TARH DEFTER

14.03.2010

Aye Hr TARAF

Pontusun gayr resm tarihi

http://baysungur.blogcu.com/etiket/Pontus%E2%80%99un sve Parlamentosu, 11 Mart 2010 tarihli oturumda 130a 131 oyla, 1915te Ermenilerin, Asurilerin, Keldanilerin, Sryanilerin ve Pontuslularn soykrma uradna dair bir karar kabul etti. Tarihin, nc taraflarn parlamentolarnda ele alnmas hakkndaki dncelerimi bir baka yazya brakarak, bu hafta nergede ad geen halklardan saysal ve siyasi adan en nemlisi olan Pontuslulara deineceim. Mustafa Kemalin 1927de Nutukta anlattklarndan balayarak gnmze kadar gelen Trk resm tezi esas olarak 1922de Matbuat ve stihbarat Matbaas tarafndan baslm Pontus Meselesi adl propaganda kitabndaki tezlerin tekrarlanmasndan ibarettir. Ben resm tezin sylemediklerini anlatmaya alacam. Elbette, gerein btnyle ortaya karlmas iin, daha ok aratrma yapmamz lazm. Kaynaklarda Pontuslular ya da Pontuslu Rumlar diye anlan ve Rumcann Romeika denilen bir diyalektini kullanan topluluun, M 4. yzyldan beri Karadeniz kylarnda koloniler kuran Yunanllarn; blgenin yerli halklarndan olan Grclerin MS 4. yzylda Hristiyanlam kollar olan Tzanlar ile Lazlarn ve 1204 ylnda Konstantinopolisin 4. Hal Seferlerini takiben Latinlerin eline gemesi zerine Trabzona yerleen Bizansl soylu ailelerin karm olduu sanlr. Bu gruplar blgenin Osmanl idaresine girdii 1461 tarihinden sonra zorunlu g ve zorunlu ya da gnll ihtida hareketlerine ramen varlklarn srdrmlerdi. Nitekim 1914 Osmanl Salnamelerine gre, Samsundan Rizeye kadar uzanan blgede yaklak 450 bin Ortodoks Rum (yani Pontuslu) yayordu. Baz yerlerde Rum nfus oran yzde 50ye kadar kyordu. Ayrca Rumca konuan ancak Mslman olan ve Arap alfabesi kullanan Gizli Hristiyanlar da vard ki bunlarn says hala bilinmiyor. Rum burjuvazisinin douu 15. yzyldan 18. yzyln son eyreine kadar Karadeniz havzasnda yaplan ticareti, Mslmanlar ellerinde tutmutu. Ancak 1774 tarihli Kk Kaynarca Anlamasyla Rusya, Avusturya, ngiltere ve Fransaya verilen ticari imtiyazlar Mslman unsurlarn aleyhine bir durum ortaya kard. Bu dnemde Rus arnn himaye ettii Rumlar denizcilik ve tekne yapmnda binlerce yllk gelenee sahip olmalar ve Bat dillerine yatknlklar ile uluslararas ilikilerde Mslman meslektalarna gre daha avantajl konuma getiler. 1830lardan itibaren Odessa ve Leipzigde oturan Ermeni tccarlarla ngilizlerin ibirlii ile alan Trabzon-Tebriz hatt sayesinde iyice gelien ekonomi, 1869da Msrda Svey Kanalnn almasyla Avrupa ile Basra Krfezi arasndaki yolu ksalmas ve Ruslarn Avrupa-ran arasndaki ticareti kendi lehine evirmek iin Poti-Tiflis arasndaki demiryolunu

tamamlamas gibi temel iki faktr yznden gerilemeye baladnda i olanaklar daralan ve kalifiye olmayan Mslmanlar kylerine dnerken, Rumlar (ve Ermeniler) blgede kalmlard. Bunda, yabanc devletlerin gayrmslimlerle i yapma tercihleri kadar, gayrmslimlerin okul programlarna yabanc dil ve ticaretle ilgili dersler koyarak bu tercihleri hakl karmalarnn da pay vard. Bylece 19. yzyln sonuna gelindiinde, Samsun-Trabzon hattnda zellikle tamaclk, bankaclk, sigortaclk ve ticaret artk Ermeni ve Rumlarn tekeline gemiti. Bu durumun Mslman-Trk kesimlerini rahatsz ettiini tahmin etmek zor deil. Yunan Devleti ve Megali Idea Karadeniz blgesindeki Rumlarn ulusal uyan, hem bu burjuva snfnn ortaya kyla hem de 1821de Osmanl mparatorluundan bamszln kazanan Yunan Devletiyle ilintiliydi. 1832de ulusal snrlar tannan Yunanistan, o tarihlerde Yunan yarmadas ile Ege Denizindeki Kiklad adalarn kapsyordu. Yunanca konuanlarn arlkta olduu Girit, Ege adalar, Epir, Teselya, Makedonya ve Trakya, Osmanl mparatorluu snrlar iinde kalmt. 19. yzyln Yunanl politikaclarnn en byk hayali bu topraklar Konstantinopolis (stanbul) merkezli bir imparatorlukta toplamakt. Bu balamda Yunan milliyetilerinin Kk Asya dedikleri Anadolu topraklar neredeyse Yunanistann teki yars idi. nk Anadoluda 1,7 milyon Yunan asll yaarken, ayn dnemde Yunanistan nfusu yaklak 2,6 milyon idi. Megali Idea adyla anlan bu proje ileriki yllarda da Yunan milliyetiliinin en baat akmlarndan biri oldu. Bu projenin en byk taraftar 1910lardan itibaren birka defa Yunanistan Babakan olacak olan liberal izgideki Elefterios Venizelostu. Ancak Venizelos planlarn gereki tutarak, Megali Ideay Samsundan teye uzatmamt. Nitekim bu grn Anadoludaki temsilcisi, Samsun blgesinden sorumlu Amasya Metropoliti Germanos Karavangelisti. Bu gruba tarih yazmnda Birlikiler dendi. Buna bir anlamda muhalif olan bir dier akm ise esas olarak kilise hiyerarisi iinde kalp Ortodoks Patriinin liderlii altnda Bizansn yeniden ihyasn hedefliyordu. 1204te Konstantinopolisin Latinlerin eline gemesinden sonra ortaya kan Trabzon Rum mparatorluundan dolay Batuma kadarki blge bu projenin kapsamna giriyordu. Ban stanbulda ikamet eden Rum Ortodoks Patrii III. Yuvakimin ektii bu grn Anadoludaki uygulaycs Trabzon Metropoliti Hrisantos Filippidis idi. Bu gruba ise tarih yazmnda Bamszlklar deniyordu. Pontus milliyetiliinin douu Hem Yunan Devletinin kuruluu hem de Karadeniz blgesinde bamsz bir Rum burjuvazinin ortaya kyla ilintili olan Rum ulusal uyan, balangta, aynen Balkanlarda, Kafkaslarda ya da Ortadouda olduu gibi, esas olarak kltreldi. Kltrel milliyetiliin siyasal milliyetilie evrilii, 1908de II. Merutiyetin lanyla balad 19121913 Balkan Savalar ve 1914-1918 Birinci Dnya Sava srasnda zirveye kt. Balkan Savalaryla birlikte balayan ve Anadolu kylleri tarafndan bir btn olarak hi de iyi karlanmayan seferberlik, kilise ve okullarn propagandas sonucu, kendi toplum nderleri tarafndan kendilerine kurtarc olarak sunulan yabanc ordulara kar savamalar sz konusu olduundan Pontuslular tarafndan daha da kt alglanmt. O tarihe kadar silahaltna alnmam, sadece ksa sreliine donanmada angarya hizmetlerinde altrlm

olan Pontus halknn dzenli orduya besledikleri nefretle ulusal duygularn etkisini ayrmak zor olsa da, savan ilk aylarnda aynen Mslman askerler gibi, gayrmslim askerlerin ordudan kitlesel bir biimde katklar bilinmekte. Bunda, Rumlarn ve Ermenilerin yoksul kesimlerinin alma kamplarnda ya da yol yapmnda grevlendii Amele Taburlarnda uradklar kt muamelenin byk etkisi vard. Aralk 1914teki Sarkam felaketinden sonra TCnin Amele Taburlarna kar tavr sertlemi ve Sivas, Erzurum, Mu, Diyarbakr, Urfa ve Trabzonda baz taburlar imha edilmiti. Bu taburlardan kaarak silahl ya da silahsz olarak memleketlerine dnen gayrmslimler 1900-1907 yllar arasnda Kastoria Metropoliti iken Makedonyadaki Bulgar isyannda epey tecrbe edinen Samsun Metropoliti Germanosun yardmlaryla silahl birlikler halinde rgtlenmilerdi. (Bu etelerin Mustafa Kemalin Nutukta szn ettii Mavri Mira rgtyle ilikisi yoktu. Mavri Mira hakkndaki bilgilerimiz resmi tarihin anlattklaryla kstl olmakla birlikte eer byle bir rgt mevcutsa Bat Anadolu ve Trakyada alt anlalyor.) Vasil Ustann eteleri 1915 sonbaharnda hkmetin Samsundaki baz kylere Balkanlardan gelen Mslman gmenleri yerletirmek istemesi, kyller buna kar knca hkmet kuvvetlerinin ky atee vermesi zerine blgede eli silah tutan Rum genleri rgtlendilerse de Rus donanmas 4 Nisan 1916 gn Yomray topa tutuncaya kadarki dnem esas olarak sessiz gemiti. ***

Hrisantosun Trk-Pontus Devleti hayali Trabzon Metropoliti Hrisantos, Anadoludaki Rum topluluunun Trk topluluuyla ibirlii yaparak barl bir ekilde ilerleyebileceine ve birlikte yaamann, kanlmaz olarak Rum esinin stnlne yol aacana inanan adem-i merkeziyeti ahsiyetlerden biriydi. Nitekim greve seilir seilmez, Trklerle iyi geinme konusunda kendi topluluuna ynelik youn bir propaganda kampanyas balatm, 1914 seferberlii srasnda Trabzon Valisi Cemal Azmi Beyle grerek ehrin silahaltna alnan Rum halknn, Trabzonda sivil grevlerde grevlendirilmesini salam ve bylece 1915te Rumlarn tehcire uramasn nlemiti. likilerin ne dzeyde olduunu, Ruslar 18 Nisan 1916da Trabzonu igal ettiklerinde yaanan gelimeleri, babas 1917de Batumda kurulan Pontus Parlamentosu yesi olan, Yorgo Andreadis yle anlatr: Bu kesinletii iin Trk ynetimi Bapiskopos Krisanthosu ve Rum ileri gelenlerini ard, kenti onlarn eline teslim etti, kama olana olmad iin orada kalan, kentin yoksul Mslmanlarnn kaderini de bu insanlara emanet etti. Tarih bir gnd. Trabzon Valisi Mehmet Cemal Azmi ve Jntrk hkmetinin Trabzon temsilcisi Ali Rza, kenti Bapiskopos Krisanthos bakanlndaki geici bir ynetime brakt (...) Ksa bir devir teslim treninden sonra, Vali Azmi, Krisanthosa yle dedi: Bu memleketi Rumlardan aldk, imdi de Rumlara iade ediyoruz. O gn Ruslar Trabzona girdiklerinde, karlarnda bir Trk ynetimi deil, Rum ynetimi buldu. Ruslar, Osmanl ordusunun ardnda ikinci bir cephe amak iin Bafral Rumlar silahlandrmaya balam, temmuz aynda halk arasnda Vasil Usta olarak tannan Vasilis Anthopoulos adamlaryla Sivasta bir asker hapishaneyi basarak bir Rus generalini

karmt. Bu hareketi ile Ruslarn sempatisini kazanan Vasili Usta yannda on adamyla Trabzona geldi ve burada Rus istihbaratyla temas kurdu. Bir Rus torpidosu ile Samsuna karlan ve burada Rum eteleri kurarak Trkleri oyalamakla grevlendirilen Vasil Usta, arlk rejiminin yklmasn takiben Ruslarn ekilmeye balamas zerine inisiyatifi ele ald ve civarndaki Trk kylerini basarak, Rumlara eziyet eden kiileri ldrmeye balad. Ancak hkmet kuvvetlerince keye sktrlnca dokuz adamyla Trabzona snd ve savan sonuna kadar orada kald ve orada ld. Rza Nurun anlarnda Vasil Ustay Sinopun Mslman, Rumu, erkei kadn kendisine hrmet ederdi. ahsen pekiyi adamd. Fakirlere Mslman da demez bakard, ldnde Rumlar kadar Trkler de alad diye tarif ettiini belirtelim.

Marsilyadaki kongre Giresunun eski Belediye Bakan Kaptan Yorginin olu Konstantin Konstanidis, halklarn kendi kaderini kendilerinin belirlemesi yolundaki Leninin tezlerinden cesaret alarak 4 ubat 1918de Marsilyada eitli lkelerden Pontus temsilcilerini biraraya getiren Tm Pontuslular Kongresini toplad. Toplantya destek iin Leon Trokiye ekilen telgrafta Sovyet Rusyann Sinoptan Batuma kadar uzanan blgede bamsz bir Pontus devletini desteklemesiydi. Ancak Sovyet Rusya bu arya yant vermedii gibi Sovyet Rusyadan yardm istenmesi kongreye ev sahiplii yapan Franszlarn pek houna gitmedi. Bu srada, Rus igaliyle birlikte, daha nce Osmanl hkmetleri tarafndan yerlerinden srlen ve bir ksm Rusyaya geen Rumlar geri gelmeye balamlar ve Rum eteleri Samsun, Merzifon, Amasya blgelerinde rgtlenmeye devam etmilerdi. Hatta kasm ay iinde Merzifon yresindeki baz Trk kylerini yamalamlard. Hamdi adl bir temenin askerleriyle daa kmas ve Trk kyllerini rgtlemeye balamas zerine tilaf Devletleri, stanbuldaki hkmeti, durumu kontrol etmemekle, dolaysyla Mtarekeyi ihlal etmekle sulayacakt. Mustafa Kemalin sahneye k 19 Mays 1919da 9. Ordu Mfettii sfatyla Samsuna ayak basan Mustafa Kemalin esas grevi, Mtarekeyi tehlikeye dren bu atmalar nlemekti. Bu dnemi Kutsal syan adl romannda anlatanH. . Dinamoya gre Mustafa Kemal, Havzaya gelir gelmez blgenin naml kabadaylarndan Topal Osman Aa ile grm ve Pontus belasndan kurtulmay Topal Osmann tecrbeli ellerine brakmt. Topal Osman da Siz hi merak etmeyin Paam. Bu Pontus Rumlarna yle bir tts vereceim ki, hepsi maaralarda eek ars gibi boulacak demiti. Topal Osman o tarihlerde stanbul Divan- Harbi tarafndan Ermeni katliamlarndaki sularndan dolay aranyordu. Muhtemelen Mustafa Kemalin ricas ile Temmuz 1919da Osman Aa hakkndaki tutuklama karar Padiah Vahdettin tarafndan kaldrld ve Topal Osman, Trabzon Valisi Cemal Azmi ve Giresun Mutasarrf gibi yerel yneticilerinin itirazna ramen Trabzon havalisinde Pontuslu Rumlar temizleme iine balad. Falih Rfkya gre Topal Osman baslan her Trk evine kar Rum evini basmak, mezarn kendine kazdrp diri diri adam gmmek, vapur kazanlarnda kmr yerine canl adam yakmak gibi zulm ve ikencelerle blgeyi Rumlardan tamamen temizlemiti. Dr. Rza Nur, Topal Osmana Rum kylerinde ta stnde ta brakma demi, o da yle yapyorum

ama kiliseleri ve iyi binalar lazm olur diye saklyorum karln vermiti. Rza Nurun Onlar da yk, hatta talarn uzaklara yolla, dat. Ne olur ne olmaz, bir daha burada kilise vard diyemesinler demesi zerine Sahi yle yapalm. Bu kadar akl edemedim diyecekti. Pontuslular bunlar olurken Yunanistandan yardm istediler ama Venizelos hkmeti onlara cevap bile vermedi nk Venizelosun kendine gre daha somut ve gereki hedefleri vard. Sovyet Rusya ise, Kemalist hareketle yaknlama politikas uyarnca Batumdaki Pontus etelerini datt gibi bunlarn liderlerini de Kemalistlere teslim etti. Bu arada, tilaf Devletlerinden umut kesen Hrisantos rotay ieriye evirmi ve Kemalistlerle stanbul arasnda kpr grevi gren Ahmet zzet Paa ile bir protokol imzalamt. Buna gre, blgedeki kilise ve Rum okullarnn stats olduu gibi korunacak, zel hukuk zerklii garanti edilecek, idare mahkemeleri ortaklaa oluturulacak, yerel meclislerde ve jandarmada iki toplulua eit pay verilecek, Rumca ikinci resm dil olarak tannacakt. Hrisantos bu metnin bir kopyasn Sivastaki Heyet-i Temsiliyeye ulatrlmak zere ttihatlarn nde gelenlerinden Kara Vasf Beye de verdi, ancak hem Trk taraf ilgilenmedii iin, hem de Anadolu ile ilgili hayallerini gereki bir boyutta tutmak isteyen Venizelos tarafndan onaylanmad iin, bu admlarn ardn getiremedi. Yunanllarn yenilii Yunanistanda 30 Eyll 1920de bir maymunun srd Kral Aleksandros bir ay sonra lm, Venizelos, hanedan bunalmlarnn eliinde yaplan seimde iktidar kaybetmi, 19 aralkta Alman yanls Kral Konstantinos Atinaya dnmt. Komuta kademelerindeki danklk Anadoludaki Yunan ordusuna yansm ve 10 Ocak 1921de I. nn mevkiinde Yunan ordusunun geri ekilmesiyle birlikte Ankarann eli glenmiti. 16 Mart 1921de Bekir Sami (Kunduh) Bey, Sovyet Rusya ve ngilizlerle anlamalar imzalaynca Pontus hareketinin (elbette Anadoludaki Yunan glerinin de) kaderi belli olmutu. Bu tarihten itibaren Ankara Hkmeti Pontuslu Rumlara kar tutumunu iyice sertletirdi. ubat aynda, Samsun ve Bafra erafndan bir grup tutukland. Rum genlerinin Amele Taburlarna alnmas iin tamim karld, katlmayanlar tutuklanmaya balad. Nisanda Sakall Nurettin Paa komutasndaki Merkez Ordusu, Bafra blgesindeki Rum etelerine kar ilk operasyonu balatt. Haziran aynda Yunan kruvazr Kilkisin neboluyu bombalamas zerine Ankara, blgedeki tm Rumlarn i blgelere srlmesine karar verdi ve Samsun, Bafra ve Alaam blgelerinden ilk kafileler yola kt. Kafileler yolda Topal Osmann etecilerinin saldrlar altnda byk can kayb verdiler. Ancak harektn komutan Sakall Nurettin Paa, 1921 baharnda patlak veren Kogiri Krt syann bastrrken kanunsuz uygulamalar yapt iin (Topal Osmann birlikleri burada da byk katliamlar yapmt) TBMM tarafndan grevinden alnp 8 ubat 1922de Merkez Ordusu da lavedildikten sonra Pontus Harektn yrtme grevi Cemil Cahit Beyin komutanlndaki 10. Frkaya verildi. Asker ve tehizat bakmndan glendirilen frka, ordunun nnden kaarak Harput ve Malatya blgesindeki dalara snan son etecileri de temizleyerek, 1923n ubat aynda Pontus Meselesine resmen nokta koydu. Bilano neydi

Yunan kaynaklarna gre 1914-1923 arasnda 300 bin Pontuslu Rum hayatn kaybetti. Stefanos Yerasimosun hesaplamalarna gre 1916-1923 arasndaki Rum kayb 65-70 bin arasndayd. Genelkurmay rakamlarna gre ayn dnemde Rum eteciler tarafndan ldrlen Trk says ise 1.817di. Bylesi ac bir fatura deyen Pontus Rumlarnn milliyetilik ideolojisinin batan karclna kaplan, karsndakinin gcn kmseyen buna karlk kendi gcn ve uluslararas destei abartan, stne stlk toplumlarn rgtlemeyi beceremeyen hayalperest liderlerinin kurban olduu ak. Ancak o tarihlerde bata Trabzon ve Erzurumdaki Trk eraf olmak zere pek ok yerde zerk oluumlar iin alan gruplar varken (ki ilerde bu konuya deineceim) ve Kemalist hareket de znde dalan bir imparatorluktan kendi ulus devletini yaratma hareketi iken, Rumlarn da kendi ulus-devletlerini kurmak istemelerinde bir garabet de yok. sve Parlamentosu yeleri, bu karmak tariheyi biliyorlar m emin deilim ama Pontus milliyetiliini bastrmak iin Topal Osman ve etecilerinin uygulad yntemlerin 1948 Soykrm Szlemesindeki tanma uyduunu dnmeleri anlalr bir durum. zet Kaynaka: Cumhur Odaba, Trabzon, 1869-1933 Yllar Yaants, Ankara, lk-San Matbaas, 1980; Yorgo Andreadis, Gizli Din Tayanlar, Belge Yaynlar, stanbul, 1999; A. Faik Hurit Gnday, Hayat ve Hatralarm,elikcilt Matbaas, stanbul, 1960 Stefanos Yerasimos, Trk-Yunan likileri: Mitler ve Gerekler, Trk-Yunan Uyumazl (Yay. Haz: Sedat Vaner), Metis Yaynlar, 1989; Stefanos Yerasimos, Pontus Meselesi, Toplum ve Bilim, 43/44 Gz 1988-K 1989, s. 35-76; Muzaffer Lermiolu, Akaabat:Akaabat Tarihi ve Birinci Genel Sava Hicret Hatralar, stanbul, 1940; Dara Cibran, Sait etinolu, Pontus Sorunu, http://www.peyamaazadi.org/foto/PdfDosyalari/Pontos_Sorunu.pdf