izin vermek zere, eksiksiz bir biimde koru m aktadr. Azap ektirm eyi, XVIII. yzylda hl srmekte olan ayinsellemi biimiyle, siyasal bir ilemci olarak kavramak gerekir. Azap ektirme mantken, hkmdann suun yasa ara l y la kendine ulam olmas lsnde cezalan dorudan veya dolayl olarak talep ettii, bunlara karar verdii ve bunlan infaz ettirdii bir cezalandrma sisteminin iinde yer almaktadr. Her yasa ihlalinde bir erimen majestatis vardr ve sululann en knde bile muhtemel bir kral katili yer alm aktadr ve kral katili de kendi hesabna, tam ve mutlak suludan baka birey deildir, nk herhangi bir sulunun tersine hkmdarlk iktidannn zel bir karar veya iradesine saldrmak yerine, hkmdann fizik kiisinde, onun ilkesine saldrmaktadr. Hkmdar katilinin ideal cezas, mmkn tm azaplann toplamn oluturmaldr. Bu sonsuz intikam olacaktr: Fransz kanunlan her halkrda bu cins bir cana varla kar sabit bir ceza ngrmyorlard. Ravaillac'a ve rilen cezay, Fransa'da uygulanan en gaddarlann birbirleriyle birletirerek icat etmek gerekmiti. Damiens iin ok daha dehetlilerini dnmek gerekmiti. Baz projeler ortaya k t, ama bunlar yetersiz bulundu. Bunun zerine Ravaillac sah nesi yeniden ele alnd. Ve eer Guillaumc d'Orange'n katili nin 1584'te intikamn sonsuzluuna nasl terkedildii hatr lanacak olursa, lml kalndn kabul etm ek gerekir. lk

66

gn fokur fokur kaynayan bir kazann bulunduu meydana gtrld, darbeyi indirdii kolu bunun iine sokuldu. Ertesi gn kolu kesildi. Kol ayana dnce o da bunu hemen ayayla daraacnn altna itti; nc gn memeleri vc kol larnn etleri kerpetenle ekildi; drdnc gn kollarnn arkas ve butlan kerpetenle ekildi; ve bylece bu adam birbi ri pei sra onsekiz gn ikence grdH Sonuncu gn tekerlee . baland ve "kundaa sa n ld r. Alt saat sonra hl su istiyor vc bu ona verilmiyordu. Nihayet ruhu umutsuzlua kaplma sn vc kendini kaybetmesin diye, cellattan onun iini bitirmesi ve onu bomas istendi40. Azap ektirmelerin varlnn bu rgtlenmeden baka daha birok eye balandnda hibir kuku yoktur. Rusche vc Kirchhcimer burada, igcnn yani insan bedeninin kendi ne endstriyel tipten bir ekonomide atfedilecek olan yarara vc ticari deere sahip olmad bir retim rejiminin etkisini grm ekte hakldrlar. Ayn zamanda, bedenin "kmsenmesi"nin dc lm karsndaki genel bir tutuma atfta bulun duu kesindir; vc bu tutumun iinde hristiyanla zg deer ler kadar, demografik ve bir bakma biyolojik b ir konum da kefedilecektir: hastalk ve aln yol at ykntlar, saignlann devrevi katliamlar, mthi bir ocuk lm oran, biyo-ekonomik dengelerin narinlii; btn bunlar lm al lm birey haline getirmekte vc evresinde onu btnletir mek, kabul edilebilir klmak vc srekli saldrganlna bir anlam vermek iin yaplan ayinlere neden olmaktayd. Azap ektirme uygulamasnn varln uzun bir zaman srdrm olmasn zmlemek iin, konjonktr olgularna bavurmak da gerekir; ceza adaletini Devrim arefesine kadar ynetmi olan 1670 kararnamesinin, eski fcrmanlann katn baz nok40 Brantm c, M /moirti. La vie d a hommes lvstres, 1722 y-ay., c 11, s. 191192.

67

tatarda daha da arlatrm olduunu unutmamak gerekir; metinleri hazrlamakla ykml devlet grevlileri arasnda, kraln niyetlerini temsil etmekte olan Pussort, Lamoignon gibi baz yarglara ramen bunun byle olmasn dayatmtr; kla sik an ortasnda hl ok sayda ayaklanmann olmas, i savalarn yaklaan uultusu, hkmdann iktidann parla mentolarn aleyhine artrmak istemesi, "kat ceza rejiminin srp gitmesini byk blm itibariyle aklamaktadrlar. Azap ektirmeye ynelik bir ceza sistemini aklamak zere, burada genel ve bir bakma dsal nedenler bulunmak tadr, bunlar fizik cezalarn uzun zaman srmelerini ve olabi lirliklerini, onlara yneltilen itirazlarn zayfln vc ol duka soyutlanm durumda kalmak zelliklerini akla maktadrlar. Ama bu tabann zerinde, onun belirgin ilevle rini ortaya kartmak gerekir. Azap ektirme eer adli uygu lamaya bu kadar derinlemesine ilediyse, bunun nedeni gere i aa kartan ve iktidan gerekletiren unsur olmasdr. Yazlnn szel olana, gizlinin halka ak olana, soruturma srecinin itiraf ilemine eklemlemesini salamakta; suun sulunun gze grnr bedeni zerinde yeniden retilmesine vc oraya geri dndrlmesine olanak vermekte; suun ayn dehet iinde aa kmasn ve kendini iptal etmesini salamak tadr. Aynca mahkmun bedeni hkmdarlk kovuturmas nn yeri, iktidarn da vurumu iin bir demirleme noktas, gler arasndaki benzemezlii belirtmenin frsat haline gel mektedir. leride, gerek-iktidar ilikisinin tm cezalandr ma mekanizmalarnn merkezinde yer aldn ve ada ceza uygulamalarnda da bulunduunu -am a ok baka bir biim altnda ve ok farkl etkilere sahip olarak- grlecektir. Ay dnlanma a onlarn "canavarlklarm iln ederek, azap ektirmeye ynelik uygulamalar kk drmekte gecik meyecektir. Azaplar bizzat yarglar tarafndan da ou za man bu "canavarlk" terimiyle ifade edilmekteydiler, ama burada eletirel bir niyet bulunmamaktayd. "Canavarlk" kavram eski ceza uygulamasnn iinde herhalde azap ek

68

tirme ekonomisini en iyi iaret edenlerden biridir. Canavarlk ncelikle baz byk sulara zg bir karakterdir: bu sulann saldrda bulunduktan doal veya pozitif, tannsa! veya in sani yasalara; bunlarn yol atklar rezaletli grlt patrt ya veya tersine, ilenirken gsterilen gizli kurnazlklar; bu sulann faili ve kurbanlan olanlann mertebe ve statlerine; onlara atfedilen veya yol atklan dzensizliklere; yarat tklar dehet duygusuna atfta bulunmaktadr. te yandan ceza, suu horkosin gzleri nne tm arl iinde sermek 20runda olduu lde bu canavarl yklenmek durumundadr: onu kamuya ak ha!e getiren itiraflar, sylevler ve yaptlar araclyla gn na tamak zorundadr; onu sulununu be denine aalama ve ac biiminde uygulayan trenlerde yeni den retmek zorundadr. Canavarlk cezann, onu gn na kartmak zere azap ektirme halinde geri dndrd suun bir parasdr. Azap ektirme, cezalandrlan eyin gerekli ini oluturan sre iinde yer almaktadr. Ama daha fazlas da vardr: bir suun canavarl, ayn zamanda hkmdara meydan okumann iddetidir; ite bundan tr hkmdann bu canavarl amaya, ona egemen olmaya, onu bir arlkla iptal ederek ona ste gelmeye ynelik bir ilevi olan karl harekete geirecektir. Azap ektirm e sreci iinde hi eksik olmayan canavarlk, demek ki ifte bir rol oynamaktadr: suun ceza ile balantl olmas ilkesi olmasnn yan sra, ce zann sua nazaran daha azgn olmasdr. Canavarlk ayn anda hem gerein, hem de iktidarn gzler nne serilmesini salamaktadr; sona eren soruturmann ayinsel erevesi ve hkmdarn zafer kazand trendir. Ve bu ikisini sulunun bedeninde birletirmektedir. XIX. yzyl ceza uygulamas, gerein "soukkanl" aratrlmas ile cezann iinden tam anlamyla yokedilemeyen iddet arasna mmkn olduunca mesafe koymaya alacaktr. Yaptrm uygulanmas gereken su ile kamusal iktidar tarafndan dayatlan cezay birbirle rinden ayran benzemezlii vurgulamaya zen gsterilecek tir. Gerek ile ceza arasnda artk yalnzca meru bir tutar-

69

lhk ilikisi olacaktr. Yaptrm uygulayan iktidarn artk kendini, cezalandrmaya kalktndan daha byk bir sula lekelememesi gerekmektedir. Verdii ceza konusunda masu miyetini korumas gerekmektedir. "Bu cins ikenceleri yasak lamak iin acclc edelim. Bunlar yanlzca Romallar yneten tal canavarlara laykt"41. Fakat bir nceki dnemin ceza uygulamasna gre, hkmdann azap ektirmesi ile suun ya knlklar, bu esnada "kantlama'' ile ceza arasnda meydana gelen kanma barbarca bir kankltn rn deildi; burada gndemde olan ey canavarln mekanizmas vc zorunlu ba lantlaryd. Cezann canavarca olmas, alakln mutlak g tarafndan ayinsel olarak giderilmesini rgtlyordu. Hata ve cezann birbirleriyle balantl olm alarn vc canavarln biimi iinde birbirlerine balanmalar, belli be lirsiz bir ekilde kabul edilmi olan bir ksasa ksas yasasnn sonucu deildi. Cezalandrma ayinlerindeki belli bir iktidar mekaniinin sonucuydu: etkisini yalnzca beden zerinde do rudan gsterdiini gizlemeyen, ayn zamanda fizik da vurumlaryla kendini ycelten ve glendiren bir iktidar; kural lar vc ykmllkleri, ihlal edilmeleri bir saldn oluturan ve bir intikama yol aan kiisel balar olarak deerlendiren bir iktidar; itaatsizlii bir husumet, onun ilkesi iinde i sa vatan ok farkl olmayan bir ayaklanma balangc sayan bir iktidar; yasalarn neden uygulandn kantlamak zorunda olmayan, ama dm anlarnn kimler olduklarn ve onlan tehdid eden hangi g boalmalarnn bulunduunu gsterme durumunda olan bir iktidar; kesintisiz bir gzetim altnda tut' may salayamad iin, etkisini yenilemeyi kendine zg da vurumtarn parlakl iinde arayan bir iktidar; st ikti dar olma gereini gzler nne ayinsel olarak sererek yeniden g kazanan bir iktidar.

41

C E .d e Pastorct, h km d ar katilleri hakknda, Des lois pinaies, 1790, II,

.61.

70

te yandan, "canavarca" olma aybn tamayan ceza larn yerine "insani olma erefini stlenecek olan cezalarn ikme edilmelerine yol aacak tm nedenler arasnda bir ta nesi vardr ki, hemen zmlenmesi gerekir, nk bizzat azap ektirmenin iindedir: Hem onun ileyiinin unsurudur, hem de srekli dzensizliinin ilkesidir. Azap ektirme trenlerindeki ba kii, bu trenlerin ger eklem esi iin gerek vc dolaysz mevcudiyeti talep edilen halktr. Bilinecek, ama nasl cereyan ettii bir sr olarak ka lacak olan bir azap ektirm enin hibir anlam olamazd. Azap ektirm enin rnek oluturmas yalnzca en kk yasa ihllinin bile gl bir cezalandrlm a tehlikesi tadnn bilincinin uyandrlmas iin deil, aynt zamanda sulunun zerinde iddet uygulayan iktidarn seyri yoluyla bir dehet etkisini harekete geirmesi iin de istenilen biroydi: "Ceza alannda en g nokta cezann verilmesidir: bu srecin amac vc sonudur, ve suluya iyi uyguland laktirde yarataca rnek ve dehetle elde edilen tok rndr"42. Fakat bu dehet sahnesinde halkn rol ikirciklidir. Se yirci olarak arlmtr: gsterilere, suun herkesin nnde itiraf edilm esine davetlidir; kazklar, daraalar, idam di rekleri meydanlarda veya yol konarlarnda kurulmaktadr; ikencedcn geenlerin cesetlerinin, byk bir olaslkla suu iledikleri yer olan noktalarda gnlerce brakld olmak tadr. insanlarn bilmeleri yetmez, gzleriyle grmeleri de ge rekir. nk korkmalan gerekir; ama ayn zamanda nk, ce zalandrmann kefilleri olarak tantk olm alar vc nk belli bir noktaya kadar bu ie katlmalar gerekir. Tank olmak, onlarn sahip olduklar vc stlendikleri bir haktr; gizli tutu lan bir azap ektirme, ayrcalkl kiiye uygulanan ikcnccdir, ve bylesine durumlarn ounda ikencenin tm katl yla uygulanmadndan kuku duyulmaktadr. Kurbann son anda baklardan gizlenmesine itiraz edilm ektedir. Kansn
42 A. Bruntfau,op^t(,,l7l5,birin db!m n n sahifenu m arA 9izn94z .

71

ldrd iin tehir edilen posta idaresi genel veznedar, sonra kalabalktan uzaklatrlm tr: "onu kapal bir arabaya bindirdiler; eer iyi korunuyor olmasayd, onu yuhala yan halktn kt muamelesine kar gvenceye almak zor olurdu'*43. Lescambot kadn asldnda, yz >ir cins tlbentle" gizlenm eye allm tr; "boynunda ve banda bir mendil vardr, bu durum halkn ok mrldanmasna ve onun Lescambot olmadn sylemesine yol amtr"44. Halk ikenceleri ve azap ektirilcnlerin kim olduunu grme hakkna sahip k maktadr45. Bu azap ektirmeye kablma hakk da vardr, uzun uzadya dolatrlan, tehir edilen, aalanan mahkm, suu nun defalarca hatrlatlan dehetiyle birlikte, scyircilcrin hakaretlerine, bazen de saldrlarna sunulmaktadr. Halkn intikam, hkmdann intikamnn iine szmaya davet edil mekteydi. Bu hi de halkn intikamnn kraln intikamnn te meli olmasndan ve kraln halkn kinini kendi dorultusuna yneltmek istemesinden olmamaktayd; bunun byle olmasnn nedeni, kraln "dmanlarndan intikam almaya" giritiinde, halkn yardm etme durumunda olmasndan ve zellikle de bu dmanlan halkn iinde yer aldnda, bu katkda bulunma durumunun artmasndan kaynaklanmaktayd. Sanki halk kra ln intikamna bir "daraac hizmeti" ile katkda bulunmak zorundaym gibi olmaktayd. Bu ''hizmet" eski kararnameler de ngrlmt. Dine kfr edenlere ilikin 1347 tarihli ferm an,buntann "sabah duasndan lm saatine kadar kaza bal olarak tehir e d ile c e k le r in i.v c bunlarn suratna a mur vc dier pisliklerin atlabileceini, ama ta ve dier yara layc eylerin olm ayacan..." ngrmekteydi. "Eer ayn suu tekrar ilerse, ikinci keresinde resmi pazar kurulduu gn de kaza balanmasn ve st dudann yanlarak, dilerinin
43 44 45 S.P .H ard y, c l . , s. 328. T.S. C u eu lcttc, Z k.. R. A n chd, o p .d l., s. 70-71. G iy o tin in ilk k u lla n ln d a , Q ro n tq u e d e P a ris halk h i b ir ey grem ediinden yaknyor v e 'ik en ce yerim izi bize geri verin* diye arla sylyordu. K r., J.L au rence, A Histcrry o f capilal punishment, 1432, s 7 1 vd.

72

grlmesini irade ederiz." Azap ektirm eye bu katl biimi klasik dnemde artk kukusuz, snrlandrlmak istenilen bir hogrden ibaret hale gelmitir: yol at barbarlklardan ve cezalandrma yetkisinde meydana getirdii andrmalar* dan tr. Fakat bu katlm tamamen kaldrlamayacak ka dar azap ekonomisinin iinde yer almaktayd. XVIII. yzyl da hl, Montigny'ye uygulanan ikencelere elik edenleri gibi sahneler grlmekteydi; cellat mahkmu idam ederken, haldeki bahk kadnlar kafasn kestikleri bir manken do latry o rlard 46. Vc arasnda yava yava dolatrdklar sulular halka kar birok kereler ' korum ak gerekmiti -hem rnek, hem de hedef olarak; hem ileriye ynelik bir tehdit, hem d c ayn anda hem vaad edilen, hem de yasakla nan av olarak-. Hkmdar kalabal iktidarnn da vurumuna ararak, kendine ballk iareti haline getirdii id det gsterilerine bir an iin hogr gstermekte, ama bunlara hemen kendine ait ayrcalklarn oluturduu snrlan koy maktayd. Oysa, halk kendini dehete drmek iin dzenlenmi bir gsteri tarafndan cezbedilerek, ite tam bu noktada ceza landrc iktidara ynelik reddini ve bazen de isyann hz landrabilir. Adaletsiz olarak kabul edilen b ir infaz engelle mek, bir mahkmu cclladn elinden ekip alm ak, onun affedil mesini zor kullanarak salamak, cellattan daha sonradan iz lemek ve onlara saldrmak, yargtan lnetlcm ck ve karar lara kar grlt patrt kartmak; btn bunlar azap ek tirme ayinlerini ou zaman kuatan, onlann iinden geen ve onlar sarsalayan halk hareketlerinin iin d e yer alm ak tadrlar. 8u durum tabii ki mahkmiyetlerin ayaklanmalara kar verildii hallerde sklam aktadr: Kalabaln, isyan ettikleri kabul edilen mahkmun infazn nlemek istedii ocuk karma olaynda byle olmutur; bunlar "daha az k ve korunacak geit yeri olduu iin Saint-Jean mezarlnda
46 T.S.Cucutctte, Zikr. R-Andd, $. 63. OUy 1737de gemekledir.

73

m ittr lyur.tmyorlard51. te ancak adaletin kendini hal* km om m lc da vurduu yerde, halkn tank ve adeta bu ada lelin yardmcs olarak davet edildii yerde mdahale ede bilmekte ve bunu ancak fizik olarak yapabilmekteydiler: ce zalandrma mekanizmasnn iine zorla girmek ve onun etki lerini yeniden bltrmek; cezalandrma ayinlerinin iddeti ni baka bir ynde yeniden balatmak. Cezalar arasnda top lumsal snflara gre fark olmasna kar alkant: 1781'de Champr ky papaz oralarn senyr tarafndan ldrl mt ve bu adam deli olarak yutturulmaya allyordu: "papazlarna an bal olduklarndan tr fkeye kaplan kyller, nce senyrlerine kar her trl arla bavurma ya hazrm gibi grnerek, atoyu yakacakm gibi yapm lard... Herkes, bu kadar korkun bir cinayetin cezalandrlma olanaklarn ortadan kaldran bakanln hogrsne kar haykryordu"52. Sk meydana gelen ve fazla ar saylmayan sulara (kaps krlarak girilen evden yaplan hrszlk gi bi) verilen ok ar cezalara kar da alkant; veya hizmet ilerin yaptktan hrszlk gibi toplumsal konumlara bal olan baz yasa ihlllerini cezalandran baz cezalara kar alkant; bu sua verilen lm cezas ok fazla memnuniyetsizlie yol amaktayd, nk hizm etiler ok saydaydlar, bylesine bir konumda masumiyetlerini kantlamalan gt, patronlannn kt niyetine kolaylkla kurban gidebilirlerdi ve bylesine durumlara gz yuman baz efendilerin hogrs, sulanan, mahkm edilen ve aslan hizmotkrlann bana ge lenleri ok daha haksz klmaktayd. Bu hizmetilerin infaz lar ou zaman itirazlara yol amaktayd53. 1761'de Pariste, efendisinden ynl bir kuma paras alan bir hizmeti kadn iin ufak bir ayaklanma olmutu. alnan eyin geri verilme sine ramen yalvarmalara ramen efendi ikyetini geri al

s
52 33

C .D u p aty, Mfrnoirts pour trots hommes condamnis i la rove, 1786, s. 247. S.P.H ardy, 14 O cak 1781, c IV, s. 394. Bu d n s m ahkm iyetlerin yaratt m em nuniyetsizlik konu sund a, kr., H ardy, c.1, s. 31 9 ,3 6 7 ; c. III, s. 227-228; c IV, s. 180.

76

may istem em iti: infaz gn mahalleli aslmay engellemi, tccarn dkknn istila etmi, buray yam alam h: H iz meti sonunda affedildi; fakat kt efendiyi inelerle delik deik eden bir kadn yl srgn cezasna arptrld*4. XVIII. yzyla ilikin olarak, aydn kamu oyunun filozof lar ve baz yarglarla -C alas, Sirven, La Barre valyesibirlikte m dahale ettii byk adli olaylar bilinm ektedir. Ama ceza uygulamas etrafnda meydana gelen u halk hare ketlerinin tmnden daha az sz edilmektedir. Nitekim, bu hareketler bir kentin, bazen de bir mahallenin leini nadi ren amlardr. Ancak gene de gerek bir neme sahip olmu lardr. Ya bu alttan kaynaklanan hareketlerin yaylmas d a ha iyi konumdaki insanlarn dikkatini ekerek, onlann da katlmalaryla yeni bir boyut kazanmalanndan tr (Devri mi nceleyen yllar esnasnda, 1785'te babasn ldrdne yanl olarak kanaat getirilen Catherine Espinas; Dupatynin onlar iin 1786'da nl muhtrasn yazd Chaumont'da te kerlee gerilen kii, veya Rouen parlamentosunun 1782*de zehirle adam ldrm e suundan yaklmaya mahkm ettii, ama cezas 1786da hl infaz edilmemi olan u Marie-Franoise Salm on olaylar byle olm utur), ya da zellikle, bu alkantlarn ceza adaletinin ve onun rnek olm as gereken da vurumlannn etrafnda srekli bir kaygy beslemelerinden tr bu nem e sahip olmulardr. Daraalannn evresinde skneti salamak iin ka kere "halk iin zc** nlemlerin ve "otorite iin aalayc" tedbirlerin alnm as gerekm itir*5. Byk ceza gsterisinin, bizzat bunun ynelik olduu ki iler tarafndan tersine dndrlme tehlikesini tad iyice grlmekteydi. kencelerin yaratt byk dehet, fiili du rumda yasad ocaklan tututurmaktayd: nfaz gnlerinde almaya ara veriliyor, meyhaneler doluyor, yetkililere k fr ediliyor, cellad a, m uhafzlara ve askerlere hakaretler
54 55 A ktaran (LA nchel, c.226. M arquis d 'A rg en so r, c IV, s. 241.

77

veya talar frlatlyordu; ya kurtarmak, ya da daha acm a sz bir ekilde ldrmek zere mahkm ele geirilmeye al lyordu; kavga ediliyordu ve hrszlar iin daraac evresin deki bu iti kak ve meraktan daha iyi hibir frsat km yordu5*. Ama zellikle - v e bu sakncalar ite bu noktada siya sal bir tehlike haline gelm ekteydiler-, halk en ok, suu i ren ve iktidar yenilmez olarak gsterme durumunda olan bu ayinler esnasnda kendini cezaya arptnlanlara yakn his setmekteydi; kendini en ok bu anlarda, tpk mahkmlar gibi ne dengesi, no de ls olan yasal bir iddetin tehdidi altnda hissetmekteydi. Halkn bir tabakasnn tmnn, bizim kk sulular adn vereceklerim izle -serseriler, sahte dilenciler, kt fakirler, yankesiciler, yataklk edenler ve alnt mal satanlar- olan dayanmas olduka srekli bir ekilde da vurulmutur: Polis kuatmalanna direnme, muhbirlerin peine dlmesi, gzcler veya dedektiflere saldr gibi olaylar bu duruma tanktk etmekteydiler57. Oysa, ceza ve polis bask snn amac haline gelmekte olan nokta, bu dayanmann knlmasyd. Ve ite bu azap ektirme treninden, iddetin ani den tersine dnebildii bu belirsiz bayramdan, hkmdarn iktidarndan daha ok bu dayanmann glenmi olarak k mas tehlikesi vard. V e XVIII. yzyl ve XIX. yzyl sla hatlar, infazlarn sonuta halk yalnzca korkutm akla kalm adklarn unutm ayacaklardr. Bu slahatlarn ilk feryatlarndan biri bunlann kaldrlmas ynnde olmutur. Azap ektirm e oyununda halkn mdahalesiyle ortaya kan siyasal sorunu ereveleyebilmek iin iki sahnenin 2 ikredilmcsi yeterli olacaktr. Bunlardan biri XVII. yzyln so nunda meydana gelmitir; olay Avignon'da gemitir. Burada canavarlk tiyatrosunun balca unsurlan karmza yeniden kmaktadr; Cellat ile mahkmun fizik arpmalar, del lonun tersine dn, halkn celladn peine dmesi, mahk
56 57 Hardy buna ilikin birok rnek aktarm aktadr, rn e in , ceza tem eninin bir infaz seyretm ek iin yerletii evdeki u byk hrszlk, s. IV, s. 56. Kr. D.Richct, La France Moderne, 1974, s. 118-119.

78

mun isyan ile ceza makinesinin iddetle tersine dndrlmesi sayesinde kurtarlmas. Picrre du Fort adndaki bir katilin aslmast sz konusuydu. "Ayaklan basamaklarda" birok ke reler "birbirlerine dolanmt" ve onu bolukta sallandrmak mmkn olmamt. "Celladn onun ceketinin nn at ve dizinin altyla midesine ve karnna vurduunu grnce; halk ona ok fazla ac ektirdiini grnce ve hatta onu bir sngyle boazladn sanmea... kenceden geene kar merhamet ve cellada kar duyulan fkeden heyecanlanarak, ona ta att lar ve ayn anda cellat iki merdiveni aarak ikenceden gee ni aaya att ve omuzlarnn zerine atlayarak onu ezdi, o srada bu celladn kars mahkmun ayaklarn direin altn dan ekiyordu. Ayn anda onun azndan kan gelmesine neden oldular. Fakat ona ynelik ta yamuru artt, hatta aslmn kafasna gelenleri bile oldu, bu da cellad merdivene koarak, hzla aa inmeye zorlad, o kadar hzla indi ki, merdivenin ortasndayken dt ve yere ncc kafas arpt. Bunun zerine halk ona saldrd. Elinde sngs olduu halde ayaa kalka rak, kendine yaklaanlar ldrecci tehdidini savurdu; fa kat birka kere dp kalkp iyi dvt, ayda tamamen amura buland ve nefes nefese kald ve halkn byk bir he yecan ve fkesi iinde niversiteye kadar ve buradan da Cordclier mezarlna kadar srklenerek gtrld. Ua da iyi dvt, kafas vc vcudu yaralanmt, gtrld hastane de birka gn sonra ld. Bu arada baz yabanc ve tannmadk kiiler merdivene karak aslm n ipini keserlerken, dier leri dc byk bir Miserere duas sresince asl kalm olan bu kiiyi aa aldlar. Ve ayn anda direk devrildi ve halk cel ladn merdivenini paralad. ocuklar direi byk bir ace leyle Rhne'a tadlar". Mahkma gelince, "adaletin eline gemesin diye onu bir mezarla, "ve buradan da Saint-Antoine kilisesine" tadlar. Bapiskopos onu affetti, hasta neye naklettirdi ve grevlilerin ona ok zel bir bakm gs termelerini istedi. Tutana kalem e alan kii son olarak unu eklemektedir: "Orada yeni b ir elbise, iki ift orap, ayak-

79

kablar yaptrdk, onu tepeden trnaa yeniden giydirdik. Meslekdalanmzdan kimi gmlekler, kimi am ar, kimi el diven, kimi de bir peruka verdi"58. Dier sahne, bir yzyl sonra Paris'te meydana gelmitir. 1775'tc, buday isyannn ertesinde olmutur. Halk arasndaki an gerginlik, "temiz" bir infaz beklentisi yaratm tr. Daraac ile zenle uzakta tutulan halkn arasnda ift sra asker, bir yandan yaplacak infaz, dier yandan da mmkn bir isyan gzetim altnda tutmaktadr. Balant kopmutur: Halka ak azap ektirme, ama bunun iindeki seyirlik ksm etkisizletirilmi veya daha dorusu soyut bir korkutma hali ne indirgenmitir. Adalet bo bir meydanda, silahtann gl gesinde, anya kamadan infaz yapmaktadr. ldrdn gsteriyorsa da, bunu yukandan ve uzaktan yapmaktadr: 18 ayak uzunluundaki iki direk ancak leden sonra saat te dikildi ve herhalde bu i byk bir ders olsun diye yapld. Grve meydan ve btn evre saat ikiden itibaren eitli svari veya piyade birliklerine mensup takmlar tarafndan tutulmutu; svireliler ve Fransz muhafzlar buraya alan caddelerde devriye gezmeyi srdryorlard, infaz srasnda Grfcve'e kimse sokulmad ve evrede askerlerin ifte bir saf oluturduklan, tfeklerine snglerini takm olarak srt srta durduklan, bylece bir srann meydann dna bakarken, di erinin de iine bakt grlmekteydi; iki talihsiz yol boyun ca m asum olduklarn haykryorlar ve m erdiveni kar larken de ayn itiraz srdryorlard"59. Azap ektirme ayi ninin terkedilmcsinde, acaba mahkmlara kar duyulan in sani duygulann ne gibi bir rolleri olmutur? Bu ikircikli ayin lerin etkisi karsnda, iktidar cephesinde her halkrda siyasal bir korku olumutur.
58 L D u h a m e l, U s extcutions capitles d Aoignon au XVHU siicle, 1890, s. S* 6. Bu d n sten sah n d erc XIX. yzylda h il rastlanm tr. J . C a u ra tce , A History o f c&pit&l punishmmt, 1932, s. 195-198 ve s. 56*da bunlardan bazlarn zikretm ektedir. H ardy, c. III, 11 Mays 1775, s. 67.

59

80

Bu cinsten bir kaypaklk, "daraac sylevi" denilebile cek eyin iinde atka grlebilmekteydi. nfaz ayini mah kmun sululuunu, halkn nnde itirafta bulunarak, yafta tayarak ve hi kukusuz onu zorladklar aklam alar y a parak iln etm esini gerektiriyordu. nfaz esnasnda ona ay rca bir de konuma frsat verilmekteydi; bu konumay su suzluunu haykrmak iin deil, suunu ve mahkm edilmesi nin adil olduunu onaylamak iin yapmas gerekiyordu. Kro nikler bu cins sylevlerden bir srsn aktarm aktadrlar. Bunlar gerek sylevler midir? Belli sayda rnek itibariyle kesinlikle yle. Daha sonra rnek ve tevik olutursun diye dolatnlan yapay sylevler mi? Kukusuz bu cinsten olanlar ok daha fazladr. rnein, XVIII. yzylda Brtanya'daki nl etenin reisi olan Marion Le G offun lmne ilikin ola rak aktanlanlara ne kadar inanlabilir? Daraacnn ze rinden yle bard sylenm ektedir "Beni iiten babalar ve anneler, ocuklannza iyi baknz. Onlar iyi eitiniz; ocuk luumda yalanc ve tembeldim; ie alt liard deerinde bir b ak alarak baladm ... Daha sonra erileri, s r tccarlann soydum, nihayet bir hrsz etesini ynettim ve ite bu yzden buradaym. Bunlan ocuklannza anlatnz ki, hi o l mazsa onlar iin m ek olsun**0. Bylesine bir sylev, terimle rine varncaya kadar, halka ynelik edebiyatn iinde gele neksel olarak grlen ahlka o kadar yakndr ki, ancak dz mece olabilir. Fakat "bir mahkmun son szleri" gibi bir trn varl bal bana anlamldtr. Adalet, kurbannn maruz kald ikenceyi bir bakma gerek haline getirm esine ih tiya duym aktayd. Suludan, suunun irenliini iln ede rek, kendi cezasn kendinin onaylamas istenmekteydi; tpk kez katil olan Jean-Dominique Langlade'a yapld gibi, ona "hepiniz Avignon kentinde yaplan korkun, iren ve
(60) Corre, Documents de crimbdogie rttrospeetive. 1896, s. 257.

81

alanacak eylemimi dinleyiniz, kutsal dostluk hukukunu in sanlk d bir ekilde ineyerek bu kente braktm an i rentir" dcdirtilm ektedir*2. Halk arasnda dolaan, olay an latan tek yaprakik yazlar vc lm destanlar, belli b ir ba k asndan davann devamdrlar; veya bunlar, azap ek tirmenin gizli ve yazl gerei ceza usulnden sulunun bede nine, hareketine vc sylevine geirdii u mekanizmay sr drmektedirler. Adaletin gerek zerinde temellenmek iin, bu cips dzmece sylevlere ihtiyac vard. Kararlan bylccc, bunlarn alnmasndan sonra ortaya kan tm bu "kantlar" la evrelem ekteydi. Su yklerinin ve iren hayat hikye lerinin, davann balamasndan nce ve ok hogrl oldu undan kukulanlan bir adaleti zorlamak zere, tamamen propagandaya ynelik olarak yaynlandklar da olm aktay d. ltizam Kumpanyas kaaklar gzden drmek zere, onlarn sularn anlatan "bltenler" yaynlamaktayd. 1768 de, bir etenin ba olan Montagnc adndaki birine kar tek yaprakl yazlar datlm aktayd, bizzat bunlan yayna ha zrlayan kii yle demekteydi: "Gereklikleri olduka ku kulu baz hrszlklar onun zerine ykld...; Montagne vahi bir hayvan, avlanmas gereken ikinci bir srtlan olarak g s terildi; Auvergnelilcrm kafas kzgn olduundan bu fikir tuttu"62. Fakat bu edebiyatn kullanm gibi, etkisi de kaypakt. Mahkm, geni lde sergilenen bu sulann ap ve bazen de gecikmi olarak getirilen pimanlk yznden kahramanla trlm oluyordu. Yasaya kar, zenginlere, gllere yarg lara, vergi memurlarna veya gzetleme noktalarna kar, il tizama ve grevlilerine kar, insanlarn iinde kendini ko laylkla tandklar bir kavga yrtm olarak gzkyordu. ln edilmi sulan, karanln hergn koruduu minik m cadeleleri destan haline gelecek kadar geniletiyorlard.
61 62 Z ikr., Duham el, *. 32. P u y -d c-D m c arivleri. Z ik r. M .Juillard, Brigandage el conlrebante en haute Auoergne au XVUle scle, 1937, s. 24.

82

Eer mahkm pimanlk getiren, karan kabul eden, sularn dan tr tanrdan ve insanlardan zr dileyen bir ekilde grnrse, onun annm olduu kabul edilmekteydi: kendi tarznda bir aziz gibi lmekteydi. Fakat onun ann meydana ge tiren yenilmezliiydi: ikenccler esnasnda teslim olm aya rak, hibir iktidarn krmay baaramada bir g gster mekteydi. "nanlr gibi gelm cyccck ama, infaz gn beni su umu halkn nnde itiraf ederken heyecansz olarak grd ler, sonunda armhn zerine hibir korku belirtisi gsterme den oturdum"63. Kara kahraman m, yoksa uzlamaya varan sulu mu; gerek hak savunucusu mu, yoksa boyun egdirilmesi olanaksz g m; haik efsanelerinin, sylentilerinin, alma naklarn, mavi kitaplklarn (Fransa'da X V III. yzylda halka dnk edebiyat yaynlarnn gene! ad MAK) sulusu, grnte izlememesi gereken rnein ahlk altnda, btn bir arpma ve mcadele belleini kendinde tamaktadr, ldkten sonra, anlan erefli bir ekilde saklanan vc mezar lar saygyla korunan, bir cins aziz haline gelen mahkmlar grlmtr64. Bunlardan bazlarnn adeta tamamen olumlu kahraman tarafna getikleri grlmtr. Bunlardan bazla r iin an ve irenliin birbirlerinden ayr eyler deil de, tersine dnebilir bir ehre iinde uzun sre birarada kalan ey ler olduu grlmtr. Baz nde gelen ehrelerin65 evresinde oalan btn bu su edebiyatnn iinde kukusuz ne saf halin de bir "halkn ifadcsi"ni, ne d c yukardan gelen uyumlu bir propaganda vc ahlkiletirme giriimini grmek gerekir; bu
63 64 Avignon'da 12 N isan 1768'de infaz edile J.D. Langlade'n yaknmas. Brtanya'da 1740*a doru infaz ed ilen Tanguy'nln rnei byle olmutur. M ahkum edilm eden nce, g n ah kartcsnn em ri zerine uzun bir tvbeye balad dorudur. S iv il adalet ile dinsel kefaret arasnda bir atm a m ? Bu konuda bkz. A .C orrc, op.cit., s. 21. corrc, Trevedy, U n t Promenade d la montegne de juUice et i la tombe T a n g u y 'y c a tf yapm ak ladr. R.Mandrou'nun iki byk dedikleri: Cartouehe v e M an d r in, bunlara Cuil* lerl'yi d e eklem ek g erekir; De la culturt populaire au t XV!le at XVtlle siM et, 1964, . 112. Ingiltere'de Jo nathan VVd, Ja ck Sheppard , Claude Duval olduka benzer bir rol oynam lard.

65

83

edebiyat ceza uygulamasn kuatan iki unsurun karlatk lar yerdi; su evresinde, bu sua verilen ceza ile onun ans arasndaki mcadeieninin cereyan ettii bir cins cepheydi. Bu anlatlanlarn baslabilm i ve datlabilm i olm alarnn ne deni, tam da onlardan ideolojik denetime ynelik etkilerin beklenmi olmas**, bunlann kk tarihin geree yakn y kleri olm alardr. Ancak bunlann bu kadar dikkate aln m olmalarnn, halk snflarna ynelik temel okum a paralannn iinde yer alm olm alannn nedeni, bu snflarn bu eserlerde yalnzca anlar deil, ayn zamanda destek nok talar buluyor olm alardr; "m erak"tan kaynaklanan ilgi, ayn zamanda siyasal bir ilgidir. Bylece bu m etinler ak tardklar olaylar, verdikleri yank ve "nl" olarak ifade edilen bu sululara atfettikleri an, ve herhalde bizatihi kul landklar kelimeler iinde, iki ehreli sylevler olarak oku nabilir ("talihsizlik", "irenlik" gibi kategorilerin veya "nl, "alanas" gibi nitelemelerin "Gallieri ve arkadala rnn hayat, byk hrszlktan ve kurnazlklannn ve a lanas ve talihsiz sonlarnn yks" gibi anlatlardaki kul lanmn incelemek gerekirdi67. Azap ektirilen kiinin bedeni boyunca, mahkm eden ik tidar ile tank katlm c, bu infazn muhtem el ve "knt yapan'* kurban olan halkn karlatktan "daraac heye canlar" n da herhalde bu edebiyata yaklatrmak gerekir. Koskoca bir sylev kitlesi, ayinselletirm ek istedii iktidar ilikilerini iyi kanalize edemeyen bir trenin izinden koarak ayn atmaya gs germiti; sulann sulunun lmnden sonra iln adaleti hakl kartyor, ama ayn zam anda suluyu anl klyordu. Bu yzden slahatlar, ksa b ir sre sonra bu yaprak halindeki anlatlarn iptalini istediler68.
66 67 A lm anaklarn, lek yap raktk destanlarn vs. basm v c datm ilk e ola rak sk bir d enetim e tabi kalnm t. Bu balk N orm andiya M avi kitaplnda old uu k ad ar T royes'daknde d c bulunm aktadr. K r., R. Holot, La Bbliothiaue btcue en Normande, 1928. rnein bkz. Lacretelle: b iz e ileyen bu gl d u y g u lan tatm in etm ek.

68

84

Gene bu nedenle, biraz da yasadlm kk v gndelik des tanlarnn roln oynayan eylere kar halkn byk bir ilgi si bulunmaktayd. Buradan kaynaklanan b ir olgu olarak, hal kn yasadlm n siyasal ilevi deitike, bunlar da nem lerini kaybetmilerdir. Bunlar, tamamen baka bir su edebiyatnn gelimesi lsnde yok olmulardr: bu suun yceltildii bir edebi yattr, ama bu yceltme suun bir gzel sanat olmasndan, su un istisnai doasndan tr bir eser olmasndan, suun gllerin v e iktidar sahiplerinin canavarln aa kart m asndan, haydutluun hl ayrcalkl olm ann bir biimi olmasndan tr yaplmaktayd: kara romandan Quincey'ye veya Otrartto atosu 'ndan Baudelaire'e kadar, suun koskoca bir estetik olarak yeniden yazl vardr, bu ayn zamanda sululuun kabul edilebilir biim ler altnda sahiplenilmesidr. Bu grnte, suun genelliinin ve yceliinin kefidir, bundan tr, yceliin de su ilemeye hakknn olduunun ve hatta suun gerekten byk olanlann tekelci olarak sahip ol duklar ayrcalk haline geldiinin iddia edilm esidir. Gzel cinayetlcr, yasad alann kk adamlarnn harc deildir. Polisiye edebiyata gelince, Gaboriau'dan itibaren, bu ilk yer deitirm enin peinden gitm itir: hileleri, kurnazlklar, ze ksnn an keskinliiyle sunduu sulu, kendini kuku duyulam ayacak bir konuma getirm itir; ve iki yksek zek -k atilinki ve dedektifinki- arasndaki m cadele, arpmann esas biimini oluturacaktr. Sulunun hayatn ve yapt k tlklerin ayrntlarn veren, sularn kendiliinden itiraf edilen bir biimde sunan ve ekilen azaplan yayp dken u anlatlarn iyice uzanda kalmaktadr: olaylarn veya iti rafn sergilenmesinden yava bir keif srecine; azap anndan
byk bir rnein brakt izlenimi derinletirmek iin bu korkun y klerin dolamna izin verilmekte, halk airleri bunlar ele geirmekto ve bunlarn nn heryere yaymaktadrlar. Bu aile birgn kapsnda, oullarnn sularn vc uradklar ikencelerin slendigini duymak tadr." Discours sur Us peines infamantes, 1784, s. 106.

85

aratrma safhasna; iktidarla olan fizik arpm adan sulu ile dedektif arasndaki entelektel mcadeleye geilm itir. Polisiye edebiyatn domasyla ortadan yokolan yalnzca tek sahifelik su destanlar deildir; ayn zamanda kyl caninin an ve azabn karanlk bir ekilde kahramanlatrlmas da yokolmutur. Halk ocuu imdi, ince gereklerin hasm ola mayacak kadar basit kalmtr. Bu yeni edebi tr iinde artk ne halk kahramanlan, ne de byk infazlar vardr; sulular burada kt, ama aklldrlar; ve ar ceza verilirse, bunun iinde ac ekmenin yeri yoktur. Polisiye edebiyat, suluyu evreleyen parlty baka bir toplumsal snfa aktarm ak tadr. Gazeteler ise gndelik olaylar bal altnda,, sulan ve bunlarn cezalandmlmalannn tekdzeliini destansz bir ekilde ele alacaklardr. Paylam yaplm tr; halk sulanndan duyduu eski gururundan vazgesin; byk cinayetler bilgelerin sessiz oyunu haline gelmitir.

86

n
CEZA

BRNC AYIRIM GENELLEM CEZA

"Cezalar lml ve sularla orantl olsunlar, lm cezas yalnzca cinayet ileyenlere verilsin ve insanl isyan ettiren azap ektirm eler kaldrlsn"1. Azap ektirm elere kar olan itirazlar, XVIII. yzyln ikinci yarsnda her yerde kar mza kmaktadrlar : hukuk felsefecileri ve kuramclarnda; hukukularda, yasa adamlarnda, meclislerdeki kanun koyu cularnda. Baka ekilde cezalandrmak gerekir: hkmdarn mahkumla olan bu fizik arpmasn bozmak; hkmdarn in tikam ile halkn zaptedilen fkesinin azap ektirilen ve cel lat araclyla olan gs gse mcadelesini zmek gere kir. Azap ektirme abucak dayanlamaz hale gelmitir. Eer tiranl, arl, intikam tutkusunu ve "gaddar bir cezalan drma zevkini"2 ak ettii iktidarn cephesinden baklacak
1 Krallk kam laryas ikyet d efterlerinin a zap ektirm eler konusundaki konum larn 1789'da byle zetlem ekted ir. Kr, E. S elig m an , La ju stkt $ou$ la Rivolution, C .I 1901, v e A D esjard in, Les Cahiers des Etats g M ra tu et la justice crimintlle, 1883, s .13-20 J. Pction d e V illeneuve, Kurucu m eclisteki nutku. Parlamento arivleri, c. XXVI, . $41.

89

olursa, isyan ettiricidir. Umutsuzlua denler ve buna ramen hl "tanry ve ellerine dme benzedii yarglarn"3 kutsamas beklenen kurban asndan bakldnda, utan ve ricidir. Kraln iddeti ile halkn iddetinin birbirlerine kar burada bulacaklar destek nedeniyle, her halkrda tehlike* tidir. Egemen g bu canavarca rekabette, bizzat kendinden kaynaklanan bir meydan okuma olduunu ve ona birgn kar lk verilebileceini gremiyormua benzemektedir: 'kann oluk gibi aktn grm eye" alan halk, "intikam n ancak kanla alnabileceini" abuk renmektedir4. Birok hasmane kuatmaya konu olan bu trenlerde, silahl adalet ile tehdit edilen kurban arasndaki lszln birbirlcriyle kesitik leri grlmektedir; Joseph de Maistre bu ilikide, mutlak ikti dann temel mekanizmalarndan birini bulacaktr: cellat, h kmdar ile halk arasndaki dili grevini grmektedir ; onun tad lm , serf haline getirilm i kyllerin Saint-Petersburg'u bataklkiann vc salgn hastalklann zerinde ina ederken tadklar lm gibidir: bu lm evrensellik ilkesid ir ; despotun tekil iradesini herkes iin bir kanun ve bu yokedilen bedenlerin herbirini devletin yaps iin bir ta haline getirmektedir; masumlara darbe indiriyor olmasnn bir nemi yoktur! X V III. yzyl slahatlar raslantsal ve ayinsel olan bu ayn iddetin iinde bunun tersine, iktidann meru kul lanmn aan eyleri ifa etmilerdir: bunlar birbirlerini da vet etm ektedirler. ifte tehlike. Ceza adaletinin artk inti kam alm ak yerine, cezalandrmas gerekir. Ikencesiz bir ceza konusundaki bu ihtiya nce gnlden gelen bir lk veya fkeli bir haykn olarak ykselmitir: katillerin en beterine bile ceza verilirken, onda en azndan bireye kar sayg duyulmas gerekmektedir. "lnsanl"na. XIX. yzylda birgn gelecek, sulunun iinde kefedilen bu "insan" mdahalenin hedefi, dzelttiini ve dntrdn
3 4 A. Boucher d 'A fg , Observations sur Us kris criminetles, 1781^.125. Lad&ze, K urucu meclisteki nutku, 3 Haziran 1791, Parlamento arivleri, c X X V I.

90

iddia ettii nesnesi, bir sr garip bilim ve uygulamann alan -"cezaevleri bilim i", "subilim "- haline gelecektir. Fakat bu Aydnlanma dneminde insann azap ektirm enin barbarl nn karsna konulmas, hi de pozitif bir bilginin temas olarak deil de, hukukun sn n olarak olm aktadr: ceza landrma yetkisinin meru snn. Eer onu dntrmek isti yorsa, onda ulamas gereken. Noli me langere . Hkmdarn intikam na dur denilen noktay belirlem ektedir. Islahatlann daraac despotluuna kar geerlik kazandrdktan "insan" da bir l-insan'dr: am a nesnelerin deil de, iktidann ls. Demek ki sonn vardr: bu stnr-insan geleneksel ceza uygulamasnn karsna nasl konulmutur? Islahat ha reketinin nasl byk ahlki merulatrma noktas haline gelm itir? Azap ektirm e karsnda herkesin duyduu bu dehet ve "insani" olacak cezalar konusunda neden bylesine bir srar vardr? Veya ayn anlam a gelmek zere, yumuak, hale getirilm i cezalandrm a sistem i talebinin her yerinde mevcut olan bu iki unsur, tek bir strateji halinde birbirleriyle nasl eklem leeceklerdir? Byk "slahatlar" -B eccaria, Servan, Dupaty veya Lacretelle, Duport, Pastoret, Target, Bergasse, ikyet defter leri yazarlar veya Kurucu m eclis yeleri-, XVIII. yzyln sonlannda bile bunu artan bir katlkla hl reddetm ekte olan adli bir aygta ve "klasik" kuramclara bu yumuakl dayatm olmalanndan tr ana garkedilmilerdir5. Ancak bu slahat, tarihilerin yaknlarda adli siciller de yaptktan incelemeler sonucunda ortaya karttklan bir srecin iine yerletirm ek gerekir: cezalann XVIII. yzyl sresince gevemeleri veya daha kesin olarak, bu dnemde sulann iddetlerinin azalma benzedii ve bu arada bunun karl olarak cezalann younluklanmn bir blmn kay bettikleri, ama bunun artan mdahaleler sayesinde gerek

z e llik le k r., M u yart d e V ou g lan s ile B eccaria a ra sn d a k i polem ik, fUfutaton du TraiM des dits et des p ein a, 1766.

91

letii ifte bir hareket. Nitekim XVIII. yzyln sonundan itibaren kanl sularda ve genel olarak da fizik saldnlarda byk bir azalma kaydedilmektedir; mlkiyete kar sular iddetli sulann yerini alyora benzemektedirler: hrszlk ve dolandrclk bayra cinayet, yaralama vc darptan al maktadrlar; en fakir snflarn yaygn, frsatlara bal, ama sk olan sululuunun yerine snrl ve "becerikli" bir sululuk nbeti devralmtr; XVII. yzyl sululan "bitkin, iyi bes lenemeyen, anlk, fkesi burnunda, yaz sululandtr"; XVIII. yzylnkilcr ise "hesapl kitapl, ok bilm i, kurnaz, hin olu hindirler", "marjinallerin*' sululuu6; son olarak da suun i rgtlenmesi deimektedir: byk haydut eteleri (kk silahl rgtler halinde ortaya kan yamaclar, iltizam g revlilerine ate aan kaak eteleri, birlikte serserilik eden terhisli veya kaak askerler) zlme eilimine girmilerdir; bunlar kukusuz daha iyi takip edildiklerinden tr, gze batmamak iin klmek zorunda kalmlardr -ou zaman bir avu insandan daha fazla deillerdir-, daha kaamak ilerle, daha az g gerektiren ve katliama urama tehlikesi daha az olan ilerle yetinmektedirler. "Byk etelerin fizik olarak tasfiyeleri veya kurumsal adan zlmeleri.... 1755 ten sonra, artk bireyci olarak ortaya kan veya soyguncular ile hrszlardan oluan tm kk gruplann ii haline gelen bir mlkiyet kart sululua serbest alan brakm tr: bu gruplann mevcudu drt kiiyi gememektedir"7. Btncl bir hareket, yasadlt bedene ynelik saldnlardan, mallara ynelik az veya ok dorudan saldnlara dndrm; ve "kit le sululuundan", byk blm itibariyle profesyonellere ait olan "ular ve marjlar sululuuna doru bir geie neden ol mutur. Demek ki herey sanki sulann tedrici bir ekilmesi olmuasna -"insan ilikilerine egemen olan gerilimlerin gev emesi... iddet atlm lannn daha iyi denetlenm esi"-6 vc
6 7 8 P. Chaunu, Annales de Nomandie ,1962, a. 236 v c 1966, . 107*108 E. Lo R oy-Ltdurlc, in, Contrepomt, 1973 N.VV. M otgcnscn, Aspects de la soeieU augeronne aux XVII e et

XV/// e

92

sanki yasad uygulamalar beden zerindeki basklarn ken diliklerinden geveterek, baka hedeflere ynelmilermi gibi cereyan etmektedir. Yasalarn yumuamasndan nce su larn yumuamas, te yandan, bu dnm onun snrlan iinde yer alan birok sreten ayrmak m m kn deildir; ve ncelikle de, P. Chaunu'nn kaydettii zere, ekonomik bas klar oyunundaki bir deimeden, hayat dzeyindeki genel bir ykselmeden, yksek bir nfus artndan, zenginliklerin ve mlklerin artndan ve "bunun bir sonucu olan gvenlik ih tiyacndan" ayrmak m m kn deildir9. Aynca, XVIII. yz yl boyunca metinlerin birok noktada katln artrd adaletin belli bir arlamas farkedilmektedir. Ingiltere'de XIX. yzyln banda tanmlanan 223 idam lk sutan 156's son yzyl boyunca yrrlkte olmulardr1 ; Fransa'da serseri 0 lie ilikin yasalar XVII. yzyl boyunca birok kereler yeni lenmi ve arlatrlmtr; adaletin daha sk ve daha zenli olarak uygulanmasyla, eskiden elinden kamasna da ha kolayca gz yumduu koskoca bir kk sululuu gndeme alma eilim ine girilmitir: '(adalet) XVIII. yzylda nisbi skl artan hrszla kar daha kat olm u ve ona kar artk burjuva snf adaleti edasna brnmtr n ; rgtl ve
sUclet , 1971. Daktilo tez, 326. Yazar Auge lkesindeki iddetli sularn Devrim arefesinde, XIV. Loui dnem indekinden drt hat daha a/ sayda olduklarn gteriyor. Pierre C h au n u tarafndan ynetilen N orm andiya'daki sululua ilikin aratrmalar, genel olarak iddetin aleyhine sahtekrlk alannda mey dana gelen bu ykselii aa kartmaktadrlar. 1962,1966 ve 1972 ta rihli Annales de Ncrmandie 'de yer alan B. Bo-utelet, J.O.C6got ve V. Bouchcronun makalelerini kr. Paris iin bkz., P. Petrovitch, in, Crime et criminatiU en Frence aut et XVII* el XVIII* siicles, 1971. Ayn olgu Ingiltere'de dc varma benzemektedir; bkz, Ch. fUbbcrt, The Roott of evil. 1966, s. 72 ve J. Tobias,Cnm and industiral soctrfy, s. 37 vd. 9 P. Chaunu, Annales de Normandie, 1971,8.56 10 Thomas Fowel Buxton, Parliamentary Debate 1819,XXXIX. 11 E. Le Roy>Ladurie,Confftp0int, 1973. A.Farge'n Le vo! d aliments Paris au XV M * i itele, 1974 incelemesi bu eilim i teyid etmekledir: 1750-1755 arasnda bu dnsten kararlarn %51 krek cezasdr, ama ayn oran 17551790 arasnda %15'e kmtr: 'mahkemelerin sertlii zamanla artmak tadr... Topluma yararl olan ve dzenli ve m lkiyete saygl olmak is teyen deerlerin zerine bir tehld kmtr" (s. 130-142).

93

akta gerekleen bir sululuu nleyen, onun daha gizli bi imlere doru kaymasna yol aan bir polis aygt Fransa'da, ama zellikle Pariste gelimitir. Ve bu tedbirler btnne, sularda srekli ve tehlikeli bir art olduuna ilikin genel likle kabul gren bir inanc eklemek gerekir. Bugnn tarih ileri byk su etelerinde bir azalma farkederlerken, Le Trosne onlan ekirge srleri gibi tm Fransa krlarnn ze rine kyor olarak grmekteydi: "Bunlar iftilerin geimlik lerini gndelik olarak yalayp yutan kyc bceklerdir. Benzetmesiz konuursak, bunlar tm lkeye yaylm ve sadaka ad altnda gerek vergiler toplayan igl ordulardr"; en fakir kyllere, devletin ald bime vergisinden daha pa halya mal olmaktadrlar: verginin en yksek olduu yerde, bu vergiden en az te bir daha fazla1 . Gzlemcilerin ou su 2 luluun arttn savunmaktadr; bunu tabii ki daha byk bir sertlikten yana olanlar iddia etmektedirler; ama daha ll iddete bavuracak bir adaletin daha etkin olacan, kendi sonulan karsnda daha az gerileyeceini dnenler de ay n eyi iddia etmektedirler1 ; davalarn okluundan boul 3 duklarn iddia eden yarglar da bunu iddia etmektedirler: "halklann sefaleti ve adaletin yozlamas sululann ve su larn saysn oaltmtr''1 ; mahkemelerin gerek uygula4 malan ise, bunun byle olduunu her halkrda gstermekte dirler. "Devrim ve mparatorluk a Eski Rejimin son yl larn iln etmilerdi bile: 1782-1789 yllan arasnda grlen davalarda, tehlikenin art arpc olacaktr. Fakirlere kar sertlik, tankln bilinli olarak reddi, buna karlk olarak ekinmenin, kinin ve korkunun art1 . 5 Bir kan sululuundan, bir sahtekrlk sululuuna doru olan sapma fiili durumda, retimin gelimesinin, zenginlikle
12 Le Trosne, MSmcires sur Us vagabonds, 1764, s.4 13 rnein bkz, C. Dupaty, Mtmoire juslificalif pour trois hormes condomnts la roue 1786, s 247 14 Toumelle Odas bakanlarmdan birinin krala verdii bir sylevden, 2 Austos 1768, Zikr. Arlette Fargo, s 66. 15 P. Chaunu, op.cit. 1966, $.106.

94

rin artmasnn, mlkiyet ilikilerinin daha youn bir adli vc ahlki deerlendirilmesinin, daha sk gzetim yntemleri nin, halkn daha sk erevelenmesinin, daha uygun saptama, yakalama ve haber alma tekniklerinin kendilerini gs terdikleri koskoca bir karmak mekanizmann iinde yer al maktadr: yasad uygulamalarn yer deitirmesi, cezalan drma uygulamalarnn yaygnlamas ve incelmesiyle ba la n tld r. Tutumlarda genel bir dnm , "zihin ve bilinalt ala nna ait olan bir deiim1 mi? Belki, ama daha kesin ve da 6 ha dolaysz olarak, bireylerin varlklarn kuatan iktidar mekanizmalarn uyarlamak zere bir aba; bunlarn hergnk davranlaryla, kimlikleriyle, faaliyetleriyle, grnte oransz olan hareketleriyle ilgilenmeyi st.enen ve bunlar gzetim altna alan aygtlarn bir uyumu ve bir incelmesi; bir halk meydana getiren bu gvde ve g oulluuna ilikin baka bir siyaset. Resmolmakta olan hi kukusuz, mahkm larn insanlna kar yeni bir saygdan ok -hafif cezalarda bile azap ektirme henz sklkla uygulanmaktadr-, daha becerikli ve daha incelmi bir adalete, toplumsal bnyeyi daha sk bir ekilde kuatan bir cezalandrmaya doru olan eilimdir. Dairesel bir srece gre, iddetli sulara gei eii ykselmekte, ekonomik sulara kar hogrszlk artmakta, cezai mdahaleler hem daha erken, hem da daha ok sayda olmaktadrlar. Eer bu sre slahatlarn eletirel sylemleriyle kar latrlacak olursa, dikkat ekici bir stratejik rastlamay kaydetmek m m kn olacaktr. Nitekim slahatlarn yeni bir ceza sisteminin ilkelerini oluturmadan nce, geleneksel adalet sistemi iinde saldrdktan ey, tam da cezalann a rl olmaktadr; fakat bu arlk cezalandrma yetkisinin ktye kullanmndan ok, bir kuralszla baldr. Thourct 24 Mart 1750da Kurucu meclis'te, yeni adli rgtlenme konu
16 Terim N.W. Mogensen'e aittir, loc. a t .

95

sundaki mzakereleri amtr. Ona gre adli g Fransa'da biimde "bozulmu"tur. zel bir sahiplenmeden tr: yarg lk grevleri satlmaktadr; bunlar miras yoluyla aktarl maktadr; ticari bir deerleri vardr ve bu nedenden tr adalet iyi gelir getirmektedir, tki yetki tipi arasndaki ka rmadan tr: adaleti yerine getiren ve yasay uygulayarak karar veren kii, bizzat yasay yapan kimsedir. Son olarak da, adaletin icra edilmesini belirsiz klan koskoca bir ay rcalklar dizisinden tr: "ayrcalkl" olan ve kamu huku ku dnda kalan mahkemeler, ceza usulleri, davaclar, hatta sular vardr1 . Bu, en azndan yanm yzyldan beri yapl 7 makta olan ve hepsi de bu bozulmann iindeki kuralsz bir adalet ilkesinin varln ihbar eden, saylamayacak kadar ok eletirel formlden yalnzca biridir. Ceza adaleti nce likle, onu salamakla ykm l mercilerin, tek ve srekli bir hiyerari oluturamamann yan sra, ok sayda olmalarnda tr kuralsz olmaktadr1 . Dinsel yarg makamlar bir yana 8 braklsa bile, farkl adaletler arasndaki sreksizlikleri, kouturmalar ve atmalar hesaba katmak gerekir: kk sularn bastrlmasnda hl nemli olan senyrlerin adale ti; hem ok sayda, hem de iyi egdmlenmemi olan kraln adaletleri (egemen mahkemeler, khyalk mahkemeleri ve zellikle de ara kademe mahkemesi olarak yakn tarihlerde kurulmu olan sulh mahkemeleriyle sk sk atmaya gir mektedirler); bunlara aynca kraln veya temsilcilerinin ku rald olarak kapatma ve srgn kararlarn verebilme ko nusundaki her tr haklarn eklemek gerekir. Bu ok sayda ki merci, bizatihi bolluklarndan tr birbirlerini etkisiz letirmekte ve toplumsal bnyeyi tm genilii iinde kapsa maktan aciz kalmaktadrlar. Bunlarn biribirlerine arapsa gibi dolanm olmalar, bu ceza adaletinde paradoksal olarak
17 Parlamento arivleri, e.XH, s344. 18 Bu konuda, dierleri arasnda S.Lingucl, NecessiU d'une rifarme dans l'administration de la justice, 1764 veya A. Boucher d'Argis , Cahier d'un mapstrat, 1789a atf yaplabilir.

96

boluklar yaratmaktadr. 1670 genel Kararnamesine ramen, rf ve usul farklarndan tr boluklar; her mercinin kendini savunmak durum unda hissetii zel karlardan -siyasal ve ya ekonomik- tr boluklar; son olarak da, affederek, ceza lar hafifleterek, yarglara nerilerde bulunarak veya do rudan bask yaparak, adaletin dzenli ve arbal akn engelleyebilen krallk iktidarnn mdahalelerinden tr. Islahatalarn eletirilerinde zayflk veya gaddarlk tan ok, kt bir iktidar ekonomisi sz konusu olmaktadr. Mahkmlarn cehalet ve fakirliklerinin dc yardmyla, hukuun arlarn ihmal edebilen vc keyfi kararlan denetim siz bir ekilde infaz ettirebilen alt dzeydeki yarglama faa liyetinde ar yetki vardr; karsndaki sann savunmasz olmasna karlk, adeta snrsz bir takibat olanana sahip olan iddia makamnn ar yetkisi vardr, bu da yarglarn bazen an sert, bazen de buna tepki duyarak ar hogrl olmalarna yol amaktadr; eer "yasal iseler uyduruk kantlarla yetinebilen vc ceza seiminde olduka byk bir serbestiye sahip olan yarglar ar yetki sahibidirler "kra ln adam lan"na yalnzca sanklara ynelik olarak deil, ayn zamanda dier yarglara ynelik olarak da an yetki tannm durum dadr; son olarak da kral tarafndan kulla nlan yetki ardr, nk mahkemeleri askya alabilmekte, bunlann kararlarn deitirebilmekte, yarglarn yetkileri ni geri alabilmekte, onlan grevden alabilmekte veya srgne yollayabilmckte, onlarn yerine kral adtna yetkili yarglar grevlendirebilmcktedir. Adaletin felolmas bir zayflama dan ok, yetkilerin iyi dzenlenmemi bir dalmna, bu yet kilerin belli noktalarda vc ihtilaflarda, bunlardan kaynak lanan sreksizliklerde younlam olmalarna baldr. te yandan, yetkinin bu ileme gl merkezi bir a rla gnderme yapmaktadr: bu da cezalandrma yetkisini hkm dann kiisel iktidaryla zdeletiren st-iktidar" denilebilecek eydir. Bu teorik zdeletirme kral fons justitiae haline getirmektedir; ama bunun uygulamadaki sonu97

lann, ona kar kyora ve istibdadn snrlyora benzeyen noktaya kadar kefetmek mmkndr. Bunun nedeni, kraln mali nedenlerden tr, kendine "ait olan" adli makamlar satma hakkn kendinde grmesi; karsnda grevlerinin maliki olan, yalnzca itaatsiz olmakla kalmayp, ayn zamanda cahil de olan ve el altndan uzlamalarla ilgili ve bunlara hazr yarglarn bulunmasdr. Bunun nedeni kraln srekli olarak yeni grevler yaratarak, yetki ve sorumluluk at* malarn artrmasdr. Bunun nedeni kraln kendi "adamlar" zerinde ok sk bir yetki uygulamas ve onlara adeta snrsz yetkiler vermesi ve bylece yarglklardaki atmalar younlatrmasdr. Bunun nedeni kraln an lde hzl usulle (polis, khya veya komutanlarnn yarg yetkileri) veya ynetsel tedbirlerle adaleti rekabet haline sokarak, ku rala bal adaleti felcetmesi, bu adaleti bazen hogrl ve belirsiz, ama bazen dc acelcci ve kat hale getirmesidir1 . 9 Yalnzca adaletin ayrcalklar, keyfilii, khne srganl, denetimsiz haklar eletirilmektedir veya bunlar o kadar fazla eletirilmemektedir; asl eletirilen noktalar adaletin zayflklar ile arlklar arasndaki, abartlar ve boluklar arasndaki karma ve zellikle de bizzat bu karmann ilkesi olarak kralln st-iktidandr. Islahatn, daha en genel formlletirmelerinden itibarenki asl amac, daha eitliki ilkelerden hareketle yeni bir ceza hukuku kur* maktan ok, yeni bir cezalandrma "ekonomisi" kurmak, onu en iyi datmn salamak, bunun ne birka ayrcalkl elde younlamamasna, ne de birbirleriyle ztlaan merciler ara snda ar blnmemesine zen gstermek; bunu heryerde icra edilebilir trde akmlar halinde ve toplumsal bnyenin en kk paralarna ulaacak ekilde datmak olmutur20. Ce
19 Bu 'a n iktidar* ve bunun adli aygt iindeki kt datm na ynelik eletiri konusunda zellikle b k z ., G D upaty, Letires sur Ut proUdure erimineile, 1788. P.C. de Lacretelle, Dissertation sur le ministdre ptblic, Discours sur le prtjugt des peines infemanles, 1784. G.Target, L'Esprit des cahiers presenth aux Etets gtn/nux,]7S9. 20 Bkz. N. Bergassc, adli yetki konusunda: 'D evletin siyasal rejimine kar

98

za hukuku slahat, cezalandrma iktidarnn, onu daha d zenli, daha etkili, daha sabit ve etkileri itibariyle daha ayrntl hale getiren tarzlara gre yeniden dzenlemesi ko nusundaki bir starteji olarak okunmaldr; ksacas, etkilerini artrrken, ekonomik maliyetini (yani onu mlkiyetten, almsatmdan, grevlerin ve kararlarn satlk olmasndan kopar tarak) ve siyasa] maliyetini (onu krallk iktidarnn keyfi liinden kopartarak) drme stratejisi olarak okunmaldr. Yani ceza hukuku teorisi fiili durumda, yeni bir cezalandrma iktidan "ekonomi politiini" kapsamaktadr. Bu durumda, bu "slahatn neden tek bir noktada, tek bir kkene sahip ol mad anlalmaktadr. Islahat hareketinin yola k nok tasnda yer alanlar ne en aydn yarglanabilir uyruklar, ne is tibdat dm an ve insanlk dostu filozoflar, hatta ne de parlamanterlere kar olan toplumsal gruplar olmulardr. Veya daha dorusu sadece bunlar olmamlardr; cezalandrma ik tidarnn yeni bir datmna ve bu iktidarn etkilerinin yeni bir dalm na ilikin ayn btnsel projenin iinde birok farkl kar kesimi durumdadr. slahat adli aygtn dn da ve onun t m temsilcilerine kar olarak hazrlanmtr; bu slahat esas itibariyle ok byk sayda yarg tarafndan ieriden ve onlann ortak hedefleriyle, onlar aralarnda ztlamal hale getiren yetki atmalarndan itibaren hazr lanmtr. Kukusuz slahatlar yarglarn ounluunu meydana getirmemekteydiler; ama slahatn genel ilkelerini belirleyenler gene de yasa adamlan olmulardr: yarg yetki sinin zerinde hkm dar egemenliinin dolaysz icrasnn arl olmayacaktr; bu yetki cezay hafifletmeye ynelik iddialardan kurtarlacaktr; mlkiyet ilikilerinden koparher tr faaliyetten arnm olarak ve bu rejimi oluturm ak veya onu srdrm ek iin ibirlii yapan iradeler zerinde hibir etkisi olmayarak, btn bireyleri ve btn haklan korumak zere ylesine b: gOce sahiptir ki, savunmak ve yardm etmek iin m utlak bir g sahibiyken, hedefini deitirerek onu ezmek iin kullanlm aya kalkldnda hi mertebesi ne inm ektedir', Rapport i la Consliiuante sur U pouvoir judicieire , 1789, s.11-12.

99

tlacaktr; vc yarglama dnda bir ilevi olamayacandan, yetkisini tam oiarak kullanacaktr. Tek kelimeyle, yarg lama yetkisinin artk, hkmdarln oklu, kesikli, bazen de elikili ayrcalklar arasnda deil de, kamusal gcn srekli olarak datlm olan etkileri arasnda yer almasn salamak. Bu genel ilke, ok sayda farkl kavgay barn drm otan btnsel bir stratejiyi tanmlamaktadr. Voltairc gibi filozoflarn ve Brissot ve Murat gibi yaynclarn kavga larn; ama ayn zamanda karlar ok farkl olan yarglannkini: Orlans sulh mahkemesinde danman Le Trosne ve parlamentoda genel avukat Lecretelle; parlamentolarla bir likte Maupeou slahatna kar kan Target; ama ayn za manda kralllk iktidarn parlamentolara kar destekleyen ]. N. Moreau; her ikisi de yarg olan, ama meslekdalanyla atma halinde bulunan Scrvan vc Dupaty vs. XVIII. yzyln tm boyunca adli aygtn iinde ve d nda, kurumlarn eletirisinde olduu kadar, gndelik ceza uygulamasnda da, cezalandrma yetkisinin icras iin yeni bir stratejinin biimlendii grlmektedir. Ve hukuk teorile rinde formle edildii veya projelerde emalatmld ha liyle asl "slahat bu stratejinin, ilk hedefleriyle birlikte siyasal ve felsefi adan yeniden ele alnmasdr: yasad hareketlerin cezalandrlmasn ve bastrlmasn krala ba l, toplumun tm ne ayn derecede yaylm bir ilev haline getirmek; daha az cezalandrmak deil de, daha iyi ceza landrmak; belki yumuam bir sertlikle cezalandrmak, ama bunu daha fazla evrensellik vc gereklilik iinde ceza vermek iin yapmak; cezalandrma yetkisini toplumsal bnyenin daha derin noktalarna ulatrmak Islahatn ortaya kna tank olan konjonktr, demek ki yeni bir duyarln deil de, yasadlk karsndaki baka bir siyasetin konjonktrdr.
100

ematik olarak, Eski Rcjim'dc her toplumsal tabakann kendine ait, hogrlen bir yasadlk marjna sahip olduu sylenebilir: kuraln uygulanmamas, saylamayacak kadar ok ferman ve kararnamenin kaale alnmamas toplumun siyasal ve ekonomik ileyiinin koullarndan biriydi. Bu zellik Eski Rejime mi zgdr? Herhalde deil. Fakat bu yasadlk o sralarda o kadar derinlere kk salmt ki ve her toplumsal tabakann hayat iin o kadar gerekliydi ki, bir bakma kendi tutarlna ve kendi ekonomisine sahipti. Bazen kurallara tamamen uygun bir biime brnmekteydi -bu durum onu bir yasadlktan ok, kurala bal bir yasadlk haline getiriyordu-: bunlar bireylere vc topluluklara tann m olan ayrcalklardr. Bazen, kararnamelerin onyllar, hatta yzyllar boyunca srekli olarak yaynlanp, yenilen melerine ramen asla uygulanmamalarna yol aan kitlesel ve genel bir kulak asmama biimini almaktayd. Bazen, arada srada ani canlandrmalara yer brakan tedrici kullanmdan dme sz konusu olmaktayd. Bazen dc iktidarn sessiz bir rzas, bir ihmali veya yalnzca bir yasay dayatma ve ih lalleri bastrma konusundaki fiili olanakszlk sz konusu ol maktayd. Halkn en talihsiz tabakalar ilke olarak ayr calklara sahip deildi; fakat bunlar kendilerine yasalar ve rflerle dayatlm olan hususlarn kylarnda, zor kullana rak veya inad ederek fethedilmi bir hogr alanna sahip lerdi; ve bu alan bu tabakalar iin o kadar vazgeilmez bir va rolu kouluydu ki, onu savunmak iin ou zaman ayaklan maya hazrdlar; bu alan daraltmak iin eski kurallar tek rar yrrle sokarak veya bask usullerini incelterek giri ilen denemeler, tpk soyluluk, ruhban ve burjuvazinin ayr calklarn ksma denemelerinin bu sm flann alkalanmala rna yol at gibi, bunlar da her halkrda halk alkan* tlarn tahrik etmekteydiler. te yandan, her toplumsal tabakann zel biimlerine sahip olduu bu gerekli yasadlk bir d izi paradoksa yaka lanm durum dayd. Bu yasadlk alt blgelerde, hukuki
101

olarak deilse bile ahlki olarak ayrmann g olduu su lulukla birlemekteydi: mali konudaki yasadlktan gm rk alanndaki yasadla, kaakla, yamaya, maliye grevlileriyle silahl atmaya, sonra da bizzat askerlerle mcadeleye ve nihayet isyana doru, snrlarn belirlemenin g olduu bir sreklilik vard; veyahut serserilik (hemen hi uygulanmayan kararname hkmleri tarafndan sert bir e kilde cezalandrlmaktadr), soygun, nitelikli hrszlk, ba zen de cinayet gibi ierdiklerinin tmyle birlikte isizlere, patronlarn kurallara uygun olmadan terkeden iilere, efen dilerinden kamakta baz nedenleri olan hizmetilere, kt muamele gren ocuklara, kaak askerlere, zorunlu askere alnmadan kurtulmak isteyen herkese bir snak grevi g ryordu. Bylece sululuk, halk tabakalarnn tpk varolu koullarna olduklan gibi bal olduklar daha geni bir yasadln iinde temellenmekteydi; ve bunun tersine, bu yasadlk sululuk artnn srekli bir faktryd. Curadan, halkn tutumlarnda bir ikirciklik ortaya kmaktayd: bir yanda sulu -zellikle bir kaak veya bir efendinin zulm sonucu toprandan kovulan bir kyl sz konusu olduundakendiliinden bir deer kazanmadan yararlanmaktayd: onun bavurduu iddet hareketlerinin kknde, dorudan eski mcadeleler grlmekteydi; ama te yandan, halk tarafndan kabul edilmi olan bir yasadlm emsiyesi altnda olan biri, rnein alan ve cinayet ileyen serseri dilenci gibi, onun aleyhine su ilerse, zel bir kinin konusu haline gelmekteydi: bu kii en talihsiz tabakalann varolulanyla btnlemi olan bir yasadl onlara kar dndrm olmaktayd. Bylece sulann evresinde an ve ayplama birbirlerine d mlenmekteydiler; kendine ok yakn olduu bilinen, ama su un oradan doabilecei hissedilen bu hareketli halka yne lik olarak fiili yardm ve korku yer deitirip durmaktayd. Halkn yasadl, onun hem u biimi, hem de i tehlikesi olan koskoca bir sululuk ekirdeini kaplamaktayd. te yandan bu alt kesimlerin yasadl ile, dier top
102

lumsal kastlannki arasnda nc tam bir kesime, ne de temelli bir ztlama bulunmaktayd. Her gruba zg farkl yasa* dlklar, genel olarak birbirleriyle ayn anda hem hasm lk, hem rekabet, hem kar atmas, hem de karlkl des tek ve su ortakl alannda yer alan ilikiler yrtmek teydiler: zenaatkrlann imlata ilikin dzenlemeleri uygu lamamalar, ou zaman yeni giriimciler tarafndan tevik edilmekteydi; kaaklk -halkn tm nde kabul gren, ato larda arlanan, parlamanterler tarafndan korunan Mandrin'in yks bunu kantlamaktadr- ok geni bir destek gr mekteydi. Limitte, XVII. yzylda eitli mali denti den mesi redlerinin, birbirlerinden olduka uzak halk tabaka larnn vahim sonular olan isyanlarnda ibirliine girdik leri grlmtr. Ksacas, yasadlklarn karlkl oyunu toplumun siyasal ve ekonomik hayatnn iinde yer almak tayd. Daha da iyisi: belli saydaki dnm (rnein Colbcrt dzenlemelerinin kullanmdan dmeleri, krallk iindeki gmrklere kulak asmama, lonca uygulamalarnn zlme si), halkn yasadlmn hergn genileyen atla iinde i grmlerdi; te yandan burjuvazinin bu dnmlere ihtiyac vard; ve ekonomik bymenin bir blm onlann zerinde te mellenmekteydi. Hogr o sralarda cesaretlendirme haline gelmekteydi. Fakat XVIII. yzyln ikinci yarsnda bu sre tersine dnme eilimine girmitir. nce genel zenginlik artyla bir likte, ama ayn zamanda byk nfus artyla birlikte, halk yasadlmn balca hedefi artk haklar deil de, mallar olma eilimine girmitir: araklk, hrszlk kaakln ve maliye grevlilerine kar olan silahl mcadelenin yerini al maya ynelmilerdir. Ve bu deiim sreci iinde, balca kur banlar kyller, iftiler, zenaatkrlar olmutur. Le Trosne kyllerin serserilerin zulm altnda, eskiden sCnyrlerin zulm altnda olduklarndan daha ok ezildiklerini tasvir et tiinde, herhalde gerek bir eilim i abartmaktan baka birey yapmyordu: hrszlar bugn onlann zerine bir zararl
103

bcek bulutu gibi kerek, hasatlarn yutmakta, ambarlarn yoketmektedirler21. Halk yasadlnda XVIII. yzylda bir bunalmn kt sylenebilir; ve ne Devrim balarnn hareketleri (senyrlk haklarnn reddi erevesinde), ne de daha sonraki tarihlerde ortaya kan ve maliklerin hak larna ynelik rcdlorin, siyasal ve dinsel itirazlarn, askerlik yoklamasna ynelik reddin birletikleri hareketler, bu yasadl fiili olarak eski vc konuksever biimi altnda pekitiremcmilerdir. stelik, burjuvazinin byk blm hak larn yasadltn fazla bir sorun kartmadan kabul etmise de, kendi mlkiyet haklar olarak kabul ettikleri sz konusu olduunda buna pek raz olmamaktayd. Bu konuda, XVIII. yzyln sonundaki ve zellikle de Devrim'den itibarenki kyl sululuu sorunu kadar belirleyici birey olamaz22. Entansif bir tarma geilmesi kullanm haklarnn, hogrlerin, kabul edilen kk yasadlklarn zerinde giderek daha zorlayc hale gelen bir basn yapmaktadr. stelik ksmen burjuvazi tarafndan elde edilen, zerine kmekte olan feo dal yklerden kurtarlan toprak mlkiyeti, mutlak bir mlkiyet haline gelmitir: kylln elde ettii veya koruduu tm hogrler (eski zorunluklann terki veya kurala bal ol mayan uyglamalarn pekitirilmesi: tarlalar ekili deilken hayvan otlatma hakk, odun toplama hakk vs.) imdi yeni mlk sahipleri tarafndan tamamen yasa ihlali statsne so kularak defedilmektcdirler (bylece halk arasnda giderek daha da yasad hale gelen veya eer ylesi istenirse daha da su kapsamna giren bir dizi zincirleme tepkiye yol a maktadrlar: tarla illerinin krlmas, hayvan hrszl ve* ya ldrlmesi, yangn kartma, iddet, cinayet)2 . ou za 3 man en yoksunlarn hayatla kalmalarn salayan, haklara ynelik yasadlk, yeni mlkiyet statsyle birlikte malla21 L Trosnc, opxit, s.4. 22 Y.M. Bcrc6, Cnquants et nu-peds, 1974, .161. 23 Bkz. O.Fcsly, U s D Jlils ruraux et leur repression sous la RJvolution el le Consulat, 1956. M .Agulhon, La oie sociale en ProoeneeA970.

104

ra ynelik bir yasadlk haline gelme eilimine girmitir, yleyse cezalandrmak gerekecektir. Ve burjuvazi bu yasadla toprak mlkiyeti alannda iyi gzle bakmyorsa da, ticari ve endstriyel mlkiyet alannda hi tahamml edeme* mektedir: limanlarn gelimesi, mallarn yld byk am barlarn ortaya kmas, geni lekli atelyelerin rgtlen mesi (giriimciye ait ve gzetim altnda tutulmalar olduka g olan nemli bir hammadde, alet, m am ul eya kitlesiyle birlikte) de yasadln gt bir ekilde bastrlmasn ge rektirmektedir. Zenginliklerin tamamen yeni niceliksel l eklere gre mallara vc makinelere yatrlma eilimi, yasadtla kar sistematik ve silahl ve hogrszlk gste rilmesini gerektirmektedir. Bu olgu tabii ki, ekonomik geli menin en youn olduu yerde ok daha duyarldr. Colquhoun yalnzca Londra kentine ilikin olmak zere, saysal kantlar verme iine girimitir: giriimcilerin vc sigortaclarn tah minlerine gre, Amerikadan ithal edilen ve Thames kysn daki ambarlara konulan mallardan yaplan hrszlk, ylda ortalama 250.000 liralk bir deere ulamaktadr; yalnzca Londra lim anndan her yl yaklak 500.000 liralk mal alnmaktayd (ve buna tersaneler dahil deildir); vc bu ra kama kentteki 700.000 liralk hrszl eklemek gerekir. Vc bu srekli yamada, Co!quhoun*a gre olgunun ele alnmas gerekir: memurlarn, gzclerin, ustabalann ve iilerin su ortakl ve ou zaman da hrszla katlmalar: "ayn yer de ok sayda iinin topland her seferinde, ilerinde zorun lu olarak birok kt kii bulunmaktadr'*; atlyelerden veya doklardan balayp, sonra yataklk edenlerden -baz mal cinslerinde uzmanlam toptanc yataklar vc sergileri yal nzca "sefil bir hurda demir, paavra, eski elbise iportas" sunan, ama dkknn arkasnda "en deerli denizcilik m him mat, bakr cvata vc iviler, dokuma paralar ve deerli madenler, Bat Hind adalar mamlleri, mobilyalar vc her tr iiden satn alnan pl prtlar" bulunan perakendeci ya taklar, daha sonra pcrakcndccilcrdcn vc alnt mallar
105

krlarda uzaklara kadar datan erilerden geen koskoca bir gayrimeru ticaret rgt2 ; son olarak da sahte para basm 4 (tm Ingiltere sathna yaylm, srekli alan 40-50 tane ka dar sahte para imalthanesi olmaldr). Oysa ayn anda hem apulculua, hem de rekabete dayal bu muazzam giriimi ko laylatran, koskoca bir hogrler btn olmaktadr: bunlar dan bazlar sanki kazanlm haklarm gibi bir deere sa hiptirler (rnein gemilerin evresindeki demir ve ip para larn toplamak veya eker sprntlerini satmak); baka lar ise ahlki kabul dzleminde yer almaktadr: bu ya mann, onu yapanlarn zihninde kaaklk ile olan benzer lii, onlan " devasa yanlln hi hissetmedikleri bu cins sularla har neir klmaktadr"25. Demek ki btn bu gayrimeru uygulamalar denetlemek ve yeniden ifrelemek gerekmektedir. Yasa ihlallerinin iyi tanmlanmalar, hogrlen ve kesikli bir ekilde yaptrm uygulanan bu kuraldlklar kitlesinin iinden neyin hogrlemcz ihlal olduunun belirlenmesi ve ona kurtulmann m mkn olmad bir cezannn uygulanmas gerekmektedir. Yeni sermaye birikimi, retim ilikileri ve mlkiyelin huku ki stats biimleriyle; ya sessiz, gndelik, hogrlen bir bi im iinde yer alan, ya da haklara ynelik yasadlklara ait iddetli bir biim altnda yer alan tm halk uygulama lar, zorunlu olarak mallara ynelik yasadlklar alanna sokulmulardr. Hrszlk, emek ara ve rnlerinden hukukisiyasal olarak pay alan bir toplumdan, bunlan sahiplenen bir topluma geii salayan bu hareket iinde, yasadktan ilk ka unsurlarndan biri haline gelme eilimine girmitir. Olaylar baka trl de anlatmak mmkndr: yasadhklann ekonomisi, kapitalizmin gelimesiyle birlikte yeniden yaplanmtr. Mallara ynelik yasadlklar, haklara y nelik olanlarndan ayrlmtr. Bu, bir snf ztlamasn kap
24 P. CoUjuhoun, Traitf sur la polie de Londres, cv.1807, C.F. 193-182 ve 292339. sahifelerde bu balantlar ok ayrntl olarak verilmektedir. 25 bid., s.297-298.

106

sayan bir paylamdr, nk halk snflarnn en kolay ula abilecekleri yasadlk olacak olan, mallara ynelik olan olacaktr -mlkiyetin iddet yoluyla intikali-; te yandan da burjuvazi haklara ynelik yasadlklart kendine ayracak tr: kendi dzenlemeleri ve kendi yasalarn atlatma olana; ekonomik dolamn koskoca bir kesimini, yasamann ky* snda seferber edilen bir oyun araclyla gvenceye almak -onun ses kartmamas veya fiili bir hogryle serbest kalan kysal alanlar-. Ve hatta yasadlklarn bu byk yeniden datm kendini adli akmlarn bir uzmanlamasyla gste recektir: mala ynelik yasadlklar iin -hrszlk iinolaan mahkemeler ve cezalar; haklara ynelik yasadIklar iin -hilebazlklar, mali sahtekrlklar, kurald ti cari ilemler- yumuatlm muameleler, uyarlamalar ve pa ra cezalaryla birlikte zel yasalar. Burjuvazi verimli, hak lara ynelik yasadlk alann kendine ayrmtr. Vc bu krlmann gerekletii srada, esas olarak bu mallara ynelik yasadl kapsayan srekli bir ereve olutur mann gerei ortaya kmtr. Adli mercilerin kark ve boluklar brakan bu oulluu, fiili bir atalet ile kanlmaz bir hogrnn birbirlcriyle ilikili bir paylam ve bir younlamas, davurumlar itibariyle grkemli ve uygula malar itibariyle raslantlara tabi cezalar gibi ilkelere sa hip olan cezalandrma iktidarnn eski ekonomisine yol ver me ihtiyac ortaya kmtr. Bir sreklilik ve daimilik eko nomisinin israf ve arlk ekonomisinin yerine geecei bir ce zalandrma stratejisini ve tekniklerini tanmlama ihtiyac ortaya kmtr. Sonu olarak ceza slahat, hkmdarn stiktidarna kar olan mcadele ile fethedilen ve hogrlen yasadlklarn alt-iktidarna kar olan mcadele arasn daki bitime noktasnda domutur.Ve bu slahatn tamamen raslantya bal bir karlamann geici sonucundan baka birey olmamasnn nedeni, bu st-iktidar ile bu alt-iktidar arasnda koskoca bir ilikiler ann kurulmu olmasdr. Monarik egemenlik biimi, grkemli, snrsz, kiisel, ku107

ralss ve kesikli bir iktidann an ykn hkmdarn cup* hesine yerletirirken; uyruklar cephesinde de sabit bir yasa* diilik iin serbest alan brakmaktayd; bu sanki bu tipten ik tidann balantls gibiydi. ylesine ki, hkm dann eitli ayrcalklann sulamak, ayn zamanda yasadlklarn i leyiine saldrmak olmaktayd. Bu iki ama srekliydi. Ve slahatlar koullara veya zel taktiklere gre bunlardan bi rini veya dierini ne geirmekteydiler. Orlans mahkemesi danmanl yapm olan u fizyokrat Le Trosne, burada rnek olarak ie yarayabilir. 1764te serserilik zerine bir muhtra yaynlamtr: "toplumun iinde, onun yesi olmadan yaayan, "tm yurttalara kar gerek bir sava" yrten ve bizim aramzda "sivil toplumun kurulmasndan nce varol duu kabul edilen u durumda" olan hrszlarn ve katillerin fidanl. Onlara en ar cezalann verilmesini istemektedir (olduka karakteristik bir ekilde, onlara kaaklara oldu undan daha hogrl davranlmasna armaktadr); poli sin glendirilmesini; il ynetimlerinin onlan, bunlann hrszlklanndan muzdarip olanlarn yardmyla takip etmele rini istemektedir; bu yararsz vc tehlikeli adamlara "devle tin cl koymasn ve bunlarn klelerin efendilerine olduu gibi, devlete ait olmalarn" istemektedir; ve gereken durum larda onlan dan kartmak zere korularda genel aramala ra giriilmesini islemektedir, bunlardan birini yakalayan herkese cret verilecektin "Bir kurt ba iin 10 lira dl veri liyor. Bir serseri toplum iin sonsuz kere daha tehlikeli dir"26. Ayn Le Trosne 1777de , Ceza adaleti zerine grler adl eserinde, kamu tarafnn ayncalklannn kstlanma sn, sanklann mahkm edilene kadar masum saylmalann, yargcn onlar ile toplum arasnda adil ve bir hakem olmasn, yasalarn "sabit, srekli, en kesin ekilde belirlen mi" olmalarn, bylece uyruklarn "neye maruz kaldklann bilmelerini'Ve yarglann "yasann organ"ndan daha fazla
26 Lc Trosne, opjr'f., s.8,30,54,61-62.

108

birey olmamalarn istemektedir27. Ayn dnemde yaayan birok kimsede olduu gibi Le Trosne'da da, cezalandrma ik tidarn snrlandrmak iin verilen mcadele, dorudan doruya halk yasadln daha kat ve sabit bir. denetim altna alma talebiyle eklemlemektedir. A zap ektirmeye ynelik eletirilerin ceza slahat iinde bu kadar byk bir neme sahip olmalarnn nedeni anlalmaktadr: nk azap ektirme hkm darn snrsz iktidar ve halkn her zaman u y a n k y a ^ a d l n n gze g n bir e k ild e b u lu tu k la r nokta olmaktayd. Cezalarn insani olmalar, bunlann her ikisinin de snrlarn saptama durumunda olan bir ceza reji mine getirilen kurald. Cezalandrma sreci iinde sayg du yulmas istenilen "insan", bu ifte snrlandrmaya verilen hukuki va ahlki biimdir. Fakat slahatn ceza teorisi ve cezalandrma iktidar stratejisi olarak, bu iki hedefin buluma noktasnda resmedil dii doruysa da, gelecekteki kararll bunlardan kincisi* nin uzun srecek bir ncelie sahip hale gelmesi olgusuna bal olmutur. Bu nedenden tr halk yasadlklan zerine uy gulanan bask Devrim dneminde, sonra mparatorluk sre* since ve nihayet XIX. yzyln tm boyunca esas bir emredici nokta haline gelmi ve bylece slahat taslak durum undan, kurum ve uygulamal btn durumuna geebilmitir. Bunun anlam, yeni ceza yasalarnn grnte cezalardaki bir yu muamayla, daha net bir yasalatrmayla, keyfilikteki nemli bir azalla, cezalandrma iktidarna ilikin olarak daha iyi kurulmu bir konsenssle (icrasnn daha gerek bir paylamnn olmamasndan tr) belirlenmesine karlk, yasadlklarn geleneksel ekonomisi iindeki bir alt st olu ve bunlann yeni ayarlanlann srdrebilmek iin ortaya kan sk bir zorlama tarafndan evrelendiidir. Bir ceza sistemini, yasadlklarn hepsini yoktemeye ynelen deil de, onlar farkllatrarak ynetnek iin kurulan bir aygt
27 G. Lc Trosne, Vues sur la justice criminelU, 1777, s.31,37,103-106.

109

olarak kavramak gerekir. Hedefi kaydrmak ve lei deitirmek. imdi daha ince, ama toplumsa) bnyeye daha geni lekte yaylm olan bir hedefe ulamak iin yeni taktikler belirlemek. Cezalan buraya uydurmak ve sonularn uyarlamak zere yeni teknik ler bulmak.Cezalandrma sanatn kurala balamak, incelt* mek, evrenselletirmek zere yeni ilkeler koymak. Uygula masn trde hale getirmek. Etkinliini artrarak ve akm larn oaltarak ekonomik ve siyasal maliyetini drmek. Ksacas, cezalandrma iktidannn yeni bir ekonomisini ve yeni bir teknolojisini oluturmak: XVIII. yzyln ceza sla hatnn esas varlk nedenleri herhalde bunlar olmutur. Bu yeni strateji ilkeler dzeyinde, genel szleme teorisi iinde kolaylkla formle edilmektedir.Yurtta, toplumun ya salaryla birlikte, kendini cezalandrma tehlikesini ta yann da bir kerede ebediyen geerli olmak zere kabul etmi saylmaktadr. Bu durum da sulu hukuken paradoksal bir varlk olarak ortaya kmaktadr. Antlamay bozmutur, demek ki btn toplumun dmandr, ama kendi zerinde uy gulanan cezaya katlmaktadr. En kk su bile toplumun tmne saldrdr; ve toplumun tm -sulu da dahil- en kk cezann iinde bile mevcuttur. Demek ki cezalandrma yetkisi iindeki ceza genellemi bir ilevdir ve bu ilev toplunrtsal bnye ile unsurlarndan herbirine ayn derecede yaylmtr. Bu durumda, cezalandrma iktidannn "ls" ve ekonomisi sorunu ortaya kmaktadr. Nitekim yasa ihlali, bir bireyi toplumsal bnyenin b t nyle kar karya getirmektedir; toplumun onu cezalandr mak zere, btn olarak ona kar kma hakk vardr. Eitsiz mcadele: tm gler, tm iktidar, tm haklar tek bir yanda yer almaktadrlar. Ve aslnda byle olmas da gerekmekte dir, nk herkesin savunulmas sz konusudur. Bylece mthi
110

bir cezalandrma iktidar olumaktadr, nk yasay ihlal eden ortak dman haline gelmektedir. Hatta bir dmandan daha da beterdir, nk darbelerini toplumun iinden indir mektedir -bir haindir-. Bir "canavar". Toplumun nasl olur da onun zerinde mutlak bir hakk olmaz? Toplum nasl olur da onun dpedz yokedilmesini istemez? Ve cezalarn ilkesinin antlamada yer alma zorunluu bulunmasna karlk, her yurttan kendilerine btn olarak saldran aralarndan ki iler iin, mantken en ar cezay kabul etmesi gerekir. "K tlk yapan her kii toplumsal hukuka saldrarak, bu alaka cinayetinden tr asi ve vatan haini haline gelmektedir; bu durum da devletin varln srdrmesini onun varlyla uyuturmak olanakszdr; ikisinden birinin yokolmas gerekir, ve sulu yokedildiinde, bu kii bir yurtta olmaktan ok bir dman olarak yokedilmektedir"28. Cezalandrma iktidar hkm dann intikamndan, toplumun savunulmasna kayd rlmtr. Fakat bu durumda o kadar gl unsurlarla yeniden oluturulduu iin, adeta daha rktc hale gelmektedir. Sulu, doas gerei ar olan bir tehtidin elinden ekilip alnmtr, ama imdi neyin snrlandracan grmenin m m kn olmad bir cezalandrmaya teslim edilmektedir. Mt hi bir stiktidann geri dn. Ve cezalandrma iktidanna bir lmllk ilkesi koyma gerei. "Tarih iinde, kendilerine bilge adn veren canavarlar tarafndan icad edilen ve soukkanllkla kullanlan bu kadar ok iren ve yararsz ikenceyi gren kim dehetle tit remez ki?"2 . Veyahut: "Yasalar beni sulann en bynn ce9
28 J. -J. Rousseau, Contrat soeial, kil. II, bl.V. Roussoau'nun bu fikirlerinin Kurucu mecliste, ok sk bir ceza sistemini korumak isteyen baz mebuslar tarafndan kullanldn kaydetm ek gerekir. Ve Contrat'nn ilkeleri ilgin bir ekilde, su ile ceza arasndati eski canavarlk karlklln desteklemeye yaramtr. * Yurttalara kar borlu olunan koruma, ceza larn sularn canavarlna gre biilm elerini ve insanlk adna bizzat insanln kurban edilmemesini gerektirmektedir*. Contrat SoctaTin ilgi li blm n z ik r, Mougins de Roqucfort, K urucu meclisteki nutku, Parla mento arivleri, c. XXVI. s. 637. 29 Bcccaria, Des d/lits et des peines, 1856 yay. s-87.

111

zalandnlmasna davet ediyorlar. Oraya, bunun bana ilham ettii tm fkeyle birlikte gidiyorum. Fakat bu da ne? Bunlar onu da ayorlar... Kendimizin vc benzerlerimizin ektii adardan irenmemizi bize ilham etmi olan tannm, bu kadar barbar ve bu kadar incelmi azap ektirmeleri icad edenler demek ki senin bu kadar zayf ve hassas olarak yarattklann mdr?'*30. Toplumsal bnyenin dmannn cezalandrlmas sz konusu olduunda bile, cezalann lml olmas ilkesi, nce bir gnl sylevi olarak eklenmektedir. Bundan da iyisi, an gaddarlktan gren veya hayal eden bedenin bir isyan l olarak ykselmektedir. Cezalandrmann "insani kalmas ilkesinin formle edilmesi, slahatlar tarafndan birinci ahsta yaplmaktadr. Yani sanki konuan kiinin duyarl dolaysz olarak ifade ediliyormuasna; sanki filozofun ve* ya kuramcnn bedeni, celladn gz dnml ile azap ek tirilen kiinin arasna girerek, kendi yasasn ortaya koyu* yormu ve bunun sonunda tm ceza ekonomisine dayatyormuasna. Acaba bu, bir ceza hesabnn aklc temelinin bu lunmasndaki gszl ortaya koyan bir lirizm midir? Su luyu toplumun dna atan szleme ilkesiyle, doann "kus tuu" canavar imgesi arasnda bir snr, eer kendini da vuran insan doasnda deilse -yasann katlnda deil-, yasay yapan ve su ilemeyen a k la insann duyarlnda deilse, acaba nerede bulunabilir? Fakat, bu "duyarla" bavuru, tam olarak teorik bir ola nakszl dile getirmemektedir. Fiili durumda, kendiyle bir likte bir hesap ilkesini tamaktadr. Nitekim sayg gste rilmesi gereken beden, hayal gc, ac, gnl, cezalandnlacak olan sulununkiler deil de, antlamaya katldktan iin ona kar birleme yetkilerini kullanma hakkna sahip olan insanlannkidir. Cezalann yumuatlmasnn gidermek zorun da olduu aclar, bu cezalann katla, alkanlklar tarafn dan getirilen vahete veya tersine merhamete, iyi bir temeli
30 P. C dc LacretcUe, opxl., 5.129.

112

olmayan hogrye ilikin olarak getirebilecekleri hereyle birlikte, yarglarn ve seyircilerin ektikleri olacaktr. "Bu korkun azap ektirmelerin zerlerinde bir cins ikence mey dana getirdii bu yumuak ve hassas ruhlara acynz"31. D zenlenmesi ve hesaplanmas gereken, cezann cezalandran merci ve bunun icra ettiini iddia ettii yetki zerine geri d nen etkileridir. Aslnda bir hain ve bir canavar olsa bile, bir suluya asla "insani" cezalardan bakasn uygulamama ilkesi bu noktada kk salmaktadr. Yasa imdi "doa d olana "insani" ola rak muamele etmek zorundaysa da (oysa eskinin adaleti "ya sad" kiiye insanlk d ekilde muamele ediyordu), bunun nedeni sulunun iinde gizli olan derin bir insanlk deil de, iktidann etkilerinin gerekli bir dzenlemesidir. Cezay l ecek ve bunun uygulan tekniklerini hkme balayacak olan ite bu "ekonomik" rasyonelliktir. "nsanlk" bu ekonomiye ve onun zenli hesaplamalarna verilmi ona saygl addr. "Fiili olarak, cezalarda en dk olan insanlk tarafndan emredilmi ve siyaset tarafndan nerilmitir"52. Cezalandrmann bu tekno-siyasetini anlayabilmek iin u rnei, sulann sonuncusunu ele alalm: en saygn yasalarn hepsini birden ineyen devasa bir cinayet. Bu su ylesine bir lszlk iinde ve her tr olasln ylesine bir snrnda ilenecektir ki, her halkrda ancak trnn tek ve sonuncu
3! Ib id , $.131. 32 A. Duport, Kurucu meclisteki nutku, 22 Aralk 1789, Parlamento arivleri, c.x, s.744. Ayn ynde, XVIII. yzyln sonunda bilgin topluluk ve akade m ileri tarafndan nerilen yardm lar zikredilebilir "soruturmann ve cezalann yum uakln, hzl ve m ck olacak bir cezalandrmann ke sinliiyle nasl uyuturma!) ve'"sivil toplum un zgrlk vc insanlk atannda en byk m m kn gvenlii bulabilmesi iin" ne yapmal. Bern Ekonomi Cemiyeti, 1777. Marat buna Plan de Ugisletion eriminelle 'yle cevap vermitir. 'Fransada kam u gvenliine zarar vermeden, ceza ya salarnn sertliini azaltm ann yollan" nelerdir. Acadimie de Chalonssur-Marne, 1780; yarmay Birssot vc Bemardi kazanmlardr; yasa larn ar sertligi,ahlk bozulm u bir devletteki sulann saysn ve korkunluunu azaltmaya m yneliktir?', Acadimie de MarseilU, 1786, kazanan Eymar olmutur.

113

rnei olabilecektir: hikimse onu rnek alamayacak, hatta bu suun ilenmi olmasndan tr rezalet duygusuna kap lmayacaktr. z brakmadan kaybolacaktr. 'Suun u nok tasna ilikin bu ders alnacak yk3 , biraz da eski ceza 3 landrma sisteminde ilk gnahn sahip olduuna benzeyen bir yere sahiptir: cezalarn nedeninin ortaya kt saf biim. Bylesine bir su cezalandrlmal mdr? Hangi lde? Cazalandnlmasnn cezalandrma iktidar ekonomisi iin deki yaran ne olacaktr? 'Topluma yaplan ktlk" onara bildii lde yararl olacaktr54. Oysa, tamamen maddi olan zarar bir yana braklrsa -bir cinayette olduu gibi telfi edilemez olsa bile, bu cins zarann btn br toplumun kapsa m iindeki yeri ok dardr-, bir suun toplumsal bnyeye verdii zarar, onun iine soktuu dzensizliktir: yol at re zalettir, verdii rnektir, eer cezalandrlmazsa tekrarlan masna ynelik teviktir, kendinde tad genelleme ola nadr. Cezann yararl olabilmesi iin, suun yolaabilecei dzensizlikler dizisi olarak anlalan sonularn hcdeflemelidir. "Ceza ile suun nitelii arasndaki oran, inenen ant lamann toplumsal dzen zerindeki etkisi tarafndan belir lenmektedir* Oysa, bir suun bu cinsten sonucu, onun vah 33. etiyle zorunlu olarak dorudan orantl deildir; vicdana dehet salan bir su, ou zaman herkesin hogr gsterdii vc kendi hesabna tekrarlamaya hazr olduunu hissetii bir ktlkten daha dk bir etkiye sahiptir. Byk sularn nedreti, buna karlk allm kk sulann artmas. Buna bal olarak, su ile ceza arasnda bir dehet ed eeri i1 ii, ni teliksel bir iliki aramamak gerekir: "aclar iindeki bir ta lihsizin hklan, oktan ilenmi bir eylemi, hi geri gel meyen banndan ekip kartabilir mi?"36. Bu cezay suun
33 C . Target sur te projet du Code ptnal, in , Loct, La Ugishtion de la France, c. XXIX, s.7-8. Bu, tersine dnm bir ekilde Kant'ta yeniden ortaya kmaktadr. 34 C F .d c Pastoret, Des his ptnales, 1790, H, s. 21 35 C .F langie U Seim u de la U iilalim , ev. 1786, c IV, s. 214. 36 Beccaria, opxit., s. 87.

114

deil de, muhtemel tekrarlannn ilevinde hesaplamak. Gemi saldry deil de, gelecekteki dzensizlii hedefle mek. Bylece hem sulunun yeniden balamaya hevesinin kal mamasn, hem de onu taklid edeceklerin bulunmamasn salamak37. Demek ki cezalandrmak bir sonular sanat ola caktr; cezann bykln suun byklnn zddna koy maktan ok, suu izleyen iki diziyi birbirlerine uydurmak ge rekmektedir: suun kendi sonulan ve cezann sonulan. Uzan tlar olmayan bir su ceza gerektirmez. Ayn ekilde -ayn mck alnacak yknn baka bir versiyonuna gre- zlme nin ve yokolmann arefesindeki bir toplumun da daraac dik meye hakk olmayacaktr. Sulann sonuncusu ancak cezalan drlmadan kalabilir. Eski kavray. Cezann bu m ek olma ilevini ortaya kartmak iin XVIII. yzyl beklemek gerekli deildi. Ce zann gelecee ynelik olmas ve balca ilevlerinden en azndan birinin uyarmak olmas, yzyllardan beri cezalan drma hakknn cari merulatrma noktalarndan biri ol mutur. Fakat fark u noktada ortaya kmaktadr; cezann ve bu cezann grkemli olmasnn -yani lsz olmasnn- bir so nucu olarak beklenmekte olan uyan, imdi onun ekonomisinin ve tam oranlarnn lsnn ilkesi haline gelmeye ynel mektedir. nlemek iin, kesinlikle yeterli lde cezalan drmak gerekir. Demek ki mek olma mekaniinde bir kayma, azap ektirmeye dayal bir cezalandrma sisteminde, mek suun tekraryd; bir cins ikiz haline getirilmi davurum ile, hem suu hem de ona egemen olan hkmdarlk iktidann gstermeye ynelmiti; kendi sonularna gre hesaplanan bir cezalandrma sisteminde, mek sua gnderme yapmaldr, ama bu m m kn olduunca gizli bir biimde olmaldr; mek
37 A. Barnave, Kurucu medisteki nutku: T oplum verdii cezalarda, insani bir varla a a ektirme konusundaki barbarca zevki grmyor; tu n d a toplum u bir suikast tehtidinden uzaklatrm ak iin, benzeri sulan nlemek iin gerekli bir tedbiri gryor' Parlamento arivleri, c. XXVII. 6 haziran 1791, s.9.

115

iktidann mdahalesini iaret etmelidir, ama bu en byk ta sarruf iinde olmaldr vc ideal durumda hem suun hem de rnein bir daha ortaya kmalarn nlemeye ynelik olma ldr. rnek, da vuran bir ayin deil, engel oluturan bir iarettir. Islahatlar, ceza eyleminin btn zamansal alann tersine evirme eiliminde olan bu cezalandrmaya ynelik iaretler teknii boyunca, cezalandrma iktidarna ekonomik, etkin, tm toplumsal bnye boyunca genelletirilebilir, tm tavrlar ifrelemeye ve buna bal olarak yasadlklarn dank alannn tm n kltmeye yatkn bir aygt vermeyi dnmlerdir. Cezalandrma iktidannn onunla donatlmak istendii semio-teknik, be veya alt ana kurala dayanmak tadr. En az miktar kural. Bir su, avantaj salad iin ilenmitir. Eer su fikri ile, biraz daha byk dezavantaj fikri birbirlerine balanacak olursa, arzu edilir olmaktan kacaktr. "Cezann ondan beklenmesi gereken sonucu dour mas iin, yolat zarann, sulunun sutan elde ettii yaran amas yeterlidir"38. Kabul etmek gerekir ki, ceza ile suu bir birlerine yaklatrmak mmkndr; ama bu artk, azap ek tirmenin sua younluk bakmndan edeerli olmasnn gerek tii ve meru intikamn alan hkmdarn "daha fazla iktidan'n vurgulayan bir ek ieren eski biim altnda olmaya caktr; karlar dzeyinde adeta bir edeerlilik kurulacak tr. Su ileme tehlikesine girmeyerek, cezadan kanma duru munda biraz daha fazla kar. Yeterli lksellik kural. Eer bir suun saiki tasarlanan avantajsa, cezann etkinlii de getirmesi beklenen dezavan tajdr. a ,Ceza"yt cezalandrmann kalbine yerletiren ac ek me duygusu deil de, bir ac, bir honutsuzluk, bir saknca fik ridir -"ceza" dncesinin "sknts"-. Demek ki cezalandr ma bedeni deil de, tasannu seferber etme durumundadr. Ve ya daha dorusu, eer bedeni seferber etmek zorundaysa, bunu
38 Bcccaria, opxit s.89

116

bir ac znesi olmasndan ok, bir tasarm nesnesi olmas lsnde yapma durumundadr bir acnn ans, sulunun suunu tekrarlamasn nleyebilir; ayn ekilde fizik bir acnn yapay olarak seyredilmesi bile, bir suun yaylmasn engelleyebilir. Fakat cezalandrma tekniinin aleti acnn bizzat kendisi olmayacaktr. Demek ki m m kn olduunca uzun bir sre iin ve etkin bir temsil duygusu uyandrmann sz konusu olduu durum lann dna, daraalannn byk oyun cak takmlarm seferber etmek yararszdr. Bedenin ceza znesi olarak ortadan silinmesi, ama bunun onun seyirlik bir unsur olmasn zorunlu olarak ortadan kaldrmamas. Teorinin eiinde ancak lirik bir ekilde formle edilebilmi olan azap ektirmenin reddi, burada akli bir ekilde eklemleme ola nayla karlamaktadr: enoka kartlmas gereken ceza* nn bedensel gerei deil de, onun temsilidir. Yan etkiler kural. Ceza en youn etkilerini, su ile memi olanlann zerinde yapmaldr; limitte eer sulunun suunu tekrarlamayacandan emin olunabilseydi, dierleri nin onun cezalandnldna inandnlm alan yeterli olurdu. Etkilerin merkezka younlatnlmas, cezalann hesaplan masndaki en az ilgi ekici unsurun sulunun (suunu tekrarla maya yatkn olmas durumu hari) olduu bir paradoksa g trmektedir . Beccaria bu paradoksu, lm cezasnn yerine nerdii cezada aydnlatmtr: mebbed klelik. Fizik ola rak lmden daha gaddar bir ceza m? Hi de deil demektey di: nk kleliin verdii ceza mahkm iin o kadar ok paraya blnm tr ki, ona yaayabilecei anlar kalmak tadr; sonsuza kadar blnebilir ceza, Elea doktrinine uygun ceza, bu ceza bir sramayla azap ektirmeye kavuan idam cezasndan ok daha az serttir. Buna karlk bu kleleri grenler veya zihinlerinde canlandranlar iin, onlann ek tikleri nlar tek bir fikir halinde toplanmlardr; kleliin btn anlan, artk lm fikrinden daha dehet verici hale gelen bir tasanm halinde bzmektedirler. Bu ekonomik ola rak ideal cezadr: onu eken iin minimaldir (ve kle haline
117

getirilen suunu tekrarlayamaz), onu zihninde canlandran iin maksimaldir. "Cezalarn arasndan ve onlar sulara orantl olarak uygulama biimi iinden, halkn zihni ze rinde en etkili ve en kalc izlenimi uyandracak olan vc ayn zamanda sulunun bedeni zerinde en az gaddar etkiyi yapacak olan aralan semek gerekir39 1. Tam olarak emin olma kural. Her su vc ondan beklenen avantajlar fikrine, douraca belirgin sakncalarla birlikte belii bir ceza fikrini ortak olmas gerekir; bunlarn arasn daki ban zorunlu vc kapatlamaz nitelikte olduunun kabul edilmesi gerekir. Cezalandrma sistemine etkinliini sala ma durumunda olan doruluk konusundaki bu genel unsur, baz kesin nlemler gerektirmektedir. Sulan tanmlayan ve ceza lan hkme balayan yasalarn "toplumun her yesinin su ey lemlerini erdemli eylemlerden ayrabilmesi iin4 , tamamen 0 ak olmalar gerekir. Bu yasalann yaynlanmalar, herkesin onlara ulaabilmesi gerekir; szl gelenekler ve rfler sona ermitir, artk "toplumsal antlamann sabit ant" olan ya zl bir yasama, herkesin bilgisine sunulmu olan basl me tinler vardr: "yalnzca birka tekil kiiyi deil de, halkn tm n kutsal yasalar btnnn muhafz haline getirebile cek yegne ey matbaadr"41. Ceza fikrinin iinde mevcut olan gcn, bu mdahalenin olaca umuduyla hafiflememesi iin, kraln affetme hakkndan vazgemesi gerekir "eer insanla ra suun affedilebileccini vc cezann onun zorunlu devam olmadn grme olana braklacak olursa, onlarda cezasz kalma um udu beslenmi olur... Yasalann amansz, bunlan uy gulayanlarn bklmez olm alan gerekir"42. Ve zellikle de, ilenen hibir suun adaleti yerine getirmekle grevli olanlann gznden kamamas gerekir; yasalar aygtn cozalan39 40 41 42 Ibid., s.87. j.P. Brissat, TMorie des lois criminelUs, 1781, C.I., s,26. Beccaria, s.26. Beccaria, iIbid. Aynca bkz, Brissat: eer af edilse, yasa ktdr; yasa mann iyi olduu yerde, aflar yasaya kar ilenen sutan baka birey deillerdir', op.cit, s200.

118

drmama um udu kadar narinletiren birey olamaz; eer belli bir cezadan kurtulma katsays onu etkilerse, yargdan gee ceklerin zihninde bir su ile bir ceza arasnda sk bir ba nasl kurulabilir? Cezay, mutlaka gerekleecei endiesini art rarak, yaratt iddet kadar korkulu hale getirmek gerek mez mi? Bylece eski sistemi taklid etmektense ve daha kat olmaktansa, daha dikkatli olmak gerekir"43. Buradan, adalet aygtnn kendine dorudan bal olan ve, ya sulan engellemeye, ya da ilendikleri takdirde failleri tutukla maya yarayan bir gzetim aygtyla iki katna kartlmas gerektii fikri ortaya kmaktadr; polis ve adalet, ayn srecin birbirini tamamlayan iki eylemi olarak birlikte yrmelidirler -polis toplumun her bireyin zerindeki etkisini" salamakta, adalet ise "bireylerin toplum karsndaki haklarTn korumaktadr-4 ; bylece her su aa kacak ve tam 4 bir gvenirlik iinde cezalandrlacaktr. Fakat bunun dn da, ceza usullerinin gizli kalmamalar, bir sann m ahk miyet veya beraat nedenlerinin herkes tarafndan bilinmesi ve herkesin cezalandrma nedenlerini bilebilmesi gerekir: 'Yarg kanaatini yksek sele belirtsin, kararnda suluyu mahkm eden yasa metnini gstermek zorunda olsun... esrarl bir ekilde mahkeme kaleminin karanlna gm lm olan usuller, mahkumlarn kaderleriyle ilgilenen tm yurttalara ak olsunlar45. Harclem gerek kural. Bu ok sradan ilkenin altnda nemli bir dnm gizlenmektedir. Eski yasal kantlar siste mi, ikence uygulamas, itirafn zorla elde edilmesi, gerein yeniden retilmesi iin beden ve seyir azabmmtn kullanl mas, ceza uygulamasn uzun bir sre boyunca harclem ka ntlama biimlerinden soyutlamtr: yan kantlar yar
43 G. de Mably, De la Ugislciion, Toplu eserler, 1789, c.IX, s327. Aynca bkz. VaUel:"Herkcs devi iinde tutan husus cezalarn canavarlndan ok, onlarn talep edilmesindeki amazlktr", Le Droit desgens, 1768. s.163. 44 A. Duport, Kum cu meclisteki nutku. Parlamento arivleri, s.45, cXXt. 45 G. de Mably, opxit, s.348.

119

gerekler vc yan-sulular yaratyor, ac ektirerek zorla ko partlan cmleler kant deerine sahip oluyor, bir san belli bir ceza basamana gtryordu. Olaan kantlama rejimi trde olmayan bu sistem, ancak cezalandrma iktidarnn kendi ekonomisi iin rtlemez bir kesinlik iklimine ihtiya duyduu anda gerekten bir rezalet haline gelmitir. Eer cczann gerei tm rnekler itibariyle suun gereini izle miyorsa, insanlarn zihinlerinde su ile ceza fikirlerini birbir lerine mutlak olarak balamak nasl m m kn olacaktr? Suu tm aikrl iinde ve herkes iin geerli yntemlere gre or taya kartmak ilk dev haline gelmitir. Suun gereklili inin saptanmas, her gerek iin geerli genel kstaslara tabi olmaldr. Adli yarg kulland deliller, getirdii kantlar itibariyle yarglama kurallar asndan trde olmaldr. Demek ki yasal kantlar terkcdilmekte; bir gerei hakl klmak zere bir kantlama zorunluu olan ikcnce bir kenara atlmakta; phelenme dereceleriyle ceza basamaklar ara sndaki her tr balant ortadan kalkmaktadr. Suun gerei tpk matematik bir gerek gibi, ancak tamamen kantlan dnda kabul edilebilecektir. Bylece sank, suunun nihai olarak kantlanmasna kadar masum saylmak zorundadr; ve yarg kantlamay gerekletirmek zere ayinsel biimler deil de, harclem aralar, hem filozoflarn, hem de bilginlerinki olan, herkesin aklna uygun olanlarn kullanmak du rumundadr: "yargc teorik olarak, ilgin bir gerei kefetme iini kendine yklemi bir filozof olarak kabul ediyorum... Uzgr olmas sayesinde salkl bir ekilde yarglamak zere, birbirlerine yaklatrlmalar veya birbirlerinden ayrlmalar gerek tm koullar ve ilikileri kavrayacak tr'*46. Akl selimin egzersizi olan soruturma, eski engizisyon tr modelden vazgeerek, ok daha esnek olan (ve bilim ile saduyu tarafndan iki kere geerli klnm olan) ampirik aratrma modelini kabul etmektedir. Yarg "(gemiyi) kaya
46 C . Stignetn de Correvon, Emisurl 'vstgtit it fortvre, 1768,5.(9.

120

lklar arasndan geiren bir klavuz" gibi olacaktr: "Kant lar neler olacaktr veya hangi gstergelerle yetinilecektir? Bunlar ne benim, ne hikimsenin henz genel olarak belirle meye cret edemedii eylerdir; koullar sonsuz bir dei kenlikte olduklarndan, kantlar ve gstergeler bu koul lardan tremek zorunda olduklarndan, en ak kant ve gs tergelerin buna orantl olarak deimesi zorunlu olarak ge rekmektedir47. Ceza uygulamas artk harclem bir gerek rejimine veya daha dorusu, yargcn "samimi kanaatini" oluturmak zere bilimsel kantlamnn trde olmayan unsur larnn, hassas aikrlklarn ve saduyunun birbirlerine do landklar karmak bir rejime tabi hale gelecektir. Ceza adaleti eer eitlikiliini gvence altna alan biimleri ko rursa, imdi aikr olmalan, ortaya iyi konulmu olmalar, herkes tarafndan kabul edilebilir olmalar kouluyla, herbir ynden gelen gereklere alabilecektir. Adli ayinsel ereve artk bizatihi paylalan bir gerein oluturucusu deildir. Harclem kantlarn atf alanna tanmtr. Bu durumda bilimsel sylemlerin oulluuyla, ceza adaletinin bugn de netlemeye hazr olmad zor ve sonsuz bir iliki kurulmakta dr. Adaletin efendisi artk onun gereinin efendisi deildir. Optimal nitelik belirlenmesi kural. Ceza, semiotiinin azaltlmak istenilen yasadlklarn tm alann tam olarak kapsayabilmesi iin, btn yasa ihlallerinin nitelenmi olma lar gerekir; bunlann, hibirini dta brakmayan trler ha linde birletirilmi ve snflandrlm olmalar gerekir. De mek ki bir yasa btnn varolmas ve bunun da iinde her trden yasa ihlalinin ak bir ekilde mevcut olmas gerekir. Yasann sessiz kald yerlerde, cezasz kalma um udunun ye ermemesi gerekir48. Fakat cezann etki-iarctler araclyla btncl kapsama sahip olmas konusundaki bu ayn emredicilik daha uzaa gidilmesini zorunlu hale getirmektedir. Ayn
47 48 P. Risi, Observetons tit Jurisprudence eriminellt, ev. 1758, s.53. Bu konu hk. dierleri arasnda bkz., S. Lingct, NctessU d'une tifom u t l'administration de la justice eriminellt, 1764, s.8.

121

cezann herkesin zerinde ayn gce sahip olmad fikri: nc para cezas, nede daha nce maruz kald yz karas zengin iin korkutucudur. Bir suun zararll ve sonu deeri, yasay ihlal eden kiinin statsne gre deimektedir; bir soylunun iledii su toplum iin, halktan birinin iledii sutan daha zararldr49. Nihayet madem ki ceza suun tekrarlanmasn engellemek zorundadr, o halde sulunun doasnn derinlikle ri itibariyle ne olduunu, ktlnn varsaylabilir derecesi ni, iradesinin isel niteliini hesaba katmak zorundadr: "ayn hrszlk suunu ilemi olan iki kiiden, gerekene ancak sahip olan, gereksiz fazlalara boulmu olanndan ne kadar daha az sulu olacaktr? Yalan yere yemin etme suunu leyen iki kiiden, ta ocukluundan beri eref duygusunu edinmesi iin uralm olan, doaya terkedilerek hibir eitim al mam olanndan nc kadar daha sulu olacaktr?'*3 . Sular ile 0 cezalarn paralel olarak snflandrlmas ihtiyacyla ayn anda; her sulunun kendine zg karakterine uygun olmak zere, cezalarn bireysellemesi ihtiyacnn filizlendii g rlmektedir. Bu bireyselleme modern ceza hukuku tarihi zerinde ok byk bir arla sahip olacaktr, bu bireysellemenin kk salma noktas burasdr; kukusuz hukuk teorisi terimleri iinde olmak zere ve gndelik uygulamalarn ta leplerine gre y a s a la n n sraya sokulmas ilkesiyle kkten bir ztlama halindedir; ama arla kamadan ve boluk b rakmadan, iktidarn yararsz "israf" olmadan, ama ekin genlik dc gstermeden, birbirlerine tam olarak ayarl hale getirilen cezalandrma iaretlerinin toplumsal bnyenin tm iinde onlann araclyla dolama sokulmak istendii bir cezalandrma iktidan ve teknikleri asndan, su-ceza sis teminin dzenlenmesinin ve sulu-ceza iftinin deimelerinin atba gittikleri grlmektedir. Bireyselletirme, tam olarak uyarlanm bir yasa btnn nihai hedefi olarak ortaya k maktadr.
49 P. C. dc Lacrotetlc, $.144. 50 j. P. Maral, Plan de Ugisiation crimineile, 1780, s.34.

122

Oysa bu bireyselletirme doas itibariyle, eski itihat iindeki ceza eitlendirilmesinden ok farkldr. Eski itihat -vc bu noktada hrstiyan kefaret uygulamasna uygundurcezay sua uyarlamak iin iki deiken, dizisi kullanmak tayd; "koul ve "niyet" deiken dizileri. Yani eylemin ken dine olanak veren unsurlar. Cefalarn eitlendirilmesi, geni anlamda bir "vicdan incelemesi" alannda yer almaktayd51. Fakat imdi tasla izilmeye balayan ey. bizzat yasay ihlal eden kiinin kendine, doasna, yaama ve dnme tarzna, gemiine, iradesinin niyetine deil de, "nitelii"ne atfta bulunan bir ceza citlendirilmesidir. Ceza uygulama snda, psikolojik bilginin nbeti vicdan incelemesine dayal itihattan devralaca yer, henz bo braklan bir alan ola rak farkcdilmektedir. XVIII. yzyln sonunda tabii ki bu ann henz uzanda bulunulmaktadr. Yasa-bireyselletirme ba o dnemin bilimsel modellerinin iinde aranmtr. Ku kusuz cn uygun ema doa tarihi tarafndan sunulmaklayd: trlerin kesintisiz bir basamaklandrmaya gre snflan drlmalar. Her tekil yasa ihlalcisinin ve cezalandrabilir her bireyin, hibir keyfilie uramadan genel bir yasann hkmne tabi olabilmeleri iin, bir sular ve cezalar Linne tablosu oluturmann areleri aranmaktadr. "eitli lke lerde grlen btn su trlerinin bir tablosunu oluturmak ge rekir. Sularn dkmne gre, trler halinde bir blmleme yapmak gerekecektir. Bu blmleme iin bana gre en iyi kural, sulan ama farklanna gre ayrmaktar. Bu blmleme yle olmaldr ki, her tr bir dierinden iyice ayr olmaldr vc tm balantlan iinde ele alnan her tekil su, onu ncelemek zorunda olanla onu izlemek zorunda olann arasnda ve en doru basamakta yer almaldr; nihayet bu tablo yle ol m aldr ki, cezalar iin yaplm baka bir tabloyla yaknlatnlabilm eli ve bunlar birbirlerine tam denk d51 Vicdan ilahiyatnn bireyi dlayan karakteri konusunda bkz. P. Cariou, Us Mal/s casuistiques, daktilo tez.

123

m elidirler"52. Sulann vc cczalann teorideki veya daha dognsu, dteki ifte snfiandnlmalan iki soninu zebilir: tekil bireylere sabit yasalan nasl uygulamal? Fakat bu speklatif modelin ok uzanda olmak zere, ayn dnemde antropoloji bireyselletirme biimleri daha da kaba bir ekilde kurulmaktaydlar, nce sa tekran kav ramyla birlikte. Bunun nedeni, bu kavramn eski ceza yasa lar tarafnadan bilinmemesi deildir53. Fakat bu kavram, verilen cezay deitirmesi m m kn olan sulunun nitelikle rinden biri haline gelmeye balamt: 1791 yasasna gre, sulann tekrar edenlerin, cezalan hemen her durum itibariy le iki katna kartabilm ekteydi. X.yl Flordal kanununa gre, bunlar R harfiyle damgalanacaklard ve 1810 tarihli ceza kanunu ya en yksek cezay, ya da hemen bir st cezay veriyordu. Oysa su tekrannn zerinden hedeflenen, yasa tarafndan tanmlanm bir eylemin faili deildi; sulu zne, isel olarak sulu olan karakterini da vuran belli bir irade hedefleniyordu. Suun yerine sululuun yava yava cezai mdahalenin hedefi haline gelmesi lsnde, ilk kez su ileyen ile, tekrar su ileyen arasndaki ztlk daha da nemli olma eilimine girecektir. Ve bu ztlktan hareketle,ayn dnemde onu glendirmek zere "ihtiras" suu -irade d, dnlmeden ilenen, olaand koullara bal olan sular, bunlar delilik gibi bir mazeret oluturmaktadrlar, ama gene de allm sulardan saylmamaktadrlar- kav ramnn olutuu grlmektedir. Le Peletier daha 1791'de, Ku rucu meclise sunduu raporda, sulann inceden inceye basamaklandnlmasnn kt bir eylemi soukkanllkla tasar layan kt bir kiiyi sutan vazgeilebileceini ve bunun
52 P.C. de Lacretelle, op.cit., *351-352. 53 C am ot'nun veya F. Helie ve Chauveau'nun konu hakknda syle diklerinin tersine, su tekran birok Eski Rejim yasasnda aka ceza landrlm aktadr. 1549 Kararnamesi, yeniden ayn eye balayan su lunun 'iren, migde bulandrc, kamusal davaya ok zararl bir kii" olduunu iln etmekledir; dine kfr, hrszlk, serserilik vs. sularnn tekrar edilmeleri halinde zel cezalar verilebilmekteydi.

124

ceza korkusuyla kendini tutabilcccini; buna karlk bu basamaklandrmann hesap kitap yapmayan iddetli ihtiraslar dan" kaynaklanan sular karsnda aresiz kalacan; ama bunun pek bir neminin olmadn, nk bu cins sulann fail lerinde hibir tasarlanm ktl'1 ortaya koymadn iaret etmekteydi54. Cezalarn insaniletirilemelerinin altnda bulunan, "ce zalarn y u m u a k l n cezalandrma iktidarnn hesap lanm bir ekonomisi olarak talep eden, bunlara daha iyi izin veren tm bu kurallardr. Fakat bunlar ayn zamanda, bu ikti darn uygulanma noktasndaki bir bir yer deitirmeyi de davet etmektedirler: azap ektirme ayinlerinin iindeki grkemli damgalarla, ar aclarn ayinsel oyunuyla attk beden sz konusu olmasn; zihin veya daha dorusu herkesin zihninde gizlice, ama gerekirlik ve aikrlk iinde dolaan iaretlerin ve hayalde canlandrlan bir oyun sz konusu olsun. Mably, artk beden deil, ruh sz konusu olsun diyordu. Ve bu terimden ne anlalmasnn gerektii iyice grlmektedir: bir iktidar te k n i in in balants. Eski cezalandrmaya ynelik "anatomiler'e yol verilmitir. Ama acaba bu nedenden tr, bedensel olmayan cezalar dnemine gerekten geilmi olmak ta mdr? Demek ki balang noktasna, yasadlklar tam ola rak erevelemek, cezalandrma ilevini genelletirmek ve denetleyebilmek zere ceza iktidann snrlandrma projesini yerletirmek mmkndr. Oysa burada, su ve sulunun nesnel letirilmesinin iki hatt ortaya kmaktadr. Bir yandan, herkesin dman olarak iaret edilen, herkesin takip etmek
54 Le Peletier de Saint-Fargcau, Parlamento arivim , c. XXVI, s. 521-322. BclUrt ertesi yl, bir ihtiras suu iin ilk savunma olarak kabul edilebi lecek eyi telaffuz etmitir. Bu Gras olaydr. Bkz. Annales du barreau modeme, 1823, c III, s. 34.

125

te yaran olduu sulu antlamann dna kmakta, yurtta olarak oyundan atlmakta vc kendinde doannn vahetinin bir parasn tayarak ortaya kmaktadr; ktlk yapan, canavar, belki deli, hasta ve bir sre sonra da "anormal' ola rak grlmektedir. Birgn bilimsel bir nesnelletirmenin vc buna bal olarak "tedavinin konusu haline, bu niteliinden tr gdoccktir. te yanadan, ceza verme iktidannn etkile rinin iten llme ihtiyac, u andaki veya ilerideki tm sululara mdahale taktiklerini hkme balamaktadr: bir korunma alannn rgtlenmesi, karlann hesaplanmas, ta sarm ve iaretlerin dolama sokulmamas, bir kesinlik ve gereklik ufkunun oluturulmas, cczalann giderek daha nce bir ekilde ayarlanmalar; btn bunlar da sulularn ve su lann ncsnclletirilmelerinc gtrmektedir. Her iki kta da, ccza uygulamasn kapsayan iktidar ilikisinin, yalnzca or taya konulmas gereken bir olgu olarak suun deil, ayn za manda zgn kstaslara gre tannmas gereken birey olarak sulunun da iine alnacaklar bir ama ilikisiyle ikiye kat lanmaya balad grlmektedir. Ayrca bu ama ilikisinin, duyarlk snrlan tarafndan azap ektirmelerin gz dnmlne konulan bir yasan veya cczalandnlan u insan her neyse, onun zerinde yaplacak aklc veya "bilimsel" bir soruturmann yapacaklarnn tersine, cezalandrma uygula masna dtan gelerek, onun zerine klmad da grlmek tedir. Nesnelletirme sreleri bizzat iktidar taktiklerinin iinde ve onun uygulanmasnn dzenlenmesinin iinden do maktadrlar. Ancak, ceza slahat projeleriyle birlikte resmolan bu iki nesnelletirme tipi birbirlerinden ok farkldrlar: kronoloji leri ve etkilerinden tr. Yasad, doa insan sulunun nes nelletirilmesi henz yalnzca potansiyel bir mevcudiyet, si yasal eletiri temalar ile hayali alannn ekillerinin ke sitikleri bir ka hattdr. Homo crim inalis'in bir bilgi alan iinde tanmlanm bir nesne haline gelebilmesi iin uzun zaman beklemek gerekecektir. Dieri ise bunun tersine.
126

cezalandrma iktidarnn yeniden rgtlenmesine daha do* rudan bal olmas lsnde, daha hzl ve daha dorudan etkilere sahip olmutur: yasalarn derlenmesi, sulann tanm lanmas, usul kurallar, yarglarn rolnn tanmlanmas. Vc ayn zamanda, ideologlarn zaten olumu olan sylemlerin* den destek almasndan tr. Nitekim bu sylem karlar, tasarmlar ve iaretler teorisi araclyla, yeniden olutur duu diziler vc oluumlar araclyla, iktidarn insanlar zerinde icra edilmesine ilikin bir cins genel reete vermek teydi: semiolojinin ara olmasyla birlikte "zihnin" iktidar iin hayat yzeyi olmas; fikirlerin denetimi yoluyla beden lerin tabi klnmas; azap ektirmenin ayinsel anatomisinden ok daha ektkin olmak zere, tasarmlarn bir beden siyaseti iinde, ilke olarak zmlenmeleri, ideologlarn dnccsi yalnzca bir birey ve toplum teorisi olmakla kalmam, ayn zamanda hkmdarlarn debdebeli harcamalarnn tersine, incelemi, etkin vc ekonomik hale gelmi iktidarlarn bir tek nolojisi olarak gelimitir. Bir kez daha Servan' dinleyelim: su vc ceza fikirlerinin sk skya bal olmalar vc "birbirle rini aralksz olarak izlemeleri gerekir... Bylece yurtta larmzn kafasnda fikir balantsn kurduunuzda, onlar ynetmekle vc onlarn efendisi olmakla vnebilirsiniz. Aptal bir mstebit kleleri zincirlerle zorlayabilir; fakat gerek bir siyaset onlar kendi fikirlerinin zincirleriyle ok daha gl bir ekilde balar; bunun ilk halkas akln sabit dzlemine baldr; dokusunu bilmezsek ve onu kendi eserimiz sanarsak bu ba daha da gl olur; umutsuzluk vc zaman de mirden ve elikten balar kemirirler, ama fikirlerin all m birliine kar hibir ey yapamazlar, bunu yalnzca daha da sklatnrlar; vc beynin yumuak liflerinin zerinde en salam imparatorluklarn sarslmaz temeli atlmtr55. En azndan bir paras itibariyle bolukta kalacak olan ve nbeti bedenin yeniden, ama o zamana kadar grlmedik
55 J. M. Scrvan, op.cit., s35.

127

bir biim altnda esas kii haline gelecei yeni bir siyasal anatomiye brakacak olan, ite cezalandrmann bu semioteknii, bu "ideolojik iktidar" olacaktr. Ve bu yeni siyasal anatomi, XVIII. yzylda olutuklar grlen, birbirlerinden uzaklaan iki nesnelletirme hattnn yeniden kesimelerine olanak salayacaktr: suluyu "te tarafa atan -doa kart bir doann tarafna- hat; ve sululuu cezalarn hesapl ki tapl bir ekonomisiyle denetlemeye uraan hat. Yeni ceza landrma sanatna bir bak, cezalandrmaya ynelik semiotekniin nbeti yeni bir beden siyasetine devrettiini gste recektir.

128

KNC AYIRIM

CEZALARIN YUM UAKLII

Demek ki cezalandrma sanat koskoca bir tasarm tekno lojisine dayanmak zorundadr. Bu giriim ancak, doal bir me kaniin iinde yer almas halinde baarya ulaabilir. "Kit lelerin birbirlerini ekmelerine benzeyen bir g bizi hep kendi refahmza doru itmektedir. Bu iti yalnzca, yasa larn karsna diktii engellerden etkilenmemektedir. nsa nn eitli eylemlerinin tm bu isel eilimin sonulardr". Bir sua uygun den cezay bulmak , bir ktlk yapma d ncesini ekici olmaktan kesinlikle kartan bir dezavantaj aramak demektir. arpan enerjiler sanat, birbirleriyle or tak olan imgeler sanat, zamana meydana okuyan sabit ba lantlarn imal edilmesi: zt deerli tasarm iftleri olutur mak, varolan glerin arasnda niceliksel farklar meydana getirmek, glerin hareketini bir iktidar ilikisine tabi k larak bir iaretler-engeller oyunu kurmak sz konusudur. "Azap fikri zayf insann kalbinde hep mevcut olsun vc onu sua iten duyguya egemen olsun"1. Tpk eski damgalar-in1 Bcccaria, Des DeMs et des peines ,1856 yay., s. 119.

129

tikamlar'n eski azap ektirmeleri rgtledikleri gibi, bu iaretler-engcller de yeni ceza donanmn oluturmaktadr lar. Ama ileyebilmeleri iin birok koula boyun emeleri ge rekmektedir. 1. M mkn olduunca az keyfi olmak. Neyin su olarak kabul edilmesi gerektiini, toplumun kendi karlar dorul tusunda tanmlad dorudur: demek ki su doal deildir. Fakat su dnlr dnlmez, cezann hibir glk olma dan hemen akla gelebilmesi iin, bunlann arasndaki ban mmkn en dolaysz biimde olmas gerekir: benzerlikten, ben zetmeden, yaknlktan. "bir cezaya arptrlma endiesinin zihni avantajl bir su asna ynelten yoldan kartmas iin, cczaya suun doasyla mmkn olduunca uygunluk" ver mek gerekir2. deal ceza, yaptnm uygulad sua gre $cffaf olacaktr; bylece onu seyreden kii asndan kesinlikle, ce zalandrd suun iareti olacaktr; ve su ilemenin hayalini kuran kii iin de, yalnzca su fikri ceza iaretini uyandra caktr. Balantnn kararll iin avantaj, su ile ceza ara sndaki orantnn hesaplanmas ve karlann nicclikscl oku nuu iin avantaj; ayn zamanda cezann doal bir sonu bi imini alarak, insani bir iktidann keyfi sonucu gibi gzk memesinden tr de avantaj: "Suu cezadan ekmek, ecza ile suu orantlamann en iyi yoludur. Eer adaletin zaferi burada yer alyorsa, bu ayn zamanda zgrln de zaferidir, nk cezalar artk yasa koyucunun iradesinden deil de, eyann ta biatndan geldiinden, insann insana iddet uygulad grl memektedir"3. Kyaslamal ceza verme usulnde, cezalan dran iktidar gizlenmektedir. Islahatlar, kurulutan gerei doa) olan ve suun ie riini biimleri iinde yeniden ele alan cezalardan bir srs n nermilerdir. rnein Vermeil: kamusal zgrl ktye kullananlar kendi zgrlklerinden mahrum braklacak lardr; yasalann iyiliklerini ve kamu grevlerinin ayncalk2 Ib id . 3 J.-P. Marat, Plan de Ugislalkm eriminellt , 1780, s33

130

lann ktye kullananlarn medeni haklan ellerinden al nacaktr; ihtilas ve tefecilik yapanlara para cezas verile cektir; "nfuz suiistimali sulan aalama ile cezalandnlacaktr; cinayete lm ; yangn kartmaya yaklma ceza lar verilecektir. Zehirleyerek ldrene gelince, "iledii suun imgesini sunarak onu dehete bomak zere, cellat iin deki svy yzne frlataca bir kupay ona sunacak ve sonra onu kaynar bir kazann iine devirecektir4. Basit bir d m? Belki. Fakat simgesel bir iliki ilkesi Le Pelcticr tarafndan, 1791'de yeni ceza yasasn sunarken daha ak bir ekilde formle edilmitir:" suun cinsi ile cezann cinsi arasnda tam oranlarn olmas gerekir", suunu vahi bir ekilde ilemi olan fizik aclara maruz kalacaktr; tembellik yapm olan ar ie zorlanacaktr; iren olan utandnc bir cezaya ura yacaktr5. Eski rejimin azap ektirmelerini fazlasyla hatrlatan gaddarlklara ramen, bu kyaslamal cezalarda devreye so kulan tamamen baka bir mekanizmadr. Artk bir iktidar dellosunda, canavarln karsna canavarlk kartlmak tadr; artk intikamn simetrisi deil de, iaretin iaret et tiine gre effafl sz konusudur; ceza tiyatrosunda, duyu lar tarafndan dolaysz olarak alglanabilen vc basit bir he saplamaya yer verebilen bir oran kurulmak istenilmektedir. Bir cins makul ceza estetii. "Doay sadk bir ekilde, yal nzca gzel sanatlarda izlememek gerekir; siyasal kurumlar, en azndan bir bilgelik nitelii vc dayankl unsurlan olanlar doaya dayanmaktadrlar"*. Ceza sutan ileri gelsin; yasa nesnelerin bir gereklilii olma havasna sahip olsun ve ikti dar kendini gizleyerek, doannn yumuak gcnn altnda etki etsin.
4 F.M. Verm eil, Essari $ur les rlform ti faire dans ntre Mgislation crimmelte, 1781, .68-145. Ayrca bkz. O ). E Dufrichc dc Valazc, Des lois p&nalts, 1784, 349. 5 Le Peletier de Saint-Fargeau, Parlamento arivleri, c. XXVI, s. 321-322. 6 Beccaria, opx't( 1856, s.114.

131

2. Bu iaretler oyunu gler mekaniinin zerine tamak zorundadr: suu ekici klan arzuyu azaltmak, cezay korku tucu yapan ilgiyi artrmak, younluklar orantsn tersine evirmek, bylece cezann ve dezavantajlarnn zihinde can* landnlm halinin, su ve salad zevkinden daha canl olmasn salamak. Demek ki ilgiye, onun hareketine, onun zihinde canlandrlma biimine ve bu tasarmn canllna ilikin koskoca bir mekanizma. "Yasa koyucu, ayn anda hem binann salamlna katkda bulunabilecek tm gleri kul* lanmasn hem de bu binay kertebilecek tm gleri denge lemeyi bilen mahir bir mimar olmaldr"7. Birok ara. "Dorudan ktln kaynana gitmek"8. Suun tasarmna can veren yay krmak. Onu ortaya kartan kan, g kullanmadan geri gndermek. Serserilik sulannn arkasnda tembellik vardr; mcadele edilmesi gereken odur. "Dilencileri, aslnda irkef kuyulan olan iren hapishanele re kapatarak baarya ulalamayacaktr", onlan almaya zorlamak gerekmektedir, istihdam etmek onlan en iyi ceza landrma yoludur9. Kt bir tutkuya kar iyi bir alkanlk; bir gce kar baka bir g, fakat silahlanyla birlikte iktidannki deil de, duyarlk vc tutkunun gc sz konusudur. "Btn cezalar, ilenen sua gtren tutku asndan en b u naltc olannn iinden semek gibi ok basit, ok talihli vc oktan beri bilinen ilkeden karsamak gerekmez mi?1 . 0 Sua gtrm olan gc kendine kar oynatmak, ilgiyi blmek, cezay korkutucu hale getirmek iin ondan yararlan mak. Ceza onu suun verebildii iftihar duygusundan daha fazla rahatsz etsin ve gdlesin. Eer gurur insana bir su iletirse, bu gurur ceza ile yaralansn, isyan ettirilsin. Kk drtc cezalann etkinlii, suun kknde yer alan gurura

7 8 9 10

Ibid., s. 135. Mably, De la Ugislation , Toplu Eserler , IX, s. 246. J.-P. Brissot, Th/orie des Jots criminelles , 1781,1, s.258. P.L. Lacrctcllc, *Rfloxions sur la 16gislation p6nale, Discours sur Us peines infamantes , 1784, $.361.

132

dayanmaktadr. Fanatikler kanaatlerini ve bu kanaatler u runa ektikleri azaplan kendileri iin an unsuru haline geti rirler. yleyse fanatizmi destekleyen gururlu inad fanatizme kar oynayalm: "(Fanatizmi) gln drerek ve utan yo luyla nlemek; eer fanatiklerin gururlu kendilerini been milikleri kalabalk bir seyirci topluluunun nnde kk drlecek olursa, bu cezadan talihli sonular beklemek gere kir". Bunun tersine, onlara fizik aclar ektirmek ie yara mayacaktr11. Suun ne kadar zayfladn kantlad, yararl ve er demli bir ilgiyi canlandrmak. Mlkiyete kar sayg duygusu -zenginliklerin, ama ayn zaman da eref, zgrlk, hayat mlkiyeti de-, sulu tarafndan hrszlk yapldnda, iftira edildiinde, adam karldnda veya ldrldnde kay bedilmitir. Demek ki bunu ona yeniden retmek gerekir. Ve ie bunu ona kendi iin retmekle balanacaktr: bakalannn bu mlkiyetlerine kendi hesabna sayg gstermesi iin; ona kendi varlklarn, erefini, zamann ve bedenini serbeste tasarruf olanan kaybetmenin ne demek olduu hissettirileektir12. Kararl ve kolaylkla okunabilir iaretler oluturan ecza, karlar ekonomisini ve tutkular dinam iini yeniden oluturmaldr. 3. Buna bal olarak, zamansal bir deimenin yarar. Ceza dntrmekte, deitirmekte, iaretler koymakta, en geller kartmaktadr. Eer kesin olmak zorunda kalrsa, ya rar nc olacaktr? Sonu olmayan bir ceza elikili olacaktr: suluya dayatt tm zorlamalar, onun yeniden erdemli hale gelmesiyle yararl olmaktan karak, yalnzca azap ektirme haline geleceklerdir; ve onu slah etmek iin harcanan aba toplum asndan kayp zahmet ve maliyet olacaktr. Eer slah edilmesi m m kn olmayanlar varsa, onlan elemeye ka rar vermek gerekir. Kurucu meclis yeleri tarafndan kabul edilen zmleme: 1791 Yasas hainler vc katiller iin lm
* 11 Bcccaria, o p . c i t s.113. 12 G.E. Pasloret Des lois ptnales, 1790,1, $.49.

133

cezasn ngrmektedir; dier btn cezalarn bir sonu ol* maldr (en yksek ceza 20 yldr). Fakat esas olarak, srenin rol ceza ekonomisiyle birletirilebilmelidir. Azap ektirmeler iddetleri iinde u sonuca ulama tehlikesine sahiplerdi: su ne kadar arsa cezas o kadar uzundur. Srenin eski ceza sistemine de mdahalesi sz konusuydu: kazkta bal kalnacak gn says, srgnde ge irilecek yllar, tekerlek zerinde can ekierek geirilen saat says. Fakat bu tasarlanm bir dnm zaman deil de, bir snama zamanyd. Sre imdi cezann kendine zg eylemine izin vermelidir: "insanl ikencelerin dehetinden kurtaran uzun ve dayanlmas zor bir yoksunluklar dizisi, suluyu geici bir ac anndan ok daha fazla etkilemektedir... Onun tan olan halkn gznde, intikam a yasalann ansn srekli ye nilmekte ve her an kurtarc bir deheti yeniden yaatmak tadr"1 . Cezann uygulaycs zaman. 3 Oysa tutkulann narin mekanii, bu tutkulann uyandk lar lde ne kendilerinin ayn ekilde, ne de ayn younlukta zorlanmasn istemektedirler; cezann meydana getirdii sonularla birlikte hafiflemesi iyidir. Yasa tarafndan her kes iin ayn ekilde belirtenmi olmas anlamnda sabit ola bilir; i mekanizmas deiken olmaldr. Le Peletier Kurucu meclise sunduu taslanda, azalan younlukta cezalar ner mekteydi: en ar cezaya arptnlan bir mahkm hcreye (ayaklanna ve ellerine zincir vurulmu, karanlk, yalnzlk, ekmek ve su) ancak bir ilk safhada atlacak; haftada iki, sonra gn alma olana olacakt. Cezasnn te ikisini ektikten sonra, "sknt" (aydnlatlan hcre, bel evresinde zincir, haftada be gn yalnz bana, ama dier iki gn dierleriyle birlikte alma; ona bu alma karlnda cret verilecek, o da bylece karavanadan gelen yiyecekleri
13 Le Peletier de Saint-Pargeau, Parlmento arivleri, c. XXVI. m ceza sndan vazgeen yazarlar baz kesin cezalar ngrmektedirler: J.-P. Bri*sot, o p .e it., s. 29*30. Ch. E Dufriche dc V alazt, op.eit. .344: 'dzeltilemez ktler' olarak kabul edilenler iin mebbed hapis.

134

iyiletirme olanana sahip olacakt) rejimine geebilecekti. Nihayet mahkmiyet sresinin sonuna yaklanca hapishane rejimine geilebilecekti: "her gn, birlikte almak zere di er mahkumlara katlabilecektir. Eer isterse yalnz ala bilecektir. Gdas emeinin ona salad olacaktr.1 4 4. Ceza m ahkm un cephesinden bir iaretler, ilgiler ve sre mekaniidir. Fakat sulu cezann hedeflerinden yalnza biridir. Bu ceza zellikle dierlerini ilgilendirmektedir: tm muhtemel sulular. Mahkmun temsiline yava yava kazlan bu iaretlcr-engeller, bylece hzla ve geni lekte dolama girsinler; herkes tarafndan kabul edilsinler ve yeniden dola ma sokulsunlar; herkesin herkese ynelik olan ve herkesin onun araclyla suu kendine yasaklad sylemi olutur sunlar -zihinlerde suun sahte krnn yerine geen has para-. Bunun salanmas iin cezann yalnzca doal deil, ayn zamanda ilgin dc bulunmas gerekir; herkesin onda kendi avantajn okuyabilmesi gerekir. Artk u grkemli, ama ya rarsz cezalar yoktur. Gizli cezalar da yoktur; bunun yerine ce zalar, sulunun tm yurttalara zarar vermesinin karl olarak dedii bir bedel olarak grlebilmektedir: "yurt talarn gz nnde srekli tekrarlanan" vc "ortaklaa vc tekil hareketlerin kamusal yararmM ortaya kartan ceza lar1 . deal olan, mahkmun bir cins gelir getiren mlk olarak 5 grlmesi olacaktr: herkesin hizmetinde olan bir kle. Bir toplum sahiplenebilecei bir hayat ve bir bedeni neden yok etsin ki? Onu "suunun cinsine gre az veya ok genilikteki bir klelik iinde, devlet hizmetinde kullanmak" daha yararl olacaktr; Fransa ticareti engelleyen ok sayda kt karayo luna sahiptir; mallarn serbest dolamn engellemekte bun lardan hi de geri kalmayan hrszlar, bylece yol yapmnda kullanlacaklardr. 'Her zaman grlen, zgrl elinden alnm olan ve hayatnn geri kalann topluma verdii za rar telafi etmek iin harcamaya zorlanan bir insann rnei
14 Le Peletier de Saint-Fargcau, 329-330. 15 De V alazi, s.346.

135

lmden ok daha fazla birey syleyecektir1 . 6 Mahkumlann bedeni eski sistemde, hkmdarn zerine damgasn bast ve iktidarn sonularn dvme halinde i ledii, krala ait bir nesne haline gelmekteydi. imdi daha ok bir kamu mal, ortak ve yararl bir sahiplenmenin nesnesi olacaktr. Bundan tr, slahatlarn kamusal altrmay adeta her zaman, m m kn cezalann en iyilerinden biri olarak sunmalar olgusu ortaya kmtr; zaten ikayet Defterleri de onlar izlemilerdir: " l m cezasnn dnda hangisine arptrlm olurlarsa olusunlar, mahkmlar bunlan sularna orantl olarak, kamusal almalarda eksinler"1 . Kamusal 7 alma iki anlama gelmektedir: mahkmun cezas karsnda ortak ilgi vc cezann grlebilir, denetlenebilir karakteri; sulu bylece iki kez demektedir: salad emek gcyle ve rettii iaretlerle. Mahkm toplumun kalbinde, meydanlarda veya ehirleraras yollarda bir kr ve anlam ocadr. Herkese gre grnr bir ekilde hizmet etmektedir; ama ayn zamanda, herkesin zihnine su-ceza iaretini sokmaktadr bu tamamen ahlki, ikincil bir yarardr, ama ne kadar da gerektir. 5. Bunun sonucunda koskoca bir bilgince reklam ekonomi si. Azap ektirme uygulamasnda, yaratlan dehet rnek oluturmann desteiydi: fizik dehet, ortak korku, tpk mahkmun yanana veya omuzuna baslan damga gibi seyir cilerin hafzasna kaznmas gereken imgeler. rnein imdi ki destei ise derstir, sylemdir, ifresi zlebilen iaretler veya tablo olarak gsterilmesidir. Cezalandrma trenini ayakta tutacak olan artk hkm darln dehet verici ih yas deildir de. Yasann yeniden etkin klnmas, su fikri ile
16 A. uouche d'Argis, Obsavations sur Us lois criminetUs, 5-346. 17 Bkz-, L Masson, La R/votutm ptnale en 1791, s. 139. Ceza olarak altr maya, bunun iddete bavurmay gerektirdii <le Peletier) veya al m ann kutsal karakterine saygszlk yapld (Duport) gerekesiyle itiraz ediliyordu. Rabaud SainUEtienne, 'yalnzca zgr insanlara ait

olan zgr 3ma"nn zddnda yer almak zere, 'zorunlu alma" teri mini kabul ettirdi, Parlameto arjioU ri, c. XXVI, s.710 vd.

136

ccza fikri arasndaki ban ortaklaa olarak glendiril* mesidir. Cezalandrmada hkm dann varln grmekten ok, kanunlarn bizzat kendileri okunacaktr. Bunlar bir suu belli bir cezaya balamlardr. Su ilenir ilenmez, ceza hi vakit kaybetmeden gelecek ve yasann sylemini eyleme ge irecek ve fikirleri balayan yasann ayn zamanda ger ekleri de baladn gsterecektir. Metinlerdeki dolaysz kesime, eylemlerde de yle olmaldr. "Baz canavarca ey lemlerin haberinin kentlerimizde vc krlarmzda yayld u ilk anlan dnnz; yurttalar yanlanna yldrm dm insanlara benzemektedirler; hepsi de fke ve dehete kapl mtr... te suu cezalandrma zaman: kamasna izin ver meyiniz; onu ikna etmekte vc yarglamakta acclc ediniz. Daraalann, odun ynlann kurunuz, suluyu meydanlar da srkleyiniz, halk haykrarak arnz; bunun zerine onun kararlarnzn iln edilmesini alkladn grecek siniz; onun bu korkun seyirlere, yasann bir zaferi olarak ko tuunu greceksiniz"1 . Kamuya ak cezalandrma, dolaysz 8 yeniden ifreleme trenidir. Yasa kendini slah etmitir; onu ihll eden ktln yanndaki yerini yeniden almtr. Buna karlk, ktlk yapan toplumdan kopartlmtr. ondan ayrlmaktadr. Ama bu aynlma artk, halkn sutan ve cezadan kanlmaz olarak pay ald eski rejimin u ikircikli bayramlarnn iinde deil de, bir matem treninin iinde olmaktadr. Kendi yasalann yeniden bulan toplum, bunlar ihll eden yurttalannkini kaybetmitir. Kamusal cezalandrma bu ifte znty da vurmak zorundadr: yasann bilmezden gelinebilmi olmas ve bir yurttatan ayrlmak zorunda kalnmas. "En matemli ve duygulandrc aygt azap ektirmeye balaynz; bu dehetli gn vatan iin bir matem gn olsun; genel ac her yerde vurgulansn... Matem tln rtm olan yarg halka suikasti ve yasal bir intikamn hznl gerekliliini anlatsn.
18 j. M. Servan, Discours tur l'adminislralion de la Justice criminelle , 1767, s3>36.

137

6u trajedinin deiik sahneleri tm duyulan etkilesin, yu muak ve drst tm duygulan titretsin1 . 9 Anlam herkes iin ak olmas gereken matem; bu mate min ayinsel erevesinin her unsuru suu belirmeli, yasay hatrlatmal, cezalandrmann gerekliliini gstermeli, al* nan nlemi hakl kartmaldr. Anlamlan herkesin renebilmesi iin afilerin, yaztlarn, iaretlerin, simgelerin say lan artrlmaldr. Cezann kamuya ilm fizik bir dehet et kisini yaymamaldr; bir okuma kitabn amaldr, te Pele tier halkn ayda bir kez, mahkumlan "acl hcrelerinde" ziyaret edebilmelerini nermekteydi; hcrenin kapsnda sulunun adn, suunu ve verilen karan byk harflerle ya zlm olarak okuyacakt"20. Vc Bexon bundan birka yl son ra, mparatorluk trenlerinin saf ve askeri tarz iinde, bir ceza armalan tablosu dleyccckti: "lm mahkmu daraa cna" krmz kank siyah kumala kaplanm veya bu renk lere boyanm "bir arabayla" gtrlecektir, "eer bir hainse, nne ve arkasna hain" sznn yazl olduu krmz bir gmlek giyecektir; eer baba katiliyse, bana siyah bir bez rtlecek ve gmleinin zerine hanerler veya kulland ci nayet aletleri ilenecektir; eer zehirleyerek ldrdyse, kr mz gmleine ylanlar ve dier zehirli hayvanlar ilene cektir"21. Bu okunabilir dersi, hu ayinsel yeniden ifrelemeyi mm kn olduunca tekrarlamak gerekir; cezalann bir bayramdan ok bir okul olmalan, bir trenden ok her zaman ak bir kitap olmalan gerekir. Cezay sulu asndan etkin hale ge tiren sre, seyirciler iin de yararldr. Bunlar daimi su ve ceza szlne her an bavurabilirler. Gizli ceza, yan yanya kayp cezadr. Cezalann infaz edildii yerlere ocuklann ge lebilmeleri gerekir; bunlar buralarda yurttalk bilgisi ders19 Dufau, Kurucu meclisteki nutku, P&rlamento trnU ri, cXXVI, s.688. 20 Ibid.. *329-330. 21 S.Beron, Code de sureti publiqut, 1807, 2.ks., $-24-25.Bavyera kralna su nulan btr proje sz konusuydu.

138

1 erirvi yapm olacaklardr. Ve eitimlerini tamamlam olan insanlar buralarda yasalar devrevi olarak reneceklerdir. Ceza yerlerini ailelerin pazar gn ziyaret edecekleri bir Ya salar Bahesi olarak kavrayalm. Zihinlerin mantkl bir sylevle, toplumsal dzenin korunmas, cezalann yaran konu sunda hazrlanmalarndan sonra, gen insanlarn, hatta adam* lann arada srada, mahkmlarn korkun durumlarm gr meleri iin madenlere ve alma alanlanna gtrmelerini is terdim. Bu hac ziyaretleri, Trklerin Mekkeye yaptklanndan daha yararl olurdu22. Ve Le Peletier cezalann bu grlebilir olma niteliini. Ceza Kanunun temel ilkelerinden biri saymaktadr: "Halkn mevcudiyeti utana ounlukla ve belirgin zamanlarda, sulunun alnna tamaldr; ve sulunun suunun onu indirgedii g durum iindeki varl halkn ru huna yararl bir eitim getirmelidir''2 . Sulunun bir bilim nes 3 nesi olarak kavranmasndan ok nce, bir eitim arac olabile ceinin d kurulmutur. Mahkmlann aclann paylamak zere yaplan merhamet ziyaretinden sonra -XVII. yzyl bu nu cad etmi veya yeniden balatmtr-, yasann iyiliinin sua nasl uygulandn retmek iin ocuklann buralan zi yaret etmelerinin hayali kurulmutur dzen mzesinde canl ders. 6. Toplumdaki geleneksel su sylemi artk devrilebilir. XVIII. yzyl yasa koyuculannn byk kayglan: sululann kukulu nlerini nasl yoketmeli? Almanaklarn, tek yap rakl destanlarn, halk yklerinin syledikeri byk haydutlann destanlarn nasl susturmal? Eer yeni ceza ifre lemesi iyi yapldysa, eer matem treni gerektii gibi ce reyan ediyorsa, su artk ancak bir felket olarak ve ktlk yapan kii de, toplumsal hayatn yeniden retildii bir d man olarak grlebilir. Insanlann syleminde, suluyu kahra manlatran bu vglerin yerine artk yalnzca, su ileme ar
22 J.-P. Briseon, opsiK 1781. 23 Prlam nt rfivleri, c.XXVI, 322.

139

zusunu hesapl kitapl cczaya kar duyulan kaygyla durdu ran u iarctlcr-engcller tedavl edecektir. O lum lu mekaniz ma gndelik dilin iinde tam olarak rol oynayacaktr vc bu dil bu mekanizmay yeni anlatlarla, srekli olarak glen direcektir: evrensel yeniden ifrelemenin sabit ilkesi. Halk airleri sonunda kendilerini "evrensel akl misyonerleri" ola rak adlandranlara katlacaklardr; onlar da ahlk ola caklardr. "Bu dehetli imgelerle vc bu selmete gtren fi kirlerle dopdolu olan her yurtta, bunlar kendi ailesi iinde yayacak ve ne kadar ateli bir ekilde yapldtlarsa o kadar byk bir itahla dinlenilen bir uzun anlatlar karsnda, onun evresinde sralanm ocuklan bu yklerden su ve ceza fikrini, yasa vc vatan sevgisini, mahkemelere sayg vc gveni sarslmaz izgiler halinde almak zere, gen belleklerini aacaklardr. Krlarda oturanlar da bu rneklere tank ola caklar, bunlar kendi kulbelerinin etrafna ekecekler, erdem li olma zevki bu kaba ruhlarda kk salacak, bu arada kamu sal sevin karsnda zntye kaplan, bu kadar ok kimsenin kendine dman olduunu grncc korkan haydut, sonucu lm cl olduu kadar abuk da gelecek olan projelerinden herhalde vazgeecektir"24. ite ceza verilen kent byle dnlmelidir. Kavaklar da, bahelerde, yeniden yaplan yollarn veya ina edilen kprlerin kenarnda, herkese ak atelyclerde, ziyaret edi lecek madenlerin diplerinde binlerce kk ceza tiyatrosu. Her sua kendi yasas; her suluya kendi cezas. Gze grnen ceza, hereyi syleyen, aklayan, kendini merulatran, ik na eden geveze ceza; yaztlar, klahlar, afiler, yaftalar, simgeler, okunan veya yazl metinler, btn bunlar hi usan madan yasay tekrarlamaktadrlar. Dekorlar, alar, optik oyunlar, gz yanltmalan bazen sahneyi bytmekte, onu ol duundan daha korkutucu, ama ayn zamanda daha ak kl maktadrlar. Halkn durduu yerden baklnca, aslnda yle
24 J. M. Scrvan, .37.

140

olmamasna ramen, baz gaddarlklar olduunu sanmak m m kndr. Fakat bu gerek veya iirilmi sertlikler asn dan esas nokta, bunlarn kat bir ekonomiye uygun olarak her dersi vermeleridir: her ceza ders alnacak birey olsun. Vc btn dorudan erdem rneklerinin karsnda, sanki canl bir sahneymi gibi, her an gnahn talihsizlikleriyle karlatabiisin. Bu ahlki "temsiller'in herbirinin evresinde, okul ocuklar retmenleriyle birlikte ylacaklar ve yetikinler ocuklarna vermeleri gereken dersleri reneceklerdir. Artk azap ektirmelerin dehet verici byk ayinsel erevesi deil de, gnler ve aylar boyunca birok ikna edici sahnesiyle uza nan bu ciddi tiyatro szkonusudur. Vc halkn bellei, yasann sade sylevini kendi mrldanmalar iinde yeniden rete cektir. Ama belki de, bu binlerce seyirlik unsurun ve anlatnn zerine, sularn en mthii iin cozann en byk iaretini dikmeye ihtiya olacaktr: ceza yapsnn kilit ta. Hi de ilse Vcrmeil, gndelik ceza tiyatrolarna egemen olacak mutlak ceza sahnesini hayal etmitir: sonsuz cezann arana ca tek k. Yeni cezalandrma sisteminde, biraz eski sistem deki kral ldrme suunun benzeri. Sulunun gzleri oyulacak; akta demir bir kafese konulacak, bu kafes bir meydanda ha vada asl olacaktr; sulu tamamen plak olacak; belinin etrafnda dem ir bir kuak olacak, kafesin parmaklklarna balanacak; lnceye kadar ekmek vc suyla beslenecektir. "Byccc bazen aln karla kaplanm, bazen yakc bir gne altnda kavrulmu olarak, mevsimlerin tm sertlikleri kar snda korunaksz kalacaktr. Doann tm dehetine adanm, saygszlk ettii gkyzn bir daha grmemeye vc kfret tii toprakta bir daha oturmamaya m ahkm edilmi bir erir ite gerekten ancak g bir hayattan daha ok, acl bir l mn uzantsn sunan bu enerjik azap ektirmede tannabilir2 . 5 Ceza kentinin stnde u demir rmcek vardr; ve yeni yasa nn armha germesi gereken kii, baba katilidir.
25 F.M. Vcrmoil, op.eit., s. 148-149.

141

Koskoca bir resimlik ceza tikimi. Mably "ayn cezalara arptrmaktan kann demekteydi. Tekdze, yalnzca suun arlna gre eitlendirilmi bir ceza fikri dan atl mtr. Daha da kesin olarak: hapishanenin cezann genel biimi olarak kullanlmas, bu spesifik, gze grnr ve ko~ nukan ceza projelerinde asla nerilmemitir. Kukusuz hapis ngrlmektedir, ama dier cezalann arasnda; bu durum da hapis baz sulara, zgrln ktye kullanlmasndan kay naklananlarna (dzensizlik, iddet) zg ceza olmaktadr. Hapis ayn zamanda baz cezalann (rnein zorunlu alma) infaz edilebilmelerinin koulu olarak grlmtr. Ama, tek deiim ilkesi olan sresiyle birlikte, ceza alannn tm n kapsamamaktadr. Bundan da iyisi, ceza iin hapis fikri birok slahat tarafndan aka eletirilmitir. nk sulann kendilerine zg olma niteliine cevap vermeye yatkn de ildir. nk halk zerinde etki etme yeteneinden yoksun dur. n k toplum iin yararsz, hatta zararldr: masrafl dr, m ahkm lar aylak tutmakta, o n la n n ktlklerini artrmaktadr26. nk bylesine bir cezann tamamna erdi inin denetlenmesi zordur ve mahkmlan gardiyanlarn key fine teslim etme tehlikesini tamaktadr. nk bir insan zgrlnden mahrum brakma ve onu hapishanede gzetim altnda tutma meslei tiranca bir uygulamadr. "Aranzda ca navarlarn olmasn istiyorsunuz; ve eer byle iren adam lar varsa, yasalar herhalde onlara katil muamelesi yapmak zorundadr"27. Sonu olarak hapishane, bu ceza-etki, cezatemsil, ceza-genel ilev, ceza-iaret ve sylem tekniinin t myle uyumaz niteliktedir. Hapishane karanlk, iddet ve kukudur. Buras, yurttan gznn kurbanlan sayamaya ca, bunun sonucu olarak saylanrun mek oluturma iinde
26 Bkz. ,PerUmento arivleri, cX X V Iv s.712. 27 G.de M ably, op*it., cJX, s. 338.

142

kayp haline gelecei bir karanlklar yeridir... oysa eer su lan artrmadan cezalann rneklerini artrmak m m kn olur sa, sonuta onlan daha az gerekli klmak m m k n olacaktr; zaten hapishanelerin karanl yurttalar iin bir gvensizlik konusu olmaktadr; burada byk hakszlklar yapldn kolaylkla dnmektedirler... ounluun iyilii iin yapl m olan yasa, kendine inanlmasn salama yerine srekli olarak bu m m ltlan tahrik ederse, kesinlikte bireyler kt gidiyor demektir"2 * Hapis tpk bugn olduu gibi, cezalandrmann lm ile hafif cczalar arasnda kalan tm medyan alann kapsamal dr; bu, slahatlann hemen ulatktan bir fikir olmutur. Oysa sorun ite udur; hapis olduka ksa bir sre iinde, cczann esas biimi haline gelmitir. 1810 tarihli Ceza Yasa snda, belli baz biimler altnda olmak zere, lm ile para cczalan arasnda, adeta m m kn ceza alannn tm n igl etmektedir. "Yeni yasa tarafndan kabul edilm i olan ceza landrma sistemi nedir? Btn biimleriyle hapsetmedir. N i tekim Ceza yasasnda yer alan drt esas cezay karlatnm z. Krek, bir ak hava hapsidir. Tutmak, ar hapis, slah iin hapis bir bakma, tek ve ayn cezann eitli adlandr29. Vc yasann hkmettii bu hapsi mparatorluk hemen bir ceza landrma, ynetim ve corafya hiyerarisine gre hayata ge irmitir: en alt basamakta, her sulh mahkemesine bal olan belediye polis hapishaneleri; her kent blgesinde tutukevle ri; btn illerde birer slahane; tepede ar sulular iin mer kez hapishaneleri veya bir yldan fazlaya m ahkm edilenler iin slahaneler; nihayet baz limanlarda krek cezas eki len zindanlar vardr. Byk bir hapishane binas yapm programa alnmtr, bunun eitli dzeyleri, merkezi yneti m in katlanna tam tamna denk deceklerdir. Azap ek tirilen kiinin bedeninin sergilendii daraacnn, hkmda-

28 29

De V alize, s.344-345. C.F.M. de Rem usa!. Parlamento arivleri, C.L.XXII,s.l A ralk 1831, s.185.

143

nn ayinsel olarak da vurulan gcnn, cezann tasarmnn toplumsal bnyeye srekli olarak verildii ceza tiyatrosunun yerine, bizatihi devlet aygtnn gvdesiyle btnleen kapa l, karmak ve hiyerarik byk bir mimari gemitir. Tama men baka bir maddeden olma durumu; tamamen baka bir ik tidar fizii; insanlarn bedenlerini kuatmann tamamen ba ka bir biimi. Restorasyondan itibaren ve Temmuz Monarisi dneminde, baz sapmalar bir yana, Fransz hapishanelerin de 40 il 43 bin arasnda mahpus bulunacaktr (yaklak ola rak 600 kii bana bir mahpus). Yksek duvar, ama artk kuattan ve koruyan deil de, artk prestijiyle g ve zengin lii dan vuran deil de, her iki ynde de alamaz ve ceza landrmann artk esrarl hale gelmi olan ileyiinin zerine kapanm olan yksek duvar XIX. yzyl kentlerinin ok ya knnda, hatta bazen ortasnda, cezalandrma iktidannn ay n anda hem maddi, hem de simgelesel, tekdze ehresi ola caktr. Daha Konsllk dneminde, iileri bakan eitli kentlerde zaten almakta olan veya kullanlabilecek d u rumdaki eitli gvenlik yerleri hakknda aratrma yap makla grevlendirilmitir. Bundan birka yl sonra, sivil dzenin bu yeni kalelerinin temsil edecekleri ve hizmetinde olacaklar iktidara layk olacak ekilde ina edilebilmeleri iin denek ayrlmtr. mparatorluk bunlan fiilen baka bir sava iin hazrlamaktadr30. srafa daha az yatkn, ama da ha inat bir ekonomi onlann inaatn XIX. yzylda yava yava tamamlamtr. Kurucu mecliste son derece ak bir biimde formle edil mi olan spesifik, sua uydurulmu, etkin, her k itibariyle herkes iin m ek oluturan cezalar sistemi, her halkrda yirmi yldan daha az bir sre iinde, lm cezas gerektir meyen ve biraz bycek her tr yasa ihlali iin hapsetme yasas haline gelmitir. XVIII. yzylda d kurulan ve esas olarak adalet nne kacaklann zihinleri zerinde etki et30 Bkz., E Docazos, Krala hapishaneler hakknda rapor, U M on itr, 11 Nisan 1819.

144

mcsi istenilen bu ceza tiyatrosunun yerine, devasa binalardan oluan a Fransa'nn ve Avrupa'nn tmne yaylacak olan hapishanelerin byk tekdze aygt gemitir. Fakat bu al datmacaya kronoloj olarak yirmi yl vermek herhalde gene de arya kamak olacaktr. Bunun adeta anlk olduu sylenebilir. Le Peletier tarafndan Kurucu mcclise sunulan Ceza Yasas taslana bakmak yeterlidir. Balangta formle edi len ilke, "suun cinsi ile cezann cinsi" arasnda tam bir oran olmasnn gerektiidir: vahi olanlar iin ac ektirme, tem beller iin alma, ruhlar gerilemi olanlar iin utan. Oysa nerilen cezalar hapsetme biimidir: hapis cezasnn eitli nlemlerle arlatnld hcre (yalnzlk, ktan yoksun brakma, yiyecek kstlamalar); bu ek nlemlerin hafifletildii "sknt, son olarak da, yalnzca kapatlmayla snrl olan asl hapis. O kadar tumturakl bir ekilde vaad edilmi olan eitlilik, sonunda bu tekdze ve geri cezalandrmaya in dirgenmitir. Zaten o sralarda, sularla cezalar arasnda tr lerine gre bir balant kurmak yerine, tamamen baka bir plann izlenmi olmasna aran mebuslar olmutur: "lkeme nasl ihanet edersem edeyim, beni hapsederler; babam l drrsem beni hapsederler; dnlebilecek btn sular, ola bilecek en tektze ekilde cezalandrlmaktadr. Bana sanki btn hastalklara ayn ilac veren bir hekim gryormuum gibi geliyor"31. Fransa'nn ayrcal olarak kalmayan, aceleci bir ik me. Bu duruma, oranlarn sabitlii altnda, tm yabanc lke lerde rastlanmaktadr. il. Ekaterina, Des delits et des peines incelemesinin hemen ardndan gelen yllar esnasnda, "yeni bir yasa derlemesi" iin bir taslak yaptrtmtr, Bcccaria'nn cezalann suluya zg olmas ve eitlilii konusundaki ders leri unutulmamtr; bu ders adeta kelimesi kelimesine tekrar lanmtr " Ceza yasalar her cezay her suun kendine zg doasndan ekip kardklarnda, bu medeni zgrln zafe
31 O. Chabroud, Parlamento arivUri, c XXVI, $.618.

145

ri olacaktr. Bu durum da btn keyfilikler ortadan kalka caktr; ceza artk yasa koyucunun kaprisine deil de, eyann tabiatna tabi olacaktr; artk insana iddet uygulayan (ba ka) insanlar deil de, insann kendi eylemi olacaktr"32. Bun dan birka yl sonra, yeni Toskana Ceza yasasna vc 1 . Joseph 1 tarafndan Avusturya'ya verilenine temel oluturan hl Bec cariann temel ilkeleridir; ancak bu iki yasa hapsetmeyi -s resine gre eitlenmi vc baz durumlarda damga veya pran gayla arlatrlm olarak-, adeta tekdze bir ceza haline getirmilerdir: hkmdara suikast, sahte para basm ve hr szlkla arlaan cinayet suu iin en fazla otuz yl hapis; iradi cinayet veya silahl soygun iin onbe-otuz yl aras ha pis; basit hrszlk iin bir aydan be yla kadar hapis vs.33. Fakat egor cezalandrma sisteminin hapishanenin smr gesi haline gelmesinde alacak birey vars, bunun nedeni hapis cezasnn sanld gibi, tam da lm cezasnn altnda yer alarak ve azap ektirmelerin brakt boluu dold ur mak zere ceza sistemine salam bir ekilde yerlememi ol masdr. Gerekte hapishane -ve birok lke bu konuda Fran sa'yla ayn durumdayd-, cezalar sitemi iinde ancak kstl ve marjinal bir konuma sahipti. Metinler bunu kantlamakta drlar. 1670 kararnamesi, ar cezalar arasnda hapse yer vermemektedir. Kukusuz mebbed veya geici hapis cezalan baz rflerin ngrdkleri cezalar arasnda yer almlard34. Fakat bunun da dier azaplar gibi kullanmdan dmesi bek lenmekteydi: "Fransa'da eskiden, bugn artk uygulanmayan, rnein bir m ahkm un yzne veya alnna cezasn yazma veya mebbed hapis gibi cezalar vard, aynca mahkmlar vahi hayvanlara atlyor veya madenlerde altrlyor lard"35. Fiili durum da, hapishanenin ar olmayan sulan
32 II. Ekalerina, Yeni yasa derlemesi profesini dzenelemcUc grevlen dirilen komisyon iin talimatlar, md.67 33 Bu yasa derlemesinin bir blm P. Co1quhoun, Traitf sur la polie de Londres, Fra. ev, 1807, 1, 9.84'dc giri blm nde evrilmitir. 34 rnek olarak bkz., Coquillc, Coutume du Ntvemais. 35 G. Du Rousscaud de la Combc, Traitf des matitre criminelles, 1741, &3.

146

cezalandrmak zere inat bir ekilde srd ve bunun yerel rf vc adetlere bal olduu kesindir. Soulatges 1670 karamameinin zikretmedii ''hafif cezalardan bu anlamda sz et* mekteydi: uyarma, azar, su yerinden uzaklatrma, saldrya urayann tazmin edilmesi ve sreli hapis. Baz blgelerde, zellikle dc hukuki alandaki zgnlklerini en iyi korumu durum da olanlannda hapis cezas hl byk bir yaygnla sahipti; ama Fransaya yaknlarda ilhak edilen Roussillon'da olduu gibi, bu i gen de baz glklerle karlamak tayd. Fakat hukukular bu farkllamalara karlk, "hapis hane bizim medeni hukuumuzda bir ceza olarak grlmemek tedir ilkesine sk skya balydlar36. Hapishanenin rol kiinin ve bedeninin rehin almmasyd: atasznde ad cortinendos homines, non al puniendos denilmektedir; bu anlamda bir kukulunun evresi, bir para bir alacaklnnki gibi bir role sahiptir. Hapishane ile insan kendini birine kar gvenceye % almaktadr, cczalandrmamaktadr37. Genel ilke byledir. Vc hapishane bazen ceza roln iyi oynuyorsa ve bunu nemli rnekler itibariyle yapyorsa da, bu esas olarak bir ikme ol maktadr; oralarda hizmet edemeyecekler iin -kadnlar, o cuklar, sakatlar- kadrgalann yerine gemektedir: "belli bir sre iin veya mebbeden bir g evine kapatlma cezas, ka drgalarda krek m ahkm u olm ann edeerlisidir"38. Bu edeerliliin iinde mmkn bir nbet deiiminin rcsmolduu
35 F. Serpillon, Code criminel, 1767, c. III, .1095. Ancak Serpillon'da, hapis hanenin katlm n cezann balangc olduu fikri bulunmaktadr. 37 Hapishanelere ilikin olan ve gardiyanlarn zulm n, binalarn gven liin i ve m ahkm larn iletiyim kurm alarnn olanakszln kapsayan ok saydaki ynetmelii byle anlam ak gerekir, rnein Dijon parla mentosunun 21 Eyll 1706 tarihli karan. Ayrca bkz., F.Scrpillon, Code criminel, 1767, c.111, *.601-647. 38 Hrszlk suunu tekrarlayanlara ilikin 4 Mart 1724 Beyannamesi veya serserilie ilikin 18 Temmuz 1724 Beyannamesinin belirledikleri budar. Kadrgalara forsa olarak gnderilecek yala olmayan bir erkek ocuk, gnderilecei yaa kadar, bazen dc tm ceza sresi boyunca bir g evinde kalm aktayd. Bkz. Crime et erim inalit/ en France $ous 1Ancien RJgime , 1971, s.266 vd.

147

iyice grlmektedir. Ama bunun yaplabilmesi iin hapisha nenin hukuki statsnn deimesi gerekmitir. Ayn zamanda, en azndan Fransa iin byk olan ikinci bir engelin almas gerekmitir. Nitekim hapishane bu lke de, uygulamada kraln keyfine veya egemen gcn arlk larna ne kadar fazla balandysa, niteliinden o kadar kay betmiti. "G evleri ", genel hastaneler, "kraln emirleri veya polis komutannkiler, nde gelen kiiler veya aileler tarafndan elde edilen m hrl mektuplarn hepsi birden, "kurala bal adale tle akan vc ou zaman da onunla ztlaan bir bastrma uygulamas olmutur. Ve bu adalet d kuatma hem klasik hukukular, hem de slahatlar tara fndan reddedilmekteydi. Serpillon gibi bir geleneki, bakan Bouhiernin otoritesinin arkasna snarak hapishanenin krala ait bir olgu olduunu sylemekteydi: "hkmdarlarn devlet karlarndan tr zaman zaman bu cezay verme d u rumunda kalmalarna ramen, olaan adalet bu cins mahk miyetleri kullanm amaktadr"39. Islahatlar ok kereler, "despotizmin ayrcalkl ehresi vc aleti olan tutuklama" de mekteydiler: "monarizmin uursuz zihniyeti tarafndan dnlm olan, esas olarak ya doann mealesini ellerine verdii ve yzyl aydnlatmaya cret eden filozoflara, ya da vatanlarnn skntlar karsnda sessiz kalma alakln gstermeyen u gururlu ve bamsz ruhlara aynlm olan bu hapishaneler hakknda ne denilecektir? Bu hapishanelerin matemli kaplarn esrarl mektuplar amakta ve bu talihsiz kurbanlar bunlarn ilerine gmlmektedirler. Her yurttan sahip olduu, yarglamadan nce dinlenilme ayrcaln ter sine eviren bu insanlar iin Phalarislerin kefinden daha za rarl olan, u dahiyane tiranln aheserteri olan mektuplar iin de nc denilecektir?..."40. eitli evrelerden gelen bu itirazlar kukusuz yasal bir
39 F. Serpillon, Code crimintl, 1767, c.lll, 5.1095. 40 J.P. Brissot, $.175.

148

ceza olarak hapisle deil de, keyfi ve sresi belirsiz tutmann "yasad" uygulanyla ilgilidirler. Ancak bu nedenden t r, hapishanenin genel olarak iktidarn ktye kullanmla* nndan biri olarak grlmesi engellenmekte deildir. Ve bir ok ikyet defteri onu, iyi bir adaletle uyumlu olamayaca iin reddetmektedir. Bazen klasik hukuk ilkeleri adna "Ya sann maksad iinde hapishaneler cezalandrmaya deil de, onlarn kiilerine kar gvence alnmasna ynelik olduk larndan. J*41. Bazen de, henz mahkm edilmemi kiileri ce zalandran, nlemesi gereken ktl aktaran vc genelle tiren ve ailenin tmne yaptrm uygulayarak, cezalarn bi reysellii ilkesini ihlal eden hapishanenin etkileri adna; "hapishane bir ceza deildir" denilmektedir. nsanlk, bir yurttan varlklarnn en deerlisinden mahrum braklma sndan, su ikmetghnn iine daldrlmasndan, kendi iin en aziz eylerden kopartlmasndan, belki de iflasa srklen mesinden ve yalnzca onun deil, talihsiz ailesinin dc tm geim olanaklarndan mahrum braklmasndan, bunlarn bir ceza olmamas olarak sz eden bu korkun dnceye kar ayaklanmaktadr..."42. Ve ikyet defterleri, birok kereler bu kapatma eyleminin kaldrlmasn istemilerdir: "G evlerinin yerle bir edilmeleri gerektiine inanyoruz..."4 . Ve 3 nitekim 13 Mart 1790 tarihli kararname, "atolar, dinsel bi nalar, g evleri, polis binalar veya herhangi baka bir ha pishanede mhrl mektuplarla veya icra gcnn ajanlarnn emirleriyle tutulan btn kiilerin serbest braklmalarn emretmitir. H kmdann iktidarna kadar varolduu ihbar edilen bu yaadlkla bu kadar ak bir ekilde balantl olan hap setme, bu kadar ksa bir zaman iinde nasl yasal cezalarn en
Paris intra muros (soyluluk), zikr. A. Desjardin, U s CahUrs de ddiance et la iustice erimineUe, s.477. 42 Langres, Trois Ordres", zikr., ibid., s.483. 43 Briey, "Tiers Etat", zikr., ibid., s.484. Bkz., P. Goubcrt ve M. Detvs, Les Franaisont la parole, 1964, s.203. Defterlerde, ailelerin kullanabccck* Icri tutukevlerinin bakmna ilikin talepler bulunmaktayd. 41

149

genel biimlerinden biri haline gelebilmitir? *** En sk olarak grlen aklama, klasjk ada cezalandr maya ynelik hapsetmeye ilikin baz modellern olumu olmasdr. Bunlarn en yenileri ngiltere ve zellikle de Ame rika'dan geldii iin, daha da byk olan prestijleri, dnyevi hukuk kurallar ile hapishanenin despotik ileyiinin ifte engellerin almasna olanak vermilerdir. Bunlar, slahat lar tarafndan dnlm olan cezalandrma harikalarn abucak sprmler ve hapsetmenin ciddi gereini dayat mlardr. Bu modellerin neminin byk olduundan kuku duymaya gerek yoktur. Fakat bunlar zm getirmeden nce sorun kartmaktadrlar: varlklarna ve yaygnlamalarna ilikin sorunlar. Nasl doabilmiler ve zellikle de nasl bu kadar genel bir kabul grebilmilerdir? nk, bunlann ceza slahatnn genel ilkeleriyle belli noktalarda uyutuklarn, birok noktada tamamen heterojen olduklarn ve hatta bazen dc uyumaz nitelikte olduklarn gstermek kolaydr. Bu modellerin en eskisi, btn dierlerine az ok ilham vermi saylan, 1596'da alan Amsterdam Rasphuisidir44. Buras ilke olarak dilencilere ve gen sululara ynelikti, ileyii byk ilkeye boyun emekteydi: cezann sresi, en azndan baz snrlar iinde bizzat ynetim tarafndan ve mahpusun hal ve gidiine gre belirlenebilmckteydi (zaten
44 Bkz., Thrsten SeLlin, Piomering in Penoiogy, 1944, bu kitapta Amsterdam Rasphuis ve Spinhuis' tketici bir ekilde ncelenmektedirler. XVIII. yzylda sklkla zikredilen baka bir 'm odel" bir kenara braklabilir. Bu, Reflezions sur Us prisons des ordres religieuz, yeni yay. 1S45 adl ese rinde Mabilton tarafndan nerilenidir. Bu metin XIX. yzylda, Katolik* terin Protestanlarn insansever hareket iinde vc baz ynetim kademele rinde sahip olduktan yeri ele geirmeye uratklar srada unutul muluktan kurtulmua benzemektedir. Pek tannmadan vc etkisiz kalma benzeyen M abillon'un metni "Amerikan hapishane sisteminin ilk dncc&inin, ona Cenevre voya Pennsylvania'dan kaynaklanan bir kken atfet mek iin nc denilm i olursa olsun, tamamen manastr tipinde ve Fransz kkenli bir dnce olduunu gstermektedir (L. Fauchcr).

150

idarenin bu serbestlii mahkeme kararnda da ngrlebilmekteydi: bir tutuklu 1597*de cniki yl hapis cezasna arp trlmt, eer hal ve gidii memnuniyet verici olursa, bu sre sekiz yla indirilebilecekti). Burada alma zorunluydu, or taklaa olarak yaplyordu (zaten tek kiilik hcre yalnzca ek ceza amacyla kullanlmaktayd; mahkmlar 4-12 kiilik hcrelerde, bir yatakta ikili veya l olarak yatyorlard); ve mahpuslar yaptklar i iin bir cret alyorlard. Son ola rak da, kat bir zaman kullanm, bir yasak ve zorunluk siste mi, srekli bir gzetim, tevikler, ruhani metin okumalar vard, koskoca bir "iyiye ekme" ve "ktlkten uzaklatr ma" aralar oyunu mahkmu gece gndz evrelemekteydi. Amstrdamdaki Rasphuisi temel bir ehre olarak ele almak m m kndr. Tarihse! olarak XVI. yzyln karakteristii olan, bireylerin srekli bir alt.rmayla pedagojik ve manevi dnmlerine ilikin teori ile, XVIII. yzyln ikinci yan snda hayai edilen hapsetme teknikleri arasndaki ba mey dana getirmektedir. Ve, o tarihlerde kurulan kuruma, herbirinin kendine zg bir ynde gelitirecei temel ilkeler salamtr. Gand g evi, cezaevi almasn zellikle eko nomik ihtiyalar dorultusunda dzenlenmitir. leri srlen neden, aylakln sularn ounun genel nedeni olmasdr. Alost yarg blgesindeki mahkmlar zerinde 1749da yap lan bir anket -herhalde ilklerinden biri-, su ileyenlerin zenaatkr veya ifti olmadklarn gstermektedir (iiler yalnzca kendilerini besleyen ilerini dnmektedirler); su ileyenler ankete gre, kendiler.ni dilencilie adam tembel lerdir45. Buradan hareketle, almaya yan gzle bakanlar
45 Vilan XIV, Mtmoire sur Us moyens de corriger Us malfaiUurs , 1773, s.64, Gand g evinin kurulmasna bal olan bu muhtra 1841e kadar basl madan kalmtr. Srgn cozalanm skl, su ile serserilik arasndaki ilikileri daha da vurgulamaktayd. Flandrc m edisi 1771'dc "dilencile re verilen srgn cezalarnn, meclislerin kendi blgelerinde zararl gr dkleri uyruklan birbirlerine karlkl olarak gndermelerinden tr sonusuz kaldklarn" farketmekteydi; "Bundan kan sonuca gre, bylccc bir yerden baka bir yere kovulan d ilcn d sonunda kendini astracaktr, oysa eer almaya altnlsayd bu kt yola dm ezdi. L.

151

iin bir cins alma evrensel pedagojisi salayacak olan bir kurum fikri ortaya kmtr. Drt avantaj: devlet iin mas rafl olan sulu takiplerinin saysn azaltmak (bu sayede Flandre'da 100.000 liradan fazla tasarruf edilecektir); koru lar serseriler tarafndan tahrip edilen m lk sahiplerine artk vergi iadesi yapmak zorunda kalmamak; "rekabet yo luyla emek gcn azaltmaya katkda bulunmak zere ok sayda yeni ii yetitirmek; son olarak da, fakirlerin gerekli yardmlardan, bunlarla paylamadan yararlanmalarn sa lamak46. Bu ok yararl pedagoji tembel znede alma zevki ni yeniden uyandrarak, onu zorla almann tembellikten daha avantajl olduu bir kar sisteminin iine sokarak, onun evresinde "yaamak isteyen almak zorundadr" atasznn aka ortaya kartaca kltlm, basitletirilmi ve baskc kk bir toplum oluturacaktr. alma zorunluu, ama ayn zamanda mahkmun hapislik esnasndaki ve son rasndaki kaderini dzeltmesine olanak verecek cret. "Geim olanaklarn hibir ekilde bulamayan kii, bunlar mutlak almayla salama arzusuna ynelmelidir; bu olanaklar ona polis ve disiplinle salanmaktadr; bir bakma almaya ynelmeye zorlanmaktadr; sonra kazan hrs onu tahrik et mektedir; adetleri slah edilen, almaya alan, kt zaman kullanaca baz birikimlerle birlikte kaygsz bir e kilde beslenen" mahkm bir meslek renmitir, bu meslek ona geimliini tehlikesizce salamaktadr*'. Ar ksalktaki cezalann uygulanmasn -bu tekniklerin ve alma zevkinin edinilmesini engelleyecektir- veya mebbed cezalann uygu lanmas -bu da her tr zonaat renimini gereksiz klacaktrolanam dta brakan homo economicus'un yeniden ina edil mesidir. "Alt aylk bir sre sululan slah etmek ve onlan alma zihniyetine kavuturmak iin ok ksadr, buna kar lk mebbed cezalar onlan umutsuzlua drmekte, adctlcStoobant, in, Annales de U socitU d'ktsloire de Cend, c .lll 1898, s.228, bkz. levha no.15. 46 Vilan XIV, ibid., s.68. 47

52
I

rin slahna ve alma zihniyetine kaytsz kalmaktadrlar; vc madem ki hayatlanna son vermeye karar verilmemitir. yleyse neden bu hayat bu kadar ekilmez hale getirmeye u ralacaktr?"48. Ceza sresi ancak m m kn bir slah ve slah edilmi sulularn ekonomik kullanmyla ilikili olarak bir anlama sahiptir. ngiliz modeli alma ilkesine, slah etmenin esas koulu olarak tecriti eklemektedir. Bunun emas, onu nce olumsuz nedenlerle merulatran Hanway tarafndan 1775te veril mitir: hapishanedeki st stelik kt rnekler vc hemen meydana gelen ka ile ilerisi iin antaj veya su ortakl olanaklar salamaktadr. Eer mahkumlarn ortaklaa a lmalarna izin verilecek olursa, hapishane fazlasyla bir manfaktrc benzeyecektir. Sonra olumlu nedenler: tecrit, mahkmun oradan hareketle kt etkilerden kurtularak, ken dine geri dnebilecei ve bilincinin derinliklerinde iyiliin sesini duyabilecei "mthi bir ok** oluturmaktadr; bu d u rumda tek bana yaplan alma bir raklk olduu kadar, bir yn deitirme altrmas haline de gelecektir; yalnzca homo economicus'a zg kar oyununu yeniden biimlen dirmekle kalmayacak, ayn zamanda ahlki znenin gerekle rini dc yeniden biimlendirecektir. Hrstiyan manastrclnn teknii olan ve yalnzca katolik lkelerde srmekte olan hcre, bu protestan toplumda hem homo economicus u, hem de dinsel bilinci yeniden oluturmann arac haline gelmektedir. Hapishane su ile hakka vc erdeme geri dn arasnda "iki dnya arasndaki bir mekn", devlete kaybettii uyruklar iade edecek olan bireysel dnmler iin bir ba olutura caktr. Hanway bu bireyleri dntrmeye ynelik araca "s lah yeri* (Reformatoty) adn vermektedir. Howard ve 49 Blackstone'un 1779da, ABD nin bamszln kazanmasnn srgnleri nledii ve ceza sistemini deitirmek zere bir yasa hazrland srada devreye soktuklar ite bu genel il
48 ibid.. *102-103. 49 J.Hanway, The Defects of Poiict 1775.

153

kelerdir. Ruhun ve tavrlarn dnm amacyla hapsetme medeni yasalara girmeye balamaktadr. Yasann Blackstone ve Hovvard tarafndan yazlan dibacesi, bireysel hapsi kor kutucu rnek, yn deitirme arac ve bir raklk koulu olma gibi l ilevi iinde tasvir etmektedir: "soyutlanm bir tu tukluluk halirie, dzenli bir almaya ve dinsel eitimin et kisine tabi klnan" baz sulular "onlan taklid etmeye kal kanlarn iine korku salmakla kalmayacaklar, ayn zaman da kendilerini dzeltecekler ve alma alkanl edinecek lerdir"5 . Bunun sonucunda, biri erkekler, dieri kadnlar iin 0 olan ve soyutlanm mahkumlann "klelie en yakn ve su lularn cehalctc, ihmalkrlk vc inatlarna cn fazla uyan ilere" koulacaklar iki hapishane ina etme karar aln mtr: bu iler, bir makineyi altrmak zere bir tekerlein iinde yrmek, bir bucurgat sabitletirmek, mermer cilala mak, kenevir dvmek, bakam aac tahtas rendelemek, paavra didiklemek, ip ve uval yapmak gibi olanlandr. Fiili durumda bir tek Gloucester hapishanesi ina edilmitir ve bu da balang emasna ancak ksmen uymaktadr: en teh likeli sulular iin tam bir tecrit, dierler iin gndz ortak laa alma, gece ayrma. Son olarak da Philadelphia modeli. Bu kukusuz en n lsdr, nk Amerikan sisteminin siyasal yenileme abalanna bal olarak gzkmekteydi ve ayn zamanda, dier leri gibi hemen baanszla uramad ve terkedilmedi; 1830' lu yllann cezaevi slahat konusundaki byk tartmalanna kadar srekli olarak yeniden ele alnd ve dntrl d. 1790'da quaker evrelerinin dorudan etkileri altnda alan VValnut Street hapishanesi, birok noktada Gand ve Gloucester hapishaneleri modelini tekrarlamaktayd51. Atel50 1779 Bi/finin dibaccsi, zikr, Julius, Ucms sur (es prisons, Fra. ev. 1831, L 5.299. 51 Quakrler Amsterdam Rasphuis ve Spinhus'ini kesinlikle biliyorlard. Bkz. T. Scllin, op. cit., s.109-110. VValnut Street hapishanesi her hal krda, 1737'de alan Almhouse'tn ve Quakerlann Ingiliz ynetimine ramen yerletirmek istedikleri yasalarn devamnda yer almaktayd.

154

yelerde zorunlu alma, mahkmlarn srekli mcgl edilme* leri, hapishanenin bu almayla finanse edilmesi, ama ayn zamanda kat ekonomi dnyasna maddi ve manevi adan yeniden katlmalarn salamak zere mahkmlara bireysel cret denmesi; demek ki mahkmlar "hapishane masraf larn onlara karlatmak, onlan eylemsiz brakmamak ve hapisliklerinin bitecei zaman onlan hibir kaynaklan ol madan brakmamak iin srekli olarak retken ilerde istih dam edilmektedirler"52. Bylece hayat mutlak katlkta olan, kesintisiz bir gzetim altnda tutulan bir zaman kul lanmna gre erevelenmitir; gnn her an bireye tahsis edilmekte, belli bir faaliyet tarzn hkme balamakta ve kendi zorunluklann ve kendi yasalarn getirmektedir: "Btn mahkmlar gn aarrken kalkarlar; yataklarn yapp, temizlenip, ykandktan vc dier ihtiyalaryla u ratktan sonra; genel olarak gn doumuyla ilerine balar lar. Bu andan itibaren hibiri, atelyeler ve ilerine ayrlm yerler dnda, salonlara ve dier yerlere gidemez... Gn bat nmda, onlan ilerini brakmalan iin uyaran bir an al nr... Yataklarn yapmalar in onlara yarm saat tannr, bundan sonra yksek sesle konumalarna ve en ufak bir grlt yapmalanna bile izin verilmez'5 . Gloucester'de olduu gibi, 3 tek bana hcreye konulma herkesi kapsamamaktadr; bu, eskiden lmle burun buruna gelmi olan ve hapishanenin iinde zel bir cezay hakeden baz mahkmlara uygulan maktadr: "Orada isiz gsz, vaktini geirmesi iin hibir ey olmadan, kartlaca ann beklentisi ve belirsizlii" iindeki mahpus "tm sulularn zihinlerinde mevcut olan dncelere boulmu olarak, uzun endieli saatler" geirmek tedir5 . Nihayet hapis sresi Gand'da olduu gibi mahkmun 4 hal ve gidiine gre deiebilmektedir: hapishane mfetti leri dosyay inceledikten sonra, yetkililerden iyi hal ve tavn
52 G. de la Rochefoucauld-Liancourt, Des prisons de PkUadelphie, 1796, s.9. 53 J. T um bull, Vsite i la prison de Philadelphie , Fra. ev., 1797, s.15-16 54 Caleb Lavvnes, in, N.K. Teeters, Cradle of penitentary, 1955, s.49.

155

olan mahkumlarn affn salamaktadrlar -vc bu 1820'li yl lara kadar bir glk kmadan olmutur-. VValnut Street bunun dnda, kendine zg veya en azn dan dier modellerde potansiyel olarak mcvcut olanlarm gelitiren baz izgilere sahiptir: nce cezann halka duyurulmamas ilkesi. Mahkmiyet ve bunu belirleyen unsurlar her kes tarafndan bilinmek zorundaysa da, buna karlk cezamm infaz gizlilik iinde yaplmaldr; halk ne tank, nc de cezann gvencesi olarak mdahale etmelidir; mahkmun cezasn duvarlann arkasnda ektiine dair kesin bilgi, bir rnek oluturmaya yetmelidir: 1786 yasasnn baz mahkmlan kentlerde veya yollarda atma cezasna arptrarak yol at u sokak manzaralanna artk yer yoktur55. Ceza vc salamak zorunda olduu slah, mahkm ile onu gzetim al tnda tutanlar arasnda ccrcyan eden bir sretir. Bu sre bi reyin tmyle dnmesini dayatmaktadr -yapmak zorunda olduu gndelik almayla bedeninin vc alkanlklarnn; ona ynelik nlemlerle zihninin ve iradesinin-: "Kitab Mu kaddesler ve dier pratik din kitaplan salanmtr: kentte ve d mahallelerde bulunan eitli mezheplerden ruhban, haftada bir kez ayin yaptrtmakta ve dinsel eitime ynelik dier tm kiiler dc mahkmlara her an ulaabilmektedir ler'56. Fakat bu dntrme iine girimek bizzat ynetimin grevidir. Yalnzlk ve kendine ynelmek yeterli deildir; ta mamen dinsel nitelikli tevikler dc yeterli deillerdir. Mah kmun ruhu zerinde mmkn olduunca sk allmaldr. Ynetsel bir aygt olan hapishane, ayn zamanda zihinleri dntrecek bir makine olacaktr. Mahkm ieri girdiinde
55 Bu yasann harekete geirdii dzensizlikler hk. b k z., B. Rush, An inquiry into tke effects of pubiic punifhments, 1787, s.5-9 Le Robcrts Vaux, Notices, s.45. Amsterdam Rasphuis'ine ilham vermi d a n j.-L Siegel'in ra* porunda cezalann kamuya ilin edilmeyeceinin, mahkumlarn hapis haneye gece gtrlmelerinin, gardiyanlarn m ahkum lann kimliklerini aklamayacaklarna yemin etmelerinin vc hibir ziyarete izin verilme mesinin ngrldn kaydetmek gerekir. T. Sellin, op.eit., s.27-28. 56 W alnut Street mfettilerinin ilk raporlar, zikr* Tccters, $53-54.

156

ona ynetmelik okunmaktadr "Bu arada mfettiler, onun bu lunduu yerdeki ahlki zorunluklann glendirmeye al maktadrlar; ona kendilerine kar iledii yasa ihlalini, bunun sonucu olarak onu koruyan topluma ynelik olan ktl ve meydana getirecei mck ve deyecei kefaretle, bunu telfi etme zorunluunu temsil etmektedirler. Daha sonra ceza sresinin sona ermesinden nce, eer iyi bir tutum iinde olur sa, bunun ksalacan vaad ederek veya bunu umud ettirerek, onu devini sevinle yapmaya, gerektii gibi davranmaya yneltmektedirler... Mfettiler arada srada mahkmlarla biribiri ardna sohbet etmeyi, insan ve toplumun yeleri ola rak sahip olduklar devlerin arasnda bir dev haline getir mektedirler'57. Fakat kukusuz en nemli nokta, bu tutum denetimi ve dnmne, bireylere ilikin bir bilgi oluumunun elik etme sidir -ayn anda hem neden, hem de sonu olarak-. VValnut Street hapishanesi mahkmla birlikte, onun suuna, bu suun hangi koullarda ilendiine dair bir raporu, sann sorgula masnn bir zetini, mahkeme kararnn verilmesinden nceki ve sonraki davranlarna ilikin baz notlan da almaktadr. Eer "yokedilmesi gereken eski alkanlklarnn hangileri olduunun belirlenmesi isteniyorsa, bunlar vazgeilmez un surlar olmaktadr5 . Vc tm hapislik dnemi boyunca gzlene 8 cektir; hal ve gidii gn be gn kaydedilecektir, vc hapisha neyi her hafta ikier ikier ziyaret eden mfettiler -1795'te atanan kentin ileri gelenlerinden 12 kii-, ne olup bittiini renmek, her mahkmun tutumu hakknda bilgi sahibi ol mak ve affedilmesi istenecekleri belirlemek zorundadrlar. Bireylere ilikin olarak bu srekli gncelletirilen bilgi, on*
57 J. TumbulL <27. 58 Mfettilerden biri olan B. Rush bunu, VValnut Strect'e yaplan bir ziya* retten sonra kaydetmektedir: 'A h lk i grevler: vaaz, iyi ktaplann okunmas, elbiselerin ve odalarn tem izlii; yksek sesle konuulma makta, arap az, ttn dc m m kn olduunca az, aytp veya dind konuma az. Srekli alma, baheyle uralyor; sonu iyi: 1.200 ba lahana- N.K. Tceters, s.5Q. , x

157

lann hapishane iinde sularndan ok, gsterdikleri ei limlerin ilevinde datlmalarna olanak vermektedir. Ha pishane ktlk ve zayflk eitlerinin datmna izin veren bir cins gzlemevi haline gelmektedir. Mahpuslar 1797den itibaren drt snfa ayrlmlardr: bunlardan birincisi, aka hcre cezasna arptrlm olanlar iindir; bir dier snf "eski sulular olarak iyice tannanlar" veya hapishanede ol duklar sre iinde da vurduklar hal ve hareketlerle "ahlk knts iinde olanlara, tehlikeli karaktere, k u rald eilimlere veya dzensiz hal vc gidie sahip olarak bilincnlcrM ayrlmtr; bir bakas "karakterleri ile mahk e miyet ncesi ve sonrasndaki koullarnn allm sulular olmadklann dndrttenler" iindir. Son olarak zel vc bir kesim, karakteri henz anlalamam olanlar ve karekteri bilinip de bir nceki kategoriye girmeyi haketmeyenler iin bir retim snf bulunm aktadr9. Bireye ynelik bir bilgi btn, ilenen suu pek kaale almadan (hi deilse soyut lanm haliyle), ama bir bireyin tad ve gndelik tavrlar iinde da vurulan tehlike potansiyelini nemseyen bir e kilde rgtlenmektedir. Hapishane bu noktada bir bilgi arac olarak ilemektedir.
* * *

Flaman, Ingiliz, Amerikan modellerinin sunduklan bu aygtla, bu "slah yerleri"yle, slahatlar tarafndan d nlen btn cezalar arasnda benzerlikler ve farkllklar bulu nabilir. Yaklama noktalan: ilk nce cezannn zamansal olarak tersine dn. "Islah yerleri de kendilerine dev olarak bir suu silme deil dc, yeniden ilenmesini nleme ilevini yklemektedirler. Bunlar gelccec ynelik olan ve ktln tckrann engellemek iin alnan nlemlerdir. Cezalann ama
59 Mmutcs of tht Board, 16 Haziran 1797, zikrv Tcclcrs, *39.

158

c, belirlenmesi iinin Yce Varla braklmas gereken suun kefareti deil de, ayn cinsten sularn tekrarn nlemek* tir60. Ve Buxton/ Montesquieu ve Beccaria'nn ilkelerinin Pcnnsylvania'da imdi "aksiyom gc"ne sahip olacaklarn, "cezann tek amacnn suu nlemek olduu"nu iddia etmek teydi*1 Demek ki bir suu silmek iin deil de, bir suluyu . (gerek veya potansiyel) dntrmek iin ceza verilmektedir; ceza kendiyle birlikte belli bir slah teknii tamaldr. Rush burada da unu sylediinde slahatlara ok yakndr -ama kulland benzetme herhalde byle deildir-: ii ko laylatran makineler icad edildi, "insanln ktle en eilimli parasn erdeme ve mutlulua geri gtrmek ve dnyadaki ktln bir blmn yok etmek iin on hzl ve en etkin yntemleri" icad edecek kiiyi, bu makineleri icad edenlerden ne kadar da daha fazla alklamak gerekecek tir61. Nihayet Anglo*Saxon modelleri, tpk yasa koyuculann ve teorisyenlcrin taslaklar gibi, cezay kiiselletirmek iin usuller getirmektedirler: ceza sresi, cinsi, younluu, ccrcyan tarz itibariyle bireysel karaktere ve kendinde dierlerine ynelik tehlike olarak tad eye kar uyarlanmaldr. Ceza sistemi bireysel eitliliklere ak olmaldr. Genel e malar itibariyle az ok Amstordam Raphuis'inden tremi olan modeller, slahatlarn nerdikleriyle eliki halinde deillerdi. Hatta ilk bakta bunlarn somut kurumlar dze yinde bir gelimeden -veya taslaktan- ibaret olduklar bile dnlebilirdi. Fakat bu bireyselletirici slahatn tekniklerini tanm*
60 YV.Blackstone, Ccmmenlaire sur le Code criminel d Angleierre, Fra. ev., 1776, *19. 61 W . Bradford, An inquiry hov far the punishment of death is necessary in Pennsytvania, 1793, *3. 62 D. Rush, An inuiry inlo the efftcls of public puniihments, 1787, 9.14. Bu dntrm e aygt fikri daha Hanway'in bir "reformetory" kurma proje sinde yer alm akladr: 'Hastane ve sulu fikirleri uyuur nitelikle deillerdir: fakat hapishaneyi, dierleri gibi bir gnah okulu olma yeri ne, gerek vc etkin bir yeniden biimlendirme yeri (reformatory) haline getirmeye uraalm.

159

lamak sz konusu olduunda, farkllk gze batar hale gel mektedir. Farklln ortaya kt nokta, bireye ulama usu l, cezalandrc iktidann onu nasl ele ald, bu dnm salamak iin devreye soktuu aralardr; bu fark teorik te melde deil de, ceza teknolojisinde ortaya kmaktadr; hu kuk sisteminin iine dahil olma tarznda deil de, bedenle ve ruhla kurduu balantda ortaya kmaktadr. Islahatlarn yntemini ele alalm. Cezann yneldii nokta, bireyi yakalad nokta nedir? Temsiller: kendi kar larma temsili, avantajlarnn, dezavantajlarnn, zevkinin, zevksizliinin temsili; ve cezann bedeni ele geirmesi, ona azap ektirmeden hi de aa kalmayan teknikler uygulan mas oluyorsa, bu onun bir temsil nesnesi olmas lsnde ol maktadr -mahkum iin ve seyirciler iin-. Temsiller zerine hangi aletle etki edilmektedir? Baka temsiller veya daha dorusu fikir iftleri oluturarak (su-ceza; suun dnlen avantaj-cczalann alglanan dezavantaj); bu eletirmeler ancak iln etme unsuru iinde ileyebilirler: onlar herkesin gz nnde kuran veya glendiren cezalandrma sahneleri; onlar dolatran ve iaretler oyununu her an glendiren sylevler. Sulunun cezalandrma iindeki rol, iaret edile nin hakiki mevcudiyetini yasann ve cezalarn karsnda ye niden devreye sokmaktadr -yani yasann terimlerine gre ih lale sarslmaz bir ekilde ortak edilmesi gereken u cezann-. Bu iarete edileni bol miktarda ve aikr bir ekilde retmek, bu sayede yasann iaret edici sistemini canlandrmak, su fikrini bir ceza iareti olarak iletmek; ite ktlk yapan kii demelerini bu parayla yapmaktadr. Demek ki bireysel slah, bireyin hukuk znesi olarak yeniden nitelendirilmesi srecini, iaretler sisteminin glendirilmesi ve dolama sok tuktan temsiller araclyla salamaldr. Islah edici cezalandrma aygt tamamen baka bir e kilde i grmektedir. Cezann uygulanma noktas temsil deil, bedendir, zamandr, gndelik hareketler ve faaliyetlerdir; ayn zamanda ruhtur, ama burasnn alkanlklarn oturduk160

U n yer olmas lsnde. Beden ve ruh tavrlann ilkeleri olarak, imdi cezalandrc mdahaleye nerilen unsuru mey dana getirmektedirler. Bu mdahale bir temsil sanatndan ok, bireyin bilinli bir maniplasyonuna dayanmak zorun dadr: "Her su fizik ve manevi etkiyle tedavi edilebilir", demek ki cezalan belirlemek iin "sinir sisteminde meydana gelen duyular ve sempatilerin ilkesini bilmek" gerekmekte dir63. Kullanlan aletlere gelince, bunlar artk glendirilen ve dolatnlan temsil oyunlan deil de; bask biimleri, uy gulanan ve tekrarlanan zorlama emalandr. iaretler deil, altrmalar: saatler, zaman kullanm, zorunlu hareketler, kurala bal faaliyetler, tek bana derin dncelere dalma lar, ortaklaa alma, sessizlik, ie zen, sayg gsterme, iyi alkanlklar. Vc bu slah tekniinde son olarak yeniden olu turulmak istenilen ey, toplumsal antlamann genel ilgi ala nnn iine alnm olan hukuk znesinden ok; boyun een zne, alkanlklara, kurallara, emirlere, etrafnda ve zerinde in a edilen vc kendinde otomatik olarak ilemesine izin vermek zorunda olduu bir otoriteye tabi klnm olan bireydi. Bylece yasa ihlaline tepki gstermenin, birbirinden iyice farkl iki biimi sz konusudur: toplumsal antlamann hukuk zne sini yeniden oluturmak, veya herhangi bir iktidarn hem genel, hem de kl krk yaran biimine tabi klnm bir itaat znesi oluturmak. Eer ''baskc cezalandrma kendiyle birlikte baz baat sonular tamasayd, btn bunlar belki dc olduka spekla tif bir farkllmadan teye gitmeyeceklerdi -nk sonu ola rak her iki kta da, boyun emi bireyler oluturmak sz ko nusudur-. Hal ve gidiin zamann tam kullanm yoluyla ter biye edilmesi, alkanlk kazandnlmas, bedene ynelik zor lamalar, cezalandnlan ile cezalandran arasnda ok zel bir iliki olmasn gerektirmektedir. Bu iliki seyiT boyutunu yalnzca gereksiz klmakla kalmamakta, aynca onu dla
63 B. Rush, 5.13.

161

maktadr da64. Cezalandrma ajan, herhangi baka birinin bozamayaca tam bir iktidan icra etmelidir; slah edilecek birey kendi zerinde icra edilen iktidar tarafndan tamamen sarmalanm olmaldr. Ve bylece, bu cezalandrma tekni inin hi deilse nisbi bir zerklii olmaldr; kendi llerini kendi saptamal, kendi sonularna kendi karar vermelidir: sululuu iln eden ve cezalandrmann genel snrlarn sap tayan adli iktidar karsnda sreksizlik veya her halkr da zgllk. te yandan bu iki sonu -cezalandrma yetkisinin icra edilmesinde gizlilik ve zerklik-, kendine iki ama ko yan bir ceza teorisi ve siyaseti asndan ok ardr: tm yurttalar toplumsal dmann cezalandrlmasna ortak et mek; cezalandrma iktidarnn icra edilmesini, bu cezay ka musal olarak snrlandran yasalara tamamen uygun ve effaf klmak. Gizli vc yasama tarafndan hkme balanm ceza lar, denetimden kaan kstaslar ve aralarla i gren bir ceza landrma iktidan, ite bunlarla slahatn btn stratejisi teh likeye girmi olmaktadr. Mahkemenin kararn vermesinden sonra, eski sistemde uygulananna benzeyen bir iktidar olu maktadr. Cezalar uygulayan iktidar, eskiden bu cezalara karar veren iktidar kadar keyfi, onun kadar despotik olma tehtidini tamaktadr. Sonu olarak farkllk udur: cezaevi mi, yoksa bask ku rumu mu? Bir yanda tm toplumsal mekna datlm; heryerde sahne, seyir, iaret, sylev olarak mevcut; ak bir kitap gibi okunabilir; yurttalann zihninin srekli bir yeni den ifrelenmesiyle i gren; suun bastmlmasn su fikrine konulan engellerle salayan; Servan'n dedii gibi "beynin yumuak lifleri" zerinde grlmez ve yararsz bir ekilde etki eden bir ceza iktidarnn ileyii. Toplumsal ebekenin tm boyunca koturarak, her noktas zerinde etki ederek ve sonunda bazlarnn bazlan zerindeki iktidan olarak deil
64 Rush un seyire sunulan cezalara, zellikle de Dufriche de Valaz6 tarafndan dnlm olanlarna ynelttii eletirilere bkz., s.5-9

162

de, tmn herkes zerindeki dolaysz tepkisi olarak algla nacak bir cezalandrma iktidan. te yanda ise cezalandrma iktidarnn, hepsi birarada olan bir ileyii: sulunun zama nna ve bedenine titiz bir elkoyma, onun hareketlerinin, dav ranlarnn bir otorite ve bilgi sistemi araclyla kuatl mas; sulular bireysel olarak dzeltmek zere onlara uygu lanan, zerinde dnlm tanlm bir ortopedi; kendini toplumsal bnyeden olduu kadar, asl adli iktidardan da soyutlayan bu iktidann kendini zerk olarak ynetmesi. Ha pishanenin ortaya knn iinde yklenilen ey, cezalandr ma iktidarnn kurumsallatrlmas veya daha da kesin ola rak: cezalandrma iktidan (XVIII. yzyln sonunda kendine ykledii stratejik ama olan, halkn yasadlklannn azaltlmasyla birlikte) "ceza kcntinde genel bir toplumsal ilevin altna gizlenerek mi, yoksa "slah yeri"nin kapal alant iinde, baskc bir kurumun iine kapanarak m daha iyi salanabilir? Her halkrda, XVIII. yzyln sonunda cins cezalan drma iktidan rgtleme tarz karsnda olunduu sylene bilir. Bunlardan birincisi hl ilemekte vc eski monarik hu kuktan destek almakta olandr. Dier ikisi, toplumun tmne ait olmas gereken bir cezalandrma hakknn nleyici, ya rarc, slah edici kavranna atfta bulunmaktadr; ama bun lar resmettikleri olanaklar dzeyinde birbirlerinden ok farkldrlar. Fazlasyla emalatrarak, cezalandrmann monarik hukukta bir hkmdarlk treni olduu sylenebilir; mahkmun bedeni zerine uygulanan ayinsel damgalan kul lanmakta; ve seyircilerin gzleri nnde, sreksiz, kuralsz olduu kadar youn olan bir dehet etkisini seferber etmekte ve hkmdan ve fizik mevcudiyetini kendi yasalarnn ze rinde sunmaktadr. Islahat hukukularn projelerinde, ceza landrma bireyleri hukuk zneleri olarak yeniden nitelemeye ynelik bir sretir; damgalar deil iaretler, ceza sahnesinin en hzl bir ekilde dolamn ve mmkn en yaygn kabuln salamas gereken ifrelenmi temsil btnleri kullanmak
163

tadr. Son olarak da, yorulmakta olan hapishane kurumu taslanda, cezalandrma bireylerin bastnlmasna ilikin bir tekniktir; bedenin -iaretlerin deil- terbiye edilmesi usullerini alkanlklar ve tavrlar biiminde brakt izlerle devreye sokmaktadr; ve ceza ynetimi konusunda kendine zg bir iktidann kurulmasn gerektirmektedir. Hkmdar ve gc, toplumsal bnye, ynetim aygt. Damga, iaret, iz. Tren, temsil, uygulama. Yenilen dman, yeniden nitelenmek te olan hukuk znesi, dolaysz bir slaha tabi klnan birey. Azap ektirilen beden, tasanmlan elden geirilen ruh, ter biye edilen beden: burada, XVIII. yzyln sonunda birbirleriyle arpan dzenlemeyi belirleyen unsur dizisi bulun maktadr. Bunlan ne hukuk teorilerine indirgemek (kesime lerine ramen), ne onlan aralarla veya kuramlarla zde letirmek (bunlardan destek almalanna ramen) mmkndr. Bunlar cezalandrma iktidarnn onlara gre icra edildii tarzlardr. iktidar teknolojisi. Bu durumda sorun udur nasl oldu da ncs sonunda kendini dayatt? Cezalandrma iktidannn bedeni, baskc, yalnzla dayal, gizli modeli; temsil, sahneye dayal, iaret eden, halka ak, ortaklaa modelin yerine nasl geti? Neden cezann fizik uygulan (ve bu azap ektirme bii minde deildir), onun kurumsal destei olan hapishaneyle birlikte ceza iaretlerinin toplumsal oyununun ve onlan do lama, sokan geveze bayramn yerine geti?

164

m
DSPLN

BRNC AYIRIM

TAATKR BEDENLER

ite gene XVII. yzyln banda tasvir edildii haliyle, ideal asker grnts. Asker hereyden nce uzaktan tantnan biridir; iaretler tamaktadr gcnnn ve cesaretinin doal iaretleri, ayn zamanda iftihar duygusunun belirtileri; bede ni gcnn ve yavuzluunun armasdr; ve silah mesleini yava yava renmesi gerektii -esas olarak arparakdoruysa da, yry gibi manevralar, ba dik tutmak gibi tavrlar byk blmleri itibariyle bedensel bir onur reto riinin iinde yer almaktadrlar: "Bu meslee en uygun olan lar tanmak iin gereken iaretler canl ve uyank kiiler, dik ba, ieri ekilen karn, geni omuzlar, uzun kollar, gl par maklar, kk gbek, geni kalalar, ince uzun bacaklar ve kuru ayaklardr, bylece bylesine lleri olan bir insan ancak evik ve gl olabilir"; mzrak olan asker, "yry esnasnda mmkn, olduunca zarif ve vakar iinde uygun adm tutturmaldr, nk mzrak erefli bir silahtr ve vakur ve cretli bir hareketle tanmay haketmektedir1.
1 L. de Monlgommcry, La Milice franatse, 1636 yay., s.6 vc7.

167

XVIII. yzyln ikinci yans: asker kendi kendini imal eden birey haline gelmitir; ekli olmayan bir hamurdan, becerisi olmayan bir bedenden ihtiya duyulan bir makine yaplm tr; durular yava yava dikletirilmi ; hesapl kitapl bir zorlama bedenin herbir parasnda dolaarak ona egemen olmu btne boyun edirmi, onu srekli olarak kullanma hazr hale getirmitir ve kendini alkanlklann otomatik letirilmesi iinde sessizce srdrmektedir; ksacas ''ky ly avlayarak" ona "asker havas verilmitir2. Askere al nanlar "ba dik ve yukanda tutmaya; srt bkmeden dik durmaya, kam ieri ekmeye, gs dan kartmaya ve srt ieri ekmeye" altrmaktadrlar; "ve bunlan al kanlk haline getirmeleri iin, bir duvara topuklar, baldrlar, omuzlar ve bel buraya deecek ekilde dayanarak onlan bu konuma getirmektedirler, bylece ellerin tersi kollan dar dndrmekte, ama bedenden uzaklatrmamaktadrlar... on lara ayn ekilde gzlerini asla yere dikmemeleri, tersine, nlerinden getiklerinin yzne cesaretle bakmalan... emir beklerken kafa, el ve ayaklarn kprdatmadan hareketsiz kalmalar..., nihayet diz ve baldrlan gergin, ayak burnu aada ve dan doru, kararl admlarla yrmeleri re tilmektedir"3. Klasik dnem boyunca, bedenin iktidarn nesnesi ve hede fi olarak bir kefedilii sz konusudur. O tarihlerde bedene -maniple edilen, biimlendirilen, terbiye edilen; itaat eden, cevap veren, becerikli hale gelen veya gleri artan bedeneyneltilen bu byk dikkatin iaretleri kolaylkla bulunabi lecektir. Makine-insann byk kitab, eanl olarak iki sicile birden kaydedilmitir: ilk sahifelerini Descartesm yazd ve hekimlerin, filozoflarn devam ettirdikleri anatomikmetafizik sicil; koskoca bir askeri, okula ve hastaneye ilikin ynetmelikler ve bedenin ilemlerini denetlemeye ve dzen lemeye ynelik ampirik ve bilinli usuller btn tarafndan
2 20 Mart 1764 kararnamesi. 3 Ibid.

168

oluturulan teknik-siyasal sicil. Bu iki sicil birbirinden iyice farkldr, nk birincisinde ileyi ve aklama sz konusuy ken, kincisinde ise itaat ve kullanm sz konusuydu; anla labilir beden, yararl beden. La Mettrie'nin makine-insari ayn anda hem ruhun maddeci bir indirgenii, hem de genel bir terbiye etme teorisidir; bunlann merkezinde, zmlenebilir bedene, yorulabilir bedeni ekleyen "itaatkrlk" kavram hkm srmektedir. Tabi klnabilen, kullanlabilen ve geli tirilebilen bir beden itaatkr bir bedendir. nl otomatlar da kendi cephelerinden, yalnzca organizmay aydnlatmann bir biimi deillerdi; bunlar ayn zamanda siyasal tabebeklor, iktidarn kltlm modelleriydiler: kk makine lerin, iyi yetitirilmi ve uzun eitimden gemi alaylarn kral II. Friedrich'in saplants. XVIII. yzyln ok fazla ilgi gsterdii bu itaatkrlk emalarnda bu kadar yeni olan neydi? Beden bu kadar zor layc ve baskc kuatmalarn kesinlikle ilk kez nesnesi ol muyordu; beden her toplumda, ona zorlamalar, yasaklar veya zorunluklar dayatan ok sk iktidarlarn iine alnmt. Ancak bu tekniklerde birok ey yenidir, nce denetim lei: artk bedeni zlmez bir birim olarak, kabaca, kitle olarak ele almak deil de, onu aynntda ilemek, onun zerine ince bir bask uygulamak, bizzat mekanik dzeyindeki -hare ketler, jestler, tavrlar, hzllk- zaptetmeleri salamak sz konusudur: faal beden zerinde sonsuza kadar blnebilen bir iktidar, daha sonra denetim nesnesi: artk hal ve gidiin veya bedenin iaret eden unsurlan deil de, hareketlerin ekonomi si, etkinlii, bunlann i rgtlenmesi sz konusudur; zorlama iaretlerden ok glere ynelmitir; gerekten nemi olan ye gne tren, uygulamannki olmaktadr. Son olarak da tarz: bu kesintisiz, sabit faaliyetin sonucundan ok srecini gzeten bir bask gerektirmekte, mekn, hareketleri ok yakndan ere veleyen bir ifrelemeye gre uygulanmaktadr. Bedene ilem lerinin zenli denetimine izin veren, onun glerinin srekli olarak tabi klnmasn salayan ve onlara bir itaatkrlk169

yarar orann dayatan bu yntemlere "disiplinler ad verile bilir. Disipline ynelik ok sayda usul uzun zamandan beri zaten vardr -manastrlarda, orduda, ayn zamanda atelyelerde de-. Fakat disiplinler XVII. ve XVIII. yzyl esnasnda genel egemenlik kurma formlleri haline gelmilerdir. Bunlar klecilikten farkldrlar, nk bedenin sahiplenildii bir ilikiye dayanmamaktadrlar; hatta bu masrafl ve iddetli yntemden vazgeerek, en azndan onunki kadar byk yararl sonular elde etmek, disiplinin salad rahatlk olmakta dr. Disiplin sabit, btncl, kitlese! olan -ama analitik olmayan-, snrsz ve efendinin tekil iradesi, onun "kaprisi biiminde kurulmu olan ev hizmetiliinden dc farkldr. Yksek doreccde ifrelenmi, ama uzaktan uzaa bir bam llk ilikisi olan vc bedeni ilemlerden ok emein rnlerine ve tabi olmann ayinsel iaretlerine ynelik olan vassaliteden dc farkldr. Yararl artrmaktan ok dnyadan el etek ekmeyi salama ilevine sahip olan ve bakasna itaat et meyi gerektirmeseler bile, esas amalan herkesin kendi bede ni zerindeki egemenliin artrmak olan ilekelik ve ma nastr tipi disiplinler"dcn de farkldr. Disiplinlerin tarih sel an, yalnzca becerilerinin gelimesini veya bamllnn arlatnlmasn deil de, ayn zamanda onu ayn mekaniz ma iinde daha fazla yararl hale getirdii lde daha da fazla itaatkr klan (vc tersine) bir ilikiyi oluturmay he defleyen bir insan bedeni sanatnn doduu andr. Bu andan sonra artk, beden zerinde bir alma, onun unsurlannn, ha reketlerinin, davranlannn hesapl kitapl bir maniplasyonu olan bir basklar siyaseti olumaktadr. nsan bedeni, onun derinlerine inen, eklemlerini bozan ve onu yeniden olu turan bir iktidar mekanizmasnn iine girmektedir. Ayn za manda bir "iktidar mekanii" de olan bir "siyasal anatomi" domaktadr, bu anatomi bakalannn bedenlerine, yalnzca onlann istenilen eyleri yapmalan iin deil, ayn zamanda yle istendii zere, hz ve etkinlie uygun olarak belirlenen tekniklere gre i grmeleri iin nasl el konulabileceini 170

tanmlamaktadr. Disiplin bylece baml ve idmanl beden ler, "itaatkr" bedenler imal etmektedir. Disiplin bedenin glerini artrmakta (faydann ekonomik terimleriyle) ve ayn gleri azaltmaktadr (itaatin siyasal terimleriyle). Tek kelimeyle: bedenin iktidarm zmektedir; onu bir yan dan artrmak istedii bir "yatknlk", bir "kapasite" haline getirmekte; te yandan da bunlann sonucu olarak ortaya kabilecek enerjiyi, gc tersine dndrmekte, ve onu kat bir bamllk ilikisinin iine sokmaktadr. Eer ekonomik s mr emek gc ile emein rnn birbirinden aynyorsa, di sipline dayal baskt da bedende, artrlm bir yatknlk ile byyen bir egemenlik arasndaki zorlayc ba kurmak tadr. Bu yeni siyasal anatominin "icadH ani bir keif olarak n anlamamak gerekir. Onu ou zaman kk, farkl kkenlere sahip, dank bir yerleime sahip, birbirlerini kesen, tekrar layan veya taklid eden, birbirlerinden destek alan, birbirleri ne yaklaan ve yava yava genel bir yntemin lekli izimini resmeden ok sayda sre olarak kabul etmek gerekir. Bunlan kolejlerde ok erkenden i banda grmek mmkndr; daha sonra ilkokullarda devreye girmiler; hastane meknn yava yava kuatmlar; ve birka onyl iinde askeri rgt yeniden yaplandrmalardr. Bazen bir noktadan dierine ok hzl dolamlar (ordu ile teknik okullar arasnda veya ko lejlerle liseler arasnda), bazen de bu dolam yava ve gizli bir ekilde olmutur (byk atelyelerin sinsi bir ekilde askeriletirilmeleri). Her seferinde veya hemen hemen her sefe rinde, kendilerini konjonktrn taleplerine cevap vermek ze re dayatmlardr: burada endstriyel bir yenileme, urada baz salgn hastalklann art, baka bir yerde tfein icad veya Prusyann zaferleri. Bu durum onlarn toplam olarak, aa kartlmas gereken genel ve esas dnmlerin iinde yer almalann engellememektedir. Burada, herbirinin kendine zg unsurlan itibariyle, farkl disiplin kurumlannn tarihini yapmak sz konusu de171

ildir. Sz konusu olan yalnzca, herbiri ok kolayca genellemi olan esas tekniklerin bazlarndan oluan bir rnek di zisi zerinden kstas almaktr. Bunlar her 2aman zenli, ou zaman ok kk tekniklerdir, ama herbiri de nemlidir; nk bedenin belli bir siyasal ve ayrntl kuatlmasn, yeni bir iktidar ,,mikrofiziini tanmlamaktadrlar; ve nk bunlar XVII. yzyldan beri, sanki toplumsal bnyenin tmn kapsama eilimindeymiler gibi, giderek daha geni alanlan kapsamlarna almaya ara vermi deillerdir. Byk bir yaylma gcne sahip olan kk kurnazlklar, masum grnl, ama derinlemesine kuku uyandrn ince ayarlama lar, itiraf edilmeleri mmkn olmayan ekonomilere boyun een veya ihtiam olmayan basklan izleyen dzenler; ama cezalandrma rejiminin sramal deiimini modem an ei inde tayanlar bunlar olmulardr. Sabrszlklar uyarmak zere, Marchal de Saxe' ha trlatalm: "Ayrntlarla uraanlarn snrl kimseler sayl malarna ramen, bana bu kesim nemli olarak gzkmek tedir, nk temeli oluturmaktadr ve ilkelerine sahip olma dan herhangi bir yap kurmak ve herhangi bir yntem koy mak olanakszdr. Mimari zevkine sahip olmak yetmez. Ta yontmasn da bilmek gerekir"4. Bu "ta yontruTya ilikin koskoca bir tarih yazlabilir -aynntrun ahlki muhasebe ve siyasal denetimin iindeki yarara ynelik olarak rasyonel letirilmesinin tarihi-. Bunu klasik a balatmamtr; onu hzlandrm, leini deitirmi, ona kesin aletler vermi ve herhalde ona sonsuz kn hesaplanmasnda ve doal var lklarn en nemsiz niteliklerinin tasvirinden baz yanklar bulmutur. "Ayrnt her halkrda uzun zamandan beri ila hiyatn ve ilekeliin bir kategorisi haline gelmitir bile: her ayrnt nemlidir, nk Tanrnn gznde hibir azamet bir ayrntdan daha byk deildir, ama onun iradesi tara fndan istenildii iin, ok kk olan birey de yoktur. Ay4 Marechal de Saxe, Mes m eries, c. I, nsz, s. 5.

172

nntnn yceliine dair bu byk gelenein iine, hnstiyan eitiminin, okul veya askerlik pedagojisinin, son olarak da tm terbiye biimlerinin btn titizlikleri kolaylkla yerle* ebileceklerdir. Tpk gerek mmin iin olduu gibi, disip linli insan iin de hibir aynnt kaytsz kalnr nitelikte deildir, ama bunun nedeni bu ayrntnn iinde saklanan an lamdan ok, onu kavramak isteyen iktidarn orada bulduu ganimettir. Bu "kk eylere ve onlarn ebedi nemlerine ynelik olmak zere, Jcan-Baptiste de La Salle tarafndan Traiti sur les obligations des freres des Ecoles chretiennes adl eserinde terennm edilen bu vg karakteristiktir. Gndelik olann mistii burada miniin disipliniyle birlemektedir. "Kk eyleri ihmal etmek ne kadar tehlikelidir. Benimki gibi byk eylemlere pek yatkn olmayan bir ruh iin, kk eylere gsterilecek sadakatin, hissedilmeyen bir gelimeyle bizi en yce kutsalla kartabilecei ok teselli edici bir dncedir; nk kk eyler byklerini hazrlarlar... K k eyler denilecektir, heyhat, Allahm, biz zayf ve zrl yaratklar, sizin iin byk olan ne yapabiliriz ki? Kk eyler; eer bykler kendilerini sunarlarsa, onlar kullanabi lecek miyiz? Onlann bizim gcmzn zerinde olduklarn dnmeyecek miyiz? Kk eyler; ve ya Tann onlan byk sayyor ve yle kabul etmek istiyorsa? Kk eyler; byle mi hissedildiler? Kk eyler; onlara byle bakarak, bunu red dedersek sulu mu oluruz? Kk eyler; ama uzun dnemde byk azizleri bunlar meydana getirdiler! Evet kk eyler; ama byk nedenler, byk duygular, byk okular, byk ateler ve bunun sonucu olarak byk liyakatler, byk hazi neler, byk dller"5. Ynetmeliklerin titizlii, teftilerin kl krk yaran baklar, hayatn ve bedenin en kk para larnn bile denetim altna alnmas, ksa bir sre sonra okul, kla, hastane veya atelye erevesinde, bu kn ve sonsu zun mistik hesaplanmasna laikletirilmi bir ierik, ekono
5 J.-B. dc La Salle, Traitt sur les obligations des Ecoles chritiennes , 1783 yay., s.238-239.

173

mik veya teknik bir rasyonellik verecektir. Ve XVIII. yz ylda Jean-Baptiste de La Salle'in damgasn tayan, Leibniz ve Buffona hafife temas eden, II. Friedrichten geen, peda goji, tp, askeri taktik ve iktisad aan bir Ayrnt Tarihi, yzyln sonunda artk gkyznn devasa boyutlarnn veya gezegen kitlelerinin deil de, "kk cisimlerin", kk hare ketlerin, kk eylemlerinki olan yeni bir Nevvton olmay d leyen insana; Monge'a ("kefedilecek yalnzca tek bir dnya vard") "bundan ne anlyorum? Dierini hi dnmemi olan dierini mi? Ben onbe yandan beri buna inanyorum. O sralarda bu konuyla uratm ve bu an bende, beni hibir zaman brakmayan sabit bir fikir olarak yaad... Bu teki dnya, kefetmekle vndm eylerin en nemlisidir: onu dnrken yreim" paralanyor"6 diye cevap veren insana ulaacaktr. Bu insan onu kefetmedi, ana onu rgtlemeye giritii; vc onun etrafnda, ynettii devletin en kk ola yna kadar hereyini kavramasna olanak verecek bir ikti dar dzeneini kurmak Ktodii bilinmektedir; egemen kla ca kat disiplinle "bu byk makinenin tamamn kucakla may, ama gene de cn kk bir ayrntnn bile elinden kama sna izin vermemeyi" hedeflemekteydi7. nsanlarn denetlenmeleri vc kullanlmalar iin ayrn tnn titiz bir ekilde gzleme alnmas ve ayn anda bu kk eylerin siyasal olarak hesaba katlmalar, kendileriyle bir likte bir teknikler btnn; koskoca bir usuller ve bilgi, tas vir, reete ve veri corpusunu tayarak, klasik dnem boyunca ykselmilerdir. Ve modem hmanizmann insan hi kuku suz, bu nemsiz eylerden domutur*.

6 E. Geoffroy Sairtt-Hilaire bu aklamay Bonapartca atfetmektedir, Notions synlhitiques et historque$ de plilosophU ruturelle 'in Ciri'ine dair. 7 l.B. Treilhard, Motife du code d'instruction crmmelU , 1806, s, 14. 8 rnekleri askeri, tbbi, eitsel ve endstriyel kuram lardan seeceim. Smrgecilik, klecilik, bebek bakm gibi alanlardan da baka rnekler verilebilirdi.

174

DAITIMLAR SANATI Disiplin nce bir eylemin mekn iinde datlmas iine girimitir. Bunun iin birok teknii devreye sokmaktadr. 1. Disiplin bazen it le m e y i ; dier hepsine nazaran tr* de olmayan ve kendi zerine kapal olan bir alann zel* letirilmesini talep eder. Disipline ynelik monotonluktan korunmu olan yer. Serserilerin ve sefillerin byk "kapatl malar" olmutur; bu kapatlmalardan daha gizli, ama daha kurnazca ve daha etkili olanlar da olmutur. Kolejler: ma nastr modeli kendini buralarda yava yava dayatmtr; yatllk en sk rastlanlan deilse bile, en mkemmel eitim yntemi olarak gzkmektedir; Lois-le-Grand lisesinde, bura s Cizvitlerin ayrlmalarndan sonra rnek bir kolej haline ge tirildiinde, yatllk zorunlu hale getirilmitir9. Klalar: orduyu, u serseri kitleyi sabitletirmek; yama ve iddet ha reketlerini engellemek; geen birliklere dayanamayan halk sakinletirmek; sivil otoritelerle atmalar nlemek; asker den kamalar durdurmak; harcamalar denetlemek gerekir. 1719 kararnamesi Gney Fransa'da daha nceden dzene so kulmu olanlarnn benzeri yzlerce klann yaplmasn hkme balamtr; burada kapal tutma kat bir biimde ola caktr: "Herey on ayak yksekliinde olan ve herbir kenar dan on ayak uzaklktaki adgeen blmleri evreleyecek olan bir duvarla itlenecek ve kapatlacaktr" -ve bu i, bir likleri "dzen ve disiplin" iinde tutmak iin yaplmaktadr "ve bundan subay sorumludur"-10 1745te yaklak 320 kentte . kla vardr; ve klalarn 1775'teki toplam kapasiteleri 200.000 kii olarak tahmin edilmektedir1 . Dank atelyele1
K r., Ph. Arids, L'F.nfant et la famitle , 1960, s. 303*313 Le C . Sayders, La Ptdagogie en Frence aur XVII e et XVIIIe iiecles , 1965, a. 35-41. 10 L'Ordonnance militairc, c.XII, 25 Eyll 1719, Kr. Levha no.5. 11 Daisy, Le Royaume de Frace , 1745, s. 201*209, 1775 tarihli yazan bilin meyen m uhtra (Sava arivi, 3689, f. 156). A. Navereau, Le Logemeni et le* ustensiles des gens de guerre de 1439 1789 , 1924 s. 132-135. Kr. Levha no. 5 ve 6. 9

175

rin yan sra, hem trde, hem de snrlan belirli oian byk manfaktr alanlan gelimektedir nce bir araya getirilen manfaktrier, sonra XVIII. yzyln ikinci yansnda fabri kalar (ChauSsade dkmhaneleri Nifcvre ile Loire arasnda yer alan Medine yarmadasnn tmn kapmaktadrlar; YVilkinson 1777de Indret fabrikasn kurmak iin Loire ze rinde kazk akarak ve toprak doldurarak, bir ada meydana getirmitir; Toufait, Le Creusot fabrikasn yeniden biimlendirildii Charbonnire vadisinde ina etmi ve hatta fabri kann iine ii lojmanlan bile koymutur); bu bir lek dei imidir, ayn zamanda yeni bir denetim tarzdr. Fabrika ak bir ekilde manastra, kaleye, kapal bir kente benzemekte dir; muhafz "kaplar ancak iiler girerken aacaktr ve almalann baladn bildiren zi! aldktan sonra bundan bir eyrek saat sonra kimsenin ieri girme olana olmaya caktr; gn bitiminde atelye efleri anahtarlan manfaktrn kapcsna teslim etme durumundadrlar, o da bunun zerine kaplan yeniden amaktadr1 . Bunun byle olmasnn nedeni, 2 retim glerinin younlamalannn lsnde, bu durumdan en ok avantaj salamann ve bu younlamann sakncalann nlemenin (hrszlk, almann kesilmesi, kantnc faa liyetler ve "komplolar); malzeme ve aletleri korumann ve emek gcne egemen olmann sz konusu olmasdr: salan mas gereken dzen ve asayi, manfaktrn ynetimiyle g revli ortan iilerin iine szabilecek suiistimalleri nleye bilmesi ve bunlara are bulmas ve bunlarn gelimelerini daha ilkesinden itibaren durdurabilmesi iin, tm iilerin ayn at altnda toplanmalann gerektirmektedir1 . 3 2. Fakat "itleme ilkesi disipline ynelik aygtlar iinde ne sabit, nc vazgeilmez, ne de yeterlidir. Bu aygtlar mekn daha esnek ve daha ince bir ekilde ilemektedirler.
12 Projet de rtglement pour VacUrie d'Amboise , UUsal Arivler, f. 12 1301. 13 Angers'deki yelken bezi imalathanesine ilikin olarak krala verilen muhtra, m , V. Dauphin, Recherches sur 1industrie tcclile en Anjou , 1913, s.199.

176

Ve ncelikle de temel yerletirme veya ereveleme ilkesine gre. Her kiiye kendi yeri; her yere bir kii. Gruplar halin deki datmdan kanmak; ortaklaa yerleimleri zmek; karmak, kitlesel veya elden kaan oulluklar zmle mek. Disiplin mekn, datma tabi tutulacak ne kadar beden veya unsur varsa o kadar parsele ayrlmaya ynelmek tedir. Belirsiz datmlarn, bireylerin denetimsiz kaybo lularnn, karmak dolamlarnn, yararsz ve tehlikeli phtlamalarnn sonularn ortadan kaldrmak gerekmek tedir; ka-kart, serserilik-kart, yglma-kart tak tikler. Mevcutlan ve namevcutlan belirlemek, kiilerin nere de ve nasl bulunacakann bilmek, yararl iletiimler kur mak, dierlerine son vermek, herkesin hal ve gidiini her an gzetim altnda tutabilmek, nitelikleri ve liyakatleri le bilmek sz konusudur. Demek ki bilebilmek, egemen olabilmek ve kullanabilmek iin usuller sz konusudur. Disiplin analitik bir mekn rgtlemektedir. Ve burada da eski bir mimari ve eski bir dinsel usulle karlamaktadr: manastrlarn hcresi. Tahsis ettii hcre ler tamamen lksel hale gelseler bile, disiplinlerin mekn her zaman derinlii itibariyle hcreseldir. Belli bir ile kelik yaklam ''bedenin ve ruhun gerekli yalnzl" de mekteydi: en azndan baz anlarda kendi i drtlerine ve belki de tannnn katlna kar tek balarna gs germek zorundadrlar. "Uyku lmn imgesidir, yatakhane mezarn imgesidir... yatakhanelerin ortak olmasna ramen, yataklar yle bir ekilde yerletirilmiler ve perdelerle o kadar tam bir ekilde kapatlmlardr ki, kzlar birbirlerini grmeden kalkabilir ve yatabilirler"14. Ama burada da hl ok kaba bir biim sz konusudur. 3. ilevsel yerleimler kural disipline ynelik kurumlarda, mimarinin genel olarak birok kullanma uygun ve hazr olarak brakt bir mekn yava yava dzene soka14 FUglement pour la communautt des filles du Bon Pasteur , in , Delamare, Traiii'de Polie, Kitap III, balk v, s. 507. Ayrca bkz, levha no. 9.

177

aktr. Belirgin meknlar yalnzca gzetim altnda tutma, tehlikeli iletiimleri kopartma ihtiyacna cevap vermek iin deil, ayn zamanda yararl bir mekn yaratmak iin de tanmlanmaktadr. Bu sre hastanelerde, zellikle ordu ve bahriye hastanelerinde olduka aka ortaya kmaktadr. Fransa'da Rochefort deney yeri ve rnek olarak i grme benzemektedir. Bir liman ve bir askeri liman; mal dola* mlan, iyilikle veya zorla askere alnm insanlar, teknele re inen binen denizciler, hastalklar ve salgnlarla birlikte bir asker kaakl, kaaklk, sirayet yeridir: tehlikeli karmlar kava, yasak dolamlarn kesime yeri. Demek ki bahriye hastanesi tedavi etmek zorundadr, ama bunu ya* pabilmesi iin bir filtre olmas, enseleyen ve ereveleyen bir dzenek olmas gerekmektedir; yasadln ve ktln kanlchn zerken, btn bu hareketlilie ve kaynamaya egemen olmas gerekmektedir. Hastalklarn ve salgmlann tbbi olarak gzetim altnda tutulmalan, burada bir dizi ba* ka denetimle dayanma iindedir: asker kaaklan zerinde askeri denetim, mallar zerinde vergi denetimi, ilalar, ta* ynlar, kayplar, iyilemeler, lmler, dankl dvler zerinde idari denetim. Buna bal olarak, meknn sk s* kya paylatrlmas ve kapatlmas ihtiyac. Rochefort'da alnan ilk tedbirler insanlardan ok nesneleri; hastalardan ok deerli mallan kapsamaktayd. Vergisel ve ekonomik gzetim dzenlemeleri, tbbi gzlem tekniklerini ncelemektedirler: ilalarn kapal sandklara yerletirilmeleri, bun* ann kullanm sicilleri; biraz sonra gerek hasta saysn, bunlann kimliklerini, bal bulunduklar birlikleri belirle* mek zere devreye bir sistem sokulmutur; sonra buniann gidi gelileri ynetmelie balanmtr, bunlar artk kendi koulannda kalmaya zorlanmaktadrlar; her yataa iinde ya* tann ad balanmtr; tedavi gren her kii hekimin viziti srasnda gzden geirecei bir sicile kaydedilmektedir; daha sonra sari hastal olanlann tecrit edilmeleri, ayn yataklar ortaya kacaktr. Ynetsel ve siyasal bir mekn yava yava
178

tedavi meknyla eklemlemektedir; bu mekn bedenleri, hastalklar, belirtileri, hayatlar ve lmleri bireysel letirmeye ynelmektedir; aktrlan ve zenle ayr tutulan zgllklerin gerek bir tablosunu oluturmaktadr. Disiplin den, tbbi olarak yararl bir mekn domaktadr. Bireyselletirici ereveleme ilkesi XVIII. yzyln so nunda ortaya kan fabrikalarda karmak hale gelmitir. Ayn anda hem bireylerin tecrit edilebilecekleri ve yerlerinin bilinebilecei bir meknn iindeki dalmlarn, hem de bu dalm kendi talepleri olan bir retim aygtyla eklemletirmeyi salamak sz konusudur. Bedenlerin dalm, re tim aygtnn meknsal dzenleniini ve eitli faaliyet bi imlerini, "postalar" halindeki dalm iinde birbirlerine balamak gerekmektedir. Jouy'daki Obcrkampf manfaktr bu ilkeye uymaktadr. Bu manfaktr herbir byk ilem tipi ne gre uzmanlam bir dizi atelyeden olumaktadr: bas kclar, renklendiriciler, boyaclar, resim frasyla alan lar, oymaclar, boya imalatlar iin atlyeler. Binalarn 179Vde Toussaint Barre tarafndan ina edilmi olan yz on metTe uzunluundadr vc katldiT . Zemin katn byk b lm blok baskya ayrlmtr; 88 penceresi olan salonda iki sra halinde yerletirilmi 132 masa vardr; her baskc, renk leri hazrlamak ve yaymakla grevli N ekicin siyie birlikte bir masada almaktadr. Her masann ucunda, iinin bas t bezi kurumas iin yerletirdii bir cins kafes bulunmak tadr15. Atelyenin anayolu zerinde ilerleyerek hem genel, hem de bireysel bir gzetim yapmak mmkndr; iinin mev cudiyetini, iine gsterdii zeni, iinin niteliini farketmek; iileri birbirleriyle kyaslamak, onlar beceri ve hzlarna gre snflandrmak; imalatn birbirini izleyen safhalarn takip etmek. Btn bu dizi haline getirmeler srekli bir tablo oluturmaktadrlar: burada btn karklklar zlmek-

15 S*int>Maur imalathanesi ynetmelii, B.N., kol. Delamare, M anuftdu-

s ,111.

179

tedir**: yani retim blmlere ayrlmakta ve alma sreci bir yandan temel safhalara, aamalara veya ilemlere gre, dier yandan da bu ileri yapan bireylere, kendilerini bu ilere veren tekil bedenlere gre eklemi emektedir bu gcn her deikeni -g, hz, beceri sreklilik* gzlenebilmekte, bylece belirlenebilmekte, deerlendirilebilmekte, muhasebeletirilebilmekte ve onun zel ajan olana aktanlabilmektedir. Bylece tekil bedenler dizisinin iinden tamamen oku* nabilir ekilde olmak zere cmbzla ekilen emek gc, birey sel birimler halinde zmlenebilmektedir. retim srecinin blmlere ayrlmasnn altnda, byk endstirinin doumu srasnda bu blnmeyle birlikte, emek gcnn bireyeselletirici blnmesi de bulunmaktayd; disiplin meraknn dal m, ou zaman bunlann ikisini de salamtr. 4. Disiplinde unsurlar aralarnda deitirilebilir nite liktedirler, nk bunlann herbiri bir dizi iinde igl ettii yerle ve onu dierlerinden ayran aklkla tanmlanmakta dr. Burada birlik bylece ne alan (egemenlik birimi), ne yer (yerleme birimi) deil de, mertebe olmaktadr: bir sralan drma iinde igl ettii yer, bir satr ile bir stunun kesi tikleri nokta, birbiri peisra gerekleebilecek bir aralklar dizisinin iindeki aralk. Disiplin mertebe sanat ve dzen lemelerin dnm iin bir tekniktir. Onlan kkl klmayan, ama paylatran ve bir ilikiler a iinde dolama sokan bir yerletirme araclyla bireyselletirmektedir. "Snf rneini ele alalm. Cizvit kolejlerinde hem ikili, hem de kitlesel olan bir rgtlenme o tarihlerde hl grl mekteydi; iki veya yz kadar rencisi olanabilen snflar onarl gruplara aynlmlard; bu gruplann herbiri balannda onbalar olduu halde bir Roma ve Kartaca kampna yer letirilmilerdi; her onluun rakip bir onluu bulunmaktayd.
16 K j> La Mtherie'nin Le Creusot'yu ziyaretinde syledikleri: "Bu kadar gzel bir kurulu ve bu kadar ok m iktarda farkl i} iin binalarn, alma esnasnda iiler arasnda karklk olmamas iin yeteri kadar geni olm alan gerekir, fourrul de physique, c XX X , 1787, s. 66.

180

Genel biim sava ve rekabet biimiydi; alma, renim, s nflandrma iki ordunun arpmas boyunca, dello biiminde gereklemekteydi; bu ykmllkler bir kampn zafer veya bozgunlarn salamaktayd; ve renciler kendilerine, her kesin ilevine ve kendi onluundaki niter grubun iinde sa va olarak sahip olduu deere denk den bir yer ayrld n grmekteydiler1 . Zaten bu Roma oyununun ikili rekabet 7 idmanlar ile; mertebesi, heyerarisi, piramid biimindeki gzetimiyle birlikte legion rgtlenmesinden ilham alan me knsal bir dzenlemeyi birbirlerine balamaya izin verdii de kaydedilebilir. Roma modelinin Aydnlanma anda ifte bir rol oynadn unutmamak gerekir; cumhuriyeti ehresi altnda bizatihi zgrlk kururfuydu; askeri ehresi altnda ise disiplinin ideal emasyd. XVIII. yzyln vc Devrim'in Roma's, Senatonun ama ayn zamanda legion 'un Roma'sdr; Forumun, ama ayn zamanda kamplarn Roma'sdr. Roma'ya yaplan atf, yurttalk konusundaki hukuki ideali vc disip lin salama usullerinin tekniini imparatorluk dnemine ka dar ikircikli bir ekilde tamtr. Cizvit kolejlerinin srekli olarak oynadklar antik oyunda, her halkrda tamamen disipline ynelik olan nokta, bu oyun iinde yer alan delloya ve sava taklidine ynelik olan noktaya ste gelmitir. Okul mekn yava yava -ama zellikle 1762'den sonra- geve mektedir; snf trde hale gelmektedir; artk yalnzca, retmenin gz nnde birbirlerinin yannda hizaya giren bi reysel unsurlardan meydana gelmemektedir. "Mertebe" XVIII. yzylda, bireylerin okul dzeni iindeki byk dalm biimini tanmlamaya balamtr: snfta renci sralar, koridorlar, avlular; herkese her dev ve her snama iin atfe dilen mertebe; rencinin haftadan haftaya, aydan aya, yl dan yla elde ettii mertebe; snflarn ya srasna gre bir birleri ardna hizaya sokulmalar; retilen konulann, ele alnan sorularn artan bir glk dzeni iinde birbirlerini iz17 Bkz. C de Rochemonte , Un colUgt au XV// e sik le , 1889, c. III, s. 94 vd.

181

meleri. Ve bu zorunlu sralamalar btn iinde her renci yana, performansna, hal ve gidiine gre bazen u, bazen de bu mertebeyi igl etmektedir; bu gzlerden oluan diziler ze rinde srekli yer deitirmektedir -bu gzlerden bazlar ideal olup, bir bilgi veya yetenek hiyerarisini belirlemekte; dierleri de bu deerler ve liyakatler dalmn snf veya kolej meknnn iinde maddi olarak gsterme durumunda ol maktadrlar-. Bireylerin, sral aralklarn vurgulu hale ge tirdikleri bir meknda birbirlerinin yerine getikleri srekli bir hareket. Dizisel bir meknn rgtlenmesi, ilk retimin en byk teknik deiimlerinden biri olmutur. Bu deiimin, geleneksel sistemin (retmenle birka dakika alan bir rcnci, bu arada bekleyenlerin kank grubu aylak ve gzetimden yok sun olarak kalmaktadr) almasna olanak vermitir. Birey sel yerleri ayrarak, herbirinin denetlenmesini ve herkesin eanl almasn mmkn klmtr. Yeni bir renim zaman ekonomisini dzenlemitir. Okul meknnn reten bir maki ne olarak, ama ayn zamanda gzeten, hiyerarik hale geti ren, dllendiren bir makine olarak da ilev grmesini sa lamtr. J.-B. de La Salle meknsal dalm sayesinde, ayn anda btn bir ayrmlar dizisini salayabilecek bir snf dlemekteydi: rencilerin ilerleme derecelerine gre, herbi rinin deerine gre, karakterlerinin iyi veya kt olmasna, zen gsterme derecelerine gre, temizliklerine gre ve ebe veynlerinin servetine gre, yleyse snf, retmenin zenli "tasnif edici" baklar altnda, birok girii olan tek bir b yk tablo oluturacaktr: "Btn snflarda, btn derslerin rencilerine ayrlm yerler olacaktr, bylece ayn derse men sup olanlarn hepsi hep ayn ve sabit bir yere yerletirilmi olacaklardr. En yksek derslerin rencileri duvara en yakn sralara yerletirileceklerdir, ve sonra da dierleri ders sra sna gre snfn ortasna doru gitmek zere yerletirile ceklerdir. rencilerden herbirinin belirlenmi bir yeri olacak ve bu rencilerden hibiri okullar mfettiinin emri ve rzas
182

olmadan buray ne brakacak, ne de deitirecektir". yle bir dzenleme yaplmaldr ki, "ebeveynleri ihmalkr ve bitli olanlar, temiz ve bitsiz olanlardan ayrlsnlar; hafif ve akl havalarda bir reni uslu ve arbal baka ikisinin arasna yerletirilsin, inansz biri ya yalnz braklsn, ya da iki imanl rencinin arasna konulsun"1 . 8 Disiplinler "hcreleri", "yerleri ve "sralar" rgtler lerken, karmak meknlar imal etmektedirler; bunlar hem mimari, hem ilevsel, hem de hiyerariktirler. Bunlar sabit letirmeyi salayan ve dolama olanak veren meknlardr; bireysel paralar ayrmakta ve ilemsel balantlar kur maktadrlar; yerleri belirlemekte ve deerleri iaret etmek tedirler; bireylerin itaatini garanti altna almaktadrlar, ama ayn zamanda en iyi zaman ve hareket ekonomisini de garantilemektedirler. Bunlar karma meknlardr: gerektir ler, nk binalarn, salonlarn, mobilyalarn dzenleniine hkmetmektedirler; ama ayn zamanda lkseldirler, nk kendilerini u nitelemeler, deerlendirmeler, hiyerariler d zenlemesinin zerine yanstmaktadrlar. Demek ki ilk byk disiplin ilemlerinden biri, karmak, yararsz veya tehlike li kalabalklar dzenli okluklar haline dntren "canl tablolar"n oluturulmasdr. "Tablolar" oluturmak, XVIII. yzyl bilimsel, siyasal ve ekonomik teknolojisinin en byk sorunlarndan biri olmutur: bitki ve hayvan baheleri d zenlemek ve ayn zamanda canl varlklarn rasyonel snf landrmalarn yapmak: mallarn ve parann dolamn gz lemek, denetlemek, dzene balamak bir ekonomik tablo ina etmek; insanlar tefti etmek, varlklarn veya yokluklarn
18 ]. -B. dc La Sallo, Conduite des icoles chritienncs , B.N., M s 11759, s. 248249. Bundan biraz daha nceleri Batencour, snflarn blm e ayni* malarn nermekteydi: En ereflisi Latince renenler iin... Tembelle rin her zam an yol atklar karklklar nlemek zere, tahtalarda yazc says kadar yer olmas temenni edilir". Bir bakasnda okuma renenler bulunacaktr: zenginler iin bir sra, fakirler iin bir sra, "bit gemesin diye". nc ksm yeni gelenler iin'K apasitcleri anla ldktan sonra, onlara bir yer verilir' M. !. D. B. Insiruction mthodique pour t 4coU paroissiaU , s. 56 -57. Kr., levha no. 10 -11.

183

farketmek ve silahl kuvvetlerin genel ve srekli bir sicilini otuturmak; hastalan datmak, onlan dierlerinden ayrmak, hastane meknn titizlikle blmlere ayrmak ve has talklarn sistematik bir tasinifini yapmak: iki kurucu unsu run -datm ve zmleme, denetim ve anlalabilirlik- birbirleriyle dayanma iinde olduu bir sr ikiz ilem. oulu rgtlemek, onu kat etmek ve ona egemen olmak iin kendine bir ara salamak sz konusudur; ona bir "dzen" dayatmak sz konusudur. Tpk Guibert'in szn ettii ordu komutan gibi, doabilimci, hekim, iktisat da "azamet karsnda krlemi, kalabalk tarafndan serseme dndrlmtr... nesnelerin okluundan kaynaklanan saysz bileim, ok sa ydaki dikkatin biraraya gelmesi onlann glerinin zerinde bir yk oluturmaktadr. Modem sava bilimi mkemmel leerek, gerek ilkelere yaklaarak daha basit ve daha az zor hale gelebilir"; ordular "benzeen, her harekete uyabilen basit taktiklerle... hareket ettirme ve ynetme asndan da ha kolay olacaklardr"1 . Taktik, insanlann meknsal d 9 zenlenmesi ve bunun takibi; snflandrma bilimi, doal varlklann disiplinsel mekn; ekonomik tablo, zenginliklerin dzenli hareketi. Fakat tablo bu farkl sicillerde ayn ileve sahip deil dir. Ekonomik dzeni iinde miktarlann llmesine ve hare ketlerin zmlenmesine izin vermektedir. Snflandrma bi limi biimi altnda, nitelik belirleme (ve buna bal olarak bireysel zgllkleri azaltma) ve snflar oluturma (yani sa y kabullerini dta brakma) ilevine sahiptir. Ama tablo haline getirmenin disipline ynelik datm biimi altndaki ilevi, bunun tersine ounluu kendi iin ilemek, onu datjnak vc ondan mmkn en fazla sonucu elde etmektir. Doann snflandrlmas karakterden kategoriye giden eksenin ze rinde yer alrken, disipline ynelik taktik ayn anda hem bi reyin birey olarak niteliinin belirlenmesine, hem de belli bir
19 }.A. dc Guibcrt. Essa gtrUral de tactique 1772,1, n Sylev, s. XXXVI.

184

oulluun dzene sokulmasna olanak vermektedir. Bu taktik ayn unsurlardan meydana gelen bir btnn denetimi ve kultanmnn birinci kouludur: "hcresel" denilebilecek bir ikti darn bir mikrofizii iin taban.

FAALYETN DENETM 1. Zaman kullanm eski bir mirastr. Manastr cemaatle ri hi kukusuz onun kat bir modelini nermilerdi. Bu model hzl bir ekilde yaylmtr. Bunun sreci -vurgulu nokta lan belirlemek, belirgin meguliyetlerin yaplmasn zorla mak, tekrar devrelerini ayarlamak- kolejlerde, atelyelerde, hastanelerde ok erkenden ortaya kmtr. Yeni disiplinler, eski emalarn iine yerletirirlerken zahmet ekmemilerdir; eitim kurumlan ve yardm krululan, ou zaman birer ek lentisi olduklar manastrlann hayat tarzlann ve dzenli liklerini srdrmekteydiler. Endstriyel dnemlerin katl, uzun sre dinsel bir edaya sahip olmutur; XVII. yzyln b yk manfaktrlerinin ynetmelikleri, almann vurgusunu verecek olan faaliyetleri belirtmekteydiler: 'sabahlan ile rine gelen btn kiiler... almaya balamadan nce ellerini ykayacak, almalarn Tannya adayacak, ha kartacak lar ve sonra almaya balayacaklardr"2 ; ama XIX. yzyl 0 da kr insanlan endstriyel alanda istihdam edilmek istenil diinde, onlan atelyelerde almaya altrmak zere, hl tarikat yntemlerine bavurulduu grlecektir; iiler "fabrika-manastrlar"da erevelenmektedirler. Maurice d'Orange ve Gustav Adolfn protestan ordulanndaki byk askeri di siplin, iman faaliyetleriyle vurgulanan ritmik bir zaman bo yunca olumutur; Boussanelle bundan ok daha sonralan bile "manastnn baz mkemmel yanlannn" orduda bulunmas ge rektiini sylemekteydi21. Dinsel tarikatlar yzyllar boyun
20 Saint-Maur imalthanesi ynetm eliinin 1. maddesi. 21 L de Boussanelle, Le Bon m ilitaire, 1770, S.2. sve ordusundaki disip-

185

ca disiplin statlar olmulardr; bunlar zaman zaman byk ritm ve dzenli faaliyet teknisyenleriydiler. Fakat disiplin* ler miras aldklar bu zaman dzenleme usullerini dei tirmilerdir. nce onlan incelterek. Artk zaman eyrek saat, dakika, saniye cinsinden hesaplanmaktadr. Tabii ki orduda: Guibert, fikir babasnn Vauban olduu kronometreli at ta limlerini sistematik olarak uygulatmtr. lkokullarda za mann blmlere aynlmas giderek sradan bir i haline gel mitir; faaliyetler hemen karlk verilmesi gereken emirler tarafndan kuatlmtr: "saatin son alnda bir okul ocu u bir zil alacaktr ve btn renciler hemen diz kecekler, kollan kavumu ve gzleri yere doru inik olacaktr. Dua bittikten sonra bir ikinci zil alnarak, onlara sa'ya selm iareti yapmalan ve ncsylc de oturmalan emri veriiecektir"22. XIX. yzyln banda, karlkl yardmlama oku lu iin yle bir zaman kullanm nerilecektir: saat 8.45te reticinin girii, 8.52de reticinin ans, 8.56'da ocuklann girii ve dua, 9'da sralara oturma, 9.04'tc tatahta ze rinde ilk alma, 9.08'de diktenin bitii, 9.12'de tatahta zerinde ikinci alma v.sP . cretli emein yaygnlamas da kendi cephesinden zamannn sk bir ereveleniine yol amtr: "iilerin zilin alnmasndan sonra onbe dakika dan daha fazla bir sre ge kaldklan olursa...2 ; "kalfalar 4 dan i srasnda anlp, be dakikadan fazlasn kaybede ni..."; "iininin banda tam saatinde olmayan..."25. Ama ayn zamanda, kullanlan saatin nitelikli olmas da salanmaya allmaktadr: kesintisiz denetim, gzetmenlerin basks, rahatsz edecek veya dikkat datacak hereyin iptali;
nin dinsel karakteri hk. bkz, The Svedish Discipiine , Londra, 1632. 22 La Salle, op.eit., 27*28 23 Bally, zikr., R.R. Tronchot, L 'Enseignement muluel en Franee , daktilo tez, l.s.221. 24 Projet de rtglemenl pour la fabriue d'Amboise , madde 2, Ulusal A r ., f 12 1301. Bunun para bana alanlar iin de geerli olduu belirtil mitir. 23 M S. Oppcnheim imalathanesi geid ynetm elii, 1809, m d. 7-8, in, Hayem, Mimoireset documertts pour revenir ' Vhistoire du commerce.

186

btnsel olarak yararl bir zaman oluturmak sz konusudur: "alma sahasnda kalfalan hareketlerle veya baka bir ekilde elendirmek, hangisi olursa olsun oyun oynamak, yemek yemek, uyumak, hikye veya komiklikler anlatmak bilhassa yasaktr2 ; ve hatta yemek molasnda bile "hibir 6 sylev ekilmeyecek, yk veya macera anlatlmayacak ve yahut iileri almalarndan uzaklatracak herhangi ba ka bir grme yaplmayacaktr*'; "iilerin hangi bahaneyle olursa olsun, manfaktre arap getirmeleri ve atelyelerde imeleri bilhassa yasaktr".2 llen ve cret denen zaman, 7 ayrca hibir saf olmayan yan ve hatas olmayan bir zaman, iyi kaliteden bir zaman olmal, beden onun btnlemesi boyunca, faaliyetine kar titizlik gstermelidir. Kesinlik ve titizlik, dzenlilikle birlikte disipline ynelik zamann te mel erdemleridir. Fakat en yeni olan husus burada deildir. Baka usuller, disiplinler konusunda daha da karakteristiriktirler. 2. Eylemin zamansal younlamas. Bir askeri birliin yrynn denetlenmesinin iki yolu olsun. XVII. yzyl ba: "askerleri sra halinde veya tabur nizamnda yrtrken, trampetin ritmine uygun yrmeye altrmak ve bunu yapmak iin, btn birliin ayn aya ayn anda kaldrmas iin sa ayaktan balamak gerekir2 . XVII. yzyl ortasnda drt cins 8 adm: "kk admn uzunluu bir ayak; normal admnki, ift adtmnki ve yol admnnki iki ayak olacaktr, bu admlarn hepsi bir topuktan dierine llecektir; srelere gelince, kk admnki ve olaan admnki bir saniye olacak, bu sre iinde iki ifte adm atlacaktr; yol admnn sresi bir sa niyeden biraz fazla olacaktr. Eik adm da ayn bir saniye lik aralkta atlacaktr; bu adm bir topuktan dierine en fazla 18 parmak olacaktr... leri doru normal adm ba dik ve gvde dz tutularak, srasyla herbir bacak zerinde den
26 M .S. O ppeinhdm ... ynetmelii, m d. 16. 27 Projet... Ambotst, md. 4. 28 L de Montgommcry, opxit. , s. 86.

187

gelenerek ve dierini ileri atarak, dizin arkas dik tutularak uygulanacaktr; ayak burnu, zerinde yrnecek zemini gs terisiz bir ekilde yalamas ve yere konulmas iin biraz da dnk ve alak olacaktr, bylece ayan her paras zemine deecek, ama oraya arpmayacaktr"2 . 6u iki talimat ara 9 snda yeni bir zorlama demeti, jest ve hareketlerin blnme sinde yeni bir kesinlik denemesi, bedeni zamansal emirlere uyarlamann baka bir biimi devreye sokulmutur. 1766 talimnamesinin tanmlad, bir zaman kullanm deildir -bir faaliyet iin genel bir ereve-; onun tanmlad dtan dayatlan, ortaklaa ve zorunlu bir ritmden daha fazla bireydir; bu bir "programadr; eylemin kendinin younla masn salamaktadr; onun akn ve safhalarn ieriden denetlemektedir. Jestleri len veya vurgulayan bir emir bi iminden, onlan btn balamlan boyunca zorlayan ve des tekleyen bir dokuya geilmitir. Bir cins anatomik-kronolojik davran emas kendini tanmlamaktadr. Eylem, unsurlar na blnmtr; bedenin, kol ve bacaklarn, eklemlerin konumu tanmlanmtr;her harekete bir yn, bir genilik, bir sre tahsis edilmitir; bunlann birbirlerini izleme dzeni hkme balanmtr. Zaman bedene nfuz etmekte, ve onunla birlikte iktidann tm kl krk yaran denetimleri de nfuz etmekte dirler. 3. Buna bal olarak, beden ite jestin korelasyon iine so kulmas. Disipline ynelik denetim yalnzca bir dizi tanm lanm jestin retilmesi veya dayatlmasndan ibaret de ildir; bu denetim bir jest ile onun etkinlik ve hzllk koulu olan bedenin btncl tutumunun arasndaki en iyi ilikiyi dayatmaktadr. Zamann iyi kullanlmasna olanak veren bedenin iyi kullanmnda, hibir ey aylak veya yararsz ola rak kalmamaldr: herey istenilen hareketin destei olmaya davet edilmelidir. yi bir disipline sahip bir beden, en kk hareketin ilemsel balamn meydana getirmektedir. me2$ Ordonnance du / er fenvier 1766 pour rtler L'exercice de l infentene.

188

in iyi bir yaz bir jimnastii gerektirmektedir -salam ifresi bedeni ayak burnundan iaret parmann ucuna kadar tmy le kuatan koskoca bir rutin-. "Bedeni dik biraz sola don dnk ve yatk ve olabildiince ne eik tutmak gerekir, y lesine ki dirsek masaya dayannca, ene gr engellemeye cek bir ekilde yumrua dayansn; sol bacak masann altnda sa bacaktan biraz nde olsun, nk bu konumda yalnzca daha hzl yazmakla kalnmaz, ayn zamanda kam masaya dayama alkanl kadar sala zararl birey olamaz; sa kolun dirsekten ele kadar olan ksm masann zerine konul maldr. Sa kol vcuttan yaklak parmak uzaklkta tu tulmaldr, ve zerine hafife konulaca masadan be par mak kadar olan ksm masann zerine konulmaldr. Sa kol vcuttan yaklak parmak uzaklkta tutulmaldr, ve ze rine hafife konulaca masadan be parmak kadar tamaldr. retmen rencilere, yazarken almak veya baka bir ekilde dzeltecektir"30. Disiplinli bir vcut, etkin bir hare ketin desteidir. 4. Bedert-nesne ekemlemesi. Disiplin bedenin kullan d nesneyle srdrmek zorunda olduu ilikilerin herbiriro tamamlar. Bunlarn arasnda titiz bir ark dzeni kurar. "Silah ne. harekette. Tfek sa elle kaldrlacak, bunu yaparken sa dize nazaran dik bir konumda tutmak zere, vcuda yaklatrlacaktr, namlunun ucu gz hizasnda ola caktr ve tfek, kol bedene kemer hizasndan yaprken, sa elle vurularak kavranacaktr. kinci harekette tfek sa elle kendi nne getirelecek, namlu iki gzn arasnda dikine du racaktr, kol gerginken sa el onu bilek hizasndan kavraya cak, tetik siperi iaret parmana dayanacak, sol el arpack hizasnda olacak, ba parmak namlu boyunca kabartma ze rinde uzatlacaktr. nc harekette sol d tfei brakarak, onu kala boyunca drecek; sa el tfei, kundak gsn dma ve karsna gelecek ekilde kaldracaktr, bu arada
30 J. -B. de U Salle, s. . K r., levha no. 8.

189

dirsek vcuda dayal, ba parmak kundaa doru uzanm, ilk vidaya dayanm, horoz iaret parmana dayanm, namlu dik olacaktr**1 Burada karmzda, bedenin aletsel ifrelen. mesi olarak adlandrlabilecek eyin rnei bulunmaktadr. Bu, btncl hareketin iki paralel dizi halinde blnmesine dayanmaktadr devreye sokulacak beden unsurlan dizisi (sa el, sol el, elin eitli parmaklan, diz, gz, dirsek vs.); kul lanlan nesnenin unsurlannn dizisi (namlu, arpack, horoz, vida vs.); bu ifreleme daha sonra bunlann birbirleriyle baz basit hareketlere gre (bastrmak, bkmek) ilikiye sokmak' ta, sonra da bu ilikilerin herbirinin belirgin bir yere sahip olduu, adeta dinsel nitelikteki yasal blm saptamaktadr. XVIII. yzyl askeri teknisyenlerinin "manevra" adn ver dikleri ite bu zorunlu szdizimidir. Geleneksel reete yerini ak ve zorlayc hkmlere brakmtr. ktidar, bedenle kul land nesne arasndaki temasn tm yzeyine szm bulun maktadr, onlan birbirlerine balamaktadr. Bir beden-silah, beden-alet, bedon-makine btn oluturmaktadr. Be denden yalnzca iaretler ve rnler isteyen, ifade biimleri veya bir almann rnlerini isteyen u boyun edirme bi imlerinden, olunabilecek en uzak noktada bulunulmaktadr. ktidar tarafndan dayatlan ynetmelik dzenlemesi, ayn zamanda ilemin ina edilmesinin yasasdr. Ve disipline ynelik iktidann u karakteri ite ortaya byle kmaktadr: bir vergi toplamadan daha ok sentez, rne el koymadan daha ok retim aygt iinde baskc bir ba olma ilevine sa hiptir. 5. Tketici kullanma. Zaman kullanmnn geleneksel biiminin altnda yer alan ilke esas olarak olumsuzdu; aylako ma ma ilkesi: tanr tarafndan saylan ve creti insanlar tarafndan denen bir zaman boa harcamak yasakt; zaman kullanm israf tehlikesini nlemeliydi -ahlki kusur ve eko nomik namussuzluk-, disiplin ise olumlu bir ekonomi dzen31

Ordortnancedu]er Jtnvier 1766 v balkXI, m d.2.

190

temektedir; zamann teorik olarak hep artan bir kullanm il kesini koymaktadr: istihdamdan ok, sonuna kadar kutlan ma; zamandan hep daha fazla kullanlr anlar ve her andan da hep daha fazla yararl g ekip almak sz konusudur. Bunun anlam, sanki zaman bizzat kendi ileyii iinde t kenmezmiesine, en kk ann kullanmnn younlatrl masnn peinde komann gerektiidir; veya sanki en azn dan, giderek ayrntl hale gelen bir i dzenlemeyle, en yk sek hzn en yksek etkinlikle birletirilebilecei ideal bir noktaya yneltebilirmiesine zamann younlatnlmasna almann gerektiidir. II. Friedrich'in zaferlerinden sonra Avrupa'nn tmnn taklid ettii nl Prusya piyade talimna melerinde devreye sokulan, tam da bu teknik olmaktadr32: zaman ne kadar blnrse alt birimleri o kadar oaltl makta, i unsurlan onlan denetleyen bir bakn altnda se ferber edilirlerken, zamann eklemlcmcsi o kadar bozulmak ta, bu durumda bir ilemi hzlandrmak veya en azndan onu optimum bir hza gre ayarlamak o kadar mmkn hale gel mektedir; bu yzden eylem zamannn bu talimnameye ba lanmas orduda ok byk nem kazanmtr ve insan faaliye tinin tm teknolojisine ilikin olarak da yle olmak zorunda kalacaktr: 1743 tarihli Prusya talimnamesi silah aa in dirmek iin alt hareket, devirmek iin drt hareket, omuza ters koymak iin on hareket vs. ngrmekteydi. Karlkl yardmlama okulu da baka aralarla olmak zere, zaman kullanmn younlatrmak zere bir aygt olarak dzenlen miti; yaplan bir rgtlenme retmenin dorusal ve birbiri pei sra gelen nitelikteki retimini dzenlemesine olanak vermekteydi: bu rgtleme reticilerin ve yardmclann g1 zetimi altnda olan eitli renci gruplan tarafndan ayn
32 Prusya birliklerinin baarlar ancak disiplinlerinin ve eitimlerinin mkemmelliine* balanabilir; demde ki eitim biiminin seimi ka ytsz kalnacak birey deildir. Prusya'da bunun zerinde krk yl boyunca, iin ucunu hi brakmayan bir dikkatle allmtr * Marechal de Saxe'tan Argenson kontuna 25 ubat 1750 tarihli mektup, Arsenai, MS. 2701 ve Mes FJtoerks, c.H. s. 249. Bkz., levha no 3 ve 4.

191

anda yaplan ilemlerin uyumunu salyordu; bylece akan zamann her annn iinde ok sayda, ama birbirlerine gre dzene sokulmu faaliyetler yer almaktayd; ve dier yandan iaretler, slklar, emirler tarafndan dayatlan ritm, hem retim srecini hzlandrmakta hem de hzll bir erdem olarak retmek zorunda olan zamansal ltleri herkese em poze etmekteydi33, "bu emirlerin yegne amac... ocuklan ayn ilemleri hzl ve iyi yapmaya altrmak, bir ilemden bir bakasna geiin yol at zaman kaybn, eli abuk tuta rak mmkn olduunca azaltmaktr'34. te yandan, bu boyun edirme teknii boyunca yeni bir nesne olumaktadr; bu nesne nbeti yava yava mekanik ci simden -kat nesnelerden oluan ve imgesi, mkemmel bir di siplin dn kuranlan uzun zaman megl eden hareketlerden etkilenen cisim- devralmaktadr. Bu yeni nesne gleri ta yan ve bir srenin makam olan doal cisimdir; kendi dzen ler^ kendi zamanlan, kendi i koullan, kendi kurucu unsurlan olan zellemi ilemlere uygun cisimdir. Beden yeni ikti dar mekanizmalannn hedefi haline gelirken, kendini yeni bilgi biimlerine sunmaktadr. Speklatif fizikten ok icraata ait olan beden; hayvansal ruhlann nfuz ettiinden ok otori te tarafndan yorulan beden; rasyonel mekanie deil de, ya rarl bir terbiye etmeye konu olan beden; ama bu nedenden tr bu bedenin iinde baz doal talepler ve ilevsel zorla malar kendilerini belirteceklerdir. Guibertin fazlasyla yapay manevralara ynelttii eletirilerde kefettii budur. Beden kendine dayatlan altrmalara diren gstermektedir ve esas korelasyonlarn bu altrmalar iinde resmetmekte
33 Yaz altrma :... "9: Eller diz zerinde. Bu emir bir ngrak alnarak verilmektedir; 10: eller masada, ba dik; 11: Tatahtalan temizleyin: herkes tahtasn tkrkle veya daha iyisi, erit parasndan bir tam ponla silmektedir; 12: tahtalar gsterin; 13: gzcler, denetleyiniz. Bun lar astlarnn tahtalarna, sonra da kendi bank]arndakilere bakacak lardr. Astlar kendi banklarndaki tahtalara bakmakta ve herkes yerinde kalmaktadr. 34 Samuel Bemard, Kartkl eitim kuruntuna 30 Ekim 1816 tarihli rapor.

192

ve uyumsuz olan kendiliinden dar atmaktadr: "askeri eitim okullarmzdan ouna girildiinde, btn bu askerler zorla yaptklar hareketler iinde grleceklerdir; kaslarnn gerildii ve kan dolamlarnn kesintiye urad grlecek tir. nsan bedeninin doasn ve yapsnn amacn inceleye lim; bu durumda askere verilmesini aka hkmettii konum ve davran grrz. Ba dik, omuzlardan ayrlm ve iki omuz arasnda dik durumda olmaldr. Ne saa, ne sola dndrlmelidir, nk boyun omurlar ile bunlann bal olduk* lan krek kemii ansndaki balantya baknca bu omurlar dan hibirinin, omuzun kollardan birini ayn tarafa hafife bkmeden dairesel bir hareket yapamayaca ve beden artk dz bir konuda olmadndan, askerin ne doru dz yryemeyecei ve saf dzeninde bir unsur oluturamayaca grlr... Talimnamenin dipiin dayanaca nokta olarak iaret ettii kala kemii herkeste ayn yerde olmadndan, tfek bazlannda daha sada, bazlannda da daha solda tanmaldr. Ayn yap eitsizliinden tr, kiilerin omuzlarnn d ke siminin az veya ok etli olmasna gre, tetik siperi bedene az veya ok yaptrlm olacaktr vs. "55. Disipline ynelik usullerin,ada tasnif ve tablo halin de dkme tekniklerinde nasl yer sahibi olduklan grld; bu usullerin ayn zamanda bireylere zg sorunlar ve oulluu ie nasl dahil ettikleri de grld. Ayn ekilde, faaliyetin disipline ynelik olarak denetlenmesi, bedenlerin doal me* kanizmalanna ilikin olarak yaplan tm teorik veya uygu lamal aratrmalann iinde yer almaktadrlar; ama bu de netimler ayn zamanda bu alanda zgn sreler kefetmeye balamlardr; davran ve ona bal olan organik talepler yava yava basit hareket fiziinin yerine geeceklerdir. En ufak ilemlerine kadar itaatkr olmas talep edilen beden, bir organizmaya zg olan ileyi koullann gstermekte ve bunlann ztlamalann ortaya koymaktadr. Disiplinse! ik
35 J.A. de Cuibcrt, Essei g M ral de tactiue , 1772,l s. 21*22.

193

tidar, yalnzca analitik ve "hcresel" olmakla kalmayp, ayn zamanda doal ve "organik" olan bireysellikle balan tldr.

OLUUMLARIN RGTLENMES 1677de Gobciins manfaktrn kuran ferman, bir okul rgtlenmesini ngrmekteydi. Krallk binalar baemini altm burslu ocuk seecek, bunlar bir sre "onlann retim ve eitimlerini salayacak" bir retmene teslim edilecekler, sonra da manfaktrn eitli halc ustalarnn (bu ustalar bu ilevlerinden tr, ocuklarn burslarndan kesilen bir tazminat alacaklard) yanna rak olarak verileceklerdi; alt yllk raklktan sonra, drt yl hizmet vereceklerdi ve bir nitelik snavndan getikten sonra, kralln istedikleri ken tinde "dkkn amak ve iletmek" hakkna sahip olacak lard. Burada lonca tarz eitime zg nitelikler bulunmak tadr: ustaya kar hem bireysel, hem de tam olan bir bam llk ilikisi; nitelik belirleyen bir snavla sona eren ve stat tarafndan belirlenen yetitirilme sresi, ama bu sre belirgin bir programa gre blmlere ayrlmamtr; bilgisini aktar mak zorunda olan usta iie hizmetini, yardmn ve ou zaman da bir dentiyi devreye sokmak zorunda olan ocuk arasndaki btncl al veri. Hizmetkrlk biimi, bir bilgi aktarmy la karmaktadr36. 1737 tarihli bir ferman, Gobelins raklar iin bir resim okulu rgtlemitir; bu okul ustalarn yanndaki eilimin yerine gemeye deil de, onu tamamlamaya ynelik tir. Ama bu eitim tamamen baka trden bir zaman kullan mn gerektirmektedir. renciler pazar ve bayram gnlerinin
36 Bu karm raklk szlemesinin baz hkmlerinde aka grl mektedir: usta rencisine -paras ve almas karlnda-, kendine hibir sr ayrmadan btn bilgisini aktarmak zorundadr; aksine dav* ranlara para cezas verilir, rnek olarak bkz. F. Crosrcnaud, La Cor poration ouvriire d Besanon , s.62.

194

dnda, her gn iki saat sreyle okulda toplanmaktadrlar. Duvara asl listeye gre yoklama yaplmaktadr, gelmeyen ler bir sicile kaydedilmektedir. Okul snfa blnmtr. Birincisi hibir resim kavram olmayanlar iindir; onlara herbirinin yatknlna gre az ok zor olan rnekler kopya et tirilmektedir. kinci snf "daha imdiden baz ilkelere sahip olanlar" veya birinci snf bitirenler iindir; bunlar "baka rak ve zerinden gitmeden" yalnzca deseni ele alarak, tablo reprodksiyonu yapmak zorundadrlar. nc snfta renkle ri renmekte, pastel yapmakta, boyaclk teori ve pratiine adm atmaktadrlar. renciler dzenli olarak kiisel dev ler yapmaktadrlar; yapann adn ve yaplma tarihini ta yan bu altrmalarn herbiri retmende durmaktadr; en iyi leri dllendirilmektedir; yl sonunda biraraya getirilen ve kendi ilerinde kyaslanan bu altrmalar, her rencinin kaydettii gelimeyi, o andaki deerini ve dierlerinin ara sndaki nisbi yerini gstermektedir; bunun zerine bir st s nfa geecekler belirlenmektedir. retmenler ve yardmc lar tarafndan tutulan genel bir deftere, rencilerin hal ve gidileri ile okulda geen herey gn gnne kaydedilmek zo rundadr; bu defter belli aralklarda bir mfettie sunulmak tadr37. Gobelins okulu nemli bir olgunun bir rneinden ibarettir klasik dnemde, tekil varolularn zamanyla ilgilenmek zere; bedenler ile gler arasndaki zaman ilikilerine hk metmek zere; ve geen zamann hareketini giderek artan bir ekilde kra veya yarara dntrmek zere yeni bir tekniin gelitirilmesi. Bireylerin zamann nasl sermayeye dntr men, bu zaman onlarn heribirinde, bedenlerinin, gleri nin veya kapasitelerinin iinde ve kullanm ile denetime uy gun bir ekilde nasl birletirmeli? Yararlanlabilir sreleri nasl rgtlemeli? Mekn zmleyen ve faaliyetleri blp yeniden birletiren disiplinler, ayn anda zaman toplayan ve
37 Bkz., E. Cerspach, La Manufacture des CcM ins . l9$2.

195

sermayeye dntren aygtlar olarak da anlalmaldrlar. Ve bu i, askeri rgtlenmenin btn aklyla gsterdii drt usulle olacaktr. 1 Sreyi, herbiri uzmanlam bir sonuca ulamak zo runda olan, birbilerini izleyen veya paralel olan paralara ayrmak. rnein yetitirme zaman ile uygulama dnemini soyutlamak; raktann eitimi iie kdemlilerin almalarm birbirlerine kartrmamak; silahl hizmetten ayn askeri okullar amak (1764te Paris askeri okulunun, 1776'da oniki tara okulunun almas); meslekten askerleri en kk yatan itibaren devirmek, ocuklar alarak, bunlan vatan evlttan haline getirmek, onlar zel okullarda yetitirmek3*; sra syla duru, yry, silah kullanm, at eitimleri yap trtmak ve bir nceki tamamen kazanlm hale gelmeden yeni bir faaliyete gememek: ''bir askere talimin tamamn ayn seferde gstermek balca hatalardan biridir"39; ksa cas zaman ayn ve ayarlanm ubelere blmek. 2 Bu ube* leri analitik bir emaya -yani artan bir karklkla birleen, olabildiince basit unsurlann birbirlerini izlemeleri- gre r gtlemek. Bu da eitimin benzemeli tekrar ilkesini terketmesini gerektirmektedir. XVI. yzylda askeri eitim arp mann para veya btn olarak taklidine ve askerin beceri ve ya gcnn tedricen arttnlmasna dayanmaktayd4 ; XVIII. 0 yzylda "talimname" hkmleri artk "rnek" eitimi deil de, "temel" eitimi izlemektedir: basit hareketler -parmaklann durumu, bacan knlmas, kollann hareketi-; bunlar en fazlasndan yararl davranlann tabannn oluturuculandr ve bunun dnda genel bir g, beceri ve itaatkrhk terbiyesi38 Bu ). Scrvan'n projesi ydi, h Soldal citoyen , 1780, s. 456. 39 Prusya piyadesine ilikin 1743 ynetmelii, Arsenal, MS. 4976. 40 F. de la Nouo XVI. yzyln sonrada askeri akademiler kurulmasn, bu ralarda at ynetmenin, kl ve silah kullanm nn, silah atmann, sramann, atlamann* retilmesini, bunlara yzmenin ve gremenin eklenmesinin en iyi yetimeyi' salayacan, nk buslann insan daha salam ve becerikli klacan nermekleydi, D isantrs potitique$ el m ilitaires , 1614 yay., s. 181*182.

196

ni salamaktadrlar. 3 Bu zamansa) paralan belli bir ama ca yneltmek; onlara, znenin stat tarafndan istenilen dze* ye ulap ulamadn iaret etmek, onun reniminin dier* Ierininkine uygun olduunu garanti etmek ve her bireyin kapa sitesini farkllatrmak gibi l bir ileve sahip olan bir snav tarafndan belirlenen bir son belirlemek. "Bakalarn eitmekle ykm l" avular, onbalar vb.," birini birinci snfa geecek duruma getirdiklerine inandklannda, onu nce kendi blk subaylarna takdim edecekler, onlar da aday dikkatle inceleyeceklerdir; onu henz yeteri kadar idmanl bulmazlarsa, oraya kabul etmeyi reddedeceklerdir; eer bunun tersine takdim edilen kii kabul edilccek durumda gzkrse, ad geen subaylar onu bizzat alay komutanna nerecekler, o da onu grecek ve lehte karar verirse, st rtbeli subaylara in celetecektir. En kk hatalar bile reddedilmesi iin yeterli olacaktr ve hikimse bu ilk snavdan gemeden, ikinci snf tan birinci snfa geemeyecektir41. 4 Dizi dizileri kurmak; herekese dzeyine, kdemine, rtbesine gre uygun talimleri hkme balamak; ortak talimler farkllatrc bir role sa hiptirler ve bu farkllk zel talimler iermektedir. Her d i zinin bitiminde bakalan balamakta, bir hat meydana getir mekte ve kendi hesabna alt blmlere aynlmaktadr. Bu b lmlenme ylesine olmaktadr ki, her birey kendini, dzeyini ve mertebesini tanmlayan bir dizinin iinde bulmaktadr. Ta limlerin disiplinse! okseslilii: "ikinci snf erler her sabah avular, onbalar, astsubaylar, birinci snf erler tarafn dan talim ettirileceklerdir... Birinci snf erler her pazar gn manga komutan tarafndan talim ettirileceklerdir; onbalar ve astsubaylar her sal leden sonra kendi alaylannn avu tan tarafndan ve bunlar da her ayn 2, 12 ve 22'sinde st rtbeli subaylar tarafndan talim ettirileceklerdir42. Pedagojik uygulamaya kendini yava yava dayatan.
41 nstrvction par ['ezerda de l'infanlerie , 14 Mays 1754 42 Ib id .

197

ite bu disiplinse! zaman olmutur -eitimin zamann zel letirerek ve bu zaman yetikinlerin zamanndan koparta rak, birbirlerinden tedrici snamalarla aynlan farkl aama lar dzenleyerek; herbiri belli bir aamada cereyan etmek zo runda olan ve artan glkte talimler ieren programlar belir leyerek; bireyleri bu dizileri ama biimlerine gre niteleye rek-. Disiplinsel zaman geleneksel eitimin "kabul treni ti pinden" zamannn (yalnzca retmen tarafndan denetlenen, tek bir snavla yaptrma balanan btncl zaman) yerine kendi oklu ve ilerleyen dizilerini ikme etmitir. Ayrnt dzeyinde ok titiz olan (eitimin maddesini en basit unsuruna kadar blmekte, gelimenin her aamasn sk basamaklar halinde hiyerarikletirmektedir) ve ayn zamanda tarih itibariyle ok erkenci olan (teknik modeli olarak ortaya k t, ideologlarn genetik zmlemelerine geni lde el at maktadr) koskoca bir analitik pedagoji olumaktadr. Demia XVIII. yzyln iyice banda, okuma retiminin yedi dzeye blnmesini istemekteydi: birincisi harfleri tanmay re nenler iin, kincisi hecelemeyi renenler iin, ncs keli me oluturmak zere heceleri birletirmeyi renenler iin, drdncs Latinceyi cmleler halinde veya noktadan nok taya okuyanlar iin, beincisi Franszca okumaya balayanlar iin, altncs okuma konusunda en yetenekliler iin, yedincisi elyazmalarn okuyanlar iin. Fakat rencilerin kalabalk olduklan durumlarda, daha baka alt-blmler getirmek ge rekecektir; birinci snf drt grup iermek durumundadr: biri "basit harfleri renenler iin; bir dieri kank harfleri renenler iin; bir ncs ksaltlm harfleri (, &...) renenler iin; sonuncusu da ift harfleri (ff, ss, tt, st) renenler iin. kinci snf gruba blnecektir: "D.O. hecesini DO ola rak hecelemeden nce her harfi teker teker sayan'lar iin; "bant, brand, spinx gibi en zor heceleri heceleyenler" iin vs.4 3 Bu basamaklardan herbiri, unsurlarn birletirilmesi esnasn
43 Demia, RtgUment pour Us kok* de U mile de Lyon , 1716, s.19-20.

198

da, ayn anda hem zihnin doal bir ilerlemesi olan, hem de eitsel sreler iin bir yasa niteliinde olan byk bir zamansal dizinin iinde yer almak zorundadr. Birbirini izleyen faaliyetlerin "dizi'' haline getirilmele ri, srenin iktidarn hesabna kuatlmasna izin vermekte dir: ayrntl bir denetim ve zamann her anna dakik bir mdahale (farkllatrma, dzeltme, cezalandrma, eleme) olana; bireyleri atklar diziler iinde ulatklar dzeye gre belirleme vc buna bal olarak kullanma olana; zaman ve faaliyeti birikimli hale getirme, onlar bir bireyin nihai kapasitesi olan sonuncu bir sonu iinde toplumsallam ve kullanlabilir olarak yeniden bulma olana. Zamansal da nklk toplanarak, ondan bir yarar salanmakta ve elden ka an bir sre zerindeki egemenlik korunmaktadr, iktidar za manla dorudan doruya eklemlemekte; onun denetimini sa lamakta ve kullanmn garantilemektedir. Disiplinsel usul ler, anlar birbirleriyle btnleen, nihai ve dengeli bir nok taya doru ynelen dorusal bir zaman ortaya kartmak tadrlar. Sonu olarak "evrilen bir zaman, te yandan, ynetsel ve ekonomik tekniklerin ayn sralarda dizisel, y nelimli ve birikimli tipten toplumsal bir zaman ortaya kardklarn hatrlamak gerekir: "gelime terimleri iin deki bir evrimin kefi. Disipline ynelik teknikler ise, birey sel dizileri aa kartmaktadrlar: "oluum" terimleri iindeki ber evrimin kefi. Toplumann gelimesi, bireylerin oluumu; XVIII. yzyln bu iki byk "kefi" herhalde yeni iktidar teknikleriyle korelasyon iindedirler ve daha da ke sin olarak zaman kesitlere ayrma, dizilere dntrme ve sentez ile btnselletirme yoluyla ynetme ve daha yararl klma konusundaki yeni bir tarzla korelasyon iindedirler. Bir iktidar makro ve bir dc mikro fizii, kukusuz tarihin icad edilmesine deil (uzun zamandan beri byle bireye ihtiyac yoktu) de, niter, srekli denetimlerin icra edilmesi ve ege menliklerin uygulanmasnda birikimli olan zamansal bir boyutun btnletirilmesine olanak vermilerdir. O sralarda
199

olutuu haliyle 'evrimci" tarihsellik -ylesine derinlemesi ne olumutur ki, bu durum ou kimse iin bir aikrlkhr- ik tidarn bir ileyi tarzna bal.dr. Hi kukusuz tpk kronik ler, soy aalan, baarlar, hanedanlar ve eylemlerin "antarih"ininin uzun bir sre baka bir iktidar tarzna bal olmas gibi. Yeni tabi klma teknikleriyle, srekli evrimlerin "dinamii", trensel olaylann "hanedana zg''lnn yeri ne geme eilimine girmitir. Bireysellik-oluum'un kk zamansal continuumu her halkrda, tpk bireysellik-hcre veya bireysellik-organizma gibi, disiplinin bir sonucu ve nesnesiymie benzemektedir. Ve zamann diziletirilmesinin merkezinde, bireylerin da tm ve hcrelere blme iin "tablo" haline getirme ne ise, onun iin ayn ey olan veyahut faaliyetler ekonomisi ve orga nik denetim iin "manevra" ne ise, onun iin ayn ey olan bir usul yer almaktadr, ite icraat, bedenlere hem tekrarlanan, hem de farkl, ama her zaman basamakl olan grevlerin onun araclyla yklendii bir tekniktir. Davran nihai bir du ruma doru artran icraat, bireyin ya bu nihai durama gre, ya baka bireylere gre, ya da bir gzergh cinsine gre srekli olarak nitelendirilmesine olanak vermektedir. Bylece, s reklilik ve zorlama biimi altnda, bir gelimeyi, bir gzlemi, bir nitelendirmeyi salamaktadr. craat bu tamamen disiplinsel biime brnmeden nce, uzun bir tarihe sahip olmutur: cna askeri, dinsel, niversiter uygulamalarda bazen kabul ayini, bazen hazrlk treni, bazen tiyatro provas, bazen de snama biiminde rastlanmaktadr. Srekli olarak ilerlemeci elan dorulsal rgtlenmesi, zaman iindeki oluumsal cere yan odi biimi, en azndan orduya ve okula ge tarihlerde girmilerdir. Ve hi hi kukusuz, bunlar dinsel kkenlidirler. ocuu reniminin sonuna kadar izleyecek ve yldan yla, aydan aya artan karmaklkta altrmalar ierecek olan bir "program" fikri, her halkrda ilk nce dinsel bir grubun iin de, Ortak Yaam Biraderleri tarikatnn iinde ortaya k200

, ?

ma benzemektedir44, ilhamlarn Ruysbroek ve Renanya mistiinden derin bir ekilde alan bu biraderler, ruhani tek niklerin bir blmn eitimle aktrmlardr -ve yalnzca ruhbann deil, ayn zamanda yarglarn ve tccarlarn ei timiyle de- rnek alnacak hocann o yne doru rehberlik yapt bir mkemmelik temas, bu grubun iinde, rencilerin retmen tarafndan otoriter bir ekilde mkemmel duruma getirilmeleri haline gelmitir; ilekelik hayatnn kendi iin ngrlen giderek katlaan altrmalar; bilginin ve iyi bir hal ve gidiin edinilmesini belirleyen, karmaklklar giderek artan devler haline gelmitir; cemaatin tmnn selmete ulamak iin sarfettii aba, birbirlerine nazaran tasnif edilen bireylerin ortaklaa ve srekli yarlar haline gelmitir. Cemaat halinde yaama ve selmet usulleri her halde bireysel olarak belirlenen, ama ortaklaa olarak ya rarl elan yatknlklarn retilmesine ynelik yntemlerin ilk ekirdei olmulardr4 . 5 craat mistik veya ileke biimi altnda, bu lml dn yadaki zamann, selmetin elde edilmesi iin dzene sokul masn n bir biimiydi. craat Bat tarihinde, baz karakteris tiklerini korumakla birlikte ynn yava yava tersine e virecektir: icraat hayatn zamann tasarruf etmeye, onu ya rarl bir ekilde birikimli hale getirmeye ve iktidarn bu e kilde dzene sokulmu zamann araclyla insanlann ze
44 Bkz. G.Codina Meir, Aux sources de la pidegogie des j&uites , 1968, s.160 vd. 45 Li&ge, Devenport, Zvvolle, YVesel okullar araclyla; vc aynca Jean Sturm'n 1538 tarihli Strasbourg'da bir jinuazyum rgtlenmesine ilikin muhtrasnn sayesinde. Bkz., Bulletin de la societe d'histoire du protes* tantisme, c. XXV, s. 199-505. Ordu, dinsel rgt ve pedagoji arasndaki ilikilerin ok karmak olduk* lam kaydetmek gerekir. Roma ordusunun birimi olan "decuria ", benediktin manastrlarnda alma ve harhalde gzetim birimi olarak yeni* den grlmektedir. U s Fires de la Vie commune (Ortak yaayan bira derler) bunu onlardan almlar ve kendi pedagojik rgtlerine yerle tirmilerdir: renciler kendi kolejlerinin tiyatro uygulamalarnda, bunu bir askeri model halinde benimsemilerdir. Fakat decuria da, sra, saf, hal gibi unsurlaryla daha askeri bir emann lehine lavedilmitir.

201
I

rinde uygulanmasna yaramaktadr. Bir beden ve sre tekno lojisinin bir unsur haline gelen icraat, te dnyaya doru yo* unlamamakta, hibir zaman sona ermeyen bir boyun edir meye ynelmektedir.

GLERN BLEM "Bir birliin derinlii artrlnca gcnn artrldna inanan eski nyargy yoketmckle balayalm. Btn fizik yasalar, taktie uygulanmaya kalkldklannda kuruntular haline gelmektedirler46. XVII. yzyln sonundan itibaren piyadenin teknik sorunu, fizik kitle modelinden kurtulabil mek olmutur. Mzraklar ve alaybozanlardan oluan ordu -bu silahlar yava, belirsiz, bir hedefe tam olarak nian al maya izin vermez niteliktedirler-; bu durumda askeri bir bir lik ya frlatlan bir glle, ya da bir sur veya bir kale gibi kul lanlmaktayd: "spanya ordusunun korkutucu piyadesi"; as kerlerin bu kitle iindeki dalmlar, onlarn zellikle kdemlerine ve yavuzluklanna gre yaplmaktayd; merkez de hacim ve arlk oluturmakla, birlie younluk vermekle grevli olan en yeni askerler; nde, alarda ve kanatlarda en cesur ve en becerikli olma nne sahip askerler yer almak tayd. Klasik dnem sresince, ince bir cklemlemeler oyununa geilmitir. Birim -alay, tabur, takm, daha sonra "tmen"4 -, 7 belli bir biime ulamak ve belli bir sonu elde etmek iin her biri dierlerine gre yer deitiren, birok paradan oluan bir cins makine haline gelmektedir. Bu deimenin nedenleri? Bunlardan bazlar ekonomiktir: her bireyi yararl klmak ve birliklerin eitimi, idaresini, silahlanmasn verimli hale
46 J.A. de Cuibert, 1,18. Gerei sylemek gerekirse, bu ok eski sorun XVIII. yzylda, ilende greceimiz ekonomik ve teknik nedenlerden tr yeniden ele alnmtr; vc sz konusu nyarg" bizzat Cuibert'in dnda (Folard, Pireh, Mesnil-Durandn evresinde) sklkla tartlmtr. 47 Bu terimin 1759'dan beri kullanlan anlamnda.

202

getirmek; deerli birim olan her ere en fazla etkinlii sala mak. Fakat bu ekonomik nedenler ancak teknik bir dnm den itibaren belirleyici hale gelebilmilerdir: tfein icad48: alaybozandan ok daha kesin ve hzl olan tfek askerin bece risini deerlendirebiliyordu; belli bir hedefi vurmaya daha elverili olduundan, ate gcnn bireysel dzende kullanl masna olanak vermekteydi; ve bunun tersine, her askeri muhtemel bir hedef haline getiriyor ve ayn an-da, daha b yk bir hareketlilik gerektiriyordu; bylece bir kitle tekni inin, birimleri ve insanlar yaygn, nisbeten esnek ve hare ketli hatlar boyunca datan bir sanatn lehine olmak zere yok olmasna yol amaktayd. Bu nedenden tr bireysel ve kollektif yerleimlerin, gruplarn veya tekil unsurlarn yer deitirmelerinin, konum deiikliklerinin, bir dzenden bir bakasna geiin hesapl kitapl uygulanmas gerei orta ya kmtr; ksacas, artk ilkesi hareketli veya hareketsiz kitle olan deil de, temel birimi tfeiyle birlikte hareket halindeki bir er olan, bir blnebilir kesitler geometrisi olan bir mekanizmay icad etmek gerekmitir4 ; ve hi kukusuz as 9 kerin altnda da en aza indirgenmi hareketlerin, temel ey lemlerin zamanlarnn, igl edilen veya geilen mekn par alarnn icad edilmeleri gerekmitir. Sonucu onu oluturan temel glerin toplamndan daha yksek olmas gereken retken bir g oluturmak sz konusu olduunda da ortaya ayn sorunlar kmaktadr: 'bileik i gn, almannn mekanik gnn katlanmasyla, etkisinin mekna yaylmasyla veya retim alannn leine gre da raltlmasyla, kritik anlarda byk i miktarlarnn seferber edilmesiyle bu st retkenlii kazansn... bu bileik i gnnn kendine zg gc toplumsal bir igc veya toplumsal iin
48 Tfein yaygnlamas hareketinin balangcn kabaca Stefnkerque rpmasna (1699) koymak mmkndr. 49 Geometrinin bu nemi hk. bkz., J. de Beausobre: "Sava bilim i esas olarak geometriktir.* Bir taburun ve bir svari blnn cephe boyunca yer letirilmesi, henz bilinmeyen bir geometrinin tek sonucudur", Commentaire sur les dtfenses des places , 1757, c.II.s. 307.

203

gcdr. Bizzat ibirliinden doar9 . 0 Bylece ortaya, disiplinin karlk vermek zorunda ol duu yeni bir talep kmaktadr: etkisi, onu oluturan temel paralann tasarlanm eklemlemeleri aralyla en oa kartlacak olan bir makine ina etmek. Disiplin artk yal nzca bedenleri datmak, onlardan zaman ekip almak ve bunu birikimli hale getirmekten ibaret olmayp; etkin bir aygt elde edebilmek iin gleri birletirmektir. Bu talep or taya birok biim altnda kmaktadr. 1. Tekil beden, dier bedenlerin zerine yerletirilebi lecek, hareket ettirilebilecek, eklemletirilebilecek bir unsur haline gelmektedir. Bu bedenin ylmazl veya gc artk onu tanmlayan balca deikenler deillerdir; onu artk igal ettii yer, kaplad aralk, yer deitirmelerini belir leyen dzenlilik ve dzen tanmlamaktadr. Asker bir cesaret veya bir eref olmasndan nce, hareketli bir meknn bir par asdr. Guibcrt askeri yle nitelemektedir: "silah altnda olduu zaman, en byk ap olarak iki ayak yer igal etmek tedir (eer bir utan dierine olarak alnrsa) ve gsten omuzlara olan en kaln yeri hesabyla bir ayak yer tutmak tadr; buna bir de onunla arkasndaki kii arasndaki bir ayaklk gerek akl eklemek gerekir; bu da asker bana her ynde iki ayak vermekte ve bir piyade birliinin ar pma esnasnda, ister saf dzeninde olsun, ister derinlik he sab olsun, ka saftan oluuyorsa o kadar admlk yer igl ettiini iaret etmektedir"51. Bedenin ilevsel olarak indir genmesi. Ama ayn zamanda bu kesit-bedenin eklemletii btnn iine yerletirilmesidir. Bedeni belirgin iler iin
50 K. Manc, Lt C tpiud . kitap t 4. blm, aynn XIII. Manc birok kereler, iblm sorunlar Ue askeri taktik sorunlar arasndaki benzemelerin zerinde durmaktadr, m egin: Tpk bir svari blnn saldn gcnn veya bir svari alaynn direnme gcnn esas olarak bireysel glerin toplamndan farkllamas gibi-, soyutlanm iilerin mekanik glerinin toplam, bunlann blnmez tek bir lemde birlikte ve ayn anda ilev grmeleriyle gelien mekanik gten farkllamaktadr..."
Aid .

51

]A., de Guibert s-27.

204

para para ilesin diye terbiye edilmi olan asker de kendi hesabna, baka dzeyden bir mekanizmann bir unsurunu mey dana getirmek zorundadr. Askerler nce "birer birer, sonra ikier ikier, sonra da byk saylar" halinde eitilecek lerdir." ... Silah kullanmay renmeleri srasnda askerler ayr ayn eitilirlerken, onlarn bu ii ikier ikier yapmalanna ve soldaki sadakine gre ayar yapmasn rensin diye, srayla yer deitirmelerine dikkat edilecektir"52. Beden ken dini, ok kesimli bir makinenin bir paras olarak olutur maktadr. 2. Disiplinin bileik bir zaman oluturmak iin biraraya getirmek zorunda olduu eitli kronolojik diziler de, ayn ekilde bu makinenin paralandr. Herkesten en fazla g miktannm ekilip alnarak, optimal bir sonu iinde biraraya getirilebilmesi iin, bazlannn zamannn dier bazlannn zamanna uydurulmas gerekir, rnein Servan, lkenin t mn kaplayacak ve herkesin hi kesintisiz, ama iinde yer ald evrimsel kesite ve oluturucu kesime gre i grd as keri bir aygtn hayalini kurmutur. Askerlik hayat ok er kenden, ocuklara "askeri iftlik cvleri"ndc silah meslei retildiinde balayacak ve emektar askerlerin son gnlerine kadar gene bu ayn iftlik evlerinde ocuklan eitmelerine, silah altna alnanlara manevra yaptrtmalarna, asker ta limlerine bakanlk etmelerine, onlan gzetim altnda tutma larna; kamusal yarar olan almalar yaptrtmalarna ve son olarak da, birlikler snrlarda arprlarken lke ii asa yii salamalanna kadar srecektir. Eer onu farkllatrmak ve dierleriyle birletirmek bilinecek olursa, hayatn hibir an yoktur ki ondan belli bir g ekilip almamasn. Bu yzden byk atelyelerde hem ocuklara, hem de ihtiyarlara bavu rulmaktadr; bunun nedeni, bu gibi kimselerin, baka yat knlktan olan iilerin kullanlmalanna gerek olmayan baz basit ileri yapabilecek durumda olmalardr; stelik bun52 Piyade eitim ynetmelii, 6 M ay 1755.

205

lann emek gc ucuzdur, son olarak da, altklar zaman artk kimseye yk olmamaktadrlar. Bir maliye tahsildar, Angersdeki bir iletmeye ilikin olarak "alkan insanlk aylakla ve onun devam olan sefalete kar, bu manfaktrde on yandan ihtiyarlna kadar geim olanaklar bulabi lir" demekteydi5 Fakat bu farkl kronolojilerin ayarlanmas 3. ii, hi kukusuz en incelmi biimine ilk retim alannda ulaacaktr. lkokulun karmak saat dzeni XVII. yzylda, XIX. yzyln banda Lancaster ynteminin getirilmesine kadar olan sre iinde, arklann birbirine eklenmesi iinde ina edilecektir: nce en byk rencilere basit gzetim ileri verilmitir; sonra bunlara yaplan ilerin denetimi, daha son ra da eitim grevleri verilmitir; bu i o kadar iyi yapl mtr ki, sonunda btn rencilerin btn zaman ya eitme, ya da eitilme ile doldurulmutur. Okul eer iyi birletirilirse, her rencinin, her dzeyin ve her ann genel eitim sreci iinde srekli olarak kullanldklar bir retme aygt haline gelmitir. Karlkl yardmlama esasna dayal il kokulun en byk yandalarndan biri bu gelimenin lsn vermektedir 360 ocuun bulunduu bir okulda, saatlik bir ders esnasnda her renciyi teker teker eitmek isteyen bir retmen bunlann herbirinc ancak yarm dakikasn verebi lir. Yeni yntem sayesinde 360 rencinin hepsi, iki buuk saat sresince yazmakta, okumakta veya hesap yapmaktadr"54. 3. Glerin titizlikle llm olan bu bileimi, kesin bir komuta sistemi gerektirmektedir. Disiplin altna alnm bi reyin her faaliyeti l kalplarna gre blmlere ayrlmal ve etkinlii, ksal ile aklna bal olan emirlerle des teklenmelidir; emir aklanmay, hatta formle edilmeyi gerektirmemelidir; istenilen davrann harekete geirilmesini salamas gerekli ve yeteriidir. Disiplinin efendisi ve ona tabi klnm olan arasndaki iliki iaretle olmaktadr: sz
53 Harvouin, R apport $ur la g in tra lili tit Tours , zikr., P. Marchegan, Archives dAnjou , c.11, 1850, s-360. 54 Samuei Bcmard, o p .c it .

206

konusu olan emrin anlalmas deil de, iaretin alglanmas ve ona hemen, nceden kurulu, az ok yapay bir ifreye uygun olarak tepki gsterilmesidir. Bedenleri, herbirine zorunlu ve tek bir cevabn bal orlduu kk bir iaretler dnyasnn iine yerletirmek: "en kk bir tasviri ve en kk bir mrl danmay bile despota, tamamen dta brakan" terbiye tek nii; disiplinli asker "ona hangi emir verilirse verilsin itaat ederek ie balamaktadr; itaati hzl ve kr krnedir; itaatsizlik havas, (emre uymada) en kk bir gecikme su saylacaktr"55. lkokul ocuktan da ayn ekilde terbiye edil mektedirler: az sz, aklama yok, limitte ancak iaretlerle kesintiye urayabilen -an, el rpma, hareketler, retmenin basit bir bak veya hrstiyan okullarndaki Biraderlerin kullandklar u kk tahta ara; buna "iaret" ad veril mekteydi ve bu alet mekanik ksal iinde hem emir tek niini, hem de itaat ahlkn tamak zorundayd- tam bir sessizlik. "aretin ilk ve balca kullanm, rencilerin ba klarn tek bir hareketle retmene yneltmek ve onlan retmenin yapmak istedii ey konusunda dikkatli klmakt. Bylece retmen ocuklarn dikkatini ekmek ve altr malar kesmek istedii her seferinde (iarete) bir kere vura,caktr. yi bir renci iaretin sesini duyduu her seferinde retmenin sesini veya daha dorusu onu adyla aran Tan rnn sesini duyduunu dnecektir. Bu durumda gen smail'in duygularna sahip olacak, onun gibi ruhunun derinlerinde, Tanrm ite buradaym" diyecektir. renci iaretlerin ifre sini renmek ve bunlarn herbirine otomatik olarak cevap vermek zorundadr. "Dua edildikten sonra, retmen iarete bir kere vurarak ve okumasn istedii renciye bakarak, ona balamasn iaret edecektir... Okumakta olan bir harfi, bir heceyi veya bir kelimeyi kt telffuz etmesi zerine, bunu tekrarlatmak zere ard arda iki kere vuracaktr, (renci) tekrar baa dndkten sonra, kt telffuz ettii kelimeyi
55 L de Boussanelle, Le Bon M ilitaire, 1770, s.2.

207

birok kereler okuduu iin tekrarlamazsa, retmen onun biraz geriye gitmesi iin arka arkaya kere vuracak ve renci kt okuduu hece veya kelimeye varana kadar vur maya devam edecektir"56. Karlkl yardmlama okulu, annda tepki gsterilmesi gereken iaretler sistemi aracl* yla yaplan bu denetimi daha da artracaktr. Szel emir ler bile iaret unsurlan gibi i grmek zorundadrlar: "Sra larnza giriniz. ocuklar giriniz kelimesinde (Franszcann yaps gerei bu kelime cmlenin ilk kelimesidir MAK) o cuklar sa ellerini masaya grltyle koymakta ve ayn anda sa bacaklarn da srann iine geirmekterdirler; srala rnza kelimesinde ise dier bacaklann da geirmekte ve k k yaz tahtalannn karsna oturmaktadrlar... Tahtalar alnz (gene ayn ekilde, alnz Franszcada baa gelir MAK). A lntz kelimesinde ocuklar sa ellerini tahtalan nlerin deki iviye asmaya yarayan ipe uzatmakta ve sol elleriyle tahtay ortasndan tutmaktadrlar, tahtalar kelimesinde tahtay ividen kurtararak, masann zerine koymaktadr lar1 7 5. zet olarak, disiplinin denetledii bedenlerden itibaren drt cins bireysellik veya daha dorusu drt nitelikle dona tlm bir bireysellik yaratt sylenebilir: Disiplin hcre seldir (meknsal datmlar sayesinde); organiktir (faaliyet lerin ifrelenmesi sayesinde); oluumsaldr (zamann birikim li hale getirilmesi sayesinde); biletiricidir(glerin birleti rilmesi sayesinde). Ve disiplin bunu yapabilmek iin devreye drt byk teknik sokmaktadr: tablolar ina etmekte; manevralan hkme balamakta; icraatlar dayatmakta ve son ola rak da "taktikler" dzenlemektedir. Belirli yerlere konulmu olan bedenler, ifrelenmi faaliyetler ve biim-lendirilmi
56 La Salle, s. 137*138, Ayrca bkz, Q . Demia, s.21. 57 Journal pour l'instruclion tMmenlaire , Nisan 1816, Bkz., R.R. Trouchot, L'Enseignement mutuel en France, daktilo tez I, rendierin gnde 200'den fazla emir aldklarn hasaplamatr (istisnai emirler hari); yalnzca sabah boyunca 26 sesli, 23 iaretli emir, 37 zil sesi ve 24 tane de ddkl emir, bu da 3 dakika bana bir zil veya ddk demektir.

208

yatknlklarla, eitli glerin haslalarnn, bunlarn hesap lanm bileimleri sayesinde artrld aygtlar in4 etme sanat olan taktik, hi kukusuz disiplinse! uygulamann en yksek biimidir. XVIII. yzyl teorisyenleri bu bilginin iin de, bireysel bedenlerin denetim ve icraatndan, en karmak oulluklar ieren zel glerin kullanmna varana kadar, tm askeri uygulamann temelini grmekteydiler. Disipline sokulan bedenin mimari, anatomi, mekanik ve ekonomisi: 'Taktik askerlerin ounun gznde, geni sava biliminin dal larndan birinden baka birey deildir, bana gre ise bu bilim temelidir; bu bilimin bizatihi kendidir, nk birlikleri olu turmay, onlan arptrmay retmektedir; nk saynn eksikliini yalnzca o tamamlayabilir ve kalabal yalnz ca o ekip evirebilir; son olarak da insanlara, silahlara, gerilimlere, koullara ilikin bilgileri kapsayacaktr, nk onun hareketlerini belirleyecek olan bu bilgileri kapsaya caktr, nk onun hareketleri belirleyecek olan bu bilgilerin birletirilmesidir58. Veyahut: "bu (taktik) terimi... bir or duyu hareketleriyle ve eylemleriyle, ve aralarndaki ili kilerle oluturan eitli birliklerden herhangi birini meydana getiren adamlarn karlkl konumlan fikrini akla getir mektedir"59. Savan strateji dzeyinde siyasetin devam olmas mm kndr. Fakat "siyasefin savan tam olarak ve dorudan devam deilse bile, en azndan i kanklklar nlemek zere, askeri modelin temel ara olarak srdrlmesi olduunu da unutmamak gerekir. Bar ve i dzen teknii olarak siya set, mkemmel ordudan, disiplinli kitleden, itaatkr ve ya rarl birliklerden, kamptaki ve sahadaki, manevra ve talim deki alaydan meydana gelen dzenei devreye sokmann are lerini aramtr. XVIII. yzyln byk devletlerinde ordu i ban garanti altna almaktadr, nk ordu gerek bir g, her zaman tehtidkr bir silahtr, ama ayn zamanda kendi
58 J.A. dc Guibcrt, s.4. 59 P. Joly de Maizcroy, TtUorie de la guerre , 1777, s, 2.

209

emalarm toplumsal bnyeye yanstabilen bir teknik ve bir bilgidir. Eer stratejiden geen bir siyaset-sava dizisi varsa, bir de taktikten geen ordu-siyaset dizisi vardr. Sava dev letleraras siyaseti yrtmenin bir biimi olarak anlamaya izin veren stratejidir; orduyu sivil bir toplumdaki sava yok luunu srdrmeye olanak veren bir ilke olarak anlamaya izin veren taktiktir. Klasik a, uluslararas ekonomik vc nfussa) glerinin onlara gre arptrldktan byk askeri ve siyasal stratejilerin doumuna tank olmutur; ama ayn zamanda devletlerin iindeki bireysel bedenlerin vc glerin denetiminin onun araclyla icra edildii titiz askeri vc si yasal taktiin doumuna da tank olmutur. Asker -askerlik kurumu, askerin kiisi, askerlik bilimi eskiden "sava ada m "ru ifade eden eyden o kadar farkldrlar ki- bu dnemde, bir yandan sava ile arpmann grltsnn; te yandan da dzen ve bar dneminin itaatkr sessizliinin bitime nok tasnda uzmanlamtr. Dnce tarihileri mkemmel bir toplum hayalini XVIII. yzyl filozoflarna atfetmektedir ler; ama ayn zamanda toplumun askeri bir hayali de ol mutur; bu hayalin temel atf doa durumuna deil dc, bir ma kinenin titizlikle tabi klnm olan arklarna; ilkel toplum szlemesine deil de, srekli basklara; temel haklara deil de, sonsuza kadar gelimeye ynelen terbiye etmelere; genel iradeye deil dc, otomatik itaatkrla ynelik olmutur. Guibcrt disiplini ulusal klmak gerekirdi" demekteydi. Resmettiim devlet basit, salam, ynetmesi kolay bir idareye sahip olacaktr. ok karmak olmayan yaylarla byk sonular elde eden u byk makinelere benzeyecektir; bu devletin gc gcnden, refah refahndan kaynaklana caktr. Hereyi yokeden zaman onun iktidarn artracaktr, mparatorluklarn gerilemeye vc kmeye maruz kalmalannn kader olduunu dndrten sradan nyargy yalanlaya caktr"60. Napolfon rejimi ve onunla birlikte, onun yerine ge
60 J.A. dc Guibcrt, s. XXHI*XXIV, Ayrca bkz, M vx'n ordu vc burjuva top lum biimleri hk. syledikleri. Engelse mektup, 25 Eyll 1857.

210

ecek olan u devlet biiminin hukukular kadar askerler, devlet danmanlar, dk rtbeli subaylar, yasa adamlar ve askeri kamp adamlar tarafndan da hazrlandm unut mamak gerekir. Bu oluuma elik etmi olan Roma'ya ynelik atp, u ifte gstergeyi kendiyle birlikte tamaktadr: yurt talar ve lejyonerler, yasa ve manevra. Hukukular veya filo zoflar toplumsal bnyenin ina veya yeniden ina iin antlamada ilkel bir model ararlarken, askerler ve onlarla birlikte disiplin teknisyenleri, bedenin bireysel vc ortaklaa olarak bask altna alnmasna ynelik usuller youruyor lard.

KNC AYIRIM Y TERBYE ETMENN ARALARI

VValhauscn XVII. yzyln hemen banda "doru disip linden, sanki "iyi bir terbiye etme" sanatymasna sz ediyordu1. Nitekim disiplinsel iktidar, insanlardan bircyler szdrmak veya ekip almak yerine, balca ilev olarak "ter biye etme" grevine; veya daha dorusu, daha fazla miktar da ey szdrmak veya ekip almak iin terbiye etme grevine sahip olan bir iktidardr. Gleri azaltmak iin onlan birbir lerine eklemenin deil de, onlan artrmak ve onlardan yarar lanmak zefe birbirlerine balamann peindedir. Kendine tabi klnm olanlar tekdze ve kitlesel bir ekilde dize getirmektense; onlar ayrmakta, zmlemekte, farkllatr makta, bu ayrtrma srelerini gerekli ve yeterli tekillikle re kadar gtrmektedir. Bedenlerin ve glerin hareketli, ka rk ve yararsz kalabalklarn, bir bireysel unsurlar oul luu -ayr kk hcreler, organik zerklikler, genetik kim likler ve sreklilikler, birlemelerden oluan kesitler- halin] J.J. YValhtusen, L'A rt MUUaire pour l'infanterie, 1615, .23.

213

de "terbiye etmektedir. Disiplin birey "imal etmektedir"; bireyleri kendine hem nesne olarak, hem de icraatnn arac olarak veren iktidara zg bir tekniktir. Bu, bizzat kendi stgcne bel balayabilecek muzaffer bir iktidar deil de; mtevazi, kukulu, hesapl, ama srekli bir ekonomi tarznn zerinde i gren bir iktidardr. Eer hkmranln muhteem ayinleri ve devletin byk aygtlaryla kyaslanacak olursa, alakgnll tarzlar vc dk nemde usuller. Ve bu yce bi imleri yava yava istila edenler,- onlarn mekanizmalarn deitirenler ve kendi usullerini dayatanlar bu dk nem deki usuller olacaktr. Adliye aygt da, pek fazla gizli kal mayan bu istiladan kurtulamayacaktr. Disiplinse! iktidann baans, hi kukusuz basit aletlerin kullanlmasna baldr: hiyerarik bak, normalletirici yaptnm, bunlann bileik hale getirilmeleri vc bu birletirmenin bu bileime zg olan snav biimi altnda gerekletirilmesi.

HYERARK GZETM Disiplinin icra edilmesi, baklar araclyla zorlayan bir dzenleme; grmeye olanak veren tekniklerin iktidarn olanaklarm artrdklar vc bunun yansmas olarak, bask altna alma aralannn, bu basklarn uyguland kiileri aka grlebilir kldklar bir makine gerektirmektedir: Klasik dnem boyunca, bilim tarihinin vglerinden ok azn muhafaza ettii, insann okluunu gzetleyen u "gzlemevleri'nin yava yava kurulduklan grlmektedir. Fizik ve evrenbilimin kuruluuyla birlikte bedene brnen byk teles kop, mercek, k demetleri teknolojisinin yan sra, grl meden grme durumundaki baklann oklu ve birbirleriyle kesien gzetimlerinin kk teknikleri de yer almtr; a ve grnene ilikin karanlk bir sanat, insana boyun edirmeye ynelik teknikler ve onu kullanmaya ynelik usuller boyunca'
214

insan hakkndaki yeni bir bilgiyi sessizce hazrlamtr. Bu "gzlemevleri" adeta ideal bir rnee sahip olmu lardr: askeri kamp. Bu kamp, adeta tamamen keyfe kalm bir ekilde kurulan ve biimlendirilen, hzla ina edilen, ya pay bir kenttir; olabildiince fazla younlua, ama ayn za manda gizlilie; silahl adamlarn zerinde olabildiince byk etkinlie ve nleyici deere sahip olmak zorunda olan bir iktidarn st noktasdr. Mkemmel bir kampta iktidann tm, yalnzca tek bir gzetim araclyla icra edilmektedir ve her bak iktidarn btncl ileyiinin bir paras olmak tadr. Eski ve geleneksel kare biimli plan, saylamayacak kadar ok ema sayesinde byk lde gelitirilmitir. Yol larn geometrisi, adrlarn say ve dalmlar, bunlarn gi rilerinin yn, sra ve dizilerinin dzenlenii tam olarak ta nmlanmakta; birbirlerini denetleyen baklarn ebekesi res medilmektedir: "talimhanede be hat ekilir; bunlardan bi rincisi kincisinden 16 ayak uzakta olur; dierlerinin her biri nin aras 8 ayaktr; ve sonuncusu silah klflarndan 8 ayak uzaklktadr. Silah klflar ast rtbeli subaylarn adr larndan 10 ayak mesafede, tam olarak ilk srann karsmdadr. Bir birlik caddesi 51 ayak geniliinde olur... Yz balarn adrlar kendi blklerinin caddesine bakar ekil de konulur. Kap dorudan ble bakar"2 Kamp, genel bir . grlebilirlik etkisiyle hareket eden bir iktidann diyag ramdr. ehircilikte, ii kentlerinin, hastanelerin, tmar hanelerin, hapishanelerin, eitim kurumlarnn yapsnda bu kamp modeli veya en azndan bu modelin ierdii ilke kar mza uzun sre kacaktr: hiyerarik hale getirilmi gze timlerin, admlarn meknsal olarak birbirlerine uydurma lar. iine "kapatma ilkesi. Karanlk oda byk optik bilimi
2 Rfylement pour l infanterie prussienrte, Fra. cv., Arsenal, ms. 4067 fo 144. Eski emalar iin bkz., Praissac, Les Discours militaires, 1623, s. 27-28 M onlgom m ery, La Mdice Franaise, s. 77. Yeni emalar iin bkz., Bcncton de Morange Histoire de la guene 1741, s. 61*64 ve Dissertations sur les Ten tesi aynca bkz., L'Instruction sur le service des rtglements de Cavalerie dans les camps, 29 Haziran 1733, levha no 7 gibi bir ok ynetmelik.

215

iin ne olduysa, kamp da pek itiraf edilmeyen gzetim sanat iin yle olmutur. O sralarda koskoca bir sorunsal gelimektedir: artk yatnca grlmek (saraylarn gsterii) veya d mekn gzetim altnda tutmak (kalelerin geometrisi) iin deil dc; eklemlemi ve ayrntl i denetime -bu ieride bulunanlar grnr klmak iin- izin vermeye ynelen bir mimarinin sorunsal; daha da genel olarak, bireylerin dntrlmesi iinde bir i lemci olacak bir mimarinin sorunsal: barndrdklar ze rinde etki etmek, onlann hal ve gidiine mdahale etmek, ik tidann etkilerini onlara kadar yneltmek, onlan bir bilgi edinme srecine sunmak, onlan deitirmek. Talar bilinebilir ve itaatkr klabilirler. Kapatmann ve itlennenin eski basit emasnn yerine -giri ve k nleyen kaln duvar, salam kap-, aklklarn, bolarn ve dolulann, geitlerin ve ef faflklarn hesab gemeye balamtr. Hastane-yap ite bylece tbbi eylemin arac olarak, yava yava rgtlenmektedir: hastalann daha iyi gzetim altnda tutulmalarna ve bylece tedavilerin daha iyi ayarlanmalanna izin verme du rumundadr; binalann biimi, hastalann titiz bir ekilde aynlmalanyla, hastalklarn yaylmalann nlemek zorunda dr; son olarak da havalandrma ve her yatan etrafnda dolatnlan hava sala zararl buharlann hastann evre sinde kt etkilerini yaymak zere younlamalann engelle mek zorundadrlar. Hastane -yzyln ikinci yansnda dzen lenmek istenileni; bu hastane tr iin Htel-Dieu hastanesi nin ikinci kez yanmasndan sonra ne kadar da ok proje yapl mtr- sefalet ve yaknda gelecek lm banndran bir at dan ibaret deildir; bizzat kendi maddilii iinde, bir tedavi ilemcisidir. Tpk okul -binann bir terbiye etme ilemcisi olmasnn gerektii gibi. Pris-Duvemey'nin Askeri Okul'da tasarla d ve Gabriel'e en ince ayrntlarna varana kadar dayat t pedagojik bir makinedir. Gl bedenler gelitirmek sa ln gereidir; uzman subaylar elde etmek nitelendirmenin
216

gereidir; itaatkr askerler biimlendirmek siyasetin gerei dir; fuhu ve ecinsellii nlemek ahlkn gereidir. Bireyle rin arasna su geirmez engellerin, ama ayn zamanda srekli gzetim delikleri konulmasnn drtl nedeni. Askeri okulun bizzat binas bir gzetim altnda tutma aygt olmak zorun dayd: yatak odalan sanki bir dizi kk hcreymiesine, bir koridor boyunca dalmlardr; dzenli aralklarla bir subay lojman bulunmaktayd, bylece "her on rencinin solunda ve sanda birer subay bulunmaktayd"; renciler gece boyunca bu odalarda kapatlyorlard; ve Pris "her odann koridor tarafndaki blmesinin, destek yksekliinden tavana bir iki ayak kalana kadarki ksmnn caml olmas konusunda srar etmiti. Bu camlara yle bir bakmann zevkli olmasnn d nda, bu dzenlemeden kaynaklanacak disiplin nedenlerin den sz etmeden, bunun birok bakmdan yararl olduu syle nebilir"3. Yemekhanelerde, "ett mfettilerinin yemek esna snda kendi kesimlerindeki tm rencilerin masalarm gre bilmeleri iin, onlann masalann koymak zere biraz yk seke bir peyke" hazrlanmt; bu ile grevli gzetmenlerin rencilerin ba ve ayaklarn grebilmeleri iin, yan ay rmlar yeteri kadar yksek yz numaralar yerletirilmi tir'*4. Gzetimin, mimarinin binlerce nursuz dzenekle sr drd sonsuz vesveseleri. Bunlar, ancak bu kk lekli, ama hibir boluu olmayan ara takmnn, bireysel davranlan giderek artan bir ekilde normalletirmesi ve er evelemesindeki rol unutulacak olursa, nemsiz saylabi lecektir. Disipline ynelik kurumlar, adeta bir hal ve gidi mikroskobu olarak ileyen bir mekanizma salglamalardr; bunlarn gerekletirdikleri ince ve analitik blmeler, insanlann etrafnda bir gzlem, kayt ve terbiye aygit olutur mulardr. Bu gzlem makinelerinin iinde, baklan nasl alt blmelere ayrmal, bunlarn arasndaki balantlar ve
3 Zikr., R. Laulan, V 4eole m ilain de Paris, 1950, 9. 117-118. 4 Ulusal Ar,, M M 666-669. J. Bentham erkek kardeinin ilk Penopticon fik rine askeri O kulu ziyareti srasnda ulabuu anlatmaktadr.

217

iletiimleri nasl kurulmal? Bunlann hesapl kitapl o ulluklarndan trde ve srekli bir iktidann kaynaklanmas iin ne yaplmal? Tam bir disiplinsel aygt, tek bir bakla hereyi srekli olarak grmeye olanak verecektir. Merkezi bir nokta ayn anda hem hereyi aydnlatan klann kayna, hem de bi linmesi gereken heroyin younlama yeri olacaktr: hibir eyi karmayan mkemmel gz ve tm baklarn ynelik olduu merkez, Lcdoux'nun Arc-et-Senans' ina ederken hayal ettii budun daire biiminde dzenlenmi olan ve hepsi de ie doru alan binalarn merkezinde yksek bir bina, tm y netsel, asayie ve gzetime ilikin, denetimin ekonomisine ilikin ve itaat ile almaya ynelik tevikleri salayan dinsel ilevleri kendi bnyesinde toplayacaktr; btne emir ler buradan gelecek; tm faaliyetler burada kaydedilecek ve btn hatalar burada farkcdilecek ve yarglanacaktr; ve btn bunlar, kesin bir geometrinin dnda baka hibir eyden destek almadan, hemen gerekletirilecektir. XVIII. yzyln ikinci yansnda dairesel mimarilere5 tannan presti jin nedenleri arasnda hi kukusuz buna da yer vermek gerek mektedir: bu cins mimariler belli bir siyasal topyay ifade etmektedir. Fakat disiplinsel bakn fiili durumda balantlara ih tiyac olmutur. Pramid, iki ihtiyaca bir daireden daha iyi cevap verebilirdi: boluu olmayan bir ebeke oluturmak iin olduka tam olmak -buna bal olarak, bu ebekenin basamaklann artrmak ve onlan denetlenecek tm yzeye datmak-; ve buna karlk, disipline sokulacak faaliyetin zerinde ha reketsiz bir arlk meydana getirmemek iin, olduka gizli olmak ve bu faaliyet iin bir fren veya engel oluturmamak; disiplinsel dzenekle, onun mmkn etkilerini artran bir ilev olarak btnlemek. Mercilerini artrmas, ama bunu retici ilevini bytmek iin yapmas gerekmektedir- Gzeti*
5 Bkz. Levha No 12,13,16.

218

mi zelletirmesi ve onu ilevsel klmas gerekmektedir. Bu, yeni tipten bir gzetimin rgtledii byk atelyeler ve fabrikalarn sorunudur. Bu gzetim, manfaktr rejiminde, ynetmelikleri uygulatmakla grevli mfettilerin dtan saladklarndan farkldr; imdi youn, srekli bir denetim sz konusudur; bu denetim tm alma srecini kapsamak tadr; yalnzca retime (cins, hammadde miktan, kullanlan alet tipi, rnlerin boyut ve nitelikleri) ynelmemekte, ayn zamanda insanlarn faaliyetini, yapma bilgilerini, ii ele alma biimlerini, hzlarn, heveslerini, hal ve gidilerini de hesaba katmaktadr. Fakat ayn zamanda iilerin ve raklann yannda bizzat bulunan ustann i denetiminden de farkldr; nk memurlar, gzetmenler, "denetiler" ve ustabalar tarafndan yaplmaktadr. Denetim grevleri retim aygtnn bymesi ve karmaklamas lsnde, daha da gerekli vc daha g hale gelmilerdir. Gzetim altnda tut mak o sralarda tanmlanm, ama retim srecinin aynlmaz bir paras olmak zorunda olan bir ilev haline gelmitir; gzetim retim srecini tm uzunluu boyunca ikiye katlamak zorundadr. Uzmanlam, srekli olarak mevcut ve iilerden ayn olan bir personel vazgeilmez hale gelmitir: "Byk manfaktrde herey an sesiyle yaplmaktadr, iiler zorlanmakta ve azarlanmaktadr. Aslnda kalabalklamayla birlikte gerekli hale gelen bir komuta durumuna ve onlarn karsnda bir stnlk durumuna alan memurlar, ilere sert veya kmseyerek davranmaktaydlar; bu nedenle bu iilerin ya daha deerli, ya da manfaktrde gelip geici ol duklar olmaktadr"6. Fakat iiler bu yeni tipten gzetim re jiminin yerine lonca tipinden bir ereveyi tercih ediyorlarsa da, patronlar bu yeni gzetim tarznda endstriyel retimin, zel mlkiyet ve kr sisteminin aynlmaz bir unsurunu bulmak tadrlar. Bir fabrika, byk bir demirhane veya bir maden leinde "masraf kalemleri o kadar artmtr ki, her nesne
6 Encyclopdie, "Manufacture maddesi.

219

zerindeki en kk zensizlik bile btnn zerinde muazzam bir zarara yol aacak ve bu da yalnzca krlan yoketmekle kalmayacak, ayn zamanda sermayenin de erimesine yol aacaktr;... farkedilmeyen ve bu yzden hergn tekrarlanan en kk beceriksizlik bile, iletme iin onu ksa zamanda yokedecek kadar zararl hale gelebilir"; bu olgudan lr yal nzca dorudan m lk sahibine bal olan ve bu ile grev lendirilmi olan kimseler.'bir kuruun bile yararsz yere har canmamasn, gnn bir anmn bile kaybedilmemesini" gze tim altnda tutabilirler; bunlann rolleri "iileri gzetim altnda tutmak, ynetim kurulunu her olaydan haberdar et mek" olacaktr7. Gzetim, ayn anda hem retim aygtnn bir i paras; hem de disiplinsel iktidann uzmanlam bir ark olduu lde, belirleyici bir ekonomik ilemci haline gelmek tedir. lk retimin yeniden rgtlenmesinde de ayn hareket: gzetimin uzmanlamas, ve pedagojik balantyla btn lemesi. Ky okullarnn saysnn artmas, bunlann renci lerinin oalmas, btn bir snfn faaliyetini eanl olarak ayarlamaya olanak veren yntemlerin yokluu, bu nedenden kaynaklanan dzensizlik ve kankik, denetimlerin devreye sokulmalann gerekli hale getirmekteydiler. Betancour retmene yardm etmek zere, en iyi rencilerin arasnda kos koca bir "subaylar", eminler, gzlemciler, altrclar, tek rarlattlar, dua okutturucular, yaz grevlileri, mrekkep alclar, duaclar ve ziyaretiler dizisi semitir. Bylece tanmlanan rolleri iki dzlemde yer almaktadr: bunlardan bazlan maddi grevlere (mrekkep ve kt datmak, artklar fakirlere vermek, bayram gnlerinde ruhani metin ler okumak vb.); dierleri de gzetim grevlerine denk d
7 C o u rn o l, Considfrations d 'inU rd public sur le droit d'erploiter le i mines, 1970, ulus*] ar., AXH1 4 8 Kr., K.Marx: "Bu gzelim , ynetim ve araclk ilevi, kendine bam l olan alma ilevinin ortaklaa olduu andan itibaren, sermayenin ilevi haline gelmi ve kapitalist ilev olarak zel nitelikler kazanm tr. "Le Capital, Kitap I, drdnc blm , ayrm XUI.

220

mektedir: "gzlemciler" kimin srasndan ayrldn, kimin konutuunu, kimin tespih ve saatinin olmadn, kimin ayin esnasnda doru durmadn, kimin sokakta mtevazi dav* ranmadm veya konutuunu" kaydetmek zorundadr; dev leri "derslerini alrken gevezelik eden veya mrldananlan, yazmayanlar veya dolaanlar" uyarmak olan "zlgtlar"; okula gelmeyen veya ar kabahatler ilemi rencileri aileleri nezdinde aratran "ziyaretiler". "Emin lere gelince, bunlar dier tm subaylar gzetim altnda tut maktadrlar. Yalnzca "tekrarlatclar"n pedagojik bir rol leri vardr, bunlar rencileri ikier ikier, alak sesle okutturm aktadrlar9. te yandan, bundan birka onyl sonra Demia ayn tipten bir hiyerariyi yeniden ele almtr, ama imdi gzetim ilemlerinin adeta hepsi pedagojik bir rolde yklenerek, iki katna kmtr: bir retmen yardmcs kalem tutmasn retmekte, rencinin eline rehberlik et mekte, hatalar dzeltmekte ve ayn zamanda "tartl dnda, hatalar iaretlemektedir"; bir baka retmen yardmcs ise okuma snfnda ayn grevlere sahiptir; dier subaylar denetleyen ve genel hal ve gidii gzetim altn da tutan emin, "yeni gelenleri okul faaliyetlerine uyarlamak la" da grevlidir; onbalar dersleri tekrar ettirmekte ve der sini bilmeyenleri "iaret etmekte"dirler10. Burada "karlkl yardmlama" tipinden bir kuruluun tasla sz konusudur; bu kuruluta sre tek bir dzenek iinde birletirilmitir: asl eitim, bizzat pedagojik faaliyetin uygulanmasyla bilgi edinilmesi, son olarak da karlkl ve hiyerarik bir gzlem. Tanmlanm ve kurala balam bir
9 M .I.D .B ., Instruction mtthodiaue pour l /cote paroissiale, 1669, s.68-69, 10 Ch. Demia, op. d t., s. 27*29. Kolej rgtlenmesinde de ayn trden bir olgu kaydedilebilir: ders nazrlan uzun sre, kk renci gruplarnn a h lik l sorum luluunu tayan bam sz hocaUur olm ulardr. 1762'den sonra hem daha ileri, hem de hiyerariyle daha ok btnlem i bir de netim tip in in ortaya k tg grlm ektedir; gzetm enler, blm ret menleri, ast retmenler Bkz. Dupont Fertler, D u coll/ge de Germont (tu bfde Louis - le - Crand, I, s. 254 ve 476.

221

gzetim ilikisi eitim uygulamasnn kalbinin iine yerle- ' mitir: artk ekleme veya bitiik bir para olarak deil de, ona ikin ve onun etkinliini artran bir mekanizma olarak. Hiyerarik, srekli vc ilevsel gzetim, kukusuz XVIII. yzyln byk teknik "icad'lanndan biri deildir, ama onun sinsi bir ekilde yaygnlamasn, nemini kendiyle birlikte tad yeni iktidar mekanizmalarna borludur. Disiplinsel iktidar onun sayesinde "btnlemi", ekonomiye ve icra edil dii dzenein amalarna iten balanm bir sistem haline gelmektedir. Ayn zamanda oklu, otomatik ve anonim bir ik tidar olarak da rgtlenmektedir; nk gzetimin bylece dayand ve ileyiinin yukardan aa doru olan bir ili kiler ann ileyii olduu doruysa da, bu a ayn zamanda belli bir noktaya kadar aadan yukan ve yanlara doru da olmaktadr; bu a "btnn" tutunmasn ve iktidann birbirle rinden destek alan etkilerinin onun iinden btn olarak ged melerini salamaktadr: srekli olarak gzetim altnda tutu lan gzetmenler. Disiplinlerin hiyerarik hale getirilmi olan gzetimi iindeki iktidar, bir nesne gibi elde tutulmakta, bir mlkiyet gibi aktarlmakta; bir makineler btn gibi almaktadr. Ve pramid gibi olan rgtlenmesinin ona bir 'bakan" verdii doruysa da, aygtn tm "iktidar" ret mekte ve bireyleri srekli vc daimi bir alannn iine dat maktadr. Bu da disiplinsel iktidara ayn anda hem tamamen ak -nk her yerdedir ve hep uyanktr, ilke olarak hibir karanlk alan brakmamaktadr ve denetim yapma grevine sahip olanlan bile aralksz denetlemektedir-, hem de tama men "gizli" -nk srekli olarak ilemektedir ve bunun by cek bir blm sessizlik iinde olmaktadr- olmas olanan salamaktadr. Disiplin, kendi kendini kendi mekanizmalanyla destekleyen ve gsterimlerin parlaklnn yerine he sapl baklarn kesintisiz oyununu ikme eden ilikisel bir iktidar "iletmekledir. ktidar "fizii, bedene ele konul mas, gzetim tekniklerinin sayesinde, optik ve mekanik yasalanna gre, koskoca bir meknlar, hatlar, perdeler, demet222

ler, devreler oyununa gre ve en azndan ilke olarak arla, gce, iddete bavurmadan icra edilmektedir. ktidar gr nte ne kadar az "bedenserse, o kadar bilgince "fizik" ol maktadr.

NORMALLETRC YAPTIRIM 1. valye Paulet'nin kszler Yurdu'nda her sabah yaplan mahkeme oturumlar, koskoca bir trensel ereveye yer vermekteydiler: "Btn rencileri mkemmel bir sra lanma, hareketsizlik ve sessizlik iinde, arpma halinde bulduk. Onalt yanda gen bir soylu olan bakan elde kl, srann dndayd; birlik onun emriyle ember oluturmak zere, hzl admla harekete geti. Mcdis merkezde topland; her subay kendi birliinin yirmi drt saatlik raporunu verdi. tham edilenlerin kendilerini dorulamalarna izin verildi, tanklar dinlendi; mzakere yapld ve anlamaya varlnca, birliin ba sulularn saysn, sulann cinsini ve emredilen cezalar yksek sesle bildirdi. Daha sonra birlik byk bir dzen iinde geit yapt"1 . 1 Btn disiplinsel sistemlerin merkezinde kk bir ceza mekanizmas ilemektedir. Bu mekanizma, kendi yasalar, kendi zellemi cezalar, kendine zg yaptrm biimleri, kendi yarglama oturumlanyla bir cins adalet ayrcalndan yararlanmaktadr. Disiplinler bir "alt-ceza sistemi kurmak ta; yasalann bo braktktan bir mekn evrelemekte; nisbi kaytszlklarndan tr byk ceza sistemlerinin elinden kaan bir davran btnn nitelemekte ve bastrmakta drlar. "iler ieri girerken birbirlerini selmlamak zorun dadrlar... ayrlrlarken, kullandklar mal ve aletleri top lamak ve gzetim enasnda lmbalarn sndrmek zorun dadrlar"; "iileri hareketlerle veya baka bir ekilde e
il Pictet dc Rodemont, Journal de Genive, 5 Ocak 1788.

223

endirmek bilhassa yasaklanmtr"; iiler "drste ve edeplice davranmak" zorundadrlar; bay Oppenheime haber vermeden yerinden ba dakikadan fazla aynlan "yanm gn iin not edilecektir; ve bu kk cezai adalet iinde hibir eyin unutulmadndan emin olmak zere, "bay Oppenheim'e ve arkadalarna zarar verebilecek" hereyin yaplmas ya saklanmtr1 . Atelyede, okulda, orduda koskoca bir zaman 2 (ge kalmalar, yerini brakmalar, iin kesintiye uratlmas), faaliyet (dikkatsizlik, ihmal, heves yokluu), tavr (kaba lk, itaatsizlik), sylev (gevezelik, haddini bilmezlik), be den (dzgn olmayan" tutumlar, uygunsuz hareketler, pis lik), cinsellik (utanmazlk, ak Sklk) mikrocezalandrma sistemi hkm srmektedir. Bununla birlikte, hafif bedeni ce zadan, kiik lekli mahkmiyetler ve dk dereceli aa lamalara varana kadar, koskoca bir ince usuller dizisi ceza landrma olarak kullanlmaktadr. Ayn anda hem tavrla rn en nemsiz kesirlerini cezalandrlabilir klmak, hem de disiplin aygtyla ilgisizmi gibi gzken unsurlara cezai bir ilev vermek sz konusudur: sonunda herey en kk eyin bile cezalandrlmasna yarayabilsin; her zne kendini cezalandrabilir-cezalandmr bir evrensellik iinde bulsun. "Ce zalandrma kelimesinden, ocuklarn iledikleri kabahati hissettirebilecek herey, onlan kk drebilecek, onlarn kafasn kartracak herey anlalmaldr... belli bir so ukluk, belli bir kaytszlk, bir soru, bir kk drme, bir grevden alma"1 . 3 2. Fakat disiplin kendiyle birlikte, kendine zg bir ce zalandrma biimini tamaktadr ve bu yalnzca mahkeme nin kltlm bir modelinden ibaret deildir. Disiplinsel ce zalandrma alanna ait olan, kurallara uyulmamas, kuralla ra uygun olmayan herey, kurallardan uzaklaan hereydir, sapmalardr. Uygun olmamanmn belirsiz alan cezalandra bilir niteliktedir: asker istenilen dzeye ulaamad her se
12 Rgtemeni... M . Oppenheim, 29 Eyll 1809. 13 La Selle, s. 204-205.

224

ferinde bir "hata" yapmaktadr; rencinin "hata"s ayn za manda kk bir su, devlerini yerine getirme yeteneksiz liidir. Prusya piyade talimnamesi tfeini gerektii gibi kullanmasn renememi olan askere "olabilecek tm sert likle" davranlmasn dayatmaktayd. Ayn ekilde, "bir il kokul ocuu bir gn nceki din dersini renmemise, bugn hi hatasz renmeye zorlanabilirdi, yann ondan bunu tekrarla mas istenecektir; veya bu dersi ayakta veyahut diz km olarak ve elleri kavumu durumda dinlemeye zorlanacaktr veyahut ona herhangi baka bir ceza uygulanacaktr'* Disiplin cezalarnn salamak zorunda olduklar dzen karma cinstendir: bir yasa, bir program, bir ynetmelik tara fndan ak bir ekilde konulmu olan "yapay" bir dzendir. Ama ayn zamanda doal ve gzlenebilir sreler tarafndan tanmlanan bir dzendir: renim sresi, bir altrmann za man, yatknlk dzeyi, ayn zamanda bir kural da olan bir dzenlilie atfta bulunmaktadrlar. Hristiyan Okullarnn rencileri, henz asla beceremeyecekleri bir dcrs"e konul mamaldrlar, nk bu durumda hibir ey renememe tehli kesiyle kar karya braklm olacaklardr; ancak her saf hann sresi ynetmelikle saptanmtr've snav sonunda bir st mertebeye geemeyen, aka "cahiller" srasna konulma ldr. Disiplin rejiminde ceza, ifte bir hukuki -doal atf iermektedir. 3. Disiplinsel cezann ilevi sapmalar azaltmaktr. Demek ki esas olarak slah edici olmak zorundadr. Dorudan adli modelden alnan cezalann (para cezas, kam, zindan) yan sra, disiplin cezalan altrmaya ynelik cezalara n celik vermektedirler -younlatrlm, artrlm, birok ke reler tekrarlanan raklk: 1766 tarihli piyade talimnamesi, "belli bir ihmlkrlk veya kt niyet gsterecek" olan birin ci snf erlerin en alt snfa geri gnderileceklerini ve bunlann birinci snfa ancak yeni talimlerden ve yeni bir snavdan sonra tekrar kabileceklerini ngrmekteydi-. J.-B. de La Salle'in kendi cephesinden syledii zere "tm cezalann
225

iinde yaz cezalan bir retmen asndan en drst olan, ebeveynler iin de en avantajl ve ho olandr"; bu cezalar "bizzat ocuklarn yanllanndan, bu yanllarn dzel* tilmesiyle ilerlemelerini artrma olanaktan salamaya" izin vermektedirler; rnein "yazmalan gerekenin tmn yazma yanlar veya bu devlerini iyi yapmak iin zen gsterme yenlere baz yaz veya ezber cezalan verilebilir"1 . Disiplin 4 cezas byk blm itibariyle, zorunluluun kendiyle ayn biimdedir; ihll edilen yasann intikamndan ok, onun tek rar ettirilmesi, iki katna kartlm srandr. ylesine ki, ondan beklenen slah etkisi sona erme veya pimanlklar, bir eklenti olarak gemektedir; bir terbiye mekaniiyle dorudan elde edilmektedir. Cezalandrmak idman ettirmektir. 4. Ceza disiplin iinde, ifte bir sistemin bir unsurundan baka birey deildir: dl-yaptnm. Ve terbiye ile bask altna alma srecinde ilemci haline gelen bir sistem olmak* tadr. retmen "elinden geldiince ceza vermekten kana caktr; tersine, tembeller cezadan ok, tpk hamaratlar gibi dllendirilme arzusuyla daha ok tahrik olduklanndan, dlleri cezalardan daha sk hale getirmeye uramaldr; ite bu nedenden tr retmen ceza vermek zorunda kald nda, bunu uygulamadan nce eer baarabilirse ocuun kal bini kazanmas ok yararl olacaktr1 . Bu iki unsurlu meka 3 nizma, disipline ynelik cezalandrmann karakteristii olan belli sayda ileme izin vermektedir. ncelikle hal ve gidile performanslann, iyi ve kt gibi iki zt deerden itibaren ni telenmesi; ceza adaletinin tand haliyle yasan basit paylamnn yerine, olumlu kutup ile olumsuz kutup arasnda bir dalm vardr; tm hal ve gidi iyi ve kt notlar, iyi ve kt puanlar alanna girmektedir. Bunun dnda, bir miktarsallatrma ve rakamsal bir ekonomi kurmak mmkndr. Srekli olarak gncelletirilen bir ceza muhasebesi, herkesin ceza bilanosunun elde edilmesine olanak vermektedir. Okul u Ibid.
S Ch. Demin, op. cit, 9 . 17.

226

"adalet!, en azndan ana hatlarna ordu veya atelyede rast lanlan bu sistemi ok uzaklara gtrmtr. Hristiyan Okul larndaki biraderler, koskoca bir ayrcalklar ve dev cinsin den cezalar mikroekonomisi rgtlemilerdir: "Ayrcalklar rencilerin kendilerine verilen cezalardan kurtulmalarna yarayacaklardr... rnein bir renciden ceza olarak din der sinden drt veya alt soruyu yazmas istenebilir; bu cezadan birka ayrcalk puan sayesinde kurtulabilir; retmen soru bana ka puan gerektiine karar verecektir... ayrcalklar belli sayd? puan ettiklerinden, retmen de birincilere para gibi hizmet edecek, daha dk deerli olanlarna sahiptir. rnein bir renci ancak alt puan karlnda kurtulabile cei bir dev cezas alrsa; bir de on puanlk bir ayrcal varsa; bunu retmene sunar, o da geriye drt puan verir ve dierleriyle de byle olur"1 . Ve bu miktarsallatrma oyunuy 6 la, bor ve alacaklarn bu dolamyla, notlann art ve eksiler halinde srekli olarak hesaplanmas sayesinde, disiplin aygtlar "iyi" ve "kt" zneleri birbirlerine nazaran hiye rarik hale getirmektedirler. Bu srekli cezalandrma siste minin mikroekonomisi boyunca, eylemlere deil de, bizzat bi reylerin kendilerine, doalarna potansiyellerine, dzeyle rine veya deerlerine ynelik bir farkllatrma i grmek tedir. Disiplin eylemlere kesin yaptrmlar uygulayarak, bi reyleri "gerek olarak" tartmaktadr; devreye soktuu ceza sistemi bireylerin tannmas devresiyle btnlemektedir. 5. Mertebelere veya rtbelere gre datm yapmamn ifte bir rol vardr sapmalar belirlemek, nitelikleri, uz manlktan ve yatknlklar hiyerarik hale getirmek; ama ayn zamanda cezalandrmak ve dllendirmek. Dzene sok mann cezai ileyii ve yaptnmn sralamal karakteri. Di siplin, rtbe veya yer kazanlmasna olanak vererek, yalnz ca terfiler oyunuyla dllendirmektedir; gerileterek veya
16 La Sallc, s. 156 vd. Burada hogr sistem inin baka bir balama aktarlm as vardr.

227

rtbe ten2i! ederek cezalandrmaktadr. Askeri Okul'da kar mak bir "eref* snflandrmas sistemi devreye sokulmu tur; bu snflandrmay ve az ok soylu veya utanlacak ceza lan herkesin grebilecei ekilde yanstan kyafetler, bu ekilde datlan mertebelere ayrcalk veya utan iareti olarak balanmlard. Bu snflandrmaya veya cezaya ynelik datm, subaylarn, hocalarn, bunlann yardmclannm ya veya rtbeyi hesaba katmakszn "rencilerin ahlki nitelikleri" ve "herkese bilinen hal ve gidi ileri hakkndaki raporlanna gre, ksa aralklarla yaplmak tayd. "ok iyilerinki denilen birinci snf gm bir apoletle aynlmaktadr; an "tamamen askeri bir birlikmi" gibi mua mele grmesinden kaynaklanmaktadr; demek ki hakettii cezalar askeri olacaktr (oda hapsi, ar hallerde hapisha ne). "yilerinki" olan ikinci snf krmz ipekli ve gm apolet takmaktadr; bunlara oda hapsi veya hapishaneye gnderme cezas verilebilir, ama kafese kapatlma veya diz ktrmeye de urayabilirler. "Vasatlar" snfnn krmz ynl apolet takmaya hakk vardr; yukandaki cezalara ge rektiinde, aba giydirme cezas eklenebilmektedir. "Kt lerinki olan sonuncu snf boz ynden bir apoletle belirlen mektedir, "bu snftan renciler Konak'ta uygulanan tm ce zalara veya buna dahil edilmek istenilen btn dierlerine, hatta penceresiz hcreyc kapatlmaya bile arptrlabilir ler". Bunlara bir sre iin "utanlacak" snf eklenmi ve bu snf iin "onu oluturanlann dierlerinden hep ayn tutulma lar ve aba giymeleri iin" zel ynetmelikler hazrlanm tr nk rencinin yerini yalnzca liyakat ile hal ve gidi belirlemelidir, "sonuncu iki snfn rencileri herkesin tank lyla tavrlarndaki deiiklikler ve kaydettikleri geli melerle buna layk grlp, ilk snflara karak, onlann iaretlerini tamaya baladklarnda bundan gurur duyacak lardr, ayn ekilde ilk snflardaki renciler eer gever lerse ve eer aleyhlerinde toplanan raporlar onlann artk ilk snHann datmna ve ayrcalklanna layk olmadklann
228

gsterirlerse, onlar da aa ineceklerdir.... Cezalandran s nflandrma yokolma eilimine girmek zorundadr. "Utan lacak sn f ancak yokolmak iin varolmutur: "orada iyi hal ve gidi gsteren utanlacak snf rencilerinin deiim tr lerini yarglayabilmek zere", bunlar dier snflara yeniden sokulacaklardr, kyafetleri kendilerine iade edilecektir; ama yemekler ve teneffslerde utan arkadalaryla birlikte kalacaklardr; eer onlardan bu snfta ve bu tmende memnun kalnacak olursa, buradan "tam olarak kacaklardr"1 . De 7 mek ki, bu hiyerarik hale getiren cezalandrmann ifte bir etkisi vardr: rencileri yatknlklarna ve hal ve gidile rine gre, yani okuldan ktklarnda onlardan nasl yarar lanlacana gre datma tabi tutmak; hepsinin ayn mode le uymas, hepsinin bir arada "tabiyete, itaatkrla, ders alrken ve talimhanede dikkatli olmaya ve devlerin ve disiplinin btn paralarnn tam uygulanmasna" zorlanmas iin, onlarn zerinde srekli bir bask uygulamak. Hepsinin birbirine benzemesi iin. Sonu olarak, cezalandrma sanat disiplinsel iktidar re jiminde ne kafareti, ne de hatta tam olarak bastrmay hedef lemektedir. Birbirlerinden iyice ayr be ilemi devreye sok maktadr: Bireysel eylemleri, performanslar, hal ve gidi leri, ayn anda hem bir kyaslama alan, hem bir farklla trma mekn, hem de izlenecek bir kuraln ilkesi olan bir btne gre deerlendirmek. Bireyleri birbirlerine nazaran ve bu btnsel kuraln -bu kural ister en dk eik, ister uyulacak ortalama veya yaklalmas gereken optimum olarak iletil sin- ilevinde farkllatrmak. Bireylerin kapasitelerini, dzeyini, "cinsi"ni miktarsal terimlerle lmek ve deer te rimleriyle hiyerarik hale getirmek. Gerekletirilecek bir uygunluun zorlamasn bu "deerlendirici" l boyunca oy natmak. Son olarak da, tm farkllklara gre olan farkll, anormalin d snrn (Askeri O kul'un "utanlacak snf)
17 Ulusal A j * MM 656,30 Mart 1758 ve M M 666, IS Eyll 1763.

229

tanmlayacak hududu izmek. Tm noktalardan geen ve di* siplin kurumlann her an denetleyen srekli cezalandrma kyaslamakta, farkllatrmakta, hiyerarik hale getirmek te, trdetetirmekte, dlamaktadr. Tek kelimeyle, normal* rm ektedir. Demek ki, esas ilevi gzlenebilir bir olgular btnne deil de, hafzada tutulmas gereken bir yasalar ve metinler corp/5'una atfta bulunmak olan; bireyleri farkllatrmak deil de, eylemleri belli sayda genel kategori iinde zelle* tirmek olan; hiyerarik hale getirmek deil de, sadece izin verilen ve yasaklanan ikili ztlnn oyununu oynatmak olan; trde klmak deil de, mahkmiyetin bir kerede ebediyen kazanlan paylamn iletmek olan adli bir cezalandrma sistemiyle terim be terim ztlamaktadr. Disipline ynelik dzenekler bir "l cezalandrmas" salg-lamlardr, bu sistem ilkeleri ve ileyii itibariyle geleneksel yasal ceza landrmaya indirgenemez niteliktedir. Disiplin binalarnda srekli oturum halindeymie benzeyen ve bazen de byk adli aygtn tiyatrovari biimine brnen kk mahkeme yanl sama yaratmamaldr: birka biimsel srekliliin dnda, ceza adaletinin mekanizmalarn gndelik hayatn dokusuna kadar ulatrmamaktadr; veya en azndan esas nokta burada deildir; disiplinler yeni bir cezalandnc ileyi imal etmi lerdir -aslnda olduka eski olan koskoca bir usuller dizisin den destek alarak-, ve mtevazi ve alaya bir ekilde taklid ediyora, benzedii byk d aygt yava yava kuatan o olmutur. Modem ceza tarihinin tmnn ak ettii hukuki -antroplojik ileyiin kkeni insan bilimlerinin ceza adale* tiyle akmasnda ve bu yeni rasyonellie veya kendiyle bir likte tayaca hmanizmaya zg taleplerde yer almamak tadr; oluum noktas bu yeni normalletirici yaptnm mekanizmalarn ileten bir disiplin tekniinin iindedir. Disiplinler boyunca Norm'un iktidan ortaya kmakta dr. Bu modem toplumun yeni yasas mdr? Daha dorusu, bu yasann eski iktidarlara eklendiini ve onlan snrlanmak
230

zorunda braktn syleyelim; yani Yasa iktidarna. Sz ik tidarna, Metin iktidanna, Gelenek iktidarna. Kurala uygun olan (Normal), standart hale getirilmi bir eitimin yerle* mesi ve normal okullann kurulmasyla, eitim alanna bask altna alma ilkesi olarak yerlemitir; genel salk kurallann iletmeye yatkn olarak, ulusal apta tbbi bir birim ve bir hastane erevesi kurma abalarnn iine yerlemitir; endstriyel usuller ve rnlerin kurala balanmas faaliyeti nin iine yerlemitir1 *Normalletirme tpk gzetim gibi ve 8 onunla birlikte, klasik an sonunda iktidann byk aralanndan biri haline gelmitir. Statleri, ayncalklan, mensu biyetleri yanstan iaretlerin yerine koskoca bir normallik de receleri oyununu ikme etme veya en azndan ilve etme ei limine girilmitir, ama bu normallik dereceleri kendilerinde mertebelerin bir tasnifi, hiyerarik hale getirilmesi ve da tm rolne sahiptirler. Normalletirme iktidan bir bak ma trdelemeye zorlamaktadr; ama apkalan lmeye, dzeyleri belirlemeye, zellikleri saptamaya ve farkl lklar birbirlerine uyarlayarak bunlar yararl hale getir meye izin vererek, bireyselletirmektedir. Norm iktidarnn biimsel bir eitlik sistemi iinde kolaylkla iledii anla lmaktadr, nk kural olan bir trdeliin iine, yararl bir emrin ve bir lnn sonucu olarak, bireysel farkllklann tm mertebe d unsurunu dahil etmektedir.

S IN A V

Snav, gzetim altnda tutan hiyerari teknikleriyle, normalletiren yaphnm tekniklerini birletirmektedir. Nor malletirici bir bak; nitelemeye, tasnif etmeye ve ceza landrmaya izin veren bir gzetimdir. Bireylerin zerinde, onlarn onun boyunca farkllatnldklan bir grnebilirlik
18 Bu konuda u nemli sahifelere bkz., G. Canghilhen, be Norml et le P*t* hologjue, 1966 yay.,s. 171-191.

231

kurmaktadr. te bu nedenden tr, tm disiplin dzenle melerinde snav yksek derecede ayinselletirilmitir. kti dar merasimi ve deneyin biimi, g seferberlii ve gerein ortaya konulmas ona burada katlmaktadrlar. Nesne olarak alglanan kiilerin tabi klnmalarn ve tabi klnanlarn nesnelletirilmelerini disiplin srelerinin kalbinde ak et mektedir. ktidar ilikilerinin ve bilgi balantlarnn a kmalar, smav iinde tm grlebilir parlaklna kavu maktadr. Bilim tarihilerinin karanlkta braktk-lan, kla sik an icatlarndan biri daha. Deneylerin tarihi doutan krler, kurt ocuklar veya hipnozlar zerinde yaplmaktadr. Fakat acaba kim "snav"n daha genel, daha bulank ve ayn zamanda daha belirleyici olan tarihini; onun ayinlerinin, yntemlerinin, kiilerinin ve bunlann rollerinin, soru ve cevap oyunlannn, notlandrma ve snflandrma sistemlerinin tari hini yapacaktr? nk bu dar tekniin iinde koskoca bir bilgi alan, koskoca bir iktidar tr angaje olmu durumdadr. ou zaman, in ^ n i "bilimleri ' kendiyle birlikte sessizce ve geveze bir ekilde tayan ideolojiden sz edilmektedir. Fa kat bizatihi bu bilimlere ait teknoloji, byk bir yaygnla sahip olan (psikiyatriden pedagojiye, hastalklarn tehisin den emek gcnn i bulmasna kadar) bu kk ilemsel e mada, snavn bu ok allm usul, bilgiden pay almaya ve onu oluturmaya izin veren iktidar ilikilerini tek bir meka nizmann iinde devreye sokmakta deil midir? Siyasal ku atma yalnzca bilin, temsiller dzeyinde ve belirlediine inanlann iinde deil, bir bilgiyi mmkn klan 'dzeyde de meydana gelmektedir. f Tbbn XVIII. yzyln sonunda epistemolojik kilitlenme den kurtulmasnn esas koullanndan biri, hastanenin "snav dan geirme" aygt olarak rgtlenmesi olmutur. Vizite ayi ni bunun en grnr biimidir. XVII. yzylda hekim dandan gelerek, kendi teftiini ok saydaki dier denetimlerle bir letirmekteydi -dinsel, ynetsel-; hastanenin gndelik idare sine hi mi hi katlmamaktayd. Vizite yava yava daha
232

dzenli, daha salam, zellikle de daha yaygn hale gel mitir: hastanenin ileyiinin giderek byyen bir blmn kapsar hale gelmitir: Paris'teki Htel-Dieu'nn hekimi gn de bir vizite yapmakla ykmlyd; 1687de "gzetleyici" bir hekim, leden sonralar daha ar hastalan muayene etmek zorundayd. XVIII. yzyl ynetmelikleri vizite saatlerini ve srelerini (en azndan iki saat) belirlemektedirler; bu ynet melikler bunlarn Paskalyaya gelen pazar bile dahil" hergn yaplmasn salayacak bir ak zerinde durmaktadr lar; nihayet 1771de srekli hastanede kalan ve "dardan gelen bir hekimin viziteleri arasnda, ister gece, ister gndz olsun, mesleinin gerektirdii hizmetleri vermekle" ykml bir hekimlik makam kurulmutur1 . Kesintili ve hzl olan 9 eski tefti, hastay adeta srekli bir muayene durumunun iine koyar dzenli bir gzleme dntrlmtr, tki sonula bir likte: o zamana kadar d bir unsur olan hekim, i hiyeraride dinsel personelin stne kmaya ve onlara muayene teknii iinde belirgin, ama ast bir rol vermeye balamtr; o tarih lerde "hastabakc" kategorisi ortaya kmaktadr; hereyden nce bir yardm yeri olan hastanenin kendine gelince, bu ras bir eitim ve bilgi verme yeri haline gelecektir: iktidar ilikilerinin ve bir bilgi oluturma srecinin tersine dnmesi. yi "disiplinli" hastane, tbbi "disiplin"in en uygun yerini oluturacaktr; bylece tbbi disiplin metne bal karakterini kaybederek, atflarn belirleyici yazarlarn oluturduklar gelenekten ok, srekli olarak muayeneye sunulmu nesnelerin oluturduklar bir alana yapabilir hale gelebilecektir. Okul da ayn ekilde, eitim ilemini tm uzunluu boyun ca ikiye katlayan kesintisiz bir snav aygt haline gelmitir. Okulda, rencilerin glerini karlatrdklar u dellolar giderek daha az sz konusu olacak, bunun yerine hem lmeyi, hem de yaptrm uygulamay mmkn klan, herkesin herkes le srekli olarak kyaslanmas hep artarak devreye girecek
19 Re^islre des M libtraticns du bureau de l H6tel-Dieu.

233

tir. Hribtiyan Okullarnn Biraderleri rencilerinin haftann hergn kompozisyon yapmalarn istiyorlard: birincisi im l, kincisi aritmetik, ncs, sabah din dersi ve akam yaz iin vb. olmak zere. Aynca kimlerin mfettiin snavna tabi tutulacaklarn belirlemek zere, her ay bir kompozisyon daha yaplacakt20. Kprler ve Yollar Okulunda 1775'en iti baren ylda 16 snav yaplmaktayd: bunlardan matema tik, mimari, izim, ikisi yaz, bir ta kesimi, biri slp, biri plan kartma, biri tesviye, biri bina lm konusunda olacakt2 . Snav bir renim srecinin yaptrm olmakla ye 1 tinmemektedir; onun srekli faktrlerinden biridir; onu srekli olarak srdrlen bir iktidar oyununa gre kapsamaktadr. Snav te yandan retmene, bilgisini aktarmann yansra, rencilerin zerinde btn bir bilgi alan kurmasna olanak vermektedir. Lonca gelenei iinde, bir raklk sresini sona erdiren snav elde edilmi bir beceriye geerlik kazandrrken -"aheser gerekletirilmi bir bilgi aktarmna gereklik kazandrmaktayd-; snav da okulda gerek ve srekli bir bil gi aktarcsdr: retmenin bilgisinin renciye gemesini ga rantilemektedir, ama retmene ynelik ve ona tahsis edilmi olan bir bilgiyi de renciden almaktadr. Okul pedagojinin yorulma yeri haline gelmektedir. Ve tpk hastanedeki muayene srecinin tbbn epistemolojik kilitlenmesinin kald rlmasna izin vermi olmas gibi ilev gren bir pedagojinin balagcn belirlemitir. Orduda belirsiz bir ekilde tekrar lanan teftiler ve manevralar a da, etkisini Napolton savalan dneminden alan muazzam bir taktik bilginin geli imini belirlemitir. Snav kendiyle birlikte, belli bir iktidar icraatn belli bir bilgi oluumu tarzna balayan koskoca bir mekanizmay tamaktadr. 1. Snav iktidann icra edilmesinin iinde grlebilme
20 21 La Salle, s. 160. Bkz, L'Enseignement et 1* diffusim des Sciences ou XVUP siide, 1961, s.

36a

234

ekonomisinin srasn deitirmektedir. ktidar geleneksel olarak, kendini gsteren kendini da vuran eydir ve para doksal olarak gcnn ilkesini, kendini seferber ettii hareke tin iinde bulmaktadr. zerinde icra edildii kiiler ka ranlkta kalabilirler; bunlar ancak kendilerine braklm olan iktidann bu parasnn n veya bu iktidann n dan bir an iin yansyan alabilmektedirler. Disiplinsel ikti dar ise, kendini grnmez klarak icra edilmektedir; buna karlk boyun edirdiklerine zorunlu bir grnrlk ilkesini dayatmaktadr. Disiplinde grlmeleri gerekenler uyruk lardr. Bunlann aydnlatlmalar, onlann zerinde icra edi len iktidann egemenliini salamaktadr. Disipline balan m bireyi tabiyeti iinde tutan, srekli olarak grlmesi olgu su, her zaman grlebilir olmasdr. Ve snav, iktidann kendi gcnn iaretlerini yaymak yerine, damgasn uyruklanna dyatmak yerine, bu uyruklan snav araclyla bir nesnel letirme mekanizmasnn iinde yakalamasdr. Disiplinsel iktidar egemen olduu mekn iinde esas olarak, nesneleri dzene sokarak gcn dan vurmaktadr. Snav bu nesnel letirmenin treni olarak geerlidir. Siyasal trenin rol buraya kadar hem iktidann an ve kurala bal -bu tren iktidann gcnn debdedeli bir ifade siydi, bir "israft"-, hem de iktidann 'gcne yeniden kavu tuu abartl ve ifreli da vurumuna yer vermektedir. H* kmdann aaal bir ekilde ortaya kmas kendinde, kutsa maya, ta giydirmeye, zafere geri dne ilikin biroyler tamaktayd; ancak seferber edilen gcn parlakl iinde cereyan edebilen cenaze trenlerinin debdebesine kadar git miyordu. Disiplin kendi tren tipine sahiptir. Sz konusu olan, zafer deil de kta teftiidir, "resmi geit tir, snavn atafatl biimidir. "Uyruklar" buraya, kendini ancak ve yalnzca bakyla da vurabilen bir iktidann gzlem "nesneleri"olarak sunulmulardr. Uyruklar egemen gcn imgesini dolaysz bir ekilde alamamakta, yalnzca onun etkilerini -ve eer deyim yerindeyse, oyuk olarak-, tam anlamyla oku235

nakli vc itaatkr hale gelmi olan bedenleri zerinde seferber etmektedirler. XIV. Louis 15 Mart 1666'da ilk kta teftiini yapmtr: 18.000 kii, "saltanatn en parlak eylemlerinden biri" ve bu hareket "tm Avrupay endieye garketmi" saylmaktayd. Bundan epeyice yl sonra, bu olayn ansna bir madalya bastrlmtr22. Madalyann zerinde "Disciplim militaris restitua" ve ibare olarak da "Prolusio ad uictoria$m yazlan yer almaktadr. Kral sada, sa aya nde, elinde bir as olduu halde talime bizzat komuta etmektedir. Sol yanda ise, birok asker sras cepheden ve derine doru sralanm olarak grlmektedir; kollann omuz hizasndan germiler ve tfekleri yere tam dik olarak tutmaktadrlar; sa ayaklarn ne uzatmlardr ve sol ayaklan da d nktr. Yerdeki izgiler birbirlerini dik ayla keserken, as kerlerin ayaklannn altnda, talimin eitli safha ve konum* larna kerteriz noktas olarak hizmet edecek geni kareler oluturmaktadrlar. Tam dip tarafta klasik bir mimarinin resmolduu grlmektedir. Sarayn stunlan, hizaya girmi ve tfeklerini kaldrm askerlerin stunlann devam ettir mektedirler, tpk binann demesinin talim hatlannn de vam olmas gibi. Fakat binay talandran parmakln s tndeki heykeller dans eden kiileri temsil etmektedirler ylankavi hatlar, yuvarlak jestler, dokumalar. Mermer, bir letirici ilkesi uyum olan hareketler tarafndan katedilmektedir. nsanlar ise, sradan sraya ve saftan safa ayn ekilde tekrarlanan bir tavr, iinde donmulardr: taktik birim. Zir vesinde dans figrlerini serbest brakan mimari dzen, kurallann ve geometrisini yerde disiplinli insanlara dayat maktadr. ktidarn stunlan. Byk dk Michel, nnde manevra yapan birlikler iin birgn "iyi" demiti, "ama nefes ^ alyorlar"23.
22 23 Bu m adalya hk. bkz. J.Jackquiot'nun U G vb fnnis de U m idle, 1970, 90-94, Mevha no. 2 deki makalesi. Kropot kine, Autour d'um vie, 1902. s. 9. Bu a tl M .G. Cangjlhem'e bor luyum.

236

8u madalyay, egemen gcn en parlak figr ile disiplin sel iktidara zg ayinlerin ortaya klarnn birbirleriyle paradoksal, ama anlaml bir ekilde birletikleri ann ta nkl olarak kabul edelim. Hkmdann ele ancak ylesine bir gelebilen grnrl, uyruklarn kanlmaz grnrl haline dnmektedir. Ve iktidann icra edilmesini en alt kade melere kadar gvenceye alacak olan, ite grnrln disip linlerin ileyiindeki bu yer deitirmesi olacaktr. Sonsuz snav ve zorlayc nesnelletirme ana girilmektedir. 2. Snar ayn zamanda bireysellii belgesel bir alana sokmaktadtr. Snav arkasnda, bedenler ve gler dzeyinde oluan koskoca ince ve zenli bir ariv brakmaktadr. Birey leri bir gzetim alanna yerletiren snav, onlan ayn zaman da bir yaz ebekesininin iine koymakta, bu bireyleri onlan yakalayan ve saptayan belgelerin tm kalnl iine bala maktadr. Youn bir kayt ve belgesel ylma sistemi hemen snav srelerine katlmlardr. Bir "yaz iktidan" disiplin arklannn esasl bir paras olarak olumaktadr. Birok noktada, ynetsel belgelemenin geleneksel yntemlerini ken dine rnek almaktadr. Ama bunu zel teknikler ve yenile tirmelerle birlikte yapmaktadr. Bunlarn bazlan kimlik belirleme, iaret etme veya tasvir etme yntemlerine ilikin dir. Kaaklann bulunmasnn, tekrar askere alnmann nlen mesinin, subaylar tarafndan sunulan uydurma durumlann d zeltilmesinin, herkesin hizmet ve deerinin bilinmesinin, ka yp ve llerin bilanosunu kesin olarak kartmann gerektii ordunun sorunu, ite bu alanda yer almaktayd. Bu ayn za manda, herkesin yatknlnn belirlenmesinin, dzeyinin ve kapasitesinin yerine oturtulmasnn, bunlann ileride nasl kullanlabileceinin iaret edilmesinin gerektii eitim kurumlannn da sorunuydu: "sicil, ocuklann adetlerini; iman, din dersi, edebiyat konusunda Okul'un zamanna gre kaydet tikleri ilerlemeleri, kabulnden itibaren zihin ve yargsnda meydana gelen deiiklikleri bilmek iin, zamannda ve ye
237

rinde bavurmaya yarar"24. Bundan tr, snav tarafndan belirlenmi olan bireysel izgileri trde hale getirerek kaydetmeye olanak veren kos koca bir disiplinsel bireysellik ifreleri dizisi olumaktadr: iaretin fizik ifresi, belirtilerin tbbi ifresi, hal ve gidi ite performanslarn okulsal veya askeri ifresi. Bu ifreler niteliksel veya nicelikse! biimler altnda henz ok ilkeldiler, ama bireyselin iktidar ilikileri iindeki bir ilk "biim lendirme" ann belirlemektedirler. Disiplinsel yaznn dier yenilikleri bu insanlann ba lantl hale getirilmelerine; belgelerin birletirilmesine; bun larn diziler haline sokulmalarna; snflandrmaya, katego ri oluturmaya, ortalamalar kurmaya, ller saptamaya izin veren kyaslamal alanlarn rgtlenmelerine ilikindir. XVIII. yzyl hastaneleri zellikle yaz ve belge toplama yntemleri konusunda byk labaratuarlar olmulardr. Sicil tutmak, bunlarn uzmanlatrlmalan, bir yerden bir yere yaz aktarma tarzlar, bunlarn viziteler esnasndaki dola mlar, bu belgelerin hekimlerin ve yneticilerin dzenli top lantlar srasnda karlatrlmalar, bunlarda yer alan ve rilerin merkezi organizmalara aktanlmas (ya hastanede, ya da hastanelerin merkezi brosunda), hastalklarn, iyileme lerin ve lmlerin bir hastane, bir kent ve limitte de ulus dzeyinde muhasebelctirilmeleri, hastaneleri disiplin reji mine tabi klan srecin aynlmaz bir parasn oluturmu lardr. Kelimenin her iki anlamnda da, iyi bir tbbi "disip lin in temel koullan arasna, bireysel verileri biriktirme sistemleriyle btnletirmeye izin veren, ama bunlann bu biri kim iinde kaybolmalanna yer brakmayan yaz usullerini de koymak gerekir. Bu yaz usul yle bir ekilde olmaldr ki, hangi genel sicil sz konusu olursa olsun, ondan hareket ede rek bir bireyi bulmak mmkn olsun ve bunun tersine, bireysel muayenelerin her verisi btnsel hesaplara yanssn.
24 Instmetion s. 64.

238

Ona refakat eden bu yaz aygtnn tm sayesinde, snav birbirleriyle balantl olan iki olanaa yer amaktadr: bi reyin tasvir edilebilir, zmlenebilir nesne olarak olutu rulmas, ama bunun doabilimcilerin canl varlklara ilikin olarak yaptklar gibi, onu "zgl" izgilere indirgemek iin deil de, kendine zg izgiler iinde, kendine zg evrimi iinde, kendine ait olan yatknlklar ve kapasiteleri iinde ve srekli bir bilginin baklar altnda tutmak iin yapl mas; ve te yandan btnsel olgularn llmesine, gruplarn tasvirine, orttfklaa olgularn karakterinin belirlenmesine, bireylerin birbirine nazaran olan sapmalarnn hesaplanma sna, bunlarn bu "nfus" iinde dalmna izin vereri kar latrmal bir sistemin kurulmas. Bylece alk olduumuz, ama birey bilimlerinin epistemolojik kilitlenmilikten kurtulmalarna izin veren u kk not verme, kayt, dosyalama, sutunlara ve tablolara dkme tekniklerinin belirleyici nlemleri ortaya kmaktadr. Hi kukusuz, Aristotelei sorunun ortaya konulmas hakl ola caktn bir birey bilimi mmkn ve meru mudur? Byk soruna herhalde byk zmler gerekir. Fakat XVIII. yzyln sonu na doru, "klinik" bilimler denilebilecek olan konunun ortaya kmasnn yaratt kk tarihsel sorun vardr; bu, bireyin (ve artk trn deil) bilgi alanna girmesi sorunudur; bu, tekil tasvirin, soruturmann, hastalk yksnn, "dosya"nn bi limsel sylev iindeki genel ileyiinin devreye girmesinin so runudur. Bu basit fiili soruya, herhalde muhteem olmayan bir cevap gerekmektedir: u yaz ve kayt usulleri cephesin den bakmak; snav mekanizmalar cephesinden, disiplin d zenlerinin oluum ve beden zerinde yeni bir iktidar tipinin olumas cephesinden bakmak gerekmektedir. nsan bilimleri nin douu mu? yle grnyor ki bunu; bedenler, hareketler ve tavrlar zerindeki modem bask oyununun yorulduu u gsterisiz arivlerde aramak gerekiyor. 3. Btn bu belgesel tekniklerle evrelenmi olan snav, her bireyi bir "k" haline getirmektedir: bir zneyi ayn
239

anda hem bir bilgi iin, hem de iktidann el koymas iin oluturan bir k. k, artk vicdan ilahiyat veya itihatta olduu gibi, bir eylemi niteleyen ve bir kuraln uygulanmasn deitirebilecek olan bir durumlar btn deil de; tasvir edilebilecei, tartlabilecei, llebilecei, dierleriyle kyaslanabitecei ve bunlann bizzat onun bireysellii iinde ya plabilecei haliyle bireydir ve ayn zamanda terbiye edile cek ve yeniden terbiye edilecek, tasnif edilecek, normalle tirilecek, dan atlacak vs. bireydir de. Sradan kiilik -aadakininki ve herkesinki- uzun sre tasvir edilme eiinin altnda kalmtr. Baklmak, gzlen mek, aynntlan itibariyle anlatlmak, kesintisiz bir yazyla gn gnne izlenmek bir ayncalkt. Bu insann vekayisi, ha yatnn anlats, varoluu sresince kaleme alnm tarihesi, onun gcnn ayinsel erevesinin bir parasn oluturmak tayd. Oysa disiplinsel usuller bu ilikiyi tersine dndr mler, tasvir edilebilir bireysellik eiini alaltmlar ve bu tasviri bir denetim arac ve bir egemen olma yntemi haline getirmilerdir. Artk gelecekteki bir bellek iin bir ant deil de, muhtemel bir kullanma ynelik bir belge sz konusudur. Ve bu yeni tasvir edilebilirlik, disiplinsel ereveleme ne kadar katysa, o kadar vurgulu hale gelmitir: ocuk, hasta, deli, mahkm XVIII. yzyldan itibaren ve disiplin mekanizmalanna ait olan bir eime gre, bireysel tasvirlerin ve bi yografik anlatlann konusu haline, giderek daha kolay gele ceklerdir. Gerek hayatlann bu yazya dklmesi bir kahra manlatrma sreci deildir; bu yazya dkme nesnelletirme ve tabi klma usul olarak i grmektedir. Akl hastalannn veya sulularn zenle karlatnlan hayatlan, tpk krallann vekayinameleri veya byk halk haydutlannm destanlan gibi, yaznn belli bir siyasal ilevinin iine dahil ol maktadrlar; fakat tamamen farkl bir iktidar tekniinin iinde yer alarak. Snav, bireysel farkllklann ayn anda hem ayinsel, hem de "bilimsel" saptanmas olarak herkesin kendi zgn
240

lne (statlerin, doumdan gelen farklarn, ayrcalklarn, grevlerin, bunlan iaret eden markalarn tm parlaklyla da vurulduklar trene zt olarak) inelenmesi olarak ald ve statsel olarak onu karakterize eden' ve onu her halkrda bir "k" haline getiren sapmalara, "notlara" baland yeni bir iktidar tarznn ortaya kn iyice iaret etmektedir. Snav son olarak, bireyi iktidann sonucu ve nesnesi ola rak, bilginin sonucu ve nesnesi olarak oluturan usullerin mer kezindedir. Hiyerarik gzetim ile normalletirici yaptrm birletirerek, datm ve snflandrma, maksimum g ve zamann ekilip alnmas, srekli genetik ylm, yatkn lklarn optimal dzenlenmesi gibi byk disiplinsel ilevleri salayan odur. Demek ki hcresel, organik, genetik ve bile* imsel bireyselliin imal edilmesini salamaktadr. Bireysel farklln aync unsur olduu iktidar iin bir tarz olduk larnn sylenmesiyle, tek bir cmleyle nitelendirilebilecek olan bu disiplinler onunla ayinsel hale gelmektedirler.

Disiplinler, bireysellemenin siyasal ekseni denilebile cek eyin tersine dnmenin gerekletii an beklemektedirler. Feodal rejimin yalnzca bir rneini oluturduu baz toplumlarda, bireysellemenin hkmranln icra edildii cephede ve iktidann st blgelerinde en yksekte olduu sylenebilir. Burada elde ne kadar g ve ayncalk tutuluyorsa; ayinsel ereveler, sylevler veya plastik temsiller araclyla o kadar birey olarak belirlenilmektedir. Bu akrabalk yaps iindeki yeri belirleyen "ad veya soy zinciri, glerin stn ln dar vuran ve anlatlanlann lmsz kldktan baarlarn gerekletirilmesi, dzenleri itibariyle g ili kilerini belirleyen trenler, lmden sonra yaama olana salayan antlar veya balar, israfn debdebesi veya anlklan, birbirleriyle kesien oklu efendilik ve tabiyet ba lan, btn bunlar "ykselen" bir bireysellemeye ilikin bir o
241

lutil.tr usul meydana getirmektedirler. Buna karlk disip linse! bir rejimde, bireyselleme "alalan" niteliktedir: ikti darn daha anonim ve ilevsel hale gelmesi lsnde, bu ikti darn zerlerinde icra edildii kiiler daha gl bir bi reyselleme eilimine girmektedirler; ve bu trenlerden ok gzetimler, anlara dayal anlatlanlardan ok gzlemler, atalar atf noktalar olarak veren soy zincirlerinden ok atf noktas olarak "normlar" aralyla; baarlar yerine "sap malar" araclyla olmaktadr. Bir disiplin sisteminde ocuk yetikinden daha fazla bireysellemiti^ hasta salam in sandan daha nce bireysellemi hale gelmitir, deli ve sulu normal ve su ilemeyenden daha fazla bireysellemiti^ Bi zim uygarlmzda bireyselletirme mekanizmalar her ha lkrda birincilere dnkt; ve salkl, normal ve yasalara saygl! yetikin bireyselletirilmek istenildiinde, bu artk hep onda hl ocuk olann, hangi gizli delilie sahip oldu unun, hangi temel suu ilemek istediinin sorulmas yoluyla olmaktadr. Btn bilimlerin; "psiko" kk ieren btn zmleme veya uygulamalarn bireyselletirme usullerinin bu tarihsel alt st oluunda yerleri vard. Bireyselliin olu masna tarihsel-ayinsel mekanizmalardan, normalin atalara ait olann yerine, lnn de statnn yerine getii, bylece hatrlanabilen insann bireyselliinin yerine hesapianabilen insannkinin ikme edildii an, insan bilimlerinin mmkn hale geldikleri andr; ite bu an yeni bir iktidar teknolojisinin ve baka bir siyasal beden anatomisinin devreye sokulduu andr ve Orta an derinliklerinden bugne kadar "macera" bireyselliin anlats olmusa da, epikten romaneske, byk ilerden gizli zgnle, uzun srgnlerden isel ocukluun aranmasna, dellolardan hayallere gei de disiplinsel bir toplumun oluumunun iinde yer almaktadrlar. ocukluu muzun macerasn artk "iyi kk Henri deil de, kk Hans'n bana gelen talihsizlikler anlatmaktadr. Gln Ro man bugn Mariy Sames tarafndan yazlmtr: Lancelot'nun yerine bakan Schreber.
242

Kurucu unsur olarak bireylere sahip olacak bir toplum mo delinin, soyut hukuki szleme ve mbadele biimlerini kendi ne model ald sklkla sylenmitir. Burada tccar toplum, tekil hukuki znelerin szlemeye dayal bir ortakl olarak sunulmu olacaktr. Belki. Nitekim XVII. ve XVIII. yzyl larn siyasal teorisi, ou zaman bu emaya boyun eiyora ben zemektedir. Ama, ayn dnemde bireyleri bir iktidann ve bir bilginin balantl unsurlan olarak oluturmaya ynelik bir tekniin varolmu olduu da unutulmamaldr. Birey hi kukusuz, toplumun "ideolojik" temsilinin kurmaca atomudur; ama ayn zamanda, iktidann "disiplin" denilen bu zgn tek nolojisi tarafndan imal edilmi olan bir gerekliktir. Iktidann etkilerin her zaman olumsuz terimlerle tasvir etmekten vazgemek gerekmektedir: iktidar "dlamakta", "bastr makta, "pskrtmekte", "maskelemekte", "soyutlamakta", "sansr etmekte", "saklamakta"dr. ktidar fiili durumda retmektedir; hakikiyi retmektedir; gerein nesnelerinin ve ayinlerinin alanlann retmektedir. Birey ve ona ilikin ola rak elde edilebilecek bilgi bu retime aittirler. Fakat disiplinin ou zaman minik olan kumazlklanna ok byk bir g atfetmek, onlar fazla kuvvetli saymak deil midir? Bu kadar byk etkileri nereden elde edebilir ler?

243

NC AYIRIM

GRLMEDEN GZETM ALTINDA TUTAN HAPSHANE SSTEM

ite XVII. yzyln sonuna ait bir ynetmelie gre, bir kentte veba salgn ktnda alnmas gereken tedbirler1 . nce tabii ki kat bir meknsal ereveleme: kentin ve "mcavir alann kapatlmas, buradan dar kmann ya saklanmas -aksine davranlar lmle cezalandrlr-, ba bo hayvanlarn hepsinin ldrlmesi; kentin, herbirinin ba na yetkili bir eminin getirildii ayn mahallelere bln mesi. Her cadde bir temsilcinin ynetimine verilmektedir; o da buray gzetim altnda tutmaktadr; eer buradan ayr lrsa ldrlr. Belirtilen gnde herkesin evine kapanmas cmredilmektedin evden kmak lmle yasaklanmtr. Temsilci herkesin kapsn bizzat dardan kapatmakta; anahtarlar gtrp mahalle eminine teslim etmektedir; o da bu anahtar lar karantina bitene kadar muhafaza etmektedir. Her aile erzak ym olmaldr; ancak arap ve ekmek iin caddede ve
1 Archives m ilitires de Vincennes A 1 51691 sc Para. Bu ynetmelik esas olarak, ayn dnem e veya daha eski bir dneme ait olan dier ynet* meliklerden ohsan bir dizi btnne uygundur.

245

evlerin arasnda kk tahta kanallar yaplmtr, bunlar mal salayclarla halk arasnda iletiim olmadan, herkesin ihtiyacm karlamasn salamaktadrlar; et, balk ve otlar iin kaldralar ve sepetler kullanlmaktadr. Eer evden mutlaka kmak gerekirse, bu srayla yaplacak ve insanlar her tr karlamadan kanacaklardr. Sokakta yalnzca eminler, temsilciler, muhafz askerleri ve lm olduunda da kargalar (l gmcler) dolaacaklardr: bu kargalar "hastalan tayan, lleri gmen, en adi ve iren ileri ya* pan yoksul kiilerdir". Paralara blnm, hareketsiz, don* mu mekn. Herkes kendi yerine istiflerimitir. Eer yerinden ayrlrsa hayatndan olur; ya salgn hastala tutularak, ya da cezalandmlarak. Tefti sreklidir. Baklar heryerde uyanktr: "iyi su* baylann ve varlkl kiilerin komutasndaki bycek bir mi lis birlii kaplarda, belediye konanda ve btn mahalle* lerde fazla aceleci olmayan halk itaatkr klmak ve yne ticilerin otoritelerini daha mutlak hale getirmek ve ayn za manda "her tr dzensizlii, hrszl ve yamay gzetim altnda tutmak zere' muhafz birlikleri vardr. Kaplarda, gzetim yerlerinde, her caddenin bitiminde devriyeler bulun maktadr. Emin hergn, kendi grev alan olan mahalleyi ziyaret etmekte, temsilcilerin grevlerini yapp yapmadklann, halkn onlardan yaknp yaknmadn denetlemek tedir; halk "temsilcilerin eylemlerini gzetim altnda" tut maktadr. Temsilci de hergn sorumluluu altndaki caddeyi gzden geirmekte; her evin nnde durmakta; herkesi pence relere kartmakta (avluya bakan tarafta oturanlar cadde ta rafnda, yalnzca onlann kendilerini gsterebilecekleri birer pencere edinmek zorundadrlar); herkesi adyla armakta; herkesten durumlan hakknda teker teker bilgi almaktadr -"halk bu sonriara doru cevap vermek zorundadr; yoksa hayatlann kaybederler"-; eer birisi pencereye kmazsa, tem silci bunun nedenini sormak zorundadr: "bu yolla llerin ve hastalann naklanp saklanmadklarn kolayca kefedecek V 246

tir". Herkes kendi kafesine kapatlm, kendi penceresinde, ad okunduunda cevap vermekte ve istenildiinde kendini gstermektedir, bu canllarn ve llerin byk teftiidir. Bu gzetim altnda tutma srekli bir kayt sisteminden destek almaktadr: temsilcilerin eminlere, eminlerin belediye meclisi yeleri veya bakanna verdikleri raporlar. "Kilit altna alma'nn balangcnda, kentte bulunan tm halkn rol leri belirlenmektedir; li kimseyi darda brakmayacak bir ekilde, ad, ya, cinsiyetleri" buraya yazlmaktadr bu nun bir mei mahalle eminine, bir dieri de, gndelik a rlan yapabilmesi iin temsilciye verilmektedir. Ziyaretler esnasnda gzlenen herey -lmler, hastalklar, talepler, dzensizlikler- not edilmekte; eminlere ve yneticilere ak tarlmaktadr. Bunlar tbbi tedavilere ol koymulardr; so rumlu bir hekim atamlardr; ondan "yarglarn emirlerine ramen salgna yakalanan hastalarn saklanmalarn ve te davilerini nlemek zere" yazl bir pusula almayan baka hibir hekimin tedavi etme, baka hibir eczacnn ila ha zrlama, hibir gnah kartcnn hasta ziyaret hakk yok tur. Hastaln kayd srekli ve merkezi olmak zorundadr. Herkesin hastal ve lmne ilikin rapor iktidar mercilerinden gemekte, bunlar bu raporlar kaydetmekte ve karar larn bunlara dayandrmaktadrlar. Karantinann balamasndan be veya alt gn sonra evle rin teker teker artlmasna giriilmektedir. Halkn tm ev lerinden kartlmaktadr; her odada "mobilyalar veya mal lar" kaldrlmakta veya askya alnmaktadr; etrafa koku pskrtlmekte, kaplar ve balmumu doldurulan kilitlere va~ rana kadar herey zenle tkandktan sonra bu koku tututurulmaktadr. Son olarak evin tm koku yanncaya kadar ka patlmaktadr; koku pskrtcler evin giriinde n halk ev nn nnde, girerken zerlerinde olmayan birey karken ol masn" diye aranmaktadrlar. Halk drt saat sonra evlerine geri dnebilmektedir. Bireylerin sabit bir yere kapatlmalar; en kk hare247

( ketlerin bile denetlendii; btn olaylann kaydedildii; kesintisiz bir yaz faaliyetinin merkez ile evreyi birbirlerine balad; iktidann hiyerarik ve srekli bir biimine gre, hibir paylam olmadan icra edildii; her bireyin srekli olarak saptand, incelendii ve canllar, hastalar ve ller olarak datma tabi tutulduu bu kapal, paralara aynlm ve her noktas itibariyle gzetim altnda olan meknda, btn bu unsurlar btncl bir disiplinsel dzenein modelini meyda na, getirmektedirler. Vebaya dzenle karlk verilmektedir; bu dzenin ilevi btn kankhklan ortadan kaldrmaktr: bedenler birbirine kartnda aktanlan hastaln kark l, korku ve lm yasaklan ortadan kaldrdnda artan k tln karkl. Dzen herkesi yerine, bedenine, hastal na, lmne, malna balamakta, bu ii heryerde hazr ve nazr, kendini bireyin, onu belirleyenin, ona ait olann ve onun bana gelenin nihai belirlenmesine kadar alt birimlere d zenli bir eklide blen, hereyi bilen bir iktidarn etkisiyle gerekletirmektedir. Disiplin, karma alan olan vebaya kar, zmleme alan olan kendi iktidann egemen klmak tadr. Vebann etrafnda koskoca bir edebi bayram kurgusu gelimitir: askya alnan yasalar, kaldnlan ya$aklar, akp giden zamann lgnl, saygszca birbirlerine kanan be denler, maskelerini kartan, statden gelen kimliklerini ve kendilerini tanttklar ehrelerini terkeden bireyler ortaya tamamen baka bir gerek kartmaktadrlar. Fakat bir de bu nun tamamen tersi olan siyasal bir d de varolmutur: artk ortak bayram deil de, kat ayrmlar; inenen yasalar deil de, iktidarn klcal damarlar boyunca bile i grmesini salayan tam bir hiyerari araclyla, dzenlemelerin va roluun en ince ayrntlarna kadar nfuz etmeleri; taklan ve kartlan maskeler deil de, herkese kendi "gerek" adnn, "gerek*' yerinin, "gerek" bedeninin ve "gerek" hastalnn yklenmesi sz konusudur. Veba dzensizliin hem hakiki, hem de hayali biimi olarak, karlk olarak tbbi ve siyasal disiplini bulmaktadr. Disiplin salamaya ynelik dzenle
248

melerin arkasnda; veba "salgnlarndan, isyanlardan, ci nayetlerden, askerden kamalardan, ortaya kp kayboluveren, dzensizlik iinde yaayan ve len insanlardan duyulan dehet okunmaktadr. Czzamn, bir lye kadar Byk Kapatma'nn rneini oluturan dlama ayinlerine can verdii doruysa da, veba disiplinsel emalara hayat vermitir. Veba iki grup arasn daki kitlesel ve ikili ayrmdan daha ok, ok ynl aynmlara, bireyselletirici datmlara, gzetimlerin ve dene timlerin bir rgtlenmesine, iktidann younlatrlmasna anda bulunmaktadr. Czzaml bir red, bir srgn-kapatma uygulamasnn iine alnmtr; buraya, sanki ayrmann nemsiz olduu bir kitlenin iine atlyormu gibi terkedil mektedir; veballar ise, bireysel farkllatrmalarn kendini oaltan, eklemleen ve alt blmlere ayrlan bir iktidann zorlayc etkileri sonucu ortaya kt, zenli bir taktik ereveleminin iine alnmlardr. Bir yandan byk kapat ma; dier yandan iyi terbiye. Czzam ve paylam; veba ve paralara aynlmas. Biri vurguludur; dieri.zmlenmi ve datlmtr. Czzamlnn srgn edilmesi ve vebann tutuk lanmas kendileriyle birlikte ayn siyasal d tama maktadrlar. Biri arnm bir toplumun, dieri disiplinli bir toplumun ddr. nsanlar zerinde iktidar icra etmenin, on larn ilikilerini denetlemenin, bunlarn tehlikeli karm larn zmenin iki biimi. Vebaya yakalanan kent, tamam itibariyle hiyerari, gzetim, bak, yaz tarafndan katedilen kent, tm bireysel bedenler zerinde aynmc bir ekilde yaygnlaan bir iktidann ileyii iinde hareketsiz klnan kent; bu, mkemmel ynetilen kent topyasdr. Veba (en azndan ngr halinde kalan), o esnada disiplinsel iktidann icra edilmesinin ideal bir ekilde tanmlanabilecei snav dr. Hukuu ve yasalan saf teoriye gre iletebilmek zere, hukukular hayali bir doa durumuna gitmekteydiler; m kemmel bir disiplini iletmek zere, ynetimler veba durumu nu dlemekteydiler. Disiplinsel emalann altnda, veba im
249

gesi tm karklklar ve disiplinsizlikler iin geerli olmak tadr; tpk czzam im g^inin, nlenmesi gereken temas imge sinin dlama emalannn altnda yer almas gibi. Demek ki farkl, ama uyumaz nitelikte olmayan ema lar. Bunlarn yava yava birbirlerine yaklatktan grlmektedir; ve czzamlmn simgesel halkn (ve dilencilerin, serserilerin, delilerin, iddete bavuranlann gerek sakinleri ni oluturduktan) oluturduu srgn meknna, disiplinse) erevelemeye zg iktidar tekniini uygulama ii XIX. yz yla ait olmutur. "Czzamllar"a "veballara olduu gibi .davranmak, disiplinin ince blmlemelerini, enterne etmenin karmak meknna yanstmak, bu mekn iktidarn analitik datm yntemleriyle ilemek, toplumdan kovulanlan birey selletirmek, ama kovmalan iaret etmek zere bireyselle tirme usullerinden yararlanmak; disiplinsel iktidar tarafn dan XIX. yzyln bandan beri dzenli olarak bavurulan yntemler ite bunlar olmulardr: akl hastanesi, hapishane, slahane, gzetim altnda eitim kurumu ve bir bakma has taneler, genel olarak btn bireysel denetim mercileri ifte bir tarz zerinde i grmektedirler: ikili aynm ve iaretleme (deli-deli deil; tehlikeli-zararsz; normal-anormal) tarz; ve bask altna alc ayrma, farkllatn datm (kimdir, nerede olmaldr, onu neyle belirlemeli, nasl tanmal; onun zerinde srekli bir gzetim bireysel olarak nasl uygulanmal vb.) tarz. Bir yandan czzamllar "vebal hale getiril mekte; toplumdan kovulanlara bireyselletirici disiplinlerin taktii dayatlmakta; ve te yandan da disiplinsel denetim lerin evrensellii kimin H czzamln olduunun belirlenmesine ve ona kar ikili kovma mekanizmalanrun kullanlmasna izin vermektedir. Her bireyin tabi klnd normal ile anor mal arasndaki sabit aynm, ikili iaretleme ve czzamhlann dlanmasn, her nesneye uygulanmas artyla bize ka dar tamaktadr; anormalleri lmeyi, denetlemeyi ve dzeltmeyi kendine grev edinen koskoca bir teknikler ve ku rumlar btn, veba korkusu tarafndan davet edilen disiplin250

sel dzenlemeleri iler hale getirmektedir, tktidar mekaniz malarnn bugn hl, onu iaretlemek kadar deitirmek iin de anormalin etrafnda sahip olduklar unsurlar, uzaktan trevi olduklar bu iki ibiimi meydana getirmektedirler. Bentham'm Panopticon'u bu dzenlemenin mimari bii midir. Bunun ilkesi bilinmektedir: evrede halka halinde bir bina, merkezde bir kule; bu kulenin halkann i cephesine ba kan geni pencereleri vardr; evre bina hcrelere blnmtr, bunlardan herbiri binann tm kalnln katetmektedir; bun larn, biri ieri bakan ve kuleninkilere kar gelen, dieri de dar bakan ve n hcreye girmesine olanak veren ikier pencereleri vardr. 8u durumda merkezi kuleye tek bir gzetmen ve herbir hcreye tek bir deli, bir hasta, bir mah km, bir ii veya bir okul ocuu kapatmak yeterlidir. Geri den gelen k sayesinde, evre binadaki hcrelerin iine ka patlm kk siluetleri olduu gibi kavramak mmkndr. Ne kadar kafes varsa, o kadar kk tiyatro vardr, bu tiyat rolarda her oyuncu tek banadr, tamamen bireysellemiti ve srekli olarak grlebilir durumdadr. Grlmeden gzetim altnda tutmaya olanak veren dzenleme, srekli grmeye ve hemen tanmaya olanak veren meknsal birimler olutur maktadr. Sonu olarak, hcre ilkesi tersine dndrlmekte veya daha dorusu onun ilevi -kapatmak ktan yoksun brakmak ve saklamak- ters yz edilmektedir, bunlardan yalnzca birincisi korunmakta, dier ikisi kaldrlmaktadr. Tam k altnda olma ve bir gzetmenin bak, aslnda ko ruyucu olan karanlktan daha fazla yakalaycdr. Gr nrlk bir tuzaktr. Kapatma yerlerinde bulunan bu skk, kaynaan, yap yap kitleler, Goyann resmettii veya Hovvardn tasvir ettii kitleleri nlemeye ncelikle bunlar olanak vermekte dirler -negatif etki olarak-. Herkes kendi yerinde, bir g
251

zetmen tarafndan cepheden grld bir hcreye iyice ka patlmtr; fakat yan duvarlar bu kapatlm kiilerin kader arkadalaryla temas kurmalarn engellemektedirler. Grl* mekte, ama grememektedir; bir bilginin nesnesidir, ama asla bir iletiim znesi olamamaktadr. Odasnn merkezi kulenin karsna yerletirilmi olmas ona eksensel bir grnrl dayatmaktadr; halka binann blmlenmesi, bu birbirlerin den iyice ayrlm hcrelerc yanlamasna bir grnmezlik ge tirmektedir. Ve bu durum dzenin gvencesi olmaktadr. Eer kapal tutulanlar mahkumlarsa, komplo, toplu ka giriimi, yeni su ileme taanlar, karlkl kt etkileim tehlike leri olmayacaktr; eer sz konusu olanlar delilerse, kar lkl iddet kullanma tehlikesi olmayacaktr; eer ocuklar sz konusuysa, kopya ekme, grlt, gevezelik, dalgnlk tehlikesi olmayacaktr. Eer kapatlanlar iilerse, kavga, hrszlk, anlama, ii geciktiren, onu daha az nitelikli hale getiren veya kazalara yol aan dalga gemeler olmayacaktr. Kalabalk, bitiik kitle, oklu al veriler yeri, oluan birey* sellikler, ortak etki, bir aynlm bireysellikler koleksiyonu lehine olmak zere ptal edilmitir. Gardiyann bak asna gre bu kalabaln yerine, saylabilir ve denetlenebilir bir oulluk gemitir; kapal tutulanlann bak asndan ise, kapal kaplar ve baklar altndaki bir yalnzlk ge mitir2. Panopticon'un byk etkisi buradan kaynaklanmaktadr: tutukluda, iktidarn otomatik ileyiini salayan bilinli ve srekli bir grlebilirlik halini yaratmak. Gzetim altnda tutmann, eylemi itibariyle kesintili olsa bile, sonulan iti bariyle srekli olmasn salamak; bu mimari aygtn, iktidan icra edeninkinden bamsz bir iktidar ilikisini yaratan ve destekleyen bir makine olmasn salamak; ksacas tutuklularn bizzat kendilerinin de taycs olduklan bir iktidar durunvunun iine alnmalann salamak. Bunu salamak iin,
2 ). Bentham, Panopticon, V/orks, yay. Bowring, C. IV, s. 60-64. Bkz. levha no. 17.

252

mekanizmann srekli gzetim altnda tutulmas ayn anda hem ok fazla, hem de ok azdr: ok azdr, nk esas olan gzetim altnda olduunu bilmesidir; ok fazladr, nk fiili durumda byle olmas gereksizdir. 8u nedenden tr Bentham, iktidann grnr ve bu varlnn kantlanamaz olmas ilkesini koymutur. Gonintir tutuklu gznn nnde srekli olarak, gzlendii merkez kulesinin siluetini bulacaktr. Var lnn kantlanamaz olmas: tutuklu o anda kendine baklp baklmadn asla bilmemeli, ama bunun her ana olabile ceinden hibir kukusu bulunmamaldr. Bentham bir gzc nn var m, yoksa yok mu olduuna karar verilememesi iin, mahkmlarn hcrelerinden bir glgeyi veya tersten gelen bir bile yakalayamamalar iin, merkezi gzetim salonunun pencerelerine yalnzca panjurlar konulmasn nermekle kal mam, ayn zamanda salonu dik atlarla kesen blmeler ve bir blmden dierine gemek iin kaplar deil de, zikzakl tabya yollan ngrmtr: nk en kk bir kap arpmas, aralktan szan bir k, bir aydnlk veya bir aralk gardi yann varln ele verecektir3. Panopticon grmek-grlmek iftini ayrmaya yarayan bir makinedir: evre halkada ta mamen grlnmekte, ama grmek asla mmkn olmamak tadr; merkezi kulede grnlmeden herey grlmektedir4 . nemli bir dzenek, nk iktidar otomatikletirmekte ve bireysellikten kartmaktadr. Bu iktidar ilkesini bir ki iden ok, bedenlerin, yzeylerin, baklarn hesapl kitapl bir dalmndan; i mekanizmalan bireyi iine alan ilikiyi reten bir aygttan almaktadr. Hkmdann daha fazla ikti darnn kendilerini onlann araclyla davurduklan trenBentham, PostScript to the Panopticon, \79Qfda, gzetim evini epeevre dolanan, her biri iki hcre katn gzlemeye olanak veren, siyaha bo yanm karanlk galeriler eklemektedir. 4 Bkz., levha no. 17. Bentham ilk Panopticon versiyonunda, hcrelerden mer kez kuleye giden borular araclyla sesli bir gzetim ngrm t. Her* halde disimetri getiremediinden ve gzetmen onlar dinlerken, onlarn gzetmem itmelerini engeliey em ediinden, bunu post-script'it terketm itir. Julius, disim etrik bir dinlem e sistemi gelitirmeye almtr. Uons sur Us prisons, Fra, ev., 1834, s. 18. 3

253

lor, ayinler, damgalar yararszdr. Simetrisizlii; dengesiz lii; farkll salayan bir mekanizma vardr. Buna bal olarak, iktidar kimin icra ettiinin pek bir nemi yoktur. Adeta raslantyla buraya getirilen herhangi bir kii bu maki neyi iletebilir: mdr olmadnda ailesi, evresi, dostlan, ziyaretileri, hatta hizmetileri ayn ii yapabilirler5. Bu makine altrlma nedeni konusunda da kaytszdr: bir den sizin merak, bir ocuun afacanl, bu insan doas mzesini dolamak isteyen bir filozofun bilgiye susaml veya gz lemekten ve cezalandrmaktan zevk alanlann ktl. Bu gzlemcilerin says ne kadar ok olursa, tutuklu iin gafil av lanma ve gzetim altnda olma kaygsnn artma riski o ka dar fazla olmaktadr. Panopticon, ok farkl arzulardan ha reketle, trde iktidar etkileri imal eden harika bir makine dir. Gerek bir tabi olma durumu, hayali bir ilikiden meka nik olarak domaktadr, ylesine ki, mahkmu iyi davran maya, deliyi sakin olmaya, iiyi almaya, okul ocuunu zenli olmaya, hastay tedaviye uymaya zorlamak iin g kullanmaya gerek kalmamaktadr. Bentham Panopticon'daki kurumlarn bu kadar hafif olmas karsnda bylenmekteydi: artk demir parmaklklar, zincirler, kocaman kilitler yoktu; ayrmlann net vc aklklarn iyi dzenlenmi olma lar yeterliydi. Eski "gvenlik evleri"nin kale tarzndaki mimarileriyle birlikteki arlklarnn yerine, bir "emin olma evi"nin basit ve ekonomik geometrisi geirilebilirdi. Bu kurmun iktidar etkinlii, zorlayc gc bir bakma te tara fa -uygulama yzeyi tarafna- gemilerdi. Bir grnrlk alanna tabi klnan ve bunu bilen kii, iktidann zorlama larn kendi hesabna yeniden ele almaktadr; onlar kendi zerinde kendiliinden etkili klmaktadr; iinde ayn anda iki rol de oynad iktidar ilikisini kendinde kapsamak tadr; kendi tabiyetinin ilkesi haline gelmektedir. Bizatihi
5 J. Bentham, Panopticon, IV, s. 45.

254

bu olgudan tr d iktidar kendini fizik ekimleri itibariyle hafifletebilmekte; bedeni-olmayana ynelmekte; ve snra ne kadar yaklarsa etkileri o kadar sabit, derin, bir kerede ebe diyen geerli olmak zere kazanlm, devaml olarak sren hale gelmektedir: her tr fizik arpmay nleyen ve her za man nceden oynanlm olan srekli zafer. Bentham bu tasla hazrlarken, Le Vaux'nun Versailles'da kurduu hayvanat bahesinden ilham alp almadn sylememektedir: farkl unsurlar gelenein emrettii gibi bir parka datmam olan ilk hayvanat bahesi6: merkezde se kiz kenarl bir pavyon vardr, bunun birinci katnda yalnzca kraln salonu bulunmaktadr; buras geni pencerelerden yedi kafese bakmaktadr (sekizinci kenar girie ayrlmtr), bu kafeslere eitli hayvan trleri kapatlmtr. Bentham'n dneminde bu hayvanat bahesi yokolmutur. Ama Panoptiom un programnda ayn bireyselletirmeci gzlem, karakter belirleme ve tasnif, meknn analitik dzenlenmesi kaygs bulunmaktadr. Panopticon bir krallk hayvanat bahesidir; bireysel datmn spesifik gruplandrlmas yoluyla hay vann yerine insan ve kraln yerine de kaamak bir iktidar makinesi gemitir. Bu ikmelerin dnda, Panopticon da bir doabilimi ilevi grmektedir. Farkllklar belirlemeye ola nak vermektedir: hastalarda herkesin gsterdii belirtileri, yataklarn birbirlerine yaknln, rk beden salgnlarnn, salgn etkilerinin klinik tablolar birbirine karmalarna olanak vermeden gzlemek; ocuklardaki gelimeleri (taklid veya kopya olmadan) kaydetmek, yatknlklar belirlemek, karakterleri ortaya kartmak, salam snflandrmalar d zenlemek ve kuralara uygun bir evrime nazaran "tembellik ve inat" olan "tedavisi m m kn olan aptallk"tan ayrmak; iilerde herkesin yatknln kaydetmek, bir ii yapmak iin harcadklar zaman kyaslamak ve eer yevmiye al yorlarsa, cretlerini bu zamana gre hesaplamak7.
6 G. Loisel, Histoirc des m inagtria, 1912, II, . 104*107, Bkz., levha no. 14.

255

te bahe cephesindeki durum. Panopticon laboratuvar olma yanyla, deney yapma, tutuklulan deitirme, bireyleri terbiye veya yeniden terbiye etme makinesi olarak kulla nlabilir. lalan denemek ve etkilerinin salamasn yap mak. eitli cezalan mahpuslann zerinde, bunlann su ve karakterlerine gre denemek ve en etkin olanlann aratr mak. iilere eanl olarak farkl teknikleri retmek, en iyisinin hangisi olduunu belirlemek. Pedagojik deneylere gi rimek ve zel olarak da, bulunmu ocuklann kullanlmas yoluyla, nl inziva halindeki eitim sorunu yeniden ele al mak; bunlar onalt veya onsekiz yalarna geldiklerinde, er keklerle kzlar biraraya getirildiklerinde ne olaca grle cektir; bu dunmda Helvetius'un dnd gibi herhangi bir kimsenin herhangi bireyi renip renemeyeceinin sala mas yaplabilecektir; "gzlenebilir her fikrin soy zinciri" iz lenebilecektir; farkl ocuklar farkl dnce sistemleri iinde erilebilecekler, bazlan iki kere ikinin drt etmediine ve ya ayn bir peynir olduuna inandrlacak, sonra bunlarn hepsi yirmi veya yirmibe yalanna geldiklerinde biraraya getirilecektir; bu durumda bir sr masrafa malolan vaazlar veya konferanslardan daha deerli olan tartmalar ya placaktr; en azndan metafizik alanda keiflerde bulunma olanana sahip olunacaktr. Panopticon insanlar zerinde deney yapabilmek ve onlarda salanabilecek dnmleri ok gvenilir bir ekilde zmlemek konusunda ayrcalkl bir yerdir. Hatta Panopticon kendi mekanizmalan zerinde bir denetim aygt da oluturabilir. Mdr merkezi kuleden, emri altndaki btn grevlileri gzleyebilin hastabakclar, he kimler, ustabalar, ilkokul retmenleri, gardiyanlar; onlan srekli olarak yarglayabilir, hal ve gidilerini deitire bilir, en iyisi olduunu dnd yntemleri onlara dayatabi lir; ve kendi de kolaylkla gzlenebilir. Panopticon un merke zinde aniden beliriverecek olan bir mfetti, tek bir bakta ve
7 Ibid., s. 60-64.

256

ondan hibir ey saklanmasna mkn olmadan, kuruluun t mnn nasl ilediini anlayacaktr. Ve zaten tpk bu kurulu gibi, bu mimari dzenein ortasna kapatlm olan mdr de, onun ayrlmaz bir paras deil midir? Salgnn yaylmasn engelleyemeyen beceriksiz hekim, beceri gsteremeyen hapis hane veya atelye yneticisi salgnn veya isyann yayl masnn ilk kurbanlan olacaklardr. Panopticon'un efendisi "benim kaderim onlannkine (tutuklulannkine), icad edebil* diim tm balarla baldr" demektedir8. Panopticon bir cins iktidar laboratuvar gibi ilemektedir. Gzlem mekanizma lar sayesinde, insanlarn tutumlan zerinde daha etkin ol makta ve daha fzala nfuz olana salamaktadr; iktidann tm ilerlemelerinin zerinde bir bilgi art yer almakta ve bu iktidann icra edildii btn yzeylerin zerindeki bilinecek nesneleri kefetmektedir.
ir

Vebaya urayan kent, Panopticon tarznda kurulu, fark lar byktr. Bu farklar disiplin programlanndaki dn mleri bir buuk yzyllk aralk iinde vurgulamaktadrlar. klardan birinde istisnai bir durum: iktidar olaand bir belnn karsna dikilmekte; kendini heryerde mevcut vc grnr hale getirmekte; yeni arklar icad etmekte; blmlere ayrmakta, hareketsiz klmakta, erevelemekte; ayn anda hem kent-kart, hem de mkemmel toplum olan belli bir sre iin ina etmekte; ideal bir ileyii dayatmakta, ama bu ileyi de sonunda, tpk mcadele ettii bel gibi basit bir hayat-lm ikilemine ulamaktadr: kprdayan herey lm tamaktadr ve kprdayan her ey ldrlmektedir. Panop ticon bunun tersine, genelletirilebilir bir ileyi modeli; ikti dann insanlann gndelik hayatlanyla olan ilikisini tanm8 J. Bentham, Panopticon oersus Ntw South WaUs,Works, yay., Bovvring, c. IV. s. 177.

257

lamann bir biimi olarak anlalmaldr. Bentham onun hi kukusuz, kendi zerine iyice kapal. zel bir kurum olarak sunmaktadr. Tam bir kapatmaya ilikin topyalar sklkla kurulmutur. Piranesein resmettii harabeye dnm, ii vyl vyl insan kaynayan ve azap ektirmelerin hi eksik ol mad hapishanelerin karsnda, Panopticon gaddar ve bil gince bir kafes grnm vermektedir. Onun bizim dnemi mize kadar ok sayda taslak halinde veya gerek deiik lie sahne olmas, iki yzyllk bir sre boyunca hayal bir younlua sahip olduunu gstermektedir. Fakat Panopticon'u dsel bir yap olarak anlamamak gerekir: o, ideal biime ge tirilmi olan bir iktidar mekanizmasnn diyagramdr, her tr engelden, direnten veya srtmeden annm olan ileyii saf bir mimari ve optik sistem olarak sunabilir: o fiili durum da, her tr zel kullanmdan kopartlabilen ve kopartlmas gereken siyasal bir teknoloji biimidir. Uygulan itibaryiie birok grevlere sahiptir; mahpus lan cezalandrmaya, ama ayn zamanda hastalan tedavi et meye, rencileri eitmeye, delileri muhafaza etmeye, iile ri gzlemeye, dilencileri ve aylaklan altrmaya yaramak tadr. Bu bedenleri mekna yerletirme, bireyleri birbirlerine nazaran datma tabi tutma, hiyerarik rgtleme, iktidar merkezleri ve kanallar dzenleme, bir iktidarn aralarn ve mdahale biimlerini tanmlama tarzdr ve bu tarz has tanelerde, atelyelerde, okullarda, hapishanelerde devreye sokulabilir. Bir devin veya bir hal ve gidiin dayatlma* snn sz konusu olduu bir birey oulluunun bulunduu her seferinde, Panopticon emas uygulanabilir. Bu ema -gerekli deiikliklerle birlikte- "fazla geni olmayan bir meknn snrlan iinde, belli sayda insann gzetim altnda tutul masnn gerektii btn kuramlara" uygulanabilir9. Bu ema uygulamalannn her birinde, iktidann icra edil9 fbid., s. 40. Bentham'in cezaevi rneini ileri srmesinin nedeni, bunun birok ilevinin (gzetim, otomatik denetim, kapatma, yalnzlk, zorunlu alam a, eitim) olmasdr.

258

meinin mkemmelletirilmesine olanak vermektedir. Ve bunu birok biimlerde yapmaktadr. nk, iktidann zerlerinde icra edildii kiilerin saysn artrrken, bu iktidar icra edenlerin saysn azaltabilir. nk her an mdahale ola na verir ve srekli bask hatalarn, kabahatlerin, sularn ilenmesinden bile nce etki eder. nk, bu koullarda gc asla mdahale etmemek, kendiliinden ve grltszce icra edilmek, etkileri birbirlerine eklenen bir mekanizma olutur maktan kaynaklanmaktadr. nk, bir mimari ve bir geo metriden baka fizik bir araca sahip olmadan, bireylerin zerine dorudan etki etmekte; "zihne zihin zerinde iktidar vermekte"dir. Panopticon emas herhangi bir iktidar aygt iin bir younlatncdr; onun ekonomisini (malzemeden, per sonelden, zamandan yana) salamaktadr; onun etkinliini nleyici karakteri, srekli ileyii ve otomatik mekanizma lar araclyla salamaktadr. "imdiye kadar hibir rne i olmayan bir miktar iinde" iktidar elde etmenin, "yeni ve byk bir ynetim arac" elde etmenin bir biimidir; "... m kemmellii uyguland her kuruma verme yeteneine sahip olduu byk gten kaynaklanmaktadr1 . 0 Siyasetin dzeni iinde bir cins "Kolomb yumurtas". Ni tekim, herhangi bir ilevle (eitim, tedavi, retim, cezalan drma ilevleri) btnleebilme; onunla sk bir ekilde birleerek bu ilevin gcn artrma; iktidar (ve bilgi) ilikilerinin iinde ayrntya ve denetlenmesi gereken srelere varana ka' dar birbirlerine tam bir uyum salayabildikleri karma bir mekanizma oluturma; "daha fazla iktidar" ile "daha fazla retimMarasnda doru bir oran kurma yeteneine sahiptir. Ksacas iktidann icrasnn kuatt ilevlerin zerine dandan kat bir zorlama veya bir yerekimi gibi deil de, hem kendi el koymalann, hem de bu ilevlerin etkinliklerini ar trmak zere, onlann iinde ince bir ekilde varolmasn salamaktadr. Panopticon dzenlemesi bir iktidar mekanz10

Ibii, s. 65.
259

mas ile bir ilev arasdaki bir buluma, bir al veri nok tasndan ibaret deildir; iktidar ilikilerini bir ilev iinde iletmedir. Panopticon tarz "ahlk yeniden biimlendirme, sal1 koruma, endstriyi yeniden gl klma, eitimi yay gnlatrma, kamusal ykleri hafifletme, ekonomiyi adeta kayalarn zerine yerletirme, yasalarn fakirler zerinde meydana getirdikleri Gordium dm n kesmek yerine z me'1 kapasitesine sahiptir, ''btn bunlar basit bir mimari fi kir sayesinde yapacaktr"1 . 1 stelik bu makine yle bir ekilde dzenlenmitir ki, ka pal olmas darnn srekli mevcudiyetini dlamamak tadr: herhangi bir kimsenin merkezi kulede gzetim ilevini yerine getirebilecei ve bunu yaparken de, gzetim altnda tutmann biimini tahmin edebilecei grld. Panopticon ku rumu fiili durumda o kadar titiz ve tam bir ekilde kapa tlmtr ki, bir mahkm ayn anda hem rasbntsal, hem de srekli olan bu teftilere kolaylkla tabi klnabilir: ve yal nzca grevli dcnctilcrinkinc deil, ayn zamanda halkmkine de; toplumun herhangi bir yesinin, okullarn, hastanele rin, fabrikalarn, hapishanelerin nasl altklarn kendi gzleriyle grmeye hakk olacaktr. Buna bal olarak, Pan opticon makinesinden kaynaklanan iktidar artnn tiranla dnme tehlikesi yoktur; disiplin dzenei demokratik ola rak denetlenecektir, nk "dnya mahkemesinin byk komi tesi" iin srekli olarak ak olacaktr1 . Tek bir gzetmenin 2 tek bir bakla bu kadar ok sayda ve farkl bireyi gzle yebilmesi iin ince ince ayarlanm olan bu Panopticon, ayn zamanda herkesin en kk dereceli gzetmeni bile gzle11 Ibid, s. 39. 12 Bentham, bir yeralt geidinden geerek merkez kuleye kadar ulaan ve buradan Panoptieon'un dairesel manzarasn seyreden bu srekli ziya* reti akmm hayal ederken, acaba Barker'm tam da ayn dnemde ina ettii (ilki 1787 tarihliye benzemektedir) ve ziyaretilerin barol oy nadklar, evrelerinde bir manzaray, bir kenti, bir arpmay gr dkleri Panoramalar biliyor m uydu? Ziyaretiler burada tam olarak, hkmdarn baklarnn yerini tutuyorlard.

260

meine olanak vermektedir. Gsteren makine, bireylerin g zetlendii bir cins karanlk odayd; iktidann icra edilmesinin toplumun tm tarafndan denetlenebilir olduu effaf bir bina haline gelmektedir. Panopticon emas hi silinmeden ve zelliklerinden hi birini kaybetmeden, toplumsal bnyenin iinde yaylmaya y nelmitir; bu bnye iinde genellemi bir ilev olma eilimine sahiptir. Vebaya yakalanm kent olaand bir disiplin mo deli sunmaktayd: mkemmel, ama mutlak olarak iddetli; iktidar lm getiren hastaln karsna kendi srekli l* drme tehtidini kartmaktayd; lm burada en basit ifade sine indirgenmi durumdayd; bu, lmn gcne kar kl hakknn titizlikle kullanlmasyd. Panopticon bunun tersine bir oalma rolne sahipti; iktidan dzenliyorsa da, cnu da ha ekonomik ve daha etkin hale getirmek istiyorsa da, bu ik tidann bizzat kendi veya tehdit altndaki bir toplumun he men selmete kavumas iin olmamaktadr: toplumsa! gle ri daha kuvvetli klmak, retimi artrmak, ekonomiyi ge litirmek, eitimi yaygnlatrmak, kamusal ahlk dzeyini ykseltmek; artrmak ve oaltmak sz konusudur. ktidar, bu gelimeyi engellemenin uzanda kalarak, talepleri ve arlklaryla onun zerinde bask yapmann uzanda kalarak, tersine bu gelimeyi kolaylatrarak g lendirmek nasl mmkn olacaktr? Hangi iktidar younla trtas.. ayn zamanda bir de retim oaltcs olacaktr? ktidar kendi glerini artnrken, toplumun glerini msa dere etmek veya dizginlemek yerine, onlan da nasl oal tacaktr? Panopticon'un bu soruna getirdii zm, iktidann retkenliinin arttnlmasnn ancak bir yandan toplumun te mellerinde, en kk taneye varana kadar srekli bir ekilde icra edilme olanana sahip olmas ve te yandan da, egemen liin kullanlmasna bal olan u ani, iddetli ve kesintili biimlerin dnda ilemesi halinde mmkn olduudur. Kra* ln bedeni garip maddi ve efsanevi mevcudiyetiyle, bizzat se ferber ettii veya herhangi bir bakasna aktard gcyle.
261

Panoplicon'un tanmlad bu yeni iktidar fiziinin tam zddnda yer almaktadr; onun alan kralnkinin tersine, tamamiyle bu alt blgedir; ayrntlar, oklu hareketleri, trde olmayan gleri, meknsal ilikileriyle dzensiz bedenlere ait olan blgedir; datmlar/ sapmalar, dizileri, bileimcri zmleyen ve grnr klmak, kaydetmek, farklla trmak ve kyaslamak iin aletler kullanan mekanizmalar sz konusudur: maksimal younluuna artk kraln kiisinde deil de, tam da bireyselletirmeye olanak veren bu ilikiler btnnde ulaan ilikisel ve oklu bir iktidann fizii. Bentham teorik dzeyde, toplumsal bnyeyi ve onu kateden ikti dar ilikilerini zmlemenin baka bir biimini tanmla maktadr; uygulama terimleri iinde, hkmdann ekonomisi ni meydana getirirken, iktidann yarann artrma durumunda olan bedenlerin ve glerin tabi klnmalanna ilikin bir usul tanmlamaktadr. Panopticon, nesnesi ve amac hkmranlk ilikisi deil de, disiplin ilikileri olan yeni bir "siyasal ana tomimin genel ilkesidir. Gl ve bilgince yksek kulesiyle birlikte, mahut effaf ve dairesel kafesin iinde, Bcntham asndan herhalde m kemmel bir disiplin kurumunun taslan kartmak sz konu sudur; ama ayn zamanda disiplinlerin nasl "kapatlm lk ta n k a rtla c a k la rn vc b u n la rn toplumsal bnyenin tmnn iinde yaygn, oklu ve birden fazla amaca ynelik bir ekilde nasl iletilebileceklerini gstermek sz konusudur. Klasik an belirgin ve nisbeten kapal yerlerde -klalar, kolejler, byk atlyeler- yourduu ve btncl kullanm larnn ancak vebaya yakalanm bir kentin snr ve geici leinde haya) edildii bu disiplinleri Bentham, her yerde ve hor zaman uyank olan, toplumu hibir boluk brakmadan ve kesintisiz bir ekilde kateden bir dzenekler ebekesi ha line getirmenin dn kurmaktadr, ilksel ve kolaylkla aktanlabilir bir mekanizma dzeyinde, btn itibariyle disip lin mekanizmalanrun nfuz ettikleri ve onlar tarafndan katedilen bir toplumun temel ileyiini programlamaktadr. 262

Demek ki disipline ilikin iki imge. Bir uta Abluka-disiplin, marjlarda kurulu olan ve tamamen olumsuz ilevlere ynelik kapal kurum: ktl durdurmak, iletiimleri ko partmak, zaman askya almak. Dier uta i& Punuplicon'la e birlikte Mekanizma-disiplin bulunmaktadr: onu daha hzl, daha hafif, daha etkin, gelecein toplumu iin incelmi bas klarn bir resmi haline getirerek, iktidarn icra edilmesini dzeltmek durumunda olan ilevsel bir dzenek. Bir projeden dierine, istisnai bir disiplin emasndan genellemi bir g zetim altnda tutma emasna giden hareket, tarihsel bir dnme dayanmaktadr: disiplin dzenlemelerinin XVII. ve XVIII. yzyllar boyunca yaygnlamalar, bunlarn toplum sal bnyenin tm boyunca artmalar, kabacc disiplinsel top lum olarak adlandrlabilecek eyin olumas. Bcnthamc iktidar fiziinin durun aplamasn temsil ettii koskoca bir disiplinsel genelletirme, klasik a boyun ca gerekletirilmitir. Giderek daha geni bir yzeyi kapsa maya ve zellikle de giderek daha az marjinal hale gelen bir yeri igal etmeye balayan ebekeleriyle, disiplin kurumlannn art buna tanklk etmektedir; eskiden ada gibi olan; ayrcalkl yer, koullara bal l ve tekil rnek olan ey genel forml haline gelmektedir; Guillaume dOrange'n veya Gustav Adolfn protestan ve mmin ordulanna zg olan ta limnameler, tm Avrupa ordular iin geerli olan talimna meler haline dnmlerdir. Cizvitlerin rnek kolejleri veya Batencour ve Demia'nn okullar, Sturmunkinden sonra okul disiplinlerinin genel biimlerini resmetmilcrdir; bahriye ve ordu hastanelerinin dzene sokulmas, XVIII. yzyldaki tm hastane reorganizasyonlarna ema olarak hizmet etmi lerdir. Fakat disiplin kurumlarnn bu yaygnlamalar hi kukusuz, daha derindeki eitli srelerin gze en fazla gr nen vehesinden ibarettirler.
263

1. Disiplinlerin ilevsel olarak ters yz edilmeleri. O n lardan balangta esas olarak tehlikeleri zararsz hale ge tirmeleri, yararsz veya alkantl halk kesimlerin; sabit letirmeleri, fazla kalabalk birikmelerin sakncalann n lemeleri istenmekteydi; artk onlardan bireylerin mmkn yararlarn artrarak, olumlu bir rol oynamalar istenmekte dir, nk artk bunu yapabilecek duruma gelmilerdir. Askeri disiplin artk yamay, askerden kamay veya birliklerin itaatsizliini nlemenin basit bir aracndan ibaret deildir; ordunun artk devirme bir kalabalk deil de, gcnn ar tn bizatihi buradan alan bir birlik olarak varolmas iin temel bir teknik hline gelmektedir; disiplin herkesin beceri sini artrmakta, bu bccorilcri egdmlemekte, hareketleri hzlandrmakta, ate gcn artrmakta, gc azaltmadan saldn cephelerini geniletmekte, direnme kapasitesini artr maktadr vb. Atelye disiplini, ynetmeliklere ve yetkililere sayg gsterilmesini salamann, hrszlktan ve dalga ge meleri nlemenin bir biimi olarak kalmann yan sra; yat knlklar, hzlan, verimleri ve bylece krlar artrmaya ynelmektedir; hal ve gidileri her zaman ahlki hale getir mekte, ama tutumlar giderek daha fazla amaca ynelik kl makta ve bedenleri bir mekanizmann, gleri de bir ekonomi nin iine sokmaktadr. XVII. yzylda tara okullan veya hristiyan ilkokullar gelitiklerinde, bunlara getiriler me rulatrma esas olarak negatif ynl olmaktayd: fakirler ocuklarn yetitirme olanana sahip olmadklanndan, on lar "ykmllkleri konusunda cahil brakyorlard: yaa maya uratklanndan ve kendileri de cahil olduklarndan, hibir zaman sahip olmadklar iyi bir eitimi aktarmalan mmkn deildi"; bu da byk saknca yaratmaktadr: Tanr konusundaki cehalet, ie yaramazlk (ve bunun peinden gelen ayyalk, saf olmama, hrszlk, haydutluk); ve hs?r za man toplumsal karklklar yaratmaya hazr olan ve "yal nzca Htel-Dieu'nn dip taraflannda tketilmeye yarayan u haydut srlerinin olumas1 . Oysa Dcvrim'in balan3
264

gcnda ilk renime yklenecek olan ama, dier eylerin arasnda "bedeni gelitirmek" "glendirmek", ocuu "gele cek iin baz mekanik ilere" hazrlamak, ona "iyi bir gz ayan, iyi bir el ayan, hzl alkanlklar" salamaktr14. Disiplinler giderek, yararl bireyler imal eden teknikler gibi ilev grmektedirler. Toplumun ulanndaki marjinal konumlanndan kurtulmalar, kapatma veya dlama biimlerinden kurtulmalar bu olgunun sonucudur. Dinsel kurallar ve kapat malarla olan akrabalklarndan yava yava kopmalar bu olgunun sonucudur. Toplumun daha nemli, daha merkezi, da ha retken kesimlerine yerleme eilimine girmeleri; birka byk esas ileve balanmalar -mamul retimi, bilgilerin aktanm, becerilerin yaylmas, sava makinesi- da bu olgu nun sonucudur. Son olarak da, XVIII. yzyl boyunca disiplin kurumlann artrmaya ve varolan aygtlar disiplin altna almaya ynelik ifte eilim de bu olgudan kaynaklanmak- j tadr. 2. D isiplin mekanizmalarnn yaylmas. Bir yandan disiplin kurumlan oalrken, bunlarn mekanizmalan "kurumsallktan kma", ilev grdkleri kapal kalelerden kma ve "serbest olarak dolama girme konusunda belli bir eilim gstermilerdir; kitlesel ve bitiik disiplinler, ak tarlabilir ve uyarlanabilir esnek denetim usulleri halinde zlmlerdir. Bazen bunlarn i ve zgl ilevlerine d bir gzetim altnda tutma rol ekleyenler, zellikle de onlarn etrafnda koskoca bir yanlamasna denetimler marj geliti renler, bu kapal aygtlar olmulardr. Bylece Hristiyan okulu yalnzca itaatkr ocuklar yetitirmek zorunda deil dir; ayn zamanda ebeveynlerin gzetim altnda tutulma larna, onlarn hayat tarzlarna, gelirlerine, imanlarna, adetlerine ilikin bilgiler edinilmesine de olanak vermelidir. Okul, yetikinlere kadar nfuz etmek ve onlann zerinde
13 Ch. Demia, F/glem ents..., op. cit., s. 6041. 14 Talleyrand'n Kurucu Meclise verdii rapor, 10 Eyll 1791, Zikr-, A. L6on, La Rtvolution franaise et l'id u a lio n tecknjue, 1968, s. 106.

265

dzenli bir denetim uygulamak iin minik toplumsal gz lemevleri oluturmaya ynelmektedir: bir ocuun hal ve gi diinin kt olmas veya okula gelmemesi Demia'ya gre, bata ailenin gerei syleyip sylemediinin anlalmas amacyla, komularn sorguya ekilmeleri iin bir bahane oluturmaktadr; daha sonra din dersini ve dualar bilip bil mediklerini, ocuklarn hatalarn yoketme konusunda ka rarl olup olmadklarn, ka tane yataklar olduunu ve gece leri bunlarn aile arasnda nasl paylaldn anlamak iin bizzat ebeveynler sorguya ekilecektir; ziyaret muhtemelen bir sadaka verilmesi, bir tasvirin armaan edilmesi veya ek bir yatak salanmasyla sona ermektedir1 . Hastane de ayn 5 ekilde, giderek d toplumun tbbi olarak gzetim altnda tu tulmasnn destek noktas olarak kabul edilmektedir; HtelDieu'nn 1772de yanmasndan sonra, birok kimse bu kadar hantal ve bu kadar dzensiz byk kurulularn yerine, daha kk lekli bir dizi hastanenin gemesini istemitir; bu has tanelerin ilevi mahalledeki hastalar kabul etmek, ama ayn zamanda haber toplamak, bulac olan veya olmayan hastalklar gzetim altnda tutmak, dispanserler amak, halka tasviyelerde bulunmak ve yetkilileri blgenin salk durumu hakknda bilgilendirmek olacaktr1 . 6 Disiplin usullerinin kapal kuramlardan itibaren deil de, toplum iine dalm olan denetim odaklarndan itibaren yaygnlatklar da grlmektedir. Baz dinsel gruplar, ha yr kurumlan uzun sre halk "disiplinli klma" roln oy namlardr. Kar-Reformdan Temmuz Monarisinin insanseverliine kadar olan dnemde bu cinsten giriimler artmtr; bunlar dinsel (katoliklie dndrmek ve ahlkl klmak), ekonomik (yardm ve ie sokma) veya siyasal (memnuniyet
15 Denua, s. 39*40. 16 XVIII. yzyln ikinci yansnda, orduyu gzetim merdi ve balla gzetim altnda tutan gene) ereveleme aran olarak kullanma konusunda vk d kurulm utur. XVII. yzylda daha kendisi disipline edilmek ih tiyacnda olan ordu, "disiplin getirici' olarak kavranm tr, rnek ola rak bkz., J. Servan, l Soldat ciloyen, 1780.

266

sizlik veya alkant ile mcadele etmek sz konusuydu) amal olmulardr. rnek olarak, Paris kiliselerinin hayr kurumu iin kartlan ynetmelii zikretmek yeterlidir. Kapsanan alan mahalle ve bucaklara blnmtr ve buralar kurum yeleri arasnda paylalmtr. Bunlar buralar d zenli olarak ziyaret edeceklerdir. "Kt yerlerin almasn, ttn, plaklk, kumarhane, kamusal rezalet, gnah, imansizlik ve haber aldklar dier dzensizlikleri nlemeye a lacaklardr". Aynca fakirlere kiisel ziyaretler yapacak lardr; ve haber noktalar ynetmeliklerde belirtilmitir: ko nut istikran, dualann bilinmesi, ibadete katlma, bir meslee sahip olma, ahlk (ve "fakirlie tamamen kendi hatalar so nucu dp dmedikleri"); son olarak da "evlerinde nasl davrandklar, birbirleriyle ve komularyla iyi geinip geinmedikleri, ocuklarn Tanr korkusuyla yetitirmek iin zen gsterip gstermedikleri..., ayn cinstcn byk ocuklann birlikte ve onlarla beraber yatp yatmadklar, ailelerinde ahlki serbesti iinde olup olmadklar ve zellikle de byk kzlarn martp martmadklar konusunda bilgi edinil mesi gerekmektedir. Eer bunlann evli olduklanndan kuku duyulursa, evlilik belgesi istemek gerekmektedir"1 . 7 3. D isiplin mekanizmalarnn devletletirilmesi. n gilterede toplumsal disiplin ilevlerini uzun sre, ilham larn dinden alan zel gruplar salamlardr1 ; Fransa'da bu 8 roln bir ksm himaye veya yardm kuramlarnn elinde kalmsa da, dier bir ksm -ve herhalde en nemli olanok erkenden polis aygtnn eline gemitir. Merkezi bir polis rgtlenmesi uzun bir sre ve bizzat o a yaayanlarn gzlerinde, krallk mutlaklnn en do rudan ifadesi saylmtr; hkmdar "emirlerini, verecei g revleri, niyetlerini dorudan aktaraca ve emirler ile m
17 Arsenal, MS. 2565. Bu sra numarasnn altnda, XVII. ve XV(!I. yzyllar yardm rgtlerine ilikin ok sayda ynetmelik bulunmak tadr. 18 Bkz., Radzinovvitz, The English Crimirutl Lav, 1956, c. II, s. 2(0*214.

267

hrl mektuplarn icra cdilmesiye grevlendirilecek bir g revlinin" olmasn istemitir1 . Nitekim polis komutanlklar 9 ve onlarn Paris'teki merkezleri olan genel komutanlk, daha nceden de varolan baz ilevleri -sulu takibi, kentsel gze tim, ekonomik ve siyasal denetim- stlendikten baka, bun lar nitcr ve gl bir ynetsel mekanizmaya aktarmlardn "emberden yola kan tm g ve talimat nlan genel komu tana ulamaktadrlar. Btn dzen ve uyumu reten tm teker lekleri hareket ettiren odur. Onun ynetiminin etkileri, gk cisimlerinin hareketlerinden daha iyi baka hibir eyle kyaslanamaz"20. Fakat polis bir devlet aygt biimi altnda iyi bir ekil de rgtlendiyse de, ve siyasal hkmranlk merkezine iyice balandysa da, icra ettii iktidar tipi, devreye soktuu me kanizmalar ve bunlann zerlerinde uygulad unsurlar ken dilerine zgdrler. Bu toplumsal bnyenin tamamna yayl mak zorunda olan bir aygttr ve bu yaylma yalnzca ulat d snrlan itibariyle deil, ayn zamanda kendine grev olarak ykledii ayrntlara gsterilen zenle de olmaktadr. Polisiye iktidar "hereye" ynelmek zorundadr: ancak byle olmasna ramen, kraln grlebilen ve grlemeyen bedeninin olduu gibi, devletin ve kralln tmn meydana getirme mektedir; polisiye iktidar olaylarn, eylemlerin, tavrlann, kanaatlerin -"cereyan eden herey*2 - tozudur; polisin nesnesi 1 bu "her ann eylerTdir, II. Ekaterina'nn Byk Talimname sinde2 szn ettii u "nemsiz eyleredir. Polisle birlikte, 2 en kk taneye, toplumsal bnyenin en geici olgusuna ideal olarak ulamann peinde olan bir denetimin belirsizliinin iine girilmektedir. "Yarglann ve polis subaylannn grev
19 Polis komutan birinci ktibi DuvaTin notu, Zikr., Funck-Brentano, Cataloque des manuserits de U bbtxrthique de l'Arsenal, C IX s. 1. 20 N.T. Dos Essarts, Dictionnin unioersei de pdice, 1787, s. 344, 528. 21 Sartinc'in talebi zerine, II. Ja>eph'in Paris polisine ilikin onata sorusu* n i cevap vermek zere L* Maire tarafndan kaleme alman muhtra. Bu muhtra 1870> Cazier tarafndan yaynlanmtr. de 22 nstTHction pour la riduetion d"un nouoeev code, 1769, parag. 535'e ek.

268

leri cn nemlilerinden biridir; bu grevin kapsam bir bakma belirsizdir, bunlar ancak yeteri kadar ayrntl bir inceleme* den sonra farkedilebilirler"2 : siyasal iktidann sonsuz k. 3 Ve bu iktidar icra edilebilmek iin, srekli, tketici, her yerde hazr ve nazr, hereyi grlebilir klma yeteneine sa hip olan, ama bunu kendini grlmez klma kouluyla yapan bir gzetim altnda tutma aletine sahip olmak zorundadr. Toplumsal bnyenin tm n bir alglama alan haline dntren, ehresi olmayan bir bak gibi olmaldr: heryere yerletirilmi binlere gz, hareketli ve her zaman uyank dikkatler, hiyerarik hale getirilmi upuzun bir ebeke; bu ebeke Le Maire'e gre, Paris'te dzenli crct alan 48 komser, 20 mfetti ve "gzlemciler" ile yevmiye denen "adi muh birler", yaptklar ilere gre nitelenen ihbarclar ve fahielerden olumaktadr. Ve bu kesintisiz gzlem bir rapor lar ve siciller dizisinde toplanmaldr; XVNI. yzyln tm boyunca polise ilikin muazzam bir metin yn, karmak bir belgesel rgtlenme sayesinde toplumu kaplamaya ynel mitir24. Ve adli veya ynetsel yaz yntemlerinin tersine, po liste kayda geenler hal ve gidiler, tutumlar, potansiyeller, kukular olmutur -bireylerin davranla-nnn srekli olarak hesaba katlmas-. Oysa bu polis denetiminin tamamen "kraln elinde" olsa bile, tek bir ynde ilemediini farketmek gerekmektedir. Fiili olarak ifte girili bir sistem sz konusudur: adli aygt atlayarak, kraln dorudan isteklerine cevap vermek zorun dadr; ama ayn zamanda alttan gelen taleplere de cevap verme durumundadr; uzun sre ezici ounluklan itibariyle kraln keyfiliinin simgesi olan ve tutuklama uygulamasn siyasal olarak deersiz hale getiren mahut mhrl mektup lar, aslnda retmen, yerel ckbir, mahalle halk, mahalle papazlan tarafndan talep edilmekteydiler; ve bunlann kos
23 N. Ddamarc, T raili de la polie, 1705, sahife numarasz nsz. 24 XVIII. yzyldaki polis sicilleri haknda, M. Chassaigne, Le Lieuteruni gtrUrole de polie. 1906'ya bavurulabilir.

269

koca bir alt sululuk alannn -bu alan dzensizlik, alkant, itaatsizlik, kt davran tarafndan oluturulmaktadr- bir kapatma ile yaptrma tabi tutulmas gibi bir ilevleri bulun maktayd; Ladoux "gzetimsizlikten kaynaklanan sular adn verdii bu alt sululuk alann, mimari bakmdan m kemmel olan kentinden kovmak istiyordu. Sonu olarak, XVIII. yzyl polisi sulularn takibinde adaletin yardmcs olma ve komplolarn, muhalefet hareketlerinin veya isyanlann siyasal denetim aleti olma rolne bir de disiplinsel bir ilev ilve etmitir. Bu karmak bir ilevdir, nk kraln mutlak iktidarn, toplumun iine dalm kk ikitdar mer cilerine balamaktadr; nk bu eitli kapal disiplin bu rumlarnn (atelyeler, ordular, okullar) arasna, onlann m dahale edemedikleri yerlerde etki edecek olan arac bir e bekeyi yaymaktadr; bu arac ebeke kendi iinde balan tldr ve silahl gcnden gvence almaktadr: doku ara lam a kadar szan disiplin ve meta-disiplin. Hkmdar bil ge bir polis aralyla, halk dzene ve itaate altrmak tadr23. Polis aygtnn XVIII. yzyldaki rgtlenmesi, devletin boyutlarna ulaan bir disiplin genellemesini benimsemekte dir. Krallk iktidarnn iindeki dzenli adalet uygulama larn aan hereye ok ak bir ekilde bal olmasna ra men, polisin adli iktidann yeniden dzenleniine neden mini mum bir deiiklikle direnebildii; ve ona neden -ve bugne varana kadar- kendi ayncalklann giderek artan bir ekil de dayatabildii anlalmaktadr; bunun byle olmasnn ne deni hi kukusuz, polisin onun dnyevi kolu olmasndan kay naklanmaktadr; ama ayn zamanda bunun bir nedeni de, poli sin kapsam ve mekanizmalan itibariyle adli kurumdan daha ok. disipline dayal bir toplumla btnleebilir nitelikte ol masdr. Fakat disiplinsel ilevlerin devletin bir aygt ta rafndan, bir kerede ebediyen geerli olmak zere msadere
25 E. de Vattd, U Droit des geni, 1768, s. 162.

270

edilerek zmlendiini sanmak doru olmayacaktr. "Disiplin" ne bir kurumla, ne de bir aygtla zdelee bilir: o bir iktidar tipi, iktidan icra etmenin bir tarz olup, koskoca bir aletler, teknikler, usuller, uygulama dzeyleri, hedefler btn iermektedir; o bir iktidar "fizii" veya anatomisi"dir, o bir teknolojidir. Ve "uzmanlam" kurum lar tarafndan (hapishaneler veya XIX. yzyln tslahaneleri) veya ondan belli bir amaca ulamak zere esas ara olarak yararlanan kurumlar (eitim kurumlan, hastaneler) veya i iktidar mekanizmalann glendirmenin veya yeni den rgtlemenin aracn onda bular, eskiden beri varolan merciler (esas olarak ebeveyn-ocuklar hcresi iindeki aile ii ilikilerin, ta klasik adan beri disiplin sorunu asndan aileyi normal ve anormalin ayncalkl ortaya k yeri ha line getiren okulsa), asker, sonra tbbi, psikiyatrik, psikolo jik d emalan zmleyerek, nasl "disiplinli" hale geldik lerini birgn gstermek gerekmektedir); veyahut disiplini kendi i ileyi ilkeleri haline getiren aygtlar (ynetim ay gtnn Napol6on dneminden itibaren disiplinli klnmas), veyahut da son olarak, disiplini bir toplum dzeyinde egemen klma konusunda tek deil de, ncelikli bir ileve sahip olan devlet aygttan (polis) tarafndan yklenilebilir. yleyse sonu olarak, bir cins toplumsal "karantina" olan kapal disiplinlerden, "Panopticon tarz"nn sonsuza kadar genelletirilebilir mekanizmalarna kadar giden disiplinsel bir toplumun oluumundan sz edilebilir. Bunun nedeni, ikti darn disipline dayal tarznn dier hepsini ikme etmi ol mas deil de; bu tarzn bazen onlan devre d brakarak, ama onlara arac olarak hizmet ederek, onlan birbirlerine balayarak ve zellikle de iktidann etkilerinin en kk ve en uzak unsurlara kadar tanmalanna olanak salayarak dierlerinin arasna szm olmasdr. Bu tarz iktidar iliki lerinin ok kk kesirler halindeki datmn sala maktadr.
271

Benthamdan birka yl sonra julius bu toplumun doum belgesini kaleme almaktayd26. Panopticon ilkesinden sz ederken, burada mimari bir dehadan daha fazla birey bulun duunu sylemekteydi: "insan zihninin tarihi'* iinde bir olay. Bu, grnte teknik bir soruna getirilen bir zmden baka birey deildir, ama bir toplum tipinin btn onun boyunca resmolmaktadr. Antikite bir gsteri toplumu olmutur. "Az sayda nesnenin denetlenmesini ok sayda insan iin mmkn klmak": bu probleme tapmaklarn, tiyatrolarn ve sirklerin mimarisi cevap vermekteydi. Bayramlarn younluu, duyum sal yaknlk, gsteri ile kamusal hayata egemen olmaktay dlar. Kann akt bu ayinsel oluumlarda, toplum yeniden g kazanmakta ve bir an iin tek bir byk beden halinde olumaktayd. Klasik a sorunu tersine evirmitir: "byk bir kalabaln anlk grnn az sayda kiiye, hatta tek bir kiiye salamak". Balca unnsurlannn artk ccmaat ve kamusal hayat deil de, bir yandan zel bireylerin, dier yandan da devletin olduu bir toplumda, ilikiler ancak gs terinin tamamen tersi olan bir biim iinde ayarlanabilecckcrdir: "Bu ilikilerin garantilerini artrma ve gelitirme ii, ayn anda byk bir insan kalabaln gzetim altnda tut maya ynelik binalarn yapm ve dalmn bu byk ama iin kullanmak ve bu amaca ynelmek zere modem aa, dev letin srekli etkisine, bu devletin toplumsal hayatn btn ay rntlarna ve btn ilikilerine hergn daha da artan mda halesine tahsis edilmitir". julius, Benthamn teknik bir program olarak tasvir ettii eyi, gereklemi bir tarihsel sremi gibi okumaktayd. Bi zim toplumumuz gsteri deil, gzetim toplumudur; imgeler yzeyinin altnda, bedenler derinlemesine bir ekilde kua tlmaktadrlar; mbadelelerin byk soyutlamasnn arkasn da, yararl glerin titiz ve somut bir ekilde terbiye edilme leri srmektedir; iletiim akmlan bilginin ylmasnn ve
26 N.l I. Julius, Lecms sur les prisons, Fra. evv 1831,1, s. 384-386.

272

merkezilemesinin destekleridir; iaretler oyunu iktidann demir atmalarn tanmlamaktadr; bireyin gzel btnl bizim toplumsal dzenimiz tarafndan sakatlanm, bask al tna alnm, bozulmu deildir, ama birey bu dzende, b tncl bir gler ve bedenler taktiine gre, titizlikle imal edilmitir. Sandmzdan ok daha az Yunanlyz. Ne tiyat ro basamakla nnn, no de sahnenin zerindeyiz; bizzat ynlen dirdiimiz -nk onun bir arkyz- onun ikitdar etkileri ta rafndan kuatlm olarak, Panopticon makinesinin iinde yiz. Napol6on kiisinin tarihsel mitoloji iindeki neminin kkenlerinden biri herhalde burada bulunmaktadr: bu kii hkmranln monarik ve ayinsel icrasyla, belirsiz disipli nin hiyerarik ve srekli icrasnn kesime noktasndadr. Ne kadar kk olursa olsun, hibir ayrntnn gznden kama dan, tek bir bakla da doru taan kiidir: "imparatorluun hibir kesiminin gzetiminden yoksun kalmadn, hibir suun, hibir cinayetin, hibir ihlalin takipsiz kalmamak zo runda olduunu, ve dahinin hereyi aydnlatan baknn, hibir ayrntnn gznden kamadan, bu devasa makinenin tmn kapladn farkcdebilirsiniz"27. Disiplinsel toplum tam serpilme dneminde bile, mparatorla birlikte hl eski gsteri iktidar grntsn almaktadr. Ayn anda hem eski tac gayrimeru olarak ele geiren, hem de yeni bir devleti rgtleyen monark olarak, hkmranln btn debdebesinin, iktidann zorunlu olarak seyirlik olan davurumlannn, g zetimin gndelik icras iinde, birbirleriyle kesien baklann dikkatinin ksa bir sre sonra kartal gibi gnei de gereksiz klacak olan bir Panopticon uygulamas iinde teker teker sndkleri upuzun sreci simgesel ve sonuncu bir biim altnda biraraya toplamtr.

27 J.B. Treithard, M otifi du code d'instruction eriminelte, 1806, s. 14.

273

D is ip lin c i toplumun oluumu, ilerinde yer a ld baz

geni apl tarihsel srelere gnderme yapmaktadr: ekono mik, hukuki-siyasal, son olarak da bilimsel sreler. 1. Btnsel bir ekilde, disiplinlerin insani eitlilii dzene sokmay salamaya ynelik teknikler olduklar sy lenebilir. Burada aslnda hibir istisnai, hatta karakteristik yan yoktur: her iktidar sisteminin karsna ayn sorun k maktadr: iktidann icra ediliini mmkn olduunca az mas rafl klmak (ekonomik olarak, yol at daha dk harca mayla; siyasal olarak, ar ball, de dk lekte y nelik olmas, nisbi grnmezlii, yol at dk direnle); bu toplumsa) iktidann etkilerinin maksimum younluklarna kmalarn ve hibir baarszlk veya boluk olmakszn, mmkn olduunca uzaa yaylmasn salamak; son olarak da, iktidann bu "ekonomik" bymesiyle, ilerinde icra edil dii aygtlarn verimliliini (ister pedagojik, askeri, endst riyel, isterse tbbi aygtlar olsun) birbirlerine balamak; k sacas ayn anda sistemin tm unsurlannn itaatkarln ve yarann artrmak. Disiplinlerin bu l hedefi iyi bilinen ta rihsel bir konjonktre cevap vermektedir. Bir yandan XVIII. yzyldaki byk nfus art sz konusudur: yzer gezer n fusta oalma (disiplinin ilk amalarndan biri sabitletir mektir; gebelik-kant bir sretir); denetlenmesi veya maniple edilmesi sz konusu olan gruplann niceliksel lekle rinin deimesi (okullu nfus, herhalde hastanelerdeki nfus gibi, XVII. yzyln bandan Fransz Devriminin arefesine kadarki sre iinde artmtr; ordu XVIII. yzyln sonunda, bar zamannda 200.000dcn fazla bir mevcuda sahipti). Kon jonktrn dier vehesi, giderek daha yaygn ve karmak ha le gelen retim aygtnn bymesidir, ayn zamanda giderek daha da maliyetli hale gelen bu aygtn retkenliini artr mak sz konusudur. Disiplin usullerinin gelimesi bu iki srece veya daha dorusu, bunlann arasndaki korelasyonu uyarla ma ihtiyacna cevap vermektedir. Ne feodal iktidarn tortusal biimleri, ne ynetsel monarinin yaplan, ne de bunlann
274

hepsinin birlikte oluturduklar dengesiz i ie gemilik bu rol oynama yeteneine sahiptir: bunlar bu rol oynama konu sunda, kendi ebekelerinin boluklar brakan ve dzensiz ya ylmasndan, ou zaman almal olan ileyilerinden, ama zellikle, burada icra edilen iktidann "masrafl karakterin den tr engellenmektedirler. Birok bakmdan masrafldr: nk hzineye dorudan doruya pahalya malolmaktadr, nk grevlerin ve iltizamlann satlk olmas sistemi halkn zerine dolayl olarak, ama ok ar bir ekilde kmektedir; nk karlat direnler onu srekli bir kendini glen dirme denemesinin iine srklemektedir, nk esas olarak el koymalar (krallk mliyesinin, senyrlklerin, kilise makamlannn para veya rne el koymalar; angaryalar veya askere almalar, serserilerin kapatlmas veya srgn edilme si yoluyla insanlara veya zamana el konulmas) yoluyla i grmektedir. Disiplinlerin gelimesi, tamamen baka bir eko nomiden kaynaklanan temel iktidar tekniklerinin ortaya k malarn vurgulamaktadr: "karsama" olarak gelmek ye rine, aygtlarn retken etkinliiyle, bu etkinliin gelimesiy le ieriden btnleen iktidar mekanizmalar. ktidar eko nomisini yneten eski "el koyma-iddet" ilkesinin yerine, dis iplinler "yumuaklk-retim-kr" ilkesini ikme etmilerdir. Bunlar, insanlann oulluunun ve retim aralannn oal masnn (ve bundan yalnzca asl "retimci deil, ayn zaman da okuldak: bilgi ve beceri retimini, hastanelerdeki salk retimini, ordu ile tahripkr g retimini de anlamak gere kir) bu ilkeye gre birbirlerine uydurulmalarn mmkn klan teknikler olarak kabul edilmelidirler. Bu birbirine uydurma iinde disiplin, eski iktidar ekono misinin fazla donanml olmad konulardaki belli sayda problemi zmek zorundadr. Kitle olgularnn yaraszlT'm azaltabilir bir oulluun iinde, onu bir birimden da ha az ele gelir hale getiren eyi kltebilir; bu unsurlann herbirinin ve onlann toplamnn kullanlmasna kar koyan eyi kltebilir; onda saynn avantajn ortadan kaldrma
275

tehlikesini tayan hereyi kltebilir; ite disiplin bu ndcnden tr sabitletirmektedir; hareketleri durdurmakta veya ayarlamaktadr; karklktan, belirsiz dolamlar zerindeki bitiik birikmeleri, hesapl kitapl datmlar zmektedir. Ayn zamanda, bizzat rgtl bir oulluun ku rulmasndan itibaren oluan tm glere de egemen olmak zo rundadr; buradan doan ve ona egemen olmak isteyen iktida ra diren gsteren kar-iktidann etkilerini krmak zorunda dr: alkantlar, isyanlar, kendiliinden ortaya kan rgt lenmeler, birlikler, yani yatay bitimelerden kaynaklanabi lecek herey. Disiplinlerin blmlere ayrma ve dikmelik usullerini kullanmalar, ayn dzlemdeki farkl unsurlarn arasna mmkn olduunca sk ayrmlar getirmeleri, sk hiyerarik ebekeleri tanmlamalar, ksacas oulluun her unsurunun tekil yarann da artrmak zorundadrlar, ama bunu en hzl ve en az maliyetli aralarla salamak, yani oul luu bu gelimenin arac olarak kullanmak zorundadrlar: buna bal olarak, bedenlerden maksimum zaman ve gc e kip almak zere, zaman kullanm, ortaklaa terbiye etme, altrmalar, ayn zamanda hem btncl, hem de ayrntl gzetim altnda tutma gibi btnsel yntemler kullanl maktadr. stelik disiplinlerin oulluklara zg olan ya rarl etkisini artrmalar ve bunlann herbirini, unsurlarnn basit toplamndan daha yararl klmas da gerekmektedir: disiplinler ite oulun yararlanlabilir etkilerini artrmak iin datm, bedenlerin, jestlerin ve ritmlerin karlkl uyar- , lanmas, kapasite farkhlatnlmas, aralara ve devlere gre karlkl egdm taktikleri tanmlamaktadr. Niha yet disiplin iktidar ilikilerini oulluun zerinde deil, biz zat onun dokusunun iinde oyuna sokmaktadr ve bu ii olabil diince gizli, bu oulluklann dier ilevleriyle olabildiince eklemlemi ve ayn zamanda olabildiince az masrafl bir ekilde yapmaktadr: buna, hiyerarik gzetim, srekli ka yt, kesintisiz yarglama ve tasnif gibi, oullukla birlikte genileyen -ve onlan askeri dzene sokan- anonim iktidann
276

aratan cevap vermektedirler. Sonu olarak, kendini onu icra edenlerin parlaklyla da vuran bir iktidann yerine, zerlerinde icra edildiklerine ynelik olarak kendini sinsice nesnelletiren bir iktidan geirmek; hkmdarln debdebeli iaretlerini seferber etmek yerine, bu rerlerinde icra edildii kiilere dair bir bilgi oluturmak. Disiplinler tek kelimeyle, oulluklarn yararl byklnn, tam da onlan yararl klmak iin onlan ynetme durumunda olan iktidann sakncalann azaltarak artrmaya olanak veren minik teknik icatlann btndr. ster bir atelye veya bir ulus, isterse bir ordu veya bir okul olsun, birinden dierine olan iliki lehte oldu unda disiplin eiine ulaan bir oulluk sz konusudur. Batnn ekonomik kalk sermaye birikimine olanak ve ren srelerle baladysa, herhalde insanlann birikimini y^ netme konusundaki yntemlerin de, geleneksel, ayinsel, ma liyeti yksek, iddetli ve ksa bir sre sonra kullanlamaz hale gelecek olan iktidar biimlerine kar siyasal bir kal ka izin verdii sylenebilir; btn bu eski iktidar biimleri, tabi klmaya ynelik ince ve hesapl bir teknoloji tarafndan devre d braklmlardr. nsan birikimi ve sermaye biriki mi gibi iki sre fiili durumda birbirlerinden aynlmaz nite liktedirler; eer hem insanlan besleyecek, hem de onlardan yrdrlanacak bir retim aygtnn gelimesi olmasayd, in sanlann birikimi sorununu zmek mmkn olamazd; bunun tersine insanlann birikimli oulluunu yararl klan teknik ler de, sermaye birikimi hareketine ivme vermektedirler. Daha az genel bir dzeyde, retim aygtndaki teknolojik s ramalar, iblm ve disiplin usullerinin yorulmalan, ara larnda ok sk bir ilikiler btnne sahip olmulardr28. BunUnn her ikisi de dierini mmkn ve gerekli klm; bunlann her ikisi de dierine mek olmutur. Disiplinsel piramid, iinde aytnmn, egdmn ve grev denetiminin daya tldktan ve etkin klndklar kk iktidar hcresini olu
28 Bkz. K. Marx, Le Capital, Kitap I, 4. bl.. aynm XIII. Ve F. Guerry de D. D d e u k n ok ilgin zmlemeleri, U Corj pmduetif, 1973.

277

turmutur; vc zamann, bedenin jest ve glerinin analitik ola rak erevelenmesi, tabi klnacak gruplardan retim meka nizmalarna kolaylkla aktarlabilen ilevsel bir ema olu turmutur; askeri yntemlerin kitlesel olarak endstriyel r gtlenmenin zerine yanstlmas, iblmnn bu iktidar e malarndan hareketle biimlcndirilmcsine model oluturmu tur. Fakat bunun karlnda, retim srccinin teknik zm lenmesi, "meknsal" ayrmas, grevi bunu salamak olan emek gcnn zerine yanstlmtr: bireysel glerin bir letirildii vc bu sayede hacminin artrld bu disiplin ma kinelerinin kurulmas, bu yanstmann sonucudur. Disiplinin bedeni gcn en dk maliyetle "siyasal" g olarak kltld vc yararl g olarak maksimuma kartld niter teknik sre olduunu bildirelim. Kapitalist bir ekonominin gelimesi; genel formlleri, glerin ve bedenlerin tabi kln ma usulleri, tek kelimeyle "siyasal anatom inin siyasal re jimler, ek eitli aygtlar vc kurumlar boyunca devreye sokulabildii disiplinsel iktidarn kendine zg tarzn davet etmitir. 2. ktidarn Panopticon tarz -yer ald temel, teknik, mtevaz olarak fizik dzeyde- bir toplumun byk hukukisiyasal yaplarnn dorudan bamls olmad gibi, onlarn dolaysz uzants da deildir, ama gene de tamamen bamsz deildir. Burjuvazinin tarihsel olarak, XVIII. yzyl boyunca siyasal olarak egemen snf olmasna yol aan sre, anlalr, yasa) hkmlere balanm, biimsel olarak eitliki bir hu kuki erevenin yerleik hale gelmesinin arkasnda vc parla menter vc temsili tipten bir rejimin rgtlenmesi srecinin iin de kendini gvenceye almtr. Fakat disiplinsel dzeneklerin gelimesi ve genellemesi, bu srelerin karanlk olan dier cephesini meydan?, getirmitir. lke olarak eitliki bir hak lar sistemini garanti eden genel hukuki biim, bu kk, gn delik ve fizik mekanizmalar tarafndan, disiplinlerin olu turduktan, esas olarak eitsizliki ve simetrisiz olan bu mikro-iktidar sistemleri tarafndan snrlandrlmaktadr. Ve
278

temsili sistem biimsel olarak, egemenliin temel makamnn dorudan veya dolayl olarak, aracl veya aracsz olarak herkesin iradesi olmasna izin vermekteyse de, disiplinler ta banda glerin ve bedenlerin tabi klnmalarnn garantisini oluturmaktaydlar. Gerek ve bedeni disiplinler, biimsel ve hukuki zgrlklerin bodrum katn meydana getirmilerdir. Szleme istenildii kadar hukuk ile siyasal iktidarn ideal temeli olarak dnlsn; Panopticon tarz bask altna al mann evrensel lekte yaygnlam bask altna almann teknik usuln meydana getirmekteydi. Kendine salad biimsel erevelerin tersine, fiili iktidar mekanizmalarn iletebilmek iin, toplumun hukuki yaplarn derinlemesine ilemeye hi ara vermemitir, zgrlkleri kefeden "Aydtnlanma a", disiplinleri de kefetmitir. Disiplinler grnte, bir alt-hukuktan baka birey olu turmamaktadrlar. Bunlar hukuk tarafndan tanmlanan te kil varolular, genel biimleri, sonsuz kesirli dzeylere ka dar ulatryora benzemektedirler; veyahut bireylerin bu ge nel taleplerle btnlemelerine olanak veren raklk biimlen gibi gzkmektedirler. Ayn hukuk tipini, onun leini dei tirerek vc onu giderek daha hogrl olarak devam ettire ceklerdir. Ama disiplinlerde daha ok bir cins hukuk-kartn grmek gerekmektedir. Disiplinlerin belirgin rolleri, alamaz simetrisizlikler getirmek ve karklklar dar atmaktr, ncelikle nk, disiplin bireyler arasnda, szle meye dayal zorunluktan tamamen farkl bir zorlama ilikisi olan "zel bir ba kurmaktadr; bir disiplinin kabul bir szlemeyle hkme balanm olabilir; dayatlma biimi, ilettii mekanizmalar, bazlarnn dierlerine kar tersine dndrlemez tabiyeti, hep ayn tarafta sabitlemi olan "daha fazla iktidar", ortaklaa dzenleme karsnda eitli "ortaklarn konumlarnn eitsizlii disiplin ba ile szle meye dayal ba zttatrmakta vc bu szleme bann ierik olarak bir disiplin mekanizmasna sahip olduu andan itiba ren, o szlemenin ihlaline olanak vermektedir. rnein ne
279

kadar ok sayda gerek usuln, i szlemesi konusundaki hu kuki kurguyu saptrdklar bilinmektedir: atelye disiplini en az nem tayan ey deildir. stelik, hukuk sistemleri hukuk znelerini evrensel llere gre nitelerlerken; disiplinler karakterize etmekte, snflandrmakta, zelletirmektedirler; disiplinler bir lek boyunca datm yapmakta, bir l bo yunca paylatrmakta, bireyleri birbirlerine nazaran hiye rarik hale getirmekte vc limitte bunlar dan atmakta ve ya geersiz saymaktadr. Disiplinler her halkrda denetim lerini yerine getirdikleri ve iktidarlarnn simetrisizliini egemen kldklar zaman ve mekn iinde, hukuu hibir za man tam olmayan, ama hibir zaman iptal de edilmeyen bir ekilde askya almaktadrlar. Disiplin kendi mekanizmas iinde ne kadar kurall ve kurumsal olursa olsun, gene de bir "kar-hukuk'tur. Ve modern toplumun evrensel hukua ba ll iktidarn kullanlmasnn snrlarn saptyora benzi yorsa da, heryere yaylm olan Panopticon tipi gzetimi, bu iktidann iinde hem devasa, hem de minik olan vc iktidann simetrisizliini destekleyen, glendiren, artran ve ona izil mi olan snrlan bouna hale getiren bir mekanizmay, hukuunkinin tersi ynde iletmektedir. Minicik disiplinler, her gn uygulanan Panopticon tipi gzetimler, byk siyasal ay gtlarn vc mcadelelerin iyice altnda yer alabilirler. Bunlar modern toplumlarn soy zinciri iinde, onlan kateden snf egemenliiyle birlikte, iktidann ona uygun olarak yeniden datld hukuk kurallarnn siyasal karl olmulardr. Kk disiplin usullerine, bunlar tarafndan icad edilmi olan kk kurnazlklara veya ona itiraf edilebilir bir ehre veren bilgilere ok uzun zamandan beri verilen nem, hi kukusuz buradan kaynaklanmaktadr; aslnda iktidar ilikilerini her yerde ve kesin olarak dengesizletirmeye ynelik mekaniz malar olmalarna ramen, bunlann bizzat toplumun temelleri arasnda yer aldklarna dair iddia buradan kaynaklanmak tadr; aslnda fizik-siyasal bir teknikler demeti olmalarna ramen, onlar her tr ahlkn mtevaz, ama somut temeli
280

olarak kabul ettirmeye ynelik inat buradan kaynaklanmak tadr. Ve yasal cezalar sorununa geri dnmek zere, hapishane nin kendine elik eden btn slah edici teknolojisiyle birlikte buraya yerletirilmesi gerekmektedir: yasalatnim ceza landrma iktidarnn bkld noktada, disiplinsel olarak gzetim altnda tutma iktidarnn bulunduu yerde; yasalarn evrensel cezalarnn baz ve hep ayn bireylere semeci olarak uygulandklar yerde; hukuk znesinin ceza yoluyla yeniden nitelendirilmesinin sulunun yararl bir ekilde terbiye edil mesi haline geldii noktada; hukuun tersine dnerek kendi dna kt ve kar-hukuun hukuki biimlerin fiili vc ku rumsallam ierii haline geldii noktada. Bu durumda ce zalandrma iktidarn genelletiren artk her hukuk znesin deki evrensel bilin deil de, Panopticon usullerinin kurala balanm bir ekilde yaygnlamasdr, bunlarn sonsuza ka dar sklatnlm dokulardr. 3. Teker teker ele alndklarnda, bu usullerin ounun arkasnda uzun birer tarih vardr. Fakat XVIII. yzyldaki yenilik noktas, bunlarn birleerek ve genelleerek bilgi olu umun ve iktidar artrmn dairesel bir srece gre dzenli olarak glendirdikleri noktaya ulamalardr. Disiplinler artk "teknolojik" eii amlardr, nce hastane, sonra okul, daha da sonra atelye disiplinler tarafndan yalnzca "dzene sokulmak'la kalmamlar, ayn zamanda onlarn sayesinde, btn nesnelletirme mekanizmalarnn oralarda tabi klma aralar olarak deer kazandklar vc btn iktidar artla rnn oralarda mmkn bilgi edinmelere olanak verdii ay gtlar haline gelmilerdir; ite klinik tp, psikiyatri, ocuk psikolojisi, almann rasyonelletirilmesi ancak teknolojik sistemlere zg bu badan itibaren ve disiplin unsurunun iinde oluabilmilerdir. Demek ki ifte bir sre sz konusudur: ikti dar ilikilerinin bir incelemesinden itibaren epistemolojik ki litlenmenin zlmesi; yeni bilgilerin oluumu ve birikimi sayesinde iktidar etkilerinin artmas.
281

Disiplinse! yntemlerin genilemesi geni bir tarihsel s recin iinde yer almaktadr: aa yukan ayn dnemde dier birok teknolojinin -tarmsal, endstriyel, ekonomik- daha gelimeleri. Ama unu kabul etmek gerekir: maden endstri lerinin, domakta olan kimyann, ulusal muhasebe yntem lerinin, yksek frnlarn veya buhar makinesinin yannda, Panopticon tarz pek itibar bulamamtr. O yalnzca garip bir kk topya, kt bir d olarak kabul edilmektedir -bi raz da sanki Bentham, tpk Phahnstcrc'in Panopticon bii mine sahip olduu bir polis toplumunun Fouriersiymiesine-. Oysa burada ok gerek bir teknolojinin, bireyler teknolojisinin soyut forml yer almaktayd. Bu konuda ok az methiye ya plm olmasnn birok nedeni bulunmaktayd: bunlann en aikr olan, yol at sylevlerin akademik tasnifler dn da, bilim statsne ulamam olmasdr, ama bu nedenlerin en gerek olan hi kukusuz, devreye soktuu ve artmasna ola nak verdii iktidarn, insanlarn birbirlerinin zerinde icra ettikleri dolaysz ve fizik bir iktidar olmasdr. an olma yan bir van noktas iin, itiraf edilmesi g bir kken. Fakat disiplinsel usulleri buhar makinesi veya Amici mikroskopu gibi keiflerle karlatrmak hakszlk olacaktr. Bunlar ok daha azdrlar; vc ancak bir bakma da ok daha fazladrlar. Eer tarihsel bir edeerlilik veya cn azndan bir kyaslama noktas bulunmak istenirse, bu daha ok "engizisyon" teknii ynnde olacaktr. XVIII. yzyl, herhalde biraz Orta an adli sorutur may icad etmesine benzer bir ekilde, disiplin ve snav (mu ayene) tekniklerini icad etmitir. Eski mali ve ynetsel tek nik olan soruturma usul, zellikle XII. ve XIII. yzyllarda Kilise'nin yeniden rgtlenmesi ve prens devletlerinin geni lemesiyle birlikte gelimitir. Bilinen geniliiyle Kilise mahkemelerinin itihadnn iine katlmas bu tarihlerde olmu, daha sonra laik saraylara da dahil olmutur. Farkedilen veya tanklk edilen bir gerein otoriter aratrlmas olarak soruturma, bylcce yemin, adli snama, adli dello,*
282

Tanr yargs veya zel kiiler arasndaki uzlama gibi eski usullerle ztlamaktayd. Soruturma, gerei belli sayda ku rala bal teknikler araclyla belirleme hakkn kendi zerine alan egemen iktidard. Oysa, soruturma o zamandan bu yana Bat adaletiyle btnletiyse de, onun ne siyasal kkenini, ne devletlerin douuyla olan ban, ne de daha sonraki sapmasn ve bilgi oluumundaki roln unutmamak gerekir. Nitekim soruturma, ampirik bilimlerin kurulmas iin hi kukusuz ilkel, ama temelli bir para olmutur; Orta an sonunda kilidinin ok abuk ald bilinen u deneysel bilginin hukuki-siyasal matrisi olmutur. Matematiin Eski Yunanda l tekniklerinden doduu herhalde dorudur; doa bilimleri her halkrda bir ksmlar itibariyle, Orta an sonunda soruturma uygulamalarndan domulardr. Dnya ilerini kaplayan ve onlar "olgular farkeden, tasvir eden ve belirleyen belirsiz bir sylemin dzenlenii iine kaydeden byk ampirik bilgi (ve bu Bat dnyasntn bu ayn dnyann ekonomik ve siyasal fethine giritii srada olmak tadr), hi kukusuz ilemsel rneini Engizisyon da bulmak tadr -yakn tarihli yumuaklmzn belleimizin karan lklarna yerletirdii bu muazzam icad-. te yandan, bu siyasal-hukuki, ynetsel vc adli, dinsel ve laik soruturma doa bilimleri iin her ne olduysa, disiplinsel zmleme de insan bilimleri iin yle olmutur. "Insanlmz n karla rnda bir yzyldan beri bylendii bu bilimlerin teknik mat risleri, disiplinlerin ve bunlarn yaptklar aratrmalarn kl krk yaran ve ktlkten holanan titizlikleri iinde yer almaktadr. Disiplinler ve onlarn giritikleri aratrmalar psikiyatri, pedagoji, kriminoloji ve birok dier garip bilgi iin herhalde, soruturmann korkun gc hayvanlara, bitki lere veya yerkreye ilikin sakin bilgilere ynelik olarak her ne olduysa, yle olmutur. Baka iktidar, baka bilgi. Yasa ve devlet adam Bacon klasik an eiinde, ampirik bilimler iin bir soruturma metodolojisi kurmaya almtr. Acaba ayn ii insan bilimleri iin hangi Byk Gzetmen yapa283

aktr? Tabii bunun mmkn olabilmesi kouluyla. nk, soruturmann ampirik bilimler iin bir teknik haline gelir ken, tarihsel olarak kk salm olduu engisizyon usullerinden koptuu doruysa da, smav onu oluturmu olan disiplinse) ik tidara ok daha yakn olarak kalmtr. Hl ve hep disip linlerin isel paralarndan biridir. Psikiyatri, psikoloji gibi bilimlerle btnleirken, tabii ki speklatif bir saflamadan gemie benzemektedir. Ve nitekim, testler, syleiler, rpor tajlar, fikir almalar biiminde, disiplin mekanizmalarnn grnte yenilendikleri grlmektedir. Okul psikolojisi okul daki katlklar dzeltmeyi stlenmitir; tpk tbbi veya psikiyatrik grmenin alma disiplininin etkilerini dzelt meyi stlenmi olmas gibi. Ama burada yanlgya dmemek gerekir: bu teknikler bireyleri bir disiplin merciinden baka birine gndermekten baka birey yapmamaktadrlar ve her disipline zg olan iktidar-bilgi emasnn younlatrlm veya biimselletirilmi bir ekil altnda yeniden retmekte dirler29. Doa bilimlerine yer aan byk soruturma siyasalhukuki modelinden kopmutur; buna karlk snav hep disip linsel teknolojinin iinde kalmtr. Orta ada soruturma usul kendini, eski ithama dayal adalete dayatmtr, ama bunu yukardan gelen bir sre iin de yapmtr. Disiplinsel teknik ise, hl engizisyon tipinde ki ilkesi iinde kalmay srdrmekte olan bir ceza adaletini sinsice ve sanki alttan alta istila etmitir. Modem ceza uygu lamasn karakterize eden btn byk sapma hareketleri -sulunun suunun arkasnda bir sorun haline getirilmesi, bir slah olmas istenilen ceza verme kaygs, bir tedavi, bir nor malletirme, yarglama eylemini bireyi lt, deerlen dirdii, tehis koyduu, iyiletirdii, dntrd kabul edi len eitli merciler arasnda paylatrmak-, btn bunlar di sipline ynelik snavn adli engizisyona nfuz ettiini ele ver mektedirler.
29 Bu konuda bkz., Miehcl Tort, O J., 1974.

284

Artk kendini cezai adalete onun uygulama noktas, onun "yararl" mesnesi olarak dayatan, kraln bedenine kar diki len sulunun bedeni olmayacaktr ideal bir szlemenin znesi de olmayacaktr; bunun yerine disiplinsel birey olacaktr. Ceza adaletinin Eski Rejimdeki en u noktas kral katilinin sdnsuza kadar paralanmasyd: en gl iktidann, tam ola rak tahrip edilmesinin suu gerei iinde parlak bir ekilde yanstan en byk sulunun 2erindc da vurulmalyd. Bugn ceza sisteminin ideal noktas, belirsiz disiplin olacaktr: sonu olmayan bir sorgulama, titiz ve giderek daha analitik hale gplen bir gzlem iinde sonsuza kadar srecek bir soruturma, ayn zamanda asla kapanmayan bir dosyann oluturulmas da olacak bir yarglama, bir incelemenin inat merakna do lanm olacak olan bir cezann hesapl yumuakl, ayn anda hem ulalamaz bir lee gre bir sapmann srekli l lmesi, hem de ona ancak sonsuzda ulamaya zorlayan asimtotik bir hareket olacak olan bir usul. Azap ektirme, engizis yon tarafndan emredilen bir usul mantken sona erdirmekte dir. "Gzlem altna almak, disiplinsel yntemler ve ince leme usulleri tarafndan istila edilmi olan bir adaletin doal uzantlar olmaktadrlar. Blmlere ayrlm kronolojisi, so runlu almas, gzetim altnda tutma ve kaydetme mercile ri, yargcn uzants olan ve onun grevlerini artran normal letirme hocalaryla, hcrelerden oluan hapishanenin mo dem cezalandrmann arac olmasnda alacak bir ey yok tur. Eer hapishane fabrikalara, okullara, klalara benzi yorsa ve bunlann da hepsi hapishaneye benziyorsa, bunda alacak bir yan yoktur.

285

IV

HAPSHANE

BRNC AYIRIM

EKSKSZ VE KATI KURUMLARA DAR

Hapishane, onu douran tarih olarak yeni Kanunlar gs terildiinde sylenildiinden ok daha eskidir. Biim-hapishane, ceza yasalarndaki sistematik kullanmdan daha nce varolmutur. Bireyleri datma tabi tutmak, onlan sabitle* tirmek ve mekn iinde paylatrmak, tasnif etmek, onlardan en fazla zaman ve en fazla gc ekip almak, srekli hareket lerini kodlamak, onlan hibir boluu olmayan bir grnrlk iinde tutmak, onlarn etrafnda koskoca bir gzlem, kayt ve notlandrma aygt oluturmak, onlara ilikin olarak biriken ve merkezileen bir bilgi meydana getirmek zere, toplumsal bnyenin tm itibariyle usuller yorulduunda, hapishane adli aygtn dnda olumutur. Bireyleri, bedenleri zerin deki belirgin bir almayla, itaatkr ve yararl klmak zere oluturulan bir aletler btnnn genel biimi, yasann onu en mkemmel ceza olarak tanmlamasndan nce kurumhapishaneyi resmetmitir. XVIII. yzyl ile XIX. yzyllann dnemecinde kapal tutmaya dayal bir cezalandrma siste mine geildii dorudur; ve bu yeni de deildir. Fakat sz ko
289

nusu olan, cezalandrma sisteminin baka yerlerde daha nceden gelitirilmi olan bask altna dma mekanizmalarna almasdr. Ceza olarak tufma "modelleri -Cand, Gloucester, VValnut Street-, icatlar veya yola k noktalarndan ok, bu geiin ilk gze grnr noktalarn iaret etmektedir ler. Cezalar takm iinde esas paray meydana getiren ha pishane, ceza adaleti tarihi iinde hi kukusuz nemli bir an belirlemektedir: "insanla" adm atmas. Ama yeni snf iktidarnn gelitirmekte olduu bu disiplin mekanizmalan tarihi iinde de nemli bir andr: adli kurumu smrgeletirtii yerde. ki yzyln kavanda, yeni bir yasama, ceza landrma iktidarnn tm yeleri zerinde ayn ekilde etki eden ve herkesin eit derecedc temsil edildii bir ilevi ola rak tanmlamaktadr; fakat kapatmay en mkemmel ceza haline getirerek, zel bir iktidar tipine zg olan egemenlik usullerini devreye sokmaktadr. "Eit olduunu syleyen adli bir aygt, "zerk olmay istemekte, afra disiplinsel olarak tabi klmalarn yaratt simetri bozukluktan tarafndan ku atlmaktadr, "medeni toplumlann cezas1 olan hapishane nin douunun balants ite byledir. Hapishane-cezanm ok erkenden brnd aikrlk karakterini anlamak mmkndr. XIX. yzyln ilk yllarn da onun hl yeni olduuna dair bir bilince sahip olunacaktr; ancak bizzat toplumun ileyiiyle o kadar fazla ve derinleme sine balantl olarak grlmtr ki, XVIII. yzyl sla hatlarnn hayal ettikleri dier btn cezalar unutulmulua itilmekten kurtulamamlardr. Hapishane seeneksiz kalma ve bizzat tarihin hareketi tarafndan tanyormua benzemektedir: "Hapsetmeyi, bizim bugnk ceza skalamzn temeli ve adeta tm yaps haline getirenler raslant veya yasa koyucunun kaprisi deildir: bunun byle olmasn fikirle rin gelimesi ve adetlerin yumuamas salamtr"2. Ve bir
1 P. Ross, T raitf de droit ptnat, 1839, H, s. 169. 2 Van Meenen, Brksel Cezaevleri Kongresi, Anrules de la CkariU, 1S47, s. 529-530.

290

yzyl aan bir sre inde aikrlk iklimi dntyse de, kaybolmamtr. Hapishanenin btn sakncalan ve yararsz olmad zaman tehlikeli olduu bilinmektedir. Fakat onun yerine neyin konulaca da "grlememektedir". Hapishane tasarruf edilmesi olanaksz, nefret verici zmdr. Hapishanenin ok yetersiz bir ekilde aa kartabil diimiz bu "aikrl" ncelikle basit "zgrlkten yoksun brakma biiminin zerinde temellenmektedir. Hapishane nasl olur da, zgrln herkese ayn ekilde ait olduu ve herkesin oan "evrensel ve sabit bir duyguyla3 bal bulunduu bir toplumda en mkemmel ceza olmaz? Demek ki kaybedil mesi herkes iin ayn bedele malolacaktr; para cezasndan daha iyi bir ekilde "eitliki" cezadr. Bir bakma hapis hanenin hukuki akl. stelik hapishane cezay, zaman deikenine gre tam olarak nicelletirmeye olanak vermek tedir. Hapishanenin endstriyel toplumlardaki ekonomik "aikrlr'm meydana getiren bir biim-cret'i vardr. Ve bu ona bir onarm olarak gzkme olanan vermektedir. Mah kmun zamann elinden ekip alan hapishane, yasa ihlli nin kurbannn tesinde, onun toplumun tmne zarar verdii fikrine somut bir ekilde tercman oluyormua benzemektedir. Cezalar gnler, aylar, yllar halinde paraya eviren ve ceza-sre cinsinden niceliksel edeerlilikler oluturan bir ceza sisteminin ekonomik-ahlki aikrl. Bu nedenden t r, ceza hukukunun kat teorisine ters dmekle beraber, insan larn "borlarn demek" iin hapse girdikleri gibi ok sk rastlanlan cezalandrmalarn ileyiine ok uygun den bir terim ortaya kmaktadr. Tpk toplumumuzda zamann m badeleleri lme konusunda "doal" olmas gibi, hapishane de "doal"dr. Fakat hapishanenin aikrl ayn zamanda onun varol duu kabul edilen ve ondan beklenen, bireyleri dntrme aygt olma rolne de dayanmaktadr. Hapishane kapatr
3 A. Duport, Kurucu Meclisteki nutku. Parlamento ar.

291

ken, yeniden terbiye ederken, itaatkr hale getirirken yalnz ca biraz daha vurgulu hale getirerek, toplumsal bnyede za ten varolan tm mekanizmalar yeniden retmekten baka birey yapyor olmasayd, hemen kabul grr myd? Hapis hane: biraz daha sk bir kla, hogrsz bir okul, i ka rartc bir atelyedir, ama limitte bunlardan niteliksel olarak hibir fark yoktur. Bu ifte temel -bir yandan hukuki-ekonomik, dier yandan teknik-disiplinsel-, hapishaneyi btn cezalarn en dolaysz vc en uygunu olarak ortaya kartmtr. Ve ona salamln hemen salayan ey, ite bu ifte ileyii olmutur. Fiili durumda birey aktr: hapishane balan gta, sonradan teknik bir slah ilevinin eklenecei bir z grlkten yoksun brakma olmamtr: daha balangtan iti baren, slah edici bir ekle ykl "yasal bir tutuklama" veya, zgrlkten yoksun brakmann yasal sistem iinde iletil mesine izin verdii bir bireyleri dntrme giriimi olmutur. Sonu olarak cezai hapsetme, XIX. yzyldaki balangcndan itibaren hem zgrlkten yoksun brakmay, hem de bireyle rin teknik olarak dntrlmelerini kapsamtr.4 Birka olguyu hatrlatalm. 1808 ve 1810 tarihli yasa derlemelerinde ve onlar hemen nceleyen veya izleyen ted birlerde, hapsetme asla basit bir zgrlkten yoksun brak mayla kantnlmamtr. Hapsetme her halkrda, farkl latrlm ve amaca ynelik hale getirilmi bir mekaniz madr. Veya byle olmaldr. Farklatnlmtr, nk sz konusu olann bir tutuklu veya bir mahkm, slah edilecek biri veya bir cani olmasna gre ayn biime sahip olmamaldtr: tutukevi, slahane, merkezi hapishane ilke olarak ve aa yukar bu farkllklara karlk vermek ve yalnzca youn luu itibariyle basamakl olmakla kalmayp, ayn zamanda
4 Hapishanenin iki 'doas* arasndaki oyun h li sabittir. Bundan birka gn nce devlet bakan: hapsin yalnzca bir 'zgrlkten mahrum brak* m a" olmamas gerektii "ilke'sini hapishane gereinden kurt animi? hapsetmenin saf z- hatrlatt ve hapishanenin ancak slah eden" veya yeniden uyum lu hale gedren etkilerinden tr meruluk kazanabileceini ekledi.

292

amalan itibariyle eitlendirilmi bir cezalandrma sala mak zorundadrlar. nk hapishanenin daha iin banda belirlenmi bir amac vardr: "birbirlerine nazaran daha ar cezalara arptran yasa, hafif cezalara arptnlm olan bi reyin, daha ar cezalara mahkm edilmi olan caniyle ayn yere kapatlmasna izin veremez; ... yasa tarafndan verilen cezann balca aman suun telfi edilmesiyse de, ayn za manda sulunun slahn da arzu etmektedir'5. Ve bu dnm hapsetmenin i etkilerinden beklemek gerekmektedir. Hapis* hane-ceza, hapishane-aygt. "Hapishanelerde hkm srme si gereken dzen mahkmun yeniden doumuna gl katk larda bulunabilir; eitim kusurlan, kt rneklerin sirayet et mesi, aylaklk... sulan dourmulardr, yleyse btn bu yozlama kaynaklann kurutmay deneyelim; salkl bir ahlkn kurallar hapishanelerde uygulansnlar; meyvaiann toplamaya baladklarnda sevecekleri bir ii yap maya zorlanacak olan mahkmlar, burada megul olmann alkanlna, zevkine ve ihtiyacna tutulacaklardr; kar lkl olarak birbirlerine hamarat bir hayat tarznn rne ini vereceklerdir; hayatlar ksa bir sre sonra saflaacakhr; ksa bir sre sonra gemiten pimanlk duymay re neceklerdir; bu da dev aknn ilk habercisi olacaktr"6. Is lah edici teknikler, hemen cezai hapsetmenin kurumsal do nanm iindeki yerlerini almlardr. Ayn zamanda, hapishaneleri slah etmeye, onlann ile
5 Motifs du Coie d'instruction criminelie, G.A. Real'ln raporu, s. 244. 6 Ib ii., Treilhard raporu, s. 8-9. nceki yllarda da ayn tema sklkla bu* lunm aktdr: "Yasa tarafndan belirtilen ceza ve hapis, zellikle bireyle ri slah etme ama a n tamaktadr, yani onlan daha iyi hale getirmek, onlar az veya ok uzun snamalardan gedmeye hazrlamak, arlk toplum iinde ktye kullanm ayacaklar yerlerine geri dndrm ek am alan m aktadr... Bireyleri iy i klm ann en em in yollan alma ve eitim dir'. Eitim okum a ve hesap retilmesinden ibaret olm ayp, ayn zamanda m ahkm lar dzen, a h lik , kendilerine ve bakalarna sayg fikirleriyle uzlatrm aktr (Seine-Interieure Valisi, X. Y l Frimaire tutumlularndan Beugnot). Chaptel'in genel meclislerden talep e ttii raporlardan bir dzineden fazlas, m ahkm larn iy i altrlabilecekleri hapishaneler istemektedirler.

293

yiini denetlemeye ynelik hareketin dc ge tarihli bir olgu olmadn hatrlamak gerekir. Tam olarak saptanan bir baarszln farkna varlmasnn sonucu ortaya kma bile benzememektedir. Hapishane "reformu", yaklak ola rak hapishanenin kendiyle adatr. Adeta onun program gibidir. Hapishane daha balangtan itibaren, grnte onu dzeltmek zorunda olan, ama onun tm tarihi boyunca onun varlna bal kaldklan srece, onun ileyiinin bir para sn oluturuyora benzeyen bir dizi refakat mekanizmasnn iinde yer almtr. Ortaya hemen geveze bir hapishane tek nolojisi kmtr. Soruturmalar: daha 1801'de Chaptal'inki (Fransaya hapishane aygtn yerletirmek zere, kullanla bilecek unsurlarn saptanmas sz konusu olduunda), 1819da Descazes'mki, Villermdnin 1820'de yaynlanan kitab, Martignan tarafndan 1829*da merkez hapishanelerine ilikin olarak dzenlenen rapor, 1831dc Beaumont vc TocquevilIe ta rafndan ABD'de yrtlen aratrmalar, Demetz vc Blouet* nin ayn lkede 1835'te yaptklar aratrma; Montalict ta rafndan, tam da mahpuslarn soyutlanmas tartmasnn gbeindeyken, merkez hapishaneleri ve genel meclislere yne lik olarak hazrlad soru formlar. Hapishanelerin ile yiini denetlemek vc buralarda iyiletirmelere gidilmesini nermek zere kurulan dernekler: 1818'de ok resmi Hapisha nelerin iyiletirilmesi dernei, biraz sonra H apishaneler dernei ve eitli insancl dernekler kurulmutur. Sayla mayacak kadar ok nlem -resmi kararlar, talimatlar veya yasalar-; birinci restorasyon dneminde daha Eyll 1814'ten itibaren ngrlm olan vc 1844 yasas kana kadar hi uy gulanmayan; Tocqueville tarafndan hazrlanan vc hapisha neyi etkin klmann yollan zerindeki uzun tartmay bir sre iin kapatan slahattan itibaren, Makine-hapishanenin ileyiini salamak iin programlar7: mahpuslara nasl m ua
7 En nemlileri kukusuz Ch. Lucas, Marquet, VVassdot, Faucher, BonncviUc, biraz daha ileride de Fcrru* tarafndan nerilenleri olm utur. B unlann ounun hapishane kurum unu dtan eletiren insancl kiiler deli de, ha*

294

mele edileceine dair programlar; Dunjou, Blouot, HarouRomain'inki gibi bazlan yalnzca taslak aamasnda kalan, dier bazlar talimatlann iine yansyan (Tutukevleri ina edilmesine dair Austos 1841 tarihli genelge gibi), bazlar da Fransa'da hcrelere ayrlm ilk hapishanenin rgtlendii Petitc Roquette gibi gerek'mimariler haline dnen maddi dzenleme modelleri. Bunlara ayrca, ya Apport gibi insancl dnrler, ya bi raz daha ileri tarihlerde "uzmanlar (Annales de la Charite'cH olduu gibi), ya da eski mahpuslar tarafndan kaleme alnan ve az ok hapishane kl olan yaynlar; Restorasyon dneminin sonundaki Pauvres facques' veya Temmuz Mo narisinin balangcndaki Gazettc de Sanite-Pclagiey i ekle mek gerekir9. Hapishaneyi, ancak reform hareketlerinin aralkl ola rak silkeleyebilecekleri atl bir kurum olarak grmemek gere kir... "Hapishane teorisi", ona ynelik olarak araya karan eletirilerden ok, sabit uygulan biim olmutur -ileyi koullarndan biri-. Hapishane her zaman taslaklarn, ye niden dzenlemelerin, deneylerin, teorik sylemlerin, tank lklarn, soruturmalarn kaynad faal bir alan iinde yer almtr. Hapishane kurumunun evresinde koskoca bir sz
pishane ynetim iyle u veya bu ekilde balantlar olan kiiler olduk* Itrn kaydetmek gerekir. Resmi teknisyenler. 8 Alm anyada Julius Jaehrbeher fiir Strafs und Bessemngs A nsialten'i yne tiyordu. 9 Bu gazetelerin zellikle borlarndan tr m ahkm olanlarn savunma or gan olm alarna vc asl sululara kar ok kereler mesafe koymalarna ramen, "Pauvre lacqucsn stunlarnn tok bir konuya tahsis edilmedikle ri iddias grlmektedir. "Bedeni zorlamaya ilikin dehetli yasa, bunun hznl uygulamas m ahkm gazetecilerin saldrdklar tek olgu olmaya caktr... Pauore facques okuyucularnn dikkatlerini, ar hapis, tutukla ma, g evleri, snm a m erkezlerinin zerinde dolatracaktr, yasa ta* rafndan yalnzca zorunlu alm alara m ahkm edilen sulu kiiye azap ektirilen ikence yerlerini sessizce geitirmeyecek tr...." Pauort Jacques, l. Yl, say 7. C autte de Saini-Pitagie de ayn -ckilde amac, "henz barbar bir top lum un ifadesi olmaktan ok farkl birey olan" trn iyiletirilmesi" olan bir hapishane sistemi iin mcadcle etmektedir. (21 Mart 1833).

295

uzatma ve koskoca bir heveskrlk yer almtr. Hapishane, karanlk ve terkedilmi blge? Bunun sylenmesine yaklak iki yzyldan beri hi ara verilmemi olmas, bunun byle ol madn tek bana kantlamaz m? Hapishane yasal ceza landrma haline gelirken, cezalandrma hakk konusundaki eski hukuki-siyasal soruyu, bireyin slah teknolojileri etra fnda dnen btn problemlerden kurtarmtr. Baltard baz "eksiksiz ve kat kurumlar demekteydi1 . 0 Hapishane tketici bir disiplinse) aygt olmak zorundadr. Birok bakmdan: bireyin tm vehelerini, fizik olarak ter biye edilmesini, almaya yatknln, gndelik ahlki hal vc gidiini, eilimlerini kendine i edinmelidir; hapishane, hepsi de belli bir uzmanlama ieren okul, atelye veya ordu dan daha fazla "her alanda disiplinlidir. stelik hapis hanenin dars ve boluu yoktur; grevi tamamen sona erme dike kesintiye uramaz; birey zerindeki etkisi kesintisiz ol maldr: aralksz disiplin. Son olarak da, mahpuslar ze rinde adeta tam bir iktidar salamaktadr; kendi i bask ve cezalandrma mekanizmalan vardr: mstebit disiplin. Dier tm disiplin dzeneklerinde bulunan usulleri en yksek younluklanna tamaktadr. Yozlam bireye yeni bir biim da yatmak zere, en gl makine olmas gerekir; eylem tarz ek siksiz bir eitimin zorlamasdr: "Hkmet hapishanede ki inin zglln ve mahpusun zamann istedii gibi kulla nabilir; bu noktadan sonra, yalnzca bir gn esnasnda deil, ama gnler, hatta yllar boyunca insann uyanklk ve uyku zamanlarn, faaliyet ve dinlenme anlarn, yemeklerinin say ve sresini, gdalanmn nitelik ve taynn, iin cins ve rnn, ibadet zamanm, ne zaman konuulacan ve eer deyim yerindeyse ne zaman dnleceini ayarlayabilen ei
10 L. Baltord, Architectonographk des prisons, 1829.

296

timin gc kavranmaktadr; yemekhaneden atelyeye, atelyeden hcreye olan ksa ve basit gidi geliler esnasnda bede nin hareketlerini ayarlayan ve dinlenme anlarna varana ka dar zaman kullanmn belirleyen bu eitim, tek kelimeyle insan tmyle, btn fizik ve ahlki yetenekleriyle sahiple nen bir eitimdir" . Bu btnsel "slah yeri", hayatn basit hukuki zgrlkten mahrumiyetten ve ayn zamanda ideoloji andaki slahatlarn dndkleri basit temsil sistemle rinden ok farkl bir ekilde yeniden ifrelenmesini hkmet mektedir. 1. Birinci ilke, soyutlama. Mahkmun d dnyaya na zaran, yasa ihlalini tevik etmi olan hereye, bu ihlali ko laylatrm olan su ortaklklarna nazaran soyutlanmas. Tutuklulann birbirlerinden soyutlanmalar. Ceza yalnzca bi reysel deil, ayn zamanda bireyselletirici de olmaldr. Ve bu i iki biim altnda olmaldr, ncelikle hapishane, ok farkl mahkmlar ayn yerde toplayarak davet ettii kt sonulan kendiliinden yok edecek ekilde kavranmak zorun dadr: ortaya kabilecek komplo ve isyanlan bomak, ile riye ynelik su ortaklklarnn olumasn veya antaj olanaklannn domasn (mahkmlar serbest kadklan anda) nlemek, bu kadar ok "esrarl ortakln" ahlkszlna en gel koymak. Ksacas, hapishane biraraya toplad kt ki ilerden yola karak, trde ve dayanma halinde bir toplu luk oluturmaldr. "u anda aramzda rgtl bir sulular toplumu mevcuttur... Bunlar bynn barnda kk bir ulus oluturmaktadrlar. Bu insanlann hemen hepsi birbirlcriyle bulutuklan hapishanelerde tannmaktadrlar. Bugn sz ko nusu olan, ite bu toplumun yelerini datmaktr"1 . Bunun 2 dnda, yalnzlk slahatn olumlu bir aleti olmaldr. Yola* aca dnme ve ortaya kmas kanlmaz olan piman l O v Lucas, De la rffirm e des prisons, 1838, U, s. 123*124. 12 A. de Tocqueville, Raypori t la Oum bre des D tpuM i, zikr. Beaumont ve Tocquevi)le, Le Systbne ptnitentkire *ux Ett$-Uni$, 3. yay., 1845, s. 392393.
297

lkla: "yalnzln iine atlan mahkm dnmektedir. Su unun karsnda tek bana kalnca, ondan nefret etmeyi renmekte ve ruhu eer ktlk tarafndan henz kreltilmediyse, pimanlklar ite onu yalnzlk iindeyken istila edeceklerdir"1 . Ayn zamanda, yalnzln cezann bir cins 3 kendi kendini dzenlemesini salamas ve cezann kendi liinden bireysellemesinc izin vermesinden de tr: mahkm ne kadar dnme yeteneine sahipse, iledii sutan o kadar sorumlu hale gelecektir; ama ayn zamanda pimanl da o kadar canl ve yalnzl o kadar ac verici olacaktr; buna karlk, tamamen pimanlk getirdiinde ve cezasna hibir eyi gizlemeden raz olduunda, yalnzlk ona ar gelmeye cektir: "Bylcco bu hayranlk verici disipline gre, her akl ve her ahlk, insani hata ve yalnzln kesinliini ve dei mez eitliini bozamayacaktan bir bask altnda tutmann il kesini ve lsn kendilerinde tamaktadrlar... Bu gerekte kutsal ve ilahi bir adaletin mhr gibi deil midir?"1 . Son 4 olarak ve herhalde zellikle, mahkmlarn soyutlanmalar, baka hibir etkininin dengeleyemeyecei bir iktidarn on larn zerinde en byk younlukla uygulanabilmesini gven ceye almaktadr; yalnzlk mutlak tabiyetin ilk kouludur: Charles Lucas mdrn, retmenin, hapishane papaznn ve "hayr sahibi kiilerin" tek bana kalm tutuklular ze rindeki rollerini anarken, "sessizliin mthi disiplininin tam ortasnda ie mdahale ederek, insan varlnn kalbine, ru huna hitap eden beeri szn gc bir dnlsn" demektey d i1 . Soyutlama, tutuklu ile onun zerinde icra edilen ikti 5 darn ba baa kalmalarn salamaktadr. te biri Auburn, dieri de Philadelphia'daki olan iki Amerikan hapsetme sistemi zerindeki tartma bu noktada yer almaktadr. Fiili durumda ok geni bir yzey igl eden
13 Beaumont ve TocqueviIIc, tbid., s. 109. 14 S. Aylies, Du systfme pfniU ntiaire, 1837, s. 132-133. 15 O . Lucss, op. cif., s. 167.

298

bu tartma1 , herkes tarafndan zaten kabul edilmi olan bir 6 soyutlamann devreye sokulmasndan baka bireye ynelik deildir. Aubum modeli mahkmlarn geceleri kiisel hcrelere konulmalarn, ortaklaa olarak almalarn ve yemek ye* melerini hkme balamaktadr, ama tutuklular mutlak sessizlik kural altnda gardiyanlarla ancak onlann izniyle ve alak sesle konuabilirler. Manastr modeline ak bir atf; ayn zamanda atelye disiplinine dc atf. Hapishane, bireyle rin ahlki varlklan iinde soyutlanm olduklar, ama bira raya gelmelerinin yanlamasna balantlan olmayan kat bir hiyerarik ereve iinde gerekletirildii ve iletiimin an cak dikine ynde yaplabildii,, mkemmel bir toplumun bir mekanizmas olmaldr. Yandalarna gre, Aubum sisteminin avantajlar: bu, toplumun bir provasdr. Zorlama burada maddi aralarla, ama esas olarak sayg duyulmasnn re nilmesi gereken ve bir gzetim altnda tutmayla ve cezalarla gvenceye alnan bir kural tarafndan salanmaktadr. Mah kmlar "tpk vahi hayvan kafesinde olduu gibi kilit altnda tutmak" yerine, onlan dierleriyle birletirerek, "on lar hop birlikte yararl altrmalara ortak etmek, onlan hep birlikte iyi adetlere altrmak vc bu ileri, ahlk szln sirayet etmesini faal bir gzetim sayesinde nleyerek ve sessizlik kural sayesinde herkesin kendi iine ynelmesini srdrerek yapmak" gerekmektedir; bu kural tutukluyu "ya say, ihlal edilmesinin hakl ve meru bir ktle yol at kutsal bir hkm olarak kabul etmeye" altrmaktadr . Bylece bu soyutlama, iletiim olmadan biraraya toplama ve
16 Fransa'da'1830'larda balayan tartma 185CTdo tam am lanm am t, Auburn'n yanda olan Charles Lucas Merkezi hapishaneler (ortaklaa atma ve tam sessizlik) rejimi konusunda 1839 kararn ilham etmiti. Bunu izleyen isyan dalgas vc belki dc lkede 1842-1843'teki genel alkant, Demetz, Blouot, Tocqucvillc tarafndan vlen Pennsylvania mutlak soyutlama rejiminin 1844'te terdh edilmesine neden olmutur. Fa kat 1847deki ik in d cezaevleri kongresi bu ynteme kar terdh belirle mitir. 17 K. Mittcrmaier, in , Rrtnu Franaise et ilran g irr de itgislation, 1836.

299

kesintisiz bir denetimle gvence altna alnan yasa oyunu, suluyu toplumsal birey olarak yeniden nitelendirmelidin onu "yararl ve boynu eik bir faaliyet"1 iin terbiye etmekte; on* daki "toplumsallk alkanlklarm" yeniden ortaya kart maktadr1 . 9 Mutlak soyutlama sisteminde -Philadelphia'da olduu gibi-, sulunun yeniden nitelenmesi ortak bir yasann uygulan masndan deil de, bireyin kendi vicdanyla olan ilikisinden ve onu ieriden aydnlatabilecek eyden beklenmektedir20. "Hcresinde tek bana olan tutuklu, kendi kendine brakl mtr; tutkularnn ve onu evreleyen dnyann sessizlii iinde vicdanna doru inmekte, onu sorgulamakta ve insann kalbinden hibir zaman tamamen yokol mayan ahlki duygu nun kendinde uyandn hissetmektedir"21. Demek tutuklu zerinde etki edccek olan yasaya kar d bir sayg veya yal nzca cezalandrlmaktan duyulacak kayg olmayp, bizzat vicdann etkisi olacaktr. Yzeysel bir terbiye etmeden daha ok derin bir boyun eme; tutum deil de, "ahlk" deiiklii. Pennsylvania hapishanesindeki yegne slah ilemleri vic dan ve bunun arpt dilsiz mimaridir. Cherry Hill'de "du varlar suun cezasdr; hcre tutukluyu kendi mevcudiyetinin karsna koyar, onu vicdann duymaya zorlar". 8u nedenden tr alma burada bir zorunluktan ok, bir teselli olmak tadr; gzetmenlerin zaten nesnelerin maddilii yznden salanm olan bir zorlamaya bavurmalarna gerek yoktur ve buna bal olarak otoriteleri kabul edilmektedir. "Her ziya rette bu drst azdan birka iyi sz dklerek, tutuklunun kalbine kranla birlikte, umut ve teselli tamaktadr; gar*
18 A .E Gasparin, Rapport au m in isin de 1inU rieur sur ta rtforme dts p r ons. 19 Beaumont vc Tocqueville, s. 112. 20 Fox *her insan tannsal nurla aydnlanm tr ve ben onun hr insanda parldadn grdm demekteydi. Pennsylvania, Pittsburgh, sonra da Cherry HU1 hapishaneleri 1820 den tibaren quaJcerlaru ve W alnut Street'in izinde rgtlenmilerdir. 21 fo un u l des iconothisUi, II, 1842.

300

diyann sevmektedir; onu sevmektedir, nk bu kii tatl ve mkemmeldir. Duvarlar dehet vericidir ve insan iyidir"22. Bu geici tabut gibi olan kapal hcrenin iinde, hortlama efsaneleri kolaylkla bedene brnmektedirler. Geceden ve ses* sizlikten sonra, beden yeniden hayat bulmaktadr. Aubum, bu esas zorluklardan gemi toplumun ta kendisidir. Cherry Hill ise, hayatn sona ermesi ve yeniden balamasdr. Katoliklik, bu sylemlerin iindeki quaker tekniini hemen kendi hesa bna geirmitir. "Hcrenizde yalnzca korkun bir tabut gryorum, bu tabutun iinde kurtlarn yerine pimanlklar ve umutsuzluk, sizi kemirmek ve hayatnz ne alnm bir ce henneme evirmek iin ilerliyorlar. Fakat... dinsiz bir mah km iin bir mezardan, itici bir tabuttan ibaret olan ey, sami mi bir hristiyan iin, bizatini ok mutlu lmszln beii haline gelmektedir"2 . 3 Bu iki model arasndaki ztln zerine, koskoca bir farkl atmalar dizisi oturmutun dinsel (dine dndrme slah etmenin esas paras m olmaldr?), tbbi (tam soyutla ma delirtir mi?), ekonomik (en dk maliyet nerededir?), mi mari ve ynetsel (en iyi gzetimi hangi biim garanti eder?). Hi kukusuz polemiin uzunluu bu duruma bal olmutur. Fakat tartmalarn gbeinde ve onlan mmkn klmak ze re, hapishanenin etkisinin u birinci amac yer almtr: ikti dar tarafndan denetlenmeyen veya hiyerariye uygun olarak dzenlenmeyen her tr ilikinin kopartlmas yoluyla, bask altna alan bireyselletirme. 2. "Yemek aralaryla kesintiye uraan alma mah kma gece duasna kadar arkadalk eder; bu duadan sonra
22 A M Blouet, Projet de pristms ceUuUires, 1843. 23 Baharip Petigny, Allocution edresste aux prisom ien t Voccsion de Vineuguftttion des bttiments eellulires de la prisort de Versailles. Kr., bundan birka yl sonra. Monte CrHtod a ok net bir ekilde Isa inceleme lerine ilikin bir, hapsedilmeden sonra yeniden bedene brnm e versiyonu vardr; ama o sralarda hapishanede yasalar karm nda yumuak bal olmay renmek deil de, gizli bir bilgiyle, yarglarn adaletsizliinin tesinde adalet salama gcn elde edebilmek sz konusudur.

301

yeni br uyku ona, dengesiz bir hayal gcnn hayaletlerinin artk hi bozamadklan ho bir dinlenme salar. Haftann alt gn byle geer. Bunlarn arkasndan tamamen ibadete, eitime ve ruhu kurtaran derin dncelere ayrlm olan bir gn gelir. Haftalar, aylar ve yllar birbirlerini bylece izler ler; bylccc hapse girdiinde dengesiz biri olan veya dzen sizlii marifet sayan, varln gnahlannn eitliliiyle tahrip etmenin peinde bir kii olan mahpus, nce tamamen dsal olan, ama ksa bir sre sonra ikinci doas haline gelen bir alkanln sayesinde, almayla ve onun zevkleriyle ylesine ili dl hale gelmektedir ki, birazck eitimin de eklenmesiyle pimanla alan ruhunu, zgr kaldnda karsna kacak olan eylemlere kar daha gvenli bir ekil de kartmak mmkn hale gelmektedir2 . alma soyutla 4 mayla birlikte, hapishanede meydana getirilen dnmn bir ajan olarak tanmlanmtr. Ve daha 108 yasasnda bu tann yer almaktadr: 'Tasann verdii ceza suun telfi edilmesini amalyorsa da, ayn zamanda sulunun slah edil mesini de istemektedir ve bu ifte ama ktlk yapan kii onu hapse atan uursuz aylakln, onu burada da gelip bul masndan ve onu felaketin son noktasna kadar kavra masndan kurtulduunda gerekletirilmi olacaktr"25. a lma, kapal tutma rejimi iinde ne bir ek ceza, ne de bir slah unsurudur, ister zorunlu alma, ister ar hapis cezas voy a hapsetme sz konusu olsun, alma bizzat kanun koyucu ta rafndan, bunlara mutlaka elik etmesi gereken bir unsur ola
24 N.H. Julius, Uons sur Us prisons, Fra. ev. 1831. t s. 417-418. 25 C A . R eal Motifs iu Cod d'instruetion erim indi. Bundan nce, (ileri Bakanlnn birok talim at m ahkum lum altrlmas zorunlusunu hatrlatmt. Yl VI 5 Fructidor, Yl V III3 Mess>dor, Yl IX 8 Pluviose ve 28 Ventse, Yl X 7 Brumairc. 1806 ve 1810 kanunlarndan hemen sonra gene yeni talimatlar vardr 20 Ekim 1811, 8 Aralk 1812; veyahut 1816 ylndaki urun talimat: "Mmkn olduunca ok mahkm u megul etme nin ok byk bir nemi vardr. Meguliyetleri olanlar ile aylak kalmak - isteyenler arasndaki kader farkn gstererek, onlarda alma iste# uyandrm ak gerekir. Birinciler ikindlerden daha iy i beslenecekler, daha iy i yataklarda yatacaklardr". M elun ve Qairvaux ok erkenden, b/k atdyder halinde rgtlenmilerdir.

302

rak kabul edilmitir. Fakat bu, XVIII. yzyl slahatlarnn onu halk iin bir rnek, veya toplum iin yararl bir telfi ha line getirmek isterken szn ettikleri zorunluktan farkldr. Hapishane rejimi iinde, alma ile cezann balants baka bir tiptendir. Restorasyon veya Temmuz Monarisi dneminde meydana gelen ok sayda polemik, cezai altrmaya yklenen ilevi aydnlatmaktadrlar. nce cret konusunda tartma. Fran sa'da tutuklular altrldklarnda cret denmekteydi. So run: eer hapishanedeki alma bir cretle dllendiriliyorsa, bunun nedeni almann cczann bir paras olmamas ve tutuklunun bunu reddcdebilmosidir. stelik, kazan sulu nun slah olmasnn deil, iinin becerisinin dldr: "en kt uyruklar hemen hemen heryerde en becerikli iilerdir; bunlar en yksek cretleri almakta, buna bal olarak en huy suzlar vc pimanlk getirmeye en az yatkn olanlardr"26. Hibir zaman tamamen bitmeyen tartma 1840-45li yllara Uou yeniden ve ok i*arl bir ekilde canlanmtn ekonomik bunalm dnemi, ii alkantlar dnemi, ayn zamanda ii ve sulu muhalefetinin billrlat dnem2 . Hapishane atel7 yelerine kar grevler vardr: Chaumontlu bir eldivenci Clairvaux'da bir atelye kurma izni alnca, iiler itiraz etmiler, ilerinin aalandn iln etmiler, manfaktr igal ede rek, patronu tasarsndan vazgemeye zorlamlardr28. Ayn zamanda da ii gazetelerinde byk bir basn kampanyasna giriilmitir: hkmetin "zgr" cretleri drmek iin cezai altrmay tevik ettii temas zerinde; bu hapishane atelyelerinin, emek gleri ellerinden alnan, fahielie itilen kadnlar iin daha da duyarl olduklar, bylece serbestken bir ileri olanlarla rekabet edemeyen bu ayn kadnlarn hap se dtklerinde onlarla rekabet ettikleri temas zerinde2 *;
26 27 28 29 J. j. Marquet VVassetat G III, s. 171. Bkz., aada W. 2. Bkz., J. P. Aguet, Les C rtes sots la monarehie de }ulet, 1954, s. 30*31. L'A lelier, 3. Y, no. 4, Aralk 1842.

303

tutuklulara en gvenli ilerin tahsis edildii -hrszlar apkaclk ve abanoz ilerini scack ve korunakl yerlerde yapmaktadrlar, oysa isiz kalan zgr apkac "insan mez bahasnda gnde 2 frank karlnda stbe imal etmek zo runda kalmaktadr"30- temas zerinde; insancl akmlarn tutuklulann alma koullarna daha byk titizlik gster* dikleri, ama zgr iilerin durumunu ihmal ettikleri temas zerinde. "Eer mahkmlar ava zerine alsalard, bilimin iileri bu maddenin tehlikeli salglarndan korumak iin are bulmakta olacandan ok daha aceleyle bu ie sarlacak olacandan eminiz: yaldz yapan iilerden sz eden yle yanm bir azla u zavall mahkmlar diyecektir. Ne yaparsnz, ilgi ve efkat ekmek iin ldrmek veya almak gerekir**. zellikle de, hapishanenin bir atelye olmaya y nelmesiyle, oraya hemencecik dilencilerin ve isizlerin gn derilerek, Fransa'nn eski genel hastanelerinin ve ngiltere' nin u*orWousf lanm n yeniden oluturulaca temas zerin de31. zellikle 1844 yasasnn oylanmasndan sonra, birok di leke ve mektup gnderilmitir -dilekelerden biri "katille rin, canilerin, hrszlarn bugn birka bin iiye ait olan bir i alanna dahil edilmelerinin nerilmesin* insanlk d bulan" Paris meclisi tarafndan reddedilmitir-; "Meclis Barrabas' bize tercih etti"3 ; baz dizgici iiler. Melun merkez hapis 2 hanesine bir matbaa kurulduunu rendiklerinde bakana bir mektup gndermilerdir: "Kanunun hakl olarak cezalandr d toplumdan dlanm kiilerle, gnlerini ailelerinin gei mi kadar, vatanlarnn zenginlii iin de zveri ve drst lkle feda eden yurttalar arasnda tercih yapmak durumundanz"3*. te yandan, bu kampanyalarn herbirine hkmet ve
30 IbU ., 6. Y l, no. 2, Kasm 1845. 31 Ib id . 32 Ib id., 4. Y l, no. 9 Haziran 1844 ve S. Yl, no. 7, Nisan 1845; aynca bkz ayn dnem de L M nocratie pacifaue. m 33 LAtelier, 5. Yl, no. 6 Mart 1845.

\ !

304

ynetim tarafndan verilen cevaplar ok sabit kalmlardr. Cezai altrma, yolaaca bir isizlik nedeniyle eletirilemez: bu alma dar kapsamndan, dk getirisinden tr ekonominin zerinde genel bir yansma meydana getiremez. sel olarak bir retim faaliyeti olarak deil de, insani meka nikte salad etkilerden tr yararldr. Bir dzen ve kural ilkesidir; kendine zg taleplerle, her bir iktidann biim lerini tarafsz bir ekilde tamaktadr; bedenleri dzenli hareketlere uydurmakta, alkant ve aylakl dlamakta, onun mant iinde yer aldklar lde mahkmlar ta rafndan daha fazla kabul edilen vc onlann tavrlar iine daha fazla yerleen bir hiyerari vc gzetim altnda tutmay dayatmaktadr: almayla birlikte "kural bir hapishaneye girmekte, orada zahmetsizce ve herhangi baskc bir iddete ynelik bir araca bavurulmakszn hkm srmektedir. Tu tuklu megul edilerek ona dzen ve itaat alkanlktan veril mektedir; tutuklu bylcce tembel biriyken, dikkatli ve faal hale gelmektedir... kurumun dzenli hareketi ve zorunlu tu tulduu el ilerinde, zamanla... hayal gcnn sapmalanna kar kesin bir deva bulmaktadr"34. Cezai altrma, iddete eilimli, alkantl, dnmeden hareket eden tutukluyu ken diliinden, roln tam bir dzen iinde oynayan bir para ha line getiren bir makine olarak kabul edilmelidir. Hapishane bir atelye deildir; ... tutuklu-iilerin hem arklan, hem de rnleri olduklan bir makine olmak zorundadr; onlan "me gul" etmektedir ve bu "srekli" olsa bile, yalnzca onlann za mann doldurma amacm tamaktadr. Beden hareket etti inde, zihin belirli bir konuyla uratnda, tedirgin edici dnceler uzaklamakta, sknet ruhun iinde yeniden do maktadr"35 Sonuta hapishanedeki altrmann ekonomik bir etkisi varsa, bu onun endstriyel bir toplumun genel l lerine uyan mekanik hale getirilmi bireyler retmesinden
34 35 A. Brenger, Repport i l Acadtm des scietces morales, Haziran 1836. Danjou, Des Prisorts, 1821, s. 180.

305

kaynaklanmaktadr: "alma modem halklara tanrnn ltfudur; onlarda ahlkn yerini tutmakta, inanszlklardan doan boluu doldurmakta ve her tr iyiliin ilkesi haline gelmektedir. alma hapishanelerin dini olmak zorundadr. Bir makine-topluma tamamen mekanik slahat aralar ge rekmekteydi"36. Makine-bireylerin, ama ayn zamanda prole terlerin imal edilmesi; nitekim "btn servet olarak yalnzca kollarna sahip olunursa, ancak "emeinin rn, bir mes lein yaplmas veya hrszlk meslei sayesinde, bakala rnn almalarnn rn ile" yaanabilir; oysa eer hapis hane sulular almaya zorlamazsa, bizatihi kendi kurumunun iinde ve vergi kurumu araclyla, bazlarnn dier lerinin almalarndan geinmelerini yeniden ortaya kart m olacaktr: "aylaklk sorunu toplumun iindekinin ayndr; tutuktular eer kendi almalarnn rn olmazsa, bakalannnkindcn geineceklerdir"37. Mahkmun sayesinde kendi ihtiyalarn karlad alma, hrsz itaatkr ii ha linde yeniden nitelemektedir. Ve cezai altrma yoluyla verien cretin yaran ite burada mdahale etmektedir; tutukluya cretin "ahlki biimini varoluunun koulu olarak da yatmaktadr. cret, alma "ak ve alkanl" kazandr maktadr36; senin ile benim arasndaki fark bilmeyen bu sululara mlkiyetin anlamn retmektedir -"aln teriyle kazanlan mlkiyetin"kini3 -; danklk iinde yaam olan 9 bu kiilere ayn zamanda ngrnn, tasarrufun, gelecee yne lik hesaplamann ne olduunu retmektedir4 ; son olarak da 0 yaplm ie ilikin bir l sunarak, tutuklunun hevesinin ve slah olmasndaki gelimelerin niceliksel olarak yansma
36 L. Faucher, D t la riforme des prisens, 1838, s. 64. ngiltere'de 't read-mUl" ve pompa mahkmlarn disipline ynelik mekanzasyonunu salyordu, ama hibir retken sonucu yoktu, 37 Ch-Lucas, s. 313*314. 38 Ibid., s. 243. 39 E. Danjou, s. 210-211; ayrca bkz., 1 Aulier, 6. Yl, no. 2, Kasm 1845. 40 O . Lucas, be. cit. Yevmiyenin te biri, mahkmun k iin bir kenara konulmaktayd

t 306

sna olanak vermektedir41. Cezai almann creti bir retim faaliyetini dllendirmemektedir; bir motor gibi i grmekte ve bireysel dnmleri belirlemektedir hukuki bir kurgudur, nk bir emek gcnn "zgrce" temliki olmayp, slah teknikleri iinde etkin olduu varsaylan yapay bir eydir. Cezai altrmann yaran? Bir kazan deildir; hatta yararl bir becerinin kazandnlmas bile deildir; bunun ya ran bir iktidar ilikisinin, bo bir ekonomik biimin, bireysel bir tabiyet ile onun bir retim aygtna uygulanmasnn ema snn oluturulmasdr. Hapishane almasnn mkemmel imgesi: Clairvaux' daki kadnlar atlyesi; insani makinenin sessiz kesinlii bu* rada manastr kurallannn katlyla birlemektedir: "st taraf bir armh olan bir krsnn zerinde bir rahibe otur mutur; onun nnde, mahpus kadnlar iki sra halinde, ken dilerine buyurulmu olan ii yapmaktadrlar, ve hemen he men yalnzca t ii yapldndan, on katisndan bir sessizlik srekti olarak egemen olmaktadr... Bu salonlarda herkes ke faret ve ceza soluyormua benzemektedir. Adeta kendiliin den bir ekilde, bu eski binann saygn adetlerinin dnemine atfta bulunulmakta, dnyaya elveda demek zere buraya kendiliklerinden kapanan gnll tvbekrlar hatrlan maktadr42. 3. Fakat hapishane basit zgrlkten yoksun brakmay byk bir lekte amaktadr. Cezann eitlendirilmesin! salayan bir alet olmaya ynelmektedir: ykml olduu bir karann uygulanmas boyunca, en azndan onun ilkesini yeni den de alma hakkna sahiptir. Hapishane kurumu bu "hak" k, parasal bir biimi hari (artl tahliyeler, yan-serbest41 E. Ducp6tiaux, Du SysUme de l'emprisonnement cellulaire. 1857, s. 30-31. 42 Fauchernin u metniyle yaknlk gstermektedir: "Bir iplikhaneye giri niz; iilerin konumalarn ve makinelerin shklann dinleyiniz. Bu mekanik hareketlerin dzenlilii ve ngrlebiiir'igi, bu kadar ok er kek, kadn ve ocuun temasndan kaynaklanan fikir ve adet kar ldyla kyaslandnda, dnyada bundan daha arpc bir ztlk olabilir mi?" De la rfformc des prtsons, 1838, s. 20.

307

likler, slahat merkezleri kurulmas yoluyla), tabii ki XIX. yzylda ve hatta XX. yzylda elde etmi deildir. Fakat hapishane ynetimi yetkilileri tarafndan, iyi bir hapishane ileyiinin ve bizzat adaletin onu grevlendirdii u slah etme ilevinin etkinliinin koulu olarak, ok erkenden talep edilmilerdir. Ceza sresi iin byle olmutun bu sre cezalarn tam ola rak niceliksel hale getirilmelerini, onlan koullara gre basamaklandrmay ve yasal cezaya az ok anlalr biimde bir cret biimi verilmesini olanakl klmaktadr; ama eer yarglama dzeyinde, bir kerede ebediyen geerli olmak zere saptanrsa, hibir bask yapma deeri kalmayacaktr. Ce zann uzunluu yasa ihlalinin "mbadele deeri"nin ls ol mamaldr; tutuklunun mahkmiyeti sresince meydana gelen "yararl" dnmne uyarlanmaldr. Bir l-zaman deil de, amaca bal bir zaman olmaldr. cret biiminden ok, ilemin biimi olmaldr. Hastann tam iyileip iyileme diine gre tedavisine son veren veya srdren hekim gibi; bu iki varsaymdan birincisinde olduu gibi, kefaret mahkmun tam olarak slah halinde sona ermelidir; nk bu durumda onu hapis tutmak yararsz hale gelmitir ve buradan hare* ketle, slah olan iin insanlk d olduu kadar, devlet iin de bouna bir masraf haline gelmitir"43. Demek ki cezann adil sresi yalnzca yaplan eyleme ve onun koullarna deil, ayn zamanda somut ekliyle cezann ekiliine bal olarakdeimelidir. Bunun anlam, eer ceza bireyselletirilmek zo rundaysa, bunun eylemin hukuk znesi, suun sorumlu faili olan yasay ihlal eden bireyden itibaren deil de, denetimli bir dntrme faaliyetinin nesnesi olan cezalandrlm birey43 A. Bonnevtlle, Des libfrttions p rip n to irts, 1S48, s. 6. Bonnevtlle "ha zrlk zgrl* nlemlerinin yan sra "ek cezalar" veya 'sulunun muh temel kaarlanmtk derecesine gre yaklak olarak saptanm oUn ce zai hkmn, beklenen sonucu dourmad* ortaya kana fazladan ha pis ngrmekteydi; hazrlk zgrl cezann drtte nn ekil mesinden sonra uygulanabiliyordu. T raiU des diverus instiiutions compUmenttires, s. 251 vd,

308

den, hapishane aygt iine alnm, onun tarafndan deitirilmi veya ona tepki gstermi olan tutuklu bireyden itiba ren yaplmasnn gerektiidir. "Yalnzca kty slah etmek sz konusudur. Bu slahat bir kez gerekletirildikten soma, sulu topluma geri dnmelidir"*4. Hapsetmenin nitelii ve ierii de yalnzca yasa ihlali nin cinsi tarafndan belirlenmemelidir. Bir suun hukuki arl, mahkmun slah edilebilir veya edilemez karakteri asndan hi de tek ynl bir iaret olmamaldr. Yasann hapis ile ar hapis veya zorunlu altrma ayrmn kar l olarak koyduu hafif su-ar su ayrm, slah terimleri itibariyle ilevsel deildir. Bakanlk tarafndan 1836'da yaplan bir aratrmaya gre, merkez hapishaneleri mdr leri tarafndan adeta tam bir katlmla formle edilen ka naat byledir: "Islahaneler en fazla kusur ierenleridir... Su lular arasnda tutkularnn iddetine ve kalabalk bir ailenin ihtiyalarna yenik den ok sayda insana rastlanmaktadr". "Sulularn hal ve gidileri, onlan slah etmekle g revli olanlannkinden ok daha iyidir; birinciler, genelde se fih, hrsz, tembel olan kincilerden daha yumuak bal, daha alkandrlar"45. Cezann katlnn, mahkm edilen eylemin cezai byklyle dorudan orantl olmamasnn gerektii dncesi buradan kaynaklanmaktadr. Bu ceza aynca bir kerede ebediyen geerli olmak zere belirlenmemeli dir. Islah edici ilem olan hapsetmenin kendi talepleri ve kendine zg deiimleri vardr. Onun aamalann, geici arlamalarn, tedrici hafiflemelerini belirleyecek olan, onun etkileridir; Charles Lucasnn ahlka uygunluklann hareketli tasnifi" adn verdii ey. Cenevrede 1825ten beri
44 O u Lucas, Gazette d a tn to u u z. 6 Nisan 1837de zikredilmitir. 45 Gauite des H buuuz. Aynca bkz., Marquet-Wa0sek>t, U V iU du refuge, 1832, s. 74-76. Ch. Lucas skhanelerit 'enekle kentsel nfus iinden (adam) devir'dikleri ve "hapishane ahlknn ounlukla tarmsal nfustan geldii'ni kaydetmektedir. Op. cii., % 46-50.

309

uygulanan tedrici sistem46 Fransa'da sklkla talep edilmitir. rnein kesim biimi altnda: tutuklularn hepsi iin snama kesimi, cezalandrma kesimi ve iyileme yolunda olanlar iin dl kesimi47. Veya drt safhal biim altnda: akna evirme dnemi (almadan ve i veya d her tr ilikiden yoksun brakma); alma dnemi (soyutlama, ama zorunlu bir aylaklk dneminden sonra bir ltuf olarak kabul edilen alma); ahlkiletirme rejimi (mdrler ve resmi ziyaretilerle, az ok sk "toplantlar"); birlikte alma d nemi48. Cezann ilkesi adaletin bir kararysa da, bu cezann ynetimi, nitelii, kat olup olmamas, cezalandrmann et kilerini, bizzat bu etkileri reten aygtn iinden denetleyen zerk bir mekanizmaya ait olmaldr. Yalnzca hapishane kurallarna uyulmasn salamann bir yolu olmakla kal mayp, ayn zamanda hapishanenin tutuktular zerindeki et kisini fiili hale getirmeyi amalayan koskoca bir cezalar ve dller rejimi. Adli otoritenin buna kendiliinden raz olduu da olmaktadr: hapishanelere ilikin yasa tasars hakknda kanaati sorulan yargtay, "hapishanelerde daha fazla para ya veya daha iyi bir gda rejimine veyahut da ceza ksal tlmasna ynelik dller verilmesi fikri artmamaldr. Eor mahkmlann zihinlerinde iyi ve kt kavramlarn uyandracak, onlar ahlki dncelere yneltecek ve onlar kendi gzlerinde de bir miktar yceltecek birey varsa, bu baz dllere ulalma olanadr"49. Ve cezay ak iinde dzelten btn bu usuller konusunda adli mercilerin dolaysz bir yetkiye sahip olmadklann ka bul etmek gerekir. Nitekim, tanm gerei ancak yarglamadan sonra mdahale edebilen ve yalnzca ihlallere ynelik ola bilen nlemler sz konusudur. Buna bal olarak, tutuklulan

46 R. Frcsnd, ConsiUrations sur la maisons de refuge, Paris, 1829, s. 29-31. 47 Ch. Lucas, s. 440. 48 L. Duras, Le Progressif'le kan makalesi, ve Le Phalange, 1 Aralk 1838de zikredileni. 49 O . Lucas, s. 441*442.

310

yneten personelin, cezann bireysellemesini ve uygulanma sn salamas sz konusu olduunda, zerk olmalar kanl maz olmaktadr: gzetmenler, kurum mdr, papaz veya retmeni, bu ilevi yerine getirmeye, cezai iktidara sahip olanlardan daha fazla ehildirler. Cezann bu i ayarlantna taban olacak ey artk, sululuun yklenmesi biimindeki bir mahkeme karan deil de, bu hapishane grevlilerinin yar glar olacaktr (farkna var, tehis, karakterize etme, be* lirleme, farkllatrn, snflandrma olarak anlalm ha liyle) -onlann yarglar cezann hafiflctilmcsine, hatta sona erdirilmesinde taban olacaktr-. Bonneville 1846'da artl tahliye tasansm sunduunda, onu "ynetimin adli otoritenin n izniyle, tamamen slah olmu mahkmun baz koullann yerine gelmesi halinde, yeteri kadar bir rc ceza ekildikten sonra vc dayana olan en kk ikyette hapishaneye geri dndrlmek zere geici olarak serbest brakma hakk* 50 olarak tanmlamtr. Eski cezai rejimde yarglann cezay eitlendirmelerine ve hkmdarlann buna daha sonra son vermelerine olanak veren bu "keyfiliin", modern ceza yasa larnn adli iktidann elinden ekip ald bu keyfiliin, ceza landrmay yneten ve denetleyen iktidar cephesinde yeniden olutuu grlmektedir. Gardiyann bilgince hkmranl: "kurum iinde egemen olarak hkm srmeye davetli gerek yarg... bu kii grevinin gerektirdiklerinin altnda kalma mak iin, en yce erdem ile insanlar konusundaki derin bir bil giyi birletirmek zorundadr"51. Ve Charles Lucas tarafndan ak bir ekilde formle edilmi olan ve modern cezalandrma sisteminin ileyiinin esas eilim hattn vurguluyor olmakta birlikte, bugn ok az sayda hukukunun itirazsz kabul etmeye cret edebilecei bir ilkeye ulalmtr; bu ilkeye hapishane bamszl Bil dirgesi adn verelim: burada yalnzca ynetsel zerklie sa
5*' V Honnevllo, op. cif., s. 5. > A Brcger, Rapport..., 1836. 1

311

hip olmakla kalmayp, ayn zamanda cezalandrma gcnn bir paras olan bir hak haline gelmek talep edilmektedir. Hapishane haklarna ilikin bu iddia ilke olarak unu koymaktadr cezai yarglama keyfi bir birimdin onu paralara ayrmak gerekmektedir; yasa koyucular zaten yasama dzeyi ile (eylemleri tasnif etmekte ve onlara ilikin cezalar koy maktadr) yarglama dzeyi (kararlan vermektedir) arasn da aynm yapmtr; bugn yaplmas gereken i bu sonuncu dzeyin de kendi hesabna zmlenmesidir; bu dzeyde ta mamen adli olan ayrmak (eylemlere faillerden daha az nem vermek, "insan eylemlerine ok farkl ahlkilikler yk leyen niyetleri" lmek ve bylecu eer mmknse, yasa koyu cunun deerlendirmelerini dzeltmek}; ve belki de daha nem li olan "hapishane yargs"na zerkliini tanmak; mahke menin deerlendirmesi bu hapishane yargsna nazaran bir cins "pein hkm"den baka bir ey deildir, nk failin ahlk ancak "snama iinde" deerlendirilebilir. "yleyse yargcn deerlendirmelerinin de zorunlu olarak dzeltici bir denetime tabi tutulmalan gerekir, ve bu denetim hapishane nin salama durumunda olduudur*. Bylcce hapsetmenin yasal tutuklamaya -"hapishane" nin "adliye"ye- nazaran bir arlndan veya bir dizi a rlndan sz edilebilir. te yandan bu amlk ok erkenden, daha hapishanenin doduu andan itibaren ya gerek uygu lamalar biimi altnda, ya da tasanlar biimi altnda farkedilmitir. Bu anlk daha sonradan ikincil bir etki olarak ortaya kmamtr. Kapal tutmaya ilikin byk mekaniz ma bizatihi hapishanenin ileyiine baldr. Bu zerkliin iaretini gardiyanlarn "yararsz" iddet uygulamalannda veya kapal yerin ayncalklanna sahip bir ynetimin mste bitliinde iyice grmek mmkndr. Bunun kkleri baka yer dedir: tam da hapishanenin "yararl" olmasnn istenmesi ol gusunda, zgrlkten yoksun brakmann -ideal bir mala hu
52 Ch. Lucas, De t rtforme des priions, II, 1838, % 418-422. .

312

kuken el konulmas- daha balangtan itibaren pozitif bir teknik rol oynamak; bireyler zerinde dnmleri ileme sok mak zorunda olmas olgusunda yatmaktadr. Ve bu ilemi gerekletirmek zere, kapal tutma aygt byk emadan yardm almtr: bireysel soyutlamann ve hiyerarinin siyasal-^hlki emas; zorunlu bir altrmaya uygulanan gcn ekonomik modeli; tedavinin ve normalletirmenin teknik* tbbi modeli. Hcre, atelye, hastane. Hapishanenin kapal tutmay at marj, fiili durumda toptan disiplinsel teknik* lerle doldurulmutur. Ve sonu olarak "ceza evi" adn alan ey ite hukuki olana nazaran, bu disiplinse! ektir. Bu eklenti sorun kmadan kabul edilmemitir. nce il keye ilikin bir sorun: u andaki hkmlerimizde olduu gibi, ceza zgrlkten yoksun brakmaktan daha fazla birey olma* maldr. Descazes bunu, dilinin parlakl iinde yle sy lemekteydi: "Yasa suluyu iine att hapishanede izlemek zorundadr"53. Fakat bu tartmalar ok abuk bir ekilde -ve bu karakteristik bir olgudur-, ceza evindeki bu "ek" blmn denetimini ele geirme konusundaki bir savaa dnecektir; yarglar kapal tutma mekanizmalar zeride gzetim hak k talep edeceklerdir "tutuklularn ahlkl hale getirilme leri ok sayda kiinin ibirliini gerektirmektedir; bu ancak tefti ziyaretleri, gzetim grevleri, himaye demeklerinin katlmlaryla gerekletirilebilir, yleyse ona yardmclar gerekmektedir ve bunu ona salama ii yargla dmek* tedir54. Hapishane dzeni bu dnemde yeteri kadar tutarlk kazand iin, artk onu bozmay deil de, stlenmeyi dnr hale gelinmitir, ite bu nedenden tr yarg hapishaneyi elinde tutmak istemektedir. Bir yzyl sonra bu durumun pi
53 54 E Decazes, *Rapport au Roi sur les prisons", Le M eniitur, 1] Nisan 1819.

Vivien, in, C . F cm s, Des Prisonniers, 1850, s. VW . 1847 tarihli bir karar name e gzetim kotntsjccan kurulmutu.

313

vc biimsiz bir ocuu olacaktr: cczalann uygulanmasyla so rumlu yarg. Fakat ccza evi tutuklamaya nazaran olan "arl" iinde kendini kabul ettircbildiyso ve bundan da fazlas, ceza adaletinin btnn tuzaa drp, yarglarn bizzat ken dilerini kapsar hale gelebildiyso, bunun nedeni ceza adaleti ni, artk onun iin sonsuz bir labirent haline gelmi olan bilgi ilikilerinin iine dahil edebilmi olmasdr. Cezann infaz edilme yeri olan hapishane, ayn zamanda cezalandrlan kiinin gzlem yeridir, tki anlamda. Tabii ki gzetim altnda tutmak olarak. Ama ayn zamanda her mah pus hakknda, onun hal ve gidii, derindeki tutkular, tedrici gelimesi hakkndaki bilgi olarak; hapishaneler mahkm hakkndaki klinik bir bilginin biimlenme yeri olarak kav ranmaktadrlar; "ceza evi sistemi a priori bir kavram ola maz; toplumsal durumun bir sonucudur. Tedavinin rahatszl n yeri ve ynne bal olduu salk anzalan gibi, ahlki hastalklarda da durum ayndr"*5. Bu da iki esasl dzenle me gerektirmektedir. Mahpusun srekli bir gzetim altnda tutulabilmesi gerekmektedir; mahpuslara ilikin olarak al nacak btn notlarn kaydedilebilmeleri ve muhascbclctiriIcbilmclcri gerekmektedir. Panoplicon temas -ayn anda hem gzetim, hem de gzlem altnda tutma; hem gvenlik, hem de bilgi; hem bireyselletirme, hem de toplumsallatrma; hem soyutlama, hem de effaflk- en ayrcalkl gerekleme yeri ni hapishanede bulmutur. Panopticot usullerinin en azndan dank halde, iktidar uygulamalarnn somut biimi olarak ok geni bir younlua sahip olduklar doruysa da, Bcntham'n topyas blok olarak ancak ceza evi kurumlannda maddi bir biime kavuabilmitir. Panopticort 1830-1840'l yllarda birok hapishane tasarsnn mimari program ha line gelmitir. Bu, "akl vc disiplini taa" aktarmann56; mi
55 L4on Facuher, *. 6. 56 Ch. Lucss, s. 69,

314

mariyi iktidann ynetimi iin effaf klmann57; g kulla nm ile zorlamalann yerine hibir boluu olmayan bir gze tim altnda tutmann yumuak etkinliini ikme etmenin; mekn yasatann yakn tarihli insancllamalarna ve yeni ceza evi teorisine uygun bir ekilde dzenlemenin en dolaysz biimiydi: "bir yandan otorite ve dier yandan mimari, byIcce hapishanelerin cezalann yumuamas ynnde mi, yoksa sulular slah eden bir sistem iinde mi btnlctirilmclcri gerektiini ve bunun halkn kusurlannn kkenine doru iner ken, uygulanmas gereken erdemleri canlandran bir ilke ha line geldii bir yasamaya uygun olmasnn gerektiini gster mek zorundadrlar"5 . Sonu olarak, mahpusun kendini sanki "eski Yunanl fi lozofun cam evinin iinde bulaca bir grlebilirlik hcresi5 9 ve srekli bir bakn oradan itibaren hem mahkumlan, hem dc personeli denetleyebilecei merkezi bir noktas olan bir hapishanc-makine kurmak60. Bu iki talebin etrafnda birok mmkn eitleme vardr: kat biimi altndaki Benthamc Panopticon, veya yanm daire, veya ha biimli dzenleme61. Btn bu tartmalarn ortasnda, 1841'dcki iileri bakan temel ilkeleri hatrlatmaktadr: "merkezi denetim salonu sistemin eksenidir. Merkezi denetim noktas olmakszn, gze tim altnda tutma gvenilir, srekli ve genel olmaktan k maktadr; nk hcreleri hemen yanbalanndan gzetim altnda tutan grevlinin faaliyetine, hevesine vc aklna tam bir gven duymak olanakszdr... Bu durumda mimari tm dik katini bu amaca yneltmek zorundadr; burada ayn anda hem
57 "Eer ynetim orunu, inaat sorunundan soyutlanarak cic alnmak iste nirse, gerein bunlara kendini gstermedii ilkeler koymak /.orunda kalnr; oysa bir mimar ynetim ihtiyalar hakknda yeterli biigiye sa hip otursa, teorinin belki de topyalardan biri sayd 9u veya bu hapset me sistemini kabul edebilir', Abcl Blouet, s. 1. 59 N. P. Harou-Romain, Projet de ptnitencier, 1840, s. 8. 60 1 ng)l7 .lcr btn eserlerinde mekanik dehasna sahipler... ve binalarnn tek bir motorun alnmasna balanan bir makine gibi ilemesini iste m ilerdir, ibid., s. 18. 61 Bkz. Levha no. 18*26.
58 L Baltard, *. 4-5.

315
I

bir disiplin, hem de bir ekonomi sorunu vardr. Gzetim alfanda tutma ne kadar kesin ve kolay olursa, binalarn kuru lularnda ka denemelerine veya mahpuslar arasnda iletiim kurulmasna kar o kadar az gvence aranacaktr, te yandan, eer mdr veya bagardiyan merkezi bir salondan, hi yer deitirmeden ve grlmeden, yalnzca btn hcre lerin girilerini deil, ayn zamanda kaplar tamamen ak ken ierilerini de grebildiklerinde, gzetim altnda tutma tam olacaktr, ama gene de her katta gardiyanlar buluna caktr... Dairesel veya yan dairesel hapishane formlyle, tek bir merkezden, hcrelerindeki btn mahpuslan ve gze tim galerilerindeki gardiyanlan grmek mmknm gibi gzkmektedir"6 . 2 Fakat bir cezaevi olan panopticon ayn zamanda birey selletirici ve srekti bir belgeleme sistemi de olmaktadr. Hapishane yapmnda Benthamc emann eitlerinin neril dii ylda, "ahlki hesap" zorunlu hale getirilmekteydi: btn hapishanelerde ayn biime sahip olan kiisel bir dosya olacak ve mdr veya bagardiyan, hapishane papaz, ret men bunun zerine her mahpus hakkndaki gzlemlerini kay dedeceklerdi: "Bu bir bakma hapishane ynetiminin yann dan ayrmad bir defter gibidir, bu ynetim bu defter her rnei, her koulu deerlendirmeye ve bylece daha sonra bun larn sayesinde her mahpusa bireysel olarak uygulanmas ge reken muameleyi belirlemeye yarayan bir ara haline getir mitir"63. Daha karmak olan baka birok sistemin tasans yaplm veya bunlann bazlar denenmitir64. Her halkr da sz konusu olan hapishaneyi, ceza evi uygulamasnn d zenleyici ilkesi olarak hizmet edecek bir bilginin oluma yeri haline getirmektir. Hapishane yalnzca kararlann bilmek ve bunlan saptanan kurallara gre uygulamak durumunda
62 Ducatel, Instnclion pour U amstmcticm d a taanons d'rril, . 9. 63 E D ucpttiu, s. 56-57. 64 rnek olarak bkz., G. de Cregpry, Projet de Code fin al mivenet, 1832* *. 199 vd.; GreUet-Wammy, Manvel d a frons, 1839, 0, s. 23*25 ve 199-203.

316

deildir cezai nlemi bir ceza evi ilemi haline dntr meye olanak verecek olan bir bilgiyi mahpustan srekli olarak ekip almak zorundadr; bu bilgi sayesinde, yasa ihlali nin zorunlu hale getirdii cezay, mahpusu toplum iin yararl hale getirmek zere bir dntrme faaliyetinde kullana caktr. Hapishane rejiminin zerklii ve mmkn kld bil gi, yasann kendi cezalandrc felsefesinin ilkesine yerle tirdii bu cezann yararn artrmaya olanak vermektedirler: "Mdre gelince, hibir mahpusu gznden ka ramaz, nk mahpus hapishanenin neresinde bulunursa bulunsun, ister bu raya girsin veya ksn, isterse burada kalsn, mdr onun u veya bu snfta tutulmasnn veya baka birine geirilmesinin nedenleri konusunda gerekelere sahip olmak zorundadr. M dr tam bir muhasebecidir. Her mahpus onun iin, bireysel eitim kresi iinde, ceza ektirmeye faizle verilmi bir ser mayedir65. Bilgince bir teknoloji olan ceza evi uygulamas, ceza sistemine ve ar hapishane inama yatrlm olan ser mayeyi verimli klmaktadr. Bunun karl olarak, sulu tannmas gereken birey ol maktadr. Bu bilgi talebi ilk aamada, karann temellerini daha iyi atabilmek ve sululuun gerek lsn belirleyebil mek zere, bizzat adli eylemin iinde yer almaktadr. Yasay ihlal eden kii mahkm kimlii altnda ve cezalandrma me kanizmalarnn uygulanma noktas olarak, muhtemel bir bil ginin nesnesi haline gelmektedir. Fakat bu durum, ceza evi aygtnn kendine elik eden btn teknolojik programla birlikte, ilgin bir ikme ilemini gerekletirmesini gerektirmektedir: adalet ona bir mahkm vermektedir; ama onun zerinde uygulanaca ey tabii ki ya sa ihlali, hatta tam olarak yasay ihlal eden kii de deil dir; daha farkl ve en azndan balangta kararn yazm srasnda hesaba katlmam olan deikenler tarafndan be lirlenen birey sz konusudur, nk bu deikenler yalnzca
65 Ch. Lucas. It, s. 449-450.

317

slah cdici bir teknoloji bakmndan geerlidirlcr. Ceza evi aygtnn mahkm edilen yasa ihlalcisinin yerine ikme ettii bu baka kii, su/u'dur. Sulu yasa ihlalcisinden, hayatnn onu karakterize etme konusunda eyleminden daha uygun olmas olgusundan tr farkllamaktadr. Cezalandrma ilevi eer gerekten bir yeniden eitme olmak istiyorsa, sulunun hayatn btn ola rak ele almak, hapishaneyi onun bu hayatn batan aa ye niden ele alacak olan bir cins yapay ve basktc tiyatro haline evirmek zorundadr. Yasal ceza bir eyleme yneliktir; ceza landrma teknii ise bir hayata yneliktir; buna bal olarak cn nemsizi vc cn kty bir bilgi halinde yeniden oluturmak; zorlayc bir uygulamayla etkileri deitirmek ve boluklar doldurmak ii ona dmektedir. Hayat hikyesinin bilinmesi vc dzeltilen hayat teknii. Sulunun gzlemi 'yalnzca suun ilendii koullara deil, ayn zamanda nedenlere de inmeli; bunlar onun hayat hikyesi iinde, rgtlenme, toplumsal ko num ve eitim gibi l bir bak as iinde ve birincisinin tehlikeli eilimlerini, kincisinin can skc ynelimlerini ve ncnn kt sonularn bilmek ve farketmek 2ere aratr maldr. Bu hayat hikyesi aratrmas ahlki durumlarn tasnifi iin ceza evi sisteminin bir koulu olmadan nce, ceza larn tasnifi iin adli soruturmann esas bir parasdr. B u soruturma mahkma, mahkemeden hapishaneye kadar elik etmelidir; hapishane mdrnn grevi yalnzca onu ieri al mak olmayp, ayn zamanda bu soruturma unsurlann tutuk luluk sresi iinde tamamlamak, denetlemek ve dzeltmek tir6 . Olgularn aratrlmasnn bir suun sorumluluunu atfe 6 debilecei bir yasa ihlalcisinin arkasnda, hayatna ilikin bir aratrmann yava yava nasl olutuunu gsterdii sulu karakterin profili izilmektedir. "Hayat hikyesi aratr masnn ie dahil edilmesi cezalandrma tarihi iinde nemli bir yer tutmaktadr. Ve ancak buradan yola kabilen psikolo66 Ibid., s. 440-442.

318

jik bir nedensellik, sorumluluun hukuki olarak ykleniini ifte hale getirerek, sonulan kartracaktr. Artk, bugn klm olmann uzanda bulunulan "kriminolojik" labirente girilmektedir: ancak sorumluluu azaltan, belirleyici yan bu lunan her nden, ihlali gerekletiren faili daha korkutucu bir sululukla damgalamakta ve bu sululuk daha da kat ceza landrma nlemleri gerektirmektedir. Suu tanmak sz konusu olduunda, sulunun hayat hikyesinin cezalandrma uygula mas iinde koullarn zmlenmesini ikiye katladnda, ce zai sylem ile psikiyatrik sylemin snrlarnn birbirlerine kartklar grlmektedir; ve ite burada, yani onlarn biti me noktasnda, tam bir hayat hikyesi leinde bir neden sellikler a kurmaya ve bir cczalandrma-slah etme karan kartmaya olanak veren u "tehlikeli birey kavram olu maktadr67. Sulu yasa ihlalcisinden u noktada da ayrlmaktadr: o yalnzca eyleminin faili olmakla (serbest ve bilinli iradeye ilikin baz kstaslarn ilevinde, sorumlu fail) kalmamakta, ayn zamanda suuna koskoca bir karmak pler ayla bal olmaktadr { igdler, itkiler, eilimler, karakterler). Ceza evi teknii failin ilikisine deil de, sulunun suuna yatkn lna yneliktir. Btncl bir sululuk olgusunun tekil da vurumu olan sulu, herbiri kendi belirgin karakterine sahip olan ve kendine zg bir muamele gerektiren, adeta doal nitelikte drt snfa blnmektedir Marquet-Wasselot 1841 tarihli Hapishanelerin Etnografyas adl eserinde bu konuda
67 Hayat hikyesi uygulamasnn, sulu bireyin cezalandrlma mekaniz madan iinde oluturulmasndan sonra nasl yayldn mcclemek gerek* ecektir: Appert'de mahkmlarn hayat ykleri veya zyaam ykleri; hayat hikyesi dosyalarnn psikiyatrik modele gre biimlenmesi; hayat hikyesinin sanklarn savunulmasnda kullanlmas. Bu sonuncu noktada, XVIII. yzyl sonunda tekerlee mahkm edilen byk adam veya jcanne Salmon iin dan merulatra anlar karlatrlabilir - ve Louis-Philippe dneminin dnayet savunmalar-. Chaix d Est-Ange, La Roncidre' yle savunmaktayd: 'Eer sann sutan, iddiadan ok nceki hayatn dikkatle inedeyebibeydiniz, onun kalbine nfuz ederde, en gizli kvnmlann aratrabilseydiniz, tm dncelerini, ruhunun ' btnn rlplak grebseydiniz...*, Diseours el plaidayers, 1 1 s.166. 1,

319

yle sylemektedir: "Mahkmlar... ayn halkn iinde baka bir halktrlar: bunlann kendi adetleri, kendi igdleri, ken di ayn rfleri vardr"6 Burada henz ktler dnyasnn *. "resimse! tasvirlerine ok yaknz -ok gerilere giden ve XIX. yzyln ilk yansnda, baka bir hayat biimi alglamasnn baa bir snfnkiyle ve baka bir insan cinsininkiyle btn letii srada yeniden g kazanan eski gelenek-. Toplumsal alt-trlerin bir zoolojisi, kendi ayinleri ve kendi dilleri olan ktler uygarlnn bir etnolojisi, parodik bir biimde i zilmektedir. Fakat gene de, sulunun hem doal, hem de sap kn bir tipolojiye veya byk canavarlk biimleri olarak zmlenebilir. Ferrus'nn tasviriyle birlikte herhalde, eski su N etnografyasH nm sulularn sistematik bir tipolojisine dntrlmesinin ilk rneine sahip olunmutur. zmleme hi kukusuz derinlikten yoksundur, fakat sululuun yasannkinden ok kuraln ilevinde zellemek zorunda olduu ilkesinin yer ald aka grlmektedir. mahkm tipi: "saptadmz zek ortalamasnn zerinde entelektel kay naklara sahip olan", ama "rgtlemelerinin eilimleri ve "dorudan buna ynelik" olmalan yznden veya "zararl bir mantk", ya da "ok haksz bir ahlk" yoluyla yozlam olanlan vardr. Bu gibilerin gece ve gndz soyutlanmalan, gezintiye tek balarna kartlmalar gerekir vc bunlar bakalanyla temasa geirmek zorunda kalndnda "ta yon tucularn veya eskrim yapanlarn kullandktan trden, ma deni, hafif bir maske takmalar gerekir. kinci mahkm ka tegorisi "ahlksz, dar kafal, alk veya pasif olup da, sua iyilik veya utan karsndaki kaytszlktan, hainlikten, eer deyim yerindeyse tembellikten ve kt eilimlere diren olmadndan srklenmilerdir; bunlara uygun den rejim baskdan ok eitim ve eer mmknse yardmlamal eitim dir: geceleri soyutlama, gndzleri birlikte alma, yksek sesle olmalan kouluyla konuma izni, ortaklaa okumalar,
68 J. J. Marquet-W**lot, L Ethnograpkie des prisens, 1841, s. 9.

320

bunlann arkasndan karlkl sorular ve bunlara dl veril mesi. Son olarak da "beceriksiz veya yeteneksiz" mahkmlar vardr; bunlar "yetersiz bir rgtleme tarafndan, dnerek aba sarfedilmesi ve buna bal olarak irade gerektiren hibir ie yatkn olmayan bir hale getirilmilerdir, bu durumda akl l iilerle i konusunda rekabet etmeleri olanakszdr ve top lumsal devleri bilecek kadar eitim almadktan ve kiisel igdlerini anlayacak ve bunlarla mcadele edecek kadar zekya sahip olmadktan iin, ktle bizatihi bu yetersiz liklerinden tr srklenmektedirler. Bu gibiler iin yal nzlk sadece ataletlerini artracaktr; yleyse bunlann birarada yaamalar gerekir, fakat bu ortaklaa hayat ok kala balk olmayan, her zaman ortaklaa almalarla tevik edi len ve kat bir gzetime tabi klnan gruplar halinde olma ldr"69. Bylece sululara ve bunlarn koullannn hukuki nitelendirilmesinden ok farkl olan trlerine ilikin "pozi tif' bir bilgi tedricen yerleik hale gelmektedir; bu bilgi ayn zamanda, bireyin deliliinin deerlendirilmesine ve buna bal olarak eylemin su karakterini kaldrmaya olanak ve ren tbbi bilgiden de farkldr. Ferrus ilkeyi aka ortaya koymaktadr: "Kitlesi itibariyle sulularn delilerle hibir benzerlikleri yoktur; bu sonuncular bilinli bir ekilde k tlk yapanlarla kartrmak gayriadil olacaktr". Bu yeni bilgide sz konusu olan, eylemi su olarak ve zellikle de bi reyi sulu olarak, "bilimsel bir eklide" nitelemektir. Bir subiliminin kurulmas olana ortaya kmtr. Ceza adaletinin balantls hi kukusuz yasay ihlal eden kiidir, fakat ceza evi aygtnn balantls baka bir kiidir; bu biyografik birim, "tehlikelilik" ekirdei, bir anormallik tipinin temsilcisi olan suludur. Ve hukuun ta nmlam olduu, zgrlkten yoksun brakc tutuklulua hapishanenin bir ceza cktirici "ilve" ekledii doruysa da, bu "ilve" kendi hesabna, yasann mahkm ettiiyle, bu ya
69 C. Fcms, s. 278 vd.

321

sann infaz ettii arasna fazladan bir kii katmtr. Azap ektirilen kiinin damgalanan, paralanan, yaklan, yok edi len bedeninin ortadan kaybolduu yerde, "sulu"nun kim liiyle, bizzat cezalandrma aygtnn cezalandrma iktida rnn uygulama noktas olarak ve bugn hl ceza evi bilimi denilen eyin nesnesi gibi olan sulunun kk ruhuyla ikiye katlanan mahpusun bedeni ortaya kmtr. Hapishanenin sulu imal ettii sylenmektedir; ona emanet edilenleri adeta kanlmaz olarak yeniden mahkemelere ynelttii dorudur. Fakat onian, yasa ve ihlal, yarg vc yasay ihlal eden kii, mahkm vc cellat oyununa, bunlan birbirlerine balayan ve bir buuk yzyldan beri hepsini ayn tuzan iine iten su luluun bedensel olmayan gereini kattndan tr, baka bir ynde yapmaktadr. * Ceza evi teknii ve sulu insan bir bakma ikiz karde lerdir. Eski hapishanelerde ceza evi tekniklerinin inceltilmcsini davet edenin, sulunun bilimsel bir rasyonellik ile kefe dilmesi olduuna inanmamak. Ceza evinin yntemlerinin yorulmasnn sonucunda, adli soyutlama ve katln farketmelerine olanak olmayan bir sululuun ''nesnel" varln aydnlattna inanmamak. Bunlarn her ikisi de birlikte ve birbirlerinin devamnda, aralarn uygulayabildii nesneyi biimlendiren ve paralara ayran teknolojik bir btn olarak ortaya kmtr. Ve ite adli aygtn bodrum katlarnda, mahkm ettiklerine ceza vermekten tr duyduu utan nede niyle grmezden geldii u "aalk iler" dzeyinde oluan sululuk, imdi serinkanl mahkemelerin ve yasalann yce liinin yakasn brakmamaktadr; bilinmesi, deerlendi rilmesi, llmesi, tehis konulmas, kararlara konu olduun da muameleye tabi tutulmas gereken odur; imdi hesaba katlmas gereken bu anormallik, bu sapknlk, bu sar teh like, bu hastalk, bu yaama biimidir. Sululuk, hapishane
322

nin adaletten ald intikamdr. Yargn aresiz brakacak kadar korkutucu bir rvantr. Bu durumda subilimcilerin ses tonu ykselmektedir. Fakat, btn disiplinlerin youn ve kat biimi olan ha pishanenin, XVIII. yzyl ile XIX. yzyln dnemecinde tanmlanm haliyle, ceza sistemine ikin bir unsur olmad* nt aklda tutmak gerekir, "ideolojik" ceza yasalarnn -Beccaria veya Bentham tarznda- izledikleri cezaladnc bir toplum veya genel bir semio-teknik temas, hapishanenin evrensel kullanmn gerektirmiyordu. Bu hapishane baka bir yerden -disiplinse! bir iktidara zg mekanizmalardangelmektedir. te yandan, bu trde olmama durumuna ramen, hapishanenin mekanizmalar ve etkileri modem ceza adaleti nin btn boyunca yaylmlardr; sululuk ve sulular onu btn itibariyle parazit olarak tamlardr. Hapishanenin bu rktc "etkinliinin nedenlerini aratrmak gerekecek tir. Fakat daha imdiden bireyi kaydetmek mmkndr: XVIII. yzylda slahatlar tarafndan tanmlanm olan ceza adaleti, sulunun mmkn iki nesnelletirilme hattn izmekteydi, ama bunlar birbirlerinden uzaklaan niteliktey diler: bunlardan biri toplumsa) anlamann dna dm olan ahlki veya siyasal "canavarlarn diziiydi; dieri de ceza tarafndan yeniden nitelenen hukuki znenin hattyd. Oysa "sulu" tam da bu iki hattn birletirilmesine ve ihlal eden kii ile bilgince bir teknolojinin nesnesi olan bir bireyin tbbn, psikolojisinin veya kriminolojinin gvencesi altnda akma larnda -hemen hemen- olanak vermektedir. Hapishanenin ccza sistemine yapt ann, iddetli bir red tepkisine yol amam olmasnn kukusuz birok nedeni vardiT. Bunlardan biri, sululuu imal ederken ceza adaletine "bilimler" ta rafndan onaylanan vc bylece ona genel bir "gereklik" ufku zerinde ileme olana veren btncl bir nesneler alan sa lam olmasdr. Adalet aygtnn iindeki en karanlk blge olan ha pishane, artk yzn gstererek etki etmeye cret edemeyen
323

cezalandrma iktidarnn, cezann gn nda bir tedavi yntemi olarak i grebilecei ve mahkeme kararnn da bilgi sylemleri arasnda yer alabilecei bir nesnellik alann ses sizce rgtlemektedir. Adlaletin aslnda kendi dncelerinin rn olmayan bir hapishaneyi bu kadar kolayca benimsemi olmas anlalmaktadr. Syleine bir tanmay ona borluydu.

; . } {
\

\
1

324

KNC AYIRIM

YASADIIUKLAR VE SULULUK

Yasann bak asndan, tutukluluk iyi bir zgrlkten yoksun brakma olabilir. Bu durumu salayan hapsetme, her zaman teknik bir taslak iermitir. Grkemli ayinleri, ac ile treni birbirine kartran sanatlaryla azap ektirmelerden, kitlesel mimarilerin iine gml ve ynetimlerin sim olarak korunan hapishane cezalarna gei, farkllamam, soyut ve kank bir cezalandrma sistemine gei deildir; bu bir ceza landrma sanatndan, en az onun kadar bilgince olan bir ba kasna geitir. Bir belirti bu geiin bir zetidir: 1837*de for salarn zincir alaylarnn yerine hapishane arabasnn ge mesi. Kadrgalar dnemine kadar geri giden zincirli mahkm larn alay. Temmuz monarisi dneminde hl srmekteydi. XIX. yzyln banda gsteri olarak kazand nem, her halde cezalandrmann iki tarzm tek bir davurum halinde birletirmesinden kaynaklanmaktayd: tutuklu olarak bulu nacaklar yere kadar yaptklar yol, bir azap ektirme gs
325

terisi olarak cereyan etmekteydi1 "Sonuncu zincir alayna . -gerekte 1836 yaznda Fransa'da dolatrlan- ve bunun yol at rezaletlere ilikin anlatlar, "ceza evi bilimi" kural lanna ok yabana olan bir ileyii yeniden bulmamza olanak vermektedirler. Yola karken bir daraac ayini; bu Bicfctre avlusunda demir boyunduruklarn ve zincirlerin vurulmasdr; forsann ensesi sanki bir ktkm gibi bir rs zerine yatrl maktadr; fakat ekici kullanan celladn sanat bu kez kafay ezmeye ynelik deildir -beceri tersine dnm, ldrmemek marifet haline gelmitir-. "Byk Bictre avlusu azap aletle rini sergilemektedir kelepeleriyle birlikte birok zincir sras. Artoupan\T (muhafz komutanlar), geici grevle gel mi demircilerin rs ve ekileri vardr. Yoklama yolunun par maklna, btn bu kaygl ve cesur ifadeler tayan kafalar yapmtr, grevli bunlan perinleyecektir. Ddla yukarda hapishanenin btn katlannda, hcre parmaklklarndan sarkan kol ve bacaklarn bir insan eti pazan oluturduklar grlmektedir; bunlar dnk arkadalarnn sslenmesini sey retmeye gelen tutuklulardr... (Sslenecek olanlar) kurban tavn iindedirler. Raslantsal bir ekilde ve boylara gre iki er ikier biraraya gelmi olarak yere oturmulardr; her biri nin tamas iin payma 8 libre den bu zincirler, dizlerinin zerinde arlk yapmaktadr. Zincire vurma iini yapacak olan grevli onlan tefti etmekte, kafalarnn lsn al makta ve parmak kalnlndaki muazzam gerdanlklar ayarlamaktadr. Bir boyun halkasnn vurulmas iin cel ladn ibirlii yapmalar gereklidir; bunlardan biri rs alt tan tutmakta, dieri demir boyunduruun iki tarafn bitiik bir ekilde tutmakta ve mahkmun kafasn iki koluyla zap tetmektedir; ncs ise kocaman ekiciyle ard arda vurmak ta ve iki ucu birbirine tutturan halkay yassltmaktadr. Her darbe kafay ve bedeni sarsalamaktadr... Eer eki sekerse, kurbann karlaabilecei tehlike hi dnlmemektedir;
1 Fucher, "zellikle daragalanntn iptal edilmi olmasndan beri* zinci rin bir halk seyirlik unsuru olduunu iaret etmekteydi.

326

Tanrnn yaratt bir kiiyi byleine aalanm bir durumda seyretmenin karsnda, bu izlenim hibir eydir veya daha dorusu bu manzara karsnda silinmektedir*'2. Sonra kamusal gsterinin boyutu: Cazette des Tribunaux ya gre, zin cire vurulmu forsalarn 19 Temmuzda Paris'ten yola kla rn 100 binden fazla kii seyretmitir: "Courtille'den Mardi Cras'ya ini..."3. Dzen ve zenginlik, zincire vurulmu olan gebe kabilenin, u dier trn, "zindan ve hapishaneleri doldurma ayrcalna sahip olan u dier ayn rkn" uzaktan geiini seyretmekte, mahkmlarla kfr, tehdit, cesaretlen dirme, darbe, nefret veya ibirlii iareti al veriinde bulun maktadr. iddete ynelik birey ayaa kalkmakta ve geit esnasnda varln hep srdrmektedir: ok sert veya ok hogrl bir adalete kar fke; nefret edilen canilere bar ma; tandklar ve selamladktan mahkumlarn lehine hare ketler; polisle atma: Fontainebieau engelinden itibaren geilen btn yol boyunca, baz lgn gruplar Delacollongea kar fkeyle bardlar: kahrolsun barahip, kahrolsun bu iren adam demekteydiler, adalet onun hakkndan gelmeliy di. Eer belediye muhafzlan yeteri kadar kararl ve enerjik davranmasalard, ar sonulan olacak kanklklar meyda na gelebilirdi. Vaugirard caddesinde kadnlar daha fkeliy diler. Kahrolsun kt papazlar! Kahrolsun canavar Delacollonge! diye banyorlard. Montrouge ve Vaugirard polis ko miserleri ve birok belediye bakan ile yardm dan, adale tin karanna sayg duyulmasn salamak zere koturdular. Issy'den ok uzakta olmayan bir yerde Franois, Bay Ailard ile mfrezeyi grnce tahta anan onlara frlatt. Bunun zerine bu mahkmun eski arkadalanndan bazlannn vry' de oturduktan hatrland. Bu andan itibaren grevli mfet
2

Revue de Paris, 7 Haziran 1836. Gsterinin bu blm 1836'da artk halk* ak deildi, yalnzca ayncalkl seyirciler kabul edilmekteydi. Revue de Paris 'de yer alan prangaya vurma anlat, Dcmier jour d'un condamrU, 1829*dkine tam uymaktadr -tazen ayn kciimeierle-. 3 Getelte d a tribunau, 1836.

327

tiler yol zerine sralandlar ve forsalarn arabalarm ya kndan takip ettiler. Paris kordonuna mensup olanlann herbiri, istisnasz tahta anaklarn grevlilerin kafasna att, bazlar hedefe ulat. Bu anda kalabalk bir alarm durumu olduunu hissetti. ki taraf birbirinin zerine atld**4. Bicfctre ile Svres arasnda, zincire vurulmu mahkmlarn geii s rasnda olduka kabank sayda ev yamaland5. Bu yola kan mahkmlar bayramnda, biraz hem kovu lup, hem de dvlen vurun abalya ayini, biraz rollerin tersine dndrld deliler bayram, gerein gn nda parlama durumunda olduu eski daraac trenlerinden bir para, ayn zamanda nl kiilerin veya geleneksel tiplerin sergilendii u halk gsterilerinden bir para yer almaktadr: gerek ve irenlik oyunu, saygnlk ve utancn resmi geidi, maskeleri drlen sululara svme; ve te yanda sularn sevinle iti raf edilmesi. anl bir dnemden gemi olan ehreleri bulun maya allmaktadr; tek sahifelik destanlar olmu olanlar hatrlatmaktadrlar; gazeteler bunlarn adlarn nceden vermekte ve hayatlarn anlatmaktadrlar, bazlar, kimlik leri kimseden gizli kalmasn diye, onlann eklini belirtmek te, kyafetlerini tasvir etmektedirler: seyircilere ynelik programlar6. Ayn zamanda sulu tiplerini seyretmek, mahk mun "mesleini" kyafetine ve ehresine bakarak belirlemek, hrsz m, katil mi olduunu anlamak iin de gelinmektedir: maskeli balo ve kukla oyunu, ama ayn zamanda daha ei timli baklar.iin, bu oyunun iine ampirik bir su etnograf yas da szmaktadr. Gall'in kafataslanndan karakter tahli4 Ib id . 5 U Phahnge, 1 Austos 1836. 6 Gazette des tribunaux bu 'sutu* listelerini vc ksa tantm lann dzenli olarak yaynlam aktadr. Delacollonge'u daha iy i tantm ak iin verilen bilgilere rnek: "anm ynl bir pantalon, bir ift izme, siperlii olan ve ayn kumatan bir kastet ve gri bir m intan... m avi ynlden bir palto' (6 Haziran 1836). Daha sonra, halkn iddetinden korum ak iin Delaool* longcun kyafetini deitirmeye karar verilmitir. Cazette des tribunata bu kyafet deiim ini hemen bildirmektedir: ' izg ili bir pantalon, mavi bez bir m intan, hasr bir apka" (20 Temmuz).

328

li tarzndaki adr tiyatrolarnda, ait olunan ortama gre elde bulunan su semiolojileri sahneye konulmaktadr "ehreler kyafetler kadar eitlidir burada Murillo'nun figrleri gibi yce bir kafa; urada kararl bir sahtekrn enerjisini ak eden, kaln kalarla evrelenmi gnahkr bir ehre... Baka bir yerde bir Arap kafas bir ocuk bedeninin zerinde rcsmolmakta. te ho ve kadns izgiler, bunlar su ortaklardr; u sefahatten parlayan ehrelere baknz, bunlar onlann boca landr7. Mahkmlar bu oyunda sularn kasla kasla an latarak vc ktlklerinin temsilini vererek bizzat cevap ver mektedirler: maceralarnn veya kaderlerinin iareti olan dvmelerinin ilevlerinden biri budun "bunun iaretleri ya sol kola dvmesi yaplm bir giyotin, ya da gste kanayan kalbe saplanm bir bak olarak tanmaktadr. Geerken sulann nasl ilediklerinin taklidini yapmakta, yarglar ve polisle alay etmekte, ortaya kanlamam ktlkleriyle vnmektedirler. Lecenaire'in eski su orta Franois, bir in san bartmadan ve bir damla bile kan aktmadan ldrmeye yarayan bir yntemin mucidi olduunu anlatmaktadr. Byk gezici su fuannn kendi cambazlan ve kendi maskeleri vard, burada gerein komik bir ekilde ortaya konulmas merak ve beklentilere cevap vermekteydi. Bu 1836 yaznda, Delacollonge'un etrafnda bir sr olay olmutur: papaz olmasndan tr suu (gebe metresini paralamtr) ok daha arpc ha le gelmitir; bu nitelii, onun daraacndan kurtulmasn da salamtr. Halkn derin nefretini celbetmie benzemektedir. Daha Haziran 1836'da onu Paris'e getiren arabann iinden kfr etmi ve gz yalanm tutamamtr; ancak aalanma nn cezann bir paras olduunu syleyerek, arabayla gt rlmeyi istememitir. Paris'ten yola karken "halkn bu ada ma kar nasl erdemli bir fkeyle, ahlki bir kzgnlkla kendini tkettiine dair bir fikir edinmek mmkn deildir;
7 Revue de Paris, Haziran 1836. Bkz. Claude C ueu; "D m bu insanlarn herbirinin kafatasn elleyiniz, herbirinin altnda hayvani bir tip var... te vaak, ite kedi, ite maymun, ite akbaba, ite srtlan*.

329

toprak ve amura bulanmtr; halkn fke lklaryla bera ber, zerine ta yamaktadr... Bu grlmedik bir fke patla masdr; zellikle kadnlar sahiden ldrmasna, inanl maz bir kin gstermektedirler"8. Onu korumak zere kyafeti deitirilmitir. Aldanan baz seyirciler Franoisnm o oldu unu sanmlardr. Franois ise oyun olsun diye bu rol kabul etmitir; fakat ilemedii suun komedisine olmad papazn komedisini eklemektedir; "kendi" suunun anlatsna dualar ve halka ynelik olarak yapt abartl kutsama hareketle rini kartrmakta, onlar da bunlara glmektedirler. Buradan birka adm tede gerek Delacollonge "bir din ehidine ben zemekteydi", dorudan kendine gelmeyen, ama ynelik olan hareketlere ve aslnda olduu ama saklamak istedii papaz baka bir sulunun grnm altnda yeniden ortaya kartan alaya maruz kalmaktayd. Ona ait olan zdrap oyunu, onun gzlerinin nnde, zincirle bal olduu katil bir meydan soy tars tarafndan .oynanmt. Zincire vurulmu mahkmlar alayn getii her kente ken di enliini gtrmekteydiler; bunlar cezalandrma bayram laryd; ceza burada ayrcalk haline dnmekteydi. Ve azap ektirmenin olaan ayinlerinden kurtulua benzeyen ok ilgin bir gelenekle, mahkmun pimanlk belirtisi gstermesinden ok, cezaya burun kvran lgn bir sevincin patlamasn da vet ediyordu. Prangal mahkmlar boyunduruk ve demirler den oluan sslerine, kendiliklerinden eritler, tarazlanm sa mandan, ieklerden veya deerli bir amardan oluan ss leri eklemekteydiler. Zincir alay ronao ve danst; ayn za manda ift olmakt, yasak ak iindeki zorunlu evlilikti: "ellerinde bir buket, eritler, saman pleri klahn ssledii halde zincirlerinin nnden komaktadrlar, ilerinden en be ceriklileri balklarna tepelikler yapmlardr... Dierleri tahta ayakkablarnn iine ilemeli oraplar veya bir ii gmleinin iine moda bir yelek giymilerdir^. Ve zincire vu
8 9 La Plahange. I Austos 1836. Revue de Pans, 7 Haziran 1836. Gzetle des tribunauz'yt gre. Prangaya

330

rulmay izleyen akamn tm boyunca, zincir alay 6ictre avlusunda hi ara vermeden frdolay dnen bir enlik grubu oluturmaktadr: Eer zincir alay gzetmenleri tannacak olursa, onlara gemi olsun; onlan kuatp halkalannn ara snda bomaktadrlar, forsalar gn batmna kadar arpma alannn efendileri olarak kalmaktadrlar"1 . Mahkmlarn 0 grltl patrtl enlii, adaletin trensel yapsna icad et tii gsterili hareketlerle cevap vermekteydi, ihtiam, ik tidann dzenini ve iaretlerini, zevk biimlerini tersine dn drmekteydi. Fakat siyasal amataya ilikin birey pek uzakta deildi. Bu yeni vurgularn birazn duymamak iin sar olmak gerekirdi. Forsalar marlar sylyorlar ve bunlar abucak n kazanp, her yerde uzun sre tekrarlanyorlard. Tek sahifeiik destanlann sululara ynelik yaknmalan -su un iln edilmesi, kara kahraman mthi cezalarn anlatl mas ve onlan evreleyen genel kin- hi kukusuz burada yank bulmaktayd: 'Trampetler bizim nm z iin alsn lar... Cesaret ocuklar, ama dayanacaz. Forsalann iinden onlan rahatlatalm diye bir ses ykselmez". Ancak bu kollektif arklarda baka bir ton bulunmaktadr; eski yaknmalann uyduklar ahlki ifre tersine dnmtr. Azap pi manlk getirmek yerine, iftihar duygusunu bilemektedir; mahkmiyeti veren adalet reddedilmekte ve pimanlk veya aalama beklentisiyle seyretmeye gelen kalabalk ayp lanmaktadr: "evimizden bu kadar uzaklarda, inliyoruz. Her zaman sert olan alnlanmz yarglar sarartacak tr... Fel
vurulm u mahkumlarn 19 Temmuz tarihli geidine kumanda eden Iborez bu ssleri kaldrtm ak istedi: "sularnz demde zere kree giderken, u n k i izin iin bir rifignm n gibi balklarnz ssleyecek kadar yzszlemeniz kabul edilebilir gibi deildir." 10 Revue de Paris, 7 Haziran 1836. Zincir, bu dansn yaplm asn nlemek zere ksaltlm t ve zincir alay gidene kadar, askerler dzeni koru makla grevlendirilm ilerdi. Krek m ahkm larnn patrtlar Dem ier Jour d'un condamrtf'c tasvir edilmitir. T oplum zindanclar ve korkuya kaplm m erakllarla temsil edilm i olarak istedii kadar burada bu lunsun, su onu biraz kmsemekte ve bu dehetli cezay bir aile elentisi haline getirmekteydi."

331

ketlere susam olan baklarnz, aramzda alayan ve kk den prsm bir rk anyor. Fakat baklarmz iftihar do ludur". Burada ayn zamanda arkadalk rgtleriyle bir likte, zindan hayatnn zgr hayatn bilmedii zevklere sa hip olduu iddias da bulunmaktadr. "Zaman iinde zevkleri birbirlerine ekleyelim. Kilitlerin arkasnda enlik gnleri doacaktr... Zevkler dnektir. Bunlar cellatlardan kaacak ve arklar izleyeceklerdir". Ve zellikle de, o andaki dzen hep srmeyecektir; mahkmlar yalnzca serbest kalp hak larna kavumakla kalmayacaklar, ayn zamanda onlar it ham etmi olanlar onlarn yerine geeceklerdir. Sulular ile yarglar arasndaki tersine dnm byk yarglama gn gelecektir: "insanlarn kmsemesi biz forsalara. Tanrla trdklar altnn tm de bize ait olacaktr. Bu altn birgn bizim elimize geecektir. Onu hayatmz pahasna satn ala caz. Bugn bize tattnz zincirlere bakalar vuru l a i k tir; bunlar kle olacaklardr. Biz zincirleri krarken, zgrlk yldz bizim iin yeniden parlayacaktr... Elveda, nk si zin demirlerinizi de yasalarnz da hie sayyoruz"1 . Tek 1 sahifelik destanlarn hayal ettikleri ve mahkmun kalaba la kendini asla taklid etmemeleri vaazn ektii mmin tiyatro, kalabaln cellatlarn barbarl, yarglarn ada letsizlii ile, bugn yenik dm, ama birgn galip gelecek olan mahkmlarn felketi arasnda tercih yapmak zorunda kald, tehdid edici bir sahne olmaya ynelmitir. Pranga mahkmlan alaynn meydana getirdii byk gsteri, eski kamuya ak azap ektirmeler geleneiyle ba lantlyd; bu gsteri ayn zamanda, o dnem gazetelerinin, popler gazetelerinin, soytarlarnn, bulvar tiyatrolarnn verdikleri oklu su tasvirleriyle de balantlyd1 ; ama ho2
11 Ayn trden bir ark, Cezette d a tribum uz'da 10 Nisan 1836da zikredil m itir. la M ancM atst'in havasnda sylenmekteydi. Vatansever sava arks burada aka toplum sal sava arks haline gelmekteydi: 'Talihsizlie hakaret etmeye gden bu aptal halk bizden ne istiyor? Bize skunetle bakyor. Cellatlarmz onu korkutmuyor.* 12 "Sulular artc bir beceri sahibi olarak sulan iinde yceltmeye, on*

332

murtulann tad arpma ve mcadelelerle de balan tlyd; onlara sanki simgesel bir k noktas salamak tayd: yasa tarafndan bozguna uratlan dzensizlik ordusu geri gelmeye and imitir; dzenin iddeti tarafndan kovulan bu ordu geri dndnde, zgrletirici bir alt st olu getire cektir. "Bu klden bu kadar ok kvlcmn yeniden domas karsnda dehete kapldm13. Azap ektirmeleri her za man evrelemi olan alkant, belirgin tehditlerle titreime gemektedir. Bu durumda, Temmuz monarisinin zndre vurul mu mahkm alaylarn, XVIII. yzylda azap ektirmelerin kaldrlmasn gerektiren ayn nedenlerle -ama daha acilkaldrmaya karar vermesi anlalr olmaktadr: "insanlar byle gtrmek adetlerimiz arasnda yer almamaktadr; kon voyun getii kentlerde, zaten halk zerinde hibir eitici et kisi olmayan bu iren gsteriden kanmak gerekir"1 . Demek 4 ki bu kamusal ayinlerle ipleri kopartmak; cezalarda meyda na gelen deiimlerin aynn mahkm aktarmlarna da uygu lamak; ve bu aktarmlar da ynetsel ar duygusunun iareti altna almak zonnluu ortaya kmtr. te yandan. Haziran 1839'de pranga mahkmlar alay nn yerine gemek zere benimsenen ey, bir an iin sz edil mi olan basit st ak araba deil de, ok titiz bir ekilde yorulmu olan bir makine olmutur. Yryen bir hapishane olarak dnlm bir araba. Panopticon'un hareket eden bir edeerlisi. Ortada yer alan bir koridor onu tm uzunluu bo yunca ikiye blmektedir her iki yanda, tutuklulann koridora bakar ekilde oturduktan alt hcre vardr. Ayaklarna,
Ura barol oynatmaya ve otoritenin tcm silcilcrini onlann iyi gizlenme yen dalga gemelerine, taklm alarna, alaylarna teslim etmeye nem veren* fajir yazar takm vardr. "Halk arasnda n kazanm bir oyun oU n Abcrgt d a Adrets veya R obtrl M it& iri'i grm olan herkes, gzlemlerimin doruluunu kolayca kabul edecektir. Bu, cret ve suun za feri, ycel(ilmesidir. Drst kiiler ve kamusal g batan sona mistifiye edilm itir', H .A. Fregier, Les Classes d*ngeureuse$, 1840, II, s. 187*188. 13 ( i Demier four d'un condamnA. 14 Cazctu d a tr1wnaux, 19 Temmuz 1836.

333

ilerine yn geirilmi ve birbirlerine 18 parmak kalnlnda zincirlerle bal olan kelepe geirilmektedir; bacaklar demir dizliklerin iine sokulmaktadr. Mahkm "inko ve meeden yaplma bir cins huninin zerinde oturmaktadr, bu huni yola almaktadr". Hcrenin da penceresi yotur; ii tamamen sa kapldr; yalnzca gene delikli satan olan bir. vasistas "uygun bir hava akm"nm gemesine izin vermektedir. Koridor ta rafnda, her hcrenin kapsnda iki blmeli bir kapak bulun maktadr: bunlardan biri yiyecekler, parmaklkl olan dieri de gzetim iindir. "Kapaklarn almas ve eik yn yle sine bir ekilde birletirilmitir ki, gardiyanlar mahkmlara srekli bakmakta ve en kk szlerini bile iitmekte, ama mahpuslar birbirlerini grebilmek ve duyabilmek iin bu de liklerin ularna gelmek zorundadrlar". Gene yle bir dzen leme yaplmtr ki, "ayn araba hibir sakncas olmakszn, ayn anda bir forsa ile basit bir tutukluyu, kadnlar ve erkek leri, ocuklar ve yetikinleri tayabilir. Yol ne kadar uzun olursa olsun, bunlann herbiri varacaklar yere birbirlerini farketmeden ve aralannda konumadan gtrlmektedirler". Son olarak, "kreltilmi byk ivileri" olan bir sopayla si lahlanm iki gardiyann srekli gzetimi, arabann i dze nine uygun koskoca bir cezalar sisteminin devreye sokulmasna olanak vermektedir: kuru ekmek ve suya mahkm etme, par mak kelepesi, uyumaya yarayan yastktan mahrum brak ma, iki kolun zincire vurulmas. "Ahlk kitaplannn dnda her tr okuma yasakt". Yalnzca rahatlndan ve hzndan tr olsa bile, bu* makine "yapmcsnn duyarlna eref katmtr"; ama li yakati, gerek bir ceza ektirme arabas olmasndandr. D etkileri bakmndan tamamen Benthamc bir mkemmelletirmedir: "sessiz ve karanlk barnda yalnzca Forsa Nakliyesi kelimelerinin yer ald bu yryen hapishanenin hz la geiinde Bontham'n mahkeme kararlannm uygulanma snda yer almasn istedii birey vardr ve bu seyircilerin zihninde, u insi ve neeli yolculann geilerinin grlme334

sinden daha kurtarc ve srekli bir izlenim brakmakta dr"1 . Bu arabann i etkileri de vardr: daha birka gn sren 5 yolculuk esnasnda bile (bu srada tutuklularn zincirleri bir an iin bile almamaktadr), bir slah aygt olarak ilev grmektedir. Bu arabann iinden artc bir ekilde us lanm olarak klmaktadr: "aslnda yalnzca yetmi iki saat sren bu nakliye, ahlki bakmdan, mahpus zerinde uzun sreli etki yapyora benzeyen korkun bir azaptr". For salar buna bizzat tanklk etmektedirler: "hcre arabasnda uyunmad zaman yalnzca dnmek mmkndr. Dne dne, sanki yaptn iten pimanlk duyuyormusun gibi gelmektedir; gryor musun, sonunda kusursuz olacamdan korkuyorum ve byle olmak istemiyorum"1 . 6 Panopticon tipi arabann hikyesi, kk bir hikyedir. Ancak zincir alaynn yerine geme biimi ve bu yer dei tirmenin nedenleri, cezai tutuklamann seksen yl iinde azap ektirmenin bayran devrald tm sreci ortaya koymak tadrlar: bireyleri deitirmek zere, zerinde dnlm bir teknik olarak. Hcre arabas bir slahat aygtdr. Azap ek tirmenin yerine geen kitlesel bir hapsetme deil de, titiz likle eklemletirilmi bir disiplin dzeneidir. En azndan ilke olarak. * nk hapishane, gnn gerei ve etkileri iinde hemen ceza adaletinin byk baarszl olarak iln edilmitir. Hapsetme tarihi olduka garip bir ekilde, ak boyunca u aamalarn birbirlerinin yerine uslu bir ekilde geecekleri bir kronolojiye boyun ememektedir: tutuklamaya bal bir ceza
15 Ibid., 15 Haziran 1837. 16 Gazelle des iribunaut, 23 Tem m uz 1837. Cazette 9 Austosta, arabann G ungam p yaknlarnda d e vrild iin i aktarm aktadr; m ahkm lar ayak lanmak yerine, 'ortak arabalarn dzeltm ek iin gardiyanlarna yardm ctm ljlerdir. Ancak 30 Ekimde Valencc'ta bir ka haber vermektedir.

335

landrma sisteminin yerleik hale getirilmesi, sonra bunun baarszlnn kaydedilmesi; daha sonra ceza evi tekniinin az ok tutarl tanmna ulaacak olan slahat taanlar; bun dan sonra bu tasannn uygulanmas; son olarak da bu tasarnn baarlan veya baarszlklarnn saptanmas. Fiili durum da ise bir uzaktan bak veya her halkrda bu unsurlarn farkl bir dalm sz konusu olmutur. Ve bir slah teknii projesi cezai tutukluluk ilkesine elik ettiinden, hapisha neye ve yntemlerine ilikin eletiri ok erkenden, bu ayn 1840-1845 yllarnda ortaya kmtr; ama bu eletiri, bugn adeta hibir deiiklik olmadan tekrarlanan belli sayda -yaklak olarak- formller halinde donmutur. - Hapishaneler sululuk orann drmemektedirler: bunlar istedikleri kadar yaygnlatrsnlar, saylarm artr snlar veya dntrsnler, su ve sulu says sabit kalmakta veya daha da kts artmaktadr: "Fransa'da topluma kar aka husumet iinde olanlarn says 108 bin olarak tahmin edilmektedir. Sahip olunan bastrma aralar unlardr: da raac, pranga, 3 zindan, 19 merkez hapishanesi, 86 adalet evi, 362 tutuk evi, 2800 ile hapishanesi, jandarma karakol larndaki 2238 nezarethane. Bu olanaklar dizisine ramen, ktlk cretini srdrmektedir. Su says azalmamaktadr; ... tekrar su ileyenlerin says azalacana artmaktadr'07. - Tutukluluk yasa ihlalini tahrik etmektedir; hapis haneden ktktan sonra, buraya geri dnme ans eskisinden daha fazla olmaktadr; mahkmlarn byk bir blmn es ki tutuklular oluturmaktadr; merkezi hapishanelerden kanlarn % 38'i ve forsalarn % 33' yeniden mahkm olmak tadrlar1 ; 1828 ile 1834 arasnda mahkm edilen 35.000 kii 8 den yaklak 7.400' tekrar su ileyen kiilerdir (mahkm larn 4,7de l'i); slahaneye konulan 100 binden fazla kiiden hemen hemen 35 bini de yledir '6da 1); toplam olarak 5,8
17 La FratemiU, no. 10, ubat 1842. 18 Rakam G. de la Rochetoucauld tarafndan, ceza kanunu slahat tart malar srasnda zikredilmitir, 2 Ara. 1831, Pariam ato Ar., C XXXII.

336

mahkmdan biri tekrar su ilemitir1 ; 1831*de tekrar su 9 iledii iin mahkm edilen 2.174 kiiden 350'si eski forsadr, 1682'si merkez hapishanelerinden, 142 si de merkezi hapis* hanelerle ayn ekilde ynetilen drt slahaneden kmadr20. Vc Temmuz monarisi sresince bu duruma konulan tehis gide rek katlamaktadr: 1835'te cinayetten mahkm 7.223 sulu dan 1.486's; 1839*da 7.858'den 1.749'u; 1844'te 7.195'ten 1.821i suunu tekrarlayan kiilerdir. Loos'taki 90 mahkmdan 570i ve Melunde 1.088den 745i tekrar su ilemilerdi21. Buna bal olarak, hapishane bireyleri zgrle slah olmu ola rak yollamak yerine, halkn iindeki tehlikeli sulularn saysn artrmaktayd: "her yl topluma iade edilen 7.000 kii... bunlar toplumsal bnyeye yaylan 7.000 su veya yoz lama ilkcsidir.Ve bu gibilerin nfusunun srekli artt, bun larn her tr dzensizlik ansn yakalamaya hazr ve g de nemesi yapmak iin toplumu btn bunalmlara sokmaya yatkn bir ekilde etrafmzda yaadklar ve alkalandklan dnlecek olursa, bylesine bir gsteri karsnda kayt sz kalnabilir mi?"22. Hapishane sulu imal etmenin uzanda kalamaz. Bunlan tutuklulara yaatt hayat tarzyla retmektedir: bu tutuklular ister hcrelerde soyutlansnlar, isterse sonradan ilerine yaramayacak yararsz bir almaya zorlansnlar, bu onlann toplum iindeki hallerinin dnlmedii anlamna gelmektedir, bu durum doa kart, yararsz ve tehlikeli bir hayat yaratmaktadr"; hapishanenin tutuklulan eitmesi is tenmektedir; fakat insana ynelik bir eitim sistemi, doann isteine kar hareket etmek gibi bir amaca sahip olabilir mi?"23 Hapishane ayn zamanda tutuklulara iddetli zorla malar dayatarak da sulu imal etmektedir; hapishane yasa19 20 21 22 23 E. Ducp6tiaux, De U rtfonne ptnitentaire, 1837, c. III, s. 276 vd.
Ib id .

G. Ferrus, Des prisonnien, 1850, s. 363-367. Beaumont ve Tocgueville, s. 22-23. O ). Lucas, Ls-12/ve 130.

337

lan uygulamaya ve onlara sayg duymay retmeye ynelik tir; oysa tm ileyii yetkinin ktye kullanlmas tarz ze rinde cereyan etmektedir. Ynetimin keyfilii: "bir mahpusun hissettii adaletsizlik duygusu, onun karakterini ele avuca smaz hale getiren nedenlerden biridir. Yasalar tarafndan ne hkmedilen, hatta ne de ngrlen azaplara bylece maruz brakldn grnce, evresindeki herkese kar bildik bir fke durumuna girmektedir; otoritenin temsilcilerini yalnzca cellatlar olarak grmektedir; artk sulu olduuna inanma maktadr: bizzat adaleti itham etmektedir"24. Gardiyanlarn yozlamlklar, korkular ve yeteneksizlikleri: "1000 il 1500 mahkum, yalnzca jurnalcilie, yani bizzat tohumunu at tklar yozlamaya dayanarak ancak biraz gvenlik salaya bilen 30-40 gardiyann gzetimi altndadr. Kimdir bu gardi yanlar? Terhis olmu askerler, eitimsiz, grevleri hakknda bilgisiz kiiler meslekten sululan gzetim altnda tutmak tadrlar"25. Bu koullarda hibir eitsel yan olamayacak ce zai bir altrma yoluyla smr: "zenci kle ticaretine kar klmaktadr. Tutuklular da onlar gibi giriimciler tarafn dan satlmakta ve imalatlar tarafndan alnmakta deiller midir... Mahkmlar bu iten bir namus dersi mi almakta drlar? Bu iren smr rnekleri onlarn ahlkn daha da fazla bozmakta deil midir?"26. Hapishaneler dayanma iinde, hiyerarik, gelecek teki su ortaklklan iin hereye hazr bir sulular ortamn mmkn klmakta, daha da iyisi tevik etmektedir: 'Toplum 20dcn fazla yesi olan ortaklklar yasaklamaktadr... ve onlara ad hoc ina edilen ve daha da rahatlk salasn diye
24 25 26 F. Bigot Prameneu, Rapport au conseil gtrrfral de la sec&l des prisons, 1819. La FratemiU, Mart 1842. L 'A lelitr, Ekim 1842, 3. Yl, no. 3c, birlie katlma suundan hapse atlan bir i tarafndan yazlan metin. Ayn gazetenin cezai altrmann re kabetine kar kampanya yrtt bir dnemde, bu itiraz kaydedebil* mitir. Ayn sayda, baka bir iinin ayn konudaki mektubu. Aynca bkz., t FratemiU, Mart 1842, 1. Yl, no. 10.

33S

ortak kullanlan atelyelere, avlulara, yatakhanelere, ye mekhanelere blnen merkez hapishanelerinde 200, 500,1000 mahkumluk birlikleri bizzat kendi kurmaktadr. Ve bunlar tm Fransa sathnda oalmaktadr; ylesine ki, hapishane olan yerde bir de ortaklk olmaktadr... bunlarn herbiri toplum-kart klplerdir"27. Ve ilk hapisliini yaamakta olan gen sulunun eitimi ite bu klplerde yaplmaktadr: "onda uyanacak ilk arzu, beceriklilerden yasalardan nasl kurtulanacan renmek olacaktr; ilk ders, toplumu onlara bir dman olarak belleten hrszlarn sk mantnn iinden kacaktr; ilk kssadan hisse, bizim hapishanelerde ba tac edilen jurnalcilik olcaktr, onda uyanlacak ilk tutku, hc relerde dnyaya gelen ve kalemin adlann anmay reddettii u canavarlklarla onun gen doasn dehete drecektir... Artk onu topluma balayan hereyle balarn kopartm* U t "26. Faucher "su klalan ndan sz etmekteydi. Serbest braklan mahkmlar bekleyen kader, onlar kanlmaz olarak tekrar su ilemeye itmektedir: nk polis gzetimi altndadrlar; nk ikamet veya ikmet etmeme zorunluuna tabidirler; gittikleri her yerde gstermek zorunda olduktan ve mahkmiyetlerinin kaytl olduu bir pasaport tamak zorundadrlar"29. Hereyle olan balann kopmu ol mas, i bulmann olanakszl, serserilik tekrar su ilemeye iten en sk nedenler olmaktadrlar. Gazette des tribunaux, ama ayn zamanda ii gazeteleri buna dair rnekleri dzenli olarak zikretmektedirler; rnein hrstzlktan mahkm olan, Rouen'de gzetim altna konulan, tekrar hrszlktan yakala nan ve avukatlann savunmay reddettikleri u ii gibi; bu du rumda mahkemede bizzat sz alm, hayat hikyesini anlat m, hapishaneden kp zorunlu ikmete hkm giydikten
27 M oreau-Christophe, De la m oralitf et de la fotie dans le rigim e ptnitentiaire, 1839, s. 7. 28 L'Almanach populaire de la Franee, 1839. im za D., s. 49-56. 29 F. de Barb Marbois, Rapport sur M iat des prisons du Calvados, de 'Eure, la Manehe et la Seme-lnf/rieure, 1823, s. 17.

339

sonra, eski yaldz kaplamaclk iini bulamadn, nk eski mahkm olmasndan tr her yerden kovulduunu, poli sin ona baka bir yerde i arama izni vermediini, Rouen'de aklp kaldn ve bu ypratn gzetimlerin sonucu olarak alktan ve sefaletten lecek hale geldiini aklamtr. Belediyeden i istemi, mezarlkta yevmiyesi 14 sou 'dan se kiz gn istihdam edilmitir: "ama" demektedir, "gencim, i tahm yerinde, eskiden libresi 5 sou'dan iki libreden fazla ek mek yerdim; 14 sou 'ya nasl doyabilir, temizlenebilir ve barnabilirim? Umutsuzlua dmtm, yeniden namuslu biri olmak istiyordum, gzetim beni yeniden mutsuzluun iine yu varlad. Hibir eyden zevk alamaz hale geldim; bu durum dayken, o da sefalet iinde olan Lemaitrele tantm; yaamak gerekiyordu ve aklmza almak gibi kt bir fikir geldi"30. Son olarak da, hapishane tutuklunun ailesini sefalete iterek, dolayl yoldan sulu imal etmektedir "aile reisini ha pishaneye gnderen ayn mahkeme karan, anneyi hergn yoksunlua, ocuklar terkedilmeye, ailenin tmn serserilik ve dilencilie srklemektedir. te su bu balant iinde kk salma tehdidi tamaktadr"31. Bu monoton hapishane eletirisinin sabit olarak iki yn de yapldn kaydetmek gerekir: hapishanenin fiili durum da slah edici olmad olgusuna, ceza ektirme tekniinin bu rada ok ilkel dzeyde kaldna ynelik olarak; hapishane nin slah edici olmak isterken cezalandrma gcn kaybetti ini3 , gerek ceza evi tekniinin katlk olduunu3 ve hapis 2 3
30 Gzelle des tribunaux, 3 Ara. 1829. Ayn ynde bkz. Gazelle de* tr&unaux, 19 Temmuz 1839; Rudte populaire, Austos 1840; La Frclem ilt, TemmuzAustos 1847. 31 Ch. Lucas, II, s. 64. 32 Merkez hapishaneieririn 1839'dald yeniden dzenleniinin ncesinde ve sonrasnda, bu kampanya ok canl olmutur. Sk bir dzenleme (sessiz lik, arap ve ttn yasa, kantinin kltlmesi), bunun arkasndan is> yanlar gelmitir. 3 Ekim 1840 tarihli M onsteur 'M ahkm larn arap, av eti, her tr nadide yiyecei tkndklarn ve hapishaneyi, hayatn on. lara ou zaman reddettii btn ho eyleri bulduklar rahat bir otel saymalar bir rezalet oluturmaktayd." 33 1826da birok Genel meclis, srekli ve etkisi olmayan bir hapsin yerine

340

hanenin ifte bir ekonomik hata olduu ynnde: dorudan doruya rgtlenmesinin isel maliyetinden ve dolayl ola rak, bastramad sululuun maliyetinden tr3 . te yan 4 dan, bu eletirilere verilen cevap hep ayn olmutur: ceza evi tekniklerinin srekli baarszlklarn onarmann yegne yo lu olarak, bunlarn srekli tekrarlanmas; slaha ynelik ta sarnn hayata geirilme olanakszl karsnda, bu tasar y bu olanakszl amann yegne yolu olarak gerekletir meye almak. kna olmak zere bir olgu: u son haftalarda meydana ge len hapishane isyanlar, 1945 reformunun gerekte hibir sonu vermemi olmasna balanmaktadr; yleyse bu slahatn te mel ilkelerine geri dnmek gerekmekteydi. Oysa bugn bile si hirli etkiler beklenilen bu ilkeler bilinmektedir: bunlar 150 yldan beri, iyi N ceza evi koulu"nun yedi evrensel zdeyiini oluturmaktadrlar. 1. Demek ki cezai tutuklamann esas ilevi, bireyin tutu munu dntrmek olmaldr: "cezann balca hedefi olarak mahkmun slah edilmesi, bilim alannda ve zellikle de ya sama alannda biimsel olarak ortaya k ok yeni olan kutsal bir ilkedir (Brksel Ceza Evleri Kongresi, 1847). Ve Amor Komisyonu Mays 1945'te sadk bir ekilde yle tekrar lamaktadr: "zgrlkten mahrum brakma cezasnn esas
srgnn geirilmesini istemektedirler. Hautes-Alpes Genel meclisi 1842'de, hapishanelerin tpk Drome, Eure-el-Loir, N itvre, Rhne ve Seine-et-Oise'dakiler gibi gerekten kefaret denen yerler haline gel mesini istemitir. 1839da merkez hapishaneleri m drleri arasnda yaplan bir ankete gre, Em brun'n m dr: Hapishanelerdeki an refah, tekrar su ilenmesinin artmasna ok katkda bulunuyora benziyor . Eyses mdr: "imdiki rejim yeteri kadar sert deil ve kesin olan birey varsa, o da birok mahkm iic hapishanenin cazip bir yer olmas ve kendileri iin sapk sevinler bulm alardr'. Umogcs mdr: Merkez hapishaneleri nin bugnk repmt, bunlarn aslnda suianu tekrarlayanlar iin yatl bir okul gibi olmalarndan tr, hi de bastna deildir. Kr., MoreauChristophe, PoUmfua ptnite ntiaira, 1840, s. 6. 1974 Temmuzunda ce zaevi sendikalar sorum lular tarafndan, hapishanelerdeki liberalizasyon alm alarnn sonularna ilikin olarak yaplan aklamalarla kar.

34

341

amac mahkmun slah ve toplumsal olarak yeniden snflandnlm asdr" Islahn ilkesi. 2. Mahkmlar eylemlerinin cezai arlna, ama esas olarak yalarna, yatknlklarna, onlara uygulanmas d nlen slah tekniklerine, dnmlerinin safhalarna gre so yutlanmal veya en azndan datma tabi tutulmaldrlar. "Dnm salayan aralarn kullanmnda, mahkmlar topluluunun iinde varolan byk fizik ve ahlki farkllklar, onlann yozlama dereceleri, sunabilecekleri farkl slah ol ma anstan hesaba katlmaldr" (ubat 1850). 1945: "bir yl dan daha az cezaya arptmlm kiilerin ceza evi kurumlanna datmlan cinsiyct, kiilik ve sulunun yozlama de recesine gre yaplacaktr". Snflandrma ilkesi. 3. Cereyan edii mahkmlarn bireyselliklerine gre deime durumunda olan cczalar, elde edilen sonular, ilerle meler veya geriye dnler. "Cezann balca hedefi sulunun slah olduu iin, ahlk olarak yeniden douu yeteri kadar gvenilir olduunda her mahkmu salvermek arzuya ayan dr" (Ch. Lucas, 1836). 1945: "Mahkma ynelik muameleyi tutumuna ve slah olma derccesine uyarlamak zere... tedrici bir sistem uygulanmaktadr. Bu rejim hcreden yan-serbestlic gitmektedir... artl tahliye olana tm sreli cezalara tannmtr'' Cezalarn eitlendirilmesi ilkesi. 4. alma mahkmlarn tedrici olarak dntrlme lerinin ve toplumsallatnlmalannn esas paralanndan biri olmaktadr. Cezai altrma "cezann bir eklentisi veya de yim yerindeyse, bir arlatnlma olarak deil de, mahrum kalmann mmkn olamayaca bir ceza yumuamas olarak kabul edilmelidir". Bu alma mahkmun bir meslek ren mesini ve uygulamasn, ailesi ve kendi iin gelir elde etmesi ni salamaldr (Ducpdtiaux, 1857). 1945: "Her kamu hukuku hkmls almak zorundadr... Kimse isiz braklamaz" Zorunlu ve hak ilkesi olarak alma. 5. Mahkmun eitimi hem toplumun karna olan zorun lu bir nlem, hem de mahkma kar bir ykmllk olarak,
342

kamusal gcn bir parasdr. "Eitim tk bana slah arac olabilir. Islaha ynelik hapsetme bir eitim sorunudur" (Ch. Lucas, 1838). 1945: "mahkma her trl yozlatrc izdiha mn dnda uygulanacak muamele... esas olarak onun genel ve mesleki eitimine ve iyiletirilmesine ynelik olmaldr" Ceza evi eitiminin ilkesi. 6. Hapishane rejimi en azndan bir ksm itibariyle, bi reylerin iyi yetitirilmelerine zen gsterebilecek ahlki ve teknik donanma sahip, uzman bir personel tarafndan yklenilmelidir. Ferrus 1850*de hapishane hekimine ilikin olarak yle demitir: "Btn hapsetme biimlerinde onun ibirlii yararldr. ...hi kimse bir hekimden daha iten bir ekilde mahkmlarn gvenine sahip olamaz, onlann karakterini daha iyi tanyamaz, onlarn duygulan zerinde daha etkili olamaz, onlann fizik aclann gideremez ve bu yol sayesinde onlara sert szleri syleyemez veya yararl teviklerde bulu namaz. 1945: "Btn ccza evi kurumiannda bir sosyal ve tbbi-psikolojik servis almaktadr" Tutukluluun teknik denetimi ilkesi. 7. Hapsetme, eski mahkmun tam olarak uyum salama sna kadar srecek denetim ve yardm nlemleri tarafndan izlenmelidir. Mahkmu hapishaneden knca gzetim altn da tutmak yetmez, "ona destek ve yardm" da salamak gere kir (Boulct Benquot, Paris Meclisi). 1945: "Mahkmlann uyum salamalarn kolaylatrmak zere, onlara ceza srasnda ve sonrasnda yardm salanr" Ek kurumlar ilkesi. Ayn nermeler bir yzyldan dierine, kelimesi kelime sine tekrarlanmaktadrlar. Ve her seferinde kendilerini o za mana kadar hep eksiklii ekilmi bir reformun nihayet be nimsenen, nihayet kabul edilen forml olarak grmekte dirler. Ayn veya hemen hemen ayn cmleler, slahat hare ketinin "verimli" baka dnemlerinden de dn alnabilir lerdi: XIX. yzyln sonu, ve "toplumsal savunma hareketi" veya mahkm isyanlannn olduu u ok yakn yllar. Demek ki hapishaneyi, "baarszl"n ve az veya ok
343

iyi uygulanan "slah edilmesTni, birbirini izleyen devre olarak kavramamak gerekir. Daha ok, tarihsel olarak hu kuki zgrlkten yoksun brakma uygulamasnn zerine ean l olarak yerleen bir sistem; u drt terimden meydana gelen bir sistem dnmek gerekir: hapishanenin disiplinsel "ek"i -st iktidar unsuru-; bir nesnelliin, bir tekniin, bir ceza evi "rasyonelliimin retimi -buna ilikin bilgi unsuru; hapis hanenin yoketmek zorunda olduu bir sululuun vurgulu hale gelmesi deilse bile, fiili olarak srdrlmesi -tersine dnm etkinlik unsuru-; son olarak da, "lkselliine ramen, hapis hanenin ileyiiyle ayn biimde olan bir "slahat" tekrarla mas -topik ikiye blme unsuru-. "Kapal tutma sistemi "ni meydana getiren yalnzca duvarlar, personeli, kurallar ve iddetiyle hapishane olmayp, ayn zamanda bu karmak btndr de. Kapal tutma sistemi sylemleri ve mimarileri, baskc kurallar ve bilimsel nermeleri, gerek toplumsal et kileri ve yenilmez topyalar, sululan slah programlan ve sululuu salamlatran mekanizmalan ayn biim altnda birletirmektedir. yleyse olduu sylenilen baanszlk ha pishanenin ileyiinden kaynaklanmakta deil midir? Hapis hanenin bir arada bulunan disiplin vc teknolojisinin adalet aygtna, daha da genel olarak topluma dahil ettikleri ve "kapal tutma sistemi" ad altnda gruplandrmann mmkn olduu u iktidar etkilerinin arasna kaydedilmesi gerekmek te deil midir? Eer kurum-hapishane bu kadar tutunduysa vc hep ayn hareketsizlik iinde kaldysa, cezai tutuklamann ilkesi hibir zaman ciddi bir ekilde gndeme getirilmediyse. bunun nedeni herhalde bu hapsetme sisteminin derinlere kk salm olmas ve belirgin ilevler yapmasyd. Bu salamla ilikin olarak, yakn tarihli bir tankl rnek olarak vere lim; 1969'da Fleury-Mdrogis'de alan rnek hapishane, 1836' da Petite-Roquette'e parlakln salam olan Panopticon tarzndaki yldz btn dalm sistemi itibariyle tekrarla maktan baka birey yapmamtr. Burada gerek bir bedene ve simgesel bir biime brnen ayn iktidar mekanizmasdr.
344

Ama hangi rol oynamak iin?

*** Yasann ihlalleri tanmaya ynelik olduunu, ceza ayg tnn ilevinin bu ihlalleri azaltmak olduunu ve hapishane nin de bu bastrma hareketinin aleti olduunu kabul edelim; bu durumda bir baarszlk saptamasnda bulunmak gerekmek tedir. Veya daha dorusu -nk bunu tarihsel terimler iinde ortaya koyabilmek iin hapsetme yoluyla cezalandrmann btnsel sululuk dzeyi zerindeki yansmasn lebilmek gerekirdi-, hapishanenin baarszlnn iln edilmesinden bu yana geen 150 yln onu hep korumu olmas karsnda a rmak gerekir. Gerekten dnlen yegne seenek, ngil tere'nin XIX. yzyln banda terkettii ve Fransann II. mparatorluk dneminde yeniden bavurduu -ama hapsetme nin hem kat, hem de uzakta uygulanan bir biimi olarak- sr gn olmutur. Amd belki Ue sorunu tersine evirmek ve hapishanenin baarszlnn neye yaradn sormak gerekir; eletirinin srekli olarak ifa ettii bu eitli olgular neye yaram lardr: sululuun beslenmesine, su tekrarnn devreye sokul masna, yasay arzi olarak ihlal eden kiinin kaarlanm sulu haline dnmesine, olumu bir sululuk ortamnn ku rulmasna. Belki de, mahkmlara cezalarn ektirdikten son ra onlar bir dizi yakn takip yntemleryile (eskiden hukuki olan ve imdi fiili hale dnen gzetim altnda tutma; eski den pranga mahkmlarna pasaportlar, imdi adli sicil) iz lemeye devam eden ve bylece yasa ihlalcisi olarak ald cezay demi olan kiiyi "sulu" olarak izleyen ceza kurumunun grnteki sinsiliinin altnda neyin gizlendiini aramak gerekir. Burada bir elikiden ok, bir sonu grlemez mi? Bu durum hapishanenin ve herhalde genel olarak cezalarn yasa ihlallerini ortadan kaldrmaya deil de; onlar ayrmaya, datmaya, onlardan yararlanmaya ynelik olduklarn, bun345

lann yasalar inemeye hazr olanlar pek yle itaate zor lamaya deil de, yasa inenmesini genel bir boyun edirme taktiinin iinde dzenlemeyi hedeflediklerini varsaymak mmkndr. Bu durumca cezalandrma sistemi yasadlklan ynetmenin, hogr snrlarn izmenin, bazlarna alan brakrken bakalarna bask yapmann, bir ksmn dlarden dier ksmn yararl klmann, unlar zararsz hale getirir ken bunlan da yarar salanr hale getirmenin bir biimi ola caktr. Ksacas, cezalandrma sistemi sadece yasadlklan "bastrmak"tan ibaret olmayacak; onlan "farkllatracak", bunlann genel ekonomisi"ni salayacaktr. Ve eer bir snf adaletinden sz etmek mmknse, bu yalnzca yasann bizzat kendinin veya uygulama biiminin bir snfn karlanna hiz met etmesinden deil, ayn zamanda yasadlklann ceza landrma sistemi araclyla farkllatrn bir ekilde y netilmesinin bu egemenlik kurma mekanizmalannn iinde yer almasndan kaynaklanmaktadr. Yasal cezalann btncl bir yasadlklar stratejisinin iine yeniden yerletirilmeleri ge rekmektedir. Hapishanenin "baanszlgf herhalde bura dan itibaren anlalabilir. Ceza slahatnn genci emas XVIII. yzyln sonunda, vasadlklarla olan mcadelenin iinde yer almaktayd: Eski Rcjim'de eitli toplumsal tabakalara ait olan yasadjilklan birarada tutan btn bir hogr, karlkl destek ve kar dengesi bozulmu durumdayd. Bu durumda, her zaman faaliyet halindeki baz cezalandrma mekanizmalarn ge cikmeden, aracsz ve kararszla yer brakmadan ile yebilecekleri, evrensel ve kamusal olarak cezalandran bir topluma ilikin bir topya olumutur; hesaplannda tam ve her yurttan temsil edilmesine dayal olduu iin iki kere ideal olan bir yasa, tm yasad uygulamalan daha kken lerinde kilitleyecekti. Oysa XVIII. ve XIX. yzyllann dne mecinde ve yeni yasalara kar, ite yeni bir halk yasadl tehlikesi belirmitir. Veya belki de daha doru olarak, halk yasadlklan o sralarda yeni boyutlar iinde geli
346

mektedirler: bunlar, 17801i yllardan 1848 devrimlerine ka dar toplumsal mcadelelerle, siyasal rejimlere kar olan kavgalarla, endstrileme hareketlerine kar direnmelerle, ekonomik bunalmn etkileriyle kesien btn hareketleri kendileryile birlikte tayan yasadlklardr. ematik ola rak karakteristik sre saptamak mmkndr. nce halk yasadlklanmn siyasal boyutunun gelimesi; ve bu iki biim altnda olmutur: o zamana kadar yerel ve bir bakma kendileriyle snrl (verginin, askere alnmann, dentilerin reddi, dier vergilerin reddi; zahireye el konulmasnn reddi; depolarn yamalanmas ve rnlerin otoriter olarak "adil fiyat'tan sata kartlmas; iktidar temsilcileriyle atma gibi) olan baz uygulamalar, Devrim srasnda amalan yalnzca iktidara diz ktrtmek veya dayanlmas olanaksz bir nlemi kaldrtmak olmayp, ayn zamanda hkmeti ve hat ta iktidarn yapsn deitirmek olan dorudan siyasal m cadelelere alabilmilerdir. Bunun karl olarak, baz si yasal hareketler varolan yasadlk biimlerinden (Fran sa'nn bat ve gneyindeki kralc alkantnn, kylln ml kiyet, din, askere alma konusundaki yeni yasalar reddetme sindeki gibi) ak bir ekilde destek almlardr; yasadln bu siyasal boyutu, XIX. yzylda ii hareketi ile cumhu riyeti partiler arasndaki ilikilerde, ii mcadelelerinden (grevler, yasaklanm anlamalar, yasad birlikler) siyasal devrime geite hem daha karmak, hem de daha vurgulu hale gelecektir. Bu yasad uygulamalann -ki bunlar gide rek daha kstlayc hale gelen yasalar yznden oalmak tadrlar- ufkunda, her halkrda esas olarak siyasal mca delelerin profilleri belirmektedir, iktidarn muhtemel devri lii onlann hepsini megl etmemektedir, hatta bunlann bazlan bunun tamamen tersi konumdadr; ama aralanndan bycek bir blm btncl siyasal mcadeleler iin birle ebilmekte ve hatta buraya bazen dolayl olarak srklen mektedir. te yandan, yasalann veya dzenlemelerin reddi boyun
347

ca, bunlan kendi karlar dorultusunda oluturanlara kar verilen mcadeleler kolaylkla grlmektedirler: artk byk tccarlara, finans alanndakilere, kraln adamlarna, rvet i subaylara veya kt bakanlara, adaletsizliin ajanlarna kar deil de; bizzat yasann kendine ve onu uygulamakla grevli adalete kar, yeni haklan devreye sokan hemen ya kndaki mlk sahiplerine kar; aralannda anlaan, ama ii anlamalarn yasaklatan iverenlere kar; makinelerin saysn artran, cretleri dren, alma sresini artran, fabrika kurallann giderek katlatran giriimcilere kar kavga vermektedirler. Kukusuz en iddetli biimleri Thermidor ile Konslk arasnda grlen, ama o zamandan beri yok da olmayan bir kyl yasadl, tam da yeni toprak ml kiyeti rejimine -Devrimden yarar salayan burjuvazi tara fndan ihdas edilmitir- kar ortaya kmtr; XIX. yzyln bandaki ii yasadlklan, yeni yasal emek smrs reji mine kar ortaya kmtr: makine tahribi gibi en iddetli leri veya ii birlikleri kurulmas gibi en sreklilerinden; ie gitmeme, ii brakma, serserilik, hammaddeler ve yaplan iin nicelik ve nitelii zerinde sahtekrlk gibi en gndelik olan larna kadar. Koskoca bir yasadlklar dizisi, bilindii ze re hem yasaya, hem de bunu dayatan snfa kar arpmaya giriilen mcadelelerin iinde yer almaktadrlar. Son olarak, XVIII. yzyl esnasnda sululuun uzman lam biimlere yneldii, giderek beceri gerektiren hrsz la yatt ve bir blm itibariyle marjinallerin, kendile rine dman bir toplumdan soyutlanmlarn ii haline geldii doruysa da3 , XVIII. yzyln son yllan esnasnda baz ba 5 larn yeniden ortaya kmasna veya baz yeni ilikilerin ku rulmasna tank olunmutur; bu hi de o a yaayaniann syledikleri gibi halk alkantlannn elebalannn sulular olmasndan deil de, yeni hak biimlerinin, yasal dzenle melerin katlklannn, devletin veya mlk sahiplerinin veya
35 Bkz. Yukarda "Genellemi Ceza* aynm .

348

iverenlerin taleplerinin ve daha sk gzetim tekniklerinin su ileme frsatlarn artrmalar ve baka koullar altnda uzmanlam sulular alanna geemeyecek olan birok kimseyi yasann br tarafna kaydrmasndan kaynaklanmaktadr; bir kyl yasadlt Devrim'in son yllarnda yeni ml kiyet yasasnn taban zerinde, ayn zamanda askere aln mann reddi taban zerinde oluarak, iddetini, saldrla rn, hrszlklar ve yamalan artrm ve bunlan byk "siyasal haydutluk" biimlerine kadar ileri gtrmtr; ou zaman asl sululukla kesien bir ii serserilii de ok ar bir yasamann veya dzenlemenin (askerlik belgesine, kiralara, alma saatlerine, ie gelmemelere ilikin olarak) taban zerinde gelimitir. Daha nceki yzyllar esnasnda durul ma ve birbirlerinden ayrlma eilimindeki koskoca bir yasadlklar dizisi, imdi yeni bir tehdit oluturma zere bir birlerine sk skya sarlma eilimine girmie benzemekte dirler. ki yzyl arasndaki gei dneminde, halk yasadlklannn l genellemesi (ve problematik olan ve llmesi gereken niceliksel bir yaylmann dnda): bunlann genel bir siyasal ufka dahil olmalan; bunlarn toplumsal mcadele lerle aka btnlemeleri; eitli ilkel biim ve dzeylerin arasndaki iletiimi sz konusudur. Kukusuz bu sreler tam bir gelime gstermemilerdir; ayn anda hem siyasal, hem de toplumsal olan kitlesel bir yasadlk kesinlikle XIX. yz yln banda olumu deildir. Ama bunlar dank olma larna ve taslak halindeki biimlerine ramen, hepsi de sulu ve isyankr saylan bir halk tabakasndan duyulan byk korkuya, imparatorluk dneminden Temmuz monarisine ka dar yasakoyuculann ve insan haklar savunucularnn veya ii hayatn aratranlarn sylemini dolduran barbar, ah lk d ve yasad snf efsanesine dayanak olacak kadar vurgulu olmulardr. XVIII. yzyln ceza teorisine ok ya bana olan bir dizi iddiann arkasnda ite bu sreler yer al maktadr: su kar veya tutkularn btn insanlann kalbine
349

nakettii potansiyel bir durum deil de, hemen hemen yalntzca belli bir snfa zg olan bir olgudur; eskiden butun top lumsal snflarda rastlanlan sulularn bugn "hemen hemen hepsi toplumsa] dzenin en arka stralanndandr"3 "Katille *; rin, canilerin, hrszlarn ve hainlerin onda dokuzu toplumsal taban dediimiz yerden kmadrlar"37 su topluma yabana ; klmaz, onun yerine toplum iinde bir yabana gibi olunduun da, Targctnin szn ettii u "yozlam snfa, "gnahlarn bu durumla mcadele etmek isteyen cmert niyetlere engel kard, sefalet yznden yozlam" snfa mensup olduun dan3 tr sulu olunmaktadr; bu koullarda yasann herke 8 sin adna herkes iin yapldna inanmak ikiyzllk veya saflk olacaktr; yasann bazlar iin yapldn ve baka larna ynelik olduunu kabul etmek daha temkinli olacaktr, yasa ilke olarak tm yurttalar bireylcre zorlamakta, ama esas olrak en kalabalk vc en cahil snflara hitap etmekte dir; siyasal veya medeni yasalarda olduunun tersine, bunla rn uygulanmas da herkesi ilgilendirmemektedir3 , mahke 9 melerde toplumun tm bir yesini yarglamamakta, dzeni korumakla grevli bir toplumsal kategori, karklk kart maya ynelik bir dierine yaptnm uygulamaktadr: "Yarg lama yaplan, hapsedilen, ldrlen yerleri dolanz... Her yerde bir olgu bizi arpmaktadr; her yerde, biri hep itham edenlerin ve yarglarn krssnde oturan, dieri de ku kulular veya itham edilenler srasda yer alan, iyice farkl iki snf insan gryorsunuz", bu durum sonuncularn gelir ve eitim eksikliinden tr, "yasal drstlk snrlarnn iin de kalmay bilmemeleri"nden4 kaynaklanmaktadr; ylesine 0 ki, evrensel olmak isteyen yasa dili bu durumdan tr onlar iin uygunsuz olmaktadr; yasann etkin olmasnn gerekme
36 Ch. Comte, TraiU de Ugisalion, 1834, s. 45. 37 H. Lauvergne, Les Forats, 1841, s. 337. 38 E. Bur6, De la m isin des elasses labarieuses er. A ngletem et en Franee, 1840, II,. 391. 39 P. Rossi, TraiU de droit p in ti, 1829, 1, s. 32. 40 Ch. Lucas, II, s. 82.

350

sine ramen, bir snfn kendininkiyle ne ayn fikirlere, ne de ayn kelimelere sahip olan dier bir snfa ektii bir nutuk tan ibaret olarak kalmaktadr: Oysa bizim namusluluk tas layan, hor gren ve etiket dkn olan dillerimizle kendimi zi hallerin, meyhanelerin, panayrlarn fakir, dzensiz, ama canl, samimi, resimsel lehelerinden baka bireyi hi duy mam olanlara anlatmamz mmkn mdr... Su ilemeye kar direnleri daha dk olan eitimsiz zihinler zerinde daha etkin bir ekilde ileyecek yasalar kaleme alrken hangi dil vc hangi yntem kullanlmal?41. Yasa vc adalet, gerekli snf simetrisizliklerini iln etmede tereddte dme mektedirler. Eer durum byleyse, hapishane "baarszla urarken" grnte amacndan sapmamtr; tersine, ayr bir yere konul masna, aa kartlmasna ve nisbeten kapal ama nfuz edilebilir bir ortam olarak rgtlenmesine olanak verdii zel bir yasadlk biimini dierlerinin arasnda ne kard lde bu amacna ulamtr. Hapishane gze batan, vurgulu, belli bir dzeye indirgenmesi olanaksz vc gizlice yararl -ay n anda hem bakaldnc, hem de itaatkr- bir yasadln yerleik hale gelmesine katkda bulunmakta; simgesel olarak dier hepsini zetliycra benzeyen, ama hogr gsterilmek istenilen veya zorunda olunan dier hepsini karanlkta bra kan bir yasadlk biimini resmetmekte, soyutlamakta, vur gulamaktadr. Bu biim esas olarak sululuk ad verilenidir. Burada, cezalandrma aygtnn temsil ettii tehlikeden t r, hapishane araclyla yoketmeyi denemek zorunda oldu u, yasadln en youn vc en zararl biimini grmemek gerekir; bu yasadlk biimi daha ok, yasadlklann farkllatrtmalarna, dzenlenmelerine ve denetlenmele rine olanak veren cezalandrma sisteminin (ve hapsederek ce zalandrmann) bir sonucudur. Sululuk kukusuz yasadln biimlerinden biridir; her halkrda kkleri oradadr; fakat
41 P.Rossi, s.33.

351

tm dallaryla birlikte "hapsetme sisteminin kuatt, para lad soyutlad, nfuz ettii, rgtledii, belli bir yere ka patt vc dier yasadlklann karsnda ona alet olma gibi bir rol verdii bir yasadlktr. Ksacas, hukuki muha lefet yasallk ile yasad uygulamann arasndan geiyorsa, stratejik muhalefet de yasadlklar ile sululuun arasndan gemektedir. Hapishanenin sulan azaltma iinde baarsz olduu saptamasnn yerine herhalde, hapishanenin zellemi bir tip olan, yasadln siyasal ve ekonomik olarak daha az tehlike arzeden -limitle kullanlabilir olan- biimi olan su luluu retmekte; grnte marjinalletirilmi, ama merkezi olarak denetlenen sulular ortamn retmekte; suluyu pato lojik hale getirilmi zne olarak yaratmakta ok baanl olduu varsaymn ikme etmek gerekmektedir. Hapishane nin baans: yasa ve yasadlklar evresindeki mcadelede bir "sululuu" zelletirmek. Hapsetme sisteminin ihlalcinin yerine "sulu"yu nasl geirdii ve ayn zamanda koskoca bir mmkn bilgi ufkunu hukuki uygulamann zerine nasl ine-. Icdii grld, te yandan, sululuk-nesne'yi oluturan bu s re, yasadlklan zp, onlann iinden sululuun birleme noktasdr: onlara birbirlerini karlkl olarak glendirme, sululuu ihlalin arkasnda nesnelletirme, sululuu yasadtklarn hareketi iinde salamlatrma olana vermekte dir, ylesine bir baar ki, bir buuk yzyllk "baanszlklar'dan sonra hapishane hl vardr ve ayn hayasz sonulan retmeye devam etmektedir.

Hapsederek cezalandrma kapal, ayrlm ve yararl bir yasadlk imal edecektir -uzun mrl olmas kukusuz buradan kaynaklanmaktadr-. Sululuk akm, onu cezalandnrken slah etmeyi baaramayan bir hapishanenin yan rn olmayacaktr; bu, yasad uygulamalan ynetmek iin on lann bazlann, esas paralanndan birini hapsetmenin olu
352

turaca bir "cezalandrma-yeniten retim" mczanizmas iin de kuatacak olan bir cezalandrma sisteminin dolaysz sonucu olacaktr. Ama hapishane mcadele ettii dnlen bir su* luluun imalatn neden ve nasl davet etmitir? Kapal bir yasadlk gibi kurulan bir sululuun yerleik hale gelmesi, fiili durumda belli avantajlar sunmaktadr, ncelikle onu denetlemek mmkndr (bireyleri saptayarak, gruba ekirdek salayarak, karlkl bir hafiyelik rgtle yerek): her zaman yaylmaya yatkn rastlantlara tabi bir yasadlk uygulayan bir halkn veyahut geilerine veya koullara gre isizleri, dilencileri, toplumdan sapanlan dev iren vc bazen de korkutucu yama ve ayaklanma gleri olu turacak kadar ien -bu durum XVIII. yzyln sonunda grl mtr- u dengesiz serseri evrelerinin belirsiz kaynama snn yerine, srekli gzetim altnda tutulabilecek, nisbeten kstl ve kapal bir birey grubu ikme edilmektedir. Bunun dnda, kendi zerine kapanm olan bu sululuu en az teh likeli yasadlk biimlerine yneltmek mmkndr: dene timlerin basksyla toplumun snrnda tutulan, narin varolu koullarna indirgenen, onu destekleyebilecek bir halkla (es kiden kaaklar veya baz haydutluk trleri iin olduu gibi)4 balants olmayan sulular, kanlmaz olarak hibir 2 cazibesi olmayan, siyasal olarak tehlikesiz ve ekonomik ola rak etkisiz, yerellemi bir sululuun iinde kalmaktadrlar, te yandan bu younlam, denetim altnda vc silahsz yasadlk dorudan yararldr. Dier yasadlklara nazaran yararl olabilir: onlarn yannda soyutlanm olarak, kendi i rgtlenmelerinin zerine kapanm olarak, ilk kurbanlarnn sklkla fakir snflar olduu iddete dayal bir sululua y nelik olarak, her bir yandan polis tarafndan evrelenmi ola rak, uzun hapis cczalannn, sonra da ebediyen "uzmanlam'' bir hayatn hedefi olarak sululuk, tehlikeli ve ou zaman hasm olan dier alemi, cari yasad uygulamalar (kk
42 E J. HobsVovvm, Us Bardits, Fra. cv 1972.

353

kurnazlklar, kk iddet hareketleri, yasann gndelik red di veya ihlali) kilitlemekte veya en azndan olduka dk bir dzeyde tutmakta, bunlann geni ve aikr biimlere al malarn engellemektedir; sanki eskiden rnek olma rolnn azap ektirmelerin grkeminden beklenmesi gibi, imdi de bu roln cezalann sertliinden ok, bizzat sululuun grnr, vur gulu mevcudiyetinde aranmas gibi: sululuk dier halk yasadlklarndan farkllaarak, onlara ar basmaktadr. Fakat sululuk bunun dnda dolaysz bir kullanma da uygundur. Akla smrgeletirme rnei gelmektedir. A ncak en inandnc olan bu deildir; nitekim Restorasyon dneminde sulularn srgne yollanmalarnn Mebuslar Meclisi veya Ge nel Meclisler tarafndan defalarca talep edilmi olmasnn esas nedeni, hapiste tutma aygtnn btnnn gerektirdii mali ykn hafiflctilmcsinin isteniyor olmasyd; vc Temmuz monarisi dneminde, sululann, disiplinsiz askerlerin, fahielerin vc bulunmu ocuklarn Cezayir'in isknna katlabil meleri iin yaplm olan btn tasarlara ramen, bu durum smrge forsa zindanlar kuran 1854 yasas tarafndan resmen reddedilmitir; fiili durumda Cyana'ya veya daha sonra Yeni Kalcdonya'ya ynelik srgnler, mahkumlarn cezala rn ektikleri smrgede, en azndan hapiste kaldktan s reye eit bir sre kalma zorunluunun getirilmi olmasna ramen (hatta baz durumlarda buralarda bayatlan boyunca kalmak zorundaydlar), gerek bir ekonomik nem kazana mamlardr4 . Fiili durumda sululuun ayn anda hem ayr, 3 hem dc komuta edilebilir bir ortam olarak kullanlmas zel likle yasalln marjlarnda gerekletirilmitir. Yani, gerek tirdii tm gzetim altnda tutmalarla birlikte, sululuk ha linde rgtlenmesinin itaakrl gvenccyc ald bir cins baml yasadln da XIX. yzylda yerletirildii yerde.
43 Srgn sorunu hk. bkz., F. dc Barb6-Marbols, Obstrvations sur Us vous de ' 41 constils gin/raux ve Blossevlllc Uc La Pilorgerie arasnda Botany Bay'e lllfkln tartma. Bur*, albay Marengo ve L. de Cam6, Cezayir'in sulular tarafndan isklm projesi yapanlar arasndadrlar.

354

Egemen olunan yasadlk olan sululuk, egemen gruplarn yasadlklan iin bir ajandr. XIX. yzylda fahielik alarnn kurulmas bu konuda karakteristiktir44: polisin ve salk rgtnn fahieler zerineki denetimi, bunlarn hapis haneye dzenli olarak girip kmalar, byk lekli genel evlerin rgtlenmesi, fahielik alannda titizlikle srdrlen hiyerari, bu evrenin sulu-muhbir tarafndan erevelen mesi, btn bunlar giderek daha da srarl hale gelen gndelik bir ahlkln yar-ycraltna ittii vc doal olarak pahal hale getirdii bir cinsel zevkten elde edilen muazzam kr larn, koskoca bir araclar dizisi tarafndan kanalize edilme sine ve ele geirilmesine olanak salamaktayd; bir zevk fi yatnn oluumunda, bastrlm cinselliin knnn oluu munda ve bu knn ele geirilmesinde sulular ortam, dikkatli bir pritanizmle su ortakl iindeydi: yasad uygulama lar zerinde gayrimeru bir vergi memuru4 . Silah kaakl, 5 yasakland lkelerde iki ticareti veya daha yakn tarih lerdeki uyuturucu ticareti, bu "yararl sululuun ileyiini ayn ekilde gstereceklerdir: yasal bir yasan varl, onun etrafnda yasad bir uygulama alan oluturmakta, bu alan kendileri de yasad olan, ama sululuk hakknda rgtle meleri nedeniyle komuta edilebilir klnm olan unsurlarn
44 lk aam alardan biri, polis de ne tim i altnd a hogr evlerinin rgtlenmesi oldu (1823), bu da 14 Temmuz 1741 tarihli yasa hkmlerini geni lekte ayordu (genel evlerin gzetimi). Bu konuda bkz., Polis m drl elyazmalan derlemesi (20-26). zellikle polis m drnn 14 Haziran 1823 tarihli genelgesi: "genel ev almas, kamu ahlAkma ilgi duyan herkesi doal olarak rahatsz etmelidir; polis komiseri baylarn kendi blgelerinde bu evlerin alm asna tm gleriyle kar kma* lanna armyorum... Polis eger fahielii, zerinde sabit vc tekdze bir etkisinin olaca ve gzetim inden kaamayacak hogr evlerine kapat may baarabilmeydi, kam u dzenine ok daha zen gsterdiine inanabi lird i. 45 Parent-Duchatdet, Prostitution a P arii, 1836 adft kitab, polisin ve ceza kurum lanm n patronluunda sulu evreler ile fahielik arasndaki bu balantnn tankl olarak okunabilir. ABD'ye ydeen ve btn itiba riyle gayrimeru kazan edinmede ve siyasal amalar dorultusunda kul lanlan Italyan mafyas, halk kkenli bir yasadlgn smrgeletirilmeinin iyi bir rneidir.

355

araclyla denetlenebilir ve kr salanabilir hale gelmektedir. Bu, yasadlklan ynetmeye ve smrmeye yarayan bir alettir. Bizzat iktidarn icra edilmesinin kendi etrafna topla d yasadlk iin de bir alettir. Sulularn siyasal kul lanm -muhbir, hafiye, tahriki olarak-, XIX. yzyldan nce oktan yerleik hale gelmitir46. Fakat Devrim'den sonra bu uygulama tamamen baka boyutlar kazanmtn siyasal partiler ve ii birliklerinde propaganda ekirdekleri kurma, grevcilere ve ayaklananlara kar eteler oluturma, bir altpolis rgt kurma -bunlar yasal polisle iliki halinde a lmakta vc limitte bir cins paralel ordu oluturmaya hazr olmaktadrlar-, iktidann btn bir yasallk-d ileyii bir paras itibariyle, sululann oluturduktan manevra edilebi lir kitle tarafndan salanmtr: yeralt polisi ve iktidarn yedek ordusu. Fransa'da bu uygulamalannda iek ama benzemektedirler47. Hapishane zerinde merkezlenen bir ce zalandrma sistemiyle salamlaan sululuun, yasadln egemen snfn kr vc gayrimeru iktidar devreleri lehine dndrlmesini temsil otti sylenebilir. Soyutlanm ve sululuk zerinde yeniden biimlendiril mi bir yasadln rgtlenmesi, polis denetimlerinin ge limesi olmadan mmkn olamazd. Halkn gene) olarak g zetim altnda tutulmas, 'sessiz, esrarl, farkedilmeyen" dik kat... "hkmetin her zaman ak olan ve btn yurttalan ayrmsz gzetim altnda tutan gz, ama bu nedenden tr herhangi bir bask altna alma yntemi getirmek zorunda kalmamaktadr... Bu gzetimin yasada yazlm olmaya ih46 Sululann polis gzetimi ve zellikle de siyasal gzetim konusundaki bu rolleri hk. bkz., Lemaire tarafndan yazlan m uhtra. 'M uhbirler, kendi leri iin hogr bekleyen kiilerdir; bunlar "olaan olarak, kendilerin* den de beter o U r lan yakalatan kt uyruklardr. stelik kck bir ne denle bile polis fiine bir kez geen biri, artk bir daha gz nnden uzak tutulm am aktadr. 47 K. M a n , Le 18 Bmmaire de Louis-NapoUon Boneparte, Ed. Sodales, 1969, s. 76-78.

356

tiyac yoktur48. Serbest kalan mahkmlar ile ar sulardan tr adalet nnden daha nce gemi btn kiiler iin 1810 yasas tarafndan ngrlen zel gzetim, bunlarn toplumun huzuruna tekrar kastettiklerinin yasal olarak dnld anlamna gelmektedir. Fakat, hemen hepsi eski sulular olan ve bu sfatlanndan tr polis denetim altnda bulunan hafi* yeler vc muhbirler araclyla, tehlikeli saylan ortamlar ve gruplar da gzetim altnda tutulmaktadrlar: polis gze timinin dierleri arasnda bir nesnesi olan sululuk, bu gze* timin ayrcalkl aletlerinden biridir. Btn bu gzetimler, ksmen resmi, ksmen gizli olan bir hiyerarinin oluturul masn gerektirmektedir (Paris polisinde esas olarak "gven lik masas", 'gizlenmeyen ajanlardn -mfettiler ve onbalar- dnda, cezalandrlma korkusuyla veya bir dln ca zibesiyle hareket eden "gizli ajanlar" ve muhbirler iermek teydi)49. Bu gzetimler ayrca, merkezini sulularn saptan mas ve kimliklerinin belirlenmesinin oluturduu bir belgesel sistemin dzenlenmesini de gerektirmektedirler: ar ceza mahkemesi kararlarnda veya tutuklama emirlerinde zorunlu ekl, hapishane tutuklama tezkereleri sicillerine aktanlan bilgiler, ar ceza mahkemeleri ve ceza mahkemelerinin si cillerinin kopyalarnn her ayda bir adalet bakanl ve emniyet genel mdrlne gnderilmesi, bir sre sonra iileri bakanlnda bu sicilleri dzene sokan alfabetik bir sicilin oluturulmas, 1833e doru "doabilimcilerin, ktphaneci lerin, toptanc tccarlarn, i adamlarnn" yntemlerine uy gun olarak, yeni verileri kolaylkla eklemeye olanak veren ve ayn zamanda aranan kiinin adnn olmas halinde ona ilikin tm bilgileri salayan bir kiisel filer veya bltenler sisteminin kurulmas50. Sululuk salad gizli ajanlarla.
48 A. Bonnevlle, Des institutions compitmenteries du sysUme ptnitencier, 1847, s. 397-399. 49 Bkz., H. A. Fregjer, Les Classes dangeureuses, 1840,1, s. 142-148. 50 A. Bonneviile, De la rtcidive. 1844, s. 92-93. Fiin ortaya kmas ve insanbilim terin kurulm as: tarihilerin pek kutlam adklar bir iead daha.

357

ama ayn zamanda olanak verdii genellemi erevele meyle, halk zerinde srekli bir gzetim arac olmaktadr: bizzat sulular aradyla, toplumsal alannn tmnn de netlenmesine olanak veren bir aygt. Sululuk siyasal bir gzlemevi olarak ilev grmektedir. statistikiler ve sosyo loglar, polislerden ok sonra, bunu kendi hesaplarna kul lanmlardr. Fakat bu gzetim ancak hapishaneyle eleerek ileye* bilmitir. nk hapishane bireylerin serbest brakldk larnda denetlenmelerini kolaylatrmakta; nk muhbirle rin dcvirilmelerine olanak vermekte ve karlkl ihbarlan artrmakta; nk yasa ihlallerini birbirleriye temasa gei rerek, kendi zerine kapal, ama denetlenmesi kolay bir sulu ortamnn rgtlenmesini hzlandrmaktadr: ve hapishane nin yol at tm yerleiklikten kopular (isizlik, ikme yasa, zorunlu ikmet, gzetim alt), eski mahkmlarn ken dilerine yklenilen ileri kabul etmelerine neden olmaktadr. Hapishane ve polis ikiz bir dzenek oluturmaktadrlar; bu ikisi birlikte, Sululuun yasadlklann btn alan iindeki farkllatnlmasn, soyutlamasn ve kullanlmasn sala maktadrlar. Polis-hapishane sistemi yasadlklann iin den kullanlabilir bir sululuu koparmaktadr. Bu, kendine zg olan yanyla birlikte sistemin bir sonucudur, ama ayn zamanda onun bir ark ve aleti haline dc gelmektedir. y lesine ki, terimi (polis-hapishane-sululuk) birbirinden destek alan ve kesintisiz bir akm oluturan bir btnden sz etmek gerekmektedir. Polis gzetimi hapishaneye yasa ihlalcileri salamakta, o bunlan polis denetimlerinin hedefleri ve yardmclan olan ve aralarndan bazlann dzenli ola rak hapishaneye geri gnderdii sulular haline dntr mektedir. Btn yasad uygulamalan tahrip etmeyi hedefleyen ve bunu yapmak iin, eylemi boyunca ' sululuun" de avuca gelmeyen tortusunu arkasnda brakma pahasna polisi yar dmc ve hapishaneyi de cezalandrma aygt olarak kulla
358

nacak bir ceza adaleti yoktur. Bu adalette, yasadlklann farkllatnc bir denetimini grmek gerekir. Su adaleti, ona nazaran yasal gvence ve aktarm ilkesi roln oynamakta dr. Su adaleti dier paralan (onun altnda deil de, yann da olan paralan) polis, hapishane ve sululuk olan, genel bir yasadlklar ekonomisinin bir menzilidir. Adaletin polis tarafndan kabnn dna kartlmas, hapishane kurumunun adaletin karsna kard atalet gc yeni birey deildir, ama iktidann kirelenmesinin veya tedrici bir yer deitir mesinin sonucu da deildir; bu modem toplumlarda cezalan drma mekanizmalann vurgulayan yaplarn bir zelliidir. Yarglar ne derlerse desinler, ceza aygt tm gsteri ayg tyla birlikte, sululuk ile polisi dililer halinde birbirlerine balamay hedefleyen, yan yarya karanlk iinde yer alan bir denetim aygtnn talebine cevap vermek iin kurulmutur. Yarglar bu aygtn ylesine bir ayak direyen memurlandr5*. Sululuun oluumuna, yani yasadlklann farkllatrlmasna, bunlardan bazlarnn egemen snfn yasadl tarafndan denetlenmesine, smrgeletirilmcsine ve kul lanlmasna olanaktan lsnde yardm etmektedirler. XIX. yzyln ilk otuz veya krk yl iinde gelien bu srece iki kii tanklk etmektedir. nce Vidocq. Bu kii nce eski yasadlklann adam52, yzyln teki ucunun bir Gil Blas' ve abucak daha ktye kayan biri olmutun huzursuz luklar, maceralar, ou zaman kurban olduu aldatmacalar.
51 Yasa adamlarnn bu ileyi iinde yer almaya direnmelerine ilikin ok erken tanklklar daha Restorasyon'dan itibaren vardr (bu da onun ge b ir olgu ve tepki olm adn kantlam aktadr.) zellikle, N apolfon dnem i polisinin tasfiyesi veya daha dorusu, yeniden kullanm sorun kartmtr. Ama zorluklar uzun srmemitir. Bkz. Bdlcym cin 1825te grevlerini duyurduu ve ncellerinden farkllam ann yolunu arad sylev: "Yasal yollar bize aktr. Yasa okulunda yeben, k yce bir yarglk okulunda eitilen ... bizler adaletin yardm claryz. Bkz., Histoire de l'AdminUlration de M . de Belleyme; aynca bkz., Mol&ne, De m l&ertf, adl ok ilgin risale. 52 Aynca, Histoire de Vidocq racontie par lui-mimt'der\ ok, kendi adyla yaynlanan Mtmoires' bkz.

359

kavgalar ve dellolar; birbiri pei sra askere almalar ve kamalar, fahielik, kumar, yankesicilik, bir sre sonra da byk haydutluk ortamyla tanmalar. Fakat bizzat ada larnn gznde sahip olduu adeta efsanevi nem, belki de allanp pullanm olan bu gemie dayanmaktadr; hatta ta rihin ilk kurtarmalk denen veya satm alnan eski bir pran ga mahkmunun polis efi olmasna bile dayanmaktadr: bu nem sululuun onun kiisinde, ona kar ve onunla birlikte alan bir polis aygt iin hem nesne, hem ara olma gibi iki yanl statsn gze grnr bir ekilde kazanm olmasndan kaynaklanmaktadr. Vidocq, dier yasadlklardan kopan sululuun iktidar tarafndan kuatld ve tersine dndrl d an belirlemektedir. Polis ile sululuun dolaysz ve ku rumsal birlemeleri ite bu sralarda meydana gelmitir. Sululuun iktidarn dililerinden biri haline geldii endie verici an. Eski dnemleri, her adaletin kayna olan, ama sularla lekelenmi canavara benzeyen kraln ehresi doldur mutu; imdi ortaya baka bir korku, yasay egemen klan larla onu ineyenler arasndaki gizli ve karmak anla madan kaynaklanan bir korku kmaktadr. Hkmranln ayn kiide irenlikle karlat Shakespearegil a sona ermitir; ksa bir sre sonra polisin gcnn vc suun iktidar ile kurduu su ortaklklarnn gndelik melodram balaya caktr. Vidocq'un karsnda, ada Laccnairc. Su estetikile rinin cennetindeki ebediyen vurgulu mevcudiyeti artcdr: tm iyi niyetine ramen, tm yeni yetimekte olann heves krlna ramen, hibir zaman byk bir su ileyememi, ilediklerini de beceriksizce yapmtr; koyunluundan o ka dar kuku duyulmaktadr ki, ynetim onu ldrmeye kalkan Force mahpuslanna kar korumak zorunda kalmtr5 , ve 3 idamndan nce ona byk bir enlik yapan Louis Philippe Paris'inin kibar evreleri olmutur; bu ylesine bir enlik
53 tham Canler tarafndan biimsel olarak yeniden ele alnm tr, M6moires, 1968 yen. yay., s. 15.

360

olmutur ki, daha sonradan ortaya kan ok saydaki edebi hortlatmalar onun yannda yalnzca akademik bir sayg sunmadan ibaret kalmlardr. an sularnn apna, ne de bun larn tasarlanndaki sanata birey borludur; bunlann uygu lanndaki baarszlk artmaktadr. Fakat bu an, varo luu iinde grnr olan oyuna ve yasadlk ile sululuk arasndaki sylevlerine ok ey borludur. Dolandrclk, askerden kama, araklk, hapishane, hcre dostluklannn kurulmas, karlkl antaj, baarsz sonuncu cinayet girii mine kadar tekrarlanan sular, Lacenaire "sulu"nun tipidir. Fakat Lacenaire kendinde, daha yakn tarihlere kadar tehditkr olmu olan bir yasadlklar ufkunu, en azndan potan siyel olarak tamaktayd: bu iyi bir kolejde eitilmi, konu masn ve yazmasn bilen, iflas etmi kk burjuva, bir kuak nce devrimci, jakoben, kral katili olabilirdi54; Robespierre'in ada olsayd, yasalar reddetmesi dolaysz olarak tarihsel bir alana etki ederdi. Yaklak olarak Julien Sorel gibi 1800 de domutur, kiilii olanaklarnn izlerini tamaktadr; ama bu olanaklar hrszlk, cinayet ve muhbirlie ynelmiler dir. Btn bu potansiyel durumlar, ok dk apl bir sululuk haline gelmilerdir: Lacenaire bu anlamda, gven verici bir ki idir. Vc bu potansiyel durumlar, onun su teorisine ilikin ola- rak tutturduu sylemin iinde yeniden ortaya kmakta drlar. Lacenaire lm annda, sululuun yasadlk zerin deki zaferinin davrumu veya daha dorusu bir yandan su luluk tarafndan msadere edilen, te yandan da bir su este tiine, yani ayrcalkl snflarn bir sanatna doru yatrlan bir yasadlm biimi olmutur. Lacenairee ayn dnemde sululuu kapal bir denetlenebilir olarak kurarak, ve ikti darn meru yasadl haline gelen koskoca bir sua ynelik uygulamay polis tekniklerine doru kaydrarak, bu sulu luun kendi zerine kapanmasna olanak veren Vidocq arasn54 Lacenaire'in adalarnn gznde ne olm u olabilecei konusunda bkz., M. lebailly, M im oires (Lacenaire'inkiler), 1968, s. 297*304 yayn nede niyle dzenlenen dosya.

361

da paralellik vardr. Paris burjuvazisinin Lacenairee enlik dzenlemi olmasnn, hcresinin nl ziyaretilere almasnn, hayatnn son gnlerinde bir sayg emberiyle evre lenmi olmasnn, su orta Franois'y daraacna yollamak iin mahkemede hereyi yapm olan bu adam yarglardan nce Force hapishanesi sakinlerinin ldrmeye kalkmasnn bir nedeni vardr: sululuk halinde tabi klnm ve syleve dntrlm -yani iki kere zararsz hale getirilmi- bir yasadln simgesel ehresi kutlanmaktayd: burjuvazi henz bu kayna tketmenin uzandayd. Laccnaire'in bu ok nl lmnn, siyasal iddete alan kk bir sululuun ters ehresini temsil eden en yakn tarihli krala saldn suu olan Frcschi suikastinin yanklarn kilitlediini unutmamak ge rekir. Bu lmn sonuncu zincir alaynn yola kmasndan ve buna elik eden ok rezil gsterilerden birka ay nce meydana geldiini de unutmamak gerekir. Bu iki enlik tarih iinde birbirleriyle akmlardr; ve zaten Laccnairein su orta Franois 19 Temmuz tarihli zincir alaynn en gze batan kiilerinden biri olmutur5 . Bu enliklerden biri, sululann 5 evresinde halk yasadliklannn yeniden canlandnlmas pahasna, antik azap ektirme ayinlerinin devam olmak tayd. Bu enlik yasaklanacaktr, nk caninin sululuunun kendine zg mekn iinde yeri olmamaldr. Dier enlik ise, ayncalkllara ait bir yasadln teorik oyununu ba latmaktayd; veya daha dorusu, burjuvazinin fiilen uygu lad siyasal ve ekonomik yasadlklann teorik ve estetik temsillerle iki katna kacaklar an belirlemekteydi: Lacenaire'e ilikin olarak denildii gibi, "su metafizii". Gzel
55 1835-36 teftii: Baba vc hkm dar katillerine verilen cezalan adi ceza lar kapsamndan kartan Feschi, artc karekteri hi kukusuz Lacc naire'in parlaklndan, davasndan ve Emniyet m drnn sayesinde (gene dc sansrsz deil) 1836 da, su orta Franois'nn Brcst'tcki pran gal geitte sonuncu byk su seyirlik unsurlarndan birini sunmasndan birka ay nce yaynlanan yazlarna ramen, baba katili R ivitrc'in lme m ahkm edilmesinin nedenlerinden birini meydana getirmitir. Yasadlklann vc sululuklarn teftii, su syleminin vc su zerine sylevin teftii.

362

sanatlardan biri olarak cinayet 1849da yaynlanm tr.

Sululuun bu retilmesi ve coza aygt tarafndan kua tlmasn ne iseler yle ele almak gerekir bir kerede ebediyen kazanlm sonular deil de, amalarna tamamen ulama lar lsnde yer deitiren taktikler olarak ceza aygtnn yaratt sululuk ile (onun sululuu) dier yasadlklann birbirinden kopuu, onlara kar dn, egemen yasadltklar tarafndan simgeletirilmesi- hapishanc-polis sisteminin ileyi biimi iinde aka ortaya kan sonular-; ancak bun lar hep direnmelerle karlamlardr; mcadelelere yol amlar, tepkileri tahrik etmilerdir. Sulular iinden k tktan btn halk tabakalarndan ayracak engellerin dikil mesi, zellikle kentsel ortamlarda olmak zere, ok g bir iti56. Bunu baarmak iin uzun sre inatla uralmtr. Bir de aynca ekonomik olduu kadar, siyasal bak asndan da baat neme sahip olan fakir snflarn bu "ahlkilctirilme'lerinde genel usuller uygulanmtr (yasa sisteminin rf lerin yerine gemesinden itibaren vazgeilmez hale gelen "temel yasallk" denilebilecek bireyin elde edilmesi; al ma esnasnda itaatkarlk, konut vc aile sabitlii terbiyesinin verilmesi vs.). Halk kesimlerinin sululara kar husumetle rini canl tutabilmek iin daha zel yollara bavurulmutur (eski mahkumlar muhbir, hafiye, grev krc veya pis iler yaptrtlan adamlar olarak kullanarak). Kamu hukuku sula ryla, iilerin siyasal statde olduklarnn kabuln talep ettikleri grevler, ii anlamalar, ii birlikleri konusundaki ihlaller ayn yasama iinde birletirilmilerdir57. i eylem56 XVIII. yzyln sonunda, Colquhoun Londra gibi bir kentte grev yapmann gl hakknda bir fikir vermektedir, op. eit., s. 299*300. 57 "Baka hibir snf bylesine U r gzetim e tabi klnm am tr; serbest braklan m ahkm lar zerindckiylc ayn biimde uygulanmaktadr; ii leri, im di toplum un tehlikeli snf olarak adlannlan kategori iine yerletiriyor gibidir*, L 'A tdier, 5. Yl, no. 6, Mart 1845, uak niformas hakknda.

363

lerinin sradan sulular tarafndan gdld deilse bile, en aznda harekete geirildii dzenli bir eklide iddia edil* ^ mitir58. Mahkeme kararlarnda iilere kar ou zaman hrszlara kar olunduundan daha sert davranlmtr59. Hapishanelerde bu iki mahkm kategorisi birbirlerine kar trlm ve kamu hukukuna tercihli bir muamele uygulanm tr, oysa hkm giymi gazeteci veya siyasal kiilerin ou zaman ayn bir yere konulma haklar olmutur. Ksacas, amac srekli bir atma durumunu srdrmek olan koskoca bir karklk taktii. Btn bunlara, sulularn alglanma biimine iyice belirli bir tabloyu dayatmak iin srdrlen uzun bir giriim eklen* mckteydi: onlan hemen yaknda, her yerde mevcut ve her yerde korkutucu olarak sunmak. Basnn bir blmn istila et* mckte olan ve kendi gazetelerine sahip olmaya balayan artk gndelik su haberleridir60. Gndelik su haberlerindeki srama, toplumu evreleyen adli ve polisiye denetimler bt nn kabul edilebilir klmaktadr; bu haberler ehresi olma yan bir dmana kar olan bir cins sava gn gnne anlat* maktadrlar; bu savata bu haberler gndelik alarm veya za fer bltenini oluturmaktadrlar. Tefrikalar halinde ve ucuz edebiyat iinde gelien su roman, grnte ters bir rol st lenmitir. zellikle sulunun gndelik ve bildik hayatla ilikisi olmayan, tamamen baka bir dnyaya ait olduunu gsterme ilevine sahip olmutur. Bu yabanclk nce alt tabakalarnki (Paris'in Esrarlar, Rocambole), sonra deliliinki (zellikle yzyln ikinci yansnda) nihayet yaldzl suun, "st dzey hrszlnla (Arsfcne Lupin). Polisiye edebiyatla birleen gndelik su haberleri bir yzyldan daha uzun bir sreden beri, ilerinde zellikle sululuun hem ok yaknda, hem de tamamen yabana olarak, gndelik hayat iin srekli
58 rnek olarak bkz., J. B. Monfalcon, Histoire des insurrcctkms de Lyon, 1834, s. 142.

59 Bkz., L 'A ldier, Ekim 1840, veyahut La Pralernirf, Temmuz-Agusto, 1847.


60 G autle des lribunaux ve G nrrier des tribunauz'nun dnda Jotrna des concierges.

364

tehditkr olarak, ama kkeni, nedenleri, seferber edildii gndelik ve egzotik ortam bakmndan ok uzakta olacak bir ekilde ortaya kt lsz bir "su hikyeleri'' kitlesi retmilerdir. Ona atfedilen nem ve ona eklenen kopuk kopuk debdebe ile, onu ycelterek ayr bir yere koyan bir hat, onun etrafnda izilmektedir. ok korkutucu ve ok yabana bir alemden gelen bu sululuun iinde hangi yasadlk tanna bilir ki?... Bu ok ynl taktik sonusuz kalmamtr: halk gazetelerinin cezai altrmaya kar6 ; "hapishanelerin konfo1 ru"na kar; en ar vc en tehlikeli ilerin mahkmlama tah sis edilmesi iin; insan haklan savunuculannn sululara an ilgi gstermelerine kar; suu ycelten edebiyata kar6 gi 2 ritikleri kampanyalar bunu kantlamaktadr; genel olarak btn ii hareketlerinde, eski kamu hukuku sulanna kar duyulan gvensizlik de bunu kantlamaktadr. Mchdle Pcnot "XX. yzyln afanda duvarlann en kibirlisi olan km senmeyle evrelenmi olan hapishane, halkn tutmad bir halkn zerine kapanma iini tamamlamtr"63. Ancak bu taktik zafer kazanmann veya her halkrda sulular ile halk tabakalan arasnda kesin bir kopu meyda na getirmenin uzandadr. Fakir snflann yasa ihlaliyle olan ilikileri, proletarya ile kentsel aa tabakalar arasn daki karlkl durum incelenmeyi beklemektedir. Fakat birey kesindir sululuk ve bask 1830-1850 ii hareketi iinde
Bkz ., L 'A te lie r, H aziran 1844. M ahkum larn 'salk sz vc tehlikeli altmalara verilmeleri nedeniyle Paris belediye meclisine verilen di* leke; gazete N isan 1845te, ok sayda m ahkm un kanalizasyon a l m alan srasnda hum m adan ld Brtanya deneyini zikretmekte dir. Kasm 1845 le, mahkm lar neden av a veya stbe ilememektedir* ler?... Ayrca bkz, 1844*45 yllarnn U D fm ocnti* poiitiue'i. 62 L'Atelier, Kasm 1843 saysnda M yitir es de Parts'ye bir saldn vardr, nk bu kitap sululara, onlann resimse! yanna, kelime haznelerine ok prim vermektedir ve bu kitapta sua eilim in kanlm az olmas faz lasyla vurgulanm aktadr. Ruche popvUire'de, tiyatroya ilikin olarak ayn trden saldrlar bulunmaktadr. 63 Dflinqtiance et systime pinitentiaire de France au XIX* s&cle, yaynlan mam metin. 61

365

nemli bir hedef saylmlardr. Tabii ki sululara kar husumet duyulmaktadr; ama cezalandrma sistemi evresinde kavga vardr. Halk gazeteleri ou zaman, insan haklan sa vunucularnn bildik tasvirleriyle (fakirlik-baboluk-tembellik-sarholuk-kabahat-hrszlk-cinayet) taban tabana ztlaan siyasal bir sululuk zmlemesi nermektedirler. Bunlar sululuun kken noktasn sulu bireye deil dc (bu an cak frsatlarn sonucu veya sululuun ilk kurbandr), toplu ma yklemektedirler: "sizi ldren kii, bu ii yapmama ko nusunda zgr deildir. Sulu olan toplumdur veya daha do rusunu sylemek zere, kt toplumsal rgtlenmedir*4 Ve bu . da, onun ya kendi temel ihtiyalarna cevap verememesinden, ya da daha sonra su olarak ortaya kacak olanaklan, z lemleri, talepleri silmesinden veya ldrmesinden kaynak lanmaktadr: "Hatal eitim, hesaba katlmayan yatknlk ve sular, ok kk yata zorlanlan bir almayla dumura uratlan akl ve kalp"65. Fakat bu ihtiyalardan ve bas kdan kaynaklanan sululuk, ona getirilen allayp pullama larla ve onun evresine ekilen ayplama emberiyle, bazen onun nedeni ve her zaman da bym biimi olan baka bir sululuu maskelemektedir. Fakirler iin sefalet kayna ve isyan ilkesi olan yukarnn sululuu ve bunun meydana getir dii rezil rnektir. "Sefalet kadnmlanmza cesetleri, ha pishanelerimize hrszlan ve katilleri yarken, sosyete sahtekrlarnn orada ne gryoruz?... en yoz rnekleri, isyan ettirici ve byk kpeklikleri, en utanmaz haydutluklan... Bir frnda bir para ekmek kopartt iin canilerin arasna konulup yarglanan fakirin, birgn devlet hzinelerinin, aile servetlerinin hi cezaya uramadan alnd borsay ta be ta ykacak kadar fkeleneceinden kayg duymuyor musu nuz?"64. Oysa bu zenginlie zg sululuk yasalar tarafndan hogrlmektedir ve mahkemenin nne kt olursa, onlann
64 L'Humanitaire, Austos 1841. 65 Lt Frutem itf, Kasm 1845. 66 Le Ruche populaire, Kasm 1842.

366

hogrsnden ve basnn sessiz kalacandan emin bulunmak tadr67. Bylece su davalarnn, ceza adaletinin genel ileyiini ifa etmek zere siyasal bir tartmann frsatn vere bilecei, dncelerin ve ii hareketlerinin yarglanmas srasnda bundan yararlanlabilecei dncesine ulalm tr: "Mahkemeler artk eskiden olduu gibi yalnzca am zn sefalet ve yaralarnn sergilendii bir yer, toplumsal d zensizliimizin hznl kurbanlarnn yan yana sergilendik leri bir yer deildir: buralar ayn zamanda savalarn hay krlaryla inleyen bir arenadr"68. Siyasal mahkmlarn tpk sulular gibi cezai sistem hakknda dolaysz bir deneye sahip olmalarndan, ama bunlarn kendilerini duyuracak ko numda olmalarndan tr, tm mahkmlarn szcs olmak zorunda olduklar fikri de buradan kaynaklanmaktadr: "ve rilen cezalan ancak bir basavcnn ssl iddianamesi boyunca tanyan Fransa'nn iyi burjuvasrn aydnlatma grevi onlara dmektedir6 9. Cezai adaletin ve bunun sululuk etrafnda izdii snnn bu tartmal hale getirilmesinde, "gndelik su haberlerikart" denilebilecek taktik karakteristiktir. Halk gazete leri iin, tipki Cazette des Tribunaux gibi "kamn kanla do yuran", "hapishaneden beslenen" ve "bir melodram repertuan n gndelik olarak oynatan gazetelerin sulan veya davalan kullanmalann tersine evirmek sz konusudur70. Gn delik su haberi-kart, burjuvazi iindeki sululuu sistema tik olarak vurgulamakta, "fizik yozlama"ya, "ahlki rmece urayan snfn burjuvazi olduunu gstermekte; halk
67 Ibid., Aralk 1839da, Balzac'n Le Siicle'deki bir makalesine Vinard'n ccvab. Balzac, en kk bir manussuzluunun hemen bcDi olduu bir zen gin sz konusu olduunda, bir hrszlk ithamnn temkinlilik ve gizlilik iinde yrtlmesi gerektiini sylemekteydi: "Baym,elinizi vic dannza koyarak, tersinin hergn olup olmadn, byk bir servet ve mertebeyle kt bir olay rtmenin binbir yolunun bulunup bulunmadm syleyiniz.' 68 Is Fratem iU, Kasm 1841. 69 Almanech populaire de Ut Frarce, 1839, s. 50.
70 Pauvn }ocqu$, 1. Yl, no. 3.

367

tarafndan ilenmi sularn anlatlarnn yerine, onlar s mren ve onlan dar anlamyla a brakan ve katledenlerin on lar iine attklan sefaletin tasvirini ikme etmekte7 ; ii 1 lere kar alm olan su davalannda sorumluluun ne kadannn iverenlere ve toplumun tmne ait olduunu gster mektedir. Ksacas, su zerindeki, onu hem bir canavarlk olarak soyutlamaya ve hem de onun sorumluluunu en fakir snfn zerine ykmaya alan bu tekdze sylemi tersine evirmek zere btn abalar seferber edilmitir. Bu ceza sistemi kart polemik esnasnda Fouricrdler hi kukusuz dierlerinden daha ileri gitmilerdir. Ayn zaman da suun olumlu bir deerlendirmesi dc olan siyasal bir teoriyi herhalde ilk bunlar yourmulardr. Onlara gre su ''uygarl n* bir sonucuysa da, ayn zamanda bir silah olmas nede niyle, ona kardr da. Su kendinde bir g ve gelccck ta maktadr. Bastrma ilkesinin kanlmazlnn egemenlii altnda olan toplumsal dzen, hkmlerine kulak asmayan veya reddeden doadan salkl kiileri, bu dar hcrelerde kapal kalamayacak kadar gl kiileri cellat veya hapis hane araclyla ldrmeye devam etmekte ve ocuk olarak kalmak istemeyen adamlar paralamakta, krmaktadr"72. Demek ki bir sululuk doas yoktur, bireylerin mensup olduk lar snflara gre, onlan iktidara veya hapishaneye gtren g oyunlan vardr73: bugnn yarglan zindanlan fakirlerle doldurmaktadrlar; ve forsalar iyi bir aileden dosalard mahkemelere bakanlk ederler ve adaleti yerine getirirler71 La F ra tm itf, Mart 1847 saysnda Drouillard olay ve ima yollu da, Rochcfort bahriyesindeki hrszlklar sz konusu edilmitir. Haziran 1847de Boulmy davas ve Cubidre-Pdlaprat olay hk- makale; TemtnuzAgustos 1847de Bener-Lagrange-Jussten zimmet day hk. 72 La Phalange, 10 Ocak 1837. 73 Vergiye tabi fahielik, dorudan maddi hrszlk, kap krarak yaplan hrszlk, cinayet haydutluk alt snflar iindir; buna karlk becerikli soygunlar, dolayl ve incelmi hrszlk, insana cinsinden hayvanlarn bilgince smrlmesi, byk taktik gerektiren ihanet, yksek dolaplar ni hayet gerekten iyi kazan salayan vo yasann yetiemeyecegi kadar yksekteki tm ktlkler ve sular, st snflarn tekelinde kalmak tadrlar, 1 Aralk 1838.

368

di7 . Suun varl ne mutlu ki, sonuta "insan doasnn bask 4 altna alnamaz" olduunu aa kartmaktadr; suu bir za yflk veya bir hastalk yerine, diklenen bir enerji, "insan bi reyselliinin parlak bir itirazT olarak grmek gerekir, zaten ona herkesin indindeki garip cazibeyi de herhalde bu ver mektedir. Bizdeki uyumu bir sru duyguyu ve yan yanya snm tutkular uyandran su olmasayd, dzensizlik, yani tembellik iinde daha uzun sre kalrdk"75. Bylcce suun toplumumuzun rgtlenmesinde, zencilerin azad edilmelerinde olduu kadar deerli olacak siyasal bir ara haline gelmesi mmkn olabilir; bu azad edilme su olmadan meydana gele bilir miydi? "Zehirleme, kundaklk ve hatta bazen isyan toplumsal sefaletin yakclna tanklk etmektedirler**76. Mahpuslar? nsanln en mutsuz ve en fazla zulm gren" ke simi. Phalatge bazen suun ada estetiine katlmaktayd, ama ok farkl bir kavga iin. Buradan, amac yalnzca ahlkszlk sulamasn hasma doru yneltmek olmayp, ayn zamanda bazlarn dier bazlaryla ztlatran gler ayrmn ortaya kartmak zere, su haberlerinden yararlanlmasna gelinmitir. Phalange cezai ilevi "uygarlk" tarafndan ifrelenmi bir ar pma olarak; byk sulan artk canavarlklar deil de, zul me urayann kanlmaz geri dn ve isyan olarak7 ; kk 7 yasadlklan artk toplumun gerekli ulan deil de, orada cereyan eden arpmann merkezi homurtusu olarak zm lemektedir. Buraya Vidocq ve Lacenaireden sonra nc kiiyi yer letirelim. Kendisi bizzat ksa bir sre iin ortaya kmtr; n ancak birka gn srmtr. Kk yasadlklann geici ehrelerinden baka birey olmamtr: evi ve ailesi olmayan.
74 L Phlm ge, 1 Aralk 1838. 75 Ibid., 10 Ocak 1837. 76 Ib id . T7 m ek olarak bkz., Ia Phienge, 1 Austos 1836 ve 2 Ekim 1840"ta Dclacol* longe veya Elirabidc hakknda sylenenler.

369

serserilikle sulanan on yanda bir ocuk, iki yl slahanc cczasna arptnldktan sonra, kukusuz sululuk akmla rnn iinden gemitir. Eer onu sulu klan (yasa hkm lerinden ok disiplinler adna) yasann syleminin karsna, bu basklara kulak asmayan bir yasadln sylemini * kartmasayd kimse onun farkna varmazd. Ve bu sylem di siplinsizlii, toplumun dzensiz dzeni ve yokcdilmesi mm kn olmayan haklarn ileri srlmesi olarak, sistematik bir ekilde ikircikli bir tarzda deerlendirmekteydi. Mahkeme nin ihlal olarak ifreledii tm yasadlklan, itham edilen bu kii canl bir gcn olumlamas olarak yeniden formle etmitir: serseri hayatta konut olmamas, zerk hayatta efen di olmamas, zgr hayatta alma olmamas, gnlerin vc ge celerin tamh iinde zaman kullanm olmamas. Yasadln, disiplin-cezalandrma-sululuk sistemiyle bu arpma o a yaayanlar veya daha dorusu orada disiplinsizliin kk olaylaryla ba belda olan ceza yasasnn komik so nucu olarak bulunan gazctcci tarafndan alglanmtr. Ve u dorudur: olayn bizzat kendi ve onu izleyen mahkeme karan, XIX. yzyldaki yasal cezalar sorununun tam gbeinde yer almaktadr. Yargcn disiplinsizlii yasann yceliiyle ku atmaya kalkmasnn alayl komedisi ve itham edilen ki inin disiplinsizlii onun araclyla yeniden temel haklarn iine katt saygszlk ceza sistemi asndan rnek bir sah ne oluturmaktadrlar. Hi kukusuz Gazette des Tribunaux'r\ r\ bize aktard bu\ dur7 : "Bakan: herkes evinde uyusun.-Basse: benim bir evim 8 var m? -Srekli bir serserilik iinde yayorsunuz. -Haya tm kazanmak iin alyorum. -Durumunuz nedir? - Duru mum: nce herhalde en azndan otuzaltmdaym; sonra kimse nin yannda almyorum. Bir sreden beri kendi hesabma yayorum. Geceler ve gndzler bana ait. rnein gndz ge enlere kk el ilnlar datyorum; gelen arabalann ar
78 L Gazette des iribunauz, Austos, 1840. a

370

kasndan paket tamak iin kouyorum; Neuily avensndc fiyaka satyorum; geceleri gsterilere gidiyorum; kaplan amaya seirtiyorum, sahte markal eya satyorum; ok meglm. -yi bir firmaya girmeniz ve bir i renmeniz sizin iin daha iyi olacaktr. - Hay Allah, iyi bir firma, raklk ok can skc. Ve sonra burjuva hep homurdanr vc sana zgrlk yok. - Babanz sizi istemiyor mu? - Artk baba yok. - Ya anne niz? - O da yok, ne akraba, no dost var, serbest ve bams zm". ki yl ar cezaya arptrldn renen Blasse "ol duka irkin bir yz hareketi yapt, sonra keyfi yerine geldi: iki yl yirmi drt aydan baka birey deil. Hadi gidelim." Phalange'da aktarlan ite bu sahnedir. Ve derginin bu olaya atfettii nem, ona ilikin olarak yapt ok yava vc ok zenli paralanna ayrma ilemi, Fouricrcilcrin bu kadar gndelik bir olayda, temel glerin bir oyununu grdklerini gstermekteydi. Bir yanda "canl yasallk, yasann lfz ve mns" bakan tarafndan temsil edilen "uygarlk"nki. Onun yasa tarafndan gerekletiriliyora benzeyen, ama aslnda disiplin tarafndan salanan kendi bastrma sistemi vardr. Bir yere, bir konuta, zorlayc bir megliyctc ihtiya vardr. Bakan "herkes evinde uyur" demektedir, nk ona gre gerekte herkesin bir evi, grkemli veya rezil de olsa mutlaka bir konutu olmaldr; bunu salamak onun ii deildir; onun grevi herkesi buna zorlamaktr'*. Bunun dnda bir konuma, tannabilir bir kimlie, bir kerede ebediyen geerli bir birey sellie sahip olmak gerekir: "Durumunuz nedir? Bu soru top lumda kurulan dzenin cn basit ifadesidir; bu serserilik onu irendirmekte ve alt st etmektedir; sabit, srekli, uzun soluk lu bir koruma, gelecee ilikin dncelere, her tr saldndan korunmak zere gelecekte yerleme fikrine sahip olmak gere kir". Nihayet bir efendiye sahip olmak, bir hiyerariye ya kalanm ve onun iinde yer alyor olmak gerekir; tanm lanm egemenlik ilikileri iinde sabitlemi olunduunda varolunabilmektedir: "Kimin yannda alnyorsunuz? Yani madem efendi deilsiniz, o halde hangi konumda olursa olsun
371

hizmetkr olmanz gerekir; sizin bireyinizin tatmini sz konu su deildir; sz konusu olan srdrlmesi gereken dzendir". Yasa ehresini tayan disiplinin karsnda, kendini bir hak olarak geerli klan bir yasadlk vardr; kopu ihlalden ok disiplinsizlik araclyla gereklemektedir. Dil disip linsizlii: gramer bozukluu ve verilen cevaplarn "itham edilenle, ona bakanlk organ aralyla doru terimlerle hitap eden toplum arasndaki iddetli bir kopuu iaret et* mektedirler". Doutan gelen ve dolaysz zgrln disiplin* sizlii: "ran, iinin kle olduunu ve kleliin hznl olduunu iyi bilmektedir... Bu zgrl, onu penesine alm bu hareket ihtiyacn olaan dzen iinde kullanamayacan iyi bilmektedir. zgrl daha ok sevmektedir, bu yalnzca dzensizlik olsa bile, onun umurunda deildir. Bu zgrlkten, yani bireyselliin daha kendiliinden geliimi, vahi ve buna bal olarak kaba ve snrl, ama doal ve igdsel geliimi". Aile iliiklerinde disiplinsizlik: bu kayp ocuun terke dilmi veya kendi iradesiyle zgrlemi olmasnn nemi yokhr, nk "ebeveyninin veya yabanclarn yanndaki ei tim kleliine de dayanamamtr". Ve btn bu eitli disip linsizlikler boyunca, sonunda "uygarln" tm reddedil mekte ve "vahet" ortaya kmaktadr: "Bu almamadr, tembelliktir, kaygszlktr, sefahattir: dzen hari, her eydir; meguliyetler ile sefahat arasndaki aynm hari, gn gnne ve yannsz vahi bir hayattr"7 . 9 Phalangen zmlemeleri kukusuz halk gazetelerinin o dnemde sular ve 002a sistemi zerinde yrttkleri tartmalann tensilcisi olarak kabul edilemezler. Ancak bu pole miin balam iinde yer almaktadrlar. Phalange'n dersleri tamamen kaybolmamtr. XIX. yzyln ikinci yarsnda saldn hedefi olarak ceza aygtn seen anaristlerin sululua ilikin siyasal sorunu ortaya koyduklannda; sululukta yasann reddinin en kavgan biimini bulduklann dndk
79 I Phaknge, 15 Austos 1840.

372

lerinde; sulularn isyanm kahramanlatrmaktan ok su luluu onu smrgeletirmi olan burjuva yasall ve yasadlndan kurtarmaya altklarnda; halk yasad* tklarnn siyasal birliini yeniden kurmay veya ilk kez kur* may istediklerinde, bu anaristlere cevap veren ok geni yank bu dersleri uyandrmtr.

NC AYIRIM

HAPSHANE

Eer hapishane sisteminin oluumunun ne zaman sona erdiini saptamaya kalksaydm, 1810 ve ceza yasasn, hata ne de hcreye kapatma ilkesini koyan yasayla birlikte 1844' seerdim; aslnda Charles Lucasjnn, Moreau-Christophe'un ve Faucher'nin hapishane reformuna ilikin kitapla rnn yaynlanmasna ramen, herhalde 1838*i de semezdim. Mettray'nin resmi al tarihi olan 22 Ocak l$40 seerdim. Veya belki de daha iyisi, Mettraydaki ocuklardan birinin "koloniyi bu kadar erken terketmek ne kadar yazk1 diyerek can ekitii takvimsiz bir ann zaman olan u gn seerdim. Bu gn ilk aziz mahpusun lm gnyd. Koloni halknn yeni bedeni cezalandrma siyasetini alklamak iin "daya ter cih ediyoruz, ama hcre bizim iin daha iyi" demelerine ra* men, kukusuz birok mutlu kii ona katlmlardr. Neden Mettray? nk buras en youn haldeki disiplint E. Ducptiaux, De la condition phy$iqu et morale des jeunes ouvriers, c. II, s. 393.

375

sel biim, davran biimlerine ynelik btn bastrma tekno lojilerinin younlatklar modeldir. Burada "manastrdan, hapishaneden, kolejden, alaydan" bireyler vardr. Tutuklulann datldklar ok sk bir ekilde hiyerarik hale geti rilmi olan kk gruplar, eanl olarak be modele atfta bu lunmaktadrlar: Ailcninki (her grup "biraderlerden ve iki "aabey"den oluan bir ,aile'*ydi); ordununki (bir bakann komutasndaki her aile, herbirinin banda bir bakan yar dmcsnn olduu iki kesime ayrlmtr; her tutuklunun br plaka numaras vardr ve teme) askeri talimleri renmek zo rundadr; her gn temizlik, her hafta kyafet denetimi ya plmaktadr; gnde kere saym vardr); iin erevelen mesini ve en genlerin eitimini salayan efler ve ustabalarla atelyeninki; okulunki (gnde bir veya bir buuk saat ders; dersi ilkokul retmeni ve bakan yardmclar vermek tedir); nihayet adli model; hergn toplant salonunda "adalet datm" yaplmaktadr: "en kk itaatsizlie ceza veril mektedir vc ar sulan nlemenin en iyi yolu en hafif kaba hatleri ok kat bir ekilde cezalandrmaktr; Mettray'de yararsz bir kelime knanmaktadr"; verilen cezalann ban da hcre hapsi gelmektedir; nk soyutlama ocukla nn ah lk zerinde etki etmenin en iyi yoludur; kalplerine o zama na kadar hi hitap etmemi olan din ite onlan burada btn gcyle duygulara garkelmektedir"2 hapishane olmasn diye ; yaplm olan yasal ceza sisteminin dnda kalan tm ceza landrma kurumu hcrede zirveye kmaktadr; burada duva rn zerinde kara harflerle 'Tanr sizi gryor" diye yazl mtr. Farkl modellerin bu st ste aktnlmalar, "terbiye etme" ilevinin zgl tarafnn snr iine alnmasna olanak vermektedir. Mcttray'deki bakanlar vc bakan yardmclan ne tam yarg, ne retmen, ne ustaba, ne astsubay, n de "ebeveyn" olmak durumundadrlar. Bunlar bir bakma tutum
2 Ibid. , . 377.

376

teknisyenleridir: ha! ve gidi mhendisleri, bireysellik or topedistleri. Hem itaatkr, hem de yetenekli bedenler imal etmek durumundadrlar: dokuz veya on saatlik gndelik al may (zenaatsal veya tarmsal) denetlemekte; resmi geitleri ve fizik idmanlar, grubun okulunu, kalklar, yatlar, bo razan veya ddkle komuta edilen yryleri ynetmekte; jimnastik yaptrtmakta3; te'mizliklerine bakmakta, hamam lar gzetim altnda tutmaktadrlar. Srekli bir gzlemin e liindeki terbiye etme; mahkmlarn gndelik hal ve gidi lerinden srekli bir bilgi kartlmakta, bu bilgi kesintisiz bir deerlendirmenin arac olarak rgtlenmektedir: "koloniye girite ocuk bir cins sorgulamadan geirilirdi, kkeni, ailesi nin konumu, onu mahkemenin nne gtren hatas ve ksa ve ou zaman ok hznl hayatn meydana getiren sulan renilmektedir. Bu bilgiler, her mahkma ilikin hereyin ard arda ilendii bir tabloya yazlmaktadr; bu kayt onun ko lonideki ikmeti srasnda ve ktktan sonra, yerletirilinceye kadar srmektedir"4. Bedenin yeniden biimlendirilmesi, bireyin tannmasna, tutumlardan kartlan tekniklerin re tilmesine ve iktidar ilikilerinin sabitlemesiyle birbirine dolanan beceri kazandnlmasna yer vermektedir; gl ve becerikli iyi ifiler yetitirilmektedir; teknik olarak denet lenmesi halinde, bizzat bu almann iinde boyun edirilmi zneler imal edilmekte, ve onlann zerinde gvenilir bir bilgi oluturulmaktadr. Beden zerinde uygulanan bu disiplinsel tekniin iki etkisi: tannmas gereken bir "ruh" ve srdrl mesi gereken bir boyun edirme. Bir sonu bu terbiye etme almasn gerek, klmaktadr: 1843de "devrim ateinin tm hayalleri heyecanlandrd srada, Augus, La Pl&che, Alfort okullarnn, hatta kolejlerin ayakland srada Mettray* deki kolonlann skneti iki kat artmt"5.
3 Yormaya katkda bulunan herey, kt dnceleri kovmaya katkda bu* lunur, bylece oyunlarn stkt altrmalardan meydana gelmesine zen gsterilir, akam yatar yatmaz uyurlar", ibid., s. 375-376 ve levha no. 27. 4 E Ducpniaux, Des aAonies agricdes, 1851, s. 61. 5 C. Ferrus, Des prisonniers, 1850.

377

Mettray'nin zellikle rnek oluturduu nokta, bu terbiye etme ilevine burada tannan zgllktr. Destek ald dier denetim biimleriyle benzemektedir: tp, genel eitim, dinsel ynetim. Fakat onlarla kesinlikle karmamaktadr. Asl y netimle de karma maktadr. Aile bakan veya bakan yar dmclar, monitrler veya ustabalar, yneticiler kolonlarn yannda yaamak zorundaydlar; hemen hemen onlarnki "kadar mtevazi bir kyafetleri vard; onlann yanndan he men hemen hi ayrlmyorlar ve onlan gece gndz denetim altnda tutuyorlard; onlann arasnda srekli bir gzlem ebekesi oluturuyorlard. Ve bu kiileri yetitirmek zere, kolonide uzmanlam bir okul kurulmutu. Bu okulun temel program, gelecein yneticilerin tutuklulannkiyle ayn ei tim ve ayn bask srelerinden geirmekti; bunlar "ileride retmen olarak dayatmak zorunda olduklar disipline imdi renci olarak tabi klnmlard**. Onlara iktidar ilikileri retilmekteydi. Saf disipline ynelik ilk normal okul: bura da "ceza evi yalnzca gvencesini "insanlk"ta vya temelle rini bir "bilim in iinde arayan bir taslak olmakla kalmayp, ayn zamanda renilen, aktarlan ve genel kurallara uyan bir teknik olmaktayd. Disiplinsizlerin veya tehlikeli kii lerin hal ve gidilerini zorla normalletiren uygulama da ken di hesabna, teknik bir yourma ve rasyonel bir dnceyle "normalletirilmi" hale gelebilirdi. Disiplinsel teknik, ken di okuluna sahip bir "disiplin" olmaktadr. nsan bilimleri tarihilerinin bilimsel psikolojinin doum eylemini bu dneme yerletirdikleri olmaktadr: Weber du yumlar lebilmek zere, kk pergelini ayn yllarda kul lanmaya balamtr. Mettray'de cereyan edenler (ve Avru pann dier lkelerinde, biraz erken, biraz ge), tabii ki ta mamen baka bir dzlemde yer almaktadrlar. Bu, disiplinsel normalletirmeye diTenen bireyler zerindeki yeni tipten bir denetimin -ayn zamanda hem bilgi, hem de iktidar olarakortaya k veya daha dorusu bunun vaftizi niteliinde ol mak zere, kurumsal olarak zellemesidir. Fakat psikoloji
378

nin olumas ve gelimesi srasnda bu disiplin normallik ve boyun edirme profesyonellerinin ortaya kmas herhalde farkllatnc bir eiin ls deerinde olmaktadr. Duyum sal karklklarn niceliksel tahmininin en azndan do makta olan psikolojiye prestij salayaca ve bu niteliinden tr bilgi tarihi iinde yer almaya hakk olduu syle necektir. Fakat normallik denetimleri, onlara bir "bilimsel lik" biimini garantileyen bir tp veya bir psikiyatri tara fndan gl bir ekilde erevelenmilerdi; bunlar, onlara dorudan veya dolayl olarak yasal gvencesini getiren adli bir aygt tarafndan desteklenmekteydiler. Bylece bu iki nemli himayeye snan ve zaten onlara ba veya mbadele yeri olarak hizmet eden, zerinde dnlerek retilmi bir normlar denetim teknii bugne kadar kesintisiz olarak ge limitir. Bu teknie ilikin usullerin kurumsal ve zgl daya naklar Mettray'nin meydana getirdii kk okuldan itiba ren artmlardr; bunlarn aygtlar miktar ve yzey olarak artmlardr; hastaneler, okullar, kamu ynetimleri ve zel giriimlerle olan balantlar artmtr, ajanlarn saylar, gleri, teknik nitelikleri genilemitir; disiplinsizlik teknis yenleri kk salmlardr. Normalletirme iktidarnn nor malletirilmesinde, bireyler zerinde bir iktidar-bilgi'nin ku rulmasnda Mettray ve okulu bir devir amlardr. Ama, hl hemen hemen bizimki olan bir cezalandrma sanatnn oluumunun van noktas olarak bu an neden seil mitir? Akas nk, bu, seim biraz yanltr. nk srecin M sonuM ceza hukukunun alt taraflarna yerletir nu mektedir. nk Mettray bir hapishanedir, ama topallayan bir hapishanedir: hapishanedir, nk buraya mahkemeler tarafndan mahkm edilen gen sulular kapatlmaktadr; ama gene de baka bireydir, nk buraya sulanan, ama ya sann 66. maddesi uyarnca beraat ettirilen reit olmayan
379

kiiler ile, tpk XVIII. yzyldaki gibi slah olmalan iin getirilenler kapatlmaktadr. Cezalandrma rnei plan Met tray, kat cezalandrma sisteminin snrndadr. Buras, ceza hukuku snrlarnn iyice tesinde, hapishane takmadas de nilebilecek olan eyi oluturan koskoca bir kurumlar dizisinin en nl unsurlarndan biri olmutur. Fakat genel ilkeler, byk yasa derlemeleri ve yasama faaliyetleri bunu oktan sylemi durumdaydlar: "yasann dnda" hapsetme, yetkili bir adli kurum tarafndan hk medilmeyen tutuklama olamaz, artk u keyfi, ama buna ra men kitlesel oian kapatmalara yer yoktur. Oysa cezalandr ma sisteminin dndaki hapsetme ilkesinin kendisi gerekte hibir zaman terkedilmemitir6. Ve klasik byk kapatma aygt ksmen paralandysa da (yalnzca ksmen), ok erken den yeniden canlandrlm, yeniden ayarlanm ve baz nok talar itibariyle gelitirilmitir. Ama daha da nemli olan nokta, hapishane araclyla bir yandan yasal cezalarla, dier yandan da disiplinsel mekanizmalarla trdeletiril mi olmasdr. Klasik ada hapsetme, adli cezalar ve disip lin kurumlan arasnda zaten bulank hale gelmi olan snr lar, ceza evi tekniklerini en masum disiplinlere kadar yayan, disiplinsel normlar cezalandrma sisteminin gbeine kadar aktaran ve en kk yasadln, en kk kuralszln, sapmann veya anormalliin zerinde sululuk tehdidinin arln eemen klan byk bir hapishane continuum 'u oluturmak zere ortadan silinme eilimine girmilerdir. nce, gerilemi, bitiik kurumlan, ama ayn zamanda paral ve yaygn usulleri olan bir hapishane a klasik an keyfi, kit lesel ve iyi btnlememi kapatma ilevini kendi zerine almtr. Hapishanenin hemen ilk, sonra da giderek uzaklaan evresini oluturan btn bu dokuyu burada yeniden oluturmak
6 Devrim dneminde aile mahkemeleri, baba terbiyesi ve ebeveynin ocuk larn hapsetme hakk zerinde yaplan tartmalara likin btn bir aratrma yaplmay beklemektedir.

380

sz konusu deildir. Bunun kapsamn deerlendirebilmek iin birka kstas, vc erkenliini lebilmek iin de birka tarih vermekle yetinmek gerekmektedir. Merkezi hapishanelerin tarmsal blmleri olmutur (bu nun ilk rnei 1824te Gaillon'dur, arkasndan Fontevrault, Douaires, Boulard gelmilerdir); fakir, terkedilmi ve serseri ocuklar iin koloniler olmutur (1840*ta Petit-Bourg, 1842'de Ostvvald); "yeniden dzensiz bir hayata dnme dncesi kar snda gerileyen" sulu kzlar "annelerinin ahlkszl y znden erken bir sefahatin penesine den fakir masum kz lar", veya hastanelerin ve evlerin kaplannda bulunan fakir gen kzlar iin snaklar, hayr evleri, merhamet evleri olmutur. 1850 yasas tarafndan ngrlen ceza kolonileri olmutur: beraat eden veya hkm giyen reit olmam o cuklar buralarda, kah bir disiplin altnda vc tanm alan ile buna bal olan balca endstri kollannda hep birlikte eitileceklerdir, daha sonra bunlara reit olmayan srgn ocuklar ile "kamusal yardm rgtndeki sutu ve itaatsiz ocuklar" katlacaklardr7. Ve hapishane emberleri esas cezalandrma sisteminden her seferinde biraz daha uzaklaarak gerile* mekte ve hapishane biimi tamamen kaybolmadan nce ha fiflemektedir: terkedilmi veya yokul ocuklar iin kurum lar, ksz yurtlan (Neukof veya Mesnil-Frmin gibi); raklar iin kurumlar (Reimsteki Bothlem Ceya Nancy Evi gibi); La Sauvagre, sonra da Tarare ve Jujurieu (ii kzlar buraya 13 yalanna doru girmekte, yllar boyunca kapal olarak yaa makta ve dar ancak gzetim altnda kmaktadrlar; cret almamakta, bunun yerine heves ve iyi hal ve gidi primle riyle artrlan, aynlrkcn denecek olan bir maa almak tadrlar, bu onlara ancak karken denmektedir) gibi manastr-fabrikalar daha ileri tarihlidirler. Ve bunlardan da sonra, "hereyi birarada" olan hapishaneyi tekrarlamayan,
7 Btn bu kurumlar hk bkz. H. Gaillac, L a Matscns i t comcticm, 1971, s. 99-107.

381

ama hapsetme mekanizmalarndan bazlarn kullanan kos koca bir dzenlemeler dizisi vardr: himaye demekleri, ah lakiletirme almalar, hem yardm eden hem de gzetim altnda tutan brolar, ii site ve lojmanlar -bunlann ilkel ve en kaba biimleri ceza evi sisteminin iaretlerini hl ok okunakl bir ekilde tamaktadrlar-8. Ve hihayet bu byk hapishane dokusu, toplumun iine dalm bir ekilde ile mekte olan disiplinsel dzenlemelerle bulumaktadr. Hapishanenin cezai adalet iinde, cezalandrma usulle rini ceza evi teknii haline dntrdn grdk: hapishane takmadas ise bu cezalandrma kurumu tekniini toplumsal bnyenin tmne tamaktadr. Birok nemli sonula birlikte. 1. Bu geni apl dzende, dzensizlikten yasa ihlaline ve ters ynde de yasann inenmesinden bir kurala, bir araca, bir talebe, bir lye nazaran dta kalmaya sanki doalm asna geie izin veren, yava, srekli, farkedilmeyen bir basamaklandrma oluturmaktadr. Klasik dnemde genelde hataya ynelik olarak yaplan belli bir ortak atfa ramen9, ihlalin dzeni, gnahn dzeni ve kt davrann dzeni, bun larn ayn kstas ve mercilere balanm olmalan (ceza evi, mahkeme, hapsetme) lsnde ayrlm olarak kalmaktay dlar. Hapsetme bunun tersine gzetim vc cezalandrma meka nizmalaryla birlikte, nisbi bir sreklilik ilkesine gre ile mektedir. Bililerini dierlerine gnderen kurumlann bizzat
8 rnek olarak bkz.. XIX. yzyln ortasnda Lille'de ina edilen ii lojman lar: Gndemde temizlik vardr. Su ynetmeliin ruhudur. urltclere, sarholara, her trden dzensizliklere kar baz sert nlemler. Ar bir hata atlm a)! getirir. Kurala bal dzen ve tasarruf alkanlklar ka zandrlan iiler artk pazartesileri atclyelerden kamamaktadrlar... Daha iyi gzetim altnda tutulan ocuklar, artk rezalet nedeni olmamak tadrlar... Lojmanlarn bakm, iyi davran, sadakat iin prim verilmekle ve bu her yl bu primler iin birok kimse rekabete smektedir'' Houz6 de TAulnay, Des logements ouvricr i Lle, 1863, s. 13-15. 9 Buna, Muyart de Vouglans gibi baz hukukularda aka formle edilmi olarak rastlanmaktadr, FJfutation des princifcs hasardis dans le tra iti des dtiits. et des peines, 1767, s. 108. L/s Lois criminelles de ta Ftance, 1780, s. 3; veya Rousseaud de la Combe gibilerinde. TraiU des malitres eriminelles. 1741, s. 1-2.

382

kendilerinin sreklilii (yardm kunmundan kszler yurdu na, slahaneye, ceza evine, disiplin taburuna, hapishaneye; okuldan himaye demeine, hayr kurumunun atelyesine, s naa, ceza manastrna; ii sitesinden hastaneye, hapisha neye). Kural basit bir sapmadan itibaren arlatran ve yaptnm vahimletiren cezalandrma kstas ve mekanizma larnn sreklilii. Kurumsallam, uzmanlam ve zelle mi otoritelerin srekli basamaklandnlmas (bilgi sralama s vc iktidar sralamas iinde), bunlan keyfi olarak deil de, yazl kurallann hkmlerine uygun olarak ve saptamalar ile tedbirler araclyla hiyerarik hale getirmekte, fark llatrmakta, yaptrma balamakta, cezalandrmakta vc sapmalartn yaptrmn yava yava sularn cezalarna doru gtrmektedirler. "Hapishane oklu, yaygn veya bitiik biimleriyle, denetim veya zorlama, gizli gzetim ve srarl bask kunmlaryla, cezalarn niteliksel ve niceliksel balanttlann salamakta; kk ve byk cezalan, yumu aklklar veya katlktan, kt notlan ve en kk mah kmiyetleri dizi haline getirmekte veya ince dallara gre dzenlemektedir. Disiplinlerin en nemsizi sonun prangadr diyebilir; ve hapishanelerin en kts mebbede mahkm ol mu kiiye "hal ve gidiindeki en kk sapmay kaydede ceim'* demektedir. XVIII. yzyln temsillerin ve iaretlerin "ideolojik" tekniinde arad cezalandrma ilevinin genel lii, imdi eitli hapishane dzenlemelerinin yaygnl; maddi, karmak ve dank, tutarl donanmdan destek al maktadr. Bizatihi bu olgudan tr, belli bir ortak "iaret edilen, kuraldlklann ilki ile "sularn" sonuncusu ara snda dolamaktadr; artk sz konusu olan hata veya ortak kara kastedilmosi deil dc, sapma ve anormalliktir; okul larda, mahkemede, snakta veya hapishanede artk bunlar kol gezmektedir. Bunlar hapishanenin taktik cephesinden ge nelletirdii eyi ilev cephesinden genelletirmektedirler. Hkmdann hasm, sonra toplum dman olan ey, kendiyle birlikte ok ynl dzensizlik, su ve delilik tehlikesini ta
383

yan bir sapkn haline dnmtr. Hapishane ebekesi ceza landrma ve anormale ait olan iki uzun ve oklu diziyi bir* leti rmektedir. 2. Hapishane ubeleriyle birlikte, byk "sulularn" devirilmelerine izin vermektedir. inde dlamalar ve at malar grnts altnda koskoca bir yourma faaliyetinin gerekletirildii, "disiplinsel kariyerler denilebilecek eyi dzenlemektedir. Klasik dnemde, toplumun.ularnda veya kk aralklarnda, "yasadrnn kank, hogrl ve teh likeli veya en azndan iktidarn dorudan el koymalarndan kurtulanlarn alan almaktayd; sululuk iin bir oluum yeri ve bir snma blgesi olan belirsiz bir alan; raslantsal gidi geliler esnasnda fakirlik, isizlik takip edilen masu miyet, kurnazlk, glklere kar mcadele, sorumluluklarn vc yasalarn reddi, rgtl su birbirlcriyle burada karla maktaydlar; buras Cil Blas'n, Shcppard'n veya Mandrin' in herbirinin kendi tarznda fink att macera meknyd. XIX. yzyl disiplinsel farkllatrmalar veya dallandrp budaklandrmalar oyunu sayesinde, sistemin tam kalbinde it d lk rlg cgenen k la n ve sululuu a y n iK?k<mizmdldr< imal eden salam kanallar ina etmitir. Biraz pedagojik cursu$'a, biraz da profesyonel balantya ait olan bir cins srekli ve zorlayc "oluum olmutur. Kariyerler burada, kamu grevindekilcr kadar emin vc kanlmaz olarak resmolmaktadrlar: himaye ve yardm dernekleri, eve yerletirme, ccza kolonileri, disiplin taburlar, hapishaneler, hastaneler, bar naklar. Bu ubeler daha XIX. yzyln banda iyice farkedilmektedirlen "hayr kuramlarmz, yoksulun doumdan meza ra kadar bir an bile yalnz braklmad, harika bir ekilde egdml olan bir btn sunmaktadrlar. Talihsizi bir izleyi niz: onun bulunmu ocuklarn arasnda doduunu grecek siniz; buradan kree, sonra yetimhane salonlarna gitmekte dir; alt yanda buradan karak ilkokula sonra da yetikin ler okuluna gitmektedir. Eer almazsa, semtin hayr bro larna kaydolmakta ve eer hasta olursa 12 hastane arasn
3S4

dan tercih yapabilmektedir... Nihayet Parisli fakir, kari* yerinin sonuna geldiinde 7 dknler yurdu onun ihtiyarln beklemektedir ve bunlann salkl rejimi onun yararsz gn lerini ou zaman zenginlerinkinden daha fazla uzatmaktadr"10. Hapishane a zm! enemezi kank bir cehennemin ii ne atmamaktadr, burann dans yoktur. Bir yandan dlyora benzedii eyi teki yandan yeniden ele almaktadr. Yaptnm uygulad da dahil, her eyi tasarruf etmektedir. Devre d brakmak istediini bile kaybetmeye raz olma maktadr. Hapsetmenin her yerde hazr ve nazr donanmn meydana getirdii bu Panopticon tarz toplumda, sulu ya sad bir kii deildir, hatta ta iin bandan itibaren ya sann iinde, hatta gbeindedir veya en azndan, disiplinden yasaya, sapmadan hlale hissettirmeden geiren u mekanizmalann tam ortasndadr. Hapishanenin sululua yaptnm uygulad doruysa da, bu sululuk esas itibariyle, hapisha nenin nihai zmlemede kendi hesabna srdrd bir ka patma tarafndan ve bu kapatmann iinde imal edilmekte dir. Hapishane, adm adm katedilen bir hiyerarinin doal devamndan, bir st basamandan baka birey deildir. Sulu kurumun bir rndr. Buna bal olarak, mahkmlann hayat hikyelerinin nemlice bir blmnn, hapishaneden kanlmasna ynelik olduklanna inandnlmaya allan btn bu mekanizmalardan ve kunmlardan gemesine ar mamak gerekir. Eer istenirse, burada dzeltilemez bir sulu "karakterTnin gstergesi bulunmaktadr: Mendeli toplumd adam, slahanaye atlan ocuktan itibaren, genellemi ha pishane sisteminin g hatlanna gre titizlikle retilmitir. Ve bunun tersine, marjinallik lirizmi "yasad" imgesinin, itaatkr ve rkek dzenin kylannda dolaan byk ge benin karsnda istedii kadar bylenebilir. Sululuk marj
10 M oreau de Jonnfcs, zikr, H. d* Touquet, De Ut am dilkm des elasses pauvres, 1846.

385

larda ve birbirini izleyen srgnlerin sonucu olarak deil de, giderek daha sk hale gelen dahil etmeler sayesinde, gide* rek daha srarl hale gelen gzetimlerin altnda, basklarn bir birikimiyle domaktadr. Tek kelimeyle, hapishane ta* kmadas sululuun toplumsal bnyenin derinliklerinde, inat* yasadlklardan, bu yasadlklann sululuk tarafndan kapsanmasmdan ve uzmanlam bir sululuun yerleik hale getirilmesinden itibaren olumasn salamaktadr. 3. Fakat hapishane sisteminin ve yerel hapsetmenin iyice uzaklara kadar yaygnlamasnn en nemli sonucu her* halde, cezalandrma iktidarn doal ve meru klmay, hi deilse cezalandrma sisteminin hogr eiini aa ekme yi baarm olmasdr. Ceza uygulamasnda insanlan rahat* sz eden hereyi yoketmeye ynelmektedir, ve bunu iinde serpildii iki sicili birbirlerine kar oynatarak yapmaktadr: adaletin yasal sicili ile disiplinin yasatesi sicili. Nitekim, hapishane sisteminin yasann ve onun verdii kararlarn tesindeki byk sreklilii, disiplin mekanizmalarna, bun larn devreye soktuklar karar ve yaptrmlara bir cins yasal destek vermektedir. Byk adalet modeli "biim-hapishane" ile birlikte ok sayda "blgesel", nisbeten zerk ve bamsz kurum ieren bir ebekenin bir ucundan dierine aktarl maktadr. Disiplin kurumlarnn ynetmelikleri yasalar, yaptrmlar tekrarlayabilir, mahkeme kararlarn, cezalan ve gzetim altnda tutmay taklid edebilir, polisiye modeli tekrarlayabilir; ve btn bu ok ynl kurululann zerinde, onlara nazaran saf, katksz ve abartsz bir biim olan ha* pishane, onlara bir cins devlet destei vermektedir Zindandan veya ar hapis cezalarnn ektirildii yer lerden, dank ve hafif erevelemelere kadar varan eitli younluktaki klanyla, yasann geerli kld ve adaletin tercihli silah olarak kulland bir iktidar tipini aktarmak tadr. Onun iinde ilev gren disiplinler ve iktidar, bizzat adaletin mekanizmalann devreye sokmaktan -onun younlu unu artrsalar bile- baka birey yapmadklanna gre, nasl
386

olur da keyfi olarak gzkebilirler? Disiplinler ve iktidarlar onun etkilerini geniletmek istiyorlarsa ve onu en sonuncu ba samaa kadar aktaryorlarsa, bunu onun katlklarndan ka nmak iin mi yapmaktadrlar? Hapishanenin sreklilii ve biim-hapishanc'nin yaygnlamas disiplinsel iktidann ya sallatrlmasna, en azndan merulatrlmasma olanak vermilerdir, disiplinsel iktidar bylece anlk veya suiisti mal cinsinden ierebileceklerinden kurtulmu olmaktadr. Fakat bunun tersine, hapishane piramidi yasal cezalara arptrma iktidanna, iinde her trl arlktan ve iddetten kurtulmu olarak gzkt bir balam vermektedir. Disiplin aygtlarnn bilgince aamal hale getirilmi basamaklannda ve bunlann gerektirdii "kapatmalar" iinde, hapis hane hi de baka cinsten bir iktidarn zincirlerinden boan masn deil de, daha ilk yaptrmlardan itibaren rol oyna maya hi ara vermemi olan bir mekanizmann younluu iin deki ek bir basama temsil etmekten baka birey yapma maktadr. Hapishaneden kanmak iin gidilen sonuncu "dzeltme" kurumu ile karakteristik bir ihlalden sonra gn derilen hapishane arasndaki farkllk ancak hissedilebil mektedir (ve yle olmak zorundadr). Tekil cezalandrma iktidann mmkn olduunca arbal klabilme etkisine sahip olan kat ekonomi ondaki hibir eyi artk, otoritesinin inti kamn azap ektirilen bedenden alan hkmran iktidann es ki anln hatrlatmamaktadr. Hapishane kendine ema net edilenler zerinde, baka bir yerde balatlm olan bir a lmay srdrmektedir ve toplumun tm bu almay say lamayacak kadar ok disiplin mekanizmas araclyla, teker teker herkesin zerinde izlemektedir. Hapishane continuum'unun sayesinde, mahkm eden merci denetleyen, dn tren, dzelten, iyiletiren dier tm mercilerin arasna ka tlmaktadr. Limitte hibir ey onu, sululann zellikle "teh likeli" karakterinden, bunlann sapmalarnn vahametinden ve ayinin zorunlu debdebesinden farkllatrmayacaktr. Fa kat bu cezalandrma iktidan ilevi itibariyle, iyiletirme
387

veya eitme ilevinden esas olarak farkl deildir. Onlardan ve daha dk nemdeki ve ok saydaki grevlerinden bir alt destek almaktadr; ama bu daha az neme sahip bir konu de ildir, nk bu tekniin ve rasyonelliin desteidir. Hapis hane tpk disiplinin teknik iktidarnn "yasallatr"d gi bi, yasal cezalandrma iktidarn "iklime uyumlu" hale ge tirmektedir. Hapishane bylece onlar trdeletirirken; bi rinde iddetli, dierinde de keyfi olan silerken; bunlann her ikisinin de uyandrabilecei isyan sonularn hafifletirken, buna bal olarak onlann fke ve hnlann yararsz hal geti rirken; ayn hesaplanm, mekanik ve ar bal yntemleri birinden dierine geirirken, XVIII. yzyln insaniann saylannm artmas ve bunlann yararl bir ekilde kullanm soru nu ykselirken formln arad u byk ,,ekonomi*yi ger ekletirme olanan vermektedir. Hapishanenin genellii toplumsal bnyenin tm kalnl boyunca etki ederek ve dzeltme sanatn srekli olarak ceza landrma hakkna kartrarak, cezalandrmann doal ve kabul edilebilir hale geldii dzeyi aa ekmektedir. Dev rim ncesinde ve sonrasnda cezalandrma hakkna nasl yeni bir temel verildii sorusu sklkla sorlmaktadr. Ve herhalde bunun cevabn szleme teorisi tarafnda aramak gerekmek tedir. Ama ayn zamanda ve zellikle bunun tersinde yer alan soruyu da sormak gerekir: nasl olmutur da insanlar ceza landrma iktidann kabul etmilerdir veya ok daha basit olarak, cezalandrdklarnda byle olmay nasl kabul et milerdir? Szleme teorisi bu soruya ancak, kendi zerinde sahip olduu hakk uygulama iktidann bakalanna veren kurmaca bir hukuk znesi sayesinde cevap verebilir. Disiplin iktidarn yasa iktidanyla ilikili hale getiren ve en kk basklardan byk cezai tutuklamaya kadar kesintisiz bir ekilde yaylan byk hapishane continuum'unun, bu kurun tuya dayal cezalandrma iktidarnn devrinin dolaysz bir ekilde maddi olan teknik ve hakiki iftini oluturmu olmas da muhtemeldir.
388
t

4. Bu yeni iktidar ekonomisiyle birlikte, onun temel ale ti olan hapishane sistemi yeni bir "yasa" biimini geerli kl maktadr: bir yasallk ve doa, hkm ve anayasa ile norm karm. Bir dizi sonu bu durumdan kaynaklanmaktadr: adli iktidarn veya en azndan ileyiinin i zlmesi; yarg lamann giderek glemesi ve mahkm etmenin giderek uta nlr hale gelmesi, yarglarda tartmak, deerlendirmek, te his koymak, normali ve anormali tanmak ynnde byk bir istek; ve tedavi etme veya yeniden uyumlu hale getirme e refinin elde edilmek istenmesi. Bu konuda yarglarn iyi veya kt vicdanl olmalarna, hatta vicdansz olmalanna nem atfetmek yararszdr. Bunlann srekli olarak da vuru lan "tp itahlan -uzman psikiyatrlara bavurmalarndan, kriminolojinin gevezeliklerine gsterdikleri dikkte kadar-, icra ettikleri iktidarn en belirleyici izgisinin "doasndan uzaklatn; bu iktidarn belli bir dzeyde yasalann hkm altnda, daha temel olan baka bir dzeyde ise normalle tirici bir iktidar gibi ilediini gstermektedir; yarglann "tedavici" ilmlar yazmalanna veya "yeniden uyumu sala maya ynelik" hapsetme kararlanm vermelerine neden olan onlann ar duygular veya insancllktan deil de, icra ettik leri iktidar ekonomisidir. Fakat bunun tersine, yarglar mah km etmek iin mahkm etmeyi giderek daha zor kabul edi yorlarsa da, yarglama faaliyeti bizzat normalletirici ikti darn yaylmas lsnde artmtr. Disiplin dzeneinin her yerdeki varl tarafndan tanan, tm hapishane aygtlanndan destek alan normalletirici iktidar toplumumuzun ba at ilevlerinden biri haline gelmitir. Normallik yarglar bu iktidarn her yerinde mevcutturlar. retmen-yarg, he* kim-yarg, eitimci-yarg toplumundayz, bunlann hepsi de normalletirici olann hkm srmesini salamakta; ve herbiri bulunduu yerde bedeni, hareketleri, htkular, hal ve gi dileri, yatknlktan, performanslar tabi klmaktadr. Ha pishane a bitiik ve dank biimleri altnda; yerletirme, datm, gzetim, gzlem sistemleriyle, modem toplumda nor389

malletirid iktidann byk destei olmutur. 5. Toplumun hapishane dokusu ayn anda hem bedenin hakiki olarak yakalanmasn, hem de srekli gzleme tabi tutulmasn salamaktadr; bu doku i zellikleri araly la yeni iktidar ekonomisine en uygun aygt ve bizzat bu eko nominin ihtiya duyduu bilgi oluumu iin alettir. Panopticon tarzndaki ileyii ona bu ifte rol oynama olanan ver mektedir. Sabitletirme, paylatrma, kayt sreleri ara lyla uzun bir sre boyunca, insann tutumunun nesnelle tirilmesi iin en basit, en kaba, en maddi, ama'herhalde ayn zamanda en vazgeilmez koullardan biri olmutur. "Engi zisyon tipi" adalet andan sonra "snav tipi" adalet ana girdiyse, bundan daha genel olmak zere snav usul toplumu bu kadar geni lekte kapsayabildiyse ve bir ksm itiba riyle insan bilimlerine yer verebildiyse, bunun en byk alet lerinden biri eitli hapsetme mekanizmalarnn okluu ve sk kesimeleri olmutur. nsan bilimlerinin hapishaneden ktklarnn sylenmesi sz konusu deildir. Ama eer bunlar oluabildiler ve episteme'de bilinen btn alt st olulan meydana getirebildilerse, bunun nedeni bunlann iktidann kendine zg ve yeni bir tarz tarafndan tanm olmalandr: belli bir beden siyaseti, insanlann birikimini itaatkr ve yararl klmann belli bir biimi. Bu, tanmlanm bilgi ili kilerinin iktidar ilikileri iine katlmalann gerektirmek teydi; tabi klma ile normalletirmenin kesimelerini sala mak zere bir teknik gerektirmekteydi, yeni bireyselletirme usulleri iermekteydi. Hapishane a, insan bilimlerini ta rihsel olarak mmkn klm olan bu iktidar-bilgi'nin dona nmlarndan birini meydana getirmektedir. Bilinebilir insan (ruh, bireysellik, bilin, hal ve gidi burada ok nemli de illerdir) bu analitik kuatmann, bu egemen olma-gzlem'in etki-nesne'sidir. 6. Bu durum hi kukusuz, aslna daha doumundan iti baren knanm olan bu ince icat olan hapishanenin an salamln aklamaktadr. Eer bir devlet aygtnn hiz
390

metindeki bir dlama veya ezme aracndan ibaret olma sayd, fazlasyla gze batan biimlerini deitirmek veya ona daha kolaylkla itiraf edilebilir bir ikme bulmak mmkn olabilirdi. Fakat iktidar dzenek ve stratejilerinin iine da lnca, onu deitirmek isteyen herkese kar byk bir atalet gcyle direnmesi olanakl hale gelmitir. Bir olgu karakte ristiktin hapsetme rejimini deitirmek sz konusu olduunda, kilitlenme yalnzca adliye kunmundan gelmemektedir; dire nen hapishane-cezai yaptnm deil de, tm hukuk-d belir lemeleri, balan ve etkileriyle hapishanedir; genel bir di siplinler ve gzetimler ebekesi iinde menzil olan hapisha nedir; panopticot tr bir rejimde iledii haliyle hapishane dir. Bunun anlam onun deitirilemeyeei veya bizimki gibi bir toplum iin edebiyen vazgeilmez nitelikte olduu deil dir. Tersine, bizzat onlan iletmi olan srelerin sreklilii iinde, hapishanenin kullanmn nemli lde kstlamaya ve i ileyiini dntrmeye yatkn iki sreci yerletirmek mmkndr. Ve bunlar herhalde, zaten geni lekte devreye girmilerdir. Bu srelerden biri, zgl bir yasadlk olarak dzenlenmi bir sululuun yarann azaltandr (veya sakncalann artrandr); bylece ulusal veya uluslararas lekte, siyasal ve ekonomik aygtlara dorudan balanm olan b yk yasadlktann (mali yasadlktar, haberalma r gtleri, silah ve uyuturucu ticareti, gayrimenkul speklas yonu) olumasyla, sululuun biraz kyl ve gze batan emek gcnn etkinliini kaybedecei aikdr; veyahut daha dar bir lekte, cinsel zevk zerinden ekonomik pay almann gebe lik nleyici maddelerin sat veya film ve gsterilerin daha iyi yaplr hale gelmesinden itibaren, fahieliin khne hiyerarisi eski yarannn byk bir blmn kaybetmekte dir. Dier sonu ise, disiplin alanrun gelimesi, bunlann ceza aygtyla al verilerinin artmas, onlara atfedilen giderek daha byk gler, adli ilevlerin onlara her seferinde daha kitlesel bir ekilde aktanlmalan; oysa tbbn, psikolojinin, eitimin, yardmn "sosyal alma"nn denetim ve yaptnm
391

iktidarlarnn iinde daha byk bir paya sahip olmalar lsnde, bunun karl olarak ceza aygt tbbileebilir, psikolojikleebilir, pedagojikleebilir; ve bu durumda, ceza evi syleviyle sululuun zapt rapt altna alnma etkisi arasnda, ceza iktidar ile disiplin iktidarn eklemletirmekte olan u kaynan olutuu hapishane daha az yararl hale gelmektedir. Birbirlerini daha sklahran btn bu normal letirme dzeneklerinin ortasnda, hapishanenin zgll ve birletirme rol varlk nedenlerini kaybetmektedirler. Eer hapishane etrafnda btnsel bir siyasal dl varsa, demek ki bu onun slah edici olup olamayacann bilinmesi deildir; eer yarglar, psikiyatrlar veya sosyologlar burada yneticiler veya gzetmenlerden daha fazla iktidar icra edi yorlarsa, limitte hapishaneden baka bir alternatif yoktur. Bugn sorun daha ok bu normalletirme dzeneklerinin yk seliinde ve bunlann yeni nesnelliklerini devreye sokarken tatdklan iktidar etkilerinin geniliinde yer almaktadr. 1836'da muhabirlerden biri Phalange'da "Ahlklar, fi lozoflar, yasakoyucular, uygarlk yactlan, ite Parisimizin dzene sokulmu plan, ite birbirine benzeyen heroyin bira raya getirildii mkemmelletirilmi plan. Merkezde ve ilk kuakta her hastalk iin hastaneler, her tr sefalet iin bannaklar, tmarhaneler, hapishaneler; kadn, erkek ve ocuk zindanlan. lk kuan evresinde klalar, mahkemeler, po lis merkezi, gardiyanlann konutlar, daraac kurulan yerler, cellat ve yardmclannn konutlan. Drt kede mebuslar meclisi, soylular meclisi. Kraln saray ve Enstit. D tarafta merkezi kua besleyenler, ticaret ve dolandnclklan, if laslar; endstri ve korkun mcadeleleri; basn ve safsatalan; kumarhaneler; fahieler, alktan len veya sefahate yuvar lanan Devrim Dahilerinin sesine kulak kabartmaya her za man hazr olan halk; kalpsiz zenginler... Son olarak herkesin
392

herkese kar gz dnm sava"1 diye yazmtr. 1 Bu adsz metin zerinde duracam. imdi tekerleklerin, ikence direklerinin, kazklarn dolu olduu azaplar lkesinin ok uzandayz; slahatlarn elli yl kadar nce sahip ol duklar dn de uzandayz: binlerce kk tiyatronun ada letin ok renkli temsilini aralksz sunduklar ve ss unsuru olan daraalan zerinde zenle sahnelenen cezalandrma larn Yasann panayr elencesini kesintisiz olarak meydana getirdii kent. Hapishane kenti hayali "jeopolitiiyle bir likte, tamamen baka ilkelere tabi klnmtr. Phalange' daki metin bunlarn en nemlilerinden bazlarn hatrlat maktadr: bu kentin merkezinde ve sanki ona hakim olmak zere artk "iktidar merkezi" bir g ekirdei deil de, eit li unsurlardan -duvarlar, mekn, kurum, kurallar, sylevoluan oklu bir ebeke vardr; hapishane kentinin modeli de mek ki ondan da vuran iktidarla birlikte kraln bedeni; ayn anda hem bireysel, hem de ortaklaa bir bedenin iinden do aca, iradelerin szlemeye dayal birlii deil de, eitli cins ve dzeylerden unsurlarn stratejik bir dalmdr. Ha pishane yasalarn ve yasa derlemelerinin veya adli aygtn ocuu deildir; mahkemeye onun kararlarnn ve elde etmek istedii sonularn itaatkr ve beceriksiz aleti olarak tabi deildir; tersine mahkeme ona nazaran dsal ve tabi konum dadr. gal ettii merkezi konumda tek bana olmayp, g rnte iyice farkl olan, ama tpk onun gibi normalletirici bir iktidar uygulamaya ynelen baka ''hapishane" dzenek lerinden oluan bir diziye baldr -bunlar farkldr, nk ra hatlatmay, tedavi etmeyi, yardm etmeyi hedeflemekte dirler-. Dzeneklerinin zerlerinde uyguland eyler "mer kezi" bir yasaya ynelik inemeler deil de, retim aygtnn -"ticaret" ve "endstri"- evresindeki koskoca bir yasadlklar oulluudur, bunlar burada cins ve kken farklar, kr iindeki kendine zg rolleri ve cezalandrma iktidarnn on* 11 Lm Phalange, 10 Austos 1836.

393

lan tabi tuttuu farkl kaderler iinde yer almaktadrlar. Ve son olarak, bu mekanizmalara bakanlk eden bir aygtn veya bir kurumun niter ileyii deil de, bir kavgann gerek lilii ile bir stratejinin kurallardr. Buna bal olarak bask, dlama, dar atma, marjinalletirme kurumu kavramlar, nihai zmlemede disiplinsel bireyin imal edilmesine ola nak veren sinsi yumuaklklarn, pek itiraf edilebilir gibi ol mayan ktlklerin, kk kurnazlklarn, hesapl kitapl usullerin, tekniklerin, "bilimlerin hapishane kentinin mer keziletirilmi insanln, karmak iktidar ilikilerinin etki ve aletlerinin, ok ynl "hapsetme" dzenekleri tarafndan tabi klnm olan bedenlerin ve glerin, bizzat bu stratejinin unsurlar olan sylevlerin iinde kavgann uultusunu duymak gerekir1 . 2

12 Modem toplumda iktidann olaanlamas ve bilginin oluumu konu* anndaki eitli incelemelere tarihsel arka plan olarak hizmet etmesi gereken bu kitab burada kesiyorum.

Michei Foucault

Klasik ada DELLN TARH

Franszca Aslndan eviren: Mehmet Ali Klbay

Yayna Hazrlanmaktadr.

MICHEL FOUCAULT

HAPSHANENN DOUU
eviren: Mehmet Ali Klbay iktidarn kendini gsteri ve debdebe iinde da vurduu, gcn bu gsteriten ald eski siyasa! sis temden m m kn olduunca ve giderek artan bir e kilde grnmez hale geldii modern siyaset sistemine gei, bir yandan iktidar kiiletiren hkmdarn ye* rine, adsz kiiler tarafndan kullanlan bir ynetim ay gtnn yerlemesiyle, dier yandan da kamuya ak ce zalandrmadan, gizli cezalandrmaya doru olan bir hareketle belirlenmektedir. Kendini ne kartan iktidar bireyin olumasn en gellemitir; oysa karanlklara ekilen modem iktidar herkesi bireyselletirmek istemektedir; nk birey selletirmek, gzetim altnda tutmak ve cezalandrmak yani egemen olmak demektir. Bylece modem iktidar ocuu okulla, hastay hastaneyle, deliyi tmarhaneyle, askeri orduyla, suluyu hapishaneyle kuatarak birey selletirmi, kaydetmi, saysal hale getirmi, egemen olmutur. Her kii bir yerde kaytl hale gelince, herkes dene tim altnda olacak, gzetim altnda tutulacaktr. Mo dem iktidar byk gzatidir.

I S BN 975-533-032-1

m
im ge kitabeyi

7 8 9 7 5 9 '330327

You might also like