Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

HELLENSTK-ROMA DNEM ANADOLU MMARLIINDA BEZEMEL KADELER

A. Ouz ALP

Anahtar Kelimeler: Anadolu Bezemeli Stun Kaideleri Duvar Kaideleri Mimari Bezeme Hellenistik-Roma Dnemi Mimari Bezemesi. Keywords: Asia Minor Decorated Column Bases Wall Bases Architectural Decoration Hellenistic-Roman Architectural Decoration.

zet: Stun kaidelerinin bezemeli olarak yaplmas, Anadolu Mimarlnda Hellenistik Dnemden itibaren grmeye baladmz Attika kkenli bir uygulamadr. Didyma Apollon Tapna ve Sardes Artemis Tapna ile balayan ve Hermogenese atfedilen yaplarda farkl biimlerde karmza kan bu uygulama, Erken Roma Dnemi ve sonrasnda da devam etmitir. Bezemeli stun kaideleri Hellenistik Dnemde, ounlukla, boyutlar ve sslemeleri ile hemen hepsi birer prestij yaps olan tapnaklarla zdelemiken, Erken Roma Dneminden itibaren giri kaplar ve onur antlarnda da grlmeye balanmtr. Roma mparatorluk Dneminde bata nemli tapnaklar olmak zere farkl ilevdeki yaplarda bezemeli kaidelere yer verilmitir. Ancak uygulamann mparatorluk dneminin youn yap faaliyetleri ierisindeki oran, beklenenin aksine olduka snrldr. Antsal boyutlar nedeniyle mimari sslemeleri hibir zaman bitirilememi olan tapnaklarda aka gzlemlendii gibi, bezemeli kaidelerin byk lekli yaplarda uygulanmasnn zaman ve ekonomik adan getirdii glkler, mparatorluk Dnemindeki snrl tercihin en nemli nedeni olarak kabul edilebilir. Bu almada, Hellenistik ve Roma Dnemi Anadolu Mimarl kapsamnda bu uygulamann grld yaplar ve genel eilimler ana hatlar ile deerlendirilmeye allmtr. Abstract: The decorated column bases in Hellenistic-Roman Architecture in Anatolia The act of including the column bases into the architectural decoration programme is one of the Attic characteristics emerged for the first time at the Anatolian Architecture of Hellenistic Period. This execution starting with Apollon Temple of Didyma and Artemis Temple of Sardes and in a different way at the temples which were attributed to Hermogenes lasted in the Early Roman Period and later on. While this treatment is seen mostly on the temples all
27

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

of which are almost prestigious buildings with their monumental sizes and decorations in the Hellenistic Period, the entrance gates and the honorific monuments were preferred as well from the Early Roman Period. The decorated bases were applied firstly at the important temples and the buildings with different functions in Roman Imperial Period. However, to the contrary, the percentage of the execution is fairly limited among the intensive building activity of the Imperial Period. As obviously observed at the monumental temples of which the architectural decoration were never completed because of the sizes, the challenging works caused by the application of the decorated bases at the colossal building in terms of time and finance can be accepted as the most important reason for the limited choices in this period. In this study, the buildings which have decorated bases and the general tendencies with the framework of Architecture of Hellenistic and Roman Periods in Anatolia were evaluated on the basic points.

Stun kaidelerinin bezemeli olarak yaplmas, M.. 5. yzyl sonlarnda Yunanistanda ortaya kan1, Anadoluda ise ilk kez Hellenistik Dnemden (M.. 3. yzyl) itibaren grlmeye balanan yeniliklerden biridir. Torus profillerinde genellikle rg band veya defne yapraklarnn tercih edildii bu uygulamann, Hellenistik Dnem Anadolu mimarlna attika tipi kaideler ile birlikte geldii anlalmaktadr2. Arkaik ve Erken Klasik Dnem Yunanistan ve Anadolu mimari gelenei iin yabanc olan bu uygulamann, en erken tarihli rnekleri ile karlatmz Ge Klasik Dnem ve sonrasnda yaygn bir eilim olmad sylenebilir. Bezemeli kaidelerin, Yunanistanda en erken tarihli rneklerinin grld Klasik Dnemden Anadoluda yaygnlat Hellenistik Dnem sonuna kadar, ion dzeninde ina edilmi yaplarda karmza kmas, uygulamann bu d1 2

zenle olan ilikisini ak biimde ortaya koymaktadr. Bunda dor dzeninin kanonik yapsal elemanlarna kyasla, ion dzenin dnem mimarlarnn yenilik isteklerine daha ak olmas ve o zamana kadar yaln profillerden oluan stun ve duvar kaidelerinin bezemeli yaplarak mimarlarn zengin sslemeli st yap elemanlar ile uyum arayna gitmek istemelerinin nemli rol oynad ileri srlebilir. Yunanistanda stun kaidelerinde bezeme unsurlarna yer verilen en erken tarihli yap, Atina Akropolndeki Erechtheion Tapnann (M.. 421-406) ion dzeninde ina edilmi kuzey giriidir. Attika tipindeki stun ve duvar kaidelerinin sadece st torus profillerinde, iki varyasyonlu, l rg band ilenmitir (Res. 1). Yunanistandaki yaplarda Ge Klasik Dnemden itibaren bezemeli kaidelerde rg bandnn yan sra ters yerletirilmi lesbos kymationunun bezeme repertuarna girdii grlmektedir. Kaide st profillerinde -ki ounlukla kyma varyasyonu profilller tercih edilmitir-

Wegner 1965, 20. Schdler 1991a, 275-277. Schdler, 1991b, 91-110.

28

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

lesbos kymationuna yer verilen bu yaplar arasnda; Tegea Athena Tapna3, Atina Agoras Zeus Agoraios Altar4, Olympia Philippeion5 ve Delphi Altar6 saylabilir. Tegea Athena Tapnanda bezeme peristasis kaidelerine deil, naos i duvar kaidesine uygulanmtr. Tapnan duvar kaidesi alt torusunda ikili rg band, st profilinde ise stte incimakara dizisi ile snrlanan lesbos kymationu yer alr. M.. 4. yzyl sonlarna tarihlenen Atina Agoras Zeus Agoraios Altar ve Olympia Philippeion (naos duvar veya heykel kaidesi) ile Delphi Altar benzer ekilde rg band ve lesbos kymationu ilenmi bezemeli kaidelere sahiptir7. Yukarda anlan Klasik ve Ge Klasik Dnem Yunanistan rneklerinde ortak olan noktalardan biri, alt ve st profillerde deiik bezemeler tercih edilmiken, trokhilos profillerinde herhangi bir bezeme esine yer verilmemi olmasdr. Didyma Apollon, Sardes ve Magnesia Artemis Tapnaklar gibi ion dzeninde ina edilmi, dnemin nemli tapnaklarnda karmza kan bezemeli kaideler, gerek kaide tipi, gerek bezemeleri asndan yapdan yapya farkllklar gstermektedir (Tab. 1). Erken Roma Dneminde ve sonrasnda zellikle tapnak ve antlarda bezemeli kaidelerin
3 4

kullanmna devam edilmitir. lerleyen satrlarda, sz konusu uygulamann grld Hellenistik ve Roma Dnemi Anadolu rnekleri genel hatlar ile deerlendirilmeye allmtr. Kesin ina tarihleri tartmal olmakla birlikte, aratrmaclar tarafndan benimsenen tarihlendirmeleri doru kabul edildiinde, M.. 3. yzyln balar ile ortalar arasnda ina edilen Didyma Apollon Tapna, Miletos Tiyatrosu ve Sardes Artemis Tapna, Anadolu mimarlnda bezemeli kaidelerin kullanld en erken tarihli yaplardr8. Alt torusda rg, st torusda ise defne yapraklarndan oluan bezeme, Didyma Apollon Tapnanda beklenenin aksine peristasis kaidelerinde deil, attik-ion tipteki toikhobata (duvar kaidesine) uygulanmtr (Res. 2)9. Peristasisde Arkaik Dnem tapnann Anadolu kaide tipi model alnmken, toikhobatn attika tipinde oluu ilgin bir durumdur. M.S. 2. yzyla kadar devam eden sonraki evrelerinde peristasise eklenen yeni stunlarda Anadolu varyasyonlarnn, uygulamann zdeletii attik tip yerine tercih edilmesi, gelenein ok daha ar bastn gstermesi asndan dikkat ekicidir. Didyma gibi, dnemin Anadoludaki en nemli tapnaklarndan biri olan Sardes Artemis Tapnann peristasisinde ssleme, bu kez Anadolu tipi stun kaidelerine uygulanmtr. Tapnan ina evreleri ve ya8 9

5 6 7

Dugas 1924, 45, Lev. 64-65. Thompson 1952, 91; Stillwell 1933, 145, Res. 2930. Kunze Schleif 1944, Lev.20. Hoephner 1972, Lev. 83. Wegner 1965, 22, Atina Agoras Zeus Agoraios Altar Lev.1a; Olympia Philippeion Taf.1b.

Pohl 2002, 111-116. Voigtlnder 1975, 129, Lev. 23.2-24.1; Krauss 1974, 185-92, Lev. 69-72.

29

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

psal deiimleri hakkndaki grleri aratrmaclar tarafndan genel kabul gren G. Gruben, bezemeli kaidelerin M.. 3. yzyl balarndaki ilk evrede antalar arasnda bulunduunu, M.. 2. yzylda yaplan deiiklerle pronaos nne tanm olduunu kabul etmektedir10. Toruslarnda dikey olarak yerletirilmi defne yapraklar veya beli rg band ilenen ve yksek pedestaller zerine oturan iki kaidenin yansra, sonraki ina evresinde eklenen stunlarn da benzer biimde bezemeli kaideler zerine oturtulduu anlalmaktadr. Bu kaidelerde ise defne ve mee yapraklar tercih edilmitir (Res. 3). Didyma Apollon Tapna ile yaklak ada olduu kabul edilen Miletos Tiyatrosunda, tapnaktaki gibi attika tipinde olan analemma toikhobatnda son iilii bitirilmeden yarm braklm rg band ve defne yapra dizisine yer verilmitir (Res. 4). Her yapda ortak olan rg bantlarnn ilenim ve grnm Sardes ve Milet Tiyatrosu kaidelerinde daha canl ve natralist iken, Didyma Apollon Tapnanda monoton bir biim yanstmaktadr11. kisi de Hellenistik Dnemin nl mimar Hermogenese atfedilen Magnesia Artemis ve Zeus Sosipolis Tapnaklarnda12, attik etkili dier mimari elemanlarn yansra bezemeli kaidelere de yer verilmitir. Mimarn daha erken tarihli eseri olarak kabul edilen Zeus
10

Sosipolis Tapnann bat cephesi kelerindeki Anadolu tipi toikhobatda torus profili zerinde yatay olarak yerletirilmi yapraklar yer alr. st toruslarnda yatay ve dikey olarak yerletirilmi defne yapraklar bulunan attik-ion tipi kaide Hellenistik Dnem Anadolu Mimarlnda ilk kez Magnesia Artemis Tapnann peristasisinde kullanlmtr (Res. 5-6, iz. 1). sra stun kaidelerinde yaprak sslemesinin yerini rg motifi alm, ancak peristasisde olduu gibi alt toruslar bezemesiz olarak braklmtr. Stun kaidelerindeki ssleme anlay, uyumlu olmamakla birlikte naos/ pronaos toikhobatna da tanmtr. Burada alt torusda rg band, stte ise lesbos kymationu tercih edilmitir (iz. 2)13. Yukarda anlan yaplarn dnda Hellenistik Dnem Anadolu mimarlnda, kaide bezemelerinde farkl motif ve uygulamalarla da karlalmaktadr. Bunlardan ilki, st torusunda incimakara dizisi ile talandrlm lesbos kymationu ilenmi olan Lagina Hekate Tapna anta kaideleridir (Res. 7)14. Hellenistik Dnem Anadolu mimarlnda attik tip kaidelerin ilk kullanld yap olan Pergamon Demeter Tapnann peristasis kaidelerinde ise dier rneklerden fakl olarak toruslar deil, palmet dizisi ilenmi olan trokhilos bezemelidir15.
13

11
12

Gruben 1976, 399. Ganzert 1984, 157. Hermogenese atfedilen yaplar ve tarihlendirme sorunlar iin bkz. Hoepfner Schwandner 1990.

14 15

Rumscheid 1994, 203, peristasis stunlar Lev.78.78., naos/pronaos duvar kaidesi Lev.83.6. Rumscheid 1994, 134, Lev.122, 7. Bohtz 1981, Lev. 26, 3; 39, 5.

30

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

Hellenistik Dnem Anadolu yaplarnda attik stun kaidelerde rg veya defne yapraklarndan oluan sslemelerin sadece st torusda uygulanmas, ortak bir zellik olarak karmza kmaktadr16. Ancak bu durum, her iki torusun bezemeli olduu anta kaideleri ve toikhobatlar iin geerli deildir. Dikkat eken bir dier husus, Pergamon Demeter Tapna attik kaidelerinde, uygulamann ilk grld Klasik Dnem Yunanistan rneklerinden farkl olarak trokhilos profilinde bezeme unsurlarna yer verilmesidir. Attik kaidelerin kanonik trokhilos profillerinde ssleme yzeylerinin ibkey olmas, iilii neredeyse imknsz hle getirdiinden, bezemeli yaplmak istenen trokhilos profili yerine, ilenimi daha kolay olan yayvan kyma rekta varyasyonlarnn tercih edilmesi bir zorunluluk olmutur. Trokhilos profilleri bezemeli kaideler, Ge Hellenistik ve Roma mparatorluk Dnemine ait baz yaplarda grlmekle birlikte, Anadolu genelinde tannan rnekler iindeki says olduka azdr. Ge Hellenistik-Erken mparatorluk Dneminde Anadolu ve imparatorluk merkezi talyada kaidelerin bezemeli olarak yaplmasnn srd grlmektedir17. Ge Hellenistik-Erken Roma Dnemine tarihlenen Alabanda

Apollon sotimos Tapna Altar18, mparator Augustus zamanna tarihlenen Ephesos Agoras Bat Kaps19, Sagalassos Yukar Agora Gneybat ve Kuzeybat Ant Stunlar20 ile Sardesde son yllarda bir ksm aa kartlan ve mparatorluk Kltne adanm olduu dnlen tapnan21 peristasisinde bu tip kaidelere yer verilmitir. Sz konusu rneklerde daha erken dnemlerde olduu gibi belirli bir kaide tipi ve ssleme ablonunun olmad grlmektedir. Attik profilli Alabanda kaidesinde toruslarn yansra, palmet ve lotus dizisinin ilendii trokhilos da bezeliyken (Res. 8), Ephesos Agoras Bat Kapsnda Attik, Anadolu ve Samos tipi bezemeli kaideler bir arada kullanlmtr (Res. 9). Erken Hellenistik geleneinden farkl olarak, attik kaidelerin alt torusu ile Samos tipi kaidelerin ara profilleri basit diagonal yivlerle hareketlendirilmeye allmtr. Anadolu tipi kaidenin dz profilinde ikili rg band ilenmitir. Sagalassos Yukar Agorada korinth balklar tadklar anlalan her iki Ant Stunun kaidelerinde ise attik tip tercih edilmitir22. Sagalassos Yukar Agora Kuzeybat Ant Stununa ait kaidede alt ve st toruslarn kaplayan defne yapraklar yatay, g18

19

16 17

Plz 1989a, 80. Bugne kadar bezemeli stun kaidelerin Anadolu rneklerini toplu halde ele alan bir aratrma yaplmamtr. talya rnekleri iin bkz. Wegner 1965.

20 21 22

Ethem Bey 1906, 417. Res. 9; Rumscheid 1994, 144-145, Lev.3, 3. Alzinger 1974, 66, Lev.57-59. M. Wegner bezemeli stun kaidelerini konu alan almasnda, yapy M.. 2. yzyla tarihlendirir. Bkz. Wegner 1965, 21. Vandeput 1997, 46-50. Ratt ve di. 1986, 53, Res. III.5. Vandeput 1997, 197, Lev. 13.3, 15.1.

31

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

neybatda yer alan antta ise dikey olarak yerletirilmitir (Res. 10). Sardes mparatorluk Klt Tapnann stun kaidelerinde ise sadece alt toruslarda rg veya dikine yerletirilmi defne yapraklar ilenmitir (Res. 11). Yukarda anlan Ge Hellenistik-Erken Roma Dnemi bezemeli kaideleri, gerek yer aldklar yaplarn dzenleri gerek kaide tipi ve ssleme dizileri asndan eitlilik gsterirler. Bu durum, dnem mimarlarnn sorumluluk aldklar yaplarda kaide tipleri ile bunlarn profil ve sslemelerinde farkl kombinasyonlar serbest biimde deneyebildiklerini, dier bir deyile bezemeli kaidelerde gelenee bal yerleik bir uygulamann var olmadn iaret etmektedir. Bezemeli kaideler, yaklak bir yzyl sonra dnemin en nemli prestij yaplarndan olan Pergamon Traianeum (M.S. 112-129), inas ve mimari sslemeleri devam eden Didyma Apollon ve Sardes Artemis tapnaklar (Res. 12-13) ile mparator Hadrianus zamanna tarihlenen Euromos Zeus Tapnanda (M.S. 120-140) tekrar karmza kar23. nasna byk olaslkla mparator Traianus zamannda balanan ve mparator Hadrianus zamannda da devam eden Didyma Apollon Tapna kaideleri, gerek yksek kaliteli iilii gerek ssleme eitlilii asndan sadece Anadolu iin deil, tm Roma Dnyasnn en nitelikli temsilcilerindendir (Res. 16-17). Didyma kaidelerinde, yksek plinthos zerinde figrl sslemelere de yer veri23

len keli bir altlk ve tek torus profilinden oluan kaide tipi ile attik-ion varyasyonu olmak zere iki tipin tercih edildii grlmektedir24. Sardes Artemis Tapna peristasisinde bu dnemde yapld kabul edilen stun kaideleri Anadolu tipindedir ve st torus profillerinde yatay ve dikey olarak yerletirilmi mee ve defne yapra bezemelerine yer verilmitir. Pergamon Traianeum (Res. 14) ve Euromos Zeus Tapnaklarnda (Res. 18), kaidelerin alt torusunda rg, st torusunda ise bir biri zerine yatay veya dikey olarak yerletirilmi yaprak sralar ilenmitir. Altta rg, ste defne yapraklarnn tercih edildii bu dizilim, olduka gl bir k-glge etkisi yaratmaktadr25. Pergamon Traianeumda stun kaidelerinin yansra, toikhobat da bezemelidir. Toikhobatda, stun kaidelerinden farkl olarak trokhilos profilinde ters yerletirilmi akanthus dizisi ilenmitir (Res. 15). Bu dneme tarihlenen sslemeli kaideler, yukarda anlan yaplarla snrl deildir. Yaklak ayn zamana tarihlenen Pergamon Kzl Avlu26, Nikea Tiyatrosu ve Aizanoi Zeus Tapnanda27 bezemeli kaidelere yer verilmitir. Kzl Avluda nerede kullanld kesin olarak belirlenemeyen kaidelerin yayvan torus profilleri zerinde ters yerletirilmi palmet dizisine yer verilmitir (Res. 19). Aizanoi Zeus Tapna kuzeybat ke24 25 26

Plz 1989b, 451, Lev. 43.2-4.

27

Voigtlnder 1975, 178. Plz 1989a, 80. Rohmann 1998, 102, Lev, 59.6. Naumann 1979, 21, Lev, 54.b.

32

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

sinde, st torusunda be sral yaprak motifi ilenen Anadolu tipi bezemeli bir kaide dnda, peristasisi oluturan ayn tipteki stunlarn kaideleri bezemesizdir28. Bu durum, tm peristasis kaidelerin ilk olarak bezemeli olarak yaplmasnn planland ve bilinmeyen bir nedenle uygulamadan vazgeildiini dndrmekle birlikte, tm alt ve st yap elemanlarnn mimari sslemelerinin tm detaylaryla bitirilmi olmas, baka olaslklar deerlendirmenin uygun olacan gstermektedir. Nikea Tiyatrosu sahne binas paye kaideleri29 ve Aphrodisias kaz evi bahesinde bulunan bir attik-ion kaide plinthosundaki akanthuslu kvrk dal sslemeleri ile Anadolu geleneinden ok, ara profiller ve plinthos dhil olmak zere tm kaide yzeyinin sslemeli olarak yapld talya rneklerine yaklamaktadr (Res. 20-22). Nikea Tiyatrosunda alt torusda rg st torusda yatay olarak yerletirilmi defne yaprakklar yer alrken, dar plinthos yzlerinde kvrk dal sslemesi yer alan Aphrodisias kaidesinin alt torusunda mee yapraklar aralarda mee palamutlaryla birlikte ilenmitir. st torusda allageldii zere yatay olarak yerletirilmi defne yapraklar yer alr.
28 29

Plinthosun bezemeli olmas ve bilinen rneklerde karlalmayan mee yapra motifi, Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu bezemeli kaideleri iin allmam zelliklerdir. Mee yapraklar zerinde kontrast artrmak amacyla alm olan matkap delikleri ile kvrk dal sslemesindeki asma yapraklarda gzlemlenen stilizasyon, kaliteli iilie sahip kaidenin M.S. 2. yzyln ilk yars veya ortalarna ait olduunu dndrmektedir. Bezemeli kaidelerin zellikle Pisidia Blgesinde M.S. 2. ve 3. yzyla tarihlenen baz yaplarda da karmza kmas ilgin bir olgudur. Bu tip kaidelerin kullanld yap ve antlar arasnda; Sagalassos Yukar Agorada yer alan bir ant30, Gneybat Tapna (SW 31 Temple) , Selgede Nympheum ve Kemerli Yap olarak tanmlanan yap32 ile Kremna Stunlu Cadde zerinde ve Isparta Arkeoloji Mzesinde bulunan ve ait olduklar yaplar bilinmeyen- kaideler saylabilir. Sagalassos Yukar Agorada M.S. 2. yzyln balarna tarihlenen bir anta ait olan bezemeli kaide, zerinde girlandlarn ilendii sekizgen bir postament zerinde yer almaktadr (Res. 23). Attik tipteki kaidenin alt torusunda defne yapra, trokhilos profilinde akanthus yaprak dizisi ve st torusunda yiv dizisi ilenmitir. Kaide, trokhilos
30 31

Naumann 1979, 68. znik Tiyatrosu sahne binasna ait olan plaster kaidelerden ilki in-situ olarak 1992 ylnda, dieri 1994 yl kaz almalarnda bulunmutur. 2001 yl kazlarnda ele geen nc kaidede dierinden farkl olarak trokhilos profili zerinde inci-makara dizisi ilenmitir. Yalman 1994, Res. 11-12; Yalman 1996, 343, Res. 21; Yalman 2003, 130, Res. 8.

32

Waelkens ve di. 1995, 24, Lev, 6. Vandeput 1997, 117-118, Lev, 62.2. Aratrmac, mimari ssleme zelliklerine dayanarak yapy M.S. 3. yzyln ortalarna tarihlendirmektedir. Machatschek Schwarz 1981, 70, Lev.38.

33

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

profilindeki akanthus yaprak dizisi ve st torusda Anadolu rneklerinde nadiren tercih edilen yiv dizisi ile bakent Roma ve talya bezemeli kaidelerinde grdmz youn ssleme anlayn takip etmektedir33. Ayn kentte yer alan Gneybat Tapnana (SW Temple) ait olduu dnlen bezemeli kaide olduka tahrip olmakla birlikte, alt torusunda dikey, st torus yzeyinde yatay olarak yerletirilmi basit iilikli defne yapraklarnn ilendii anlalmaktadr. Selge ve Kremnadaki yaplarda kullanlm bezemeli kaideler birbirinden farkl zellikler gstermektedir. Kremnada Stunlu Cadde zerinde bulunan ve ait olduu yap belirlenemeyen stun kaidesi, dier tm rneklerden farkl olarak dairesel formlu tek bir bloktan olumutur34. Dbkey profilli Kremna kaidesinde tm yzey yatay olarak yerletirilmi kaln mee yapraklar ile kaplanmtr. Yzeyden takn olarak yaplm yapraklarnn kendi iinde ve aralarda derin kazma ile birbirinden ayrlmas, hacimli bir grnt ve gl bir k-glge etkisi yaratmtr. S. Mitchell bakanlndaki yzey aratrmalarnda tespit edilen ve herhangi bir tarihlendirme nerisi getirilmeyen kaidede gzlemlenen bu zellikler, Stunlu
33

Cadde ve zerinde yer alan yaplarn ina edildii M.S. 2. yzyln ikinci yars ile sonlar arasndaki zaman diliminin genel ssleme anlay ile uyumaktadr. Selgede Kemerli Yap olarak adlandrlan yapya ait olduu dnlen bezemeli stun kaidesi, yukarda deinilen dier tm rneklerden farkl olarak, akanthus yapraklar ile evrelenen stun alt gvdesi ile tek bir bloktan ilenmitir (Res. 24)35. Alt torusda rg, st torusunda yatay olarak yerletirilmi kaln defne yapraklar ile ssl olan attik tip kaide, bu zellii ile Roma Dnemi ve ncesine ait bugne kadar bilinen tm rneklerden ayrlmaktadr. Isparta Arkeoloji Mzesinde korunan ve 1 metreye ulaan ap ile antsal bir yap veya anta ait olmas gereken kaidenin alt ve st torus yzeyi dikey olarak yerletirilmi stilize defne yapraklar ile doldurulmutur (Res. 25). E35

34

Kaidelerde trokhilos profilinin sslemeli olarak yaplmas Anadoluda Hellenistik Dnemde ortaya kan ve Erken mparatorluk Dneminden balayarak talya rneklerinin tamamna yaknnda gzlemlenen karakteristik zelliklerden biridir. Mitchell 1995, 128, Lev.73.

Machatschek Schwarz 1981, 70. Stun kaidelerinin, akanthus yapraklar ile evrelenen stun alt gvdesi ile ayn blokta ilenmesi, Hellenistik Dnemde ortaya kan uygulamalardan biridir. Aratmaclarn byk ounluu, bu allmam uygulamann k yerinin Ptolemaios Krallnn bakenti skenderiye olduu ve Hellenistik Dnem Anadolu ve Yunanistan rneklerine model oluturduunu kabul etmektedir. Bu konuda bkz. Ward-Perkins 1948, 64; Pohl 2002, 114. Lev.37.1; Rumscheid 1994, 141; Machatschek ve Schwarz, genel mimari ssleme zellikleri asndan Antoninus Pius Dneminde ina edilen (M.S. 138161) Aspendos Tiyatrosu ile yakn benzerlikler tayan Nymphaion ve Kemerli Yapnn, Ge Antoninler Dnemi ierisinde deerlendirilmesi gerektiini ileri srerken, Waelkens, Nymphaiona ait olduu dnlen korint balnn M.S. 3. yzyln ilk eyreine tarihlendirilmesi gerektiini kabul eder. Waelkens 1998, 582.

34

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

kenar formlu yaprakklar yar dairevi profilli alt torusda drt, st torusda ise tek sraldr36. Kaidenin alt torus balang noktasndan aa doru devam eden dz profilli alt ksm kaidenin, kullanld yerde stylobat veya taban deme seviyesi altnda kaldn gstermektedir. Yukarda zetle deinmeye altmz sslemeli kaideler ierisinde, Isparta Arkeoloji Mzesinde bulunan stun kaidesinin en yakn benzerleri, ayn zamanda blgenin bilinen en erken ve en ge tarihli rnekleri olan Sagalassos Yukar Agora Gneybat-Kuzeybat Onur Stunlar ve Gneybat Tapna (SW Temple) kaideleridir. Attik kaide profilleri ve her iki torusdaki defne yapra sslemesi her kaide de ortak zelikler olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte, Sagalassos Yukar Agora Gneybat-Kuzeybat kaideleri, ekenar formlu stilize defne yapraklarnn ilendii Isparta Mzesindeki kaideye oranla daha ayrntl ve kaliteli bir
36

iilie sahiptir. Yaprak formlarnn doal grnmnden uzaklat ve ana damarlar gibi ayrntlarn ilenmedii Isparta Arkeoloji Mzesi kaidesinin, benzer zellikler gsteren Gneybat Tapna ile yaklak ayn tarihe (M.S. 3. yzyln ortalar) verilmesi uygun olmakla birlikte, kesin bir tarihlendirme nerisi getirmek mmkn deildir. nceki satrlarda anlan rneklere dayanarak, Hellenistik-Roma mparatorluk Dnemi Anadolu mimarl kapsamndaki uygulamaya ilikin sonu niteliinde baz saptamalarda bulunulabilir. Stun kaideleri ve toikhobat profillerinin rg band ve defne yapraklar gibi ssleme dizileri ile bezenmesi, Hellenistik Dnem Anadolu mimarlnda grlen Attika kkenli yeniliklerden biri olarak karmza kmaktadr. Anadolu mimarlnda M.. 4. yzyln balarndan itibaren attik mimari formlarn etkilerinin artt gzlemlenmektedir37. zellikle ion dzeninde karlatmz bu etkiler en belirgin ekilde, Anadolu tipi stun ve duvar kaidelerinde, kaplarda, anta ve stun balklar ile friz sslemelerinde takip edilebilmektedir. Bununla birlikte, Attika kkenli yeniliklerin Anadolunun her yerinde e zamanl ve ayn oranda gerekletii sylenemez. Didyma Apollon ve Sardes Artemis tapnaklar ile balayan ve Hermogenese atfedilen yaplarda farkl uygulamalarla
37

Alp 2006, 9. Isparta Ulu Caminden getirildii belirtilen kire tandan yaplm envanter numaras bulunmayan stun kaidesinin korunan ykseklii 34 cm, ap 102 cmdir. Profillerinde paral krklar bulunan kaide, alt torus gerisindeki dz bir altlk zerinde torus, trokhilos ve torus profillerinden oluur. Yar dairevi profilli alt torus yzeyi bir biri zerine dikey olarak yerletirilmi ekenar formlu basit defne dallar ile doldurulmutur. Alta ve stte e ykseklikteki dz eritlerle snrlanan trokhilos zerinde, tek sradan oluan ekenar formlu basit defne yapraklarnn ilendii st torus yer alr. st torus ykseklii alt torusun yaklak 1/3 orannda ksadr. Tehirde stne bir stun konulan kaidenin st dzlem merkezine uzanan bir aktma kanal ksmen grlebilmektedir.

Schdler 1991a, 267.

35

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

birlikte karmza kan bu anlayn, denemeci karakteri n plana kan Erken Roma Dnemi bezemeli kaidelerinde de devam ettii grlmektedir. Bezemeli stun kaideleri Hellenistik Dnemde, ounlukla, antsal boyutlar ve bezemeleri ile hemen hepsi birer prestij yaps olan tapnaklarla zdelemiken, Erken mparatorluk Dneminden itibaren -tapnaklarn yansragiri kaplar ve onur antlarnda (Ephesos Agoras Bat Kaps ve Sagalassos Yukar Agora Onur Antlar) bu tip kaidelere yer verilmitir. Antsal boyutlar nedeniyle mimari bezemeleri hibir zaman bitirilememi olan Didyma Apollon ve Sardes Artemis tapnaklarnda aka gzlemlendii gibi, bu tr kaidelerin byk lekli yaplarda uygulanmasnn zaman ve ekonomik adan getirecei glkler, snrl tercihin en nemli nedenlerinden biri olarak kabul edilebilir. Buna karlk mparator Traianus ve Hadrianus zamannda ina edilen Pergamon Traianus ve Euromos Zeus Tapnaklarnda tm stun kaidelerinin bezemeli olarak yaplabilmesi, bu yaplarn -Hellenistik Dnemin yukarda anlan antsal tapnaklarna kyasla- grece daha kk lekli olmalar ve yeterli finansman desteine sahip olmalar ile yakndan ilikilidir. Deerlendirmeye altmz Roma mparatorluk Dnemi Anadolu rneklerinde, Erken Roma Dneminden itibaren bezemeli kaidelerin allageldii zere ion dzeninde deil, giderek yaygnlaan korinth dzeni iinde kullanl36

mas genel bir eilim olarak karmza kar. Buna karn, gerek profil biimleri gerek sslemeleri asndan standart saylabilecek bir tipin olumad ve rnekler arasnda belirgin blgesel farkllklar bulunmad grlmektedir.

Yrd. Do. Dr. A. Ouz ALP Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Yunus Emre Kampus-Eskiehir e-mail: aoalp@anadolu.edu.tr.

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

Tablo, izim ve Resim Listesi:

Tablo 1. Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda bezemeli stun kaidelerine yer verilen yaplar, kaide tipi, profil ve motiflerini ieren tablo. Harita 1. Anadoluda bezemeli kaidelere yer verilen Hellenistik-Roma Dnemi yaplarnn bulunduu kentleri gsteren harita. izim 1. Magnesia Artemis Tapna stun kaidesi izimi (Schdler 1991b, Lev. 19E). izim 2. Magnesia Artemis Tapna duvar kaidesi profil izimi (Schdler 1991b, Lev.19F) Resim 1. Atina Akropol, Erechtheion Kuzey Girii stun kaidesi (www.sacreddestinations.com). Resim 2. Didyma Apollon Tapna kuzeydou anta kaidesi (Voigtlnder 1975, Lev. 12, 1). Resim 3. Sardes Artemis Tapna stun kaidesi (Voigtlnder 1975, Lev. 12, 2). Resim 4. Miletos Tiyatrosu duvar kaidesi (Krauss 1974, Lev.70). Resim 5. Magnesia Artemis Tapna stun kaidesi (Rumscheid 1994, Lev.78, 8). Resim 6. Magnesia Artemis Tapna stun kaidesi (Rumscheid 1994, Lev.78,7). Resim 7. Lagina Hekate Tapna anta kaidesi (G. ztakn). Resim 8. Alabanda Apollon sotimos Tapna Altar stun kaidesi (Rumscheid 1994, Lev. 3, 3). Resim 9. Ephesos Agoras Bat Kaps stun kaideleri (Rumscheid 1994, Lev.39, 6-8). Resim 10. Sagalassos Yukar Agora Gneybat Onur Ant stun kaidesi (Vandeput 1997, Lev. 13.3 ) Resim 11. Sardes Erken mparatorluk Dnemi Tapna stun kaidesi (Ratte ve di. 1986, Lev. 3, Res. 2).

Resim 12. Sardes Artemis Tapna stun kaidesi (Voigtlnder 1975, Lev. 24, 1). Resim 13. Sardes Artemis Tapna stun kaidesi (Voigtlnder 1975, Lev. 24, 2). Resim 14. Pergamon, Traianeum stun kaidesi (A.O. Alp). Resim 15. Pergamon, Traianeum, duvar kaidesi (Vandeput 1997, Lev.100,2). Resim 16. Didyma Apollon Tapna stun kaidesi (A.O. Alp). Resim 17. Didyma Apollon Tapna stun kaidesi (A.O. Alp). Resim 18. Euromos Zeus Tapna Stun kaidesi (A.O. Alp). Resim 19. Pergamon Kzl Avlu stun kaidesi (Rohmann 1998, Lev. 59, 6.). Resim 20. Nikea Tiyatrosu paye kaidesi (A.O. Alp). Resim 21. Nikea Tiyatrosu sahne binas paye kaidesi (A.O. Alp). Resim 22. Nikea Tiyatrosu Sahne binas paye kaidesi (A.O. Alp). Resim 23. Sagalassos Yukar Agora Ant Stun kaidesi (A.O. Alp). Resim 24. Selge Kemerli Yap stun kaidesi (Machatschek Schwarz 1981, Res. 38). Resim 25. Isparta Arkeoloji Mzesi stun kaidesi (A.O. Alp).

37

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

KAYNAKA
Alp 2006 O. Alp, Roma Dnemi Pisidia Blgesi Bezemeli Mimari Elemanlar (2006), Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. W. Alzinger, Augusteische Architektur in Ephesos (1974). C. H. Bohtz, Das Demeter Heilugtum, AvP 13 (1981). C. Dugas Le sanctuaire dAla Athna Tg au IVe sicle (1924). Ethem Bey, Fouilles dAlabanda CRAI, 1906, 407-422. J. Ganzert, Das Kenotaph fr Gaius Caesar in Limyra. Architektur und Bauornamentik, IstForsch 35 (1984). G. Gruben, Die Tempel der Griechen (1976). W. Hoepfner Ein Antenkapitell aus Amargos, AM 87, 229-239. W. Hoepfner E. L. Schwandner, Hermogenes und die hochhellenistische Architektur (1990). F. Krauss, Milet und Didyma. Ein Vergleich der Sockelprofilierung an der westlichen Paradoswand des Theaters und den Cellawanden des Apollontempels, iinde: Mansele Armaan (1974) 185-192. E. Kunze H. Schleif, Olympische Forschungen I (1944). A. Machatschek M. Schwarz, Bauforschungen in Selge, Erganzungbnde zu den Tutili Asiae Minoris 9 (1981). S. Mitchell, Cremna in Pisidia. An Ancient City in Peace and War (1995). R. Naumann, Der Zeus Tempel zu Aizanoi (1979). D. Pohl, Kaiserzeitliche Tempel in Kleinasien unter besonderer Bercksichtigung der hellenistischen Vorlufer, AMS 43 (2002). S. Plz, Untersuchungen zur kaiserzeitlichen Bauornamentik von Didyma, IstMitt Beiheft 35 (1989). S. Plz, Zur Bauornamentik des Zeustempels von Euromos, IstMitt 39, 1989, 451-453. C. Ratt H. T. Howe C. Foss, The Early Imperial Pseudodipteral Temple at Sardis, AJA 90, 1986, 45-68. J. Rohmann, Die Kapitellproduktion der rmischen Kaiserzeit in Pergamon, PF 10 (1998). F. Rumscheid, Untersuchungen zur kleinasiatischen Bauornamentik des Hellenismus (1994). U. Schdler, Attizismen an ionischen Tempeln Kleinasien, IstMitt 41, 1991, 265-324. U. Schdler, Zur Entstehung der attischen Basis und ihrer Verwendung im kleinasiatischen Tempelbau, AMS 3, 1991, 91-110. R. Stillwell, Architectural Studies, Hesperia 2, 1933, 110-148. A. H. Thompson Excavations in the Athenian Agora 1951, Hesperia 21.2, 1952, 83-113. L. Vandeput, The Architectural Decoration in Roman Asia Minor. Sagalassos: A Case Study, Studies in Eastern Mediterranean Archaeology (1997). W. Voigtlnder, Der jngste Apollon Tempel von Didyma, IstMitt Beiheft 14 (1975).

Alzinger 1974 Bohtz 1981 Dugas 1924 Ethem Bey 1906 Ganzert 1984 Gruben 1976 Hoepfner 1972 Hoepfner Schwandner 1990 Krauss 1974

Kunze Schleif 1944 Machatschek Schwarz 1981 Mitchell 1995 Naumann 1979 Pohl 2002 Plz 1989 a Plz 1989 b Ratt ve di. 1986 Rohmann 1998 Rumscheid 1994 Schdler 1991a Schdler 1991b Stillwell 1933 Thompson 1952 Vandeput 1997 Voigtlnder 1975

38

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

Waelkens 1998

Waelkens ve di. 1995

Ward-Perkins 1948 Wegner 1965 Yalman 1994 Yalman 1996 Yalman 2003

M. Waelkens, Review of A. Machatschek M. Schwarz, Bauforschungen in Selge (Ergnzungbande zu den TAM 9) Vienna, Lantiquite Classique 57, 1998, 579-583. M. Waelkens D. Pauwels J. van Den Bergh, The 1993 Excavations on the Upper Agora and Lower Agora, iinde: M. Waelkens - J. Poblome (derl.), Sagalassos III. Report on the Fourth Excavation Campaign of 1993 (1995) 23-46. J. B. Ward-Perkins, Severan Art and Architecture, JRS 38.1, 1948, 137166. M. Wegner, Schmuckbasen des Antiken Rom, Orbis Antiquus 22 (1965). B. Yalman, 1992 znik Roma Tiyatrosu Kazs, KST 15.2, 1994, 430-453. B. Yalman, 1994 znik Roma Tiyatrosu Kazs, KST 17.2, 1996, 337-360. B. Yalman, 2001 znik Tiyatro Kazs, KST 24.2, 2003, 128-138.

39

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

Didyma Apollon Tapna Sardes Artemis Tapna Milet Tiyatrosu Magnesia Zeus Sosipolis Tapna Magnesia Artemis Tapna Lagina Hekate Tapna Pergamon Demeter Tapna Alabanda Apollon sotimos Tap. Altar Ephesos Agoras Bat Kaps Sagalassos Yukar Agora Ant Stunlar Sardes mparatorluk Klt Tapna Pergamon Traianeum Tapna Euromos Zeus Tapna Didyma Apollon Tapna Sardes Artemis Tapna Pergamon Kzl Avlu Nikea Tiyatrosu Aizanoi Zeus Tapna Aphrodisias Kazevi Stun Kaidesi Sagalassos Yukar Agora Ant Sagalassos Gneybat Tapna Selge Nympheum Selge Kemerli Yap Kremna Stunlu Cadde S. Kaidesi Isparta Mzesi Stun Kaidesi

Kaide Tipi Anadolu Peristasis Toikhobat Peristasis Toikhobat Toikhobat Peristasis Toikobat Peristasis Toikhobat Pronaos Attik Attik Attik Attik Anadolu Samos Attik Anadolu varyasyonu Peristasis Toikhobat Attik Attik Attik Attik Attik Anadolu Attik Attik Anadolu Attik Anadolu Attik Attik Anadolu

Alt Torus rg band rg band -

Trokhilos -

st Torus Defne Yapra Defne Yapra Defne Yapra Defne Yapra

Plinthos -

Lesbos Kymationu ? Yiv Yiv Defne Yap. Defne Yap. rg Band rg Band rg Band rg Band Defne Yap. Palmet Defne Yap. Mee Yap. Palmet dizisi rg Band Mee Yap. Akanthus Defne Yap. Defne Yap. rg Band Mee Yap. Defne Yap. Palmet Dizisi Anthemion Dizisi rg Akanthus Yiv rg Band Defne Yapra Defne Yapra Defne Yapra ? Defne Yapra Defne Yapra Defne yapra Defne Yapra Defne Yapra Defne Yapra Defne Yapra Defne Yapra Figrl Meander Kvrk Dal Kvrk Dal -

Anadolu varyasyonu Anadolu varyasyonu Attik Attik Peristasis Toikhobat Anadolu Attik

Attik Attik varyasyonu Attik Attik Attik ? Attik

Tablo 1

40

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

Harita 1

Resim 1

41

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

Resim 2

Resim 3

Resim 4

Resim 5

Resim 6

izim 1

izim 2

42

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

Resim 8 Resim 7

Resim 9

Resim 10

Resim 11

43

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

Resim 12

Resim 13

Resim 14

Resim 15

Resim 16

44

Anadolu/Anatolia 34, 2008

A. O. Alp

Resim 17

Resim 18

Resim 19

Resim 20

Resim 21

45

Hellenistik-Roma Dnemi Anadolu Mimarlnda Bezemeli Kaideler

Resim 22

Resim 23

Resim 24

Resim 25

46