TARH YAPILARIN ONARIMI VE GLENDRLMES 1.

Giri: nsanolu tarih boyunca egemen olduu topraklar zerine ehirler, kprler, yollar, barajlar vb. yaplar ina etmitir. Bu yaplar bir lkenin kltrel zenginliini simgeleyen en nemli parametrelerden birisidir. Gnmze kadar ulaan pek ok tarihi yap ait olduu dnemin zelliklerini ortaya koyarak gemie k tutmaktadr. Dolaysyla tarihi belge niteliine sahip olan bu yaplar koruyarak gelecek nesillere ulatrmak en nemli grevlerimizden birisidir. Tarihi yaplar gelecek nesillere ulatrmak iin sadece korumak yeterli deildir. zellikle strktrel yapsnda tarihi yorgunluk sebebiyle meydana gelen bozulmalarn onarlmas ve eitli afetlere kar direnli hale getirilmesi gerekmektedir. Fakat yaplan bu almalarn tarihi dokuya zarar vermesinin nne geilmelidir. Bu konuda 1964 ylnda nemli bir adm atlarak Venedik Tz hazrlanm ve onarm glendirme almalar iin eitli kriterler ortaya konulmutur.
2. Tarihi Yaplarn Onarm ve Glendirme lkeleri: Tarihi yaplarda yaplacak onarm ve glendirme almalar 1964 Venedik Tzne uygun olmaldr. Buna gre; onarm uzmanlk gerektiren bir itir. Amac antn estetik ve tarihi deerini korumak ve ortaya karmaktr. Yaplan deiiklikler o gnn damgasn tamaldr. Anta mal edilmi farkl devirlerin katklar korunmaldr. Geleneksel tekniklerin yetersiz kald durumlarda yeterlilii bilimsel olarak kantlanm modern teknikler kullanlabilir. Eksik ksmlarn tamamlanmas durumunda btnyle uyumlu olmas gereklidir; fakat onarmn orijinalden ayrt edilebilecek ekilde yaplmaldr. Dolaysyla onarm ve glendirme ilemleri minimum seviyede tutularak yukarda belirtilen ifadeler nda yaplmaldr. 3. Tarihi Yaplarda Kullanlan Malzemeler: Tarihi yaplarn ou basn prensibiyle yaplm yma yap niteliindedir. Dolaysyla yaplarn strktr bileenlerini tayc duvarlar, stunlar, payandalar, tonoz, kubbeler oluturmaktadr. Tayc elemanlarnda genel olarak doal ta, kesme ta, kaba yonu ta, moloz ta , tula yada almak malzeme kullanlmtr. Birleim eleman olarak balayc zellii fazla olan harlar ve horasan harc kullanlmtr. Horasan harc, iinde pimi ve tlm toprak malzemesi bulunan balayc bir malzemedir. Balayclk zellilii arttrmak iin iine yumurta ak, kan, reine, peynir, bitkisel lifler ve saman gibi malzemeler konulmaktadr. Baz uygulamalarda kire, kum ve akl malzemeleri de ilave edilmitir. ok kuvvetli ve suya dayankldr.

TARH YAPILARDA KULLANILAN MALZEME ZELLKLER 3.1 Doal Ta Malzeme Ta, en eski yap malzemelerinden birisidir ve kalc olmas dnlen yaplarn inasnda zellikle tercih edilmitir. Tarihi yaplarda tan yaygn olarak kullanlmasnn nedeni, hemen hemen her yerde ve arazi koullarnda kolaylkla temin edilebilir olmasdr (nay, 2002). Doal ta, tama gc ve basn dayanm yksek; ekme dayanm zayf olan bir malzemedir. Bu zelliinden dolay, yalnz basn kuvveti alan kemerler, tonozlar ve kubbelerde kullanlmas uygundur. Basn yklerini alan duvarlar ve ayaklar da ta malzemeden yaplmtr. Basn altnda baz talarn deformasyonu, betonla benzer zellikler gsterir. Betonun elastisite modl E = (14~30) x 103 MPa iken, granitin elastisite modl E = (15~70) x 103 MPa mertebesindedir. Elastisite modlnn bilinmesi, tayc elemann yklenmesi sonucu yapt sehim hesab iin gereklidir (amlbel, 2000a).

Tablo.3.1 : Doal Yap Talarnn Ortalama Fiziksel zellikleri Ta Cinsi Basn Dayanm Kayma D. ekme D. Elastisite Modl (mpa) Granit 30-70 14-33 4-7 15000-70000 Mermer 25-65 9-45 1-15 25000-70000 Kire Ta 18-65 6-20 2-6 10000-55000 Kumta 5-30 2-10 2-4 13000-50000 Kuvars 10-30 3-10 3-4 15000-55000 Serpantin 7-30 2-10 6-11 23000-45000 Talarda genleme atlaklarna da rastlanr. Bu durum; ekme gerilmelerinin, malzemenin ekme mukavemetini gemesi halinde meydana gelir. Talarda, d etkenlerden (scaklk deiimleri, rzgar, su...) kaynaklanan atlaklar, anmalar ve bozulmalar meydana gelebilir. Kfeki ta, %93-100 orannda CaCO3 iermektedir. Yalnz rg ve d cephe kaplama malzemesi olarak deil, i mekanlarda, duvarlarda, tayc elerde, deme kaplamalarnda, kemerlerde, mihraplarda ve parmaklklarda kullanlmtr. Bakrky, Sefaky, Sazlbosna, Haznedar, Yenibosna civarndaki ta ocaklarndan karlan bu ta, ocaktan ilk karldnda birim hacim arl =2.2 t/m2, porozitesi = %12-13, su emmesi w= %1.5 (arlka), basn dayanm f = 20-30 MPa (15 cm3) tr. Atmosfer koullarnda bekletildiinde bnyesine CO2 alarak hzl karbonatlama sreci ile boluklarn bir blm kalsiyum bikarbonat ile dolar Ca(HCO3)2, porozitesi azalp birim hacim arl artarken, su emmesi azalr. Sz konusu karbonatlama sonucunda basn dayanmndaki artn geliimi beton ile byk benzerlik gsterir. Yaplan deneylerde, ocaktan ktktan otuz gn sonra dayanmnn 45 MPa olduu gzlenmitir. Bunun yan sra, basn dayanm/ekme dayanm oran 11-12 olarak belirlenmitir. Bu deer, enerji yutma kapasitesi yksek baka bir deyile snek malzeme yapsn iaret etmektedir (Arolu ve di. 1999). 3.2. Harlar 3.2.1. Kire Harc ve Svalar Kire kullanlarak elde edilen sva ve harlar, Eski Yunan, Roma ve onu izleyen dnemlerden, imentonun bulunmasna kadar geen srede, yaplarn inalarnda kullanlmtr. Balayc madde olarak kire, dolgu malzemesi olarak da agregalarn kartrlmasyla kire harc ve svalar elde edilir. Kire harlarnn hazrlanmasnda kirecin veya harcn zelliklerini gelitirmek amacyla kirece veya harca organik ve inorganik maddelerin katld da bilinmektedir (Bke ve di. 2004) Kirecin hammaddesi, kalsiyum karbonat (CaCO3) minerallerinden oluan kire talardr. Bu talar s ile kalsine olup karbondioksit gaznn (CO2) yapdan ayrlmas sonucunda kalsiyum okside (CaO) dnrler. Elde edilen bu rne snmemi kire ad verilir. Kalsinasyon sonucunda elde edilen snmemi kire (Cao), su veya havada bulunan nem ile reaksiyona girerek kalsiyum hidroksite (Ca(OH)2) dnmektedir. Bu rn, snm kire olarak adlandrlmaktadr. Kirecin snmesi iin havada %15 orannda nisbi nemin olmas yeterlidir Boynton (1980). Kirecin kalitesini etkileyen birok etken bulunmaktadr. Kire talarnn yumru bykl, gzeneklilii, kalsiyum karbonat kristallerinin bykl snmemi kirecin reaktifliine etki eden en temel etkenlerdir. Bu etkenlerin yan sra, su/kire oranlar, snmemi kirecin safl, parack bykl, kartrma, sndrmede kullanlan suyun safl da kirecin zelliini etkilemektedir (McClellan ve Eades,1970). Sndrlm kirecin uzun yllar hava ile temas etmeden bekletildikten sonra kullanlmas, Roma ve onu izleyen dnemlerden bu yana bilinmektedir. Roma dneminde kirecin en az yl bekletildikten sonra kullanlmas gerektii ileri srlmtr Peter (1850).

Kirecin bekletilme sresi uzadka, plastik zellii ve su tutma kapasitesi artmaktadr (Cowper, 1850). Agregalar, kire harc ve svalarnn yapmnda dolgu malzemesi olarak kullanlrlar, kire ile reaksiyona girmeyen (etkisiz) ve reaksiyona giren (puzolan) agregalar olarak snflandrlabilirler. Etkisiz agregalar, ta oca, dere ve denizlerden elde edilen agregalardr. Puzolanik agregalar kire ile reaksiyona girerek har ve svalarn nemli ortamlarda, hatta su altnda da sertlemesini salayan amorf silikatlar ve alminatlardan oluan agregalardr. Puzolanlar doal ve yapay olarak iki grupta incelenebilir. Doal puzolanlar (tf, tras, opal vb.) genelde volkanik kllerden olumaktadr. Tula, kiremit vb. piirilmi malzemeler ise yapay puzolan olarak birok tarihi yapnn har ve svalarnda kullanlmtr (Lea, 1940). Kire harlarnn hazrlanmasnda kirecin veya harcn fiziksel zelliklerini gelitirmek, karbonatlamay hzlandrmak amacyla kirece veya harca organik ve inorganik maddelerin katld bilinmektedir. Bunlardan bazlar, kan, yumurta, peynir, gbre, arap zamk, hayvan tutkal, bitki sular, kazein gibi malzemelerdir (Sickels, 1981). Katk malzemelerinden arap zamk, hayvan tutkal ve incirin stl suyu yapkan olarak kullanlmtr. avdar hamuru, domuz ya, kesik st, kan ve yumurta beyaz kirecin daha abuk sertlemesini salamaktadr. Arpa, idrar ve hayvan tyleri dayankll arttrmaktadr. eker, suyun donma-erime periyotlarnda meydana getirdii bozulmalar yavalatmaktadr. Balmumu, hartaki bzlmeyi nlemektedir. Yumurta ak, hayvan tutkal, eker, st, keten tohumu gibi yalar ise kirecin plastik zelliini arttrp krlganl azaltarak, harcn alabilirliini arttrmaktadrlar (Medici ve di, 2000). Kire har ve svalarn sertlemesi, kirecin havada bulunan karbondioksit gaz ile karbonatlamas sonucu sonucu gereklemektedir. Karbonatlama, gaz-sv-kat reaksiyonu ile aklanabilir Moorehead (1986). Gaz halindeki karbondioksit (CO2) kirecin yzeyindeki veya gzeneklerindeki youmu su (H2O) iinde znr. Bu znmede, hidrojen iyonu (H+), bikarbonat (HCO3 -) ve karbonat (CO3-2) iyonlar oluarak su asidik hale gelir. Oluan asidik suda kire (Ca(OH)2) znerek kalsiyum (Ca+2) iyonlar oluur. Ca+2 iyonlar ile CO3-2 iyonlar birleerek kalsiyum karbonat (Ca(CO3)) oluturur. Karbonatlama kirecin d yzeyinden i yzeyine doru olmaktadr. Bu nedenle, kire harlarnn ve svalarnn kalnl, kire/agrega oranlar, agrega dalmlar, kartrma ve bunlarn sonucunda oluan gzenekli yap karbonatlamaya etki etmektedir (Bke, ve di. 2004). 3.2.2. Horasan Harc ve Svalar Topraktan elde edilen tulann ve kerpicin, yap malzemesi olarak kullanlmas harcn domasna neden olmutur. Tarihte ilk olarak amur kullanlmtr. amurun ardndan, Romallarla birlikte, kire harc kullanlmaya balanmtr. Kire harcndan sonra, kum kire karmnn iine pimi kil veya puzolan denilen volkanik tfn kartrlmas ile su karsnda sertleen bir balayc elde edilmitir. Tarihi yma-kargir yaplarda zellikle, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl mimarisinde ise horasan harc ad verilen balayc kullanlmtr (Kuban, 1998). Kire harlar hidrolik ve hidrolik olmayanlar olarak iki grupta tanmlanmaktadr. Hidrolik olmayanlar, kire ile etkisiz agregalarn karmyla elde edilmektedir. Bu harlar; kirecin, havann karbondioksiti ile kalsiyum karbonata dnmesi sonucu sertlemektedir. Hidrolik harlar ise hidrolik kire kullanlarak veya saf kire ile puzolanlarn kartrlmasyla elde edilmektedir Lea (1940). Hidrolik kire kullanlarak elde edilen harlar, kirecin kalsiyum karbonata dnmesi ve iinde bulundurduu kalsiyum alminat silikatlarn su ile kalsiyum silikat hidrat ve kalsiyum alminat hidratlarn oluturmas sonucu

sertlemektedir. Puzolan kullanlarak elde edilen hidrolik harlarda ise kire, puzolanlar ile reaksiyona girerek kalsiyum silikat hidrat, kalsiyum alminat hidrat vb. rnleri oluturur Lea (1940). Hidrolik harlarn mukavemetleri, oluan bu rnlerden dolay hidrolik olmayanlardan daha byktr (Lea, 1940, Akman ve di, 1986, Tunoku, 2001).Kirecin puzolanlarla olan reaksiyonu iin ortamda suyun bulunmas gerekmektedir. Bu nedenle, hidrolik harlar su altnda da mukavemet kazanabilmektedir. Yzey alan byk puzolan kullanm Shi ve Day (2001), ortam scaklnn yksek olmas Shi ve Day (1993), karma al eklenmesi, bu harlarn sertleme srecini hzlandrarak daha byk basn dayanmna sahip olmalarn salamaktadr (Lea,1940). Tula, kiremit ve benzeri malzemeler, kire ile kartrlarak birok tarihi yapnn har ve sva malzemesinin hazrlanmasnda kullanlmtr. Bu har ve svalar hidrolik olup lkemizde, horasan harc ve svalar olarak bilinmektedir. Horasan, krlm tlm kiremit ve tula tozu benzeri pimi kildir. Horasan harc ise, horasan ve kire (hava kireci) ile retilen harca denir. Horasan deyimi, rann dousundaki Horasan blgesinden gelmektedir. Bu harlar Roma dneminde Cocciopesto Massazza ve Pezzuoli (1981), Hindistanda Surkhi Spence (1974), Arap lkelerinde Homra, Yunanistanda Korassa adn almaktadr. Gnmzde Suudi Arabistanda betona horasan denilmektedir (amlbel, 1998). Horasann dayanm, kirecin kalitesine ve tula tozunun inceliine baldr. Horasan harcnn dayanmnn yksek olmas, harca katlan ince akl takviyesi ile orantldr. Bunun nedeni; harca katlan kirecin zamanla sertlemesi olaydr.. Ayrca horasan harcnn iine rtreyi engellemesi iin saman da katlabilir. Horasan ok ge sertleen bir malzemedir. Dayanmn ok uzun zamanda kazanr. Malzemenin bu zelliini bilen eski mimarlar yapnn temelini bitirdikten sonra st yapya balamalar iin, uzun bir sre yapma ara verirlerdi. Horasann sertleme srecini azaltmak ve dayanmn ksa srede kazanabilmesi iin eitli katk maddeleri kullanlabilir (Sara, 2003). Hidrolik zelliklerinden dolay bu har ve svalar Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl dnemi sarn, su kuyusu, su kemerleri ve hamam yaplarnda kullanlmtr ( Akman ve di, 1986, Gle ve Tulun, 1996, Bke ve di, 1999, Moropoulou ve di. 2000a, Moropoulou ve di. 2002a). Horasan harlarnn zellikleri bir ok tarihi yapdan alnan rneklerde incelenmitir. Bunlardan Rodos, Venedik ve Giritteki baz Bizans ve daha ge dnem yaplar ile stanbulda Ayasofyada kullanlan horasan harlarnn, kire/tula tozu oranlarnn 1:4 ile 1:2 arasnda deitii saptanmtr (Livingston, 1993, Moropoulou ve di, 1995 ve 2000b, Gle ve Tulun, 1996, Biscontin ve di, 1995 ve 1996). Agrega olarak kullanlan tulalarn younluklar, kire ta, granit, bazalt vb. agregalardan daha dktr. Bu nedenle, horasan harlar daha hafif ve daha yksek ekme dayanmna sahiptir. Ayasofyann kubbesinde kullanlan horasan harlar bu durumu rneklemektedir. Horasan harlarnn yan sra kubbede kullanlan tulalarn da ok gzenekli ve dk younlukta olmas, kubbenin depreme daha dayankl olmasn salamaktadr Livingston (1993), Moropoulou ve di (2002a). Bunun yannda har kalnl ince olan yaplarda st yapdaki tayc sistem dayanm daha yksektir. Dier yaplara oranla ince horasan harl yaplar, daha az hasar grmlerdir. lkemizde horasan harlar ve svalar zerine yaplm almalar snrl saydadr.Konu ile ilgili ilk alma, Sheyl Akman ve arkadalar tarafndan yaplmtr.Akman ve di (1986). Bu almada, Bizans devrinden kalma bir sarnta kullanlan horasan harlarnn basn dayanm deerleri belirlenmi ve onarm amal horasan harlar retilerek bunlarn basn dayanm

zellikleri incelenmitir. Bu alma, ayn zamanda horasan harlaryla ilgili eski yazl kaynaklar iermesi bakmndan da nemli bir almadr. Onarm amal horasan harc hazrlamaya ynelik almalarn ksa sreli olmas ve kire ile kartrlan tulalarn doru seilememesinden dolay amacna ulatn sylemek gtr (Bke, ve di. 2004). Osmanl dneminde horasan harc hazrlamada kullanlacak tulalarn yeni ve iyi piirilmi olmas koulu artnamelerde belirtilmitir Denel (1982), Akman ve di (1986). Buradaki iyi piirilme, tulalarn hammaddesi olan killerin tamamnn amorf hale dnmnn salanmasnn gereklilii ile aklanabilir Bke, H., ve di. (2004). En fazla amorf malzemenin elde edildii scakln 550-600 0C da gerekletii bilinmektedir Moropoulou ve di (2002a). Yeni piirilmi olmas ise tulann su ile temas etmeden kullanlarak reaktifliini yitirmemesinin gereklilii ile aklanabilir, nk su ile aktif hale gelen amorf silikatlar, silisik asit reterek tulada olmas muhtemel karbonatlarla reaksiyona girerek reaktifliini yitirmektedir Lynch ve di (2002). Bu koullarn eski artnamelerde yer almas, horasan harc ve svas hazrlanmas ile ilgili oluan yllarn deneyimini ve birikimini ifade etmektedir. Bu birikim, imentonun yap malzemesi olarak kullanlmaya balanmas ile birlikte yok olmutur (Bke, ve di. 2004). Horasan harc ve svas hazrlamada kullanlacak modern veya geleneksel yntemlerle retilen tulalarn puzolanik olup olmadklarnn kontrol edilmesi, har ve sva hazrlamada kullanlacak tulalarn puzolanik zellie sahip olmas gerekmektedir. Bu zellik, har ve svalarn hidrolik olmasn salayan en temel zelliktir. lkemizde yrtlen koruma almalarnda bu konu gz ard edilmekte, gnmzde retilen modern tula veya harman tulalarnn horasan harc ve svas yapm iin uygun olduu sanlmaktadr (Bke, ve di. 2004). Horasan harcyla ilgili yaplan aratrmalarda ayn amal; fakat deiik adlarla anlan karmlar saptanmtr.Bunlar, 1. Geleneksel Horasan Harc : a) Dinlendirilmi kire + Yumurta ak + Horasan pirinci + Su b) 1 Kire Kayma + 1 Ykanm kavrulmu kum + Al + Su c) 2 Kire + 1 Horasan + Bir miktar dili kum + Bir miktar mee kl + Su 2. Kum Horasan Harc : a) Dvlm kire + Yumurta ak + Kum + Horasan pirinci + Su olup, karma sresi uzundur. 3. Lkn : a) Dvme Kire + ayda suda rtlm pamuk + Su b) Dvme kire + Zeytinya + Keten elyaf + Su c) Dvme kire + Kzgn zeytinya + Koyun yn elyaf + Su 4. Horasan Svas : a) Yumurta ak + Al + Tuz + Kire b) 2 Horasan + Perdah kumu + Beyaz imento + Kire erbeti (neri) olarak snflandrlmtr (Eri ve di. 1990) 3.3 Kargir Malzeme Doal ta veya pimi topran (tulann), bir balayc harla birlikte kullanlmas ile elde edilen malzemeye kargir ad verilir. Monolitik tayc elemanlar (duvar, destekler), kemer, tonoz ve kubbe vb. kagir malzeme ile yaplr. Kargir malzeme, heterojen bir malzemedir. Birim arl 21 22 kN/m arasnda deimektedir.

Kargir malzemenin tama gc, yapmnda gsterilen zene, yap tana, harca, yapm tekniine, evre artlarna ve zamana baldr (amlbel, 2000a). Kargir malzeme, basnca belli limitlerde dayanr. Kargirin ekmeye kar dayanm ok azdr. Kargir malzemenin mukavemeti, iindeki balayc harcn mukavemetine edeerdir. Balayc kire harc olan kargir malzemede basn emniyet gerilmesi, = 0,2 0,6 MPa, horosan harl kargir malzeme de ise tahmini = 1,5 ~ 3 MPa mertebesindedir. Horosann dayanmnn, dk dozajl bir imento harcn dayanm civarnda olmas gerektii varsaym yaplabilir (Sara, 2003). 3.4. Ahap Malzeme lenmesi ve tanmas kolay bir malzeme olan ahap, yalnz konut mimarisinde yap malzemesi olarak kullanlmtr. Hafif, ekme, basn ve eilmeye kar dayanm olduundan byk aklklar ahapla rahata geilmitir. Tarihi yma kargir yaplarda tavan ve deme tayc sistemi malzemesi olarak ahap kullanlmtr. Ayrca ekmeye kar dayanmndan dolay duvarlarda hatl olarak, eilmeye kar dayanmndan dolay kma (saak, cumba, tama) olarak kullanlmtr. 3.5. Tula Tarihi yaplarda, piirilmi kilden retilen tulay oluturan malzemeler genellikle dere yataklarnda yzeysel olarak biriken kum talarnn kalntlarndan elde edilirdi. Pimi kilden retilen tulalar, grnmleri ve ilevlerine gre snflandrlr; frnlarda yksek s altnda piirilir; frn teknolojisinin bulunmad yerlerde ise gne ssndan yararlanlarak retildii bilinmektedir. Tulay oluturan malzemenin kalitesi, kullanlan har ve tulann rlme dzeni; tulann dayanmn belirler. Tulalarn basn dayanm, malzeme zelliklerine bal olarak 10 MPa dan 30 MPa a kadar deiir. yi frnlanm tula, iyi frnlanmam tulaya gre kat daha fazla dayanma sahip olabilir. Genel olarak tulann ekme dayanm basn dayanmnn %10u, kayma dayanm ise basn dayanmnn %30u kadardr (nay, 2002). Tablo.4.2 : Tulalarn Ortalama Fiziksel zellikleri Basn Dayanm (MPa) ekme Dayanm (MPa) Kayma Dayanm (MPa) 10-30 2,5-5 10-20 4. TARH YAPIYI OLUTURAN TAIYICI SSTEMLER 4.1. Kemerler Kemerler, iki stun veya ayak arasndaki akl gemek iin yaplan eri eksenli kirilerdir. Kemerler, ta yada tula ile ina edilir. Ta kemerler, moloz, kaba yonu, ince yonu veya kesme tatan yaplr (Ulkay, 1978). Bir kemerde, kemer rg ta olarak zengi, kilit ta ve kemer talar olmak zere eleman bulunur. zengi ta, kemerin balama tadr. Kilit ta, kemerin dey ekseninde bulunan ve kendisi ile zengi arasndaki talar kilitleyen tatr. Kemer talar, kilit ta ile zengi talar

arasnda kemeri oluturan talardr (Baylke, 1992).

ekil 4.1 : Kemerin Muhtelif Ksmlarnn simleri Kemerler, yerekiminin etkisiyle dey yk etkisi altndadr. Bu ykler yapdaki detay malzeme ve tayc sistem malzemesinin (kerpi, tula veya ta) toplamdr. Kemerler, zerlerine gelen ykleri basnca alan elemanlaryla tamaktadr (amlbel, 2000).

ekil 4.2 : Elhamra Saray-spanya

Dey ykn iddetinin yatay ykten byk olmas sonucu, kesit ierisindeki ekme kuvvetlerinin iddeti azalr. Kemerlerde kesit boyutlarnn olduka byk olmasnn sebebi, ta veya tula kemerlerin kendi arlklarnn, kemerin stabilitesine salad avantajdr. Kemerin herhangi bir noktasnda oluacak ekme kuvveti; zaten, ekme kuvvetlerine kar ok zayf olan ta veya tulann atlamasna sebep olacaktr. atlaklarn az veya birden fazla olmas her zaman kemerin stabilitesinin bozulmasna neden olmayabilir. Kemerlerin stabilitesinin bozulmasna neden olan en byk etken, mesnetlerin aklk ynnde almasdr. Bu yzden, pek ok tarihi yapnn ta, tula kemerlerinde ahap veya metal gergi ubuu kullanlmtr. Gergi ubuklar iki ayak, bir ayak bir duvar veya iki duvar arasnda kullanlmtr. Tayc eler zerine, st rtnn zengi seviyesinde veya hemen altnda bulunan taa oyulmu yuva ya da duvar ierisine braklm boluklara mesnetlendirilmilerdir. Bu gergi ubuklarnn bir baka zellii ise de, ayaklarn kemer itkisinden etkilenmesini nlemektir. Gergi ile balanmas istenmeyen durumlarda, duvarlara payandalarla desteklenmi ayaklar uzatlarak, eksenleri dorultusunda, kemer mesnetleri zerine arlk ktleleri aslmtr (nay, 2002).

ekil 4.3 : Kemer Yapm ekilleri

ekil 4.4 : Segovia/talya (128 Gzl Su Kemeri)

4.2. Tonozlar Tonoz, bir kemerin kendi dzleminde, dik dorultusunda telenmesi sonucu meydana gelen; ykleri, kemerlerin yk tama prensibi ilkesine gre tayan, ayn zamanda da kabuk zellii gsteren tek erilikli yap elemandr. Tonozlarda, basn kuvvetlerinden tr basn gerilmeleri oluur (nay, 2002). Tonoz eitleri; ilkel tonoz, beik tonoz, apraz tonoz ve manastr tonozu olmak zere drt eittir. Tonoz, kendi arl ile birlikte zerindeki kaplama yklerini de tar. Bir tonozun kesiti, ayn erilikteki bir kemerin edeeridir. Tonoz mesnetlerinde oluan yanal kuvvetler, temellere doru kalnlatrlm duvarlar, kemerlerde olduu gibi gergiler veya payandalarla tanr (Sara, 2003).

ekil 4.5 : Lennox Hastanesi-ngiltere

4.3. Kubbeler Kubbe, bir kemerin simetri ekseni etrafnda dnmesiyle elde edilir. Kuvvetleri pozitif ift erilikli yzeylerde tayan kabuklardr. Tromp (tonoz mesnet), pandantif (kresel mesnet) ve Trk geni, kubbeli mekan rtsnde geit eleman olarak kullanlan en sk karlalan formlarn banda gelmektedir (Kuban, 1998). Tarihi yma kargir yaplarda kubbeler, kre paras olarak yaplmlardr. Kargirin ekmeye kar gsterdii olumsuz performans, kubbe iinde yaplan pencerelerin oluturduu ekme gerilmeleri; bu iki olayn sonucunda pencerelerin bulunduu noktalarda kubbede atlaklarn olumasna sebebiyet verir (Penelis ve di. 1984). Kubbenin tabannda oluacak ekme gerilmelerine kar alnacak en hayati nlem, blgenin ekme gerilmelerine dayankl bir malzemeden yaplm bir ember ile kuatlmasdr. Byk kubbeli yaplardaki kasnaklar masif ve ar yapsyla, bu blgede oluacak ekme kuvvetlerini etkisiz hale getirirler (nay, 2002).

ekil 4.6 : Gloucester Katedrali-ngiltere Kubbenin yk, kubbe ayaklar vastasyla mesnet yklerinin dey bileenlerini kemerlere; yanal bileenleri ise kemer dzlemlerine dik dorultuda yerletirilmi yarm kemerler veya payandalarla alnr. Kubbeden kemerlere tanan dey yklerin kemer dzlemi iindeki itkileri de gergilerle alnr (Sara, 2003).

4.4. Stunlar ve Ayaklar Mekan rt yklerinin tekil noktalardan iletilmesi hallerinde, dey tayclar ayak ve stunlardan oluur. Stunlar yekpare ya da birka blok ta ile oluturulmu dey yap elemanlardr.

ekil 5.7 : Yunanistandaki Stunlu Yaplar Birka blokla oluturulduklarnda, aa veya bronz kenetler yardmyla birletirilirler. Daha ok kare, okgen ve daire kesitli olan stunlarn tad kiri ya da kemer ykn toplamak iin stun bal, yk altndaki yap elemanna yaymak iin stun taban yaplr (amlbel, 2000).

ekil 4.8 : Stun Bandaki Mesnetlenme Sistemi

ekil 4.9 : Elhamra Saray-spanya

Ayaklar, en kesiti stunlardan daha byk; duvar gibi rlerek yaplan dey tayclardr. Mekan rtsnn formu ve kullanm amacna ve yklerin iletili biimlerine gre karmak bir geometride imal edilmilerdir (amlbel, 2000).

ekil 4.10 : Ayak detay

Ana tayc ayaklarda meydana gelebilecek bir atlak veya mafsal oluumu, yapnn stabilitesini bozarak tamamen yklmasna neden olabilir. Bu sebeple, bu tr elemanlarda kesitin eilme eksenine dik dorultudaki boyutunun te birinden fazla bir blmde ekme gerilmesi olumayacak ok byk kesit boyutlarna ihtiya vardr. Tarihi yaplarda grnen byk kesite sahip stun ve ayaklarn, gemite yklan yaplardan alnan derslere gre bu ekilde yapld anlalmaktadr (nay, 2002).

Finike ekil 5.11a : Tarihi Yaplardaki Stun ve Ayak Kullanm

Yunanistan ekil 4.11b : Tarihi Yaplardaki Stun ve Ayak Kullanm

4.5. Duvarlar Duvarlar, mekan rtsnden gelen ykleri zemine ileten; malzemelerine gre ta, tula, kerpi olarak snflandrabileceimiz dey dzlemsel elemanlardr (Baylke, 1978). Duvarn boyutlarn belirleyen faktrler; duvara st yapdan gelen eik ve dey ykler, yanal deprem ykleri, malzeme cinsi, kap-pencere boyutlardr. Duvarn dey ve yatay ykleri alabilmesi iin, bir btn halinde almas gerekir. Duvarn btnlnn salanmas iin yani gerilmeleri duvar kesitinde dzgn yayl olarak datmak, diyafram etkisi yaratmak amacyla ta ve tulalar birbirine har, kenet ve hatllarla balanmtr.

ekil 4.12 : Mesnetlenme ekilleri Tarihi yaplarn duvar rglerinde karlalan mesnetlenme ekilleri (ekil 5.12) de verilmitir. Burada A. Simitli mesnetlenme, B. Ak kll mesnetlenme, C. Simitli mesnete kll balant durumudur.

ekil 4.13 : Duvar Kuaklamas Duvar ykseklii tabandaki duvar kalnlnn 8 katn gemedii yaplarn depremlerde iyi davran sergiledii eski ustalar tarafndan dillendirilen, gnmzde de doruluu aratrlan bir sylentidir. Duvar boyutlarnn ok byk seilmesinin sebebi, ykten dolay oluabilecek ekme gerilmelerini sfra yaklatrmak, basn gerilmelerini ayn oranda arttrmaktr. Bunun neticesi olarak, i mekana k vermek amacyla alan pencere boluklar ile zayflayan duvarlar, deiik mimari ve geometriye sahip payandalar yardmyla kuvvetlendirilmilerdir (amlbel, 2000).

4.6. Temeller Temeller, yapnn kendi arln, kullanm yklerini, kar, rzgar ve deprem yklerini zemine ileten tayc elemanlardr (Baylke, 1992).

Yap tekniinin gnmz artlarna gre ok ilkel kald, tarihi yap temellerine baklrsa, bugnk anlamda temel atma olanaklarndan bahsedilemez ve temel trleri de birka adedi gemez. Bunlar basit olarak yle snflandrabiliriz: Salam zeminlerde genellikle s temeller (yzeysel temel) yaplmtr. Bu temeller; ayak ve stunlarn altna gelen ayrk temeller (ekil 5.14)

ekil 4.14 : Ayrk Temel gibi veya srekli duvar altlarna gelen srekli temeller den oluur. Ayrk ve srekli temellerin, farkl boyutta yatay olarak konmu ahap elemanlarn oluturduu bir (zgara) ya mesnetlendirildii grlmektedir. Izgara sistemi, yap yklerinin daha byk bir temel alan boyunca zemine iletilmesi grevini stlenmitir. Derin temeller (ahap kazkl temeller), dolgu veya yumuak zeminlerde, daha ok su iinde inaa edilen yaplarda kullanlm, ayn zamanda bu yaplar zemine aklan kazklarn oluturduu bir temel sistemine oturtulmutur. Kazk balarnn ahap bir zgara ile baland da grlr. Ahap kazklarn genellikle su iinde bulunmas ve hava ile temas etmemi olmas, bozulma ve rme olayn geciktirmi hatta ve hatta sfra indirmitir (amlbel, 2000). 4.7. Demeler Demeler, binann iki katn, yapnn oturduu zeminle kapal hacmi ya da en st kat ile d mekan, ayrma grevi stlenen yatay tayc yap elemandr. Yap demeleri, ina edildikleri malzemenin cinsine gre ahap, kargir deme gibi isimlendirilir (Soygeni, 1999). Demeler dey ykler altnda, eitli yk aktarm ekilleri dnda yapnn genel davrann etkilemezler; fakat deprem srasnda diyafram etkisi nedeniyle yatay yk aktarm bakmndan demelerin nemi artar. Demenin olmamas ya da boluklarn bulunmas binada dzensiz plan oluturur ve yapnn depreme kar davrann olumsuz etkiler (nay, 2002). 4.7.1. Ahap Demeler Ahap demelerde tayc elemanlar ahap kirilerdir. Kiri kesitlerinin akla ve tayaca yke uygun seilmemeleri halinde sallanmas, kat demelerinin sesi kolay iletmesi ve ahap

demenin yangn srasndaki davran gibi birtakm sakncal durumlar, ahap demelerin dezavantajlardr.

ekil 4.15 : Ahap Deme Ahap demelerin altndaki ahap kiriler, aklklarn ksa ynne gre 0.60 0.80 m aralkla atlmaldr. Aklk byk ise bu deme kirileri ana kirilere oturtulur. Ahap demenin tavann sva yapmak iin bu kirilerin altna sva teli aklr ve sva svanr.

ekil 4.16 : Ahap Deme-Duvar Birleim Plan Ahap demenin, zemin katlarda rmesini engellemek iin temel duvarlarnda toprak ile deme arasnda kalan mesafe iinde yer yer karlkl delikler braklr (Ulkay, 1978, Kanca, 2004). 4.7.2. Adi Volta Deme 0.50 0.56 m. aks aralnda bir dizilmi olan NPI profiller arasna tuladan yaplan tonoz demedir. Tulalar balayc olarak genellikle imento harc veya yapnn yana uygun olarak zel karm harlar kullanlmtr. Tulalarn st putrel balklarnn seviyesine kadar curuf betonu ile doldurularak tesviye edilir ve deme kaplamas yaplr. Putrellerin alt sva teli ile kaplanarak tulalarla birlikte svanmasnn yan sra yalnz tulalarn alt svanp putrellerin alt yal boya ile de boyanabilir.

ekil 4.17 : Adi Volta Deme Eer dz bir tavan istenilirse, putrelden putrele sva teli kaplanarak, st sva ile svanr. Adi volta demeler duvar kenarlarnda putrelle balatlr, duvara tonoz sistemi oturtularak balatlmaz ( Ulkay, 1978, Kanca, 2004).

ekil 4.18 : Dz Tavanl Adi Volta Deme 4.7.3. Volta Deme 1.50 m. aks aralnda dizilmi putreller arasna kalp yaplarak, tulalarla tonozeklinde ina edilir. Kalplar, profillere aslan kancalara oturtulurlar. Bu demelerde duvar dibinde balangcn profille balamasna ihtiya yoktur. Tonoz, duvara oturtulur. Tonoz rgsnde balayc olarak, yapm yl dikkate alndnda imento yada zel karm harlar kullanld grlr.

ekil 4.19 : Volta Deme Dolgu malzemesi olarak curuf betonu kullanldnda putrellerin stn rtecek kalnlkta yaplmas uygundur (Ycesoy, 2001, Kanca, 2004 ).

ekil 4.20 : Volta Deme Duvar Birleim Detay

5. Tarihi Yapnn Gzlemsel ve Deneysel Olarak Deerlendirilmesi ve Modellenmesi: Tarihi yaplarda onarm ve glendirme yaplmadan nce grsel ve deneysel almalar yaplarak modelleme yaplmaldr. Yaplacak bu almalar maddeler halinde aada verilmitir. 5.1. Mevcut Durumun Tespiti: ncelikle mevcut durum yerinde tespit edilmelidir. Bu tespit esnasnda; Yapnn hangi tarihte yapld Gnmze kadar herhangi bir afetlere maruz kalp kalmad, Afet sonucunda onarm veya glendirme yaplp yaplmad, Hangi yap malzemelerin kullanld, Yapnn geometrisinin ve temel eklinin ne olduu, Temelde oturma veya benzeri olumsuzluklarn olup olmad gibi temel sorulara cevap aranmaldr. Dier taraftan yapya ilikin nemli hasarlar, yatay deplasmanlar, atlaklar ve boyutlar rleve projesi hazrlanarak zerine ilenmelidir. Bununla birlikte jeolojik ve geoteknik aratrmalar yaplmaldr. 5.2. Deneysel almalarn Yaplmas: Yukardaki bilgiler de gz nne alnarak kullanlan malzemelerin fiziksel-mekanik ve kimyasal karakteristikleri, yapn yk aktarma biimi deneysel olarak ortaya konulmaldr. Yaplacak deneylerin yapya ve yapnn tayc sistemine zarar vermemesi (tahribatsz yaplmas) salanmaldr. Gerekli durumlarda ayn devirde yaplm benzer bir yap zerinde yaplan deneyler ve testlerde baz alnabilir. Deneylerin, yapya ilikin birim hacim arlk, elastisite modl, basn ve ekme gerilmeleri gibi temel bilgileri iermesi gerekmektedir. Dier yandan gerekli durumlarda mikro titreim yntemiyle yapnn dinamik parametreleri de tespit edilmelidir. 5.3 Hesap Modelinin Oluturulmas: Elde edilen veriler nda yapnn saysal hesap modeli oluturularak yapsal sistemin zayf noktalarnn tespit edilmelidir. Bu modellerin doru sonular vermesi iin zm ynteminin ve zm kabullerinin doru yaplmas ok nemlidir. Sonlu eleman yntemi tarihi yaplarn analizinde kullanlan en nemli yntemlerdendir.

6.Tarihi Yaplarn Onarm ve Glendirilme Teknikleri: Tarihi yaplarda oluan hasarlarn balca sebebi tarihi yorgunluktur. Tarihi yorgunluu oluturan temel parametreler olumsuz iklim koullar ve gl dinamik kuvvetlerdir. zellikle olumsuz iklim koullar yapda kullanlan doal malzemelere ve balayc malzemeye zarar vererek mukavemetini azaltmaktadr. G kaybeden bu yapnn gl dinamik etkilere maruz kalmas sebebiyle eitli hasarlar ortaya kmaktadr. Bunlardan en nemlisi ekme gerilmelerinin younlat yerlerde ekme gerilmesine dik atlaklar olumasdr. Hasarl bir yapnn veya hasar grmesi muhtemel bir yapnn

ileride meydana gelebilecek depreme ve gl dinamik etkilere kar mukavemetinin arttrlmas iin onarm ve glendirme yaplmaktadr. Tarihi yaplarda sklkla yaplan onarm ve glendirme almalar aada maddeler halinde verilmitir. Bozuk Derzlerin Onarlmas: Tarihi yaplarda zellikle d ortamda yer alan derzler eitli etkilere maruz kalarak anmaya balarlar. Bu etkilerin banda rzgar, srtnme, ani s deiimleri ve kimyasal etki gelmektedir. Yapda bozulan ve dklen derzler duvarn en zayf bileenini oluturur. Dolaysyla bozulan derzlerin onarlmas yap sal asndan olduka nemlidir. Boalan derzler, klor ierii dk, ieklenme direnci yksek ve su geirimsizlik zelli olan harlarla uygun ekilde doldurulmaldr. Ayrca kullanlan har mevcut malzeme ile uyumlu olmal ve alt yzeye iyi yapmaldr. atlaklarn Enjeksiyonla Doldurulmas: Tarihi yaplar basn prensibine dayal yapld iin zellikle ekme gerilmelerine kar zayf kalrlar. zellikle kuvvetli dinamik etkilere maruz kalan yaplarda ekme gerilmelerine dik ynde atlaklar meydana gelir. Dolaysyla atlaklarn yn ve ekli hasar sebeplerinin belirlenmesinde nemli rol oynar. Hidrolik kire esasl enjeksiyon malzemeleri, atlaklarn onarm iin kullanlan en etkili kimyasallardr. zellikle atlak boyutlar kk olan yerlerde akkanlk zellii yksek ince malzeme kullanlr. Dier yandan kullanlan enjeksiyon malzemeleri dk hidratasyon ssna sahip olmal ve slfata kar dayankl olmaldr. Enjeksiyona balamadan nce mevcut sva sklerek atlan tam olarak ortaya kmas salanmaldr. Daha sonra atlak geniliine bal olarak atlaklara belirli aralklarla (yaklak 50-100 cm arasnda) hotumlar konulmal ve atlak zeri szdrma yapmayacak hidrolik kire esasl malzeme ile kaplanmaldr. En az 24 saat sonra enjeksiyon pompas kullanarak uygun malzeme atlak iine enjekte edilmelidir. Enjeksiyon malzemesi ekil 1 de grld gibi en alt noktadan uygulanmal ve

st noktaya ulancaya kadar devam etmelidir.

ekil 1.atlaklara Enjeksiyon Yaplmas

Yklan Blmlerin Eski Hale Getirilmesi: Yklan veya ok harap olmu bir blmn yeniden yaplmas (Rekonstrksiyon) ok zel bir durumdur. Tarihi yapnn karakterine, malzemesine ve iiliine sahip olmadndan tarihi bir deer tamamaktadr. Yeniden yaplabilmesi iin yaplacak blmn teknik verileri, rlvesi, fotoraf gibi belgelerin olmas gerekmektedir. Yklan blmnde noktasal mdahale yntemi kullanlabilir. Yklan blmlerin eski haline getirilmesi iin kullanlan harlarn su buhar geirgenlii ve ieklenme direnci yksek olmaldr. Ayrca uygulamadan sonra yaklak 48 saat nemli tutulmaldr. FRP ubuklarla Glendirme: Tarihi yaplarn sneklilik zellii olduka dktr. Dier yandan ekme elemanlar olmadndan ekme gerilmeleri bakmndan da dayankszdr. Gl dinamik yklere maruz kalan bu tr yaplarda enerji snmlenmesi yapsal hasarlarn ve atlaklarn ortaya kmasyla mmkn olabilir. Dolaysyla glendirme esnasnda yapya sneklilik katacak ve ekme gerilmelerini alacak ek elemanlar yerletirilmelidir. Bu elemanlardan en nemlilerinden birisi FRP (lifli polimer) ubuklardr. FRP ubuklarn ekme gerilmeleri elie nazaran olduka yksektir. FRP ubuklar yma yaplarda zellikle derz aralar boaltlarak yerletirilir. Derzler ekil 2de grld gibi yaklak 3-4 cm alr ve ubuklar iine yerletirilir. Daha sonra boluklar yksek mukavemetli kire esasl harlarla veya zel reine ile kapatlr. FRP ubuklar ile ekme gerilmeleri karlanrken, uygulanan blgenin sneklilii arttrlm olmaktadr.

ekil 2.FRP ubuk ile Duvar Glendirmesi

FRP Kumala Glendirme: FRP kumalar tarihi yaplarn glendirilmesinde kullanlan en etkili zmlerden biridir. FRP kumalarn ham maddesi tek ynl veya iki ynl karbon, cam veya aramid esasl liflerdir. En ok tercih edileni karbon esasl kumalardr. Kullanm olduka kolay ve pratiktir. Duvarlarn, kubbelerin, minarenin, kemerlerin, tonozlarn ve stunlarn zerine uygulanarak tama kapasitesini ve snekliliini attrmak iin kullanlr. Ayrca dalma riski olan blmlerin bir arada tutulmas iinde uygulanan bir zmdr. Uygulanacak yzey temizlenir ve yzey bozukluklar yksek mukavemetli harlarla dzeltilir. Dzeltilen blmler gerekli dayanma ulatnda yzeylerine epoksi srlerek FRP kuma yaptrlr. Yaptrma ileminden sonra tekrar epoksi srlerek tm liflerin yapmas salanr. Bu kumalar yangna kar korunmaldr. Bunun iin uygulama blgesi zerine uygun kalnlkta sva yaplmas uygun bir zmdr. elik Elemanlarla Glendirme: FRP kuma ve FRP ubuklarn kullanld bir ok yerde glendirme amal elik elemanlar da kullanlabilir. zellikle ekme gerilmelerine kar yaplan bir zm yntemidir. Yzeye yaptrma pek tercih edilmediinden eleman tamamen evreleyen ember niteliinde yaplarak iki ucu birbirine kenetlenir. Kasnak evresinde ve kubbe eteinde rahatlkla kullanlabilir. Dier yandan elik embere belirli oranda n gerilmede verilebilir. Kullanlan elik emberlerin paslanmaz olmas, yangn ve dier d etkilerden korunmas nemlidir. Uygulama blgesi temizlenerek dzgn bir yzey elde edilir. Daha sonra ller tekrar kontrol edilerek elik ember hazrlanr ve uygulama yaplr. Bu emberleri beton iine almak veya stne uygun kalnlkta sva yapmak uygun koruma yntemlerindendir.

ekil 3.Kubbe ve kasnak eteinde elik erit uygulamas

evre Drenajlarnn Yaplmas: Yap temelini olumsuz etkileyen nemli parametrelerden biri de yzey veya yer alt sulardr. Uzun sre su etkisinde kalan temellerde bozulmalar meydana gelebilir. zellikle asit yamuru veya slfat etkisine maruz kalan yerlerde temeller daha erken bozulur. Bu durum st yapda farkl gerilmeler ortaya kararak tayc sistemde hasarlar meydana gelir. Dolaysyla yzeysel veya yer alt sularnn yap temeline olumsuz etki yapmasnn nne geilmelidir. Bunun iin yapnn etrafna sularn ortamdan hemen uzaklatrabilecek dzgn drenaj sisteminin yaplmasdr. Drenaj kanallarnn tad sular szdrmamas balantlarnn dzgn yaplmas gereklidir. Ayrca dzgn bir drenajla taban blgesindeki kapiler su ykselmesinin ve ieklenmenin nne geilmi olur.

KAYNAKLAR - TARH YAPILARDA TAIYICI SSTEM ZELLKLER,

HASARLAR, ONARIM VE GLENDRME TEKNKLER-- n. Mh. Hasan Ali MAHREBEL -TARH YAPILARIN ONARIM VE GLENDRLMES- n. Yk. Mhendisi Arslan

6.Sonu: Tarihi yaplarn onarm ve glendirilmesi uzmanlk gerektirmekle birlikte itinayla hazrlanm, her detay dnlm bir proje kapsamnda olmaldr. Yaplacak hatann geri dnlmez olduu unutulmamaldr. Bu proje kapsamnda tarihi yaplarn onarm ve glendirme esaslar irdelenmitir. Oluan hasarlar ve bu hasarlara kar yapsal mdahalenin minimum seviyede tutulmas gerektii vurgulanmtr. Onarm ve glendirmenin teknikleri hakknda bilgi verilmitir.

KESKN - n. Mhendisi Setenay zen