Usl, I, 1 (2004), 7 - 34

Ebu Hanfenin Kurn Anlay

Faruk BEER

Abu Hanifas Understanding of the Quran
There is no doubt that the Quran is the unique source of Islam. However, there arised a
number of school of thought on the basis of the question concerning the nature of the
Quran and its interpretation. According to modern version of the historical hermeneu-
tics, the Quran is the product of its environment and it should be understood within
that context. From this perspective, a view attributed to Abu Hanifa is very meaningful.
According to this view, the Quran consists of its meanings. Hence, it can be expressed
in another language and that can also be called as the Quran. The question whether the
Quran is created or not is also related to this issue. This article examines Abu Hanifas
views on these two issues and the objections raised agains his views.
Key Words: Abu Hanifa, the nature of the Quran, Createdness of the Quran, Arabic
Anahtar Kelimeler: Ebu Hanfe, Kur'nn mahiyeti, Kur'nn yaratlml, Arapa

I. Giri
slamn temel bilgi kaynann vahiy olduunu, vahyin esasn da
Kuran- Kerimin tekil ettiini sylemek yanl olmaz. slam Kuranla
balam, onun ilk mensuplarnn, bu dini tanmalar Kuranla salanm-
tr. Hz. Peygamber de muhataplarn hep Kurana ynlendirmitir. Onun
snneti genel anlamda Kurandan bamsz bir kaynak olarak grlmemi,
Kurann alm, beyan ve tatbiki olarak anlalmtr.
slamn hayatta olduu ve hayata yn verdii zamanlarda Kuran- Ke-
rim hep hak ettii yerde bulunmu ve asl referans kabul edilmitir. Sonra-
lar slam bilginin kaynaklarnda ve bu kaynaklarn deer sralamasnda
kaymalar olumu ve bunun sonucu olarak da slamn anlalmas zorla-
m, yanl anlamalar olabilmi, bunlar olduu lde de slam hayattan
ekilmi ve Mslmanlar gerilemilerdir, eklinde ifade edebileceimiz
yaklamlar, tartmaya deer bak alardr.

Prof. Dr., Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi

8 ______________________________________________________________ Usl
Kt niyetli olanlar istisna edilirse, son asrda Kuran etrafnda cereyan
eden tartmalar, bilgi kaynaklarndaki bu hiyerariyi tekrar yerine oturtma
abalar olarak grlebilir. Usul tartmalar ve bu meyanda, yeni bir
usul-i fkh oluturma sylemi de bu cmleden saylmaldr. nk usul-i
fkh aslnda btnyle slam anlamnn usuldr ve esas, Kuran- Ke-
rimin nce ne olduunu, sonra da nasl anlalacan bilmekten ibarettir.
Elbette bir eyin mahiyeti iyi kavranmadan onun ne anlatmak istedii
doru anlalamaz. Bu sebeple Kuran- Kerimin mahiyetinin kavranmas
meselesi gnmzde, eskiden olduundan ok daha fazla nem tamakta-
dr. nk Sahabe ve onlar izleyen nesillerdeki Kuran mefhumu, ok
byk anlama farkllklar oluturacak kadar deiiklik arzetmiyordu.
Yaayan snnetten te, belki daha doru ifadesiyle bir de yaayan Kuran
vard ve bu durum, yani Kuran- Kerimin hayatta yaanyor olmas onu
anlamada belirleyici ve kolaylatrc bir zemin oluturuyordu. Ayrca
Kuran- Kerimin, sonralar tartlr hale gelen Arapalna, onun Arap
olan ilk muhataplarnn itirazlarnn, ya da bunu szkonusu etmelerinin de
bir sebebi ve anlam yoktu.
Muhtemelen byle bir tartma ilk kez Ebu Hanfe tarafndan balatld.
nk gerek siyasi, sosyal ve kltrel farkllamalar, gerekse deiik kavim-
lerin mslman olmalaryla slam toplumunda beliren etnik unsurlar,
onun zamannda byle bir tartmay balatacak artlar oluturdu. Gerek-
ten de Arapann dnda bir dille de Kuran olabilir miydi? Ya da Arapa
olu, Kurann mahiyetine dahil midir? te biz bu makalemizde, bu soru-
larn cevab sadedinde Ebu Hanfeye nispet edilen bir farkl anlamay,
anlamaya ve sorgulamaya alacaz.
A. Ebu Hanfenin Kuran- Kerimle likisi
Ebu Hanfenin de, Kuran- Kerimi bir hkm ve bilgi kayna olarak
kabul etme noktasnda, kendinden nceki, ya da muasr olan ulemadan
farkl bir tutumu bulunmamaktadr. O da dierleri gibi Kurana son dere-
cede saygldr. Hatta onun Kurana olan saygs bazlarnca abartl men-
kbeler olarak grlebilecek llerde dahi olabiliyordu. Ahmed b. Yunus,
birisinden yle duydum, diyor: Ebu Hanfe ile beraber onun mescidinde
yats namazn kldm. Cemaat dald. O benim mescitte kaldmn far-
knda deildi. Kimsenin grmedii bir anda ona bir soru sormak niyetinde
idim. Namaza kalkt ve okumaya balad. Allah bize iyilik etti de bizi
Ebu Hanfenin Kurn Anlay _______________________________________ 9
kavurucu/semm azaptan kurtard
1
ayetine gelinceye kadar okudu. Ben
kalktm, bitireceini sanyordum. O ise bu ayeti tekrar tekrar okudu. Ta,
mezzin gelip sabah ezann okuyuncaya kadar devam etti.
2

Harice b. Musabn dediine gre, Kuran- Kerimi bir rekatta hatme-
den drt imam vardr: Osman b. Affan, Temim ed-Dr, Sad b. Cbeyr ve
Ebu Hanfe
3
Ancak Zahid el-Kevser bu ve benzeri haberlerin sabit
bulunmadklarn syler.
4
Her gece seher vaktine kadar Kuran- Kerimi
hatmettiine dair rivayetleri de
5
muhtemelen byle anlamak gerekir. ou
zaman sabah namaznn iki rekatnda iki hizb Kuran okuduu rivayeti ise
sabittir.
6

Ebu Yusuftan nakledildiine gre onun hakknda halk yle diyordu:
Ebu Hanfeyi Allah; fkh, ilim, amel, cmertlik ve yaad Kuran ahla-
kyla bezemitir.
7

B. Usulnde Kuran- Kerimin Yeri
Ebu Hanfenin anlama uslnde Kuran- Kerimin birincil bir yere sa-
hip olduu herkesin malumudur. Onun, snnet anlaynda dahi Kuran
merkezli dnmenin bulunduu aktr. Yani o, snneti Kurana gre
deerlendirir, Kuran asldr ve her eydir.
8
Bizzat kendisi yle der: Allah
bize Kuran- Kerimin kendi kelam olduunu bildirdi. Artk kim Allahn
rettiini alrsa en salam kulpa tutunmu olur. Byle bir kulpa tutunma-
yan iin helake yuvarlanmaktan baka ne vardr ki?
9

Bir dier sznde yle demektedir:
Bir meselenin hkmn Allahn kitabnda bulursam onu alrm. Orada bulamazsam
Rasulllahn snnetini ve hep gvenilir ravilerden gelmek artyla sahih eserle-
ri/haberleri alrm. Allahn kitabnda ve Rasulnn snnetinde bulamazsam, sahabe
grlerinden birini seerim ama onlarn grlerinden dar da kmam. Durum bra-

1
Tr 52/27
2
Saymer, Ahbaru Ebi Hanfe ve Ashabihi, s. 43; Ebu Hanfenin Kuran Kerim ile irtibat
hakknda, buna benzer daha baka rivayetler iin bkz: Saymer, age, s. 46, bn Hacer, el-
Hayrtl-hisn, s. 122, 125,126
3
Saymer, age s. 45-46.
4
Bkz. Zeheb, Menakbul-mam Ebi Hanfe s. 14 (Kevsernin dipnotu)
5
Bkz. Zeheb, age, s. 12.
6
Zeheb, age, s. 13
7
Saymer, age, s. 49.
8
Bkz. Ahmed Emn, Duhal slam, II/186.
9
Zeheb, age, s. 23
10 _____________________________________________________________ Usl
him, ab, Hasan, bn Sirin, Sad b. Mseyyeb daha bir ok itihat edebilen alim ismi
sayd- gibilere ulatnda, ben de onlar gibi itihat ederim.
10

Hanefi usulnn nemli bir farkll olarak bilinen ve mmn/genel bir
hkmn tahsisinde/snrlandrlmasnda, muhasssn/snrlayan delilin
dieriyle e zamanl ve mstakil bir ifade olmas, aksi takdirde bunun,
Kuran- Kerimin umum ifade eden ayetleri iin bir nesih saylaca, oysa
neshedenin de neshedilen kadar gl bir delil mtevatir ya da mehur-
olmas gerektii gibi usul meseleleri, usul kitaplarnda bulunduklarna gre
bunlar bizzat Ebu Hanfenin grleri olarak kabul etmek yerine, onun
usulnden karlm sonular olarak da grlebilirler. Ama u sz bizzat
ona nispet edilir: Hadislerde nasih ve mensuh olanlar olduu gibi Allahn
Kitabnda da nasihler ve mensuhlar vardr.
11
Ancak onun nasih ve
mensuh dediklerini yine de Hanefi usulndeki nesih anlay erevesinde
anlamak mmkndr.
C. Kuran- Kerimi Kerimle lgili Baz Grleri
Ebu Hanfe ve arkadalar name ile okunan Kuran- Kerimi dinlerler-
di.
12
Ona gre namazda Kuran yznden okunursa namaz fasit olur.
13

afiye gre ise bu caizdir. Ahmedden konu ile ilgili olarak iki farkl riva-
yet vardr: 1. afinin dedii gibi caizdir. 2. Nafilede caizdir, ama farzda
caiz deildir. Bu ikincisi, Malikin de grdr.
14

Namazda Kurandan okunmas nass ile vacip olan miktar, bir mik-
tar/m-teyessera ifadesi ile anlatlan kadardr. Bu, ksa bir ayetle dahi
gerekleebilir. Binaenaleyh, bu kadarla yetinmek, her ne kadar mekruh
olsa da, bununla namazn kraat farz yerine getirilmi olur.
15
nk iste-
nen miktar, ma-teyessera dr ve mmkndr ki myesser olan, ancak
byle bir ayet kadardr.
16
Bununla beraber namazdaki kraatte besmele ile

10
Saymer, age, s. 10; Ayrca bkz. Zeheb, age, s. 20.
11
Saymer, age, s. 11.
12
Kurn- Kerimin name ile okunmas, Arap olmayan milletlerde daha ok grlen ve
daha msamaha ile karlanan bir durum gibi gzkmektedir. Muhtemelen Kurann
manasn bile Mslmanlar onun daha ok manasnda kutsiyet ararlarken, bilmeyen
Mslmanlar bu kutsiyet eksikliini, nameli okuma gibi ilave unsurlarla telafi etmek
istemiler, bu sebeple de onu ok sakncal grmemilerdir.
13
bn Teymiye, el-Mecm VI,542; Dmek, RAhmedl-mme,s. 41:
14
Dmek, age s. 41
15
Serahs, Usul, I,280
16
Ksan, Bedyi, I,112
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 11
yetinmek yeterli deildir. nk, besmelenin Kurandan olduu konusun-
da deil ama, her sure banda mstakil bir ayet oluu konusunda phe
vardr.
17
Ancak Ebu Hanfeden gelen ikinci bir rivayete gre, kraat iin
ancak uzunca bir ayetin yeterli olaca belirtilmektedir.
18

Ebu Hanfenin, namazdaki kraatin az bir miktar ile de kafi geleceini
sylemesi,
19
ona nispet edilen ve daha sonra tartacamz grleriyle
tenakuz oluturabilir. nk namazda Kurandan az bir miktarn kifayet
etmesi, bu miktarn mciz olmasna baldr. Bu ise ancak lafzda olur. O
takdirde mana ile kraatin caiz olmamas gerekir.
O da dier alimler gibi, Kuran- Kerimi Kerimin abdestsiz olarak
okunmasnda bir beis grmezdi.
20
Cnp olma dnda hibir halin Kuran
okumaya mani olmadn sylerdi.
21
Buradan hareketle, onun cnp olan
insann Kuran okuyamayaca grnde olduunu rahatlkla syleyebili-
riz. Namazlarn son iki rektnda Kurandan Fatihadan baka bir ey
okunmayaca grnde idi.
22
mama uyan kiinin Kuran okumamas
gerektiini sylerdi.
23
mam Muhammed, bn Mesddan gelen: Kuran-
Kerimi iir okur gibi, ya da silkelenen hurmalarn dmesi gibi abuk abuk
okumayn mealindeki mevkf hadisi zikretmi ve te biz bununla amel
ederiz. Okuyann okuduunu anlayacak ekilde okumas gerekir. Ebu
Hanfenin gr de budur, demitir.
24

Torunu smailin nakline gre, Ebu Hanfe, olu Hammad Fatiha sure-
sini rendiinde onun hocasna be yz dirhem bahi verdi.
25
Bu haber,
Ebu Hanfenin Kuran retme karlnda cret alnabileceine deilse
de, bahi alnabileceine kail olduunu gstermesi asndan nemlidir.
Buraya kadar verdiimiz bilgilerden anlalabilir ki, Kuran- Kerimi
Kerim Ebu Hanfe iin sadece hukuki bir kaynak deil, maddi ve manevi
hayatn ilk referansdr.

17
Serahs, Usul, I,281
18
Ksn, age, I,112
19
Bkz. Serahs, Usul, I,180
20
eybn, Kitabul-sr, s. 56 (No: 277)
21
eybn, age, s. 56 (No: 278)
22
eybn, age, s. 17 (No: 85)
23
eybn, age, s. 17 (No: 86)
24
eybn, age, s. 54-55.
25
Saymer, age, s. 47.
12 _____________________________________________________________ Usl
II. Ebu Hanfeye Gre Kuran- Kerimin Mahiyeti
A. Kuran- Kerim ve Arapa, ya da Lafz Mana Btnl
Konumuzun esasn tekil eden mesele, Ebu Hanfenin Kuran- Ke-
rimin mahiyeti hakkndaki grleri olacaktr. Bunlar iki ana mesele
olarak ele alacaz: Kuran- Kerimin mahiyetine onun Arapa oluunun
dahil olup olmamas ve Kuran- Kerimin yaratlml meselesi.
ncelikle unu sylemeliyiz ki, onun bu her iki mesele ile ilgili grle-
ri, ona aidiyetini tespit eden ok kesin rivayetlerle bize ulam deildir.
Ayrca Ebu Hanfeye nispet edilen be eser/risale bu konulardan sadece
ikincisi hakknda bize, onun gr ile ilgili yeterli bilgi vermektedir.
Ancak bu eserlerin ona nispeti de, sadece ulemann onlar ona ait kabul
etmi olmalar deliline dayanr. Ebu Zehraya gre bu kadar dahi bu nispe-
tin shhati iin yeterli grlmelidir.
26
Ayrca el-Fkhul-Ekberin ilk
arihlerinden olan Ebul-Leys es-Semerkand (. 373/983) ise, en azndan
bu risalenin sahih senetlerle ona ulatn zikreder.
27

Ebu Hanfenin en tartlan gr elbette, Kuran- Kerimin esas itiba-
riyle manadan ibaret olduu ve bu sebeple de onun, her hangi bir dile
nakledilen manasnn da Kuran diye isimlendirilebilecei grdr. Geri
bu gr bizzat kendi ifadeleriyle zaptedilmemi, hatta bu birinci elden de
rivayet edilmemitir. Ama en azndan zahirur-rivaye tr kitaplarn
erhlerinde bu tartmalara yer verilmitir. Bu sebeple, yukarda da dein-
diimiz gibi, bunlar onun kendi gr saymamz mmkndr.
Onun bu konudaki grlerini nakledip temellendirenlerin banda
mam Serahs gelir. Serahs, icazn lafz ve mana beraberliinde olduunu
syleyen mameyne kar, cazn manada olduunu syleyen Ebu Hanfe
adna savunma yaparken her ne kadar kendisi de mameynin ve
meayih
28
ulemann grnde olsa da- yle der:
Meayih fukahamzdan pek ou, Kuran- Kerimin caznn lafz ve
mana beraberliinde olduunu sylerler. zellikle de Ebu Yusuf ve Mu-
hammedin grlerine gre bu byledir. Bu ikisi diyorlar ki, namazda

26
Bkz. Ebu Zehra, Ebu Hanfe, s. 10
27
Bkz. Semerkand, erhul-Fkikhul-ekber, s. 5
28
Meayih kavram Hanef Mezhebinde, Ebu Hanfe ve arkadalarndan sonra gelen
fukaha iin kullanlr.
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 13
Farsa kuran okuma ile kraat farz yerine getirilmi olmaz, velev ki, Al-
lahn muradnn okuduuyla anlatlan olduunu kesin olarak bilmi olsun.
nk kraatte farz olan ey, mciz olan
29
okumaktr. Bu da ancak nazm
ve mana beraberliiyle olur.
30

Serahsi devamla diyor ki: Benim anladma gre onlar bu szleriyle,
nazm olmakszn, tek bana mana mciz olmaz, demek istemiyorlar.
nk Kuran- Kerimin manasnn da mciz olduunun delilleri aktr.
Nitekim mciz olan, Kelamullahtr. Kelamullah ise ezeldir, yaratlm
deildir. Oysa Arapa ve Farsa dahil, btn diller muhdestir/yaratlmtr.
Binaenaleyh, nazm olmakszn caz olmaz diyen birisinin, yaratlm olann
mciz olduunu sylemi olmas gerekir ki, byle bir ey dnmek caiz
olmaz. kinci olarak, Hz. Peygamber btn insanla gnderilmitir ve
bilinen bir husustur ki, Arap olmayan birisinin, Kuran- Kerimin benzeri-
ni Arapa olarak yapamamas onun aleyhine bir delil tekil etmez.
31
nk
o sadece bunu deil, mriul-Kays ve benzerlerinin iirini de Arapa olarak
yapamaz. Dolaysyla onun aciz kalmas, Kuran- Kerimin benzerini ancak
kendi dili ile yapamamasnda kendini gsterir. te bu durum aka ortaya
koyar ki, caz tam olarak ancak manada bulunmaktadr. Ve bu sebeple Ebu
Hanfe namazda Farsa kraat caiz grmtr. Sonra bu iki imam da
Arapa kraata g yetiremeyenler iin ayn cevab verirler. Bu da gsteri-
yor ki, onlara gre de mana mcizdir. nk mciz olan okuyamayandan
kraat, tamamen der. Oysa byle birisinden kraat farz tamamen d-
memi, aksine bu Farsa kraatle yerine getirilmitir. Arapa kraati becere-
bilen, onlara gre Farsa kraatle farz yerine getirmi olamaz ama bu,
Farsa ile okumann mciz olmamasndan deil, aksine g yetirebilenler
iin byle bir rknde Allah Rasulne ve onu izleyenlere uyma-

29
Bu gibi konularda caza atfta bulunulmasnn sebebi udur: Bizzat Kurn- Kerim
kendisinin mciz olduunu, btn insanlar toplansalar dahi onun benzerini yapamaya-
caklarn sylemektedir. Ayrca da namazda Kurandan bir miktar okunmasn istemek-
tedir. yleyse okunacak bu miktarn, Kurandan olabilmesi iin mciz olmas gere-
kir. Ancak Kurann mciz olmas ne ile gerekleir? Onun sadece manas ile mi? Sadece
lafznn dizimi ile mi? Yoksa bunlarn her ikisi ile birden mi? te tartma konusu mese-
le budur.
30
Serahs, Usl, I/281-282
31
Yani byle birisi, Kurn- Kerimin: Gleri yetiyorsa bunun benzerini getirsinler
bakalm meydan okumasna muhatap olmaz.
14 _____________________________________________________________ Usl
nn/mtabeatn farz olmasndan dolaydr. Bu mtabeat da ancak Kuran-
Kerimi Arapa okumakla olur.
32

Serahsden sonra Ebu Hanfenin bu grn en gl, en gzel ve en
ikna edici ekilde savunan fkh, mam Ksndir. O da meseleyi yle
temellendirir:
Namazdaki kraat, Ebu Hanfeye gre Arapa ile karlanabilecei gibi,
Farsa ile de karlanabilir. Arapa ile okumay becerebilmesi ya da bece-
rememesi farketmez. Ebu Yusufa ve mam Muhammede gre ise, Arapa
okumay becerebilirse bu caiz olmaz ama beceremezse caiz olur. mam
afiye gre ise Arapa ile okuyabilsin ya da okuyamasn caiz olmaz. Eer
Arapa ile okuyamyorsa ona gre tesbih ve tehlil okumaldr.
33
Farsa
okuyamaz. Bu grn temeli udur: Allah namaz iin Kurandan bir
miktar okuyun
34
buyururken bu, namazdaki okumann Kurandan
olmas konusunda bir emirdir ve Kuran da Arapa olarak indirilmitir.
Allah Biz onu Arapa bir Kuran olarak indirdik
35
buyurmutur. yley-
se Farsa Kuran olmaz ve onunla, emrin gerei zimmetten dmez. Ayrca
Kuran mcizdir. Onun lafz ynnden olan caz, Arapa nazmn bozul-
mas ile bozulur. Bylece de caz bulunmayaca iin Farsa ile Kuran
olmaz. Bundan dolaydr ki, Kuran- Kerimin Farsa tercmesini cnp
ve adetlinin okumalar haram deildir. Ama ne var ki, kii Arapa okumay
beceremiyorsa, Kuran- Kerimin lafzn okumay beceremiyor demektir, o
takdirde manasna riayet eder ki teklif de imkana mnasip olsun. mam
afiye gre ise Farsa ile Kuran olamaz, dolaysyla onu baka bir dille
mealini okumakla da emredilmi olmaz.
36


32
Serahs, Usl I,281-282
33
mam afi ve benzerleri bu konuda snnette vaki ve bizim de aada zikredeceimiz
Abdullah b. Mesud ve Arab hadisine dayanrlar.
34
Mzzemmil 73/20
35
Mesela, bkz. K. Yusuf 12/2
36
Szn ettiimiz konularda btn mezhep grlerinin zetinin u olduu sylenir:
Fatihay veya Kurandan olan baka bir ayeti okuyamayan kimse, Ebu Hanfe ve Ma-
like gre: Fatiha okuyacak kadar kyam yapar. afiye gre: Fatiha miktar tesbih okur.
Farsa okursa geerli olmaz (lem-yczihi). Ebu Hanfeye gre ayr bir gr olarak: Fa-
tihay dilerse Arapa, dilerse Farsa okur. Ebu Yusuf ve Muhammede gre: Fatihay
Arapa okuyabiliyorsa bakas geerli olmaz, okuyamad takdirde Fatihay kendi di-
linden okursa geerli olur. Ayrca Ebu Hanfeye gre, Namazda Kuran yznden
okursa namaz fasit olur. afiye gre ise bu caizdir. Bu konuda Ahmedten iki gr
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 15
Ebu Hanfeye gelince, ona gre: namazda vacip olan kraat, Allahn
kendi zat ile kaim bir sfat olan ve ibretler, tler, sakndrmalar, tevik-
ler, vg ve tazimler ieren kelamna delalet eden bir lafz olmas itibariyle
Kuran okumaktr. Yoksa Kuran- Kerimin Arapa olmas itibariyle deil.
(Yani Kuranda aslolan kelamullaha delalettir, Arapa olmaklk deildir).
Bu delaletin olmas bakmndan lafzlar arasnda fark yoktur. nk Allah
O, ncekilerin kitaplarnda da mevcuttur,
37
O, nceki sahifelerde,
brahimin ve Musann sahifelerinde de mevcuttur
38
buyurmaktadr.
Oysa Kuran- Kerimin, nceki kitaplarda bu dille yer almad, ama bu
mana ile bulunduu bilinmektedir.
Kuran Arap dili ile inmitir, szne iki adan itiraz edilebilir: Birin-
cisi, Arapa ile Kuran- Kerimin olmas, baka dille de Kuran- Kerimin
olmasna mani deildir. Ayette bunu reddeden bir ey yoktur. nk
Arapa ibareye Kuran denmesi onun Arapa olduundan deil, kelamn
hakikati olan sfata yani Kurana delalet ettiindendir. te biz Arapa
szlerini deil de o asl sfat/manay kastettiimiz iin Kuran- Kerimin
mahluk olmadn sylyoruz. Bu delalet zellii Farsada da vardr
yleyse Farsann da Kuran diye isimlenmesi caizdir. Allahn Eer biz
onu Acemice bir Kuran klsaydk
39
sz de gsterir ki, eer onu
Acemlerin/Arap olmayanlarn lisan ile indirseydi o yine de Kuran olurdu.
kinci olarak, Arapann dndaki bir dile Kuran denmeyeceini kabul
etsek dahi, Arapa olarak okunuu da, ona Kuran dendii iin vacip ol-
mamaktadr. Aksine bu, onun Allahn zat ile kaim bir sfat olan Kurana
delalet ettii iin byledir. nk namazda salt Arapann okunuu ile,
kelamullah okunmu olmaz, hatta brakn bunun vacip olan Kuran okuma
yerine gemesini, bununla namaz dahi bozulmu olur. Demek ki delalet
bir lafzdan brne deimiyor, yleyse ona bal olan hkm de dei-
mez.
mameynin, Kuran- Kerimi Arapa okuyamayanlarn, kraat olarak
Farsa okumalar gerekir, grlerini temellendirmeleri de isabetli gzk-

rivayet edilmitir: Birincisi, afininki gibidir, ikincisi, bu durum nafilede caizdir, farzda
caiz deildir. Bu, Malikin de grdr. (Dmek, RAhmedl-mme, s.41)
37
uara 26/196
38
Al 87/18-19
39
Fusslet 41/44
16 _____________________________________________________________ Usl
memektedir. nk gerekme/vcup Kuranla alakaldr ve onlara gre
Kuran sadece mana ile deil, lafz ile birlikte Kurandr. Binaenaleyh, lafz
olmaynca mana Kuran olarak kalmaz. O zaman gerekmenin ne anlam
kalr? Ama bununla beraber gerekir diyorlar. Demek ki Ebu Hanfenin
syledii dorudur.
Keza Arapa dndaki bir dil de eer Kuran deilse, kelamullah deil-
dir, yleyse insanlarn szdr ve bu da namaz bozar. u halde
vcubu/gerekir olmay, mfsit olana/namaz bozan bir eye balamak
isabetli olmaz.
caz, lafz bakmndan Farsa ile olumaz szlerine gelince: Bu doru-
dur, ama mam Ebu Hanfeye gre namazda nazm mciz olan okuma
art yoktur. nk teklif mutlak kraat ile gelmitir, mciz olann kraat
ile deil. te bunun iin o, ksa bir ayetin kraatini yeterli grmtr, oysa
ayete ulamadka caz hasl olmaz. Cnub ve adetlinin bu kadarn
ayrarak okumalar da gerekmez.
Tahrif edilmediinden emin ise, namazda Tevrattan, ncilden ya da
Zebrdan bir eyler okumas da Ebu Hanfeye gre zikrettiimiz sebep-
lerden tr caizdir. Eer emin deilse caiz deildir. nk Allah onlarn
kitaplarn tahrif ettiklerini bildirmitir: yuharrifnel-kelime an
mevdih.
40
Binaenaleyh, onlardan okunann tahrif edilmi olma ihtimali
vardr ve buna gre o beer sz olur ki, bu phe ve ihtimal ile birlikte,
bunun cevazna hkm verilemez. Ama unutmamak gerekir ki, beer
tasarrufu olarak bir baka dille ifade edilen Kuranda da, en azndan bu
kadar tahrif ihtimali bulunacaktr.
Teehhdn ve Cuma hutbesinin Farsa okunmasnda da ayn ihtilaf
szkonusudur. Farsa mn dese, ya da hayvan boazlarken besmeleyi
Farsa sylese veya ihrama girerken Farsa telbiyede bulunsa veya bunlar
herhangi bir lisan ile yapsa bu, icma ile caizdir. Farsa ezan okumas konu-
sunda da bu farkl mtalaalar szkonusudur denildii gibi, bunun ittifakla
caiz olmayaca da sylenmitir. nk bununla ilam/duyuru yaplm
olmaz, ama yaplacak olursa bu da caiz olur. Allahu alem.
41

Burada araya girip u mlahazalar zikretmemiz gerekir:

40
Nis 4/46
41
Ksan, Bedayi, I,112-113
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 17
Kaynaklara bakldnda Kuran- Kerimin, Arapa dnda sadece Fars-
a ile okunup okunmayacann tartlm olduu grlr. Bunun sebebi
unlardan biri ya da hepsi olabilir:
Kuran- Kerimin Arapa dnda bir dille okunmas meselesi ilk kez
Farsa ile szkonusu edildi, nk Araplardan sonra slam, ncelikle
Farslara intikal etti.
Veya bu konuyu akla getiren ilk olay, Selman- Farisnin Fatihay Fars-
aya evirip kendi kavminin insanlarna gndermesi idi ve bu tercmede
szkonusu olan dil de Farsa idi.
Ya da bu konuyu ilk dile getiren kii Ebu Hanfe idi ve tabi olarak o
kendi kavminin dilini ncelikle szkonusu edecekti.
Veya asl olmasa dahi, Cennet ehlinin dillerinden birinin de Farsa ola-
cana dair bir rivayet yaygnlamt ve buna istinaden de bazlarnca
zellikle ve sadece Farsa dnld. Ama kuvvetle muhtemeldir ki, bu
rivayet bu tartmalardan sonra oluturulmu bir rivayettir. Cennet dille-
rinden birinin Farsa olacan bildiren hadisler gibi, Farsay yeren, onun
Cehennemliklerin dili olduunu bildiren, onu konuanlarn ktl artar
mreti/saygnl azalr, gibi manalar ieren hadisler de sabit deildir.
42

Kald ki bu, btn dillerin Allahn birer ayeti olduklarn bildiren Kuran
nassna da aykrdr.
43

Bir baka ihtimal de Farsann sadece bir misal olarak zikredilmesi veya
Arapaya en yakn bir dil olmas itibariyle ondan szedilmi olmasdr.
Nitekim baz fkh kitaplarnda Farsadan szedildii yerlerde, bunun caiz
olmas halinde dier her hangi bir dilin de caiz olaca sylenmektedir.
Ya da Kuran- Kerimin; biz onu Arapa deil de acemice indirsey-
dik ifadesine baklarak, demek ki Arapa olmasayd acemice/Farsa
olacakt diye dnlm olabilir. Acemice ifadesi her ne kadar Arapa
olmayan anlamna geliyorsa da, bununla zellikle Farsann kastedildii
bilinmektedir. Nitekim Farslar iin Acemler tabiri kullanlr.
Ama bu ihtimallerden hangisi etkili olmu olursa olsun, eer varsa byle
bir hkm sadece Farsaya zel grmenin ikna edici delilini oluturmaya
yetmez.

42
Bkz. Tehanev, lussnen, IV,132
43
Bkz. Rm 30/22
18 _____________________________________________________________ Usl
1. Farsa Kuran Grnn Dayandrld Deliller
Yukarda da iaret ettiimiz gibi, Ebu Hanfeye nispet edilen Farsa
Kuran grnn delillendirilmesi aslnda onun kendisine deil sonraki
Hanef alimlere aittir. Nitekim Hanef geleneinde En Byk
mam/mam- Azam olarak bilinen Ebu Hanfenin syledikleri nemlidir
ve Zahirur-rivye ve mehur metinlerde olduu gibi pek ok Hanef alimi
zellikle de onun grlerini tercih edip, bazen ok tutarl dahi olmayan
delillerle temellendirmeye almtr. Buna tall badel-vuk da diyebilir
ve hakikate ulama metodu olarak isabet imkann tartabiliriz. te bu
temellendirmelerin esasn, bir ksmna yukarda da deinilen ve Serahs ile
Ksannin da aklamalarn dayandrdklar u deliller oluturur:
a. Hem o phesiz evvelkilerin kitaplarnda da var,44 Haberiniz ol-
sun, bu ilk sahifelerde vardr. brahim'in ve Musa'nn sahifelerinde.45 Ve
eer biz onu acemi/yabanc dilde bir Kuran yapsaydk diyeceklerdi ki:
Ayetleri genie aklansayd ya! Arab'a yabanc dil! yle mi?
46
anlamn-
daki ayetlerden hareketle: Demek ki Kuran- Kerimin tamam ya da en
azndan bir ksm nceki kitaplarda mevcuttur. Oysa Kuran- Kerimin bu
Arapa lafzlaryla onlarda bulunmad aktr. u halde manasyla bu-
lunmaktadr ve bu durum onun sadece manas ile de Kuran olduunu
gsterir. Ayrca son ayetin delaletiyle de anlalyor ki, eer Allah onu
Acemin lisanyla indirseydi o yine Kuran olurdu.
47
.
Ebu Hanfenin gr adna delil gsterilen ayetlerden biri de udur:
Bu Kuran bana, sizi ve ulat herkesi onunla inzar edeyim diye
vahyedildi.
48
Elbette Araplar Arapa olarak, dier milletler de ancak kendi
dilleriyle inzar olunabilirler.
b. Ebu Hanfenin Hammddan, onun da brahimden naklettiine g-
re, Abdullah b. Mesd Arap olmayan/acem bir adama Kurandan nne
eceratez-zekkm tamul-esm
49
ayetini okutmaya alyordu. Adam
bunu bir trl beceremeyince Abdullah ona: Peki, (Tamul-esm yerine)
taamul-fcir diyebilir misin? dedi ve yle syledi: Allahn kitabn

44
uara 26/196
45
Al 87/1819
46
Fusslet 41/44
47
Tehanev, age IV,133
48
Enm 6/19
49
Duhn 44/43
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 19
okumada yaplan hata, onda bulunan el-afurur-Rahm, el-afurul-
Hakm, el-Azzur-Rahm gibi (benzer anlamdaki) kelimeleri birbiri yerine
kullanmak deildir. Bunlarn hepsi de Allah iin kullanlmtr. Hata, ancak
azap ayetini rAhmed ayeti yerine, rAhmed ayetini azap ayeti yerine okumak
ve Allahn kitabnda bulunmayan bir eyi ona ilave etmektir.
50
mam
Muhammed, Biz de bunu aynen kabul ediyoruz. Bu Ebu Hanfenin gr-
dr demitir.
Zemaher bu zikredilen delillerin izah sadedinde unlar da ekler:
nk Hz. Peygamber Araba da Aceme de gnderilmi ve onlar inzar ile
emredilmitir. Arab Arapa ile inzar edecek, Acemi de Acemce ile inzar
edecektir.
51
Bunun tabi sonucu elbette Arap olmayanlarn da kendi dille-
rinde bir Kuranla muhatap olmalardr.
Ebu Hanfenin fetvasn savunma adna bazen ok zayf ve tutarsz ar-
gmanlar da kullanlr. Mesela Tehanev unlar sylyor: Bilindii gibi
iftitah tekbiri namazn rknlerindendir ve afilere gre de namaza dahil-
dir. Bu durum onlarn kendi kitaplarnda byle aklanmaktadr. Bununla
birlikte onlar tekbirin Arapasn syleyemeyenin, onun tercmesini sy-
lemek zorunda olduunu sylerler. Oysa iftitah tekbiri namaz klan iin
dmesi asla mmkn olmayan bir rkndr. Kraat ise, mesela
muktedinin imama rukda yetimesi halinde der. Binaenaleyh, Arapa-
sn syleyemeyenin balang tekbirinin tercemesini sylemesi caiz olursa,
Kuran- Kerimin tercmesini okumas haydi haydi caiz olur.
52
Tehanev,
mam afinin: Kuran tercmeleri Kuran deildir, binaenaleyh, onlar
okumas caiz grlemez, grne cevap olarak da der ki: Kabul edelim
ki biz de onlarn Kuran olduunu sylemiyor ve okunmasn emretmiyo-
ruz, ama onlar da en azndan zikir deil midirler? Deil derseniz, bu icmaa
aykr olur. Evet, derseniz biz de deriz ki, namazda Kuran okuyamayan
zikir okumakla emredilmitir. Kuran- Kerimin Farsa tercmesi de
zikirdir. yleyse onun okunmas da caizdir.
53

Belki de bu son cmleler hari, byle bir durum ya da savunma elbette
kendi mezhebini, ya da onun imamn her halkarda hakl karma abas

50
eyban, age s. 55 ; Ebu Yusuf, Kitabul-sr, s. 44; Tehanev, lussnen, IV,132
51
Zemaher, Rusul-mesail s. 158
52
Tehanev, age IV,130
53
Tehanev, age IV,138
20 _____________________________________________________________ Usl
dnda bir eyle izah edilemez. Meseleyi en salam ve mantk delillerle
temellendiren Ksannin aklamalarnda dahi, tutarszlk denmese bile,
zorlamalar vardr. Nitekim onun, mameynin sylediklerinden hareketle,
onlara gre Kuran- Kerimin lafzdan ibaret olduunu karp, tartmay
buna bina etmesi bir zorlamadr.
54
Oysa onlar Kuran- Kerimin lafz ile
mciz olduunu sylemekle birlikte, onun lafzdan ibaret olduunu syle-
memektedirler.
Btn bu aklamalarda dikkati eken nemli bir nokta vardr: Doru
yanl tartmalarndan sarf nazar ederek diyebiliriz ki, Ebu Hanfeye
nispet edilen bu mehur fetva hem tarihsel bir durumun rndr, hem de
sadece namazda Farsa Kuran okumakla ilgilidir.
55
Oysa onun adna bunu
talil edenler, bu aklamalarda da grld gibi, meseleyi geniletmiler ve
baka mecralara doru gtrmlerdir. Bu konuda sylenenler Ebu
Hanfenin grnn tabi ve mantksal sonucu olabilir. Ama onun kendi-
si btn bunlar sylememitir. in bir baka ilgin olan yn ise, onun
adna bu temellendirmeleri yapanlar da aslnda bunun caiz olmayacan
kabul edenlerdir. u halde onlarn yapt eyi muhtemelen sadece, onun
dediine gre bunlar da byle olmaldr, aklamasndan ibaret saymamz
gerekir.
Snn gelenek tarafndan tartmal kabul edilen baz hadislere gre Hz.
Peygamber zamannda onun Selman el-Fris isimli ran asll sahabisi,
Arapa bilmeyen hemehrileri iin Ftiha suresini Farsaya tercme etmi,
onlar da namazlarda bu tercmeyi kullanmlardr
56
. Serahs, Ebu
Hanfenin bu olay da kendi grne delil olarak gsterdiini syler ve

54
Bkz. Bu makale, s. 5
55
Nurul-envar sahibi diyor ki: Ebu Hanfenin Arapasn okumaya kadir olanlar iin
dahi Farsa ile namaz caiz grmesinden kacak bir yanlgnn sonucu, Kurann sadece
manadan ibaret sanlmasdr nk namazn Farsa ile caiz grlmesi hkmi bir
zr sebebiyledir. Namazn dnda ise o da Kurann her iki ynne birlikte itibar eder
Ahmed Mollacvan, Nurul-envr, I,13-14
56
Ali Erba, Hristiyanlkta ve slamda Tanr Sz ve Beer Anlatm. (Yaynlanmam
makale) Nevev, Kitbl-Mecmu, Kahire, matb. El-Tedmun, s. 380; Serahs, Mebst,
I.37: ranllardan bazlar Selmn- Frisye mektup yazarak Ftih suresini kendilerine
tercme etmesini istemilerdir. O da bunu yapm ve ranllar bu tercme ile namazla-
rn klmaya balamlardr. Bu durum Hz. Peygambere ulatrldnda herhangi bir
itirazda bulunmamtr. Ayn hadisin baka versiyonlar Hz. Peygamberin bu konuya
herhangi bir mdahalesinin olup olmadndan bahsetmemektedir (Bkz., The Muslim
World, 51 (1962) s. 4-16 iinde mk. A.L. Tibav, Is the Quran translatable? Early muslim
opinions.)
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 21
ekler: Namazda okunmas gereken, mciz olann okunmasdr. caz ise
manadadr. Kuran btn insanlar iin bir delildir. Farslar onun asln
okuyamyorlarsa, kendi dilleriyle okumalar durumu kalr. Kurn Allahn
mahluk ve muhdes olmayan kelamdr. Oysa dillerin tamam
muhdestirler/sonradan olmadrlar. Bu durum gsteriyor ki, Allahn kelam
sadece zel bir dil ile Kurandr demek doru olmaz.
57

2. Delillerin Tartlmas
Ebu Hanfenin gerek kendi grlerine, gerekse onun adna ortaya ko-
nan savunmalara, hem kendi mezhebi ierisinden hem de bakalar tara-
fndan itirazlar gelmitir. Mesela onun grne mesnet yaplan ilk iki
ayeti ele aldmzda diyebiliriz ki; ncekilerin kitaplarnda bulunan,
Kuran- Kerimin kendisi deil, onun anlattklardr. Allah elbette murad-
n herhangi bir dille indirebilir. Ama Kuran diye bilinen ve Hz. Muham-
medin (as) mmetini ilgilendiren kelam, Allahn bizzat kendi tercihi ile
Arapa olarak indirilmitir. Onu ikinci kez bir baka dille yine kendi kela-
m klmas da Allah iin mmkndr. Ancak beer iin bunun mmkn
olduunu gsteren bir delil yoktur. Demek ki onun Kuran olmas, Arapa
ile olmasndan deil, onu Allahn Kuran klmasndan dolaydr. Allah
murat ettii manalar, yine kendi setii lafzlara yklemitir. Bu sebeple
onun ancak lafz ve mana btnl ile Kuran olaca gr isabetlidir.
Beerin yapaca, olsa olsa, Kurandan kendi alabilecei kadar manay, yine
kendi seecei kaplara/kalplara koymaktan ibaret olabilir ki, bu konuda
hem murat olan manay alrken, hem de onu kendi seecei kaplara koyar-
ken zayiat vermemesi mmkn deildir. Byle iki ynl bir zayiatla aktar-
lan eyin Kuran olamayaca da insafl bir dncenin kabul edecei bir
husustur.
Burada Elmallnn u ifadeleri de bu dnceyi aar: Biz insanlarn
szlerinde kelimeler, manalarn muvakkat bir giysisidir. Manalar ile keli-
meler arasndaki iliki bir vcudun elbisesi ile ilikisi gibidir. Bundan
dolay birbirlerinden ayrlmalar, hatt o vcuda daha gzel bir elbise
hazrlanmas da mmkndr. Ama Kuran- Kerimin lafzlar elbise deil
vcudun canl olan derisi durumundadr
58
. te usl-i fkh limlerinin:

57
Serahs, Mebst I,37
58
Elmall, Hak Dini Kuran Dili, I,34
22 _____________________________________________________________ Usl
Arapa, Kuran- Kerimin mahiyetinin bir parasdr szleri de bunu
anlatr.
59

nzar/uyarma grevi ise ayr bir husustur ve elbette Kuran- Kerimin
dilini bilmeyenlerin onunla inzar edilmeleri mmkn deildir. Buna zaten
Kuran- Kerimin bizzat kendisi de iaret eder: Eer onu Arapa bilme-
yenlerin birine indirseydik de, o kendilerine kraat etseydi ona iman
etmeyeceklerdi.
60
Ve biz her gnderdiimiz resul ancak bulunduu
kavminin diliyle gnderdik ki onlara ok iyi beyan etsin
61
Yani bu
durumda szkonusu olan ey Kuran- Kerimin mealinin yaplmas, baka
bir ifade ile, anlatmak istediinin aktarlmasdr. nk meal her ne kadar
Kuran deilse de, onunla insanlarn Allahn muradn ksmen de olsa
anlamalar ve bylece uyarlm olmalar mmkndr. Mealleri, Kuran
deildir ama Kurandandr diye vasflamak da mmkndr. Uyarlm
olmak iin bu kadar bir bilgi, yeterliliin asgari snrdr. Hatta bu adan
bakldnda, Fatihann namaz iin olmazsa olmaz bir farz olmas gr
ok anlaml olur. nk Fatiha Kuran- Kerimin bir zetidir ve onun
ihtiva ettii manalar, mslman olmak iin yeterli olabilecek asgari bilgi-
lerdir. Uyarmak ise ayr bir husustur ve bunun iin her milletten Kuran
asl manalar ile bilen yeterli insanlarn olmas gerekir. Fatiha Suresini
oluturan kelimelerin btn slam milletlerinin dillerinde bir ekilde kulla-
nlyor olmas da bu adan ok anlamldr.
3. Konu ile lgili cma ddias
Ebu Hanfe muhtemelen tarihsel artlara binaen byle bir gr beyan
etmi, ancak bu gr onun en yakn arkadalar ve rencileri olan
fakihlerden hi biri dahi kabul etmemitir. Bu sebeple denebilir ki, Arapa
dnda Kuran olamayaca konusu icma adna ilgin bir durum olutur-
mutur. Aslnda sadece taabbud konularda ve yine sadece sahabe dne-
minde vukuu mmkn grlen icma, Ebu Hanfeden sonra bu konuda
vaki olmu gibidir. Byle bir icman varlna pek ok alim iaret eder.
62

Onun rencileri olan mameynin, Kuran- Kerimin Arapa dnda bir

59
Hudar, Usll-fkh, s. 204.
60
uar 26/198, 199
61
brahim 14/4
62
Bkz. bn Kudme, el-Mun, I,562-64. bn Teymiye: Mslmanlar Kurann tefsiri ile
namazn caiz olmayacanda ittifak etmilerdir der. Bkz. Mecmuul-fetav, VI,542
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 23
tercmesiyle namaz klnmasna ancak Arapay bilememesi durumunda
caiz grmelerine kar, dier btn mezheplerin gr udur: Arapay
bilsin veya bilemesin, baka bir dille namaz olmaz. Ebu Hanfe dndaki
btn alimler bunda ittifak etmi ve bu konuda onun ardndan icma olu-
mutur Kurandan bir ey bilmeyen hamd ve tehlil okur. Hz. Peygam-
ber: Namaza kalktnda Kurandan bir ey biliyorsan onu oku, bilmiyor-
san Allaha hamdet, tehlil ve tekbir getir buyurmutur.
63
Tek bir ayet
biliyorsa onu yedi kez tekrarlar
64
diyenler de vardr.
Her ne olursa olsun, Ebu Hanfenin sylediine kar en gl delil,
mam afinin de szn ettii, Kuran- Kerimin Arapalna vurgu
yaplmas hususudur. O kadar ki bu, Kuran- Kerimde onbir kez tekrarla-
nr. afiye gre de Allahn: Biz onu Arapa bir Kuran olarak indir-
dik
65
demi olmas gsterir ki Kuran- Kerim Arapadr, yani o ancak
Arapa ile Kurandr. O bir baka ibare ile okunursa onunla namaz caiz
olmaz. nk bu durumda namazda Kuran okunmu olmaz. Oysa Kuran
okuma/kraat namaz iin arttr
66
ve bu art, el-Kurandan bir miktar
okuyun
67
diye ifade edilmitir. Kuran- Kerimin, byle el-Kuran diye
harfi tarifle zikredilmesi durumunda, eriat rfnde ondan sadece, ite bu
Arapa Kuran anlalr.
68

Abdullah b. Mesdun Kurandan bir kelimeyi, onu okuyamayan bir
bedevye farkl retmesi de Ebu Hanfenin gr iin yeterli bir delil
tekil etmez. Bir defa Abdullah b. Mesdun, Kuran ilaveleri konusundaki
ekinceler malumdur. Bu ilaveler mmetin hsn kabuln alamamlar-
dr. Kald ki sahab sz mutlak anlamda delil tekil etmez. Ayrca bir

63
Abdullah b. Eb Evfdan rivayet olunduuna gre: Rasulllaha bir adam geldi ve dedi
ki: Ben Kurandan hibir ey renemiyorum, ne yapmalym? Rasulllah yle cevap
verdi: Subhanellahi velhamdlillahi. lla billah, de. Adam: Ey Allahn Rasul! Bu
sylediin Allah iin olan. Ya benim iin olan nedir? diye sordu. Allahummerhamn, ve
fin, vehdin, verzukn de, buyurdu. (Ebu Davud, salat, 139. Hadisin dier kaynaklar
iin bkz.: Bahauddin b. eddd. (v.632/1234) Delill-ahkm. Beyrut (1412/1991). I,284;
Ayrca bkz. eybn, Kitabul-sr s. 11-12 (No: 51)
64
bn Kudme, el-Muni I/562-64. Namazda Kurann Arapa orijinali dnda bir ey
okumann caiz olmayaca konusunda icma iin ayrca bkz. bn Teymiye, Mecm,
VI/542; M. Mehdi Hasan, el-Lel, s. 29; bn Abidn, Haiyet Reddil-muhtr aled-
Drril-muhtr, I/485; Tehanev, lussnen, IV/136
65
rnek olarak bkz. Yusuf 12/2
66
Zemaher, Ruusul-mesail, s. 158
67
Mzzemmil 73/20
68
Bkz. Tehnev, lussnen, IV,136
24 _____________________________________________________________ Usl
kelimeyi talim etmek iin onu ayn anlamdaki Arapa baka bir kelime ile
deitirmek, Kuran- Kerimin tercmesini Kuran olarak okumakla ayn
ey deildir. Ayrca, bu Kuran- Kerimin korunmuluu akidesine de
aykrdr. stelik tartlan husus da sadece namazdaki kraat meselesidir.
Mutlak anlamda Kuran- Kerimin tercmesinin Kuran olabileceini
syleyen hibir alim yoktur.
69
Dier ynden bn Teymiye, bn Mesd
hadisini deiik bir adan ele alr ve bunun onun adna uydurulmu bir
yalan olduunu syler.
70
Eer bn Teymiyenin bu yargs isabetli deilse,
bn Mesudun byle bir tasarrufu, onun mushafndaki dier ilaveleri gibi
sadece bir tefsir olarak grlmelidir.
Kurtub szkonusu ayetin tefsirinde Zemahernin u szn alr: bn
Mesudun bu deitirmesi gsteriyor ki, eer ayn manay veriyorsa
Kurandaki bir kelimeyi bir baka kelime ile deitirmek caizdir. Ebu Hanfe
de buna dayanarak, okuyann manay tam vermesi ve hibir manaya halel
getirmeyecek ekilde okumas artyla, Kuran- Kerimin Farsa ile de oku-
nabileceini sylemitir. Kurtub bunu naklettikten sonra der ki, Bakalar-
nn da ifade ettii gibi, bu artla caiz grme, aslnda hi caiz grmeme de-
mektir. nk Arapada ve zellikle de Kuran- Kerimin dilinde yle
manalar vardr ki, onlar ne Farsa ile ne de bir baka dille ifade edilebilir-
ler.
71
Kurtubnin Zemaherden naklen verdii bu mantksal karm
doru gibi grlse de yerinde deildir. nk o takdirde byle bir ey
sylemenin zaten anlam olmazd.
4.Ebu Hanfenin Bu Grnden Dnd ddias
Fkh literatrnde Ebu Hanfenin szkonusu bu mehur grnden
dndne dair pek ok nakil vardr. Onun sonradan dnd grlerini
toplayarak el-Lelil-masna fir-rivytil-merca adyla mstakil bir
kitap oluturan Muhammed Mehdi Hasan, onun bu konudaki grn de
zikreder ve gerek olan, onun bu grn brakp, mameynin grlerine
dnddr, der. Bu tespiti naye, Kifaye, Fethul-Kadr gibi Hanef kay-
naklara dayandrr.
72
bn Teymiyeye gre, zaten Ebu Hanfenin, Fatihay

69
bn Mesdun sylediinin bu konuda delil olamayaca hakknda bkz. Kurtubi, el-
Cmi, XVI,149
70
bn Teymiye, Mecmul-Fetva, XIII,397
71
Kurtub, el-Cmi, XI,149
72
Muhammed Mehdi Hasan, el-Lelil-masna fir-rivytil-merca, s. 30.
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 25
ve Kurandan baka bir eyi okuyamayan, namazda fatihay okuyacak
kadar durur dedii rivayeti de vardr.
73
Ancak biz onun bu grnden
dnd konusunda sahih bir tahkikin olduunu gsteren ikna edici bir
delilin bulunmad kanaatindeyiz. Bunu syleyenler muhtemelen icmaya
ve kesintisiz gelenee binaen sylemi olmaldrlar. Geri Ebu Hanfenin
bu tarttmz mehur grnn de ilk elden bir rivayeti mevcut deil-
dir. Ama en azndan bu gr, ikinci el diyebileceimiz Zahirur-rivaye
erhlerinde mevcuttur. Rucu ettiini syleyen gr ise daha sonraki ve bir
bakma nc el kaynaklarda zikredilir. te bu sebeple biz Ebu
Hanfenin szkonusu grn dile getirdii, ancak bundan dndnn
kesin olmad kanaatini tamaktayz.
B. Halkul-Kuran Meselesi
Ebu Hanfenin Kuran anlay szkonusu edildiinde akla gelecek hu-
suslardan biri de, Kurann mahluk olup olmad meselesidir.
Halkul-Kuran (Kuran- Kerimin yaratlm olup olmamas) mesele-
si slam kelam ve dnce tarihinde, en azndan bir dnem iin, gerek
anlamda bir imtihan/mihne meselesi olmutur. Kurann yaratlm olduu
grnn ilk defa H. I. asrn ilk yarsnn sonlarnda ortaya kt, ikinci
yarsnn sonlarna doru ise, adeta bir devlet ideolojisi haline getirildii ve
devletin tercihi olan, Kurann yaratlmln benimsemeyenlerin ikence-
lere/mihne maruz brakld bilinmektedir. Ancak bu ideolojinin ilk kez
kim tarafndan ve hangi saikle ortaya kt kesin deildir. bn Kuteybe,
Halkul Kuran meselesini ilk tartanlarn Cehm b. Safvan ve Ebu Hanfe
olduunu syler.
74
Bu tespitin tarih itibariyle bir genelleme olduunu
syleyebiliriz. Halkul-Kuran tartmalarnn ilk nce Cad b. Dirhem ve
Cehm b. Safvn gibi Mutezil alimler tarafndan, Hristiyan dncesine
tepki olarak balatld sav daha makuldr. nk Hristiyanlar Hz. saya
Kuranda da Kelimetullah dendiini, Allahn kelamnn, mslmanlarca
gayri mahluk kabul edildiine gre onlarn sann da mahluk olmadn
kabul etmeleri gerektiini iddia ediyorlard. Szn ettiimiz Mutezil
alimler ise Hz. sann ilah olmayp mahluk olduunu ispat iin, Kuran-
Kerimin da mahluk olduunu sylemek durumunda kaldlar ve bu tez

73
bn Teymiye, Mecm, VI,542
74
Yusuf evki Yavuz. Halkul-Kuran. DA. XV,371
26 _____________________________________________________________ Usl
bilahare devletin de iine geldii iin resmi gr olarak kabul edildi.
nk Kuran hkmleri belli olaylar zerine konmu/hdis hkmlerdir
ve balayclklar o olaylarla snrldr. Sonradan ortaya kan olaylara daha
baka hkmler de verilebilir. Bylece de ynetimin hareket alan genile-
mi olur.
Bu konu esas itibariyle bizim u andaki konumuz deildir, ama burada
deinilen iki noktann nemine dikkat ekmemiz gerekir: Birincisi, Hristi-
yanlarn Hz. sann mahluk olmayp, Tanrnn bir paras olduu iddiala-
rn, mslmanlarn grleriyle temellendirmek istemeleridir. Bunun
anlam, o zamana kadar bu konu tartlmyor olsa dahi mslmanlar
arasnda Kuran- Kerimin mahluk olmad grnn hakim olduu-
dur.
75
kinci olarak, baz Abbas Halifelerinin Kuran- Kerimin yaratlm-
l fikrini resmi gr haline getirmelerinin ve insanlar bunu kabule
zorlamalarnn arkasnda yatan saikn, onlarn baz konularda daha serbest
hareket edebilmek iin modern fetvalara ihtiya duymu olmalardr.
76

nk Kuran eer yaratlmsa tarihseldir. Tarihsel ise indii zamann
artlarna gre hkmler koymutur ve bu hkmler zamanla deiebilir.
Oysa Kuran- Kerimin mahluk olduunu syleyen Mutezile alimleri bile,
onun manasnn ezel olduunu kabul etmekte idi.
Bu fikrin Yahudilerden gelmi olabileceini syleyenler de vardr.
77

nk onlar son eklini takriben bin ylda alan Tevratn vahiy olduunu
ancak onun hdis oluu/yaratlml ile anlaml klabilirlerdi.
nc olarak u noktay da hatrlamamzda fayda vardr: Halkul-
Kuran fikri zorla kabul ettirilmek istenen bir retidir, oysa aksini syle-
yen gr o zamana kadar var olan mihne kalkp, insanlar serbest d-
nmeye balaynca da tekrar kabul gren ve yaayan grtr.
Ebu Hanfeye nispet edilen risalelerin bu nispetini sahih kabul ettiimiz
takdirde bu konuda onun sylediklerinin unlardan ibaret olduu grle-
cektir:

75
Hz. merin, Kuran mahluk mudur diye soran bir adam azarlad rivayeti vardr.
Bkz. Y. Ziya Yrkan, slam Akaid Sisteminde Gelimeler ve mam- Azam Ebu
Hanfe. Ankara FD, Say:3, s.19
76
Kr. M. Watt, Modern Dnyada slam Vahyi, s. 106
77
Bkz. Ahmed Emin, Duhal-slam, III,162
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 27
Kuran; mushaflarda yazl, kalplerde mahfuz, dillerde okunan, Pey-
gambere indirilen Allahn kelamdr. Bizim Kuran- Kerimi telaffuzu-
muz, onu yazmamz, okumamz mahluktur. Kuran ise mahluk deildir.
Allahn Kuranda, Hz. Musadan naklen, ya da dier peygamberlerden,
Firavundan blisten naklen zikrettikleri de, Allahn onlardan haber verdi-
i kelamdr. Kelamullah mahluk deildir. Ama Musann ve dier mahluk-
larn kelam mahluktur. Kuran Allahn kelamdr ve kadmdir. Onlarn
kelam byle deildir. Musa Allahn kelamn duymutur. Nitekim Allah:
Allah Musaya szle konutu
78
demitir. Allah Musaya konumadan
nce de mtekellim idi. Nitekim O mahlukat yaratmadan da ezelde Halk
idi. Hibir ey Onun gibi deildir. O Semdir, Basrdir.
79
Musa ile
konutuunda ezelde var olan kelam sfat ile konutu. Onun btn
sfatlar ezeldendir. Mahlukatn sfatlar ise byle deildir. O bilir ama
bizim bildiimiz gibi deil. Konuur ama bizim konumamz gibi deil.
Biz aletlerle/vastalarla harflerle konuuruz. Allah ise aletsiz/vastasz konu-
ur. Harfler mahluktur. Allahn kelam ise mahluk deildir.
80

Kuran Allah Rasulne indirilmitir ve mushaflarda yazlmtr.
Kuran- Kerimin ayetlerinin hepsi kelam olma manasnda, fazilet ve
ycelikte eittir. Ancak, mesela Ayetel-Krs gibi, bazsnda hem zikrin
hem de zikredilenin stnl vardr. nk orada zikredilen, Allahu
Tealann celali, ycelii ve sfatlardr. Yani onda iki stnlk bir arada
bulunmutur: Zikrin ve zikredilenin stnl. Baz yerlerde sadece zikrin
stnl vardr. Kfirlerden szedildii kssalar byledir. Oralarda zikre
konu olann bir deeri yoktur, nk onlar kfirlerdir.
81
(Ama bu nakil
Allahn kelam olmas itibariyle zikirdir ve stndr)
Biz ikrar ederiz ki Kuran, Allahn mahluk olmayan kelam, vahyi ve
indirdii (kitabdr). Ne Onun kendisidir, ne de ondan bakasdr. Belki bir
gereklik olarak Onun sfatdr. Mushaflara yazlmtr, dillerimizde
okunmaktadr. Hafzalarmzda mahfuzdur. Ancak oraya hulul et-
mi/girmi deildir. Mrekkebi, kd, yazs mahluktur. nk bunlar
kullarn fiilleridirler. Allahn kelam ise mahluk deildir. Yaz, harfler,

78
Nisa 4/164
79
ra 42/11
80
Ebu Hanfe, el-Fkhul ekber, s. 55-56
81
Ebu Hanfe, el-Fkhul ekber, s. 63
28 _____________________________________________________________ Usl
kelimeler ve ayetler/cmleler Kurana delalet eden (vastalardr). nk
insanlar (Kuran- Kerimi anlamak iin) bunlara muhtatrlar. Allahn
kelam ise kendi zat ile kimdir. Ancak manas ite bu vastalarla anlal-
maktadr. u halde, kim Allahn kelam mahluktur derse o yce Allaha
kar kfir olmu olur.
82
Oysa Allah mabuddur ve O hep olduu gibidir.
Kelam Ondan ayrlmakszn (... .... ... .) okunmakta, yazlmakta ve
hfzedilmektedir.
83

Ebu Hanfenin bu konuda sylediklerinin zeti udur: Allahn kelam
sfat vardr ve bu sfat da dier sfatlar gibi Onun ne ayn, ne de gayr
olarak, Onunla beraber ezel ve ebeddir. Kuran ite Onun bu ezel sfat-
dr. Kuran adna yazdmz, telaffuz ettiimiz ve ezberlediimiz eyler,
hatta onun Arapal ise mahluktur ve Kuran- Kerimi gsteren deliller-
dir. u halde Kuran- Kerimin vastalar diyeceimiz bu grntler, mah-
luk olmalar sebebiyle ayn zamanda tarihseldirler.
Byle bir sonu elbette kelimesi kelimesine Ebu Hanfenin syledii
eyler deildir ama onun sylediklerinin zorunlu sonucudur. Durum byle
olunca bu argmanlarn onun zaman iin biraz erken kullanlan argman-
lar olduu akla gelmektedir. nk, Kuran- Kerimin yaratlml-
/halkul-Kurn meselesi onun zamannda ortaya km olmakla beraber
henz bu boyutlarda tartlan bir mesele deildir. Bu durum ise bizi, onun
Kuran adna bu sylediklerinin ona aidiyeti konusunda pheye gtr-
mektedir. Bu phemizi anlaml klan hususlardan biri de, el-Fkhul-
ekberin ilk arihlerinden olan Ebul-Les es-Semerkandnin (. 373/983) bu
grleri Ebu Hanfeye nispet etmeksizin, Erlerin grlerini cevapla-
ma sadedinde zikretmesidir. Ksaca onun erhinde Ebu Hanfenin Kuran-
Kerimin mahlukluu ile ilgili bir gr zikredilmez. Bu durum bize, bu
tartmalarn bilahare ve erhlerde sylenenlerden alnarak risaleye eklen-
dii intiban vermektedir.

82
Aliyyulkr, Ebu Hanife ve benzerlerinin, Kuran mahluktur diyen kfir olur szn:
Yani kfran nimet etmitir. Yoksa slam milletinden kmtr anlamnda deildir,
diye yorumlar. Bkz. erhul-Fkhil-ekber, s. 29. Eer yukardaki grlerin Ebu Hanfeye
nispeti doru ise, Aliyyulkrnin bu aklamas yerindedir. nk bilindii gibi Ebu
Hanfe tekfir konusunda ok dikkatlidir ve: Bir insan imana sokan ne ise, onu ancak
onun inkar dinden karabilir gibi bir ls de vardr. (bn Abidn, Haiye, III, 285.
M.mira basks)
83
Ebu Hanfe, el-Vasyye, s. 73-74. Aklamalar iin bkz. Molla Hseyin b. skender, el-
Cevheretl-mnfe, s. 66.
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 29
Yine Ebu Hanfeye nispet edilen; O nceleri Kuran- Kerimin mahluk
olduuna inanyordu, uzun sren tartmalar sonucunda bu grnden
dnd ve tvbe etti, eklindeki nakiller de ok ak deildirler ve kartr-
malar iermekte olduklar izlenimi vermektedirler:
Ebu Yusuf diyor ki, Ebu Hanfe ile Kuran- Kerimin mahluk olup ol-
mad konusunda alt ay tartld ve gr, mahluk olmadna ve kim
mahluk derse onun kfir olduuna geldi.
84
Oysa bu haber, Mesela el-
banede yledir: Ebu Yusuf demitir ki: Ebu Hanfe ile iki ay tarttk ve
nihayet o, Kuran mahluktur grnden dnd.
85

Bu kabil rivayetler, sahih olmalar halinde ise, elbette Ebu Hanfenin
nceleri Kuran- Kerimin mahluk olduu grnde olduunu gsterirler.
Farsa Kuran olabilecei gr de buna uygun der. Ayrca, eer yine
sahih ise, Kuran- Kerimin mahluk olduu grnden dnmesi, Farsa
okunabilmesi grnden de dnm olmasn sonu verir. nk mahluk
deilse Farsa da olamaz.
Ancak bu rivayetler senetli ve sahih grlmemilerdir. Mesela
Beyhaknin (Sftta kaydettiine gre) Muhammed b. Sad b. Sbik yle
demitir: Ebu Yusufa sordum, dedim ki: Ebu Hanfe Kuran- Kerimin
mahluk olduu grnde mi idi? Haa dedi. Ne o ne de ben yle bir ey
syledik.
86
Beyhakde yle bir rivayet daha vardr: Hakim Ebu Yusuftan:
Ktlk yl (senet cerd) Ebu Hanfe ile Kuran- Kerimin mahluk olup
olmadn konutuk ve onun da benim de grmz, Kurana mahluk
diyenin kfir olacanda birleti szn nakleder.
87

bn Abdilberrin Kitabul-intik f-menkbi-eimmetis-selasetil-fukaha
adl eserinde de u bilgiler vardr: Ebu Yusufa olu Salim sordu: Ebu
Hanfeden bu konuda bir ey duydun mu? O da evet dedi. Ebu Hanfe ben
onu bildim bileli, Kuran kelamullahtr, mahluk deildir. Aksini syleyen
kfirdir, derdi. Zaten byle olmasayd ben onunla arkada olmazdm.
88


84
Molla Hseyin, age, s. 66.
85
Ear, el-bne, s. 88
86
Mansav (Manisal), erhul-Fkhil-ekber, s. 221 dipnotundan. Nakleden raviler
gvenilir/sikadrlar. (Ayn nottan)
87
A. yer
88
A. yer
30 _____________________________________________________________ Usl
Bu haberler baz hadisilerin Ebu Hanfeye ve mam Muhammede nis-
pet ettikleri, Kuran- Kerimin mahluk olduuna dair grn bu ekilde
olduunu, onlarn ancak Kuran okumamz ve yazmamz mahluktur
dediklerini gsterir.
89

Buna gre, el-bnedeki bilgiler aslszdr, hatta uydurmadr.
Ebu Hanfe Kurann mahluk olduuna inanyordu, fakat bundan tvbe
etti rivayetinin asl ise udur: bn Hubeyre, Ebu Hanfeye kadlk teklif etti,
o da reddetti. bn Hubeyrenin grne gre imama itaatsizlik kfrd.
Bu sebeple Ebu Hanfeye: Kfre dtn, tvbe et! Dedi. O da: Btn kt-
lklerden Allaha tvbe ederim dedi. Bunu kez tekrarlad, o da yle
syledi. te Sfynn: Ebu Hanfeyi kfrden iki defa tvbeye davet ettim,
demesinin anlam budur.
90
bn Teymiye ise, Ebu Hanfenin Kuran iin
ne halktr ne mahluktur diyenlerden olduunu syler.
91
Ahmed b.
Hanbelden nakledildiine gre ise o: Ebu Hanfenin Kurana mahluk
dediine dair bize sahih bir haber gelmemitir demitir.
92

III. Deerlendirme
Ebu Hanfenin Kuran anlay deyince ilk akla gelen husus, onun Fars-
a ile, ya da Arapa dndaki bir lisan ile namaz klnabilecei grdr.
Ancak onun bu konudaki gr namaz klmak, hatta namazda da yeterli
olan kadar Kuran okumakla, yani sadece Fatihay okumakla snrldr.
Hatta bu kadaryla da bu grnn tarihsel ve olaan d artlarn rn
olduu aktr.
93
Btnyle Farsa Kuran gibi bir tez, olsa olsa onun
grnn zorunlu sonucu olarak gndeme gelebilir. Yoksa Ebu Hanfe
dahi byle bir ey sylememitir. Kald ki bu grnn kendisine aidiyeti

89
A. yer
90
Mansav, age s. 329
91
bn Teymiyye, Kitabu mezhebis-selefil-kavm III,134-35
92
Zeheb, Menkbul mam Eb Hanfe s. 27
93
Bediuzzaman Sad Nurs bu konuda unlar syler: mam- zamn fetvs be cihetten
hususdir. Birincisi: Merkez-i slmiyetten uzak diyar- harde bulunanlara aittir. kinci-
si: htiyac- hakikye binaendir. ncs: Bir rivayette lisan- ehl-i Cennetten saylan
Fris lisanyla tercmeye mahsustur. Drdncs: Ftiha'ya mahsus olarak cevaz veril-
mi-t Ftiha'y bilmeyen namaz terk etmesin. Beincisi: Kuvvet-i imandan gelen bir
hamiyet-i slmiye ile, man-i mukaddesenin, avmn tefehhmne medar olmak iin
cevaz gsterilmi. Halbuki, zaaf- imandan gelen ve menfi fikr-i milliyetten kan ve li-
san- Arabye kar nefret ve zaaf- imandan tevellt eden meyl-i tahrip saikasyla ter-
cme edip Arab asln terk etmek, dini terk ettirmektir!
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 31
de muttasl bir senetle sabit deildir. Bu bir bakma mrsel bir haberdir.
Hadisler szkonusu olduunda mrsel haberlerin hkm ne ise, ona irsal
edilen bu grn hkm de en fazla o olabilir. Bunun dnda ona isnat
edilen aklama ve temellendirmeler, onun grne dayandrlan ve o
grn zorunlu sonucu kabul edilen aklamalardr. Hatta o, Farsa ile
namazn cevazn sylerken bunu, Arapa nazm ona gre Kuran- Ke-
rimin bir rkn olmad iin sylemi deildir. Aksine Arapa nazm ona
gre, namazn cevaz hakknda ilave bir rkn olduu iin byle sylemi-
tir. nk Arapa nazm, cazn bir unsurdur. Namazda Kuran okumak-
tan maksat ise caz deil mnacat, yani kulluk ve yakartr. Binaenaleyh,
nazm orada zorunlu deildir.
94

Ebu Hanfenin grne gre olmasa da, yine onun grnden kar-
lan sonuca gre Kuran, asl itibariyle kelamullah olarak Allahla kaim olan
bir manadr. Kuran- Kerimin nazm/lafzlar bir bakma tarihseldirler ve
o asl olan manaya delalet eden vastalardan ibaret olduklar iin de hdis-
tirler. Bu sonucun dahi gnmzde tarihselcilikten etkilenen grlerden
nemli bir fark vardr. nk ona gre, daha doru bir ifade ile, ona
nispet edilen grten karlabilecek sonuca gre Kuran- Kerimin lafz-
lar tarihsel olmakla beraber, mana olarak kelamullah zamanlar stdr.
Kuran- Kerimin temas ettii cz hkmler tarihsel deildirler. nk o
kelamullah olarak Kuran- Kerimin mahluk olduunu hibir zaman
sylememi, hatta bu syleyenin kfrne kail olmutur.
Pek ok usulcnn kabul ettii gibi, sadece taabbudi konularda ve sade-
ce sahabe dnemindeki balayc bir icmadan szedilebilir. Ancak Ebu
Hanfenin grne kar oluturulan ittifak bunun adeta ilgin bir istisna-
sdr. nk onun dndaki herkes bir baka dille, hatta Kuran- Kerimin
Arapa tercmesi ile Kuran olamayacanda ittifak etmilerdir. Bu konuda
farkl dnen bir fakih bilinmemektedir. stisna sadece, Arapay becere-
meyen mptedilerin namazda Fatihay Farsa ya da bir baka dille okuya-
bilmeleri konusundadr ve bunu syleyen de yine sadece onun iki talebesi
olan mameynden ibarettir. Dolaysyla Ebu Hanfeye nispet edilen bu
grten, Trke ya da Farsa Kuran gibi bir sonu karmak mmkn

94
Muhammed b. Muhammed, Kitabut-takrr vet-tahbr. (Mektebetl-fkh 2000
CDsinden)
32 _____________________________________________________________ Usl
ve makul grnmemektedir. cmann otoritesi asndan da bu ilgin icma
ayrca tartlmaldr.
Kuran- Kerimin yaratlml konusunda ise Ebu Hanfenin Snn
gelenee aykr bir gr bilinmemektedir. Kuran kelamullahtr ve
kelamullah da Allahn bir sfat olmas itibariyle Onunla kaimdir, ezel ve
ebedidir. Ancak yine onun grnden hareketle varlan bir sonu olarak,
Arapa nazm Kuran- Kerimi Kuran klan unsurlardan birisi olmad
iin hdistir/mahluktur. Ama bu durum Kelamullahn bu gn szkonusu
edildii anlamda tarihsel olduu manasna gelmez. unu da ilave etmeliyiz
ki, onun bu mehur grnn tabi sonucu olarak Kuran- Kerimin
Arapalnn hdis/mahluk olduu sylenebilse dahi, o bu lafzlarn yine
de Peygamberin ya da Cebrailin inas olduklarn ihsas ettirecek hibir
ey sylememitir.
Son olarak diyebiliriz ki, Ebu Hanfenin; kuvvetli bir kyas kabiliyeti,
zekas ve entelektel kafa yapsyla allmadk dncelere sahip olduu
aktr. O bu ynyle kendi dneminin alim rneine de tamamyla uymaz.
Hi phe yok ki, onun ayrcalnda belirgin zekasnn etkisi vardr. Ama
yaad kltrn farkl oluu, mevcut ynetime kar olan tavr, hilafetin
Arap milliyetiliine kayan politikalar da onun farklln, hatta aykrl-
n douran sebeplerdendir. Onun kendi tarihsel artlar iin farkl durum-
lara istinaden ve muhtemelen kavmiyetilie kar verilmi bir fetvay bu
gn tam aksine kavmi dnceler iin kullanmak onun fetvasna tamamy-
la aykr bir durumdur. Kald ki onun bu gr zaten bir fetvadr ve fetva
ise btnyle tarihsel bir hkmdr.
IV. Sonu
Konuyu zetlersek yle syleyebiliriz:
Kuran- Kerim konusunda Ebu Hanfeye nispet edilen iki nemli gr
vardr.
1.Kuran- Kerimin mahiyetine, onun Arapa oluunun dahil olup ol-
mad konusundaki gr,
2.Kuran- Kerimin yaratlml konusundaki gr.
Bu her iki meselede de onun olduu sylenen grlerin ona nispeti ok
kesin deildir.
Ebu Hanfenin Kurn Anlay ______________________________________ 33
Kuran- Kerimin Arapal hakknda onun syledii ey, sadece Fars-
a ile de namazn olabilecei grdr. Bu konuyla ilgili olarak dier
sylenenler, onun kendi syledikleri deil, onun bu grnn temellendi-
rilmesinden ibarettir.
Meselenin esas udur: Kuran- Kerimin Kuran oluuna onun hem laf-
z hem de manas dahil midir? Yoksa o sadece manas ile mi Kurandr?
te Ebu Hanfe aka sylemi olmamakla beraber, onun sylediklerinden
kan sonu Kuran- Kerimin aslnda sadece manadan ibaret olduu
sonucudur. Dier btn alimler ise Kuran- Kerimin Arapalnn da
onun mahiyetine dahil olduu grndedirler.
Onun syledii ey, namazda Kuran- Kerimin Farsa tercmesini
okumakla ilgilidir. Bu sebeple meseleyi, onun adna konuan rencileri
gibi temellendirme imkan yannda, konuyu sadece namazla snrl bir
mesele olarak grme imkan da vardr.
Ayrca, konu ile ilgili olarak Sadece Farsann szkonusu edilmi olma-
s, dier dillerin bu hkmde ondan farkl olduu anlamna gelmez.
Ayrca Ebu Hanfenin grnn tarihsel bir gr olduunu da hibir
zaman aklmzdan karmamamz gerekir.
Halkul-Kuran Meselesine gelince; Kuran- Kerimin yaratlml g-
r Mutezile tarafndan balatlm ve Hristiyanlarn Hz. sa iin
Kuranda da Allahn bir kelimesi
95
denmi olmasndan hareketle, onun
yaratlm olmadn sylemelerine bir tepki olarak domutur. Ya da
Yahudilerin uzun yllarda son eklini alan Tevrat ancak yaratlm/tarihsel
bir metin olarak grmelerini esas alarak ortaya kan bir grtr. Sonrala-
r bu gr siyasal iktidarlar tarafndan da sevilmi ve benimsenmitir,
nk devleti istedikleri gibi ynetmek isteyenler kendilerine hareket
serbestlii salayacak yeni fetvalara ihtiya duyuyorlard.
Ebu Hanfe, Kuran- Kerimin gayri mahluk, onun Arapalnn ise
mahluk olduu kanaatindedir. Bunu onun Farsa ile de Kuran okunabile-
cei gryle birletirirsek, ona gre lafzn tarihsellii, manann ise ezel
ve ebedilii, yani bir bakma evrensellii sonucu karmza kar ki, bundan
onun bu zel grnn, bu gnlerde moda olan Kuran- Kerimin tarih-
sellii anlayndan farkl bir ey olduu anlalm olur.

95
l-i mran 3/45
34 _____________________________________________________________ Usl
Her eye ramen Ebu Hanfenin arkasndan, Kuran- Kerimin lafz
mana beraberliinden olutuu ve onun namazda orijinal Arapas dnda
bir dille, hatta Arapa tercmesi ile okunamayaca konusunda icma olu-
mutur ki, bu durum ilgintir.
Bu konudaki tartmalar bize ayrca gsteriyor ki:
1. Fkh, hatta btnyle slam yorumlarda mezhep ball ok gl
bir belirleyicidir. Bu saikla baz alimler benimsedikleri mezhep grne,
bazen kendi usullerine uymayan bir argmanla da destek arayabilirler. Bu
sebeple fkh geleneindeki grleri ok dikkatle ele almamz gerekir. Bu
meselede olduu gibi, ok kimse tarafndan ve her ynyle tartld iin
hakikatin ortaya kt konular olabildii gibi, bu denli tartlmad iin
dorunun mezhep taassubunda kaybolup, hakikatin boulduu meseleler
de bulunabilir.
2. Kuran- Kerimin lafznn, onun mahiyetine dahil oluu, gl kar
savunmalara ramen istisnasz kabul edilmi bir husustur. Ve slam mme-
tinin byle bir ittifak, sonradan ortaya kan meselelerde ancak ok nadir
olarak gereklemitir. Binaenaleyh, bunun yanl olmas hemen hemen
imkanszdr, nk aksine serdedilebilecek en gl delil ve savunmalar
karsnda bile byle bir ittifak hasl olabilmitir.
3. Ebu Hanfenin bu grn, en gl biimde temellendirmeye al-
an ulema dahi bu gre katlmamaktadrlar. Bu da byle bir grn,
ona ait olsa dahi, isabetli olmadnn delillerindendir.
4. Ebu Hanfenin kendi tarihsel artlarnda ve muhtemelen Hilafetin
Arap kavmiyetiliine kar verilmi bir fetvay, bugn tam tersinden yine
kavmi dnceler sebebiyle gndeme getirmek geri gitmek demektir. Oysa
slam, blmek ve kltmek iin deil, tevhit etmek ve bytmek iin
vardr. Bugn en gl dnya devletleri dahi yeni bir takm birlikteliklerle
ayakta durmaya almaktadrlar.
5. Her eye ramen Kurann yorum gelenei, zellikle de byle tart-
lan konularda, hakikatin bir gstergesi ve nemli bir bilgi kaynadr. Bu
sebeple bizi zorunlu bilgiye olmasa dahi, itminan salayan bir bilgiye
ulatrmadaki yeri gzard edilemez.