Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

Ayrca ortak etki mesafesi retimden kaynaklanan osilatr frekansndaki rasgele farkllklara baldr. Genellikle ok zel bir durumda aa kmadka veya sivi deitirilmedike bu etki fark edilmez. Eer ekilde Gsterilen minimum aklklara uyulamayacaksa reticiler osilatr frekans belli bir miktar deitirilmi zel siviler salayabilirler. C.3.6. Uygulama rnekleri Aadaki ekiller bir fikir vermek asndan indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn olas Uygulamalarn gstermektedir..

ekil 1 . Bir robot kolunda olas iki snr konumu indktif yaklam anahtar ile dokunmasz izlenir.

ekil 2 . Boru retiminde daha sonraki ilemler iin borunun gelii indktif yaklam anahtar tarafndan alglanr.

ekil 3. Rollar zerindeki cam plakay alglayan bir kapasitif yaklam anahtar 33

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

ekil 4. ki kapasitif yaklam anahtar PVC cidarlarn arkasndan tank seviyesini alglar ve kontrol eder.

ekil 5. ndktif yaklam anahtar ile makine hz izleme. Diskteki her di dokunmadan ve dorudan alglanr ve bylece ayrca ek mekanik balantya gerek kalmaz.

ekil 6. ki kapasitif yaklam anahtar ile silo seviye kontrol. 34

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

ekil 7. Otomobil Montaj hattnda kullanlan indktif yaklam anahtar

ekil 8. ndktif yaklam anahtar ile devir lm

ekil 9. Otomobil montaj hattnda kullanlan indktif yaklam anahtar 35

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

ekil 10. ndktif yaklam anahtarnn limit sivi olarak kullanlmas

ekil 11. ndktif yaklam anahtar ile metal kapak kontrol

ekil 12. Kapasitif yaklam anahtar ile siloda dolum kontrol

36

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

ekil 13. kapasitif yaklam anahtar ile seviye kontrol

ekil 14. indktif yaklam anahtar ile elevatrde kayma ve dnme hz tespiti

ekil 15. manyetik yaklam anahtar ile pnmatik silindirin pozisyon kontrol

5. KORUYUCU VE KONTROL AYGITLARI ebekede ve kumanda devrelerinde meydana gelen deimeler ve arzalar, motorlara, motorlarn altrd aygtlara ve devrelerine zarar verir. rnein fazl datmda bir fazn kesilmesi veya faz srasnn deimesi, kumanda devrelerinde , g devrelerinde ve hareket eden aygtlarda birok sakncalar yaratr. Bu sakncalar nlemek, nceden fark edebilmek ve kontrol altna almak iin, eitli koruyucu ve kontrol elemanlar kullanlmaktadr. Bu aygtlar genelde birer kk elektronik rlelerdir. Bu rleler genelde akm, gerilim, seviye ,basn, s, devir v.b. sistemin temel bilgilerini alarak bunlardaki deiimleri kontrol ederek , herhangi bir deiim annda sistemi amakta, ikaz

37

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

vermekte veya arza sonras sitemi tekrar devreye alma gibi grevleri yerine getirmektedirler. Genelde Kontrol sistemlerinde kullanlan koruyucu ve kontrol elemanlar aadaki gibidir .

5.1 Dk Gerilim - Ar Gerilim Rlesi ebekede tek faz zerinden dk gerilim kontrol yapar. 160 V 220 V aras bir deere set edilebilir. Gerilim set edilen deerin zerinde ise rle k konta ekilir. Gerilim ayar deerinin altna dnce 3 sn lik bir gecikme ile k kontan brakr. Rle zerindeki U ; krmz ledi iletme geriliminin varln, R; yeil ledi ise, kontan konumunu gsterir.

Tek fazl ar gerilim rlesi ise 220V -270 V aras bir deere set edilir. Gerilim set edilen deerin altnda ise rle k konta ekilidir. Gerilim olan edilen deerin zerine knca 3 snlik bir gecikme ile k kontan brakr. Gerilim tekrar ayar edilen deere derse k konta tekrar ekili duruma gelir.

5.2. mpuls Kumandal Zaman Rlesi Bu rleye iletme gerilimi uyguland zaman rle hibir ilem yapmaz. k konta ekili deildir. Rleye impuls giriinden bir impuls gerilimi uyguland anda rle konta eker ve zaman sayma ilemi balar. Ayarlanan T1 sresi dolunca rle konta brakr. Zaman sayma ilemi uygulanan impuls zamanndan bamszdr. Bu ilemin iki tipi vardr.

38

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

5.3. Sv Seviye Rlesi Endstriyel tanklarda, su depolarnda, artezyen kuyularnda ve pompa motorlarnn kumanda edilmesi iin kullanlr. Rle 3 adet elektrot kullanlarak tanklarn depolarnn veya kuyularn pompa motorlar ile doldurulmasn veya boaltlmasn salar. Rle zerinde 5 k, 50 k aras ayarlanabilen bir hassasiyet skalas vardr. letkenlii fazla olan svlarda bu ayar dk deerlere, iletkenlii az olan svlarda ise yksek deerlere ayarlanr. Bylece elektrot ve onlar balayan kablolardaki rutubet ve slaklktan dolay yanl kumanda verilmesi nlenir. Elektrot gerilimleri A.C. olduu iin, elektrot korozyonlar ve kimyasal anmalar nlenmitir.

39

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

5.4. Zaman Gecikmeli Dk Gerilim Brakma Rlesi Uzun sreli bir enerji kesintisinden sonra ani olarak enerji geri gelirse makinann zarar grme ve alanlarn kazaya urama ihtimalleri vardr. Bu nedenle, bu durumlarda motorlarn hemen almaya balamasn nleyen elemanlar kullanmak gereklidir. Bu elemanlar dk gerilim rleleridir. Zaman gecikmeli DG brakma rlesinde R2 ve R1 direnci birlikte kullanlrsa 2 sn sadece R2 kullanlrsa 4 sn gibi bir gecikme olur. R2 direncinin deeri yle ayarlanmtr ki rle bobininden geen akm rlenin platini ekmesine yetmeyecek kadar dktr. Balatma butonuna basldnda R2 devre d braklr ve rle bobinine tam gerilim uygulandndan rle enerjilenir.

Balatma butonu brakldnda R2 direnci tekrar rle bobini ile seri duruma geer. Ancak rle enerjilendikten ve platini ektikten sonra dk bir gerilimle platini ekili tutabildiinden rle enerjili konumda kalr. Balama kaynann gerilimi der yada kesilirse diyot zerinden dolan C1 elektronik kondansatr, bobini enerjili tutmak zere kontrol rlesinin bobini zerine boalmaya balar. Kondansatr boalmaya balamadan nce kaynak gerilimi normal deerin %85ine geri karsa manyetik yol verici otomatik olarak tekrar kapanr. Eer gerilim tekrar normale dnmezse kontrol rlesi alr. 5.5. Faz Sras Rlesi 3~ alternatif akm metoduyla alan makine ve aygtlarda faz srasnn nemi ok byktr. Asansrlerde, hava kompresrlerinde, pompa sistemlerinde motorlarn istenilen ynde dnmesi istenir. Herhangi bir nedenle giri fazlar yer deiirse motor yn deiir ve bu durum nemli sakncalar oluturur. Uygulamada gerilim dm ilkesine gre alan ve elektronik faz sras rleleri vardr. 5.5.1.Kondansatrl ve Omik Direnli Faz Sras Rleleri

ekildeki gibi gerilim dm ilkesine gre alan faz sras rlesinde uygun deerde bir kondansatr, bir omik diren ve bir rle kullanlr. Bu diren kendi aralarnda yldz balanr. Dier ulara da 3 ~ uygulanr. Eer fazlarn sras uygunsa FSR rlesinde normal gerilim dm olur. FSR rlesi enerjilenir ve kumanda devresinin giriinde bulunan normalde ak konta kapanr. Kontak kapannca sistem almaya hazrdr. Yldz noktasna ntr hatt balanmadndan fazlarn sras deitiinde, elemanlarda den gerilimde deiir. Diren kondansatr ve rlelerin deerleri uygun olarak alndndan, bu durumda FSR faz sras rlesinde den gerilim klr. Faz sras rlesi enerjilenemez. Kumanda devresinin giriinde bulunan FSR konta ak kalr ve kumanda devresi almaz. 40

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

5.5.2. Elektronik Faz Sras Rlesi

1 2 Normanlde kapal 3 4 Normalde Ak Rle giriine gelen R S T fazlar srasna gre sralannca R ledi yeil yanar ve fazlarn doru sraland bildirir. Bu durumda k rlesi skunet durumundadr. Herhangi bir nedenle sistem giriinde fazlarn deiirse rle konta eker, bu kontak zerinden devrede olan motor kontaktr birbiri devre d kalm olur.

5.6. Faz Kesilme Rleleri 12NC 23ND Faz koruma rleleri motorun herhangi bir nedenle iki faza kalmas durumunda, motor kontaktr devreden karak motoru yanmaktan korur. Rle ayn zamanda fazlar aras deiiklie karda duyarldr. Fazlar aras gerilim deiiklii %10 a ularsa motor yine devre d braklr. Geici ebeke dalgalanmalarnda etkilenmemek iin, rle takriben 3 saniyelik gecikme ile alr. Bylece ok ksa sreli faz kesilmeleri veya ebeke dalgalanmalarnda gereksiz amalar nlenir. Her faz mevcut ve gerilimler dengeli ise rle konta ekilidir ve 2 3 kontaklar kapaldr.

Motor kontaktr bobini bu kontaklar zerinden devresini tamamlar. Cihaz zerindeki U krmz ledi iletme geriliminin varln R yeil ledi ise yand zaman her fazn varln, dolaysyla k rlesinin ekili olduunu gsterir.

41

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

5.7. Termistr Girili Faz Koruma Rlesi

Bu rleler aynen faz koruma rlelerinin fonksiyonlarna sahiptir. Ayrca motor sarglar arasna yerletirilen PTC tipi termistrler iin P1 P2 termistr girileri vardr. PTC tr termistrler, tanmlanm scaklk aralnda direnci sabit olan kritik scakla ulatnda direnci aniden ykselen elemanlardr. Motor sarglar arasna yerletirilen termistrlerde motor sarg scaklklar dorudan kontrol edilip rle ile motora ama kumandas verilir.

5.8. Uyartm Devresi Rlesi DA motorlarna devir says uyartm akmyla ters orantl olarak deiir. rnein uyartm akm azaldnda DA motorun devir says artar. Herhangi bir nedenle uyartm sargsnn bir ucu alrsa, uyartm akm sfra der. Bu durumda motorun devir says ok fazla ykselir. Sonunda sigortalar atar veya motor paralanr. Sakncay nlemek iin uyartm devresi rleleri kullanlr. UDR ler nt sargya seri balanr. Balatma butonuna basldnda M kontaktr enerjilenir. Endvi ve nt sarg ebekeye balanr. nt sargdan geen akm UDR yi enerjiler, dolaysyla balatma butonu mhrlenmi olur. Motor alrken uyartm devresi alacak olursa uyartm akm sfr olur, devir says ykselmeye balar, bu durumda UDR nin enerjisi kesilir ve M kontaktr devreden karak sistemi durdur.

n=

U I A xRU Kx

42

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

5.9. Yldz gen Rlesi Klasik yldz-gen yol verme uygulamalarnda bir adet zaman rlesi kullanlr. Kontaktrlerin emniyetli almas iin olduka karmak balantlarn yaplmas gerekir. Yldz-gen rlesi, karmak balantlar ortadan kaldrr. Yol verme sresi rle zerinden ayarlanr. Yldzdan gene geite 200 mili saniyelik bir geikme konulmu ve kontaktrler emniyete alnmtr. Rle zerinde Yldz alma konumunu gsteren krmz ledi gen alma konumunu gsteren yeil ledi vardr.

5.10. Dozaj lama Rleleri (ift Zaman Ayarl) Bu rlelerin alma ve durdurma zamanlar birbirinden tamamen bamsz olarak ayarlanabilir. Belli zaman aralklarnda belli srelerde devaml almas istenen sistemlerde kullanlr. (Yalama pompalar, Havalandrma, Bahe sulamas vs.) iletme gerilimi uygulannca k konta eker. Ayarlanan T1 sresi boyunca ekili kalr, sonra brakr. Ayarlanan T2 sresi boyunca brakk kalr ve teker eker. letme gerilimi mevcut olduu srece bir alma ekli devam eder.

5.1. Kompanzasyon Rlesi (Asenkron Motorlarda Kompanzasyon )

ekil : Yldz gen yol verilen bir asenkron motora kompanzasyon uygulmas

43

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

ekil: Otomatik kompanzasyon rlesi devre balant emas

ekil : Deiik kompanzasyon rleleri

Grafik : Motorlarn g ve devir saylarna gre kondansatr gc seimi iin hazr abak

44

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

6. PAKET ALTER Bir eksen etrafnda dndrlebilen arka arkaya dizilmi birok dilimden oluan ve ok konumlu olan alterlere paket alter denir. Ufak gl ve basit aygtlarn altrlmalar ekonomik olmas dolaysyla paket alterlele yaplr. Paket alterlerde her dilimde 1,2,3 veya 4 kontak kullanr. Arzulanan kontak saysn elde etmek iin uygun sayda dilim arka arkaya dizilir. Bylece paket alterlere istenildii kadar kontak konabilir. Paket alterlerin kumandas zerlerinde bulunan kolu evirmekle yaplr. Kol azar azar dnecek ekilde yaplrsa, paket alter ok konumlu olabilir.

ekilde konumlu paket alterin yaps grlmektedir. Paket alterin her dilimi sabit ve hareketli paralar olmak zere iki ksmdan oluur. Sabit para zerine kontaklar yerletirilir. Hareketli eksantrik girintili ve kntl para sayesinde kontaklar alr kapanr.

45

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

Paket alterler iin izilen diyagramlarda konumun yazld satrla kontan gsterildii stunu kesitii kare ya bo braklr veya iine bir arp iareti konur. Bo kare alteri o konumla ilgili kontan ak olduunu, arp kapal olduunu ifade eder. Kontaklar arasndaki izgi kontan birinci konumdan ikinci kontaa geerken hi almadan setiini belirtir. izgi olmazsa birinci konumdan ikinci konuma geerken nce kapal kontak alr sonra tekrar kapanr.

Paket alterlerin elektrik devresinde balants ekildeki gibi gsterilir. Her iki ekilde de 3 konumlu 3 kontakl yayl paket alter kullanlmtr. Bu paket alter ile sinyal lambasnn kumandas yaplacaktr. Paket alterin O konumunda 3 4 kontaklar kapal olduundan yalnz L2 lambas yanar. 1 konumunda ise, L2 sner L1 ve L3 yanar. 2 konumunda ise yine L1 veL3 yanar fakat L1 srekli yanar. L3 nce sner sonra tekrar yanar. Paket alter 2 konumuna evrildikten sonra serbest braklrsa, tekrar 1 konumuna geri dner.

Baz durumlarda ok konumlu paket alterin balant emasn izmek olduka zor olur. Bu gibi durumlarda, kontaklarn alp kapanmalar ayr bir diyagramla gsterilir. 46

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

7. UZAKTAN KUMANDA

Bir sistemi bir veya birden fazla balatma butonuyla balatlp, birden fazla durdurma butonuyla durduruluyorsa byle bir almaya uzaktan kumanda ad verilir. rnein uzaktan kumanda sistemleri, bir yerden baka yere yk almaya veya yklenmeye yarayan tayc bant motorlarn kontrol etmede kullanlr.

ekil : 3 ayr noktadan Uzaktan kumandal

MP

6/25 A STOP1 STOP1 R LER JOG-1 LER JOG-2 LER START-1 JF

O.L

LER START-2 JF JF GER START-1 F

LER JOG-1

LER JOG-2

JR

GER START-2 JR JR R

ekil : Uzaktan kumandal kesik-kesik altrmal (yardmc kontakl) elektriksel kilitlemeli devir yn kumandas iin gerekli kontrol devresi

MP

6/25 A STOP1 STOP1 LER JOG-1 LER JOG-2 GER JOG-1 GER JOG-2 LER START-1 LER GER START-2 START-1 GER START-2

O.L

JF JF

JR JR

ekil : Uzaktan kumandal , kesik-kesik altrmal (yardmc rleli) buton kilitlemeli devir yn kumandas iin gerekli kontrol devresi 47

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

7.1 DN YN DETRME

3 fazl asenkron motorlarn dn yn herhangi iki fazn yeri deitirilerek gerekletirilebilir. Bu ilemi gerekletirebilmek iin, biri dz yn dieri ters yn olmak zere iki adet kontaktr kullanlr. Kontaktrlerin ayn anda enerjilenmeleri ve kontaklarn kapatarak ksadevre ye neden olmamalar iin kilitleme denilen teknik kullanlr. Temel olarak 4 kilitleme teknii vardr.

1 fazl asenkron motorlarda ise, rotorun dnmesini salayan yardmc sargnn veya ana sargnn manyetik alan yn deitirmek ile gerekletirebiliriz. Yandaki ekilde, ani devir yn deitirebilmek iin santrifj anahtarn ularn ksa devre edebilecek zel dzenlemeler yaplr.

7.1.1. Mekaniksel Kilitleme

leri yn ile geri yn kontaktrleri arasndaki mekaniksel kilitleme retim srasnda gerekletirilir. Bu kilitleme her iki kontaktrnde ayn anda enerjilenmesi durumunda bir kontaktr kilitleyerek ksadevre olumasn nler. Enerjilenme ilk bobin mekaniksel olarak bir kol hareket ettirerek dier bobinin enerjilenmesini ve kontaklarn kapatmasn nler. Byle bir sistemde motor ters yne dnmeden motor durdurulabilir. 7.1.2 tmeli Buton Kilitlemesi Buton kilitleme, iki yol verici bobinin ayn anda enerjilenmesini nleyen elektriksel bir yntemdir. Bu sistemde motorun ynn deitirmek iin durdurma butonuna basmaya gerek yoktur. Motorlarn sk sk ani olarak yn deitirmeleri istenmez. Ani yn deimeleri ar akm rleleri ve sigortalarn snmasna neden olabilir bu da motorun devre d kalmasna neden olur. Bu nedenle motoru ters ynde altrmadan nce motor durdurulmaldr.

48

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

ekil: Buton kitleme kumanda emas

ekil: Buton kitleme deiik balant

ekil: Uzaktan (iki ayr noktadan) kumanda ve buton kitleme

7.1.3 Yardmc Kontak Kilitlemesi (Elektriksel kitleme) Byle bir devrede yn deitirme yol vericisinin ileri yn ve geri yn kontaktrlerinin devrelerinde normalde kapal yardmc kontaklar bulunur. Bir fazl motorlarn devir ynn deitirmek iin altrma yada yardmc sarglardan bir tanesinin balant ular birbiriyle yer deitirir. Her iki sargnn da ular ayn anda deimez.

ekil: Uzaktan kumandal (iki noktadan)

ekil: Bir fazl motorun devir ynn deiimi 49

Elektromekanik Kumanda Sistemleri / Ders Notlar

Yz: Hakan ATABEK

50