1

nsan olma empatiyle balad; gelitirebildik mi? Okuyunuz!

Prof. Dr. Ali Demirsoy

Memleket isterim Gk mavi, dal yeil, tarla sar olsun; Kularn ieklerin diyar olsun. Memleket isterim Ne bata dert ne gnlde hasret olsun; Karde kavgasna bir nihayet olsun. Memleket isterim Ne zengin fakir, ne sen ben fark olsun; K gn herkesin evi bark olsun. Memleket isterim Yaamak, sevmek gibi gnlden olsun; Olursa bir ikyet lmden olsun. Cahit Stk Taranc

Bizi dier canllardan ayran birok zellik saylr. Ancak, bunlardan ikisi sadece insana zgdr: Merak ve empati Merakn insan yaamndaki nemini eitli yazlarmda dile

getirmitim. Bilimsel gelimenin ve dnmenin; buna bal olarak kltrn temelini oluturduunu eitli rnekler vererek vurgulamtm. Ancak sosyal gelimenin ve insana zg duygusal dnyann evrimlemesinin de empati ile olutuu kuku gtrmez bir gerektir. Kltrleme ve bilimsel gelimeler iin merakn; sosyalleme iin empatinin ortaya kmas kanlmaz grnyor. Ancak hangisinin nce kt konusunda dorusu bilgimiz yok; tartmaya ak (belki merak nce olabilir); ancak birbirini yani merakn kltrel gelimeyi, kltrel gelimenin merak; empatinin sosyallemeyi; sosyallemenin de empatiyi glendirdii sylenebilir.

2 Empati ya da eduyum, bir bakasnn duygularn, iinde bulunduu durumu ya da davranlarndaki nedeni anlamak ve iselletirmek demektir. Kendi duygularn baka nesnelere yanstmak anlamnda da kullanlr (rnein saksdaki bir iei okamak gibi). Zt anlamls: antipatidir. Bebekler zerinde yaplan incelemelere gre, empati, douta yksek olmakla birlikte, yeterince beslenmedii taktirde hzla yitirilen bir yetenektir. Empati yeteneini sonradan kazanabilmenin yolunu ise bilim adamlar yle tanmlamaktadrlar: Ak ulu sorular sormak, temkinli hareket etmek ve temkinli yorumda bulunmak, hzl yarglara varmaktan kanmak, kendi davran ve dncelerimizi anlamaya almak, gemiten ders almak, olaylar akna brakmak ve kendimiz ve karmzdakilerin davranlar iin belirli snrlar oluturmaktr. Olumlu amalar iin kullanldnda ibirlii, retkenlik, refah ve mutluluu artran bu yetenek; kt amalar iin kullanldnda maniplasyonculuk eklini alr. Tekrar basit olarak tanmlarsak, Empati, bir insann, kendisini karsndaki insann (bazen de canl dier bir varln) yerine koyarak onun duygularn ve dncelerini doru olarak anlamasdr. Empati sayesinde insan ilikileri geliir. nsanlar arasndaki kavgalar azalr ve zamanla yok olur. Aile ii empati ise aile bireylerinin karsndaki insan kendi yerine koymasdr. Bu sayede bireyler karndakinin ne tepki vereceini bilir ve ona gre davranr.

Empatinin tam olarak gereklemesinin kural vardr; 1. Bir insann kendisini karsndaki kiinin yerine koyarak, olaylara onun bak asyla bakmak, 2. Kardakinin duygu ve dncelerini doru olarak anlamak ve hissetmek, 3. O kiiyi anladn ona aka ifade etmek. (Wikipedia, Vikipedi, zgr ansiklopediden).

Her insann egosu (ego ben demektir) vardr. Ancak insann bu egosunu toplum ierisinde snrlamas empatinin douunu hazrlar.

Bir daha vurgularsak insan empati tayandr. Bunun en ak tanm kendine yaplmasn istemedii eyin, baka birine yaplmasn ho karlamamadr.

Acaba u anda bulunduumuz toplum bu nitelikte midir? Durum yle grnmyor; televizyonlarda her gn birilerini aalayan programlarn byk bir kesim tarafndan beeniyle izlenmesi, bu insani vasflara ne kadar ulatmzn ciddi bir gstergesi olabilir. Dikkat edin, televizyondaki beenilen dizilerin ou, oynayan kiilerin birbirini azarlad, aaladklar, aldattklar, kandrdklar ve dolandrd dizilerdir. Baka bir adamn aalanmasn beeniyle seyreden bir kiinin ya da toplumun empatiyi gelitirdii sylenemez. znde empati eksikliinin bugn ve gemite neleri dourduunu, nelere neden olduunu baz rneklerle grebiliriz: Tarihin her dneminde her corafyada gelenek, grenek, bireylerin davran biimleri, yaama bak ekilleri farkl olmutur; bundan sonra da olacaktr; ancak her dnem ve her corafya iin deimeyen evrensel duygusal deer ve tanm empatidir; yani kendine yaplmasn istemediin eyi bakasna yapmayacaksn, dilemeyeceksin, yaplrsa da ho karlamayacaksn. zellikle gemite birbiri ile kavgal lkelerin vatandalar bir araya gelince birbirlerini sulamaya, u ya da bu ekilde aalamaya alrlar. Sanki bunlar yaptklarnda, yani tartmada ste ktklarnda, gemilerini ya da sularn aklayacaklarm gibi. Ancak empatiyi yeterince gelitirmi olanlar, yani insani zellikleri kazanm olanlar, bu konumay yle bitirirler: Tencere tencereye bakar, senin altn kara, benimki senden kara dermi. Baary ve iyilii kabullenmek kadar, suu

da stlenerek ve nedenini doru biimde -suu temizlemeye ynelik uyduruk nedenlere dayandrmadan- analiz etmenin bir erdem olduunu ve empatiye ulamann en kestirme yolunu bu olduunu renmemiz gerekecektir.

Empati, nce ocuu (yerine gre doay ve dier canl varlklar) sevmeyle balar nk ocuklar ortak sevgimiz; ortak deerimizdir; insanlk iin en kk paydadr. Hibir eye glmsemeyen, kat bir yz, hibir sevgiye demir atmam kat bir yrek, hi kimsenin acsn umursamam duygusuz bir insan, nice lmlerin stne basp gemi ayaklar, hi kimseyi umursamam gzler bile, bir ocuk karsnda en az kendi yaamnn nemli bir paras olarak grd kendi minik ocuu karsnda zlme olasl tar. Kendi yaamnda, kendi rkn, kendi dinini, bazen kendi karlarn, bazen toplumun esenliini koruduunu zannederek, bakalarna lm ftursuzca reva grenler bile, kendi ocuklarnn doumunu cokularla kutsamlar; lmlerinde aclara gark olmulardr. Bir ocuun doumuna kadar ortaya kan olaanst biyolojik olaylarn hayranlk verici penceresinden bakmak, onu yitirmenin, hatta deil yitirmek, onu yitirme korkusunun algland bir ruh durumuna bakmak bile, bakalarnn yaamlarna efkatle yanamay salayacak, insanlara ektirilen aclarn bunca azgnlamasn nleyecektir. Sabah elinde oyuncak maymunuyla saa sola koan ocuklarn, akam, souk morgda sevmenin ne demek olduunu, ancak, yaayanlar bilir. Bu acy tadanlar, yaamn kutsalln en iyi bilenlerdir. Bu nedenle bir ana-babann ocuklarn mezara koyarken ektikleri acy ve bunu

insan eliyle koyduklar kurallar ne srerek, baka hesaplamalarn objesi yapmann aalatc duygusunu ancak bu empatiyi gelitirenler anlayabilir. Bir yaamn deil ki sonlandrlmasna, belirli bir ksmnn haksz olarak anlamszlatrlmasna (rnein haksz tutuklanmalarna) bile tepkisiz kalmay empati yoksunluu olarak deerlendirir. nsan soyu, objesi ayn olan bu iki duyguyu yani sevme ile korumay, ldrme ile yok etmeyi, bir araya getirmede zorland iin, mobinglerin, tehditlerin, antajlarn, ikencelerin, ldrmelerin, lmlerin ve iddetin ard arkas kesilmemektedir. Bir yandan, bir bakasnn vcudunun ortadan kaldrlmasndan medet umularak bir eit kutsanan bir lme yasal ya da gayri yasal imza atarken, dier taraftan, kendi parasnn, yani ocuklarnn lme yollanmasna kar koymas ve onun gzyalarn hissetmeye kalkmas, bu elikinin en nemli iki halkasn oluturmaktadr. Onurlu bir insan iin lm, sadece kalbin durmas demek deildir; haksz yere sulanmas, tutuklanmas, cezalandrlmas; toplum nezdinde yaptklarnn bir kalemde silinmesi, sistematik olarak aalanmas, zan altnda tutulmas da manevi bir lmdr ve hatta byle bir duruma drlmek bu insanlar iin bedensel lmden beterdir. Btn bunlar seyretmeyle yetinenler, empati yoksunlardr. Yaam sadece bizimkinden ibaret, gzyalar da, sadece kendimiz ve kendi ocuklarmz iin boalacak kadar snrl deildir. "Ate dt yeri yakar" szc neden uygar bir insan iin geerli olsun. Kendi korkularmz, kendi aclarmz neden sadece bizim, bakalarnki sadece onlarn olsun. En azndan bu duyguya, ortak paydamz olan "ocuk sevgisinden" balayarak ulaamayz m? Dnyann en uygar lkeleri olarak bize sunulan bat dnyasn, birka irketini ekonomik krizden kurtarmak iin trilyonlarca dolarn bir anda gzden karmasna karn, bir yudum suya, bir kak pirince hasret

kalan, kaburga kemikleri km ocuklara baka bir dnyann ocuklar gibi bakmasn, teknolojisi olan, ancak empatisi olmayan bir dnya olarak grebilirim.

Empatiyi nerede ve ne zaman gelitireceiz? Empatiyi retmenin en iyi yolu belki de szl bir iletiimi gerekletirmeden, ocuk ile hayvanlar arasnda dostluk kurmay salayacak eitimlerle balanabilir. Bylece ocuk, duymadan, iitmeden, aklama beklemeden, kar ilikilerine henz balamadan, kendi dndaki bir canlnn insan dnda da olsa- duygularn bir anlamda anlayabilir; empati kurabilir. Bu adan baktmzda toplumumuzda empati kurma eitimi yaygn mdr diye dnebiliriz. Bunun iin ok uzaa gitmeye gerek yok; bu satrlar yazan kiinin gemiindeki baz anlara bakmak bile yeterlidir diye dnyorum. Bir evin bir ocuuydum; belli ki ilgi ve sevgi olaann stndeydi. Bir gn ineimiz dourdu; bir sabah gzm atm zaman, yanmda eski bir yorgann altnda, mangaln yannda inanlmaz gzel bir buzay yatar buldum. Ahrda mesin diye anam, buzay battaniyeye sararak, mangaln yannda, benim yatamn ayakucuna yatrm. Kalktm, bu dnya gzeli danay ptm, ptm, sevdim, sevdim. Buza bir zaman sonra dana ve benim en iyi arkadam oldu; onun otlatlmas bana verildi. Dii olduu iin, o gnlerin gazetelerinde sayfalardan dmeyen gzel bir bayana takma ad olarak verilen Nano adn koyduk. Dostluumuz o denli ilerledi ki, artk Nano benim yz (mimik) ve vcut (gestik) hareketlerimden anlar oldu. Gzlerinin ldamasndan mutluluunu ve skntsn anlar oldum. Tam 13 yl yaz

boyunca Nano benim sessiz arkadam ve her akam itiim stn kayna oldu. O uzun diliyle kah bir yaprak almak iin kah bana balln belirtmek iin yaladn hi unutamadm. Bir gn bu 13 yllk dostluumuz sonland. Kurban bayram geliyordu ve camilerde, keseceimiz kurbann srat kprsnden gememize nasl yardm edecei anlatlmaya baland. Evde de imdi daha iyi anlyorum- ailemizin erefi var; doru drst bir ey keselim deniyordu. Her halde ailem bendeki bu sevginin derinliini anlam olmal ki, bir bahaneyle, kurban bayramnn birinci gn, beni evden uzaklatrdlar; hlbuki her kurban bayramnda ailelerin ocuklarnn tm ve keza ben de kesilen kurbann yanna anam ve babam ok scak bakmasa daarlr; boynu kesilmi, kan fkran, ancak omurilii can ekimek iin braklm hayvanlarn rpnlar seyrettirilirdi. Bunun sevap olduu sylenirdi. Nedense o yl evrem beni bu sevaptan yoksun klmt. Bayramn akam, ailemin baz dier bireyleri ile birlikte sofraya oturduk ve et kzartmasn yemeye baladk. Herkes etin lezzetinden, yumuaklndan sz edip attrrken, bir ara birisi azndan, anama dnerek abla Nanoa da ne gzel bakmsn dediini duydum. Azmdaki lokma byd, yutamadm; ancak benim anam ve babam o kadar iyi ve dzgn insanlard ki, bir hayvan gz gre gre kesemezlerdi; hele ocuklarnn arkadan hi Ancak bir defa iime kurt dmt. O ara mutfaa giden anamn peine dtm ve mutfakta anm yakalayp: Ana, Nano nerede diye sordum. Anam, oul, inekler douramaynca ksr kalrlar, ksr kalan inekler de artk st vermezler ve sadece yem yiyerek ev sahibine klfet olurlar. Nano da dl tutmad, ksr kald; kesmek zorunda kaldk. Mutfakta atal iskemleye oturduumu ve gzlerimden sicim gibi ya aktn bugn gibi hatrlyorum. Bu nasl bir kltr, bu nasl bir inan, bu

nasl bir eitim ki, ocuklarnn 13 yllk dostunu (insan olmas gerekmiyor) sevap edinmek ve komulara kar mahcup olmamak iin bir anda yok ediyor.

Her gn boynunu sarlp pt bir canly akam kzartma olarak yiyen bir insann empatisi ne ola? (Nano ile Kk Ali)

O anda azmdaki lokmann benim kasm, etim, kemiim olduunu aynen hissetim; inanlmaz aclar duydum. Doann tmne, insanlarn tmne, yaayan her eye sevgi ve sayg duyacam kaynak, yani empati, kurumaya balamt. Daha sonra gemisini yrten kaptandr ve yzlerce benzer atasznn yaygn olduu toplumda empatinin Esinin bile olamayacan rendim. Toplumda herkes insanlktan, yardmdan, hogrden, saygdan, zveriden sz ediyor; ancak bu zelliklere sahip bir adam aryoruz ki heykelini dikelim.

Alt yaps zaten bozuk olan byle bir topluma, amac sadece ve sadece kazanmak olan bir de vahi kapitalizm enjekte etmiseniz, empatiyi yitirmi bu toplumun, karsndaki baka ya da farkl bir bireyi ya da topluluu (hele kendinden farkl ise) dnmesi ve anlamas artk hayal olmutur. Baka birinin iyilii iin onun duygularyla dnmeyi bir yana brakalm, o insan, eldirebilme, kzdrabilme, yolabilmek, kazklayabilmek iin dncelerini okuyacak bin bir yol gelitirmeye balar. Birou ocuklar iin zararl olan bunca reklamn gz gre gre yaplmasn (ve gz yumulmasn) nasl aklayabilirsiniz? Bir ksmnz bu yazdklarma tmyle ya da bir ksmna

katlmayacaklardr. Uygarln ulat erdemlerden rnekler vermeye kalkacaklardr. Ancak o zaman u soruyu da kendilerine sormalar gerekecektir. Bildiimiz kap kilidi ne zaman ne iin insan soyunun kullanmna sokuldu? Hayvanlardan korunmak iinse, sadece bir bariyer, it ya da kapal bir mekn yeterlidir. O halde kilide ne gerek vard; eer sizin sayg duyduunuz ve nem verdiiniz bir insan toplumu varsa. Kilit, empatisi olan rnek bir toplum iin utan simgesidir. Bir apartman dnn, 30 yl komularnzla yemisiniz imisiniz, ocuklarnz birlikte bytmsnz ve bir gn yine yiyip itikten sonra, ayrlrken birbirinizin yzne baka baka, tr tr kaplarnz kilitlemisiniz. Bunun anlam u, ben yine de sana (size, bu evrenin insanlarna, topluma) gvenmiyorum. Siz gelir benim malma, canma ve rzma tasallut edebilirsiniz. Kilit kullanma gereksinmesi duyulduu srece, insann biz ne zaman insan olacaz sorusuna da yant olarak- gerek bir insan toplumuna yarar olgunlua ulamas gereklemeyecektir. Kilidi kaldrmay bir yana brakalm; kaplarmza birden ok kilit takmay ve kilitlerin en zor alandan olmas iin her trl yolu deniyoruz. Esasnda kilit, empatinin anlalmas iin de bir anlamda kilittir.

10

Empatinin gelitirilemedii toplumlar her trl belaya aktr. nk baka birini anlamadan yoksundurlar. Baka birini anlayamazsanz sosyal organizasyonu ve insann insana saygsn gelitiremezsiniz. Bunun iin size Trkiyeyi uzun bir sre megul etmi- gemiten bir rnek vermek isterim:

EMPAT-BR TELEVZYON OYUNU Trkiye'nin byk bir ksmnda, anasna kzna yan bakt diye adam ldren insanlar, bakalm bakasnn namusu iin ne dnyor. Bunun en tipik rnei, bir komedyencimizin programnda, bekr bir bayan bakanmz iin sarf ettii szler ve onu izleyen olaylarda yatar. Bu oyunda, bakanmzn bakire olduu, kimse ile yatmad, uygun biri olunca yataca, el kol hareketleriyle ho olmayan bir ekilde anlatlm; oyun bakanmzn mahrem yerlerinin bir eit deifre edilmesine dayandrlmt ve RTK bu oyundan dolay ilgili televizyonu bir gn sreyle kapatmt. Trkiye'de kyamet koptu, szde aydnlar, szde sanatkrlar, hatta politikaclar, bakanlar, aklar sra ona buna yaranmak iin, demokrasi, zgrlk, insan haklar, basn haklar gibi kavramlar da salata ederek knamaya kalktlar. Yurdun drt bir tarafnda rportajlar yapld, binlerce imza topland. Douda Trkiyenin en tutucu illerinden birinde bile on binlerce imza toplanmt; bu irkin oyun devam etsin diye. Hemen hepsinde, bakanmzn eyinin, amiyane bir ekilde el kol iaretleriyle alay konusu yaplmasnn demokrasiye ters dmedii; tersinin zgrlklere mdahale olduu ileniyordu. Saygszln ta kendisi kutsanyordu. Eer byle bir erdemlilik ve fedakrlk isteniyorsa, o zaman destek kan bu kiilerden biri kp, brakn bakan, benim karmn ve kzmn mstehcen yerlerini konuun demeliydi. Tipik, ilkel ve evrimlememi bir yar insan davran sergilenmiti.

11

nsan insan yapan iki nemli zellikten biri olan empati bu topluma en azndan bir kesimine uramamt da ondan. nsani zellikler diye saydmz dier birok zellik, primatlar (maymungiller) bata olmak zere hayvanlarda derece derece mevcuttur. Empatiyi bir daha tanmlarsak: Kiinin kendini karsndakinin yerine koyup, onun duygularn okuma, anlama ve aynen hissetme anlamna gelir. Bunun sosyolojik ve psikolojik tanm, birinin kendisi iin istemedii bir eyi, bakalar iin reva grmemesi anlamna gelir. Anadolu'da, gemite, zellikle krsal saylan illerde sinemaya gittiimde, yanmdaki ya da evremdeki insanlarn, filmde bir kzn zorla rzna geilirken, "grdn m, adam byle yaparlar, haydi dayan... gibi adi tevik edici szcklerle" takndklar tavrlar beni hep rktmtr. Tecavze urayan, kendilerinin analar, baclar, kzlar, eleri de olabilir diye dnmeye bile yanamazlar. Kendi inan sisteminden ya da bal olduu tarikattan biri ya da bir yanda 14 yandaki bir kzn rzna geerse (yakn zamanda malum bir gazetede yazar olan H adndaki bir gazeteci bozuntusuna, bu melanetlerini rtmek iin verilen destei dnn), bu iren eyleme klf bulmay bir grev bilenler ve kendi rzas olmadan bu zulme (tecavze) urayanlar talamay ya da aalamay bir erdem olarak sunanlar, empatinin E sini bile gelitirememitir; gelitiremeyecektir. nk onlar iin, hep ben duygusu inan duygularnn bir parasdr. Bu nedenle Hristiyanlar bata olmak zere, birok dinin mensubu, brakn baka dinleri kendi dinlerinden bile binlerce insan gzlerini krpmadan ldrdler.

BU ETM, EMPATY RETEMEZ

12

Salkl insanlarda grlen empati, gerei anlamann en nemli anahtardr. Eer bu duyguya sahip deilseniz, narsist (yalnz kendini seven) bir insan olursunuz. Bu kavram kendi zgn anlamndan tararak, toplumlara, gemie ve gelecee de uygulayacak ekilde geniletirsek, bize kahramanlklar olarak sunulan ok eyin barbarlk ve bir insanlk dram olduunu anlarz. rnein, kendi inancn kimseye zarar vermeden yrten, bin emekle ban bahesini kuran ve reten, herkese, her dnceye saygl bir toplum, bir gn zrhlarla kuanm, gzlerini kan brm, talandan ve zulmden baka hibir deeri olmayan bir grh tarafndan evriliyor. Atalarnn ve kendinin biriktirdikleri her ey bir anda yaklp yklyor, talan ediliyor, btn deerli eyleri ekilip elinden alnyor, eer kafas kltan geirilmemise kendisi kle, ei cariye yaplyor; ocuklar bir daha geri dnmemek zere, kalmsa ailelerinden ekilip alnyor ve btn bunlarn kendi stn rk, tanrs ya da uygarlk adna yapld syleniyor. Hatta brakn yabanc bir dinden olmay, kendi dininden olup da, farkl bir yol tutmu olanlarn ve hak olarak kabul edilmi mezheplerin mensuplarnn dahi, dman olarak grlmesi; 21. yzylda bile bu inan ayrlklarndan dolay insanlarn, ehirlerde, polisin ve askerin gz nnde, devletin de gz yummasyla katledilmesi ve yaklmas; en acs bu eylemleri kendi mezhebinden ya da yolundan olmad iin mrik sayarak, cehennemlik olduuna karar vererek tasvip ettiklerini davranlaryla gsteren insanlarn hl en yetkili yerlerde, hatta parlamentolarda bulunmas, bu dncenin slah olmayacann tipik bir kantdr. Hibir hayvanda utanma duygusu gelimemitir. Bu zellik yalnz insana zgdr. Eer btn bunlar utanmadan hl kahramanlk ve erdem olarak benimsiyor, retiyor ve savunuyorsanz, insanlk deerlerinizin bir daha gzden geirilmesi gerekir...

13

Siz eitiminizde, sizin soyunuzdan olduuna inandnz insanlarn iddetini, gaddarln, katliamlarn Ta stnde ta, ba stnde ba brakmad gibi cmlelerle orta eitiminizdeki kitaplarda ocuklarnza retiyorsanz; bunun ad empati deil, antipatidir. Byle bir eitimden gemi bir ocuktan baka birini anlamasn beklemeyiniz. O kii iin bir ey kendine yararl ise her ey mubah, deilse gnah ve ahlakszlktr. Bu tynetteki bir kii 15 yanda bir kz alr, gerektiinde hoca nikh yapar ya da nikhsz yaar. Ancak ailesinden bir kz bir gence, ailesine danmadan gnl verirse, onun lm emrini verir; bu emri de 18 yan doldurmam oluna ya da kardeine icra ettirir. nk sevme ve sevilme hakknn sadece kendinde olduunu dnr. Aslnda sevmenin ya da sevilmenin bir insani zellik olduunun farknda bile deildir. ki elle sarld retinin ieriinde de kiilerin birbirlerini gnlden sevmeleri ngrlmemitir, kutsanmamtr; seveceksen dini nderlerini sevmelisin!!! En irkini de ynetimde olanlarn ya da icazet verme yetkisini kendinde grenlerin, gelenek, grenek, tre, inan sistemlerine aykrlk gibi zrhlarn arkasna snarak, bu tip eylemlere onay vermeleri (hatta yasal yollarla cezalar hafifletmeleri) ve yapanlar yreklendirmeleridir. Dini deerlerin iyice pekitii son 10 ylda, tre cinayetlerinin ve gen kzlarn aileleri tarafndan ldrlme olaylarnn %1400 artmasn neyle ve nasl aklayacaksnz?

Yanl

empati

kurma

(rnek

gsterme),

dorusundan

daha

tehlikelidir Kt rnek alnarak kurulmu bir empatinin hi kurulmam bir empatiden daha tehlikeli olduu da bilinen bir gerektir. rnein zamanmzda bin bir rezillie imzasn atan kiiler, rnein iman yerinde olduu sylenen kiiler, yasalarn bile yasaklad sular iledikten sonra

14

(rnein kk yataki kzlar sz konusu olunca), televizyonlarda peygamberimiz de byle yapmt, falanca din limi de byle bir fiili meru klmt gibi yorumlarla kendilerini savunmalar empatinin en kt rneklerini oluturmaktadr. Hseyin zmez davas bunlardan biridir Dnyann her dneminde her corafyasnda ho karlanmayan ya da benimsenmeyen fiiler ve davranlar vardr. Ancak her dnemde bunlar u ya da bu ekilde yapanlar da vardr. te kt bir empati bu kabul edilemeyen rneklerle eletirilerek gerekletirilir. rnein oumuzu kt bir fiilimizden dolay sktrdklarnda, bu rneklere snrz: Falanca komutan, falanca milletvekili, falanca bakan da byle yapmt diyerek fiilimizin meruluunu savunmaya kalkrz. Bence en ahlaksz insan tipi, yapt kt fiillerine kt rneklerle klf bulanlardr. Ne yazk ki siyasetimiz ve basn ortammz, hatta her kesimimiz bu batan iine batm durumdadr. Ne yazk ki bundan nce yazm olduum ben artk bu toplumun sosyal ve manevi bir yesi deilim adl yazda, gemiin kinini kusanlar, onlar da yle yapmt yaklam ile savunmaya kalkanlarn empati yoksunluuna tank oldum. Bir siyaseti ya da politikac kp da falanca yerde yolsuzluk var dediinde, sorunun zerine eileceimize, hemen o kiinin kendisi, partisi ve mensup olduu partinin gemii hakknda yolsuzluklar aratrmaya balamaktayz. Sanki bu kiinin balantlarndan ya da yandalarndan biri ahlaksz ve yasal olmayan bir fiil yapm ise, bizim yaptmz fiil meru oluyormu gibi. Sen de diye balayan her cmlenin arkasnda bu kt rnek yatar. Bir defa kt bir rnei savunma silah olarak kullanmaya balam, kendinizi dzeltme zahmetinden kurtarmann kolay yolunu bulmusanz, ne siz ne de sizin mensup olduunuz toplum, kendini ktlklerden arndramaz. Yolsuzluk, arszlk, rvet, hrszlk, ktlk, ke

15

dnmecilik artk toplumun ortak zellii durumuna gelmitir. Bakn son yarm yzyla, doru ya da yanl, birka istisnann dnda (rnein cumhurbakanmz Ahmet Necdet Sezer) ad yolsuzluu bulatrlmam yneticimiz yok gibidir. Hi kimse kalkp da benim cumhurbakanma, babakanma, bakanma, milletvekilime, genelkurmay bakanma iftira atamazsnz demiyor; sadece byk altndan glyor. Bu kiiler de grevleri srasnda dokunulmazlk zrhna brndkleri iin ya da yandalarnn yardmyla kr krne korunduklar iin; daha sonra da brokratik ilemlerden dolay sulandklar filler soruturulmadan zaman amna urayarak kapatld iin doru ile yanl birbirine karyor. Merak edenler sonucu renemeden br dnyaya g ediyorlar; sulananlar da aklanamadan kt rnek olarak sosyal tarihimize geiyorlar. Daha sonraki ahlakszlarn kuracaklar empati iin salam gerekeler oluturuyorlar. Deiik biimlerini gnmzde de ar bir ekilde yayoruz. Gemite yaplan eylemlerin ounda (12 Mart, 12 Eyll hareketlerinde) ac ekmi insanlarn bugn susuz olduu anlyoruz. Bir insann yaamnn kutsal olduunu hisseden herkesin (kolluk gc olsun, yarg olsun, yrtc olsun) haksz yere eziyete uratlmann bir insanlk suu olduunu renmi olmas gerekir. nk yaam geriye dndrlmeyen bir sretir ve herkes iin kstl bir sredir. Hi kimsenin bu sreten bir ksmn almaya hakk olmamaldr. lenen bir suun da cezasz kalmamas gibi kutsal bir duygudur bu Elindeki olanaklar ve yasal gle, bu srecin incinmemesine ya da alnmamasna en ok zen gsterecek kurum ise bir devletin kolluk kuvvetleri ve yasal organlar olmaldr. Sonunda susuzluu kantlanan bir insann kstl yaam srecinden alnm byle bir deeri kim iade

16

edebilir Trkiyenin bu konuda gemite de bugn de duyarl davrandn kimse ileri sremiyor Her trl olanaa sahip devletin gc, -eer tertip iinde deilseemin olduunda byle bir kstlama eylemine karar vermeli; ancak gc snrl olan bireyin kendisini aklamasn hem de tutuklu iken- beklemesi herkesin bir an nce deitirilmesini bekledii- yasalara olmasa bile, empati dediimiz insani deerlere uygun dmemektedir. Gemite bu empatiyi gelitiremeyenler, bugn ac ekiyor; bu gn duymayanlar da yarn ekecek ok zel not: Okuduunuz her eyde, dinlediiniz her haberde, yazlanlar ve sylenenler sizin gelenek, grenek, inan, rk ve ait olduunuz kesimin benzer duygularn okuyor olsa bile, ilk olarak kendinizi karnzdakilerin yerine koyarak renmeyi ve anlamay deneyin. Greceksiniz insan olmak kolay deil; byle bir alkanl gelitirdiiniz zaman da bugn de yarn da- yanlmanz kolay olmayacaktr

LK OLARAK GEMLE YZLEMEK GEREKYOR Eer deerlerin iinde, " ardnda uymuyorsa onu ldr" anlamnda ifadeler bulunuyor ve sen de o ifadelere tartmasz inanyorsan, senin empati gelitirmen olanakszdr. Amac sadece cihat olan topluluklar ve kiiler, Osmanlya scak bakmtr. nk Osmanllar dini yayma sylemi altnda bir kesimin srtn svazlarken, birilerinin aln teriyle kazanm olduu eyleri en ksa zamandan ele geirme ve giderlerini bu yolla karlama peinde komutur. Bu nedenle dnyann tmnn Mslman olmasn ama edinmi bir zihniyet iin, Osmanllar, biilmi bir kaftand. kinci

17

Cumhuriyetilerin (ne yazk ki bunlardan bakan olanlar bile var) zaman zaman dnyann tmnn Mslman olmas gerekir eklindeki aklamalar bu arpkla tipi rneklerdir. Ancak Osmanllar, dini, baka lkelerin igali ve yamas iin, insanlar kullanmann bir yolu olarak grmlerdir; bu nedenle cihat sylemiyle yola kmlardr. Hal Seferlerini dzenleyen Avrupa da ayn yolun yolcularyd. Baka bir lkenin insannn emeini (yerine gre doal zenginliklerini) g yoluyla elde etmeye kalkmak ahlakszlktr. Bugn orta eitimdeki ders kitaplarnda dahi, ekonomik durumu dzeltmek iin padiahlarn sefere k, ganimetlerin elde edilii, verimli yerlerin ilk olarak aile evresine daha sonra evredeki ibirlikilerine ve yandalara nasl datld ballandrlarak anlatlr. kn hzlanmas, sefer yapamayp, devlet hazinesine ganimet (dini anlayla) yani talan yoluyla artk gelir gelmemesine balanr.

Empati yoksunu sadece Osmanl myd? Amerika, binlerce insan yargsz ldren Saddam ortadan kaldrma ve demokrasiyi getirme bahanesiyle, 2003 ylnda Irak igal etti. Ortadoudaki eyhlerin, emirlerin, krallarn hamisi olan Amerikann demokrasiyi buralara yerletirme gibi bir derdi yok; onun derdi belirli yerlere yanda yerletirmedir. Irakta bir milyon insan ldryor ve bu ldrmenin faturas bilmem ka yz milyar dolardr diyerek Irakn petrolne ortak oluyor. nsanln ortak miras olan tarihi belgelerin yamalanmasna gz yumuyor ya da organize ediyor. Batnn karc kapitalistleri bu ahlakszl grmemezlikten geliyor ve her defasnda bu ykc gcn yannda yer alyor. Yarn aynsn ya da benzerini bize ya da baka bir komumuza uygulayacak gibi grnen bu snr tanmaz gc, bizim, ounluu sa eilimli ya da tutucu kesim olarak bilinen

18

yetkililerimizin, dnrlerimizin, yazarlarmzn, izerlerimizin rnek almas, yanda olmas ve her cmlede Amerikada bu byle gibi rnek gstermesi, aptalln tesinde, ve empati ktl iin kt bir bir rnek empati oluturmaktadr. Kabal kutsayan

gelitirmiseniz, bu ykc glerin, lkenizin iinden geecek petrol boru hattnn gzergahn izmesine, baka bir lke ile kuracanz ilikilerin dzenlenmesine, hatta komularnzla yapacanz ticaretin niteliine ve miktarna da karar vermesini olaan karlamaya balarsnz. nk ben gl isem ok eyi yapma hakkm da vardr diyen kresel bir gle empati kurma gibi bir bataa saplanmsnzdr. anakkalede ngilizlerin gdmndeki Anzaklarla ve Hintlilerle savaan Trk milleti, Sudana, Afganistana, Lbnana, Koreye asker gnderdiinde; Cezayirin bamszl iin Birlemi Milletlerde kar oy kullandnda; Svey Kanaln igal etmeye girien Fransz ve ngilizlere lkesinde askeri st verdiinde; on yl boyunca komusunun (Irakn) bombalanmas iin hava alanlarn atnda, 105.700 sortiye izin verdiinde, yani bu kadar bomba atlmasna gz yumduunda, Afganistanda gz gre gre sivillerin ldrlmesine katkda bulunduunda, Milli Kurtulu Savandaki edindii empatiyi, gnmze tama becerisini gsteremedi Ne yazk ki btn bunlardan ders alamadmz gibi, Suriye zerinde oynanan oyunlara da ba aktr olarak mdahil olduk Bugnk yaammza ve bilgimize tek bir cmle ile katkda bulunmayanlar; bizim rkmzdan ve inancmzdan olmayan birilerini kl zoruyla dize getirenleri, onlarn ocuklarn alp lm makinesi haline getirenleri; saltanat uruna kardelerini, oullarn, torunlarn boduranlar cihan fatihi olarak ilan eden zihniyetin empati ve insan sevgisi ile doymu kuaklar yetitireceini mi zannediyorsunuz?

19

Empatiyi gelitiremedii iin, akldan ve nizamdan da yoksun olan, ounluu ikinci cumhuriyeti ve Kemalizm dman olan bir grup kalabalk da, dindalarn koruyormu grnts yaratmak iin akam sabah Amerikay (hakl olarak) lanetliyor. Gelin grn ki, kii emeini 600 yl boyunca gasp eden, devlet gelirini ve saltanatn, alp aln teriyle kazanan insanlar cihat ve benzeri sylemlerle- kt seferlerde smrerek elde eden Osmanlya hala sempatiyle bakyor. Amerika, ikinci cumhuriyetiler olarak bilinen bu kesime sizin 600 yl boyunca yaptnz imdi ben yapyorum diye sorsa ne yant vereceksiniz? Empatiyi gelitirmi olsaydnz, hem Osmanly hem Amerikay knar, Trk n (buradaki anlam oumuzun anlad nmek, bbrlenmek deil, eski Trkede kullanlan dnmek anlamna gelen bir kelime kknden gelen bir anlam tar), al ve gven diyen, yani smrmeden, gasp etmeden kazanmay tleyen ve yurtta sulh cihanda sulh zdeyiiyle yaam tarzmz da belirleyen Kemalizmi kutsardnz. Belli ki alnacak daha uzun bir yolumuz var Prof. Dr. Ali Demirsoy Sayglarmla, 25.10.2012

Sunu Yazs

Deerli Kardeim nsanln ve Trkiyenin en nemli eksikliklerinden biri, insan insan yapan iki deerden yani merak ve empati duygularndan yeterince

20

nasibini alamamasdr. Yaam tarzmz ve dnya grmz kkten etkileyen bu iki deerden birini, bizi yaanabilir sevecen bir dnyaya kavuturacak olann yani empatiyi masaya yatrmaya ne dersiniz?