HCRELER ARASI HABERLEME VE LETM

HCRE HABERLEMESNE GENEL BAKI

Hcre haberlemesi canlln erken dneminde evrimlemitir. Yakn zamana kadar tek ve ok hcreli canllar, hcreler aras iletiimin olup olmamas konusunda ayrm gsteriyorlard. Ancak yaplan aratrmalar sonucunda sadece ok hcreli canllarn deil, tek hcreli canllarnda hcreler aras haberleme yapt bulunmutur. Bunun sonucu olarak da hcre haberleme mekanizmasnn ncelikle ilk prokaryotlar ve tek hcreli karyotlarda evrimletii, daha sonra da bu olayn ok hcreli organizmalara adapte edildii dnlmtr.

Bir fungus olan Saccharomyces cerevisiae eini kimyasal haberleme yntemi ile bulmaktadr. Bu fungusun a ve alfa ad verilen iki cinsi vardr. a iftleme tipi olarak adlandrlan hcreler a faktr ad verilen kimyasal bir sinyal salglarlar. Bu protein yakndaki bir alfa fungusunun hcre yzeyindeki reseptrlerine balanr. Ayn ekilde bir alfa fungusuda alfa faktr salglar ve bu proteinde a fungusunun reseptrlerine balanr. Bunun sonucu olarak iki hcre tipi birbirine doru bymeye balarlar. Sonuta zt tipte ki iki hcre ierii kaynar.

Cvk Mantarlarda buna benzer kimyasal bir uyarc yollarlar. Bu uyarcnn ad Cyclic AMP (cAMP)dr. Ortamda besin azl veya daha zorlu durumlarda bu hcreler cAMP salglarlar ve ortamdaki dier hcreler bu sinyale doru gelerek bekleirler. cAMP dier komu hcrelerin iine girer ve bu ekilde onlarn birbirleriyle bir araya gelmesini salar. Bu ekilde bir araya gelen hcreler kaln duvarl sporlar retir. Sporlar ortam koullar iyileene kadar hayatta kalr.

letiim iinde olan hcreler, birbirlerine yakn veya uzak olma durumuna gre farkl haberleme tipleri kullanrlar. Eer hcreler birbirlerine yaknsa o zaman LOKAL HABERLEME dediimiz durum ortaya kar. Bir hayvan hcresi yaknnda ki baka bir hcreye sinyal yollayarak onun byme ve oalmasn aktive eder. Bu ekilde grlen lokal haberleme tipi Parakrin Haberleme olarak adlandrlr. Parakrin haberlemede sinyali veren ve sinyali alan hcre tipi ayn deildir. T lenfositler antijenik uyarya kar Otokrin Haberlemeyi kullanrlar. Bu sayede T lenfosit says artar ve baklk antijene kar glenmi olur. Otokrin Haberlemede sinyali veren ve alan hcreler ayn tip hcrelerdir. Anormal otokrin haberleme kanser hcrelerinin kontrolsz ekilde oalmasna neden olur.

Lokal Haberleme gsteren hcrelerdeki bir dier haberleme tipi Sinaptik Haberlemedir. Bu zellemi haberleme tipi hayvanlardaki sinir sisteminde gerekleir. Nron, kimyasal bir haberci olan Nrotransmitter maddeyi oluturur. evreden gelen uyarc etkenler sonucunda nronun aksonu boyunca ilerleyen elektriksel ileti, akson ucunda bulunan veziklleri harekete geirir. Harekete geen bu vezikller iki nron arasndaki sinaptik bolua nrotansmitter maddeyi salar. Bu madde hedef nron zarnda ki reseptrlere tutunur ve iletiim bu ekilde gerekletirilir. Sinaptik haberlemede iletim ok hzldr. (Saniyede 100 metre hz gibi)

Lokal haberleme yksek organizmal canllarda hcrelerin davranlarn tek bana koordine etmekte yetersizdir. Daha uzak blgelere haberlemeyi salamak iin hayvanlarda endokrin hcre adn verdiimiz zellemi sinyal hcreleri bulunur. Bu hcreler hormon ad verilen kimyasallar kullanrlar. Hormonlar kan dolam yoluyla, uzaktaki hedef hcrelere ularlar. Hipofiz, tiroit, paratiroit, pankreas, adrenal bezler ve gonatlar ieren endokrin bezler sayesinde 50den fazla farkl hormon retilir.

Bu haberleme yollar dnda hcreler dorudan temas yoluylada haberleebilirler. Hayvan hcreleri dier hcrelerle temasta kalmak iin eitli balant yollar barndrrlar. Bu balantlar dorudan komu hcre sitoplazmalarn birbirine balar. Bylece sinyal gnderen hcre bileii, komu hcre sitoplazmalar arasnda serbeste hareket edebilir. Ayrca hcre yzeylerindeki molekller araclyla birbirleriyle dorudan temas kurabilirler.

HCRE LETMNN AAMALARI

1) Sinyal Alma: Hedef hcrenin hcre dndan gelen sinyali alglamas aamasdr. Kimyasal bir sinyal, hcre yzeyinde bulunan reseptr bir proteine baland zaman alglanr. 2) Sinyal Aktarm: Sinyal molekl, baland reseptr proteini deiiklie uratr ve sinyal aktarm srecini balatr. Bu srete sinyal, hcrenin alglayabilecei bir forma dntrlr. 3) Cevap: Bu aamada alglanan sinyal, o sinyale zgl bir hcresel cevab tetikler.

SNYAL ALMA VE SNYAL AKTARIMININ BALAMASI

Belirli bir kimyasal sinyalin hedefi olan hcre, bu sinyal molekln tanyan reseptr proteinlere sahiptir. Reseptr protein, hedef hcrenin kimlik kart gibidir. rnein; epinefrin kan ierisinde dolarken pek ok hcre tipiyle karlamasna ramen sadece belirli hcreler bu hormonu alglar ve ona cevap verirler. Haberci molekl bir reseptr proteine baland zaman onun biim deitirmesine neden olur. Biim deitiren bu reseptr protein dier hcresel molekllerle etkileime ak hale gelir.

Sinyal reseptrlerinin bir ou plazma zarndaki proteinlerdir. Ksaca aklmak gerekirse gelen sinyal molekl suda znd ve plazma zarndan geemeyecek kadar byk olduu iin kendini hcrenin iine aktaracak bir taycya ihtiya duyar. Bu taycda plazma zarndaki reseptr proteindir. Reseptr protein sinyal molekln balanmasyla ekil deiikliine urar ve sinyali hcre iine yollar. 3 temel zar reseptr tipi vardr. Bunlar; G-Proteine bal reseptrler, Tirozin-kinaz reseptrleri ve yon kanal reseptrleridir.

1)G-Proteine Bal Reseptrler: Bu reseptr G protein ad verilen bir protein yardmyla i grr. Mayalardaki iftleme faktr, epinefrin ve dier hormonlar ile nrotransmitter madde gibi sinyal moleklleri G-Proteine bal reseptrleri kullanrlar. Bu reseptr, plazma zarn kateden yedi tane alfa heliks ierir.

G Proteini zarn sitoplazmik ksmndadr. zerinde GDP veya GTP bulundurabilir. Proteinde GDP molekl var iken Sistem inaktif, zerinde GTP var iken ise Sistem aktiftir. Sinyal molekl reseptre gelir ve ona balanr. Daha sonra reseptrde biim deiiklii meydana gelir ve bu sayede reseptr G Proteinine balanr. G Proteinine baland zaman proteindeki GDP, GTP ile yer deitirir. Sonunda protein aktif hale geer. Aktif hale geen protein, genellikle bir enzim olan baka bir proteine balanarak onun aktivitesini deitirir ve hcresel bir cevap oluturulmasn salar. Enzim ve G Proteinindeki deiiklikler geicidir.nk G Proteini ayn zamanda GTPaz gibi davranr ve ilem tamamlannca GTPyi hidrolizleyerek tekrar GDPye evirir ve inaktif forma dner.

G-Protein Reseptr sistemleri son derece yaygn olu eitli ilevler gerekletirirler. Embriyonik geliimde son derece nemlidir. rnein; belirli bir G-Proteinden yoksun fare embriyolar normal kan damarlarn gelitiremez ve uterus iinde lrler. Ayn zamanda duyu alglamasnda da i grrler. nsanlarda ki grme ve koklama bu tip proteinlere baldr. Kolera ve bomaca etmeni olan bakteriler, G-Protein ilevini aksatan toksinler reterek kiiyi hastalandrrlar.

2)Tirozin-Kinaz Reseptrleri: Temel reseptr snflarndan birisidir. Reseptrn sitoplazma tarafnda kalan ksm tirozinkinaz ad verilen bir enzim tar. Bu enzim, Reseptr protein zerinde bulunan Tirozin aminoasidine ATPden fosfat grubu aktarmn salar. Tirozin-kinaz reseptrleri, sinyal moleklleri gelmeden nce bamsz polipeptidler eklindedir. Bu polipeptid yapnn ucunda sinyali almaya yarayan bir reseptr, zar kateden bir alfa helix yap ve sitoplazma tarafnda bulunan tirozin aminoasidlerinden oluur. Sinyal molekl reseptre ulat zaman onun konfigrasyonunu deitirmez bunun yerine iki polipeptid zincirin bir araya gelmesini salar. Bunun sonucunda her bir polipeptid zinciri, dierinde bulunan tirozin aminoasitlerine fosfat ekler.

zetle G-Protein reseptrnden farkl olarak bunlarda ekil deiiklii yerine bir araya gelme (agregasyon) ve reseptrdeki tirozinlerin fosforlanmas grlr. Bu ekilde aktive olan kompleks, hcre ierisindeki aktarm proteinleri tarafndan tannr. Aktarm proteinleri zgl tirozinlere balanr ve kendileride aktif hale geerler. Bu sayede aktive olan aktarm proteinleri zgl birok hcresel cevaba neden olan sinyal aktarm yolllar balatr. G-Proteine bal reseptrlerle en byk fark; Tek bir sinyal moleklnn Tirozin-Kinaz reseptrleri sayesinde ok sayda yolu tetikleyebilmesidir.

3)yon Kanal Reseptrleri: Bu reseptrler, sinyal molekl varlnda alp kapanan kanallar eklindedir. Bu kanallarn almas sayesin Na ve Ca gibi iyonlarn geiine izin verilir ya da bunlarn geii engellenir. Sinyal molekl, kanal proteininin hcre dndaki zgl bir ksmna balanr. Kanal proteinde ortaya kan ekil deiiklii sonucu, bir iyonun hcre ii deriimi deiir. Sinyal molekl varlnda alp kapanan iyon kanal sistemi sinir hcreleri zerinde ok etkilidir.

PROTEN FOSFORLASYONU

Hcre zarndaki bir reseptre, ona zg bir sinyal molekln balanmas, sinyal aktarm yolundaki ilk basama tetikler ve hcrenin belirli bir yant vermesine yol aar. Sinyal ile aktive olmu bir reseptr, dier bir molekl aktive eder. Bu sre hcresel yant oluturacak molekl aktive olana kadar devam eder. Aktarm moleklleri denen bu molekllerin ou proteindir ve hcre iletiiminin temel mekanizmas proteinlerin etkileimine dayanr.

Protein fosforilasyonu sayesinde, proteinde konformasyonel deiiklikler meydana gelir. Protein fosforilasyonu, protein aktivitesini denetlemek iin hcre tarafndan kullanlan ok yaygn bir mekanizmadr. Protein kinaz enzimleri sayesinde bu protein yaplara, ATPden fosfat gruplar eklenir. Bu ekilde devam eden fosforilasyon olayndan sonra Fosforilasyon elaleri dediimiz olay oluur. Fosforilasyon elalesi sayesinde sinyalin oaltlmas salanr. Sinyalin oaltlmas sonucunda, rnein karacier ya da kas hcresinin yzeyindeki reseptrlere balanm olan az saydaki epinefrin molekl, glikojenden yz milyonlarca glukoz molekl oluturulmasna yol aar.

KNC MESAJCILAR (HABERCLER)

Sinyal aktarm yollarndaki molekllerin tm protein deildir; bunlar suda znebilen, kk molekller ya da iyonlar da olabilir. Bu molekllere ikinci mesajclar ad verilir. ikinci mesajclar hem kk, hem de suda znebilir olduklarndan, tm hcreye difzyon yoluyla kolayca dalr. rnein cAMP ad verilen ve epinefrin tarafndan balatlan sinyali karacier ya da kas hcresinin zarndan hcre iine tayan molekl bir ikinci mesajcdr. cAMP karacier ya da kas hcresinde glikojen ykmn balatr. En yaygn olarak kullanlan ikinci mesajclar cAMP ve kalsiyum iyonlardr.

SNYALLERE VERLEN HCRESEL YANITLAR

Sinyale verilen yant akla gelebilecek her eit hcresel etkinlik olabilir. Metabolizma, hcre iskeletinin yeniden dzenlenii, genlerin aktivasyonu, hcre g, hcrenin konumlanmas, hcre blnmesi bu etkinlikler arasnda saylabilir. Hcrenin bir sinyale verdii cevap, sitoplazmadaki etkinliklerin dzenlenmesi ya da nukleusta transkripsiyon yaplmas olabilir.

Farkl hcreler ayn hcre d sinyal moleklne farkl ekilde yant verebilir. rnein, asetilkolin nroaktarcs iskelet kas hcrelerinin kaslmasn tetiklerken, kalp kas hcrelerinin kaslma kuvveti ve hzn drr.
Bu, izgili kastaki asetilkolin reseptr proteinlerinin kalp kasndakilerden farkl olmasna baldr. aklamaya yetmez. ou zaman, ayn sinyal molekl tpatp ayn reseptr proteinine balansa da farkl hedef hcrelerde bambaka yantlara yol aar; bunun nedeni ise hcrenin gelen sinyalleri birletirip yorumlayaca hcre ii dzenein farkl olmasdr.

Ancak reseptr farkllklar her zaman farkl etkileri

SNYALN SONLANDIRILMASI

Bir hcrenin hcre d bir sinyale normal bir yant vermesi iin, balangtaki sinyali ortadan kaldrp sinyal aktarm yolunu kapatacak mekanizmalara sahip olmas gerekir. Protein kinazlarn etkileri hcredeki protein fosfatazlar tarafndan durdurulur. Protein fosfatazlar proteinlerdeki fosfat gruplarn uzaklatrr. Bu sayede mekanizma tersine dnm olur. Sinyal-reseptr sisteminin endositozla hcre iine alnmas veya olduu yerde inaktive edilmesiyle de sinyal sonlandrlr.