SMET NN: ATATRKLE TARTIMALARIMIZ

ATATRK'LE TARTIMALARIMIZ YILLARIN YORGUNLUU

Hatay Meselesi 1936 senesi ve 1937 ba, olaylarn gittike birikerek yorgunluk ve gerginliin artm olmas devridir. Trl meselelerden Atatrk ile aramzda mnakaa kmtr. Bunlarn by Hatay meselesinde oldu. Hatay meselesinde, Hatay'da Trklerin iinde bulunduu hayatn tahammlszl ve Franszlarn, Suriyelilerin Hatay meselesinde gsterdikleri olumsuz siyaset Atatrk' daima megul ediyordu. Fakat bir anda patlama eklinde gnn acil meselesi oldu. Muhitinde, yaknlarnda, hatta hemiresinde bile rneini gsteren byk bir hassasiyet balamt. Hatay'da vaziyetin devam artk mmkn olamayaca kanaati yaylyordu ve akama sabaha bir byk hareket olacakm gibi bir hava yaylmt. Hatay meselesindeki bu her an patlama havas ve her an byk bir hareketin balayaca intiba, Atatrk'ten geliyordu. Suriye hududunda mnasebetlerimiz daima ikyet konusuydu. Hatay'da Fransz idaresinden son zamanlarda ikyetler ok artmt. Atatrk btn bu hadiseler bir araya gelince Hatay meselesini artk halletmek zaman geldiine hkmediyor ve birdenbire byk tezahrat eklinde bu mesele ortaya atlyor. Dileri gece gndz Hatay meselesi ile megul oluyor ve nihayet Fransa hkmeti nezdinde teebbse geerek bu meselenin biran evvel halledilmesinin, iki memleket ve halk arasnda huzurun tesisi iin acele bir mahiyet tad bildiriliyor. Bu artlar altnda Hatay meselesinden Franszlarla aramz ald. Tabiatyla aldndan itibaren uzun bir mzakere devri balad. Hatay'da bir neticeye varmak ve uzun mzakere devrini ksaltmak iin Atatrk, her gn sabrszlanyor, hadiseyi yakndan takip ediyordu. Bu esnada (36-37 seneleri), Hitler'in Avrupa'da artk tutumu tamamyla belli olmu bir durumdayd. Avrupa'da herkes ittifaklar peinde, gelecek byk hadiselere kar tedbirler aramakla megul bulunuyordu. Yine bu esnada Franszlarla Ruslar arasnda mnasebetlerin ok yaknlat ve evvelce olduu gibi bir ittifaka doru sratle ilerledikleri ve belki de tahakkuk ettirdikleri syleniyordu. Umumi siyasi ortamn bu durumunda, biz de Hatay meselesini ele almtk. Bir aralk Atatrk'n halinden bir askeri mdahale ile emrivaki yapmak fikri getiini fark ettim. Kendisi ile bu meseleyi grtm gibi, Erknharbiyeyi Umumiye Reisi Fevzi Paa ile de grtm. Hatay'daki meselede haklarmz tatbik sahasna koymak iin bir netice alabilirdik, almak iin alabilirdik, fakat her siyasi teebbs bir tarafa brakarak bir askeri hareketle emrivaki yapmak eklini mahzurlu buluyordum. Kesin olarak vaziyet aldm. Ne yapabilir Franszlar? Hibir ey yapacak halde deiller fikri ileri srlyordu. Evet. Franszlar Suriye'deki mevcutlar itibaryla hibir ey yapacak halde deiller, fakat sadece harp ilan edilmesi bile, bizim memleketimizi bsbtn yeni bir siyasi ortam iine atard. Avrupa'da gelimekte olan byk siyasi olaylar sebebiyle, kendi imknlarmz, durumumuzu birdenbire muayyen bir meseleye balam oluruz ihtimalini, ciddi bir saknca olarak gryordum. Fevzi Paa'dan rica ettim, bana yardm etmesini syledim. Nihayet. Atatrk stanbul'da son gsterili hareketleri yaptktan sonra Ankara'ya dnerken yolda kendisi ile Eskiehir'de grtm. Uzun

boylu tekrar anlattm. Bir askeri hareket kkna girmenin mahzurlu olacana onu ikna etmeye altm ve muvaffak oldum. Dinledi uzun boylu. Byle bir hareket yapmayacan, yaptrmayacan syledi. Bir stanbul dnnde hatrlyorum ben. Atatrk, Konya Erelisi'ne kadar trenle gitmiti. Ereli'deki davranlar, Hatay meselesinin byle bir askeri darbe mahiyetinden, ihtimalinden kp sknetle ilerlemesi ve sknetle hallinde ileri bir safhann mitleri balad zamandr. Hatay meselesinde byle byk bir buhrandan, hem hkmet olarak, hem de ahsen kendim gemi bulundum. Neticede, Atatrk, teebbsn baar ile bir sonuca vardrd. Franszlar Hatay'a kuvvetimizin girmesine ve Hatay'n istiklalini kabul etmeye istidat gsterdiler ve nihayet, bu ekilde Hatay meselesi 1937'de kesin olarak bir neticeye balanm oldu. Atatrk'n Hatay teebbs, bu suretle esasl bir adm mahiyetinde baarya ulat. Vaktinden evvel tamir edilmez ekilde mnasebetlerin bozulmas ve Franszlarla aramzda harp kmas ihtimali bertaraf edilmi olarak baarl bir hviyet kazand. Hatay, daha Garp Cephesi'nde taaruzdan evvel Franszlarla itilaf yaplrken, hudutlar tashih olunurken, Franszlarla ciddi bir mnakaa konusu olmutur. Orada evvela Hatay'n hudut iine alnmas ve sonra da herhalde Trkler iin daha olumlu zel bir siyasi idare, yani istiklal ifade eden bir idare temin olunabilmesi iin ok emek sarf olunmutur. Vakit vakit Ankara tilafnamesi'nin Hatay yznden kesilmesi ve Franszlarla sulh olmamas ihtimali bile gze alnmtr. Bu safhalar Atatrk bana cephede anlatrd, cephede bilgi verirdi ve Hatay yznden Franszlarla itilafn bir neticeye varmamas ihtimalinden yaknrd. Ben de kendisine, stiklal Harbi'nin o devirde Gaziantep ve Adana'y behemahal kurtarmann harbin ondan sonraki cereyan iin bize ok faydal olacan, meseleyi bu ekilde brakrsak, her eyin zaten byk zaferin neticesine bal olacan, o zaman iin iyi bir hazrlk yaplacan sylerdim. Gaziantep ile Adana'y kazanarak ve Hatay ile ilikisini kabul ettirerek bir itilafa varlmasnn, Garp Cephesi'ndeki sava iin faydal olaca mtalaasnda bulunurdum. Yani Franszlarla itilaf yaplmas iin gayret sarf etmenin, harbin neticesi iin lzumlu olduunda birleiyorduk. Atatrk ile son Hatay Mnakaas, itilaf esnasnda kendi yazdklarndan benim anladma gre, daha ziyade etrafndan geliyordu. O zaman her ne sylenirse Franszlarn her eyi kabul etmeye hazr olduklarn tahmin edenler vard. Zaten siyasi anlamalarda, o siyasi anlamann istinat ettii askeri zaferin deerini lmekte, daima mbalaa ediciler bulunacaktr. Byk siyaset adamlar, byk askerler her askeri zaferin gerek deeri olan l ne ise, onu tayin etmekte ve onu almak iin gayret sarf etmekte zel maharetleri olan insanlardr. Atatrk'le Hatay konusunda, stiklal Sava'nda deil., 1936-37'de ok mnakaa ettik. Uzun srd. Ve belki o zaman bir askeri hareket yapsaydk, daha isabetli olurdu, daha iyi olurdu fikri onda kalm olacaktr. Ama bunun iaretini, izini hibir zaman gstermedi. talya ile Mnasebetler Hatay, siyasi ve askeri bir meseleydi. Bir de Nyon meselesi (*) olmutur. Bu, talya'nn Habeistan seferi esnasndayd. Birlemi Milletler'in verdii bir kararda Akdeniz'de talya gemilerine kar Akdeniz devletlerinin mterek bir tedbir almalar sz konusu idi. Biz de bu devletler arasna itirak edip vazife alacaktk. Ben, bu mnasebetle talyanlarla evvela temasa gelmek ve talyanlarla temasa gelip eer talyanlar bizim tarafta, Dou Akdeniz'de bir hadise karmak istiyorlarsa, bizimle tutumalarnn lzumsuz ve sakncal olaca kanaatindeydim. Bunu onlara syleyelim. Onun iin talyanlarla bu phe devirlerini idare ederken, tedbirde dikkatli olduumuz kadar atmak iin vesile vermemeye ve talya arzular nerede kendini gsterecek ve patlayacaksa, onu sknetle kendi seyrinde brakarak takip etmeye dikkat ediyordum. Bir bahane vererek bir maceray kendi zerimize ekmekte fayda grmyordum. Bu Nyon meselesi byle bir davadr. Bunu grmek zere Hariciye Vekilimiz Dr. Tevfik Rt Aras Cenevre'de idi. Orada temas ediyordu. Hkmete kendisine verdiimiz talimat, 1937 yaznda oluyor. Dr. Tevfik Rt orada. Hkmete kendisine bu talimat vermitik itirak

etmesin, diye. Nyon'da talyanlara veya talyan gemilerine kar limanlarmzda tedbir mevzubahis... Nyon grmelerine katlyoruz Akdeniz devleti olarak. Bir madde var. Bu anlamay imzalayan devletlerin donanmalar anlamaya dahil bir devletin limanlarndan ikmal yapabilir. Mesela Fransz, ngiliz donanmalar gelip Trk limanlarndan ikmal yapabilir. Bir sretle talya aleyhinde fiili bir hareket gibi geldi bu bana. talya aleyhine fiili bir dmanlk. Siyasi btn tartmalara olumlu bir

Akdeniz devleti olarak itirak ettikten sonra, fiili bir hareket iin ihtiyatl olmamz ve girmememiz lazm geldii kanaatindeydim. Bunun iin srar ediyordum. Fazla uramayalm diyordum. Tevfik Rt oradayd. Ben hkmet noktainazar diye bunu takip ediyorum. Atatrk de o zaman Florya'da, onlar da Tevfik Rt ile temas etmiler. Tevfik Rt'nn verdii bilgiye gre, Florya'dan da ona ayr talimat veriyorlarm. Tevfik Rt hkmetle de reisicumhurla da temas ederek, her iki talimat idare etmek iin gayret ve maharet gstermeye alyor. Nihayet bir gn talimatlar eliiyor. Biz, stanbul'dan verilen emre gre Tevfik Rt'nn bir karar verdiini veya vereceini rendik. Byle bir hadise oldu. Tahkik ettim, stanbul'dan talimat vermiler. Geleyim, grelim, dedim. Gelip grmek iin izin istedim ben, grtm. Mutabakata vardk. (*). iftlik Olay Nyon Anlamas Ankara ile Florya arasnda kalemi mahsus mdrleri ile temas halinde tartld ve dediim gibi Tevfik Rt, Cenevre'de her iki taraf arasndaki mnakaay idare etmek iin byk bir darlk iinde alt. Bu vaziyette i sona erdi. Atatrk, Ankara'ya geliinde yolda, Atatrk iftlii'nin nnden geerken baz sualler sordu, onlardan konutuk ve akamzeri kkte toplanmaya arldk. 18 veya 19 Eyll gn. Btn bu olaylar uzunca bir zamandan beri benim almamda ve Atatrk'le olan mnasebetlerimizde bir yorgunluk ve krgnlk havasnn son safhasdr. iftlik olayndan evvel de birtakm zel meseleler km ve tartmal olarak birtakm hal ekillerine balanmtr. Her birinin bir izi kalmtr. imdi srasyla syleyeyim. Yugoslavya'dan dnyordum. Geldim, ilk rastgeldiim vekil arkadalardan biri, ''Ankara'da Orman iftliinin Ziraat Vekleti tarafndan satn alnmas konuuluyor'' dedi. Celal Bey'e sylemi. Vekil arkada bunu bilgi olarak verdi. Niin oluyor, nasl oluyor, sebep nedir tarznda bilgi almak istedim. ''Fazla bir bilgim yok'' dedi. ''Yalnz byle bir mesele var. Onu haber veriyorum'' dedi. Bunun zerine Atatrk'le grtm. Bu meseleyi ben atm Atatrk'e, Atatrk ile ilk grmemde, Yugoslavya'dan dndkten sonra, bu Orman iftlii'nin satn alnmas meselesini konutuk. Atatrk Ziraat Vekleti'nin iftlii almak istediini syledi. O zaman, hatrmda tam rakam kalmad, bedeli meselesinin konuulduunu da orada rendiimi zannediyorum. Ben buna itiraz ettim. Orman iftliini yetitirmek iin ok emek sarf etmisiniz, ama hkmet ve devlet de bir rnek gstermek iin gsterdiiniz gayreti kolaylatrmak zere ok emek sarf etmitir. Byk lde hkmet yardm ile, hazine yardm ile meydana gelmi bir eseri tekrar hazineye satmak muamelesi bizim iin doru olmaz. Ne olacak bu iftlik, diye sordu. Ne olacak, bunu alacaklar bir gn, dedim. Yolunu devlet yapar, suyunu devlet getirir, aacn devlet diker, sonra eser maydana gelince bunu deerlendirir satarsn. zel bir maldr diye bu yrr gider, brakmazlar. Hepimiz gideriz gitmeyiz ama sondan sonra bunu alrlar. E ne yapalm dedi. Bilmiyorum, ne yaparsn. Vereyim yle ise, nereye vereyim dedi. Hazine'ye ver dorudan doruya dedim. Vereyim szn, o syledi. O halde ben vereyim dedi. Bu muamele byle takarrr etti (karar verildi) aramzda. Ali etinkaya, rendii zaman beni grd. Atatrk, iftlii Hazine'ye veriyormu, dedi. Evet, yle kararlatrdk dedim. Tafsilat sylemedim. yle kararlatrdk dedim. Dedi ki, Atatrk iftlikte her aacn dikilmesine ilgi gstermitir, takip etmitir, zevk almtr. Bunu seviyor. znts yok mu? Bunu byle Hazine'ye balamakla mteessir olmaz m? Hi yle grmedim ben dedim. Hakikat de yle. Olmaz, son derece mteessir olmutur, hi phe etme buna dedi. Bir aacna kyamayan hepsini birden verir mi bunun, dedi. Aslnda iftlii elden karmann bir sebebi de zarar etmesi. Ondan kurtulmak iin sat muamelesi dnlyor. etinkaya mmkn deil, ok mteessir olmutur dedi, doru bir ey deil bu. Doru bir ey yapmad manasna m sylyorsunuz, doru bir ey deil manasna m sylyorsunuz, dedi. yle grmedim ben, dedim. Byle bir ikaz aldm. Byle bir ey yapt bana, bu bir. kincisi, iftlik Hazine'ye devrediliyor, fakat bira fabrikas devredilmiyor. Bunu sonradan rendim. Dediler ki, bira fabrikas devredilmeyecek, pekl dedim. Bira fabrikas devredilmeyecek ve bira inhisar yaplacak. stanbul'da Bomonti Fabrikas'nn bir davas var. Ondan bir defa da Atatrk ikyet ediyor. Bomonti Fabrikas, imtiyaz mddetinin bitmesi zerine devlete intikal ediyor. Bomonti Fabrikas, buna itiraz

ediyor. Harp seneleri mddetten saylmaz diyor. Harp seneleri mddetten saylr diye bir toplantmzda Atatrk Bomonti Fabrikas'nn haksz olduunu, bu muameleyi bir an evvel neticelendirmek lazm geldiini sylyordu. Nedir, niin teehhr ediyor diye aradk. Adam Dantay'a mracaat etmi, dava etmi. Adam hakszdr, muamelesini durdurmak lazm, bir an evvel bitirmek lazmdr mhalazasna kar ben dedim ki, ne yapyor

adam? Byle bir muameleye maruz kalmtr. Bir Trk irketidir. Trk mahkemesine mracaat ediyor. Yabanclk diye iddias yok adamn. Mahkemeye gitmeyin mi diyeceiz? Olmaz byle ey. Gitsin dedim, bakalm mahkeme ne hkm verecek. Bu meseleyi byle kapattm ben. Bomonti'ye lzum yok diye dnyorlar. Halbuki ona da ihtiya var diye syledim ben. kisine de ihtiya vardr dedim. nsihar Vekleti bira fabrikas ile bir mukavele yapacak, inhisar mukavelesi yaplarak tayin olunan fiyatla, bira fabrikas sat yapacak, iletilecek. Bu muamele bahis konusu. Orman iftlii yapacak bunu. Orman iftlii devlete verilecek ve sonra da bira fabrikas ile veklet byle bir ey yapacak, mukavele yapacak. Bir gn vekil bana geldi, dedi ki, Orman iftlii ile bira fabrikas zerine bir mukavele yapmaya imkn yoktur. Hukuki vaziyet odur ki, btn bu tasarruflar Atatrk adnadr. Onun iin bu inhisar mukavelesi, vekletle Atatrk arasnda yaplmak lazm. Bunun zerine ben, Atatrk ile konutum. Vaziyet bu dedim. Bira fabrikas ile mukavele yaplacak ve bunu Orman iftlii yapamaz. Mal sahibi olan tasarruf sahibi olan sizinle veklet arasnda, inhisar mukavelesi yaplmak lazm. Gld Atatrk. Nasl olacak dedi. Bu olmayacak dedim. Kar karya geeceiz de devlet reisi ile hkmet olarak inhisar mukavelesi yapacaz, olmaz bu dedim. iftlik hikyesinde vaziyet bu. Bundan sonra Nyon mukavelesi zerine Heyeti Vekileye gelecek, toplanacak vs. zihnimde birden bire canlanan hadise bu benim: iftlik hikyesi. (*) Evvelce de Atatrk ile Hkmet Bakan olarak beni mteessir eden bir olay cereyan etmiti. Atatrk vekillere sert muamele yapacak. Atatrk'ten bilhassa rica ettiim, vekillerden hangisini istemiyorsa, itimad yoksa sylesin, vekile syleriz, hi kimse kendi itimadna mazhar olmad halde vekalette kalmak arzusunda deildir, emin olsun bundan, bunu deitirmek mmkndr. Yapmasn bunu. Bunu rica ettim kendisinden. Bu nokta zerinde son derece krlyorum. Toplanyoruz. Herhangi bir vekili istifaya mecbur etmek iin, sert muamele yapmak onun iin ok ar bir muamele oluyor. Hkmet olarak, bavekil olarak benim iin de ok znt verici bir hadise oluyor. 193637'lerde ben nasl yorgun, artk geinmekte glk ekilen bir adam haline gelmisem, Atatrk'n de shhatinde balayan bozukluklarla sknetini kolaylkla kaybeder hale gelmi olduu kanaatindeyim. Atatrk'n son anlarnda beraber bulunmadm. Ama iittiime ve tahmin ettiime gre, son ana kadar melektn muhafaza etmitir. nsanlar melektn muhafaza edebilir. Bununla beraber hasta bir insann bir tartmada skneti daima mteessir olur. Hasta vcut tartmalarda, muhakemelerde daima bir yorgunluk ve az tahamml gstermek istidadndadr. Muhtelif meselelerde ekimelerde bunlar, benim zerimde bir yorgunluk devri saymak kabil olduu gibi, Atatrk zerinde de bir hastalk devri, balam olan hastalklarn sinirler zerindeki yorgunluk devri, saymak mmkndr. Nyon olayn takiben stanbul dnnde akam zere Atatrk aryor denildii zaman vekillerin trl sebeplerle, oktan beri birikmi olan dolgunluklarla sert muameleye mazhar olmalar ihtimali benim zihnimde bir kbus gibi canland. Bundan sonraki sofra hayatnn teferruatnn ehemmiyeti yok. Ziraat Vekleti'nin almadndan, dier vekletlerin almadndan bahsettikten sonra, ahslara kar ok krc olmaya balad. Ben onlar mdafaa etmek mecburiyetinde kaldm. Bununla sofra toplantmz eki bir hava iinde bitti. Bu toplantya giderken muhtemel hadiselere gre ondan kopmak iin, vazifeden ekilmek iin kesin bir niyetim var myd? Bir hadiseye gidiyoruz. Neticesi ne olacak, nasl kacak bilgim yok. Bir olaya gitmek endiesi bende uyand. Artk alma glnden dolay ayrlmay da dnyordum. Ben, sabrl ve tahammll bir adam olarak tannmmdr. Arkadalarm, siyasi rakiplerim, mnakaa ederler. Benim sabrla ve tahammlle geirdiim her meseleden sonra, bykbir gayret sarf ederek o iten kurtulmaya altma, gayretimin bu maksada dayandna hkmetmezler. Arkadalarm da herkes de, o sabrldr, dayanr, dayanma gc vardr, ne kadar istesek dayanr, beni byle muhakeme ederler. Sonra bir gn yine zorladklar zaman hi ummadklar lde sabrmn tkendiini grrlerse aakalrlar, bu sefer beni hakszlkla itham etmeye kalkarlar. Btn hayatta kaderim bu. Atatrk ile beraber almaktan son ayrlma olaynn tafsilat bu. Sebepleri syledim. Birikmi sebepleri syledim. Bunlarn

hepsinin stnde olan temel sebep, biraz evvel de iaret ettiim gibi bendeki yorgunluk ve uzun mddet beraber almaktan mizalarmz arasnda vakit vakit hasl olan tartmalarn, ekimelerin verdii netice bu. Bunu tabii bir netice olarak almak lazmdr. Uzun sre beraber almann, uzun bir yorgunluk ve tartma ortamnn, bir gn bir kopmaya mncer olmas tabiat hadisesidir. Byle olmak lazm gelir. Nitekim bu aralk hasl olduktan sonra,

bir mddet, gerginlik sert bir ekilde devam edecek vesileler bulmu ve ondan sonra tam bir sknetle eski yaknlk, temas, tekrar teesss etmitir denilebilir. Ertesi gn Atatrk stanbul'a gidiyordu. Ben de beraber gidecektim. Program bozmadk. Beraber trene girdik. Trene girer girmez Atatrk beni, yalnz yanna ald. Akam vuku bulan ekimelere, hadiselere, tartmalara ksaca iaret ederek, imdiye kadar beraber altmz zamanda pek ok defa kavga etmiizdir dedi. Ama bu kadar aktan bu kadar serti olmamt. Bu sebeple sizin almanza biraz aralk vermek doru olacaktr dedi. Ben onun bu sznn ok isabetli olacan syleyerek atlgan bir tavrla karladm. ok mteekkir olurum dedim. Hakikaten yorgun ve alamaz bir hale gelmiimdir. Bana izin verirseniz size ok mteekkir kalacam dedim. Onun zerine derhal benim yerime getirmek istedii zatn ismini syledi. Celal Bey'i getireceim dedi. Pek mnasip olacan, isabetli olacan syledim. Gerek udur ki, samimi kanaatimi sylyordum. O gnk mevzubahis olabilecek insanlar arasnda ve uzun mddetten beri teesss etmi olan beraber alma devrinde, en iyi semenin bu olacan samimi olarak syledim.

BAVEKLLKTEN AYRILDIM
Karar Atatrk le Verdik Babakanlktan ayrlmak kararn Atatrk ile birlikte, 1937 yl Eyll'nn 18'inci akam, trenle Ankara'dan stanbul'a giderken bylece verdik. Bir gece nce, 17 Eyll'de ankaya Kk'nn sofrasnda kendisiyle aramzda anlattm gibi iddetli bir tartma gemiti. Ben stanbul'da nispeten az kaldm. Tarih kongresinde Atatrk ile birlikte bulunduktan sonra Ankara'ya avdet ettim. Benden bir mddet sonra, ekimin ilk gnlerinde Atatrk de Ankara'ya dnd. Ege'de sonbahar manevralar yaplacakt. Beni davet etti. Beraber gittik. Manevralar takip ettik ve 4-5 gn iinde tekrar Ankara'ya geldik. Manevralar srasnda mnasebetlerimiz, bilhassa d grn itibaryla, eskisi gibiydi. Sk sk beraber oluyorduk. Tartmalara beraber katlyorduk. Fakat bu durum daha ziyade ksa ve geici bir mterek misafirliin icabyd. Yine Ankara'dayz. Resmi mnasebet bakmndan uzak bulunuyoruz. Resmi vazifeliler yannda, vazifesi olmayanlarn mnasebetlerini az ok uzak tutmalar tabiidir. Bu arada bir iki defa ankaya'ya ard, beraber sofrada bulunduk. Stadyum Olay Ekim ay sonuna yaklayoruz. nmzdeki gnlerde Meclis alacak. Artk benim izinli bulunma halime son vermek lazm. 25 Ekim'de bavekillikten ayrldm ilan ettik. Bavekil Vekili Celal Bey yeni hkmeti kurmakla grevlendirildi. Benim vazifeden ayrlmam byle, tedrici olarak tahakkuk ettirdik. Bugnlerde bir talihsiz hadise oldu. Bir pazar gn futbol mana gittim (*). Yrye kmtm. Yanmda ocuklarm ile Kzm zalp'n olu da vard. Onlar ma grmemiz iin srar ettiler. Stadyumda, Atatrk'n kalemi mahsus mdr rahmetli Sreyya Bey bir yerde oturuyordu. Ben de gittim, yanna oturdum. Biraz zaman getikten sonra halk benim orada bulunduumu fark etti. Byk lde nmayi yapmaya, barmaya ve alklamaya baladlar. Baktm tezahrat devam ediyor. Orada oturamaz hale geldim. Artk stadyumda kalmam doru olmayacak. ktm, g halde bir arabaya bindim ve eve dndm. Sonra rendim ki, barrken fena szler sylemiler. ''Bizi brakp nereye gidiyorsun?'' demiler. ok fena szler sylemiler. Hadiseden pek mteessir oldum, fakat yapacak bir ey yok. Bir emrivaki karsnda kalmtm.

ankaya'da Sofrada Grlenler Bu olay, Atatrk' ok etkilemi. Arkadalaryla akam toplantlarnda gnlerce bunun zerinde konuulmu. Her birine ayr ayr fikirlerini soruyormu. Ve sofrada bulunanlardan, kimi mteessir olduunu, kimi atn, kimi byle eyler beklemediini sylemi. Grmeler gnlerce devam etmi. Bu laflar yaylm ve herkes ne olacan bilmiyor.

ankaya'daki bu endienin ve Atatrk zerindeki etkinin sebebini sonradan bana anlatmlardr. Atatrk'n yaknlar kendisine ilk anda, benim ekilmemin halka iyi telakki (kabul) olunduu raporunu vermiler. Atatrk hakikatin, bunun tam zdd olduunu hadisat ile renmeye baladka dikkatli davranmak lzumunu hissetmi. Stadyum hadisesinden nce de halk, grd yerde beni alklamaktayd. Fakat stadyumdaki tezahrat bunlarn hepsini geti ve tezahrat yapanlarn nemi, ii bir ciddi mesele haline getirdi. Meclis 1 Kasm'da almt. lk gnler, Meclis'e girdiim zaman milletvekilleri akn ve ekingen bir hava iinde, bir eyler bekler haldeydiler. Ben bir milletvekili olarak, Meclis iinde bir kede otururdum. Biraz zaman getikten sonra milletvekilleri yeni hkmetle, yeni idare ile kaynam bir hale geldiler. Bu stadyum olaynn dedikodusu da srp gidiyor. Nihayet mesele, rahmetli Salih Bozok tarafndan Parti Meclis Grubu'na getirildi. Yeni hkmet henz programn aklamamt. 6 Kasm gn hkmet program zerinde grmek iin bir grup toplants yapld. Bunun grlmesi nihayete erdii esnada, Salih Bozok, benden izahat istemek iin sz alarak unlar syledi: ''Maksadm udur: bu yeni tebeddl (deime) dolaysyla ortaya kan baz hadiseler olmutur ve bu hadiseler bazlarmz az ok endieye drmtr. Bendeniz istiyorum ki, bu endieler aramzdan kalksn. Elbette bir ounuz iitmisinizdir; urada, burada baz yanl tefsirler ve dedikodular olmutur. Hakikati bilmeyenler veyahut bulank suda balk avlamak isteyenler vardr. Bu noktainazardan tebeddln neden vukua geldiini, niin olduunu smet nn ltfen izah etsinler. Onun taraf, bunun taraf gibi endieler ortadan kalksn. Bizim ayr ayr taraflarmz yoktur. Kitle halinde emelimiz, hedefimiz birdir. Maruzatmn kabuln kendilerinden ok rica ederim.'' Bu istek zerine sz aldm. Ve btn dedikodular, endieleri kesip atmak iin geni bir konuma yaptm. alma Glkleri Parti grubunda Babakan Celal Bayar'n hkmet programnn grlmesi fazla uzun srmedi. Zaten Babakan, hkmetinin, eski hkmetin bir devam olarak alnmasn istiyordu. Dikkatler daha fazla rahmetli Salih Bozok'un benden izahat talebi zerine evrildi. Krsye ktm. Dedim ki: ''Arkadalar: politika hayatnda bu kadar etin bir azizlik ilk defa bama geliyor. Salih Bozok arkadamz, ekilen bir bavekilin niin ekildiini bilmediini ve ortalkta dnen dedikodulara cevap vermemi istiyor. Bu, etin bir vazifedir. imdi arkadamn ne iittiini ve yledir, byledir diye hangi ihtimalleri bertaraf etmek iin benden izahat istediini bilmiyorum. Fakat parti de, onun arzusuna uymu olmak iin hi sesini karmayarak bekler gibi bir vaziyet gsterdiinden, buna hrmet etmeye mecburum. Ortada merak edilecek hibir ey yoktur. Uzun zamandan beri hakikaten yorucu ve bunaltc iler iinde bulunduumu bilirsiniz. Ve ben Atatrk'ten her vesile ile, artk bana msaade etmesini ve kendimi toplamak iin frsat vermesini isterdim. Hatta o kadar ok isterdim ki, bunun naz telakki edilmesinden ve ltufkrlklarndan mahrum etmemesini ve mtemadiyen onlarn yeniden ifadesini tekrar istiyormu gibi telakki edilmesinden saknrdm. Geen Nyon Konferans ile neticelenen Akdeniz'deki korsanlk ii iin kendisiyle mnakaa etmitik. Bir defa o zaman partide izah ettiimden anlald gibi, ben bu vaziyeti ok endie ile telakki ettim. zmir'e gidiyordum. zmir seyahatime gitmeden evvel Atatrk'e stanbul'da maruzatta bulundum (bilgi sundum). Btn bu Avrupa ahvalinin fena olduundan, memleketimizin bu bulank hava iinden selamet ve emniyetle karlmasnda edit (iddetli) bir endie grdm. Vaziyeti Atatrk'le beraber mtalaa ettik. Bu endieli mtalaalarmdan kendileri daha ileri giderek ihtiyatl tedbirler tavsiye ettiler. Bu vaziyette ayrldk. Biz zmir'de iken Nyon Konferans'na davet olunduk. Hariciye Vekilimiz darda idi. Oradan muhabere ettik ve talimat verdik. Sureti umumiyede fikrimiz u idi: Akdeniz Konferans'na itirak etmemek mmkn deildir. Vazifemizdir. Amma kendimizin arzu etmediimiz ve memleketimizin takat haricinde bir balantya girmekten saknalm. Sureti umumiyede Atatrk'n de fikri byle idi. Biz de onu takip ettik. Hkmet erknna ayr ayr

zmir'den malumat vermekle beraber Hariciye Vekilimize de tebligat yaptk. Burada hkmet topland , drt gn bu konferansa ait mesai ok yorucu artlar altnda devam etti. Gndz akama kadar alyorlar. Fransa ve ngiltere konferansa hazr olarak gelmiler. Binaenaleyh bir an evvel dndklerini tadil ettirmeden, (deitirtmeden) olduu gibi kabul ettirmek istiyorlar. Kararlar veriyorlar ve istiyorlar. Biz bunu ge

vakit haber alyoruz. Aldktan sonra cevap vermek lazm. Gece sabaha kadar alyoruz. Hlasa ok yorucu bir ey. Nihayet mspet bir neticeye vardk. Bunlar muhakeme ediyoruz. Tabii bunlar dardan, Avrupa'dan alyoruz. Kendimiz burada mtalaa ediyoruz ve devlet reisimize arz ediyoruz. Onun mtalaasn alyoruz. Hlasa, her etin meselenin mzakeresi zamannda olduu gibi dikkatli ve devaml, sk almalar... Byle bir almadan ktktan sonra insan byk bir greten km kadar yorgun ve ypranm bir vaziyette oluyor. Sonra buraya geldik. Atatrk de stanbul'dan geldi. Mukaveleyi tasdik etmek iin Meclis topland. Meseleyi Meclis'te mzakere edeceiz. Atatrk stanbul'dan geldii gn, ben kendilerini darda karladm. Grlm olan, cereyan etmi olan meseleleri yeniden mzakere ettik. O gn Heyeti Vekile topland. Akam zeri hkmeti davet buyurdular. Vekillerle beraber orada bulunduk. Orada gnn gemi meselelerinden konuuluyordu. etin mnakaalar esnasnda, Avrupa ile olan mnasebetler zerine, mnakaalarmz esnasnda baz mtalaalar biz burada tetkik ederken kfi derecede kavrayamamtk. O cihetleri (ynleri) tekrar mnakaa ettik. Vaziyeti Atatrk'e arz ettim. Bu maruzatm kendilerini istikbal esnasnda (karlama srasnda) yaptm. Sonra sz devlet ilerine intikal etti. Bu arada kendisine tekrar tekrar ok yorgun olduumdan ve vazifeme devam edebilmek iin kendimde kudret grmediimden ve ilerin icabndaki mndemi (sakl olan) zorluklar ve glkleri karlayacak kudretimin kalmadn arz ettim.'' Milletvekilleri beni dikkatle dinliyorlard. Sylediklerim, ilerinden bir ksmnn zaten malumuydu. Yorgunluumu, Atatrk'ten beni grevimden affetmesi iin ricalarm, bilhassa, son zamanlarda balam alma glklerini ve ikyetlerimi biliyorlard. Bu alma glkleri gittike artyordu ve tahammlm azalyordu. Gruptaki konumamn, Atatrk ile yaptmz son tartmann hikyesi safhasna gelmitim. Bu tartmay da baz milletvekilleri biliyorlard. Zira, herkesin nnde gemiti. Tartmadan dolay duyduum znt derin ve samimiydi. Konumama yle devam ettim: ''Bendenizin terbiyeli bir adam olduumu bilirsiniz. Benim, resmi ilemlerimde olduu gibi hususi hayatmda da Atatrk benim velinimetimdir. En mhim resmi hayatmda ve karlatm hadiselerin hepsinde muvaffak olmam iin Atatrk'n ok emei gemitir. Fakat kendisi silinmi, daima btn muvaffakyet erefini bana vermitir. Tabii btn bunlar meydana kmtr. Muharebede de byle yapmtr?'' Atatrk'e Minnettarlm Sylyorum ''Sonra, servetim olmamakla beraber, byle bir dnce hibir zaman benim zihnimden gemedi, amma, hususi hayatmda bu memlekette maddi bakmdan rahat bir adamn hayatn geirdim. Bunu bana Atatrk temin etti. Kendisi bir dilim ekmek yerse bana yarsn yedirmekten zevk alr. Onun iin gerek resmi hayatta, gerek hususi hayatta kendisine ne kadar minnettar olduumu takdir etmek kolaydr. O gece kendisiyle konuurken ikyetlerimi, vicdani olarak bugn takdir ettiim gibi, bir efe, byk bir adama sylenemeyecek surette, bilhassa Heyeti Vekile'de, kalabalk bir yerde sylenemeyecek ekilden daha ileri giderek syledim. imdi dnrken takdir ediyorum. ikyetimde sylediim u idi: Canmdan bezdim, artk devam edemeyeceim... Bunlarn lzumu yoktu. nk ortada muayyen hibir mesele yoktu. Bu kadar tecrbeden sonra ikimiz arasnda cereyan eden konumada, artk bu iten usandm dediim zaman, darda birisi bunlar iitseydi trl trl sebepler tahayyl (hayal) edebilirdi. Ama olmuyor. Bir gn evvelki ifadelerimde llerimin normal olmadn ertesi gn takdir ettim. Hkmet ilerinde alamayacak kadar yorgun dtm ve yprandm tekrarlayarak kendisinden istirham ettim ki, bana izin versin... Atatrk o gn pek ltufkr davrand. Peki dedi, tasvip etti. Meclis yeni dalm, tekrar toplanmaya da lzum grlmedi. Onun zerine izin eklinde bir fasla verdikten sonra hkmet tebeddln (deiimini) tasvip ettiler. meselenin heyeti umumiyesi bundan ibarettir. Eer arkadam Salih Bozok'un iittii muayyen szler varsa ve o szlere benim cevap vermem faydal olacaksa

ltfetsinler, daha ak izah edebilirim. Fakat sureti umumiyede, nihayet hususi bir Meclis'te benim itirazm nazar dikkate alnmtr. nk siyasi hayatmda uradm etin mkilat iktiham iin lazm olan kuvveti haiz olmadm yolundaki srarm hkmetten ekilmemi

inta ettirmitir (sonulandrmtr). imdi Salih Bozok arkadam bana ykledii bu etin vazifeyi kendisi ikmal etsin (tamamlasn). Ne dedikodular iitti ise onlar bildirsin.'' Salih Bozok'un Sorusu Bu umumi izahatm bitirdikten sonra Salih Bozok, ''Geen hafta futbol mana gitmitiniz. Orada bir tezahrat yaplm. Ben bunu ok tabii grrm. imdiye kadar yaptnz byk ileri takdir eden bir adamm. Ve daima alklarm. Fakat o tezahrattan istifade etmek isteyen baz bedbahtlar olmu ve bu aramza kadar gelmitir. Ben hakikati bildiim iin bunun herkes tarafndan bilinmesini ve phenin aramzdan kalkmasn istiyorum. Bunu ltfederseniz teekkr ederim'' dedi. Tekrar krsye ktm, benden istenilen hususlar yle cevaplandrdm: Stadyumda Neler Oldu? ''Futbol mana gittim. biraz sonra alkladlar. Ma veya darsn alklyorlar. Ne ise... i uzattlar. Baktm, bana tezahrat yapyorlar. ocuklarm da beraberdi. Otomobille kmayacaktm. Ben esasen yrmek niyetiyle ktm. Darda birka mektep talebesi, izciler ve halk kalabal vard. Kalabalktan bir ksm kapnn etrafnda bulunuyordu. Yaa diye barmaya baladlar. Selamladm, brakmadlar. Onun zerine orada bulunan bir ak otomobile atladm ve yrttm. hatta yanma ocuklarm dahi alamadm. Biraz yryebildik. Polis, jandarma, yol amak iin urayorlard. Baranlar iinde ''Yaa''dan fazla veya baka bir sz iitmedim. Byle deime zamanlarnda ne hadise olabilir? Byle herhangi bir memlekette herhangi bir sebeple sempati tezahrleri olabilir. Byle anlarda kalabalk iinde birka tahriki sureti mahsusada tevikler de yapabilir. Fakat evvelce de arz ettiim gibi halktan ''Yaa!'' sznden baka bir ey iitmedim. ok kalabalkt. Zaten fazla iitir bir adam olmamakla beraber, herhangi bir mlahazaya sebebiyet verecek bir ey hissetmedim. Byle zamanlarda trl trl sebeplerle belki aramza ve partiye nifak sokmak isteyenler bulunacaktr. Cumhuriyet ilk gnden beri byk imtihanlar geirdi. Yeni bir devlet, yeni bir rejim ve cemiyet kurmak kolay bir i deildir. ok daha zengin ve daha varlkl memleketlerde bu tecrbelerden mspet neticeler alnmamtr. Yenilerden de ne netice alnaca bilinmez. Onun iin Trkiye'nin varl, dahilde, harite itimat telkin eden byk bir varlktr. Memleketler iin, milletler iin en mhim ve en zararl ey, ite olan nifaktr. imdi byle zamanlarda bizim aramza nifak sokmak iin gsterilecek gayretlerin hepsinin beyhude olduunu ispat etmeye mecburuz. imdiye kadar geirdiimiz zamanlarda bu esasen sabit olmutur. Fakat daha zaman gemeye lzum olursa hepimiz namuskrane, vatanperverane varlk gstermeye mecburuz. Kendi aklmza, kendi vicdanmza, kendi vatanperverliimize, kendi varlmza inanyoruz.'' ankaya'da uzun grmelere sebep olan olayn hem mahiyetini, hem de benim gzmdeki manasn anlatmtm. Konumam balamak iin daha genel olarak fikirlerimi milletvekillerine ksaca anlatmay faydal buldum. Gruptaki konumam yle baladm: ''Salih Bozok bana azizlik yapmaktan balayarak iyi bir sistemin balangcn da gstermi oluyor. Eer byle dedikodu ile veyahut yanl tefsirlerle arkadalar arasnda, parti iinde birtakm pheler hasl olduunu iitirsek, herhangi bir arkadan krsden ak konumaya davet edilmesi faydal olacaktr. Ben zannederim ki, bu mitleri kesilinceye kadar, nifak yapmak isteyenler benim zerimde oynamaya alacaklardr. Arkadalarmn bana itimat etmelerini rica ederim. Byle dedikodular veya nifaklar tahrik edecek temayllere msait olmak iin en az istidad olan, hi istidad olmayan bir yaradltaym. Bunun ok sebepleri vardr. Fakat sebeplerin banda, size szlerimin banda sylediim gibi, Atatrk'n bana olan yakn arkadaldr. Arkadalar bu sefer de ayrldm zaman, bana ''yine eskisi gibi arkadam ve kardeimsin'' dedi. Atatrk' ben yalnz bu tevecch ve hitaplaryla deil, resmi ve hususi maiet hayatmdan kendisini bir velinimet olarak tandm ve lnceye kadar da byle

tanyacam. Bu szlerim aramzda fena bir rol oynamak isteyenleri her trl cesaretten mahrum edecek kuvvettedir. Bu nmayii yapanlar kimlerdir ve ne maksatla yapmlardr. Atatrk'e dmanlk gstermek iin benim orada bulunuumu ve ekilmemi bir frsat m bilmilerdir? Yoksa masumane, uursuz bir gsteriden mi ibarettir? Bunun hakknda bir tehis koyacak durumda deilim. Hkmetin elinde

her trl imkn vardr. Hadiseye kimler karmtr, ne maksatla yapmlardr? Bunlar tahkik edebilir, gerek ne ise meydana karabilir. Arkadalarm, parti iinde bana tevecch edecek her vazifeyi en erefli ve en yksek vazife akyla alarak yapacak bir emniyet ve liyakatte beni grmenizi bilhassa rica ederim.'' ankaya'da Varlan Karar Grup'ta cereyan eden bu grmelerden bir-iki gn sonra Falih Rfk bana geldi. Akam Kk'te bulunduunu ylan hikyesinin yine aldn ve Atatrk'n ne sylediini anlatt. Bahis alnca Atatrk, hazr bulunanlara ciddiyetle yle demi: ''Ne olmu? nn, bunca zaman devlet hizmetinde bulunmu, hizmetler etmi, takdir grm ve ayrld zaman kendisine nmayi yapmlar. Elbette yapacaklar. Bir milletin hayatnda bunlar tabii eylerdir. Byk bir millet elbette bunlar yapar. Bunu yapmayan millete, millet denilmez. Bundan sonra bu mesele bitmitir, kapanmtr. nn'y grdnz yerde hrmet edeceksiniz. Hibir aksi tavr gstermeyeceksiniz.'' Bundan sonra, hakikaten herkesin muamelesi deiti. Ben de tabii bir hayata girdim. imdi, bu ma hadisesi gnlerinden bir baka hatram nakledeceim: Kasm aynn ilk haftasnda Balkan Pakt devletlerinin erknharbiye reisleri Ankara'da toplanmlard. Bunlardan Yunan Erknharbiye Reisi General Papagos ile grmem mhim bir mesele olmutur. General Papagos buraya gelince benimle grmek istediini sylemi. Bu grmeye mani olmak istemiler. General Papagos bunu mesele yapt. ''Ankara'ya gelirim, nn ile grmeden giderim, bu olmaz!'' diye srar etmi, ''Bunu yapamam'' demi. Bunun zerine bana geldi, grtk. Sonra ben de kendisini ziyaret ettim. Stadyum hadisesi anlattm gibi kapanp, bitti. Bundan sonra, Ankara Valisi rahmetli Nevzat Tandoan haftada muayyen bir gn bana yemee gelirdi. Bir nevi koruyucu vazife alm gibiydi. Gelir, ihtiyalarm sorar, vaziyeti tetkik eder, zellikle yakndan alakadar olurdu. Ankara Valisi Nevzat Tandoan, rahmetli oluncaya kadar bana ok yakn dost olarak kalmtr. Ben, babakanlktan ayrldktan sonra ve Atatrk'n hastal srasnda, baz ksa zamanlar hari, hemen daima Ankara'da kaldm. Ankara'daki evimdeydim. Meclis almalarna katlyor, daha ziyade okuyor ve yazyordum. Yazn eim ve ocuklarm stanbul'a gittiklerinde Ankara Palas'a getim. bir sre orada kaldm. Sonra, tekrar kendi evimize dndm. Ankara Valisi Nevzat Tandoan'n beni ziyaretlerinden bahsetmitim. Bykeli Olacam Havadisi Bir gn Tevfik Rt Bey gelmiti. Nevzat Tandoan ile tesadf ettiler. Bundan sonra Tevfik Rt Bey de her hafta bir muayyen gn gelirdi, tatl tatl konuur, beraber yemek yerdik. Umumiyetle Nevzat Tandoan ile ayn gn gelirlerdi. Tabii bazen ayr gnlerde geldikleri de oluyordu. Bu devam etti. Bir aralk, benim Amerika'ya bykeli tayin olacam havadisi kt. Hi haberim yoktu. Fena halde canm skld ve ok mteessir oldum. iddetli tepki gsterdim. lk bulutuum hafta Tevfik Rt Bey'e sordum. ''Evet'' dedi, ''haber benden kt'' dedi. ''Nasl oluyor?'' diye sorunca yle izah etti: ''Siz, bana her zaman sylerdiniz, Amerika'y grmedim, derdiniz. Amerika'y grmek arzu ettiinizi sylerdiniz. Ben de bir vesile bulup, sizin Amerika'y tanmak ve incelemek arzunuzu gerekletirmek istedim.'' Kendisine teekkr ettim. Ve kesin olarak kabul etmeyeceimi, bundan vazgemesini bir arzuyu sylemi olmamla onu bir vazife ile tamamlamak arasnda fark olduunu bildirdim. ok sert konutum ve ''Seni mesul tutarm'' dedim. Hlasa, ok ikyet ederek Tevfik Rt'y bundan vazgeirdim. Dolmabahe Saray'nda Misafir Kalyorum

Atatrk, kasm aynda (12-20 Kasm) Diyarbakr taraflarna uzunca bir seyahat yaptktan sonra Ankara'ya dnd. Bu k boyunca, hemen hemen haftada bir defa beni Kk'e arrd. Onunla ve arkadalarla beraber yemek yerdik. Atatrk ile grrdk. Nihayet Atatrk 1938 ilkbaharnda

stanbul'a gitti ve bir daha gelmedi. stanbul'da Dolmabahe'den bir gn bana Atatrk'n hasta olduunu haber verdiler. Derhal gelip grmem iin msaade etmesini istedim. Cevap verdiler. aryordu. stanbul'a geldim. Sarayda beni misafir etti. Bir hafta kadar kaldm. Eskiden olduu gibi arkadaa bir hafta geirdik ve Ankara'ya dndm. Bugnlerde sk bir perhiz ve kontrole tabi tutulmutu, fakat hastal henz arlamamt. Atatrk'n hastal sratle ilerliyor. Fransz Profesr Fissenger davet edilmi, getirilmi. O zaman ben de rahatszdm. Atatrk, Fissenger'i benim iin Ankara'ya gnderdi. Geldi, beni muayene etti. Birka gn onun tedavisi altnda kaldm. Tedavi esnasnda tekrar byk bir buhran halinde ve tehlikeli bir ekilde hastalk geirdim. Atatrk, benim shhatimle mtemadiyen alakadar oldu. Ben de onun shhi durumunu daima takip ediyordum. Bu arada stanbul'a gelip kendisini tekrar grmek, yoklamak istedim. ''O da benim gibi hasta, yerinden kprdamasn'' diye haber gnderdi. Mektuplar Atatrk, o devrede Celal Bayar ile daima selamlar yollad. Bunlara mektuplarla teekkr ettim. Birka defa Dr. Tevfik Rt Aras selamn getirdi. Ona karlk da bir mektupla kranm bildirdim. Sabiha Gken hemen her hafta, cumartesi gnleri stanbul'a gider, pazartesi gnleri Ankara'ya dnerdi. Bana Atatrk'ten haber ve muhabbetler getirirdi... Atatrk onunla da bana iyi duygularn bildirdi. Kendisine teekkrlerimi sunar, salk dilerdim. Lozan gn geldi. O yl gazeteler bir ey yazmadlar. Fakat Atatrk beni stanbul'dan telefonla aratt. ok muhabbetli eyler syletti. Sonradan bana anlattklarna gre bunlar yazl ekilde bildirmek istemi. Fakat yaknlar mani olmular. Bir sre geince Salih Bozok mektuplar yazarak bana Atatrk'ten haberler verdi. onun selamlarn, muhabbetlerini ulatrd. Behi Bey de selam getirenler arasndayd. Sonradan, benim Atatrk'e, hastaln dikkati eken bir arlk gsterdii srada yazdm bu mektuplara baka manalar verilmek istendiinde, bunlarn etrafnda polis romanlar tarznda hikyeler anlatldnda pek ammdr. Mektuplar, insann ar hasta olan bir yaknna, byk amirine gsterecei samimi alakann ifadesidir. Yazdklarm, byle bir durumda duyulan teessr ifadeleri ve teselliden ibarettir. Ayn zamanda, bana gsterdii ilgiye btn bu zevat vastasyla gnderdii selamlara, muhabete teekkrdr. Selamn aldm bu mektuplarla kendisine duyururdum. Mektuplarn, tabiatyla hibir siyasi mahiyeti yoktur. Zaten yazldna gre, Atatrk benim mektuplarm, yatann bandaki komodinin bir ekmecesinde tutarm. Atatrk gibi bir devlet adamnn dost ve arkada mektubunun dnda mahiyet tayacak yazlar komodin ekmesinde tutaca hatra dahi getirilmez. stelik mektuplarn gizli kapakl bir taraf da yoktu. Atatrk'ten btn o selam ve muhabbet duygularn getirenler kendisinin mektubumu aldn, memnun olduunu bana bildirirlerdi. Mektuplarn hepsi, ite bu mektuplardan ibarettir. Ve mektuplarn mahiyetleri, amansz bir hastalk iinde mustarip yatmakta olan bir yaknmza ballk ve sevgi gstermekten, teselli etmekten bu duygular ifadeden baka bir ey tabiatyla olamazd. Atatrk ld zaman ben Ankara'daydm ve gerek hkmetin banda, gerek partinin banda ayn bavekil bulunuyordu. Benim bildiim kadar, Atatrk'n evraknn grd muamele, tamamyla resmi muameleden ibarettir. Baka trl muamele grmesi iin de, ben bir sebep bilmiyorum. Benim, byk Atatrk zamannda bavekletten ayrlmam, siyasi hayatmzda vakit vakit istismar konusu olmutur. Byk siyasi sebeplere, byk bir dmanlk ifadesine balanmak istenir. Tafsilat ile her taraf anlattm. Bir aralk herkes ayrlma sebebi neydi, diye merak eder sorard ve bu merak genlere byk lde sirayet etmiti. Bir gn genlerin Cumhuriyet Halk Partisi merkezinde bir toplants srasnda konuma bittikten sonra, hep bir azdan genler bana tekrar Atatrk ile bavekil olarak alrken ayrlmanzn sebebi nedir diye srarla sordular. En nihayet, o zaman sabrm tkendi. Canm yirmi sene memleketin, hayatmzn en etin maceralarn beraber almz, grmz ve byle bir ortak hayat yaamz. Bu kadar yakn gece gndz mnasebette bulunan insanlar, yirmi sene zarfnda bin defa kavga

etmilerdir. Her kavga 24 saatten fazla srmemitir, devam etmiizdir. Bu da o eit kavgalardan biridir ve ayrlmaya, aralk vermeye mncer olmutur. Niye byle anlyorsunuz, dedim. Genlerin hepsi birden hak verdiler. te hayatmn cumhurbakanlna seildiim gne kadar olan ksm. (*).