T.C.

GENELKURMAY BAKANLII ANKARA

SKTLER
(SAKALAR)

Prof. Dr. lhami DURMU

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar

ANKARA GENELKURMAY BASIMEV 2008

ISBN: 978-975-409-466-4 NSN: 7610270413112

YAYIN KURULU BAKANI Hv.Korg. ZYA GLER

YAYIN KURULU Dr.Dz..Kd.Alb. S. mer ERENOLU .Alb. Mesut KIZILCA Tar.Uzm. Kerime AHNER DZELT/SAYFA DZEN Red.Uzm. Yasemin TACI

KAPAK TASARIMI Ceyhan KURHAN

SUNU Byk devletler kuran atalarmz, byk ve kapsaml medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu aramak, incelemek, Trkle ve cihana bildirmek bizler iin bir bortur. Trk ocuu atalarn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr. ATATRK Trklerin ana vatan olan Orta Asya, douda Kadrgan Dalarndan batda Ural Dalar ile Hazar Denizine kadar, kuzeyde Sibiryadan gneyde in, Tibet ve rana kadar uzanr. M VIII. yzylda tarih sahnesine kan ve MS II. yzyla kadar hkimiyetlerini devam ettiren skitler de douda in Seddinden batda Tuna Nehrine kadar yaklak 7000 kilometrelik bir alana yaylmlardr. Bunun sonucunda eitli kavimler tarafndan tannmlar ve onlarn yazl belgelerinde adlarndan bahsedilerek haklarnda bilgiler verilmitir. skitlerin dinlerinin, dillerinin, sanatlarnn, gelenek ve greneklerinin eski Trkler ile balantlar ve ok ynl benzerliklerinin olmas, skitlerin byk ounluunun, zellikle hkim tabakann Trk olduu kanaatini dourmaktadr. Ortaya karlan buluntular her geen gn bu balantlar daha da glendirmekte, skit/ Saka adyla anlan topluluklarn Trk kltr dairesi iinde aldklar yer, salam temellere dayal olarak ortaya koyulmaktadr. Prof. Dr. lhami DURMU tarafndan hazrlanan skit tarih ve kltr zerine yazl kaynaklarn incelendii ve arkeolojik malzemelerin deerlendirildii bu almada, skitlerin ilk yurtlarnn Trk corafyas olduu belirtilerek adlarnn Trklkle olan balants ortaya koyulmaktadr. Bu eserin, Trklerin ve Trk tarihinin doru tantlmasna ve tarih bilincinin geliimine katkda bulunacana inanyorum.

Ziya GLER Hava Korgeneral ATASE ve Dent. Bakan

NDEKLER SUNU NDEKLER ..................................................................................... N SZ ............... KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR ................... I. KAYNAKLAR .................. A. YAZILI KAYNAKLAR ....................... 1. Asur Kaynaklar ......................... 2. Pers Kaynaklar ........................ 3. Grek Kaynaklar ........................ 4. in Kaynaklar .......................... B. ARKEOLOJK KAYNAKLAR ...................... 1. Sibirya Buluntular ........................ 2. Gney Rusya Buluntular ........................ GR ................... BRNC BLM SKT ADI VE SKTLERN YAYILDII CORAFYA A. SKT ADI ....................................................................................... 1. Grek Kaynaklarnda skit Ad ...................... 2. Asur Kaynaklarnda skit Ad ....................... 3. Pers Kaynaklarnda skit Ad ....................... 4. in Kaynaklarnda skit Ad ......................... 5. skit, Saka ve Sai Adlarnn Karlatrlmas ................ B. SKTLERN YAYILDII CORAFYA ....................... 1. inin Kuzeybatsndan Hazar Denizine Kadar skitler ............... 2. Hazar Denizinden Tuna Nehrine Kadar skitler .................. 3. n Asyada skitler ....................... 3 3 3 4 5 5 7 7 9 10 III VII IX IX IX IX X XI XV XV XV XVII 1

II. ARATIRMALAR .................. XVIII

III

KNC BLM SKTLERN KKEN MESELES A. SKTLERN KKEN ZERNE GRLER ............................... 1. ranilik Nazariyesi ...................... 2. Slavlk Nazariyesi ..................... 3. Ural-Altay Irk Nazariyesi ..................... B. SKTLERN TRKL MESELES ................... 1. lk Yurtlarnn Trk Ana Yurduyla lgisi ........... 2. Adlarnn Trklkle lgisi ................... 3. Dillerinin Trk Diliyle lgisi .................... 4. Dinlerinin Eski Trk Diniyle lgisi ................. 5. Gelenek ve Greneklerinin Eski Trk Gelenek ve Grenekleriyle lgisi ..................... 6. Sanatlarnn Eski Trk Sanatyla lgisi ........... 7. skitlerin Devam Kabul Edilen Trk Topluluklar .............. NC BLM SKTLERN SYAS TARH A. KAVMLER G VE SKTLERN TARH SAHNESNE IKILARI .......................................................................................... 1. Kavimler G ................... 2. skitlerin Tarih Sahnesine klar ............. B. SKTLERN DER KAVMLERLE LKLER ............... 1. skit-Kimmer likileri ..................... 2. skit-Urartu likileri ................... 3. skit-Asur likileri ...................... 4. skit-Pers likileri .................. 5. skit-Sarmat likileri .................. DRDNC BLM SKT KLTR A. SKTLERN DAR YAPISI VE ASKER TEKLATI .............. 1. skitlerin dari Yaps ..................... IV 41 41 31 31 31 32 32 34 35 36 39 13 13 14 14 17 17 19 20 22 24 27 28

2. skitlerin Asker Tekilat ................... a. Sava Taktii ve Silahlar .................. b. Kadn Savalar: Amazonlar .................. B. SKTLERN DL VE YAZISI ................... 1. skitlerin Dili ....................... 2. skitlerde Yaz ........................ C. SKTLERN DN ..................... 1. skit Tanrlar .......................... 2. Adak ve Kurbanlar .................... 3. amanlar ve Sihir ..................... 4. Yemin ve Kan Kardelik Merasimleri .................. . SKTLERN GELENEK VE GRENEKLER ............... 1. skitlerin Hayat Tarz ..................... 2. skitlerde l Gmme detleri .................... a. skit Hkmdar Mezarlar ......................... b. llerin Mumyalanmas ........................... c. Defin Sonras Yaplan lemler .................... D. SKT SANATI ................... 1. skit Sanatnn Douu ..................... 2. skit Sanatnn Geliimi ve Yayl ................. 3. skit Kurgan Buluntular .................... a. Giysiler ........................... b. Ss ve Mcevherler ...................... c. Aynalar ........................... . Sava Ara-Gereleri ....................... d. At Arabalar ........................ e. Gnderler ........................... f. Kazanlar ve Dier Kaplar ...................... SONU ................ DZN .................................................................................................. KAYNAKLAR ..................... EKLER .............

43 43 45 46 47 48 50 51 52 52 53 54 54 55 56 58 62 65 66 68 68 69 70 71 71 71 72 72 73 77 83 91

VI

N SZ skitler Atl Kavimler Medeniyetinin nemli bir halkasn oluturmaktadrlar. Onlar bozkr kavimleri arasnda gerek siyasi tarihleri gerekse kltrleri bakmndan nemli bir yer tutmaktadr. skitlerin izleri ok geni corafyalarda takip edilebilmektedir. Onlar in Seddinden Tuna Nehrine kadar ok geni sahaya yaylmlardr. Ayn zamanda Kafkaslardan Anadoluya ve hatta Msr nlerine kadar yayldklar hem arkeolojik buluntular hem de yazl kaynaklarla aydnlatlmaktadr. zellikle brakm olduklar kltrel miras bakmndan kurgan kltrleri iinde olduka mhim bir yer tutmaktadr. skitler genelde yaam olduklar kltr corafyasndan dolay bir bozkr kavmidir. Kltrlerinin ana unsuru olan attan dolay atl kavimdir. Temsil ettikleri kltr atl kltrdr. Onlarn corafyayla sabitledikleri evleri yoktur. Evleri kzlerin ektii arabalar zerindeki adrlardr. Bu zellikleriyle gerevli ya da kanl tabiri kullanlabilir. skit kltr byk lde kurganlardan karlan buluntularla aydnlatlmaktadr. Corafyada sabitledikleri kurgan adn verdikleri mezarlar onlarn ellerinden kan maddi kltr unsurlar bakmndan zengin mezarlardr. Bu zelliklerinden dolay da onlarn oluturduklar kltr kurgan kltrdr. Btn bu zellikleriyle skitler harketli bir kavimdir. Onlarn hayat tarz sosyal, siyasi, iktisadi, din, asker yapsna ve sanat anlayna byk lde etki etmi bulunmaktadr. skitler gerek yaylm olduklar kltr corafyas gerekse brakm olduklar kltrel miras bakmndan zel bir yere sahiptir. Birok eski bozkr kavmi gibi tarihin akn deitirmi, tarihe yn vermi bir kavimdir. Bu zellikleri onlar tarih yazmaktan daha ok tarih yapan kavimler arasnda yer bulmalarn salamtr. Onlar kendi insanlarnn yiitlii ve kabiliyeti, atlarnn hz, yay ve oklarnn mkemmellii sayesinde her istedikleri corafyay kendilerine kolayca yurt edebilmilerdir. Onlarn bu faaliyetleri eitli kavimlerin kaynaklarna gemi ve mcadeleleri vurgulanmtr. Kendilerine ait maddi kltr unsurlar olan arkeolojik buluntular da yazl kaynaklar desteklemektedir. Tarihte oynadklar rol ve kltrlerinin nemine iaret ettiimiz skitlerin eitli kaynaklarda geen ad, yayld kltr corafyas, kimlii, siyasi tarihi ve kltrnn ortaya karlmas almann zn oluturmaktadr. Bu amaca uygun olarak yazl kaynaklar ve arkeolojik buluntulardan yararlanmak suretiyle yukarda belirtilen hususlar birer birer incelenmektedir. Ksaca nemine temas ettiimiz bu almann yaplmasna katk salayan, ynlendiren ve destek olan herkese teekkr kutlu bir grev sayyorum. Kitabn baslmas iin yardm ve desteklerini esirgemeyenlere de kranlarm sunuyorum. Prof. Dr. lhami DURMU

VII

VIII

KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR I. KAYNAKLAR A. Yazl Kaynaklar Bilindii zere, en ak ifadesiyle tarih bilgi veren her malzemeye kaynak denilmektedir. Malzemeler arasndaki farkllklarn da bir neticesi olarak belli bir hadise hakknda her kaynan verdii bilgi gerek muhteva gerekse shhat asndan ayn deerde deildir. Bu sebeple kaynaklarn ya da baka bir ifadeyle tarih malzemenin, tarihinin sistemlemi ve incelmi tahlil ve tenkit szgecinden geirilmesi keyfiyeti, mstakbel almann shhati bakmndan zaruret derecesinde nem arz etmektedir. almamza konu olan skitler sz konusu olduunda, kaynaklar yazl ve arkeolojik kaynaklar olmak zere iki balk altnda toplamak mmkndr. skitler hakknda bilgi veren kaynaklar olduka eitlidir. Bunun balca sebebi skitlerin Dou Trkistann dousundan Avrupa ilerine kadar, usuz bucaksz bir corafyada doudan batya doru ok geni bir sahaya yaylmalar ve bunun tabi bir netice ve uzants olarak ok sayda kavimle dorudan ya da dolayl bir ekilde mnasebette bulunmalar, bu kavimlerin kaynaklarna deiik vesile ve sebeplerle gemi olmalar olsa gerektir. Bu ifadelerin nda skitler hakknda bilgi veren kaynaklar kronolojik olarak Asur, Pers, Grek ve in kaynaklar olarak sralanabilir. 1. Asur Kaynaklar Asur kaynaklarnda skitlerin ad ilk kez Asur imparatorlarndan Asarhaddon (M 680-668) devrine ait vesikalardan Prizma (B)'de gemektedir. Bu vesikada Gimirrailerden ve Aguzailerden bahsedilmektedir. Ad geen kavimlerden Gimirrailerin Kimmerler, Aguzailerin ise skitler olduu kabul edilmektedir. Bu vesikaya gre, Asur mparatoru Asarhaddon, imparatorluun kuzey ve kuzeydou snrlarn tehdit eden Kimmer ve Mannalarn saldrlarn tesirsiz hle getirebilmek maksadyla skit Hkmdar Bartatua ile anlamak yolunu semi ve ona kzn vererek skitlerin, ad geen kavimlere kar savamasn salamtr. mparator Asarhaddon'a ait bu vesika, Danial David Luckenbill tarafndan Ancient Records of Assyria and Babylonia, New York, 1968, Cilt IIngilizceye evrilerek neredilmitir. skitler hakknda bilgi veren Asur kaynaklar Maximilian Streck tarafndan Assurbanipal und die letzten Assyrischen Knige bis zum Untergange Ninivehs, Leipzig, (1916), 1975, adl eserde ele alnarak deerlendirilmeye allmtr. skitlerden bahseden Asur kaynaklar skitlerin tarihinin btnyle aydnlatlmasn salayacak kadar yeterli deildir. Bilgiler olduka s ve sathi olup esasl bir deerlendirme iin gerekli olan muhtevadan mahrumdur. Buna ramen, bu kaynaklardan skitlerin M VII. yzyln balarnda Asur'un kuzey snrna geldiklerini ve burada bir mddet kaldklarn renebilmekteyiz. IX

2. Pers Kaynaklar skitlerden byk lde Pers kaynaklarnda bahsedilmektedir. Bu kaynaklarda Saka tigrakhauda, Saka haumavarga ve Saka tiay para daray olmak zere Saka kolu ad gemektedir. Sakalardan bahseden yegne kaynak Pers Kral Darius'a ait olan Behistun Kitabesidir. Bu kitabenin 21inci paragrafnda baz satraplklarn Pers Kralna isyan ettiinden ve bunlarn arasnda Sakalarn da olduundan bahsedilmektedir. Darius'un Rusya ilerine yapt byk skit seferinden bahsedilen 71 ve 73nc paragraflarn ok bozuk olmas yznden sz konusu seferin, hangi tarihte yapldn ve ne ekilde sonulandn tespit etmek olduka zordur. Behistun Kitabesi, ilk olarak H. C. Rawlinson tarafndan The Persian Cuneiform Inscription at Behistun" ad altnda JRAS, Cilt X (1847)'de daha sonra R. W. Rogers tarafndan, History of Babylonia and Assyria, 1905, Cilt l, s.21 vd.da neredilmitir. Tamam L. W. King ve R. C. Thompson tarafndan "The Sculptures and Inscription of Darius the Great on the Rock of Behistun in Persia" 1907'de neredilmitir. A. T. Olmstead ise "Darius and his Behistun nscription" The American Journal of Semitic Languages and Literatures, Chicago, 1938, Cilt LV, Say 4, s.392-416'da ad geen kitabenin ngilizce tercmesini ve yorumunu yapmtr. W. Hinz de, "Zur ranischen Altertumskunde," Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, 1939, Cilt 93, s.360-380'de kitabenin Almanca tercmesini ve yorumunu yapmtr. skitler hakknda bilgi veren bu Pers kaynaklar skit tarihini btnyle aydnlatacak derecede yeterli deildir. Ancak baz siyasi hadiselerin deerlendirilmesine yardmc olacak niteliktedir. Deiik bir ifadeyle sz konusu kaynaklardaki bilgiler baka kaynaklardaki bilgilerle karlatrldnda bir mana kazanmaktadr. Perslerin hkimiyet sahas ierisinde yer alan Sus ve evresinde bulunan tulalar zerine yazlm ivi yazl metinler hu hususta olduka byk nem tamaktadr. Bu metinler ilk olarak mehur ivi yazs mtehassslarndan Andreas David Mordtmann tarafndan, ber die Keilinschriften zweiter Gattung Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, 1870, Cilt 24, s.l-85'te neredilmitir. Mordtmann bu metinleri nerederken ayrca bir de szlk hazrlamtr. O, bu almasnda kelimelerin byk ounluunu Trkeyle irtibatlandrmaktadr. Susa olarak adlandrd dilin Sakalara ait olduunu salam delillere dayanarak izah ettikten sonra ad geen dilin Trke olduunu da yine ilmi delillerin nda ispat etmektedir. Bununla beraber, bu derecede iddial ve ciddi bir alma yapm olan Mordtmann ad geen dilin skite olabileceini hi hesaba katmamaktadr. Oysa, ilgili blmde de zikredilecei zere, Pers kaynaklarnda Saka tiay para daray olarak geen grubun, Grek kaynaklarnda bahsedilen skitler olduu artk bilim leminde kabul X

edilmektedir. Pers kaynaklarnda Saka tiay para daray olarak geen, denizin tesindeki Sakalar yani Grek kaynaklarndaki skitleri, Persler yakndan tanyorlard. Bundan dolay onlar skitleri Saka grubundan biri olarak zikretmilerdir. Sus ve evresinden bulunan ivi yazl metinlerin Saka diline ait olmas, bunlarn ayn zamanda skit diline ait olduunu da gsterir. Mordtmannn almasnda Saka ve skit dilini ayr diller gibi gstermesi hibir ilm temele dayanmamaktadr. Yukarda da belirtildii zere Pers kaynaklar incelendiinde Grek kaynaklarnda ad geen skitlerin, Pers kaynaklarndaki Saka tiay para daray yani qui trans mare habitant Sakalarla ayn olduu bariz bir ekilde anlalmaktadr. Sus ve evresinde dank olarak toplanan tulalar zerine yazlm ivi yazl metinlerin Trke ile olan ilikilerinin ve Sakalarn dilinin Trke olduunun ortaya konulmas, konumuzu oluturan kavmin menesinin tespiti bakmndan byk bir nem tamaktadr. phesiz bu blgede yaplacak yeni kaz ve yzey aratrmalarnn ve bu esnada bulunmas ihtimal dhilinde olan yeni ivi yazl metinlerin bu gr daha da pekitirecei kuvvetle muhtemel grnmektedir. te taraftan, Turan-ran mcadelelerini ele alan ehname de bu hususta nemli bir kaynaktr. Ad geen kaynakta Turanllarn babuu olarak Afrasyap gemektedir. Sz konusu Afrasyapn mehur Alp Er Tonga olduu, ilgili sahann mtehassslarnca kabul edilmektedir. Bu kaynaktaki bilgilerden ranllarla olduka uzun sreli bir mcadeleye giren kavmin Turanllar ve sz konusu kavmin babuu olarak kabul edilen Afrasyapn da biraz nce de ifade edildii zere, malum Alp Er Tonga olduu rahatlkla anlalmaktadr. Destani bilgiler eklinde gnmze ulaan bu kaynan eitli dillere tercmesi yaplmtr. Trkeye ise Necati Lugal tarafndan evrilmitir. 3. Grek Kaynaklar skitler hakknda en fazla bilgi veren kaynaklar Greklere aittir. Bu kaynaklar arasnda seyahatten holanan, dolaysyla seyyah, ayn zamanda iire merakl air ve rahip olan Aristeas adl yazarn Arimaspen adndaki eserinin vazgeilmez bir yeri vardr. Aristeas bu eserinde kuzeydou lkelerinden ok ilgi ekici eyler anlatmaktadr. te yandan, Grek kaynaklar arasnda nemli bir yerinin olduuna phe bulunmayan, Miletoslu Hekataios tarafndan M 520-510 yllar arasnda kaleme alnan ve corafi bilgileri ihtiva eden corafya kitabndan maalesef ancak baz paralar gnmze kadar gelebilmitir. skitler hakknda bilgi edindiimiz en nemli kaynak Herodotos'un Historiasdr. M 485-424 yllar arasnda yaayan ve tarihin babas olarak kabul edilen Herodotos, Bat Anadolu'da antik adyla Halikarnassos, bugnk adyla Bodrum'da domutur. Anadolu, Gney Rusya, Suriye, Msr, Kuzey Afrika ve Yunanistan' dolam ve bir mddet Atina'ya yerlemitir. Herodotos'un Historia adn tayan ve dokuz kitaptan meydana gelen tarihinde, mevzuatn ounluunu M 490-479 yllar XI

arasnda vuku bulan Pers-Grek savalar oluturmakla beraber, yazar, sz konusu eserde gezip grd her lkedeki milletler, bunlarn gelenek ve grenekleri, idare ekilleri ve din inanlar hakknda da bilgi vermitir. Herodotos, yaklak M 450 ylnda Gney Rusya'nn baz blgelerine yapt seyahati ve orada grdklerini dokuz kitaptan meydana gelen eserinin drdnc kitabnda yazmtr. Herodotos burada skitlerin yerlemi olduklar corafya, skitya'da yaayan topluluklar, skitlerin gelenek ve grenekleri, skit hkmdar mezarlar, Darius'un skitya'ya seferi ve skitlerin sava taktiklerinden bahsetmektedir. Herodotos'un skitler hakknda verdii bilgiler, skitlerden bahseden dier kaynaklardaki bilgilerle ok benzerlik gstermektedir. Yazarn vermi olduu bilgilerin doruluunu yaplan arkeolojik kazlar sonucunda bulunan arkeolojik malzemeler de desteklemektedir. Herodotos'un M V. yzyln ortalarna doru Gney Rusya'ya yapm olduu seyahat hakknda vermi olduu bilgiler, dier Grek kaynaklarndaki bilgilere gre daha eski tarihlidir. Bu sebeple olduka byk nem arz etmektedir. phesiz ki, Herodotos grdkleriyle beraber duyduklarn da yazmtr. Bu sebeple verdii bilgilerin bazlarnn yanl olabilecei ihtimalini de gz ard etmemek gerekir. skitler hakknda bilgi verilen sz konusu blm ereve ve muhtevas asndan dnldnde, ad geen eserin ei bulunmaz bir mracaat kayna olduu kolaylkla anlalabilir. Akas biraz nce de ifade edildii gibi dier Grek kaynaklarna nclk etmesi bakmndan Herodotosun eserinin tarih kymeti her trl tartmadan uzaktr. Konumuzun temel dayanan oluturan IV. kitaptan baka, ayn eserde I. kitap, 1, 15, 16, 103-106, 201-216; II. kitap, 103; III. kitap, 93,116; Vl. kitap, 40 ve VII. kitap, 64'te de skitler ve kuzeyli gebe topluluklar hakknda bilgi verilmektedir. Herodotosun Almanca, ngilizce ve Franszcaya tercme edilen ve bilvesile ok sayda aratrmada temel kaynak olarak kullanlan eserinin skitlerle ilgili blm ilk olarak Necip Asm tarafndan Sitler (skitler) adyla evrilmi ve stanbulda 1894 (1310) ylnda Matbaa-i Ebzziya'da baslmtr. Daha sonra, Mntekim kmen tarafndan Herodot Tarihi adyla Trkeye evrilen eser, stanbul, 1973, Remzi Kitabevi tarafndan baslmtr. Trkeye baka tercmeleri de yaplan eserin en iyi tercme edileni yukarda ad geen eserdir. skitler hakknda bilgi veren nemli kaynaklardan birisi de Hippokratesin eseridir. M 460-377 tarihleri arasnda yaayan Hippokrates, antik adyla Kos, gnmzdeki adyla stankyldr. Kendisine tptaki baarlarndan dolay tbbn babas unvan verilmitir. Kendisinin tp alannda derlemi olduu Corpus Hippocraticum adl byk eseri, gnmze kadar ulamtr. Hippokratesin yukarda ad geen eserinden baka kitaplar da bulunmaktadr. Bunlardan biri de Havalar, Sular ve Mevkiler adl eseridir. Bu eserin Greke aslyla birlikte Franszca tercmesi, Hippokratous, Hippokratous to peri aeron, hydaton, topon..., Parisioi, 1816da XII

neredilmitir. Ayrca, The Loeb Classical Library serisi iinde, Greke aslyla birlikte ngilizcesi verilmitir. Bu alma W. H. S. Jones tarafndan yaplmtr. Trkeye henz tercmesi yaplmam olan bu eserin, baz blmleri Galip Atan skitlerde Hekimlik ad altnda yapm olduu bir almasnda verilmitir. Hippokrates, Havalar, Sular ve Mevkiler adn tayan eserinde skitlerin yaadklar corafya, hayat tarzlar, corafya ve iklimin onlara tesiri ve fiziki grnmleri hakknda bilgiler vermektedir. Bizzat skit l denen yerin otlaklarla kapl ve sulak olduunu, arabalarda yaadklarn, bu arabalarn stnn keeyle kapl olduunu, arabalarn bazlarnn iki bazlarnn da odasnn bulunduunu, bunlarn yamura, kara ve yele kar korunakl olduklarn bildirmektedir. Kadn ve ocuklarn arabalarda, erkeklerin ise at stnde onlarn yannda gittiklerini belirtmektedir. Hippokratesin verdii bilgiler Hun, Gktrk ve dier Trk devletlerini kuran Trk topluluklarnn gelenek ve greneklerine uymas bakmndan byk nem tamakta ve mukayese imkn vermektedir. Hippokratesin skitlerin hayat tarz, gelenek ve grenekleri hakknda bilgi vermesi ve bizzat grm olduklarn kaleme alm olmas, onun eserinin kaynak deerini daha da artrmaktadr. skitler hakknda bilgi veren antik Grek yazarlarndan birisi de Thukydidestir. Yazar Atinada domu, M 460-400 yllar arasnda yaamtr. Peloponnessoslularla Atinallarn Sava adl kitaptan oluan eserinin II. kitab s.96da u bilgiyi vermektedir: Sitalkes, Ordysler memleketinden kalkarak ilk nce Haimos (Balkan) Dalar ile Rhodopeler (Rodop Dalar) arasnda ta denize yani Karadeniz (Pontos Eukseinos) ve anakkale Boazna (Hellaspontos) kadar olan yerlerde hkimiyeti altndaki Traklardan, sonra da Haimos dalarnn te tarafndaki Getlerden ve stros (Tuna) Nehrinin beri tarafnda daha ziyade Karadeniz'e doru olan yerlerde oturan daha baka kavimlerden asker toplad. Getler ve o evrede oturanlar Skithlerin hudut komular olup onlarla ayn silahlara maliktirler ve hepsi svari (atl) yayadrlar. Buradan skitlerin at zerinde savatklarn ve silah olarak da ok ve yay kullandklarn anlamaktayz. Thukydidesin bu ifadeleri Herodotos ve Hippokratesin verdii bilgilerle ok byk benzerlik arz etmektedir. Thukydides II. kitap s.97de ise u bilgileri vermektedir: Ordysler, Pers Devletinin tam aksine olarak esasen teki Traklarda da cari olan bir deti yani vermekten ziyade almak detini kabul etmilerdi. Filhakika bunlarda, rica edip bir ey elde edememekten ziyade, rica edilince bir ey vermemek daha aypt. Evet bu det Traklarda esasen mevcuttu. Fakat onlar bunu lkelerinde daha fazla tatbik ettiler. nk, on Krfezi ile Karadeniz arasndaki bu devlet, btn Avrupa devletlerinden para geliri, dier servet ve refah durumu bakmndan epey ilerideydi. Bununla beraber sava kabiliyeti ve ordu kudreti bakmndan Skithlerinkine gre ok geride, ikinci derecede kalyordu. Gerekten, Skithlerle Avrupa devletleri mukayese edilmedikten baka, teker teker alnd takdirde, Asyada dahi hepsi birlemi bir hlde hareket edecek Skithlere kar durabilecek bir kavim yoktur. Bu ifadelerden XIII

skitlerin asker ynden byk bir gce sahip olduklar anlalmaktadr. skitlerin asker ynden glerini yalnz Thukydidesten renmiyoruz, dier kaynaklarda da onlarn gcnden bahsedilmektedir. skitler asker ynden gl olmasalard, birok kavmin yerinden oynamasna ve bir ksmnn ortadan kalkmasna sebep olamazlard. Thukydides'in skitler hakknda az da olsa bilgi veren eseri, Halil Demirciolu tarafndan tercme edilerek Ankara niversitesi, Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar arasnda kmtr. skitler hakknda bilgi veren yazarlardan birisi de Ksenophondur. Atina'da M 430 ylnda domu olan Ksenophon, M 357 ylnda Korinthosta lmtr. eitli konularda on drt kadar eser yazm olan Ksenophonun Hellenika ve Kyros'un Anabasisi adl eserleri tarih asndan byk nem tamaktadr. Yazarn Kyros'un Anabasisi adl eserinin konusu, Pers mparatorluunun Bat Anadolu valisi bulunan gen Kyrosun, taht ele geirmek maksadyla Pers byk kral olan aabeyi II. Artakserkes'e kar ayaklanmas, on bin paral Grek askerinin de katld bir ordu ile Bat Anadoluda Sardes (Salihli) kendinden hareket ederek Mezopotamya'ya gidii, orada M 401 ylnda Kunaksa mevkisinde Pers Kral ile yaplan savan ve bu savata gen Prens Kyrosun ldrlmesi ve sonra Ksenophon ynetiminde paral askerlerin Frat izleyerek Dou Anadolu zerinden kuzeyde Trabzona ve oradan yurtlarna ulamalar oluturmaktadr. Ksenophonun Kyrosun Anabasisi adn tayan bu eserinde skitlerden de bahsedilmektedir. Bu eserde IV. kitap, 7. blm, 18inci paragrafta, Bundan sonra drt plethron (1 plethron: 100 ayak: 29,6 m) geniliinde Harpasos (oruh) Nehrine kadar ilerlediler. Buradan da Skythenlerin memleketine girerek bir ovada drt gnde yirmi parasang (1 fersah: 5,5 km) gittiler ve kylere vardlar. Burada gn kalarak erzak tedarik ettiler. denilmektedir. Buradan M IV. yzyln balarnda Dou Anadoluda skit hkimiyetinin devam ettii anlalmaktadr. skitler hakknda bilgilere M 63-MS 24 yllar arasnda yaam olan Strabonun 17 kitaptan oluan Geographikasnda da rastlamaktayz. skitlerden I, III, IV, XI. kitaptaki baz blmlerde bahseden Strabon, onlara en ok VII. kitaptaki blmlerde yer vermitir. skitlerle ilgili blmlerde skit corafyas, skitlerin gelenek ve greneklerine ait bilgiler verilmektedir. phesiz skitlere dair nemli bilgiler olmakla beraber, bu konuda Herodotosun vermi olduu bilgiler daha byk nem tamaktadr. Strabon'un eserindeki konumuzla ilgili bilgiler genelde, Herodotosun kendisinden yaklak drt asr nce verdii bilgilerin bir tekrar gibidir. Herodotosun verdii bilgiden fazla bir fark olmasa da ana kaynak olma zelliini tamaktadr. skitler hakknda bilgi veren Grek kaynaklarnn tamam dikkate alndnda phesiz Herodotosun Tarih ve Hippokratesin Havalar, Sular ve Mevkiler adl eserinin nemi ortaya kar. Gnmze kadar tam olarak XIV

ulaan, eri eski tarihli iki kaynak olmalar ve skitler hakknda ayrntl bilgi ihtiva etmeleri asndan dier Grek kaynaklarna gre daha nemlidirler. 4. in Kaynaklar in kaynaklan yakn evresinde bulunan topluluklar hakknda nemli bilgiler vermektedir. Bu kaynaklardan birisi Shih-chidir. Bunda en eski devirlerden M 120 ylna kadar cereyan eden hadiselere ve komu kavimlere yer verilmitir. Dier bir kaynak ise Han-shudur. Bunda M 206'dan MS 20 ylna kadar olan hadiseler yer almaktadr. Bu kaynaklardan Han-shuda konumuz olan skitlerin dou grubundan Sai olarak bahsedilmektedir. Bu bilgiler kaynan M 206-MS 20 yllar arasn ihtiva ettii dnlrse; Asur, Pers ve Grek kaynaklarna gre daha ge dneme aittir. Bu kaynaktan Orta Asya skitleri ya da baka bir tabirle Dou Sakalarnn Tiyen-an, Yukar li, u ve Narin evresinde oturduklar anlalmaktadr. phesiz daha sonra Hoten ve Maralbanda bulunan buluntular, Sakalarn Dou Trkistan'da da geni sahalara yayldklarn gstermektedir. Ayn kaynakta Sakalarn Bat Trkistan'a doru yaylm olduklar da belirtilmektedir. Ad geen kaynakta Sailer ve bunlarn bir kolu olarak kabul edilen Saiwanglarn yayldklar saha ile yine bunlarn hangi topluluklardan olutuklar ve mcadele ettikleri hasmlar dnda fazlaca bilgi yoktur. Bilgilerin snrl olmas inlilerin batdaki blgelere uzak olmalarndan kaynaklanmaktadr. Krnt olarak kabul edebileceimiz bu bilgilerden shhatli sonular karabilmek iin sz konusu bilgilerin dier yazl ve arkeolojik kaynaklarla karlatrlarak desteklenmesiyle mmkn olabileceine phe yoktur. B. ARKEOLOJK KAYNAKLAR Bilindii zere, gnmzden gerilere doru gidildiinde tarih kaynak olarak kullanlabilecek vesikalarn says zamann derinliine paralel olarak azalmaktadr. Bu sebeple tarihinin imdadna yazl kaynaklarn yetersiz kald zaman dilimlerinde eski eser kalntlar yetimektedir. Bu cmleden olarak sz konusu konumuz iin de arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlm olan skit buluntularnn byk nemi vardr. Bu buluntular bazen yazl kaynaklar desteklemekte bazen de tek balarna deerlendirilebilmektedir. Bylece skit tarih ve kltrnn bilinmeyen taraflar aydnlatmaya allmaktadr. Asya ilerinden Avrupa ilerine kadar ok geni bir sahaya yaylm olan skitlerin brakm olduklar maddi kltr kalntlar kurganlardan karlarak deerlendirilebilmektedir. skitlere ait olan buluntular Sibirya ve Gney Rusya skit Hkmdar Mezar Buluntular olmak zere iki grupta ele almak mmkndr. 1. Sibirya Buluntular skitler hakknda yaplan aratrmalar bir tesadfle balar. XVII.yzyln son eyreinde, Sibirya'daki kurganlarda gizli kazlar yapan baz defineciler ok kymetli altn eserler ele geirir. Durum I. Petroya ihbar edilerek eserlere el konulur ve sz konusu eserler St. Petersburga gtrlr. Koleksiyoncular XV

ve sanatseverler, o zamana kadar hi grmedikleri bu deiik tarzdaki ilgi ekici eserlere hayran olurlar. Bunun hemen ardndan Sibirya ve Gney Rusyada bulunan benzer trden buluntular, bir yandan bu sanata olan ilginin daha da artmasna vesile olurken te taraftan da bunlarn, bir zamanlar Asya bozkrlarnda yaam gebelerin sanat eserleriyle olan benzerliinin gndeme gelmesine sebep olurlar. Gnmzde Gebe Hayvan slubu olarak tarif edilen bu zengin arkeolojik materyal Bozkr Kurgan Medeniyetlerinin balca tipik kltr rnlerindendir. Sibiryadaki aratrma faaliyetlerinin nclerinden General Melgunov, ad geen blgede kendi adyla anlan mezarlar amtr. Daha sonra XVIII. yzyln sonlarna doru Clarke, Pallas, Dubois de Mont Pereux, Sumarakov ve arkadalarndan oluan bir nc aratrmac grubu burada ilk ilm aratrma faaliyetini balatmtr. Arkeolojik faaliyetler bundan sonra da devam etmi ve 1860 ylnda Radlof, yzey aratrmalar ve kazlar yapmak, ksmense Sibiryay ihtiras asndan tam manasyla tanyabilmek iin harekete gemitir. 1865 ylnda Gney Altaylarda mezarlar bakmndan olduka zengin olan Katanda'y kefederek bu mezarlarn bir ksmn kazmaya karar vermitir. Donmu mezarlardan birini aan Radlof, burada bulunan eyalardan bir ksmn karmtr. Arkeolojik aratrmalara sonraki yllarda da devam edilmitir. 1924 ylnda Rudenko Sibiryaya antropolojik almalar yapmak iin gittiinde, Altay blgesinde Ursul Nehrinin yata ve kollar civarnda ok sayda mezarla karlamtr. Bu mezarlar, Altay Dalarnn gney eteklerinde uzanan Pazrk Vadisinde idiler. Rudenko, Pazrk Vadisi ile Ulagan Nehrinin kesitii noktaya yakn bir yerde, krk mezardan oluan bir mezarlk bulmutur. 1929 ylnda Rudenko ve yardmcs Griaznov, byk mezarlardan birisini tetkik etmitir. Mezardan karlan eyalar arasnda ku resimleri, altn yaldzla sslenmi bir oyma tabut, zerinde pars resimleri bulunan haly andrr kee ve altn yaldzl tahta paralar bulunmaktadr. Mezarn hrsz yama ve tahribatndan korunabilmi kuzey tarafndaki odalarndan birinde eyer takmlaryla beraber on at lei ve iki geyik maskesi bulunmu ve ad geen buluntularn ok sanatkrane yaplm eserler olduu hemen anlalmtr. Madeni eyalarn hepsi tuntandr. Kuyruk, yele ve trnak saaklar kesilen, kulaklar kesilmek suretiyle nianlanan atlarn tamamnn rengi aldr. Burada yaplan kazlarla ilgili bilgiler, Maddi Kltr Tarihi Akademisinin Soobeniye' adl dergisinde antropolog Rudenko tarafndan yazlan arki Altayda skit Mezar adl makalede ilim lemine takdim edilmitir. Daha sonra, bu kaznn nemi limler Akademisinin kard Arkeolojik almalar adl dergide dier baz kazlar hakknda yazlan makale ve raporlardan bahsedilirken de vurgulanmtr. Burada, 1929 ylnda braklan almalara 1947 ylnda yeniden balanm ve bu faaliyetler iki yl devam ettirilmitir. Bulunan kurganlardan XVI

birinde yaplan kazlar sonucunda, bu mezarn da Birinci Pazrk Mezar gibi ok nceleri soyulduu anlalmtr. Mezarn kuzey tarafnda koum takmlaryla birlikte yedi at cesedi bulunmutur. Hepsinin kuyruklar rl olan atlarn ikisi dnda tamamnn yeleleri kesilmitir. Koum takmlar Birinci Pazrk Mezarndakilerin ayndr. Eyerlerin zerine konulan minderlerin ikisi otla dierleri geyik yn ile doldurulmutur. Kolan tokalar boynuzdan yaplmtr. Eyer kaplamalarndan biri geyik dierleri kartal grifon figrleriyle sslenmitir. Gemlerin sslenmesinde geyik boynuzu kullanlm, alnlk kaylarnda aznda iki ku bulunan aslan grifon figrne yer verilmitir. Geminin yanak kaylarndaki tokalar lotus ieine benzeyen bir motifle tezyin edilmitir. Kam sap at ba eklinde yaplmtr. l odasnda her ikisi de tahnit edilerek gmld anlalan bir erkek ve kadn cesedi paralanm olarak bulunmutur. Ayrca mezardan baz madeni eyalar da karlmtr. Bunlarn en nemlilerinden birisi gm aynadr. te taraftan l hediyeleri arasnda keseler de bulunmaktadr. Bunlardan biri tuntan yaplm altn kaplamal rdek figrleriyle sslenmitir. Bir torbann sslenmesinde ise altn yaldzl bakr levhacklar kullanlmtr. Bu levhacklarn birinde iki teke, dierinde ise yrtc hayvan grifonlar grlmektedir. Kltr tarihi asndan byk bir nemi bulunan bu kurgandan karlan sanat deeri ok yksek kymetli eserler, bunlar brakan cemiyetin temsilcisi olduu kltr ve medeniyetin ulat yksek seviyeyi de gstermektedir. Pazrk kurganlar hakkndaki en ayrntl alma, buray kefederek kazlar yapan Rudenko tarafndan, Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, Moskva, 1953 adl eserde yaplmtr. skit arkeolojisi asndan phesiz en nemli yeri Tuvada alm Arzhan Kurgan tutmaktadr. Bu kurgandan ortaya kartlm olan buluntular skitlere ait birok meseleyi zebilecek veriler sunmutur. En azndan kronolojik olarak aa yukar M 800 yllarnda skitlerin ad geen blgelerde varlklar ispatlanabilmitir. Bu hususta M. P. Gryaznov tarafndan Arzhan, Tsarskii Kurgan Ranneskifskogo Vremeni, Leningrad, 1980 adl eser zel bir yer tutmaktadr. Bu alma kaz raporu olarak yaymlanmtr. 2. Gney Rusya Buluntular Arkeolojik buluntular arasnda, Sibirya buluntular yannda Gney Rusyadaki skit hkmdar mezarlar da nemli bir yer tutmaktadr. Bu sahada ok sayda kaz yaplarak kurganlardan ok kymetli arkeolojik malzeme karlmtr. Bu malzemeler de skit kltr ve sanatnn aydnlatlmasnda bize kaynaklk etmektedir. skit hkmdar mezarlarnn ou, Alexandropol ve Nicopola yakn bir yerde bulunmaktadr. Alexandropol-Nicopol gruplarnn en nemlileri byk kurganlardr. Bunlarn ykseklikleri 30-70 fit arasnda (930 metre), yayldklar alan ise 400-1200 fit arasnda (120-360 metre) deimekteydi. Panticapeaum kurganlar Altn Oba, Kul-Oba, Tsarsky ve Royal Borrow gibi nemli tepeciklerden olumaktadr. XVII

Gney Rusya skit kurganlar arasnda Chertomlykin nemli bir yeri vardr. Bu kurgan ierisinde bulunan eyalarn eitlilii sanat deeri ve altn iinin fazla olmas bakmndan olduka deerlidir. Kurganda skit kazan, oklarla dolu bir ok sada, kemik sapl, demir azl be adet bak, bir hal paras, birka altn vazo, baz kaplar ve tuntan fildii kulplu bir ayna bulunmutur. Gney Rusya kurganlar ve kurgan buluntular ok sayda almaya konu olmutur. Burada bulunan kurganlarn tamamn iine alan almalardan birisi Alexander Michajlovi Leskov tarafndan, Die Skythischen Kurgane, Antike Welt, V, (1974)'de yaplmtr. En nemli almalardan birisi de Renate Rollenin, Totenkult der Skythen, Berlin-New York, 1979 adl eseridir. Bu eserde kaz raporlar ve tetkik eserlerden faydalanlarak kurganlar ve kurgan buluntular hakknda nemli bilgiler verilmitir. II. ARATIRMALAR skitlere ait olan kurganlarn bulunmas, kazlar yaplarak arkeolojik malzemenin ortaya karlmas, bilim adamlarnn skitlerin tarihi, kltr ve sanatyla uramalarna sebep olmutur. skitlerin tarih, kltr ve sanat zerine ok sayda eser yazlmtr. skitlerle ilgili almalar yaplrken onlarn menesi zerinde de baz grler ileri srlmtr. Onlar hakknda bilgi veren antik kaynaklar ve arkeolojik malzemelerden yararlanlarak bu konu eitli kitap ve makalelerde ele alnarak deerlendirilmitir. skitlerle ilgili aratrmalar Bat leminde XIX. yzyln ilk eyreinden itibaren balamtr. almalarn arlk noktasn skitlern menesi konusu oluturmutur, skitlerin ran, Turan ve Slav kkenli olduklar hakknda kitap ve makaleler yazlmtr. skitlerin rani bir kavim olduklarnn ispat yolunda yaplan almalar arasnda: K. Zeus, Die Deutschen und die Nachbarstaemme, Mnchen, 1837; K. Mllenhoff, ber die Herkunft und Sprache der Pontischen Skythen und Sarmaten, Deutsche Altertumskunde, Berlin, 1870-1900, III.; W. Tomaschek, Kritik der aeltesten Nachrichten ber den Skythischen Norden, I, Wien, 1888; J.Fressel, Die Skytho-Saken die Urvaeter der Germanen, Mnchen, 1886; L.Wilser, nvestigations in the Province of Gotho-Slavonic Relations, St.Petersburg, 1899 adl eserler saylabilir. Bu eserlerde genelde skit ve ranllarn dinleri karlatrlarak skitlerin rani bir kavim olduu ileri srlmektedir. Ayrca, skitlerden kalma baz kelimelerin ranllarn diline ait olduu da belirtilmektedir. Bu aratrmalarn iddialar daha sonra yaplan ilm almalarla rtlmtr. Tabiatiyla ta Dou Trkistan'n kuzeydousundan Avrupa ilerine kadar usuz bucaksz bir corafyada yaylm bir topluluun u ya da bu kkten olduunu sadece baz din motifler ve birka kelime rtmesinden teye gidemeyen lisan rgdeki benzerlikler ile ortaya koymak phesiz ki, ilmin temel dsturlar gz nnde bulundurulduunda mmkn deildir. Bu itibarla, skitlerin rani bir kavim olduklarn gsteren gl deliller yoktur. XVIII

skitlerin Slav kkenli olduklarn ispatlamak iin de . E. Zabelin, storia Ruskoy Jisni, Moscou, 1876 adl eseri yazmtr. Onu, Griogoriev, Iliovaiski gibi baz bilim adamlar takip etmitir. Zabelin, Kul-Obada bulunan skit vazolarndaki resimlere dayanarak onlarn Slav kkenli olduunu iddia etmitir. Bu gr destekleyecek hibir yazl belge bulunamam ve bundan dolay bu gr bilim leminde fazlaca rabet grmemitir. skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduunu, B. G. Niebuhr, A dissertation on the Geography of the Herodotos and Researches into the History of the Scythians, Getae and Sarmatians, Oxford, 1830 adl eserinde iddia etmitir. Bu gr daha sonra K. Neumann, Die Hellenen im Skythenlande, Berlin, 1855; G.Grote, History of Grece, III, New York, 1857; A. D.Mordmann, ber die Keilinschriften zvveiter Gattung, Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, Cilt XXIV, Leipzig, 1870; G. Nagy, Neprajzi Fsetek, Nu.3, Budapest, 1895, desteklemitir. Bu eserlerde skitlerin dili, dini, sanat, gelenek ve grenekleri nazar itibara alnarak onlarn menesi sorunu halledilmeye allmtr. Geen yzyln balarndan itibaren skitlere ait olan ok sayda kurgann almas sonucunda arkeolojik malzemenin artmas zerine ok sayda yeni aratrma yaplmtr. Sadece yazl kaynaklarn kullanld aratrmalarla beraber yazl ve arkeolojik kaynaklarn birlikte deerlendirildii almalar da yaplmtr. in kaynaklar esas alnarak yaplan en nemli alma O. Franke'nin, Beitraege aus Chineschen Quellen zur Kenntnis der Trkvlker und Skythen Zentralasiens, 1904 adl eseridir. Franke, bu eserinde skitlerin Trk olduunu kabul etmektedir. Ancak, yalnz in kaynaklarna dayal olarak yazldndan sz konusu eserde yalnz Orta Asya skitleri hakknda bilgi verilmektedir. skitler hakknda bilgi verilen en nemli eserlerden bir dieri E. H. Minnsin Scythians and Greeks, Cambridge, 1913 adl kitabdr. Minns bu eserinde btn yazl ve arkeolojik malzemeleri kullanarak ilim lemi iin olduka faydal bir alma yapmtr. O, bu almasnda skitlerin Orta Asya kkenli bir kavim olduunu ileri srmektedir. Bu eserin yazlmasndan sonra yaplan ok sayda arkeolojik kazda pek ok arkeolojik malzeme gn na karlmtr. Daha sonra karlan arkeolojik malzemenin deerlendirilmesi bu eserde yaplamadndan tabiatyla sz konusu eser arkeolojik boyutuyla bugn iin hkmn yitirmitir. M. Ebert ise Sdrussland, Skytho-Sarmatische Periode, Reallexion der Vorgeschichte, Berlin, 1929, Cilt 13 adnda bir alma yapmtr. O, bu almasnda daha ok skit ve Sarmatlara ait arkeolojik malzemeleri deerlendirmitir. Zamanna gre, iyi bir alma olmasna ramen daha sonra birok arkeolojik kaz sonucunda deerlendirilmesi gereken yeni malzemeler karldndan bu alma da hkmn yitirmitir. J. Junge tarafndan ise Saka Studien, Leipzig, 1939 adl bir kitap yazlmtr. Junge bu almasnda yazl kaynaklarn byk ounluunu toplayarak deerlendirmitir. Yazl kaynaklarda skitlerin rani bir kavim olduuna iaret olarak gsterilebilecek herhangi bir iz olmamasna ramen, yazar onlarn rani olduklarn ileri srmektedir. Ancak, ifade edildii XIX

zere bu iddiasn ispatlayabilecek herhangi bir delil gsteremediinden yazarn bu fikri ilm anlaytan tamamen uzak bir fantaziden baka bir mana ifade etmemektedir. T. T. Rice tarafndan yazlan, The Scythians, London, 1958 adl kitap ok sayda arkeolojik malzemenin deerlendirilmesi asndan nem tamaktadr. Ancak, bu almada da baz eksiklikler bulunmaktadr. Kitabn basm tarihinden sonra yaplan kazlarda ortaya karlan arkeolojik malzemelerin yeni deerlendirmelere zemin hazrlamas, bu almann baz blmlerinin de daha nceki pek ok almada olduu gibi hkmn yitirmesine sebep olmutur. Yine de bu kitap bir btn olarak dnldnde kullanlan arkeolojik malzemenin zenginlii bakmndan bir mracaat kitab olarak kabul edilebilecek niteliktedir. skitler zerine baz almalar da Trk bilim adamlar yapmtr. Bunlardan birisi Hasan Ata bin Molla Mehmet Elabeinin almasdr. O, Tarih-i Kavmi Trk, Ufa, 1909 adl eserinin bir blmnde skit Trkleri olarak adlandrd kavmin, bir Trk kavmi olduunu yazl kaynaklara dayanarak ispat etmeye gayret etmektedir. Kitapta ayrntl bilgi verilmemitir. Bu kitap da daha nce zikri geen pek ok almann akbetine urayarak zamanla geerliliini yitirmitir. nemi, skitlerin Trk olduu fikrinin ileri srld ilk almalardan birisi olmasndan kaynaklanmaktadr. S. M. Arsaln, Orta Asya, Ankara, 1930 adl almas da skit aratrmalar bakmndan byk nem tamaktadr. Arsal bu almasnda skitlerin Trkl meselesine temas etmektedir. Yazl kaynaklardaki bilgileri, Trk topluluklarnn zelliklerini de dikkate alarak deerlendirmekte ve skitlerin Trkl fikrini savunmaktadr. alma epey eski olmasna ramen birok ynden hl geerliliini korumaktadr. Bu aratrmann dayand kaynaklar, yazl kaynaklar olduundan bu alma fazla deer kaybetmemitir. O. Sleymanov, Ceti Sudn Kne Cazbalar, Kazak Edebiyat, 25 Eyll, 1970te, Esik Kurganndan karlan yazy Trke olarak deifre ederken yapt deerlendirmede sz konusu yaznn Gktrk yazsnn prototipi olduunu da ifade etmitir. Esik Kurgannn hafiri Arkeolog K. A. Akiev ise Kurgan Issk, Moskva, 1978'de, Esik Kurganndan karlm olan arkeolojik buluntular ve bunlarn zellikleri hakknda bilgi vermitir. Yine bu kurgandan karlan Altn Zrhl Sava ve onun Trkl hakknda, M. Seyidof, Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda adl uzunca bir makale yazmtr. Uldz dergisinde neredilen bu alma, daha sonra Karda Edebiyatlar, 1982-1983, dergisinde kmtr. M. Seyidof bu almasnda skitlerin Trkln lisani, destan ve efsanevi delillerden hareketle savunmaktadr. Kullanlan kaynaklar ve ileri srlen deliller de gz nnde bulundurulduunda sz konusu alma, ileri srlen fikirlerin kabul edilebilirlilii bakmndan olduka deerlidir. Daha ok Kimmerler zerinde alan ve skitler hakknda da almalar bulunan Trk bilim adamlarndan M. T. Tarhann skitlerin Din nan ve detleri, Tarih Dergisi, Say 23ten ayrbasm, stanbul, 1969 adl makalesinin de bu arada zikredilmesinde fayda vardr. Tarhan, bu almasnda makalenin adndan da anlalaca zere, skitlerin din inan ve detleri zerinde durmaktadr. skitlerde XX

amanlk gelenei ve tanrlar lemini inceleyen Tarhan, skitlerde l gmme ve kurban kesme detleri hakknda bilgi vermektedir. O, baz detleri ve sanat anlaylar bakmndan, almamzn ilgili blmnde de grlecei zere, Gktrk ve hatta Seluklularla balantlar kurmaktadr. Makale olduundan dolay skitlerin din inan ve detleriyle snrl kalmaktadr. skitler hakknda bilgi sahibi olduumuz almalardan birisi de Z. V. Togan'a aittir. Togan, Umum Trk Tarihine Giri, I.Cilt, stanbul, 1981 adl eserinin bir blmnde skitlerden bahsetmekte ve onlarda hkim tabakann Trklerden olutuu fikrini savunmaktadr. skitlerin gelenek ve greneklerine dair antik kaynaklarda verilen bilgilerin Hun ve Gktrklerinkine aynen uyduunu, hayat tarzlarnn rani kavimlerden tamamen farkl olduunu belirtmektedir. Togann, Belgelerle Trk Tarihi Dergisinin 17, 19-23nc saylarnda yaymlanan, antik kaynaklar ve destan bilgilerin deerlendirildii Sakalar adl makalesinde daha da ayrntl bilgilere yer verilmitir. skitler hakknda buraya kadar yazlanlardan ok daha fazla alma yaplmtr. skitlerin deiik ynlerden ele alnd bu almalardan bazlar arkeolojik kazlar ve yazl kaynaklara dayanlarak hazrlanmtr. Bu sebeple deerlendirilmesi gereken aratrma says olduka fazladr. Sz konusu aratrmalarn pek ou almamzda kullanldndan, onlarn burada ayrca tahlil ve tenkidi uygun grlmemitir. Bu konuyla ilgili her geen gn yeni almalar kmaktadr. Zaten hepsinin deerlendirilmesi de almann erevesini amaktadr.

XXI

GR Kavimlerin tarih sahnesine klarnda, baka kavimlerle karp kaynamalarnda ve bazen byk bir g olarak ortaya kmalarnda glerin byk etkisi olmutur. Gler tarih ncesi ve tarih devirlerde belirli faslalarla gereklemitir. Bu glerin byk bir ksm Asya ilerinden yaplmtr. Asyann bu i ksm Trk rknn ana vatan olarak bilinmektedir. Buras, douda Kadrgan Dalarndan batda Ural Dalar ile Hazar Denizine, kuzeyde Sibiryadan gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar uzanan olduka geni bir sahadr. Bu sahann gnmzde corafyaclarca kabul edilen ad Orta Asyadr.1 Buradan binlerce yl dalgalar hlinde devam eden gler balca iki yoldan olmutur. Bunlardan biri kuzey yoludur. Bu yol Ural Dalar ile Hazar Denizi arasndan ve Karadeniz'in kuzeyinden gemektedir. Gney yolundan Kafkaslar gemek suretiyle kuzey yoluna ulaan kafileler de olmutur.2 Gney yolundan n Asyaya aralkl olarak yaplan gler tarih ncesi devirlerde balamtr. Buraya ilk g edenlerin Sumerliler olduu kabul edilmektedir. Sumerlilerin Turani bir kavim olmas, bunlarn menesini Orta Asyaya gtrmektedir.3 Kutlarn dillerinden gnmze ulaan baz kalntlar dikkate alnarak onlarn Trklerle akraba,4 dolaysyla Orta Asya kkenli bir kavim olduu anlalmaktadr. Kuzeydou bozkr blgesi yksek Pamir, Tiyen-an, Altay da kollar ve Bat Trkistan zerinden batya ve aa Tuna blgesine kadar btn Gney Rusyaya yaylmaktadr. Batda Silezyaya kadar uzanan bu blgenin Dou Trkistan ve Gobi blgesiyle olan balants doudaki ok sayda geitle kurulabilmektedir. Bu blgenin dousunda geni ller vardr. te yandan batda, dounun aksine olduka verimli topraklar bulunmaktadr. Daha eski zamanlarda bu blgenin kuzeye doru bataklklar ve sk ormanlarla kapl olduu bilinmektedir. Gneye doru uzanan geni sahalar Hazar Denizi ve Karadeniz, geri kalan ksmlar ise randaki dalk arazinin ykselen da dalgalar ve Kafkas silsilesiyle snrlanmtr. Bat Trkistan step blgesi ile randaki dalk arazi arasnda nispeten sk bir balant bulunmaktadr.5 Yukarda kaplad sahay belirtmeye altmz bozkr blgesinin bat tarafnda, Karadenizin kuzeyinde Hazar Denizi ve Tuna Nehri arasndaki corafya M II. binin balar ve M VIII. yzyllar arasnda Orta Asya kkenli bir kavim olan ve daha sonraki yllarda adlarndan Kimmerler olarak bahsedilen bir kavim tarafndan iskn edilmitir.6
S. M. Arsal; Orta Asya, Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri, Ankara, 1930, s.3. Afet nan; Trk Tarihinin Ana Hatlar, Ankara, 1930, s.52. 3 Y. Z. zer; Son Arkeolojik Nazariyeler ve Subarlar, II. Trk Tarih Kongresi, 1937, s.116. 4 Benno Landsberger; n Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri, II. Trk Traih Kongresi Bildirileri, Ankara, 1937, s.105. 5 J. Junge; Saka-Studien, Der Fern Nordosten in Weltbild der Antike, Dieterichsch Verlagsbuchhandlug, Leipzig, 1939, s.5. 6 T. Tarhan; Eski ada Kimmerler Problemi, VII. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1979, s.355.
2 1

Bugnk Moolistan ve Trkistanda yaklak olarak M 800 yllarnda meydana gelen ve olduka uzun sren bir kuraklk Orta Asya ve Gney Rusya bozkrlarnda kayda deer bir nfus basksna sebep olmutur. Otlaklarn kuraklktan byk lde zarar grmeleri dou bozkrlarndaki gebelerin inin kuzeybat snrlarna kaymalarna sebep olmutur.7 in kaynaklarndan rendiimize gre, M VIII. yzyln balarnda Hiung-nular inlilerle ve Choularla savamlardr. Buna sebep olarak Choularn her yerde garnizonlar kurmalar ve Hiung-nularn otlaklarnn klmesi gsterilebilmektedir.8 mparator Suan (M 827-782) onlara kar asker bir harekette bulunmutur.9 Bunun sonucunda Hiung-nular in snrlarnn batsna kadar ekilmiler ve batda bulunan komularn yerlerinden oynatmlardr. Dier kabilelerin de batlarnda bulunan kabilelere hcum etmeleri ok gemeden bozkrda mthi bir g hareketinin balamasna zemin hazrlamtr. Her kabile, yeni otlaklar elde edebilmek gayesiyle batdaki komularna saldrmak zorunda kalmtr.10 skitler yukarda da belirttiimiz zere, doudan batya doru kavimlerin birbirlerini sktrmalar sonucunda, tarih sahnesine kmlardr. Bunlarn M VIII. yzylda Kimmerlerin lkesine yayldklar kabul edilmektedir.11 Antik yazar Herodotos da gebe skitlerin Asyada yaadklarn ve Massagetlerle yaptklar savata yenildiklerinden batya doru ilerleyerek Kimmerlerin yaadklar corafyaya yayldklarn bildirmektedir.12

agm.; s.365. W. Eberhard; in Tarihi, Ankara, TTK Basmevi, 1987, s.38-39. 9 G. Vernadsky; A History of Russia, I, Yale University Press, New Haven, 1943, s.50. 10 T. T. Rice; The Scythians, Thames and Hudson, London, 1958, s.43. 11 K. Kretschmer; Scythae, Paulys Real Encyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, II A 1, 1921, s.923. 12 Herodotos; Herodotos Tarihi, IV, ev. Mntekim kmen, Remzi Kitabevi, stanbul, 1973, s.11.
8

BRNC BLM SKT ADI VE SKTLERN YAYILDII CORAFYA A. SKT ADI skitler douda in Seddinden batda Tuna Nehrine kadar, 40 ve 50nci paraleller arasnda, yaklak 7000 kilometreden fazla bir sahaya yaylmlardr.13 Bunun sonucunda eitli kavimler tarafndan tannmlar ve bunlarn yazl belgelerinde adlarndan bahsedilerek haklarnda bilgiler verilmitir. skit adna ve onlarla ilgili bilgilere Grek kaynaklarnda, Pers ivi yazl metinlerinde, Asur ve in yllklarnda rastlanmaktadr. Ad geen kaynak, metin ve yllklar, dil, kltr ve corafya bakmndan birbirinden farkl kavimlere ait olduundan skit ad bu belgelerde deiik ekillerde gemektedir. 1. Grek Kaynaklarnda skit Ad Uzak kuzeydou bozkr blgesi hakknda son derecede mulak olan ilk bilgiler Odyssee, XI, 12-19da Kimmerlerden bahsedilirken gemektedir.14 Biraz daha iyi anlalr bilgiler Hesiodosta M VIII. yzyldan sonra, kolonizasyon hareketlerinin balamas zerine ortaya kyor. Bu dnemde Grek dnya anlay tamamen deiiyor ve mekn dnceleri daha ok gerek anlaya ynelen yeni bir ekil alyor.15 Hesiodosun iirlerinde skitlere Skudai adyla rastlanyor.16 Grek kaynaklarnda skit ad ve skitler hakkndaki bilgilere M VIII. yzyldan sonra sk sk rastlanmaktadr. Bu dnemden sonra baz kaynaklar gnmze kadar ulaamamtr. Bu kaynaklarda skit ad Skythai olarak gemektedir.17 Sz konusu kaynaklar arasnda tarih asndan ok byk nemi olan Herodotos'un Tarihinde adlar dhil skitler hakknda ok kymetli bilgiler verilmektedir. Hippokrateste de skit ad gemekte ve zellikle skitlerin gelenek ve grenekleri hakknda kymetli bilgilere yer verilmektedir. Strabonun Corafyasnda da skit ad gemekte ve onlarn hayat tarz, gelenek ve grenekleri hakknda bilgi verilmektedir. Ayrca, Thukydidesin Peloponnesoslularla Atinallarn Sava ve Ksenophonun, Kyrosun Anabasisi adl eserlerinde de skitlerden bahsedilmekte ve skit ad Skythai olarak gemektedir. 2. Asur Kaynaklarnda skit Ad Asur kaynaklar tarih asndan byk nem tamaktadr. Bu kaynaklarda birtakm tarih hadiselere, siyasi gelimelere k tutabilecek noktalar vardr. Bilindii zere, yaklak M 3100 yllarnda yaz Sumerliler tarafndan icat edilmi ve Mezopotamyann kuzey ve gneyine dalgalar
13 14

B. B. Piotrovsky; skitlerin Dnyas, UNESCO'dan Gr, XII, 1976, s.6. M. . Rostovtzeff; Skythen und der Bosporus, Hast Schoetz und Co. GmbH. Verlagsbuchhandlung, Berlin, 1931, s.18. 15 Junge; s.2. 16 Adile Ayda; Etrsklerle skitler Arasnda Benzerlikler, VIII. Trk Tarih Kongresi, 1, 1979, s.288. 17 Kretschmer; s.923.

hlinde gelerek yerleen Sami kkenli kavimler tarafndan gelitirilmitir. Bu gelimelerin deiik konulardaki bilgilerin gnmze kadar ulaabilmesinde son derecede hayati bir rol oynadna phe yoktur. Sz konusu kavimler iinde Mezopotamyann kuzeyinde yerlemi olan Sami kkenli kavimlerin kuzey kolunu oluturan Asurlularn nemli bir yeri vardr. Asurlular, Mezopotamyann kuzeyine yerlemeleriyle Anadolu, Kafkasya ve randa bulunan kavimlerle tanma imkn bulmutur. Asurlular skitlerle de tanmtr. Asur kaynaklarnda skitlerin adna, ilk kez Asur imparatorlarndan Msr fatihi Asarhaddonun (M 680-668) devrine ait vesikada Gimirrailerden ve Aguzailerden bahsedilmektedir.18 ivi yazl metinlerde geen bu kavimlerden Gimirrailerin Kimmerler ve Aguzailerin de skitler olduu kabul edilmektedir. Bu vesikaya gre, Asur mparatoru Asarhaddon, imparatorluun kuzey ve kuzeydou hudutlarn tehdit eden Kimmer ve Mannalarn saldrlarn bertaraf etmek amacyla skit Hkmdar Bartatua ile anlamak yolunu tercih etmi ve ona kzn vererek skitlerin ad geen kavimlere kar savamasn salamtr. 3. Pers Kaynaklarnda skit Ad Pers kaynaklarnda da skitlerin adna rastlanmaktadr. Bu kaynaklarda skitlerden Saka olarak bahsedilmektedir. Sakalar yerletikleri corafya, gelenek ve grenekleri dikkate alnarak ayr grupta ele alnmaktadr. skitler hakknda bilgi veren ve onlar grupta ele alan en nemli kaynak Pers Kral Dariusa ait olan Behistun Kitabesidir. Bu vesikaya gre, Sakalar, Saka tigrakhauda (sivri balkl Sakalar), Saka tiay para daray (denizin tesindeki Sakalar) ve Saka haumavarga olmak zere grupta incelenmektedir.19 Persepolisten Xerxes Kitabesinde de Daha, Saka haumavarga, Saka tigrakhauda ve Skudra adlar gemektedir. Denizin tesindeki Sakalardan burada fazla bahsedilmiyor;20 fakat, denizin tesindeki Sakalar iin Skudra adnn kullanlm olduu kesin olarak grlyor. Sus ve evresinde bulunmu olan tulalar zerine yazl ivi yazl tabletler zerinde de kudra (Susa) ve kudra (Perse) adnn Gney Rusya ve Karadeniz'in kuzeyindeki Avrupa skitleri21 yani denizin tesindeki Sakalar iin kullanld anlalmaktadr. Ad geen ivi yazl metinlerde Omuvargafa adna rastlanlmaktadr22 ki, bunun Sakai Amyrgioi'yle23 phesiz ayn olan Saka
18

D. D. Luckenbill; Ancient Records of Assyria and Babylonia, II, Greenqood Press, New York, 1968, s.517. 19 A. Hermann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, Beihefts zur Archiv fr Orientforschung I, 1933, s.158. 20 Junge; s.60-61. 21 A. D. Mordtmann; ber die Keilinschriften zweiter Gattung, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, XXIV, 1870, s.29. 22 age.; s.42. 23 Herodotos; IV, s.64

halknn lakab olduu anlalmaktadr. Tigrakodap (Perse, Tigrakhoda) ad da bu ivi yazl tabletlerde gemektedir. phesiz bununla Jaxartes Irmann yannda oturan Sakalar ifade edilmektedir.24 4. in Kaynaklarnda skit Ad skitler hakknda yaplan almalarda in kaynaklarndan da istifade edilmektedir. Ancak bu kaynaklarda sadece Orta Asya skitleri hakknda bilgi bulmak mmkndr. Asl in kaynaklarn Tsan-Tsienin Biyografisi ve Bat lkeleri Monografisi oluturmaktadr. Bu kaynaklarda Orta Asya skitleri, Sai25 ve Sai-wang eklinde gsterilmektedir.26 Bu kaynaklarda ou zaman Sakalara, Sai ad verilmitir. Bat Trkistana giden Sakalar ise Saiwang ad ile tantlmtr. incede wang sz hkmdar, prens demektir. Bu nedenle bu boyu, hkmdar soyu eklinde tantanlar dahi olmutur.27 Eski incede Sak olan Sai phesiz Sakalar iin kullanlmtr.28 Sai halklar arasnda An-shi, Chi-pin, Chan-tu, Hsiu-hsun, So-ch, Su-lo, Wei-tou, ve Wu-shan-li topluluklar bulunmaktadr. Asl Sai halklar Trkistann bat ksmndadr.29 5. skit, Saka ve Sai Adlarnn Karlatrlmas skitler daha nce de belirttiimiz zere, in Seddinden Tuna Nehrine kadar yaylmlardr. skitlerin bu kadar geni bir corafyaya yaylmalar, onlarn ok sayda kavim tarafndan tannmalarna vesile olmutur. Onlarn geni bir sahaya yaylm olduklarn yazl kaynaklar ak bir ekilde gstermektedir. skitlere ait arkeolojik malzemenin de bu geni corafyadan karlm olmas yazl kaynaklar desteklemektedir. Burada skit adn aydnlatmaya altmzdan yazl kaynaklar n plana kmaktadr. Daha ak bir ifadeyle Grek kaynaklarndaki Skythai, Pers kaynaklarndaki Sak, in kaynaklarndaki Sai ve Asur kaynaklarndaki Aguzai'nin ayn olup olmad baka bir deyile ayn kavim iin kullanlp kullanlmad meselesi ortaya kmaktadr. skitlerden deiik corafyalarda yaayan ve birbirinden farkl dillerde konuan topluluklarn kaynaklarnda bahsedilmi ve skit ad da bu kaynaklarda birbirinden deiik ekillerde yazlmtr. Grekler esasen M VIII. yzylda kolonizasyon hareketlerinin balamas sonucunda Karadeniz'in kysnda skitlerle tanma imkn bulmutur. skitler doudan batya doru g ettiklerinden ve Perslerin kuzey komusu olduklarndan dolay onlar tarafndan yakndan tannmtr.
24 25

Mordtmann; s.61. Frankenin verdii bilgiye gre, Sai ad daha nce aratrma yapan Sinologlar tarafndan, Szu (Klaproth), Su (De Guigmes), Sai (Remusat), Sse (Julien) ve Se (Schott) olarak da okunmutur. 26 O. Franke; Beitrge aus Chinesischen Quellen zur Kenntnis der Trk-vlker und Skythen Zentralasiens, ?, 1904, s.46. 27 B. gel; Byk Hun mparatorluu Tarihi-I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s.184. 28 G. Haloun; Zur e-Tsi-Frage, Zeitschrilt der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, Leipzig: 93, 1937, s.251. 29 Eberhard; in Kaynaklarna Gre Orta ve Garb Asya Halklarnn Medeniyeti, Trkiyat Mecmuas, VII-VIII, 1942, s.137-139, 168.

Pers kaynaklarnda Saka haumavarga, Saka tigrakhauda ve Saka tiay para daray30 olmak zere Saka grubundan bahsedilmektedir. Pers kaynaklarnda geen Saka haumavarga, phesiz Herodotosta geen Sakai Amyrgioiyle31 ayndr. Kelimenin etimolojisi karanlk olmakla beraber, basit olarak belki Omargas Sakalar ya da Omargasa tbi olan Sakalar dnlebilir.32 Saka tiay para daray, yani denizin tesindeki Sakalar olarak Karadeniz skitleri dnlmtr. Greklerin dilinde Sakalara genel olarak Skythai denilirken dou Sakalar olan Saka haumavarga Sakai olarak adlandrlmtr. Herodotos, Sakalar olarak adlandrdan skitleri balarna yksek, yukarya doru sivrilerek ykselen balklar giyen, pantolonlar bulunan ve lkenin artlarna gre, muharebe silah olarak yay, haner ve balta tayan insanlar olarak tasvir etmektedir. Ayrca, Greklerin skit olan dou Sakalarn, Sakai Amyrgioi olarak adlandrdklarn, Perslerin ise btn skitleri Sakai olarak adlandrdklarn33 belirtmektedir. Bizzat Persleri tanyan Herodotosun Perslerin btn skitleri Sakai olarak tandklarn belirtmesi gerekten byk nem tamaktadr ve Pers kaynaklarnda Saka grubundan bahsedilmesi meselenin hallini kolaylatrmaktadr. Denizin tesindeki Sakalar tabirinin Karadeniz skitleri iin kullanld anlalmaktadr. Asur kaynaklarndaki Aguzai (kuzai) ad da Sakalar iin kullanlmtr.34 in kaynaklarnda ise Sai ad gemektedir. Klasik incede Sai, Sak35 olarak okunmaktadr. Grek kaynaklarndaki Skythainin, Pers kaynaklarndaki Saka ile ayn olduu sonucu ortaya kmaktadr; fakat, Grekler skit tabirini daha ok bat skitleri yani Hazar Denizinden Tuna Nehrine kadar Karadeniz'in kuzeyinde yaayan Sakalar iin kullanlmtr. in kaynaklarndaki Sai ad dou Sakalar iin kullanlmtr. Greklerin kulland skit kelimesinin ad olarak Perslerin Sakalarn tam olarak karlamasa da onlarn byk bir ksmn karlad anlalmaktadr. Grek kaynaklarndaki skit adnn Pers kaynaklarndaki Saka, Asur kaynaklarndaki Aguzai kelimelerini karladn sylememiz mmkndr. in kaynaklarnda geen Sainin de Pers kaynaklarnda geen dou Sakalar iin kullanld anlalmaktadr. inlilerin batsnda, Asurlularn kuzeydousunda ve Greklerin dousunda bir corafyaya yaylm olan Perslerin dou Sakalarnn in kaynaklarndaki Sai, Grek kaynaklarndaki Skythainin Pers kaynaklarndaki denizin

30 31

Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s.13. Herodotos; VII, s.64. 32 Mordtmann; s.42. 33 Herodotos; VII, s.64. 34 Sami kkenli bir dil olan Arapada Trk kelimesinin oulu olarak Etrak kelimesinin kullanlmas gibi Aguzai ya da guzai kelimesi de oul olarak skitler (Sakalar) manasnda kullanlm olabilir. Trk/Trkmen adnn gnmzde de farkl dillerde farkl telaffuz ve imlalarnn bulunmas, bundan asrlar ncesi skit adnn da deiik dillerde deiik telaffuz ve imlalarnn bulunabileceine iaret olarak kabul edilebilir. 35 in kaynaklarnda klasik incede geen Sai adnn Sak olarak okunduu Sinoloji sahasnda alan, zellikle klasik ince uzmanlar tarafndan ifade edilmektedir

tesindeki Sakalarla ayn olduu akla kavumaktadr. skitlerin ok geni bir sahaya yaylmalar ve farkl kavimler tarafndan tannmalar ve kendi dillerinde adlarnn ne olduunun bilinmemesi meseleyi gletirmesine ramen; antik kaynaklarn verdii bilgiler, yukarda da belirttiimiz zere, skitlerin Sakalar olduunu sylememizi mmkn klmaktadr. B. SKTLERN YAYILDII CORAFYA skitlerin yayld corafya hakknda bilgileri, hem yazl kaynaklardan hem de arkeolojik buluntulardan renebilmekteyiz. Yazl kaynaklarda skitler ya giyinilerine ya da bulunduklar corafyaya gre adlandrlmtr. Son yllarda artan arkeolojik aratrmalar ve bunun sonucunda ortaya karlan buluntular skitlerin yaylm olduklar corafyann tespiti bakmndan byk nem tamaktadr. Arkeolojik buluntular skitlerin M I. bin yl iinde Tuna Nehrinden inin bat snrlarna kadar uzanan olduka geni bir sahaya yayldklarn gstermektedir. Bu geni dzlk, doal bir otlak grnmndedir.36 Bu kuzeydou bozkr blgesi yksek Pamir, Tiyen-an ve Altay da kollarndan, Bat Trkistan zerinden batya ve aa Tuna blgesine kadar, btn Gney Rusya'ya yaylmaktadr. Batda Silezya'ya kadar ulamakta, douda birok geit vastasyla Dou Trkistan ve Gobi blgesiyle balanmaktadr. Bu blgenin dousu byk l sahasyla kapldr, buna karlk bat ksm umumiyetle verimli ve doudan elverilidir. Kuzeye doru bu mekn eski zamanlarda bataklklar ve sk ormanlarla tamamen kaplanmt, gneye doru geni alanlar Hazar Denizi ve Karadeniz, geri kalan ksmlar randaki dalk arazinin ykselen da dalgalar ve Kafkas da silsilesiyle snrlanmtr.37 Antik ada bu blgenin snrlar daha ok siyasi snr olmakszn corafi hatlarla tespit edilmiti. Bu corafi snrlar, doudan batya doru Nanan ve Tiyen-an sradalar ile Oxus Nehrinden olumaktayd. Bunlarn arkasndan gelen ran Platosu, belki daha ziyade siyasi bir snrd; fakat, onu tekrar Kafkas Dalar, Karadeniz, Karpatlar ve Tuna Nehrinin oluturduu doal snrlar takip ediyordu.38 Bu kuzeydou bozkr blgesi ilk olarak M VIII. yzylda tarih sahnesine kmtr. Buras yaklak bin yl boyunca bozkr topluluklarnn elinde kalmtr.39 1. inin Kuzeybatsndan Hazar Denizine Kadar skitler Behistun Kitabesi 6da en eski lkeler listesinde yalnz Saka ad bulunuyor. Persopolis e Darius Kitabesi lkeler listesinde de ilk defa Hindu ad meydana kyor. Bu liste, ndus blgesinin zaptndan sonra, keza Tell el Maskautah, Kabret ve Msr'da Svey'ten Darius stellerinde olduu gibi yaplmtr. Sonunda bu liste Sakalarn Asya snrndaki bataklk arazide
36 37

E. Memi; skitlerin Tarihi, Konya, Seluk niversitesi Basmevi, 1987, s.15. Junge; s.5. 38 Rice; s.33-34. 39 Junge; s.6.

yaayan Sakalar ve ovalkta yaayan Sakalar olmak zere iki gruba ayrldn gstermektedir. Artk, Saka haumavarga ve Saka tigrakhaudann arka arkaya sralandn daha sonraki kitabe rnekleri aklkla gsteriyor. Dzlkteki Sakalar phesiz Saka tigrakhaudadr. lk grup olarak ise Saka haumavarga gsteriliyor. Hamadandan I. Darius'un altn levha kitabesinde Saka haumavarga, ad geen yerin sonunda kuzeydou snr halk olarak tespit edilebiliyor. Burada imparatorluun kuzeydou-gneybat snr boyunca Sogddun yanndan Puta kadar Sakalarn bulunduu belirtiliyor.40 rana arkeolojik kazlar yapmak zere giden Ernest Herzfeldin Hamadanda bulduu bu altn kitabede Pers mparatorluu kaytlarna gre Darius zamannda en kalabalk snr halk olarak Sugdann tesinde kuzeydouda bulunan Sakalar gsterilmektedir. Herzfeld bu bilgilerden imdiye kadar kabul edilenin aksine, Sakalarn vatannn Pamir silsilesi olmad ve ad geen yerin kuzeyindeki Fergana Ovasnn olduu sonucunu karmaktadr.41 Strabon ise Hazar Denizi civarnda hkm sren skitlerin daha ok Dahalar, daha doudakilerin ise Massaget ve Sakalar olduklarn42 belirtmektedir. Hekataios ise Karadeniz skitleri, Hazar Denizi'nin dousunda geni dzlkte yaayan Massagetler ve onlarn dousunda bulunan Sakai Amyrgioi olmak zere grup tanyor. Pers takviminde Hekataiosun doru anlattn, artk yazl listeler gsteriyor. Yalnz Massaget tasviri orada meydana kmyor. Her iki ad Saka tigrakhauda ve Massaget tamamen maksada uygun olarak ayn ekilde grlyor. Bununla her iki tasvirin birbirini tuttuu ve zellikle Massagetai olarak ifade edilebildiine karar verilebiliyor. Keza, her iki adla tamamen ak bir ekilde Saka kavimlerinin Bat Trkistan dzlk sahasndaki gruplar belirtiliyor. Msr Darius stelinin ifadesiyle Dzlk Sakalar, Hekataios'taki gibi, Hazar Denizi'nin dousundaki blgede yaayan Dzlk Massagetleri olarak belirtilmitir.43 Hamadanda bulunan altn kitabede Sogdianann tesinde oturan Sakalar, yani Saka tiay para Sugdam sz konusudur. Sugdann doal snr Zarafann kuzeyindeki dalardr. Bunlarn arkasnda Jaxartes sahas balamaktadr. Yalnz Sakalarn oturduu Para Sugdam gnmzde Ferganadr. lk olarak Sogdiana Dalarnn arkasnda Ptolemaiosa gre Sakalarn lkesi balyor. Buras Surcab ve Vach nehir blgeleri zerinde gneye doru genilemitir. Bylece aa yukar Karategin de Saka lkesine dhil olmaktadr. Herhlde bu hat daha iyi olarak altn kitabedeki Para Sugdama uyuyor.44 in kaynaklarnn verdii bilgilerden olduu gibi, Pers ve Grek kaynaklarndaki bilgilerden de dou Sakalarnn arlk noktas meydana karlabiliyor. Bunlarn yerleim sahasnn Fergana ve bunun dousunda
40 41

age.; s.67. Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s.157. 42 Strabon; The Geography of Strabo, ev. Horace Leonard Jones, Harvard University Press, Cambridge, 1969, XI, 8, s.2. 43 Junge; s.70. 44 Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s.159-160.

aranmas gerekiyor. in kaynaklarna gre, dou taraf iin Tiyen-anda, Yukar li, u ve Narinde oturduklar aktr. phesiz daha sonra, Hoten ve Maralbanda bulunmu olan Sakaca el yazlar, gnmz Dou Trkistannda Sakalarn yaylm olduklarna iaret ediyor. Bu yaylmann ne zaman olduunu belirleyemiyoruz.45 2. Hazar Denizi'nden Tuna Nehrine Kadar skitler Hazar Denizinin batsndan balamak zere Tuna Nehrine kadar Karadenizin kuzeyindeki sahaya skitler yaylmtr. Bunlarn yayldklar corafya hakknda antik kaynaklarda nemli bilgiler vardr. Bu kaynaklar arasnda Herodotosun verdii bilgi nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca yaplan arkeolojik kazlar sonucunda meydana karlan madd kltr unsurlar da skitlerin yayldklar corafya hakknda bize fikir vermektedir. Ad geen blgede yaayan skitler, Pers kaynaklarnda Deniz'in tesindeki Sakalar olarak adlandrlmtr. Herodotos bu blgede yaayan skitlerin oturduu yerler hakknda iki farkl mtalaa vermektedir. Bunlardan birincisi Pers Kral Dariusun skitya seferi dolaysyla syledikleridir.46 Buna gre, skitya topraklar kare eklinde, dama tahtasn andrr bir dzlktr. Burada arpan ordular, byk rmaklar ve dalar yznden hibir gle uramadan dama talar gibi kolayca dolamaktadr. kincisi ise Herodotosun Olbiadaki Greklerden ve Aristeas adnda, M VII. yzylda yaam olan bir seyyahn sylemi olduu destan dizelerinden renmi olduu bilgilerdir. Buna gre, Gney Rusyada Olbia kentinden kuzeye doru gidilirse nce Hypanis47Nehrinin denize yakn kylarnda oturan Kallipidai skitlerine rastlanr.48 Daha kuzeyde Tyras49 Nehri ile Hypanis Nehrinin orta yataklarnn birbirlerine yaklatklar yerde Halizonlar yaamakta idiler. Bunlarn yaaylar da Kallipidailerinki gibi skitlerinkinden epeyce deiik olup iftilikle uramakta idiler. Buday, dar, mercimek, soan ve sarmsak yetitirdikleri belli bal rnlerdi. Halizonlarn yukarsnda ifti skitler vard. Bunlar da buday yetitirmekte idiler. Daha yukar da ise Neuriler yaamakta idiler. Bunlarn kuzeyinde ise iskn edilmemi blgeler bulunmaktayd.50 Deniz ynnden gelirken Borysthenes51 Nehrini geince aal bir blge gelmekte, bu blgenin i kesimlerinde ise ifti skitler oturmakta idiler. Bunlar kendilerinin adnn Olbiopolitler olduunu sylemekte idiler.52 Bu ifti skitlerin oturduu blge, douda Pantikapes53 kuzeyde ise Borysthenes
45 46

Junge; s.86. Herodotos; VI, s.101-102. 47 Bugnk Bug Nehri. 48 Herodotos; IV, s.17. 49 Bugnk Dinyester Nehri. 50 Herodotos; IV, s.17. 51 Bugnk Dinyeper Nehri. 52 age.; s.18. 53 Dinyeper Nehrinin kollarndan biri.

nehirleri arasnda yer almakta idi. Bundan sonra gelen blge llerle kapl olup buralarda skit soyundan olmayan Adrophaglar oturmakta idiler. Adrophaglarn blgesini getikten sonra ise yeniden ller balamakta idi. Bu llerin balad yerlerde insan yaamamaktayd.54 Herodotos, szn ettiimiz ifti skitlerin dousunda, Pantikapesi geince, gebe skitlerin srlerini otlattklarn ve bu blgenin Gerros55 Irmana kadar uzandn belirtmektedir. Gerrostan tesi ise hkmran skitlerin lkesi olup gney ynnde Taurikaya,56 dou ynnde PalusMaiotis zerinde bulunan ve Kremnes57 ad verilen limana ve Tanais58 Nehrine kadar uzanan topraklar kaplamakta idi. skitlerin en yiit ve en kalabalk blm bu blgede oturmakta idi. Kuzeyde hkmran skitlerin tesinde, skit olmayan Melankhlenoslar yaamakta idi. Melankhlenoslarn lkesini getikten sonra ise yeniden ller ve bataklklar balamakta idi.59 Tanais Nehrini getikten sonra ise skitya sona ermekte idi.60 3. n Asyada skitler skitler in Seddinden Tuna Nehrine kadar yaylmalarnn yannda, n Asyaya da ynelmitir. skitlerin n Asyaya ynelmelerinin sebebi Kimmerleri takip etme dncesidir. Kimmerleri yurtlarndan karan skitler, bunlarn ardndan, Kafkaslar doudan dolaarak Hazar Denizi kysn takiben Derbent-Demir Kap geitleri zerinden Azerbaycana ve daha gneye61 - daha genel bir deyimle n Asyaya dalgalar hlinde akmaya balarlar. Urartu Kral II. Rusann Kimmerlerle olduu gibi akllca bir siyaset izleyerek bunlarla anlama yapt grlr. skit aknlar Asur snrlarna ynelir.62 Kimmerleri kovalayarak gelen skitler Medlerin egemenliine son verirler. Btn Kk Asyaya yaylrlar ve burada yirmi sekiz yl hkm srerler.63 skitlerin ok istekli bir ekilde gneyde bulunan lkelere gittikleri birok tarih hakikatten anlalmaktadr. Akamenit dneminden sonra bunlarn bir ksmn gnmze kadar adlar Arachosia ve Drangiana olarak sylenen yerlerde buluyoruz. Keza onlar, Anadolu'nun ilerine kadar da yaylm ve orada hkimiyetlerinin izini brakmtr. Ayn skitler muhtemelen de Akamenit dnemi ncesinde Frat ve Dicle dolaylarnda hkm srm ve

54 55

age.; s.18. Bugnk Donetz suyu. 56 Krm yarmadas. 57 Kremnes deniz ars, Azak Denizi zerinde bir ticaret liman idi. 58 Bugnk Don Nehri. 59 age.; s.20. 60 age.; s.21. 61 age.; s.12. 62 M. Tamer Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Aratrma Sonular Toplants Bildirileri, I, Ankara, 1984, s.113. 63 Herodotos; IV, s.1.

10

dillerine ait ipular brakmtr.64 M IV. yzyln balarnda dahi Dou Anadoluda hkim olduklarn bize Ksenophon bildirmektedir. Ksenophon, Onbinlerin drt plethron65 geniliindeki Harpasos66 Nehrine kadar ilerleyerek buradan da skitlerin memleketine girdiklerini ve bir ovada drt gnde yirmi parasang67 gittiklerini68 belirtmektedir. skitler yalnz Anadoluda kalmayarak daha gneye ilerlemitir. Msr zerine ynelerek Suriyeye girdikleri srada Msr Kral Psammatikos karlarna km, armaanlar vermi ve daha ileri yrmekten onlar alkoymutur. Sonra onlarn bir ksm dnm;69 fakat, bazlar orada kalmay tercih etmitir. Bundan dolay eski Tevrattaki Beth-Sean, daha sonra Skythepolis olarak anlmaktadr.70 skitler n Asya'ya yaylmalar esnasnda Filistine kadar ilerlemelerine ramen onlarn asl izleri Anadolunun dou kesiminde bulunmaktadr. Artk yazl kaynaklarn yannda son kazlarda karlm olan arkeolojik malzemeler de bu gr her geen gn daha da kuvvetlendirmektedir.

64 65

Mordtmann; s.49-50. Plethron: 100 ayak: 29,6 mdir. Buna gre 4 plethron 4x29,6:118,4 m eder. 66 oruh Nehri. 67 Parasang fersahtr. 1 fersah yaklak 5,5 kmdir. 5,5x20:110 km eder. 68 Ksenophon; Anabasis, ev. Hayrullah rs, stanbul, Maarif Matbaas, 1944, IV, 7, s.18. 69 Herodotos; I, s.105. 70 Kretschmer; s.940.

11

12

KNC BLM SKTLERN KKEN MESELES A. skitlerin Kkeni zerine Grler skitlerin kkenine dair antik kaynaklarda ve arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan buluntularda yeterli bilgiler bulunmamaktadr. skit aratrmalarnn balamasyla birlikte skitlerin kkeni meselesi de gndeme gelmi ve eitli grler ileri srlmtr. E. H. Minns, Etnografya ile ilgili hibir mesele belki de skitlerin soyu problemi kadar tartlmad.71 diyerek meselenin nemini belirtmektedir. Zihinleri megul eden bu mesele zerinde XVIII. yzyldan gnmze kadar almalar yaplarak eitli grler ileri srlmtr. Baz otoriteler skitlerin rani, bazlar Slav ve bazlar da Ural-Altay rkna mensup olduklarn belirtmitir. Buna gre rani, Slav ve Ural-Altay rk nazariyeleri olmak zere farkl bak as ortaya kmaktadr. 1. ranilik Nazariyesi skitlerin kkeni meselesi ortaya atlnca ileri srlen nazariyelerden birisi skitlerin rani bir kavim olduudur. XIX. yzylda Zeus, Mllenhoff, Tomaschek, Fressel ve Wilserin72 almalar dikkati ekmektedir. Bu nazariyenin savunucular skit ve ran dinini karlatrarak bu iki din arasnda balant kurmaya almtr. Yine, skitleri rani bir kavim olarak kabul eden bilim adamlar, onlardan kaldn ileri srdkleri kelimelere dayanarak iddialarn ispat etmek istemektedir. XX. yzyln balarndan itibaren de skitlerin rani bir kavim olduunu ileri sren bilim adamlar ortaya kmtr. Bunlarn banda raniyat Albert Herrmann gelmektedir. Bu bilim adam Pamir Sakalar olarak adlandrd grubun dou ran kkenli olduunu dillerinin gsterdiini ileri srmektedir.73 Kretschmer de skitlerin bakiyelerinde asl ran ktlesinin bulunduunu ve skitlerle ranllar arasnda kltrel yaknlk bulunduunu belirtmektedir.74 Junge ise Sakalarla Perslerin yakn akraba kavim olduklarn75 ve dolaysyla Hint-Avrupailiklerini76 kabul etmektedir. Von der Osten de ad ok defa zikredilen skitlerin ounluunun Hint Avrupai soydan olutuunu belirtiyor. Avrasya bozkr kua iinde byk hareketlerle daima baka rka mensup gruplarn da bir g dalgas oluturduklarnn ortaya ktn vurgulayarak bu
71 72

E. H. Minns; Scythians and Greeks, University Press, Cambridge, 1913, s.35. K. Zeus; Die Deutschen und Nachbarstaemme, Mnchen, 1837. K. Mllenhoff; ber die Herkunft und Sprache der pontischen Skythen und Sarmaten, Deutsche Altertumskunde, III, Berlin, 1870-1900. W. Tomaschek; Kritik der aeltesten Nachrichten ber den Skythischen Norden, I, Wien, 1888. J. Fressel; die Skytho-Saken die Urvaeter der Germanen, Mnchen, 1886. L. Wilser; Investigations in the Province of Gotho-Slavonic Relations, St. Petersburg, 1899. 73 Albert Herrmann; Sakai, Paulys Real Encyclopedia der Altertumswissenschfst, II A 1, Stuttgart, 1921, s.1798. 74 Kretschmer; s.925. 75 Junge; s.6. 76 age.; s.9.

13

durumda bylece Trk topluluklarnn da karmasnn sz konusu olabileceini ileri sryor.77 Potratz78 ve Rostovtzeff79 de skitlerin rani bir kavim olduu grn ileri sryor. Grousset de zel adlar biliminin de gsterdii gibi skitler ran rkna mensupturlar. diyerek onlarn Hint Avrupai bir kavim olduklarn kabul ediyor.80 Bu grler, skitlerin dili ve dini ele alnarak ileri srlmektedir. skitlere ait olduunu belirttikleri baz isimleri dikkate alarak ve skit diniyle ranllarn dinini karlatrarak skitlerin ran soyundan olduunu ileri srmektedirler. Oysa, elde ettikleri az sayda malzemeyle ve skit diniyle ranllarn dinini karlatrmakla in Seddinden Tuna Nehrine kadar yaylm olan skitlerin kkenini belirlemek ve onlarn Hint Avrupai bir kavim olduunu ileri srmek ilmi gereklere uymamaktadr. 2. Slavlk Nazariyesi Bu nazariyeye gre skitlerin Slav rkna mensup olduklar kabul edilmektedir. Bu fikir Slav memleketlerinde revatadr. Bu gr savunanlar Ruslardr. Ruslar daima skitlerden Slavlklar ispat olunmu gibi bahsetmektedir. Hlbuki Herodotos ve Hippokratesin eserlerinde Slavlk tezini destekler bir tek delil bulmak imkn bile yoktur. Slavlk tezini ileri srenlerden birisi . E. Zabelindir.81 Zabelin Herodotosun eserinden ziyade Kul-Oba'da bulunmu skit vazolarndaki resimlerden hareketle skitlerin Slavln ispat etmeye almtr. Bu resimlerdeki elbiseler ile Ruslarn elbiseleri arasnda balant kurmaya gayret etmitir. Mannert ve Cuno gibi baz bilim adamlar da ikna edici deliller getirememeksizin skitleri Slavlarn atalar olarak grmlerdir.82 Grigoriev, lovaiski gibi baz Rus bilim adamlar da onlarn Slav kkenli olmalar gerektiini ileri srmtr.83 Bu gr destekleyecek hibir yazl kaynak bulunmadndan ve son derece de keyf olarak deerlendirilen arkeolojik buluntulardan da salkl bir sonu alnamayacandan ilm temeli en tutarsz olan gr skitlerin Slavldr. Zaten bu nazariye Rus bilim adamlar dnda hibir bilim adam tarafndan rabet grmemitir. 3. Ural-Altay Irk Nazariyesi skitlerin hangi rka mensup olduu meselesi ortaya kaldan bu yana en kuvvetli nazariye skitlerin asllar itibaryla Ural-Altay rkna mensup olduklar nazariyesidir. Bu gr de yaklak olarak XIX. yzyln ilk
77 78

H. H. Von der Osten; Die Welt der Perser, Gustav Kil-pert Verlag, Stuttgart, 1956, s.71. J. Potratz; Die Skythen in Sdrussland, Ein untergangenes Volk in Sdosteuropa, Raggi Verlag, Basel, 1963, s.17. 79 Rostovtzeff; Iranians and Greeks in South Russia, Russel and Ruslell, New York, 1969, s.60. 80 R. Grousset; Bozkr mparatorluu, ev. Reat Uzmen, tken Neriyat A, stanbul, 1980, s.24. 81 . E. Zabelin; storia Ruskoy Jizni, Moscou, 1876. 82 Kretschmer; 1921, s.923. 83 Memi; s.22.

14

eyreinden itibaren ileri srlmeye balamtr. Bu tezin en mehur taraftar olarak B. G. Niebuhr84 bilinmektedir. Niebuhr, Herodotos'un eserini gayet tarafsz bir metotla inceledikten sonra, skitlerin Tatar85 veya Mool kavimlerinden olduklar fikrini ileri srmtr. Dayand esas, skitlerle Tatarlarn rf ve detlerindeki benzerliklerdir. Bu fikri mehur Yunan tarihi mtehassslarndan Grote de aynen kabul etmitir.86 Niebuhr ve Groteden sonra skitlerin Moolluu tezini Neumann87 takviye etmitir. Kiepert ise Orta Asyadan Gney Rusyaya gelen skitlerin gelenek ve greneklerinin atl kavimlerin gebe hayat tarzna uyduunu belirterek bunlarn Mool ya da Trk-Tatar rkndan olduklarn ileri srmtr.88 Nagy89 de skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduunu belirtmitir. Niebuhrun ileri srm olduu nazariye gitgide daha da ok taraftar bularak mesele ok ynl olarak incelenmitir. Bu aratrmaclar arasnda yer alan pek ok mehur tarihi, filolog ve arkeolog yapt almalarda grlerini deiik ekillerde aklamlardr. Bunlar arasnda mehur ivi yazs mtehasss Mordtmann, Saka tigrakhauda ve Saka haumavargann Trkln ivi yazl metinlere dayanarak ispatlamaya almtr.90 Filolojik malzemeleri Trke kelimelerle karlatran Kuun da Artk belgelerin bolluu skitlerin kolektif adnn farkl Trk soylarn ierdiini aka gsteriyor.91 demekle skitlerin Trkln kabul etmektedir.92 skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduu nazariyesi dorultusunda asrmzda da birok alma yaplmtr. Bunlarn banda Minns gelmektedir. Minns yazl kaynaklar ve ok sayda arkeolojik malzemeyi deerlendirerek onlarn Hint Avrupai bir kavim olmadklarn,93 dolaysyla Ural-Altay rkna mensup olduklarn kabul etmitir.94 Franke de skitlerin Trkl fikrindedir.95 Meyer ise gebeleri genelde rani olarak grmesine ramen Oxus ve Jaxartes dolaylarnda ve buralarn biraz daha kuzeyinde oturan Sakalarn vaktiyle bir Trk soyundan olabilecekleri fikrini beyan etmektedir.96 Huntignford da skitlerin Asya kkenli, Tatar veya Mool
84

B.G. Niebuhr, A dissertation on the Geograpy of Herodotos and Researches in to the History of the Scythians, Getae and Sarmatians, Oxfort, 1830. 85 Burada Tatar ismi Asya Trk manasnda kullanlmtr. 86 G. Grote; History of Greece, III, Harper, New York, 1857, s.240. 87 K. Neumann; Die Hellenen im Skythenlande, Berlin, 1855. 88 H. Kiepert; Lehrbuch der alten Geographie, II, Dietrich, Berlin, 1878, s.343. 89 G. Nagy; Neprajzi Fsetek, Nu. 3, Budapest, 1895. 90 Mordtmann; s.77. 91 G. Kuun; Codex Cumanicus, Budapest Oriental Reprints, Budapest, 1981, s.LVII. 92 Geza Kuunun skitlerin Trkl fikrini ileri srd Codex Cumanicus adl eseri, 1880 ylnda neredilmi olup ad geen eserin yaklak bir asr sonra yani 1981 ylnda neredileninden faydalanlmtr. 93 Minns; Scythians and Greeks, s.44. 94 Minns; The Scythians and Northern Nomads, The Cambridge Ancient History, IX, 1970, s.187. 95 Franke; s.60-61. 96 Eduard Meyer; Geschichte des Altertums, 1, 2, Cotto, Berlin, 1926, s.905.

15

rkna mensup olduklarn kabul etmektedir.97 Ruben ise skitlerin lisannn ran lisan olsa bile onlarn Herodotos tarafndan tasvir edilen detlerinin ran detleri olmadn belirttikten sonra Herodotosun onlarn Dede Korkuttaki gibi Tepegze benzeyen varlklara itikatlarn tasvir ettiini, gzleri kr olan kle hakkndaki hikyelerin Krolu destanlarna getiini vurgulayarak98 skitlerin Trk olduklarna inanyor. Von der Osten ise skitleri rani saymasna ramen Avrasya bozkr kua iinde byk hareketlerle daima baka rka mensup gruplarn da bir g dalgas oluturduklar ortaya kyor. Bu durumda Trk topluluklar da sz konusu olmalyd.99 diyerek skitlerin iinde Trk topluluklarnn varln da kabul ediyor. skitlerin Ural-Altay rkna mensup olduunu kabul eden ve bu konuda grlerini belirten Trk bilim adamlar da vardr. Bunlardan biri Molla Mehmed El'abeidir. Bu bilim adam, Trk urularndan ve dnyann byk eski kavimleri zmresinden biri skit Trkleridir."100 diyerek skitlerin bir Trk kavmi olduunu kabul ediyor. Arsal ise antik kaynaklar ilm metotla inceleyerek skitlerin (Sakalar) Trk olduklarn beyan ediyor.101 Gnaltay da Sakalarn Trkln kabul ediyor.102 skitlerin Trkln kabul eden Trk bilim adamlar arasnda Zeki Velidi Togan da bulunmaktadr. Togan, Zamanmzda skitlerin menesi ve kltrleri meselesi ile uraan E. Minns, H. Triedler ve B. Laufer gibi ben de bu kavmin hkim tabakasnn Trk olduu kanaatindeyim. dedikten sonra, bunlarn hayat tarz, kyafet ve simalar, det ve ahlaklar hakknda Hippokrates tarafndan verilen bilgilerin Hunlar ve Gktrkler hakknda yazlanlarla ayn olduunu kabul etmektedir.103 Krzolu da skitlerin bir Trk kavmi olduunu aynen kabul ediyor.104 skitlerin Trk asll olduunu kabul eden bilim adamlarndan birisi de Guboludur. Bu bilim adam, skitlerin Orta Asya ya da Turandan Dou Avrupaya g ederek tarihte Scytsi ya da skit adyla tannan ProtoTrkler olduunu belirtiyor.105 Tarhan ise skit aratrmalarnn, Kimmerlerinkine nazaran ok daha ileri bir safhada bulunduunu, aradaki birtakm problemlere ve kart hipotezlere ramen, kkenlerinin Orta Asyaya balandn ve bunlarn Trk asll olduklarnn katiyetle kabul edildiini belirtmektedir. Arkeolojik materyal ve kaynaklarn bu tezin ana dayanak noktasn tekil ettiini ve dier grleri objektif bir ekilde bertaraf ettiini
G. W. B. Huntingford; Who were the Scythians?, Anthropos, Wien: XXX, 1935, s.785. Walter Ruben; Biyografi Tarihi in Trk, ran ve Hint materyalleri: Kyros-Keyhsrev-KrisnaAfrasyab-Alper Tunga, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk almalar Dergisi, I, 1940-1941, s.698. 99 Von der Osten; s.71. 100 Molla Mehmed Elabei; Tarih-i Kavm-i Trki, Ufa, 1909, s.54. 101 Arsal; s.8. 102 . Gnaltay; Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntihalarn Mahiyeti ve Tezin Kat' Zaferi, Belleten, II, 1938, s.349. 103 A. Z. V. Togan; Umum Trk Tarihine Giri, I, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1981, s.34. 104 M. F. Krzolu; Kars Tarihi, stanbul, Il Matbaas, 1953, s.69. 105 M. Gubolu; Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri ile likileri Hakknda, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, II, 1938, s.753.
98 97

16

de ileri srmektedir.106 gel de Orta Asyadaki atl kavimler iin bazen geni olarak Saka yerine skit deyiminin kullanldn ve Saka kavim adnn yalnzca ndo Cermen kavimlerini belirten bir deyim olmadn, bunlarn iinde Trklerin ve hatta Moollarn dahi olduunu kabul etmektedir.107 Seyidof ise Sakalarn esasn Trk dilli kabilelerin tekil ettiini belirtmekte ve Trk boyunun, bilhassa Yakutlarn, Kazaklarn ve Azerilerin soy kkndeetnik oluumunda rol oynayan Sakalar, yalnz ve yalnz Trk dilli olmulardr. demektedir.108 ztuna da Sakalarn geni lde Ari unsurlarla karm Trkler olduunu, hanedann ve hkim unsurun Trkln kabul etmektedir.109 Koca ise skitlerin idareci kesiminin ve baz boylarnn Trk olduu kanaatinde olduunu belirtmektedir.110 B. SKTLERN TRKL MESELES skitlerin kkenine dair nazariyelere baktmzda, skitlerin Slav kkenli olduunu ileri srenler, onlarn Slavln ortaya koyabilecek salam deliller ortaya koyamamaktadr, skitlerin rani bir kavim olduunu ileri srenler, onlarn dillerine ait olduunu belirttikleri baz kelimelerden hareket ederek, Perslerle skitlerin dinini karlatrarak rani bir kavim olduu kanaatine varmaktadr. Dilleri ve dinlerinin dnda skitlerin rani bir kavim olduuna dair baka delil getirilmemektedir. skitlerin Ural-Altay kkenli bir kavim olduu kanaatinde olan bilim adamlar da yazl ve arkeolojik kaynaklar nazar itibara alarak grlerini beyan etmektedir. skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduu ve hatta Trk olduu tezi de gitgide bilim leminde daha ok taraftar bulmaktadr. Zamanla Orta Asya, Kafkaslar ve Anadolunun dou kesiminde yaplacak arkeolojik kazlarn bu kanaati daha da glendirmesi ve meselenin hallini kolaylatrmas ihtimal dhilindedir. imdilik elde mevcut kaynaklarn verdii imkn lsnde skitlerin ilk yurtlarnn, adlarnn, dillerinin, dinlerinin, sanatlarnn, gelenek ve greneklerinin Trklkle ne derece ilgili olduunu belirtmeye alacaz. 1. lk Yurtlarnn Trk Ana Yurduyla lgisi skitlerin ana yurdu zerine ilk tarih bilgiyi Herodotos vermektedir. Herodotos, Gebe skitler, Asyadaydlar; Massagetlerle yaptklar bir savatan yenik ktlar, Araxes Irman getiler, Kimmerlerin yanna g ettiler.111 demektedir. Herodotos, Araxesi Aral Glnn dou tarafna akan Jaxartes olarak ifade ediyor ve sonraki yazarlarn Hazar Denizine batdan aktn syledikleri Araxesi kast etmiyor. Ptolemy yukarda ad geen halk
106 107

Tarhan; Eski ada Kimmerler Problemi, s.358. gel; Byk Hun mparatorluu Tarihi, s.186. 108 M. Seyidof; Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, Karda Edebiyatlar, V, 1983, s.39. 109 Y. ztuna; Devletler ve Hanedanlar, lk a ve Asya-Afrika Devletleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990, s.127. 110 S. Koca; Trk Kltrnn Temelleri, Damla Neriyat, stanbul, 1990, s.31. 111 Herodotos IV; s.119.

17

Saka olarak bildiriyor ve douya, Jaxartesin doduu blgeye yerletiriyor. Bundan dolay skitlerin M VIII. yzylda Orta Asyada bulunduklarn ve daha uzakta Bering Boazna kadar gebe topluluklarn yayldn anlayabiliyoruz.112 Pers kaynaklarnda geen ve Saka grubundan biri olan Saka tiay para daray113 ise denizin tesine geen Sakalar yani skitleri gsteriyor. Buradan Pers lkesinin kuzeyinde doudan batya doru bir g hareketinin olduunu anlayabiliyoruz. Bu da bir zamanlar skitlerin bozkrlarn dousunda yaadklarn, ilk yurtlarnn bozkrlarn dousunda aranmas gerektiini gsteriyor. Strabon da Sakalarla beraber skit olarak adlandrlan Asyal gebe topluluklarndan bahsediyor.114 phesiz Herodotosun verdii bilgi Strabonunkinden ok daha fazla deer tayor; nk Herodotos, Strabondan yaklak drt asrdan daha fazla bir zaman nce yaadndan verdii bilgi ok eskiye aittir. Yazl kaynaklardaki bilgileri arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan buluntular da desteklemektedir. skitlere ait arkeolojik buluntularn daha eski tarihli olanlar bozkrlarn dousunda ortaya kartlmtr. zellikle Tuvada Arzhan kurgan buluntular, skitlere ait olanlar, eit bakmndan zenginlikleri dikkate alndnda ad geen kavmin ortaya kt corafyaya k tutmak ve bu hususta yazl kaynaklar dorulamak asndan byk deer tamaktadr. nk erken skit kltrne skit-Sibirya kltr etki etmekte ve bu kltr bozkrlarda M VIII. yzyldan itibaren yaylmaya balamakta ve bozkrn geni alanlarnda tm zelliiyle eksiksiz olarak gelime gstermektedir.115 Modern aratrclardan bazlar da skitlerin Asya kkenli olduu tezini kabul ediyor. Bunlardan Minns, skitlerin Asya kkenli bir kavim olduunu u ekilde ifade ediyor: Elbette, gebe skitlerin Asya kkenli olmalar ranllarla alakal deildir; fakat, onlarn Ari olmayan kklerini hatra getirir.116 Ancak Minns bu gr ortaya attnda henz bozkrlarn dousunda birok kurgan, zellikle Tuvada Arzhan Kurgan almamt. Daha bilgiler yeterli deilken byle bir gr isabetli bir ekilde mevcut kaynaklardan hareketle ileri srlmt. Arzhan Kurgannn almas ve buluntularnn deerlendirilmesi skitlerin ilk yurtlarnn Asya ileri olduunu hatrlatmaktan te artk kesinlikle dndryor.117 Artk skitlerin Asya kkenli bir kavim olduu yolundaki grler beyan edilmeye daha sonraki zamanlarda da srm ve bilim leminde kabul edilmitir. Batda bulunmu olan grnrdeki yeni birtakm Sibiryal unsurlarn mevcudiyeti de skitlerin bat Sibiryal bir kavim olduunu ileri sren bilim adamlarnn grlerini desteklemektedir.118

112 113

Huntingford; s.785. Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s.158. 114 Strabon; XI, 5, s.11. 115 M. P. Gryaznov; Arzkan, Tsarskii Kurgan Ranneskifskogo Vremeni, Leningrad, 1980, s.56. 116 Minns; Scythians and Greeks, s.44. 117 . Durmu; skitlerin Kimlii, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.621. 118 Memi; s.23.

18

Trk rknn ana vatan Asyann orta ksmdr. Buras douda Kadrgan Dalarndan batda Ural Dalar ile Hazar Denizine kadar, kuzeyde Sibiryadan gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar uzanan geni sahadr. Bu sahann bugn corafyaclarca kabul edilen ad Orta Asyadr. Trkler bu sahalardan btn dnyaya yaylmtr.119 Herodotosun skitlerin Asyal bir kavim olduunu bildirmesi ve arkeolojik buluntularla batda Sibiryal unsurlarn ortaya kmas ve Orta Asya olarak tanmlanan corafyann da en eski devirlerden bu yana Trklerin ana yurdu olarak bilinmesi, geldikleri corafya itibaryla gebe skitlerin Trk kkenli bir kavim olabileceini dnmemizi mmkn klyor. skitlerin geldii corafyada Ural-Altay rkna mensup kavimlerin dnda baka rktan kavimlerin bulunmamas da onlarn Trk soyundan olabileceini gsteriyor. 2. Adlarnn Trklkle lgisi skit/Saka adn aklamak zere imdiye kadar baz grler ileri srlmtr. Togan, skitlerin kabile isimleri olan Targutae, Skolot ve Parulat kelimelerinin de Trk, igil ve Barula adlarnn Tli cemi eklinin yani Trkt, Sikilt ve Barulat demek olmasnn pek mmkn olduunu belirtiyor ve skit kelimesinin Cengizin ilk dayand kabilelerden Sakait kabilesinin ad gibi, Saka adnn Tli cem ekli olmasn hatra getirdiini ileri sryor.120 Kuun ise Part topluluklarnn kolektif adnda, Arsak (Romallar arasnda Arsac-es), Massagetlerin etnik adnda Mas-sag ve Sakalarn Grekler arasndaki Sakai adnn kukuya yer brakmakszn oriantal Trk sz sa, akll, yetenekli, ileri grl anlamna gelen szlerle ayn olduunu belirtiyor.121 Saka/Sak adnn Trk diline ait bir kelime olduunu kabul eden Gnaltay ise aatay lgatinde Sak kelimesinin yan manasna geldiini belirterek Sakalarn oturduklar yerlerin ana Trk iline nispetle yan taraf olduu dnlrse onlara bu adn verilmi olmas mnasebetinin anlalacan bildiriyor.122 Ayn bilim adam, vaktiyle bu ad tayan Trklerden Sibirya ilerine ve kuzeydouya doru g etmek mecburiyetinde kalm olan ve gnmzde Ruslar tarafndan verilen Yakut adyla anlan boylarn kendilerini hl Saka adyla anmakta olmalarnn da eski Sakalarn Trklklerini gsterdiini belirtiyor.123 Seyidof ise Sag/Sakn birden ok anlam olan Trk meneli bir kelime olduunu ileri sryor ve Gnaltayn da belirttii zere, Sak(a)/Salarn Yakutlarla soyca ya ayn ya da yakn akraba olduklarn kabul ediyor.124 Birok Trk lehesinde Sa/Sak kelimesinin yaygn manalarndan birinin yay olduunu, baz Trk lehelerinde kuvvet, g manalarnn bulunduunu belirtiyor.125 Trkede bata y ve s ile balayan kelimelerin birbirinin yerine kullanldn, Yakut adnn birinci hecesi yann, fonetik
119 120

Arsal; s.3. Togan; Umum Trk Tarihine Giri, s.35. 121 Kuun; s.LVII. 122 Gnaltay; s.349. 123 agm.; s.350. 124 Seyidof; Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, s.31-32. 125 agm.; s.32.

19

bakmndan Sak(a), Sa(yay) ile farkl olsa da mana bakmndan Sak/sa (yay) ile aynln savunan Seyidof, ya ve Sa(k)/Sann her ikisinin de yay demek olduunu kabul ediyor.126 Sakalarn kendilerine hangi ad verdikleri henz kendi yazl kaynaklaryla belirlenmi olmamasna ve onlara bu ad komularnn vermesine ramen kendilerini buna yakn bir adla anmalar mmkn grnmektedir. Bilim adamlarnn Trklkle ve Trke ile balantl grmeye altklar Sak kelimesinin, Seyidofun da belirttii zere Trkede baz kelimelerde bata s ve y deiim hadisesini, Trklerde yay ye okun en eski devirlerden bu yana nemini ve Bozoklar, oklar, 53 Yaylar, 40 Yaylar127 gibi daha sonraki Trk boylarnn da yay ve oku kendilerine ad olarak aldklarn dndmzde Sak kelimesinin Trke ile alakal bir kelime olabilecei akla yatkn geliyor. Ayrca, Sakalarn ok iyi yay ve ok kullanmalar, bu hususiyetlerinin hem yazl kaynaklar hem de arkeolojik malzemeyle tespit edilmesi, onlarn adnn yay ve okun birlemesinden olutuu dncesini kuvvetlendiriyor. 3. Dillerinin Trk Diliyle lgisi Dilin milletlerin kknn tayininde phesiz ok byk nemi vardr. Bir milletin dilini tespit edebilecek yeterli malzemenin olmamas, o milletin hangi rka mensup olduunun belirlenmesini zorlatrmakta ve byle bir durumda bu meselenin zmnde din, gelenek ve grenekler ve sanat eserleri gibi ikinci dereceden kaynaklarn kullanlmas mecburiyeti gndeme gelmektedir. phesiz ki, bunlarn meselenin zmnde dil kadar neticeye gtrc olmas mmkn deildir. skitler de dilleri hakknda fazla materyal bulunmayan kavimlerden biridir. Bundan dolay skitlerin rani bir kavim olduunu iddia edenlerden baka, Trk olduu grn savunan dil bilimciler de bulunmaktadr. skitlerin diliyle ilgili bilgileri ivi yazl metinlerde ve Grek yazarlarnn eserlerinde belirttikleri kelimelerden renebiliyoruz. Blgenin corafi adlar Eski a yazarlar arasnda Trk dilinin yardmyla Karadenizden Hazar Denizine kadar byk bir sahada yaylmtr. Hatta eski yazarlarn gsterdikleri delillere gre onlara Trk dilinde baz adlar verilmitir. Bunlara, Temerinda, Karm Paluk, Graucasus128 rnek olarak verilebilir (Bk. Belge I). Temerinda birleik kelimesinin ilk kelimesi olan Temer, Trke Tengiz ve Macarca Tenger olarak bilinmektedir.129 skitler Graucasus Dana Graucasim demitir. Trk dilinde kar, kar ve okar, ykseki nitelemek iin kullanlmaktadr. Formalardaki augan, Uygurca okan, aatayca ogan yani Byk Tanrya iaret etmektedir. skitlerin Karm Paluk ad da balk glne iaret etmektedir.130

126 127

agm.; s.34. agm.; s.36. 128 Kuun; s.LVII. 129 G. Nemeth; Trkln Eski a, lk, XV, 1940, s.806. 130 Kuun; s.LVIII-LIX.

20

skitlerin sadece corafya adlaryla deil ayn zamanda skite Tanr adlaryla Trke arasnda da balant kurulabilmektedir. Herodotos, skitlerin Hestiaya Tabiti, Zeusa Papaeos, Geaya Apia, Gksel Aphroditeye Artimpasa, Poseidona Thamimasadas dediklerini bildirmektedir.131 Thamimasadas, Denizin Babas ve Artimpaa, Erdemba btn cesaretlerin ba anlamna gelmektedir. Tabiti ise tapnmakla alakal olup tapm, tapnmay gsteriyor. En byk Tanrnn ad olan Papaeos, Baba, Dede, Ata, Babir, Bayat Tanr manasna geliyor.132 Sakalarn diliyle ilgili olarak Sus ve civarndan bulunan ivi yazl metinler onlarn dilinin Trke olduunu gstermektedir. Olduka dank olan yazlardan Sakalarn Trkl anlalmaktadr. Bu ivi yazl metinlerde Trke kelimelere anira, onamak; arta, oturmak; daldu, doldurak; gik, gk; irigi, artmak, artk; kutta, katmak; ari, oul; val, yol; vita vana, te yana; vurun, urun133 rnek olarak verilebilir (Bk. Belge II). Mordtmann bu metinlerden hareketle Sakalarn Trk olduunu ve bu yaztlarn Trk-Tatar dil kkyle, balantl olduunu kabul etmekte ve bu dile Saka adn vermektedir.134 Bu metinlerde, zellikle fiillerin hemen hemen tamam Trkedir. Bunu bir tesadf olarak dnmek mmkn deildir. Tuna Birbiriyle hi ilgisi olmayan dnya dillerinde, tesadfi kelime uygunluklar bir mucize kabilindendir ve rnekleri bir elin be parman gemez.135 derken bunun sebebini de ad geen eserde aklamaktadr. Oysa, Susta bulunan ve Sus diliyle ilgili grnen kelimelerin byk ounluu Trkedir. Kazakistanda AlmaAta'nn yaknnda Esik kurganndan zeri yazl kk bir kap bulunmutur. Sakalara ait olan ve 26 harften oluan bu yaz Sleymanov tarafndan Hann olu yirmi yanda yok oldu. (Halkn?) ad da yok oldu136 eklinde de gnmz Trkesine aktarlmtr (Bk. Belge III). Antik yazarlarn verdii Tanr, corafya ve ahs adlar, Sus ve evresinde bulunan tula paralar ve nihayet Esik Kurgannda bulunan kk kap zerindeki yaz skit/Sakalarn Trkln gstermek bakmndan byk nem tamaktadr. phesiz, inin kuzeybatsndan da Tuna Nehrine kadar ok geni bir sahaya yaylm topluluklar iinde baka dilleri konuan topluluklar bulunuyordu. Fakat mevcut belgelerin gsterdiine gre, skit/Sakalar Trk dilli ve Trke konuuyor olmalyd. Mordtmannn da belirttii gibi137 ivi yazl belgelere gre Sakalarn dili, Trk-Tatar ve FinUgor dillerinin henz ayrlmad dnemdendi.

131 132

Herodotos; IV, s.59. Kuun; s.LIX. 133 Mordtmann; s.9, 15, 20, 24, 29, 36, 49, 66, 70. 134 age.; s.77. 135 O. Nedim Tuna; Smer ve Trk Dillerinin Tarih lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara, 1990, s.38. 136 Sleymanov; s.3. 137 Mordtmann; s.50.

21

4. Dinlerinin Eski Trk Diniyle lgisi skitlerin dini hakknda Grek kaynaklarnda verilen bilgiler olduka snrldr. skitlerin tanrlar hakknda Herodotos bilgi vermektedir. Herodotos skitlerin en ok Hestia olmak zere Zeusa ve Zeusun kars olan Topraka itibar ettiklerini, Apollon, Gksel Aphrodite, Herakles ve Aresin ise ikinci srada yer aldn belirtmektedir. Yine Herodotos, skit dilinde Hestiaya Tabiti, Zeusa Papaios, Topraka Api, Apollona Oitosyros, Gksel Aphroditeye Artimpasa, Poseidona Thamimasadas denildiini bildirmektedir.138 Herodotosun verdii bilgilerde skitlerin Trklne dair ak iaretler vardr. Balca, Papaeus (Gk Tanr), Apia (Yer Tanrs) ve Tabiti (Ev ve Aile Tanrs) olmak zere tanr bulunmaktadr. Eski Trklere ait btn eski kaynaklar Gk Tanr (Tengri) ile Yer Tanrs (Yersub)nn varlndan bahsediyor. rnein, Orhun Kitabelerinde, Yukarda Trk Tanrs ve mukaddes Yer-Subu yle demitir:"139 Trk milleti yok olmasn, millet olsun.140 Bu iki Tanrdan baka, Trklerde bir de Umay adnda ev hayatna ve ocuklara bakan bir Tanra bulunmaktayd. skitlerin Tabiti adn verdikleri tanra fonksiyonu itibaryla eski Trklerdeki Umaya tekabl etmektedir.141 Yer Tanrs ismi olarak gsterilen Apia kelimesi de Trke bir kelimeyi dndryor. Hemen hemen btn Trk lehelerinde Ebi, Ebe kelimesinin douran kadn manasna geldii bilinmektedir. Bu kelime zamannda mahsul Tanrs yani mahsul veren, mahsul douran Tanr ad olup daha sonra ebelere, douran, dourmaya yardm eden kadnlara gemi olmas kuvvetle muhtemeldir. Kazan lehesinde ebi kabile, byk ana ve umumiyetle muhterem kadn manalarna gelmektedir.142 Eski Trklerde muhterem kadnlar Tanra adlaryla yad etme detinin olduunu da Orhun Kitabelerinden anlyoruz. Bilge Kaan anasn Umay gibi gryor.143 skit ve eski Trk din inanc arasnda paralellik kurabilmek mmkn olabiliyor. nancn merkezinde Gk Tanrnn olduu anlalyor. zellikle byle bir inancn varln bozkrlarn dousunda yaayan skit topluluklarnda grebilmek mmkn oluyor. skitlerin dousunda yaayan ve Saka tigrakhauda yani ok eklinde sivri balk giymi Sakalarla Massagetlerin aynl biliniyor.144 Massagetlerin din inancyla ilgili olarak Herodotos, Taptklar tek tanr gnetir ve ona at kurban ederler. Bunun anlam tanrlarn en hzls olan Gnee en hzl hayvan takdim etmektir. demektedir.145 Buradan onlarn politeist (ok tanrl) bir inancnn olmadn, muhtemelen Herodotos tarafndan belirtilen Gnein de Gk olabileceini
138 139

Herodotos; IV, s.59. Arsal; s.10. 140 Muharrem Ergin; Orhun Abideleri, Boazii Basm ve Yaynevi, stanbul, 1991, s.78. 141 Arsal; s.10. 142 age.; s.10. 143 Ergin; s.25. 144 Durmu; Massagetler, Bilig, 3, 1996, s.88. 145 Herodotos; I, s.216.

22

dnebiliyoruz. Eski Trklerde Gk-Tanr adna hayvanlar, zellikle at sunulmakta ya da kurban edilmekteydi.146 Gn byk cisimleri Gne ve Ayn, sonunda gk grlts ile imek gibi hadiselerin Gk-Tanryla belirli bir balants vard.147 Massagetlerde tek tanr olarak belirtilen Gne de Ay ve yldzlar gibi gk ierisinde yer aldndan bu durum Gk-Tanr inancyla balantlyd. skitlerde tanr ya da tanralar antropomorflatrlmamlar (insan eklinde tasavvur ve tasvir edilmeme) ve klt (tapmla ilgili) heykelleri yaplmamtr. Dolaysyla skit tanrlar iin tapnaklar da ina edilmemitir. Asli Trk itikadnda antropomorfizm yoktu. Bundan dolay da onlar muhafazaya mahsus yaplar olan tapnaklar ina edilmiyordu148 skitlerde atalar saygyla yad ediliyordu. Onlarn hayatnda atalarnn mezarlarnn nemli bir yeri vard. Bir lde onlar yurtlarna balayan en nemli unsurlardand. Bunu Dariusun skitler zerine yapm olduu sefer srasnda ok iyi anlyoruz. Darius skit Hkmdarna eli gndererek kendisine kar koyabilecek gc varsa karsna karak savamasn ister. skit Hkmdar ise hi kimseden korkmadn, hibir kentleri ve dikili aalarnn olmamasndan dolay savaa girmediini belirtir. Ancak, Persler atalarnn mezarlarn bulup onlara zarar verirlerse o zaman savaacaklarn bildirir.149 Burada skitlerde bir atalar kltnn varl anlalr. Eski Trklerde de atalara ait hatralar kutlu saylmaktayd. Atalarn ruhlarna kurbanlar kesilmekte ve onlarn mezarlar korunmaktayd.150 skitlerde ruha inan dncesi de kkl bir gelenee bal bulunmaktayd. Btn hayatlar boyunca, tabiatla mcadele ve kaynama iinde bulunan bu insanlar, zaman zaman birtakm korkun veya garip tabiat hadiseleriyle karlamlar ve aklayamadklar bu hlleri ruhlara atfetmilerdir. Bunlar iyi ve kt ruhlardr. Bazlar ise ilerini bozar.151 Tabiat kuvvetlerine inanma eski Trklerde de vard. Eski Trkler tabiatta birtakm gizli kuvvetlerin varlna inanyorlard. Da, tepe, kaya, vadi, rmak, su kayna, maara, aa, orman, volkanik gl, deniz, demir, kl vb. Bunlar ayn zamanda birer ruh idiler. Ayrca gne, ay, yldz, yldrm, gk grlts, imek gibi ruh tanrlar tasavvur edilmiti. Ruhlar iyilik seven, fenalk getiren olmak zere iki gruba ayrlyordu.152 skitlere gre mukaddes addettikleri ve tapndklar her cisim bir ruh tamaktadr. Bundan da anlalaca zere, bilhassa Greklerle temastan
Durmu; Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G FEF Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 1997, s.16. 147 W. Koppers; Urtrkentum und Urindogermanentum im Lichte der Vlkerkundlichen Universalgeschichte, Belleten, V, 1941, s.504-505. 148 . Kafesolu; Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1989, s.297. 149 Herodotos; IV, s.124-127. 150 Kafesolu; s.291. 151 Herrmann; Sakai, Paulys Real Encyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, II Al, 1921, s.1797. 152 Kafesolu; s.289.
146

23

nce skitlerin dininde amanizme ait unsurlar bulunmaktadr. amanizm, umumiyetle Sibiryada yaayan kavimlerin inanlarn ifade eden bir tabir olup, Kuzey Asya halklar arasnda, byc- sihirbaz anlamna gelen aman kelimesinden tremitir.153 skit dininde amanizm ile beraber grnen unsurlar aynen Trk- Mool kltr tarihinde de bulunmaktadr. W. Schmidt, amanizmi Gk-Tanr ile Yer Tanr ve bunlara bal ruhlara dayanan bir din olarak kabul etmektedir.154 Yerlemi kanaat ise mevcut bir dinde var olan ve dini bir btn olarak alglamaya uygun artlarn amanizmde olumad ve bundan dolay bir inan olarak kabul edilmesi gereidir. nk her din bir inan olduu hlde, her inancn bir din olmad bilinmektedir. skitlerin inandklar ruhlar ve tanrlar leminin eski Trk dininde bulunan motiflerle olan benzerliini tesadfle aklamak mmkn deildir; aksine bu benzerlikler ve balar skitlerin Trklne iaret olarak saylabilir. 5. Gelenek ve Greneklerinin Eski Trk Gelenek ve Grenekleriyle lgisi skitlerin gelenek ve greneklerine dair bilgileri Herodotos ve Hippokratesten renmekteyiz. Herodotos ve Hippokrates skitlerin hayat tarz ve baz detleri hakknda nemli bilgiler vermektedir. Herodotos skitlerin gelenek ve greneklerine bal ve yabanc geleneklere kesinlikle kapal bir toplum olduunu belirtmektedir.155 Hippokrates ise skitlerin gebe bir kavim olduunu, onlarn soua kar korunakl keeyle kapl, drt ya da alt tekerli, kzler tarafndan ekilen arabalarda yaadklarn156 hayvanlarna otu bol otlaklar bulmak iin dolatklarn belirttikten sonra onlarn pimi et yediklerini ve ksrak st itiklerini (Bk. Belge IV) bildirmektedir.157 Hippokrates tarafndan verilen bilgiler Hunlar ve Gktrkler hakknda yazlanlarn ayndr. Bunlar Trk derme evlerinde yani keeden yaplm kubbeli adrlarda yaamlar. Sz konusu derme evleri Trklerden alarak benimseyen baz rani kavimlerin bu evlerin baz aksamna dair kullandklar kelimelerin ounun Farsa deil de Trke olmas, ad geen evlerin asl sahibinin Trkler olduunu aka gstermektedir. te taraftan Araplarn da bu evlere Qubba Turkiya yani Trk adr dedikleri bilinmektedir.158 Ayrca skitlere tbi olan Alan, As gebelerinin adr ve alauk yapmasn bilmedikleri, st aa kabuklar ile rtlm arabalarda yaadklar ve skitlerin dier Trk kavimleri gibi kmz itikleri ve st kurutarak kurut
S. Bulu; aman, slam Ansiklopedisi, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1979, s.320. Tarhan; skitlerin Din nan ve detleri, Edebiyat Fakltesi Dergisi, 23, 1969, s.148-149. 155 Herodotos; IV, s.76. 156 Hippokratesin skitlerin hayat tarzna dair verdii bilgiler, Gney Rusyada takriben 1790 ylnda yaayan Trklerin hayat tarzyla (Bk. Res.1a-b) yakn benzerlik gstermektedir. 157 Hippokrates; Hippokratous To Peri Areon, Hydaton, Topon, Parisioi: .M. Eberartos, 1876, s.XCI-XCIV. 158 Togan; Umumi Trk Tarihine Giri, s.34.
154 153

24

yaptklar bilinen hakikatlerdendir.159 skitler ve Hunlar ata binmek ve kmz imek gibi detleri bakmndan birbirlerine benzemektedir.160 Herodotosun anlattna gre skitler bata at olmak zere btn hayvanlar kesmektedir. Yine o, onlarn domuz kurban etmeleri bir tarafa, onu topraklarnda beslemelerinin bile sz konusu olmadn ifade etmektedir.161 Trkler hemen her devirde kesim hayvan olarak at dier hayvanlara tercih etmilerdir. Gnmzde at kurban etme detinin gayrimslim Altay Trkleri arasnda devam ettii bilinmektedir. skitlerin genelde domuz beslememeleri ve onlar asla kurban olarak kesmemeleri olduka ilgi ekicidir. Buradan Trklerin bu hayvana kar duyduklar nefretin sadece slami kanaatle ilgili olmad sonucunu karabiliriz.162 Bu cmleden olarak, skitlerin at kurban etmeleri ve domuz kesmemeleri itiyad, onlarn Trklkleri hususunda bir iaret olarak kabul edilebilir. skitler arasnda olduka fazla olan falclar kehanetlerinin icrasnda st ubuklar kullanmlardr.163 Bu kehanet gsterme tarz da gnmzde bile ok sayda gayrimslim Trkn dini merasimlerde ubuk kullandklar dnlecek olursa164 skitlerin Trklklerinin bir delili olarak dnlebilir. Herodotos, skitlerin nasl ant itikleri hakknda da bilgi vermektedir. O, ant ienlerin toprak bir kabn ierisine arap doldurup, kanlarn bunun ierisine kartrdktan sonra itiklerini ve orada bulunan ileri gelen kiilere de ikramda bulunulduunu165 belirtmektedir. skitlerdeki bu merasim de eski Trklerde grlen ant ime merasiminin ayndr. Bu merasim Asya Hunlarnda da ayn ekilde yaplmaktadr. Hun hkmdarlarndan Huhanye M I. yzyln ortalarnda in elileriyle anlama yapt zaman araba kan kartrarak imitir.166 Bunun Ural-Altay kavmi olarak Macarlar ve Kumanlar arasnda da yaygn olduu bilinmektedir.167 skitlerdeki dostlama merasimlerinde grlen kan kartrma usul tarih boyunca btn Trk boylarnca devam ettirilmitir; hatta Osmanl edebiyatnda kan yalap dost olma motifine rastlanmaktadr.168
159 160 161

age.; s.34. E. H. Parker; A Thousand Years of the Tartars, Kegan Paul Alfred, New York, 1924, s.3. Herodotos; IV, s.61-63. 162 Arsal; s.11. 163 Herodotos; IV, s.67. 164 Minns; Scythians and Greeks, s.87. 165 Herodotos; IV, s.79. 166 N. Y. Biurin; Sabronie Svedeniy o narodah obitavih v Sredney Azii v drevnie Vremena, zdvo Akademii Nauk SSSR, Moskova, 1950, s.78. 167 Minns; Scythians and Greeks, s.87. 168 II. Bayezit devri airlerinden Mesihnin Ali Paa hakknda yazd mersiyede: Subhudem bir acep ura oldu, Her taraf lagze-i saba oldu, Dil paa ile peykn-i oldu, Kan yalat ve karda oldu. I. Selim devri airlerinden Ahi'nin bir iirinde: Oklarn can almaa tirinle yolda oldular, Sinelerde kan yalatlar karnda oldular denilmektedir. Gnmzde de kan kardelii hl mevcut olup nemini korumaktadr. Mesela ufakken kan karde olan bir erkekle kz, bydkleri zaman birbiriyle evlenememektedir. A. nan; Eski Trklerde ve Folklorda Ant, Makaleler ve ncelemeler I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1987, s.326.

25

Herodotos hkmdarlar ld zaman, skitler tarafndan o blgede eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazldn ve lnn mumyalandn belirttikten sonra hayatta olanlarn kulak memelerini kestiklerini, balarn epeevre kazdklarn, kollarn izdiklerini, alnlarn ve burunlarn yrttklarn bildirmektedir.169 Orhun Kitabelerinden de byle bir merasimin yapldn renmekteyiz. Bilge Kaan Abidesinin gney cephesinde; Bilge Kaan, babasnn it ylnn onuncu aynn yirmi altnc gnnde ldn, domuz ylnn yirmi yedinci gnnde yas treni yaptrdn, bu esnada inlilerin triyat, altn ve gm, dier topluluklara mensup kiilerin de iyi at ve kara samur krkleri getirdiklerini belirttikten sonra; tren srasnda btn halkn salarn tra ettiini ve kulaklarn yaraladn bildirmektedir.170 Buradan skitlerdeki l gmme detinin aynen Gktrklerde de tatbik edildiini anlyoruz. skitlerde llerin mumyalandn arkeolojik malzemelerle de ispatlayabiliyoruz. Pazrkta bulunan cesetler mumyalanmtr. Bu mumyalanm cesetlerin zerinde dvmelere de rastlanmtr. Genelde cesetlerde vcudun n ve arka ksmlarnda batan aaya kadar dvmeler bulunmaktadr.171 Klasik eserlerde mumya, mumya ve mumyag olarak geen mumya, tpta ve tahnitte cesetleri korumak iin kullanlan bir maddedir. Bu madde Ouz Trkleri tarafndan mukaddes addedilmitir. Eski Trkler, yok olmay, toprak olmay bir trl kabul edememiler, btn fertlerini deilse bile, ulularn ve hkmdarlarn mumyalamak suretiyle, maddi varlklarn ebediletirmek istemilerdir. Orhun Kitabelerinden rendiimize gre, KlTigin mumyalanmtr. Deitirdikleri muhtelif dinlerin ruh anlayna gre, bu sanatlarn bazen tadile lzum grmler, fakat bsbtn brakmamlardr. slamiyetten sonra da bu dinde byle bir dnce olmad hlde, mumya yapmakta devam etmilerdir. Buna en gzel misal, Anadolu Seluklularnn yaptklar mumyalardr. II.Kl Arslan, I.Keyhsrev, Il.Sleyman ah, III. Kl Arslan ve daha biroklar mumyalanmtr.172 Bu durum, skitlerde balayp onlardan Gktrklere geen ve onlardan da Anadolu Seluklularna kadar ulaan kkl bir ananeyi gstermektedir. Herodotos, skitlerin l gmme ileri tamamlandktan sonra mezarn zerine toprak attklarn ve en yksek tmsei yapmak iin birbirleriyle yartklarn bildirmektedir.173 Bu det eski Trklerde bulunmaktadr ve Orta Asyann kuzey blgeleri bu ekilde yaplm kurganlarla doludur. Orhun Kitabelerinde mezarlar zerine dmanlarn heykelleri konulduu belirtilmektedir.174 XII. ve XIII. yzyllarda Karadenizin kuzeyindeki sahada
169 170

Herodotos; IV, s.71. Ergin; s.45-46. 171 S. . Rudenko; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, zdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva, 1953, s.328. 172 . H. Konyal; Mumya ve Trklerde Mumyaclk, Tarih Konuuyor, III, 1969, s.1196-1199. 173 Herodotos; IV, s.71. 174 Ergin; s.22.

26

yaayan Kpak Trklerinde mezar stne tepecik yapma deti olduu malumdur. XIII. yzylda Altn-Ordu hanlarndan Batuhan devrinde Trk lkelerine seyahat eden Gillaume de Rubrouck Kpaklarn llerinin mezar stne byk tepeler yaptklarn ve tepe zerine lnn heykelini dikerek eline bir kap verdiklerini belirtmektedir.175 skitlerin kendi gelenek ve greneklerine ok bal olduklar bilinmektedir.176 Ayn ekilde Gktrklerin de gelenek ve greneklerine ok bal olduklar Orhun Kitabelerinden anlalmaktadr. Trk Kaan Bilge Kaan milletine in kltrnn cazibesine kaplmamalarn tavsiye ediyor. in lkesine yerleenlere, ince unvanlar kabul edenlere, yaptklarnn yanl olduunu anlatyor.177 6. Sanatlarnn Eski Trk Sanatyla lgisi skit sanatnn izlerini ok geni bir corafyada bulmak mmkndr. Gebe skitler, yaam olduklar hayat artlar icab, daimi mesken yerine, adr ikametgh olarak kullanm ve kendilerini, her trl tabi unsurdan koruyan bu nesneyi mukaddes addetmilerdir. Kurgan178 ad verilen tepecikler de esasnda, skit adrnn, br dnya iin hazrlanm bir benzerinden baka bir ey deildir. Bu mukaddes istirahatgh form olarak asrlarca devam etmi ve bilhassa Hun Trk kltrnde nemini muhafaza etmitir.179 Enteresan bir nokta da Seluklu kmbetlerinin mimari olarak ayn gelenei devam ettirmesidir. Bunlar ekseriyetle iki katldr. Alt taraf defin blmesi olan kmbetlerin st blm tamamen adra benzetilmitir. Bu da bize, Seluklu Trklerinin Mslman olduklar hlde hl eski bozkr hayatnn geleneklerine bal olduklarn gstermektedir. inin kuzeybatsndan Tuna Nehrine kadar ok geni bir sahadan meydana karlan kurgan buluntular da skit ve Hunlardaki sanat anlaynn benzerliini gstermeleri bakmndan byk nem tamaktadr. Bu sanata hayvan slbu ad verilmektedir. skit ve Hun bozkr sanatkrlar, ounlukla ormanlardaki sarmaklar gibi lmne birbirleriyle mcadeleye girmi hayvanlar tasvir etmektedir. Uzuvlarn bklmesi, yrtc hayvanlarn, akbabalarn veya aylarn penelerinde kvranan geyikler ve atlar dramatik sanatn holand konular oluturmaktadr.180 En ok kaplar, vazolar, levhalar ve ss eyalar zerindeki sava sahneleri ve hayvan mcadelelerinde ileri teknik dikkati ekmektedir. Bu sanatn en belirgin zelliini mcadele hlinde olan hareketli figrler oluturmaktadr. Orta Asya Trk sanatnn zn oluturan hayvan slbu da skitlerde ok kullanlm ve onlar tarafndan
175 176

Arsal; s.13. Herodotos; IV, s.76. 177 Ergin; s.18, 21. 178 Kurgan kelimesi, Trke ile balantl olup korugandan gelmektedir. ly koruyucu ve muhafaza edici vasfndan dolay bu ad verilmi olabilir. 179 Bulu; s.331. 180 Grousset; s.32.

27

gelitirilmitir.181 Gerek seilen konular gerekse bunlarn ilenileri bakmndan skit ve Hun sanat birbirine ok yaknlk gstermektedir. Hatta bir merkezde imal edilip deiik yerlerde ele geen sanat rnleri gibidirler. Bu derece yaknlk skit ve Hunlarn ayn hayat tarzlar ve ayn anlayn sanatlarna da aksetmi olduunu gstermektedir. Bu durum, Hun sanatnn skit sanatnn bir devam olduunu dnmemizi mmkn klar. 7. skitlerin Devam Kabul Edilen Trk Topluluklar skitler uzun sre tarih sahnesinde kalan ender toplumlardandr. Hem uzun sre hkimiyetlerini srdren hem de geni bir corafyada varlklarn hissettiren skitlerin bakiyelerinin olmas ve yeni devletlerin teekklnde yer almalar gayet tabidir. skitlerden Tiyen-an, Maverannehir ve Dou Trkistanda yaayanlar Saka, Yedisuda yaayanlar u ismini alm grlmektedir. Sakalarn Vusunlarla Gktrklerin atalar olabilecei dnlmektedir.182 Bu dnceyi ilgili blmlerde bahsedildii zere gelenek ve grenekleri, din inanlar ve sanat anlaylarndaki yaknlk ak bir ekilde gstermektedir. Saka tigrakhaudaya ait olan ve Esik Kurganndan karlm olan yaznn Gktrk yazsnn prototipi olduu kabul grmektedir.183 Trke yazld anlalan ve transkripsiyonu yaplan bu yaz Sakalardan Gktrklere gemitir. Bu durum ak olarak ok ynl bir balantnn olduunu ve Gktrkenin oluumunda Saka tigrakhaudann fonksiyonunu ortaya koymaktadr. Gnmz Trk topluluklarndan Kent Trklerinin, Kagarllarn, Taranlarn, kuzeyde bulunan Yakut Trklerinin atalarnn Sakalar olabilecei kabul edilmektedir.184 zellikle Kuzey Sibiryada yaayan ve kendilerini Saka olarak adlandran Yakut Trklerinin atalarnn da milattan birka asr nce dardan gelen bir saldr sonucunda gneyden kaarak Yenisey Irma ve Baykal Gl yaknlarna snmaya mecbur olduu hakknda rivayetler vardr.185 Manucada Sakalara Yakuv denilmekte ve onlarn Sakalarn bir uzants olduu da belirtilmektedir.186 Filolojik olarak da Yakutla Sak(a), Sa adlarnn birinci hecelerinin ayn manaya gelen szler olduu belirtilmektedir. Buna gre ya ve sak/sa her ikisi de yay demektir. Yakutlar kendilerine Saklar gibi yay/ya/say ad olarak almtr.187 Bu ad konulurken sa/ya/yay/n, kuvvet, g ve mstakillik manalar dikkate alnmtr.188 Gerek Manucada Sakalarn Yakuv olarak gemesi gerekse
181 182

Koca; s.35-36. Togan; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, I, Arkada, brahim Horoz ve Gven Basmevleri, stanbul, 1942, s.86. 183 O. Sleymanov; Ceti Sudn Kne Cazbalar, Kazak Edebiyat, 25 Eyll 1970, s.1-37. 184 Togan; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, s.86-87. 185 age.; s.92-93. 186 . Kudayberdiulu; Trk - Krgz - Kazak Hem Hanlar eceresi, Alma-At, Sana Neriyat, 1991, s.63. 187 Seyidof; Azerbaycan Halknn Soy Kkn Dnrken, Yazc Neriyat, Bak, 1989, s.86. 188 age.; s.86.

28

Trk dilinde s ve y deiiklii Yakutlarn Sakalarn bir uzants olduunu gstermektedir. Yay ve okun Trk topluluklarnda nemi sa-k/ya/a/yay, Kasok (Kas+ok), Bozok (Boz+ok), ok (+ok), Onok (On+ok), Yakut (Ya+kut) adlarndan anlalmakta189 ve Yakutlarla Sakalar'n arasnda bir balant kurmamz mmkn klmaktadr. Yakutlardan bir ksm, zellikle Lena vadilerinde yaayanlar, kendilerini Uranhay Sakalar yani Orman Sakalar olarak adlandrmaktadr.190 Kendilerini Saka olarak adlandrmalar da Yakutlarn Sakalarn bir uzants olduunu gstermek bakmndan bir delil saylmaldr. Tarih sahnesinde varlklarn on asr akn bir sre devam ettiren Sakalarn, Yakutlarn, Kazaklarn ve hatta Kafkaslar'da yaayan baz Trk boylarnn oluumunda nemli rol oynadklar sylenebilir.191

189 190

age.; s.86. B. Hayit; Sovyetler Birliindeki Trkln ve slamn Baz Meseleleri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1987, s.44. 191 Seyidof; Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, s.36).

29

30

NC BLM SKTLERN SYAS TARH A. KAVMLER IKILARI G VE SKTLERN TARH SAHNESNE

Tarih ncesi devirlerden balayan gler aralklarla devam etmitir. Bu glerin hemen hepsinin siyasi ve asker sebepleri vardr. Tarih ncesi devirlerde yaplan glerin sebeplerini, o devreyi aydnlatabilecek yazl kaynaklar bulunmadndan tam olarak aklayabilme imkn her zaman bulunmamaktadr. Genelde yukarda da belirttiimiz zere, siyasi ve asker sebeplerinin olduu bir gerektir. Burada ele alacamz g, M VIII. yzylda skitlerin tarih sahnesine klaryla ilgili olandr. 1. Kavimler G Yaklak olarak M 800 yllarnda bugnk Moolistan ve Trkistan'da meydana gelen ve uzun sren bir kuraklk, Orta Asya'nn ve Gney Rusyann bozkr blgelerinde, kayda deer bir nfus basksna sebep olmutur. Otlaklarn kuraklktan etkilenmesi, dou bozkrlarnda yaayan Hiung-nu (Hun) kabilelerinin inin kuzeybat snrna kaymalarna yol amtr.192 in kaynaklarndan rendiimize gre, M VIII. yzyln balarnda Hiung-nular inlilerle ve Choularla savamlardr. Bunun sebebi olarak da Choularn her yerde garnizonlar kurmalar ve Hiung-nularn otlaklarnn klmesi gsterilmektedir.193 mparator Suan onlara kar asker bir harekette bulunmutur.194 Bunun sonucunda Hiung-nular in snrnn batsna kadar ekilmiler ve orada bulunan komularn yerlerinden oynatmlardr. Bylelikle dier kabilelerin de batlarnda bulunan kabilelere hcum etmeleri, ok gemeden bozkrda mthi bir g hareketinin balamasna zemin hazrlamtr. Her kabile, yeni otlaklar elde edebilme gayesiyle batdaki komularna saldrmak zorunda kalmtr.195 2. skitlerin Tarih Sahnesine klar skitler yukarda da belirttiimiz zere, doudan batya doru kavimlerin birbirlerini sktrmalar sonucunda ortaya kmtr. Bunlarn M VIII. yzylda Kimmerlerin lkesine geldikleri kabul edilmektedir.196 Herodotos, gebe skitlerin Asyada yaadklarn ve Massagetlerle yaptklar savatan yenik karak Kimmerlerin yanna gtklerini bildirmektedir.197 Fakat skitlerle Greklerin tanmalar Grek ticaret kolonileri zamanna rastlamaktadr. Bilindii zere, Grekler Karadeniz kylarna
192 193

Tarhan; Eski ada Kimmerler Problemi, s.365. Eberhard; in Tarihi, s.38-39. 194 Vernadsky; s.50. 195 Rice; s.43. 196 Kretschmer; s.923. 197 Herodotos; IV, s.11.

31

koloniler kurarak birtakm ticari faaliyetlerde bulunmulardr.198 Bu kolonizasyon hareketleri skitler hakknda fazla bilgi sahibi olmamza yetmemektedir. Malzemelerin arkeolojik buluntulardan olumas ve yazl kaynaklarn olmamas salkl sonular karma imknn ortadan kaldrmaktadr. skitlerin adna ilk kez Asur kaynaklarnda rastlanmaktadr. Asur imparatorlarndan Asarhaddon (M 680-668) devrine ait Prizma (B)de adlar gemektedir. Bu vesikaya gre Asarhaddon, imparatorluun kuzey ve kuzeydou snrlarn tehdit eden Kimmer ve Mannalarn saldrlarn bertaraf etmek maksadyla skit Hkmdar Bartatua ile anlamay tercih etmi ve ona kzn vererek skitlerin ad geen kavimlere kar savamasn salamtr.199 Asur kaynaklarnda skitler hakknda Grek kaynaklarndaki kadar fazla bilgi olmamasna ramen, Greklerin tarih deer tayan ilk kaynann Herodotosun eseri olduu dnldnde, skitler hakknda bilgi veren ilk Asur kaynann, bundan yaklak olarak iki yz yl nce ortaya kt anlalr. Buradan karabileceimiz baka bir sonu da M VIII. yzyln iinde Orta Asya'dan kan skitlerin M VII. yzyln ilk eyrei iinde hissedilir bir g olacak ekilde Asur snrna kadar ulam olduudur. Bu ifadeden skitlerin Hazar Denizinin bats, Tuna Nehrinin dousu ve Karadenizin kuzeyindeki Kimmer yurdunun dnda, n Asyaya kadar ok ksa zamanda yaylm olduklar gerei de ortaya kmaktadr. skitlerin tarihini ok daha ncelere gtrmek isteyenler bulunmakla birlikte, salkl sonularn alnabilmesi yazl kaynak olmamasndan dolay mmkn olamamaktadr. Bizce, skitler yukarda ad geen Kimmer yurduna, Asarhaddonun adlarn zikrettii dnemden nce, M VIII. yzyln ortalar ya da bu tarihten biraz daha sonra gelmi olmaldr. B. SKTLERN DER KAVMLERLE LKLER skitlerin tarih sahnesine ktktan sonra eitli kavimlerle ilikisi olmutur. Bu iliki genelde mcadeleleri aksettirmektedir. Hazar Denizi ve Tuna Nehri arasndaki corafyaya geldiklerinde Kimmerlerle karlamlar, onlarla mcadele edip yurtlarndan kovarak onlar takip etmilerdir. Bu esnada Urartulular, Persler ve Asurlularla karlam ve onlarla mcadele etmilerdir. skitlerin mcadele ettii dier bir kavim de bozkr kavimlerinden biri olan Sarmatlardr. 1. skit-Kimmer likileri Kaynaklardan rendiimize gre, skitler doudan batya doru yneldiklerinde, Karadenizin kuzeyinde bulunan ve Hazar Denizinden Tuna Nehrine kadar uzanan geni corafyada Kimmerlerle karlamlardr. Herodotosun bildirdiine gre, skitler yukarda bahsettiimiz corafyaya
198 199

A. M. Mansel; Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1971, s.169. Luckenbill; s.207.

32

gelince, Kimmerler byk bir istila karsnda olduklar dncesiyle bir araya gelip durumu grmler. Hkmdarlar ve halkn bir ksm yurtlarn olmas muhtemel bir istilaya kar savunmay dnrken dier bir ksm ise skitlerle savamaktansa yurtlarn terk etmeyi daha uygun grmtr. Sonunda bu dnce ayrlndan dolay ikiye ayrlan halk, birbiriyle savam ve geriye kalanlar da yurtlarn terk etmitir.200 Buradan anlaldna gre skitler, Kimmer lkesine doudan girdiklerinde lkenin dou blmnde bulunan Kimmerlerle ilk temas kurmular ve dier blgelerde yaayan Kimmerler, skitlerin batya doru geldiklerini ve durumun kendileri iin kt sonu getireceini anlamlardr. Kimmerler M VIII. yzyln son on yl iinde ge ynelmilerdir. phesiz bu gn merkezini Karadenizin kuzeyinde bulunan bozkrlar oluturmutur. Kimmerler oradan hareketle Kafkas yolunu seerek201 Kafkas geitlerini amlar202 ve Urartu topraklarna yaylarak Anadoluyu istila etmeye balamlardr.203 Kimmerleri yurtlarndan eden skitler, Yakn Douya kadar onlar takip ederek kovalamlardr.204 skitlerin nnde Dou Anadoluya gelen Kimmerler, Urartululara saldrmlardr.205 M VIII. yzyln sonlar ve M VII. yzyln balarnda Asur snr blgesinde nemli deiiklikler olmutur.206 Anadolunun dousundaki Urartu, M VIII. yzyln ortalarnda bir taraftan Kuzey Suriye ve Frata kadar, dier taraftan Kafkaslar'a kadar uzanan byk bir devlet olmutu. Bunlar gerek Sargon ve haleflerinin gerekse Kafkas geitlerinde gittike byyen Kimmer tehlikesi yznden Asur nfuz blgesinden ekilmilerdir. Urartu Kimmer mcadelesi sonucunda istilaclarn yolu Anadolunun ilerine doru evrilmi ve Urartu Devleti de kmekten kurtulmutur.207 skitler, Kimmerlerin ardndan Kafkaslar doudan dolaarak Hazar Denizi kysn takiben Derbent-Demirkap geitleri zerinden Azerbaycana ve rana208 daha genel bir deyimle n Asya dnyasna dalgalar hlinde akmaya balarlar. Lehmann-Hauptun Wincklere dayanarak verdii bilgilere gre Kimmerlerin Urartunun kuzeydou eyaletlerine, Urmiye Glnn bat
Herodotos; IV, s.11. M. Streck; Assurbanipal und die letzten Assyrischen Knige bis zum Untergange Niniveh's, I, Nationales Druckhaus, Leipzig, 1975, s.CCCLXXI. 202 C. F. von Lehmann-Haupt; Kimmerier, Paulys Realencyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, 1921, XI, 1, s.398. 203 Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Aratrma Sonular Toplants, I, Ankara, Babakanlk Basmevi, 1984, s.110. 204 Tarhan; Bozkr Medeniyetlerinin Ksa Kronolojisi, Tarih Dergisi, 1970, s.22. 205 J. Lewy; Kimerier und Skythen in Vorderasien, Reallexion der Vorgeschichte, Berlin, 1926, VI, s.347. 206 J. V. Prasek; Geschichte der Meder und Perser bis Makedonischen Eroberung, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1968, s.112. 207 K. Tansu; Kimmeler'in Anadolu'ya Girileri ve M VII. Yzylda Asur Devletinin Anadolu ile Mnasebetleri, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, VII, 4, 1949, s.536. 208 Herodotos IV; s.12.
201 200

33

kylarna kadar yayld, Urmiye Glnn gneydousunda oturan kuzalar tarafndan Mannalarn lkesine saldrld ve gn batya doru yneldii kabul ediliyor.209 Buradan da anlalaca zere, Kimmerleri batya gitmeye zorlayan sebeplerin banda doudan gelen bask yer almaktadr. Ayrca, Kimmerleri batya yani Anadolu'nun ilerine iten sebepler arasnda Kimmerler ve Anadoludaki kavimler arasnda daha nce gereklemi ilikiler ve bylece Kimmerlerin Anadolunun en azndan bir blmn tanm olmalar dnlebilir. Asur vesikalarnda ilk olarak Kimmerlerin ortaya k Kral Sargon (M 722-705) zamanna rastlamaktadr.210 Bu tarih skitlerin ilk grubunun Kimmer yurduna yerlemelerine tekabl eden tarihe yaknlk gstermektedir ve in mparatoru Suann, Hiung-nulara kar giritii cezalandrma tedbirleriyle harekete geen Asya kkenli kavimlerin batya doru yapm olduklar glerle dorudan ilikilidir. 2. skit-Urartu likileri Urartulular yerlemi olduklar corafya itibaryla, Kafkaslar'dan n Asyaya alan kaplar zerinde bulunmaktaydlar. Urartulularn gneylerinde bulunan Asurla olduu kadar olmasa da Kafkaslardan inen gebe kavimlerle ilikileri olmutur. Bunlardan ilkini Kimmerler, ikincisini ise onlar takip eden skitler oluturmutur. Kimmerleri takip ederek Dou Anadoluya, Urartu lkesine ulaan skitlerle Urartu Kral II. Rusa (M 685-645) akllca bir politika izleyerek bir anlama yapmtr.211 Ancak, skitlerle Urartulularn dostluklar uzun srmemi ve VII. yzyln sonlar ve VI. yzyln balarnda skitler Urartu yerleim merkezlerine basknlar dzenleyerek bu merkezleri yakp ykmlardr.212 II. Rusa tarafndan ina ettirilen Teiabaini kenti ve kalesi M VII. yzyln sonlarna doru skitler tarafndan zapt edilerek tahrip edilmitir. Burada yaplan kazlarda skitlerin kullanm olduu ok ular, orada yerleik olan ve oray savunanlarn cesetleri bulunmutur.213 Yine II. Rusa tarafndan ina ettirilen Rusahinili kentinin de M VII. yzyln sonlar ile VI. yzyln balarnda skitler tarafndan yaklp ykld sanlmaktadr. Kaleye yaplan baskn sonunda at ve ahap malzemenin yanarak kmesi, kerpi duvarlarn pierek tulalamasna neden olmutur. Kazlar srasnda ortaya karlan 30 cm'lik kl ve yangn art tabakas yangnn iddetini gstermektedir. Yangn ve ykmdan sonra Toprakkalede herhangi bir yeni yerleme olmamtr.214
Lehmann-Haupt; s.406. Lewy; s.347. 211 Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, s.113. 212 Hartmut Schmkel; Kulturgeschichte des alten Orients, Alfred Krner Verlag, Stuttgart, 1961, s.639. 213 Oktay Belli Urartular, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, I, Ankara, 1982, s.175. 214 agm.; s.182.
210 209

34

Urartulular tarih sahnesine ktktan sonra Asurlular ile ilikide bulunmu ve onlarla savamlardr. M VIII. yzyln sonlarna doru Kafkaslardan inen Kimmerlerle de mcadele eden Urartulular, onlar takip ederek gelen skitlerle zaman zaman anlamalarna ramen onlarn M VII. yzyln sonlarnda ve VI. yzyln balarnda gerekleen istilalarna kar koyamayarak yaklak olarak M 585 yllarnda215 tarih sahnesinden ekilmilerdir. Bylelikle skit-Urartu ilikileri, skitlerin Urartu Devletini ortadan kaldrmasyla son bulmutur. 3. skit-Asur likileri Kimmerlerin yurtlarn ellerinden alarak onlar takip eden skitler Kafkaslar aarak Urartu Devleti zerinden Asur Devletinin kuzey snrlarna kadar ulamtr. Kimmerlerin hemen arkasndan gelen skitler Kimmerlerle birlikte Asur kaynaklarna gemitir. Asarhaddon zamannda Asur Devletinin kuzey ve kuzeydou snrlar Kimmerler ve skitlerin istilasna uramtr. Asarhaddon skit Hkmdar Bartatua ile anlaarak kzn ona vermitir.216 Bu Asur ve skit dostluu sonucunda Asur Kral Asarhaddon Hubana (Konya Erelisi)ya kadar giderek Kimmer Babuu Teupay ve mttefiki olan Hilakku Devletini malup etmitir.217 Bu arada skitler de bo durmayarak Kimmerleri batya doru sktrmaya balamtr. Bunun sonucunda Kimmerler Anadolunun ilerine kadar yaylmtr.218 skitlerle anlama yaparak batya doru Kimmerlerin zerine yryen ve onlara kar zafer kazanan Asarhaddon, bu zaferinden Til Barsib stelinde de bahsetmektedir. Bu vesikaya gre, Hilakkular skit ordularn yenen Mannalarla birleerek, Asur Devletine kar isyan etmiler ve fakat Asur Kral bu isyan bastrmtr.219 Asarhaddon devri vesikalarnda skitler hakknda verilen bilgileri klasik Yunan yazarlarnn rivayetleri de desteklemektedir. Gerekten de Herodotosta Prototeus olu Madyas idaresinde byk bir skit ordusunun Avrupadan kovduu Kimmerleri takip etmek zere Asya'ya girdiklerine ve Med topraklarna vardklarna dair bir kayt vardr.220 Herodotosta Prototeus eklinde ad geen skit Hkmdarnn Asur vesikalarnda ad geen ve Asur Kral Asarhaddon ile anlaan hkmdar Bartatua olduu genelde kabul edilmektedir.221 Urartu Devletinin Azerbaycan tarafndaki eyaleti paralannca, skitler hkmdarlar Bartatua ve olu Madyes idaresinde, bizzat Urartulularn lkesini igal etmek ve oradaki Sakz kendilerine bakent yapmak ve de

215 216

agm.; s.178. Streck; s.CCCLXXIV. 217 B. Landsberger-T. Bauer; Zu neuverffentlichten Geschichtsquellen aus der Zeit von Asarhaddon bis Nabionid, Zeitschrift fr Assyriologie, III, 37, 1927, s.79. 218 Minns; The Scythians and Northern Nomads, s.189. 219 F. Knal; Eski Anadolu Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991, s.258. 220 Herodotos; I, s.103. 221 Lehmann-Haupt; s.404.

35

buradan Kzlrmak'a kadar uzanan bat istikametindeki blgeyi kontrol altnda tutmak maksadyla Kuzey Persiada kalmlard. Onlar bu dnemde ok gl grnyorlard. Gerekten de M 626da Asurlular onlarn yardm ile Medlerin yapt Ninive kuatmasn krmlard. Baarlarndan dolay zafer sarholuuna kaplan skitler, M 611 ylnda Filistine ulancaya kadar Suriyeyi bask altna almlard. Msra kar herhangi ileri bir hareket ise Kral Psametikos tarafndan hara demek suretiyle nlenmiti.222 Bu zaman zarfnda Medler Babilliler'le ittifak yapmlar. Onlarn birleik ordular, Asurlulara kar yrmler ve bu defa mttefik kuvvetler bir zamanlarn bu gl imparatorluunu tahrip etmilerdir.223 Ninivenin dmesinden sonra Medler, vakit geirmeden skitleri memleketlerinden karabilmek ve hi durmakszn, bu atl kavimleri, Persiay istilaya baladklar noktadan Asya ilerine geri itinceye kadar gerekeni yapmak iin yeniden kuvvetlerini toplamlard.224 Medlerin basks karsnda, Bat Asyann byk bir blmne yirmi-sekiz yl hkmeden skitler225 tekrar Urartulularn yaam olduu corafyaya ekilmilerdir. Belki de bu tarihte onlarn bir ksm asr sonra Partlar meydana getirecek olan akrabalar Dahailerle kararak Hazar Denizi ve Aral Gl arasnda yer alan bozkr blgesini igal etmek iin yeniden douya doru dnmlerdi. Dierleri, Skytho-Dravidler ierisindeki skit karmn gz nnde bulunduracak olursak, Hindistana kadar itilmi olabilirler. Bu arada baka bir grup da Urartu blgesinde kalmtr. Bylece byk ounluu bat bozkrlarnda kalan skitler, orada refah iinde yaayan akrabalarn grmler ve Gney Rusyann verimli topraklarna yerlemilerdir.226 M VIII. yzyln sonlarna doru Asur yazl kaynaklarnda adlar geen ve daha sonraki Asur kaynaklarnda da adlarndan bahsedilen ve Asur Kral Asarhaddon'un anlamak zorunda kald skitlerin Asur Devleti ile ilikileri yaklak olarak bu corafyaya ulamalarndan bir asr sonra, Asur Devletinin ortadan kaldrlmas neticesinde son bulmutur. 4. skit-Pers likileri skit-Pers ilikilerinin Eski a tarihi iinde nemli bir yeri olup bu iliki uzun bir sre devam etmitir. Medlerin yerine geen Akamenitler slalesi dneminde skitler byk bir g kaybetmelerine ramen, siyasi bir kuvvet olarak varlklarn devam ettirmiler. ran destanlarna baklrsa bunlar Afrasyaptan sonra tekrar byk bir devlet hline gelerek bir aralk tekrar ran kendi nfuzlar altna almlardr. Byk Kirus (M 555-528) zamannda Sakalarn Babil ve Asurlulara kar dmanca hareketleri ve Hazar Denizinin gneybat sahilinde yaayan Herkanllarla bir olarak Asurlulara kar asker gnderdikleri ve sonuta Kirus ile birletikleri
222 223

Minns; The Scythians and Northern Nomads, s.189. Rice; s.45. 224 Memi; s.28. 225 Herodotos; IV, s.1. 226 Rice; s.46.

36

zikredilmektedir. Fakat Sakalarn Trkistandaki esas zmreleri Kirusa tbi deildi. Babil, Lidya gibi n Asya devletleri ile uzun savalar yapan Kirus kendi yannda Saka Devleti gibi kuvvetli bir devletin bulunmasn tehlikeli bulduundan bunlar kendi idaresine tbi klmak iin uramtr.227 Kirus bu arada Anadoluya da bir sefer dzenlemitir. M 547 ylna doru Lidya Kral Kroisos harekete geerek, rann nfuz blgesinde olan Kapadokyaya girmitir. Bunun zerine Kirus, Lidyallar yalnz Kapadokyadan karmakla ve eski snr olan Kzlrmakn batsna srmekle kalmayarak Lidyallar izleyip bakent Sardes kaplarna dayanm ve onlar o yrede byk bir yenilgiye uratmtr. Sardes ksa bir kuatmadan sonra zapt edilmitir. Bu suretle Lidya Krall ykldktan sonra Persler Harpagos ve Maza-res adnda komutanlarnn idaresinde Bat Anadoluya girerek orada bulunan ehirleri teker teker ele geirmilerdir.228 M 539 ylnda Kirus Babili zapt etmek ve byk bir trenle ehre girmek suretiyle Babil Devletini krallna katmtr. Kirus mrnn son yllarn rann kuzeydousunda oturan bozkr kavimleri ve en ok Sakalarla savamakla geirmi ve aa Oxus blgesinde M 529 ylnda lmtr.229 Burada Kirusun lmne neden olan savata Pers ordusu ar bir yenilgiye uratlmtr. Sava dar bir boazda yaplm Saka ordusuna komuta eden Tomris (Sakalarn bayan lideri) ve askerleri byk baar kazanmlardr.230 Bu savata turan taktii ya da kurt oyunu ad verilen bozkr sava taktii ustaca uygulanmtr. M VIII. yzyln sonlarnda Kimmerlerin Anadoluya aknlar, onlar takip eden skitlerin de Anadolunun dousundaki birtakm faaliyetleri, Asurlularn Anadolu ilerine doru yaptklar seferler, Anadolunun siyasi gcn iyice zayflatarak Anadolu'da Pers hkimiyetinin tesisinde nemli bir rol oynamtr. Pers krallar Anadolunun batsna kadar ksa zamanda ulama imknn bulmulardr. Pers hkimiyeti Kirus'un olu Kambiz'in yerine geen I. Darius zamannda da devam etmitir. Darius da hem douya hem de batya seferler dzenlemitir. lk seferini M 518-517 yllarnda Orta Asya Sakalarna yapm ve savan galibi olmutur.231 Darius, Behistun Kitabesinde sivri balkl Sakalarn lkesine sefer yaptn, onlarn bir ksmn yendiini, bir ksmn ldrdn, liderlerinden birisi olan Sakunkhay esir ettiini bildirmektedir.232 Bize kadar ulaan tarih kaynaklarda, Dariusun Trkistan Sakalarna kar yapt sefere ait fazla bilgi yoktur. Yalnz Togann Polyene dayanarak verdii bilgiye gre, Darius Sakalar ile yapt savata kendi
Togan; Sakalar (IV), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 23, 1987, s.31-32. Mansel; s.253. 229 age.; s.254. 230 Durmu; Massagetler, s.89. 231 Togan; Sakalar (IV), s.33. 232 W. Hinz; Zur ranischen Altertumskunde, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, Leipzig, 1939, s.365.
228 227

37

askerlerine Saka askeri kyafeti giydirerek hile ile hareket etmitir. Bundan dolay Saka reisleri malup olarak llere ekilmi, Sirak isminde bir oban Dariusun ordusuna kasten yanl yol gstererek, onlar l ortasna sokup memleketini kurtarabilmitir.233 Buradan da anlalaca zere, Dariusun Saka reislerinden Sakunkhay esir etmesine ramen, dier Saka reisleri memleketlerini btnyle esarete dmekten kurtarabilmilerdir. Pers Kral Darius, denizin tesindeki Sakalara kar da bir sefer yapmay planlamtr. M 513 yllarna doru Bat Anadoluda Ege Denizi kysnda baz kaynamalar olduunu haber alan Darius dikkatini Anadoluya evirmitir. Ayn yl Trakya zerinden Karadeniz skitlerine kar harekete gemitir.234 Anadolu zerinden harekete balayan Darius, Samoslu Mandrosle tarafndan ina edilen bir kpr zerinden stanbul Boaz'n geerek Trakya ilerine doru ynelmitir.235 Batya doru ilerlemeye balayan Darius, skitlerin, kendisinin mezar yaztnda bildirildii zere "Denizin tesindeki Sakalarn zerine yrmtr.236 Darius skitya ilerine doru yava yava ilerlemeye balamtr. Bu arada skitler de bo durmayarak, komularyla birlikte Perslere kar koymay amalamlardr. Komu kabilelere bavurarak onlar aralarnda ittifak yapmak iin ikna etmeye almlar. Baarlarnn kalabalk olmalarna bal olduunu, aksi takdirde Dariusun hepsini teker teker ezebileceini, hlbuki birlik olurlarsa Pers Kralnn onlar malup etmesinin g olacan anlatmaya almlardr. Gelon, Budin ve Sarmat hkmdarlar skitlere yardm etmeyi uygun grmler. Buna karlk kuzeyde oturan kabileler skitlerin bu teklifini kabul etmemilerdir.237 Darius yoluna devam ederek Don Nehrini gemi ve Volgaya doru ilerlemitir. skitler ise onun nnde geri ekilmitir. Pers Kralnn, Tuna Nehri zerindeki kpry savunmalar iin onyallara verdii altm gnlk sre hzla dolarken onun askerleri bu yararsz kovalamacadan yava yava bkmaya balamtr. Ancak skitler douya doru geri ekilmeye devam etmitir.238 Bu durum karsnda can sklan ve bir sonu alamayan Darius, skit Hkmdar danthyrsosa bir haber gndermitir. skit Hkmdarna, kendini gl hissediyorsa kamayarak savaa girmesini, eer kendisinde o gc grmyorsa huzuruna karak hara olarak toprak ve su getirmesini istemitir.239 Bunun zerine skit Hkmdar da Darius'a bir cevap verme ihtiyacn duyarak ondan korkmadn, kendilerinin kentleri ve dikili aalar olmadndan dolay savaa girmek istemediini; fakat, atalarnn mezarlarn bulurlarsa, o zaman savaacaklarn bildirmitir.240
233 234

Togan; Sakalar (IV), s.33. V. Sevin; Anadolu'da Pers Egemenlii, Anadolu Uygarlklar, Grsel Yaynlar, stanbul, 1982, s.316. 235 Herodotos; IV, s.87. 236 Mansel; s.255. 237 Herodotos; IV, s.118-119. 238 Rice; s.47. 239 Heredotos; IV, s.126. 240 age.; s.127.

38

skitlerle savama imkn bulamayan Darius geri ekilmeye karar vermi ve askerlerini kprye kadar getirerek Tuna Nehrini geirmeye muvaffak olmutur. Bylece Darius felaketten kurtulmutur.241 Belki de skitlerin Kafkasya yoluyla ran zerine akn yapmalarna kar bir tedbir olarak genellikle skitleri doudan olduu gibi batdan da kuatmak fikrinde olan Darius242 skitlerin oyalama taktii karsnda gn getike daha da g durumda kalarak geri ekilmesinin kendisi ve ordusu iin daha aklc olduunu dnmtr. Bylece Darius skitlere kar yapm olduu seferde herhangi bir baar salayamamtr. phesiz, Dariusun bu ekilde baarsz olmasnda bir bozkr topluluu olan Karadeniz Sakalarnn sava taktik ve stratejilerinin byk lde etkisi olmutur. Byk bir g olarak Sakalar gerek Kirus gerekse Darius zamannda Persleri uzun sre uratrmlardr.243 5. skit-Sarmat likileri skitlerin iliki iinde bulunduu kavimlerden birisi de kendileri gibi bir bozkr kavmi olan Sarmatlardr. Sarmatlar skitlerin dousunda bulunan sahada yaamlardr. Herodotosun bildirdiine gre, skit ve Sarmatlarn hayat tarznda yakn benzerlik bulunmaktayd.244 Sarmat kzlar ata biniyor, ok atyor, at zerinde karg savuruyor, dmanla savaarak dman ldrmedike evlenmiyorlard.245 Herodotos Amazonlarn Sarmat kadn savalar olduunu bildirmektedir.246 Bunu Tiflisten sekiz mil uzaktaki Zemo Avchalada, 1928 ylnda, bir grup tarm iisi tarafndan bulunan bir kadn muharibe ait mezarn kefi ispatlamaktadr. Kadn melmi bir vaziyette gmlm olup silahlar hemen yanna konulmutu. Bu mezarn bir Sarmat Amazonuna ait olmas kuvvetle muhtemeldir.247 skityann bat snrlar Keltlerin saldrlarna maruz kalrken dou taraf da Volga Nehrinin tesinden gelen Sarmatlar tarafndan tehdit edilmeye balamtr. M III. yzyln balarnda Sarmatlar, Don Nehrinin dou kylarna yaklamlar ve ayn yzyln sonlarna doru da Don Nehrinin bat kysna gemeye muvaffak olmulardr. Srekli sktrlan skitler M II. yzyln balarna kadar eski imparatorluklarnn yalnzca bir blmn, zellikle orta ksmn ellerinde tutabilmilerdir.248 M II. yzyln banda Keltlerin ve Sarmatlarn saldrlar sonucunda iyice gsz duruma den skitler, ayn asrn sonuna doru yeniden
Rice; s.48. Togan; Sakalar (IV), s.33. 243 Durmu; Saka-Pers Mcadelesi, Bilig, 4, 1997, s.52. 244 Herodotos; IV, s.117. 245 Hippokrates; Hippokratous To Peri Aeron, Hydaton, Topon, Parisioi: .M. Eberartos, 1816, s.XVII. 246 Herodotos; IV, s.110. 247 Memi; s.31-32. 248 Vernadsky; s.73.
242 241

39

glenmi ve onlarn hkmdar Scylurus, M 110 ylnda Neopolisi kendilerine bakent yapmtr. Fakat Sarmatlar, Avrasya bozkrlarn gemek iin skitleri mtemadiyen batya doru itmilerdir. Sarmat muharipleri yeni tehizatlaryla ileri hareketlerinde tam bir baar elde etmiler. Sarmatlarn metal zengiyi de icat etmeleri, onlarn ordularnda ar svari birliklerinin kurulmasn kolaylatrmtr. skitler bu modern kuvvete malup olmulardr. MS II. yzyla kadar varlklarn koruyabilen skitler, bu asrda Gney Avrupaya doru ilerleyen Gotlar tarafndan tamamen ortadan kaldrlmtr.249

249

Rice; s.50.

40

DRDNC BLM SKT KLTR A. SKTLERN DAR YAPISI VE ASKER TEKLATI Kuzeydou bozkr blgesi yksek Pamir, Tiyen-an, Altay da kollar ve Bat Trkistan zerinden batya ve aa Tuna blgesine kadar btn Gney Rusyaya yaylmaktadr. Batda Silezyaya kadar uzanan bu blgenin Dou Trkistan ve Gobi blgesiyle olan balants doudaki ok sayda geitle kurulabilmektedir. Bu blgenin dousunda geni ller vardr. te yandan batda, dounun aksine olduka verimli topraklar bulunmaktadr. Daha eski zamanlarda bu blgenin kuzeye doru bataklklar ve sk ormanlarla kapl olduu bilinmektedir. Gneye doru uzanan geni sahalar Hazar Denizi ve Karadeniz, geri kalan ksmlar ise randaki dalk arazinin ykselen da dalgalar ve Kafkas silsilesiyle snrlanmtr. Bat Trkistan bozkr blgesi ile randaki dalk arazi arasnda nispeten sk bir balant bulunmaktadr.250 skitler yukarda ad geen corafyaya yaylmlar, hatta onlar, Herodotosun bildirdiine gre yirmi sekiz yl Yukar Asyada hkimiyet kurmulardr.251 skitlerin n Asyada Filistine kadar gittikleri de dnlrse ne kadar geni bir corafyaya yaylm olduklar anlalr. skitlerin bu kadar geni bir corafyada tek hkmdar tarafndan idare edilmelerinin zorluu ortadadr. Bundan dolay idari yaplar yayldklar corafyann geniliinden etkilenmitir. Asker tekilatlar da onlarn srekli yeni topraklar elde etmeleri ve farkl kavimlerle mcadeleye girmeleri sonucunda gelimitir. skitlerin asker ynden gcn antik yazar Thukydides skitlerle Avrupa devletleri teker teker ele alnd takdirde, Asyada dahi hepsi birlemi hlde hareket ederek skitlere kar durabilecek bir kavmin olmadn belirtmektedir.252 Buradan skitlerin asker ynden ne derece gl olduklarn anlayabilmekteyiz. 1. skitlerin dari Yaps Yukarda da belirttiimiz zere, skitler ok geni bir corafyaya yaylmtr. skitlerin gruptan olutuu Dariusun yazt NR a 3ten anlalyor. Bunlar Saka haumavarga, Saka tigrakhauda ve Karadeniz skitleri olan denizin tesindeki Sakalardr.253 Bu gruplarn banda reisleri bulunuyordu. Bu durum skitlerin birden fazla hkmdar tarafndan ynetildiini ortaya koymaktadr. Herodotos, Dariusa kar skitlerin memleketlerini savunmak iin yapm olduklar hazrlklardan bahsederken skit hkmdar ya da beyinden bahsetmektedir. Bunlardan birisinin adnn Skopasis, dier grubun banda bulunann danthyrsos ve onun
250 251

Junge; s.5. Herodotos; I, s.106. 252 Thukydides; Peloponnessoslularla Atinallarn Sava, II, ev. H. Demirciolu, Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1975, s.97. 253 Junge; s.6.

41

ordusuyla ordusunu birletirenin adnn ise Taxakis olduunu bildirmektedir.254 Yine Herodotosun bildirdiine gre, Pers Kral Darius skit Hkmdar danthyrsosa eli gndermi ve skit Hkmdar da Dariusa eli gndermitir.255 Buradan skitlerin hkmdarnn danthyrsos olduu ve dierlerinin ordu komutanlar olduu dncesi de karlabilir. Jungenin Polyene dayanarak verdii bilgilere gre Darius blme ayrlm olan skitlere kar sava atnda, skit hkmdarlar Sakesphares, Homarges ve Thamyris bir yerde vaziyeti istiare etmilerdir.256 Homarges Herodotosun Sakai Amyrgioisiyle257 phesiz ayndr. Homarges, Saka haumavarga ve dieri Thamyris, Massaget hkmdar ad Thomyrisi hatrlatyor ve Hekataiosa gre Grekler tarafndan Massaget olarak adlandrlan grup, Saka tigrakhauda olduundan258 Thamyrisin Saka tigrakhaudann hkmdar olduu anlalyor. Denizin tesindeki Sakalarn, yani Karadeniz skitlerinin hkmdarlarnn danthyrsos olduu ve Darius'un ona eli gnderdii Herodotos tarafndan belirtilmektedir. Ancak yukarda ad geen skit hkmdarnn Dariusun seferinden nce durumu mtalaa ettikleri dnlrse Sakesphares'in Karadeniz skitlerinin hkmdar olduu ve onun danthyrsostan bir nceki hkmdarlar olmas kanaati hasl oluyor. skitlerin birbirlerinden farkl corafyalarda yaayan ayr idari blme ayrlmalarna ramen, onlarn hkmdarlarnn baz durumlarda bir araya gelmeleri ve mevcut durumu mzakere edip ortak karar almalar, aralarnda bir birlik uurunun olduunu gstermektedir. Bu grubun hkmdarlarndan baka, her grubun kendi iinde kabile reislerinin ve klan prenslerinin de idarede sz sahibi olduklar anlalmaktadr. skit idari sisteminin hiyerarik bir sra takip ettii de anlalmaktadr.259 Hkmran skitlerin kabile reisliinin, babadan oula gemesi usulnn taraftar olmalarna ramen akraba kabileler, liderlerini, seim yoluyla i bana getirmeyi tercih etmi gibi grnyorlar. Pazrkta lm kabile reislerinin istisnai bir ekilde uzun boylu olular, kabile mensuplarnn reislik vazifesi iin gerekli bir vasf olan stn zeklln yan sra, fiziksel stnl de nazar dikkate alm olduklarnn bir iareti olarak kabul edilebilir.260 skit idare sistemi, onlarn hayat tarzyla da yakndan alakal grnmektedir. skit idarecilerinin d siyasetleri yannda i siyasetleri de sz konusudur. skit idarecilerinin i siyasetle ilgili en byk sorunlar, muhtemelen ana grup ile say bakmndan daha az olan gruplar arasnda, otlak alanlarnn adaletli bir ekilde taksim edilmesiydi. Bu sorunlar
254 255

Herodotos; IV, s.120. age.; s.126-127. 256 Junge; s.65. 257 Herodotos; VII, s.64. 258 Junge; s.65. 259 Memi; s.35. 260 Rice; s.61.

42

zebilen kabile ve klan prensleri uzun sre i banda kalmay baarmlardr.261 skit hkmdarlarnn adlarn kronolojik bir sraya gre elimizde yeterli malzeme olmadndan veremeyiimize ve birtakm ayrntlar akla kavuturmamza ramen, onlarda hkmdarlardan balamak zere, kabile reisleri, klan prenslerine kadar ieride huzuru salama ve darda muhasmlara kar gl olma ve yeni otlaklar elde etme siyasetinin varln grebiliyoruz. Hatta bata da ifade edildii zere, ayr grup hlinde bulunan skitlerin hkmdarlarnn bir araya gelerek ortak karar alabilmeleri ve mevcut durumu rahatlkla mzakere edebilmeleri dmana kar birleebildiklerini ortaya koymaktadr. Onlarn idari yaplanmalarnda boy, boylar birlii ve il yani devletin varl, dikkati eken en kayda deer husustur. Bu durum btn bozkr devletlerinde grlen idari yaplanmadr. 2. skitlerin Asker Tekilat skitler yayldklar ok geni corafyada, deiik kavimlerle karlamlar ve onlarla mcadele etmilerdir. Onlarda askerlik ve ordu bulunduklar hayat artlar iinde hep n plana kmtr. skit ordusunun byk bir blmn atllardan meydana gelen svari snf oluturmutur. skit asker organizasyonunun ana kolunu bu svari snf meydana getirmitir. skit atllar eyer kullanmlardr. Bu zellikleri, onlarn Grek ve Roma gibi svari birlikleri bulunmayan devletlere kar byk bir avantaj salamtr.262 skitlerin kulland atlarn iskeletleri arkeolojik kazlar sonucunda kurganlardan karlmtr. Kuban blgesinde bulunan kurganlarda ok sayda at iskeleti ortaya karld gibi Altay blgesinde ibe Kurgannda on drt, Pazrk kurganlarnda saylar yedi ile on drt arasnda deien at gmleri ortaya karlmtr.263 Bunlar binek hayvanlar da dhil len beyin hayat boyunca sahip olduu hayvanlard. nana gre bey bunlar ld zamanda kullanmaktayd.264 a. Sava Taktii ve Silahlar skit ordusu bozkr sava taktiini en iyi ekilde uygulamaktayd. Bu, Dariusun skitler zerine yapt seferde aka grlmektedir. Darius, skit topraklarna vardnda skit ordusu iki gruba ayrlm ve geriye doru ekilmitir.265 Bu ekilme esnasnda Iranllarn faydalanabilecekleri btn kaynaklar kurutmulardr.266 skitler ranllarn skit lkesinde daha fazla kalmalarn salamak ve onlar g duruma drmek istemilerdir.267 Bylece dman daha ierilere ekerek yormay, onlar oyalayarak orada
261 262

Vernadsky; s.69. age.; s.51. 263 R. Rolle; Totenkult der Skythen, Walter de Gruyter, Berlin-New York, 1979, s.100-101. 264 Rudenko; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, s.148. 265 Herodotos; IV, s.120. 266 age.; s.122. 267 age.; s.130.

43

daha fazla zaman geirmelerini, nlerinden ekilirken su alabilecekleri kuyular doldurarak, otlar bierek ve ekildikleri yerleri yakarak Perslerin ve hayvanlarnn a ve susuz kalmasn salamlardr. Bunun sonucunda durumun ktye gittiini gren Darius, mecburen ekilmek zorunda kalmtr. Bu durum dahi skitlerin asker kabiliyetlerini ve planl bir harp taktii iinde hareket ettiklerini gstermektedir. skitlerin hepsi atl ve ok atarak savamaktaydlar.268 Eski bozkr topluluklar, zellikle Trkler ayn ekilde mcadele etmekteydiler. At zerinde yay etkili bir sava silah hline getirebilmiler ve uzak sava usuln benimsemilerdi. At sayesinde srekli manevra kabiliyetine sahip olduklar iin uzaktan sava tercih ediyorlard.269 skitlerin silahlar ve sava taktikleri zerine yaplan modern almalar tam olmaktan uzak olduu hlde, saysz silah buluntular ve sava donanmlarnn tm takmlar sava yntemlerinin grnmn vermektedir. Bu arkeolojik buluntular skitlerin deerlendirilmesine nemli katkda bulunmutur. skitlerin cenaze trenlerinin l ile beraber ok sayda silahn gmlmesini zorunlu klmas arkeoloji asndan ok yararl olmutur. alar boyunca soyguncularn yapt yamalamaya ramen yeterli derecede silah geride kalarak kendilerini kullanan bu eski savalarn savama yntemlerinin yeniden tespit edilmesini mmkn klmtr. Ancak yine de geride asl materyalin az bir ksm kalmtr. Bu snrlama ile bile dnya tarihinde hibir toplumun skitler gibi birok silah objesini arkeologlara salamad tespit edilmitir. Hayat boyunca savaa koaca ekilde olmak zere, bir skitli l de br dnyaya silahlarn kuanarak gitmektedir. phesiz oradaki savalara ve her trl asker faaliyete katlmas beklenmektedir. Tepeden trnaa silahlanm olan ve kendilerine ayrca yedek gereler verilmi olan ve topraa gml savalar kendilerinin gnlk hayatlarnn bir yansmasn vermektedirler.270 Saldr ve savunma silahlarnn eitlilii ve ok gelimi olmas son derece artcdr. Saldr silahlar arasnda yay ve ok ilk sray almaktadr. Bunlar sradan insanlarn mezarlarnda bile mevcut olup skitlerin eski kaynaklarda neden atl okular olduklarn aklamaktadr. Ok retimi byk boyutlara varmtr ve mezarlardaki tm okluklarda yzlerce ve bazen birka ok klf iinde yedek cephane oluturacak binlerce ok yer almakta ve savatan nce bu oklarn ular jilet keskinliine getirilmektedir. Tipik skit yay, bileik kk bir yaydr. Ular zel kaplama maddeleriyle daha da salamlatrlmtr. skitler bir kayla bele aslarak tanan gorytus adn verdikleri zel bileik bir yay kutusu ve sadakn bulucusu olarak grlmektedirler. Askerler dolarken veya dmanla scak temas salanmadan nce kirili yay bu kutunun iinde tanrd. Kutunun n
268 269

Herodotos; IV, s.46. Kafesolu; s.272. 270 Rolle; Die Welt der Skythen, Verlag C.J. Bucher, Frankfurt, 1980, s.72.

44

tarafnda muhtemelen oklar ve tyleri nemden korumak iin oklarn muhafaza edildii kapakl zel bir cep vard. Bu kombine kutu ve okluk profesyonel okularn, ok atmaya hemen hazr olmalarn garanti ediyordu.271 Kaynaklardan oklarn zehirli olduklarn ve skit ok zehrinin aa yukar nasl yapldn renebiliyoruz. Zehri yapmak iin skitler, belirli zamanlarda bir cins ylan (muhtemelen kk engerekler) yakalar, gvdelerinin rmesini beklerlerdi. Birtakm ilemlerden sonra zehir elde ederlerdi. Oklarn ular bu zehre bulanrd. Kanca ulu ve zehre bulanm bu ok ularndan son derece korkulurdu; nk, bunlarn karlmas son derece zordu ve karma ilemi srasnda kurban ok byk ac ekerdi. stelik, zehrin uzun vadeli hasara neden olduu ve bu nedenle en kk yaralarn bile byk ihtimalle lmcl olduu hesaplanrd. nk bu tr bir ok iin ifte lm vadeden tabiri kullanlmtr.272 Ok menzilinin ne kadar olduu hakknda yalnz tahmin yaplabilir. nk orijinal rnek gnmze kadar gelmemitir. Bir Olbia Kitabesinden edinilen bilgiye gre, bir yarmada dl kazanan Olbial Anaxagorasn yapt uzun menzil at 500 metrenin zerindedir. Bu ahs byk ihtimalle bir skit yay kullanmtr.273 skitlerin kulland oklarn menziline dou bozkrlarnda kullanlm olan oklarn menzillerinin katk salayacan ya da bu hususta bir fikir verebileceini sylemek mmkndr. Belgelerden kartlan bilgilere gre, eski Trk kltr evrelerinde oklarn menzili 660-884 metre arasnda deimekteydi.274 Buradan edinilen bilgiler skit oklarnn da ayn ekilde olduunu dnmeyi mmkn klmaktadr. skitler yay ve oktan baka kl, mzrak ve balta gibi silahlar da kullanmaktaydlar. Onlara ait bu ara ve gereler hem yazl belgelerden hem de arkeolojik kazlar sonucunda ortaya kartlm ok sayda buluntudan anlalabilmektedir. b. Kadn Savalar: Amazonlar Eski a zaman dilimi iinde erkeklerin yannda veya erkeklere kar savaan kadnlar veya kadn gruplar hakknda anlatlan efsane ve hikyeler bulunmaktadr. Grekler byle kadnlara Amazon adn vermilerdir. Herodotosun verdii bilgiye gre, Karadenizin kuzey blgesindeki bu kadnlar, skitlerce Oiorpata olarak anlmaktadrlar. Bu terim oior, erkek ve pata, ldrmek szcklerinden tretilmitir. Bylece erkek ldrenler anlamna gelmektedir.275 Yazl kaynaklarda Amazonlar hakknda verilen bilgiler tek bana fazla bir deer tamamaktadr. En iyi bilinen kadn birlii Hectorun lmnden sonra Truvaya giren Amazonlarn lideri Penthesileann bakanlndaki Karadenizin gneyinden gelen orduydu. Atl
271 272

age.; s.72-73. age.; s.73. 273 age.; s.74. 274 Kafesolu; s.272. 275 Herodotos; IV, s.110.

45

gen kadnn miferi, gs zrh, baldr zrhlar ve ift yarm ay eklinde kalkan bulunuyordu. Silahlar ise kl, ift azl sava baltas ve mzrakt; ayn zamanda yay ve ok da kullanmaktayd ve okluu hareketli atnn terkisinde tayordu.276 Herodotos da skit lkesi ve dousundaki Sauromat lkesi ilgili birok Amazon hikyesinden sz etmektedir.277 Burada verilen en kayda deer bilgi onlarn ata binip ok atmalar, savamalar, dman ldrmeleri ve erkekler gibi giyinmeleridir. Yazl belgelerde geen bu bilgileri arkeolojik kazlar sonucunda ortaya kartlm buluntular da dorulamtr. zellikle Ukraynann gneyinde 1950li yllardan beri yaplan kazlarda ok sayda Amazon mezar bulunmutur ve Kafkaslarda bile bu tr mezarlar ortaya karlmtr. Bu mezarlarda ziynet eyalarnn yannda sava ara ve gereleri bulunmutur. Bu tr buluntular arasnda oklar, okluklar, mzraklar bulunmutur.278 Silahlarn kullanmakta gsterdikleri teknik, ustalk ve yetenek, fiziksel gleri erkeklerden daha az olan Amazonlar iin son derece nemli olmalyd. Btn Amazon mezarlarnda bulunmu olan yay ve oklarn asl silahlar olduunu tahmin etmek rastlant deildi. eitli spor ve avlanma etkinlikleriyle youn kas eitimi yaptklar hlde erkeklere gre yine de zayf kalan kadnlarn kas gc iin yay ve ok en uygun silaht. Erkekler gibi belirli ve srekli eitim sonucu kazanlabilen dayankllk, g, srat, ustalk ve eviklik Amazonlar iin son derece nemliydi. Bu nedenle gen kzlarn mezarlarnda bile silah bulmak artc deildir. Avlanma ve savama, hzl tepki vermek iin yetenek gerektirmekteydi ve balca silah olan yay, deikenlik gstermeyen soukkanl bir dikkat gerektirmekteydi. Savalar, zengisi olmayan at stnde yaplrd; dolaysyla hayvann her artta ok iyi kontrol edilmesi ve gz, kol ve soluun tam bir uyum iinde olmas gerekliydi. Uzakln doru olarak alglanmas ok iyi bir zamanlama iin son derece nemliydi.279 B. SKTLERN DL VE YAZISI skitlerin dili hakknda birok alma yaplmtr. Malzeme yetersizlii, skitlerin dili zerinde yaplan almalardan istenilen sonularn karlabilmesine mani olmaktadr. skitlerin dili yannda yazlarnn olup olmad da nemli bir mesele olarak zihinleri megul etmektedir. Yaz Mezopotamyadan Anadoluya rana hatta batda Yunanistan'a kadar yaylmken bu dnemde Urartulular, Persler ivi yazsn renmilerken hatta Urartulularn bir de resim yazs varken "skitler acaba yazy bilmiyorlar myd?" sorusu akla gelmektedir. skitlerin ivi yazs kltr sahas ierisinde uzun sre kalmalar ve bu corafyadaki kavimlerle temasta bulunmalar, onlarn yazy rendikleri ve kullandklarn dnmemizi mmkn
276 277

Rolle; Die Welt der Skythen, s.94. Herodotos; IV, s.110-116. 278 Rolle; Die Welt der Skythen, s.96. 279 age.; s.98.

46

klmaktadr. Bu fikri Sus ve evresinde bulunan ivi yazl metinler de desteklemektedir. 1. skitlerin Dili skitlerin hangi dili konutuklar bir mesele olarak karmzdadr. Elde bulunan kaynaklar skitlerin dili hakknda baz ipular vermektedir. skitlerin dili hakknda bilgileri ivi yazl metinlerden ve antik Grek kaynaklarndan renmekteyiz. skitlerin dili hakknda en nemli bilgileri Susta bulunmu olan ivi yazl metinler vermektedir. Bu dank olarak bulunmu metin paralarnda fiillerin hemen hemen tamam Trkedir. Kelimelerin byk ounluu ise Trk lehelerinde kullanlm ve hlen kullanlmaktadr. Dank olarak bulunmu bu metinlerde anira, onamak; arat, oturmak; daldu, doldurmak; du, dutmak, tutmak; git, gtrmek, gtrtmek; kappika, kapama; katzavana, kazmak; kutta, katmak; piri, barmak, varmak; rilu, yazmak; tartinta, tartnmak; taufa, dayamak; tiri, deymek280 vb. fiiller bulunmaktadr. Ayn metinlerde ok sayda Trke kelime bulunmaktadr. Bunlara rnek olarak Ata, Attata, Attati, Atta; ati, orta; ativa, ortasnda; atzaka, uzak, uzun; balu, baru; gami, gemi; gik, gk; karata, kart; kii, kii; agr, oul; vitavana, te yana; taka, tu; ufarri, br; val, yol; vurun, yer, urun.281 Susta bu metinlerin tahlili sonucunda Mordtmann, bu lisani delillere dayal olarak Sakalarn Trk-Ugor dil kkl bir halk olduunu yani Ural-Altay dilinin kollar olan Fin-Ugor ve Trk-Tatar dilinin henz ayrlmad zamandan olduunu kabul etmektedir. Dariusun yaztnda ad geen Saka haumavarga ve Saka tigrakhaudann da Ari kavimlerden olmadn kabul etmesine ramen Qui trans mare habitant yani denizin tesine gemi olan Sakalar bu gruba dhil etmemektedir.282 Oysa kral Darius skitler zerine sefer yapmadan nce, skit hkmdarlar Sakesphares, Homarges ve Thamyris bir yere toplanp vaziyeti grmlerdir.283 Daha nce de zerinde durduumuz ve hangi Saka gruplarna mensup olduklarn belirlemeye altmz hkmdarlar rahatlkla mevcut durumu grebilmilerdir. Bu, ancak nn de ayn dili konumu olmalaryla aklanabilir. Herodotos skitlerin din inanlar ve Tanrlar lemiyle ilgili bilgi verirken, skitlerin Hestiaya Tabiti, Zeusa Papaios, Topraka Api, Apollona Oitosyros, Aphroditeye Artimpasa, Poseidona Thamimasadas dediklerini bildirmektedir.284 Bunlardan en byk Tanr olan Papaiosun Trke Baba, Dede, Ata, Babir, Bayat; Thamima-sadasn Denizin Atas; Artimpasann Erdemba, Tabitinin Tapt; Oitosyrosun Gongos, gne olduu kabul
280 281

Mordtmann; s.9, 15, 20-21, 24, 33-34, 36, 47-48, 58-59, 62. age.; s.17, 19, 23-24, 33, 35, 49, 55, 63, 66, 70. 282 age.; s.49-50. 283 Junge; s.65. 284 Herodotos; IV, s.59.

47

edilmektedir.285 Api kelimesi de Trke bir kelimeyi hatrlatmaktadr. Hemen hemen btn Trk lehelerinde Ebi, Ebe kelimesi douran kadn manasndadr.286 skitlerin kullanm olduu corafi adlar da Trke le irtibatlandrlmtr. rnein, Temerinda, Denizin Anas; Karumpaluk, Balk Gl; Graucausus, Akkar; Silyn, Krfez vb.287 Pers kaynaklarnda denizin tesindeki Sakalar olarak adlandrlan skitlerin dilinden kalan gerek Tanr gerekse corafya adlar Trke ile irtibatl grnmektedir. skit corafyasnda phesiz baka dilleri konuan topluluklar olmasna ramen skitlerin dilinin Trke ile irtibatl bir dil ya da Mordtmannn Saka tigrakhauda ve Saka haumavarga iin kabul ettii zere, Fin-Ugor ve Trk-Tatar dil kollarnn birbirinden henz ayrlmad bir dnemde olumu bir dil olduu dncesi denizin tesindeki Sakalar yani Karadeniz skitleri iin de geerlidir. skitlerin dili hakknda fikir verebilecek bir yaz da Kazakistanda AlmaAta yaknlarnda Esik Kurganndan karlmtr. Kk bir kap zerindeki yaz deifre edilmitir. Altay Amancalov bunu Aya, sana ocuk; Bez ok, bugn icra azuk eklinde okumutur.288 Bilim leminde en ok kabul edilen transkripsiyonu Olcas Sleymanov yapmtr. Bu yazy, Khan uya otuzi yok bolt utg-sa tozld eklinde okumu ve Han'n olu yirmi yanda yok oldu (Halkn?) ad san da yok oldu diye gnmz Trkesine aktarmtr.289 Sakalara atfedilen Esik Kurganndan karlan bu yaznn dilinin Trke olarak kabul edilmesi de Sakalarn dilinin Trke olduunu gstermek bakmndan byk nem tamaktadr. Gerek ivi yazl metinler gerek skitlerin kulland baz kelimeleri veren antik Grek kaynaklar gerekse Esik Kurganndan karlan yaz skitlerin dili hakknda ksmen de olsa bir hkme varmamz mmkn klmaktadr. Bundan dolay skit dilinin Trke ile balantl olduunu sylememiz mmkn olmaktadr. 2. skitlerde Yaz nceki blmlerde de bahsedildii zere, ok geni bir corafyaya yaylan skitler n Asyaya da giderek orada belirli bir sre kalmlardr. Gerek Herodotosun bahsettii gerekse Sus ve evresinde bulunmu olan ivi yazl metinlere dayanarak Mordtmannn ileri srdne gre, onlar bugnk ran ve hatta Anadolu ilerine kadar olan yerlerde nfuzlarn hissettirmilerdir. M VII. yzyln balarnda Asur mparatorluu snrna kadar ulaan skitlerin290 M IV. yzyln balarnda hl Anadolunun dou
Kuun; s.LIX. Arsal; s.10. 287 Kuun; s.LVII-LVIII. 288 A. S. Amancalov; Runopodopnaya nadpis'is Sakskogo Zakhoroneniya, Bestnik AN Kaz. SSR., 12, 1971, s.66. 289 Sleymanov; s.3. 290 Luckenbill; s.517.
286 285

48

kesiminde bir g olarak bulunmalar291 onlarn ivi yazs kltr sahasnda ne kadar uzun bir sre kaldn gstermek bakmndan byk nem tar. Bilim leminde ivi yazs olarak kabul edilen ve M 3100 yllarnda Sumerliler tarafndan icat edilmi olan yaz etkisini miladi yllara kadar srdrmtr.292 Bu yaz Mezopotamya snrlarn aarak Anadolu, ran ve Yunanistana kadar yaylmtr. skitler n Asyaya doru yneldiklerinde bu yaz Asurlular, Persler ve Urartulular tarafndan kullanlmaktayd. Yani skitler ivi yazs kltr sahasna girmiler ve bu sahann odak noktasnda uzun saylabilecek bir sre kalmlardr. skitlerin ivi yazs kltr sahas ierisinde epeyce bir sre kalmalar bu yazya yabanc kalmadklarn gstermektedir. Susta bulunan yazlarn, hakiki manada Trk olan Sakalara ait olduu Mordtmann tarafndan belirtilmektedir. Ayrca, bu yazlarn dilini Trk-Ugor diliyle balantl grmekte ve bunu Sakaca olarak adlandrmaktadr.293 Bu metinler bize onlarn ivi yazsn rendiklerini ve bu kltr sahas ierisinde kullandklarn gstermektedir. Kazakistanda Alma-Ata yaknnda Esik Kurgannda bulunan runik yaz da byk nem tamaktadr. Bu yaz hakknda deiik grler beyan edilmitir. Bazlar bu yaznn ilgili kk anan zerine sonradan yazldn ileri srmtr.294 Bu gr savunanlarn karsnda Trkologlar, bu yaznn Orhun-Yenisey tipinde olup Eski Trke olduunu, Altay dilleri grubuna dhil bulunduunu ve runik bir alfabe ile yazlm olduunu ileri srmektedir.295 Esik Kurganndan karlan horizontal yaz yirmi alt harften olumakta ve Orhon-Yenisey yazlarn hatrlatmaktadr.296 Bu yaz nce de zerinde durduumuz zere, Sleymanov tarafndan Hann olu yirmi- yanda yok oldu (Halkn?) ad san da yok oldu eklinde gnmz Trkesine aktarlmtr.297 Yine ona gre burada kullanlan yirmi alt harf Gktrk metinlerinde kullanlan harflerin ilkel ekilleri olup kullanlan kelimeler de yine Gktrkede geen kelimelerin eski ekilleridir.298 Pavlador blgesinde Bobrovoye ky yaknlarnda yaplan arkeolojik kazlar sonucunda bir kurganda Saka dnemine, M V-IV. yzyllara tarihlendirilen runik yaz ele geirilmitir. Bir altn gem kay zerinde tutturulmu kemik nazarlk bir karaca eklinde oyulmu ve bunda sadan
291 292

Ksenophon; IV, s.18. E. Bilgi; Attrk, Fakltemiz ve Krsmz, Sumerlilerin Tarih, Kltr ve Medeniyetleri, DTCF Atatrk'n 100. Doum Ylna Armaan Dergisi, Ayr Basm, Ankara, A Basmevi, 1982, s.107. 293 Mordtmann; s.77. 294 K. A. Akiev; Kurgan Issk, Iskuvtso, Moskova, 1978, s.59. 295 Akiev; s.59. 296 Sleymanov; s.85. 297 agm.; s.3. 298 agm.; s.1-3.

49

sola beyaz maral yazs okunabilmitir. Nazarlk zerindeki runik yaznn Trke konuan Sakalarn yaz sistemi olduu belirlenebilmitir. Bu yaz, runik yaznn Gney Sibirya ve Kazakistandaki atl kavimler arasnda, ancak ok ge kt yolundaki nce ortaya atlan grn belirgin bir biimde yanlln ortaya koymutur.299 skitler ivi yazs kltr sahasna ulap randan Anadolu ilerine kadar nfuz ettikleri ve burada bir mddet hkimiyet kurduklar zaman zarfnda ivi yazsn renmilerdir. Bunu ak bir ekilde Susta bulunmu olan ivi yazl metinler gstermektedir. Buradan ele geirilen metinlerin dilinin de Trke ile balantl olmas ve Sakalara ait olduunun belirlenmesi, onlarn ivi yazsn rendikleri ve kullandklarn gstermektedir. Esik Kurganndan bulunan kk bir anaa yazlm olan yaznn da runik yaz olduu ve daha sonraki Gktrk yazsnn ncs olduu kabul edilmektedir. Esik Kurgannda bulunmu olan bu yaznn karakteri, kullanlan harfler ve ekilleri, Orhun-Yenisey yazsnn karakteri, harfleri ve ekilleriyle karlatrlm ve onlarn ayn olduu belirlenerek Esik Kurgannda bulunan yaznn Orhun-Yenisey yazsnn prototipi olduu kabul edilmitir. C. SKTLERN DN skitlerde btn gebelerde ve dal kavimlerde olduu gibi ruha inan dncesi kkl bir gelenee balyd. Hayatlar boyunca tabiatla mcadele eden bu insanlar, zaman zaman birtakm korkun veya garip tabiat hadiseleri ile karlam ve aklayamadklar baz eyleri ruhlara atfetmilerdir. Bu ruhlar iyi ve kt olmak zere iki ksma ayrmlardr. Bu ruhlarn bazlar onlara yardm etmekte, bazlar ise ilerini bozmaktadr.300 skitlerin tapndklar her varlk bir ruh tamaktadr. skitlerin zellikle Greklerle temaslarndan nceki dininde amanizme ait unsurlar bulunmaktadr. amanizm, umumiyetle Sibiryadaki kavimlerin inanlarn ifade eden bir tabir olup bu kelime Kuzey Asya halklar arasnda byc, sihirbaz manasna gelen aman kelimesinden tremitir.301 skit dininde amanizmle birlikte grnen unsurlar Trk-Mool kltr tarihinde de grlmektedir. ok geni bir sahaya yaylm olan ve TrkMool kltr tarihinin nemli bir blmn tekil eden amanizm, XVIII. ve XIX. yzyllarda Georgi, Banzarov ve akov gibi baz yazarlarca, eski bir din olarak gsterilmitir. Buna karlk, ayn yzyllarda Hristiyanlk taassubu ile hareket eden dier baz aratrmaclar ise amanizmin bir din saylmamas gerektiini ileri srmlerdir. Onlara gre aman, bir sihirbaz, kt ruhlar kovmak suretiyle hastalklar iyiletirmeye alan bir frk ve nihayet gelecekten haber veren bir falc veya khinden baka bir ey olmad iin, amanizm de bir din saylmazd. XIX. yzyln ikinci yarsnda Radloff ve XX. yzyln ilk yarsnda Anohin, Culloch ve dier birok yazar
299 300

Amancolov; The Words of Ancestors, Erdem, 5, 15, 1989, s.793-794. Hermann; Sakai, s.1797. 301 Bulu; s.320.

50

amanizmi sadece Ural-Altay halklarnn dini olarak gstermilerdir. Bu inan zerine geni bir aratrma yapm olan Nioradze, amanizmde muayyen bir din sistemden ziyade, dine doru bir gelime safhas grmektedir. Ohlmarksa gre ise amanizm tam manas ile bir din saylmazsa da yayld yerlerde dinin yerini almtr. Ayrca, W. Schmidt de amanizmi balca Gk Tanr ve Yer Tanr unsurlarndan oluan bir din olarak kabul etmektedir.302 skitlerde ruhlar leminin dnda bir de tanrlar lemi vardr. skitlerdeki tanrlar lemi anlaynda Greklerin byk tesiri olmutur. Bu tesir skitlerin Karadenizin kuzeyindeki corafyaya yerletikleri ve Greklerle temas kurduklar zaman balamtr. skit tanrlar lemiyle ilgili bilgileri bize antik yazar Herodotos vermektedir. Fakat Herodotosun skit tanrlar lemi hakknda verdii bilgiler olduka snrldr. Byle bir inan yalnz Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara yaylm skitler arasnda grlmektedir. Tamamen bozkr corafyasna yaylm skit/Saka topluluklar arasnda mevcut deildir. 1. skit Tanrlar Yukarda da bahsedildii zere, skitlerde ruhlar lemi inanc yannda bir de tanrlar lemi anlay vard. skitlerin tanrlar lemine Grek tanrlar leminin ok fazla tesiri olmutur. skitlerin tanrlar tabiatyla skite adlarla adlandrlmtr. Herodotos, skitlerin bata Hestia olmak zere en byk tanrlarnn Zeus ve Zeusun kars olarak kabul edilen Toprak olduunu bildiriyor. Srasyla Apollon, Gksel Aphrodite, Herakles ve Aresin de yukarda ad geen tanrlarla birlikte btn skityada ululandklarn belirtmektedir. Ayrca Herodotos, skit dilinde Hestiaya Tabiti, Zeusa Papaios, Topraka Api, Apollona Oitosyros, Gksel Aphroditeye Artimpasa, Poseidona Thamimasadas dediklerini de bildirmektedir.303 skitlerin politeizm dediimiz ok tanrllklar Greklerin etkisi sonucunda ortaya kmtr. Bu etkinin dou skitlerine kadar ulap ulaamadn tam olarak akla kavuturamamamza ramen, Greklerle temas kuran denizin tesindeki Sakalara yani Karadeniz skitlerine olduka fazla olduunu anlamamz mmkndr. Elimizde bulunan yegne kaynak Herodotosun eseri olduundan, bu konuda, ancak onun verdii bilgilerle yetinmek zorunda kalmz da bilgilerimizi snrlamaktadr. Deiik yerlerde zerinde durulduu zere skit/Saka topluluklarnn en byk grubu olan Massagetler iin ise tek tanr inancndan sz etmektedir. Karadenizin kuzeyindeki skitlerin dahi byle bir inanca sahip olabilecekleri, Gk Tanrnn varl, dier tanr isimleri verilenlerin ise dinlerinin tamamlaycs unsurlar olabilecei de hatra gelmektedir.

302 303

age.; s.320. Herodotos; IV, s.59.

51

2. Adak ve Kurbanlar skitler tanrlarna eitli hayvanlar adam ve kurban etmilerdir. En ok kurban ettikleri hayvan ise attr.304 Herodotos skitlerin kurban merasimleri hakknda da bilgi vermektedir. skitlerin kurban merasimlerinin her yerde ayn olduunu, kurbanlarn n ayaklarnn bir ipe balandn, kurban adayan ahsn onun arkasnda yer aldn ve elinde tuttuu ipi ekerek hayvan yere yktn bildirmektedir. Hayvan yere dnce kurban hangi tanrya sunuyorsa, ona dua ettiini, sonra hayvann boynuna bir ip doladn, ipin arasna bir sopa soktuunu, sopay evire evire skarak kurban boduunu ve sonra onlarn onu yzp etini piirdiklerini yazmaktadr.305 Herodotos skitlerin kesinlikle domuz kurban etmediklerini de bildirmektedir.306 Herodotos, Masagetlerin de Gne'e at kurban etmelerinden bahsetmektedir ve bunu u ekilde ifade etmektedir: Tapndklar biricik ilah, Gnetir. Ona atlar kurban ederler ve bu suretle ilahlarn en sratlisine fani mahlkatn en sratlisini takdim ettiklerine inanrlar.307 Vogullar, Ostjaklar, Votjaklar ve Altay Trklerinin buna benzer merasimlerde geyik, at ve sr kurban ettikleri de bilinmektedir.308 3.amanlar ve Sihir Eskia kavimlerinin ounda bulunan amanlk skitlerde de vardr. amanlar, umumiyetle kehanette bulunmak, by yapmak ve kurban kesmek gibi eitli iler yapmaktaydlar. Fakat bu ileri aman olmayan kimseler de yapabilmekteydiler. Hakiki aman'a ancak ruhlarla temasa geilmek suretiyle halledilebilecek meseleler de mracaat edilmekteydi.309 skitlerde amanlk zerine Herodotos nemli bilgiler vermektedir. O, skitlerde pek ok falcnn bulunduunu ve onlarn ileride olacak eyleri st deneklerine bakarak haber verdiklerini bildirmektedir. Bunun iin deneklerden byk demetler meydana getirdiklerini, onlar yere koyup dattklarn, sonra denekleri birer birer ayrarak gelecekte olacak eyleri sylediklerini, konuurken denekleri toplayarak bir demet hline getirdiklerini ve bu tr falcln onlara atalarndan kalm olduunu anlatmaktadr.310 skit toplumunda falclar yani amanlarn nemli bir yeri vard. Hkmdar hastaland zaman falclara mracaat edilmektedir. En iyi falc getirtilmekte ve falclar yukarda belirtildii zere fala bakmaktadrlar. Falclar hanedan zerine birisinin yalan yere yemin ettiini sylemektedirler. O ahs
304 305

age.; s.61. age.; s.61. 306 age.; s.63. 307 age.; I, s.216. 308 Bulu; s.331. 309 age.; s.318-319. 310 Herodotos; IV, s.67.

52

getirilip hkmdarn huzuruna karlmaktadr. Kendisinin hanedan zerine yalan yere yemin ettiinden, hkmdarn hastalanm olduunu sylerler. O ahs bunu inkr edince yine falclar getirilmekte ve bunlar da yalan yere yemin sulamasna katlrlarsa o ahsn hemen kafas kesilmektedir. Adam susuz karrlarsa yeni falclar getirilerek onlara da danlmakta ve ounluk san temize karmsa ilk gelen olan falc lme mahkm edilmektedir.311 Onlar bir arabaya al rp doldurup kzler koulduktan sonra, elleri ve ayaklar bal bir ekilde arabadaki odunlarn ierisine atlarak, odunlar atee verilmekte ve ateten rken kzler hareket etmektedir. ou kez kzler de byclerle beraber yanmaktadr. Byclere verilen bu cezaya eer varsa erkek ocuklar da dhil edilmekte, sadece kzlarnn yaamasna msaade edilmektedir. kzler onlar, koum kaylar yanp kendilerini kurtarncaya kadar srklemektedir.312 Buradan da anlalaca zere, skitlerde amanln son derece nemli olduu, hastalanan hkmdarn tedavi edilmesinden de anlalmaktadr. St ubuklaryla fala bakma usul, gnmzde birok gayrimslim Trk topluluunda hl grlmektedir.313 4. Yemin ve Kan Kardelik Merasimleri skitlerde yemin ve kan kardelik merasimlerine de rastlanmaktadr. Birok konuda olduu gibi bu konuda da Herodotos bize bilgi vermektedir. Herodotosun bildirdiine gre; skitler toprak bir kupann ierisine arap doldurmaktadr. Sonra yemin edecek olanlar bir sivri ulu cisim ya da kl ucuyla derilerini izerek bu kabn ierisinde kanlarn kartrmaktadrlar. Sonra kabn iine bir pala, birka ok ve bir balta daldrmaktadrlar. Uzun bir dua okuduktan sonra yemin edip sonunda yemin edenler ve orada ileri gelenler bu kaptaki kan kartrlm araptan imektedirler.314 Yemin ve kan kardelik merasimlerinin skitlerden baka Hunlar, bir Ural-Altay kavmi olan Macarlar ve Kumanlar arasnda da yaygn olduu bilinmektedir.315 Hun hkmdarlarndan Huhanye M I. yzyln ortalarnda in elileriyle anlama yapt zaman araba kan kartrarak imitir.316 Daha pek ok toplumda kan kartrma ve kan ime ananesi olmakla beraber, skitlerde grlen bu hukuki anlama ve kan ball esasna dayal usul, bu tr ballklarn en eski rneidir.317 Bu ananenin varl arkeolojik buluntularla da ispatlanmtr. Kurganlardan bununla ilgili ok kymetli pek ok eser karlmtr. KulObada bulunan bir altn varak zerinde yer alan bir skitli, Kul-Obada Voronez Kurgannda ve daha baka yerlerde sk sk rastladmz kymetli
age.; s.68. age.; s.69. 313 Minns; Scythians and Greeks, s.87. 314 Herodotos; IV, s.70. 315 Minns; Scythians and Greeks, s.87. 316 Biurin; s.78). 317 M. Ebert; Sdrussland, Skytho-Sarmatische, Periode Reallexion der Vorgeschichte, Berlin: Walter de Gruyter, 1929, s.98.
312 311

53

madenden yaplm olduka ssl din karakterli bir kan ana olmas muhtemel bir kab sa elinde tutmaktadr. Sol eli ise bir ok karmak iin oktanla uzanmtr. Yine Kul-Obada bulunmu olan baka bir altn kabartma zerinde, birbirine sarlm iki skitli, tek bir kaptan bu kutlu kan ikisini imektedir. Ayn sahneye Solocha Kurgannda bulunan bir altn plaka zerinde de rastlamaktayz.318 Belgelerin gsterdii zere, kendi kanlarndan ve ikiden oluan ve iine kendi kllarn, oklarn ve mzraklarn koyduklar daha nce doldurmu olduklar karm ierek ve bu esnada efsunlu szleri uzun sre mrldanarak iki sava birbirlerine kar lnceye kadar sadk olma yemini yapyorlard. Biz bu kan kardelerinin olduka hareketli hikyelerini ieren literatrden ve onlarn birbirine yakn olan balarndan gnlk hayatta karlalan tehlikelerin onlar iin kesinlikle byk nem arz etmekte olduunu biliyoruz. Kendi kardei iin savamaya artsz olarak riayet etmenin yan sra eyalarndan, karsndan ve ocuklarndan, grme duyusundan ve hayatndan fedakrlkta bulunma skit idaallerinin elzem bir unsuruydu ve dolaysyla bundan eref duyuyorlard.319 Yazl belgelerde pek zerinde durulmayan fakat ime trenlerinin resimle tasvir edilmelerinde ortaya kan gerek, her iki savann tek bir kaptan, bir ime boynuzundan veya benzeri eylerden imeyi bu ciddi tren esnasnda yapmasdr. Gelecein iki kan kardei ikiye kanlarn kartrm, birbirlerine ok yakn olarak dayanm, her ikisi de kab dudaklarna kadar kaldrarak bu karm imilerdir. Ayn anda ime belirgin bir ekilde bir nem arz etmektedir; onlar lme kadar ve belki de br dnyada birbirine skca balamtr. Bu trene evrede bulunan savalar tanklk yapmaktadr.320 . SKTLERN GELENEK VE GRENEKLER skitlerin gelenek ve grenekleri hakknda bize en nemli bilgileri Herodotos ve Hippokrates vermektedir. Hippokrates skitlerin yaadklar corafya, yurtlar, besledikleri hayvanlar, beslendikleri gda maddeleri genel olarak yaaylar, birtakm alkanlklar hakknda kymetli bilgiler vermektedir. Herodotos da skitlerin yerletikleri corafya, komular, dinleri vb. zelliklerinin yannda onlarn gelenek ve greneklerinden ve birtakm detlerinden bahsetmektedir. Bylece skitlerin gelenek ve greneklerini bizzat skit lkesini dolam olan antik yazarlar Herodotos ve Hippokratesten renebiliyoruz. 1. skitlerin Hayat Tarz Her toplumun kendine has bir hayat tarz olduu malumdur. skitlerin hayat tarz da ou antik devir topluluklarndan farkllklar gstermektedir. Hippokratesin bildirdiine gre, skitler gebe bir kavimdir, skitlerin yaad corafya, otlaklar bol, rutubeti az bir ovadr. Sabit bir yerleim
318 319

Tarhan; skitlerin Din nan ve detleri, s.159. Rolle; Die Welt der Skythen, s.69-70. 320 age.; s.71.

54

yerleri olmayan skitler bu otla bol ovalkta yaamaktadr. Arabalar iinde oturmaktadrlar. Bu arabalarn en kklerinin drt, byk olanlarnn ise alt tekerlei bulunmaktadr. Arabalarn drt bir taraf ve zerleri kee ile kaplanm olup bunlar ev eklinde yaplmtr. Bu arabalarn bazlar iki odal, bazlar da odaldr. Bu arabalar soua kar korunakl olup bunlarn ierisine yamur ve rzgr geememektedir.321 skitler baka bir yere giderken kadnlar ve ocuklar iki ya da ift kzn ektii arabalarda, erkekler ise at stnde onlarn yannda gitmektedir. Onlar ise koyun srleri, srlar ve atlar izlemektedir. Onlar hayvanlarna ot bulabildikleri srece bir yerde kalmaktadr.322 Yukarda da belirtildii zere sr, koyun ve at besleyen skitlerin ekonomisi hayvancla dayanmaktayd. Bu durum onlarn hayat tarzyla yakndan alakal gzkmektedir. At, sr ve koyun besleyen skitler, domuz beslemiyorlard.323 skitler hayat tarzlarnn bir gerei olarak gnlk hayatlarnda pimi etle beslenmekte, ksrak st imekte ve ksrak stnden yaplm bir eit peynir yemekteydiler.324 skitler gelenek ve greneklerine ok bal olup yabanclarn geleneklerine tamamen kapalydlar.325 skitlerin gen kadnlar da ata binmekte, ok atmakta ve at stnde karg savurmaktaydlar. Ayrca onlar dman ldrmedike evlenemiyorlard.326 skitlerin bu gelenek ve grenekleri aynen Hunlar ve Gktrklerde de devam etmitir. skitler Trk kavimleri gibi kmz imiler ve st kurutarak kurut yapmlardr.327 skitlerin hayat tarz Hunlardan balamak zere, daha sonraki Trk devletlerindeki Trk topluluklarnn hayat tarzyla ok byk bir benzerlik gstermektedir. 2. skitlerde l Gmme detleri skitlerin gnlk yaaylar ve alkanlklarndan baka, len birisini gmerken tatbik ettikleri birtakm detleri vard. Herodotos skitlerin llerini nasl gmdkleri hakknda bilgi vermektedir. skit hkmdarlar iin nasl bir cenaze merasimi yapldn anlatmaktadr. O, hkmdar mezarlarnn Gerrhos328 topraklarnda olduunu, orann Borysthenes329 zerinde gemilerin gidebildikleri son blge olduunu bildirmektedir. skitler hkmdarlar ld zaman, o blgede kare eklinde byk bir mezar kazmakta ve mezar hazr olduunda l getirilmektedir. Gvdesi mumyalanan l bir arabaya konulmaktadr. Merasime katlanlar kulak memelerini kesmekte, salarn
321 322

Hippokrates; s.XCII-XCIII. age.; s.XCIV. 323 Herodotos; IV, s.63. 324 Hippokrates; s.XCIV. 325 Herodotos; IV, s.76. 326 Hippokrates; s.LXXXIX. 327 Togan; Umum Trk Tarihine Giri, s.34. 328 Dinyeper ve Bug nehirleri arasnda kalan ve kuzeye bugnk Kiev'e kadar uzanan saha. 329 Dinyeper Nehrinin antik ad.

55

epeevre kazmakta, kollarn izmekte ve burunlarn yrtmaktadr. Hkmdar mezara konulunca onunla beraber karlarndan birisi, bir haberci ve atlar da boulup ayn mezara konulmaktadr. Kulland baz eyalardan da birer tane konulmaktadr.330 skitlerden herhangi birisi ld zaman ise l en yaknlar tarafndan bir arabaya konulmakta ve br yaknlarna gtrlerek dolatrlmaktadr. Bu esnada kafilenin yanlarna geldiini grenler yemek vermektedir. Krk gn boyunca ller bylece birinden brne gezdirildikten sonra gmlmektedir.331 skitlerin l gmme detleri arkeolojik buluntularla da ispatlanmtr. Bunlara en gzel rnei Pazrk buluntular oluturmaktadr. Buradan karlan cesetler mumyalanm332 ve cesetlerin gvdeleri dvmeyle kaplanmtr.333 Ayrca buradan on at karlmtr. Bunlarn kulaklarna birbirinden farkl enler yaplmtr. Bu nianlarn farkl olmalar, atlarn deiik kabileler tarafndan hediye edilmi olduu kanaatini uyandrmtr.334 Atlarn kuyruk ve yeleleri kesilmitir. Bu ekil atlarn kuyruk ve yelelerinin kesilmesi eski Trklerde bir matem alametidir.335 Ayrca bu atlarn aygr olmas da Trk detlerine uygundur.336 a. skit Hkmdar Mezarlar skitlerde mezarlara gm nemli bir yer tutar. Bu hususta Herodotos skit hkmdar mezarlar hakknda bilgi vermektedir. Onun bildirdiine gre; hkmdar mezarlar Gerrhos topraklarnda yani Borysthenes zerinde gemilerin gidebildikleri son blgededir. Hkmdarlar ld zaman, o blgede eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazarlar ve hazr olduu zaman ly getirirler. Mezarn iine imen yaylr, hkmdar zerine konur, l yere saplanm mzraklarla evrilir, zerine aatan bir glgelik konur, sazlarla rtlr; mezarn iinde bo kalan geni yerlere hanmlarndan birisi, elinden iki itii kimse, bir a, silahtar, uaklarndan birisi, bir haberci ve atlar boulup konur, kulland eylerden birer tane ve altn kupalar konur. Bu tren tamamlannca herkes mezarn zerine krek ile toprak atar ve en yksek tmsei yapmak iin birbirleriyle yar ederler.337 Herodotosun M V. yzyln ortalarnda gzlemlerine dayal olarak bahsettii mezar geleneinin Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda yaygn olduu grlmektedir. Bu, zerine toprak ylarak yaplm mezarlara
Herodotos; IV, s.71. age.; s.73. 332 gel; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1984, s.68. 333 M. Zvelebil; Der Aufstieg der Nomaden in Zentralasien, Cambridge Enzyklopdie der Archeologie, Christian Verlag, Mnchen, 1980, s.255. 334 nan; Altay Paznk Kazsnda Defin Trenleri, Makaleler ve ncelemeler, II, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991, s.263. 335 agm.; s.265. 336 gel; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s.68. 337 (Herodotos IV:71).
331 330

56

kurgan denilmektedir.338 Genelde kurgan ismi koruganla zdeletirilmektedir. Gerekten de btn deerli eyalar ile gmlm lnn korunmas ve ona ait mezarn soyulmamas esastr. Bu tr mezarlarn korunmas gereini ve bizzat korunduunu Perslerin Karadenizin kuzeyindeki skit lkesine gerekletirdikleri sefer esnasnda skit Hkmdar Idanthyrsos ve Pers Kral Darius arasnda geen konuma ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Darius, skit hkmdarna bir eli ile gnderdii haberde: Ey garip adam, yapabilecein baka iki ey varken ne iin boyuna kayorsun? Eer kendini bana kar koyabilecek kadar gl sayyorsan ona gre davran, kamay brak, savaa gir; yok eer kendini daha aa gryorsan yine boyuna yrmekten vazge; efendine hara olarak toprak ve su getir, huzuruna k.339 skit Hkmdar danthyrsos, u cevab vermektedir: ranl, ite benim kanaatim; beni hi kimse ne korkutabilir ne de nnden kamaya zorlayabilir. Senden de katm yok, imdiye kadar yapm olduum ey, bar zamannda da her zaman yaptm eydir. Neden hemen savaa girmiyorum, onu da sana aklayaym: Bizim ne kentimiz var ne de dikili aacmz var, ki elden gitmesin ya da yaklp yklmasn diye korkup hemen savaa girelim; ama, siz eer ille de savamak istiyorsanz, bizim atalarmzn mezarlar var, onlar bulun, onlara el kaldrn o zaman grrsnz, mezarlarmz iin dvyor muyuz dvmyor muyuz.340 skit Hkmdarnn yukarda ifade ettii szleri skitlerin hayat tarzn ortaya koyduu gibi atalarnn mezarlarn kutlu saydklarn ve bu mezarlar korumaya aldklarn da gstermektedir. Burada korumaya aldklar mezarlarn gerekten koruyucu zellii bulunmakta olup bylece bu tr mezarlara korugan, kurgan denilmesi bu vasf ile balantl grlmektedir. Zamanmza kadar kurgan kelimesinin farkl anlamlarna dikkat ekilmitir. Bu kelimenin mezar, gmt, mezar tmsei olabilecei gibi; kale, sur ehrin etrafn eviren kemer olarak da anlam kazand ifade edilmektedir.341 Burada kurgann iki anlam ortaya kmaktadr. Birincisinde lm olan kiinin korunduu yerdir. kincisinde ise yaayanlarn d saldrlara kar korunduu, ehri koruyan savunma sistemidir. Her ikisinde de bir koruyuculuk sz konusudur. Ancak atl kavimlerin yerleimine bakldnda ehrin savunmas ile ilgili manas ehir hayat ile balantldr. Bu yzden ehir savunmasnda kullanm daha ge olmaldr. Mezar gelenei ile ilgilisi ok daha eskidir. skit dnemi iin yalnz mezar ifade eden bir kelime olmaldr. Bu kelime yalnz mezarn zerinde oluturulan tmsei dahi ifade etse yine onun koruyuculuk vasf n plana kmaktadr.
338 339

Rolle; Die Welt der Skythen, s.9. Herodotos; IV, s.126. 340 age.; s.127. 341 J. P. Roux; Altay Trklerinde lm, ev. A. Kazancgil, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1999, s.295.

57

te koruyuculuk vasf n plana km olan bu tr mezarlarn arkeolojik olarak da tespit edildii grlmektedir. Bu tr kurganlar arasnda byklkleriyle Certomlyk ve Aleksantropol kurganlar son derece nemli bir yer tutmaktadr. Hem bu iki kurgan hem de dier kurganlarn asl gm alanlar kare ya da dikdrtgen bir ukur alarak yaplmtr.342 Kazlarak planlar karlm bu kurganlarn yaplar Herodotosun verdii bilgilerle rtmektedir. Ancak bu tr kurganlar yalnz Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda deil Orta Asya ve Sibiryada ortaya karlmtr. Tuvada Arzhan, Kazakistanda Esik Kurgan byk kurganlar arasnda yer almaktadr. Ayrca Abakan blgesinde ar Vadisinde byk kurganlar ortaya karlmtr. zellikle kurganlarn asl alann kare eklinde yapld ve zerlerinin tamamen yksek bir biimde oluturulduu ortaya konulmutur.343 Pazrk Vadisinde tespit edilmi mezarlardan be tanesi byk kurgandr. Bu kurganlarda da mezar odas oluturulmu ve hemen hemen asl alanlar kare planldr.344 phesiz mezarlarn en kayda deeri Tuvadaki Arzhan Kurgandr. Bu kurgann asl gm alan, mezara gmlen insanlar ve atlar bakmndan nemli bir yer tutmaktadr.345 Manuryadan Macaristana kadar ok geni corafyada skitlere ait ok sayda kurgan belirlenmi ve bunlarn kazlarnn yaplmas sonucu, Herodotosun hkmdar mezarlar hakknda verdii bilgileri destekleyen verilere ulalmtr. phesiz bu byk kurganlar mezar yapma gelenei iinde nemli bir yere sahiptir. Ayrca ok sayda kk mezarn yaplm olduunu da syleyebiliriz. Bu byk kurganlar mumya gelenei ve definden sonra yaplan temizlenme trenleri asndan da veriler ortaya koymaktadr. nk bu tr kurganlarn bir ksmnda hem mumyalanm cesetler hem de temizlik trenleriyle ilgili arkeolojik buluntular ortaya karlmtr. b. llerin Mumyalanmas skitlerde llerin mumyalanmas ile ilgili ilk bilgi Herodotosta bulunmaktadr. O, bu hususta yle demektedir: len kiinin gvdesi mumla kaplanmtr; nceden karn yarlm, ii boaltlm ve maydanoz tohumu, anason ve dvlm saparna ve kokulu maddelerle doldurulmu sonra dikilmitir.346 skitlerde mumyalama gelenei hakknda baka bilgi bulunmamaktadr. Bu hususta kurganlardan karlan cesetlerde mumyalama geleneinin uyguland tespit edilmitir. Ancak Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda skit kurganlarnda mumya geleneini gsteren kalntlardan imdiye kadar sz edilmemektedir.
Rolle; Totenkult der Skythen, s.62-67. N. Bokovenko; Tagar Kltr, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.521. 344 K. Jettmar; Mittelasien und Siberien in Vortrkischer Zeit, Handbuch der Orientalistik, I, V, 1966, s.54. 345 M. P. Gryaznov; teki Dnya in Hazrlanan Atlar, UNESCOdan Gr, 12, 1976, s.40. 346 (Herodotos IV: 71).
343 342

58

ncelikle neden mumyalamaya gerek duyuluyordu sorusuna cevap bulmak gerekir. zellikle l gmme yln belli zamanlarnda yaplyordu. ller ya yazn banda ya da sonbaharda gmlyordu. Hatta MS VI. ve VII. yzyllarda yaayan Trkler arasnda ilkbahar veya sonbaharda l gmme gelenei varln srdrmtr. in kaynaklarna gre; Onlar (Trkler) yazn veya baharda lenleri aalar ve bitkiler sararp kurumaya balad zaman; kn veya sonbaharda lenleri, yapraklar yeermeye balad zaman gmerler.347 Gmme ileminin senenin belli dnemlerinde yaplmasnn nedeni muhtemelen byk kurganlarn yapmnda gerekli olan ii masraflarndan dolaydr ama daha nemlisi gmme anna kadar bozulmay engellemek maksadyla yaplan mumyalama gelenei ile balantldr. Burada yalnzca nemli ahsiyetlerin lleri mumyalanmaktayd.348 Zaten Herodotos da skit hkmdarlarnn mumyalandklarn belirtmektedir.349 Ancak skitlerde yalnz hkmdarlarn deil boy ve boylar birliklerinin banda bulunan nemli ahsiyetlerin de ldklerinde cesetlerinin mumyalandn syleyebiliriz. llerin gmlmesi, yukarda belirttiimiz zere, ilkbahar ve sonbaharda gerekletirilmekteydi. Arkeolojik buluntular cesedi mumyalama ileminin olduka yaygn bir ekilde uygulandn gstermektedir. Pazrk kurganlar, ibe ve Oglakti kurganlardan mumyalanm cesetler ortaya karlmtr. Genel olarak mumyalama ileminin lmden sonra da hayatn devamn salamak iin lnn eklini muhafaza etme arzusundan kaynakland dnlmektedir. Fakat bunun salanmas iin iskeletin yeterli olduunu da biliyoruz. Ancak mumyalama ileminin esas amac cesette herhangi bir bozulma olmadan cenaze trenleri iin uygun tarihi beklemeye imkn vermektedir. Mumyalama ilemi cesedin bozulma tehlikelerini ortadan kaldran nemli tek yntemdir; ate etleri yakabildii gibi kemikleri de yakabilirdi, kemirici hayvanlar da kemikleri krabilirdi. Ancak bu karmak yntem yalnzca dnyadaki hayatnda g sahibi insanlar iin kullanlyordu. Bunun amac onlarn teki dnyada da gl kiiler olmalarn salamakt.350 Mumyalanan cesetlerde hangi ilemlerin yrtlm olduu ayrntl bir ekilde ortaya konulmutur. Bu hususta Pazrk Kurganlar en kayda deer bilgilere ulamay mmkn klmaktadr. Ceset mumyalar ilk olarak ibede yaplan kazlardan sonra Altayllarn kurganlarndan karlmtr. Yal ve gen insan cesetleri gnmze kadar kt bir hlde kalmalarna ramen, beyin kafatasndan ve barsaklar bedenden kartldndan cesetleri tespit etmek mmkndr.
Liu Mau-tsai; Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost Trken (Tu-kue), I, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1958, s.9. 348 Rudenko; Frozen Tombs of Siberia, ev. M. V. Thompson, University of California Pres, Berkeley-Los Angeles, 1970, s.279. 349 Herodotos; IV, s.71. 350 (Roux 1999: 260).
347

59

Gen olann gz oyuklar dikile ayrlm ve kaln tentene iplikleri vcuttaki btn yarklarn dikilmesi iin kullanlmtr. Vcutta kesilerek yarklar oluturulmas bir kural olduundan ibedeki kurgandan kartlan adamn bacandaki yarklar ile Pazrktaki 5. Kurgandan kartlan adamn bacandaki yarklar ayndr.351 kinci Kurganda gml kadn ve erkek kafataslar, ibedeki kurgandan kartlan yal adamn kafatasna uygulanan ayn yntemle ayrlmtr. 2. Kurgandaki kadn kafatas alp ii boaltldktan sonra ii toprak, amlarn ine yapraklar ve karaam kozalaryla dolduruluyor. Alan ksm ise tekrar kapatlarak deri yaz at kl ile dikiliyor.352 Mumyalama ileminde barsaklarn karlmasndan sonra alan yarklar tentene iplii ile dikiliyor. Eller ve bacaklar zerindeki yarklarn yan sra kala zerinden bacaklara doru, omuzlardan kollara doru 1 cm derinliinde saysz birok yark bulunmaktadr. Bu yarklar bir ban ucuyla alm hatta muhtemelen diki ipliklerinin bozulmasn nlemek iin koruyucu bir madde ieren bir nesne ile de alm olabilir. Koruyucu olarak ne kullanld hl bilinmemektedir. Muhtemelen bu koruyucu Msrda yaygn olan evrensel bir yntem olarak kullanlan tuzdu. Bu yolla korunmu cesetler almam ve su altnda kalmam kurganlarda bulunmu olsayd bunu tespit etmek zor olmayacakt. 2. Kurgandaki adam cesedi apulcular tarafndan yama edildiinden ve uzun sre su altnda kaldndan cesedin iinde tuzun varlna rastlamak mmkn deildir.353 Ancak inde Kitan Vuyu adndaki yeni imparatorun inde len selefinin trenini yapmak iin gerekletirdii gsterili cenaze treninde cesedin barsaklarnn karld ve karn tuzla doldurulduktan sonra getirildii belirtilmektedir.354 Buradan bu kltr corafyalarna yakn yerlerde mumyalamada tuzun kullanlm olmas, Pazrk ve evresinde de kullanld dncesini glendirmektedir. Mumyaclkta daha farkl bir yntem ise 5. Kurgandaki cesetlerde grlmtr. Burada kesilen yarklarn dikelmesinde at kl ifte kvrmlar eklinde bklerek dikilmekteydi. Bu ekilde oluturulmu ipler genellikle hem kadn hem de erkek vcutlarndaki yarklarn dikiminde kullanlyordu.355 lenin bedenini korumann ok yolu vard. Bundan dolay mumyalama ile balantl olarak daha iyi korunmu cesetler bulunmaktayd. 5. ve 2. Pazrk kurganlarndan karlm mumyal cesetler daha salamdr. AkAlahta bir kurganda karlan gen kadnn cesedi de mumyalanmtr. En az ameliyat yoluyla mumyalanm cesetler de ortaya karlmtr. Yukar Kalein Kurganndan karlan adamn cesedinde grld gibi karn boluunu amak i organlarn karmak ve mumyalamak, cesedin korunmas iin
351 352

Rudenko; Frozen Tombs of Siberia, s.280. age.; s.280. 353 age.; s.280. 354 Roux; s.259. 355 Rudenko; Frozen Tombs of Siberia, s.281.

60

yeterli olmutur. 2. Baadar Kurganndan karlm kadn ve erkek cesedi de ayn ekilde mumyalanmtr.356 Yukarda belirtildii zere Pazrk kurganlarnn yapm srasnda mumyalama geleneinin yaygn olduu grlmektedir. Pazrk kurganlar dnda dier kurganlardan da mumyal cesetler ortaya karlmtr. Bu yaygn olarak srdrlen mumyalama geleneinde lenin bedenin korunmasna ynelik birtakm maddeler kullanlyordu. Maddelerin neler olabilecei zerinde de almalar yaplm ve baz verilere ulalmtr. Pazrkllar i organlarn ilalanmas ve cesedin korunmasnda cila kullanmlardr. 3. Ak-Alahtaki 1 kurganndan karlm mumyal kadnn derisi zerinde laboratuvar almalar yaplmtr. Buradan anlald zere organlarn ayrtrlp cesedin cilalanmas koruma ileminde kullanlmtr.357 Dalk Altay ve Dou Kazakistanda zencefil boyas ve cila iyi tannmakta olup oralar bunlarn vatandr. Pazrkllar zencefil boyasn deriden yaplm eya ve aalar boyamada da kullanmlardr. Zencefil boyas ve cila kullanmyla lmszlk, sonsuzluk iksiri oluturulduu anlay mevcuttur. te Pazrkllar da bunu cesedin d hlini korumak iin kullanmlardr.358 Elbette maydanoz tohumu, anason, dvlm saparna ve kokulu maddeler de mumyalama ileminde karnn iindeki organlar boaltldktan sonra kullanlmtr.359 Kurganlardan ortaya karlan mumyalanm cesetler yalnz mumyalama hakknda bilgi sahibi olmay mmkn klmamaktadr. Ayn zamanda cesetlerin gvdelerinin dvmeyle kaplanm olduu grlmektedir.360 Hatta Pazrk kurganlarndan karlan atlarn kulaklarna birbirinden farkl enler yaplmtr. Bu nianlarn farkl olmalar, atlarn deiik boylara mensup kiiler tarafndan hediye edildiini gstermektedir.361 Mumya geleneine tekrar dnersek; bu gelenein skitlerde yaygnl yukarda belirtildi. skit sonras dnemde de varln koruduu grlmektedir. Gktrk dnemine ait yaztlarda trene katlanlarn kokular, mumlar sandal aac vb. getirmeleri362 bu dnemde mumya geleneinin varlna bir iaret saylabilir. Daha da belirgin olan Trkiye Seluklularnda mumya geleneinin varldr. Seluklu Sultanlarndan II. Kl Arslan, I. Keyhsrev, II. Sleyman ah, III. Kl Arslan ve daha biroklar mumyalanmtr. Bu durum kkl bir ananeyi ve kltrel sreklilii belirgin bir biimde gstermektedir.363
356

N. V. Polosmak; Traditsiya Pazrkskogo Balzamirovaniya (Nokotorie Aspakti Problemi), Novetie Arheologieskie i Etnografieskie Otkritsiya v Sibiri, Novosibirsk, 1996, s.210-211. 357 agm.; s.211. 358 agm.; s.211. 359 Herodotos; IV, s.71. 360 Zvelebil; s.255. 361 Durmu; Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliimi, s.17. 362 V. Thomsen; zlm Orhon Yaztlar, ev. V. Kken, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993, s.156. 363 Konyal; s.1196-1199.

61

c. Defin Sonras Yaplan lemler skitler llerini gmdkten sonra baz iler yapmaktadrlar. Bu hususta Herodotos bize yeterli bilgiler vermektedir: lleri gmdkten sonra kendilerini temizlerler. Balarn iyice ovarak ykarlar, gvdelerini temizlemek iin bir tren yaparlar, yere st ular birbirine eik kazk akarlar, zerine epeevre kee sararlar, keelerin ierisinde ve kazklarn ortasnda bir tekne vardr, iyice kzdrlm birok ta getirip bu teknenin iine koyarlar.364 Herodotos yukarda yaplan ilemlere de bu hususta aklk getirmektedir: skit topraklarnda kenevir yetiir, tpk keten gibidir, yalnz daha kaln ve daha byktr. Hem insan eliyle ekilir hem kendiliinden yetiir. Traklar bundan tpk ketene benzer giyecekler yaparlar. Hatta bu iten ok iyi anlamayanlar iin, bu giyecekler ketenden mi yaplm yoksa kenevirden mi hi belli olmaz ve keneviri bilmeyenler, ketendir diye yemin edebilirler.365 skitler kenevir tohumlarn alarak trenlerinde kullanmaktadrlar. Bu hususta yaplan ilemleri Herodotos yle anlatmaktadr: skitler kenevir tohumunu alrlar, kee rtlerin ierisine girerler ve bu tohumlar kzgn tan zerine atarlar; tohum taa deince ttmeye balar, kard buu, Yunanistandaki hamamlarda bile bu kadar boucu bir buu olmaz. skitler bu buuyla baylrlar ve keyiften haykrrlar. Bu onlara ykanma yerine geer, nk gvdelerine hi su dedirmezler.366 skitlerin kadnlarnn temizlenmesiyle ilgili olarak u bilgiler yer almaktadr: Kadnlarna gelince, onlar da servi, sedir aac yongalarn prtkl bir ta zerinde iyice dvp su katarlar; bu hamuru yzlerine ve btn gvdelerine srrler, koklamaya doyulmaz bir koku kazanm olurlar ve ertesi gn bu lapay kaydrdklar zaman derileri prl prl ve taze bir renk alm olur.367 Herodotosun belirttii bu basit temizlik banyosu matem sresinin bitimi olarak ok kklemitir. Bu temizlik ilemi banyo olarak hizmet vermi ve bylece vcudun su ile asla ykanmad kavranm grnyor. Ancak nasl bardklar hususu pek ak deildir. Tercihen yabani hayvanlarn, zellikle kurtlarn ulumas ya da insan lklar sz konusudur. Temizlik ileminde kullanlan kenevir tohumunun sarho edici etkisi ve uyuturucu ihtiva ettii bilinmektedir. Bundan dolay skitler, sk kapatlm yurtta (tek kiinin girebilecei adrda kenevir ekmede) gerektii biimde mthi bir sarholua ulayorlard.368

364 365

Herodotos; IV, s.73. age.; s.74. 366 age.; s.75. 367 age.; s.75. 368 K. Meuli; Scythica, Hermes, 70, 1935, s.122-123.

62

Herodotos, skitlerin ne lde sarho olduu hakknda fazla bilgi vermemektedir. O, byle buhar sarholuunun Massagetlerde olduunu bildirmektedir: Onlar (Massagetler) kmeler hlinde atein etrafn evirmekte, taze meyveleri iine atmaktadrlar. Helenlerin arapla sarho olduklar gibi onlarn buharyla dans ve arkyla comaktadrlar. ki adam boyuna kadar byyen bu aalar phesiz kenevir olarak grlmektedirler.369 Kenevir toplanmas phesiz quaedam semina yani kenevirin tohumlanmas zamannda yaplm olmaldr. Bunun dumanyla belirgin sarholuk salanm oluyordu. Fazla kendinden geiren sarholuk durumu skit temizlenme yurtlarnda aranlmtr. Zira bunlar ayn maksatla temizlenmeye de phesiz hizmet etti. Ayn ekilde Kuzey Amerikann en eski yerlilerinde, uyuturucunun hazz hemen hemen umumiyetle yaygndr ve orada ibadet artlarna uygun temizliin ok nemli bir ekli ve maksada ulamada asl are ruhi olarak kendinden geme hli gsterilmektedir. Merkezi Kaliforniya Maidularnn yce varl insann oluumundaki gc buharlanmayla kazanlmaktadr.370 Buulanma, kenevir ekme ve feryat l kltyle balantldr. Btn egemen kabuller burada yalnz harici temizliin olmadn, zellikle inanla ilgili bir amelin olduunu, bunun unsurunun kendinden gemeye dayandn gstermektedir.371 Herodotosun szn ettii kenevir Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda zellikle denizin kuzey ve gney sahillerinde yetitirilmitir. Buradaki merkezlerden Kolchisin kenevirleriyle mehur olduu bilinmektedir. Ayrca Rus arkeologlarn bu blgelerde yapt kazlarda buluntular sayesinde kenevirin varl kantlanmtr. Yzey aratrmalaryla da gnmzde ad geen blgelerde kenevirin yabani olarak yetitii ispatlanmtr.372 Herodotosun verdii bilgiler arkeolojik boyutu ile de kantlanmtr. Sibiryada Altay dalarnda yaplan kurgan kazlar bu hususta bilgi sahibi olmamz salamaktadr. Anlatlanlarla kazlarda ortaya karlanlar arasnda bir paralellikte kurulabilmektedir. Pazrkta 2. Kurgann gmt ksmnn gneydou kesinde alt direkten oluan bir kme ortaya karlm ve bu kmenin aasnda drt ayann zerine dayanm dikdrtgen kara bir kap ezilmi talarla doldurulmutur. Bu direklerden her birinin uzunluu 122,5 cm; aplar yaklak 2 cm ve aaya doru kalnlamaktadr. Yukardan aaya her 2 cmde bir delik bulunmakta ve bunlar bir arada tutan bir demir yer
Herodotos; I, s.202. Meuli; s.123. 371 agm; s.124. 372 M. Danoff; Pontos Euxenos, Paulys Realencyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft, sp. IX, 1962, s.1001.
370 369

63

almaktadr. Btn ubuklar fidan kabuu eritleriyle sarmal olarak balanyordu.373 Ek olarak blmenin bat yarsnda skit kazan eklinde talarla dolu ikinci bir tun kap, ayn ekilde yaylan alt ubuun altnda ortaya karlmtr.374 Yukarda belirtildii zere, her kapta az miktarda kenevir tohumu bulunmutur. skit kazan teknesi iindeki kenevir tohumlaryla yaplyordu. Yanan scak talar kazann iine konulmakta ve kenevir tohumlarnn bir ksm yaklarak kmrlemekteydi. Dahas, kazanlarn kulplar, fidan kabuklaryla sarlrd. nk talarn scaklnn fazlal kulplar plak elle tutmaya cesaret vermediinden bu fidan kabuklar tutak grevi yapyordu.375 te 2. Kurganda iki tane kenevir ekme blgesi ortaya karlmtr. Ate iinde yanan talar ieren kaplar ve kenevir tohumlar onlarn zerinde alt ubukla desteklenen snaklar belirlenmitir. Kurgann gneybat kesinde bulunan geni paralar muhtemelen bir taraftan kae bir askyla dier taraftan demir bir askyla kaplanmt ve alt ubukla desteklenen snaklar kurganlarn zerinde vard. Ayaklardan birine bal kenevir tohumu ieren matara bulunuyordu.376 Herodotosun belirttii kenevir ekme gelenei yalnz Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda deil dou bozkrlarnda Altaylar ve evresinde de youn olarak kullanlmtr. skitler dnemindeki bu yaygnlk hem yazl belgeler hem de arkeolojik buluntularla desteklenebilmektedir. Halk inanlar arasnda zel bir yeri olan ruhun temizlenmesi meselesine modern topluluklarda da rastlanlmtr. 1860 ylnda Radloff, Kengi Gl evresinde oturan bir Altay Trk boyunda bir aman tarafndan bir yurtta temizlii gzlemlemeye imkn bulmutur. Burada aman 40 gn nce lm olan bir kadnn ruhunu br dnyaya sevk etmek ve bununla bizzat ona ve hayatta kalanlara sknet salamaktayd. Akraba ve komularndan bir ksm ev sahibi tarafndan yurdundaki merasime davet edilmilerdi. Burada aman davuluyla deiik sesler kararak ve kendinden geerek eitli gsteriler yapyordu.377 Bu biri tarafndan oynanan ve sylenen dramada primitif karakterde esas duygu bizi megul ediyor, bu temizlik seremonisidir. Bu seremoniyle matem sresi sona eriyor. Btn gm ve yasla ilgili inanca bal merasim usul ve kaidelerinde geen zahmetlerde lenin manevi yaama zm bununla nihai sonuca ulatrlyor. Orta ve Kuzey Asyada saysz topluluun benzer ekilde davrand grlmektedir. Bu anlay Amerika ve dier lkelerde de bulunmaktadr. skitlerin de terleme kulbelerinde ayn amac
373 374

Rudenko; Frozen Tombs of Siberia, s.284. age.; s.285. 375 age.; s.285. 376 age.; s.285. 377 W. Radloff; Sibiryadan Semeler, ev. A. Temir, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986, s.282-285.

64

elde etmeye almalar aikrdr. lenin cannn teye syledii ve feryad sz konusudur. Ancak skitlerde vecd iin akustik-ritmik olarak davul alarak uyarma eksiktir. Fakat bu arede Orta Asya, Sibirya ve Amerikann iptidai kavimlerinde eitli ekildedir. Snger, laden aac (ledum palustre), enfiye vb. gibi uyuturucu perhiz, dans tepirhanenin stlmas yannda bulunmaktadr.378 Herodotosun skitlerin banyodan nce balarn yaladklarn belirtmesi akla kavuturulabiliyor. Gnmzde Aa Amur blgesinde yaayan ve bir Tunguz boyu olan Oroalarda amanlar bir dumanla baylmaktadrlar, laden aacnn kuru yapraklarn kor hlinde kmr zerine yerletirerek bunu meydana getirmektedirler; fakat, nceden ayn bitkinin scak yapraklaryla dizlerini ovuyorlar burada birok defa diz cann otura olarak da gemektedir, bununla cana bir etki istenmesi kabul edilmelidir.379 Gktrkler dnemine ait yaztlarda, zellikle Bilge Kaan Yaztnda yo trenine katlan temsilcilerin getirdikleri arasnda altn ve gmten baka gzel kokular, mumlar, sandal aac vb. saylmaktadr. Bunlar yo treni iin getirilmitir.380 Bilge Kaan Klliyesinde sunak ta yaknnda ortaya karlm ayakl kazan paralar acaba trenlerde byle baylma, ruhu temizleme ve lmn verdii acdan byle bir demlenme sonucunda kurtulmaya m hizmet ediyordu diye de dnlebilir. Gnmzde Moolistanda eitli boylara mensup olanlar arasnda toz hline getirilmi, trl bitki tohumlarnn el zerine dklerek buruna ekilmesi eski bir gelenein yaatlmas olarak belki kabul edilebilir. Gerekten bu maddenin enfiye gibi buruna ekilmesi ve rahatlatc zellii dikkate deer bir husustur. D. SKT SANATI skitler hakknda yaplan aratrmalar bir tesadfle balar. XVII. yzyln son eyreinde, Sibirya'daki kurganlarda gizli kazlar yapan baz defineciler ok kymetli altn eserler ele geirir. Durum I. Petro'ya ihbar edilerek eserlere el konulur ve sz konusu eserler St. Petersburga gtrlr. Koleksiyoncular ve sanatseverler, o zamana kadar hi grmedikleri bu deiik tarzdaki ilgi ekici eserlere hayran olurlar. Bunun hemen ardndan Sibirya ve Gney Rusyada bulunan benzer trden buluntular, bir yandan bu sanata olan ilginin daha da artmasna vesile olurken te taraftan da bunlarn, bir zamanlar Asya bozkrlarnda yaam gebelerin sanat eserleriyle olan benzerliinin gndeme gelmesine sebep olurlar. Gnmzde Gebe Hayvan slubu olarak tarif edilen bu zengin arkeolojik materyal Bozkr Kurgan Medeniyetlerinin balca tipik kltr rnlerindendir.381
378 379

Meuli; s.125. agm.; s.126. 380 Thomsen; s.156. 381 Tarhan; Eski ada Kimmerler Problemi, s.356.

65

Sanat eserlerinin ortaya kmas zerine General Melgunov 1763 ylnda Sibiryaya ilk keif seyahatini yapm ve orada bulunan mezarlar amtr. Bu durum bundan sonra yaplacak olan aratrmalarn hzlanmasna sebep olmutur. Bu mezarlardan insan ve at gmlerinin yannda birok metal obje de meydana karlmtr. 1865 ylnda Radlof Gney Altaylarda bulunan Katandada kazlar yapmtr.382 1924 ylnda Dou Altaylarda Pazrk Vadisinde bulunan kurganlar, 1929 ylnda antropolog Rudenko tarafndan kazlmtr.383 Gney Rusyada yaplan kazlar sonucunda ok sayda arkeolojik buluntu elde edilmitir. Bunlar iinde Chertomlyk buluntular nemli bir yer tutmaktadr. Burada bulunan objeler eit olarak zengin olduu gibi sanat kalitesi bakmndan da mkemmeldir.384 Alan pek ok kurgandan kendine has bir tarzda sslenen ok sayda sanat eserinin karlmas, bilim adamlarn bu eserler zerinde almaya sevk etmitir. Bu sanat eserleri zerinde yaplan almalar devam etmekte olup bugne kadar yaplan almalarda sz konusu eserlerin yayld corafya, ortaya klar, gelimeleri ve genel zellikleri ortaya konulmaya allmtr. 1. skit Sanatnn Douu skit sanat eserlerinin gn na kmasyla, skit sanat ve bu sanatn zn oluturan Hayvan slubunun douu hakknda birtakm grler ileri srlmtr. Bozkrda gelien, Orta Asya ve n Asyaya kadar yaylan Hayvan slubu geni bir corafyaya yaylm insanlarn tabiatst kuvvetlere kar olan eilimlerinden kmtr. skit Hayvan slubunun douu bunu meydana getiren topluluklarn inanlaryla yakndan alakaldr. Bunu gerekletiren insanlar manevi deerlere byk lde balydlar ve bu deerlere sihir ve tlsmla ulaabileceklerini sanmaktaydlar. Bir insan ya da hayvan onlara fenalk yaptnda, eer ondan almak istiyorlarsa, dmanna ait bir eyi ele geirerek bununla bir ekil meydana getirirlerdi ve onu din bir merasimle imha ederlerdi. Sihrin kuvveti ile din merasimin tabiatst unsurlarnn dmanlarna gerekten bir fenalk getireceine inanyorlard. Hislere hitap eden sihir, balangcndan bugne kadar avclarn hayatnda nemli bir rol oynamtr. Baz ilkel topluluklar, geyiklerin ve domuzlarn ene kemiklerini evlerine asarlar ve bylelikle kemiklerin iindeki ruhlarn yaayanlar kendine ekeceini sanrlard. Byle bir uygulama Asyann Hayvan slubu sanatnn orijini bakmndan nemlidir. Bu bilgiler, Sir James G. Fraserin Hayvan slubunun ilk defa kemiklerin kullanlmasnda balad teorisini desteklemektedir. Hayvan slubunun kendine has karakterini incelemekten doan bu sonu ayn zamanda antropolojik tetkiklerle de desteklenmitir.385
382 383

Rice; s.26-27. nan; Altay pazrk Kazsnda Defin Trenleri, s.261. 384 Rice; s.92. 385 N. Diyarbekirli; Hun Sanat, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1972, s.114-115.

66

Atl bozkr kltrnde, insanla sava, hayvanla sava, bozkrn sert ve amansz mcadelecilii desen temalarn mcadele esasna balamt. Hayvan slubunun douunun, bir sebebini de burada aramak gerekmektedir. Dokumalarda, keelerde, kl saplarnda, mzrak ve baklarda, kuandklar kuaklarda, at koumlarnda, eyerlerde, marapa kulplarnda ve gvdelerinde hemen her tarafta hayvan figrleri yer almaktadr.386 Hayvan slubu ve dolaysyla onun douu zerine eitli almalar yaplmtr.387 skit Hayvan slubunun kk deiik corafyalarda aranmtr. skit Hayvan slubu, Rostovtzeff e gre Orta Asyada, Tallgren ve Chirstene gre Bat Trkistanda, Borovkaya gre Kuzey Sibiryada domutur. Von Merhart ve Schmidt ise Eski arkta doduunu kabul etmektedirler. Furtwaengler ve Eberte gre bu sanatn douunda skitlerle ba olan Karadeniz sahillerindeki on kolonilerinin tesiri byk olmutur. Ebert on sanatnn yannda dou sanatnn tesirini de kabullenmektedir.388 skit sanatnn doduu corafyann Sibirya, Orta Asya ve Gney Rusya olduu eklinde farkl grler ileri srlmtr. Fakat skit Hayvan slubunun Orta Asya'da ortaya kt ve sonradan batda yaayan skitler arasnda yaygnlat dncesi kuvvetlenmektedir.389 Hayvan slubunun kknn Sibiryada olduu, Olgun Ta ve Tun devrinde btn kuzey sahasna yaylm olan bu sanattan Olgun Hayvan slubunun ortaya kt kabul edilmektedir. Hayvan slubunda nemli yeri olan byk kuzey geyii ve aynn Olgun Ta ve Tun Devrinden beri kullanld kabul edilmektedir.390 Bu gr Herodotosun skitleri Orta Asya kkenli bir kavim olarak bildirilmesi de desteklemektedir.391 Hazar Denizinden Tuna Nehrine kadar olan sahaya yaylm olan bat skitlerinin douyla balantl olmalar ve onlarla srekli irtibat hlinde bulunmalar da bu sanatn kknn douda aranmas gerektiini dndrmektedir.

Diyarbekirli; Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, stanbul, Edebiyat Fakltesi Matbaas, 1973, s.300. 387 A. Alfldi; Der Untergang der Rmerhenschaft in Pannonien, Berlin, 1926. J. G. Andersson; Hunting Magic in the Animal Styie, Bulletin of the Far Eastern Antiquities IV. N. Fettich; Das kreuzfrmige Pressmodel von Fnlak und seine skythischen Vorlufer, Archaelogische Ertesit, 1929. Fettich; La trouvaille Scythe de Zldhalompuszta, Archaeologia Hungarica, III, 1928. G. v. Merhart; Bronzezeit am Jenissei, Wien, 1926. Minns; Scythians and Greeks. Rostovtzeff; ranians and Greks in South Russia. Rostovtzeff; The Animal Style in South Russia and China, Princeton Monographs in Art and Archaeology, XIV, Princeton, 1929. Z.v. Takacs; Some rano-Hellenistic and Sino-Hunnic Art. Fonnos, Ostasiatische Zeitschrift, 1929. 388 Karl Schefold; Der Skythische Tierstil in Sdrussland, Eurasia Septentrionalis Antiqua, XII, 1938, s.65-66. 389 Diyarbekirli; Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan, s.298. 390 C. Hentze; Beitrge zu den Problemen des eurasischen Tierstyles, Ostasiatische Zeitschrift, VI, 1930, s.162. 391 Herodotos; IV, s.11.

386

67

2. skit Sanatnn Geliimi ve Yayl skit sanat eserlerinin yayld corafyay en ak ekilde skit kurganlar gstermektedir. Bu kurganlar Sibiryadan Avrupa ilerine kadar geni bir corafyaya yaylmtr. skit Hayvan slubu M VII. yzylda skitya'a bilinmektedir. Burann kuzey ve gneybat blgelerine de yaylmtr. Asya bozkr kua zerinde in snrna kadar ulamtr.392 skit kurganlarnn byk bir ksm Gney Rusyada bulunmaktadr ve bu kurganlardan ok sayda eser meydana karlmtr. Burada bulunan kurganlarn iinde Chertomlyk Kurgan nemli bir yer tutmaktadr. Bu kurganda sanat ynnden olduka kaliteli eserler ele gemitir.393 Daha douya ynelindiinde Kazakistanda Alma-Ataya elli kilometre uzaklkta Issk Gln yaknnda Esik Kurgannda ok sayda eser meydana karlmtr.394 Altaylar'a doru gidildiinde Dou Altayda Balklgl civarnda Ulagan Irma sahilindeki Pazrk Yaylasnda bulunan kurganlar kazlmtr.395 Buradaki kurganlardan da ok sayda eser meydana karlmtr. Bu kadar geni corafyaya yaylm olan skit eserleri skit sanatnn geliimi ve yayl hakknda nemli ipular vermektedir. Hatta birbirleriyle karlatrma ve stil kritii yapmaya imkn vermektedir. skit Hayvan slubu bu geni corafyaya yayld gibi geliim de gstermektedir, skitlerde grlen bu sanat anlay Hunlarn ve daha sonraki Trk topluluklarnn sanatlarnda da grlmekte hatta onlar skit sanat eserleriyle mukayese edilebilmektedir. 3. skit Kurgan Buluntular skit sanatnn geliimi ve yayl bahsinde de belirtildii zere, Asya ilerinden Avrupa ilerine kadar ok geni bir sahaya yaylm olan skit kurganlarnda bu kltre k tutabilecek ok sayda sanat eseri meydana karlmtr. Bu eserlerin byk ounluu zerinde eitli hayvan mcadelelerine yer verilmitir. Bu ekilde hayvan mcadelelerinin konu olarak ele alnd sanata "Gebe-Hayvan Sanat" ad verilmektedir. Alfldi, Andersson, Borovka, Fettich, Merhart, Minns, Rostovtzeff ve Takacs gibi baz nemli aratrmaclar slubun corafi yaylm, mahalli zellikleri, motifleri ve karakterlerini kymetli almalarla aydnlatmlardr. skit Hayvan slubu iin kuvvetli stilizasyonla canl natralizm karakteristiktir. Motif olarak hemen hemen yalnz hayvanlar ve hayvan uzuvlar kullanlmtr. Hayvanlarn en ok yer verilen ve dikkati ekenleri geyik, kei, kedi, kpek, kurt, at, ay ve yrtc kular gibi ekseriyeti yabani olanlardr.396
392

A. M. Tallgren; Zum Ursprungsgebiet des sog. Skythischen Tierstils, Acta Archaeologica, IV, 1933, s.258-259. 393 Rice; s.92. 394 Diyarbekirli; Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan, s.294. 395 nan; Altay Pazrk Kazsnda Defin Trenleri, s.261. 396 Tallgren; s.259.

68

skit kurganlarna yalnz insan ve atlar gmlmemitir. Yaplan arkeolojik kazlar sonucunda fevkalade deerli eyalar ortaya karlmtr. Bu eyalar arasnda eyerler, koum takmlar, kazanlar, oklar, baklar, kllar, mcevherler, mobilyalar, hallar, kilimler vb. bulunmaktadr. Buluntular iinde at koum takmlar nemli bir yer tutmaktadr. Gebe sanatnn en belirgin zellikleri, at koum takmlarnda grlmektedir. Ssl at koum takmlarnn en gzel rnekleri Pazrkta bulunmutur.397 Atlarn bulunduu yerde ok ince ilenmi ve eitli resimler hakkedilmi toka, levhaclar, zengi, gem gibi koum takmlarndan kalntlar elde edilmitir.398 Atlarla birlikte ok sayda eyer ele gemitir. Eyerlerin etraf daha ok pskllerle sslenmitir. stleri ise efsanevi hayvanlarla aplike yaplmak suretiyle doldurulmutur.399 At ve geyik maskeleri de bulunmutur. Bu maskelerin yz ksmlar iyice stilize edilerek sslenmitir. Bu maskelerden baka bir de kaplan maskesi bulunmutur.400 skit eserleri arasnda kazanlar, oklar, baklar da bulunmutur. Mesela Chertomlykten bir kk kazan, oklar sadak ve kemik sapl baklar bulunmutur.401 Ahaptan yaplm at koumu ssleri, kk masalar, kaplar, havan elleri ve birok ev eyas aalarn yontulmas suretiyle yaplmtr.402 skit kurganlarndan ok sayda altn diadem, balk, gerdanlk, bilezik, kpe, yzk ve kolye ele geirilmitir.403 Kurgan buluntular madenden, ahaptan, ynden ve topraktan olumaktayd. Madeni buluntularn byk ounluu tun ve altnd. Topraktan ise eitli kap ve kpler yaplmt. Yn ve keeden yaplan eya arasnda hallar ve kilimler nemli bir yer tutmaktayd. Ahap eyay ise daha ok mobilyalar meydana getirmekteydi. Gerek yapldklar malzeme gerekse konular bakmndan olduka eitlilik gsteren kurgan buluntularna rnek olmak zere ekler ksmnda resimler konulmu olup bunlar skit sanat anlay bakmndan bir fikir vermektedir. Bunlar arasnda Esik, Kul-Oba ve Pazrk kurgan buluntular nemli bir yer tutmaktadr. a. Giysiler Arkeolojik kalnt ve buluntulardan skit giyim kuam hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Dariusa ait kitabelerde bir de Saka olarak adlandrlm figr bulunmaktadr. Bu figr silahsz ve yerel giysilerle tasvir edilmitir. Onun tek ayrt edici zellii bal ve sakall yzdr. Buradan ana hatlaryla vcudu skca saran ceket ve pantolon, psklsz yuvarlak tepeli balk ve
Rice; s.129. nan; Eski trklerde ve Folklorda Ant, s.497. 399 Rudenko; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, s.101. 400 S. V. Kiselev; Drevnyaya storiya Yujnoy Sibiri, zdvo Akademii Nauk SSR, Moskova, 1951, s.383. 401 Rice; s.96. 402 gel; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s.64. 403 Rice; s.144.
398 397

69

backla bilee balanm ayakkab giydii dikkati ekmektedir. Elbette bu giyim dier toplumlarn giyimlerinden farkllk gstermektedir.404 Bu tr giyimin en gzel rneini Kazakistanda Alma-Ata yaknlarnda Esik kurganndan karlm olan ve literatre Altn elbiseli adam olarak giren hkmdarn giyimi gstermektedir. Bu ahs banda ykseke bir balk tamaktadr. Bu skit/Saka topluluklar sivri balk tamlardr. Ancak bu balk trnn daha da sivri olduu bilinmektedir. Hatta Perslerin skit topluluklarndan bir grubu Saka tigrakhauda olarak tanmlamalar ok eklinde sivri balk giyen Sakalar olarak bilindiklerini gstermektedir. Arkeolojik boyutu ile de en nemli buluntu bu Esik buluntusudur. Ayrca ceket, pantolon ve izme rahat bir ekilde grlebilmektedir. Ceket deta bir gocuk eklinde olup belde kaln bir kemer bu gocuk zerinde bulunmaktadr.405 te byle bir giyim mrnn nemli bir ksm at zerinde geen skitler iin karakteristikti. Kadnlar da erkekler gibi ata binip, ok atp savatklarndan muhtemelen ata kolay binebilecekleri kyafetleri giymi olmalydlar. b. Ss ve Mcevherler skit kurganlarndan bol miktarda ss ve mcevher ortaya kartlmtr. nk skitli kadn ve erkeklerde elbiseleri altn plakalarla sslemek yaygn bir alkanlkt. Maddi ynden zayf olanlar tun kullanyorlard. Bu plakalar ounlukla diki yerlerine ve elbise kenarlar boyunca yerletiriliyordu. Nadiren elbise zerine serpilmekteydi. Bu plakalar her boy ve ekilde yaplmlard. zerlerine insan, hayvan figrleri ve desenler ilenmitir. Plakalar ounlukla mezar duvarna aslm elbiselerin rmesi sonucu dmtr. Hem kadnlar hem de erkekler ss malzemesi kullanyorlard. zellikle yksek balklarn arkasnda altn ssler takmaktaydlar. Bu giyim tarz en iyi Kul-Obada bulunan eserlerde grlmektedir.406 Kpeler de yaygn olarak kullanlrd. Erkekler sadece bir tane takard. Kadnlarn ise birka ift kpeyle birlikte gmld kantlanmtr. Bilezikler gerdanlklardan ok daha eitliydi. Kul-Obada hkmdarn bileklerinde bulunan bilezik zel sslemenin en gzel rneklerinden biridir. Taklarn basit olan halkalardr. Bunlar gm ve tuntan yaplmlardr. Yzkler de nemli bir yer tutuyordu. Bunlar altn, gm, cam, bakr, demir hatta tatan yaplyordu.407 Bu konar-gerler normal taklardan baka gnmzde nazar boncuuna benzer nesneler kullanyorlard. Kolye ve bileziklere hayvan dii, kk kle altnlar, akmakta takyorlard. Deerli madenleri alamayanlar boncuk yapmak iin el yapm kil ve ta, ithal cam hatta istiridye kabuu kullanmlardr.408
404 405

Minns; Scythians and Greeks, s.60. Akiev; s.69. 406 Minns; Scythians and Greeks, s.62. 407 age.; s.63-64. 408 age.; s.64.

70

c. Aynalar skit kurganlarndan karlm olan buluntulardan saylar en fazla olanlar arasnda aynalar yer almaktadr. zellikle skitli kadnlar kendilerini ssl elbiseler iinde grmek iin aynalar kullanrlard. Bu aynalarn deiik tipte olanlar vard. En yaygn olarak kullanlanlar kutu iinde saklanan yuvarlak, sapsz aynalardr. Dieri ise sapndan tutulan aynalardr. Bunlarn kemik, tun ve altn sapl olanlar vard. Bunlarn sap skit hayvan figrleriyle sslenmitir.409 . Sava Ara-Gereleri Atl kavimlerin en belirgin silah yaydr. Yaylar hakknda bilgi veren ok sayda tasvir bulunmaktadr. Bu yaylar bilinen C eklinde deildir. Kul-Oba vazosunun zerindeki yay ekliyle, Olbiadaki paralar zerindeki okularn ellerindeki yaylarn ekli uyumaktadr. Bu yaylar Amazonlar tarafndan da kullanlmlardr. Kul-Oba ve Olbia paralarnda yay ve ok klflarnn kombine hli gsterilmitir. Yaylarn bu ekilde karmak kavislere sahip olmasnn amac at srtnda rahat bir ekilde kullanmaya ve klfn tanmasn kolaylatrmaya yneliktir. Kombine yay ve ok klflar sadece skit kltrne aittir. Sonralar komu lkelere de yaylmtr. skitler onu sol taraflarna takmaktaydlar. Ok ular tatan, kemikten, demirden ve zellikle tuntan yaplyordu. Ancak tipik ok ucu eklinin gen olduu grlmektedir. Kurganlardan bol miktarda ok ucu bulunmutur. Ayrca eitli kurganlarda mzrak ular da ortaya kartlmtr. Bunlarn ounun demir olduu tespit edilmitir.410 skitlerde kl ve haner kullanm yaylar kadar karakteristik deildir. Ancak kurganlardan kl ve hanerler ortaya karlmtr. Arkeolojik kazlar sonucunda ortaya kartlan bu buluntular yazl kaynaklarda belirtilenlerle rtmekte ve bu belgelerde verilen bilgileri dorulamaktadr. Kurganlarda kl ve hanerlerden baka baklar da bulunmutur. Bunlarn silah olarak deil de genel amal kullanldklar dnlmektedir. skitler baltalar da kullanmlardr. Bu baltalar ok geni sahaya yaylmlardr. Onlarn baltadan baka grz de kullandklar belgelenmitir. skitler sava ara gerelerinin bir mtemilat olarak eye ve bilei ta da kullanmlardr. Kaz sonucunda ortaya karlm olan buluntular bunu ak bir biimde gstermektedir.411 d. At Arabalar At arabalar skitlerin en nemli karakteristik eserlerindendir. Bunu hem arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlm buluntular hem de yazl kaynaklar belgelemektedir. Krasnokutsk ve Chertomlykte at arabasna ait unsurlar ortaya kartlmtr. Burada teker paralar, dingiller, iviler, civatalar, perinler ve eitli metal eritler bulunmutur. Hippokrateste tasvir
409 410

age.; s.65. age.; s.88. 411 age.; s.73.

71

edilenler kadar byk, zerinde ikamet edilen evler bulunmutur. At donanmlar ve arabalar altn ve tun plakalarla sslenmitir.412 e. Gnderler At arabalaryla birlikte, ne iin kulanld belli olmayan baz ss eyalar da kullanlmtr. Bunlarn hepsinde denein ucuna yerletirilmesi iin bir yuva bulunmaktadr. Bunlarn cenaze arabalarn sslemek iin kullanld dnlmektedir. rnein Aleksandropolda mzrak balna benzeyen soketlerden ikisinin ba bir eit bal atalla kaplanmtr. Her uta bir ku bulunmaktadr. Her kuun aznda da bir an bulunmaktadr. Chertomlyktekilerde aslan, geyik ve ku tasvirli olanlar ortaya kartlmtr. Karakteristik olarak bir geyik figr Chymreva yaknnda Belozerkoda bulunmutur. Yazl kaynaklarda skitlerin ejderhal gnderlerinden bahsedilmektedir. Ancak bahsedilenle tun grifonlar arasnda bir iliki bulunmamaktadr. Yuvalarna yerletirilmi figrler gnderlerin ucuna kaplanmtr. Gktrklerin gnderlerinde bir kurt bulunmaktadr. nk onlar soylarnn kurttan geldiine inanyorlard. Muhtemelen eitli skit topluluklarnda grifon ve geyik ayn dnceyi gsteriyordu.413 f. Kazanlar ve Dier Kaplar skitlere ait eyalar arasnda kazanlar nemli bir yere sahiptirler. Onlara ait eyalar arasnda demlikler ve anak mlekler de bulunmaktadr. zel hanerler ve at arabalaryla birlikte, bakr ve tun kazanlar da skit kltrnn nemli paralarn oluturmaktadrlar. Kazanlar ayrt edici gvdeleriyle ortaya kmlardr. Yar kre eklindeki gvde ayak olarak kullanlan bir kesik koni zerine yerletirilmitir. Kulp kntlar kazann st ksmnn kenarlarndadr. Kurganlardan gnlk hayatta kullanlan iecek kaplar da kartlmtr. Bunlar gayet basit yaplm kap trleridir.414

412 413

age.; s.75. age.; s.78. 414 age.; s.80-81.

72

SONU Yaklak olarak M VIII. yzylda tarih sahnesine kan ve bu tarihten MS II. yzyla kadar hkimiyetlerini devam ettiren skitler, douda in Seddinden batda Tuna Nehrine kadar uzanan geni bir sahada varlklarn biraz nce verilen rakamlardan da anlalaca zere, yaklak olarak 1000 yl gibi olduka uzun bir zaman korumulardr. Onlar bu corafyada Atl Kavimler Medeniyetini oluturan kavimlerin ana grubunu meydana getirmitir. Olduka geni corafyaya yaylm olan skitler deiik kavimler tarafndan tannarak onlarn kaynaklarna gemilerdir. Bundan dolay skitlerin ad Grek kaynaklarnda Skythai, Pers kaynaklarnda Saka ve in kaynaklarnda Sai (Sak) olarak gemitir. Pers kaynaklarnda Saka grubundan bahsedilmekte olup bunlar Saka tiay para daray, Saka haumavarga ve Saka tigrakhaudadr. Saka tiay para daray, yani Hazar Denizinden Tuna Nehrine kadar uzanan corafyada yaayan Sakalar, Grek kaynaklarnda Skythai olarak ad geen skitlerle ayndr. Pers kaynaklarnda ad geen Saka haumavarga iin ise inliler Sai adn kullanmtr. in kaynaklarnda Sai Pers kaynaklarnda Saka haumavarga olarak geen dou Sakalar iin Grekler Sakai Amyrgioi tabirini kullanmtr. Grekler dou Sakalar olan Sakai Amyrgioinin haricinde btn Sakalar Skythai yani skit adyla anmlardr. nk Orta Asya skitleri ya da dou skitleri olarak kabul ettiimiz Saka haumavargay corafi uzaklktan dolay tanmalar mmkn olmadndan ancak Perslerden bu ad alarak kullanmlardr. Persler ise btn Saka gruplarn yakndan tanma imkn bulmutur. skitler ok geni bir corafyada ayr gruplar hlinde yaamtr. Pers kaynaklarnda geen adyla Saka tigrakhauda ortada, Saka tiay para daray, yani Qui trans mare habitant olarak kabul ettiimiz denizin tesindeki Sakalar onlarn bat tarafnda yaamtr. Saka haumavarga olarak belirtilen Sakalar da Saka tigrakhaudann dousundaki blgede yaamtr. Pers kaynaklarnda ad geen bu Saka grubu zaman zaman ortak dmanlarna kar bir araya gelmitir. Hatta sz konusu Saka grubu liderlerinin genel durum deerlendirmesi iin bir arada toplanabildikleri de bilinmektedir. Daha ak bir ifadeyle antik kaynaklarda, Darius gruba ayrlm Sakalara kar sava ilan ettiinde, Saka liderleri Sakesphares, Homarges ve Thamyrisin istiare iin bir araya geldikleri belirtilmektedir. Saka grubunun birbirleriyle balantl olduunu ve bylece ortak dman olan Perslere kar birlikte hareket ettiklerini, Dariusun nce kendi imparatorluunun kuzey ve kuzeydou snrlarna, daha sonra da denizin tesindeki Sakalara sefer dzenleme ihtiyac duymasndan da anlamaktayz. skit yaylnn doudan batya doru olduunu, Perslerin kuzey, kuzeydou ve kuzeybatlarndaki gelimelere yabanc kalmadklarn ve onlar yakndan tanma imkn bulduklarn bildiimizden, Perslerin Saka grubunu da tandklarn ve herhangi bir yanllk yapmadklarn kabul ediyoruz. Perslerin yaad corafya da hesaba katlnca, onlarn Saka grubunu ok iyi tandklarn sylememiz mmkn oluyor. Buradan Perslerin btn 73

skitleri Saka, Greklerin de kendi corafyalarna ok uzak kalan Saka haumavarga hari olmak zere genelde Sakalar skitler olarak tandklar sonucunu karabiliyoruz. skitlerin tarihi, dili, dini, gelenek ve grenekleri, sanatlar hakknda yazl kaynaklar ve arkeolojik malzemelerden bilgi sahibi olabiliyoruz. ok geni bir sahaya yaylm olan skitlerin eitli kavimlerle mnasebetleri ve onlarla mcadelelerini Pers, Asur ve Grek kaynaklarndan reniyoruz. Antik kaynaklardan dilleri, dinleri, gelenek ve grenekleri hakknda bilgi sahibi oluyoruz. Sanatlar hakknda ise arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan ok sayda sanat eseri bize k tutuyor. Antik kaynaklar ve arkeolojik malzemelerle haklarnda bilgi sahibi olduumuz skitlerin kkleri de bu almalarn balamasyla aratrlmaya balamtr. Bu konuda eitli fikirler ortaya atlmtr. Bunlar, ranilik, Slavlk ve Ural-Altay rk nazariyeleridir. skitlerin rani bir kavim olduu fikrini daha ok Almanlar, Slav olduu fikrini ise yalnz Ruslar savunmutur. rani bir kavim olduu nazariyesinin savunucular kazlar sonucunda ortaya karlan az sayda filolojik malzeme ve dinlerini dikkate alarak skitlerin rani bir kavim olduunu, hatta bir ksm Almanlarn atalar olduunu ileri srmtr. Slav kavmi olduunu savunanlar, arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan vazolar zerindeki resimlerden hareketle, o vazolar zerindeki insan figrlerinin Slavlarn atalar olduunu ileri srmtr. Eskiden bu yana en kuvvetli nazariye olan Ural-Altay rk nazariyesi ve bunlar iinde de skitlerin Trkl fikri gitgide daha fazla taraftar bulmu ve bilim adamlar eitli ynleriyle meseleyi deerlendirmitir. Biz de skit tarih ve kltr zerine yazl kaynaklar inceleyerek ve arkeolojik malzemeyi de deerlendirerek yaptmz bu almamzda, ilk yurtlarnn Trk corafyas olduunu belirterek, adlarnn Trklkle olan balantsn ortaya koyduk. Gerek Sus ve evresinden toplanlan ivi yazl metinler gerekse antik kaynaklardaki baz adlardan skitlerin diliyle Trk dili arasnda balant kurarak elde edilen kelimeleri Trke ile irtibatlandrabiliyoruz. Saka tigrakhaudaya ait olduu kabul edilen Esik Kurganndan karlm olan yaz ve onun dili de bizi Trke ve Trk yazsna gtrmektedir. Bu kurgandan karlm olan yaznn daha sonraki Trklerin, zellikle Gktrklerin kulland Orhun yazsnn prototipi olduu kabul edilmektedir. skitlerin hayat tarzlar, kullandklar arabalar, besledikleri hayvanlar, ata iyi binebilmeleri ve hayatlarnn byk bir ksmnn at zerinde gemesi dier eski Trk topluluklarn hatrlatmaktadr. Ayn hayat tarznn nceki yzyla kadar yaam olan bozkr Trk topluluklarnda varln da biliyoruz. skitlerin gelenek ve greneklerine ballklar, genelde at kurban etmeleri ve onlarda domuz kltrnn olmamas hatta l gmme detleri eski Trk topluluklarnnkine aynen uymaktadr. 74

skit kurganlarndan karlan sanat eserleri de byk nem tamaktadr. Gebe Hayvan slubu ad verilen ve stilize hayvan figrleriyle sslenmi olan buluntular eski Trk sanat eserleriyle balant kurabilmemize imkn vermektedir. zellikle Hun sanatnn, skit sanatnn bir devam olduunu sylememizi mmkn klmaktadr. skitlerin dinlerinin, dillerinin, sanatlarnn, gelenek ve greneklerinin eski Trklerinkiyle balantlar ve bu kadar ok ynl benzerliklerin olmas, skitlerin byk ounluunun, zellikle hkim tabakann Trk olduu kanaatini dourmaktadr. nk bu derece ok benzerlik ve hatta ayniyet bizi bu dnceye sevk etmektedir. Fakat zaman iinde bat kolu olarak kabul ettiimiz grup dier etnik gruplar iinde eriyerek kaybolmutur. Asl ana ktleyi oluturan Saka tigrakhauda ve dou kolu olan Saka haumavarga daha sonraki devirlerde de varlklarn srdrerek, Orta Asyada kurulan Trk devletlerinin ve gnmz Orta Asya Trklnn oluumunda temel tekil etmitir. Gnmzde kendini hl Saka olarak belirten Trk topluluklarnn varl da bunu ak bir ekilde gstermektedir. skitlerin boy ve boylar birlii esasna gre yaplandklar grlmektedir. Asker bakmdan svari birliklerinin oluturulduu ve turan taktii ya da kurt oyunu ad verilen sava taktiinin en iyi uygulayclar olduklar dikkati ekmektedir. Hem ada kavimlerin kaynaklarndaki skit diliyle ilgili kelimeler hem de skitlerin kendilerine ait baz yazl belgeler bize skit dili hakknda bir dereceye kadar k tutmaktadr. Din inanlar, gelenekleri ve sanat anlaylar ile balantl bilgiler gn getike daha da artmaktadr. Buluntular Hayvan slubu ad verilen bozkr sanatnn en gzel rneklerini oluturmaktadr. Bylece skit kltrnn kendi evresinde oluup gelitii ve dorudan bozkrlarla da balantl olduu grlmektedir. skit kltr, skitlerin geni bozkr corafyas zerinde yaylmalar ile bir yaygnlk vasfna brnmtr. Manuryadan Macaristana kadar bu geni sahada onlara ait kltrel unsurlar bulmak mmkndr. Ayrca onlarn Kafkaslar ve n Asyaya yaylmalar sonucunda kltrel izleri bu corafyalara da yaylmtr. zellikle yaplan son arkeolojik kazlar ve ortaya kartlan buluntular bunu en iyi ekilde gstermektedir. skit kltrnn bu corafi yaylmnn yannda, uzun zaman srecinde takip edilebilmesi elbette onlarn uzun zaman diliminde tarih sahnesinde kalmalaryla balantl bir durumdur. Bundan dolay skit kltr bozkr kltrlerinin ok nemli bir halkasn oluturmaktadr. Bu kltrlerin btn unsurlar skit kltrnde grlmektedir. Balangta yalnz arkeolojik kaynaklarla takip edilebilen bozkr kltrnn skitlerle birlikte hem arkeolojik hem de yazl kaynaklarla takip edilebilmesi nemini daha da artrmaktadr. Kendilerinden sonra tarih sahnesine kan bozkr kavimleri, zellikle Trk kkenli kavimlerin kltrleri ile skit kltr arasndaki paralellik ve benzerlikler de ayrca dikkate deer bir husus olarak grlyor. Ortaya karlan buluntular her geen gn bu balantlar daha da glendiriyor. Artk skit/ Saka adyla anlan topluluklarn Trk kltr dairesi iinde aldklar yeri salam temellere dayal olarak ortaya koyuyor. 75

76

DZN A Afrasyap, XI,16,36 Akamenit, -ler, 10, 36 Alan, -lar, 24 Alp Er Tonga, XI, 16 Altn-Ordu, 27 Anadolu Seluklular, 26 Arap, -lar, 24 Ari, -ler, 17, 18, 47 Arsak, -lar, 19 Artakserkes (II), XIV As, -lar, 24 Aguzai, -ler, IX, 4, 5, 6 Atinal, -lar, XIII, 3, 41 Azer, -ler,17 Asur, -lular, 32, 33 B Babil, -liler, 36, 37 Barula, 19 Bozoklar, 20 Budin, 38 Bartatua, XI, 4, 32, 35 Batuhan, 27, Bilge Kaan, 22, 26, 27, 65 Byk Kirus, 36 C Cengiz, 19 Chi-pin, 5 Chou, -lar, 2, 31 Chan-tu, 5 aatay, -lar, 19, 20 igiller, 19 in, -liler, 2, 6, 26, 73 D Daha, -lar, 4, 8 Dahai, -ler, 36 Darius (I), X, XII, 4, 7, 8, 9, 23, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 47, 57, 69, 73 Dede Korkut, 16 F Fin, -ler, 21, 47, 48

77

G Gelon, -lar, 38 Get, -ler, XIII Gimirrai, -ler, Bk. Kimmerler. Gktrk, -ler, 24, 26, 27 Got, -lar, 40 Grek, -ler, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, 3, 5, 6, 8, 9, 19, 20, 22, 23, 31, 32, 42, 43, 45, 47, 48, 50 H Halizon, -lar, 9 Herkanl, -lar, 36 Hilakku, -lar, 35 Hint-Avrupal, -lar, 13 Harpagos, 37 Homarges, 42, 47, 73 Hsiu-hsn, -ler, 5 Huhanye, 25, 53 Hun, -lar, XIII, XXI, 15, 16, 24, 25, 27, 28, 31, 53, 55, 68, 75 I Idanthyrsus, 57 ndo-Cermen, -ler, 17 onyal, -lar, 38 ran: Bk. ranl. ranl, -lar, XI, XVIII, 13, 14, 18, 43, 57 kuza, 34 K Kallipidai, -ler, 9 Kambiz, 37 Kasok, 29 Kazak, -lar, XX, 17, 29 Kelt, -ler, 39 Kent Trkleri, 28 Kuman, -lar, 25, 53 Kut, -lar, 1 Keyhsrev (I), 26, 61 Kl Arslan (II), 26, 61 Kl Arslan (III), 26, 61 Kimmer, -ler, IX, XX, 1, 2, 3, 4, 10, 16, 17, 31, 32, 33, 34, 35, 37 Kpak, -lar, 27 Krolu, 16 Kroisos, 37

78

Kyros, XIV, 3 L Lidya, -llar, 37 M Macar, -lar, 25, 53 Madyas, 35 Mandrosle, 38 Manna, -lar, IX, 4, 32, 34, 35 Massaget, -ler, 2, 8, 17, 19, 22, 23, 31, 37, 42, 51, 63 Med, -ler, 10, 35, 36 Melankhlenos, -lar, 10 Mool, -lar, 15, 17, 24, 50 N Neuri, -ler, 9 O Ouz,-lar, 26 Olbiopolit, -ler, 9 Omuvargafa, 4 Onok, -lar, 29 Ordys, -ler, XIII Ostjak, -lar, 52 P Part, -lar, 19, 36 Peloponnesoslular, XIII, 3, 41 Pers, -ler, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 13, 17, 18, 23, 32, 36, 37, 38, 39, 42, 44, 46, 48, 49, 57, 70, 73, 74 Petro (I), XV, 65 Prototeus, 35 Psammatikos, 11 Ptolemaios, 8 Ptolemy, 17 R Roma, -llar, 19, 43 Rus, -lar, 14, 19, 63, 74 Rusa (II), 10, 34 S Sai XV, 5, 6, 73 Sai-Wang, XV, 5 Saka haumavarga, X, 4, 6, 8, 15, 41, 42, 47, 48, 73, 74, 75 Saka tiay para daray, X, XI, 4, 6, 8, 18, 73 Saka tigrakhauda, X, 4, 6, 8, 15, 22, 28, 41, 42, 47, 48, 70, 73, 74, 75 Sakait, 19

79

Sakesphares, 42, 47, 73 Sakunkha, 37, 38 Sami, -ler, 4, 6 Sargon, 33, 34 Sarmat, -lar, 32, 38, 39, 40 Scylurus, 40 Seluklu, -lar, XXI, 26, 27, 61 Sirak, 38 Sitalkes, XIII Skithler, XIII Skolot, 19 Skopasis, 41 Skudai, 3 Skudra, 4 Skythai, 3, 5, 6, 73 Skythen, XIV, XVIII, XIX, 3, 4, 5, 6, 8, 13, 14, 33, 43, 44, 46, 54, 57, 58 Skytho-Dravidler, 36 Slav, -lar, XVIII, XIX, 13, 14, 17, 24 So-ch, 5 Suan (imp.), 2, 31, 34 Sleyman ah, (II) 26, 61 Su-lo, 5 Sumer, -ler, 1, 3, 49 u, -lar, 28 T Targutae, 19 Tatar, -lar, 15, 21, 47, 48 Taxakis, 42 Tepegz, 16 Teupa, 35 Thamyris, 42, 47, 73 Thomyris, 42 Tigrakodap, 5 Trak, -lar, XIII, 62 Turan, -lar, XI, XVIII, 1, 16, 37 Trk, -ler, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 52, 53, 55, 56, 59, 64, 68, 74, 75 U Ugor, -lar 21, 47, 48, 49 Urartu, -lar, 10, 32, 33, 34, 35, 36, 46

80

 ok, -lar, 20, 29 V Vogullar, 52 Votjaklar, 52 Wei-tou, 5 Wu-shan-li, 5 Y Yakut, -lar 17, 19, 28, 29 Yakuv: Bk. Yakut. Yunanllar, 32, 35

81

82

KAYNAKLAR AKEV, K. A.; Kurgan Issk, Iskustvo, Moskova, 1978. AMANCALOV, A. S., "Runopodopnaya Zakhoroneniya", Bestnik AN Kaz. SSR., 12, 1971. nadpis'is Sakskogo

AMANCALOV, A. S.; The Words of Ancestors, Erdem, 5, 15, 1989. ARSAL, S. M.; Orta Asya, Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri, Ankara, 1930. ATA, G.; skitlerde Hekimlik, Ankara. AYDA, A.; Etrsklerle skitler Arasnda Benzedikler", VIII. Trk Tarih Kongresi, 1979. AYDA, A.; Trklerin lk Atalar, Ankara, Ayyldz Matbaas, 1987. BURN, N. Y.; Sabronie Svedeniy o narodah obitavih v Sredney Azii v drevnie Vremena, zdvo Akademii Nauk SSSR, Moskova, 1950. BLG, E.; "Atatrk, Fakltemiz ve Krsmz, Sumerlilerin Tarih, Kltr ve Medeniyetleri", DTCF Atatrk'n 100. Doum Ylna Armaan Dergisi, Ayr Basm, Ankara, A Basmevi, 1982. BTTEL, K.; Kleinasiatische Studien, stanbuler Mitteilungen V, stanbul, 1942. BOKOVENKO, N.; Tagar Kltr, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. BOROVKA, G.; Scythian Art. Paragan Book Reprint Corporation, New York, 1967. BULU, S.; "aman", slam Ansiklopedisi, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1979. DANOF, M.; Pontos Euxenos, Paulys Realencyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft, sp. IX, 1962. DYARBEKRL, N.; Hun Sanat, stanbul, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1972. DYARBEKRL, N.; "Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan", Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, stanbul, Edebiyat Fakltesi Matbaas, 1973. DURMU, .; Massagetler, Bilig, 3, 1996. DURMU, .; Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliminde At, G FEF Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 1997. DURMU, .; Saka-Pers Mcadelesi, Bilig, 4, 1997. 83

DURMU, .; skitlerin Kimlii, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. DURMU, .; Scythian Culture, The Turks, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. EBERHARD, W.; "in Kaynaklarna Gre Orta ve Garb Asya Halklarnn Medeniyeti", Trkiyat Mecmuas, VII-VIII, 1942. EBERHARD, W.; in Tarihi, Ankara, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, 1987. EBERT, M.; "Sdrussland, Skytho-Sarmatische Periode" Reallexion der Vorgeschichte, Berlin: Walter de Gruyter, 1929. ERGN, M.; Orhun Abideleri, Boazii Basm ve Yaynevi, stanbul, 1991. FRANKE, O.; Beitrge aus Chinesischen Quellen zur Kenntnis der Trk-vlker und Skythen Zentralasiens, 1904. GROTE, G.; History of Greece, III, Harper, New York, 1857. GROUSSET, R.; Bozkr mparatorluu, ev. Reat Uzmen, tken Neriyat A, stanbul, 1980. GRYAZNOV, M. P.; teki UNESCOdan Gr, 12, 1976. Dnya in Hazrlanan Atlar,

GUBOLU, M.; "Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri ile likileri Hakknda", VIII. Trk Tarih Kongresi, II, 1981. GNALTAY, .; "Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntihalarn Mahiyeti ve Tezin Kat' Zaferi", Belleten, II, 1938. HALOUN, G.; "Zur e-Tsi-Frage", Zeitschrilt Morgenlaendischen Gesellschaft, Leipzig: 93, 1937. der Deutschen

HASAN ATA b. M.M.E.; Mufassal Tarih-i Kavm-i Trk, Ufa, ark Matbaas, 1909. HAYT, B.; Sovyetler Birliindeki Trkln ve slamn Baz Meseleleri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1987. HENTZE, C.; "Beitrge zu den Problemen des eurasischen Tierstyles", Ostasiatische Zeitschrift, VI, 1930. HERODOTOS; Herodotos Tarihi, ev. Mntekim kmen, Remzi Kitabevi, stanbul, 1973. HERRMANN, A.; "Sakai", Paulys Real Encyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, II Al, 1921. HERRMANN, A.; "Die Saken und der Skythenzug des Dareios", Beihefts zur Archiv fr Orientforschung I, 1933. 84

HINZ, W.; "Zur ranischen Altertumskunde", Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, Leipzig, 1939. HIPPOKROTOUS; Hippokratous To Peri Aeron, Hydaton, Topon, Parisioi: . M. Eberartos, 1816. HUNTNGFORD, G.W.B.; "Who were the Scythians?", Anthropos, Wien: XXX, 1935. JETTMAR, K.; Mittelasien und Siberien in Vortrkischer Zeit, Handbuch der Orientalistik, I,V, 5, 1966. NAN, A.; "Altay'da Pazrk Hafriyatnda karlan Atlarn Vaziyetini Trklerin Defin Merasimi Bakmndan zah", II. Trk Tarih Kongresi, Eyll, 1937. NAN, Abdulkadir, "Eski Trkler'de ve Folklorda Ant", Makaleler ve ncelemeler I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1987. NAN, A.; "Altay Paznk Kazsnda Defin Trenleri", Makaleler ve ncelemeler, II, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991. JONES, W.H.S.; Hippokrates, London: The Loeb Classical Library. JUNGE, J.; Saka-Studien, Der Fern Nordosten in Weltbild der Antike, Dieterichsch Verlagsbuchhandlung, Leipzig, 1939. KAFESOLU, .; Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1989. KINAL, F.; Eski Anadolu Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991. KIRZIOLU, M. F.; Kars Tarihi, stanbul, Il Matbaas, 1953. KIEPERT, H.; Lehrbuch der alten Geographie, II, Dietrich, Berlin, 1878. KISELEV, S. V.; Drevnyaya storiya Yujnoy Sibiri, zdvo Akademii Nauk SSR, Moskova, 1951. KOCA, S.; Trk Kltrnn Temelleri, Damla Neriyat, stanbul, 1990. KONYALI, . H.; "Mumya ve Trklerde Mumyaclk", Tarih Konuuyor, III, 15, 1969. KOPPERS, W.; Urtrkentum und Urindogermanentum im Lichte der Vlkerkundlichen Universalgeschichte, Belleten, V, 17-18, 1941. KRETSCHMER, K.; "Scythae", Paulys Real Encyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, II A 1, 1921. KSENOPHON; Anabasis, ev. Hayrullah rs, stanbul, Maarif Matbaas, 1944.

85

KUDAYBERDULI, .; Trk - Krgz - Kazak Hem Hanlar eceresi, Alma-At, Sana Neriyat, 1991. KUUN, G.; Codex Cumanicus, Budapest Oriental Reprints, Budapest, 1981. LANDSBERGER, B.; "n Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri", II. Trk Tarih Kongresi, Eyll, 1987. LANDSBERGER, B.- BAUER, T.; "Zu neuverffentlichten Geschichtsquellen aus der Zeit von Asarhaddon bis Nabionid", Zeitschrift fr Assyriologie, III, 37, 1927. LEHMAN-HAUPT, C.F.von; "Kimmerier", Paulys Realencyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, 1921. LEWY, J.; "Kimerier und Skythen in Vorderasien", Reallexion der Vorgeschichte, Berlin, 1926. LU MAU-TSA; Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost Trken (Tu-kue), I, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1958. LUCKENBLL, D. D.; Ancient Records of Assyria and Babylonia, II, Greenqood Press, New York, 1968. MANSEL, A. M.; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1971. MEM, E.; skitler'in Tarihi, Konya, Seluk niversitesi Basmevi, 1987. MERHART, G.v.; Bronzezeit am Jenissei, Wien: Anton Schrol, 1926. MEUL, K.; Scythica, Hermes, 70, 1935. MEYER, Eduard; Geschichte des Altertums, 1, 2, Cotto, Berlin, 1926. MNNS, E. H.; Scythians and Greeks, University Press, Cambridge, 1913. MNNS, E.H. "The Scythians and Northern Nomads", The Cambridge Ancient History, IX, 1970. MORDTMANN, A. D.; "ber die Keilinschriften zweiter Gattung", Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, XXIV, 1870. NEMETH, G.; "Trkln Eski a", lk, XV, 1940. GEL, B.; Byk Hun mparatorluu Tarihi-I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981. GEL, B.; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1984.

86

ZER, Y. Z.; "Son Arkeolojik Nazariyeler ve Subarlar", II, Trk Tarih Kongresi, Eyll, 1937. ZTUNA, Y.; Devletler ve Hanedanlar, lk a ve Asya-Afrika Devletleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990. PARKER, E. H.; A Thousand Years of the Tartars, Kegan Paul Alfred, New York, 1924. POTROVSKY, B. B.; skitlerin Dnyas", UNESCO'dan Gr, XII, 1976. POLOSMAK, N. V.; Traditsiya Pazrkskogo Balzamirovaniya (Nokotorie Aspakti Problemi), Novetie Arheologieskie i Etnografieskie Otkritsiya v Sibiri, Novosibirsk, 1996. POTRATZ, J.; Die Skythen in Sdrussland, Ein untergangenes Volk in Sdosteuropa, Raggi Verlag, Basel, 1963. PRASEK, J.v.; Geschichte der Meder und Perser bis Makedonischen Eroberung, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1968. RADLOFF, W.; Sibiryadan Semeler, ev. A. Temir, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986. RCE, T. T.; The Scythians, Thames and Hudson, London,1958. ROLLE, R.; Totenkult der Skythen, Walter de Gruyter, Berlin-New York, 1979. ROLLE, R.; Die Welt der Skythen, Verlag C.J. Bucher, Frankfurt, 1980. ROSTOVTZEFF, M. .; Skythen und der Bosporus, Berlin: Hast Schoetz und Co. GmbH. Verlagsbuchhandlung, Berlin, 1931. ROSTOVTZEFF, M. .; Iranians and Greeks in South Russia, Russel and Ruslell, New York, 1969. ROUX, J. P.; Altay Trklerinde lm, ev. A. Kazancgil, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1999. RUDENKO, S. .; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, zdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva, 1953. RUDENKO, S. .; Frozen Tombs of Siberia, ev. M. V. Thompson, University of California Pres, Berkeley- Los Angeles, 1970. SCHEFOLD, Karl; "Der Skythische Tierstil in Sdrussland", Eurasia Septentrionalis Antiqua, XII, 1938. SCHMKEL, Hartmut; Kulturgeschichte des alten Orients, Alfred Krner Verlag, Stuttgart, 1961. SEVN, V.; "Anadolu'da Pers Egemenlii", Anadolu Uygarlklar, Grsel Yaynlar, stanbul, 1982. 87

SEYDOF, M.; "Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda", Karda Edebiyatlar, V, 1983. SEYDOF, M.; Azerbaycan Halknn Soy Kkn Dnrken, Yazc Neriyat, Bak, 1989. STRABON; The Geography of Strabo, ev. Horace Leonard Jones, Harvard University Press, Cambridge, 1969. STRECK, M.; Assurbanipal und die letzten Assyrischen Knige bis zum Untergange Niniveh's. I, Nationales Druckhaus, Leipzig, 1975. SLEYMANOV, O.; "Ceti Sudn Kne Cazbalar", Kazak Edebiyat, 25 Eyll 1970. TALLGREN, A. M.; "Zum Ursprungsgebiet des sog Skythischen Tierstils", Acta Archaeologica, IV, 1933. TANSU, K.; "Kimmelerin Anadolu'ya Girileri ve M VII. Yzylda Asur Devletinin Anadolu ile Mnasebetleri", Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, VII, 4, 1949. TARHAN, T.; "skitlerin Dini nan ve detleri", Edebiyat Fakltesi Dergisi, 23, 1969. TARHAN, T.; "Bozkr Medeniyetlerinin Ksa Kronolojisi", Tarih Dergisi, 24, 1970. TARHAN, T.; "Eski ada Kimmerler Problemi," VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara. TARHAN, T.; "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", Aratrma Sonular Toplants, I, Ankara, Babakanlk Basmevi, 1984. THOMSEN, V.; zlm Orhon Yaztlar, ev. V. Kken, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993. THUKYDDES; Peloponnessoslularla Atinallarn Sava, II. ev. H. Demirciolu, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1975. TOGAN, A. Z. V.; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, I, Arkada, brahim Horoz ve Gven Basmevleri, stanbul, 1942. TOGAN, A. Z. V.; Umum Trk Tarihine Giri, I, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1981. TOGAN, A. Z. V.; "Sakalar (I)", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 17, 1986. TOGAN, A. Z. V.; "Sakalar (VI)", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 23, 1987.

88

TUNA, Osman Nedim; Smer ve Trk Dillerinin Tarih lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1990. VERNADSKY, G.; A History of Russia, I, Yale University Press, New Haven, 1943. VON DER OSTEN, H. H.; Die Welt der Perser, Gustav Kil-pert Verlag, Stuttgart, 1956. WESSBACH, F. H.; "Zu der Goldinschrift des Dareios I.", Zeitschrift fur Assyriologie, III, 37, 1927. ZVELEBL, M.; "Der Aufstieg der Nomaden in Zentralasien", Cambridge Enzyklopdie der Archeologie, Christian Verlag, Mnchen, 1980.

89

DZN
Adrophog, -lar Afrasyab Akamenit, -ler: Alan, -lar: Alman, -lar: Alp Er Tonga Altnordu Anadolu Seluklular An-hsi Arap, -lar Ar, -ler Arsak, -lar:. Artakserkes (II) As, -lar:. Aguzai, -ler: Bk. skitler. Atinal, -lar Azer, -ler: Asur, -lular: Babil, -liler:. Barula:. Bozoklar:. Budin:. Bartatua Batuhan Bilge Kaan Byk Kirus aatay,-lar: iiller in, -liler Cengiz Chi-pin Chou, -lar Chan-tu Daha: Bk. skitler

Dahai, -ler: Darius (I.) Dede Korkut Fin, -ler Fransz, -lar:. Gelon, -lar Get, -ler Gimirrai, -ler Bk. Kimmerler. Gktrk, -ler Got, -lar Grek, -ler Halizon, -lar:. Herkanl, -lar:. Hilakku, -lar: . Hint-Avrupal, -lar Harpagos Herodotos Hesiodos Hippokrates Homarges Huhanye Hun, -lar: Idanthyrsus indo-Cermen, -ler ngiliz, -ler onyal, -lar ran: Bk. ranl. ranl, -lar skit, -ler kuza Islav, -lar Kallipidai, -ler: Kambiz Kasok:

Kazak, -lar Kelt, -ler Kent Trkleri Kuman, -lar Kut, -lar: Keyhsrev (I.) Kl Arslan (III.) Kl Arslan(II.) Kimmer, -ler Kpak, -lar Krolu Kroisos Ksenephon Kyros Lidya, -llar Macar, -lar Madyas Manu, -lar Mandrosle Manna, -lar Massaget, -ler Med, -ler:. Medyalilar: Bk. Medler. Melanklenos Moollar Miletoslu Hektaios Neuri, -ler Niung-nu, -lar: Bk. Hunlar. Hsiu-hsn, -ler. Ogur, -lar Ouz, lar Olbiopolit, -ler

Omuvargafa: Bk. skit. Onok, -lar Ordys, -ler Orman Sakalar: Bk. Urenhay Sakalar Osmanl, -lar Ostjak, -lar Paralat. Part, -lar Peloponnesoslular Pers, -ler Petro (I.) Prototeus Psammatikos Ptolemaios Ptolemy Roma, -hlar Rus, -lar Rusa (II.). Sai: Bk. skit. Sai-Wang: Bk. skit. Saka haumavarga Saka tiay para daray Saka tigrakhauda Saka, -lar: Bk. skit. Sakait Sakesphares Sakunkha Sami, -ler Sargon Sarmat, -lar Scylurus

Seluklu, -lar Sirak Sitalkes Skithler: Bk. skti. Skolot: Skopasis Skudai: Bk. skit. Skudra: Bk. skit. Skythai: Bk. iskit. Skythen: Bk. iskit. Skytho-Dravidler So-ch Sod, -lar Strabon u, -lar: Suan (imp.) Sleyman-ah (II.) Su-lo Sumer, -ler Tarani Targutae Tatar, -lar Taxakis Tepe-gz Teupa Thamyris Thomyris Thukydides Tigrakodop: Bk. skit. Trak, -lar Turan, -lar

Trk, -ler ok, -lar Ugor, -lar Urartu, -lar Urenhay Sakalar Uygur, -lar Uysun, -lar: Vogullar Votj aklar Wei-tou Wu-shan-li Yakut, -lar Yakuv: Bk. Yakut. Yunanllar:.

EKLER

Codex Cumanicus'ta Verilen Bilgilerin Trkesi skitlerin ad ok eski zamanlardan beri kolektif olmutur. Bu adn bir zamanlar Hyperborei denilen blgelerden ran kkenli insanlarn lkelerine kadar her yere dalm olan insanlara, ayn zamanda Turaniklere tekabl ettii ortaya kyor. Pers destan ehname Turanllarla ranllarn ok eski ve kanl savalarnn hatrasn hl koruyor. Ephori'nin corafya otoritesi olan Strabon yalnzca Sauramatlar skitlerden ayrmakla kalmad, ayn zamanda skitlerin kendi aralarnda karakter ve gelenekleri bakmndan ok farkl olduunu syledi. Herodotos da skitlerin dilinin asl ayn karakterde olmadn syledi. Bu yzden rnein, Gelonlarn dilini Budinlerin dilinden aka ayrd ve burada ses bakmndan Gelonlarn dilinin yalnzca Grek deil ayn zamanda skit dili de olmadn anlad. nk Grek dilini Budinlerin dilinin karakterinden ayrmak ihtiyac asla olmad. Bir baka yerde Sauramat dilinin, dier skitlerin dilinden farkl olduu bilgisini verdi. Grekler, etnografik konularda bilgisiz olduklar iin, skitlerin adn hatal bir ekilde kolektif kullanmlardr. Gerekten eski Grekler, kuzey insanlarnn etnolojik farkllklarn yeterince gzlemleyemeden bu insanlarn hepsine birden skitler diyorlard. Pompeji Trogi'nin epimatoru Justinus, skitlerin zellikle Msrllardan daha eski olduunu u ekilde belirtti: Her ne kadar skitler ve Msrllar arasnda soyun eskilii konusunda ok uzun bir ekime olmusa da skitlerin soyu en eski olmutur. Msrllar stn olmalarna ramen, skitlerin her zaman daha eski olduu grld. Artk belgelerin bolluu skitlerin kolektif adnn farkl Trk soylarn ierdiini aka gsteriyor. Eski yazarlar Massagetler, Alanlar, Sakalar ve Partlara, skitler diyorlard. Son zamanlarda Grek yazarlar onlarn aka Trk olduunu sylyor. Theophanus Byzantinus, Perslerin kendi dillerinde Kermichionlar dedikleri Massagetlerin Trkler olduunu aka beyan etmitir. Ammianus Marcellinus, Alanlarn Massagetlerden tremi olduunu aka yle ifade etti: Alanlar dalarn adndan bu ad almlardr. Strabon'un Massagetlere benzer zikrettii Sakalar, bir zamanlar Oxus ve Jaxartes arasndaki bu blgelerde ikamet ediyorlard. Btn zaman boyunca Trk insanlarnn ele geirmi olduklar bu blgeleri tutmu olduklar biliniyor. Gallia'nn nde gelen reticisi Guiardus de Lauduno, XIII. yzyln banda Partlarn bu zamann Trkleriyle, halklarnn karakterleri nedeniyle en iyi ekilde bir araya geldiini "nk kkleri Trk olanlar, eski ad dolaysyla Partlar'dr." diyerek belirtti. Burada Part krallarnn kolektif adnn Arsak (Romallar arasnda Arsac-es) ve Massagetlerin etnik adnda (Mas-sag) Saca-rum'un (Saklar) eski adnn (Grekler arasnda Sakai) kukuya yer brakmam olduunu gzlemliyorum. Sak, Saka oriental Trk sznn sa, akll, yetenekli, ileri grl anlamna gelen kelimelerle ayn olduu grlr. Eski a yazarlar Karadeniz'den Hazar Denizine kadar ok geni bir sahada Trk diline ait corafya adlarn kullanmlardr. Mesela, Temerinda, Karumpaluk,

Graucasus, Silyn. Plinius NH. 7'de Temerinda adn orijinal belirtisine matrem maris, denizin anas dedi. Bizzat Tanais'e skitler Silyn (sinum, koy, krfez) diyorlard. Maeotis, Temerinda, ki bu matrem marisi yani denizin anasn iaret eder. Bu yzden de Dionysos Maeotis'e denizin anas diyor. Birleik sesin ilk ksmn Tengiz ve Tenger ile karlatrmak niyetinde idim. Dahas bu sesin formundaki Temer'i (Tenger yerine) Trke dillerdeki "r" ile "s" harf deiiminin eski rneinin, zellikle uvaada sk sk kullanlageldii idrak edilebilir. Trke oriental kzeng "pencere" formundaki slk sesi "z"yi krmak kelimesinin kurulu formunda gryoruz. Gstermek, Yakuta gsttr, krgh ile birletirilmitir. te bu annottan Plinius tarafndan aktarlm olan temer formundaki "e" ve "i" seslerinin deiimi ortaya kyor. Plinius hatal bir ekilde "n" yerine "m" yazmtr. Trkedeki Silyn ad oriental Sili'e karlk geliyor. nk bu aydnla, parlakla, berrakla iaret eder. skitler Jaxartes'e Silis adn veriyorlard (Bugn Sr ya da Sr-Derya). Yine Plinius, skitlerin Kafkas dalarna kendi dillerinde Graucasum adn vermi olduklarn belirtti. Bizzat skitler, Perslere Chasaros ve Kafkas Dana Graucasum yani Akkar dediler. Trk dilinin kar, nixe, kar'a ve okar, yksee denilmektedir. nk formalardaki augan, Uygurca okan, aatayca ogan "ens supremum" deus maximuma, en byk Tanr'ya iaret eder. Plinius tarafndan aktarlm olan Graucasus ad, Trke kar aukas (aukar) "ulu ak kar"n bileimi olduu inanlmaz deildir; nk, Graucas formunun slk sesi, belirsiz dental "r"ye kolayca dnebilir. Trke Kaukcasi Kafda adndaki kau hecesiyle kaf hecesi aka bir araya geldi, gerekten da, eski aukas, aukar (okar) la ayn eye iaret ediyor. Dnya corafyasnda stad olarak bilinen H. Kiepert, bunun ilk ksmn ksa sre nce aka aydnlatt, ki Caucasi Dann baz vadileri ok eski zamanlardan beri Trk meneli insanlar tarafndan iskn edilmitir. skn bizim Plinius'tan aktardmz Caucasi adnn etimolojisi iin ok gl bir destek olarak grlmektedir. Maeotis'e skitler Karumpaluk adn vermitir. Onlarn dilinde bu ad balk glne iaret eder. Trke balk, balk, piskis, Yalnzca skitlerin nceden sylenmi olan corafya ad deil, ayn zamanda tarihin babas Herodotos'un aydnlatt tanrlarn skite terminolojisinin, Trke dillerin herhangi bir uzmannn bunun karakterini fark edecei kadar aktr. nk Herodotos, skitlerin Vesta'ya Tabiti, Zeus'a Papae-os, Gaea'ya Apia, Venus Urania'ya Artimpasa, Neptunus'a Thami-masadas dediklerini syledi. Bizzat bu orijin adlar iin kendi kitabnda, Celsus'a kar tam ters bir tez ileri srerek Apollonis'e Gon-gosr adn veriyor. Herodotos'taki Oitosyros'un yerine Gongos formu aka Trke Gne, Sol ile bir araya geliyor. O, gerekten Thamimasadas'n yerine Thagimasad yazmtr. Onun birinci ksmnn Trke Tengiz, Tengis'in ayn olduu grlr. Thamimasadas belki ayn ey olabilir. nk Tengising atas Denizin babas, Pater maris'tir. Bu adla birinci ksmda sylenmi olan Temerinda bir araya gelir. Kesin olarak Artimpasa, Trke Erdem Paa, btn cesaretlerin ba anamndadr. Tabiti bana Tanr'ya tapm iaret ediyor gibi geliyor ve en byk Tanr'nn ad Papaeos, Trke Baba, Dede, Ata, Babir, Bayat, yal, Uygurca, Bayat, aatayca Biyat Tanr ile ok uygun bir ekilde bir araya geliyor. Dahas Macar dilinde Tanr'ya zaman

zaman "yal, senex" ad veriliyor ve bizzat Deus, Tanr'nn ilk hecesi aka "eski, ebediye iaret ediyor. Bylece eski Trklerin Tanrs" ens supremumu okan, aukan, ki insan soyunun eski atas Bayat, Papaei adnda sylediimiz Baba gibi seslendiriliyor. Bu ksa etimolojik ara sz tamamladktan sonra, tarih izaha geri dnelim. Herodotos, Tanais Irmann sa tarafndan Budinlerin lkesi zerine Tyssagetlerin komular Tyrkaslarn (ki bu bana yaznn hatas dolaysyla eski Turkai'den domu gibi geliyor, nk "T" ve "" harfleri kendi aralarnda kolayca deiebiliyor) ikamet etmi olduklarn syledi. Plinius Maeotis civarndaki Tussagetler (Thussa-getae) yaknndaki farkl Trk (Turcae) soylarn da zikrediyor. Tussagetler, Trkler ta etraf aal vadilerle kapal etin llere kadar, bunlarn tesinde Riphaeos Dalarna kadar Arimphaeilerin olduunu belirtiyor. Herodotos'un av peinde koan gebeler olduunu, onlarn Volga ve Ural arasnda yerlemi olduklarn syledii Turkai halknn adnn, Trke Yrk, gezici ile ayn olduunu Kiepert ortaya koydu. Grdmz gibi, Bizans yazarlar arasnda kolektif olarak dnlm olan Trklerin ad aydnlatlmtr ve bizzat bu ad doulu yazarlar arasnda kolektif olarak adlandrlacak kadar sk kullanld; yle ki Sa'adia aka kolektif ad yorumlanyor ve Trkle'in adn Talmude yerine Togarma okuyabiliyor. Togarma adn Trk adyla ayn olduuna Mordtmann hakl olarak dikkat ekti. Th. D'Okza ve dierleri Persedeki Trklerin ad Turan'in ayn ekilde gizli bulunduunu sylyorlar. emseddin, devam eden yerde Trk kelimesini kukudan uzak kolektif bir dnceye ekti. Bulgarlar kendilerinin Trkler ve Slavlar arasnda yerlemi olduunu sylyor. Sakalarn ad Herodotos'ta olduu gibi, Persler tarafndan da ayn ekilde kolektif olarak kullanmtr. Dier Bizans ve doulu yazarlar blnm Trk halklarn Hunlarn adyla belirtiyorlard. Procopius Got sava adl kitabnda Massagetlere Hunlar dedi. Bunu u ekilde belirtti: "Massagetler ya da imdi Hunlar diyorlar." Evagrius tarihinde, "Hunlar bir zamanlar Massagetler'di." eklinde geiyor. Theophylactus Simocatta, Persle'in komular olan Partlara biroklar tarafndan Trkler denilmi olduunu syledi ve eserin bir baka yerinde, Persler tarafndan doulu Borea'ya doru yerlemi olan Trklere Hunlar ad verilmi olduunu syledi. Procopius, Bulgar halkna kesin olarak Hunlar diyordu. arkiyatlar arasnda Hunlarn ad artk kolektif dnceyle glendi. Bylece, rnein Persli tarih yazar Mirc-hond, Avarlar, Hazarlar, Uzlar, Peenekleri Hun soyunun drt kolu olarak adlandrd ve Suriyeli yazarlar Cyrillona zamannda Barhebraeum zamanna kadar, Trk ve Mool soylu insanlar Hun adyla anyorlard. Artk Trk soylu ayn halklar, Ugurlar, u-gurlar, Ugorlar diye adlandrdlar. Ugor adnn en eski izi aka Strabon'da kefediliyor. nk ok zeki corafyac, soylarn terminolojisinde, Tanai ve strum arasnda yerlemi olan halklar bir zamanlar lazygislere komu olan Urglar olarak adlandrd. Eer Tregetlerin ad, Plinius'ta geen Tussagetlerin adyla ayn ise -ki buna hi kuku yoktur- Urglarn da Plinius'un Trkleriyle ayn halka iaret edeceine kesin olarak inanyorum. Iordanis, Hunlarn ve Ugurlarn adn daha sonra Hunugurlar birleik adyla arlmasna neden olacak kadar birletirdi. Fakat burada Hunugurlar olarak

tannyorlar. Bunlar'n ad Suriye tabirinde zaman zaman Unoje formu altnda sylenir. Thephylactus Simocatta, Uarlara yani Avarlara tek ve ayn adla Ugorlar dedi. Avarlar arasnda en rtbeli ndere iaret eden kaann ad, kk rtbelilerin adlar Tudun ve ugur (Trke tutmak kelimesi, yalnzca tutmak, korumak, almak, zaptetmek deil; ayn zamanda hkmetmeke iaret eder, en tannm kaanlarn bizzat zel ad Bayan, aatayca "Bay", "zengin", "nder"), rahip Avarlarn tanmlamas Theophylactus tarafndan nakledilmitir. Bokolabra, bu formun ilk ksmn stad P. Hunfaluu, Trke Buki kelimesiyle karlatrd. Avarlarn Trk soylu olduunu aka onaylad. Yalnzca Hunlar, Avarlar, Kumanlar deil ayn zamanda Desti Kpak toprana yerleen dier Trk boylarna Batllar tek kelimeyle Ugor adn verdiler. imdi Ianuesis tarihinde geen resm yazmalar ve gizlenmi kitaplarn hi bkmadan incelemi olan Usta Oliveri bunlar dipnotlarla aklad. Elia ve harcassius'un aklamalarnda, bunlarn orijinal dili Ogarea deil lingua Tatarica diye adlandrlyor. Yalnzca anuenses deil ayn zamanda dier Doulu yazarlar Taurikleri ve Deti-Kpak Trklerini Ugorlar diye adlandryorlard. Ugor adnn Trklerin eponim ad Ouz ile ayn olduu grlyor, nk Persli Reideddin Ouz boyuyla ayn zamanda takip eden Kpak, Kangli, Karlk, Kalagi, Aa-Eri ve Uigur'u zikrediyor. Ayn adn formunun almnda, Ogor ve Ouz'da "r" ile slk sesi deiiminin, dier eski rneini gzlemliyorum. Pliniustan aktarlan Teme-rinda ad ve Neptunus'un skitlerin Thamisadas'nn ad bu ekildedir. Ruslar zaman zaman Ouz boyuna Polowzi adn veriyorlar, gerekten Polowzi hepsinin arasnda Kumanlara iaret ediyor. Fakat Theophylactus, Kumanlara ayn zamanda Avarlarla birlikte Ugorlar diyor. Bu n gndermeleri 'Ugor ve Ouz ad izler ve ayn orijinli olduunu gsterir. Chalcondylas, Ouzlarn iki lideri Du zalp ve onun olu Ouzalp'in Bizansllarla sava yapm olduunu syledi. Ouz boyunun daha sonra Trkmenlerden olduunu syledi. Ouz boyunun daha sonra Trkmenlerden olduu sylenmi ve Trkmenlerin herhangi bir boyuna Ouzali deil, Ogurali deniliyor. Fakat H. Kiepert, Trkmenlerin orijinini hi kuku duymakszn deklare etti ve onlarn Dahlarn, Parnlarn, Massagetler'in neslinden olduunu aklad. Bizzat Ogur ad "ikinci talih, iyi kehanet"e iaret ediyor. Grdmz gibi Kumanlara Theophylactus, Ugorlara bni Fadlan ve dier Doulu ve Batl yazarlar Trklere, Georgius Ced-renus skitlere ad veriyor. Plinius Kaspio denizinden douya yerlemi olan soylar arasnda Kumanlar ve Iatioslar zikrediyor ve Kafkasya kaplarnn yaknndaki kaleye "Kumania" adn veriyor. Bunlardan sonra Kafkasya kaplar vardr, byk bir hatayla buraya biroklar tarafndan Kaspialar denilmitir. Dalar arasnda birdenbire orada kaplar vardr. Bunlar aatan direklerle kapatlmtr. Burann ortasnda aaya doru bir rmak akmakta ve alt tarafta bir kale bulunmaktadr (O kaleye Kumania ad veriliyor). Claudius Pto-lemaeus, Maeotis yaknndaki Kumanlarn Basternler ve Roxalan-lar arasnda yerlemi olduunu syledi. Cornides de Georgium Pray'a yazd mektuplarnda bu yeri aklad. Ayn eklide Ptole-maedos Udoslar (Uzlar)n

Volga ilerine kadar yerlemi olduklarn syledi. Kumanlarin Kaspium denizi yaknnda eski Parthia'da yerlemi olduklar artk takip edilebiliyor. nk Persler Kaspia denizi'ne ya Bahr'il uz ya da Bahr'il uze adm veriyorlar. Bu ad artk Trkler arasnda tam olarak yerleti. Kafkaslar'dan doup Kaspium Denizine dklen Kuma Irman da ayn ekilde Kumanlar kendi adlar olarak aldlar. Eskiler Kuman'a Udon adn veriyorlard. Cihannuma'da Kumanlarn kasabas Sevayih olarak zikrediliyor. Adn ilk formunun sevani, sevin, "zenginlik", "iyi haber", olarak yazlarn ihmalinden dolay dzeltilmesine inanyorum. Frhn hakl olarak burada "ang, ayig" okunmasnn gerekli olduu uyarsnda bulundu, yani Jaik ki bu rma Ptolemaeus Daix yazd. Kumanlar bylece zaman zaman gebe hayat srdrdler. Fakat zikredilmi kelimelerden anlalaca zere, onlarn liderleri kente ve saraya sahip oldular. Bu kenti Moollarn tahribinden sonra yeniden restore ettiler. Dokuzuncu yzyln sonuna kadar Kumanlar, Hazarlar ve Peenekler arasndaki blgeyi ellerinde tutmaya devam ettiler. Fakat o zaman ayn zamanda Hazarlarla birlikte Peenekler'in toprana saldrarak eski yerleikleri srdler, fakat Constantinus'un rettiine gre, Peeneklerin hibirisi yine de geri dnmeyerek, Uzlarla yani Kumanlarla dostluk kurdular. O zaman ve daha sonra kendi aralarnda blnm olarak kaldlar. IX. yzylda Bulgar Kralla ve daha sonra Hazarya'ya giden slamiyet artk Kumanlar arasnda da yaylmtr. Kumanlarn bu dinine daha sonraki Latin yazarlar "Tatar ayini" adn veriyorlard, bylece Ioannes diaconus kklliensis, Kumanlarn Tatar ayini yaptklarn belirtmektedir. Kazvini Kosmographia'da Guzlarn kendi zamannda Hristiyan olduunu belirtmektedir. Kazvini ardndan Guzmar'n lkesini Krnak blgesi olarak tanmlad, nk buradaki adn Kumak yazlm olduuna inanm bulunuyorum, nk Trke yargnn sesli harfi "i" ve "u"nun bu kadar kk olmas ilgintir. Kazvini unu syledi: Bu blgenin yerlilerini zel olarak yazacam ve bu lkenin kutsal dandaki Guzlar, Menkur kltr tayin etmilerdir. Menkur kelimesi bana iki kelimeden "meng" ve "ur"dan birlemi gibi grnyor. Bunlarn ilki "lmszlk"e, ikincisi "efendi"ye iaret ediyor, bir venetli tabletin Kumanca sfat "meng", rnein pag. 144'te "meng yllar", "saylamaz yllar", "sonsuzluk" ve "ur" sesi, ki bu yalnzca Macarcada deil ayn zamanda Bulgarcada "efendi"ye iaret ediyor. Belki skitlerin "Sakaurak" adndaki Partlarn kralnn ii gten dnce bitmitir. Kendi krallarn Sinat-raklem'den seiyorlar, Urak ayn zamanda "efendi"ye iaret eder. Daha sonraki Kumanlarn yazma sanatnda uzman olduklar Bohuslavus Baldini tarafndan belirtilmitir: Bugn Evaczicio ve Oslova-nersi Coenobio'ya uzak olmayan barbarlarn herhangi bir ant Hristiyan mezar antndan stndr ki, bunda Kumanlarn birok mezar ve kaya yazlarnn onlarn harfleriyle yazlm olduu gzleniyor.

Hippokrates'in skitlerin Yaay Hakknda Verdii Bilgilerin Trkesi LXXXXIX. Avrupa'da skit kavmi bulunur. Azak Denizi evresinde otururlar. Dier kavimlerden farkldrlar. Sauramatlar diye de adlandrlrlar. Bunlarn kadnlar kzolankz kaldklar srece ata biner, ok atar, at stnde karg savurur ve dmanla savarlar. dman ldrmedike evlenmezler. Tre gereince hayvan kurban etmeden kocalaryla ayn evde oturmazlar. Bir kz kocaya varnca, genel bir seferberlik zorunluluu ortaya kmad srece, ata binmeyi brakr. XC. Kadnlarn sa memeleri yoktur. nk kzlar daha ocuk iken analar, bu i iin yaplm tuntan bir aleti iddetle kzdrp sa memeye bastrarak dalarlar. Bylece memenin bymesi nlenir. Btn kuvvet sa omuz ve kola gider. XCI. skitlerin dier ksmlar birbirlerine ne kadar benzerler ise dier kavimlerden de o kadar farklar vardr. Bunlarn ehre hatlarnn bir rnek olmasnn sebebi, Msrllarda olduu gibi aklanabilir. Bu sz, skitlerin souktan, Msrllarn scaktan kavrulduunu saymazsak, Msrllar iin de geerlidir. XCII. skit l denilen yer, otlaklar bol, yksek ve rutubeti az bir ovadr. nk bu ovann ortasndan geen byk rmaklar suyu kylerin darsna gtrrler. XCIII. skitler buralarda yaarlar. Bunlara gebe derler. nk sabit bir ikametghlar yoktur. Bunlar arabalar ierisinde otururlar. Arabalarn en kklerinin drt, dierlerinin ise alt tekerlei vardr. Arabalarn drt bir yan ve stleri kee ile kaplanmtr. Bir ksmnn iki, bir ksmnn da odas bulunmaktadr. Bu evler yamura, kara ve yele kar korunakldr. Arabalarn bazlarn iki ift, bazlarn ise ift kz eker. kzlerin boynuzu yoktur, nk souk yznden boynuzlar kmaz. XCIV. Bu arabalarda kadnlar ocuklarla birlikte yaarlar. Erkeklerse at stnde onlarn yanlarnda giderler. Bunlar koyun srleri, sr ve atlar izler. Bir yerde hayvanlarna ot bulabildikleri srece kalrlar. Otlarn hepsi bitince baka yerlere giderler. skitler pimi et yerler ve ksrak st ierler. Bu stten bir de 'Hippace' denilen peynir yaparlar. skitlerin detleri ve yaay tarzlar bunlardr

Levha 1

Resim 1a

Resim 1b Resim 1a-b: Gney Rusyada Yaayan Trkler (yaklak 1790). Pallasn Travels in Southern Provinces of Russia adl eserinden Minns aynen almtr. (E. H. Mins; Scythians and Greeks, Vambridge, 1913, Resim 7.)

Levha 2

Resim 2: Saka giyimi (rekonstruksiyon) (K. A. Akiev; Kazakistann Kne Altn, Almat, 1983, kapak resmi.)

Levha 3

Resim 3: Saka giyimi (rekonstruksiyon) (Trkler-I, Ankara, 2002, s.336.)

Levha 4

Resim 4: Balk (Kazakistan Tantm Bror, Ankara, kapak resmi.)

Levha 5

Resim 5

Resim 6 Resim 5: Kaftan (rekonstruksiyon) (Akiev; Resim 64). Resim 6: Kuak ss (rekonstruksiyon) (age.; Resim 68).

Levha 6

Resim 7

Resim 8

Resim 7: Balk (rekonstruksiyon) (age.; Resim 63). Resim 8: Baln yandan grn (age.;Resim 63).

Levha 7

Resim 9: Elektrum kmz srahisinin n yz. Chertomlyk (M. I. Artamonov; Goldschatz der Skythen in der Eremitage, Hanau, 1970, Resim 163).

Resim 10

Resim 11

Resim 10: Elektrum kmz srahisinden detay. Chertomlyk; Resim 163. Resim 11: Elektrum kmz srahisinden detay. age.; Resim 163.

Levha 8

Resim 12

Resim 12: Altndan tarak zerine kopya edilmi skitlerin mcadele sahnesi, Solokha Kurgan (B. Piotrovski; Skythishische Kunst, Leningrad, 1986, Resim 128). Resim 13: Tarak zerindeki sahneden bir kesit, skit muharibi Solokha Kurgan (Artamonov; Resim 150).

Levha 8

Resim 14: Pazrk hals (Trkler-I; Ankara 2002, s.832).

Levha 9

Resim 15

Resim 16

Resim17 Resim 15: Eyer ss (Trkler-III; Resim 139). Resim 16: Eyer rts ss (a.g.e.; Resim 140). Resim 17: Eyer rts ss (a.g.e.; Resim 141).

Levha 10

Resim 18

Resim 19

Resim 20

Resim 18: Cenaze arabas, V. Pazrk Kurgan (T. T. Rice; The Scythians, Thames and Hudson, London, 1958, Resim 30). Resim 19: Mumyalanm cesedin vcudundaki dvmeler. II. Pazrk Kurgan (Rice; Resim 27). Resim 20: Mumyalanm cesedin sa baca zerindeki dvmeler. II. Pazrk Kurgan (age.; Resim 28).

Levha 11

Resim 21

Resim 22

Resim 23 Resim 21: Mumyalanm cesedin sa ve sol kolu zerindeki hayali yaratk dvmeleri, II. Pazrk Kurgan (age.; Resim 57). Resim 22: Mumyalanm cesedin sa ve sol kolu zerindeki hayali yaratk dvmeleri, II. Pazrk Kurgan (age.; Resim 58). Resim 23: Byk kee rtnn sa kesinde bulunan hayali yaratk figrleri, V. Pazrk Kurgan (age.; Resim 61).

Levha 12

Resim 24

Resim 25 Resim 24: Drt nala giden at zerindeki skitin yanda grn -altn-, Kul Oba (Piotrovski; Resim 202). Resim 25:Hipokampusun yandan grn -altn-, Kul Oba (age.; Resim 207).

Levha 12

Resim 26 Resim 26: Srt srta dnm, yaylarn gererek ok atan iki skit figr -altn-, Kul Oba (age.; Resim 199).

Levha 13

Resim 27

Resim 28 Resim 27:Yemin eden skitli -altn-, Kul Oba (age.; Resim 198). Resim 28: Kan karde olan iki skitli -altn-, Kul Oba (age.; Resim 196).

Levha 14

Resim 29 Resim 29: Sihirbaz -altn-, Oxus definesinden (Minns; Resim 174).

Levha 15

Resim 30

Resim 31 Resim 30: Birbirine kenetlenmi iki hayvann muhtemelen kurtla ylann mcadele sahnesi, Sibiryadan altn levha. Leningrad Hermitaj Mzesi ( E.D. Phillips, The Royal Hordes, London, 1965, Resim 107). Resim 31: Av sahnesi. Sibiryadan kemer tokas (Trkler-III, Ankara 2002, Resim 130).

Levha 16

Resim 32

Resim 33 Resim 32: Geyik -altn-, Konstromskayadan. Leningrad Hermitaj Mzesi (Piotrovski; Resim 16). Resim 33: Geyik -altn-, Kul Obadan. Leningrad Hermitaj Mzesi (age.; Resim 213).