Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

nsan hrriyeti konusu tarih boyunca dnrleri youn ekilde megul eden bir konu olmutur. Doulu-Batl yzlerce bilim ve dnce adam insan hrriyeti konusunu tartm, bu konuda binlerce eser vermilerdir. Konu hakknda tartma btn hzyla gnmzde de devam etmektedir. nk hrriyet konusu dorudan insann gnlk hayatn ilgilendirdiinden konuya yaklam tarz herkesi yakndan alakadar etmektedir. te yandan bu konu belli alardan dnce sistemlerinin dayand k noktas konumundadr. Siyasal sistemlerin niteliini geni lde insan hrriyetine yaklamlar belirlemektedir. Hrriyetin bir metafizik boyutu, bir de bu dnyaya ait ahlak ve hukuk boyutu vardr. Burada ilk olarak metafizik boyutu zerinde ksaca durulacak, daha sonra da sosyal ve hukuki boyutu zerinde durulmaya allacaktr. Dnce ve inan sisteminin temelinde insan ve insann eylemlerinin nitelii bulunan slamn hrriyet konusunda kaytsz kalmas dnlemez. Nitekim binlerce Mslman filozof, kelamc, mfessir, mutasavvf bu konuyu yzyllarca tartm, konu hakknda binlerce eser vermilerdir. Doal olarak bu tartma sreci iinde konuyla ilgili saylmayacak sayda doktrin, tez ve yaklam retilmitir. Btn bu zihni faaliyetler, insanln evrensel dnce birikimine nemli bir katk salamtr. Hatta bu birikimin baz unsurlar, izleyen alarda Doulu ve Batl filozoflar tarafndan biraz daha ilenerek zerlerine son derece etkili felsefi sistemler kurulmutur. Konuyu analize balamadan evvel unu hemen vurgulayalm ki burada Mslmanlk snr ok geni tutulacaktr. nsan hrriyeti konusu Cebriyeden Mutezileye, Felasifeden Eariyeye, iadan Maturidye kadar ok geni bir yelpazede tartlmakta, doal olarak bu tartma srecinde Mslmanln snrlar nemli lde gerilmektedir. Bu almada Gazalinin kim la ilahe llallah Muhammed Rasulullah derse Mslmandr itihadn esas alacaz. Ayn e-kilde yine Gazalinin Faysalut-Tefrika Beynel-slam vez-Zendeka adl kitabna temel olarak ald mmetim yetmi ksr frkaya ayrlacak; zndklar hari, onlarn hepsi cennetliktir (Gazali, 1992, s. 171) hadisinin salad esneklikten yararlanarak, incelediimiz tm mezhep ve frkalarn Mslman olduunu kabul edeceiz. Gazalinin konuda kfrle itham ettii felasifeyi de Bedizzamann bn-i Sina iin di bir mmindir itihadn temel alarak onlar da bu daire iinde mtalaa edeceiz. nsan hrriyeti konusunda yaklamlar lahi kudret ve lahi iradeye bal olarak fiillerinin seimi ve yaratlmas konusunda insann etkinliiyle ilgili Mslman dnrler tarafndan gelitirilen yaklamlar bir parabol zerine yerletirmemiz mmkndr. Paraboln bir ucunda Felasife yer alrken, dier ucunda da Cebriye yer alr. Orta ksmn tekil eden blmlerinde ise geni bir yelpazede Maturid, Eari, Gazali ve Bedizzaman gibi dnrler konumlanr. nsann Allahla ilikisi, iradesinin olup olmamas, fiillerini seim konusundaki etkinlii bakmndan geliti-rilen ekolleri yle tasnif edebiliriz: 1- Tam zerk, Ksm Baml, Ksm Muhtar tezi (Felasife Ekol) 2- Ksm zerk, Tam Bamsz, Muhtar tezi (Mutezile Ekol, ia Ekol ve baz Maturid ve Ear alimler (maml Haremeyn el-Cveyn ve Kemal bn-i Hmam gibi) 3- Baml, Ksm zerk, Muhtar tezi (Maturid Ekol ve baz Ear limler (el-Bakllan,

1 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

el-sferan gibi) 4- Baml, Yar-zerk Muhtar tezi (Maturid Ekolden baz limler (Sirhindi ve Bedizzaman gibi) 5- Tam Baml, Muzdar-Muhtar tezi (Eari Ekolndan baz limler (Gazali, Fahreddin-i Raz, Taftazani gibi) 6- Tam Baml, Muzdar Ksm Muhtar tezi (Ear Ekol) 7- Tam Baml, Muzdar-Gayr- Muhtar tezi (Cebriye) Yukardaki ekollerin grlerine ksaca deinmek gerekirse unlar syleyebiliriz: Bilindii gibi Felasife ekolnn mimarlar El-Kind, Farabi ve bn-i Sinadr. Mea felsefeyi kuran El-Kindi ve Farabi olsa da sistematik hale getiren ve Batya tayan bn-i Sina ve bn-i Rd olmutur. stad Fazlurrahmann hakl olarak vurgulad gibi (Rahman, slam, 1996) Felasife men-suplar biri Eski Helen dieri slam olmak zere iki lkenin vatandadrlar. Bu niteliklerinin en ak ifadesi yaratma konusunda ortaya kmaktadr. Onlarn yaratma ile ilgili temel yaklam Yeni-Eflatuncu sudr teorisine dayanr. Sudrcu yaklama gre Allah ilk olarak lk Akl yaratm, lk Akl ise Birinci Gn cismini ve nefsini yaratm ve yaratma sreci aaya doru devam etmitir. En son Faal Akl, insann nefsini, gk cisimlerinin hareketi de insann bedenini yaratmtr. nsan belli cepheleriyle ay-alt alem olan tabiat alemi-ne, belli ynleriyle de gksel varlk alemine aittir. Ancak gksel varlk alemine ait yn son derece snrldr. Gksel varlk alanyla ilikisi Nazar Akl yoluyla olmaktadr. Nazari Akl, bilinenlerden bilinmeyenleri istihra edebilmek iin dnmeye ihtiya duyar. Fakat bu konuda dnme de yeterli deildir. Dnme, Faal Akln nn feyezan etmesi iin insan nefsini hazrlar ve bu srele Faal Akldan gelen kla Nazar Akl yeni bilgilere ular. Bu bilgileri kuram haline getirerek Amel Akla havale eder. Ameli Akl ise bu ilkelerin irade yoluyla fiil ekline dnmesini salar. (Macit Fahr, 1987) Dikkat edilecei gibi bu srete sadece Nazar Akln Faal Aklla ilikisi yeni bilgi yollarna ulama srecinde olmakta, geri kalan tm alanlarda ise insan doal glerin etkisine tabi olmaktadr. Bu ynyle Felasife ekolne gre insan yaratma konusunda Allahtan bamsz, fiili belirleme konusunda doal ve dsal faktrlerin etkisi altnda ve ksmen zgr iradeye sahiptir. Fiilleri yaratma konusunda zorunludur. nsann zgrlnn snr konusunda Felasifeden sonra Mutezile ekol gelir. Onlar da insann zgr iradesi olduunu, Allahn insann fiiline mdahale etmediini, insann kendi fiilini kendi gcyle yarattn savunur. Mutezileye gre her eyi olduu gibi insan da Allah yaratmtr. Ancak insana kendi fiillerinden sorumlu olmasn salamak amacyla insana yaratma kudreti ihsan etmitir. Mutezile ekolne gre ancak bu ekilde insan iin vg ve yergi, dl ve ceza anlalr bir duruma gelebilir. (Taftazani, c. 4, 1989, s. 256-259 vd) nsan zgrlnn snrlar hakknda Mutezil yaklama yaklaan ekol Maturid ekoldr. Doal olarak bu konuda tm Maturid dnceyi benimseyen dnrleri bu kategori iinde deerlendirmek mmkn deildir. Baz Maturid alimler bu konuda Mutezile veya Earinin yaklamn benimserken, baz Eari alimler de Maturid yaklam benimsemilerdir. Doal olarak bu tezin mimar nl Trk dnr Maturiddir. Orta Asyann byk ehirlerinden biri olan Semerkandn civarnda bir ky veya mahalle olan Maturidde doan dnr, milad onuncu yzyln ortalarna doru 944 ylnda vefat etmitir. Maturid ayn zamanda nl Mslman-Trk filozofu Farabi (l: 950) ve Eari ekolnn kurucusu el-Eari (l: 935)nin de adadr.

2 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

Maturid ve insan zgrl

Maturid, esas olarak Cebriye ve Mutezile ile mcadele etmekle birlikte belirli noktalarda Eariyi de eletirir. Cebriyenin ar determinizmini rterek, Allahla insan arasndaki ilikinin Allahla fiziki dnya arasndaki ilikinin aynym gibi mtalaa edilmemesi gerektiini ileri srer. Allah insana; akl, doruyu ve yanl tefrik etme gc, dnme, hissetme, arzu etme, muhakeme etme kabiliyetlerini bahsetmi, insanlar doru yola iletmek iin peygamberler ve kitaplar gndermitir. nsan da zihnini kendisine faydas doku-nabileceini dnd eylere yneltir, onlara meyleder. Zararl olabileceini dnd eylerden de kendini uzak tutar, aklyla alternatif hareket tarzlarndan birini seer ve amellerinin fazilet ve gnahlarndan sorumlu olduunu dnr. nsan bu ileri yaparken, kendinin daima gayet zgr olduunu dnr ve bir d etkenin hareketlerinden herhangi birini yapmaya zorladn hibir zaman ne dnr, ne de hisseder. Bilindii gibi Kuranda her eyin Allah tarafndan yaratld ifade edilmektedir. Ancak insann da yaptndan sorumlu olmas gerekir. Maturid insann sorumluluuna bir temel bulabilmek iin iki k yolu dener. Bunlardan biri fiilde eitli ynler doktrini, dieri de insan iradesinin yaratlmam olduu doktrinidir. Fiilde eitli ynler doktrini Maturid, insan emrine tahsis edilen kudretin fiilin yaratlmasnda lahi kudretle birlikte etkili olduu dncesindedir. Cenab- Hak zorunlu olduu iin deil, lahi deti byle olduu iin fiilin yaratlmasnda insan kudretini ve iradesini bir sebeb-i d klmtr. Bu yaklama gre fiilde biri lahi kudret, dieri de insann Allah tarafndan yaratlarak insana ihsan edilen muhdes kudret olmak zere iki kudret etkilidir. Fakat iki kudretin etkisi farkl ynlerdendir. lahi kudret yaratma ynnden, insann kudreti ise kesb ynndendir. O zaman bu dnre gre insanlarn fiilleri birinci ynden Allaha, ikinci ynden insana aittir. te yandan dnre gre insann emrine verilen kudret El-Earinin yaklamnn aksine ayn zamanda iki zdda taalluk edebilir niteliktedir. Kudret insann eli veya dili gibidir. El ile nasl hem cinayet ilenebilir hem de dua edilebilirse veya dille hem yalan hem de doru sz sylenebilirse kudretle de hem iman hem de kfredilebilir. ayet kudretin byle bir nitelii sz konusu olmazsa kafirin imanla mkellef olmas teklif-i mlyutak olurdu. Ayn zamanda bu durumda insann fiillerde zorunlu olmas gerekirdi. Byle bir ey ise karda soukluun, atete scakln bulunmas gibi zorunlu bir olgu olacandan insan iradesini ortadan kaldran bir olgu olacakt (Ebul Mun Nesefi, s. 583-584) Bir fiilde iki kudret etkili olduuna gre Allahn yaratma fiiline insan ortak olmu olmuyor mu? Bu da irki gerektirmez mi? Sorusuna kar Maturid ve Matridnin anlalmasnda byk rol olan Ebul-Muin en-Nesefi bunun ortaklk (irk) olmayacan ileri srerler. Nesefiye gre bu anlamdaki ortaklk, insanlarn sahibi ve maliki bulunduklar gayr- menkullerin mlkiyeti gibidir. O mlkler nasl Allah tarafndan yaratld iin Allahn, fakat insanlar tarafndan kazanld iin de insanlarn mlkyseler, bu mlklerin Allahn mlkiyetinde olmas insanlarn o mlkler zerinde tasarrufunu ortadan kaldrmyorsa, insann fiilleri de yapma ynnden Allaha, kesb ve ileme ynnden insana ait olmas birbirine engel deildir ve ortakl (irk) gerektirmez. (Nesefi, s. 674-5) Maturidnin insan fiilleri konusunda ikinci k yolu insan iradesinin yaratlmam olduu

3 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

noktasnda odaklanr. Daha sonraki yzyllarda gelen post-Maturidyyen kelamclarn stadn genel yaklamndan hareketle gelitirdikleri bu yaklam da insana zgrlk araynn bir sonucu idi. Bu yaklama gre Maturidnin insan iradesini gayr-i mahluk kabul ettii iddia ediliyordu. Ear kelamclar insan iradesini mahluk kabul ettiklerinden, mutlaka Allah tarafndan yaratldna inanyorlard. Aksi durumda her fiili belirleyen irade iin baka bir iradeye gerek olacakt. Bu da sonsuza kadar teselsl edip gidecekti. Allah tarafndan yaratlnca iradede bir zorunluluk douyor ve insann fiillerini de cebre gtryordu. Bundan dolay Eari kelamclar ister istemez Cebriyeye yaklayor, dnce sistemlerinde muzdar muhtar grn kabul etmek durumunda kalyorlard. Gazali ve Fahreddin-i Raz bu yaklam savunuyordu. (Gazal, 1993, c. 4, s. 502; Fahreddin-i Raz, c. 4, Beyrut, 1995). Maturid kelamclar insan iradesinin bir emr-i nisbi olduunu, mahluk olmadn, dolaysyla yaratlmas iin bir illet-i tammenin gerekli olmadn savundular. Bylece insan iradesinin serbeste seebilme eiliminin olduu, insann bu seiminin sonunda fiillerinin tam sorumlusu olduunu savunuyorlard. Maturid kelamclar Ear ile Maturid dncesi arasndaki en nemli farklardan birinin bu konu olduunu vurgularlar. (el-Ankaravi, 1304, s. 121-122) Ancak bu dnrlerin konuyla ilgili yaklamlarnda srar, netlik ve berraklk yoktur. Bir yerde bu yaklam mtereddit bir ekilde benimserken baka bir yerde Gazalinin ve Fahreddin-i Raznin yaklamn benimserler. nsan iradesinin bir emr-i nisbi olduunu net ve ak bir ekilde dnce sisteminin temeline yerletiren Bedizzaman olmutur. Maturid ekoln ok geni bir yelpazede deerlendirmemiz mmkndr. Baz dnrler bu konuda Ear Ekolnn grn benimserken bazlar Mutezile ekolnn dncesine meyletmitir. Bunlardan en radikali phesiz bir Trk alimi olan Kemal bni Hmamdr. Sivas doumlu olup 15. yyda yaayan dnr (1447), her eyin Cenab- Hak tarafndan yaratldna amenna demekle beraber, insann irad fiillerinin de Allaha verilmesi durumunda insann sorumluluunun temelinin ortadan kalkm olacan savunur. Dnr insann sorumluluuna anlam kazandracak bir temel aratrmaya alr. Ona gre iradi fiilleri insana vermememiz durumunda Cebriyenin yaklamn kabul etmemiz gerekecektir, bu da bizi dorudan Cebr-i Mahza zorlayacaktr. Cebr-i Mahzdan kurtulmak iin dnrn nerdii k yolu Kuranda geen ve her eyin yaratlmasn Allaha isnad eden yetlerin tahsis edilerek, bunlardan sadece insan fiillerinden irad olannn insann kudretine verilmesidir. nk yetler umum olduu iin tahsis edilmeleri mmkndr. Dnre gre bizi byle bir yola zorlayan ey akl zorunluluklardr. Ona gre akl gereklik insann kendi fiillerini kendi kudreti ile icad edememesi durumunda yaptklarndan da sorumlu olmamasn gerektirir. nsann kendi fiilini yaratamamas durumunda Cenab- Hakkn insan eitli sorumluluk altna almas, yapt kt eyler karlnda cezalandrmas adaletine uymaz. (Kemal bni Hmam, 1979, stanbul, s. 106 vd.) bn-i Hmamn bu yaklam Maturid alimler tarafndan kabul edilmemi, daha sonra gelen kelamclar isim vermeden bu yaklam geni lde eletirmitir. (Ramazan Efendi, Ramazan Efendi Ala erhil Akaid)

Bedizzamanda insan hrriyeti

4 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

Maturdnin insan sorumluluunu vurgulayan yaklamn amzda arpc bir slupla yeniden dirilten Bedizzaman olmutur. Bedizzaman zellikle ilim-malum ilikisi, lahi ilmin mahiyeti, insan iradesinin mahluk olmayp bir emr-i nisbi olduundan insana verilebilir olmas, masdar-hasl- bilmasdar ayrm, hasl- bilmasdardan ism-i fail yaplamayacandan katilin insan olup Allah olmayaca gibi konular net ve anlalabilir bir btnlk ierisinde gndeme getirerek nemli bir Maturid izleyicisi olmutur. Dnr, sadece Maturid veya Nesefnin kelam sistemiyle yetinmemi, bn-i Sinann doktrininden, bn-i Rdn doktrinine, Earinin kelamndan Gazali, bn-i Arabi ve Sirhindnin yaklamlarna kadar tm slam birikimi harmanlam, amzn anlayna uygun orijinal yeni bir dnce sistemi ina etmitir. te yandan Bedizzamann fonksiyonu Maturidnin fonksiyonundan farkldr. Bedizzaman ayn zamanda bir ahlak, mutasavvf, riftir. Bu cephesiyle Ear ve Maturidden ziyade Gazaliye benzer. Gazalden de ann dayatmalar gerei eylemci ynyle ayrlr. Bedizzaman insan hrriyetiyle ilgili yaklamn; lahi kudret ve hallakyet, insann fonksiyonu ve konumu, insann i ve d hrriyeti balamnda temellendirir. Hemen belirtelim ki lahi lim, lah rade ve lahi Kudretin hakimiyeti konusunda Bedizzamann en ufak bir phesi olmad gibi aksine tm abas insanlara bu gereklikleri hissettirme ynnde younlar. lahi hallakyet her eyi derinliine kuattysa insan hrriyeti nasl garanti altna alnacaktr? Bedizzaman bu konuda ilgin saylabilecek mlk-melekut ayrmn yapar ve yaklamn bunlar zerine bina eder. Mlk alemi fizik ve organik alemi, melekut alemi ise fizik tesi olan alem-i gayb, alem-i misali ifade eder. Mlk leminde hikmet, melekut leminde ise kudret hakimdir. Mlk lemi sebeplerin, tabiat kanunlarnn, ztlarn bulunduu alemdir. Melekut lemi ise effaftr ve dorudan lahi kudrete muhataptr. Sebepler ve fizik leme ait kanunlar orada geerli deildir. (Nursi, 1994, s. 236) Bu yaklama gre bizim muhatap olduumuz cihet varlklarn mlk cihetidir. Her ey belli sebeplere balanm ve belli kanunlarla ilemektedir. nk ilah det byle istemektedir. Baka bir adan varlk aleminin mlk ciheti insan eylemlerinin bamszca gerekletii cihettir. nsan iradesi bu alanda etkili olmakta, serbeste seebilmekte, insan kudreti insann fiillerini retebilmekte ve bundan dolay insan yaptndan da sorumlu olabilmektedir. Baka bir ifade ile varlk aleminin mlk ciheti daire-i muamelattr. Ahlak ve hukuk eylemlerin cari olduu lemdir. Burada insanlarca gerekletirilen tm akitler, eylemler, objektif olarak deerlendirilir. nsan bireyinin yapt her ey kanun nnde anlamldr ve insan onlardan sorumludur. Melekut ciheti ise daire-i itikattr. lahi kudret bu daireye tecelli eder. Mlk dairesi, Hallakyet dairesi iin bir sebeb-i didir, mlk dairesinde seilen fiiller hallakyet dairesinde yaratlmaktadr. Dolaysyla insan kendi aklyla ve iradesiyle en iyi ve en yararllar semek ve yapmak durumundadr. te yandan Bedizzamana gre insan iradesi mahluk deildir, sadece bir emr-i nisbidir. Dolaysyla insana verilmesinde bir saknca yoktur. Ancak bir emr-i nisbi olan bu irade, insann faaliyetleri ve sorumluluunun da kaynadr. Basit ve nisbi olsa da insann halife-i arz makamna ykselmesine, sema ve arzn yklenmekten ekindikleri emaneti yklenmesine temel olmutur. Bedizzamann ifadesiyle tel gibi ince nitelikte olan irade-i cziye olumsuz ve adem eylerin ortaya konulmasnda son derece etkili ve fonksiyoneldir. Dnre gre gnah, kfr, zulm, dalalet gibi eyler olumsuz ve adem olduklarndan ok basit bir terk ve ihmalle gerekletirilebilirler. Dolaysyla son derece basit bir olgu olan insan iradesi bunlarn gerekletirilmesi iin bir temel olabilir ve insan yaptklarndan sorumlu klabilir. Dnre gre insan iradesi, iinde ok sayda personelin alt mkemmel bir bahenin sadece su

5 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

kanallarna bakan iisi veya koca bir gemide basit bir greve bakan bir tayfa gibidir. Bu bahenin hayatiyetini ayn mkemmellikte devam ettirebilmesi iin o iinin grevlerini aksatmadan yapmasna baldr. Bu konuda gsterecei en ufak bir aksaklk bahenin tahrip olmasna yol aabilir. Ayn ekilde byk bir geminin rotasna uygun olarak batmadan yoluna devam edebilmesi iin tm personelle birlikte o tayfann da grevini aksatmadan en iyi e-kilde yapmas gerekir. Basit bir ihmal geminin su almas veya rotasn ararak kayaya toslamasna yol aabilir. Bu iki rnekten hareketle Bedizzaman insan iradesinin ne kadar varlkla yokluk arasnda bir olgu olsa da insan yapt eylerle eytandan daha aa veya meleklerden daha yukar mertebelere kartabilir. Bu metafizik yaklamdan hareketle Bedizzaman sosyal ve siyasal alana ynelir ve bu balamda insan hrriyetini temellendirir. nsanln hem psikolojik, hem de sosyo-ekonomik adan geliebilmesinin ancak hr bir ortamda olabileceini vurgular. Ancak hemen vurgulayalm ki, Bedizzaman insann hr olmas olgusunu sadece siyasal veya toplumsal alanlarda hr ve bamsz olma anlamnda kullanmaz. Onun kavrad hrriyet daha geni anlamdadr. Hrriyet anlaynn biri Hrriyet, dieri D Hrriyet olmak zere iki boyutu olduu sylenebilir.

hrriyet

Genel olarak hrriyet, insann her trl insan kendine baml hale getiren ve kleletiren olgudan bamszlama olduuna gre insann da isel duygular, ihtiraslar ve tutkulardan kurtulmas, bamsz hale gelmesi de bir hrriyet durumudur. nsan nefsine, hevasna, ehvetine, servetine, makam ve mansbna, genliine baml hale gelmesi onun hrriyet alannn giderek daralmas, hatta zamanla tamamen ortadan kalkmas anlamna gelir. Ar llere varan bir hazclk, tketim klelii, servet edinme veya elde ettii serveti elde tutma veya arttrma tutkusu, ar bencillik, hakimiyet tutkusu, eroin, alkol bamll gibi unsurlar insanlar kendisine tutsak eden olgular olmaldr. Gerekten Bedizzamana gre amzda modern kapitalist ideoloji insanlara belki zahiri bir hrriyet vermi, fakat onlar ayn zamanda eitli tanrlarn kulu haline de getirmitir. nsann kle olmaya yatkn baz duygularn kkrtarak bu duygularn nefsi ve aklna egemen olmasn salam ve insann bir otomat haline dnmesine zemin hazrlamtr. Tketim lgnl, ehvet, hret ve atafat dknl amzda insanlar esir alan, hrriyetini gasp eden olgular olmutur. (Nursi, Snuhat, s. 44) stadn rafine ifadesiyle: Sefahet ve rezaletteki hrriyet, hrriyet deildir. [Aksine] eytann istibdaddr. Nefs-i emmareye esir olmaktr. (Nurs, 1991, Mnazarat, s. 55). Spinozadan Kanta, Webere, Marxa, Ivan Illichden Eric Fromma ok sayda Batl dnr de ayn olguya parmak basmaktadr. nl filozof Spinozaya gre ruhumuz sadece kendi doasyla uyumlu eyler yaptnda huzurlu ve mutludur, ama doasna ters baz davranlara yneldiinde ac eker, hatta hasta olur. Dnre gre akl melekelerin deil de akl-d

6 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

melekelerin motive ettii eylemler insan ruhunun dengesini bozan ve hasta eden eylemlerdir. Ona gre agzl kiinin kazan ve paradan, ihtirasl birinin hretten baka bir ey dnmemesi bir delilik gstergesidir. Bundan dolay dnre gre Bat toplumlar hasta ve tutkularnn esiri durumundadr. (Fromm, 1995, s. 30) Benzer ekilde Kant da insan fiillerinin Teorik Akln gerekli grd ilkeler dorultusunda deil de Pratik Teknik Akl dedii bir melekenin arzu ve tutkularnn basks altnda belirlenirse insann evrensel ilkelere gre davranmad, dolaysyla insann zgr olamayacan vurgular. Eric Fromm da Bat insannn temel zelliinin radikal hedonizm, bencillik ve agzllk olduunu vurgulayarak bu i hrriyet kaybna iaret eder. (Fromm, 1995, s. 3 0) Srekli daha fazla eye sahip olma ihtirasnn insann ruhunu ifsat edip hasta edeceini Spinoza ve Fromm gibi Bedizzaman da dnyann btn sefahat, lezzet ve sefalaryla bir yk olduunu, bu ykn altna ancak ruhu fasit ve kalbi hasta olanlarn girebileceini ifade eder. (Nursi, Mesnevi, s. 61) Oysa insann bu dnyada bir misafir olduunu, misafir olan kimsenin beraberinde gtremeyecei eye kalben balanmasnn doru olmad syler. (Nursi, Mesnevi, s. 109) Bedizzaman, bencillik, radikal hedonizm tutkusu ve ar mal ve servet ihtirasndan insann kurtulabilmesinin ancak Allaha imanla mmkn olduunu vurgular. Bedizzamana gre dnya ve dnyalklar kesben deil kalben terk etmek gerekmektedir. nk, dnya zevklerinin mr ksa olduu iin sratle insann elinden kmakta ve yok olmaktadr. nsana ise sadece bunlarn elemiyle ac ekmek kalmaktadr. Ayn ekilde, dnyadaki zevkler zehirli bir bala benzemekte, ok ksa bir zevkten sonra insan derin sanclar iine srklemektedir. stada gre ebedi isteyen ve ebed bir hayat iin yaratlan insan ruhunun zgr braklmas, geici ve elem verici dnyann zevklerine baml hale getirilmemesi gerekir. (Nursi, Mesnevi, s. 114)

D hrriyet

Genel olarak hrriyet kavramndan kastedilen mana d hrriyettir. nsann; inancnn, dndn ifade edebilmesinin, ibadetinin, istedii tarzda kendi ve neslini eitmesinin, istedii ekilde kazanma ve harcamasnn, kendi kltrel normlarn serbeste icra etmesinin, bizzat kendi setii vekillerle ynetilmesinin, kendisinin de seme ve seilebilme imkanna sahip olmasnn, istedii zaman ve istedii mekanda seyahat edebilmesinin herhangi bir kurum veya organizasyon tarafndan snrlandrlmamas, engellenmemesi d hrriyeti ifade eder. Bedizzamann ekmeksiz yaarm fakat hrriyetsiz yaayamam ifadesinde vurgulad hrriyet bu tip hrriyettir. D hrriyete snrlama ve engelleme sadece sivil ve askeri elit ve brokrasiden gelmez, ayn zamanda dini organizasyonlardan, snf yaplarndan, sosyal kurumlardan, ilm teekkller ve ekollerden de gelebilir. Bu gerei dikkate alarak Bedizzaman srarla ilm istibdattan, itima istibdattan ve siyas istibdattan yaknr ve bunlarn nasl alabilecei yolunda kafa yorar. Mesela din byklerinden gelebilecek bir istibdat ve baskya kar insanlar uyararak byle bir bask karsnda direnmeleri gerektiini tavsiye eder. Baz insanlarn: Byk alimlere, eyhlere,

7 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

velilere kar nasl hr olacaz? Onlarn bize tahakkm etme haklar yok mu? Biz onlarn faziletlerinin esiriyiz szlerine kar Bedizzaman, velayetin, eyhliin bykln eni tevazu ve mahviyettir; tekebbr ve tahakkm deildir; demek tekebbr eden sabiyy-i mteeyyihtir (ocuklam eyh); siz de (Onu) byk tanmaynz (Nursi, Mnazarat, 1991, s. 59-60) diyerek insanlarn iradesine ve hrriyetine ipotek koyan dini ahslar eletirir. nk Ona gre iman rabtasyla Allaha balanan bir insann bakasna zillet gstermesi ve bakasnn tahakkm ve istibdad altna girmesi doru deildir, byle bir zillete izzet-i imaniyesi msaade etmez.(Nursi, Mnazarat, 1991, s. 59) Bu ifadelerden anlaldna gre Bedizzaman dini tekilat ve cemaatlarn hrriyet ve hukuka sayg zemini zerinde tekilatlanmalar gerektiini nerir. nder ahsiyetlerin bireylerin haysiyet ve eref-lerini, kimlik ve onurlarn ezerek, hrriyetlerini bastrarak, onlar birer motomat haline getirerek eitmeye almasnn imann izzetine yakmadn vurgular. Bedizzaman bireye, devlet ve devlet brokrasisinden ynelebilecek hrriyeti engelleyici bask ve dayatmalara da iddetle kar kar. Bu tip otoriter politikalarn insanln normal gelimesini nleyeceini, insanla menfaat yerine zarar vereceini savunur. Beklenecei gibi devletten bireye ynelen bask ve dayatma; insann asgari hak ve hrriyetinin snrlanmasndan, farkl etnik kimlie sahip olan bireylerin hakim etnik yap iinde asimile edilmesine, farkl mezhep mensuplarnn belli bir mezhebi kabule zorlanmasna, her trl farkl yaklamlarn bastrlarak hakim yaklamn tek geerli yaklam olarak benimsenmesinin dayatlmasna, hatta devletin belirledii ideoloji istikametinde yeniden bir insan tipi retilmeye allmasna kadar uzanabilir. Bu tip dayatmalar bazan otoriter ve despotik politikalarla yrrle konduu gibi bazan da demokratik ve oulcu yntemlerle yrrle konulabilir. Moderni-tenin genel olarak insan bireyini asimile etme teebbs demokratik usullerle gerekletirilen bir yntemdir. Gerekten modern kapitalist toplumlarda grnte insanlar hr ve bamsz iken aslnda ok sayda zincirlerle devlete veya devlet ideolojisine baml hale getirilmilerdir. nl siyaset bilimci Tocquevillein ifade ettii gibi, ada modern devletlerin toplumsal projeleriyle insanlar birer birer zgrlk alanlarn kaybetmekte, farkna varmadan modern ulus devletlerin klesi durumuna sokulmaktadrlar. ada hayatta devlet, elleri ve gzleri ile gndelik hayatn en kk ayrntlarna bile giderek her eye karmaktadr. Demokratik eitlik ad altnda, toplumsal hayatn tm alanlarn dzenlemekte, tefti etmekte, her konuda neri getirmekte, kk yatan ocuklar alarak zorla istedii tarzda eitmekte ve istediini istedii ekilde cezalandrmaktadr. Dolaysyla, daha nce devlet denetiminin dnda bulunan sivil hayat alanlar, imdi-lerde devletin gzetleyici ve ynlendirici glerine tabi hale gelmektedir. Dnre gre, yeni modern devlet despotizminin tarihte benzeri yoktur; ne Romallar dneminde, ne de feodal dnemde Bat insan ada dnemde grd dayatmalar grmemitir. Her geen gn, kendi bireysel bamszlklarnn daha da byk ksmlarn farknda olmadan devletin kamu ynetimine teslim etmektedirler. Ancak bu dayatmalar son derece inceltilmi rafine usullerle gerekletirildii iin insanlar tarafndan fark edilmemektedir. (Keane, 1988, s. 75) Nitekim modernitenin bu baskc, presleyici ve asimile edici cephesini yakndan kavrayan baz Batl dnrler son on yllarda yeni araylara girmiler, toplumsal hayattan her trl modern basky arndrmay ngren Postmodernizmi gelitirmeye almaktadrlar. Bunlarn nde gelen bilginlerinden olan Lyotard, insann dilinden hareketle modernitenin tek gerek ve tek doru yaklamn eletirerek heterojen bir oulculuu nermektedir. Aksi durumda dnre gre dilin farkllndan kaynaklanan eitli anlamlandrmadan sadece bir anlamlandrma hakim

8 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

pozisyonda olacak, geri kalanlar bask ve terr uygulayarak sindirmeye alacaktr. (aylan, 1996, s. 29 vd) Bu durum ise Ona gre insan haysiyetine uygun deildir. Sekinci elitin ideolojisi ve deerleri dorultusunda yeniden bir insan tipi retilmesi projesi faist ve komnist uygulamalarn trajik ve patolojik sonularyla dnya leinde son bulmutur. Bu projeyi akl selim sahibi hi kimse savunmamaktadr artk. nk toplumlarn doal gelime seyrine bir dsal mdahale toplumlarn dengesini bozacandan beklenmedik patolojik ve trajik sonular dourabilmektedir. Sonunda bu projeyi uygulamaya koyanlar da ac ekmekte, fakat i iten gemektedir. O zaman en salkl yol, insanlarn nndeki engelleri kaldrarak hr bir zeminde kendi doal gelimelerine imkan salamaktr. Benzer yaklam Bedizzaman da seslendirir: Ona gre devlet ve tm devlet niteleri sadece bir hizmet birimidir. Esas olan, toplumun bireyleri veya onlarn kendi zgr iradeleriyle oluturduu sivil organizasyonlardr. Devlet bir hizmet birimi olarak daha aada yer alr. Bedizzamann ilgin benzetmesiyle fertler veya cemaatlar pnar, devlet ve niteleri havuzdur. Devletin nceden belirlenmi bir ideolojisi olmadna ve sadece bir entegre hizmet niteler organizasyonu olduuna gre onun hangi biriminde grevli olursa olsun tm memurlar da bir hizmetkardr. Dolaysyla Bedizzamana gre o memurlarn baka dinler veya mezheplerden olmas nemli deildir. imdi Ermeniler kaymakam ve vali olu-yor; nasl olur? diye soran hemehrilerine kar saati, makineci ve sprgeci olduklar gibi cevabn verir. (Nurs, 1994, 1945). Dolaysyla sprgeci ve saatinin sanatnn dnda herhangi bir ideoloji be-nimseyerek mterilerine bu ideolojiyi dayatmas nasl sama bir eyse devlet brokrasisinin de vatandan temel ihtiyalarn karlama dnda belli dnce veya yaay kalplarn dayatmas ayn seviyede samadr. Bu yaklama gre hangi kaynaktan kaynaklanrsa kaynaklansn insana ynelen bask ve istibdat Bedizzamana gre; her trl su-i istimale ortam hazrlayan, eitli zulm ve basklara imkan tanyan, toplumlarn sosyo-ekonomik gelimelerini nleye-rek sefalet ve cehalete mahkum olmalarn douran, fertler arasnda gerekli olan sevgi ve sayg duygularn dinamitleyerek kin ve nefret duygularnn yaygnlamasna neden olan bir sosyal felakettir. Bu bakmdan mutlaka kar klmas gerekir. Nitekim Bedizzamann hayat tepeden trnaa bir hrriyet mcadelesi eklinde gemitir. Hrriyet makine-i hayatn buhardr (Nursi, Divan- Harb-i rf, s. 59) diyerek hrriyetsiz hayatn hayat olmayacan syler. Ben hrriyet ve serbestiyetimi hibir keyf kanunla tahdit ettirmem (Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 39) diyerek de bu konuya verdii nemi vurgular. Hatta daha da ileri gidererek Ben ekmeksiz yaarm, (fakat) hrriyetsiz yaayamam. (Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 408) Aklm fed ettim, hrriyetimi fed etmedim. Divan- Harb-i rfi, s. 36) diyerek hrriyetin insann vazgeemeyecei bir hakk olduunu ortaya koyar. Bedizzaman, toplumlarn salkl bir ekilde sosyo-ekonomik kalknmalarn salayabilmek iin tm sosyal ve siyasal mekanizmalarn hrriyet zemini zerine kurmalar gerektiini nerir. nsan Allahn halifesi ve mahlukatn en erefli varl olarak kabul edildiine gre insan bu ka-bule gre deerlendirilmelidir. Onun dncesi, davran ve retici istidad nne konulan tm engellerin kaldrlmaldr. nk bu yolla insanolu, ebede kadar uzanan duygu ve istidadn gelitirme imkanna sahip olabilecektir. Aksi durumda eitli istibdat ve basklarla insanolunun potansiyel enerji ve istidad kinetik hale dntrlemeden israf edilecektir. Bedizzamann orijinal ifadeleriyle: Kalplerin derinliklerine kadar nfuz etmek, hissiyatn en incelerini heyecana getirmek, istidatlarn inkiafna yol amak, ahlk- liyeyi tesis ve alak huylar imha ve izale etmek, cevher-i insaniyetten perdeyi kaldrp hakikati tehir etmek hrriyet-i kelam (sz hrriyetine) ile mmkndr. (Nurs, aratl- caz, 1959, s.113; Mrsel, 1976, s. 323)

9 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

Bunun iin Bedizzaman srarla hrriyet-i eriye ve bunun bir zorunlu kurumu olan meveret-i meruay nerir. Dnrn bu konuda ngrd temel ilkeler evrensel ilkelerdir: Kuvvet yerine hakkn, cehalet yerine bilginin, kin ve dmanlk yerine sevginin, keyfilik ve ahsiyetilik yerine objektif kanunun ve ilkelerin ikame edilmesi, sosyal ve siyasal hayatn bu rasyolar erevede dizayn edilmesidir. Ayn ekilde tm kararlarn, keyf ve kiisel heva ve heveslere gre deil, kollektif bilgi ve hikmete dayal kurum ve kurullarla istiare edilerek alnmas ve uygulanmaldr. Bedizzamana gre bireyin, toplumun, hatta bir byk ktann sosyo-ekonomik gelimesini salayabilmesi geni lde sahip bulunduu siyasal sistemin niteliine baldr. Bu sistem despotizme, keyf karar ve iradelere, bilim ve hikmet d eilimlere dayanyorsa byle bir toplumun salkl bir ekilde gelimesi ve varln istikrarl bir ekilde devam ettirmesi mmkn deildir. zellikle slam toplumlarnn sosyo-ekonomik gelimesi her trl, istibdat ve baskdan uzak slam hrriyet ve ur ile mmkndr. Gerekten Bedizzaman ve benzeri ahsiyetler slam toplumlarnn ve genel olarak Asya ktasnn geri kalmasnn esas nedeninin gerekli hrriyet ve ur kurumlarn gelitirememi olmalarna balarlar: ...mn-i merutiyete iptil ve muhabbetimin sebebi udur ki: Asyann ve lem-i slamn istikbalde terakkisinin birinci kaps merutiyet-i merua ve eriat dairesindeki hrriyettir. Ve talih ve taht ve baht- slamn anahtar da merutiyetteki rdr. Mslmanlarn hayat- itimaiye-i slamiyedeki saadetlerinin anahtar, meveret-i eriyedir. Ve emruhum ura beynehm (ur Suresi, 42/38) yet-i keri-mesi, ry esas olarak emrediyor. Evet, nasl ki, nev-i beerdeki telhuk-u efkr nvan altnda asrlar ve zamanlarn tarih vastasyla birbiriyle mevereti, btn beeriyetin terakkiyat ve fnunun esas olduu gibi, en byk kta olan Asyann en geri kalmasnn bir sebebi, o r-y hakikiyeyi yapmamasdr. (Nurs, 1994, s.1928) ur kurumunun devreye sokulmas ile sosyo-ekonomik gelime arasndaki mspet korelasyon, toplumun nemli bir kesiminin potansiyel enerji birikiminin toplum kalknmasnda harekete geirilmesi nedeniyledir. Her insan kendi dnyasnda tek bana bir kinat olduundan potansiyel enerjisi de o lde byktr. Sosyal, siyasal ve ekonomik gelime srecinde toplumun byk bir kesiminin kararlara ortak edilmesi, onlarn da bu yolda dnmesi, kafa yormas salanrsa gelime yolunda byk bir enerji kayna harekete geirilmi olur. Bu kaynaklarn organizeli bir ekilde bir havuzda toplanmas ve deerlendirilmesi durumunda toplumun gelime trendi kat kat artm olur. Tersi durumda sadece belli personelin kafa yormas sz konusu olacak, o da son derece girift ve karmak olan gelime srecini yavalatacak, hatta geri-letecektir. Ayn ekilde sosyo-kltrel gelime srecinin istikrarl bir ekilde srdrlebilmesi iin de binlerce parlak zekann bu konuda kafa yormas ve gelitirdii dnceleri serbest ve hr bir ortamda ifade etmesi gerekir. Aksi taktirde toplumun sosyo-kltrel hayatnda son derece patolojik gelimeler sz konusu olabilir. Bu incelikleri derinden hissettii ve kavrad iin srarla Bedizzaman, yneticileri toplumun her kesimiyle srekli istiare etmeye arr. Hatta daha da ileri giderek devletlerin, ktalarn gelitirecekleri istiare kurumlaryla her meseleyi birbirleriyle istiare etmeleri gerektiini nerir: ...Asya ktasnn ve istikbalinin keaf ve miftah rdr. Yani, nasl fertler birbiriyle meveret eder; taifeler, ktalar dahi o ry yapmalar lzmdr... (Nurs, 1994, s. 1970) Bedizzamann gelimeci ve hrriyeti yaklamn en arpc bir ekilde yanstan nl Hrriyete Hitap nutkundan bir pa-ragrafla noktalayalm: Demek, imdiye kadar mezarda idik, ryorduk. imdi bu ittihad- millet ve merutiyet ile rahm- madere getik, nevnema bulacaz. Yz bu kadar sene geri kaldmz mesafe-i te-rakkiden, inaallah mucize-i Peybamber (a.s.m.) ile, imendifer-i kanun-u eriye-i esasiyeye (anayasa trenine) amelen ve

10 / 11

Maturididen Bedizzamana nsan Hrriyeti

Written by Prof. Dr. Bunyamin Duran Tuesday, 08 April 2008 16:54 - Last Updated Friday, 13 June 2008 11:06

burak- meveret-i eriyeye (meveret imeine) fikren bineceiz. Bu vahetengiz sahra-y kebiri (korkun byk sahray) zaman- kasrada (ksa zamanda) tekemml-i mebadi (teknolojiler) cihetiyle tayyetmekle beraber, milel-i mtemeddine (ekonomik adan gelimi toplumlar) ile omuz omuza msabaka edeceiz. Zira onlar kah kz arabasna binmiler, yola gitmiler; biz birden bire imendifer ve balon gibi mebadiye (teknolojik aralara) bineceiz (onlar) fersah fersah geeceiz. Nasl ki vaktiyle gemitik. (Nurs, 1994, s. 1934)

Kaynaklar

Bedizzaman Said Nursi, Risale-i Nur Klliyat, c. I, Yeni Asya Yaynlar, stanbul, 1994. Bedizzaman Said Nursi, Risale-i Nur Klliyat, c. II, Yeni Asya Yaynlar, stanbul, 1994. Ebul Mun Nesefi, Tabsra, Eric Fromm, Olmak veya Sahip Olmak, 1995. Fahreddin-i Raz, Tefsir-i Kebir, c. 4, Beyrut, 1995. Fazlurrahman, slam, ev. A. Akgen, stanbul, 1980. Gencay aylan, ada Dnce Akmlar: Postmodernizm, TOAE, 1996. mam- Gazal, Faysalut-Tefrika Beynel-slam vez-Zendeka, dz: Sleyman Dnya, . Ahmet T. Alkan, 1992. mam- Gazl, hya-u-Ulumiddin, c. II, 1993. mam- Maturid, Kitabd-Tevhd, yayna hazr: Fethullah Huleyf, ev. H. Sudi Erdoan, 1981. Kemal bni Hmam, Msayere, stanbul, 1979. Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, . Kasm Turan, 1987. Ramazan Efendi, Ramazan Efendi Ala erhil Akaid, ty. Sadeddin-i Taftazan, erhul-Mekasd, c. I, II, III, IV, Beyrut, 1989. Sadeddin-i Taftazan, erhul Akaid, stanbul, 1289.

11 / 11