Banu Avar - Sınırlar Arasında

http://genclikcephesi.blogspot.
com
TRUVA YAYINLARI Yayn N o : 189 Truva / Siyaset: 58

H z n n Topra Balkanlar'dan Gelecein Gc Avrasya'ya
Snrlar Arasnda Yazar:

Banu Avar
Genel Yayn Ynetmeni : Burak Fazl abuk Yayn Editr : Mehmet Mural Dgen Dzelti : Gzde ney Bilgisayar Uygulama : Truva Ajans Kapak Tasarm : www.natagrup.com Bask-Cilt : Kilim Matbaaclk Ltd. ii. Litros Yolu Fatih Sanayi Sitesi No: 12/204 Topkap-stanbul (O 212) 612 95 59
1. Bask Mart 2007
ISBN: 978-9944-975-94-0 Truva Yaynlar, 2007
Hdavendigar Cad Bademir i h a n No: 1 8 - 2 0 54110 Sirkeci/STANBUL Tel: (0212) 513 85 44 Fax: (02 121 513 85 45 www.truvayayinlari.com e-mail: info@truvayayinlari.com
http://genclikcephesi.blogspot.com
Banu Avar
Hznn Topra Balkanlar'dan Gelecein Gc Avrasya'ya
SINIRLAR ARASINDA
B A N U AVAR Gazetecilik hayatna Sre dergisinde balad. Londra City Universitesi'nde televizyonculuk alannda yksek lisans yapt. BBC'nin belgesel kurslarna katldktan sonra BBC Trke Yaynlar Blrh'nde programc ve spiker olarak alt. Ardndan TRT Londra muhabirliini stlendi. Gnaydn, Vatan, Dnya, Politika gibi gaze telerde muhabir olarak alt ve birok dizi yazya imza att. Mozaik ve Kaleideskop gibi yapmclm, ynetmenliini ve sunuculu unu stlendii programlar TRT 1 ve TRT 2'de yaynland. lk ya ynland yllarda 32. Gn programnn Londra muhabirliini yap t. 1 Ceasar, Crimean War, The Great Game ve Troy gibi BBC. ve Dis covery Channel belgesellerinin Trkiye yapmcs olarak yer akl. 1999'da TV 8'n belgesel blmn kurdu ve 2004'e kadar 30'dan fazla belgesele imza atl. Denizciler, Bir Zamanlar Kbrsta, Artk Biz De Varz, Devlerin Sava Alan Afganistan, Trkiye Sevdallar gibi belgesellerinden (Ohri Gzel Ohri adl belgeseli Makedonca'ya ev rildi. Aliyev belgeseli ise Azerbaycan devlet kanalnda birok kez gsterime girdi. 2004 ylnn Haziran aynda TRT 1'de Snrlar Ara snda adl programn yapmna balad Bugne kadar Balkanlar, Kafkasya, Orta Dou, Orta Asya, in, Hindistan, Gney Ameri ka'dan dosyalarla ekrana gelen program, zellikle Avrasya corafya snda birbirine karde halklarn benzer zelliklerinin vurgulanmas n ve bu corafyada yer alan lkeler arasndaki ilikilerin artmasn hedeflemektedir, Trava'da kan Kitaplar: --Avrasyal Olmak (1. Bask Ocak 2007, 2. Bask ubat 2007, 3. Bask Mart 2007)
NDEKLER
Snrlar Arasnda / 9 Bir Yl Daha / 1 1 BR BALKAN H Z N / 19 "0HRI, OHRI, GZEL OHR MAKEDONYA'NIN NCS" / 2l VARDAR'IN K YAKAS / 24 MAKEDONYA'DA TRK KALABLMEK / 32 "DRDE K A A . . . 3 9 BOSNA'NIN BAINDA BR KRAL BOSNA'DA BR DEREBEYLK VAR / 47 BR ZAMANLAR YUGOSLAVYA DYE BR LKE VARD / 66 PRTNA'DAK AMERKA/ 80 PRZREN'DE TRK O L M A K / 9 1 KOSOVA'DA BR SEM / 103 ARNAVUTLUK TARHN ARYOR / 1 17 GMLCNEYE DORU YOLLAR DMLENYOR, PSALA'DAN IKINCA ROMANTZM BTYOR / 129 BULGARSTAN'DA "EK DEMOKRAS" / 133
BULGARSTAN BAIMSIZLIINI ROBERT KOLEJ'E BORLU / 146 KARADENZ, KARADENZ / 149 MOLDOVA BR ZAMANLAR BESARABYA'YDI / 151 GAGAUZYA: KIZLARINA HASRET ANALAR LKES 7 163 KIRIM: DEVLERN SAVA ALANI / 179 YALTA'DA TARH TEKERRR EDYOR / 192 KAFDAI'NIN ARDI / 203 KAFKASLAR'DA LK TURUNCU DARBE / 205 "BATUM URASDUR DA!" / 220 KARABA'DAK SOYKIRIMA DNYA KR VE SAIR / 232 BAK DEL RZGRLARIN KENTDR / 243 ASYATA D O R U / 257 "BEN RANLIYIM, TRKYE'YE KAR YASA BEN BURADA RM!" / 259 GAL ALTINDAK GOLAN / 278 HALEP: BABAMIN D O D U U EHR / 292 TRKMEN'N ALTIN ASRI / 305 GELECEK ASYA'DADIR / 321 AVRASYA'NIN DEVLER / 335 RUSYA'NIN KLTREL ZENGNLKLER / 337 KAZANTN BN YILI / 353 N MUCZES M? / 369 URUM VE TURFAN'DA SINIRLAR ARASINDA / 386
Anneme...
Snrlar Arasnda
Koskoca Osmanl corafyas paralanp blndnde, mil yonlarca insan snrlar arasnda kalmt. Balkanlar'dan Ortadou'ya ve Kafkaslar'a kadar ayn dili konuan, benzer davranlara, benzer hislere sahip, ayn tehditlere maruz milyonlarca insan. Onlar yzyl dr, hangi lke snrlar iinde yaarlarsa yaasnlar, hep "snrlarn arasnda" kaldlar... Onlar Bulgaristan'n Krcaalisi'nde, Yunanistan'n Gmlcinesi'nde, Makedonya'nn Kocaalisi ya da Suriye'nin snr kylerinde yaarlar. Batum'da, Krm'da, Kerkk'te, ran'da onlara rastlarsnz. Uzaklarda bizi anarlar biz hep uzaklara bakarz. Her ailenin ku aktan kuaa aktarlan anlar vardr. Ben de sk sk uzaklar hznle anan bir ailede bydm. Bel ki bu yzdendir "snrlar arasnda" olan bitenlere merakm, bizden olanlara dokunma tutkum. Anneannem Balkan Harbinin dehet dolu g dalgalarnda Se lanik ile stanbul arasnda bir yerde domu. Dedem bir Manastr gmeni. Babamn babas Bahattin Bey Dastan doumlu. Kk bir o cukken stanbul'a getirilmi. Yldz Saray'nda bym, erkez
10 B A N U
AVAR
gmeni Nazmestan Hanmla evlenmi, iyi bir asker olarak n yap m, nlendike de binlerinin gzne batm ve sonunda Halep'e srgne gnderilmi. Babamn doum yeri Halep. O doduu yl yani 1893'te Halep bir Osmanl vilayeti... Halam bir Trablusgarplya varm. O da Osmanl'nn bir baka vilayeti. Ksacas tm ocukluum, mbadele hikyelerinin, Dastan danslarnn, Trakya trklerinin, Suriye'den gelenlerin beraberinde getirdikleri salona yaylm prltl kumalarn, pestil ve eker dolu kutularn byl fsltlaryla dolu. Bunlar ocukluumun "Snrlar Arasnda"ya katklar... Sonra m? Sonrasnda ise Attila ilhan var; Zenciler Birbirine Benzemezle 15 yanda yaamma giren, 20'li yalarda tanma frsat bulduum Attila lhan. iirleriyle, romanlaryla ve kitaplaryla sorular sordu ran, isyanyla ve mantyla dnyay ve vatan yerine oturtma aba larna en byk katky yapan Attila "Aabey". "Snrlar arasnda" gezebilmem, kalbi ayn hislerle arpan in sanlarla buluabilmem TRT sayesinde mmkn oldu. Bunca yldr yapmay beklediim program, nce Serpil Akllolu'nun yardmy la karar masasna gelebildi. Ve enol Demirz'n hi tanmad bi rine duyduu gven ve destekle hayata geti. Ve bu zorlu mcadele, annemin ve Taner'in byk desteiyle ve yardmlaryla srdrlebildi. Mjgan Tekin kardeim, zlem Pekel Blbl ve Gkhan nar'n masa ba ve Ali Kiremiti ve Erkut Erakr'n grsel hnerle riyle ekranlardan sizlere yansd. Belgin Sarmak'n ikna gcyle kitaplatrld. "Snrlar Arasnda", bu corafyann en ok kartrld dnem lerden birinde, 20 lkeyi ve blgeyi dolat. Bir yl iinde 30 prog ramda gzlemler, tespitler ve anlar; gzya, hzn ve sevgi derlen di. Her lkede, ihanete bulaanlarla da, sadakati bilenlerle de konu uldu, ite imdi onlar satr aralarndan sizlerle buluacak. Banu Avar
Bir Yl Daha
Dnyann en hareketli corafyasnn tam ortasnda 70 milyon luk koca bir devletiz. Samzda Kafkaslar ve Ortadou, solumuzda Balkanlar. Karadeniz'in zerinde dumanlar var. Ukrayna, Moldova, Beyaz Rusya. Gneyde Kbrs. Son yllarda en youn sarsntlarn yaand blge, yine Avras ya oldu. Dnyann yeralt zenginlikleriyle gz kamatran bu blge si zenginliinin bedelini ac dedi. Kaytlara, en ok saldrya urayan, en ok kayp veren, en yo un glerin yaand, ocuklarn en ok ld ve snrlarn en ok deitii blge olarak bir kez daha geti. Dnyann ekonomik, politik, kltrel nabznn att, Trki ye'yi evreleyen bu corafyadaki sis bulutuna bir dalalm. Gelin bir deiiklik yapalm Dou'dan balayalm. Her ne kadar daha ok Bat'dan gelen haberlerle yorulsak da son yllarda Dou'da dnyann ilgisini eken ok nemli gelimeler oldu. in, byme hzyla, gelimesiyle ve bilimsel faaliyetleriyle kendinden en ok sz ettiren lkeydi. Amerika nmzdeki 10 yl da in'i durdurabilme planlar gelitiriyor.
12 B A N U A V A R
Dou'daki ikinci nemli gelime, Avrasya corafyasnda yer alan lkelerin giderek pekien brliiydi. Orta Asya Trk cumhu riyetleri, in ve Rusya anghay ibirlii rgt erevesinde Ame rika Birleik Devletleri'nin denetimsiz hkimiyetine kar bir araya geldi; dnya bir baka kutuplamaya daha sahne oldu. Avrasya Corafyasnda Her Yer Birbirine Benziyor Balkanlar'da, Karadeniz evresinde, Kafkaslar'da ve Orta As ya'da son iki ylda gittiim 45 lkede ortak zellikler vard. En ba riz zellik bu lkelerdeki bir avu insann giderek zenginlemesi ve geride kalan nfusun hzla yoksullamasyd. Bu lkelerin ounda fabrikalar almyor, isizlik yzde 70'lere varyordu. kinci ortak zellik bu lkelerdeki demokratikleme almala ryd ki bunlar deta tek bir merkezden yrtlyor gibiydi. Bu l kelerdeki sivil toplum rgtleri, lkelerinin yararndan ok dnya nn byk glerine alyor grnyordu. Ziyaret ettiimiz lkelerdeki nc ortak zellik kltrel ve dini soykrmd. Tm bu lkelerde halkn, zellikle medya tarafn dan youn bir kltrszletirme ve kimliksizletirme bombardma nna tutulduunu grdk. Hristiyanlk propagandas bu kapsamda yaplan faaliyetler iinde en dikkat ekici olanyd. Her yer birbirine benziyordu. Tm bu lkelerin eski Sovyet ya da eski Yugoslavya'dan kopan lkelerin piyasa ekonomisi ve de mokrasiyle tanmalarnn zerinden sadece 10 yl geti. IMF'yle, Dnya Bankas'yla, Avrupa Birlii'nin ekonomik rgtleriyle iliki leri henz ok taze. Bu 10 yl iinde Bosna'da, Makedonya'da, Kosova'da, Moldova'da, Grcistan'da ve gittiimiz her yerde alan kesimin yzde 80'i alk snr altnda yayor, isizlik yzde 50 ile yzde 70 arasn da deiiyor. Saraybosna, Batum, skp, Tiflis, Komrad. Bir kent syleyin bu corafyada, ayn dertlerle boulmu olmasn. Mmkn deil bu lamazsnz.
13-SINIRLAR
ARASINDA
Birileri "yenidnya dzeni" demiti. Aslnda bu deyi Roma Imparatorluu'ndan beri sylenegelirdi. Hitler'in teorisinin ad da "ye ni nizam'd. Yenidnya dzeni dendiinde iki kutuplu dnyann artk var olmad byk glerin ekonomik saltanatnn tm dn yaya egemen olduu bir dzen anlatlyordu. Son 10 ylda Balkanlar'da, Kafkaslar'da artan isizlik, bo fabri kalar, ekinsiz araziler "yenidnya dzeni"nin bir gereiydi. Sermaye vatansz, ama genellikle gl lkeye doru akyor. Bu lkelerde konutuumuz alan kesimin hemen hepsi nasl ayn szlerle durumu zetledilerse, ynetici kesim de az birlii et miesine ayn cmleleri kuruyorlard. Amerika'nn Turuncu Demokrasisi 1997'de Amerika Birleik Devletleri ynetimi, "Yeni Bir Yzyl iin Ulusal Gvenlik Stratejisi" ad verilen bir alma yaymlad. almada: "Dnyann Amerika'nn liderliine ihtiyac vardr;
14 B AN U A V A R
Amerika liderlikte rakipsizdir; dolaysyla dnyann her kesine il gi duymaktadr" diyor ve Amerika'nn milli gvenlii iin kuvvetli bir askeri gce, kresel ekonomiye ve dnyada demokrasinin yay gnlatrlmas artna dikkat ekiliyordu. Yaylan "demokrasi" dn yay kasp kavurdu. Aslnda bu projenin tohumlar 20 yl nce atlmt. Reagan projesi diye de adlandrlan "project democracy" yani demokrasi projesi 1980'lerde kongrede yasalat. CLA eski direktr Colby, demokrasi projesi iin: "CIA'in rtl yaptklarn imdi aktan ya pacaz" demiti. Ama tm dnyay sivil toplum rgtleri marifetiyle ynlendir mek ve bunu gze batmadan yapmakt. Bu proje kapsamnda ulusal demokrasi fonu yani scak dolarlar eitli merkezler tarafndan gerekli yerlere aktld. Bylece partiler, sendikalar, sivil toplum rgtleri, medya, niversiteler byk g lerin karlar dorultusunda ynlendirildi. Sovyetler Birlii ve Yugoslavya demokrasi fonlarnn akt ilk lkeler arasndaydlar. 2000'li yllarda fonlar zellikle Balkanlar'daki ve Kafkaslardaki lkelerde dald. Grcistan, Kosova, Arnavut luk, Ukrayna bunlardan bazlar. Parann ad "ulusal demokrasi fonu". Bu fonun datm srasn da u aamalar hedefleniyordu: Hedeflenen lkenin aydnlarna kon feranslar dzenlenmesi; onlarla yakn ilikiye geilmesi; insan hak lar dernekleri kurulmas; kamuoyu oluturmak iin medyann de netim altna alnmas; "zgr" sendikalarn kurulmas; dinsel, blge sel etnik haklarn ne karlmas; muhalefetin rgtlenmesi ve son aamada demokratik seim darbesi... Yugoslavya'da demokrasi projesinin uygulanmasnda OTPOR yani "direni" adl sivil toplum rgt ba ekti. Amerikal iadam George Soros tarafndan finanse ediliyordu ve Yugoslavya'nn dalarak "demokrasiye geii"nde aktif rol oynad. KMARA, Grcistan'da OTPOR'un karde kuruluu olarak faali yete geti. Kasm 2003'te Grcistan'da evardnadze iktidarn devi ren muhalefet kanad bu grup tarafndan ynlendirildi.
15SINIRLAR
ARASINDA
27 yanda parlamentoya giren ve 34 yanda bir darbeyle cum hurbakan olan Mihail Saakavili, baarsn biraz da KMARA'ya borluydu. ok gemeyecek, benzer bir rgt Ukrayna'da da turun cu atklar takan, meydanlara kurulan turuncu adrlarda, rock konserindeymiesine elenen turuncu genlerle ortaya kacakt. Bu kez rgtn ad PORA'yd. Dou Bloku'nun dalmasndan sonra tm bu corafya byk glerin oyun alan oldu. Bu lkelerde demokrasi rzgrlar estiril di, demokratik seimler dzenlendi, ama bu "demokratik hareket" halkn iradesini yanstmad. Seimler yaplyordu yaplmasna, ama sonularndan memnun kalnmazsa geersiz ilan ediliyordu. Yineleniyordu, olmad yumu ak darbeler gerekletiriliyordu. Ak Toplum Ak Yara Demokrasi projesinin en fazla nem verdii kurum medya. 1999'da Amerikan Kongresi, Srbistan'n "demokratikletirilmesi" iin 25 milyon dolar tahsis etti. Milosevi seime giderken buna 10 milyon dolar daha eklendi. Bu para belli bal sivil toplum rgtle rine ve medyaya datld. Srbistan'da Kostunica, iktidarn biraz da bu almalara borlu. Srbistan ya da Kosova ya da Bulgaristan ok ey deimiyor. zel ellerdeki medya en ok da televizyonlar, lkenin politik olarak hassas olduu zamanlarda, en alakasz yarma programlar n ya da halkn byk bir ounluunu ekrana kilitleyecek srkle yici bir diziyi apkadan karveriyor. Son 10 yl kaos iinde geirmi tm bu lkelerde zel televiz yon kanallar gnde 6-7 tane pembe diziyi pe pee gsteriyor, ge ri kalan zamanda ynlendirici belgesellere yer veriyorlar. Bu yayn lar zellikle seim zamanlarnda halk zerinde byk bir psikolojik bask yaratyor. Bosna'da, Avrupa'nn ortasnda bu genler Avrupallamaya a lyorlar. Onlar iin Avrupal olmak Bat pop mziini bilmek, bir
16 B A N U A V A R
ngiliz gibi giyinmek ve pop kltrn benimsemek demekti. Bun lar televizyonlardan reniyorlard. Bosna'y ngilizler ve Amerikallar Ynetiyor Birlemi Milletler kontrol altndaki Bosna'da ngiliz bir tem silci var. ingiltere'nin Liberal Parti eski bakan Paddy Ashdown. Bosna'da demokrasiyi uygulamakla grevli bir yksek temsilci. Mlakatmzda, "AB'nin zel temsilcisiyim" demiti. "Bosna'ya Avrupa standartlarn getirmekle ykmlym." Syleiyi gerek letirdiimiz odann yarsn kaplayan AB bayrann yannda AB bayrana ok benzeyen, ama iinde san renk olan bir baka bayrak daha vard. Bu, Bosna iin AB'nin uygun grd bayrakt ve yakn da kabul edilecekti. Ashdown'a "Nedir bu Avrupa standartlar?" diye sormutum. O da dmeye baslm gibi sralamt: "Demokrasi, insan haklar, ser best piyasa ekonomisi, bamsz medya, serbest pazar ekonomisini yneten temiz politika." Paddy Ashdown'n Bosna'ya tamaya alt Avrupa standart larna bir bakalm. Acaba 10 yldr Bat'nn ynetimi altndaki Bos na'da Avrupa standartlar ne durumda? Bu tek rnek civardaki tm lkelerin iinde bulunduu duru ma ayna olabilir. Politik alanda, her eyin karar mercii yksek temsilci. Muhale fetin sz hakk yok. Halkn yzde 80'ini oluturan alan kesim z grce rgtlenme hakkndan yoksun. Sendikal iiye hayat hakk tannmyor. Serbest piyasa ekonomisi u anda had safhada isizlie yol a yor. zelletirmelere yolsuzluk bulayor, fabrikalar alamyor. Bamsz medyaya gelince... Demokrasi silahoru televizyon ka nallar, bol pembe dizi, aptallatrc etkisi su gtrmez yarma programlar ve porno yaynla dolu. Belgesel ve haber programlarsa d kaynakl. zel televizyon ve hr gazeteler bu lkelere demokrasi ihracn-
17 S I N I R L A R
ARASINDA
da kaldra rol oynuyorlard, ama gel gelelim toplumun sadece belli kesimleriyle ilgileniyorlard. Bu yayn organlarnn yaynlarn da yoksul kesime, gidiata eletiri getirenlere yani gerek muhalefe te yer yoktu. Tm bu corafyada kapsaml oyunlar oynanmakta ve bu oyun lar iin byk miktarlar gzden karlmaktayd. Neden? Cevab Ka zakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev verdi: "Dnya nfusunun ounluu Asya'dadr. Doal zenginlikler Asya'dadr. En zengin kltr Asya'dadr. Gelecek de buradadr." Avrasya corafyasnda bir ksm lkeler Bat'yla sarma dola olurken bir ksm kendi sentezlerini yaratyor. Doal zenginlikler Asya'da toplanmtr. Ve bu corafya Trk bir corafyadr; kltrel ve tarihsel balarn yan sra dini balar da vardr. Ve tm bunlar Bat'nn gznden kamyor. Trkiye bu corafyada hl etkili, sevilen saylan bir konumda. Nursultan Nazarbayev geleneklerin neminin altn izerken bir milleti ycelten eyin tarihi olduunu sylyordu. Asya'da birliin neminin altn iziyordu. Trkiye olarak gz lerimiz Bat'yla kamamken bu geici krlkten abuk kmal ve biraz da Dou'ya bakmalyz. Dnn dnyada aralarnda bu ka dar mesafe olan ka lke bunca ortak deeri paylayor. Kklerimi zin bir olduu lkelerdeki gelimelerin nemi, yava ve salam admlarla gelecee yryen Asya'nn bizim iin deeri ok byk. Yeni bir senteze ulamak, o sentezi iimizden karmak iin acele etmeliyiz. Mustafa Kemal'in bir dn hatrlamann tam zaman. Bir baka lkeden alnacak modellerin nasl mutsuzluu getirdiini, kendi sentezimizin nemini yle ifade ediyordu: Bir ulusun mutluluk sayd ey, dier ulus iin felaket olabilir. Ayn neden ve koullar birini mutlu ederken dierini mutsuz edebi lir. Onun iin halka gidecei yolu gsterirken dnyann tm bilim, bulu ve gelimelerinden yararlanalm, ama unutmayalm asl teme li iimizden karmak zorundayz.
BR BALKAN HZN
OHR, OHR, GZEL OHR MAKEDONYA'NIN NCS"
Onlar ilk kez Ataky Marina'da grdm ve pelerine dtm. yle ekiciydiler ki. Baklarn kocasndan bir an bile ayrmayan minyon bir kadn ve yumuak, sakin, aydnlk yzl kocaman bir adam. Bosna sava sonras Makedonya'nn en gzel kasabas Ohri'den gelip stanbul Ataky'e yerlemilerdi. Makedonya'da birer efsaneydiler. Biri bir dneme damgasn vurmu bir belediye bakan, br tm Yugoslavya'da nineden to runa herkesin adn bildii "Rezzan retmen". Sami Baba 1910 ylnda bir Osmanl vatanda olarak domu tu. Savalar, igalleri yaad, devletlerin kurulduunu, ktn bir yaam sresince izledi. Sonunda doup byd topraklardan skt koca kklerini, Trkiye'ye geldi. 1994'ten yaamn noktala d 2005 ylna kadar Trk vatandalna geebilmek iin yetkili makamlara her trl bavuruyu yapt, ama 10 yl buna yetmedi, mr vefa etmedi. Sancak'ta Bir Kz ocuu Ei Rezzan Anne imdi Srbistan snrlar iinde olan Sancak, Priboy'da 1922'de domutu.
22 B A N U A V A R
yanda ksz ve yetim kald. skp'te yaayan amca ve yengesinin yannda byd. Gen bir kzken amcasn ziyaret eden yakkl bir adamla kar lat. Ona kahve ikram etti. Sonraki 65 yl boyunca da ona, hi azalmayan bir akla kahve ikram etti. Amcas Fevzi Bey'i ziyaret eden Ohri'nin gen belediye bakan Sami Rezzak't. Onlar nianlandklarnda yl 1939'du. Sadece birka yl sonra dnya ikinci kez kana boyand. Nazi askerleri Bulgar ordusuyla birlikte 6 Nisan 1941'de Yugos lavya'ya girdi. nce skp dt. 10 Nisan 1941 gn dman Ohri'ye girdi. Makedonya gn iinde igal edilmiti. Sami ile Rezzan'n ilk evlilik yldnmleriydi. Rezzan Anne mutluluun nasl felaketlerle i ie olduunu an latrd: "ok sayda Mslman Trk ve Arnavut Struga'ya g etti. nk Struga ok yaknd ve Arnavutlarn elindeydi. talyanlar i gal edip sonra Arnavutlara devretmilerdi. oklar oraya g etti. Fakat biz kaldk, Ohri'de kaldk. ok ar artlarda drt yl geirdik. O arada ben doum yaptm. Kzm Ayhan 1941 ylnn aralk ayn da dodu. Bulgarlara kupon veriyorlard. Yerli Makedonlar, srf bu yzden nfus deitirip kendilerini Bulgar yazdrdlar. Ama biz deitirme dik. Trkler deitirmedi. Her eyimizi, unumuzu, ekerimizi, her evimizi karaborsadan almak zorunda kaldk." Balkanlar'da Osmanl gitmi ve Trklere ynelik bask o gn bugn hi bitmemiti. nce byk ailelere isim deitirmeleri iin bask yapld. Sami Baba dedelerinin barutuluk yaptklarn bu yzden ailenin Barutu lakabyla anldn sylemiti. O zamanlar, Trk aileleri lakaplaryla bilinirlerdi. Ama Srp Krall kurulur kurulmaz ilk i lakaplar kaldrld. Sami Baha'nn olu Attila Rezzak yle anlatyordu: "Herkesi
23 S I N I R L A R
ARASNDA
soyad almaya zorladlar. ounluk dedesinin ismini soyad olarak seti. Benim de babamn dedesinin ismi Rezzak olduu iin, Rezzak ad alnd. Lakaplar kullanlrken byk aileler vard, soyad kanu nuyla aileler paraland. Trklerin toplumdaki etkileri azald. kin ci dalga 60'larda geldi. Ben liseyi bitirdim, niversiteye gidip yazla cam; baktm soy ismim Rezzak, 'Rezakavski' olarak yazlm. tiraz ettim, uzun zaman uratm. Mahkeme kararyla dzeltilebildi. 1966'da okumak iin Trkiye'ye geldim, geli o geli." Sami Baba ve Rezzan Anne, anayurda gelmek iin 30 yl daha beklediler. Osmanl'nn gidiini, Bulgar igalini, Srp Krall'n grmler di. Birinci ve kinci Dnya savalarn yaamlar, sosyalist Yugoslav ya'nn kuruluunu, Tito'nun ykseliini ve lmn izlemilerdi. Rezzan Anne, Tito'nun lmnden ksa sre nce Gm Yl dz Hizmet dl'ne layk grlmt. O Yugoslavya'nn rnek retmenlerinden biriydi. Sami Baba, Ohri'nin her kaldrm tanda emei olan unutulmaz belediye reisiydi. 1994'te Balkanlar yeni bir sava dalgasyla sarsldnda 80'li yalardaydlar, daha fazlasna dayanamazlard. Ohri'de yreklerin den paralar brakp oradan ayrldlar; ilerindeki baka bir hasreti dindirdiler; Trkiye'ye yerletiler. Ben, anneannemin anlarndan ok zlemlerini takip ederek Ohri'ye ve skp'e gitmitim. Yl 2002'ydi. skp'te karlatmz kltr eski bakan Gner smail bu topraklardaki hzn birka cmleyle yle zetliyordu: "Birisinin mezarn ziyaret edersiniz. Yetmi, seksen, doksan yl gibi normal bir insan mrn yaayan birinin mezarna gidersiniz. Tek devlet, tek sistem iinde domu ve ayn devlette vefat etmi olana rastlayamazsnz!.. Bakn ben sosyalist Yugoslavya'da do dum, imdi Makedonya'da yayorum. Yarn yaadm ya da ld m devlet ne olur, bilmiyorum!"
VARDAR'IN K YAKASI
Eyll 2002 Makedonya'ya 2000'li yllarn getirdii deiim, kaldrm tala rnda, eski Ta Kprnn bir kenara atlm sslemelerinde, tm Osmanl eserlerinin hali pr melalinde hissediliyordu. Ta Kpr iki ayr dnyay birletiriyordu. Bir zamanlar Msl manlarn yaad dou taraf ile baty birletiren kpr, sava sra snda kapatlm, skp'n dousu batsndan tecrit edilmiti. 2004 Mays'nn son gnlerinde bir kez daha skp'teydim. Ta Kpry zlemitim. Kprnn bandaki kilisede dn var d. Darda bir grup ingene mzisyen en oynak Balkan havalarn alyor... Dn sahipleri, kilise bahesi dnda kalmalarna abal yordu. Onlar ise girmekte srar ediyorlard, ieri girdim. Gekin bir ift evleniyordu. Ortodoks kilisesi olanca ihtiamyla davetlileri arlyor... Ayin dar tayordu. Burada Makedonlarn yan sra Arnavut, Trk, Torbe, Ulah, Srp, Bonak ve ingene aznlk yayor. Nfusun yardan fazlas Makedon. Alfabesi, 1945'te oluturulan ok gen bir dil Makedonca. Kelimelerin ou Trke, bir ksm ise Bulgarca. Bu topraklarda 3-4 dil konuuluyor. Deiik dil, din ve gele-
25 S I N I R L A R
ARASINDA
neklerin birbiriyle dans ettii ya da imdilerde kavga ettii mi de sem, bu lke, Yugoslavya'dan ayrlan cumhuriyetlerin en fakiri. N fusun yzde 24' yoksulluk snrnn altnda yayor. Zenginleri yok mu? Var! "Nasl olmaz!" Makedonya'nn zellikle de kayt d zen gini ok! skp'n bat yakasnda, giderek oalan yabanc isimli iyer leri, yabanc markalarn koca koca ilanlar, lks otomobiller ve ana cadde zerindeki binalarda yabanc lke bayraklar dikkati ekiyor. skp'n batsnda kzlar daha bakml, etekler daha ksa, bluzlardaki yazlar, daha ok ingilizce. Dekolteyi mutlaka bir ha kolye sslyor. Bir de nereye giderseniz gidin, maliyeti 2 milyon dolar olan bir ha, skp tepelerinden sizi izliyor. Ana caddeden ayrlp bir avluya giriyorum. Tm Balkanlarda ki gibi burada da en yetkili merci Birlemi Milletler. Blge temsil cisi Frode Mauring'i ziyaret ediyorum. Daha nce Angola ve Polon ya'da grev yapm bir Norveli. Problemli lkelere atanyor. Belki de o yzden onu glmserken grmek imknsz. nce aklmza taklan ha soruyoruz. Ne de olsa Birlemi Mil letler Kalknma Program'nn (UNDP) katklaryla skp'n tepele rine yerletirilmi. Yzde 45'i Mslman olan lkede ykselen de erleri temsil ediyor. "Buras sosyalist bir lkeydi ve o sistemde din, ok nemli bir unsur deildi. 2001'deki atmada din ok nemli bir rol oynama d. Ama atma balaynca her trl ayrm daha da su yzne k yor." "Yani bir tepki olarak m ha tepelere kondu?" "Evet, yle diye biliriz. Ayn ekilde davranan dinlerle dnyann baka yerlerinde de karlayoruz." UNDP, Makedonlarn isteini hi zaman kaybetmeden yerine getirmiti. skp Belediyesi'yle yakndan ilgileniyorlard. Msl manlarn yaad kentin dou yakas pten geilmiyor, ama Vardar'n bat kysnda her keden yeni kiliseler, yaplar, i makinele ri frlyordu.
26 B A N U A V A R
Grm Geirmi Bir Krgnlk Tuhaftr, skp'n dousu, tpk Makedonya'nn dousu gibi. Daha ok Trklerin yaad Makedonya'nn dousu nasl yolsuz, susuz, okulsuzsa; Trk, Arnavut, ingene aznln yaad s kp'n dousu da ihmal edilmi, gemite braklm, bakmsz ve ok sessiz. Belediye hizmetlerinden, eitimden, tahsisatlardan her eyden en az pay onlar alyor. Ve bu suskunluklarnda... Grm geirmilikleri, bir imparatorluktan geriye kalmann arball, oka krlmlk ve belki biraz da bu ihmali kabulleni var. Fatih Sultan Mehmed'in 500 yl evvel yaptrd Ta Kprnn olaanst stili imdilerde Makedon entelekteller arasnda tart ma konusu. Kimisi onun Bizans mimarisi olduuna dair tezler orta ya atyor. Osmanl'ya ait ne varsa fkeyle karlanyor. Sahilde otu rup ona bakyorum. Mihrab sklp atlm, her yan borularla kaplanm, yzlerce yllk talar imentoyla svanm. s-kp'te herkesi izleyen han tam karsnda boynu bkk duruyor. Esnafa "Merhaba" diyerek yrmeye baladmz arda, gn noktalamtk. Bir arkadam babasnn adresini vermiti. Halil Bey arnn ar olduu dnemde burada hal satarm. Bizi alp bir Arnavut kahvehanesine gtrd, arkadalaryla tantrd. Sabit brahim ve dierleriyle. Bir zamanlar l l olan, kuyumcusundan nalburuna, kumasndan helvacsna kadar her eyin en iyisinin bulunduu, herkesin urak yeri Trk arsnda artk dkknlar bir bir kapan yor. arnn arkasndan dolanp, belediyenin gnlerdir uramad sokaklardaki p ynlar arasndan geerek n tm Balkanlara yaylm, her oyunuyla dller alan Trk tiyatrosuna uruyoruz. Sa nat merkezinin bir blm Arnavut, bir blm Trk tiyatroculara ayrlm. Ancak denekleri kstl, ulamlar zor ve seyircileri gn den gne azalyor. Bu tiyatro, mahallenin Trk, Arnavut, Makedon ocuklarnn gzbebei. Pazar sabahlar oyun deimedii halde hepsi kim bilir kanc kez kuyrukta, kaplarn almasn bekliyor.
27 S I N I R L A R
ARASINDA
Bir Zamanlar Burada skp'te kaldm her gn Ta Kpr'nn ellerini tuttum. pen gen klardan bakas yoktu kyda. Bir de ben. Onu tut kuyla sevdim. Ta Kprnn dousunda, binalar, yaplar, kaldrmlar, yzler, eller hep tandkt. Davut Paa Hamam tm vakaryla kprnn ban dayd. Gz gze geldik. Gzlerini kard. Delice akan Vardar'a bakt. Pencerelerine doru eilen, kzl sal bir aa onu teselli ediyordu. Davutpaa Hamam bugn bir resim galerisi. Kprnn bir taraf dou bir taraf bat. Gemi ve gelecek, si yah ve beyaz, zenginlik ve yoksulluk kadar keskin bir ayrm bu. Vardar deli deli akyor. Bir tarihi anlatyor. Yzyln bayd. Bulgar, Srp ve Rum komitaclar, Makedon ya'y Osmanl'dan koparmak iin kyasya mcadele veriyordu. Trkler korku iindeydi. 1903 ylndaki soykrmda 5 000 Trk l drlm, yzlerce kasaba harabeye evrilmi, 70 000 kii evsiz kalmt. Olaylar yabanc devletlerin mdahalesiyle sonuland. Make donya blgelere ayrld; Ruslar, Avusturyallar ve talyanlar arasnda paylatrld. Yl 1912. Osmanl mparatorluu sava ilan etti. Balkan Harbi balad. Ve harbin sonunda Osmanl Devleti Makedonya'y kaybet ti. Bu, sonun balangcyd. Savan sonunda 69 000 kilometrekareyi bulan Makedon top raklar Yunanistan, Bulgaristan ve Yugoslavya arasnda paylatrld. Mslman nfus Yunan ve Bulgar birliklerince tarumar edildi, Balkanlar'n paylalmasnn aclar on yllarca srd. Lozan Antlamas sonras mbadele baladnda tarihe ac ka ytlar dld. Yunanllar Makedonya halkn Bulgaristan'a ge zorladlar, o u kuruna dizildi. Ge zorlananlar neredeyse derilerine kadar so yularak yola karldlar. te Bulgar grevlinin, milli komite yesi D. Dinev'in 11 austos 1924 tarihli raporu:
28 B A N U A V A R Aileler gece yarsndan sonra 01.00 ila 01.30 aras geldiler. Dezenfek te edilip alandlar ve 3 ila 10 gnlk kamplara kondular. imdi g nein altnda yanacaklar... Yamurda slanacaklar. Karantina baraka larna girmeleri yasak. Hasta da olsalar.
Tanl Bora'nn editrln yapt Trk Milli Kimlii, Trk Milliyetilii ve Balkan Sorununda bir Milletler Topluluu delegesi raporu yle yer alyordu. Bu korkun tesi. Gmen kamplarndaki bu insanlar grdkten sonra ne uyku ne yemek ne de normal herhangi bir faaliyetlerimizi srdrebilmekten aciz kaldk. Aradan sadece 15 yl geti. Balkanlar bir baka byk savala sarsld. Alk, kargaa ve igaller, bu kez 90 000 kiiye yer deitirt ti. Trkiye ve dier komu lkelere g ettirdi. Sava bittiinde Yugoslavya derin bir nefes ald ve Tito bakan lnda kurulan hkmetle Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti ilan edildi. Artk Makedonya federe bir devletti. Deiim yeni bir g dalgasn da beraberinde getirdi. 1980'de Tito'nun lmyle yeniden kargaa balad. Yugoslav ya zengin bir lke olma yolundayd ve bu Bat'nn itahm kabart yordu. Derken kaos Balkanlar' bir kez daha sard. 199l'de Slovenya ve Hrvatistan'n ardndan Makedonya ba mszln ilan etti. Bir sre etnik atmalarn uzanda kalmay baardiysa da 200l'de sra ona da geldi. Arnavut militanlar ile Makedon silahl gleri birbirlerine girdi. Sonuta Makedonya'ya uluslararas gler yerleti. 199l'de bamszln ilan eden Makedonya'ya Batl glerin ekonomik mdahalesi gereklemi, tm fabrikalar zelletirilmi, kapatlm isizlik yzde yz artm, lke 10 ylda 10 kat fakirle miti. Tam 10 yl sonra, 200l'de, etnik atmalarn patlak verme siyle Makedonya'ya askeri bir mdahale de gerekleti. lke yeni bir g dalgasyla sarsld. G veren aznlklarn banda Trkler geli yordu. Makedonlar Trklere kendi din ve kltrlerini dayatrken
29.SINIRLAR
ARASINDA
lkedeki aznlklar iinde en youn nfusa sahip Arnavutlar da Trkleri ilerinde eritme politikas gttler. Bir Trk Gibi Yasamak Rehberimiz Erkan ldrisi 2001'de atmalarn ilk patlak verdii Kalkandelen'de doup bym. Bizi Trk Demokratik Partisinin eski yneticilerinden Enver Hamdi Bey'e gtrecek. skp-Kalkandelen yolu boyunca skp radyosu, Trakya trkleri alyor. Yre imiz kabark, Enver Hamdi'yle buluuyoruz. Yrek yree gece boyu konuuyoruz. "Bir Trk msn, Arnavut musun gidiyor! Sen bana Trk de sen de demesen de ben her sabah yatamdan kalkarken Trk ola rak kalkyorum. Kahvaltm Trk gibi yapyorum. arya ktm da arkadalarmla Trk olarak selamlayorum. nsann yaam mil liyetidir. Benim yaamm da Trke'dir. lmm de Trke olacak. Sen bana ne dersen de. De ki Makedon'sun, ingene'sin, Pomak'sn. Ama ben Trk'm. Doarken de Trk, lrken de. Bir Makedon gi bi lemem ki!" O Yugoslav ordusundan emekli bir albay. Yugoslavya'nn da lndan sonra bir tekstil fabrikasnda mhendis olarak alm. Sonra da hem iten hem politikadan emekli etmi kendini. Enver Hamdi'nin evinde geirdiimiz saatleri hi unutmayaca z. Sadece onun ap kapad bir uydu televizyonundan Trki ye'deki tm tartma programlarn dinliyor, kalbi Trkiye'yle at yordu. Byk bir Trk evinde, Trkiye'de artk "modas gemi" Trk detlerini srdrerek yayorlard; o bildik misafirperverliin her trl gereini yerine getirerek, byk sofralarda tm aile bir araya gelerek ve yardmlaarak.
Mecliste Donakalmak Ertesi sabah soluu Makedonya Millet Meclisi'nde alyoruz. 120 milletvekilinin 62'si Makedon, 35'i Arnavut ve 3' Trk. Ama bu 3 tanecik Trk milletvekili iki partiye blnm. Enver Hamdi'nin bir
30 B A N U
AVAR
zamanlar siyaset yapt Trk Demokratik Partisin'den milletvekille ri... Kenan Hasip ve Gayyur Sara, Makedonya in Birlik Koalisyo nu iinde ilk kez iktidarda yer alan Trk milletvekilleri. Mecliste oturum sryor. Kenan ve Gayyur Beyler oturuma gi rerken, balkonda gazeteci Violetta'nn yanna oturuyoruz. Aada tandk grntler: gazete okuyanlar, arkadayla sohbet edenler, akalaanlar ve tabii uyuyanlar. Oturumun bitmesini beklerken iktidar partisinin Meclis Grup Bakan Jani Makaduli'ye kulak veriyoruz. Kendisi Ulah aznln temsilcisi. Ailesi Egeli. "Partimiz" diyor, "Sosyal Demokratik Birlik Partisi ve Liberal Demokratlar, ingene, Bonak, Ulah ve Trkler gibi etnik topluluk larn partileri arasnda, byk bir koalisyon gerekletirdik. Ve ilk defa Trkler, Trk milletvekiliyle temsil ediyor. AB yolunda bu b yk bir ilerleme." Jani oduka iyimserdi. Ama bu topraklarda aznlklarn kimlik lerinin deiken olmas, nfus saymlarnda Trk'n Arnavut, Arnavut'un Trk, Torbe'in Makedon yazlmas gibi ilgin bir durum vard. Bu, kimlikler karlara gre deiiyor demekti ve szel oldu u iin denetlenemiyordu. Nfus saymnda kapsna gelen memura "Ben Arnavut'um" di yen Trk, ou zaman ok daha kolay i bulabiliyordu. Aslnda Ma kedon olup "Ben Trk'm" diyen renci, Trk aznla ait niver site, kontenjanndan yararlanabiliyordu. Ayrca eitimsiz Trklere giden art niyetli baz memurlar, saymlarda kaytlar kurunkalemle Trk diye alp sonra Trk' Arnavut diye yazabiliyorlard. Bylece Trk nfusu istatistiklerde gerek rakamlarla yer almyordu. Oturum bitiminde Trk milletvekilleri ve meclisteki tek Bonak ve tek ingene milletvekilleriyle bir araya geliyoruz." Kenan Hasip ve Gayyur Sara "Bir iki ylda ne yaplabilir ki" di yorlard. "Her ey iyiye gidiyor, zamana ihtiya var." Meclisin by sne kaplm gibiydiler. Onlar nemliydiler, politikann iindeydi ler. Sohbetin sonunda alelacele siyah lks bir arabaya atlayp yeni
31 S I N I R L A R A R A S I N D A
seilen babakan tebrik etmeye gidiyorlar. Burada her ey yeni. Cumhurbakan Boris Traykovski'yi bir uak kazasnda kaybeden Makedonya'nn imdi yepyeni bir cumhurbakan var: Branco Crvenkovski. Yeni bir babakan ve yeni kabine yeleri. Akam bu karmak, bunalml, iin iin kaynayan blgeye ok yakr bir oyun seyredeceiz. Ta Kpr'nn dibinde 54 yllk mazisiyle skp Trk Tiyatrosu Snrdaki Ev adl oyunu sergiliyor. Bir evin yemek masasndan snr geiyor. Snr izgilerinin bir tara fnda Arnavuta, br yannda Trke, bir yannda da Makedonca konuuluyor. Gmrk memurlar ve siyasi gzlemciler, annenin mutfaa, babann yataa gitmesini engelliyor, masada tuz ve ekmek alverilerine vergi uygulanyor. Blnm, paralanm, etnik atmalara srklenmi lkele ri, onlar ayranlar, bundan kan olanlar ve her eyin altnda kalp ezilenleri kara mizahla sergiliyor skp Trk Tiyatrosu. Kendimize glyoruz. Sonra oturup skp Trk Tiyatrosunun deerli sanatlaryla dnyann nasl bir tiyatro olduunu konuuyoruz. Kim kapatyor kim ayor bu perdeleri. Bu oyunlar kim koyuyor sahneye...
MAKEDONYA'DA TRK KALABLMEK
Mays 2004 Yolculuundan Hi dndnz m, Makedonya'da anadili Trke olan bir ocuk acaba ne kadar eitim grebilir, yaam iin neler umut ede bilir, hedefleri ne olabilir? Yksekrenime devam edebilir mi, dev letin ynetim kademelerinde yer alabilir mi? Ders kitaplar bulabilir mi? Trkiye hakknda neler renir? Bir Makedon ya da bir Arnavut ocua tannan eitim haklar bir Trk ocuu iin ne kadar geerlidir? Funda, Beycan, Elmira ve dierlerinden bir yk aktaracaz sizlere. Funda Bekir, Makedon Devlet Televizyonu Trke Programlar Blm'nde haberleri sunuyor. Annesi Makedon babas Trk. Bu yzden Trkesi kadar Makedoncas da mkemmel. skp'te Kiril Metodiy niversitesi ktisat Blm'nde son snfa kadar gelebilmi. Bu ok ayrcalkl bir durum. Neden mi? Liman Muhacir aklyor: "niversitelerde son snflara baktnzda ou Makedon ve Arnavut'tur. Makedoncas iyi olmayanlar ki Trklerin ou bu du rumdadr, okula girmi olsalar bile yllar iinde dklp gider."
33 S I N I R L A R
ARASINDA
Funda ve Liman niversiteye girebilmi ok kk bir aznln temsilcileri. nk Trklerin niversitelerde ok az kontenjan var. Toplu mun geleceini ilgilendiren ekonomi, tp, mimarlk, siyaset, bilim gibi blmlerde okuyan Trk renci says bir elin parmaklarn gemiyor. Makedonya'da Trkler ounlukla ortarenimi Trke oku yor. Makedonca'ya hkim olmadan niversite snavlar gelip atyor. Genellikle Trk dili ve edebiyat blmn seiyorlar. Funda iktisat blm gibi en zor blmlerden birini semi ve hi sene kaybetmeden son snfa kadar gelmiti. O da liseyi Trke okumutu, ama anadili Makedonca olduu iin dierlerinden ok daha anslyd. Peki Sen Nesin? Aznlklara tannan kontenjanlarn hibir garantisinin olmad n, milliyetlerin beyana ballnn hep Trk olmayanlarn iine ya radn yle anlatyor: "niversiteye yazlamayan birok Trk arkadam var. iki puan iin giri hakkn kaybeden Trk aznlktan bir arkadam var. Oy sa Arnavut bir arkada, niversite kontenjanndan yararlanabilmek iin milliyetini Trk olarak beyan etti ve Trklerin kontenjanndan niversiteye girdi." Nfus saymlarnda uygulanan beyana dayal sistem, eitime de yansyor. Milliyetlerin bu kadar zgrce ve sze dayal deiebilme si birilerinin iine geliyor. Gzde milliyetler ve milliyeti yok saylanlar var. Arnavutlar bi rinci, Trkler ikinci snfa dahil. Liman gibi Trk bir renci, diyelim tm zorluklar at ve ni versiteye kabul edildi. Derslerinin yan sra retmenlerinin n-yarglaryla da boumas gerekiyor. Liman Muhacir ve Funda Bekir, baz retmenlerin isimlere g re not verdiklerinden yakmyorlar:
34 B A N U A V A R
smimizden Trk olduumuz anlalyor labii. En kk so runda veya notlar hakknda retmenlerle konumaya gittiimizde, ilk sorduklar soru, 'Peki sen nesin?' oluyor. Trk aznlktan olanlar ou zaman nyarglara kurban gidiyor." Bir lke dnn 3-4 ayr dile ev sahiplii yapyor. Osmanl mparatorluu dneminde Trke arlkta, Srp Krall zamannda Srpa hkim. Aslnda Makedotca 1945e kadar halk arasnda ko nuulan ve kimi zaman Bulgarca'nn kimi zaman da Srpa'nn leh esi olarak kabul edilen bir dil. kinci Dnya Sava'ndan sonra 1945'te Makedonya federe bir devlet olunca yeni ulusu birletirecek bir dile ihtiya duyuluyor ve Tito, Makedonca'y resmi dil ilan ediyor. Bir Makedon alfabesi olu turuluyor. Tito sosyalist Yugoslavya'da eitim seferberlii balatyor. Tm cumhuriyetlerde olduu gibi Makedonya'da da aznlk dillerinde s nflar oluturuluyor. 1950'lerde en kk kasabada bile Trke, Ar navuta ve Makedotca snflarda eitim veriliyor, 1991'de Yugoslavya dalnca her konuda olduu gibi eitimde de kaos ba gsteriyor. O gne kadar kendi dillerinde eitim alan aznlklar, birden adil olmayan uygulamalarla kar karya kalyor. Bu durumdan madur olanlarn ban Trkler ekiyor. stikbal lkretim Okulu Yl 2004. Kalkandelen'de istikbal lkretim Okulu'ndayz. 3-5 yalarnda, birbirinden gzel ocuklarla dolu bir odann nnde duruyoruz. Snfn tam ortasndan bir snr geiyor. Ve o yataki o cuklar o snn gemiyor. Snrn bir tarafnda Arnavut, dier yann da Trk ocuklar oyuncaklaryla oynuyor. Snf anneleri de farkl. Biri Trk dieri Arnavut. Ben Arnavut ocuklarn tarafna geip onlara Trke, sorular soruyorum. lk anda hi cevap alamyorum. Sonra birine "Senin adn Teuta, beri seni tanyorum" deyince, kk ciddi bir yz ifadesiyle ve Trke olarak "Hayr. smim Nazile" diyor. Ailesi onu Arnavut kaydettirmi, o da anasnfnn Arnavut blmne gidiyor.
35 S I N I R L A R
ARASINDA
Kalkandelenli Trk ocuklar Birbirinden zeki, ltl baklar. Gelecek onlara neler getirecek? Aslnda bugnk durumlarndan tahmini kolay. Trke eitim grenler kitap bulmakta bile zorlanyorlar. Snrn iki tarafndakilerin artlarnn eit olduunu sylemek mmkn deil. stikbal lkretim Okulu, Makedonya'da Trke ortarenim veren ender okullardan. Baz renciler buraya gelebilmek iin saat lerce yol kat ediyor. Makedonya'da aznlklarn ilkokul eitimlerini anadillerinde yapmas, anayasa tarafndan garanti altna alnyor. Ancak bata Do u Makedonya olmak zere, birok yerde ilkokulda bile Trke s nf mevcut deil. Ortarenimde drt blge dnda, Trke ei tim veren snf yok. Trklerin lkede ok dank yaamas ve g le seyrelen nfus, Trke snf oluturulmasnn nnde bir engel. Baz yerlerde Trk aydnlanln bir blm ocuklarn Trk okullar yerin.' Makedon ya da Arnavut okullarna gnderip gelecek teki anslarn artrmaya alyor. Bu kez de ocuk kimliinden, kl trnden uzaklayor. Sonu olarak eilim Trk aznl teet geiyor.
36 B A N U A V A R
Gelecek Trkiye'de stikbal lkretim Okulunda, konutuumuz Trke orta renim gren rencilerin byk bir ounluun gelecek umudu Trkiye'de. Ortarenimi lstikbal'de bitirip Trkiye'de niversite okuyacaklar. En byk hayalleri, anadillerinde niversiteye gidebil mek. Yoksa lstikbal'de ortarenimi grp tek Trke meslek oku lu olan Orta Tp'ta okuyarak salk eleman olarak hayata atlacak lar. Hemire olacaklar, di teknisyeni olacaklar, ebe olacaklar, has tabakc olacaklar... te seenekler bunlar. Makedonca'y ve Arnavuta'y iyi bilmeyen Trk ocuklar yk sekrenimin szn bile etmiyorlar. Peki, Trk kimlikleriyle i bulabilecekler mi? O da biraz kark. Beycan llyas, Trk ocuklarnn neredeyse tamamnn kurtulu olarak grd "Orta Tp"tan mezun. Okulu bitirince Trkiye'ye gitmi Konya Seluk niversitesi Meram Tp Fakltesi'ni baaryla bitirmi ve hizmet akyla lkesine dnm. Be yldr isiz. Devlet hastanelerinde i bulamyor, Muayenehane aacak paras yok. Beycan, artlarla savamaya kararl, bir yol aryor. Aslnda Trkiye'de eitimi grp de Makedonya'ya dnenler bir elin parmaklar kadar. O dnm; prl prl mavi gzlerindeki umudu, hayat henz sndrememi, eksiltememi, ama ya yarn? "Bize Kaplar Ak" lkedeki en byk aznlk olan Arnavutlarn durumu farkl. Arnavut renciler normal ya da zel liselere gidiyor. Makedonca ve Arnavuta eitim veren okullarda niversiteye hazrlanyorlar. Trkiye'deki niversiteler iin YKn at snavlara giriyor ya da lkenin en iyi niversitelerinde eitimlerine devam edebiliyorlar. Arnavut arkadamn kz Elmira, Kiril Prijinovi Lisesi'nden me zun oluyordu. Okulun bahesinde halay eken ark syleyen gen ler... ou Trke biliyor, ama bilmezmi gibi davranyordu. Sava tan sonra iyice artan Arnavut milliyetilii genlere de sirayet etmi, "Biz farklyz!" havasndalar.
37 S I N I R L A R
ARASINDA
Elmira "Ben Arnavuta okudum. Lirya lkretim Okulu'nu bi tirip en iyi liselerden biri olan K i r i l Prijinovi'y kazandm. Bu yl me zun oluyorum. Ya YK snavna girip Trkiye'de niversiteye gide ceim ya da skp'te Kiril Metodiy niversitesine gireceim. Alna bilecek iyi eitimi aldk. imdi meyvelerini topluyoruz. Buradan mezun olana her yerin kaps ak" diyordu. Ertesi gn Kalkandelen sokaklarnda bir heyecan havas vard. Sokaklarda bol makyajl, yerlere kadar uzanan, prltl abiye kya fetler iinde, an dekoltelerini ekitiren, salar abartl yaplm kzlara ve ounluu bartl annelere rastladk. Binlerce insan ana caddenin etrafnda yer kapmaya alyordu. Kalkandelen'de her yl mezuniyet byle kutlanyormu. Tm berberler dolup taar, tm terziler aylarca hazrlanr, o gn yeni mezun Arnavut kz ve er kekler ana caddede iki dirhem bir ekirdek arz endam ederlermi. Yol kenarndaki ine atsan yere dmez kalabalkta, bir gn n ce 17 yanda olan kzlarn nasl bir gnde 10 ya bydklerine a arken, kulama Trke sesler geliyor. Yal bir adam: "Bu nceleri Makedon detiydi, her mezuniyet gn Amerikan tarz bir yry eylerlerdi. imdilerde Makedonlarn unuttuu bu deti Arnavutlar devrald. Bir gsteritir gidiyor." Genler kentin ana caddesi sanki bir podyummu gibi saatler ce yrdler. Sokaklar, balkonlar, teraslar hncahn doluydu. Ara da kz ya da olanlardan birinin akrabas caddeye frlyor, uzayl gi bi yryen genlerden birine sarlp, pyordu. Sanki bu genler, hep zlemini duyduklar bir gelecee kpryd. stikbal ilkretim Okulundaki Trk ocuklarna gelince ne lkenin ynetiminde sz sahibi olabilecek eitimi alabiliyorlar ne de i sahibi olabiliyorlard. Onlara yine yol grnyordu ve galiba iste nen de buydu. Yllarca sregelen glerle hzla azalan, bugn parmakla saylr hale gelen Trk okullarnn ve rencilerinin says Makedonya'da 1952 ylna kadar 100 okul ve 12 900 renciydi. "Biz Umutluyuz, Dzelecek" Bugn Trkleri mecliste Makedonya iin Birlik Koalisyonu'yla
38 B A N U A V A R
temsil eden TDP'den Zerrin Abaz'la eitimde yaanan sorunlar ko numaya gittik. Zerrin Abaz bir zamanlar Cumhurbakanl sekre terlii grevinde de bulunmutu. Sorunlardan sz ediyordu. Kadro sorunu, kitap sorunu, Trk e'nin gn getike bozulmas vs. "Ama dzelecek!" diye bitiriyordu hep szlerini. "Bakn, gzel bir gelime var" diyordu. "Evlerimize bu yl uydu anteni girdi. ocuklarmzn Trkesi dzeldi." En nemlisi, Trke tarih kitaplarnn Makedonlar tarafndan hazrlandn ve tarihi bilgilerin byk lde tahrifata uradn sylyor, sonra szlerini yine "Ama dzelecek!" diyerek balyordu. "Ne yapalm" diyordu, "Sorunlar yn yn. Biz iktidara geleli bir buuk iki sene oldu, hemen zlmyor." lkede durum herkes iin ayn deil. Kimileri iin oktan d zelmi her ey. Kalkandelen'deki Gneydou Avrupa niversitesi bir Hollanda yatrm. Yll 1 500 dolar. Buras ne Makedonya ne Avrupa, ikisi aras bir ey. Bu niversitede konuulan dil ne Arna vuta ne Makedonca ne de Trke. Geer ake ngilizce. Ama haval gzlkleri ve tngilizce yazl tirtleriyle bahede gnelenen genler ingilizce iki kelimeyi bir araya getirirken zorla nyorlard. Aralarnda Trkler de var. En rabet gren blm ilet me. Bir ksm iadam olmak istiyor. Bir ksm okuluslu bir irkete kapa atmak. Hemen hemen tm Avrupa'da ya da Amerika'da ya amak istiyor. Gneydou Avrupa niversitesi Bat deerlerine hay ran bir gen kuak yetitirmeyi baarm. Son gn bulutuumuz Funda Bekir ve Liman Muhacir duru mu yle zetliyor: "Herkesin tek istei, yurtdna kmak. yi dzeyde eitim al m olanlar bile ocuk bakcl, ev temizlii gibi ilerde almay kabul edip bu lkeden kayor." Makedonya'da kresel deerler frtna gibi esiyor, genleri n ne katm srklyor.
"DRDE KAA..."
Mays 2004 Yolculuundan Dou Makedonya'nn haritadan silinmeye yz tutmu bir da kynde bir kapdan ieri girdim. Ya da bir eikte durdum demeli yim. imdiki zaman ile baka bir zaman arasnda bir eikte. Orada baka bir zamann insanlaryla tantm. Hayatn en do al haline, trl trl ilelerine, gzelliklerine, aclarna, olanca zen ginliine ve fakirliine tank oldum. Kimileri onlar all gll giysileri ve esiz gzellikleriyle yaa mn bir rengi olarak gryor, kimileri yaamlarndaki doalla hay ran kalyor. Kimse kaplarn almaz, hallerini hatrlarn sormazken, bu s sz da kylerine Hristiyan misyonerler geliyor. Onlar Dou Makedonya'nn da kylerinde yaayan Trkler. Asrlardr oradalar. Gnden gne azalsalar da hep ayn yaam dn gsnde kalyorlar. Enver Hamdi'nin arabasnda Radovi yolunda hzla ilerliyoruz. Douya doru. evremizi saran tabiat, sohbetimizi suskunluklarla blyor,
40 B A N U A V A R
arabadaki herkes yava yava baka bir asra yolculua hazrlanyor. Rzgr yemyeil tarlalarn zerinde dans ediyor. Araba hzla mor, krmz, san iek bekleri arasndan geiyor. Bulutlar, dokunacakm gibi yaklayor. Artk hibirimiz konumuyoruz. Birden bir dizi Birlemi Milletler tank yolu daraltyor. stle rinde Hollywood filmlerinden frlam silahl BM askerleri. Birden bugne dnyoruz. Sonra gelincikler... Fsltlarn ykseltiyor, ilerine ekiyorlar bizi. Uyuuyoruz, rahatlyoruz tekrar baka bir dnyaya dalyoruz. Dou Makedonya'ya giden yol aslnda bir zaman tneli. Radovi'e vardmzda hangi kye gideceimize karar veremiyoruz. Enver Hamdi, tand bir bakkal dkknna giriyor, sorup so ruturuyor. Derken yolun kenarnda yryen bir adam gryorum. Arabadan atlayp selam veriyorum. Hi yadrgamyor. Yzmz, g zmz glmsememiz birbirine benziyor. "Biz uzaktan akrabayz diyorum glyor, "He" diyor. 0, Kocaali ky Muhtar Ya-kup, bizi Kocaali kyne gtryor. Gelincikler, Gelincikler, Gelincikler Bir dan tepesine vadileri aalarda brakarak trmanyoruz. Bizi kck eller karlyor ilkin, yzler, mavi mavi gzler... Onlar da birer gelincik sanki. Biri pantolonumu ekitiriyor, byk haberi veriyor. Kyde yeni bir gelin var, herkes onu grmeye gitmi. "Hadi beni de gtr" diyorum. Elimi tutuyor, sonra utanyor. Hayatmda grdm giysileri en renkli ocuklar burada. Sadece ocuklar m, kadnlar da... Tm elbiseler robal, krmz, sar yeil, pembe desenli. Bartleri de rengrenk. iek am Kocaali ky. Evler tatan, baheler itlerle evrili. Renk cmb, asl ama rlarda da devam ediyor. Bu neeli kumalar nereden buluyorsunuz diye soruyorum. "Kapalar'dan!" diyorlar, bilmeyiime aarak. Kocaali kynde tm kadnlar yediden yetmi yediye, bir zleme kavuur gibi renk lere bulanyor.
41 S I N I R L A R
ARASINDA
On altsnda bir gelin
Kyn bir ucundan br ucuna yryoruz. Kimse bizi yadrga myor. Bir selam, adn ne, biz surdan geldik buraya gidiyoruz hepsi bu... Sanki uzun zamandr tanz. Biz knal kzla gelin grmeye gidiyoruz. Buradaki en nemli hadise bu. nceki akam bu kye bir kz kam. Ya da bir bebek domu ya da srye yeni kuzular katlm. Baaklar iyi serpilmi, ttn bu yl bereketli olmu... Konular bunlar. Gerekten nemi olan, hayata dair eyler. Kyn iinde yrdke ardmza taklanlarn says artyor. Kyn kadnlar, ocuklar bir bahede toplanyoruz. Gelinin geldi i evin merdivenlerine oturup onu bekliyoruz. On Altsnda Bir Gelin nce gelin ardndan da damat grnyor. ki ocuk.
42
BA NU AV A R
Gelinin zerinde drt kat elbiseden oluan bir kyafet. etein ilemelerinden kaftana kadar tm elii. Banda gm takl bal , yanaklar kpkrmz, gzleri prl prl. Henz on altsnda. Gelip yanma oturuyor. Bin yllk bir sohbet balyor. Benimle konuurken bir gnlk kocasna yaslanyor. O on se kiz yanda. Durmadan glmsyor, gelinin elini tutuyor. Damadn babas dertli. "Kz bize kat, ama 3 000 avro balk parasn demek zorundayz" diyor. "Yoksa dnrlerle ks kalrz." "Oooo, zengin eve kamsn!" diyorum. "Yoooo parann hi nemi yok! Ben onu sevdim" diyor on alt yan gzleriyle. "Okula gittiniz mi?" diye soruyorum. Damadn annesi araya gi riyor. "Liseyi Trkiye'de okuttum, oluma" diyor. Kza dnyorum. Burada kzlardan en ok duyduum cmle geliyor: "Drde kaa git tim okula." Kyn tm kzlar drdnc snfa kadar okula gidiyor. "ncil'i Anlattlar" "Hi gelen giden olur mu buralara" diye sorunca bir hareket balyor. Kalabalk bir duvar takvimi karyor. Her ayiasnda Trke ncil ayetleri. Hasat zamanlar, incil'den hikyeler. Yakup Efendi, takvimi verenlerin Almanya'dan geldiklerim sy lyor. Biri kadn iki kii. Adam Alman. Kadn zmirli bir Trk olan eiymi. lk geldiklerinde takvimler brakmlar, Hristiyanln er demlerini anlatmlar. Yakup "Bir daha geldiklerinde pek sevecen davranamadk onla ra, baka hesaplar vard anladk" diyor. Dnyann her yerinde bu byle deil mi? Bakalarnn hibir ey anlamad sanlr. Ve ok yanlnr. nk doal yaayanlar, doal yetenekleriyle kendini ok zeki sananlara kar koyarlar. Anneler, babalar ve kk kzlarla sohbet ederken, itin kena rnda kalabala hi karmadan kk bir taburenin zerinde otu ran yal bir adama gzm taklyor.
43 S I N I R L A R *
ARASINDA
Yanna kyorum. "Naslsn baba?" diyorum. "Ben hi evlen medim..." diyor. "nk hi para brktiremedm, Yunana alma ya gidemedim." Burann kyls snr geip Yunanistan'da oban lk yapmaya gidiyor. Ailenin tm erkekleri yemiyor imiyor onlarca yl yaban elde alp iki bin bin avroyu kenara koyuyor ve olu nu evlendiriyor. Ailesi savalarn ortasnda yaam, o savan, m badelenin ortasna domutu. Sonra kinci Dnya Sava gelip at m, savamt. Hayata hi yer kalmamt. Ve her dn dernekte biraz daha iine kapanyor, biraz daha yordu. Yakup Efendi'yle gelin evinden ktk. Kyn kadnlar, bizim knal kz, "Abucu" diyerek, ablalarndan eker filan isteyen iki ya nda bir dnya gzeli, bir itin kesine ktk. "Kzlar niye en ok drde kaa okuyor?" diye soruyorum. Yeter li nfus olmaynca Makedon hkmetinin snf amadn syl yorlar. Sonra en byk dertlerinden bahsediyorlar. Burada su yok. amar bile tama suyla ykanyor. ocuu okula temiz bir gm lekle gndermek dnyann en zor ii diyorlar. Kzlar genellikle 15 yanda evleniyor, olanlar 18'i buluyor. Sonra onlar da balyorlar para biriktirmeye. Bir bebekleri oluyor. Sonra birka tane daha. Dnyann en gzel ocuklar burada. Ayr Bir Dnya Erkek ocuk 18'e gelene kadar ya Yunana obanla gidiyor, ya Trkiye'de bir i tutuyor. Koyunlara baklyor, ttn satlyor, yen miyor iilmiyor para biriktiriliyor. Arada kzlara fistan alnyor, hepsi bu. Onlar birer gelincik. Fistansz olmaz! Enver Bey sessizce seyrediyor. Bazen kendi kendine glms yor bazen iini ekiyor. O, Bat Makedonya'dan, ka kuak Kalkandelenli. Bir zamanlarn Trk Demokratik Partisi yneticilerinden.
44 B A N U A V A R
Kocaalili kzlar "Drde kaa" okuyor
"Herkesin birtakm detleri var. Benim de eskiden detlerim varm. Burann insanlar, 100 koyunu nasl 1 000 koyun yaparz diye dnmyor. Niye dnmyor. Dnecek halleri yok. Sata cak yeri yok. Ticaret yapmay bilmiyorlar. Devletten biri geliyor. u kadara rnlerinizi alacam deyip gidiyor. Pazar nerede var, kaa satlr bilmiyorlar. Kendi dnyalarnda yaayp gidiyorlar. Okul ol sa, bu detler de kalkm olurdu. Dnn bir ailede drt olan ol sa, balk paras 12 000 avro eder. Benim byle bir param yok, ama bu adam ocuklara kz bulmak iin 12 000 avroyu toplamaya haya tn veriyor." Hayatn elikileri yaman. Vadilere doru yryoruz. Srt an tal ocuklar tepelere trmanyorlar. Okuldan dn bir saatlik y ry. adiye onlar karlyor. 50'li yalarda, masmavi gzleri, altn
45 S I N I K L A R
ARASINDA
sars beyaza alan salar var. Renkli ieklerle ssl elbisesinin ku ayla oynuyor. Sarlp pyorum. "adiye, benim teyze anneme benziyorsun" diyorum. "Sen soruyorsun ya iim cz ediyor" diyor. "ok istedim okuyan adam olam, hesapta ok iyiydim" diyor. "Ol mad, babam gvurlarla bir arada okutmad" diyor. Gzm doluyor. Eteklerine yapm iki kz, mmne ile Nazike, antalar hl srtta, hazr olda duruyorlar, bana retmenmiim gibi davranyor lar. "Okuyacan m? Drde kaa m?" diye soruyorum. "Drde kaa!" diye bir azdan yantlyorlar. Onlara sarlyor y lece kalyorum. Ben sulu gzl biriyim, farkndaym. Artk zaman tnelinden kacaz. Yine bir eikte bir an iin du rup geriye bakacaz ve her ey kendi doallnda devam edip gi decek. Sakin, telasz, doal ve yoksul; "drde kaa" diyecek kzlar... Gelincikler... Yoksa deiecek mi? Enver Hamdi'ye dnyorum. "Burada devlet yok" diyor. "Bura s snr aras. Cahillik var, yoksulluk var, buralara gz dikenler var. Grdmz o takvimler... Trkiye'de bu ky ka kii bilir. Ama Allah'n Alman Almanya'dan gelip bir Trk kzyla bu dan tepesindeki kylere, 20 ksur kye Hazreti sa'y tantyor. Devlet olsa devletin kurallar olur. Suyu getirecek, okulu getirecek, tekno lojiyi getirecek. Ama burada her ey 50 yl nce naslsa yle." Kocaali Ky'nde her geen gn bir aile fire veriyor. Ya or lu'ya ya Tekirda'a ya stanbul'a. Akrabalar bekliyor. "Elden umut yok, en iyisi bohalar drmek" diyorlar. Yola hazrlanan evin gece ge saate kadar yanyor. Sandk lar hazrlanyor ve binlerce yllk bir yk tekrarlanyor. Ben ninelerimi hatrlyorum. mmine, Nazike, adiye ve Yakuplar 1912'lerde yalnayak gnlerce yrdler. Savalardan kat-
46 B A N U A V A R
Kocaali'nin "Abacu"su lar. oluk ocuk... Kimi yollarda kald. Yallar anayurda varamad. ocuklar hastaland. Ama yrdler, braktlar cinlerini ubuklarm, neleri varsa on lar. Anlarndan, kklerinden kopmak zorunda kalarak, gtler. Balkan Trkleri o gn bugndr yollardadr. Yzyllardr ek mek vermi bu topraklar artk tutamaz onlar. Makedonya'nn g neydousundaki bir da kynde her gece fsltlar dolar. Knn gittii kimin gidecei konuulur.
Toptan gidilmese bile mevsimlik glere, ayrlklara, para iin yl lar sren cefalara tatlanlr. Bu topraklarn verdii huzur ve dinginlik ten hi nasip almam yrelerin hrnlklar yorar onlar, ihtiyarlatr. Sonunda koyulur cebe 15-20 yln bedeli, bir ocuk daha evlenir. Gz modern zamanlara dnk ocuklar geleceklerini ve ky lerini sorgular. Onlar snrlarn arasnda yaar.
BOSNA'NIN BAINDA BR KRAL BOSNA'DA BR DEREBEYLK VAR
Mays 2004 Yolculuundan Bugn savan korkun yzn Irak'ta izliyoruz. Dn savan yol at aclarn simgesi Bosna'yd. Bosna denince aklmza soyk rm, binlerce l, kayplar, katliamlar geliyordu. Aradan 10 yl geti. oumuz Bosna diye bir yerin varlndan sava knca haberdar olduk; sava bitince de ayn hzla unuttuk. Peki bu 10 ylda Bosna'da neler oldu; Bosna'ya demokrasi getir dik diyen gler Bosna'da ne gibi yenilikler yapt? On binlerce insa n ldren, perian eden savatan kim galip kt? Bosna, ekonomik ve politik zgrlne kavutu mu? Herkes iinde gcnde mi? o cuklar rahat rahat okullarna gidebiliyor mu? Kltrel hayat gelitirilebildi mi? En nemlisi acaba Bosna'y imdi kim ynetiyor? Bos nallar m? Ekonomi kimin elinde? Bosnallarn m? Peki. soykrma urayan Bonaklar ne durumda? Bir buzda gibi Bosna. Altnda lav lar. 1970lerden itibaren Batl gler lkedeki halklar mozaiini, birbirine kar kkrtmaya alt. Bosna'da yaayan Bonak, Hrvat,
48
B A N U A V A R
Srp aznlklar futbol takm tutar gibi davranan birtakm Batl lke lerce desteklendi. Katolik Hrvatlarn arkasnda Vatikan, Srplarn arkasnda Ortodoks Kilisesi vard. Sonunda ekilen kin tohumlarn dan kan iekleri at. Sava patlad. Sahipsiz Bonaklar kyma u rad. Dnya seyirci kald. Avrupa'nn ortasnda korkun bir laym yaanrken medeni devletler bir kenarda seyretti. Ve nihayet aylar sonra Birlemi Milletler duruma mdahale et ti. Ardndan aylar sren idari tartmalar balad. Bosna-Hersek'in milliyetlere gre blnmesi istendi. Sonra bundan vazgeildi. Eko nomik blnme gndeme geldi. Bu da olmad. Srbistan, Hrvatis tan ve Bosna hkmeti tarafndan zerk blgeler oluturulmas ve buna gre topraklarn paylam nerildi. Ama BM uzmanlar bun dan da vazgetiler. Federasyon fikrini ortaya attlar. Ve Dayton Ba r Anlamas imzaland. 2004'n sonunda durum yle: Bosna devletinin Srp, Hrvat ve Bonak olmak zere cumhurbakan var. Bir devlet iinde birbi rinden ayr ynetim birimleri mevcut. ncelikle Srplarn sava s rasnda igal ettikleri topraklar, idari bir blge olarak tannd. Bosna-Hersek devleti iinde bir Bosna-Srp Cumhuriyeti kuruldu. Bat bir yandan savan tek sorumlusu olarak Srplar gsterirken dier eliyle Srplara Bosna devleti iinde ayr bir cumhuriyet hediye etti. Yani imdi Bosna-Hersek devleti iinde ayr bir Bosna-Srp Cumhu riyeti var. Yine Bosna-Hersek devletinin iinde Bonaklardan ve Hrvatlardan oluan bir federasyon kuruldu ve bu federasyon 10 ayr kanto na blnd. Hepsinin banda ayr idari birimler var. Yani u anda BosnaHersek devletinin 13 deiik hkmet organ ayn anda faaliyet gs teriyor. ofrmz Haris Hacik'le Saraybosna'nn eteklerinde durmu, 10 yl sonra bile hal orada olan sava kalntlarna bakyoruz. Yamur yad yaacak. Bosna'da sonbahar. "ok kafa kartrc bir durum var burada, federatif yapy an-
49 S I N I R L A R
ARASINDA
layabiliyor musunuz?" diye soruyorum. "Hi anlayamyoruz" diye cevaplyor. Ertesi gn Bosna niversitesi Uluslararas likiler uzman akir Filandra'ya ayn soruyu soruyoruz. scanned by darkmalt1 "u anda Bosna nasl ynetiliyor? Bosna'nn iinde bir Srp Cumhuriyeti var. Bir Bika blgesi var. Orada da Srplar yayor." "lke drt blgeye ayrlm. Sava bitmi, ama idare oturtula mam. Dnyada byle ynetilen bir baka lke olduunu sanmyo rum. " "O zaman sorunlar Dayton Bar Anlamasna dayanyor. An lamada bir arza var!" "Doru! Dayton Bar Anlamas Bosna'y paralad. Etnik ordu lar tarafndan igal edilmi blgeleri, idari blgeler olarak tand. l ke 10 yldr idari yaplanmay oturtamad. Oysa ama birletirici ol makt." "Ama daha nce bu lke zaten tek bir lkeydi." "Evet, yleydi." "Sonra birileri lkeyi e bld ve imdi yeniden birletirmek istiyorlar." "Evet, yle oldu!" Kafanz kart m? Tersi tuhaf olurdu. Sonuta Bosna'da pa rampara bir ynetim var ve bir de bir kral. Birlemi Milletler Yk sek Temsilcisi Paddy Ashdown. Ona kral diyoruz, nk tm bu karmak idari yaplar bir yana, Bosna'da o ne derse o oluyor. Yeni kanunlar karabiliyor, beenmediklerini bir kenara atabiliyor. Byle bir yetkisi var. Bir baka nemli yetkisi, istediini istedii greve atayabilmesi ya da grevden alabilmesi. Ksacas, Bosna'daki tm idari yaplar, say lan, bei bulan cumhurbakanlar bir yana, lkeyi, bir ngiliz yksek temsilci ya da onun temsil ettii "uluslararas irade" yne tiyor.
50 B A N U
AVAR
Bosna'nn "yeni kral" ngiliz Paddy Ashdown
Kral Kim? Ashdown, ngiltere'nin nc partisi, Liberal Demokrat Parti'nin eski lideriydi. Birlemi Milletler Kosova temsilciliine ilk aday oydu. smi Bemard Kouchner'den nce ngiliz hkmeti tarafndan Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'ne teklif edilmiti. Ancak ulus lararas profili dk grlmt. Sonunda Bosna'nn bana getiril di. Grevi, lkedeki ekonomik ve politik yapy Avrupa Birlii stan dartlar seviyesine getirmekti. Deiimler Bosna'nn bayrayla ba lad. Eski bayrak atld Avrupa Birlii bayran anmsatan bir bay rak ortaya kt. Birlemi Milletler binasna geldik. Onunla randevumuz vard. Arandk tarandk metal kaplardan getik. Haris de bizimleydi. Bizi bir toplant odasna aldlar. Odann yarsn kaplayan "yeni Bosna bayra". Haris'in gzleri buulu, "Bu mu Bosna bayra?" diye ken di kendine sylendi. Derken hzla kap ald, basn maviriyle beraber kral ieri girdi. Gri takm elbisesiyle moda dergilerinden frlam gibiydi. n-
giliz zarafetiyle oturmam iaret etti. Gazetecilere ok alkn grnyordu. Duvara bakarak sorumu bekledi. Sanrm cevaplar oktan hazrd. "Sizinle yllar nce Londra'da bir sylei yapmtm. Henz Londra City niversitesi'nde renciydim" dedim. Bir kahkaha att. "Hayret unutmuum" dedi. Sesinde iltifata bulam bir alay vard. "Bir rportajnzda, Bosnallar Avrupal yapmaya altnz sylediniz. Ne demek istediniz?" "Avrupa, sadece lkelerin birlii deil, ayn zamanda bir deer ler birliidir. Bu birliin ekonomik deerleri, demokratik deerleri vardr. Dolaysyla bu lke eer Avrupa Birlii'ne girmenin avantaj larndan, yani serbest dolamdan, entegrasyondan yararlanacaksa, o zaman demokratik ve ekonomik standartlar salamamz gereki yor. Gelecek bu. Baka gelecek yok. Dier btn gelecekler karga ayla sonulanacaktr." ne. eildi. Bu syleyecei ok nemliydi. Gzlerini kst. "Avrupa Birlii, burada yaayan herkesin geleceidir. Buradaki tm politik partiler, an saclardan an solculara kadar ayn yerde buluuyorlar: Avrupa Birliine girmek. Bu lkeyi, bir arada tutan ey bu." "Peki sizce bu lkede kararlar kim veriyor? cumhurbaka n, babakan ve birok idari yetkili." "Anahtar kii Adnan'dr." Adamndan bahseder gibiydi. Oysa bahsettii Bosna-Hersek Babakan Adnan Terzi'ti. Terzi, 2002'de devletin bana 4 yl iin atanan ilk babakan d. Politikaya Aliya lzzetbegovi'in partisinde atlmt. Savatan sonra, iki dnem Bosna merkez kantonu valilii yapmt. Babakan olur olmaz, halka ilk sesleniinde, reform sz ver mi, "toplumun demokratikletirileceini, piyasa ekonomisinin g lendirileceini" sylemiti. Bizimle konuurken de hemen hemen ayn cmleleri tekrarlyordu. Paddy Ashdown, dnmeksizin onun adn vermiti. Adnan Terzi'in onun hakknda dncelerini merak ettik.
52 B A N U A V A R
Hkmetin ve yksek temsilcinin hedeflen ayn m? "Bosna-Hersek'te yaanan bu korkun savatan sonra, bizim tek garantimiz ve gvencemiz Avroatlantik rgtlerdir. Yani NATO'ya ve Avrupa Birliine yelik bizim en byk hedefimizdir." "Bu lkede Paddy Ashdovra'n gc nerede balyor, nerede bitiyor?" "Her ey Dayton Bar Anlamas'yla balayp bitiyor. Dayton Anlamas'yla birlikte gelen yksek temsilcinin esas grevi bar salamak. Garanti vermek. Hkmetimiz ve yksek temsilcilik, ay n ama iin beraber alan ve ayn eyleri hedefleyen kurumlardr. Her iki taraf da, Bosna-Hersek'in iyilii iin ayn eyleri istiyor." "Yani bir babakan olarak Paddy Ashdownun lkenin yneti mine karmasn yadrgamyorsunuz? Geldiinde, ay sonra gide cei sylenmiti." "Bana sorarsanz ay sonra deil, 'dn' gitmesi gerekirdi." Paddy Ashdown'n anahtar kii dedii Babakan Adnan Terzi, bir yandan Birlemi Milletler mdahalesinden rahatszln dile ge tiriyor, te yandan onsuz yapamayacaklarn belirtiyordu. Son sz leri yleydi: "Yksek Temsilcilik, Bosna-Hersek iin gerekli bir yap deil, yani bir an nce gitmesi gerekiyor diye dnyorum. Ama maale sef U anda Bosna'da, siyasi yap olarak onun sahip olduu yetkileri devralacak kimse yok. Dolaysyla imdilik ona ihtiyacmz var." Cevap verirken, gzleri odadaki eyalar taryordu. Yzne ge ni bir glmsemenin yayld an, iznini istediimiz and. Paddy Ashdown'la olan konuma da benzer biimde bitmiti. "Bu lkede sizi ok sempatik bulmayan nemli bir ounluk var kanmca, ne hissediyorsunuz?" dediimde, gzlerini yukar de virerek, elini sallam, "C'mon! Ben yllardr politikann iindeyim. Her eye altm. im, bu lkede demokrasinin kurulmasna yardm ilmek ve serbest piyasa sistemini oturtmak. Bu, baz insanlarn elin den sahip olduklar gc almak demek."
53 S I N I R L A R
ARASINDA
Bosna-Hersek Babakan Adnan Terzi "Demokrasi hl aksyor peki ekonomiyi yerine oturtabildiniz mi? retim neredeyse yok gibi." "ok fazla satn alp, ok az retiyoruz. Maalesef ithalat ihraca tn drt kat. Hibir lke bu ekilde byyemez." Yugoslavya paralanrken nce ekonomik sonra da siyasi krize girmiti. Tito nun lmnden sonra IMFyle anlamalar imzalanm ve sadece be yl sonra 1985'te enflasyon yzde 100'e isizlik yzde 15'e frlamt... 1989'da ABD yeni bir reform plan hazrlad. Plana gre cretler dondurulacak, devlet harcamalar kslacak, devlet i letmeleri zelletirilecekti. Bosna-Hersek byk oranda borland rld, sonra da ekonomik yardm paketleriyle dllendirildi. Ayni oyun, Yugoslavya'dan ayrlan paralarda da yaratc dei imlere gerek grlmeden, sahneye konuyordu. Saraybosna'da bir le sonras... Yerdeki satran tahtas zerin de birileri hzla piyonlar oynatyor. Ben Bosnal aydnlarla sohbet ediyorum.
54 B A N U A V A R
Erol Manisal'nn "iimizdeki Danimarkallar" deyii kulakla rmda... "Burada imdi ne deiti peki, ekonomi mi?" "zgrlk geldi, insan haklan, iyi yaam standard..." "Yani her ey eskisinden daha iyi, yle mi?" "Daha iyi, daha dinamik, ama bazlar daha fakir bazlar daha zengin..." "Bu daha m iyi?" "Bazlar daha zengin bazlar daha fakir, ama bu doal bir uu rum. u anda Bat'yla ok iyi bir iletiim iindeyiz." Babakan Adnan Terzi'le de benzer minvalde konumalar yap mtk. Bazen kulaklarmza inanamamtk. "Fabrikalarn zelletirilmesi konusunda ne dnyorsunuz? ou almyor alanlar da iilerine ok az para dyor. Ayda 20 avro isizlik parasyla yaayanlar var." "Bosna-Hersek'te u anda byk bir sorun yaanyor. Devlete ait olan mallarn sadece yzde 30'unu zelletirebildik. Birok ir ket batt. Biz uurumdan yuvarlanan irketlerin devletin elinde de il zel ellerde batmasn istiyoruz. Onlar elden karmamz lazm." Zenitza kasabas bir zamanlar Yugoslavya'nn demir ihtiyacnn yzde 80'nini karlayan bir fabrikaya ev sahiplii yapyordu. Sava ncesi nfusun ou bu fabrikadan ekmek yiyordu. Yan sanayileriyle birlikte fabrika 40 000-50 000 kiinin geimini salyor ve Zenit za, iyi durumdaki ehirlerarasnda saylyordu. Zenitsa'ya gittik. Yollarda, kahvelerde oturan mutsuz yzler karlad bizi. isizlik bulac bir hastalk gibiydi. Zenitsa'da ocuklarn, kadnlarn yz ifadeleri ciddiydi. Zenitsa, savala lm yaam, yeniden hayata dnm sonra da isizlikle ar bir hastaln penesine dmt. Zenitsa kalbimde bir yara daha at. Kahvelerin fabrikaya bakan cephelerinde oturarak gemi gnleri konuan, kuruluk isizlik
parasyla geinmek zorunda kalarak, yorgun elleri ve umutsuz yzleriyle sokaklar dolduran otuzlu, krkl, ellili yalardaki bir yn salam adam... Akam iten eve dnen biri gibi davranmaya al yorlar. Hayatlarnn anlamn yitirmi gibiler. Zenitza'nn demir fabrikas Osmanl zamannda kurulmu. y le, uzun bir tarihi var ki. n bina, gemie tanklk eden bir mze. Makinelerin nnde poz vermi balar sarkl, ayaklar arkl Os manl iileri. Nice savalara top, tfek, mermi yapm, nice demir yollarn demi. 1860'lardan 1995'e kadar aralksz alm, bl genin zengin demir madenini ilemi. Sava her eyi durdurmu. Dier fabrikalar gibi o da askeri ka rargh olarak kullanlm. Bosna BM'nin eline ve uluslararas serma yenin denetimine geince satlm.www.cizgiliforum.com Kocaman, mavi gzleri alevlerin yalad karanlkta birer fener gibi parldayan, bareti yana eik bir ii ona doru yrdmz grnce ban eviriyor. Yine de soruyorum: "Gemie gre yaam nasl gidiyor?" "Bir eye benzemiyor ama alyoruz." "Ka senedir?" "20 yldr." O binlerce giden arasnda kalabilenlerdendi. Hl fabrikasndayd. Bosna'ya Avrupa standartlarn getirdiklerini syleyenler iile ri unutmulard. Serbest piyasa ekonomisi, uluslararas irketlerin krl i yapmalarn hedefliyordu. Bosna'da tm idari yapya hkmeden Paddy Ashdown'a sor mutuk: "Avrupa standartlarndan bahsediyorsunuz. zetle nedir bu standartlar?" "Demokrasi, insan haklan, serbest piyasa ekonomisi, bamsz medya, serbest pazar ekonomisini yneten temiz bir politik sistem" demiti. Acaba savatan sonraki 10 yl iinde Birlemi Milletler Yksek
56 B A N U A V A R
Temsilcisi Paddy Ashdown'n sraladklarndan hangileri ne ekilde Bosna'da hayata geirildi? Irak igalinin ardndan, terr uzman Badat valisi de basna benzer aklamalarda bulunmu "rak'n ekonomisi zelletirilecek, gerek demokrasi gelecek!" demiti. Bosna'ya da rak'a geldii kadar demokrasi gelmiti. Anlalan byk glere gre gerek demokrasi, dier lkelerdeki zenginlik lerin paylamna izin veren idare biimiydi. Bu paylamdan kar salayan kk yerli bir zmre de onlarla ayn fikirdeydi. Zenitsa'da fabrikann 35 yllk mdr son gelimeleri kvan la karladn sylyor, yabanc sermayenin el koyduu fabrikada genel mdrle devam ettii iin kendini ok ansl saydn ek liyordu. Dayanamayp soruyordum: "35 yldr burada genel mdrsnz, bu fabrikann yabancla ra gitmesi sizi zmyor mu?" "Kesinlikle. LNM ve Kuveyt firmalar, demir konusunda dnya apnda ok byk i kapasitesine sahip firmalar ve biz yabanc ser maye sayesinde yeniden Balkanlar'n en byk demir fabrikas ola caz. Fabrikann yenilenmesi bitince 4 000 ii alacak burada." "Bir zamanlar 20 000 iinin ekmek kapsyd buras. Ne oldu isiz kalanlara?" "Bekliyorlar. Bazlar yeniden ie alnabilir. Geri kalanlar ayda 40 mark isizlik paras alyor." Zenitsa'da artk alandan ok almayan var. Onlardan biri de Ferid Novali. Bir araba parknda arkadalaryla voleybol oynuyor du. 40 yandayd. 18 yanda fabrikaya girmiti. imdilerde sudan km balk gibi. Haftann her gn voleybol oynadn syledi. Onlarn ocuklar ve Avrupallamak Kk kentlerde isiz kalan anne babalarn ocuklarn Saraybosna'da kk ama reytingi byk bir televizyonun koridorlarn da buluyoruz. Kanaln ad ingilizce: Openbroadcasting Net-work! Ak Yayn Kuruluu!
57 S I N I K L A R
ARASINDA
Hani Paddy Ashdown, bamsz medyadan sz etmiti ya. OBN televizyonu Bosna'da uygulanan demokrasiyi yanstan bir medya or gan. Bamsz m? Kanaln yetkilisi Vladimir Bil'e sorduk: "1996'da Avrupa Birlii rgtlerinin desteiyle yayna balad." "Kanaln sahibi kim?" "Bosna'dan, ngiltere'den, Almanya'dan, Ukrayna'dan ia damlar." "Nasl bir yayn politikas uyguluyorsunuz? Ne tr programlar yaynlyorsunuz?" "Daha ok reklam alabilecek ticari programlara arlk veriyo ruz. Bol pembe dizi var, moda programlan, spor programlar ve ya rmalar. Ge saatlerde de Playboy TV var." Konumaktan sklyordu. Param alrm iime bakarm, hava sndayd. Yani ok profesyoneldi. "Ne istiyorsanz ekin" diyerek ya nmzdan ayrld. Kapda grdmz kalabalk, yetenek ovlarndan biri iindi. Artk bir anda hret olup keyi dnmenin dnda are olmad n dnyorlard. Neleri varsa onu ortaya dkecek, kr talihi yene ceklerdi. Herkes oradayd. Gzleri kapkara boyal ba tesettrller de, gbei akta kck kzlar da karanlkta dahi gne gzlkle rini kartmayan, kulaklar kpeli 15 yalarndaki gencecik ocuk lar da iti kak bekleiyorlard. Kendimi bir sirkte hissettim. Bu lkenin prl prl genleri b yk bir kltr hazinesinin zerinde oturuyorlar, ama bir televizyo nun dilileri arasnda tahl olmay seiyorlard. Onlara bunu seti renler vard. ou Yoksul Ailelerin ocuklaryd Bosna'nn iyi eitim alm, yabanc dil bilen iyi aile ocuklar na gelince... Onlar Avrupallatrlyorlard. ou, neye uradn anlamadan bir kimlik bunalmnn girdabnda yayordu. Onlar son 10 yldr, yani savan bitiminden beri ne olduklarn dn yorlard.
58 B A N U A V A R
Yabanc irketlerin sponsorluunda dzenlenen caz festivalleri, sinema festivalleri, rock konserlerine gidiyorlar, bunlarn televiz yondaki canl yaynlarnda kendilerini lgnca elenirken grp g ven tazeliyor, "cool" tirtleri, spor ayakkablar ve dk belli pantolonlaryla kendilerinden honut kalyorlar, ama ertesi gn yeniden mutsuzlua gark oluyorlard. Onlara gre "Bosna adam olmayacak t. Sokaklar kro doluydu. Bir trl Avrupallaamyorlard." Saraybosna .10. Film Festivali al gecesinde sokan kenarn da durmu, krmz halnn zerinde gururla yryen belediye ba kanna, eine, nl avukat filanca ile nl iadam falancaya bakyo rum. Uuan ifon etekler, yank srtlar, derin dekolteler ve beyaz takm elbiseler gryorum. Film izlemeye gidenler bir defileye im za atyor. Onlar Zenitza'daki insanlara hi benzemiyor. Canl yayn hazrlklar yapan, kuzguni salar omuzlarna d klen, uzun boylu gzel sunucu Anya, bize ksa hr aklama yap yor. "Bu yl festivalde sosyal ierikli (!) ok zel filmlere, ayrca de neme filmlerine, arlk verildi. Hkmet festivali destekliyor; Telekom irketi sponsorumuz" diyor. Bosnal sekinler, festivalin krmz halsnda arz endam eder ken, basna ayrlan blmde Srbistan televizyonundan bir sunucu, "Life Style Show"unu sunuyormu. Bosna'da olmaktan ok mutluymu. Bosnallar ona byk bir misafirperverlik gsteriyormu. Ken dini deta memleketinde hissediyormu. "Sonuta hepiniz Yugos lavyal deil miydiniz?" diye araya giriyorum. Bosna'nn bir baka blgesinde tepkiyle karlanabilecek bu Srp sunucuyu, entelektel evreler "egzotik" buluyordu. Bosna'da milliyeti duygular, yer alnan evreye gre deiiyordu. Sava yorgunu, ekonomisi krizde, politikas karmakark Bos na'da medya byk oranda yabanclarn denetimindeydi ve Bosna iin ellerinden geleni yapyorlard. Glmeye elenmeye hasret, isizlii, ylan sorunlar unutma ya hazr insanlara istedikleri veriliyordu. Bol yarma, pembe dizi, dedikodu programlar, her eit spor... Playboy TV'yi de bunlara ek-
leyelim. Daha st gelir gruplarnn elenmesi iin sinema, tiyatro, opera, yaa gre pop, rock, caz konserleri... Bosnallarn bu pencerelerden dnyaya bakmalar isteniyordu. Bonak Enstits M, ingiliz Kulb M? leri yalardaki Bosnallar kltrel ve ekonomik deiimi hay retle izliyorlard. Bu karmaadan kamak istiyor, snacak yer ar yorlard. Saraybosna bykelimizin nerisiyle Bonak Enstits'ne gittiimde, bir snma noktas bulduklarn grdm. Bonak Enstits inanlmaz bir yerdi. Eski bir hamama bitiik ultramodern bir bina. inde zel havalandrmal bir ariv, ktpha neler, sergi salonlar ve ingiliz stili denmi bir club! Ar ngiliz stili koltuk ve abajurlar, boydan boya ahap bir bar. Buraya epey pa ra dklmt. Bu aaal karanlk atmosfere gmlm yal birka beyefendi ben odaya dalnca yavaa balarn evirdi. Bazlar grmezden gel di, yzlerini saklad. Selamlatk. Kimiz, neyiz anlattk. ikyetlerini sraladlar. "Bankalar tredi, insanlarn paralarna el koyuyorlar. Dnya nereye gidiyor bilmem" diyor biri. Nazmi Bey, bize enstity gezdiriyor. Trkoloji'de hoca, ama inalla Bonaka konuuyor. Enstit, Aliya zzetbegovi'in grleri erevesinde Bonak milliyetiliine katk salamak iin kurulmu. Batl'da yaayan Bonak bir iadam tarafndan alan bu enstit, Bo nak milletinin kltrel mirasna sahip kma iddiasnda. Tercman araclyla Trkoloji hocas Nazmi Beyle konuuyo ruz. "Burann insanlar savamad. Aslnda dardakiler kendi arala rinda savat" diyor. "Dardakiler kim?" "Srbistan'daki Srplar, Hrvatistan'daki Hrvatlar ve tekiler. Ne yerli Srplar ne de yerli Hrvatlar yapt bunu. Dardan kotarld. Sonra yerliler bu rzgara kapld." "Sizce kim kazanl kt?"
60-BANU
AVAR
"Herkes kaybetti!" Bosna-Hersek'te 3 milyon Bonak var... Trkiye'de de bir o ka dar. Neden mi? nk onlar 400 yl akn bir sreyi Osmanl m paratorluu tebaas olarak geirdiler. XV. yzylda bir yandan Kato liklerin, bir yandan da Ortodokslarn bask ve zulmne urad Bo naklar. O zaman Hristiyanln deiik bir mezhebine balydlar. Osmanl mparatorluu blgede hkim olunca, dini zgrlklerini kazandlar. Bask grmediler. Bylesi bir hogr Bonaklarn Ms lmanl semesine neden oldu ve baz yabanc tarihilerin deyiiy le Bonaklar, o gn bugn Trk'ten fazla Trk oldular. 1878'de Osmanl idaresinden kana kadar Bosna-Hersek'te b rakn bask ve zulm, birok Bonak, devlet idaresinde nemli g revlere getirildi. k dnemindeki Osmanl, o tarihte Bosna-Hersek'i masa banda Avusturya-Macarstan mparatorluu'na devretti. Bu dnemde Mslman Bosna-Hersek kan ve gzyana bouldu. Byk glere sahne oldu. G edenlerin yerine Srplar yerletirildi ve Bosna'da etnik yapnn deimesi saland. Yzlerce yllk huzur, yerini kargaaya brakt. Enstitnn duvarlarnda Osmanl'nn brakt Bosna-Hersek'te yaananlarn, sava ve zulmn tasvirleri vard. atsndan baktnzda Osmanl yaplar ile Avusturya-Macaristan mparatorluunun etkisini yanstan binalar kolayca ayrt edi liyordu. ar hl Osmanl'nn brakt gzellikteydi. Yerlilerin, sava zengini kyllerin, arya damgalarn vurduklarn, eski, arbal gzelliinin kalmadm syleseler de, kapal arlar, sokak kahve leri, mkemmel mant ve brekleriyle sanki Trkiye'de bir yerdey diniz. ar giriindeki eme ve fskiyeler, balarndan ayrlmayan gvercinleriyle, hl baka bir yzyln arklarn sylyordu. Mostar'n ki Yan, Dnyalar Kadar Ayr Sadece insanlar deil yzlerce yllk bir simge de kana boyand
61
SINIKLAR
ARASINDA
savata. Hrvat topular 1993'te Mostar Kprs n hedefledi. Yz lerce yllk kpr, Neretva Nehrine gmld. Medeniyetin ve kl trn simgesiydi... Ve tabii ki Osmanlnn... Kanuni Sultan Sleyman tarafndan 1566'da Mimar Hayreddin'e yaptrlmt. Mostar Kprs 11 yl sonra, 2004 Temmuz aynda Trki ye'nin byk katksyla yeniden hayat buldu. Yeniden dodu. Ama alta Trkiye de destek vermi olduu halde Katolik askerlerin ve Yksek Temsilci Paddy Ashdown'n gsterisi ne kt. Kprs onarlsa da ehrin iki yakas yine de bir araya geleme di. Giderek fakirleen Bonaklar ve d desteklerle her gn biraz daha zenginleen Hrvatlar arasndaki uurum sryor. Blgedeki tm byk fabrikalar Hrvat iadamlarnn eline ge mi. Onlar da nce Bonaklar iten karmlar. Evet, sava bitti, ama en kanlsndan ekonomik bir sava sryor ve bunun sonucun da birileri a kalyor. Mostar Kprs yine Neretva'y gururla seyrediyor, ama fabri kalarda, okullarda, toplu tamaclkta ayrmclk eskisi gibi sryor. Bonak ve Hrvat iiler ayn fabrikada almyor, Hrvat ve Bonak renciler ayn okullara gidemiyorlar. Belediye bakanyla ocukluunun getii mahallelerde yr yoruz. Kprden geiyoruz. O esnaf selamlyor. "Yeni dnemde bakan olmayacam" diyor. "Bir tane belediye bakan var. O da sizsiniz yle deil mi?" "Evet." "Bir ara alt belediye bakan vard Mostar'da." "Bu sene 2004'n mart aynda bitti o uygulama." Mostar lkenin geri kalan gibi, yazboz tahtasna evrilmiti. 2003 un sonunda Bosna'ya gelen Alman bir uzman Mostar iin tas lak bir stat hazrlamt. Taslak statye gre, Mostar gibi kck bir yerde Hrvat, Bonak, alt belediye kurulacakt. Bosna yksek temsilcisi tasla kabul etti. Ancak her ey kt stndeki
62 B A N U A v A R kadar kolay deildi. Belediyeler kuruldu, iler Arap sana dnnce hepsi kapatld. Mostar deneme laltasyd. Bonak bir belediye ba kan seildi, yine de Mostarn iki yakas bir araya gelmedi. Hrvat veliler ocuklarn Bosnal rencilerle ayn okula yollamad. Belediye bakanna soruyorum: "Mostar'da, sizce yakn bir zamanda bu iki toplumun bir araya gelmesi mmkn olacak m?" "Seimlerden sonra yeni bir bakan ve meclis oluacak, ama bi zim planlarmz var, ehrin birlemesi iin bir enstit oluturduk. Her kim gelirse gelsin, ehir Meclisi ortak bir yaamn oluturulma1 s iin alacak." yi niyetler bir yana, Mostar, Bosna'da oynanan oyunun aynas. Mostar'da simgeleen ztlklar tehlikeli sinyaller veriyor. 2004 son baharnda, Bonak bir belediye bakannn seilmesi bile zor gr nyor. Srp ve Hrvat yerleimi o kadar youn ki, seimler bu oran yanstacak ve artk yzlerce yllk Mslman Mostar, Katolik ve yet kileri ok geni bir belediye bakannn kenti olacak. Bonaklar ekonomik olarak derin bir hiliin iine braklm lar. Mostarin bir yan geliip modernleiyor, tm yatrmlar Hrvat tarafna yaplyor. Bonaklarn oturduu mahalleler gecekondular dan hallice, isizlik burada da Bonaklarn belini bkyor, ite bir rnek. Mostarin eteklerinde lkenin en byk alminyum fabrika s var. Eskiden iilerinin ou Bonak'm. imdi fabrikaya Bonak lar alnmyor. Ynetim, devletin elinden Hrvat bir iadamna ge mi. Sanki bir el Bonaklar yavaa geriye ekiyor. Onlar ekono mik savata lme terk ediyor.
NATO'nun Mostar'a Armaan Zengin Hrvatlar Bonaklar adamdan saymadlar, nk arka larnda, ykselen deer Hristiyanlk, Vatikan sermayesi ve NATO askerlerinin destei vard. Sadece 10 yldr dini alkanlklarna geri dnen Katolik Hrvat lar, pazar ayinlerini grkemli kiliselerde buluarak yapyorlar. On-
63 S N K L A R
ARASNDA
lar iin kiliseye gitmek, sadece dini bir vecibe deil, sosyallemenin, st kesim olmann bir gstergesi gibi. Bir pazar sabah. Saat 10.00. Mostar'n bat yakasnda, k elbi seleri, yatlarnda ocuklar kiliselere yryen Hrvatlar. Biz de giri yoruz. ltramodern mimariye sahip bu yepyeni kilise Hrvat toplu munun ileri gelenleriyle azna kadar dolu. Bir de sttekilere yakn olmaya gayret gsteren daha mtevaz aileler var. imdi Mostar'da Katolik ailelerde yetien ocuklar, Mslman Bonak kardelerinden daha da uzak. Din adamlar uluslararas g lere daha yakn. Mesajlar, vaazlar, nyarglar kartopu gibi byt yor. ounluu Mslman olan Bosna'da, sembolik neme sahip Mostar'a gnderilen N A T O askerleri lspanyollardan ve talyanlar dan seilmiti. Onlar da blgedeki Katolik-Mslman ayrmn krklercesine, Hrvat din adamlarnn ibirliiyle, MostarTn tepesine en pahalsndan bir ha dikmilerdi. Bu ha, Mostar'a spanyol NATO gcnn armaanyd. 2004'n sonunda Dayton Bar Anlamasndan sonra blgeye yerleen NATO, grevini Avrupa Birlii askerlerine brakacak. 7 500 askerden meydana gelen SPOR gcn Avrupa Birlii devralacak. Bu yeni gcn grev sresi snrsz olacak. Dnyaca nl turuncu devrim yapmcs George Soros, Finan cial Times gazetesine verdii bir demete "Bosna'ya ABD'den hayr yok, Avrupa sorumluluu zerine alsn" demiti, ite 2004 sonunda Avrupa sorumluluu sresiz olarak ele geiriyor. Soros, "Balkanlar', Afganistan' igal ettik sonra onlar kendi hallerine braktk" diyor du. Paralanan lkelerde serbest piyasa ekonomisinin yeterince oturtulamam olmasndan ikyet ediyor, "Kresel gler bu lke lerin kaynaklarndan yeterince faydalanamyorlar" diyordu.
mer Pobri ve Gnllere Akan Sevdalinkalar Yamur yamaya baladnda bazen nnz gremezsiniz. Bir perde gibi iner gkten. O gn yle bir gnd. Araba ky yolla
04 B A N U A V A R
rnda zorlukla ilerledi. mer Pobri'in evine geldik. Aslnda bir stdyo, bir mzik mzesi ve bir yaam alan, her tr meyve ve seb zenin yetitii bahelerin ortasnda bir mekn kurmutu kendine. Bosna'nn yetitirdii en nemli mzisyenlerden biriydi. O sevdalinka alarsa, binlerce yl ve kilometreleri aar, gnllere ulard. Pek konumadk. Oturduk ve eline akordeonlarndan birini al d. Sehpada zerinde Divan'dan bir kutu ikolata vard. Eliyle "Al ondan" diye iaret etti ve almaya balad. Gzleri kapal, suskun. "Hayatn trklerini, ak ve mutluluu en iyi yorumlayanlar lme en ok yaklaanlardr" dedi. Birka saat sevdalinkalarla bu topraklarda dolatk. Sonra kal bimizi tuttuk, onunla kucaklatk. Elimiz kolumuz verdii hediye lerle dolu. Tm CD'leri, kitaplar hatta meyveler. Arabamz viraj d nene o, gzden kayboluncaya kadar baktk. Yamur durmutu. Yolda eski bir mezarlk. Durup iine daldk. Tm mezar talar Osmanlca yazl. zerlerinde Arapa harfler aylar yldzlar... Haya-
65 S N R L A R
ARASNDA
ta ve lme yzlerce yldr tank. Akrabalarmzdan birilerinin kay boldu kaybolacak mezarlaryd bunlar. Mostar'n belediye bakanyla Neretva'nn deli deli akan sular na bakarken "Dnn" demiti. "Bu lkede 3 milyon Bonak var. Trkiye'de de bir o kadar. Her Bonak'tan birinin akrabas Tr kiye'de yaar." Bir an, ben mi arayp buluyorum hzn vadilerini diye dn dm. Nereye gitsem hzn... Tarihin gep geni yolunda, hznn dnemecinde mi yoksa Bonaklar. Hatta koca Balkanlar. Bosna'da savatan nce herkes bar iinde yayordu. Savata krldlar. imdi bar var. Kimin aklna gelirdi ki bu halklarn birbiriyle savaa duracan. yleyse yine kim syleyebilir barn kalc olaca n. Hrvat ve Bonak ayn fabrikada alamyor, Hrvat ve Bonak renciler ayn okulda ayn snf paylaamyor, birlikte ayn otobs te seyahat edemiyorlarsa kim barn kalclndan sz edebilir ki! Bonak kardelerimiz ve bu lkenin tm halklar umarz adil bir ba ra kavuabilir.
BR ZAMANLAR YUGOSLAVYA DYE BR LKE VARDI
Austos 2004 Yolculuundan Bir lke paraland, Avrupa'nn tam ortasndayd. Yugoslavya sanayii, kaynaklar, insan gcyle Avrupa'nn en gl devletlerin den biriydi. Vatandalar dnyann her yerine vizesiz gidebilirdi. imdi snrn br tarafna bile geemiyorlar. Koskoca Yugoslavya kolu kanad krk, Srbistan ve Karada Federasyonu'ndan ibaret kald. Duvarlar ykmakla vnenler yzyl larca kardee yaayan halklarn arama kan duvarlar ektiler. Son ra oturup seyrettiler. Syleyin, hangimizin aklna gelirdi bu? Biri bize 10 yl iinde Yugoslavya'nn ad bile kalmayacak deseydi, inanr mydnz? Ama oldu. te imdi ad bile tartmal. Kim masum, kim zalim; her ey birbirine kart. Birileri eytan, '' birileri kurban ilan edildi. Peki, kim kazand? Balkanlar nasl bu ha le geldi? Bu soruyu cumhurbakanndan sanatsna, Srplara sorduk. Son yllarn eytan (!) ilan edilmi halkyla konutuk...
67 S N R L A R
ARASNDA
George Adamov, Duan Jelii'in arkada. Belgrad'da bize ara basn tahsis etti. Aslnda renci. Belgrad yemyeil, sonbahar renkleri yeni yeni yeile karyor. George, bizi otele gtrrken soruyorum: "imdi Yugoslavya neresi oluyor? Buraya Yugoslavya m diyece iz yoksa Srbistan ve Karada m?" "Ben Yugoslavya demek istiyorum" diyor, susuyor. George, birka yl nce Yugoslavya diye bildii, doduu by d lkesine ne diyeceini dnyor. Trim Otel'in bahesinde Belgrad niversitesi'nden gen tarihi Duan JeliiTe yakn gemii konuuyoruz. "Yugoslavya'y mahveden ey aznlk milliyetilii oldu. Dnya nn her yerinde Roma mparatorluu'ndan beri hep ayn senaryo sahnelendi. Bonaklar, 'En zengin kltre biz sahibiz' dediler; Srp ve Hrvatlardan daha iyi olduklarn iddia ettiler. Hrvat Devlet Ba kan Tujman 'Biz Germen rkyz, stnz' dedi. Srplar, 'XIII. yz yldan beri imparatorluumuz var' dediler, 'en iyi biziz' dediler. 'Yu goslavya'y biz kontrol etmeliyiz' dediler." "yi de, yllarca bir arada yaamtnz. Bu dnceler o zaman larda da vard." "Batl devletler nce Sovyetler sonra Yugoslavya paralanacak fetvasn vermilerdi. Yllarca bu corafyada altlar, nce ordu muzu karalama kampanyas balattlar. Sonra 'orduya ne gerek var' tezi ortaya atld. Bat'nn ordular vard ya, ihtiyac karlard. Son ra ekonomide ynetimi ele aldlar. Yava yava kltrel gelime dur duruldu. Bat kltr her yanmz sard. Sonunda bamszlmz kaybettik." Yugoslavya'da i sava 1991'de balamt. 1995'te imzalanan Dayton Anlamas'yla son buldu. nce Hrvatistan ve Slovenya, ar dndan Bosna-Hersek ve Makedonya, Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti'nden ayrlp bamszlklarn ilan ettiler. Kala kala Sr bistan ve Karada kald. Srbistan ve Karada nce iki ayr devlet grnmndeydi.
68 B A N U
AV AK
Sonra ayn devlet yaps iine sokuldular. Ortaya kan devletin ad nn Yugoslavya olarak kalmasna da kar ktlar. 2002'de dnyann en gen devleti kuruldu. Srbistan ve Karada. Yugoslavya'dan artakalanlar, Avrupa Birlii Yksek Temsilcisi Solana'nn basksyla Yugoslavya'nn, Srbistan ve Karada olarak yeni bir devlete dnmesini kabul ettiler. Blgedeki dier devletlerde olduu gibi, burada da ok karma k bir devlet modeli ortaya kt. Birilerinin Yugoslavya, birilerinin Srbistan ve Karada dedii bu lkede federal bir hkmet olutu ruldu. Ayrca hem Srbistan hkmeti hem Karada hkmeti ku ruldu. Hepsinin ayr ayr cumhurbakanlar ve bakanlar oldu. Yet ki ve haklar son derece karmak biimde dzenlendi. Yetkililer sa dece kendi kstl alanlarnda grevlerini yapyorlar, dierlerinin ne yi ne kadar yaptndan pek haberdar deiller. Batllar, eski Yugoslavya'ya, ite bu modeli uygun grd. Bu lke yzyllara yaylan siyasi gelimeleri birka senede yaa d. Bombalad, bombaland, savaa girdi, blnd, paraland, ite Belgrad, ite byle bir lkenin bakenti. imdi Srbistan vatandalar, hakann her gn Batl lkelerin konsolosluk kaplarnda uzun sralar oluturuyor. Genlerin tek he defi kendilerini buradan dar atmak, isizlik had safhada, umutsuz bir bekleyi var. lkede en hzl gelien sektr lks inaat sektr. Nereye dn sem bir bina ykseliyor. Binalar bitrilince adlar "bizinis sentr" olu yor. Ama sanayi durgun, fabrikalar bo, zelletirmeler sryor, pul parasna koca fabrikalar el deitiriyor, retim yok. George, yars bombalarla yok olmu bir binann nnde yava lyor. "Eski babakan tam bu binann nnde ldrlmt" diyor. 12 Mart 2003'te yani Amerika'nn Irak' bombalamasndan sa dece dokuz gn nce Irak'la sk ilikileri olan Cumhurbakan Cinci, bu binann nnde bir suikast sonucu hayatn kaybetmiti. Olaydan sonra Srbistan'da savata bile grlmemi bir kargaa ya anm, 11.000 kii tutuklanmt.
69 S N R L A R
ARASNDA
Yazar Aleksandar Volin tutuklananlar arasndayd. "Hkmeti desteklemeyen herkes dman ilan edildi. Bir anda btn siyasi par tiler, siyasi zgrlklerini kaybetti. Olaanst hal oluturuldu ve tm haklar gasp edildi. Aydnlarn byk bir ksm hapse girdi" di ye de ekledi. Srbistan'da, 2002'den balayarak sessiz bir darbe gereklemi ti. Savunma bakanl ve genelkurmayda gelecei ekillendirecek deiiklikler yaplmt. Cumhurbakan Boris Tadi Srplar, 2002'den beri cumhurbakanl seimlerini boykot ediyorlard, yeterli oy oranna bir trl ulalamyordu. are bulun du, kanunlar deitirildi ve 2004 Temmuz aynda savunma eski ba kan Boris Tadi, Srbistan cumhurbakan seildi. Kentin tam ortasnda, Cumhurbakanl binasna girdim. Gi rite Milosevi zamanndan kalma ii kyl heykellerinin arasn dan geip st kata ktk. Cumhurbakanl basn maviri, yakn da dekorasyonun tamamlanacan ve eskiye ait tm bu sosyalist sslemenin buradan kalkacan syledi. k bir salonda oturup bekledik. Ksa sre sonra Cumhurba kan Boris Tadi ieri girdi. Ellili yalarda uzun boylu, enerjik bir adamd. Bildii tm Trke kelimeleri sralamaya balad. Ve ekledi: "Bunlarn hepsi bizim gndelik yaamda kullandmz kelimeler. Srp dili Trke kelimelerle doludur, mandaldan yasta, masadan pencereye kadar birok kelime Trke'dir." nceden kendisine verilmi sorular tekrarladm: "u anda uluslararas arenada Srplarn genel alglan sizi ra hatsz ediyor olmal. Bunda savata olan bitenin byk rol var. Siz Srplarn uluslararas alglann nasl deerlendiriyorsunuz?" "u anda genel alglanmz hi iyi deil. Savala birlikte tm lkenin imaj deiti. Eski Yugoslavya, bir sempati merkeziydi, ama imdi tam tersi."
70 B A N U A V A R
"Kim sulu sizce?" "Milosevi tabii! Aslnda hepimiz kurban edilenleriz. Ama u anda, tm blge halklarnn gvenini kazanmak iin urayoruz. Bu yolda her eyi yapmaya hazrz." "Seimlerden hemen sonra Rusya ve Amerika'y ziyaret ettiniz. Ne tr deerlendirmelerle dndnz?" "Seimlerden nce Rusya'ya gittim. Seim sonrasnda ilk ve tek ziyaretimse Amerika'ya oldu. Amerikallardan byk destek aldm. Colin Powell'la ve Dick Chency'le grme frsatm oldu. ok b yk destek verdiler." Boris Tadi, eski Cumhurbakan Zoran Cinci'in ldrlme-
sinden ksa sre nce savunma bakanlna getirilmiti. Onun dne minde genelkurmay dorudan savunma bakanlna balanmt. Ve NATO'yla ilikileri scak tutmak iin, Afganistan'a bir Srp birlii yollama fikri de ona aitti. "NATO'nun buradaki varln nasl deerlendiriyorsunuz?" "Ben savunma bakanl yaptm. Geenlerde sizin savunma ba kannz da bizi ziyaret etti. Blgede iki emsiye var. Politik olarak, tabii ki Avrupa Birlii. Savunma emsiyesi ise NATO'dur. Bu blge de tek zm NATO emsiyesidir. Ve biz mutlaka onun iinde yer almak istiyoruz." Belgrad, ok deil sadece be yl nce, 1999'da, NATO uakla r tarafndan hafta boyunca bombalanmt. Bombardman sonu cu Milosevi, dayatlan anlamay kabul etmi, NATO'nun Kosova'ya yerlemesi salanmt. Srbistan, bylece tamamen denetim altna alnmt. lkede acele bir seim yaplm ve Zoran Cinci cumhurba kanlna gelmiti. Yaplan pazarlklar sonucu Milosevi, uluslarara s sava mahkemesine gnderilmiti. Mahkemedeki savunmasnda, "Yugoslavya'y Almanya ve Vati kan, Amerikan desteini arkalarna alarak paraladlar" diyor ve a hit olarak dinlenmesi iin Clinton ve Tony Blair'i istiyordu. Milosevi kendisi yarglanrken, ellerini kana bulam birok Srp yetkilinin Amerikallarla pazarlklara oturduundan sz ediyor, ahitlerin pazarlklarn iyzn aklamalarn istiyordu. Rasim Ljaji, Srbistan Karada Federal hkmetinin, Etnik ili kiler ve Ulusal Aznlklardan Sorumlu bakan. Ayn zamanda Milosevi'i ve yandalarn sorgulayan sava sular komitesinin bakan. stelik Bonak. "Bu iin Srbistan'da bir Bonak'a tevdi edilmi olmas entere san. Bir kesimin byk tepkisiyle karlayorsunuzdur sanrm. ok zor bir grev, yle deil mi?" Glerek tercmana dnyor, Srpa veya Bonaka (ikisi birbi rine ok yakn) ksa birka cmle sylyor.
72
BAN U AVAR
"Eer kolay grev isteseydim balklar dernei bakan olur dum. Politika bu. Bazen istemediiniz grevler stnze kalabili yor" dediini reniyorum. "Dnyada ve burada, sava suu ileyen birok lider Bat tara fndan mazur grld, ama Milosevi'e pek o kadar hogrl davranlmad. Bu i nasl sonulanr sizce?" "Ne gerekiyorsa o yaplr" diyor, kestirip atyor. "Bizim ksa va dede amacmz Avrupa Birlii'ne girmek. Orada etkin rol almal ve en ksa zamanda aktrlerden biri haline gelmeliyiz. Tm bavurula rmz yaptk ve bekliyoruz." Duan Jelii, Sosyalist Parti'dendi. Beni o gn, Sosyalist Parti Bakan Yardmcs Zarko Obradovi'le tantrd. Zarko Obradovi, Avrupa Birlii fikrine ve iktidardaki partinin tm icraatlarna ve hedeflerine kar kyordu: "Bir kere Avrupa Birlii'ne girdiimizde sorunlar zlecek ol sayd, Avrupa Birlii iindeki lkelerin aznlk problemleri olmazd. Bakn Fransa, ngiltere, Belika, spanya aznlk problemlerini halle debilmi mi. Biz, tm aznlklarn haklarn zgrce kullanabilmele rini ve ounluk tarafndan korunmalarn savunuyoruz. te yan dan ar milliyetilie karyz ve her aznlk grubun kendine bir devlet kurma hayalini de eletiriyoruz. O zaman biraz daha parala nr, biraz daha blnrz ve bu sadece bu topraklarda gz olanla rn iine yarar." Belgrad'da Bir Cami, Bir Kadn, Yaklm Kitaplar Muhalefet byle dnyordu. te yandan Srbistan Mfts Hamdiya Yusuf Spahi de ayn gr paylayordu. "Avrupa daha birleme nedir bilmezken biz birlemeden yanay dk!" Bararak konuuyor, odadaki drt tesettrl kadn dikkat le dinliyordu. "Ama imdi hep ayrlk rzgrlar esiyor, estiriliyor" dedim. "Ne yazk ki yle. Bu topluluklar, yzyllardr bar iinde bir
73 S N R L A R
ARASNDA
arada yaad. Bana sorarsanz ne Trkiye ne Srbistan, Avrupa Birlii'ne alnacak. Mslmanlar ve Ortodokslar dlayacaklar. Avrupa iddia ettii gibi demokrat olsayd hangi din mensubu olduumuzun hi nemi olmazd." Onu Belgrad'da kalan tek Osmanl camiinin arkasndaki bina da ziyaret ettim. 2004 mart aynda bir grup provokatr tarafndan yaklmak istenmiti Bayrakl Camii. Belgrad'daki 273 camiden sade ce biriydi. Bugn tek bana ve bu topraklarda, dinler arasnda k krtlan nefretin hedefi. "Neden yaktlar buray?" "Kiliselerin yaklmasn bahane ettiler. En eski cami bu." Arnavutlar, Srp kiliselerini yaknca bir grup gen camiye sal drm, yakabildikleri yerleri yakmt. Caminin arkasnda yeni ina edilen bir binann alt katnda, ksmen yanm eski kitaplar erp iinde duruyordu. ou Arap alfabesiyle... st kata henz yapm sren bir merdivenden km, bir oda ya girmi ve herkesi selamlamtk. Eyll scanda zerimde uzun kollu bir ceket ve uzunca bir etek vard. Mftyle konumamn bir yerinde arkada oturan tesettrl hanm aniden barmaya balad. ok esmer ufak tefek, Arap gzl bir hanmd. Tercmana ne dediini sordum. Bir mftnn yanna ne cesa retle kafam rtmeden girdiimi soruyormu! "Ben laik Trkiye Cumhuriyeti'nden geliyorum. Orada konuacamz insana gre ka famz ayarlamyoruz. Ayrca, misafire barmas slam'la badam yor" dedim. Sonra yumuad. "Ban rtmen gerek" dedi. Ben de "slam'da zorlama yok" cevabn verdim. Sarlp vedalaan. Giderken "Cami de bir grevli misiniz?" diye sordum. "Hayr! Mftnn karym" dedi. Msrlym. Osmanl Srbistan' Masa Banda Kaybetti Bir zamanlar bu topraklar bata Srplar, Hrvatlar, Bonaklar, Trkler olmak zere onlarca aznla ev sahiplii yapt. Srplar, 300
74 B A N U A V A R
yl boyunca Osmanl idaresinde kalmlard. Hristiyan Bat, Avru pa'nn gbeindeki Osmanl'ya o zaman da pek scak bakmyordu. Zamann emperyalist devletleri, Mslmanlara kar kh Bosna'daki Srplar ayaklandryor kh Srbistan'daki Srplar, Bonaklar kl tan geirmeleri iin kkrtyordu. Tarihin nc bin ylnda hl ayn oyunlar oynanyor. Srbistan ile Osmanl'nn balarnn gevemesi 150 yl nceydi. Bugne k tutacak birka anlamayla Osmanl'nn Srbistan'la ba lar koptu. Osmanl 1856'da Krm Harbi'nden zaferle kmt. Ama sava n sonunda imzalanan Paris Antlamasnda, Batl mttefiklerinin oyununa gelmi ve Srbistan'n denetimini kaybetmiti. Paris Anlamas'na gre, Osmanl artk Batl devletlerin onay olmadan Srbis tan'a askeri mdahalede bulunamayacakt. Bu karar btn dengele ri altst etti. Srplar Bat'dan aldklar gvenceyle blgede Trklere byk bask ve katliam uyguladlar. Buralardan Anadolu'ya ilk b yk g bu dnemde gerekleti. Batl devletler blgeyi Osman l'dan temizlemilerdi. Benzer oyunlar hep sahnelendi. Yugoslavya'y nce kan g l n e eviren sonra paralayp blen gler Srp dekoru ardna sakland lar ve ilerine baktlar. Dutsi Ljubodrag Simenovi, nam dier Dutsi, Yugoslavya'nn en n l isimlerinden biriydi. 1970'te dnya ampiyonu olan Yugoslav milli basketbol takmnn unutulmaz ismi. Ayn zamanda felsefe ve hukuk alannda ok saydaki kitabn yazar, Olimpik Ate adl fil min senaristi ve Srbistan'da grne sk bavurulan muhalif bir fi kir adam. Gecenin ilerleyen saatlerinde Belgradin bir kahvehane sinde heyecanla anlatyor: "Aslnda Yugoslavya'nn ykl 1991'den ok nce balad. 1991, lkemizin knn son safhasyd. Yugoslavya ekonomisi o dnemde doludizgin gidiyordu. Bir kere bunu iyi incelemek ge rek. Sonra kinci Dnya Sava ncesi ve sonrasndaki gelimeleri
75 S N R L A R
ARASNDA
ok iyi bilmek gerek. Yugoslavya'da o zamanlar ok gl akmlar vard. 1970'lerde bunlar su yzne kmt. Faist bir hareket ba lamt. Ve Almanya'yla dorudan balantlyd, Almanya taralndan maddi manevi destekleniyordu. Daha sonra Amerikan karlar devreye girdi. Amerika, Balkan Yarmadas'nda, bir yandan Mslman kartn, bir yandan da Arna vut kartn oynayarak Almanya'nn etkisini krmak istedi ve halkla rn baz temsilcilerini bu ynde kulland." "Peki ya imdi? Bugn nasl gryorsunuz?"
76 B A N U A V A R
"Bugn durum farkl. Sorun u ki bizim hkmetimiz klelik yolunda gidiyor. Onlar oy alarak baa gelmedi. Amerika onlar baa getirdi. Ve imdi bunun karln vermek zorundalar. Ekonomimizi, kurumlarmz, her eyimizi yok ediyorlar. Ve biz artk nefes alamyoruz, yaayamyoruz." Bir zamanlarn basketbol yldz, nemli bir yazar ve muhalif bir aydn. Ayanda hayli ypranm bir ayakkab, elinde kenarla r alm bir anta vard, iki metreye yakn boyuyla heybetli g rnyordu. Kocaman kahverengi gzleri bazen acyla kslyordu. "Sadece benimle deil, karmn, kzmn, olumun hayatlaryla, ileriyle oynadlar. Akrabam olmalar ilerini kaybetmeleri iin yeterli oldu." Gece Duan bizi gzde bir lokantada yemee gtrmt. Dut si, yan masada avaz avaz ark syleyen k giyimli gen kalabal gstererek, "Bak bunlar savatan krl kanlar. Yeni zenginlerimiz. Kresel glerin evlatlar" dedi. "Biliyor musun be yldr ilk kez ak am darya kyorum, insanlara bakyorum da, durum dnd mden de vahim." Durum vahimdi. Savatan sonra iki milyon gmen. 450 milyar dolar zarar. Eski Yugoslavya, bana gelenlerle cebellemeye al yordu. Hkmetin ana hedefi NATO ve Avrupa Birlii yelii. Sokak lar son 10 ylda neye uradn arm erkekler, kadnlar ve gen lerle dolu. Bu insanlar 15 yl nce 2.3 milyonluk bir lkenin vatan dalaryd. Bir anda 8 milyon nfuslu kk bir lkede yaamaya baladlar. Ekonomik olarak son derece gl, byk Yugoslavya'nn in sanlar birdenbire kendilerini kapitalizmin en vahi biiminin orta snda buldular. lerinde rklar, etnikler, ktler vard, ama ya geri kalan. Onlar da kurband. Kurbanlatrlma medya eliyle balatld. Kltrel alanda dei im 20 yllk bir plann sonucunda gerekletirildi.
77 S N R L A R
ARASNDA
B92 Radyosu Turuncu Devrimin Mealesi Avrupa fonlar, son 15 ylda Yugoslavya'da ok sayda televiz yonun ve radyonun almasn desteklemi, medyaya byk paralar yatrmt. Bunlardan biri de 1992'de yani Yugoslavya'nn dal s recinde yayna giren B92 adl radyoydu. Daha sonra televizyon ya ynn da balad.scanned by darkmalt1 imdi en ok seyredilen televizyon kanallarndan biri. Milosevi'in mahkeme kaytlarnn yayn haklarna sahip tek kanal. Tele vizyonun yaynna balad tarih son derece manidar. Ekim 2000 Milosevi'in yargya gnderildii gn. aa, krkl yalarda, beyaz tirt ve pantolonuyla ok trendy grnyor, ngilizce'yi Amerikallar gibi konuuyor. Salar yukar doru jleli. Bana B92'nin sahibinin alanlar olduunu sylyor. Biraz s rar edince "Yzde 51'i alanlarn, yzde 49'u Media Development l'und'a (Basn Gelitirme Kuruluu'na bal bir fon) ait" diyor. Yani televizyonu kresel gler kontrol ediyor. Televizyonun modern binas iinde dolarken, Milosevi'e kar yaplan gsteriler, grevler, protesto yrylerinin fotoraflaryla karlayoruz. "Oradakiler biziz" diyor. "Bu kanaln hedefi nedir, yayn politikasn zetler misiniz?" di ye soruyorum. "Biz hep aznlklar koruduk. Toplumun demokratiklemesini ne kardk. Yaynlarmz yznden Milosevi bizi defalarca kapat t. ounluk, kanaln popler olamayacan dnyordu. Ama zellikle demokratik deiimlerden sonra ok popler olduk." Defalarca yasaklanmlard, ama iin ilgin yan lkede bu ka naln sesi hi kesilememiti. Tm kargaa boyunca lkenin her ya nndan izlenebilmiti. Bu BBC'nin uydular sayesinde gereklemi ti. Her yasaklanlarnda, B92, Bat'nn vericileri marifetiyle geni kitlelere ulatrlmt. Srbistan'da B92 gibi Batnn maddi manevi byk desteine sahip televizyon ve radyo kanallarnn says 1990'lardan beri hzla oalyor.
78 B A N U
AVAR
"Seimler srasnda yaynlarnz etkili oldu mu?" diye soruyo rum. Grevini iyi yapm insanlarn gururuyla cevaplyor: "Bu kanal, cumhurbakannn seimleri kazanmasnda byk rol oynad, insanlara sosyalistler batayken neler kaybettiklerini ha trlattk her gn." "En byk yardm hangi lkelerden alyorsunuz?" "Amerikan hkmetiyle iyi ilikilerimiz var. nk 15 yldr onlarla alyoruz. Avrupa da yeniden yaplanmamza yardm edi yor." Yenidnyada bu iler byle yaplyordu. Srbistan Batl devlet lerin medya yoluyla byk ilere imza att lkelerden sadece biriy di. Dutsi ksaca zetliyordu: "Burada sadece san basn var. Beyin lerimizi ykyor. Gerek sorunlar hibir ekilde gazetelerde, televiz yonlarda yer almyor. nsanlar, gerekleri gremeyecek hale getiri yorlar. Beyinlerimizi uyuturuyorlar. Sre iinde hepimiz kleletirildik. Slovenler, Bosnallar, Srp lar, Makedonlar, hepimiz." Jadranka Jovanovi Onunla tanabilmek iin opera binasna gittim. Yugoslavya'nn en nl opera sanatlarndan biriydi. Tito zamannda konservatuar rencisiydi. "10 yl nce koca bir lkenin, Yugoslavya'nn sanatsydnz. Bugn giderek klen bir lkede sanat yapyorsunuz" diye bal yorum sze. "Yugoslavya'da dodum. Onunla gurur duyuyordum. Ama l kem dardan gelen etkilerle blnd. Yugoslavya'dan daha gl olanlar bize tahamml edemedi. Bunca olaydan sonra bir tek eyden eminim: Bir lkenin bamszl ok nemli. nsanlarn zgrl, devletlerin bamszlna bal. unu iyice biliyorum ki insan, sa dece tam bamsz bir lkede yaarsa mutlu olur."
79 S N R L A R
ARASNDA
Otuzlarndayken Yugoslavya paralanyordu, krklarna geldi inde ise yaad yer Srbistan olmutu. Hzn dolu kara gzleri, simsiyah salaryla "Tipimden dolay, bana Bayan Yugoslavya der lerdi" diyor. "Ama artk Yugoslavya yok ki!.."
PRTNA'DAK AMERKA
Austos 2004 Yolculuundan Buras Avrupa'nn gbei. Kosova bir zamanlar bir Osmanl vi layetiydi. u anda Birlemi Milletler idaresinde bir blge. Bir blge dnn bir hkmeti var, ama hkmeden Birlemi Milletler. Hkmet deil. Bir hkmeti var, ama dileri, ekonomi, savunma bakanlar YOK. Bir blge dnn yllardr nereye bal olduu belli deil. Ba msz bir lke statsne kavuacak m o da belli deil. Bir blge dnn yabanc askerlerin denetiminde yayor. ok zengin kaynaklara sahip, ama lke stats olmad iin ticaret ya pamyor. Fabrikalar bo duruyor ya da askeri karargh olarak kul lanlyor, insanlarn yzde 70'i isiz dolayor. Siz byle bir blge dnedurun ite!.. Orada nasl yaanr, asl onu dnn. Bir "blge" Kosova! Uluslararas hukukta yle tanmlanyor. Bakent Pritina. Duvarlarda eski Amerikan Bakan Clinton'n posterleri. Hemen her binada Amerika, Arnavutluk ve Birlemi Milletlerin bayraklar. Bu "blgenin" bayraklar bunlar. Batl yzler, bizden yzler,
81
-SNRLAR
ARASNDA
bizden binalar. Ve da alan antenler. ehre girer girmez her apart mann balkonuna ya da atsna yerletirilmi antenlerle karlatk. Bu skmla, bu hapsedilmilie bakaldryorlar. Pritinallar an tenlerle dnyaya alyor. Havaalannda bizi bir meslektamz, Birol Urcan karlamt. zel bir kanalda ekonomi editr olarak alyordu. lk sorduum soru, hangi dilde yayn yaptklar olmutu. "Arnavuta sadece Arnavuta yayn var. 24 saat. Srpa aznlk dili olarak kabul ediliyor. ngilizce ise hkmet dili yani BM'nin res mi dili. Burada resmi dil ngilizce." Zayf Halka Yugoslavya'nn dalndan beri blge bar yz grmedi. Kosova ilk felaketi kinci Dnya Sava ardndan paraya blnerek yaamt. Bamszlk ryas yllara yayld, ama her seferinde hs rana urad. Kosova Avrupa'nn ortasnda stratejik bir blgeydi ve bu byldevletlerin gznden kamad. Kosova'nn elikilerini yllarca b yk bir dikkatle izlediler. Kosova zayf halkayd... Her ey Tito'nun lmyle balad. Bir yl sonra, 1981'de Pritina niversitesi'nde fitil atelendi, kargaa balad. Birileri aralarn da srtme olan, ama o gne kadar kavgasz yaayan halklar bir birine dryordu. Arnavutlar ile Srplar arasndaki atma her geen gn biraz daha trmand. Yugoslavya'nn dalnn arifesinde Srbistan tarafndan zerk lii elinden alnan Kosova'da Srplara kar byk bir muhalefet r gtlendi ve istenen patlama gerekleti. Arnavutlarn bamszlk istekleri arttka Srplar tarafndan bask altna alndlar. 1999'da Kosova bir anda yangn yerine dn d. Galiba birilerinin istedii de buydu. N A T O nclnde okuluslu silahl gler Kosova'ya girdi ve sivil ynetim Birlemi Milletlerce verildi.
82 B A N U
AVAR
nce Trke Yasakland Kosova nn Birlemi Milletler geici ynetiminin bana Bernard Kouchner adl bir Fransz getirildi. Kouchner'in ilk icraatlarn dan biri o gne kadar resmi dil olan Trke'nin resmiyetini kaldr mak oldu. Yerine ngilizce resmi dil ilan edildi. Bu topraklarn 600 yllk sakinleri artk kendi dillerini rahata kullanamayacaklard ve bu durum, dnyada insanlarn eitlii, aznlklarn haklar konusun da bayraktarlk yapan Birlemi Milletlerin temsilcisi eliyle gerek letirildi. Kosova'da byk bir propaganda bombardman balad nce 30 adet yerel televizyon kuruldu ve ou sadece Arnavuta ya yn yapmaya balad. Yzlerce yldr ortak dil olan Trke bir anda Bonaka, ingenece'yle birlikte bir aznlk dili haline getirildi. Gani Dragua, Kosova Televizyonunda Trke yaynlar sorum lusu. Onunla haberlerden az nce stdyonun kapsnda bulutuk. Aznlklar iin ayrlm 10 dakikalk haber yaynna girecekti. Std yonun kapsnda ingenece haber yaynnn bitmesini bekledik. Su nucu hanm 10 dakikasn bitirip dar knca Gani'nin Trke ha berlerini izledik. Haftada bir 30 dakika ve gnde 10 dakika Trke yayn hakk verilmiti. Yasak savma kabilindendi. Birol'un alt kanalsa, Veton Suray adl bir iadam ve mu halif bir siyasiye aitti. Bat'dan gelen sermayeyle almt. Koca bir binada koturup duran bir sr gen insan vard. Birol beni arkadalaryla tantrd, ngilizce konuurken kulama e kingen Trke sesler de alnyordu. Aslnda burada yaayan byk ounluk Trke biliyor, ama konumuyordu. Kanal dolatktan sonra Birol'la bahede oturduk. Kulaklarm ak onu dinledim. "Burada ya ortalamas 24. kentin nerdeyse yars yabanc. D lkelerden gelmi 20.000 ii var. 50.000 BM askeri var. sizlik yzde 70'in zerinde. Yoksulluk ok fazla ama Kosova Mslman bir lke ve aile ii dayanma srd iin fakirlik belli olmuyor." "Bu kadar yabanc iiden, gelimeden bahsediyorsun. Peki, retim var m burada?"
83 S N R L A R A R A S I N D A
"retim yok. zelletirme sreci balad. Ama blgenin ulusla raras stats belli olmad iin durdu. Eski fabrikalar satlmay bekliyor. altrlmyor, iiler sokaklar dolduruyor." "Eskiden neler retilirdi burada?" "Her eyden desem yalan olmaz. Araba parasndan, zeytinya na kadar her ey. u anda yok. Kosova'da tketilen gda rnleri nin yzde 80'i Trkiye'den geliyor. Kosova'dan dar pek bir ey satlamyor. Malum, stat problemi var. Maln zerine hangi lkede retildiini yazamyoruz. nk lke deiliz." Kreselleme leden sonra nemli bir randevum var. zelletirme idaresi Bakan Ahmet Shala'yla buluacan. Alelacele Kosova Trust Agency'ye gidiyoruz. Kosova Trust Agency, Birlemi Milletlerin Kosova'daki zelletirmelerden sorumlu birimi. Bahede bizi Mitrovitzal Flora karlyor. Ahmet Shala'y bek lerken bana tyler rpertici sava hikyeleri anlatyor. Evlerinden nasl bombalar altnda katklarn, ocuklarn nasl kardn, i ve ban sokacak bir ev bulabilmek iin neler yaptn bir rpda anlatyor. Sanki anlattka bir tneli geride brakyormuasna ko nuuyor. Ahmet Shala, ieri girdiinde birden susuyor. Ciddi ve so uk bir tavr taknyor. Ahmet Shala'nn odasna girer girmez, Eski ABD bakan Clinton'la yan yana koca bir resmiyle karlayoruz. Sonra satr aralarn dan olduka ilgin bir kiilikle kar karya olduumuzu anlyoruz. O bir ekonomist. Bir zamanlar Kosova'daki altn ve gm maden lerini ileyen bir fabrikada almaktaym. Sonra Pritina niversitesi'nde istatistik profesr olarak grev yapm. Savan sonunda BM zelletirme ldaresi'nin bakanlna geti rilmi. Yugoslavya'nn en nemli fabrikalarndan biri olan bir za manlar alt fabrikay imdi sata karm. zellikle lkedeki madenlerin satn gerekletirmekte elini abuk tutmaktaym.
84 B A N U
AV AR
"Bugn madenlerden birini daha zelletirdik. Binlerce i yara tacak" diyor gururla. "Ama uluslararas irketler ok az paraya ii altryorlar" di yorum, glyor. "E tabii o nedenle buraya geliyorlar zaten, isterseniz kapatn; l kedeki isizlik artsn." "yi de, istatistikleri siz daha iyi bilirsiniz. Sava ncesi Koso va'da imdiki isizlik sz konusu deildi. Be yllk Birlemi Millet ler iktidar sonucu yzde 70'lere vard." "Oras yle. Kreselleme!" deyiverdi. Kresel gler Kosova'ya 1999'da gelmiler, dnyann en adil ynetimine sz vermilerdi. Kosova'ya demokrasiyi getireceklerdi. Demokrasi, daha ok isizlik, daha ok yoksulluk, hantal bir brokrasi altnda ezilen bir halk yaratt. 600 yllk dilini kaybeden Trkler 1989 ncesinde anayasal haklar olan Trke basl evrak resmi dairelerde rica minnet iste diklerinde, Birlemi Milletler yetkililerinden, evrak basm ilemle rinin ok pahalya mal olduu cevabn aldlar. Trke baslan resmi Tan gazetesinin yayn aniden durdu ruldu. Avrupa genelinde yedi saat Trke yayn yapan Pritina radyosunun yayn bir saate indirildi ve Pritina blgesiyle snr landrld. Acaba Birlemi Milletler ynetimi kt ellere mi ge miti? Babakann Ad: Bayram Recebi Babakan Bayram Recebi yle olduuna inanyordu. Babakan la grmek iin meclis binasna gittiimizde ilk dikkatimi eken ey, yeni dekore edilen dinlenme salonuydu. Buraya Trke basla cak evrak maliyetini binlerce kez aan bir mebla dklmt. Ve bu atafatl lobi Birlemi Milletler tarafndan yaptrlmt. Babakan Bayram Recebi'nin Trke konutuunu biliyordum. Zaten burada sadece genlerin bir ksm Trke bilmiyordu. 40 ya n zerindeki herkes Trke'ye vakft.
85 S N K L A R
ARASNDA
Elini skarken "Trke konualm m?" dedim. Birka saniye yz karard. "Trke az biliyorum" dedi ve Arnavuta devam etti. "Ekonomik durum kmazda grnyor. Birlemi Milletlerin be yllk iktidarnda yatrm oldu mu?" diye soruyorum. "Hayr! Byk sorunlar yayoruz. Birlemi Milletler iinde bir birim, ekonomiden, zelletirmelerden sorumlu. Ve lkeyi kmaza sokuyorlar. Son derece byk hatalar yaplyor. karlar uruna zelletirmeleri bloke ediyorlar." Sert szler sylyordu. Anlalan babakan, zelletirme Idaresi'nin ve Birlemi Milletlerin iradesinden ikyetiydi. "Srplar" diyordu, "tm mlkiyetin kendilerine ait olduunu id dia ediyorlar ve bu noktada kilitleniyoruz. Her ey apak ortada. Biz de anlyoruz. Srplarn, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'yle 50 yllk dostluu var. Bizimse hl ok dostumuz yok." "Oysa Kosova'daki Arnavut ynetim, sper g ABD'yle yakn dost diye biliniyor?" Geni bir glmsemeyle, tm ikyetlerine ramen tatmin edi ci ilikiler yumanda yer alm olmann keyfi yzne yaylyor. "Evet, Arnavutlar, ABD'yle yakn olmaktan dolay birok eleti riye muhatap oluyor. Doru. Biz, Amerika'ya byk sayg duyuyo ruz. Ve kesinlikle proamerikanz." Birden duvarda Ahmet Shala'nn odasndakine benzer bir fo torafn erevelendii dikkatimi ekiyor. Babakan Bayram Recebi ve Clinton'n samimi bir resmi. Kosoval Trklerin kenara itilmilikleri aklma geliyor, Trki ye'yle ilikilerini soruyorum. "ok iyi bir ilikimiz var. nk Trkiye vatandalar arasnda bu blgeden giden ok kii var" diyor. Bir zamanlar ayn devletin te baas oluumuzu byle bir sylemle dile getiriyor. Sonra devam edi yor: "Trkiye, bize biraz mesafeli durmaya gayret ediyor. Bunda Srplar ve Karadallar zmek istenmemesinin rol olduunu d nyorum. Bence bu duruun asl nedeni, Trkiye'nin Avrupa Bir-
86
BANU AVAR
lii'ne giri srecindeki politikas. Oysa Trkiye ok byk ve ok gl bir lke. Bence daha aktif davranmal." "Kosova" diyorum, "Belirttiiniz gibi dnyann sper devleti Amerika tarafndan destekleniyor. Dolaysyla blgesel yardmlar si zin iin ne kadar nemli?" "Blgesel yardmlara ok ihtiyacmz var. Ve Trkiye blgedeki en gl lke. Ayrca tarihsel balarmz da ortada..." Tarihsel balarmzdan sz ediyordu, bundan g alarak sor dum: "Peki ya Kosoval Trklerin ve Trke'nin durumu hakknda adil bir zm dnyor musunuz?" Cevap tatmin edici olmaktan hayli uzak. "Trklere byk destek veriyoruz. Mitrovitza'da yaayan 800 Trk nfusa, ilkokul almas talebi tereddtle karlandnda, ben '100 kii bile olsalar alacak!' demitim. Ve kabul edildi, ald. Prizren'de de ortaokullar var. Trkler kendilerini rahata ifade etme zgrlne sahipler." "Kendi aralarnda konumalarna bir ey demiyoruz ite" der gi biydi; Trke ortaokullara giden ocuklarn geleceklerine ilikin dev sorunlar sormaya gerek yoktu. Sadece "Trklerin saylarna ili kin elinizde istatistik var m?" dedim. "10.000 veya 20.000 kii olmal" dedi. "Evlilikler yoluyla ok karmlar, tam sayy bilmek mmkn deil" diye de ekledi. Bu mantk Arnavutlar iin de geerli saylabilirdi. G dengesi, baka yne kaym olsayd. Kosova'da herkes BM ynetiminden ikyeti. Burada, NATO ve ABD'ye duyulan ak ne kadar gzle grlr biimdeyse, Birle mi Milletler ynetimine duyulan nefret de. o kadar somut. Aklmza taklan tm sorular sorabileceimiz, burada iktidar elinde tutan Birlemi Milletler zel Temsilcilii'nin yolunu tutuyo ruz. Matild, ask yzl bir Alman grevli. Bizi gvenlik giriinden alyor. Uzun kontrollerden sonra binaya giriyoruz.
87 S I N I R L A R
ARASNDA
"Trke lyor" Jolyon Naegele Birlemi Milletler Genel Sekreterlii zel Temsilcilii'nden st dzey bir yetkili. Ufak tefek; gzlklerinin ardna snyor ve kstahlk ile sami miyet arasnda bir yerlerde dolayor. Sonra dolat yerden kendi de korkup koca bir mesafe koyuyor. "Bay Naegele!" diyorum. "Bilmem isminizi doru telaffuz ede biliyor muyum? nk bu ok nemlidir. Bildiiniz gibi Trkler kendi isimlerinin doru telaffuzunda bile mahrumlar" (Gner adl biri adn Gyner olarak yazmak zorunda. nk Trke harf kulla nm yasak!) Bu blgede insanlar byle mi yaayacaklar?" "Burada sorun Srplarn Kosova'yla ilikileridir. Olay bu! Ve bu nedenle tm Kosova halk bamszln bir an evvel elde etmekten baka bir ey dnemez durumdadr. Arnavutlar dndaki aznlklarsa her eyden phe duyar haldeler." Ona sevecei bir soru sor maya karar veriyorum. "Birlemi Milletler aznlk haklaryla ne l de ilgileniyor, Bay Naegele?" Geviyor. Koltuun arkasna elini atacakken vazgeip kolunu yine ne alyor. Kol ylece sarkyor. "Biz her yerde aznlklar iin alrz" diyor. "Btn dnyada aznlk haklarn savunuruz." "Benim anlamadm" diyorum, "Trkiye'de Krte, Lazca, Bo naka gibi aznlk dilleri konusunda srarla direten Birlemi Millet ler, nasl oluyor da ilk icraat olarak burada yzlerce yldr konuu lan Trke'yi resmi dil olmaktan karyor?" Anlamsz bir ifadeyle bana bakyor. "Trke'nin buradaki durumunu Lazca ve Krteyle nasl k yaslarsnz?" diye hayretle gzlerini ayor. "Zaten kyaslamyorum" diyorum. "1999'a kadar Trke bura da resmi dildi." Sandalyesine yerleiyor. Sakin cevaplama karar alyor. Bu sefer de Arnavutlar hedef seiyor. "Evet, 1999'da milliyetiler geldi ve bu uygulamay yapt. te
88 B A N U
AVAR
yandan, Trke burada yzde bir veya yzde iki orannda kullan lan bir dil. Doal olarak lyor. Baz diller tm toplumlarda zaman la erir." "Bay Naegele, sokaa kyor musunuz? Benim grdm ka daryla Kosova sokaklarnda herkesle Trke konuulabiliyor." Bay Naegele artk sinirleniyor, saatine bakyor. "Bilmem farknda ms nz, buradaki atmosfer 99'dan beri ok deiti. Artk Trke kulla nm, azalyor. Uluslararas diller ve Arnavuta kullanm artyor." "Kim Der Pritinalym Bilmez Trke Pristinal Deildir!" Sokaa kyorum. Ve byk caminin nnde ilk grdm eli fileli, 60 yalarnda bir adam durduruyorum. "Affedersiniz, adnz nedir?" diye Trke soruyorum. "Mahmut Deveci" diyor. Yzne bir glmseme yaylyor. "Biz Arnavut'uz ama evde Trke konuuruz. Trk Arnavut ayrmayz. Kim der Pri tinalym bilmez Trke. O Pritinal deildir! Bunu herkes bilir." "Ama imdilerde daha az m konuuluyor?" "Yok canm! Biz birbirimizle hep Trke konuuruz." "Peki teekkrler." Gideceim, yolda karlatm herkesle konuacam. Ama be ni brakmyor. "Bak ben sizi seyrettim Makedonya'y hepisini. Ailem Prizrenli o da Trke konuur! Benim kzcazm konuur Trke, hem deperfecd" Mahmut Deveci, burann insanna en iyi rnekti. Uzun zaman yanmzdan ayrlamad. Nedeni biz deildik, Trkiye'den kimi gr se byleydi. Bu eski bir havay koklamak gibiydi. Uzun zaman gr mediiniz bir dostla kucaklamak gibiydi ve bizim iin de ayn ey geerliydi. Daha nice karde, akraba, aabeylerimizle Balkanlar'n bir yerlerinde karlap "Te be uzaktan birbirimize kavumaz m yz?" Ayn insanlar olduumuzu bilip hi konumasak da, uzak za manlar paylamaz myz? Caddede yanmdan bir dizi BM cipi geiyor. lerinde yine ka-
89 S N R L A R
ARASNDA
ra gzlkl, zel tral, iyi beslenmi adamlar. Bir sre sonra da bir baba ve iki yalarnda olu. Hava scak, olan gmleini tek elle ka fasndan karmaya urayor. Yere kp "Sen ok mu bunaldn?" diye gmlei indiriyorum. ocuk aryor. Babas Trke "Ha bu nald ya!" diyor. Duvarnda Clinton'la Resmi Olan Biri Daha Son bir randevu var. Pristina niversitesi Uluslararas likiler Fakltesi Dekan Prof. Hayrettin Kui'yle buluuyoruz. Bilkent Uni versitesi'nde mastr yapm, ama bizimle Trke konumamay ter cih ediyor. Onu Clinton'la el ele gsteren resmin altnda ngilizce konuuyoruz. O da Kosova'dan BM glerinin artk gitmesi gerekti ini dnenlerden... "Birlemi Milletler grevini tamamlamtr burada. Artk biz bamsz bir devlet olmak istiyoruz. Kosovallarn Kosova'ya sahip kma zaman. Zor zamanlar geti. Seim yapacak durumda deil dik. Biz Srplar ile dierleri arasnda kalmtk. O zaman Birlemi Milletler en iyi seenek gibi grnd. Bugn Amerika, dnya apn da bir sper gtr ve demokratik deerleri en iyi tatbik eden lke dir. Kosova'da yaayan Arnavutlar iin Amerika son umuttur." Pristina niversitesi hocalarndan biri ite kelimesi kelimesine bunlar syledi. Sokaklar profesr gibi dnenlerle doluydu. Pristina sokaklarnda Birol'la yrrken bir lkenin bamszl nn, ama gerekten tam bamsz olmasnn ne ok bedel gerektirdi ini bir kez daha dndm. Bir bayraa, bir topraa zgrce sahip olabilmenin ne byk bir zenginlik olduunu bir kez daha dn dm. Burada ya da Balkanlarn bir baka kesinde yaanan olayla rn her bir ayrntsnn ok nemli derslerle dolu olduunu hissettim. Mesela ben, bir lke koduna sahip olabilmenin ne demek oldu unu Kosova'ya gidince anladm. Telefonumun ekrannda MC diye iki harf kyordu. Birol'a sor dum. Gld.
90 B A N U A V A R
"Monako!" dedi. "lke olmadmz iin Monako'dan lke ko du kiraland. Yerel telefonlarda da 0381 kullanlyor. Dnyada kod kiralayan tek yer biziz. Bundan da birileri iyi para kazand." Tm bu yaananlar yznden genler Bat'ya, daha yallar Dou'ya dnyor yzlerini. Yzyldr glerden ban kaldramad bu blge. Hl Trkiye Egdm Brosu'nun kapsndalar. O ne demeyin. Buras bir lke deil. O nedenle Trkiye konsolosluk ya da elilik aam yor. Dilerimizin buradaki temsilciliinin ad Trkiye Egdm Brosu. Temsilcimiz Murat Kl'n unvan "misyon efi". "Kltrel miras" diyor, "Buras Osmanl'nn elinden son kan lkedir. Byk bir kltr kalm, her yana yaylmtr. Osmanl mi mari eserlerinin says 500' bulur. Medrese, cami, klliyeler. Trk e'nin kullanmna gelince, uzun yllar resmi dil olmann sonular gnmzde hissedilir. Kosova'da 2 milyon nfus var. 300 000-400 000 kii Trke konuur, Trk televizyon kanallarn izler." (Ne dense Trke'nin resmi dil olmaktan karlmas konusuna pek gir miyor.)www.cizgiliforum.com Biz o akamst Prizren'e doru yola kyoruz. Yeni Dnem gazetesi sahibi Mehmet Bt'n "Bu adamlar, evvel ebet dnyann merkezini Paris sanrlar. Oysa bir zamanlar dnyann merkezi Prizren'di" dediini duyuyorum.
PRZREN'DE TRK OLMAK
Temmuz 2004 Yolculuundan Prizren'e giderken gne batyordu. Yolun kenarnda durduk. Batan gnein ortasnda bir oban silueti vard. Srde daha birka gnlk kuzular grdk. Gne, son klaryla otlar ve oban yala yarak tarlaya gmld. Eflatun gkyznn altnda, topran mis kokusunun ve kuzu melemelerinin arasnda durduk. Akraba bir topra soluduk. Ben Prizren'de Liriye Ga'n rencileriyle karlanca gzlerim buuland. Doru Yol Dernei'ne urayacamz bilenler, ocuklar la bir karlama dzenlemi. Birbirinden gzel, yedi sekiz yalarn da kzl olanl bir grup ocuk. Bize iirler okudular, arklar syle diler. Sohbete tututuk. Bu ocuklar iin Trkiye'nin ne anlama geldiini acaba tahmin edebilir misiniz? Onlar iin Trkiye gelecek demek. Trkiye umut demek, mes lek demek, Trkiye anayurt demek. Oralara hi gitmemi olanlarn bunu anlamas biraz zor. Onlar Kosoval Trkler. Bu blgede dilleri, 600 yldr anadiller-
92-BANU
AVAR
den biriydi. Be yl ncesine kadar. Kosova'nn Birlemi Milletler denetimine girdii yl, 1999'da bu haklarn kaybettiler. kran, Hzr, Fikrim, Esin, Orhan ve Dierleri Prizren'de bir kahvalt sofras. Asrlk bir Osmanl evinin gizli bahesinde, tamdk bir erguvann glgesindeyiz. kran ve Hzr Fi eki ve ocuklar gibi grdkleri Prizrenli aydnlar Fikrim, Esin, Orhan ve de biz. retmenler Dernei Bakan Fikrim Damka, "Trke" diyor "1999'da sava sonras, Birlemi Milletler kararyla kaldrld. UNM1K (Birlemi Milletler Kosova Misyonu) kaldrd, ama Ar navut partiler de bu karar destekledi." Esin Muzbeg, Yeni Dnem gazetesi ke yazan: "Bir Trke mcadelesi yaplyor, ama Trkler desteksiz kald, bir kitle hareke ti gerekletiremiyorlar." UNMK Geldi Trke Gitti Orhan "Ksacas" diyor. "UNMK geldi, Trke gitti! Kosova'daki Birlemi Milletler Misyon efliine Ermeni asll Bernard Koushner getirildi." "Nasl tereyadan kl eker gibi bu ii sessiz sedasz hallettiler?" diyorum. im yanyor. Fikrim, "Bir toplant yaptlar. Bu toplantda, Trke'nin resmi dil olarak tannmasnn ok maliyetli olacan konutular. Karar al dlar. Bitti! 'Klavye yok Trke bask yapamayz' dediler. Aslnda halk ok direndi, ama d unsurlar devreye girdi ve bu imzaland" diyor. deta bir dmeye baslmt. Kosova, Yugoslavya Federe Cumhuriyeti'ni oluturan alt cumhuriyet ve iki zerk blgeden bi riydi. 23 Mart 1989 gn Kosova'nn zerkliinin kalkmasyla Kosova'da yaayan milletler birok hakkn kaybetti. En kalabalk n fus olan Arnavutlar, Srbistan hkmetini ve meclisi boykot etti. Di er aznlklar Arnavutlar destekledi.
93 S N R L A R
ARASNDA
Fikrim Damka ve olu Emirhan
Ksa zamanda yangn yerine dnen Kosova'da bunu frsat bilen ler oldu. Bir katliam balatld. Srp askerlerinin iddeti artrmas zerine NATO nclnde Bar Gleri Kosova'ya bir hava hare kt dzenlediler, sonra da Kosova'ya gelip yerletiler. Kosova'da kurulan geici sivil ynetime UNMlK ad verildi. Birlemi Milletler rgt, lkelerin bamszln, toprak b tnln korur, insan temel hak ve zgrlklerinin teminat altna alnmas iin urar. nsan haklar ihlallerine mdahale eder, ekonomik yaptrmlar uygular, hatta silahl mdahalede bulunur. Ve geici sivil ynetimler kurar, Kosova'da olduu gibi. Bu sivil ynetimin bana biri tayin edilir. Kosova'da da byle oldu. Birlemi Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan Kosova geici ynetiminin bana, Fransa salk eski bakan Bernard Koushner'i vekil tayin etti. Dr. Bernard Koushner, tm dnyada zgrlk sa vas olarak n yapm bir adamd ve "Snr Tanmayan Hekimler" rgtnn kurucusuydu. Kosova'ya gelir gelmez nce Trke'ye s nr koydu. 25 Temmuz 1999'da, Bernard Koushner eliyle Kosova'da 600 yldr kullanlan Trke tedavlden kalkm oldu.
94 13 A N U A V A R
kinci aama kimliklerin deitirilmesiydi. Nfus ktlar, ana dillerinde dzenlenmi insanlarn bu haklar da ellerinden alnd. Halka UNM1K kimlikleri datld. Sadece ngilizce olarak dzenlen mi bir kimliksizlik belgesiydi bu. 1999'a kadar doum, lm, kimlik czdan, pasaport gibi e itli resmi evrak ve belgeleri kendi dillerinde dzenlenen Trkler imdi bu haklarn kaybetmilerdi. Temel insan haklarnn UNMK tarafndan ihlal edildiini tm mercilere duyurmular, ama bir so nu alamamlard. Trke, UNMK'in belgelerinden, adli organlarn formlarndan karld. ngilizce bilmeyen Trkler ynetimin kararlarndan haber siz kald. Peki, Kosoval Trkler ne yaptlar? Trk Demokratik Partisi'ne gidiyoruz. Orada Bakan Mahir Yaclar ve Prizren Belediye Bakan Yardmcs Ercan Spat'la buluacaz. Mahir Yaclar: "Savatan sonra Bernard Koushner'e tepki gs terdik. Belediye seimlerine katlmadk, 2000 ylnda da seimlere katlmadk" diyor. Seimleri boykot etmilerdi. Tepkiler iddetlenecekken, Trki ye'den birileri, Trk Demokratik Partisini "uysal davranmaya" ikna ediverdi. Kk kazananlarla yetindiler; Pritina'da resmi dil olarak tannmayan Trke, Prizren'de Trklerin saysal durumu nedeniyle resmi dil olarak kabul edilmiti. Son derece gstermelik olarak uy gulamaya konan bu karar, ou yerde hayata geirilemiyordu. Trk lerin kalesi olan Prizren'de bir Trk ancak belediye bakan yardm cl grevini elde edebilmiti. Yetkileri snrlyd. Ama demokratik bir sembol olarak iyi duruyordu. Ercan Spat'a meclisteki durumu soruyorum. "nce unu belirtmek gerek, Trk nfusun saylar doru belirlenmiyor. Onlara gre. Trk toplumu olarak ne lm ne domu uz, hep ayn kalmz. Bu doru deil. Genel seimde yzde 10 oy aldk Prizren'de en ok oy alan Arnavut partisiyle ittifak yaptk. On larn 16 bizim drt sandalyemiz var. Ve ounluk elde edildi." "Pe ki, bu oranlarla burada sz sahibi olabiliyor musunuz?" Ercan Spat
95 S I N I R L A R
ARASNDA
"Evet" dedi. "Sz sahibiyiz" ama elinden anayasal haklan bir gecede alnm bir toplulua, Kosova'daki dier milletlerin de pek saygl davrandklar sylenemezdi. "Trkler Trkiye'ye Gidin" Kampanyas Enis Kervan TDP'nin genlik kolu bakan tecrbelerinden yo la karak yle diyordu: "Byk kazanm elde edildii syleniyor. Prizren'de Trke res mi dil olarak kabul edildi. Ama belediyeden doum belgemi Trk e isteyince 'Git o zaman Trkiye'den al!' cevabyla karlatm. Ar navutlarn tm projeleri maddi manevi desteklenirken, biz parti genlik kollar olarak taleplerimizi sylediimizde BM'nin 'Sizin ar kanzda Trkiye var ona bavurun' cevabyla karlayoruz. Kosova Parlamentosu'nda da benzer eyler dnyor. Trkiye'ye aznlklar konusunda yneltilen basklar, ortaya konan bahaneleri grdke, Trkiye'nin elini kolunu balayan ne diye dnmeden yapamyo rum. Trkiye imdi bastrmak. Tam zamandr. nk dilimiz bile gasp edilmitir." Orhan, "Aslnda tam bir Trkszletirme operasyonu uygulan yor. Srplara Srbistan' unutun siz Kosovalsnz, denirken; Arna vutlar, Kosova'nn esas sahibi olarak ne karlrken, Trkler sz konusu olduunda 'Trkiye'ye gidin' yaklam gelitiriliyor. Yani herkesi Kosova'ya balarken, Trkleri Kosova'dan koparmak isti yorlar." Nerde o nl Avrupal insan haklar savunucular? Sz burala ra gelince szn sonu geliyor. Meclise giren bir iki Trk milletveki li demokratik yollardan hak aramaya altklarnda karlarna da gibi bir brokrasi kyor. Susturuluyorlar. nk Kosova'da demokratik yollar tkal. nanamayacaksnz ama Kosoval Trklerin o mehur Avrupa nsan Haklar Mahkeme si'ne bavurma haklar bile yok. nk bu mahkeme sadece nsan Haklar Szlemesi'ne katlan bir devletin kamu ynetimi tarafndan yaplan, insan haklar ihlallerine kar dava almasna izin veriyor. Kosova'da devlet yok. Kimi kime ikyet edeceksiniz.
96 B A N U A V A R
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Kosova'daki geici ynetimi, taraf devlet olarak tanmyor. Dolaysyla bu merci ikyet de edile miyor. Ensar, Cennet, Dilara ve Dierleri te byle bir durumla kar karya braklan Prizrenli Trk o cuklar, okumaya, renmeye, meslek sahibi olmaya, iyi eitim al maya alyorlar. Doru Yol Dernei 1951'de kurulmu ve o gnden bu yana Trk dili ve kltrnn yok olmamas iin mcadele vermi bir dernek. Meydan geerken BM askerlerinin bror dattn gr yorum. Bir tane alyorum. ki dilde hazrlanm. Srpa ve Arnavut a. Yokuu yryp Doru Yol Dernei'ne giriyorum. erde TRT'yi karlamak iin bekleyen prl prl ocuklarmz ve o kocaman o cuk gzleri ve eskimeyen heyecanyla Liriye Hanm. "Bizim" diyor "Eskiden anayasal haklarmz vard, dergilerimiz, gazetelerimiz vard. imdi hibir eyimiz yok." Gzleri prl prl Ensar'a, Dilara'ya bakyorum. Ne olmak iste diklerini soruyorum. Hemen hepsi retmen olmak istediklerini sylyorlar. Buras retmene hasret. Liriye Hanm, ocuklarn belli bir seviyeye kadar Trke eitim alabileceklerini, ama Arnavuta bilmeyenin yksekrenim ansnn olmadn sylyor. Eer bir ocuk mimar ya da doktor olmak is terse tek ans var: Trkiye'ye gitmek. Hukuku, air ve yazar skender Muzbeg, "Trkler ve Arnavut lar arasnda ekime balad. Arnavut milliyetilii kkrtld. Trk varl ezilmeye baland. Bu, idare eliyle desteklendi. Mesela, Prizren'de tm yasalarn Trke yaymlanmas garanti altna alnmt. Ama olmad, baslmad. D gler, Kosova'ya sadece Arnavut priz masndan bakmak istediler. Ve bugn Trk toplumunu artk gr mezden geliyorlar." NATO nclnde Birlemi Milletler Bar Gc Kosova'ya girdiinde, Kosova halkna yeni bir dnemin balad duyuruldu.
97SINIRLAR
ARASINDA
Bundan byle her ey Bat Avrupa standartlarna gre dzenlenip uygulanacakt. Yeni dzenlemelerden ilki, eitim konusunda oldu. Dillerinin resmilii kaldrlm olan Trklere, Arnavuta'nn zorun lu ders olarak okutulmas karar alnd. Bu adm, nyargsz, iyi niyetle, belli bir plan ve program dahi linde ve Trk eitimcilerin katlmyla yaplsayd topluma byk faydalar da salayabilirdi. Ama yle olmad. Arnavuta derslerinde okutulan kitaplar Trk dmanln ye erten iir, makale ve kompozisyonlarla doluydu; bylesi bir tutu mun nelerin tohumunu ataca, neye hizmet edecei kukulu. Bu topraklarda nce Arnavut-Srp nefreti ekilmiti. imdi Arna vutlara verilen haklar ile Trklerden alnan haklar kar karya. Ayrca Trkler arasnda parayla kkrtlan bir ayrmclk alm ban gidiyor. sizlik herkesin boynunu bkerken Birlemi Milletler Gven lik Konseyi ve eitli Batl vakflar tarafndan hoa gidecek projele re verilen binlerce avro, toplumsal blnmelerin nn ayor. B lnmeleri hzlandryor. "Demokrasi" Geldi, Trke Kalk 1999'u takip eden yemden yaplanma srecinde AGT (Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat) ve George Soros'un Ak Toplum Vakf gibi eitli kurulular, kadn ve genlik kurulular, medya projelerine denekler ayrd. Batnn demokrasi anlayn yaymak, toplumda kendi karlar ynnde bir dnm yaratmak iin bu artt. Yeni Dnem gazetesi sahibi Mehmet Bt: "Bu gibi yardm larda ncelik Arnavut ve Srplara verildi" diyor. "Sadece Ameri ka'dan bir sivil toplum rgt 7 milyon dolar datt burada. Trk lerin eitli sivil toplum rgtlerine de toplam 50.000 dolar gibi bir para verdiler. En byk paray KOHA ald. Gelen para milyonlarca dolard." Mehmet Bt, byk zorluklar ve Trkiye'den ald kk
98 B A N U A V A R
bir destekle Yeni Dnem gazetesini karyor. "Bu gazeteyi karma ya devam etmemiz bile bir mucize" diyor. "Bakn, savatan sonra Avrupa buraya geldi, demokrasi geldi derken Trke kaldrld. Buraya bir anda elifi mertekten ayramayan Avrupallar dolutu. lk geldiklerinde Trkleri gastarbeiter, ya ni Almanya'daki gibi dardan gelmi ii zannettiler. Ya tarih bilmi yorlard ya bilmek ilerine gelmiyordu. Mthi nyargl geldiler." Haftalk bir gazete karyordu ve bir de radyosu vard. Asl amac bir televizyon kurmakt. (Eyll 2005'te bu televizyonun ger ekletiini haber aldm. Hatta ala davet edildim.) Mehmet Btle Prizren'in en gzel binalarndan biri olan Ga zi Mehmed Paa Medresesi'nin nnde konuuyoruz. Bu yap XVI. yzylda ina edilmi, ahap ats, kafesli pencereleriyle alml bir hanm gibi Prizren'in ortasnda duruyor. Medresenin dershanesiymi, tarihin ok nemli dnemlerine tanklk etmi. 1878 Berlin Kongresi'nde Bat, Osmanl mparatorluu'nu par alama planlar yaparken, blgenin Mslman ileri gelenleri bu bi nada bir araya gelmi. Gazeteci yazar Altay Suroy Recebolu anlat yor: "O zaman Arnavut ittifak var. Balkanlar'daki tm Mslman reisler bir araya gelmi, burann Osmanl idaresinde kalmas iin ka rar kartmlar. Bu, Berlin Kongresi'nde alnan karara bir tepkiydi ve byk yank uyandrmtr." Gazi Mehmed Paa Medresesi'nin nnden yryp meydana gelirsiniz. adrvanda gvercinler su ier. Kalabalk turist gruplar Sinan Paa Camii'nin nnden geer. Bu topraklarn yzlerce yldr biriktirdii tarihi eserlerin yok olup gitmesi bazlarnn iini ezer. Osmanl dneminde ina edilmi 161 cami, drt medrese, tek keler ve mescitler Srp saldrlar srasnda ya yaklm ya yok edil mi. Savatan sonra da baka mezhepten Mslmanlarca yerle bir edilen Osmanl eserleri mevcut. Her gittiim yerde mezarlklara zaman ayryorum. Bir zaman lar buralarda yaayanlar yattklar yerde ziyaret ediyorum.
99 S N R L A R
ARASNDA
Prizren'de bir Osmanl Mezarl var. Kosova Bar Gc'ndeki Trk birlii el atmadan nce bir plk grnmndeymi. Mezar larn zerinde piknik yaplyormu. Trk birlii temizlemi, etrafn evrelemi, yok olmak zereyken mezar talar temizlenip ortaya karlm, ama yllarn ihmali yine de anlalyor. Karaba Trbesi ve bu topraklarda yatan Osmanl'nn Trk ve Arnavut tebaasnn me zarlarna ait talar, gelecek gnlerin onlara saygnlk vaat etmedii nin en iyi kant. Oysa yan bandaki Hristiyan Mezarl yksek duvarlarla ev rili, bekisi var, zenle korunuyor. incil Der Ki... Akamst yine meydana dnyoruz. Prizren'in ortasnda yz yllardr akan emenin tam karsnda bir masa kurulmu. Banda iki Alman Hanm. Beyaz sal, iri eneli, gzlkl ve yere kadar uza nan beyaz elbise giymi olan, anlalan gen, gzlkl ve tobul ola n yetitiriyor. Masann kenarlarnda BBLA (incil) yazyor. Masada kitaplar... Cansiperane alyorlar... "Kimsiniz, nesiniz?" diye soruyorum. "Biz lncilciyiz. Biz ncil'e inanrz, incil'i retiriz" diyor, bu ka dar itahla konuan birine son zamanlarda rastlamadm dn yorum. "Buras propaganda iin yanl yer deil mi!" diyorum. "Priz ren'in yzde 90i Mslman." "sa'y renmek lazm!" diye avaz avaz baryor. Aslnda be nimle konumuyor. Dmesine baslm bir robot gibi saa sola d nerek, sahnedeymi gibi jestler yapyor, "lsa'sz kayboluruz, sa'y renmek gerek!" "Hz. Muhammed sa'dan sonra geldi. Bence hazr buradayken onu renmeye al" deyip yryorum. arnn sonunda kt Ingilizcesi hl kulaklarma ulayor! "lsa'sz kayboluruz!.. ncil der kiiii..." Akam iniyordu. Uzaklardan bir yerlerden baka sesler geliyor-
100 B A N U A V A R
du. "Gvertede gezerken aman kunduram kayd..." diyordu ark. Sokaklar birden kalabalklat. Gece ilerledike kalabalk da Duyu yordu. Nfusun yzde 70'i 24 yan altndayd ve sanrm bunlarn ou emenin etrafndayd. Kahvehaneler tklm tklm dolu, sokak iti kak. Herkes gece nin serinliinde kendini dar atm, bu bunaltc atmosferde biraz ferahlamaya alyordu. Dolu olan kahvehanelerde bir ay isteyip saat oturanlar, ama daha ok sokaklar arnlayan genler ve ai leler gzmze arpt, isizlik genlerin boynunu bkyordu. Son 10-15 yldr hemen hemen tm fabrikalar kapatlm, ardndan sa va gelmi, isizler ordusu daha da kalabalklamt. Burada al mayanlar deil, alanlar dikkat ekiyordu. "Fabrikalar Pul Parasna zelletirildi" Ertesi gn pazar. Fikrimle kp, bir zamanlar 5.000-10.000 kiinin ekmek kaps Prizren fabrikalarn tek tek ziyaret ediyoruz, ilerine giriyoruz. Hayaletleri kovalyoruz. Perlonka plik Fabrikasnn bahe duvar arabayla git git bitmi yor. Kapya vardmzda yakndan bir yerlerden Arnavuta pop ar klar kulamza geliyor. Meer adamn biri Perlonka'nn bir za manlar ii yemekhanesi olan devasa binasn kiralam, dn sa lonu yapm. Hayalet fabrika hayretle bu yeni dn salonundaki hareketi izliyor. Savaa kadar blgenin en byk iplik fabrikasym. Savata Alman birlikleri karargh olarak kullanm. Bir zamanlar 2.500 kiinin ekmek kapsyd. Fikrim: "zelletirme iki etapta ve ok ucuza gerekletirildi. nce eski mdrler koca fabrikalar sahiplendi. Hem de be dk kn parasna. Eski iiler atld. Tecrbesiz, gen ve ucuz iiler aln d. Sonra her ey durdu. nk sermaye yoktu. Bankalar kredi ver medi. Her ey ylece kald" diyordu. "zelletirme idaresi bakanyla konuurken 30 byk firma nn zelletirildiini syledi" dedim. "yi de ka alyor acaba? Onu da sorsaydn. sizlik artyor.
500-600 kii altran fabrikada, imdi 30-40 kii alyor. Ya da fabrika hi almyor." Arabaya atladk tepelere ktk. Kocaman bir fabrikann nn de durduk. Kapnn zerinde Farmakos yazyordu. Fikrim gsteriyor. "Bak bu, blgedeki tek ila fabrikasyd! 49 ilacn retim lisansna sahip, ama almyor! Neden? Kredi alam yor." kran'n Gizli Bahesi... Fikrimle, krann asrlk evinin gizli bahesine geldik. Dar bir sokakta ykselen, yeni yaplm irkin, yksek bir bina nn garajna girer girmez aknlk iinde kalyorsunuz. Garajda, e it eit bitki, sebze ve ieklerin ssledii bir gizli bahe sizi bekli yor. Aboyal bir Osmanl evi btn heybetiyle ortaya kyor. nnde bir ardak ve nilferlerle ssl bir havuz ve fskiyeler. Yz lerce yllk bir huzur bu baheye sinmi, Prizren'deki Trklerin ya am tarzn anlatyor. Burada her tr gzellik ve kbus yaanmt. Yan yana yllarca komuluk etmi insanlar birbirine kanl dman olmu; kent, sava ve glerden, korkudan ve yokluktan bitap d mt. Tm bunlara ramen glmseyen ehresini koruyordu. Ka ln duvarlarn ardna saklanm avlular ve eski gzelliklere smsk tutunmu insanlar vard. kran ve Hzr onlardand. Ellili yalarndaydlar. Hzr, en kt artlarda bile neesini kay betmeyen, krmz yzl, uzun boylu, gzlerinin ii glen bir adam d. krani anlatmaya kelimeler yetmez. Bir an yerinde durmayan, ikramda snr tanmayan, iyilii gzbebeklerine. yerlemi bir Balkan kadn. O baheyi, dertlemelerimizi, ieklerin kokusunu, demli aya elik eden muhabbeti ve bunca karanla ramen o gn bizi sa ran neeyi ve atlan kahkahalar hi unutamayacam. Asrlk ergu van her eye tanktr. Hzr 15 yldr almyordu. Yugoslavya daldndan beri. kran: "15 yl eyy... 15 yln ad var!" diyordu. "Hibir yerden gelmeden ne olur, nasl yaanr, bir dn!"
Hzr ve kran "Bedoal" Kosova'dan iki gzel insan. "Peki, nasl bakt sana?" "Sanat vard, eki vurdu, marangozluk yapt. Biraz da Hollan da'dan olumuz yollad." "O ne yapyor?" "Araba tamircisi. Hep sknt iinde yaadk. Byk korkular at lattk. Hep sknts. Ne olacak korkusu. Evlerimiz basld. ocuk lar kardk. Savata yanmza 3-5 para eya aldk snrlara yl dk. Neler neler..." "Buras Avrupa'nn gbei. Neler yaand deil mi? Kimsenin umrunda olmad" diye mrldandm Gzyalarmz tutamadk. s kemlesinden telala kalkt. "Ben sana bir gzel ay ataym" dedi. "Yok, ben alrm!" dedim. "Nasl yok! Ben atacam." dedi. Gzlerimi zi kuruladk. kimiz de aydanla sarldk. Hzr glerek seyrediyordu... Dedesini hatrlyordu. Prizren aksanyla "Kosoval bedoal!" demiti yal adam. Kosoval beddual myd?
KOSOVA'DA BR SEM
Onlar uzun zaman gremeyeceimi dnrken, seimler sz konusu olunca iki ay sonra kendimi 2004 Temmuzu'nda yeniden Kosova'da buldum. Savatan sonraki ikinci parlamento seimlerinin arifesiydi. Amerika ve Avrupa'nn siyasi arl altnda i yapan Birlemi Mil letler, be yldr Kosova'da tek yetkili. Blgede demokrasi, insan haklar, ekonomik refah, aznlklarn dil haklarna sayg, yaklaan seim kampanyasnn ana balklar. Seim kampanyasnn hemen banda, Kosova'daki ynetenler ve ynetilenlerle bir kez daha konutuk. Kosova Meclisi 120 sandalyeli. Bunun 100' Arnavutlara ait. Kalan 20 sandalye aznlklar arasnda bltrlm. Bu 20 sandal yenin 10'u Srplarn kontenjan. Geriye 10 sandalye kald. Bunlar da Trkler, Pomaklar, Bonaklar arasnda paylatrlyor. Her bir azn ln bir sandalye kontenjan var. Geriye kalan iki ya da sandal yeyi seim sonular belirtiyor. Bir zamanlarn efsanesi Pritina radyosunda program yapmc lar, Gner aban, Erol ilek, Ekrem Saf'yla konuuyoruz. "Seimler anlamn yitirdi" diyorlar. "lk parlamento seimlerin-
104 B A N U
AVAR
de insanlar umutluydu. Sonra parlamentonun hibir derde deva ol mad anlald. Gnlk hayatta da hibir ey deimedi. En nem li sorunu oluturan elektrik kesintilerine bile be yldr are buluna mad. Su sorunu devam etti. Suikastlar nlenemedi. Ynetime yetki verilmedi. Srplar dndakiler aznlk saylmad. Kosova'daki Birle mi Milletler Misyonu 'krallnda' yaam devam ediyor. imdi de kalkmlar, demokrasi gsterisi yapyorlar. Seim kampanyas bizim neyimize." Genel hissiyat zetlemilerdi. Pritina'da da Prizren'de de ben zer bir ksknlk vard. Seimlerle ilgili sorularmdan kamyorlar ya da "Oy kullanmayacam" diyorlard. Biri "120 kukla seiliyor" demiti. Komedya Kosova'da, savatan sonra ilk seim heyecan 28 Ekim 2000'de yaanmt. Yerel seimlere Birlemi Milletler Yksek Temsilcisi Bernard Koushner damgasn vurmu, kastl olarak halklar arasn da uurumlar oluturulmutu. N A T O bombardmanndan yaklak iki buuk yl sonra, bu de fa 17 Kasm 2001'de, Kosovallar yine sandk bana gitli. Seimlerin sonunda lml lider brahim Rugova'nn partisi yz de 58'lik bir oy oranyla, iinde Pritina'nn da bulunduu 30 bele diyeden 21'mi kazand. Ama Rugova, ynetimde sz sahibi olama d, eli kolu bal kald. Birlemi Milletler ynetiminin Kosova'nn tarihindeki ilk demokratik serbest seimler olarak niteledii seim leri, Kosova'daki 110 000 Srp, hareket zgrlklerinin ve can g venliklerinin olmadn syleyerek boykot etti. Trklerin byk ounluu da, Birlemi Milletlerin tavr nedeniyle seimlerin uza nda kald. Seimlerin ardndan BM'nin Kosova Misyon efi Haekkerup, "Seimlerin bamszlk anlamna gelmediini, Kosova'nn stats nn gelecek yl ierisinde belirlenmesinin mmkn olmadn" syledi. Bu u anlama geliyordu. Arnavutlar seim sonucunda siyasi ku-
105
SINIRLAR
ARASINDA
rumlar ellerinde bulundurmu olsalar da BM, ynetim zerinde sz sahibi olmaya devam edecek ve Misyon efi Haekkerup, Arnavut kurumlarnda alnan kararlar veto etme hakkna sahip olacakt. 2004 Ekiminde Kosova Pritina'daki nc seimin heyecan n yayordu. Kosova'ya yeni bir Birlemi Milletler yneticisi atan mt. Danimarkalyd. Diplomat Soren Yessen Petersen'in de yl m sorunlar altnda ezilen halka verebilecei bir ey yoktu. Petersen'in greve geldii gn malul emeklilerden yaklak 200 kii alk grevine balad. Bu geliimde ynetimde etkili olanlardan iki randevu almtm. Biri yine Birlemi Milletler yetkililerindendi. Jeff Beley'e halkn neye oy verebileceini soruyorum. "Kosova'y be yldr Birlemi Milletler idare ediyor. Savunma, adalet, ekonomi ve dileri bakanl gibi en nemli bakanlklar Birlemi Milletlerin elinde. Peki, bu halk seimlerde neye oy veriyor?" O da cevaplyor: "Ama birok kurum da Kosovallarn elinde. Mesela, Salk Bakanl'nn, Eitim Bakanlnn banda Kosovallar var. Tabii, da ha ok kurumu onlara devretme almalarn srdryoruz. Seim lerden sonra yerel ynetime daha fazla sorumluluk devredileceini zannediyorum. Bu yava bir gei sreci. Kosovallar sorumluluk al maya ne kadar hazr olurlarsa, o kadarn onlara devredeceiz..." Bu aklama gerei yanstmyordu. Tm ekonomik kararlar BM'de olduu iin ve tm bakanlklarn mal kararlar d merciler den kt iin herkesin eli kolu bal kalyordu. Babakann bile herhangi bir mali karar alma yetkisi bulunmuyordu. Kosova'nn maliyesi bir yabancnn elindeydi. Enerji, su, maden bakmndan ok zengin bir blgeydi buras. Halk hepsinin yokluunu ekiyordu. Emeklilere ya da sava malul lerine maalar denemiyordu. Evleri bombalanm evsizler hl so kaklarda, komu evlerinde yatyordu. Aznlklarn haklar verilmek bir yana geri alnyordu. Burada yaayan Trk aznlk, be yldr al fabeye uymuyor diye adlarn bile doru drst yazamyordu.
106 B Nasl Bir Demokrasi Bu?
A N U A VAR
Jeff Bieley'in de Trke konusundaki cevabn merak ediyor dum: "Ama Kosova Parlamentosunda Trke konuabiliyorlar. e virmenleri var ve Trke bir blten bile baslyor. Biz, aznlk hak larn zellikle de dil hakkn sonuna kadar savunuyoruz. Eer Trkler bu saydklarm dnda haklar istiyorlarsa, bunun gerekliliini anlatr, isteklerini dillendirir, ynetimi ikna ederler." BM yetkilisinin pikinlii dayanlmazd. Trklerin daha nce anayasada tannan haklarnn BM temsil cisi eliyle iptal edildiinden haberiniz yok mu?" "yleyse Trk politikaclar, bunu yeniden gndeme getirmeli ve haklarn geri almak iin aba sarf etmeliler." ok sakin, hibir hayat belirtisi olmayan bir monotonlukla ko nuuyordu. "Vazoyu krdk. Yaptrmak m istiyorsunuz? Buyrun uraadurun" diyordu. Bu konuyla ilgili kitaplar bulunan, uzun yllardr mcadele eden hukuku Altay Suroy Recebolu'na "Acaba, her eye ramen dil konusu yeniden meclise getirilebilir mi?" diye sormutum. "Ko sova Meclisi'nin yapaca bir ey yok" demiti. "Kosova Misyon efi istese bir gecede bir karar karr. Bizim dil hakkmz, Kosova Mec lisi elimizden almad ki BM yetkilisi ald." BM Basn Szcs Jeff Bieley'e sormutum: "Kosova'da BM Mis yonu en sevilmeyen kurumlarn banda geliyor. Bunu neye bal yorsunuz. Elektrik yok, su yok, konut yok, i yok." Ayn soukkanllyla cevaplamt. "Evet, ok zor durumdalar. Ve sonuta fke bize odaklanyor. Ama Kosovallar da hibir sorumluluu stlenmiyor. Elektrik, su, yol istiyorlar, ama faturalar demiyorlar. Tabii bunda isizliin b yk pay var." Onunla konuurken bunca adaletsizlie bir insan olarak nasl katlandn merak etmitim. "Sizce nasl bir demokrasi bu? Hi Ba-
t demokrasilerine benzemiyor. Muhalefet partisi bile yok" dediim de yine tahmin edemeyeceim kadar ilgin bir cevap vermiti. "Muhalefet, demokrasi iin bir art deildir ki! nemli olan bir lkede kart grl siyasi partilerin serbest rekabetleridir, ifade zgrldr, zgr medyadr." Bir deneme daha yaptm: "Mesela" dedim, "ilerin haklarn temsil eden bir parti var m burada? Bat demokrasilerin de toplu mun her kesimi temsil edilir."scanned by darkmalt1 "Buna bir ey diyemem" diye cevaplad. Camdan dar bakt. Kosova'nn nfusu 2 milyon. Grevli yabanclarn says 20.000'i ayor, iyi bir Lokantada iki kii 40 avroya yemek yiyebili yor. Bu para, bir emeklinin bir aylk maa. Ama genellikle emekli maalar denmiyor. Burada sadece yabanclarla i yapanlar, Birlemi Milletler yani UNMK'te veya Amerika Ofisi'nde alanlar, yabanc iadamlarna veya yabanc sivil toplum rgtlerine hizmet verenler, yabanclarn denetimindeki medya kurulularna i yapanlar iyi yaam artlarna kavuabiliyor. Seimlerde burada yaayan Trkleri Kosova Trk Demokratik Partisi temsil ediyor. Bundan nce de mecliste yer alan KTDP Genel Bakan Mahir Yaclar, bkkn halka "seimlere katln" arsnda bulunuyor. "Kazanmlarmz adm adm geniletmeliyiz. Daha fazla iktidar olmaya almalyz. imdi BM de sanrm baz konularn farkna va ryor. Artk ekonomide bir eyler yaplmas lazm. Yetkiler konu sunda karar almalar lazm. Bizim semene vaadimiz mcadele et mektir. Olur ya da olmaz. Ama eer brakrsak daha kt olur. Her platformda bunu dillendirmeye alyoruz. Halkmz notunu verir." Ona ABD temsilciliinin karar mekanizmasndaki nemini so ruyorum. "Btn dnyada ABD etkisi var. Buradaki tm kurumlarda et kileri byk" diye cevaplyor.
108 B A N U A V A R
Pritina'daki Amerikan temsilcisi Philip Goldberg
Her Yerde Amerikan Bayra Amerika'nn Kosova'daki etkisi, seim zaman daha da ne k mt. Yollarda, seim afilerinde, lokantalarda ve aklnza gelebile cek herhangi bir yerde Amerika karnza kyordu. Evlenecek kz lar omuzlarn Amerikan bayrayla rterek dne gidiyorlar. Ara balarn arka camna Amerikan bayra konuluyor, lokantalarda ma salar zerinde minik bir ABD bayra grebiliyorsunuz. Biz Pritina'daki Amerikan Temsilciliine gidiyoruz. Temsilci lik deyince aklnza alelade bir bina gelmesin. Oras bir mahalle. Her yan gvenlik emberi altna alnm, iinde onlarca elektronik kap olan. onlarca sokakl, kentin tepelerine kurulmu koca bir mahalle. Pritina'ya tepelerden bakyor. Birka kilometrekarelik alana kimse yaklaamyor. Philip Goldberg sadece iki ay nce grevi devralmt. Priti na'daki Amerikan temsilcisi. O, Kosova'nn aslnda en yetkili kiisi. Amerikan dilerinin nemli isimlerinden biri. Dayton Bar Gr meleri'nde Amerikan heyetinin banda yer almt.
109-S1NIRLAR
ARASNDA
"Sizce burann halk bir gn, yabanclara sormadan, zgrce kendi kaderlerini tayin hakkna sahip olacaklar m?" diye sordum. Gllerin ve yeni boyanan parmaklklarn nnde duruyoruz. "Kosova" diyor "Birlemi Milletlerin 1244 Sayl Kararna gre ynetiliyor. Kosova'y UNMK ynetiyor. Yerel yetkililer de var. Ama uluslararas topluluk da burada. Kosova belli standartlara ula nca, demokratik ve mltietnik iklim yerine oturunca son adm at lacaktr." "Sizce Kosova'nn gelecekteki stats ne olacak?" diye soruyo rum. "u anda demokratik kurumlarn doru drst iledii, ekono minin iyi alt bir yer olmas iin gerekli kurumlar oluturmaya alyoruz." "Ama buras 4-5 yldr Birlemi Milletler ynetiminde ve eko nomide bir arpa boyu yol gidilmedi." "Haklsnz. ok fazla gelime olamad ve uluslararas topluluk, amalarna ulaamad. Ama Kosova, savan sonunda paramparay d. imdi tekrar kuruluyor. zelletirme gerekleemedi. Kk i letmeler hayata geirilemedi." "Amerikan Temsilcilii olarak buradaki aznlklar destekliyor usunuz? Burada aznlk denince sadece Srplar anlalyor oysa Trkler de var. Ve UNMK ynetime gelir gelmez Trklerin resmi dil hakkn anayasadan kard. 600 yllk bir kltrel hak gasp edil di. Trkleri dil mcadelelerinde destekleyecek misiniz?" "Kesinlikle! Biz tm gruplarn dillerini kullanma haklarn des tekliyoruz. Ama Trke zaten burada konuulan bir dil." "Ama res mi dil olmaktan karld." "Ama ka tane resmi dil koyabilirsiniz ki! Bunun da bir limiti var tabii ki. nk pratikte bir sr dilde bask yapmak bile ok zor." ite yine dnp dolap ayn yere gelmitik. artc olan, Amerika'nn ve Birlemi Milletlerin, zgrlkler konusunda dn yann eitli blgelerine gre deien sylemleri. Bir blgede 600 yllk bir dil, Trke, resmi dil olmaktan kartlrken, bir baka bl-
110 B A N U
AVAR
gede yzyllardr yerel kalm bir dil iin Avrupa nsan Haklar Mah kemeleri harekete geirilebiliyor, Batl meclisler ayaa kalkyor. Shyqri Nimani Kark bir isim deil mi? Shyqri Arnavutas, Trkesi kr. Profesr Shyqri Nimani'yle tesadfen tantk. Arnavutluk'ta domu Belgrad'da bym Kosoval bir sanat. Ya da Yugoslav yal m desem. Pritina niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi profe srlerinden. Son kitabnn ad Arnavud. Alt bal Osmanl mpa ratorluunda Arnavud Sanatlar. Kallavi bir eser. Elimde tutarken iimden "Ah" diyorum, "Osmanl'daki sanatlarn alt kimliklerine girersek iin iinden kabilir miyiz?" Bu eser Kosova'da son dnem de Trk ve Arnavut alglarndaki deiime de k tutuyor. Pritina'da otelin terasnda "Aslna bakarsanz burada her ey 3 000 yl nce balam" diyor, "Bu topraklar Roma mparatorluu ve Bizans tarafndan ynetilmi. Sonra Trkler ve Slavlar gelmi, ama imdi bizim zamanmz. Kendi geleceimiz iin karar verme zaman. Her millet bizimle ayn haklara sahip olmal" diye de de vam ediyor. "Biz Srp ynetimi altnda ezilmitik. imdi dier azn lklara iyi ekilde davranmalyz. Burann gzellii bu. Trke'yi, Srpa'y, ngilizce'yi, Arnavuta'y bir arada duymak. Bunlar bura nn zenginlii." Olduka sert gelien olaylara romantik bir bak vard. "Arnavud adl kitabnz geen yl yaymladnz, deil mi?" "Evet, 2003'te. Arnavutlar, Osmanl imparatorluu zamannda devletin nemli makamlarnda grev yapmann yan sra birok sa nal eserine de imza attlar. Kitap bunun hakknda." Aslnda kitap ulusal bir tarih zlemini yanstyordu. Uzun yl lar, Osmanl sonra Slav idaresinde kalan Arnavut halk tarihin bu dneminde ilk kez byk glerin gzdesi oluyor, uluslararas des tee kavumann heyecanm yayordu. Kitapta Piri Reis'ten, Evliya elebiye Mimar Sinan'a kadar Osmanl'nn nl isimlerinin Arna vut kkenli olduklarndan sz ediliyor; Mehmet Akif gibi kendini
111 S I N I R L A R
ARASINDA
Trkle adam byk sanatlarn Arnavut kklerinin alt izili yordu. ki Kardeten Biri "Amavut'um" Diyor, teki "Trk'm" Bu ve benzeri abalar Kosova'da Arnavutlar iin de ok ye ni... Bir zamanlar bir btn olan halklar bu ksa srede ylesine birbirinden uzaklatrlm ki, inanr msnz Kosova'da bir aile nin iinden "Ben Trk'm" diyen de kyor "Ben Arnavut'um" diyen de. Daha nce Prizren'de tantm, Kosova'da Trk kimliinin ateli savunucularndan biri olan Altay Suroy buna en iyi rnekti. Hukuku ve yazar Altay Bey, Kosova'da Trklerin asimilasyonuna kar en n saflarda yer alm, Kosova'da Trke veya Kimlik Mca delesi gibi kitaplara imza atmt. Suroy ailesinin bir baka yesi kuzeni Veton Suroi adn bile farkl yazyordu. Pritina'da, gnde 24 saat Arnavuta yayn yapan en gzde televizyon kanallarndan KOHA'nn sahibi ayrca yeni ku rulan ORA Partisi'nin de bakanyd. Arnavut kimliinin en nemli savunucularndan biriydi. Altay Suroy'a bunu nasl yorumlamak gerektiini sormutum: "Her isteyen milliyetini kolayca deitirebiliyor mu burada?" "Unutmayn" demiti, "Kosova'da ve Bat Makedonya'da, 1951' den sonra Trklere kendi dilerinde eitim alma hakk tannd. Bu 50 ylda kimi Trk aileler, Trke'yi sadece evlerinde konutu. Da ha iyi eitim alsnlar diye ocuklarn Trk okullarna gndermediler. ocuklar ounlukla okullarda Arnavuta okudular. Arnavuta eitimin tabii ki etkisinde kaldlar. Tabii kar ilikileri de tabiiyet seiminde nemli bir rol oynad. Bundan dolay birok ailede, milli kimlik konusunda ayrmlar yaand. nk ou milli kimliinden uzaklamt. Anadili Trke de olsa Trk edebiyatn, tarihini tan mayan, aileden duyduu be kelimeyle snrl kalan ok sayda insan var. Bizde de byle oldu. Onunla karde ocuuyuz. Biz Trk kltryle, Trk okullarnda bymz, dier karde ocuklarn Arnavuta okullara gndermi. Brakn karde ocuklarn bazen ay-
112 B A N U
AV AR
n kandan iki kardeten biri Mslman; bakyorsunuz dier karde Hristiyanl kabul etmi." Altay Suroy Recebolu ile Veton Suroi'nin ayn aileden olduu na inanmak zordu. Veton Suroi sabah dokuz randevusuna biraz ge cikmeli geldi. Batnn byk desteine sahip KOHA televizyonu nun yan sra imdi yeni kurduu ORA Partisi'yle, ok iddial bir bi imde seimlere hazrlanyordu. "Trke biliyorsunuz deil mi?" diye sordum. ngilizce "Tele vizyonda konuacak kadar iyi deil!" dedi. Her eyiyle, tm gr leriyle, Altay Suroy'un tam zttyd. "Politik durumu belirsiz bir bl genin poltikacssnz" dedim. "Burada savunma, ekonomi, dileri Batllarn elinde. Sonu olarak byle bir blgede bamsz bir poli tika yrtmek mmkn mdr?" "Biz kendimizi Bat toplumunun bir uzants olarak gryoruz. Ve Bat'nn, deiim srecimizde bize yardm etmesini istiyoruz." "Bat sizce ne amala yardm ediyor? Yani Bat size yardm eder ken kendi karlarn m yoksa sizinkileri mi gzetir?" "Bize yardm ederlerse kendileri de krl kar. Burada yolunda giden bir ekonomi ve demokrasi onlarn karmadr, nk biz eninde sonunda Avrupa Birlii iinde yer alacaz." Ne ilgisi var demeyin. Cevap byleydi. "Diyelim ki bu seim bitti ve siz de seilerek en st seviyeye gel diniz ya da babakan oldunuz. Byle bir lkede bu yetkilerle ne ya pabilirsiniz? nk elektrik idaresi rlandallarn elinde, tm yne tim BM'nin elinde. Telekom ihalesini Kosoval bir irket kazanyor ama Amerikan Temsilcilii bundan holanmad iin ihaleyi iptal ediyor. Bu durumda nasl ekonomiye ya da politikaya yn verebilir siniz?" "Bir politika saptadnzda sabr gsterirsiniz, uluslararas top lumla bir anlama yaparsnz, ilikilerinizi iyi kurarsnz. Ben kendi adma bunlar yerine getireceimi dnyorum." Veton Suroi'nin zel kanal KOHA'nn, Ak Toplum gibi Ame rikanc sivil toplum rgtlerinden ve lkelerde turuncu darbelere
113 S I N I R L A R
ARASINDA
imza atan George Soros'tan byk yardmlar ald syleniyordu. Hazr karsnda otururken sorduk: "Seimlere ok az bir zaman kald. Bugn dnyann eitli l kelerinde genellikle Soros'un destek verdii politikaclar seimleri kazanyor. Siz neler yapabileceinizi dnyorsunuz?" "Hkmet olacamz dnyorum." Bu ilk raundu kazanamad. Ama eminim nmzdeki yllarda Kosova siyasetinde ad duyulacaktr. Bir Seim Heyecan Kosova seimlerine 30'dan fazla parti katlyordu. Sokaklarda grdmz seim afileri ve ara sra mzikli yayn yapan minibs ler dnda bir seim belirtisine rastlanmyordu. Hani o alageldii miz bayraklar, balonlar, insanlarla dolu meydanlar Kosova'da gremiyordunuz. Seim kampanyalar sinema, tiyatro binalarnda ge nellikle sanatlarn katlmyla yaplmaktayd. ORA Partisi'nden kta Cumhurbakan brahim Rugova'nn partisinin seim konvo yuna rastladk. Kampanyalarda tm partiler iin iki vazgeilmez un sur vard: biri Arnavut sanatlar ve folklor, dieri Amerikan bayrak lar. Arabalardan sallanan Arnavut ve ABD bayraklarn takip ederek bir toplant salonunun nne geldik, ierde 200 kiilik bir kalaba lk vard. brahim Rugova ve dier partililer sahnede oturuyordu. nlerinde seyircilere doru dans eden folklor ekibi vard. Onlar sahnenin dip tarafnda scaktan bunalm bir halde birbirleriyle ko nuuyorlard. Darya taan kalabalktan bir kadna aniden Trke: "Bu par ti kazanr m dersin?" diye soruyorum. Glerek "Evvvet! Kesin!" di yor. Sonra birden bam eviriyor ve Arnavuta bir eyler syleyerek uzaklayor. Toplant bitiminde dar kan kalabalktan bir adama yaklayo rum. "Rugova da kyor mu?" diye telala bir soru soruyorum. "Evet,
114 B A N U
AVAR
arkada" diyor, Ama sonra ne dersem diyeyim, Trkesini unutmu gi bi yapyor ve o da Arnavuta sylenerek gzden kayboluyor. Bir bakas glerek yanmza geliyor. "Trke soru sorabilir mi yim?" diye Trke soruyorum. Cevap ngilizce olarak geliyor. "Ben sadece Arnavuta veya ingilizce konuurum, baka dil konumam." lngilizceyi kabul etmek zorunda kalyoruz. Arkasnda ylm Amerikan bayraklarn ve seim afileri zerindeki Amerikan bayra n gstererek soruyorum. "Burada Amerika ok benimseniyor galiba." "Amerika bize ok yardm ediyor da ondan." Glmsyorum. "Neden Amerika size bu kadar yardm ediyor? Sizleri ok sev dii iin mi?" diye soruyorum. "nk" diyor, "Amerika demokratik bir lke." "Peki ya rak'a, Afganistan'a getirdii demokrasi?" "Onu bilmem. Genel olarak Amerika'nn her eyi iyi. Biz Wilson', Clinton' ve Albright' ok seviyoruz. Bize byk iyilikleri var. Amerika, bamszlk yolunda bize en byk yardmc." Bamszlk, zgrlk kendi kararlarn verebilmek. Birlemi Milletlerden yetkileri devralabilmek, ama ayn zamanda Ameri ka'nn korumas altnda olmak ve kendini gvende hissetmek. Ben Kosova Radyo Televizyonu'na doru giderken soru sordu um herkesin beni anladklar halde Arnavuta ya da ngilizce cevap vermelerini neye yormal diye dnyordum. Resmi olmayan bir dili konumak istememelerine mi? Trke blmndeki arkadalara kafamda dnp duran soru lar soruyorum. Ekrem, "Bak" diyor, "Radyonun durumu her eyi anlatyor." "Bir zamanlar Avrupa'nn her yerine gnde 8 saat Trke yayn yapan Pritina Radyosunun Trke Blmnn sesi iyice ksld." "Yayn bir saat dinlenebiliyor, bir saat sonra dinlenemez hale geliyor."
115 S I N I R L A R
ARASINDA
"O nasl oluyor?" "Bir saatimizi bir frekanstan, devamn baka bir frekanstan ya ynlyorlar. Hangi dinleyici bu kadar kargaayla urar." Erol ilek, "Bir zamanlar Orta Asya'dan dinlenirdik. Mektuplar gelirdi! Mula'dan, Bursa'dan mektup gelirdi. Avustralya'ya, Kanada'ya kadar ulardk." Her eye ramen, canla bala, fedakrca almaya devam ediyor lard. Dinleyicileri de onlar tm zor artlara ramen brakmyordu. ktk, Pritina Radyosu kadar dillere destan bir yer daha var ziyaret edeceimiz. Gerek Dernei. 10 yl ncesine kadar tam teekkll bir kl tr merkeziydi. ok sayda sanat yetitirmi, sanat ve kltr faali yetleriyle Trkiye ile bu topraklar arasnda bir kpr olmutu. im di kltr yaatma savan, hayatta kalma mcadelesiyle bir arada yrtyor. Gerek Demei'nin minik folklorcular gelecei burada deil Trkiye'de gryor. Bugn folklor almalar var. Atatrk'n ve Trk bayrann asl olduu bo bir salonda toplanyorlar. Yalar yedi ila on bir. "Trke eitim alyor musunuz?" diye soruyorum, kahverengi, kocaman gzl bir kza. "Evet" diyor. "Ortaokul bitince ne yapacaksn?" "Trkiye'ye gideceim." diyor. Ekliyor, "Eczac olmak istiyo rum." "Peki ya gidemezsen?" diyorum. "O zaman" diyor. "Buradaki faklteye giderim." "Arnavutan yeterli mi, bunun iin?" "Yksekrenim iin pek yeterli deil." Kck bir kafa lafa giriyor. "Ben retmen olacam. Ben de Trkiye'ye gelmek istiyorum." "Neden?" "Eitim daha gzel. Arnavuta eitim istemiyoruz. Biz
116
B A N U AV AR
Trk'z." "Peki, Bat lkelerine gitmek istemez miydin? ngiltere'ye Amerika'ya?" "Hayr." "Neden?" Hi duraksamadan cevap veriyor. "Her yerde iyi eitim var, ama en gzel Trkiye'de. nk Trke" diyor. Trkiye'de ka kii bunun bilincinde. O gn folklor almalarn mziksiz yaptlar. Gelmesi gereken mzisyenler bir trl gelmedi. Bu kez, bir zamanlar Yugoslavya'nn da gzbebei olan Kosova'nn milli ark ve dans topluluu OTA'y ziyaret ediyoruz. Sava tan nce bu kurum, Yugoslavya'da yaayan tm halklarn kltrel zenginliine ev sahiplii yapard. Ama artk sadece Arnavut folklo runa yer veriyor. Agron Shala, OTA'nn yneticisi. Bizimle Trke konuuyor. "Harpten nce btn oyunlar vard. Eski Yugoslavya'dayken Srplarn Trklerin danslarna da yer veriyorduk. Harpten sonra Kosova blgesi danslar kald." Bana Arnavut folklor kyafetlerini gsteriyor. "alvar" diyorum. "itiyan deriz ona" diyor, "Trk vaktinden kalmadr. Osmanl'dan." Birbiriyle dayanma iinde olmas gereken karde halklar iine kapal mikro dnyalara ayrtrlmt. Kafalar her geen gn biraz daha karyor, halklar birbirinden uzaklatrlrken, birileri bu bl genin zenginliine el koymaya hazrlanyordu. Prizren'de Mehmet Bt'e sormutum: "Sence seim yapmann amac neydi?" Glm "Formalite" demiti. Esin kafasn kaldrp dudaklarn gererek eklemiti: "Demokrasinin gerei." Sonra bana yeni Dnem Gazetesinin seimlere ilikin yapt bir anketi gstermiti. Seim tarihine ilikin soruya ankete katlan larn yzde 74' kesin bir cevap verememiti. Cevap verebilenlerin yaklak yzde 50'si "Biliyorum" derken geri kalan "ok yaknda" ya da "Elbet bir gn yaplacaktr" gibi seenekleri iaretlemiti.
ARNAVUTLUK TARHN ARIYOR
Ekim 2004 Yolculuundan Ah, diyor insan, tarih bize nasl da unutturuldu. Nasl kadim dostlarmz, kardelerimiz Atlantik tesinden de uzak dtler bize... Oysa yle benzer eyler yayoruz ki. Tepemizde dolaan kara bulutlar hep ayn. Yaban ellere klelie gidenlerimiz. Gelimi lke lere g eden bilim adamlarmz hep ayn. Bir gecede keyi dnenlerimiz de ayn. Ve dahas kurua ay sonunu getirmeye, hayat denkletirmeye alan emeklilerimiz ve gnn yarsnda dizi ve yarmalar gsterip geri kalannda da vur patlasn al oynanla zaman dolduran televizyonlarmz bile ayn. Arnavutluk'tayz. Zengin doal kaynaklar, stratejik nemi, tabii gzellikleri ve tarihiyle cenneti andran bir lke. O da blgedeki dier lkeler gibi corafyasnn kaderine boyun eiyor ve yllardr siyasi karklklar la bouuyor. Arnavutlar da tpk karde lkeler gibi Balkanlar' sarsan ani de iimden paylarna deni alyor.
118 B A N U
AVAR
Sokaklar dalga dalga gelen ve tm topluma yaylan Batl rz grlarn etkisi altnda. kinci Dnya Sava'nn bitiminde bamszlna kavumutu Arnavutluk. lkede bir halk cumhuriyeti kurulmutu. Cumhuriye tin bana Enver Hoca getirildi. i ve kyllerin lideriydi o. 1982'de Enver Hoca, ynetimi "dava arkadam" dedii Rmiz Alia'ya devretti. lkede demokratikleme sloganyla ibana geldi Alia. Ama sonu yoktu. retim dm, ilerleme durmutu. Halk ekmek bulamaz haldeydi. Halk iktidar kmt. 1990'larda ise ekonomik kriz kasp kavuruyordu Arnavutluk'u. Bankalar iflas etti. Halkn tm birikimi yok oldu. lke i savaa s rklendi, isyan balad. 28 Mart 1997'de lkeye d mdahale ger ekleti. N A T O ve Birlemi Milletler, Arnavutluk'a okuluslu aske ri g gndermeye karar verdiler. Zamann cumhurbakan muhafazakr kanadn nemli ismi a li Berisha'yd. Biz oradayken ana muhalefet lideriydi. 205'in tem muzunda bir kez daha lkenin bana geti. Onu ana muhalefet partisindeki makamnda ziyaret ettim. Ma sasnn arkasnda koca bir Rahibe Teresa resmi, yannda srekli ak duran C N N International. "Balkanlar, Arnavutluk ve Makedonya'ya baktnzda bu blge de rgtl su ebekelerinin rahata hareket ettiini grrsnz. Bu rada, rgtl su ebekeleri var. Bir yn insan ldrdler. renci hareketini balatan Azem Haydari'yi ldrdler ve tm bu olaylar politik elitle balantl" diyor bir nefeste. "Onlar diye kimlerden bah sediyorsunuz?" diye soruyorum. "Tabii iktidardakiler" diyor. Fatos Nano ve iktidarn kastediyor. ktidardakiler 1997 olaylarndan son ra ibana gelen sosyalist partiydi. Baz lkelerde tarih tekerrrden ibaretti. Cumhurbakan Recep Mejdani, Eatos Nano'yu babakanl a atam, tam o srada nemli bir muhalif lider Azem Haydari ld rlm ve halk yeniden isyan etmiti. Fatos Nano, istifa etmek zo runda kalm ama ksa bir sre sonra, 2002 yaznda cumhurbakan Alfred Moisu tarafndan yeniden babakanla getirilmiti. 2004 Hazirannda Berisha, Sosyalist Parti'ye muhalefet etmekte
119-SINIRLAR
ARASINDA
ve gelecek seimlerden umutlu olduunu sylemekteydi. 2005'te dleri gerek olacakt. Ekonomi Bakan Anastas Anjeli ise Berisha ynetimini yerden yere vuruyordu. "1997'de her ey bitti. Mafya, Berisha hkmeti tarafndan des teklendi, bytld. Her ey dibe vurmutu ali Berisha zamannda Evet kayt d ekonominin nn alamadk, ama bu banka sistem leriyle alakal. Eskiden iki devlet bankas vard, imdi daha verimli bir sistem var. 15 zel banka var ve bu ekonomimiz iin ok nem li. Artk para, kayt d dolamyor. Sonra gmrk sistemi ve finans sistemimiz 1992'den sonra oluturulmaya balad, daha yeni oturu yor. Biz ekonomiyi normalletirmeye alyoruz." Kavga eder gibi konuuyordu. Etraf kasp kavuran mafyadan sz ettiimizde sesi iyice ykseldi ve benimle konumayacan sy ledi. Acaba tercman agresif bir eviri mi yapyordu? Berisha ve Nano iktidar iin birbiriyle atyordu, ama her iki si de Amerika Birleik Devletleri'nin blge politikalar konusunda hemfikirdiler.www.cizgiliforum.com Anastas Anjeli "Bence, Balkanlardaki ABD politikas doru bir politika. Kosova sorununu zd ve bu Arnavutluk iin ok nem liydi. 1997'den sonra burada istikrarl bir hkmet oluturuldu. ABD'yle sadece siyasi dzeyde deil, askeri dzeyde de iyi ilikileri miz var. ABD, NATO yelii iin bizi destekliyor. Avrupa Birlii iin de destek alyoruz" diyordu. Peki, bir zamanlarn babakan 2004'n ana muhalefet partisi bakan ve yeni babakan ali Berisha ne diyordu? "Hepimiz Avrupa'yla btnlemeye doru gidiyoruz ve Avrupa vatandaln kabul ediyoruz. Amerika'nn blgedeki liderliini de kabul ediyoruz." Osmanl Nasl Ynetmiti? imdi Amerika'nn liderliinden sz edilen bu topraklarda yzlerce yl boyunca Osmanl ynetimi ibandayd.
120
BAN U AVAR
Bu blge 1394'te Yldrm Bayezid devrinde Trk egemenliine gemi, yaklak 500 yl sonra Balkan Savalarnn ardndan 1912'de Osmanl'dan kopmutu. aban Sinani, Arnavutluk Devlet Arivleri genel mdr. Os manl arivlerinin zengin bir blm burada bulunuyor ve Sinani, Osmanl arivlerinin, zellikle Batl bilim adamlarnn byk ilgisi ne mazhar olduunu sylyor. Bilin bakalm neden? "Yabanclar Osmanl dnemi yazmalar iin akn akn buraya geliyor. zellikle ok kimlikli toplumlarn nasl idare edildiine ili kin bilgiler ve belgeler onlar bylyor. Osmanl nasl snrsz, gmrksz ok dilli, ok dinli bir toplumu yzlerce yl idare etmi, bunu merak ediyorlar. Bugn iki ulusu yan yana tutmakta zorluk ekenler Osmanl'nn dirayeti karsnda aknla dyor." Devlet Arivleri Genel Mdr Sinani, bilgilerin ve belgelerin karlar adna tahrif edildii, dorularn yanla evrildii bir dn yada yaadmz sylyor ve yzlerce yllk bir tarihi elimize veri yordu. "500 senede 150 ferman karlmtr. Sultanlar fermanlarla kyler kentler kurdurmutur. imdilerde Osmanl sulanyor. Unutturulmaya allyor, ktleniyor. Herkes biliyor ki, yle bir ynetim bir daha buralara gelmedi." Arnavutluk, Osmanl ynetiminden koptuu gnden beri bir dizi igalin ardndan Enver Hoca dneminde kaplarn sk sk d a kapatana kadar bir yn toplumsal kargaa yaamt. Bamszl kazanndan sadece iki yl sonra Birinci Dnya Sava balam Arnavutluk blge blge, Yunanistan'n, Srplarn ve talyanlarn i galine uramt. Bu igaller sonucu gerek halk gerekse kltrel var lklar 500 yldr hi tank olmadklar bir tahribatn kurbanlar ol mulard. Arnavutluk'ta cumhuriyet ilk kez 1925'te ilan edildi. Sadece yl sonra 1928'te meclis anayasay deitirdi Arnavutluk krallk reji mine geti. Kral Zogo stanbul'da Mektebi Sultanyi bitirmi Fransz kltryle yetimi bir Arnavut'tu. Kral Zogo'nun tahttaki iktidar sadece 11 yl srd ve 1939'da
121 S I N I R L A R
ARASINDA
Arnavut topraklar bu kez faist talyan ordusunun igaline urad. Kral Zogo yurtdna kamt. Aradan 4 yl geecek, lke bu kez de Alman igalini yaayacakt. Bunca ac deneyden sonra, lkede bazlar Osmanl ynetimini hasretle yd eder oldu ve buna tepki gecikmedi. "Sulu Osman l'yd. Arnavutluk'un tarihsel geliimini arptm, geri kalmasna neden olmutu. Ayrca modern an gerei Hristiyanlktan Arna vutlar uzak tutmu, herkesi zorla Mslman yapmt." aban Sinani bu grlere iddetle kar kyordu. "Osmanl dneminde ynetimde Arnavutlar var. Propaganda yapanlar tarihi bilmiyor. Hkmetler hkmet edemedikleri iin, kendi beceriksizliklerini bu propagandalarla rtmeye almlar. Osmanl yznden Arnavutlarn geri kald teorisi komiktir. Fer manlarda da aka grld gibi, Hristiyanlarn zorla Mslman yapld iddialar da komiktir. Hristiyanlara hibir Osmanl padi ah dokunmam, stelik koruma altnda yaamlardr." Son yllarda Arnavutluk'un geri kalmasnda 500 yllk Osmanl idaresinin rol tartlyor. Osmanl'nn bu topraklardaki Hristiyanlar Mslmanlatrarak gelimenin nn tkad propagandas deta bir moda. zmse trnak iinde yeniden Hristiyan olmak. Bir de glenen milliyeti akmlarn sylemleri vard Arnavut luk'ta. Eski cumhurbakan ali Berisha'yla konuurken konu gel mi "Trkiye'de Arnavut aznlk var haklar verilsin'e dayanmt. ali Berisha, 2004 banda TRT'nin dier dillerin yan sra Arnavut a yayn da yapmas gerektiini savunmu, bu isteini Avrupa Parlamentosu'na da iletmiti. "TRT, Arnavuta yayn yapsn demitiniz?" diye hatrlatyorum"Evet. Kesinlikle! Bu art. Avrupa Parlamentosu Trkiye'deki reformlar byk ilgiyle izliyor. Ben de bu reformlar cokuyla des tekliyorum. Trkiye'de Krte, Bonaka, Arapa yayn balyor. Orada azmsanmayacak sayda Arnavut da var. Arnavuta yayn ba lamasn tabi ki istiyorum." "Siz Trke yayn balattnz zaman biz de Arnavuta balat rz" dedim.
122 B A N U
AVAR
Dudaklarn bkerek birka saniye bana bakt. "Burada Trk kkenli bulabilirseniz... Hmmmmm dnle bilir" dedi ve gld. "Ben" dedim, "bizzat onlarla karlatm." Karlamtm- Osmanl sessizliklerine snm, eski zamanla rn grm geirmiliini ilerine sindirmi olanlar vard. Arnavut luk'un en gzel kenti Berat'ta tarihin iinde yayorlard. Nazmi Starova onlardan biri. "Babam Berat'tan. Dedem Iskeeli. Uzun zaman stanbul Ortaky'de yaadk. Ben be yanda Arnavutluk'a geldim. Burada kal dk. 1939'da talya Arnavutluk'a girdi. Sonra Almanya geldi. ok muharebe oldu. Sonra 1944'te Enver Hoca geldi. O vakit rahatla dk." "Hi dnmediniz mi stanbul'a?" "Dnemedim, kapand yollar. 12 sene nce bir vize kardm, gittim." "Bekleriz gelin yine." "Artk imknsz. Emekli maandan yolculuk karamayz." Koca mavi gzleri gizli bir hznle kark bir heyecan yanst yordu. Yetmiine yaknd. Ksa zaman nce eini kaybetmi, yalnz lk belini bkmt. Bizi evine gtrmt. Mtevaz bir Berat evin de sehpann zerinde biskviler, ay bardaklar, meyve. Bizim iin hazrlanmt. Duvarlarda einin resimleri. "Kusura bakmayn, ha nm olsayd baka olurdu" demiti. Burada Trkler vard. Ama hzla deiime uruyorlard. De iim nce dinle balyor sonra kimlik bakalayordu. Nazmi Bey'in mahalle arkadann berber dkkanndaki sohbet duru mun aynasyd. Berber rann ad Tony. Nazmi Bey'e Hristiyan m diye soru yorum. "Ailesi Mslman ama kendisi Ortodoks olmu" diyor. Be rat'ta genler arasnda byle bir moda var" diyor. Beratta eski balar, hl elle tutulur akrabalklar, kardelii hissediyorsunuz. Aslnda, Arnavutlarla tarihten gnmze uzabalar o kadar gl ki.
123 S I N I R L A R
ARASINDA
rnein iki lke silahl kuvvetleri arasndaki yardmlama yz yllardr sregelen kardeliin en somut gstergesi. Arnavutluk De niz Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri Komando Birlii, Trk Silahl Kuvvetleri'nin yardmyla ekillendirilmi. Arnavutluk Silahl Kuvvetleri subaylarnn ou Trkiye'de Harp Akademisinde eitim alm. Ar navutluk Hava Kuvvetleri Komutan Astrid Jaupi onlardan biri. Onu ziyaret ettiimizde yznde geni bir glmsemeyle bize armaanlar vermi, nasl arlayacan armt. Ayrlrken gayri insiyak sarlmtk. Akraba gibiydi. "Ben" diyordu, "iki sene Hava Harp Akademisi'nde okudum. 1995-1997 aras. 1997'de Arnavutluk'a geldim. Hava Kuvvetleri komutan yardmcs oldum. sene sonra Hava Kuvvetleri komutan oldum." Bunlar Trke sylyor du. "Bir kzm var, 17 yanda Trke biliyor, eim de bilir." Trklerin ve Arnavutlarn benzerliklerinden sz ediyordu, iki lke arasndaki sevgi ve yardmlamadan. "Trkler bize ok yardm etti" diyordu. 2002'de Trkiye, Arnavut Hava Kuvvetleri'ne 3 mil yon dolar verdi." Arnavutluk'ta yaanan 1997 krizinin hemen ardndan iki lke arasndaki ilikiler younlam ve Trkiye, Arnavutluk'a destek ve ren lkeler sralamasnda ilk sraya yerlemiti. 24 Mart 1998 tarihinde Ankara'y ziyaret eden Arnavutluk De niz Kuvvetleri Komutan Albay Robert Bali ile Orgeneral Derviolu arasnda, hem stratejik hem de tarihi bir anlama imzalanmt. Bu anlamayla Trkiye, deniz kuvvetlerine, tarihi Paaliman'nn bakm ve onarm iin 5 milyon dolar tutarnda bir hibede daha bulundu. Paaliman'nda Bir Trk Birlii Tiran'dan Vlore'ye uzun bir yolculuk yapm, denize ulam tk. Vlore Liman bir zamanlar Osmanl sadrazamlarndan Avlonyal Ferid Paa tarafndan yaptrlmt. Aradan sadece birka yz yl gemiti. imdi Vlore'de Trk Deniz Kuvvetleri'ne bal bir birlik var. Biz onlara konuk oluyoruz. Birliin bulunduu yere varnca gzlerimize inanamyoruz. Grsel Yarbay ve 50 derece scakta bembeyaz giysileriyle sralanm
124 B A N U
AVAR
bizi selamlayan Trk subaylar. Scaktan kap klimal rahat bir oda da hal hatr soruyoruz. Arnavutluk'u konuuyoruz. Grsel Yarbay, Paaliman'nn nemini anlatyor. "Buras" di yor, "Bir dnem, Sovyetler Birlii ve in donanmalarna ait denizaltlarn bakm ssym. En nemli limanm, buradan Avrupa'ya alyorlarm." Trk Birlii, burada insani yardm faaliyetlerinde bulunuyor, halka salk taramas yapyor. Okullar onaryor. Trke retiyor. Ve Arnavutluk Deniz Kuvvetleri'ne eitli konularda destek veriyor. Bunun en nemli yan, birliin burada NATO erevesinde bu lunmay. Arnavutluk'ta bir de NATO ss var. lke NATO'ya dahil de il, ama Dra'taki s Avrupa'nn stratejik bir blgesinde Adriyatik'i kontrol ediyor.
Dra'ta Bir NATO ss

NATO'ya giri Arnavutluk'ta basnn sk ele ald konularn ba nda geliyor. NATO ve Amerika Birleik Devletlerine olan ilgi ina nlmaz boyutlarda. Dra Arnavutluk'un en gzde tatil beldesi. Europark Otel'de bulutuumuz KFOR grevlisi Yorgo bizi Dures ya da eski adyla Dra'daki NATO kararghna gtryor. Karargh Dra'n en gzel plajlarnn yer ald blgede. Ko muta talya'dan Yunanistan'a gemi. Vasili bir papazn olu. Odas n d a koca bir ha, Rahibe Teresa tablosu ve masada papaz kya fetiyle babasnn resmi hemen dikkatimizi ekiyor. Selamlatktan sonra bize einin stanbullu olduunu sylyor. "NATO iin ssn zel bir nemi var galiba" diyorum. Bahe de iek tarhlar arasnda yryoruz. PX'lerin nnden geiyoruz. Adriyatik usuz bucaksz uzanyor. "NATO" diyor "Arnavutlukla zel olarak ok ilgili deil. NATO, her yerle ilgili, dnyann tm l kelerine yaylmak istiyor. Buras tabii nemli. Adriyatik'i, Balkanlar' kontrol ediyor."
125 S I N I R L A R
ARASINDA
Fotorafa merakl, ayrlmadan fotoraflar ektiriyoruz. "stan bul'a gitmek istediini" sylyor. Tiran'a dn yolunda, sahil bo yunca yaplan inaatlara hayret ediyorum. Burada bir inaat patla mas yaanyor. "ou kayt d" diyor Yorgo. Dardan gelen para, yarm inaatlara dikilen bayraklarla simge leniyor. Para hangi lkede kazanlmsa inaata o lkenin bayra dikiliyor. Arnavutluk nfusunun te biri yurtdnda alyor. Bunu bize Tiran'da karlatmz Trk iadam Tevfik Ovack da sylemiti. "Biz geldiimizde her drt kiiden yurtdna git meyi hedefliyordu" demiti. "Komnist sistemden ayrlnca mlkiyet sorunlar olmu. n sanlar kolektif sistemden bireysel mlkiyete geerken tarm alanlar tespit edilememi ve tarm durmu. nsanlar, Yunanistan'a domates ekmeye iilie gidiyorlar. Sonra dnp iki dolara domates yiyorlar. Halbuki ok verimli bir topraa sahip bu lke. Komnist ynetim
126
BANU
A VAR
dneminde byk seralar varm, ihracat yaparlarm, zel giriim ci deneyimleri de olmad iin imdi her ey durgun." Tevfik Ovack 1998'de gelmi. Byk krizden hemen sonra. nce hurda demir-elik ve inaat demin retilen KRM demir e likte alm. Birka yl sonra ayrlm fabrikadan kendi iini kur mu. Burada saylar giderek artan Trk iadamlarndan biri. Alm ailesini de yanna Tiranl olmu. " milyon kiinin 500.000'i yurtdnda alyor. Resmi ya da gayri resmi" diyor. "En nemli problem kayt d ekonomi. Banka larda kredi kart uygulamas yok mesela." Yeni yeni kredi kart veriyorlar ama yaygn deil. nk kredi kart alabilmek iin nce be bin dolar bankaya yatrman gerek. Manhattan yazl bir lokantann nnde oturuyoruz. Deiimin neferi Tiran'da ne yana dnsek Arnavutluk'un modern yzyle karla yoruz. Yzde 90' Mslman bir lke, ama ykselen deer Hristi yanln sembolleriyle adm ba karlayor, tm blgede olduu gi bi Balkanlar n bu kesinde de deiimi kolayca grebiliyorsunuz. Erion Veliaj deiimin neferlerinden biri. "Yeter" adl sivil toplum rglnn kurucusu. On yldr Birlemi Milletler rgt bnyesinde eitli faaliyetlerde bulunuyor. u anda yurtdndan byk destek alan aktif muhalefetin en nl isimlerinden biri. Ya sadece 27. NATO ve AB'yle btnlemenin Arnavutluk iin en nemli he def olduunu sylyor. "Hkmetler tek bana bu sreci oturtamaz, sokaktaki insana benimsetmek lazm" diyor. "Erion" diyorum, "yi yayor gibisin. Sen nasl para kazanmay dnyorsun?" "Bir araba, kk bir apartman ve bira satn alacak kadar pra bana yeter. imden ok memnunum. Birlemi Milletler iin al yorum. 27 yandaym ve neredeyse 60 lkeye gittim. Bir ayda 10 000 dolar kazanmann ne demek olduunu biliyorum. lerde ya si yaseti ya da niversitede hoca olurum. ok mutluyum."
127.SINIRLAR
ARASINDA
Beratl Nazmi Bey Unutulur Mu? Oysa mutlu olmayan ve sesini hi karmadan hayata boyun eenler ounlukta. 80 dolar emekli maayla geinmeye alan Nazmi'ler var. Yk selen trendlerle ve uluslararas kurululardan alnan yksek bte lerle ii olmayanlar. Bir gn nce ona "Geliyoruz, kaleye karz" dedik diye, girdi i eziyeti anlatsam inanmazsnz. Birer dolarlk giri cretini bize detmenin misafirperverlie aykr olduunu dnmt. eker hastasyd. Tansiyonu iyi deildi. Tiran'n kavurucu temmuz sca nda, devlet yetkililerinden kaleye bedava giri belgesi almak iin sra beklemiti ve bizi kaleye gtrdnde, czdana uzanan elimi zi tutup, grevliye izin kdn uzatmt. Bu dnyada, yaam inceliklerle ssl olanlar, hi tanmad ama Trkiye'den gelen kardelerine ikramda bulunmak iin didi nenler vard. Nazmi Starova, onlardan biriydi ite.
128.BANU
AVAR
Kalenin tepesinde durup vadilere, oralarda unutulmu fabrika kalntlarna bakmtk. "Hepsi ykld, yakld" demiti "Fabrikalar vard. Komposto, ra k, arap yapard. 4.000-5.000 kii alrd. imdi darda al yorlar. ocuklarn hepsi, 13 torunum baka lkelerde. Yunanis tan'da, Almanya'da, talya'da, Trkiye'de de var. Bir zamanlar dar gnderirdik mallarmz. imdi her ey dardan geliyor. Her ey ate pahas. stelik alacak para da yok. nk imdi i yok." "Hayat emeklilere daha ok vuruyordur" diyorum. "Emeklilik ok zor" diyor. "45 dolarla emekli oldum, ama her ey ucuzdu. imdi 80 dolar alyorum. Yetmiyor, ocuklar yardm ediyor." Gelen yeni gn zarifletirmiyor yaam; kabalatryor, zorlat ryor. Gelen gn "Kendini dn" diyor. Birileri, gemi zaman in celikleri ve emein lezzetliyle yetinirken, birileri kasrga gibi geiyor hayatlarn zerinden. Btn bunlar hep kck bir lkede olup bitiyor.
GMLCNE'YE DORU YOLLAR DMLENYOR, PSALA'DAN IKINCA ROMANTZM BTYOR
Temmuz 2004 Yolculuundan tik kez karayoluyla bir yolculuk yapacak, Bat Trakya'ya gi decektik. Vizemiz tamam, kameraman Erkut, ofr lltan'la yola kyoruz. Keyfimize diyecek yok. Selanik'te anneannemin anne sinin doduu yere gideceim. Selanik'te Atatrk'n evini gre ceim. Sonra Gmlcine'deki ve tskee'deki soydalar ziyaret edeceim. Snrda biraz bekletiliyor sonra giriyoruz. Kalabalk var, normaldir diyoruz. Sonra gn kzllarken uzayp giden yolun iki tarafnda nice gler grm, nice savalarda lm ve her seferinde dirilip, yeil lere brnm topraklara bakyorum. "Bu yolculuu ekelim" diyo rum. Hikyeye byle balamay dnyorum. Erkut, uzayp giden yolu birka dakika arabann iinden eki yor. Sonra arabann iinde beni ekmek iin aa iniyor. Bir de gnbatmnda rzgrla eilen otlar panlyor. Bu plan bitti, yola de vam ediyoruz.
130
BAN U A VAR
Ve bir anda arkamzda bir ara beliriyor. Bir iki dakika takipten sonra nmze geip durmamz emrediyor. Yunan jandarma ara lar bunlar. nce ltan iniyor. Ktlar gsteriyor. Bir bar ar bal yor. Erkut da iniyor. Sonunda ben de iniyorum. nce Trke (o u Trke biliyor) sonra ngilizce, "Ne istiyorsunuz?" diye soruyo rum.. Gne gzlkl, iriyar, kaba saba drt adam. Kameramana "Sen bizim araca geleceksin. Snrdaki karakola gideceiz" diyor. Bu arada biri arabaya doru Erkut'u arkasndan iteliyor. Erkut. gidip onlarn aracna oturuyor. Erkut'a, bizim araca gelmesini sylyorum. "Uzatmayalm, gi dip dertleri ne anlayalm" diyor. "Aracmz terk etmeyeceiz" diyo rum. "O zaman bizden biri sizin araca binecek, nk yasak ekim yapyorsunuz. Ya da kameray alrz" diyorlar. Sabrmn son zerrele rini kullanyorum. "Kolaysa gel al" diyorum. Bizim arabann lastii ne tekme atyor. Glp arabaya biniyorum. Soldan biri arabaya biniyor, snra geri dnyoruz. Nezaketin zerresi bile yok. Adi sulu gibi karakola sokuluyoruz. Bize casus ola rak bakyorlar. Orada iki saat ylece bekletiliyoruz. Ben TRT'yi, d ilerini, geliimizden haberdar olan birka kiiyi ve Gmlcine Konsolosluu'nu aryorum. Derken bir ara eliinde yola dyo ruz. Dedeaa Polis Merkezi'ne geliyoruz. Gelene kadar nereye g trldmz bilmiyoruz. Gece olmak zere, alktan tansiyonum alarm veriyor. Tiroit hastasym, arpntm balyor. Polisler bir bir nmzden geip, kt kt bize bakyorlar. Biz ylece orada otu ruyoruz, iki saat daha geiyor. Derken yine aralara binip Gmlcine Polis Karakolu'na var yoruz. Bu kez karanlk bir odada a biila bir saatlik bir bekleyi balyor. Derken Trke konuan pek neeli bir adam, bir kadn ve sivil birileriyle komiserin odasna alnyoruz. Gmlcine Trk Konsolosluu bir grevli yollam, ama onun la grtrlmyoruz. Komiser, ektiimiz kaseti onlara vermemizi ve Erkut'un Yunanca bir belgeyi imzalamasn istiyor. Erkut, "Kon solosluktan biri bu ktta yazanlar bana evirmedike imzalamam''
131 S I N I R L A R
ARASINDA
diyor. Skneti dikkatimi ekiyor. Onun tavr adam sindiriyor. Di erleri ltanla akalarp "Biz komuyuz canm" mavrasna yatyorlar. "Bu ne biim komuluk" diyorum. "Biz tm ilemleri yaparak size konuk olduk. Bir program ekimi iin buradayz. Eliliinizin bilgisi ve izni var. Dileri bakannza kadar kacam." Konsolosluktan Bar Bey ieri giriyor. Onu da ayr bir odada "syleiye" tabi tutmular. "Uzatmayalm, imzalayalm u kd, ka seti de verin bitsin" diyor. "Mmkn deil" diyor Erkut, ok sakin. "Ne imzaladm bilmek istiyorum." Tercme ediyorlar. "Yasak blgede ekim yapt iin kasetine el konulduuna dair" ibraz im zalamas isteniyor. Erkut "Orann yasak blge olduuna dair bir ia ret, yoktu. Snra geri dnerken de bize bu iareti gstermelerini is tediimizde gsteremediler, imzalamam" diyor. Bir saat daha geiyor. Alk midemi bulandryor. Gece saat 10.00. Bar Bey "Ben imzalayaym siz de verin kaseti. Gidelim bu radan" diyor. "O sizin bileceiniz i" diyorum. "Ayrca kasette Trk snrndan geiimiz de var. Niye onlara kendi snrmzn ekimini verelim?" Gece 12'yi biraz geiyor. "Hadi sizi yemee gtrelim, tatlya balansn" diyor ba komiser. Dilerimi gcrdatyorum. "Buradan hemen gitmek istiyorum. O kadar" diyorum. Bat Trakyal soydalarmzn onlarca yldr ektiklerini d nyorum. Bir iki gazeteci aryor. "Hayrola?" diye soruyor. Human Watch blge temsilcisi aryor. "Gemi olsun" diyor. TRT haber dairesi, "Geri gelin, i bymesin... Malum!" diyor. Karakoldan karken arkas bize dnk ellerinde kameralar bir grup gryo rum. Herhalde bu gece karakolda olay var, diyorum. Arabaya y ryoruz. Biz hareket eder etmez kameralarn klar yanyor ve bize dorultuluyor. Arka koltuktan alk iareti yapyorum. "Ce saretinizi yeni mi topladnz?" diye baryorum. ltan'a durmas n sylyorum. Ama onlar istedikleri kareleri alm olduklarn dan hzla yryp gidiyorlar. Gmlcine'de bir otele yerleiyoruz. Konsolosumuz Hseyin
132-BANU A V A R
Avni Botsal ve ei bizi yemee gtryor. Saat gece 01.00 "Bu iler byle" diyor. Trk isminin yasak olduu, tm Trklerin Mslman ad altn da asimile edilmeye alld, dnya insan haklar rgtlerinin her trl ikence, suikast ve hakszla sar ve dilsiz kald bir dnya da iler byle. Trke okullar giderek azalyor, retmen yetimiyor, Trki ye'de okuyup gelenlerin "denklii kabul edilmiyor, seilmi mft ler saldrya uruyor, yerlerine bakalar atanyor. Trk iftilere ait topraklar kamulatrlyor, Grc ve eski Sovyet vatandalar blge de iskn ediliyor. Ve Osmanl eserlerinden, camilerinden her gn biri lyor, kundaklanyor, yaklyor, yklyor... Ama medeni dn ya duymuyor. Ertesi gn, dnmemiz istenmiti. leye kadar Gmlcine'de konsolosluu ziyaret edecek ve retmenin Sesi dergisinin yazha nesine urayacak, bir de lhan Ahmet'i grecektik. Her yere de giderken, arkamzda sivil bir araba, iinde kendini Hollywood film lerinde zanneden gne gzlkl adamlar. Konsolosluktan kar ken, arabada sklmlar glgeye "mmlerdi". Bizi grnce ayaa kalkp arabalarna gittiler. Kollar bedenlerinden hafif ayrk, boyun lar kasl, eneleri gslerine yapk ve hafife saa dnk yr yorlard. Gzlklerinin ardndan baktlar. Selanik, lskee, Rodop ve gremediimiz dostlar! Bu i burada bitmedi. Baka bir sefere kucaklamak zere.
BULGARSTAN'DA "EK DEMOKRAS"
Bulgaristan 2007'de Avrupa Birlii'ne tam ye olacak. Demok rasi Bulgaristan'da henz ok yeni. Sadece 15 yl oldu sistem deieli ve bakn Deliormanl ifti Hdaim nasl tanmlyor demokrasi yi: "Ekiiii ama alml". Leman, lise rencisi "Demokrasi geldi ama demokrasiyi yaamak iin imknmz yok." Ve nl heykeltra Vec di Raidov diyor ki: "yle bir demokrasi yaptk ki dnyada ei yok." Ve Nevriye Teyze de yaknyor demokrasiden "Yzde 10 ok zengin geri kalan p topluyor." Ve Razgrad'da bir mft vakf mallarnn Mslmanlara bir tr l iade edilemediini sylyor, iadesi bir yana kullanmlar da en gelleniyor. 500 yllk brahim Paa Camii lyor. Kiliselerin resto rasyonuna uvalla para ayran Ak Toplum Vakf Bakan Rayna "Pek adil bir durum deil ama n'apalm, kiliselerin lobi faaliyetleri daha youn" diyor. Bulgaristan 2007'de Avrupa Birlii'ne tam ye olacak. Tabii us lu olursa. yelie sadece iki yl kala mafya lkeyi kasp kavuruyor. 2004 yaznda Bulgaristan'da incelemelerde bulunan Bryan Davis ad l ngiliz uzman raporunda, "Mafya devlete meydan okuyor" szle rine yer verdi.
134 B A N U
AVAR
in ilgin yam Bulgaristan'da mafya faaliyetlerinin Avrupa Bir lii yelii yaklatka daha da byk bir ivme kazanmas. eteler aras g kavgas ve Avrupa fonlarndan gelen milyonlarca avroyu paylama sava, Sofya'da, Hollywood filmlerine ta kartan grn tlere sebep oluyor. Bir lokantann nnde uzayp giden siyah Mercedeslerden uzun siyah deri pardsl, dazlak kafal ve gzlkl adamlar iniyor. Kaplar alyor, korumalar arasnda kaybolmu birileri lokantaya giriyor. Bu bizim grdmz. Gazetelerde bir Mercedes'in yann da yatan bir adam resmi. Arabaya binerken taranm bir "baba". Bunlar Sofya'da olaan haberler, kimse amyor. Metin Aknla buluuyoruz. Yllardr Sofya'da. Anadolu Ajans temsilcisi. Brosuna girilmi ve bilgisayar, hard diski ve tm disket leri yok edilmi. "Buras byle" diyor. "Birileri ok byk paralar kazand. Bu paralar demokrasi ie risinde iyi bir sermaye oldu. Lokomotif gcn oluturdu. Mafya irketlet. Mafyann henz irketlemedii dnemlerde devlet rad yosunda bir reklam yaynlanyordu. Kulaklarnza inanamazdnz. Fonda Baba filminin mzii alyor. Tok bir erkek sesi 'Biz size gel meden siz bize gelin' diyor. Bu bir sigorta irketi. Sigorta irketi bu nu sylyor insanlara. Bize mutlaka gelin sigortanz yaptrn. Yok sa biz size geliriz. Devletin radyosunda byle bir reklam yaynlana biliyordu. Gerekten de arabasn bu irkete sigorta ettirmeyen biri nin arabas aniden yok oluyordu. O araya dursun birka gn sonra kapsna bir adam gelip 'Araban geri almak istiyorsan u kadar pa ra ver art sigortan yaptr' diyordu. Benzer rnekler oktu." Bulgaristan'da kayt d ekonomi toplam ekonominin yzde 40'na yakn. Bu 6-7 milyar dolar gibi bir rakam ediyor. Rakam b yk olunca kopan grlt de byk oluyor. 2004 sonbaharnda mafyann nl isimleri Sofya'nn ortasnda birer birer ldrlyordu ya bir loto bayiinde ya bir lokantada ya da sokan ortasnda, ama mutlaka bir Mercedes'in yannda. Metin anlatyordu: "Sosyalizm bir halk ortaklyd. Ortaklk 1989'da bitti. Bir ortaklk biterken, u kadar malmz, u kadar pa-
135 S I N I R L A R
ARASINDA
ramz var, yle blelim denir. te bu blme adaletli olmad. Halkn yzde 80'lik bir blm bu mal ortaklndan payna de ni alamad. Sadece yzde 10'luk bir blm, mallar aralarnda pay lat. Gya halk zgrleti. Ama parasz zgrln bir eye benze mediini grdler. Halkn geneli, eskisinden daha kt durumda yayor. Eskiden ok az kira dyordu. imdi kira da yiyecek de ate pahas. ok kk bir kesim, burjuva snfn oluturdu. Bun larn ou kara parayla zengin olanlar. Bir gn nce Sovyet yapm kck otomobillere binerken, ertesi gn Mercedes'lere binmeye baladlar. Bir gecede nasl elde edildi btn bunlar?" Nasl elde et milerdi? 1989'da Dou Bloku'nun kmesiyle Bulgaristan demokrasiye ilk admlarn atmt. 1990'da ilk genel seimler yapld. Bulgaris tan, rotasn Batya evirmiti ve ilkin MF paketleriyle tant. Acilen zelletirmeler yapld. Havayollarndan demiryollarna, telekomnikasyondan hidroelektrik santrallerine kadar her ey sat a sunuldu. zelletirmelerde o kadar acele edilmiti ki ilk zelle tirmeler yaplrken henz konuyla ilgili bir yasa bile yoktu.
136 B A N U
AVAR
1997'de Birleik Demokratik Gler hkmeti iktidara geldi. Seim vaadi, isizlii azaltmak ve yaam koullarn iyiletirmekti. Ama ilk ii, devleti kltmek adna on binden fazla iiyi sokaa atmak oldu. sizlik o gn bugn Bulgaristan'n en yakc sorunu. Halk hz la deien koullara uyum salamaya alyor. Nevriye lbrahimova, Sofya'da yaayan ve artk parmakla saylan Bulgaristan Trklerinden biri. Aslen Silistreli. Dnyaca nl sanat Yldz brahimova'nn annesi.scanned by darkmalt1 Mtevaz evinde onun her eyi bilen mavi gzlerine dalm, oturuyorum. "Birileri ok zengin Nevriye Teyze" diyorum. "Yzde 10 yle yayor" diyor. "ok byk arabalar gryorum. 100.000-200.000 avroluk." "Grrsn. Kapitalizm bu demek. Yzde 10 ok zengin, geri kalan p topluyor. p toplayanmz da var. nceleri yoktu, isiz lik de yoktu. Hatta ii beenmez brakr baka ie giderdin, ama imdi?" "Ama Nevriye Teyze" diyorum. "imdi zgrlk var, demokra si var." Glmseyen gzlerini ksp bana bakyor. "Haydi, gel, Vecdi'ye gidelim. O sana demokrasi anlatsn" di yor. Yldz dardayd. Dnmesini bekledik. Gelir gelmez arabaya atladk Sofya'nn zenginler mahallesi Buyana'ya doru yola koyul duk. Vecdi Raidov aile dostlaryd. Bulgaristan'n dnyaca nl hey keltra. Aydnlarn ou gibi o da gemie krgn, bugne fkeli. Buyana'da kaln duvarlarn arkasna gizlenmi, kpekler ve hizmet krlarla korunan koca bir evde oturuyordu. Evin arkasnda atlyesi vard. Bahe heykellerle doluydu. En ok Hak ve zgrlkler Hareketi adl Trk partisinin duru muna zlyordu. "Parti cahil ve gzlerini para hrs brm adamlarn eline dt" diyordu
137 S I N I R L A R
ARASINDA
"Politika aslnda bir mafya! Kendi ilerine kapanyorlar. Ne ka dar cahil adam varsa politikaclarn etrafnda yalaka. Olan halka oluyor, halk a ak bekliyor." Gn kararana kadar konutuk. Vecdi Raidov kulama aina hikyeler anlatt. Trklerin gvenecek kimsesi olmadn, koltua oturann Trkln unutup parann tabiiyetine getiini sylyor rnekler veriyordu. ukurky'de Hdaim le Recep Ertesi gn yola dtk Sofya'dan Deliorman'a gidiyoruz. Bere ketli topraklar saatlerce bize elik ediyor. Yol stnde ukurky'e uruyoruz. Hdaim zeyir ve Recep Nasuh gle yzlerle karlyor bizi. Yllardr ukurky'de iftilik, hayvanclk yapyorlar. "Bir za manlar sendika bakanlar, fabrika mdrleri, vali, aklna kim gelir se bir btndk. Ayrmz gayrmz yoktu. Birlikte yemek yenirdi. urada bizi otururken grseler imdi kafasn evirip geenler o za man dostluk ederdi. Bir gnde her ey deiti. Demokrasi gelmiti. Birilerinin cebine para girmiti." Bulgaristan'a gelen demokrasiyi limona benzetiyorlard. Hda im bu yreye zg anlatmla "Limon gibi durmuyor, ama meer limonmu. O zamana kadar hep elma gibi grnm. Hart diye srnca eki mi eki kt. Demokrasi byle ite. ok ekiii ama alm l. Isrnca anladk." "Balkanlar'da Trklerin en gl olduu lke Bulgaristan. 2004'te Trk partisi Hak ve zgrlkler Hareketi koalisyon orta. Bunun bir yardm olmuyor mu size?" diye soruyorum. Hdaim, "Olacak zannettik" diyor. "Ama onlarn yardm ken dilerine oldu. Ksaca durumu zetlersek, hkmete yakn olanlar paray topladlar. Bizle kimsenin ilgilendii yok." Avrupa Birlii srecinde buraya baz kurumlar araclyla ok para pompaland. Baz iftiler ilerini uydurup, projeler hazrlaya rak AB fonlarndan yararlandlar. Bu AB fonlar neyin peinde o da ayr bir konu.
138
BAN U A VAR
Isparuh'a yani Kemallere gelirken yine yol kenarnda geni arazi ler. Birka ifti grp duruyor, durumu soruyoruz. "AB laflar bala dktan sonra aniden zengin olanlar oldu. lerini uyduranlar." O bir zi raat mhendisiydi. Geni araziyi gsterdi. "Buralar onlarca kk ift iye aitti. Fakirletike topraklar kiraladlar. van Kriinov denen adam, 100.000 dnmden fazla topra byle toplad. Halk aresiz, bir eei bir at var adamn, toprandan verim alamyor. yi bir kira teklif edilince kar koyamaz duruma geldi. Byle byle toprak be kiinin elinde birikti. AB'nin istedii de buydu. Kolay kontrol edilir ta rmn yolu bu. Hak ve zgrlklere oyumuzu verdik. zgrlm z aldk ama hakkmz gasp ettiler. Bu topra tekeline alanlarn hep si onlarn adamlar. Tarm bakan Trk. Ama bize bir faydas yok."
Bir Eski Kral ve Trk Partisi ktidar Trk partisi, 2001'de 50 yllk "bir srgnden dnen ve bir ay iinde babakan olan Bulgaristan'n eski kral Simeon un partisiyle birlikte iktidarda.
139
SINIRLAR
ARASINDA
2004'te hkmette 2 bakan ve 20 milletvekiliyle temsil edili yorlard. 2005 sonbaharnda gl bir ekilde bir kez daha koalisyon or ta oldular. bakanlk aldlar. Ar milliyeti parti ATTAKA'nn saldrsna uradlar. Bundan dolay demokratlarn sempatisini ka zandlar. Ama iin ackl yan, onlara oy verenler aresizlikten ver diklerini sylyorlar. Onlardan randevu almak ok zordu. Trkiye'den bir gazeteciy le grmek istemediklerini dnmeye balamtm ki bir iki isme ulatm. Peki parti bakan Ahmet Doanla gremez miydim? "Zor, ok megul"d.www.cizgiliforum.com Parti binasnda Merkez Komite'nn toplanacan, orada gre bileceimi sylediler. Gittim. Genel Bakan Ahmet Doan, yardm cs Sofya Valisi Vladimirov ve dierleri yuvarlak bir masada sfenks gibi oturuyorlard. Toplantdan nce sadece bir dakika grnt al mak iin iznimiz olduu sylendi. Sanrm Kral Babakan Simeon'dan bir randevu almak daha kolay olacakt. Kendimi hakarete uram gibi hissettim. Odadan ieri girdi imde Ahmet Doana doru hamle yaptmda ayaa bile kalkma ya teebbs etmedi. Yanndakine dnd ve Bulgarca bir eyler sy ledi. Dmanca bir tutumu olduu bile sylenebilirdi. Sebebi sonradan anlald. Hak ve zgrlkler Hareketi artk bir Trk partisi olarak anlmak istemiyordu. Ziyaretimizden hemen nce, Amerikan bykelisinin, Bulgaristan'da aznlk partilerini pek scak bakmadna ynelik beyanat basnda yer almt. Oysa Bulgar meclisindeki 20 Trk milletvekilinden bazlar sadece Trki ye'deki gmen oylar sayesinde meclise girebilmiti. Bunlardan bi ri Ahmet Hseyin'di. Telefonda grmtk. Beni meclise gtrecekti. Meclisin kr mz hallar zerinde yrrken duvarlarda asl fotoraflara bak yordum. Bulgaristan'n Osmanl'dan ayrl, ilk devlet bakanlar, ilk babakanlar, meclis bakanlarnn resimleriydi bunlar. "Bir Trk partisinin mecliste bulunmas neleri deitiriyor?" di ye soruyorum.
140 B A N U
AVAR
"Trk partisi olarak geiyor dnyada ama" diyor, "bizim Bulgar yelerimiz de var. Ynetim Kurulunun bakan vekili Bulgar'dr. Kendisi Sofya valisidir." Hak ve zgrlkler Hareketi Trk damgasndan kurtulmak iin byk aba harcyordu. Sorumu yineliyorum. "Partinin, koalisyon hkmetinde yer almas Trkler asndan ne gibi iyiletirmeler salad. nk konutuumuz birok tarm i isi ok madur durumda. Trkler koalisyon ortaysa tarm baka n Trk'se, o zaman niye Trklerin durumu krsal alanda bu kadar kt?" "Kt durumdalar diyemeyiz. Avrupa fonlarndan gelen yar dmlar btn Bulgar vatandalarnn kullanma hakk var. Kullana mayanlar zorlanyor." 500 milyon avro Avrupa fonlarndan gelmiti gelmesine, ama halka ne kadar ulamt bilinmez. Zaten Avrupa fonlarn kullana bilmek bir maharet iiydi. Razgrad Valisi Behet Kkov, Avrupa fonlarna ulaabilmek iin iyi proje irketleri tanmak gerektiini ve bunun epey paraya mal olduunu sylyordu. Bu kk iftinin becerebilecei bir i deildi. Deliorman'n Ferhatlar Ky'nden ifti Bilal brahim ttn ye titiriyordu. Eskiden almlarn ok daha iyi olduunu sylyordu. imdi t tn devlet almyor, diyordu. Ttnn kilosuna leva aldn sylyordu. Yol kenarnda oturmu konuurken afilli bir cip hzla yanmzdan geti., Bilal "Bak!" dedi. "Bu adam iini uydurdu. Proje ler hazrlatt. Binlerce dekar arazisi var imdi. Bizim gibi kk ift ilerden kiralad. rn araclara pazarlyor. 18 bin dekar var." "Senin ka dekarn var?" diye soruyorum. 10 dekar olduunu sy lyor. Sonsuz tarlalar arasndan Sarman Ky'ne geliyoruz. lk dikka timi eken kvrlm tenekeden yaplm cami minaresi. Kk bir kulbenin stne oturtulmu. Talat Aliyev, Sarman Ky eski muhtar. O da ttn yetitiri-
141
SINIRLAR
ARASINDA
yor. Altn renkli yapraklar arasnda konuuyoruz. Onun ciddi kah verengi gzlerinde umutsuzluk gryoruz. "Araclar nasl devreye giriyorlar?" diyorum. "Zorda olan iftiye yanayorlar" diyor. "Be nim param var, sen zordasn, ver ttnn bir, bir buuk levaya di yorlar. Zaman geldiinde levaya satyorlar." Parti merkezinde konutuumuz H H milletvekili nal Ltf: "Bakanlarmzdan biri tarm bakan" diyordu "Tarm Bakanl bizim soydalarmzn ttn problemlerini hemen hemen zd. St ve et problemini zd" diye ekliyordu. ok k grnyordu. Parti merkezinin nnde art arda dizili BMW'lerin nnde konumutuk. Kravat ve mendili yeil satendi. "Paras olan AB fonlarndan yararlanyor. Kk ifti her gn biraz daha klyor" dediimde, geni bir glmsemeyle "imdilik y le" demiti. "nallah AB'ye girince adil bir ekilde zlecek." Deliorman: Pehlivanlar Yata Buras delice koan atlarn ve pehlivanlarn anavatan diye bili nir Deliorman aslnda bir iirdir. Kemaller'de bir festival var. Ve yllardr ilk kez yaplyor. Burann Bulgarca ad Isparuh. Koca bir alanda binlerce insan. Bu bir Trk festivali. Atlar bir yanda, pehlivanlar bir yanda, zurna lar alnyor, davullar vuruluyor. Alanda heyecan da var krgnlklar, umutsuzluklar da. ounluu prl prl yzl genler. Konuurken kararyorlar. Hepsi liseyi yeni bitirmi ve isizler. sizlik lkenin her yannda, ama en ok Deliorman'n kyle rinde, kasabalarnda. bulanlar dk maala alyor. niversiteye gidenler "Me zun olsak ne fayda, Trkleri ie almazlar" diyorlar. Alanda anonslar yanklanyor. Birden atlarn nal sesleri ortal kaplyor. Deliorman, Osmanl'nn en byk haralarnn olduu yer di bir zamanlar. Dnyann en deli koan atlar yine Deliorman'da o sabah.
142 B A N U A V A R
Kemaller Belediye Bakam Adil Bey.
Leman ve arkadalaryla tanyorum alanda. Bir inci gibi otu ruyor Leman. ncecik, zarif bir gen kz. On sekizinde var yok. Gz lerinden nee okunmuyor. Dalgal, uzun salaryla oynuyor. "Kimin paras varsa onun ans var" diyor. "Benim ansm yok" diyor. Annesi Trkiye'de ocuk bakyor mu be kurua. Babas emekli edilmi gen yata. 80 leva emek li maa alyormu. "Peki, nasl okuyorsun bu artlarda?" diyorum. "Bekleyeni, annem yollasn diye. Bazen parasz bile giderem mektebe" diyor. Gzlerim doluyor. Her eyi ksaca zetleyiveriyor. "Annem bana anlatr eski zaman. Paramz vard. Yememiz var d. Okuyabiliyorduk. Ama imdi tam tersi. Demokrasi geldi. Ama imdi demokrasiyi yaamak iin imknmz yok." Alan yava yava doluyor. Politikaclar, valiler, bakan yardmc lar protokole yerleiyor. Ben mavi gzleri iyi iyi bakan telal ve se vimli bir adamn yanna gidiyorum. O Kemaller Belediye Bakan Adil Bey.
143.SINIRLAR
ARASINDA
"Bizim belimizi bken isizlik" diyor. "Bulgaristan'n sosyalizm dnemindeki pazarlar kaybolduktan sonra pazarsz kaldk. Yre mizde alan fabrikalarmz kapand. Yahut zelletirildi. Orada a lan iilerimiz isiz kaldlar." Bulgaristan'daki Trkler eitim alamyor, i bulamyor. Hl hayal kuranlar da var. Ya kk olanlar. Bir yol kenar sohbetinde Glsm'le tanmtm. Krdaki ieklerden biriydi. Deliorman'da gne dalarn ardnda kaybolurken o kuzular seyrediyordu. rg l salar ve kocaman gzleriyle bana doktor olacan sylyordu. Glsm Muhsin nndeki engelleri aabilirse doktor olacakt. Yani babas mahsul satabilirse, iyi Bulgarca renebilirse, liseye gi debilirse ve dierlerinden en az iki kat fazla alrsa Glsm doktor olacakt. Razgrad'da Bir Cami lyor Razgrad'a demokrasi gelememiti. Trk aznlk her gn daha da ktleen artlarda yayordu. Razgrad'a vardmzda nl brahim Paa Camii'ne gittik. 500 yllk bir sanat eserini ziyaret ettik. Yava bir lme mahkm edilmiti brahim Paa Camii. Her ya n atlaklar iinde. Etraf alminyum perdelerle kapatlmt. inde bir kaz balatlmt. Birileri brahim Paa Camii'nin altnda bir ki lisenin varlndan bahsetmiti. Ksacas brahim Paa Camii son gnlerin deydi. Razgrad'n gen mfts Mehmet Ala bize aresizli i anlatt. "1500'lerde yaplm bir camii bu. 1971'de ibadete kapanyor, ykma terk ediliyor. Trkiye ve Bulgaristan kltr bakanlar resto rasyonu iin 2002'de protokol imzaladlar. 2004'te Bulgarlar onay lad. Ama hl bir hareket yok." "Mftlk aktif bir rol oynayamyor mu?" diye soruyorum. "Hangi mftlk?" diyor. Bulgar hkmeti mftln arasna nifak sokmu. imdi . ayr mftlk var. 1992'de ilk demokratik seimde halk bir bamft semi. Dardan mdahaleler gelmi, seilmi mft uzak-
144 B A N U
AVAR
latrlm, yerine Nedim Gence getirilmi. Sonra bir seim daha ol mu, bakas gelmi. Mehmet Ala "AB uyum yasalar erevesinde din kanunu onay land. Mslmanlara ve dierlerine eit haklar tannd. Vakf malla rnn sahiplerine iadesine karar verildi. Din kanununa gre belediye bakanlar ve valiler haklarn dzenlenmesinde sz sahibi olacaklar d. Davalar Sofya ehir Mahkemesi'nde grlecekti. Ama ayn ka nunlar mesela Tarm Bakanl'na uygulanmad iin herkesin eli bal kald. nk vakf mallarnn bir ksm Tarm Bakanl'na bal topraklardayd." "Peki ya kilise mallar. Onlar da ayn mevzuatla m idare edili yor?" "Onlar Sofya ehir Mahkemesine, belediyelere balanmad. Ki liseler diyanete bal kaldlar. Diyanete bal olanlar vakf mallarn alabiliyorlar." AB uyum yasalar din konusunda yle bir ayrmcla sebep ol mutu ki yaratlan kaosun dzeltilmesi hemen hemen imknszd. Sonu 500 yllk brahim Paa Camii aresiz lme terk edil miti. Yetki karmaas Mslmanlarn vakf mal ve arazilerine sahip olmasn engelliyordu. Yetkililer bir zm getiremiyordu. Peki, Bulgaristan'da her tan altndan kan demokrasinin keskin beki si, aznlk haklarnn ylmaz koruyucusu sivil toplum rgtleri ne diyordu? Rayna Gavrilova Soros'un nl Ak Toplum Vakfnn Bulga ristan Ofisi genel bakan. Sofya'nn ortasnda k bir eski binada ko nuuyoruz. Orta yal, pembe, ham ipek takm ve bir Amerikaldan farksz vcut diliyle ak toplumun faydalarn anlatyor. "Biz Ak Toplum Vakf olarak halkn bilgi edinme hakkn, ay rmcla kar mcadeleyi, aznlk haklarn savunmay bayrak edindik ve zellikle basnla beraber bu konuda youn almalar ya pyoruz" diyor. "Ama ayrmclk had safhada. ou blgede okul bile yok, ay rca Mslmanlara eit davranlmyor" diyorum.
145 S I N I R L A R
ARASINDA
aryor. Bunlar ilk kez duymu gibi gzlerini ayor. "Bunlar la yerel ynetimler ilgilenmeli" diyor. "Sivil toplum rgtlen kurma llar ve haklarn almak iin mcadele etmeliler" diye ekliyor. Ona Ak Toplum Vakf'nn Ortodoks Kilisesi'ne verdii deste i hatrlatyorum. "Onlara yardm ediyoruz. Kiliselerin restorasyonu ve bu gibi fa aliyetlerde kendilerini destekliyoruz. Maalesef eit oranda herkese yardm edemiyoruz. Bu pek adil bir durum deil, ama ne yapabili riz kiliselerin lobi faaliyetleri daha youn" cevabn alyorum. Yardm edilen kiliselerin ou Yunan izgisindeki Ortodoks ki liseler. Bamsz Bulgar Kilisesi kresel yardmlardan yararlanam yor. Bu da iin baka bir yanyd. Bulgar Kilisesi'nden Nikolay Lalovski'yle bulutuk. Bize Bulgaristan'da kilisenin de tpk mftlk gibi d basklar sonucu ikiye blndn anlatt. Kilisede de k resel kar atmalarnn atlaklara yol atndan sz etti. Nikolay, "Artk kiliseye siyaset girmitir" diyordu. "Kilisenin bir blm resmi siyasetin izgisinde olanlar, Yunan Ortodoks kilisesi yanda. Dier blm Bamsz Bulgar Kilisesi." Yunan izgisini takip eden taraf Amerikan desteinde siyaset yrtrken, dieri Rusya'daki patrikhaneyle iyi ilikiler iindeydi. Her ey siyasetin renklerine gre ayrmaktayd. Nikolay Lalovski "Her eyin nedeni" demiti "Kilise Bulgaris tan'da en byk mal sahibi." Amerikan siyaseti Bulgar Kilisesi'ni de ikiye blmt. Bulgaris tan'da Ortodoks Kilisesi'nde iki patrik vard. Bamftlk'te ayr karar organ vard. Bu arada bir kltrel miras yok oluyor, Osman l'nn tm izleri yavaa ortadan kalkyordu.
BULGARSTAN BAIMSIZLIINI ROBERT KOLEJE BORLU
Eyll 2004 Yolculuundan Bulgaristan 500 yl boyunca Osmanl egemenliindeydi. mpa ratorluun toprak kayb tm hzyla srerken 1908'de Balkanlar'da ayr bir devlet kuruldu. lgintir Batl yazarlar bir ad da Bulgar Koleji olan Robert Kolej'in Bulgaristan'n bamszln kazanmasnda en byk rol oy nadn yazdlar. Amerikan misyonerleri tarafndan 1863'te alan okul 40 yl iinde, binlerce Bulgar renci mezun etti. Kolejin m dr olan Papaz Washburn, lkesine dnnce yazd kitapta Bul gar ulusuna rehber olan genleri biz eittik, Bulgarlar varlklarn bi ze borlular diyecekti. Gerekten de Bulgaristan'n bana geen devlet adamlarnn ou Robert Kolejliydi. Bulgaristan bamszlna kavuur kavumaz bu topraklarda yaayan Trklerin yzyl srecek g serveni balad. 1950-1951 yllarnda Bulgar hkmeti, 250.000 Trk' Trki ye'ye gnderme karar ald. 1968'de g sonunda dalan aileleri birletirmek iin iki lke arasnda bir anlama imzaland ve bu anlamann sonucunda 130 000 civarnda Trk, Trkiye'ye dnd.
147 S I N I R L A R
ARASINDA
1980'lere gelindiinde yine yol grnyordu. Bulgar Trklerinin kaderi... Hasan'lar Hasanov Olmal ATTAKA genel bakan 2005 Temmuzu'nda bu szleri syledi. Aslnda Bulgaristan Trkleri bu szlere ok ainayd. Isparuh yani Kemaller Belediye Bakan Adil Bey, bana mer Dede'den bahsetmiti. Gen bir adamken mer Dede'yle karlamt. mer Dede ona be kuan hikyesini zetlemiti. Dedesi, babas, kendisi, o lu ve torunlar. Be kuak g maduru. Kck bir ocukken de desi "G var Trkiye'ye gidiyoruz" demiti. Gidememilerdi. Dede si lm aradan 10 yl gemiti. Yine ge yeltenmilerdi, artlar da yanlr gibi deildi. Bu kez de evraklar hazrlanamam, snrlar ka panmt. Gidememilerdi. 1950'de mer Dede ailenin bandayd. Tam g hazrl iindeyken snrlar kapanmt. "Sandklannz di zili kald" demiti mer Dede. 1977'de,1978'de olu ge bir kez daha yeltenmiti. Adil Bey'in gzleri yaard. Yutkunuyor konuma zorluu eki yordu. "Dn akam olu gelmi mer Dede'nin. Varna'da doktor luk iin okuyor. Sevdii kz alm gelmi 'Dede ne yapalm' demi." Yanaklarndan ip gibi gzya iniyordu. "Bulgaristan Trkleri nin kaderi bu. Bugn deilse yarn gideceiz." Elimle yanaklarn siliyor ona sarlyorum. ylece kalakalyoruz. 20 yl nce bir ubat souunda bir ay iinde bu lkedeki tm Trklerin ad deitirilmiti. Mezar talarndaki isimler buna dahil di. Bu kez 300.000 Trk snra ylmt. Adil Bey "1985'te benim de adm deitirildi. Andrea oldu. 1989'a kadar bu isimle anldm. O zaman buradan ayda 10.000 kii gt." Birden Nevriye Teyze'nin anlattklarn hatrladm. "Bana dedi ler ki Nevena olasn. Nfus dairesinden alayarak ktm." Sesi titri yordu. "Arkamdan biri geldi. 'Gel sen ne istiyorsun yle yapalm is mini' dedi. Ben de 'Nevaaaaa olacak' dedim. Onlarn Neva ismini
148 B A N U
AVAR
komik bir ekilde syledim. O zaman radyoda alyordum. Bulga ristan'da 1985'e kadar Trk halkna yayn vard. Ekonomi ktye gidiyordu. Kck bir lkeydi. Aznlk olayn ortadan kaldrmak istediler. Hepimiz Bulgar'z, demek istediler. Bulgar adlar alnca Bulgar hissedeceimizi dndler. yle olmad." Nevriye Teyze ad deitirildikten sonra ii brakm eve kapan mt. O isimle ortada dolaamazd. Kz daha o zaman ad Bulgaristan snrlarn am bir caz ar kcsyd. Birden onun da hayat sarsld. "Demokratik Gler Birlii 1990'da kuruldu. O zaman inanl maz mitingler oluyordu. zgrlk mitingi yapldnda alanda 2 milyon insan toplanmt. nsanlar birbirlerine sarlyor, sokaklarda alyorlard. Byk bir konser olacakt ve o konserde sadece caz ar kclar vard. Bir afi yaptrdlar. Geri isimler iade edilmiti, ama hl tam onaylanmamt. Afite benim adm yoktu. Sadece 'Bulga ristan'n en iyi caz arkcs' yazmlard. Yldz yazamazlard, hl kanundyd, Suzanna yazsalar olmaz. O ulusal radyo benimle can l rportaja geldi. Muhabirin elindeki notta Yldz brahimova yaz lyd. Be yldr ilk defa ismimi grdm, alamaya baladm." imdi o da alyordu. Sozopol'deydik. Yldz'n konseri vard. Ak hava tiyatrosu azna kadar dolu. O gece Trkler de Bul garlar da onu barna basyordu. "Parla yldzm parla..." diye bala dnda bu kez ben hkrklara bouluyordum. O bana bakarak ingene arklar sylyordu. Yldz imdi Ankara'da yayor. Ei milletvekili Ali Diner de bir Bulgar gmeni. Ara sra Bulgaristan'da annesini ziyaret ediyor, konserler veriyor. Art arda oklar, aclar yaam, kuaklar boyu ayrln, brakp brakp gitmek zorunda kalmann hzn genlerine ilemi insanlar dan bin. Barnda 1 milyondan fazla Trk' tayan Bulgaristan'daydk. 2007'de AB'ye ye olacak bir lkedeydik. Ve 2005 seimlerinde milliyeti g ittifak ATTAKA'nn "Tm Hasan'lar Hasanov olmal" dedii bir lkedeydik.
KARADENZ, KARADENZ
MOLDOVA BR ZAMANLAR BESARABYA'YDI
Eyll 2004 Yolculuundan Bir zamanlar Osmanl mparatorluu snrlar iindeydi. Besarabya diye bilinirdi. 1800'lerin bandan itibaren Rus mparatorluu'yla Romanya arasnda gitti geldi. Birinci Dnya Sava bitiminde Romanya topraklar iindeydi, kinci Dnya Sava banda Sovyet ler Birlii'nde; savan ortasnda Romanya'da ve savan sonunda yi ne Sovyetler Birlii snrlar iinde kald. Moldova bir asr boyunca snrlarn izemedi. Snrlarn arasn da kald. Moldova halk, bu zel durumu nedeniyle Moldoval, Rus, Ro men, Bulgar, ingene, Ukraynal, ve Gagauzlarn (Gkouz), olu turduu ok zel bir halktr. Souk Rzgrlar Arasnda Bakent Kiinyov'daki garn dili olsa da anlatsa. Bir kasm g n, Kiinyov'u dolamaya gardan baladk. Annem bir demiryolcu. Tm ocukluum trenlerde geti. Garlarn benim iin anlam bam baka. Kiinyov'daki gar insan bir zaman tneline sokuyor. Gcrt-
152 B A N U
AV AR
lar ve dumanlarla bir tren geliyor. Tercmanm Vladimir ya da Trke adyla Vedat'la birlikte sessiz seyrediyoruz. Heybetli gar bi nas gnn kim bilir kanc konuklarn karlyor. Yllarca savalara, igallere, srgnlere tank olmann arlyla hznl. imdi ekonomik gn sanclarn izliyor. Trenler, ekmek paras iin Rusya'ya, Ukrayna'ya yolcular gtryor. Uzak kyler den bakent sokaklarna insan tayor. Trenden inenlerin ou yal kadnlar. Kk ekek arabalar n zenle ap yklerini zerine koyuyorlar. Yorgun elleriyle eki tirmeye balyorlar. Balarnda kaln bartleri, birka kat giyin miler. Ayaklarnda koca botlar. Kiinyov'un sokaklar souk. Gn boyu sokaklarda ve pazarlarda getirdikleri birka kilo patatesi, yu murtay her neyse onu satacaklar da para kazanacaklar. Akam bo alm torbalarla kylerine dnecekler. Zor yryen olduka yal bir kadnn arabasna yardm etmi tik. Ad Gela Trkana'yd. Onu daha sonra nnde be kabak, pazarda dikilirken grecektim. Yanmda tercmanm Vladimir, Elaz aksan Trke'siyle "Bizim trenler en ok Rus tarafna giderler" diyor. "Romanya'ya Beyaz Rusya'ya, Sofya'ya, Bulgaristan'a da giderler. Oralarda al veri yaparlar. Eskiden Moldova'dan Trkiye'ye gidecek olanlar Bulgaristan zerinden otobsle giderlerdi. Ama imdi o yol da kapand. Bulgaristan AB'ye girecei iin 80 dolar vize koydu. Za ten her tarafmz kapal. Hibir yere gidemez olduk sktk kal dk, iplerimiz komularn elinde. Cereyan vermiyorlar, gaz kapa tyorlar." "Sanayi de Tiraspol'de younlam galiba" diyorum. "Evet, ora s bir geit. Mesela gaz Rusya'dan oraya, oradan bize geiyor." Her taraftan evrelenmi kck bir lke. Osmanl'nn Besarabyas 1812 ylnda Osmanl Rus Antlamas'yla, Rus mparatorlu unun bir vilayeti olmutu. O gn bugndr ba dertten kurtul muyor. Snrlar arasnda savrulup duruyor. Souk Sava dneminde d dnyaya kapal bir 45 yl geti. Savan kbusu lkeyi hi terk etmedi. Yarm asr boyunca her
153 S I N I R L A R
ARASINDA
ilkokul rencisi savan korkun yzyle tant, olas bir durum da ne yapacan rendi. Kiinyov'daki ikinci gnmzde bir ilkokulu ziyaret etmitik. lk girdiim snfta retmen hayat bilgisi dersine hazrlanyordu. Snfn ortasnda koca koca karton kutular, ileri gaz maskeleri do lu. Hepsi ocuklara datld. Ve benim akn baklarm arasnda, parmak kadar ocuklar o korkun maskelerini yzlerine geirdiler. Bir dakika iinde snfa sava kokusu yayld. Vladimir'e "Bu ne byle?" diye sordum. "Sava olursa ne yapacaklarn bilsinler diye" dedi. Burada da deiim rzgrlar 1991'de Moldova'nn bamszl n ilan etmesiyle balamt. Sovyet ekonomisinden ayrlmlar ve ekonomik krizin iine dmlerdi. nce sosyalist kooperatif siste mi kmt. Ardndan alk ve isizlik balamt. Vladimir'i, Kiinyov'daki Trk Bykelilii'nden nermilerdi. Kaldmz sre iinde ondan hi ayrlmadk; artk Moldova'da bir dostumuz vard. ok alkan, ok abuk ve bizim topran insan gibi scackt.scanned by darkmalt1 Bizi akna eviren, Trke'yi doulu bir aksanla konuuyor olmasyd. Sonra anlatt. ocuk yanda "Kiinyov'un Lalelisi" dedii yer de bir Trk otobs ofryle tanmt. O gn bugndr bir ad da Vedat't. "Galiba 1992 ylyd. 16 yandaydm. Buralarda dolayordum. Otobsler vard. Bir Mercedes 303. Arabaya bakyordum. Trk o fr eliyle iaret yapt, beni ard. Bana meyve suyu, biskvi verdi. Sonra be dolar gsterdi. Buray sprr msn diye arabann iini iaret etti. Anladm, ie baladm. Trke rendim. Pasaport yap trdm. ok gemedi, muavin oldum. Gmrk meselelerini ren dim, ehliyet aldm. Hatta Harput'a, Elaz'a kadar gittim, stanbul'da be gnm vard. ofr evine Elaz'a gidecekti. Acd bana. 'Tek bana ne yapacaksn stanbul'da? Sen de gel' dedi. Gittim ailesiyle kaldm. ok gzeldi."
154 B A N U
AVAR
Kiinyov'un Lalelisi'nde tanmad yok Vladimir Vedat'n. Ya nmzdan geen ona selam veriyor, iri yapl gen bir adam geliyor. Ad Leonid. Soyad Karagavur. "Nerelisin sen?" "Bulgarim" diyor. "Hem Bulgar vatandaym, hem Moldova. Ablam Trkiye'de evli." 1992 ylnda buralardan tanyorlar. Ayn Vedat gibi Leonid de Trk otobs ofrleriyle almaya balyor. "Araba ykyordum. Otobsleri ykyordum, insanlar ok iyi davranyordu. u anda yine Trklerle alyorum u otobs ilet mesinin mdrym." mz beraber yryoruz. Yol boyu satclar. Arada onlarla konuuyoruz. Bir kadnn nnde kaldrma dizilmi fesleen sakslar var. "Kaa satyor, sorsana" diyorum. Leonid soruyor. "Bir dolar yani 12 leymi" diyor. "Peki, bir gnde ne kadar para kazanyor?" diye soruyorum. Leonid sorarken kadn yanndaki br kadnlara sinirli sinirli bir eyler sylyor. Leonid eviriyor: "Bana kzyor. Anlad Bulgar olduumu. Ya banclar gelip iimizi elimizden alyorlar diyor. Onlarn ekmeiyle oynadmz sylyor." kurua bahesinde yetitirdii birka saksy satmaya alan bu Moldoval kadn ekonominin omuzlarna ykledii yk Leonid'e kzarak hafifletmeye alyor. ki adam yaklayor yanmza. Yzlerinde kocaman bir tebes sm. "Ho geldiniz..." diyorlar. Vladimir "Beni ok eskiden tanr on lar" diyor. Biri Mardin'den, dieri Elazl. O, Leonid'in patronu. "1994 y lndan beri otobs iletmecilii yapyorum. Daha sonra otobs ilet mecilii durdu. Uak iletmecilii balad. imdi de uak acentesiyim."
155 S I N I R L A R
ARASINDA
1O dakika iinde Moldovallar dnda Romen, Bulgar, ingene, Ukraynal, Trk, Rus onlarca kiiyle konumutuk. Bu Moldova'nn zetiydi. Burada yllardr deien snrlarn yaratt bir halk vard ve imdi denizden ve karadan k kapal bir lkeye skmlard.
Gen Bir Babakan: Vasili Tarlev Kiinyov'un Lalelisi'nden kopmak zor. Ama nemli bir rande vumuz var. Babakanlka gideceiz. Bir saat sonra Babakan Vasili Tarlevle beraberiz. ok gen bir babakan. Zarif ve heyecanl. n mzde bir harita. "Haritaya baktmz zaman Moldova'nn denize kys olduu nu gryoruz. Ama o da Ukrayna tarafndan kapatlm. Romanya ve Bulgaristan'dan geiler zor. Moldova izole edilmi. Gelecei na sl gryorsunuz?" "Sovyetler Birlii'nin knden sonra, durum deiti. Bu co rafyadaki btn lkeler ayn durumda" diyor. "Moldova, bamsz
156 B A N U
AVAR
bir lke haline geldi. Her ne kadar corafi olarak snr paylamlar yaplsa da, haritaya baktmzda Moldova izole edilmi gibi gr nyor. 2002'de Ukrayna'yla bir anlama imzaladk. Moldova'nm Karadeniz'e ulamasn salamaya urayoruz. Karadeniz kna bir liman yapmak iin konuuyoruz." Ona hem eski Dou Bloku lkeleriyle hem de Bat'yla ilikileri ni nasl bir dengede tuttuunu soruyorum: "Ne yapabiliriz ki... Do u ve Bat arasnda yer alyoruz" diyor. Transdinyester Snrlar Arasnda Moldova'nm denize doru inen blgesinde byk sorunlar var d. Sanclar bamszln hemen ardndan balamt. Bamszln ilk yllarnda sanayinin younlat ve Rusya'nn himayesindeki Transdinyester blgesi zerklik istedi. Buras Moldo va'nm en stratejik blgesiydi. Bu istek kabul edilmedi. Ve Transdin yester, dnyada hibir lkenin tanmad bir cumhuriyet ilan etti. Kendi snrn izdi, bayran dikti parasn bast ve snrda pasaport uygulamas balatt. Biz oraya gidemedik, ama Babakan Vasili Tarlev'e dncelerini sorduk. fkeliydi. "Transdinyester, Moldova'nm dousunda kalan kk bir blge. Tamamen suni bir anlamazlk. Ne millet olarak ne de dini ynden onlarla hibir farkmz yok. Ama ayrlklk yapyorlar. Tiraspolu kirli ilerin merkezi haline getirdiler. Uyuturucu sat, kara para ak lama, insan trafii, silah ticareti ne isterseniz. Orann cumhurbakan olduunu syleyen adam oray bir airet gibi ynetiyor. Byk olu gmrklerden sorumlu, kk olu dnyaya silah satyor." Drt buuk milyon insan. Etraflar bir zamanlar ayn snrlar paylatklar lkelerle evrili. Karadeniz'e klar birka kilometre yznden kapal. Babakanlktan kyoruz. Bir grltnn iine dyoruz. Hepsi turuncu giymi bir grup retmen, Babakanlk'n nn de gsteri yapyor. Vladimir, bu gsterilerin giderek arttn syl yor.
157 S I N I R L A R
ARASINDA
Vladimir'le Kiinyov'un en byk caddesine gidiyoruz. Araba da "Burada artk ya zengin ya da fakirler var. Orta snf yok" diyor. Yabanc markalarla dolu caddede Boss'un nnde bir kalabalk. ki limuzin duruyor. inden korumalar eliinde bir adam iniyor. Boss maazasna giriyor. Vladimir'le bakakalyoruz. Bir film sahnesi gibi. "Bak!" diyor, "bu maazada bir elbise 5.000 dolar. Normal bir vatandan maa 250-300 dolar." Anszn gelen serbest piyasa ekonomisinin ve bunun yol at hzl kltrel deiimin arpk yz her yere damgasn vurmu. Reklamlar, televizyonlardaki programlar, pahal maazalar, yeni ye ni alan spermarketler. Oralarda satlan iki aylk maa bedelin de sabunlar, parfmler, viskiler, giysiler. Ve ok ey isteyip, en azla yetinmek zorunda kalan yenilik rzgrlarnn souk cereyannda kalan genler. Dardan gelen tehlikelere kar en savunmasz olan lar onlar. Natali'yle ite bunlar konutuk. Onunla bir ke banda tantk. Dkknlardan birinde alyordu. Upuzun boylu, ince ya pl, simsiyah, uzun sal ok gzel bir kzd. Galiba otuzlu yalar dayd. Ayda 100 dolara alyordu. Pedagoji okumutu, iki yl ret menlik yapmt. imdi turizm sektr ndeydi. "Kiram 60 dolar. Ama kocam da alyor, geinip gidiyoruz" diyordu. Genlerin lks tketim maddelerine giderek artan ilgisinden sz ediyor. Sanal bir dnyada yaadklarn sylyor. Daha iyi yaa yacam derken kt yollar seenlerin saysndaki arta iaret edi yor. Moldova, insan kaakl ve yasad g merkezlerinden biri. Moldova'nn Trkiye Bykelisi Fatma Frat Topuolu "Trkiye'de 40.000 civarnda Moldoval olduu tahmin ediliyor" diyor. "Moldova'yla tarihten gelen kkl ilikilerimiz var. Ara mzdaki ilikilerin arttrlmas iin biz de ksmen esnek bir vize rejimi uyguluyoruz. Moldova'dan Trkiye'ye gitmek mmkn. Kapda vize alabiliyorlar, iki ay turist olarak kalabiliyorlar. Bir de insan ticareti var. Daha ziyade kadnlara ynelik. Uluslararas e teler bu ii yapyorlar."
158 B A N U
AVA R
Sabri ve Planeta Planeta bir Trk lokantas. Kiinyov'un en gzel lokantas. Son derece modern denmi, st kat gelip geenlerin abuk servis ala bilecekleri, alt kat ise partilere ve zel yemeklere ak bir lokanta. Ankaral Sabri Bey buraya bir servet harcam. Biz leziz yemeklerini tattmzda henz yeni almt. erde birbirinden gzel Moldoval kzlar alyor. ok ciddi ve profesyonel grnyorlar. Sabri Bey'e "Ne kadar maaa alyorlar?" diye soruyorum. "Moldoval bir patron olsayd zannediyorum garsonlara 600 ley civarnda falan verirdi" diyor. Simsiyah sal, kocaman, yeil gzl bir kz gsteriyor. "Ludmilla'nn bizden istedii 1.000 ley." Svetlana'nn babas Rus, annesi Moldoval. O iletme mdr. Hepsi at pat Trke renmi. "niversiteye devam ediyorum. Hem de alyorum" diyor. Tatyanayla da Trke konuabiliyoruz. "Patron Moldovaca renemeyince biz Trke rendik" diyor.
159 S I N I R L A R
ARASINDA
Dikkatimizi eken sadece Sabri Bey'in lokantasnda deil her yerde alanlarn ounun kadn oluu. Vladimir "Onlar daha a buk i buluyor" diyor. ou haftann belli gnleri alyor. Yani bir gn alan ertesi gn tatil yapyor. Vladimir, bunun bir Sovyet alkanl olduunu sylyor. "Bize" diyor "ayda 300 dolar yeter. Moldoval yarnn Pek dnmez. Elence ok nemlidir. Ne yaplr edilir elence iin pa ra bulunur." Ama" diyorum, "iyi bir lokantada yemek 50 dolar. Ve lokanta lar azna kadar dolu. Bu para nereden bulunuyor?" Vladimir omzunu silkiyor. "Bir ekilde bulunur" diyor. "Bu l kede dans etmek ve iki imek ok nemlidir." Vladimir'den Moldova araplarnn ngiliz kraliyet ailesinin mahzenlerine kadar girdiini reniyoruz. Moldova'nn en nemli ihra maddelerinden biri arap. Fransz araplaryla boy len lezzetteki eitli arap cinsleri Rusya'dan Ukrayna'ya eitli Avrupa lkelerine kadar deien bir yelpazede alc buluyor. Vladimir bizi yeraltnda kilometrelerce giden bir arap mahze nine gtrmeyi teklif ediyor. "Bylesini hi grmediniz. Eski Mol dova prenslikleri zamanna geri gideceksiniz" diyor. Gidiyoruz. Ki inyov'un dna kyoruz. Yarm saat sonra Kojuna Ky'ndeyiz. Koca bir arap fabrikas. Terk edilmi gibi grnyor. Bir zamanlar tam kapasite alan fabrikaym. imdi sadece sipari gelince reti me giriyor. Mahzen 20, 30, 50 yllk ve daha yal kymetli araplarla dolu. Dar bir kapdan bir tnele giriyoruz. Sonra kilometrelerce giden ve iki taraf rmcek alaryla kapanm arap ielerinin arasndan ge iyoruz. Ve birden geni bir alanda duruyoruz. Byk bir tahta ka p mihmandar tarafndan gcrtlarla alyor, ierden kulamza Moldova mzikleri geliyor. Mihmandar hanm, "Gireceiniz bu sa lon tadm salonu, ierdeki eyalarn, masann sandalyenin abajurla rn hepsi ahaptr, ierde hi demir eya yoktur." diyor. 24 kiilik bir Ortaa masasnn bana kuruluyoruz. Hepsi birbirinden leziz
160 B A N U
AVAR
deiik araplar deniyoruz. Moldova gerekten zmyle gurur duyuyor. Akamst Babakan Yardmcs ve Tarm Bakan Todorolu'yla randevumuz var. Ona iltifatlarmz sunuyoruz. O bir Gagauz. Onunla Trke konuuyoruz. "zmlerimiz, cevizlerimiz, ampan yamz ok zeldir" diyor. Ve kapda beliren grevliye iaret ediyor. Birka dakika sonra nmzde ampanya ve ikolatalar beliriyor. Dimitri Todorolu "2003 ylnda Moldova Trkiye'ye 7 milyon dolarlk mal satm. Trkiye'den ise 42 milyon dolarlk mal alm" diyor. "Bunca bereketli topraa, kaliteli rnlerimize ramen ihra catmz ok dk, yollar kapal, lke izole ne yazk ki." Nfusun byk ounluunun lke dna gittiini, zellikle Trkiye'ye almaya gidenlerin saysnn kabark olduunu sylyor, Dimitri. "Ama" diye ekliyor. "Bu yl ok dnen de oldu. Vulkaneti blgesinden 600 kii Trkiye'de alyordu. imdi geri geliyorlar. Bi raz para yaptlar, gelip kendi ilerini ayorlar. te yandan Trki ye'den gelenlerin says artyor. renciler tccarlar, iadamlar..." Bir lkenin siyasisiyle deil de sanki ok nceden beri tant mz bir dostlaymz hissine kaplyoruz. Cep telefonlarmzn nu marasn alp veriyoruz, stanbul'a gelirse bizi arayacak. Biz de ne olursa olsun Moldova'da onu yine ziyaret edeceiz. Yolda Vladimir, bizi eiyle tantrmak istediini sylyor. Gn lerdir beraberiz. Evde ona bizden bahsettike Tatyana merak etmi. Vladimir, arabasn afilli bir ekilde Alimetra Market'in nnde dur duruyor, ierden sansn bir kz darya yryor. zerindeki farbalal nlkle yapma bebek gibi grnyor. Tanyoruz. Tatyana "iki gn alyorum, gece 10'a kadar. Sonra iki gn boum" diyor.www.cizgiliforum.com almad gn parkta buluuyoruz. Tatyana, Vladimir ve kz lar Daniela. 5 yanda. Daniela, anne ve babasndan ok farkl bir dnyaya gzlerini at. Vladimir ve Tatyana kzlar Daniela'nn ya ndayken Sovyet Cumhuriyeti vatandaydlar. Daniela Batl rz grlar arasnda byyor. Lahana bebeini smsk tutuyor. Yaknda barbie bebek isteyecek.
161
SINIRLAR
ARASINDA
Televizyonlarda ve sinemalarda global kltrle tanacak. Kinyov'un ana caddesinde 5.000 dolara satlan nl markalarn eti ketlerine tank olacak. Sokaklardaki billboardlarda pahal tketim malzemelerinin reklamlarna bakacak. Bir devlet memurunun 40 dolar aylk aldna aacak. Ayda 100 dolar kazanan birinin bir Mercedes'e bindiini grecek. uras kesin; Daniela dnyayla tanrken bir aknlk geirecek. Ben deiimleri en iyi ocuklarn zetlediini dnrm. O yzden bu gzel lkeden ayrlmadan Moldoval ocuklarla sohbete gittim. Acaba byynce ne olmak istiyorlard? Bir ilkokula girdik. Mdre, retmenlere merhaba dedik. Da ha koridorda bir ocuk halesiyle sarldk. Vladimir ne olmak iste diklerini sordu: "Giornalista (gazeteci)" diye bard biri. Bir bakas "Futbolisfa"dedi. Sonra birinci snfa girdik ve birbirinden gzel bir sr kk yze "Merhaba!" dedik. O da ne "Merhaba" dediler. retmenlerden biri onlarla ngilizce konuabileceimi syledi. Bununla gurur duyuyordu. Bu okul aslnda Rusa eitim yapyordu. Sapsar bir kz "My name is Mnrina" dedi. "Ne olmak istiyorsun Marina?" "Doktor" diye cevaplad. Yannda Yura oturuyor. "Ben de doktor olacam" diyor. "Size Trk kardelerinizden sevgiler getirdim" diyorum. Oku lun lise blmne geiyoruz. Gen, prl prl yzlere bakyoruz, i sizlik hakkndaki dncelerini soruyoruz. Vladimir ciddi gzlerle, "ok g veriyoruz" diyor. "nk c retler dk. Yurtdna giden ok." Vladimir'e "Okulu bitirince sen de yurtdna gidecek misin?" diye soruyorum. Aslnda "Evet" cevabn bekliyorum. "Hayr" diyor. "Ben burada kalacam. lkem iin alacam."
162 B A N U
A VAR
Moldova, Souk Sava rzgrlarnn cereyanda brakt bir l ke. Dnyadaki g kavgalarnn odakland bir yerde. Sadece Karadeniz var aramzda. ok yaknz ve ok aina. Bir zamanlar onlarla ayn topraklar paylamtk. Besarabya derlerdi adna, dilimiz konuulurdu oralarda. Tarih kitaplarndan hatrlar msnz? lkokuldan ayrlrken bize el sallayan kk papatyalar hi unutmayacam. Vladimir'e dnp sormutum. "Trkiye'deki kardelerine bir eyler sylemek isterler mi?" di ye. Alt yandaki Yura atlamt "Hasta olmasnlar. Hepsi derslerin den 10 alsn" demiti.
GAGAUZYA: KIZLARINA HASRET ANALAR LKES
Kasm 2004 Yolculuundan Gagauzlar hi duydunuz mu? Kimi Gkouzlar diyor onlara. Trke konuuyorlar ya da Trke kkenli bir dil. Ksacas anlaa biliyoruz. Ouzlardan gelen bir Trk boyu onlar. Mslman olma yan bir Trk boyu. Onlar Hristiyan Ortodoks. Moldova'da zerk bir blgede yayorlar. Gagauzya'da. Bulgaristan'da, Yunanistan'da, Romanya'da hatta dnyann br ucunda yaayan Gagauzlar da var, ama sadece Moldova devleti iindeki bir blgede, adlarn tayan bir topraa sahipler, zgrce dillerini konuabiliyor, bayraklarn dalgalandryorlar. Topraklar ok bereketli. En lezzetli zm, en gzel ceviz bura da yetiiyor. Yemyeil vadiler, gr ormanlar ve bin bir yemili aa lar, kilometrelerce uzanan ayrlarda koyunlar, kuzular. Gagauzya yazan snr geerken evrede grdnz bunlar. Paraszlk ve ekonomik zorluklar onlar lkelerinden uzaklara savuruyor. En ok dilini bildikleri Trkiye'ye geliyorlar. ok eitim li bile olsalar vasfsz ii olarak alyorlar. Kaak ii olarak snr larda ar bedel dyorlar.
164 B A N U
AVAR
Burada ocuklar hep anne zlemi iinde. Anneler hep uzakta, para peinde. Aklmda tek bir ey kald seyahat dnnde. Torun larna bakan ninelerin dudaklarndan dklen birka kelime: "Kzma selam syle!" Gagauz topraklarnda kime rastlasanz bir akrabas Trkiye'de. Daha ok kadnlar gten nasibini alanlar. Kk ocuklar ve yal anneler, zlemi en ok tadanlar. Snrdan girdik. Yol boyunca kk baheli evler. Evlerin nnde yol boyunca kaldrma oturmu sohbet eden insanlar. Bir kalabaln nnde duruyoruz. "Trkiye'den selam getirdik" diyo ruz. Bir heyecan dalgas saryor hepsini. Kadnlar enselerinde balamlar gll earplarn. Koyu renk esvaplar ve renkli hrkalar var. Erkekler tpk Anadolu'daki gibi. nce Tanya Bekir konuuyor: "ok oluk ocuk var orda" di yor "Hepsi orada, selam syle onlara, tez dnmelerini syle memle kete." Yallar pek konumuyor. "Dilimiz iyi deil" diyor bir yal kadn earbn azna sktra rak. Tanya "Bizim dilimiz sizinle uyduundan, herkes orda alr" diyor. Yanmza yaklaan bir yal adam Tanya'nn kaynbabas, lafa karyor. "Gagauz dili Trkiye'den gelir. Bir zamanlar Trkler buradaymlar." Hepsi bir dnem Trkiye'de alm. Kimi ocuk, kimi yal ya da hasta bakm. melmi sessiz duran yal kadn Maria. Soyad Berber. Genel likle n isimler Hristiyan, soyadlar Trke kalm. "Benim bir kzm var orda, bilmirem nerde, stanbul'da m nerde" diye mrldanyor. Yannda Anya Dimciolu, "Benim de kzm Trkiye'de" diyor. Her biri tek tek kzlarnn Trkiye'de olduunu sylyor. Syledik e rahatlayacaklarmasma bkmadan tekrarlyorlar. Hep ayn cm le yanklanyor sokakta. "Kzm Trkiye'de..."
165SINIRLAR
ARASINDA
Anya bizi evine davet ediyor. K hazrlklar daha yeni tamam lanm. Her evin bodrumunda dizi dizi turular, domatesler, patl canlar kavanozlanm, ar k artlarnda tm ev halkna yetecek kadar yiyecek var. "Anya, kz ne zaman gitti Trkiye'ye?" diye soru yorum. Yzn domateslerden evirmeden cevaplyor. "May'da!" Bu mays demek. "Alt ay olmu zlemedin mi?" der demez hzla dnyor. Du daklar glyor, ama gzleri yal. yle bir "zledimmm" diyor ki, can dayanmaz. Her aileden birileri uzakta, sebebi para. Hepsiyle ayr ayr kucaklayorum. Bana sarlrken kzlarna sarlr gibi sarlyorlar. His sediyorum. Onlar hissettiimi biliyor. Kpak Kyne akam olmadan ulamak istiyorum. Gagauzya, ayr blgeden oluuyor. Kpak Ky bu adacklardan biri. Kp ak'a gelirken yolda bir kez daha duruyoruz. nk ilk kez birka gen kz sohbet ederken gryoruz. Birinin elinde Rusa bir gazete i ilanlarna bakyor. Ad Nela Anatolyevna. 18 yanda. Kiinyov niversitesi'nde hukuk okuyormu. fkeli bir gen kz. Trkiye'den geldiimizi syleyince hepten susuyor. "Nasl, okul iyi mi?" diyorum. "Hibir ey iyi deil" diyor. "Herkes" diyor fkeyle "Size gidiyor." Soruyorum: "Niye gidiyorlar?" yice kzyor. "Para kazanmaya. Niye olacak." Biz orada azan iitirken, arkada tombul, neeli bir kadn yann da beyaz sal, atletli bir adam. "Trkiye'den mi?" diyorlar. "Evet" diyor, adn soruyorum. "Luba" diyor. "Soyadn?" "Terzi." Adam gsterip "Ein mi?" diye soruyorum. Neeyle, "O benim adamm" diyor. "Para yok, herkes yollara dyor, Trkiye'ye varyor" diyorlar. Bir eyler ikram etmeye alyorlar. Kpak'a gideceimizi sylyo ruz. "Dne mi davetlisin" diye soruyorlar. Ee bugn pazar... Bir ya da birka dn olduu muhakkak. Birini yakalayacaz.
166 B A N U
AVAR
Kpak'n Gelinleri Kpak'ta hemen belediye meydanna geliyoruz. Daha yolda meydandan kopup gelen mzik sesleri karlyor bizi. Ve abuk admlarla meydana doru yryen k giyimli insanlar gryoruz. Belediyeye vardmz anda bir filmin iine dyoruz. Caddenin bir ucunda davul, klarnet ve keman eliinde dans ederek yryen kalabalk bir grup beliriyor. Arkalarnda beyaz elbisesiyle gelin ve si yah takm elbiseli damat. Ayn anda caddenin br banda bir kamyon beliriyor. Arkas azna kadar yatak, yorgan, eya dolu. Yastklarn saten balklar ve danteller grnyor. Kamyonun kasasnda eyalardan kalan yere s m drt kiilik bir mzisyen grubu ayr bir hava alyor. ki m zik birbirine karyor. Balkan-Kafkas karm mzikler ve birbirinden ili alan m zisyenler bir noktada buluuyor. Belediye meydannda bir anda be gelin alay birbiriyle kavuuyor. Hepsinin arkadalar, akrabalar dans etmeye balyor. Siz bu cmb hayal ededurun. Beni de ha laya katmay unutmadan. Akam erkek evinde yaplacak dnden nce det olduu zere kentin en nemli meydan ziyaret ediliyor. Meydann ortasn daki Lenin heykeli olan biteni sessiz seyrediyor. Moldova'nm birok yerinde Lenin heykelleri kaldrlm, ama Kpak'ta hl gelenekler sryor. Ayrca Kpak, kolhoz sistemini kaldrmam olan tek blge. Hl ortaklaa i yaplyor, kooperatifler varln srdryorlar. Meydandakilerin hemen hepsi kolhozda alyor. Bir gen kz yanma yaklap, "Ben Asena'da, Trk fabrikasnda alyorum" diyor. Kasm souunda kollar plak, derin dekolteli gelinleri ve gen kzlar seyrediyorum. Gelinler pek hareket etmediklerinden iin iin titriyorlar. Kenardan kalabal izliyorum. Gzm Vera'ya taklyor. Soyad zmbeli. Glmseyen azna hznl gzleri yakmyor. Kk bir olan sk sk nnde tutu yor. Yanna gidince, dnp "Ben de stanbul'a gidicem" diyor.
167 S I N I R L A R
ARASINDA
"Ne yapacaksn orda?" "Bilmem, aryorlar." "Bural msn?" diye soruyorum. Az glyor, ama yznde sanki bir maske var. "Evet Kpaklym. Bu da olum." "O da gelecek mi seninle?" Dudaklar inceliyor, sonra be alt yandaki olan skarak "Yok! O burada kalacak" diyor bir nefeste. Vera bu gece olundan ayrlacak. Kalbinin yarsn burada bra kp yola kacak. Yeni evli iftlerden biri balaym Trkiye'de geireceklerini sy lyor.scanned by darkmalt1 "Nerede?" diyorum. "Her yeri gezeceiz!" diye baryorlar. Kadnn biri gbekli, bykl, karakal kara gzl bir adam e kitirerek bana baryor. "Bu Trk'e benzer mi sence?" Adam "Benzerim tabii yaa!" deyip gbeini iiriyor, gz szer ken byk buruyor. "Hi gittiniz mi Trkiye'ye?" diye soruyorum. "Yok, biz gidemedik" diyor adam. "Kardeim gidiyor bu gece" Vera'nn aabeyi o. Scacklar. Ha Anadolu'nun bir kyndeyim ha Gagauzya'nn Kpak'nda. Beni ylesine sarp sarmalyorlar. Neeli gruptan ksk sesli bir kadn "Ben Ankara'da oturuyo rum!" diye baryor. "Ne yapyorsun Ankara'da?" diyorum. "Hacettepe'deyim. Kocam da Gazi niversitesi nde iletme mas tn yapyor" diyor. Tm bu konumalar gelin alaynn, algclarn ve dans edenlerin oluturduu kalabaln orta yerinde oluyor. Dnd dernekti, nee vard, ama ad tam konamayan bir ga-
168 B A N U
AVAR
rip hzn de bizle beraber meydandayd. Herkes eleniyordu, ama herkes yarn birilerinin artk burada durmayacan biliyordu. Kpak, Gagauzya'nn durumu en iyi belediyelerinden biri. nk kooperatifi yani kolhozu datlmam tek belediye. De Kurdolu "Her yerde kolhoz kapand. Sadece bizim kyde bir kolhoz kald. Kolhoz kalkt yerlerde de insanlar a kald" diyor. Afanasi Kurdo kyn eri neeli ihtiyar. Hibir ey yapmasa kendi kendine dans ediyor. Konumalar duyunca duruyor "En zen gin, en varlkl, en byk kolhoz bizdedir" diyor. Afanasi, dier blgelerde genlerin yeni akmlara kaplp, ime ce usuln terk ettiklerini sonra da sen ben kavgasna dp akta kaldklarn anlatyor bana. "Bu oyunlara gelmemeli" diyor. Sonra kendini mziin ritmine brakp, Kafkas dans admlarna benzeyen admlarla uzaklayor. En ok davulcu dikkatimi ekiyor. ncecik bir adam. Kedi gibi evik ve ok zarif. Lakab "Horoz"mu! Yannda 18 yanda var yok tertemiz yzl bir gen adam. Keman alyor. Kiinyov'da hukuk rencisiymi. Ad aa. Horoza byk sayg gsteriyor. "Ondan reniyorum" diyor. Birden en zarif hareketlerle dans ederken almaya balyorlar. "Bunun ad kadnca. Dans et!" diyorlar. Eski bir folklorcu olarak kar koyamyorum. Onlarla kadnca, dz hava, Allah ne verdiyse, dans ediyorum. "Karlar Birlii" Ertesi gn Gagauzya Halk Topluu na gittik. Gagauz Kadnlar Birlii, onlarn diliyle Gagauz Karlar.Birlii'nde Kltr Bakan Valentina Deirmenciyle, Olga'yla ve Maria'yla ve dierleriyle rande vumuz vard. Mana Kara, Gagauz Kanlar Birlii bakan. Onun odasnda otu ruyoruz. "En byk problem bizim kanlara i yok" diyor. "ou yurtdna gidiyor. Biz istiyoruz kanlar burada alsnlar o yzden bir birlik kurduk. Yksekrenimli herkes yurtdna gidiyor. Trk
169 S I N I R L A R
ARASINDA
kadnlarla buluup konumak istiyoruz. Siz bize yardm edin Trk karlarla bir kpr kurun." Zarif yzl topluca bir hanmd. "Kadn" szcn kullanma ya alyor yine de bazen dili "kar"ya gidiyordu. Sonra glmseyip "Trke'de farkl kullanlyor ama bizim dilde byle" diyordu. Sorunlar sralyorlard. Sokakta duyduklarmz tekrarlyorlar d. ocuklar anasz babasz kalyordu. Aileler bozuluyor, doum oran dyordu. ocuk bakmaya gidip kt yola den genler vard. Onlar memleketlerine de dnemiyorlard. Gagauzya'da en ok "kanlar" ac ekiyordu. "adr Lunga" Uzun adr Demek Kasm Bayram'yd. Kpak'tan adr Lunga'daki yani Uzun adr'daki kiliseye gittik. nce tepede grdk kiliseyi. Kvrlarak gi den yoldan yukar trmandk. Kurban kesen, dilek dileyen, uzaktakilere dua edenlerle hncahn doluydu kilisenin evresi. Hepsinin bir sevdii uzaklarda alyordu. adr Lunga Kilise si bir Kasm Bayram'nda daha yalnzlna sarnm nineleri, anne leri, ocuklar avutuyordu. Dualar uzaktakilere yolland. Kurbanlar kavumak iin kesildi. Fukaralk bitsin kimse bu cennet vatandan gitmek zorunda kalma sn, anasndan, babasndan, yavrusundan ayrlmasn diye dualar edildi. Kk kiliseden dar tamlard. ounluk bahede dua ediyordu. Yanmda Kltr Bakan Valentina Deirmenci "Bak, giysi ler deiik, oradakiler Bulgar kylleri" diyor. Burada bir tarih gz lerimizin nnden geiyor. Gagauzlar Uzak Asya'dan Balkanlar'a g ettikleri sylenen bir Trk boyu. Yzyllarca kendilerine toprak bulmak iin dnyann drt bir yanna dalmlar. Osmanl mparatorluu iinde yaarken Balkanlar'n karmasyla kendilerini nce Bulgar sonra Rumen s nrlar iinde bulmular. Derken Sovyetler Birlii ynetimi iinde yaamaya balamlar ve 1990'larda Moldova Cumhuriyeti iinde zerk bir yapya kavumular. Ksacas onlar yzyllarca snrlar ara snda bir yerlere skp kalarak yaam olanlar.
170 B A N U A V A R
adr Lunga'nn kzlarn zleyen anneleri.
ok ilgin bir baka zellikleri var. Gagauz halk dnyada ken di toprana ve bayrana kan dkmeden kavuan tek etnik toplu luk: Yl 1991. Sovyetler dalrken Moldova'da ve Gagauzlar arasn da milliyeti hareketler balad. Moldova snrlar iinde yaayan yaklak 200.000 Gagauz ayr bir cumhuriyet ilan etmek istiyordu. Bu istek ksa zamanda byk gsterilere dnt. Ajanslar Gagauz haberlerini geerken bir eyin altn srarlar izdiler: Gagauzlar, Hristiyan bir Trk boyuydu. nce karlarnda Moldova askerlerini buldular. Etraflar sarl d. Topu topu 200.000 kiiydiler. Gerginlik had safhaya vard ve Rusya'nn mdahalesiyle sokaklar biraz duruldu. Ama yl 1991'i gsterdiinde artk Moldova da bamsz bir l keydi. Gagauzlar bir kez daha bamszlk taleplerini yinelediler ve Moldova devletine bal kalmak kaydyla zerklik istediler. 23 Ara lk 1994'te yani tam 10 yl nce Moldova meclisince bu istekleri ka bul edildi.
171 S I N I R L A R
ARASNDA
"Gagauz yeri" artk zerk bir blgeydi. Kendi topraklar, kilise leri ve bayraklar vard... lk ziyaret edenlerden biri Sleyman Demirel'di. Komrat Devlet niversitesi'nin alna Trkiye Cumhuriyeti katkda bulunmu, ortak projeler gelitirilmiti. niversitenin rektr Stepan Varban, "10 yl tamamladk" di yordu. "Gagauzya'mzn da niversitemizin de kuruluundan .10 yl geti. Durumumuz pek de iyi deil. steriz daha iyi olsun. 10 yl uzun bir zaman, ama tarihe gre ok deil. Biz bugn gryoruz. Biz hatrlarz, eski zaman daha iyiydi. Ekonomi iyiydi. Sonra ne ol duysa oldu Moldova bamsz oldu. Ama problemleri de byk ol du. Topramz gzel bereketli toprak, ama ekonomiyi dzeltemi yoruz. Niin? Yeni bir devlet olarak piyasalara giremiyoruz. Eski Sovyet zamannda bir piyasa vard. u anda piyasa ekonomisine getik. Moldova, piyasaya kendiciini tantmaya urayor." Stepan Varban niversitenin kuruluundan bu yana rektrlk grevini srdryor. niversite Trkiye'yle sk bir ibirlii iinde. Trkiye'ye renci yolluyor, Trkiye'den rencilere kaplarn a yor, iki lke arasnda bir kltr kprs oluturuyor. niversitede 16 blm var. Saylar 2.500' aan da talebe. Bunlardan 70'i Trkiye'den gelme. "Kemal'in retmenleri" O gn dersi olan Trk rencileri selamlamadan okuldan ayrl mak olmaz. Bir ksmn Rus dili hazrlk snfnda bulduk. Henz iki aydr oradaydlar. Gencecik bir kz snfn ortasnda. renci sanyorum. Ama otoriter duruu beni pheye dryor. "Hoca msnz?" "Benzemiyor muyum?" deyip basyor kahkahay. Snfta tek bir kz var. Ona yaklayorum.
172-BANU A V A R
"Ben Rusa renmeye geldim, Gagauzca konumaya bile ba ladm" diyor. letme rencisiymi. "ok mutluyum burada olduuma" di yor. "Rusa gelecein dili. Ve ok iyi bir retmenden reniyo rum." Snfta Trkiye'nin drt bir yanndan, Manisa'dan, Tekir da'dan, izmir'den, Antalya'dan genler var. Okuldan SYM yoluy la haberdar olmular. Hepsi deiik blmlerde okuyordu. Hallerinden hi de ik yeti grnmyorlard. Bat'ya giden dier rencilere gre bir ayr calklar vard: Burada altklar trden cana yakn, scak bir ilgiye mazhar oluyorlard. Onlarn yaamnda bu lkenin zel bir yeri ola cakt. Bir de Gagauzlarn snfna girelim dedik. Gen retmen aday larn ziyaret ettik. Snf dolusu gen kz anadillerini yeniden kefe diyorlard, Gagauzca'y aile ii konuma dnda tanmaya, grameri, edebi dili renmeye alyorlard. Gagauzya'da yaayanlarn ou Moldovaca'y pek bilmiyor, ev iinde Gagauzca, okulda da Rusa konuuyorlard. Bugn hl so kakta Rusa'nn arl hissediliyor. Belki de bu sebepten Gagauz lar, zerkliklerine kavutuklar son 10 yldr, Gagauzca konusunda retmen yetitirmeye zen gsteriyorlar. nde oturan gen bir kza soruyorum: "Siz yeni mi reniyor sunuz?" "Biliyorduk ama praktika yapyoruz." Nadya bir baka retmen aday. Beni anlamakta biraz daha zorlanyor. "Bir zet yapsana neler retiliyor?" diyorum. Glyor, utanarak cevaplyor. "Burada Komrat'ta okullara gide ceiz. Uaklara ders okutacaz. Gagauzca hocas olacaz" diyor. Ziyaretin sonunda Trkiye'ye armaan olarak bir iir yolladlar. iirin ad "Bucak"t. Buralarn eski ad. Gagauzlar uzun yllar farkl ynetimler altnda dillerini unut-
173 S I N I R L A R
ARASINDA
maya balamlard. Oralarda dolarken baz blgelerde dilin cap canl ayakta olduunu fark ettik. Bunun sebebini sonra anladk. Trkiye'nin dnda kalm olan Trk boylarna Atatrk'n gs terdii ilgi, Gagauzlara da ulam, Mustafa Kemal 1930'larda, Krt isyanlar gibi trl dertle bouurken bile buralar ihmal etmemi, Trkiye'den retmenler gndermiti. te dilini korumu olanlar, bu retmenlerin grev yapt kylerde yaayanlar. 1930'larda yaklak 10 yl boyunca o blgeye trenlerle Trke okuma kitaplar tand. Trk retmenler oralarda yaad, evlendi, oralarda ldler. Gagauzlar o yllarda adr'a, Vulkaneti'ye, Tomay'a gelip retmenlik yapan ilkokul retmenlerine "Kemal'in retmenleri" de diler. Sadece bu kadarla da kalnmyor. Onca yokluk iinde devlet, Gagauz yerinden yetenekli ocuklar seip onlar Trkiye'ye getiri yor, burslar veriyor. nl yazar Stepan Bulgar'la Komrat'ta karlap konumutuk. "1929'da 1940'ta, 1944'te Trkiye Bykelisi Hamdullah Sup hi Bey, buray dolam ve yetenekli 100 ocuu Trkiye'ye yolla m. Aralarndan 15'i yazar, retmen ve mzisyen olmu. Bir kitap kardk. Veysel Arseven, Bauru kyndendi. Asl ad Vasili kzc. Byk bir mzik adamyd. Bunlar eitim almaya Trkiye'ye git miler, ama sonra kinci Dnya Harbi balam, dnememiler. Ya amlar Trkiye'de gemi orada evlenmiler, orada lmler. 1930'lu yllarda buras Romanya'yd. Veysel Arseven'in kz kardei anlatmt. Veysel, 'Ben mzisyen olacam' demi annesine. Ama kuru para yok. Papazdan 500 ley bor para almlar. Veysel'i Tr kiye'ye yollamlar." Stepan Bulgar imdi Sabah Yldz adl Trke bir dergi kar yor. 2003'te bir sayy Veysel Arseven'e nam dier Vasili kzc'ye ayrmlar. Dergide yer alan bir iir Arseven'e sesleniyordu.
174.BANU Vasi, bauru olu Nerelara sen vardn Turtiyaya bulup yolu Ksmetini aradn Evdan krlayp gitin Bir para ekmaa deyni Senselini kaybettin Yaamak buldun eni...
AVAR
Stepan bir Trke . "Bana kalsa" diyor "Serbest televizyon olmal. Bu ok nemli. nk gazete kitap bunu yapamyor. Tele vizyonla konuma dili ok kolay reniliyor." Az da olsa bugn bile eitim kurumlaryla ve Gagauz televizyonuyla Trkiye'nin ilikileri devam ediyor. Cumhuriyetin banda ylesine salam bir temel atlm ki bugn hl gelenekler devam edebiliyor. Gagauzya Devlet Televizyonu'nu ziyaret ettiimizde bu na tank olduk. Simeon kapda karlad bizi. Mtevaz bir binadan ieri girdik. "Moldovaca, Trke, Bulgarca, Gagauzca yaynmz var" diyor. "15 dakika bu dillerde haber veriyoruz her gn." Benimle bir rportaj yapmak istiyorlar. Ana kumandaya gidiyo ruz. Yakkl olsun diye. Orada soruyorum: "Trkiye'den yardm alabiliyor musunuz?" diye. Sonra sorduuma piman oluyorum. Biliyormuum da mahsus sormuum gibi oluyor. nk Simeon, "Ne diyorsunuz. Arkanzda grdnz tm aletler Trkiye'den geldi" diyor. "TRT dzd hepsini." Oksana Golupsova'yla tanyoruz. Trkiye'ye gidip TRT'de staj grm bir televizyon spikeri. Habere be kala konuuyoruz, "ilk defa m gittin Ankara'ya?" diyorum. "Evet" diyor heyecanla. "Ben ilk kere Ankara'ya gittim. lk kere TRT'ye dtm. Canma ok iyi geldi." ite byle diyor Oksana. Adn soruyorum. Glyor, "Oksana Sarmac aslnda" diyor. Anlamyorum. "Yani dolma yaprandan yaparz ya hani."
175SNRLAR
ARASNDA
Gagauzya'nn ocuklar Gagauz televizyonu, TRT'nin yaynlar, okullarda Gagauzca dersler derken lmeye yz tutmu bu dil yeniden canlanyordu. Ertesi sabah Komrat'ta bir ilkokula gittim. Bu benim detim, ocuklar ziyaret etmeden blgeden ayrlamam. Cvl cvl bir sr ocuk. ounun annesi ya Trkiye'de al m ya hl alyor. Ailelerinden mutlaka birileri Trkiye'de. letiim sorunumuz yok. Belki biraz utangalk aramz bozu yor. Ama iir sz konusu olunca o duvar da alyor. Biri "Kk Kk Balk" iirini okuyor, bir bakas "zm" i iriyle karmza kyor. Birine "Annenle Gagauzca m konuursun?" diye soruyorum. "Mamuyla Gaguzca laf edirem" cevabn veriyor. te bu, Trk e soruya Gagauzca bir cevapt. Bir bakasna "Trkiye'ye mesajn var m?" diyorum. rgleriyle oynayp ban yana eiyor: "ok salk yollarm onlara" diyor. Onu pyorum. Ders kitaplarn merak ediyorum ve onlara imreniyorum. Bakn Komrat'taki bu kk renciler tarih kitaplarnda neler reniyorlar. "Dedelerimiz Gagauzlar Aral Gl kysndan yola k mlar, Gkouzlar kuzeyden Akouzlar gneyden yrmler, Gkouzlar Hristiyan, Akouzlar Mslman olmular, kklerini hi unutmamlar..." Stepan Bulgar "Dnyann her yerinde Gagauzlar var" demiti. "Amerika'da 4.000 Gagauz var." Belki de dnyaya en ok yaylm etnik topluluklardan biri de Gagauzlard. Byk ktlk zamannda yzyln balarnda birok ai le Amerika'ya, Avustralya'ya kadar gitmi, byk kalabalk aileler uzak diyarlara g etmiti. Tarihimiz, kltrmz', mimiklerimiz, detlerimiz o kadar ben ziyor ki... Stepan Bulgar'a "Bu kadar yaknz, ama bir o kadar uzak
176 B A N U
AVAR
braklmz" demitim. "Ne acayip deil mi?" diyerek glmsemi ve eklemiti: "Bir eyler yapmalyz." Beelma Kynde Bir Mze Beelma Kyndeki Gagauzya Etnografya Mzesi'nde bu renk li kltre bir kez daha yakndan tank olduk. 1966 ylnda Dimitri Karaoban tarafndan kurulan mzeye imdi kz Luda mdrlk yapyordu. Mzenin kapsna vardmzda yerel kyafetleriyle gen bir kz ve gen bir adam bizi karlad. Ekmek ve arap uzattlar. Sevgileri ni de. erde Gagauz Trklerinin tarihlerinden, kullandklar eyalara, folklorik bilgilerine kadar her ey zenle sergileniyordu. Beelma ky Gagauzlarn 1791'de Dobruca'dan gelip yerle tikleri yerdi. Burada doup Moskova'da edebiyat okuyan sonra da Gagauzca'nn ilk reticilerinden biri olan Dimitri Karaoban, ya zar, air ve ressamd. Mze onun en byk tutkusu olmu, yaam n Gagauz aratrmalarna adamt. Mzenin bir kesi, Trkiye'den gelen konuklara, zellikle de 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel'e ayrlmt. Mzeyi gezdik sonra sinema salonuna girip, 1940'larda Beelma'da ekilmi bir dn merasimini seyrettik. Halkn yaantsn dan rnekler ekmiti Karaoban. Bu halka ylesine kt ki onu yakalad her annda resmetmi, filme ekmi, yazmt. Karaoban onlarn iinde onlar iin yaamt. Cenaze ve Dn Mzeden karken yzlerce yln ruhunu stmzde hissettik. Havada bir arlk vard. Arabaya bineli sadece be dakika olmutu. Tarlalarn iinde yryen bir kalabalk grdk. nde bir kamyon ar ar gidiyordu. Beelma Ky'nde o gn biri lmt. Cenaze sine katldk. Onlarla kol kola yrmeye baladm.
177-SINIRLAR
ARASINDA
Ktlklar, kuraklklar, ekonomik bunalmlar, snrn bir o yaka snda bir bu yakasnda kalanlar, lenler ve doanlar. Gagauz yerinde akam oluyordu. Her ey Etnografya Mzesi'nde grdmz film gibiydi... Kpak'taki dn de yllarn bu topraklarda ok ey deitir mediini kantlyordu. Yzlerce, hatta binlerce yl ncesinden renkler tayor dn ler, cenazeler. Belli bir dinden ziyade bu topraa sinmi gelenek f kryor yaamdan da lmden de. lenleri yeni doanlar izliyor. Yeni hayatlar kuruluyor Gagauz yerinde. Yaam devam ediyor. Meydanda rastladmz iftlerden birinin dnne davetliy dik o gece. Buruk bir neeyi yaadk. Yine ocuklarndan uzak an nelerden bir kucak dolusu selam topladk. Gece Kpak'a kmt. nce eyizleri tayan kamyonlar d n evinin nne geldi. Hi yorulmadan dans eden genler eyiz kamyonunun nnde dansa devam ettiler. Eyalar dansla indirildi. Gelin ve damat kamyonun nnde bekledi. Sonra evin kadn lar ellerinde ekmek ve balla tm misafirleri "balladlar". Ballanan bal ka azndayken gafil avlanrsa ensesine bir tokat yiyordu. Ben de nasibimi aldm. Sonra kenarda birikmi kadnlarn yanna gittim. Hemen he men hepsinden ayn szleri duyacaktm. "Benim kzm sizin orada, selam gtrn." "Benim kz gelecek ay gelecek." "Benimki bir yldr orada." Kucaklarnda kk ocuklar hatta bebekler vard. Torunlary d. Damadn babas kalabaln arasndan frlyor; bizim iin bir konuma yaptn Trkiye szcn duyunca anlyorum. "Byk hayrlar Trkiye! Spasiba'size bin kere!" "Biz teekkr ederiz" diyorum, "Hayr olsun size, kynze!"
178 B A N U
AVAR
Yemekler koca bir mutfakta hazrlanyor. Be alt kadn srekli servis yapyor. Beni sundurmann altna ekiyorlar. nme o me hur kavurmalarn koyuyorlar. Oleg Garizan' orada tanyorum. O belediye bakan. "Balkanlar'da, Sovyet zamannda da Rumen zama nnda da zor zamanlar geirdik" diyor. "Ama bu cmblk bu hal k kurtaryor. Cmb unutan halk kaybediyor. Zorluklar cmb unutturursa halk kaybeder; cmb zorluu unutturursa halk kazanr" diyor. Votkasndan koca bir yudum alyor. Oleg cmb unutan halk kaybeder demiti. Zorluklar cm b unutturursa k gelirdi. Cmb zorluklara direnmek iin birlik beraberlik iindi. Beraber glmeyenler aclar gsleyemezlerdi. Gagauzya'da bir hafta geirdik. Memleket gibiydi.
KIRIM: DEVLERN SAVA ALANI
Kasm 2004 Yolculuundan Bir zamanlar Altn Orda Devleti'nin topraklaryd. Oyuna geldi. Gc Venedik ve Cenevizlilere kaptrd. Sonra Osmanl mparatorluu'nun hkimiyetine girdi. Derken Rus Imparatorluu'nun bir paras oldu. Pukin iirler yazd onun iin, Tolstoy'un yklerine konu oldu. Hep tarihin dnm noktalarna tanklk etti. Scak savalardan nasibini ald, ama Souk Sava da burada balad. Devlerin sava alan yemyeil bir yanmada. Bin bir oyun arasn da. Bir zamanlar burada Krm Tatarlar yaard. Trke bir dil ko nuurlard. Yzyllarca gtler, srldler. Stalin ikinci Dnya Sava'nda onlar Sovyetlere kar Almanlarla ibirlii yapmakla sulad. Binler ce insan, kadn oluk ocuk yal Orta Asya steplerine srgn edil di. 45 yl srgnde kaldlar. Kimileri orada ld, kimileri orada dodu. Son 15 yldr vatan dedikleri topraklara dnyor, yeniden yerleiyorlar.
180 B A N U
AVAR
ok sancl bir hikye, onlarnki. 1945'te gittikleri steplerde 1967'ye kadar sessizce yaadlar. 1967'de kendilerinden bir nevi zr dilendi ve itibarlar iade edildi, ama vatana dnme izni veril medi. Bu ancak Sovyetlerin dalma srecinde gerekleebildi. 1988'de Krm Tatarlar Fergana'dan Semerkant'tan akn akn K rm'a geldiler. Ama evsiz, topraksz, isizdiler. Geldiklerinde devletten toprak istediler. Onlara tahsis edilen topraklar, isteklerini karlamyordu. Bo arazilere bayraklarn dik tiler, yzlerce ev anakentlerin dnda ykselmeye balad. Sk sk polis ve askerle attlar, evleri ykld. Sovyet sistemi dnda kalan, ekonomik krizin ar darbesi al tnda ezilmi dier aznlklarla ortak bir yanlar vard: Ekonomik ve siyasi kaosu hepsi ayn anda yayorlard. Simferepol yani Akmescit'te, Krm Tatar toplumu lideri Musta fa Cemilolu'yla grecektik. Yaamnn 25 yln hapiste geirmi ti. Krm Tatarlarnn vatana dn mcadelesinde ba ekmiti. Alk grevleri, protesto gsterileri, muhalif rgtlenmelerle adn duyurmu, Bat'nn dikkatini zerine toplamt. Rus muhalif lider lerle bir araya geliyor, Krm Tatar milli hareketini rgtlemeye a lyordu. Sovyetlerin dalma srecinde 1989'da bu hedefini gerekletirdi. 1991'de Sovyet sistemi kerken Ukrayna'da bir referandum ya pld. Sovyet sisteminden ayrlma karar halkn oyuna sunulacakt. Ukrayna referandumda yzde 54 oyla Rusya'dan ayrld. Bu, Krmllarn oyuyla mmkn olmutu. Ukrayna bamszln biraz da Krm Tatarlarna borluydu. Ama 45 yl sonra anavatana dnen, alkan, giriken ve dourgan Krm Tatarlar Ukrayna'y endielen dir meye baladlar. Ama referandumdan sonra Ukrayna, 1946'da lavedilerek eya let statsne alnm olan Krm', yemden zerk cumhuriyet olarak tanmak zorunda kald. Ukraynallarn, Ruslarn ve dier aznlklarn temsil edildii bir
181 S I N I R L A R
ARASINDA
parlamento hayata geti. Bu, Krml Tatarlarn zerk bir Krm Ta lar Cumhuriyeti isteklerinin nn kesmek iin tasarlanm bir hamleye benziyordu. Milli hareketin lideri Mustafa Cemilolu yeni kurulan parla mentoyu protesto etti ve hemen ardndan Krm Tatar Meclisi'ni kurdu. Ve Ukrayna'nn kurdurduu parlamentoyu tanmadn aklad. Krm'da imdi iki meclis var; Krm Tatar Meclisi ve Krm zerk Cumhuriyeti Parlamentosu ya da Yksek ras. Daha sonra bu parlamentoya Tatar milletvekilleri girdi, ama Cemilolu oraya hi admn atmad. Ortaya koyduklar sert siyaset Ukrayna'y olduu kadar Krm'da yerleik dier aznlklar da endielendiriyor, Krm Tatarlar na kar bir tepki oluuyordu. Rus Muhalifler Larissa Ivanova Krm'da Rus aznln en muhalif gazetelerin den Krmskoye Vremya'nm bayazar. Krm Tatarlarnn muhalefe tinin Bat'nn iine yaradn sylyordu: "Bizim anlayamadmz u: Nasl oluyor da bu Krm Tatar Meclisi gayri resmi olarak devletle ayn seviyede almalar yrt yor. Nasl oluyor da kanund yollarla"arazilere el koyuyor. Burann byk bir stratejik nemi var. Hem Rusya'nn hem Ukrayna'nn de niz filosu Krm limanlarnda duruyor. Dnn Rusya'nn dibinde bir lke. Amerika iin byk nemi var. Amerika, Krm'n limanla rnda kendi filosunu grmeyi ok ister. Bu Karadeniz'e de hkim ol mak demektir. Muhalefetin Amerika'yla yakn ilikisi kafalar kar tryor. Bazlar Mustafa Cemilolu'na cumhurbakan diye hitap ediyor." Larissa, bu konumadan ok ksa bir zaman sonra, yaad l kenin Amerika'nn turuncu darbesiyle sarslacan hissediyordu. s met Zaaf Krm zerk Cumhuriyeti kltr bakan yardmcsyd. Onunla konuurken Larissa'nn dediklerini hatrlamtk. "Srgn, ismet Bey, kinci Dnya Harbi'nde Krmllarn Al manlarla ibirlii yaptklar gerekesine dayanyordu."
182.BANU
AVAR
smet Zaaf "Ben Krm Tatar'ym. Bu toprak benim" diyordu. "Topram zapt eden Rus, Alman fark etmez. Evet, o zaman Alman lar Krmllar Rus zulmnden kurtarmaya altlar. Yardm ettiler, kabul ettik." "Bugn de ABD ayn eyi mi yapyor? Size yardm edecekmi gi bi mi grnyor? Herkes uzaktan gz krpyor size..." "ABD, bizi Krm'n yerli halk olarak tanyor. Bu ok nemli." "Ne kar var sizi tanmakta?" diye soruyorum. Ve Kosova'da, Bos na'da, Arnavutluk'ta Amerikan sempatizanlarnn azndan dme yen bir cmle duyuyorum. "Amerika kendi demokrasi standartlarn dnyaya yayyor." s met Zaaf "Bizim apayr bir tarihimiz var" diye devam ediyor. "1700 yllk bir tarihimiz var. Krm Hanl'n 1921'de yeniden canlandr dk. 1944'e kadar devam etti. Krdistan, Krmanistan filan yoktu, ama bizim devletimiz vard. Milli devletimizi mutlaka canlandraca z. Bugn deilse br gn." Larissa'nn korkularn dorulayan bir konumayd. Krm Ta tarlarnn lideri Mustafa Cemilolu'yla bulumak zere Krm Tatar Meclisi'ne doru yola ktk. Yol stnde mavi bir bina. zerinde mavi bir bayrak. eri gir dik. Gnll gibi grnen kapda birikmi birka adam vard. Cemilolu henz gelmemiti. Bir odada tesettrl bir iki kadn, uzun sakall gen adamlar oturup bekledik. Televizyon akt. Haberleri seyrederken gen adamlardan biri, ekrandaki Yuenko'yu gsterip, "Birka ay sonra lkenin bana o geecek" dedi. Defalarca kapatl m bir televizyon kanaln seyrediyorlard. u sra yayndayd. Sk muhalefetin szcsyd ve yurtdndan fonlanyordu. Bir saat ge ti, Cemilolu'nun geldiini haber verdiler. Koltuuna gmlm kahverengi elbiseli, minyon bir adamla karlatk. Gelecekten emin grnyordu. Kar karya oturmamza ramen onu ok zor duya biliyordum. Kendi kendine mrldanr gibi konuuyordu. "Eski haklarmz geri verilmeli. Savatan nce resmi dil Krm Tatarcas ve Rusa'yd. Ama imdi Krm Tatarcas yok. Sonra tem sil durumuna ait isteklerimiz var. Biz nfusun yzde 13'yz, ama
183 S I N I R L A R
ARASINDA
o oranda temsil edilmiyoruz, yzde 4,5 temsil ediliyoruz. Seim ka nununda problemler var. Toprak datmnda adaletsizlik var." Ona Larissa'nn endieleriyle ilgili grlerini soruyorum. "K rm Tatar Meclisi'nin uzun vadedeki plannn milli bir cumhuriyet kurmak olduundan sz ediliyor. Krm cumhurbakanlm hedef lediiniz syleniyor. George Soros, yakn bir zamanda sizi ziyaret et ti; Amerikanc siyasetin iinde olmakla sizi sulayanlar var." "Ruslar bizi sulamay det haline getirdi. Ukrayna'y blme sylemleri ok bayatlad" diyor. Sonra, Ukrayna'da muhalefeti desteklediklerini aka dile geti riyor. "Seimlerde Rusya dier taraf destekleyecek. Bizim iin ok nemli bir nokta var. Eer Rusya'nn Ukrayna'da yer alan Karadeniz filosu kaldrlmazsa Ukrayna devleti NATO'ya giremeyecek. Burada Ruslar, ok atp tutuyorlar. Yaknda Yuenko iktidara gelecek. Ve her ey dzelecek." Rus nfus, Ukrayna'nn bete biriydi. Krm Tatarlarna ve k resel glerin temsil ettii "demokrasi" sylemine en ok onlar kar kyorlard. Demokrasi klc altnda Batllar, Krm Tatarlarn bahane edilerek bu topraklara insan haklar, demokrasi, aznlk haklar diye gelecekler sonra da askerleri, filolar, bankalar, fonlar gelecek diyorlard. Ukraynal yneticilerse, lkedeki byk Rus n fusun farkndayd, Krm Tatarlarn bir denge unsuru olarak gr yorlard. Ne de olsa 70 yl Sovyet idaresinde yaam eski Sovyet vatan dalarydlar ve bir anda kendilerini zgr, yalnz ve demokrat bul mulard. Siyasi bolua yer olmayan bir dnyada hzla bu coraf yaya kayan Batl glerden de rkp bir denge aray iindeydiler. Ukrayna hkmeti ortada duruyordu ve bu Batnn houna gitmi yordu. Mustafa Cemilolu'nun hi adm atmad Krm parlamentosu'na gidiyoruz. Trkiye'den gelenlere nyargyla yaklaan birka politikacyla karlayoruz. Trkiye d politikasnda Krm Tatarlarnn Ukrayna'ya kar
184 B A N U
AVAR
kullanld, Trkiye'nin mttefiki Amerika'yla birlikte, bu lkenin blnmesine ynelik oyunlar destekledii fikri kafalarda yer etmiti. Dei Boris Davidovi, Krm zerk Cumhuriyeti Parlamentosu'nun bakanyd. Yaklaan seimler ve muhalefet lideri Yuenko'yla ilgili sorular dan dikkatle kanyordu. "Seimlerde ne olur sizce?" "Hak eden kazanr!" "Yuenko gelirse memnun olur musunuz?" Yz krmz bir renk alyor. Sert bir sesle "Soru yanl. Neden Yuenko?" diye cevap veriyor. "Muhalefet olduu iin." "Yuenko hakknda muhalefet demek yanl" diyor. "Seim kampanyalar daha yeni balad, yorum yapmayacam." Bizimle daha fazla konumayaca belli oluyor. Krm'da Hayat Zor! Mustafa Ahmedov tercmanmz. Trkiye'de niversiteye git mi. Ailesi Fergana'dan Krm'a dnm. Bizi Simferepol'n pazar na gtryor. Ruslar, Tatarlar, Ukraynallar, ou kadn. nlerinde sebzeler ya da kuru balklar. Bazlar giyecek satyor. Zmrt gzleriyle bize glmseyen 35-40 yalarnda altn dili bir kadna yaklayorum. "Naslsnz? Geim kolay m buralarda?" diye soruyorum. "Yok yetmiyor. Ben zbekistan'dan geldim, baka iler yapar dk oralarda" diyor. zbekistan'da retmenlik yapyormu. Burada pazarclkla ge iniyor. O, zbekistan'da domu. 10 yldr Simferepol'de. Ama daha evleri bile tam kurulmam. Salk olsunmu. Ukrayna 50 milyonluk koca bir lke. Bu nfusun 2 milyonu Krm zerk Cumhuriyeti'nde yayor. Krml Tatarlarn says 250.000.
185^SINIRLAR
ARASINDA
Pazarda avurtlar km yal bir kadn. Banda krmz gll siyah barts. nnde sadece birka kereviz. "Ona da Trke "Nasl? Sattn m hi?" diyorum. Anlamyor. Mustafa onunla Rusa konuuyor. "Hi satamam!" diyor. Burada yaayan Rus halk hi de iyi koullarda grnmyor. Pazann ortasnda neeli bir grup yksek sesle Trke konuu yor. Selamlayoruz. "Buralarda i yapyoruz" diyorlar. "Gemite ok zordu, mafya iflahmz kesiyordu." "imdi mafya yok, kaplar ald, ticaret rendi insanlar. Dn yann en byk kargo uaklar Ukrayna'da yaplyor. Bu blgenin en byk buday deposu Ukrayna. O yzden bayraklar sar-mavi. Mavi g. sar buday temsil ediyor." Ayakst bizi bilgilendiriyorlar. "O zaman niye halk fakir?" diyorum. "Birileri fazla m yiyor?" Aralarndan biri "E o i her yerde ayn" diyor. Mustafa ve ofrmz Ekrem'le Krm Tatarlarnn yerleim alan-
186 B A N U
AVAR
larndan birine geliyoruz. Evlerin hepsi ok lks grnyor. Hemen hepsi koca baheler iine kurulmu 5-10 odal villalar. "Neden bu kadar abartl byk bu evler?" diye soruyorum. Mustafa, "Gelenek ler sryor" diyor. "Ailede ne kadar oul varsa o kadar aile bir arada yaayacak bu evlerde. Evlendike artacaklar. Onu dnerek evlerini yapyorlar." Aralarnda kk olanlar da var. Onlar oullarn gten nce evermi olanlar. Birinin kapsnda incecik 70 yalarnda scak tan kavrulmu bir adam. Ad Zodi. 1990'da gelmi vatanna. "imdi memnun musunuz?" diye soruyorum. Zodi, ellerini iki yana ap, dilerini gcrdatyor, "lmeden ya yoruz ite" diyor. "Emekli maa 230 grivna! Yeter mi?" diyor. 230 grivna 50 dolar ediyor. Bu para serbest piyasa ekonomisi nin yeni yeni egemen olduu lkede, ancak ev ii kapal ekonomiy le ve tm ailenin birbiriyle yardmlamasyla g bela bir geim sa layabiliyor. te o yzden herkes ek gelir peinde kouyor. Yallar pazarlarda bahe rnlerini satmaya alyor. Dn yolunda Ekrem yolun iki tarafnda deiik tarzdaki yer leimleri iaret ediyor. Bir tarafta Ruslarn yaad ok katl az metrekareli ok ypran m grnen toplu konutlar. br yanda bahe iinde mstakil sr gn konaklan. Mustafa, Ruslarn yaad toplu konutlarn en fazla 40 metre kare olduunu sylyor. "Yerleimlerin elikisi Tatarlar ile Rus aznlk arasndaki uurumu derinletiriyor" diyor. Akmescit'in evresi tmyle gmen yerleimleriyle dolu. Mustafa "Sovyetlerin kyle vatana dn balad. Devlet toprak verdi. Bu grdnz evlerin yars zapt edilmi topraklar stne kuruldu. Sonra tapularn aldlar." "Yeni yeni yaplmaya balanm binalar da var" diyorum. "Bun lar yeni gelenler mi?" "10-15 yldr g sryor. imdi gelenler daha ok zorluk e kiyor."
187.SINIRLAR
ARASINDA
"Neden?" "Eski gelenler yerleti, bir sistem kuruldu. Ev bulmak zorlat. Fiyatlar pahaland." Baz evlerin uzun zamandr tamamlanamad anlalyor. Mus tafa'ya villa tarz yaplrken yarm kalm evlerin bir duvarna yap k mtemilatlarda yaayanlar gsteriyorum. "lk gelenler 1990'larda 'evim olacaksa en iyisi olsun' diye ina ata baladlar ama 1991'de Sovyetlerin dalmasyla hiperenflasyon geldi ve her eyin fiyat katland. Onlarn da evleri yarm kald." ou ufak apl ticaretle urayordu. Otobs ofrl ve in aat iilii yapyorlard. Biz evlere bakarken iki kadn aina seslerle yanmzdan geti. Onlar Rahime ile Halide'ydi. Rahime bir gayret evini bitirmiti. Yllarca srtlarnda ta tayarak bir ev yapabilmilerdi. Dier ev ler gibi gsterii abartlmam, aileye yetecek kadar mtevaz bir ev ortaya kmt. Halide'ye bakyorum. Ban yukar kaldryor: "Be nim evim yok, 250 km uzakta oturuyorum. Misafir geldim" diyor. kisi de zbekistan'dan 1992'de gelmiti. Halide, Rahime ka dar ansl deildi. Belediyede tandn varsa verilen yardmlardan hzla yararlanabiliyordun. Bazlar ruhsat iin drt be senedir bekliyordu. Rahime zengin evlerde temizlik iisi olarak alyordu. Biz yol kenarnda sohbet ederken iki ocuk yaklat. 10-11 ya larndaydlar. Alim'e okuldaki tarih derslerinde neler rendiklerini soruyo rum. "Tarihte Trkleri okutuyorlar m?" diyorum. Alim: "Yok" diyor. "Peki, Osmanl mparatorluu?" Alim yine "Yok" diyor. Mool tarihi biraz Rus tarihi ve oka da Antik Yunan rettik lerini sylyor.
188 Enver Izmailov ve Kz
BAN U A VAR
Aslnda bu mahallede, bizi bekleyen biri var. O, dnyaca nl bir mzisyen, Krm'da pek tannmyor, ama zbekistan'da balayan n Bat'da da yaygn. Ad Enver Izmailov. Bir gitar virtz.scanned by darkmalt1 Enver'in ailesi kendi elleriyle yapm koca evi. Evin bir ksm stdyo. En modern aletlerle donanm stdyoda tm aile oturuyo ruz. Enver "Benim hayatm yahi oldu" diyor. "Alk grmedim. Zengin deildik, ama okula gdebildim. Anam babam alt. Alk, srgn grdler. Ama biz rahat bydk." Bize yeni bestelerini alyor. Modern caz tnlarna kulak verir ken gzlerimiz Enver'in kaynvalidesi Emine'ye taklyor. stnde beyaz dantel bluzu gzleri bir kz ocuunun gzleri. O gemi ile bugn arasnda bir kpr gibi. Biraz akn Enver'in gitarndan kan caz tnlarna kulak veriyor. Sonra torunu Liniye ngilizce ark lar sylerken, "Nerede bizim o eski arklar" der gibi yere bakyor. "Emine" diyorum. "En ok hangi trky seversin?" Emine cevap vermek istemiyor. Belli ki bunlar onun sevdii arklar deil. Emine, "Hepsi gzel" gibi szlerle geitiriyor. Biraz daha sktrnca, "Liniye benim sevdiklerimi sylemiyor" diyor. Bilgisayar ekrannda Enver'in Liniye'yle yapt son video klip. Blues Brothers giysileri iinde baba kz. Rock yapyorlar. Emine, K rm tnlarn zlyor. Enver ticari kayglardan sz ediyor. Enver "Buralarda i yok" diyor "nk buras ok kk ve sosyal kriz var. Mzisyenler ancak dnlerde, toylarda alyor. Ben de bir zamanlar toylarda aldm." Sevastyamovka Ky'nde Bir Toy Sanats, retmeni, iisi farkl kesimlerden, farkl insanlar tek bir hedefe odaklanmlar ve bu topraklarda yeni bir hayat kur mann sancsn yayorlar. Yaam tm glkleri ve elikileriyle devam ediyor. Kimileri yllarca Dou'da kapal kaldk imdi Batya
189-SINIRLAR
ARASINDA
almann tam zaman diyor. Kimileri geleneklere daha sk balan yor. Biz bu gece bir dne gideceiz. Simferepol yaknlarnda Sevastyamovka Ky'nde Erdem ile Zeynep'in mrvvetini greceiz. Gece klarnetin sesi ovaya yaylyor. Uzaktan sar bir k yuma gryoruz. Ve iinde kalabaln siluetleri. Bu kocaman bir adr. Eski zamanlardaki gibi topraa yerletirilmi. inde tm ky halk, en gzel giysileriyle uzun tahta masalara kurulmular, nlerinde en vai eit yiyecek ve bol votka. Dnler cuma gecesinden balyor. Damat, yaknlaryla kz evine gidiyor, gece yarsna kadar elenip evine dnyor. Cumarte si gecesi, kz taraf damadn dn yerine geliyor sabaha kadar s ren enlikler yaplyor. Gelin tm davetlilerle oynuyor ve artk yeni evinde kalyor. Zeynep Gelin btn gece oynad. Hi yerine oturmad. Gecenin sonunda elinde byk bir deste para birikmiti. Gelinle oynayacak olanlar ellerinde parayla karsna geiyorlar, bir sre oynadktan sonra paray onun eline tututuruyorlard. Burada henz kredi kart uygulamas yoktu, her ey nakit pa rayla alnyordu. Zeynep ile Erdem yepyeni bir ev kuracaklard. Bu ev, e dost, akraba hep beraber yaplacakt. Erdem taksicilik yapyordu. Zeynep ise berberde alyordu. Sevastyamovka kynde bir ift daha bu gece dnya evine giri yordu. Onlar zbekistan doumluydu, ocuklar anayurtta doa cakt. O gece, gzleri yal yeni evli ifti seyreden ara sra coup K rm'n en gzel trkleriyle halay eken biri vard. smail Kerimov; Krm niversitesi rektr yardmcs. "Kart (yal) babam 1928'de yurtsuz kalm. Her eyimizi kay betmiiz. Ural Dalarna gitmiler. Sonra oradan Krm'a gelmiler. Srgnlerde ok kayplar vermiiz. 50 yllk emeimiz oralarda kal m. Byle nesil hep kayplarla hayat tketmi. Halk vatansz, ev siz kalm. imdi zaman baka, inallah iyi olacak" diyor.
190 B A N U
AVAR
smail Hoca 1993 ylnda Krm'a dnm. Uzun zaman niversitenin lojmannda kalm, nihayet yerlemi. Gece saat iki. Dnyann en gzel tnlar Krm trkleri. Gelin ile damat kalabaln iinden kp evlerine uurlanyor. Gkyz aniden kararyor, bardaktan boanrcasna bir yamur balyor. Biz vedalayoruz. Yolda Mustafa ile ofr Ekrem aralarnda Rusa konuuyorlar. Evlerde konuulan Krm Trkesi gnlk hayatta yerini Rusa'ya brakyor. Krm bir deiimi yayor. Bir geii yayor. Bir rejimden b rne geiyor. Bin trl acdan, savatan km yeni mcadelelere hazrlanyor. ounluk ekmek kavgasnda, 100 dolara ay geirmenin yolu nu aryor ama bakalar da var. zelletirme furyasnda baarl ayak oyunlaryla ya da kara pa ra ilikileriyle son 10 ylda milyonlarca dolarla oynayanlar da var, Batl sivil toplum rgtleriyle proje baznda anlap byk para ka zananlar da. Sokaklarda marketler boy gstermeye balam. Oralara sadece zenginler gidiyor. Birinin otoparkna girip mterilere bakyoruz. ounun oraya sadece grnmek iin geldii gibi bir izlenime ka plyoruz. Salarn zenle topuz yapm, darack blucinin altnda 12 pontluk takunyalar ve kpkrmz ojeleriyle, kk bir kz e kitirerek markete giren bir gen hanm, BMW bir cipten inmiti. Gzlklerini karmadan markete girmiti. Salar kazl, gne gz lkl bir adam steyn arabadan, pembe elbiseli kk bir kz ya vaa indirdi. Yeniden yaplanan Krm'n burjuvazisini seyrediyorduk. Mustafa "Buras en lks alveri merkezlerinden biri" diyor. "Zaten sadece iki tane var. Toplum artk snflara ayrld ve bu sre hzla devam ediyor. Trkiye'deki gibi snflar arasnda uurumlar olumaya balad." Eskiden hi nemi olmayan eyler nem kazanyor, sembolle-
191 S I N I R L A R
ARASINDA
iyordu. Yaanlan semt, arabann markas, konutun nasl bir bahe si olduu, havuzunun olup olmad artk nemliydi. ehir dna yeni bir mahalle kurulmutu ve orada kalburst zenginlikler ya yordu. Fakir halk ancak pazarlardan alveri eder, hatta ou sebze meyveyi bahesinde yetitirerek idare ederken, artk spermarketlerden alveri edenler vard. Krm, Ukrayna'nn en gneyinde Karadeniz'e uzanan ok stra tejik bir yanmada. Krm Karadeniz'in Kbrs'. kinci Dnya Sava Krm'n nl Yalta kentinde noktalanmt. te tam burada Stalin, Churchill ve Roosevelt'in imzalaryla scak sava bitmi Souk Sava dnemi balamt. Bugn de yle. Amerikan devletinin Stratfor adl sitesi getii miz aylarda "Amerika ile Rusya yeni bir Souk Sava'n eiinde" yo rumunu yapt. Savan merkezi Kazakistan ve Ukrayna olacakt. Krm halk blgedeki dier halklarla sava rzgrlarnn tam ortasnda duruyor. 2005 banda seimleri Yuenko kazand. Eurovision birincisi Ruslana bile turuncu bayraklar sallayarak seim kampanyasnda g rev ald. Srbistan'dan giden Soros'un ihtilal imalats rgt OTPOR, ayn amala Ukrayna'da kurulan PORA'ya yardm etti ve ite becerdiler. Ukrayna artk Bat'nnd. Turuncuya bulanmt.
YALTA'DA TARH TEKERRR EDYOR
Krm'n her bir kenti tarihin ayr bir dnemine damgasn vur mu. Bahesaray, Krm hanlarna merkez olmu. Sevastopol, Krm savanda kana boulmu. Yalta, Souk Sava'n doduu ehir. Yalta'da Livadiye Saray'nda tarih yazlmt. Yzlerce turistin arasndan syrlp mdriyeti buluyor Aleksandr'dan izin alyorum. nce sert bir slupla, uzun bir zaman nce kameralara izin iin ba vurmu olmam gerektiini sylyor, ksa bir sohbetten sonra onu ikna ediyorum. Roosevelt'in alma masasnn nne f gidip duvar daki resimlere bakyorum. O mehur poster, Amerikan politikasn da yllarn bir ey deitirmediini gsteriyor. Amerikan bayran dan yaplm silindir apkasyla parman ileri uzatm devlet baba "America wants you" diyor. kinci Dnya Sava'nn sonuna doru 1944'te, Avrupa kan g lne dnmken Amerika, vatandalarn askere aryordu. "Ame rika seni istiyor" diyordu. Savan sonunda kimileri lm, kimileri masaya oturmutu Yalta Konferans 1945 ubatnda Stalin, Churchill, Roosevelt bakanlnda Livadiye Saray'nda toplanmt. Bir dneme nokta koyan imzalarn atld yuvarlak masaya oturulmutu. kinci kez
Ali Kiremitiyle Yalta'da Livadiye Saray nnde.
dnyay paylaanlar, yeni bir dnemin de aln yapyorlard. So uk Sava balamt. Savan fiilen bitiinin hemen ardndan Krm halk savata Sovyetler Birliine ihanet suuyla tehcire tabi tutulmutu. Baz Krm Tatarlarnn Alman kuvvetlerine katld ileri srlerek, btn Krm halk nce Sibirya'ya, sonra Orta Asya steplerine s rlmt. 1944'te birka ay sren bu zorunlu g sonras sa kalan Krm llar; Urallar, Sibirya, Kazakistan, Tacikistan ve byk ounluu da zbekistan olmak zere yarmadadan binlerce kilometre uzaa nak ledilmilerdi. Avrupa'nn kaderi Yalta'da izilmi, dnya siyasetine burada yn verilmiti. Birlemi Milletler'in doum yeriydi, Livadiye Saray. Saray, Osmanl ynetimine de, Rus ynetimine de ev sahiplii yapm, burada dnemler kapanp dnemler almt. Livadiye Saray'nn bahesi, sarayn her kesini ayr ayr ince-
194.BANU
AVAR
leyen Rus turistlerle doluydu. Binann tarihini, tm zelliklerini en ince ayrntsna kadar biliyorlard. Kskandm acaba ka Trk genci Livadiye Saraynn nelere tanklk ettiini syleyebilirdi? Yirmili yalarnda, sarn, uzun boylu bir Slav, sarayn nnde dalgn gzlerle oturuyordu. "Nerelisiniz?" dedim. "Rus'um" diye ce vaplad. "Buras bizim iin ok nemli" dedi. "Biliyorsunuz, son Rus arnn kald saraydr, Livadiye. Buras Rus kltrnn bir para sdr." Ad Vladimr'di. "Ekim Devrimi'nin yldnmnde domuum, Adm o yzden Lenin in nadyla ayn." Livadiye Saray ndan limana indik. Bir cmbn ortasna d tk. Yalta ehrinin 166. kurulu gnym. Meydandaki Lenn hey keli akn. Kulaklara eziyet bir grlt eliinde, tam nne kuru lu koca sahnedeki kaykay turnuvasn seyrediyor. Kiev'den Rusya'dan gelen yzlerce kii, bir kortej oluturuyor. Kortejdeki tek yabanc bayrak, Israillilerinki. Limanda, koca bir sava gemisi halka alm. nnde kuyruk lar, askeri gemi geziliyor. Turistler ve yerli halk tm kya eridini doldurmu. Alan tklm tklm. Yrmeyi brakn durmak bile zor. Kuruluunun 166. ylym. Yani 1838. Osmanl'nn idam fermannn imzaland yl. Bir grup renciye yaklayorum. "Ne kutlanyor burada?" diye soruyorum. Gen bir kz, bilmememe aarak baryor, "Yalta'nn 166. ya gn!" diyor. "Ama bu ehir, en az bin yllk" diyorum. Duruyor. "Galiba ye niden kuruluunun yldnm... Yani yle bir ey..." deyip uzakla yor. Bahesaray: Bin Yllk Kltr Bakenti XIII. yzylda bu topraklar Krm hanlarna balyd. Sonra C e novallar stnlk salad. Ve Fatih Sultan Mehmed'in saltanat s rasnda Krm Hanl, Osmanl Devleti'ne baland. XV. yzylda
195-SINIRLAR
ARASINDA
hanlarn ehri Bahesaray, bir kltr merkeziydi, hanlarn baken tiydi. Peki ya imdi? imdi ise eitli kltrlerin savann merkezi. Bahesaray'da Hansaray'da ine atsan yere dmez. Oya gibi ilen mi Hansaray'n her kesi ona hayranln sunanlarla dolu. Arada balar krmz kurdeleli gelinler. Biz Hansaray'n mdr Server Bey'i aryoruz. Gelene kadar Olegsa'y bize mzeyi gezdirmesi iin yolluyor. Olegsandr Hayvoronski 30 yalarnda Ukraynal bir aratrmac. Gzlerinde koyu renk gzlkler, hayat hafife alr bir hali var. Bir pop grubundan fr lam gibi grnyor.www.cizgiliforum.com Yrrken bilgi veriyor. "Buras Krm Tatarlar iin kutsal bir yerdir" diyor. "Onlarn bir zamanlar var olan devletlerinin merkezi dir. Krm Tatarlarnn yeniden bir devlet kurma zlemlerinin sim gesidir buras. Ayn zamanda srgn de hakl gsteren bir simge dir. Ne yazk ki Krm Tatarlarnn yetimi uzmanlar, tarihileri ol mad iin uzun bir sre Rus kaynaklar esas kabul edilmitir." Bir Ukraynal olarak Krm'da bamsz bir devlet kurulmasna gsterdii msamaha bize Trkiye'deki baz aydnlar hatrlatyor. Bana bir Ukrayna milliyetisi olduunu sylyor. Sk sk Ame rikan kaynaklarndan rnekler veriyor. "Bir Ukrayna milliyetisi olan siz, ok sk Amerikan kaynakla rna bavuruyorsunuz. Peki, Amerika'nn, bu blgeye yaklamn nasl deerlendiriyorsunuz?" diye soruyorum. Olegsa: "Amerikan yaklam ne yazk ki fazla yava. ok pasif ler" diyor. "Burada hzl, aktif bir politikayla deiime destek verme liler." Olegsandr, Ukrayna'da ykselen milliyeti akmn bir temsilci si. 1989'da Sovyet dneminin son gnlerinde henz 15 yanday ken, Amerika'nn "Genlik Elileri Projesi'yle Washngton'a davet edilmi parlak rencilerden biri. Orada gerekli eitimi aldktan sonra lkesine dnm ve Rus aleyhtar, Amerikan sempatizan rgtlerde alm.
196 B A N U
AV AK
"Kendinizi milliyeti olarak tanmlyorsunuz. O zaman btn yabanc glere kar olmanz gerekmez m?" diye bir kez daha so ruyorum. armyor. "Aslnda o yzden kendimi 'milliyeti' deil de, 'milliyeti de mokrat' olarak adlandryorum. Biliyor musunuz ben Amerika'ya hayranm, keke Rusya yerine Amerika'yla komu olsaydk. Bugn bambaka bir yerde olurduk." Yksek sesle glyor. Olegsandr gibi biriyle, Balesaray'da bin yllk bir kltrn iinde dolamak, hkim kltrlerin aynasna bakmak gibiydi. Ac vericiydi. Server Bey'in yanma gittim. Bizi Zincirli Medrese'ye gtrd. Bir zamanlar eitim Zincirli Medrese'den yaydrm douya ve batya! Gneten ve scaktan korunmak iin beyaz tlbentlerle balar bal ierdeki iiler, gemiten frlam birer figr sanki. Server Bey, medresenin kapsnn nnde, "1500 yllarnda 2. Krm han tarafndan yaptrlm bir bilgi merkezi, ktphane" diyor. Tam kapnn nne geldiimde bel hizasnda bir zincirle kar layorum. Arkamda iilerden biri, girmemi bekliyor. Dnp ona soruyorum. "Zincir ne iin?" Trke cevaplyor: "Bunu padiah asm. K k byk her kim bu kapya gelirse, ilmin nnde eilerek ieri girsin, diye..." Dimdik duruyor, kahverengi gzleri dmdz bakyor, azn dan bu szler dklrken hafife glmsyor. O bir iiden ok diplomata benziyor. Medreseyi geziyoruz, yzyllar nce dnya bambaka bir den gedeyken, ilim irfan sahibi kim bilir kimlerin bu odalarda okuyup yazdn hayal ediyoruz. Zincirli Medrese'nin hemen yannda, geen yzyln byk fikir adam smail Gaspral'nn ant. Zafer Karatay'n Trkiye'ye tantt smail Gaspral'nn mze haline getirilmi, ilk Trke gazetenin yaymland matbaasn ziya ret ediyoruz.
197.SNRLAR
ARASNDA
Trke'nin bayraktarln yapan Gaspral, Trk-Tatar ayrm na bir asr nce noktay koyan aydnd. Yzyl sonra burada hl tar tlan konuya ilikin fikirleri yleydi: "Trk dilinin eitli lehelerini kullanan halklar, boylar vardr" diyordu eserlerinde ve "Bunlar Tatar deil Trk'trler!" Yaamn Trklk ve Trk dili tarihini anlatmaya adamt. Trk ve Tatar ay rm birilerinin iine mi geliyordu? Server Ebubekirov'la birlikte Hansaray'da tantmz Trk iadam brahim Akyz'n evine gi diyoruz. Kendisi Adanal, ei Krml. Yaz tatillerini Bahesaray'da geiriyorlar. Server Bey ile bizi alp evine yemee konuk ediyor. Ka ynpederi Rstem Amirov, 3 yanda bu topraklardan ayrlm ve 45 yln srgnde geirmi. 10 yl nce vatanna dnebilmi. Avluda koca bir sofra. Kadnlarn hepsi mutfakta alyor. Ben Rstem ve Server'le ene alyorum. Rstem Bey, "Bizim milleti balasan durmaz deil mi Server?" diyor. "Bizde ver bana 5-10 kapik bor, diyen yoktur, herkes alr." "yledir" diyor Server Bey. "Burada birok aznlk var, ama en iyi durumda olan Tatarlar. Devlette alrlar, sonra evde domates, hyar yetitirir satarlar. Bu alkanlk bazlarnn cann bile skar. Rakip grrler bizi." sizliin had safhada, ekonomik krizin hep gndemde olduu lkelerde yeni gelene kucak alr m, ho geldin denir mi hi. Rstem'in krk yllk ei Olga "Denir" diyor. Olga'nn bir ad da Aliye. "Sovyet zamannda byle eyler yoktu. Rus, Tatar ayrmazdk hi" diyor. "Srgnden dnenlere nasl bakyordu Ruslar?" diye soruyo rum Olga'ya. Rstem lafa karyor: "Rus halk ok yardmseverdir" diyor. "Hele Rus kylleri yemez yedirirler. zbek'e gidenlerin yans telef oldu, ama Rusya'ya gidenler, sapasalam dndler." Olga "Biz ayrm yapmayz" diyor "Bakn, annem babam Rus. Ben bir Tatar'la evlenmiim. Bir damadmz Rus, iki damat Trk, be damat Tatar." Bunlar gayet gzel bir Trke'yle sylyor Olga, benimsedii
198 B A N U A V A R
adyla Aliye. Trke'yi anak antenle izledii Trk televizyonlar sa yesinde renmi. Artk Bahesaray'da dostlarmz var. Rstem, Aliye ve Server'in yannda sanki akrabalarmzn yanndayz. Laspi'de Tantk Sultaniye'yle Bahesaray'dan Sevastopol'e doru yola karken Hansaray'a son bir kez bakyorum. Krmllar en mutlu gnlerinde onlarca air lerine, yazarlarna ilham veren Hansaray' ziyaret ediyor. Baka yerlerin baka ziyaretileri var. Onlar Rus gelinler. Sivas topol yolunda Laspi'de duruyoruz. Laspi'nin kayalar yukardan Ka radeniz'e bakyor. Her geen gn saylar biraz daha artan kiliselerden biri de bu rada. Gnde en az 30 yeni evli Hristiyan ift buray ziyaret ediyor. evredeki lokantalarn, dkknlarn turistik eya stantlarnn ban da Krml Trkler var ya da onlarn deyiiyle Krm Tatarlar. Kk inci tanesi gibi bir kz. nnde tahta ilemeler. "Ne iin alyorlar bunlar?" diyorum. Glmsyor. "Uur getirsin diye ite" diyor. "En ok Ruslar ge lir buraya" Ondan ahap ekmek tahtas alyorum. "yi kazanyor musun?" diye soruyorum. "300 grivnalk sataym ki 20 grivna alaym" diyor. Yzde 7'ye alyor. Buraya iki saatlik yoldan geliyor. "nallah ok satarsn" d i y o r u m . yle bir "Saol" diyor ki, onu
Kucaklyorum.
Yol boyunca onlara rastlyoruz. En alt gelir dzeyinde, yer al yorlar. ok alyorlar, ama eitimde, lke ynetiminde sz sahibi olacak dzeye eriemiyorlar. Merdivenlerin altnda kzl sal 15 yalarnda biri daha. "Adn ne?" "Sultaniye" Soyadn "Familya?" diyerek soruyorum. " Abdurrahmanova."
199 S I N I R L A R
ARASINDA
"Okula gidiyor musun?" Masmavi gzlerini aarak "11. snftaym" diyor. imdi salona aslm st armut, elma, zm motifli tahta ile meyi ondan alyorum. nce elimi elma ve armutlu olana uzatyo rum. Beni durduruyor. "Onu alma bunu al daha gzel" diyor. "Bak zerinde hem elma hem zm var." Onlar evlerine drt dolar gtrmek iin abalarken iyi bir lo kantada gelen hesap kii bana 40 dolarn altna inmiyordu. Ve dnyann her yerinde olduu gibi burada da sorunlar parada d mleniyordu.scanned by darkmalt1 Sivastopol zenginlerin kenti. Ukrayna ve Rus filolarnn ev sa hibi. Blgenin en nemli limanlarndan biri. Ve paraya para deme yenlerin urak yeri. Mustafa, Sivastopol'e girerken "1783 ylna kadar buras Akyar diye bilinirmi" diyor. "Krm'n igali srasnda bir general onun adn deitirmi." Kente girer girmez Belediye Bakan Vladimir Arabac'y aryo ruz. Onun adn bize Teoman Arsay verdi. KAYRA (Karadeniz Yat Rallisi) srasnda tanmlard. Belediyenin nnde bulutuk. Te oman' o kadar sevgi ve saygyla anyordu ki, onun araclyla gel diim iin bana bir karlama notu bile hazrlamt. Sanrm Gagauz'du. Ad bana bunu artryordu. Uzun yllar Trkiye'de al mt. Bizi ald bir tepeye kard. Sovyet dnemine ait devasa bir as ker heykelinin nnden liman gsterdi. "Sivastopol, 200 yldr da tamamen kapal gizli bir donanma ssyd. imdi artk sonuna kadar az. Rus ve Ukrayna donan malar burada duruyor. Bu kente para brakyorlar. Bizi zenginletiriyorlar. Belediye btesinin yzde 20'den fazlas onlardan geliyor" diyor. "Biz Sivastopolller, sava yorgunu insanlarz. Dnn Krm Sava, ardndan Birinci Dnya Sava, sonra kinci Dnya Sava derken Souk Sava. Artk yaamak istiyoruz." Yayorlard. Sivastopol dier kentlerin yannda bol turisti, ga-
200 13 A N U A V A R
rantili gelirleri ve lkenin her yanndan gelen zenginleriyle gz dolduruyordu. Kent nfusunun ounu Ruslar oluturuyor. Gelen turistlerin ou da Rusya Federasyonu'ndan. Gece bizi yemee davet etti. Sivastopol'n en gzel liman lo kantasnda Rus arklar eliinde kars Natali'yle btn gece dans etti. Sivastopol'de gn Vladimir ve ei Natali'yle noktaladk. Sivastopol, uluslararas ticaretin, Dou'nun ve Bat'nn ilgi oda olmann keyfini sryordu. Sabah Panorama'ya gittim. Krm Sava'n anlatyor bu mze. Dnya devlerinin byk paylama hazrlk savadr Krm. Osman l, Ruslarla srekli savamtr, ama Osmanl'nn tarihinde, ngiliz lerle ve Franszlarla bir olup Rusya'ya saldrd ilk savatr Krm. Mzenin iinde 360 derece dnerek, deta canlymasna res medilmi Krm Sava'n izliyorsunuz. Dikkatimizi eken Osman l'ya dair tek bir resmin ya da iaretin olmamas. Krm Sava deyince bir durmak gerek. Osmanl'nn en zorlu zaman. Blgede byk paylamn scak rzgrlar esiyor. Osmanl hasta adam, Navarin'de donanmas yanm, Edirne igal edilmi, Anadolu'da ayaklanma stne ayaklanma oluyor. Osmanl Ruslar dan yardm istiyor. Sonra korkup, denge kurma amacyla ngiltere'ye yananca, nne srlen ngiliz ticaret anlamasn imzalayveriyor. Bat boyunduruuna giriyor, ak pazar oluyor. Yl 1838. Sade ce 16 yl sonra Bat'yla bir olup Rusya'ya saldracaktr, ama artk ar lar ile Bat arasnda oynanan oyunun bir parasdr Osmanl. Krm byk apl paylam savalarnn balangcdr. in ac yan, bu topraklar hep yle kalacak gibi grnyor. Krm'da 10 gn bir nefeste geiverdi. Orada zamann boyutla r deiik. Bir anda XIII. yzyldan gnmze kadar gelirsiniz. K rm'da zaman tneline girer, Krm hanlarn ticarette oyuna getiren Cenovallarla, Venediklilerle, Bizans'la karlarsnz.
201 S I N I R L A R
A R A SI N D
Bahesaray'da Osmanl medreselerine girer.Trk aydnlarnn savan izlersiniz. Sivastopol'de Krm Sava'n yaar. Birinci D n ya Sava'nn eiinde durduunuzu hissedersiniz. Ve Yalta'da bugnk dnya siyasetinin izildii saraylarda dolar, izilen yolun sonularn yayor olmaktan rperirsiniz. Krm size tarih anlatr. Anlamak isterseniz. Yzlerce yoksa binlerce mi desek, yln gelenei. Altn Orda Devleti'nden bu yana Karadeniz'in kylarnda, bozkrlarda, stepler de insanlar yaar. Bir Trk boyundandrlar. XIII. yzyldan beri sa var, srlr, ger ve konarlar. Byk medeniyetlere ait olmann duruunu tarlar. Nerede olurlarsa olsunlar arklarn unutmazlar, dertlerini danslarna kartrrlar. Simferepol yani Akmescit'te, Server Kakura bakanlnda bir folklor topluluu var. Kstl zamanda kaplarn alvermitik. Ylla rn bytt isimler Mnir ve Hediye Ablayev kk rencileriy le ilgileniyorlard. Arbal, zarif, hemen bakaln hissettiren koyu renk gzle ri gurur kadar hzn de tayor, konumadan nce karsndakini tartyor Mnir Hoca: "50 sene srgn yaadk. yle bir millet yok dendi. O yzden folklorumuz da yoktu" diyor. "zbekistan'da mesela sadece dnlerde Krm danslarn oy nardk. Ben 25 yldr dans ediyorum. Trk folkloruna ok yakn danslarmz. Yal boyu dans var. Karadeniz yresinin danslarna benzer. l dans, daha ok Kafkas dansna yakndr. Bu eitlilik Trk dnyasnn zenginliidir." Ona yularca dans ettiimi sylyorum. "O zaman sana zel bir gsteri yapaym" diyor. Server Kakura piyanoya geiyor. Hediye Ab layev sylyor ve Mnir Hoca yzyllar iinde bizi bir yolculua karyor. Admlar, baklar, ellerinin ustal ve olanca zarafetiyle bize ayn halktan'olduumuzu anlatyor.
KAFDAl'NIN ARDI
KAFKASLAR'DA LK TURUNCU DARBE
Austos 2004 Yolculuundan Grcistan'dayz. Yzyllardr Iran, Osmanl ve Rus imparator luklar arasnda rekabete sahne olmu bir lkedeyiz. Avrupa ile As ya'nn bulutuu kavak noktasndayz. Grcistan, XIX. yzylda Rusya tarafndan ilhak edildi ve 70 yl boyunca Sovyet ynetiminde kald. Yosif Stalin Cugavili'nin mem leketiydi. Bu nedenle bir dnem Sovyetlerin gzbebeiydi. 1991'de bamszlna kavutu, ama bu zor zamanlarn sonu deildi. Sov yetler paralanmt. arklar dndren dililer bamszlamt, ama ayn zamanda da fakirlemiti. Bamszlkla birlikte, Sovyetler Birlii'nin en zengin blgelerin den biri olan Grcistan eski Sovyet cumhuriyetleri iindeki en yok sul lkelerden biri oldu. inde dnyann sayl zenginlerini barn dran yoksul bir lke. Bu blge tarihin hibir dneminde rahat yz grmedi. imdi yine tehlikeli sularda yol alyor. Son yllarda iine girdii deiim rzgr onu Atlantik'in tesine iteliyor. stelik yan banda koca Rusya varken. Sovyetlerin son dileri bakan olan Edvard evardnadze, do duu topraklarn, bamsz Grcistan'n ilk-cumhurbakan oldu.
206 B A N U
AVAR
Bat'ya ak bir politika gdyordu. lke 1991'den 2003'e ka dar 12 yl boyunca onun ynetiminde, yoksulluun, yolsuzluun ve kaakln merkezi haline geldi. evardnadze, 2003 ylnn kasm ayndaki genel seimlerden de zaferle kt. Ama halkn ve Batl mttefiklerinin desteini kaybet miti. 2003 ylnda dnya, Grcistan parlamentosunu aknlkla iz ledi. Sovyetlerin deneyimli politikacs, Grcistan'n lideri evard nadze, gen bir politikac tarafndan itilip kaklarak parlamentodan uzaklatrld. Kafkaslar'da ilk turuncu darbe yaanmt. 36 yanda, Amerika'dan diplomal gen bir adam, Mihail Saakavli, Grcistan'n yeni devlet bakanyd. Randevuyu Liman Bakam Ayarlad Grcistan'a gitmeden Cumhurbakanlndan randevu istemi tik. Ama cevap gelmedi. Biz de atladk gittik. Batum'da stanbul'da ki ei dostu aryoruz. Grcistan'da nfuzlu birilerini tanyan bir ar kadam, "Sana bir numara vereceim. Kendisi Poti liman bakan dr" dedi. "Liman bakan deyip geme, nemli bir adam. Ayrca Saakavili'nin arkada" diye de ekledi. Jemal Inayivili'yi gnlerce ara dm. Telefona cevap vermiyordu. Sonunda bir mesaj atmay akl edebildim. Cevap geldi. Batum'da Oasis Otel'de buluacaktk. Randevu saatinden yarm saat nce otelin resepsiyonunda yerimizi aldk. Birden otelin nn bir dizi BMW cip kaplad. inden korumalar ve spor giysili, uzun boylu, kumral bir adam indi. Krkl yalardayd. Jemal lnayisvili'yle selamlatk. Ve cumhurbakanndan bir mlakat isteimizi syle dik. "Yzde 50 ansnz var" dedi. "Tiflis'e gidin ve bekleyin." Mihail Saakavili Tiflis'e gittik ve iki gn sonra Cumhurbakanlndan haber geldi. Saakavili bizi kabul edecekti. Cumhurbakanlnn sekizin ci aynda ona iki lke arasndaki ilikileri sorduk.
207 S I N I R L A R
ARASINDA
"Biz Grcistan'n ekonomik olarak Trkiye'nin uzants olduu na inanyoruz. Trkiye, bandan beri kendi ekonomik zorluklarna ramen bize ok yardim etti. unu belirtmeliyim ki, hibir lke bi ze Trkiye kadar yardm etmedi" diye sze balad. Grcistan'n Rusya dnda btn komularyla ilikilerinin ok iyi olduunu sylyordu. Grcistan'n en byk hedefinin Avrupa Birlii'nde yer almak olduunun altn iziyordu. "Sizin Avrupa Birlii'ne girmeniz bizim iin ok nemli" diyor du. "Eer Trkiye Avrupa Birlii'ne girmezse bizim ansmz ok azalr. Trkiye birlie girerse Grcistan'n da ans artar. Ve tm blge deiir. Unutmayn ki biz sadece bir Kafkas lkesi deil ayn zamanda bir Karadeniz lkesiyiz. Rusya'yla snrmz var ve Orta As ya'ya alan bir kapyz. Ak bir toplum haline gelmek iin AB'ye girmemiz art." Acaristan'da ynetimin bir darbeyle deitirilmesi, Abhazya'daki ve Osetya'daki ayrlk rzgrlar hakknda grlerini soruyo rum.
208 B A N U
AVAR
"Acara ok nemliydi" diyor. "nk Acara, Grcistan devleti nin ekonomik temel talarndan biridir. Abhazya yle deil. Acara gibi deil. Gney Osetya'ya gelince ok kk bir sorun. Biliyorsu nuz oras Lksemburg devletinin drtte biri kadar bir yer. Tsinvali'nin bir ksmndaki kylerde ayrlklar var. Ruslarla ortak bir zm bulmaya alyoruz. Bana Abhazya'y sorduklar zaman Anka ra'da Atatrk Mzesi'nde grdm bir haritay hatrlyorum. Sevr haritasn. Trkiye, o haritada byk devletler tarafndan parampar a edilmiti. Topraklarnn sadece bete biri Trklere kalyordu. Atatrk eer buna boyun eseydi bugn Trkiye diye bir yer olma yacakt. O, lkedeki tm etnik gruplar birletirdi ve bar iinde ya ayacaklar bir lke hazrlad. lkeye oulcu demokrasiyi yerletir di ve tm halklarn huzur iinde bir arada yaamalarn salad. Be nim iin Atatrk ideal bir liderdir. Ve ben de onun tm politik admlarn takip etmeye alacam." Amerika'da eitim alm gen bir hukuku olarak 27 yanda parlamentoya girmiti. Edvard evardnadze'nin adalet bakanyd. 2002'de lkede had safhaya varan yolsuzluklar ne srerek hk metten istifa etti. Ve ksa zaman sonra Tiflis belediye meclis bakan lna adayln koydu. Kazand. Bir sonraki adm Milli Demokra tik Parti'nin kurulmasyd.www.cizgiliforum.com Bat'dan ald gl destekle seimlere girdi ve 36 yanda bir darbeyle Grcistan'n cumhurbakan oldu. Amerikan derin devletinin dnya apndaki ismi George Soros, daha sonra darbeyi, Ak Toplum Derneinin katklaryla rgtledi ini ak rneklerle anlatacakt. Yugoslavya'nn blnmesinde b yk rol oynayan OTPOR rgtnn karde rgt KMARA'ya sa lanan maddi destek medyay, milletvekillerini, i dnyasn ihmal etmemi ve zemin hazrlanmt. Saakavili, bu zeminde cumhur bakanlna ykselmiti. "Dnyann en gen bakanlarndan biri olmalsnz" demitim. "Bir gn bu noktaya gelmeyi hayal etmi miydiniz?" "Beni ok karmak artlar buraya getirdi" diye cevap verdi.
209
SINIRLAR
ARASINDA
Maia, Caz ve Amerikan Konseyi O karmak artlar 10 yllk bir abann eseriydi. Uluslararas abalarn merkezine ulamada bana Maia yardmc oldu. Maia'nn ismini, daha nce Grcistan' ziyaret eden arkadam Buket Vezirolu vermiti. Aslnda o bir caz arkcsyd. Ama Gr cistan'da faaliyet gsteren Grcistan-Amerikan Ticaret Odas'nda da alyordu. "Benim bir iim de basnla ilikiler" diyerek beni ofise gtr yor. nce Allison'la tanyorum. 35 yanda olmal. Bostonlu bir Amerikal. Maia, Allison ve ben i Konseyi bakan olan patronlarnn ofi si nnde ene alyoruz. Onun ok zel biri olduunu anlatyorlar. kisi de Fady O. Asly'ye hayranlar. Fady O. Asly aslnda bir Lbnan l. Tm yaam Amerika'da gemi. imdi Grcistan ile Amerika ara snda mekik dokuyor. Biz odasnn nnde durmu sohbet ederken nce elinde bir bavulla ofr ieri giriyor. Maia ve Allison heyecanla kalkyor. Son ra Fady kapda grnyor. Uzun boylu, esmer, 40 yalarnda bir adam. Hanmlarla p yor ve hzl hareketlerle masasna oturup ellerini ovuturuyor. "Well..." diye bir balang yapyor. Kresel bir iadamnn btn jestlerine sahip olduunu gzlyorum. "Grcistan'la ilgili bir program ha. Buras corafi durumu itiba riyle ok nemlidir. Dnn buras Orta Asya ve Hazar petrol ve gaznn, Iran ve Rusya yolu kullanlmadan geebilecei tek k ka psdr. Yani, petrol ve gaz buradan, herhangi bir politik durumdan etkilenmeden dar akabilir. Bu yzden Grcistan, Amerikan kar lar asndan ok nemlidir. u anda Ortadou'daki karmaay d nrsek, burann nemini ok daha iyi anlarz. Ortadou'ya alter natif bir blge gerekiyor ve ite buras da enerji retim merkezleri nin tam ortas. Burann istikrar kresel ekonominin istikran de mektir. Ve yine tam da bu yzden Grcistan'n Avrupa ailesiyle b tnlemesi ok nemli." Bir anda kresel politikay zetledi. Arkasna yasland.
210 B A N U
AVAR
"Bu ve benzeri lkeler, gelimekte olan pazarlar. Buralarda ok geni imknlar var. Son 10 ylda inanlmaz llerde gelimeler kay dedildi. Bakn meyve iiyle baladk, imdi et iine de girdik" dedi. Grcistan'da ithalat patlamas yaanyordu. Ve o, bu ii organi ze edenlerin bandayd. "Grcistan'dan bir eyler ihra ediyor mu sunuz?" diye sordum. "Hayr. Biz sadece buraya ithalat yapyoruz" dedi. ok ii var, iznini istiyoruz. Allison bizi almak iin kapsnda bekliyor. Odasna inerken koridorda 20Ti yalarda esmer, yakkl, ksa boylu bir adam iaret ediyor. "Onunla tan" diyor. El skyo ruz. Onlar pyor. Allison ondan hayli byk duruyor. Ama son radan evli olduklarn reniyorum. Allison Ekberg, birka yldr Grcistan'da. Deiimler gznn nnde oluyor. Amerikan Tica ret Odas bnyesinde gnlk bir gazetenin ve haftalk bir derginin editrln yapyor. Dikkatimi eken, Grclerin iinde bulundu u durumu romantik kavramlarla aklamas. Bu da kresel bnye nin temsilcilerinin tipik sylemi. "ok umut verici bir durum var burada" diyor. "Toplumda gelir fark ok byk deil mi?" "Evet, ama Grcler sihirbaz gibidirler. Har artta yaamay be cerirler. Tm fertleri isiz olan bir aile bile hem bir ekilde geinip gider hem de hayattan zevk alarak yapar bunu." Dalga m geiyor diye bakyorum. Hayr, o, ok ciddi. "75 yllk Sovyet ynetimi korkun bir devletilik yerletirmi" diyor. "Eee tabii bunu dzeltmek uzun zaman alacak. Eski ynetim lerde sadece hkmete yakn olanlar kaynaklar kullanabiliyordu. Geri kalanlar hibir imkndan yararlanamyordu; doru insanla tanamayan isiz kald." "imdi de ayn durum devam etmiyor mu?" "Hayr. Bu srete her ey ok rasyonelleiyor" diyor. Editrln yapt dergide Abhazya ve Osetya'yla ilgili maka leler var. "Blgede ABD, Grcistan'n arazi btnlne byk nem ve-
211
SINIRLAR
ARASINDA
riyor. Oysa Amerika Birleik Devletleri'nin her yerde bu politikay gttn sylemek zor. Mesela Krt meselesinde politikas bu de il. Bu deiik politikalar nasl deerlendiriyorsunuz?" diye soruyo rum. Cevaplamak iine gelmiyor. "Ama burada bu politikay destek leyen sadece ABD deil ki" diyor. "Birlemi Milletler de, Grcis tan'n toprak btnlne ok nem veriyor ve Abhazya ve Osetya'y, Grcistan iinde mtalaa ediyor." Allison, Trkiye dahil dnyann birok kark blgesinde bu lunmu, yaknda Amerika'ya dneceini, buradaki misyonunu ta mamladn sylyor. Amerikan ynetimi, Rusya'nn arka bahesindeki bu geidin is tikrara kavumasn istiyordu. Buras Hazar ve Orta Asya'nn tm doal zenginliklerini Bat'ya balayacak bir kpr. O yzden Ame rika iin ok nemli. Kafkasya'nn gzbebei!.. Tiflis'te gece her eyi aa karyor. Kumarhanelerin n lks arabalarla dolu. Ana caddeleri bir bir dolayoruz. Gecenin iinde David'in heykelinin nnde duruyoruz. Heykel, Abhazya'clan gelen gmenlerin doldurduu, bir zamanlarn lks oteli Iveria'nn tam nnde. Atnn zerinde gururla ileri bakan Kral David'in iaret par mana belli bir adan bakarsanz, Iveria'nn otel odalarnda 10 yl dr trl trl dramlar yaayan insanlarn siluetleriyle arprsnz. Onlar bir zamanlar Abhazya'da yaayan Grcler. 10 yldr bu otelin odalarnda ailece kalan mlteciler. 1990'larda Grcistan bamszlna koarken o topraklar iin de yer alan Abhazya ve Osetya kanl ayaklanmalara sahne oluyordu. 1992'de Grcistan'n kuzeybatsnda, Karadeniz'in kysndaki Abhazya'da bir sava balad. Binlerce kii hayatn kaybetti. Blge de yaayan Grcler, Abhazya'dan g ettiler. Abhazya'nn stats n belirlemek iin yaplan grmeler sonusuz kald. O artk snr lar arasndayd. Grcistan'n kuzeyindeki Gney Osetya'nn durumu da karma kln korudu. Rusya snrlar iinde kalan Kuzey Osetya'yla etnik ve kltrel balar bulunan Gney Osetya, Grcistan'n bamszl-
212 B A N U
A VAR
n elde ettii 1992'den beri Tiflis'in otoritesine direndi. Rusya'yla birleme isteini aka dile getirdi. O da snrlar arasnda kald. Grcistan'da esen ayrlk rzgrlardan en ok yararlananlar kanund ticari ebekeler oldu. Otorite boluu bir biimde dolduruluyordu. Mafya, belirsizliini koruyan blgelerde otoriteyi ele al d ve her iki tarafa kullanld. Giorgi Haindrava: Bakan Olan Ynetmen Ertesi gn bir meslektamzla randevumuz var. Birka yl n cesine kadar, Abhazya'da ektii belgesellerle n kazanm bir y netmenle. Ama artk belgesel yapmyor. Giorgi Haindrava, kabine de Abhazya'dan ve Osetya'dan sorumlu bakan olarak yer alyor. Ve resmi grevi, sanat tarafn hi glgelemiyor. Grmeye gittiimizde asistanyla bir eyler konutular, bir kouturma balad. Arka odaya doru heyecanl bir ekilde yr d. Birka dakika sonra elinde nadide bir Abhaz arabyla yanmza geldi. "nce bunu bir tadn" dedi. "Abhazya en nadide zmleri ye titirir." ri, kahverengi Kafkas gzleri ve doal hareketleriyle dierlerin den ayrlyordu. Yzndeki izgileri sanki zel bir k aydnlatyor du. "Osetya ve Abhazya uzun zamandr Grcistan' etkileyen Rus ya'nn elindeki iki nemli koz" diye sze balad. "1991'den sonra her ikisiyle de oynand. Her iki yerde de gc elinde tutanlar Rusya'yla birleme isteklerini tekrarlyorlar" diyo rum. "Bu asla olmayacak" diyor. "Biz, Avrupa yaplanmas iine gire ceiz." Buna gerekten inanyor muydu, yoksa... Birden yzndeki k soldu. kyoruz. Tiflis'e akam kyor. Ana caddelerde k selinde bir damla oluyoruz. Iltl caddeleri uuldatan arabalarn ou son model. Bir zenginlik var bu kentte. Ama en yksek maa 47 lars ya ni 24 dolar. Peki, nasl yayorlar?
213SINIRLAR
ARASINDA
Mariott Otelinin nnde limuzinler, korumalar. Maia, bu ak am, Mariott'un alt katnda Pro Credit Bank'n 5. yldnm kok teylinde ark sylyor. Siyasiler, i adamlar, yabanc misyon ve on larla i yrten birok st dzey grevli Mariott Oteli'nin mdavim leri. k olmaya alanlar, gerekten ok k olanlar, etraf kolaan edenler, ak bfeye dalanlar, burnunu tavana yapk tutanlarla do lu kokteyl salonu. Salonun en dibinde Maia ve arkadalar... Tiflis'te caz yapyorlar. Saba Saakavili, Grcistan Konfederasyonu'nun direktr. Kiev niversitesi'ni bitirmi ve mastrn ngiltere'de yapm. O gnden beri de i dnyasnn tam gbeinde. Kokteylin grlt pa trts iinde kulanda telefonu ara sra saatine bakyor. Yine de ko nuuyoruz. "Yeni hkmetle tm ekonomi deiti. Burada iyi bir i atmos feri yoktu" diyor. "Geen hafta hkmet yeni vergi yasasn da kar d, ok liberal bir vergi sistemi geliyor." "Peki ya retim?" diye soruyorum. Saba akn gzlerle bana bakyor. nsiyaki olarak tekrarlyor "retim!" O da ne der gibi bakyor. "Hedefimize varyoruz. Yabanc yatrmclar Grcistan'a rahat lkla yatrm yapabilecekler." "Peki, Grcler fabrikalar aacak duruma gelebilecekler mi?" diye soruyorum. Yine duruyor. Sorularm onun iletiim hatlarna uygun deil. Sonra devam ediyor. "Evet, ok yaknda daha iyi durumda olacaz. Petrol kaynakla nnz var ve yabanclar bunlarla ilgileniyor." Aslnda nl ekonomi bakanyla grmeyi ok istiyorum. Ama lke dnda olduunu sylyorlar. Gen yardmcs Natia Turnava'dan randevu alyorum. Odasndan ieri girince otuzlu yalarda, sarn, gzel ve hiperaktif bir kadnla karlayorum. Duvarlarda diplomalar ve refe ranslar asl.
214 B A N U A V A R
Asya'da olduumu resmi makamlar ziyaret ettike daha iyi an lyorum. Resmiyet hemen aradan kalkyor. Devlet yetkilileri arka daa davranyor. lgi ekici bir samimiyet var. Natia Turnava'nn bu grevinde drdnc dnemi. O, Grcistan'n en nl bakan Lukidze'nin yardmcs. Bana gnlk gazetede Lukidze'nin resmini gsterip altndaki yazy ngilizceye eviriyor. "Her eyi satacaz" diyor Lukidze, beyanatnda. Bir zamanlar Rusya'nn dnyaca nl Grc iadam imdilerde Rusya'ya giremiyor, yolsuzlukla sulan yor. Natia elinde gazete, "Lukidze! Dnyaca nldr o" diyor. "Rus ya'dan Grc bir milyoner. imdi Grcistan'n ekonomi bakan." "Bakn, burada da evardnadze'nin villasn en ok verene sata can sylyor..." nk onun ana hedefi ok hzl bir zelletirme. "Bayan Turnava" diyorum, "nei samak yerine neden kesip satmal? Tm bu corafyada moda olan bu zelletirmeler sizce ok mu salkl. Bakn Bat'da zelletirme hi bu seviyelerde deil." O kresel ekonominin szcln yapyor. "Bence yatrmn kendisi nemli hangi lkenin elinde olduu deil. Yabanc yatrm buraya getirmek ana hedefimiz. Bence iadam yerel mi yabanc m hi nemi yok. nk yabanc yatrmcyla gelen sadece i deil. Ye ni bir i kltrn, yeni bir anlay da beraberlerinde getiriyorlar. Biz sadece 12 yldr bamszz. Pazar ekonomisini ve kltrn da ha yeni reniyoruz. Bir zamanlar Grcistan zengindi, ama Rus eko nomisinin arklarndan biriydi. Balar kopunca fakirleti. imdi ye ni balar kuruluyor. imdi yeni bir kresel ekonomi trendinin iine giriyoruz." Grcistan'da nce kadrolar eitilip hazrlanm, ulusal karla rn nne kresel karlar konmutu. Natia Turnava'ya "Bu pozis yona gelmeden nce ne yapyordunuz?" diye soruyorum. "Tiflis'te niversiteyi bitirdim ve MF sponsorluunda Viyana'da kurslara katldm" diyor. Duvardaki diplomalardan birini gs teriyor: "En byk ansm Lukidze. O ok deneyimli bir iadam. Rus-
215SINIRLAR
ARASINDA
ya'da yayordu. Saakavili'nin davetini kabul etti ve geldi. Acil he defi aktif zelletirmeyi gerekletirmek. Hedef, devlet kurulular n ve doal kaynaklar satmak. Devlet hibir zaman zel sektr gibi olamaz her ey el deitirmeli." Bunlar bir nefeste sylyor. Grcistan bir deiimin tam ortasndayd. Sokaklar deiimin aynasyd. Ekonomi bakanlndan knca bir parkn kenarnda kalabalk grdk. Evlerini satmak iin kk ktlar iplere dizmilerdi. Ora da yorgun, umutsuz ve bitkin bekleyen gen yal kadnl erkekli gruba baktm. Onlar iin gelecek bir tnelin iindeydi. Kafkasya uz man Mamuka Areidze her eyi ksaca zetlemiti. "Kafkasya ok nemli bir merkezdir. Ruslar bu blgeyi kaybetmek istemez. Bu bl gedeki etkilerini srdrmek iin her eyi yapacaklardr. nk bu ras, Amerika Birleik Devletleri'nin ve Rusya'nn karlarnn toku tuu noktadr. Grcistan u anda Amerika'nn dmen suyunda gi diyor. Ama ekonomik olarak hl Rusya'ya baml. Rusya'yla iyi ge inmek zorunda, ama bu giderek zorlaacak gibi grnyor. Gr cistan'da u anda hi olmad kadar ok yabanc sivil toplum rg t, ok sayda yabanc lobi alma yrtyor. Onlar her ne kadar Kafkasya'nn karlarndan sz etseler de bunlar kt stnde laf lar. Aslnda kendi karlar iin alyorlar." Art arda travmalar yaamlard. 70 yllk Sovyet dnemi hl belleklerde scakt. Bamszln ardndan yaanan otorite boluu nu dolduranlar halk bir sre canndan bezdirmiti. Yokluk, yolsuz luk umutsuzluk dourmutu. Grcistan halk dnyann en ok sa nat, edebiyat, ressam karm, sanatla i ie yaayan, yksek bir kltrn evlatlaryd. imdi bir eyler deiiyordu. Ve meslektam Natia Abramia umutluydu. Rustavi Televizyonu ve Misyonerlik Rustavi Televizyonu Grcistan'daki turuncu darbeye byk katk salayan medya organlarnn banda geliyordu. Natia, "Sovyet dneminde" diyordu, "bamsz ve zgr deil dik. imdi fakiriz ama mutluyuz. Ekonomimiz byk problemlerle
216 B A N U A V A R
bouuyor. Biz yolsuzluk kbusunun iine dtk ve bunu biz ken di kendimize yaptk. Kendimiz ettik kendimiz bulduk. Yolsuzluk, hortumculuk en nemli sorunumuzdu. Yoksullua henz zm bulunamad, ama biliyoruz ki, devlet bakanmz drst, hkmet drst. Onlar eski ynetimden ok farkllar." Natia inanyordu. ok yaknda yoksulluk bitecek, Amerikan ryas burada da gerekleecekti. Boynundaki ha gstererek sor dum: "Natia sence, kiliselere olan byk ilginin yoksulluk ve umut suzlukla bir ilgisi var m? Burada dine gsterilen ilgi dikkatimi ek ti." "70 yldr kiliseye gidemiyorduk. imdi din semede de dinle bulumada da serbestiz. O yzden insanlar kiliselere kouyor. lk yllarda bu ok daha fazlayd. ok Hristiyan olduklarndan deil, yasak kalkt iin kiliselere kotular." Tiflis'te nereye dnseniz bir kilise inaatyla karlayordunuz. Ve insanlar aniden bir yasaktan kurtulmu olmann heyecan mdr bilmem, olur olmaz ha karyorlard. "Natia, burada uluslararas rgtlerin byk destek saladkla r bir Hristiyanlatrma faaliyeti var. Mslman halk da Hristiyanlatrlyor. Rustavi televizyonu, Hristiyan misyonerlerine, vaftiz t renlerine byk yer veriyor" diyorum. Natia "Hristiyanla dnenler kendi seimlerini yaptlar. En azndan imdi seme anslar var" diye cevaplyor. Kanaldan knca ofrmz Hamdi'ye soruyoruz. Mslman halk hangi artlarda Hristiyanlatrlyor? Ykselen deer Hristiyanlk nasl oluyor da bin yllk gelenek leri ezip geiyor? "Mslmanlara Tatar derler. nce genleri etkiliyorlar. Snnet li ocuu Talar diye kzdryorlar. Tiflisliler iin bu Mslman demek, geri kalm demek. Modern olmamak demek. Acara yzde 80 Mslman'dr ama Tiflisliler onlarn sonradan Mslman yapld n aslnda hepimizin Hristiyan olduumuzu dnr."
217^SINIRLAR
ARASINDA
Maia Baratavili ve onun akla sevdii rahibiyle bulumaya gi diyoruz. Maia'y bir caddeden elinde koca glayllerle arabaya alyo ruz. Boynunda iaretparma byklnde abartl bir ha var. Caz, ha, Amerikan i Konseyi, Maia'nn kiiliinde btnleiyor. Rahip Temuras'm kilise yaknndaki evine gidiyoruz. Salonda rahibin at stnde fotoraflar. Kendisinin haras olduunu reni yoruz. Daha konumann banda, tm bu blgenin Osmanl'nn zoruyla Mslmanlatrldn sylyor. Sonra bir zamanlar Trki ye'nin her yannn kiliselerle sarl olduunu ve Atatrk'n politika s sonucu Hristiyanlarn madur olduklarndan bahsediyor. Nedense bir din adamndan ziyade bir kresel politikac kar snda olduumu hissediyorum. Sadece bir soru soruyorum. "Fener Rum patriiyle ilikileriniz nasl?" "Bartolemeos'la ok yakn ilikile rimiz vardr. Bu corafyada biz bir btnz" diyor. Temuras Berivili'ye Hristiyanlatrma faaliyetleriyle ilgili gr lerini sorduumda beklediim cevab aldm: "Onlar zaten eskiden Mslman deildi. Trkler taralndan zorla Mslman yapldlar." Evinden kilisesine kadar yrdk. Rahip elbisesini giyerek ev den km, ruhani bir havaya brnmt. Maia, o azn her at nda iine decek gibiydi. "Onunla tm dertlerimi konuurum. O benim psikologum, arkadam, idolm" diyordu. Rahipleri sokaklarda son 10 yldr gren halk, yaplan propa gandalarn da etkisiyle Temuras'a byk ilgi gsteriyor o geerken nnde reverans yapyordu. Kilise sosyal bir olayd. nsanlar rgt lyor, maddi manevi yardmlarda bulunuyor, her trl dertle me gul oluyordu; her eyden haberdard. Rahip Temuras' kilisede braktk. Yoksul olduklar belli kadn lar ve ocuklar gnah karyor, kimileri mum yakyor kimileri yakaryordu. Aklmda tek bir ey kald: Temuras, bir din adamyd ama Trkiye'yi de, Mslmanlar da sevdii sylenemezdi. Tiflis'te bir gn daha. Eski Tiflis Oteli'nin (Old Tblisi Hotel) te rasndan yzlerce yllk kavgalara sahne olan tepelere, sonra da deli deli akan nehre bakyorum. Grcce ya da buralarda konuulan bir ka dilde huzur kelimesinin nasl sylendiini renmek istiyorum.
218 13 A N U A V A R
Grclerin anas Kartuli Ana heykeli tepelerin zerinden bana bakyor. Bir elinde dmanlar iin hazr tuttuu kl, br elinde dostlara uzatt bir arap kadehi var. Bugn Sleyman Efendiyle buluacam. Grcistan gazetesinin sahibi, yazan, BBC'nin muhabiri. Sanrm ellinin zerinde, ince, zarif bir adam. Trk'e benziyor yz. Daha nce Sleyman Sleymanov'mu ad. Soyadn "Efendi" olarak deitirmi. Yani ad Sleyman, soyad Efendi. Beraber Tiflis'in tek camiine gidiyoruz. nas dokuz asr sr m. Geen yzylda restore edilmi. nnde bakmsz haldeki ha mamlar. Arka tepeye trmanyoruz. Trk mezarlndaki ay yldzl mezarlarn nnde duruyoruz.scanned by darkmalt1 Hznle tepelere bakyorum. Dedemin doduu topraklar bu rann, ok deil biraz daha dousunda. Sleyman Efendi, bana bu corafyann neden bu kadar ilgi ek tiini anlatyor. "Biz Azerbaycan Trk'yz. Ama Azeri anayasasnda Azerbay canl kabul edilmiiz. Ancak millet olarak biz Azerbaycan corafya snda yayoruz. imdi bize 'Sizin tarihi vatannz Azerbaycan' diyor lar. Benim tarihi vatanm Grcistan. Azerbaycan benim etnik vata nm. Herkesin kafasn kartryorlar. Bu konular istedikleri gibi dndrp dolatryorlar. Bilir misiniz, 1936'ya kadar benim baba mn pasaportunda milliyeti Trk yazlyd. Grcce, Rusa Trk ya zlyd. 1937'de deimeye balad." Sleyman Efendi, "Grcistan zengin bir diyar" diyor. "Yeralt yer st serveti ok. Douda 400 milyonluk neft yataklar var. Bat da Karakum sahillerinde 200 milyonluk neft ihtiyat var. Amerika iin buras stratejik bir mekn. Rusya iin de yle. Zaten Rusya, iki yz yldr burann sahibi. Her kesini ok iyi biliyor, ona gre oy nuyor. Amerika ise taze (yeni) balyor. Grcistan'n Avrupa'ya ka vumasn istiyor ki onu Rusya'nn kucandan karsn. Buras da ha yzlerce yl kargaann ortas." ehre inince aryorum. Tm yollarda Azerbaycan, Grcistan bayraklar asl. Azerbaycan Devlet Bakan ilham Aliyev, Grcistan'
219 S I N I R L A R
ARASINDA
ziyaret ediyor. Yollar kesilmi. Cumhurbakan Saakavili'nin ve il ham Aliyev'in eskortlar ve resmi araba konvoyu geiyor nmz den. Amerika buralarda henz ok taze diyordu Sleyman Efendi. Bir Batlnn bu dalar talar bu insan rgsn bu birbiriyle i ie gemi yzlerce leheyi ve bu binlerce yllk kavgalar anlamasnn zor olduunu dnyorum. Grcistan'da insanlar yepyeni bir dnemin eiinde duruyor. Kafkasya halklar imdi hi bilmedikleri yeni bir dnya dzeninin asli oyuncular olmaya hazrlanyor. Sleyman Efendi'yle Tiflis'in tepelerinde yaptmz konuma hl kulamda: "Hepsi z karn gdyor. Amerika gelip burada Grcistan'a can yazdrabilir, ama Trkiye hibir ey ummadan bize yardm eli uzatyor, istiyor ki bu lke kalknsn. Geen asrda Atatrk iz kar delerimizin gl ve bamsz olmasn isteriz' demiti. Ama br devletler byle dnmyor."
"BATUM URASDUR DA!"
Batum'a vardmzn ertesi sabah Batm konsolosumuz Hse yin Avni Karslolu'yla, bu snrlar arasndaki yaamlardan sz et mitik. Hseyin Bey, paralanm ailelerin hikyelerini anlatm, 90 yandaki Saniye Nine'yi snrdan geirip Trabzon'a gtrdn sylemiti. Saniye Nine'yi biz de ziyaret etmi. Karadeniz'deki ky ler gibi bir kyde derme atma evinin verandasnda onu uyurken yakalamtk. Minyon, incecik 90 yanda bir kadn, iri, yeil gzle ri ve hafif kemerli gzel burnu onun bir zamanlar ok can yaktn anlatyordu. evresinde torunlar, kediler ve iekler ekerleme ya pyordu. "Saniye Nine uyuyor muydun?" "Yok, yok, oturun." Sonra evin nndeki dar patikada yrrken dertlemitik. "Anam zmir'dendi" demiti. "Anam buradayken yollar kapan m. Anam burada kalm. Anam Trke'den baka konuamazd. Grcce bilmezdi." Anlyor muyum diye durup yzme bakt. O, Batum'un Ky'nden Saniye Saridze'ydi. Annesi zmir'den Sevriye Kasmolu.
221 S I N I R L A R
ARASINDA
Snrlar arasnda yaayanlar vardr. Ne bir snra ne de tekine tam ait olmayanlar, tarihin gadrine urayanlar. Trkiye yle bir corafyada yer alyor ki gerek Balkanlar'da ge rekse Kafkasya'da insanlar snrlar arasnda yayor. Batum snrlar arasnda kalm bizden insanlarn diyar. Batum Trkiye'den sadece dakika uzakta. "Batum" diye balayan bir yn betimleyici cmle yerine Metin Kumuolu'nun deyiiyle "Batum urasidur da!" Trabzon'dan Rize'ye vardmzda 21.00 sularyd. Emin Grses, Metin Kumuolu'nun telefonunu vermi, gidince onu grn demiti. Geleceimizi renince o da "Siz Rize'ye gelin, ge risini dnmeyin" demiti. Kumuolu Petrole geldik. Taner bekliyordu. Metin Kumuolu'nun yeeni. Bizi snra o gtre cek. ki saat sonra Hopa snr kapsndayz. Hi tanmadklar bi rine inanlmaz bir misafirperverlik gsteriyorlard. Snrda Ta ner'den ayrldk. Eyalarmz bir el arabasna ydk, vizemizi al dk snrdan getik. Gmrk kaplarnn dnda Metin Kumuo lu bekliyor. Onu ilk kez gryoruz. 50 yalarnda, tez canl, titiz, sinirli ve belli ki ok zeki. Rize'nin kkl ailelerinden, Batum'da i kurmu, Batum ile Rize arasnda yayor. O, aslnda bir aile ge leneini devam ettiriyor.
Kafkasya'nn Kaps Arabada Karadeniz'i takip ederek Batum ehir merkezine do ru ilerlerken anlatyor: "Batum eskiden beri Trklerin gurbet ehriydi. Rize'nin yars gurbete stanbul'a yars Batum'a gelirdi. Batum Karadeniz'in Rus ya'ya alan liman ve kapsdr. O yzden Trkler iin ok nemli bir liman ehri Batum. Kaplar almadan nce biz Sarp'a ziyarete gelirdik. Rusya'y grmek iin. Bizi srekli uyarr 'Sakn fotoraf ekmeyin! Drbnle bakmayn!' derlerdi. Ayn ekilde Grclere de sylerlermi. 1989'da biz geldiimiz zaman hudut kasabalarna giri yasakt. O ky doumlu olmayanlar sokmuyorlard. zin gerekiyor du. Benim amcam genliini buralarda geirmi. Buralarda Rusa
222 B A N U
AVAR
konuulduunu sylerdi. Kendisi de Rusa'y anadili gibi bilirdi. Bu da gsteriyor ki Batum'un merkezi Grcce konumazd. Ya Rusa ya Trke konuurdu. Kap alnca merak ettiim ilk lke buras oldu. Geldim, ok sevdim. Rize'ye benziyordu. Grcler de bize benzer." te Kafkasya'nn kapsndaydk. Trkiye'yi Orta Asya'ya bala yan kap buras. Tarihin, siyasetin en karmak oluumlarna sahne olan yerlerden biri. Trkiye-Grcistan snrnda balayan ve orloki'ye kadar dayanan blgeye Acaristan deniyor. 1920'lerde Misak Milli snrlar iinde yer alan bir vilayetimizdi. Sonra kaplar kapand ve uzun sre yle kald. Metin Kumuolu bizi nce evine gtrd, ay demlenmi, ki razlar masada. Gece yars kendimizi evimizde hissediyoruz. Sonra gtrp bizi otele yerletiriyor. Ertesi sabah onca iinin arasnda bi zi alp liman gezdiriyor. "Batum Liman doal limandr. Bu liman oruh Nehri yapm tr. Petrol bakmndan Kazar Denizinin kaps Batum'dur." Limanda konuurken art arda tren vagonlar geiyor. Onlar iaret ediyor. "Azerbaycan'dan akaryakt daha nceleri boru hattyla tanrd. imdi boru hatt eskidiinden trenle tamyor. Bir katar 2 ton civa rnda akaryakt tayabiliyor. Depolanan yakt uluslararas tankerler le dnya borsalarna giriyor. Bu liman, ar Nikola tarafndan, 1900'l yllarn banda neft liman olarak yaptrlm." Limanda bir hareket, balk tutanlar, el ele yryen sevgililer, can skkn Karadeniz'e bakan yallar. Batum, birok g oda iin vazgeilmez bir nem tayordu. Burann son lideri, Aslan Abaidze, Acaristan' yllarca yan zerk bir cumhuriyet konumunda tutmutu. Bu kck blgenin mutlak hkimiydi, ama 2004'te her ey deiti. Yeni cumhurbakan Saakavili, Grcistan' btnletirme a balarna en zayf halka Acaristan'la balad.
223 SI N I R L A R
ARASINDA
Acaristan Tarihe Karrken Saakavili Acaristan'da seimlere ok az bir zaman kala kam panya faaliyederi iin blgeye gitti ve Abaidze'nin gvenlik gle rince durduruldu. Pandora'nn Kutusu almt. Abaidze, gc elinde tuttuu yllarda adil bir ynetim gerek letirememiti. Olanca zenginliiyle Batum, bir yokluk kenti haline dnm, rvet ve yolsuzluk her yere ilemiti. Abaidze'ye bal devlet birimleri mafyaya dnmt. Bir kral gibi davranyordu. O bir yerden bir yere giderken yol lar kapatlyordu. Kpek ve at iftliklerine, Acaristan'daki herkesi doyuracak kadar servet harcanyordu. O lks iinde yzerken hal kn nefesi kokuyordu. stne stlk Abaidze, Hristiyan olan einin lmnden son ra Mslmanl braktn artk Hristiyan dinini benimsediini aklamt. Halk onu sevmiyordu. Saakavili'nin iktidara geliiyle, ekonomik nemi ok byk olan Batum'da sivil toplum rgtleri harekete geirildi. Birka ay sonra almalar meyvelerini verdi. Abaidze'nin istifasn isteyen binlerce Acar, sokaklara dkld. Abaidze yollar kapad ama pro testolar engelleyemedi. Saakavili, para gcyle gvenlik kuvvetle rini de ele geirmiti. Abaidze'y istifaya ard. Ardndan da Acaristan', merkezi ynetime baladn aklad. Bu aklamadan sadece birka gn sonra Acaristan ile Grcis tan' birbirine balayan kprler havaya uuruldu. Halk ayaklan mt ve d dnya Abaidze'yle ilgilenmiyordu. Apar topar Acaristan'a gelen Rusya Gvenlik Konseyi Bakan Igor vanov bir gece ya rs Batum'dan ayrld. Acaristan tarihe karacakt. Saakavili'ye byk destek veren Amerika Birleik Devletleri gelimeleri memnuniyetle karlayarak, bunun Grcistan asndan tarihi bir gn olduunu aklad. Petrol yollarndan birinin nnde ki engel kaldrlmt. nce cadde ve meydanlardan Abaidze'nin posterleri, Acara bayraklar kaldrld. Sonra her yere Saakavili posterleri asld. Kentte, Abaidze'yi hatrlatacak en ufak bir iz bile kalmamt.
224 B A N U
AVAR
Sadece bir heykel hl yerinde duruyordu. Merkezdeki parkn ortasnda zerine kular pislemi bronz bir heykel eski gnleri ha trlatyordu. Bu Abaidze'nin dedesiydi. Bir Osmanl vahiydi. ofr Hamdi, "Bir zamanlar bu heykel gnde kez temizlenir di" diye mrldanyor.www.cizgiliforum.com Metin, "Hl burada olmas bile garip" diyor. "Osmanl dne minde Batum valisi olan Abaidze'nin torunu yarm asr sonra se imle baa geldi. Yaplan darbenin ardndan Rusya'ya kat. Bir da ha gelirsen bunu da burada greceini sanmam." Parkn tam karsnda oturuyor, Metin. "Osmanl zamanndan kalma buralar" diyor. "Tam burada bir bina vard. Rus garnizonu olarak kullanlyordu. Bir Osmanl binasyd. Sonra o da ykld. Batum'u seven biri olarak iim yand." Sadece Abaidze'den kalanlar deil ortadan yok olanlar. Ba tum'da Osmanl'ya ait birok eser artk sadece tablolarda. Artk Batum'un eski ars, eski mahalleleri, camileri, ok say daki Osmanl mimari rnekleri, Batumlu sanatlarn hayallerinden tuvallere geiyor, o kadar. Konsolos Hseyin Avni, bu ressamlar kentinde bu eserlerin tuvale gemesine vesile oluyor. Kentin dna doru kyoruz. Yeilin her tonu bize elik ediyor. imdi botanik bahesi olan Osmanl Mezarl'nm kysndan geip baka bir dnyaya giriyoruz. Oasis Otel Grcistan devlet yetkilileri nin, iadamlarnn, czdan kabark olanlarn, tatil iin setikleri yer. Bahede bol dekolteli, deiik haval gen kadnlarla karla yoruz. Otelin iinde de onlardan var. Gruplar halinde asansrn nnde bekleiyorlar. Kameramanmz Ali "Burada ok i dnyor" diyor. Otelde Grcistan Parlamentosu Bakan Giorgi Tsereteli var. zerinde spor gmlek, ayanda ort bahede konuuyoruz. "Grcistan'n temel meselesi toprak btnlnn salanmas dr" diyor. "Abhazya ve Gney Osetya'da durum henz kontrol al tnda deil ama Acara'da yeni bir dnem balad bile. Byk dei imler olacak burada."
225 S I N I R L A R
ARASINDA
"Her ey durmu gibi grnyor burada, insanlar pasaport ala myor, fabrikalar almyor, inaatlar yarm kalm. Hepsi acil so runlar. Bunlar nasl zeceksiniz?" diye soruyorum. "Son yllarda Acara'da insanlar ok zor artlar altnda yaadlar. Maalar verilmedi. ou aile fakirlik snn altnda yaad. Yeni ba kan ve ekibinin hedefi ekonomiyi dzeltmek ve buray cazip hale getirmek ve yabanc yatrm ekmek." Sonra hep duyduumuz cmleyi sylyor. "Grcistan ok yaknda NATO'ya girecek; Avrupa Birlii yolun da da admlar atyor. Hem Avrupa'yla hem Amerika'yla ok yakn i birliine gireceiz." "Uzun yllar Ruslarla beraber yaadnz. Ama imdi ilikiler ge rildi. Siz Bat blokunu hedef setiniz Rusya'yla ilikileriniz ne ola cak?" Tsereteli, Putin'in geliiyle ilikilerin gerginletiini ima ediyor. "Rus politikaclar ve iadamlar arasndan bir grup, Grcistan'la iyi
226 B A N U
AVAR
ilikiler iinde. Ama bunlarn karsnda Grcistan' kendi lkeleri nin devam gibi grenler de var. Buras bamsz bir lke ve onun gereini yapyor." Metin Kumuolu, Grcistan'n kresel gler tarafndan zgr braklamayacak kadar deerli olduunu sylyordu. "Grcistan, Kafkasya'ya ve Orta Asya'ya tek yoldur. Baka bir yol yoktur. Ve bu yol da Tiflis'ten gemek zorundadr. Liman da, demiryollar da, ka rayollar da Sarp Kaps'n ve Batum'u kullanr. Bu blge Orta As ya'nn kilit noktasdr. te bu yzden Amerika buraya elini atm tr." Oasis Otel'den dnte yollar hareketli. Onlarca yldr doku nulmayan yollarda almalar var. Acaristan'da yeni ynetim, seim lere hazrlanyordu biz oradayken. Seim sonulan, abalarn dllendirecekti. ofrmz Hamdi, gelecek konusunda temkinli. "Abaidze gitti, her yeri yapmaya baladlar. Seime kadar in sanlara gsteri yapyorlar belki de. Burada durum iler acs. Benim arabam var, taksicilikle geiniyorum ama ou a, mecbur Rusya'ya ii oluyorlar." Yolda bo araziler gzmze taklyor. Bo binalar yamalanm iyerleri ciddi bir ekonomik krizin bariz gstergeleri. nce zelle tirilmi sonra da yerle bir edilmi bir fabrika arazisinin kysnda bir tank duruyor. Bir ii heykeli bu. Hamdi bir gecede tm fabrikala rn yamalandn, yine bir gecede tm tramvay kablolarnn aln dn anlatyor. Revaz Turmanidze, Metin Kumuolu'nun orta. Bizi Mahvilauri kyndeki evine gtrrken yolda duruyor. Yine o boaltlm binalardan birini gsteriyor. "Bak, buras devlet garajyd, arkada park vard. Ben otomobil mhendisi olarak burada alyordum. Bamszlktan sonra fabri kalar durdu. nce ofrler fabrikalarn hisselerini aldlar. Yzde 60 zelletirildi. Yzde 40 devlette kald. Sonra yamaland ve ortada bir ey kalmad." Yarm saat sonra Mahvilauri'ye geliyoruz. Her biri iki katl villalar tepelere yaylm. Burada da evlenen oul, anne babasyla
227 S I N I R L A R
ARASINDA
oturduu iin evler byk tutulmu. Revaz'n evi, 300 hanelik k yn en tepesinde, tm aile bir arada. Annesi Uyman, Trke konu uyor, ei Pepela Rusa biliyor, oullan, Trkiye'yle ticaret yaptkla rndan Trke biliyor, ama torunu kk Meryem byynce muh temelen Grcce konuacak. Bahede koca frnl bir mutfak daha. Orada etler, balklar pii riliyor. Salonda koca bir televizyon. Evin kadnlar pembe dizileri seyrediyor. Gece bize bir ziyafet veriliyor. Biz yine akrabalarmzdan ayrlyormu duygusuyla onlara veda ediyoruz. smet Yetimolu Ertesi gn Metin Kumuolu'nun iyerine gidiyoruz. Kapda in ce bir adam var. Gr salar bembeyaz, gzleri koskocaman, duru u saygl ve onurlu. Yaamndaki tm incelikler yzne yansm. Hep glmseyen gzleri, iinde katlp kalm bir acy saklyor. O ok zel bir adamd. Ad smet soyad Yetimolu. Tarih retmeniymi, emekli olmu, imdi Metinle alyor. Batumlu. Bu nun altnda nasl bir hikye var bilemezsiniz. Onun yaam buralarda doup bym birok kiininki gibi aclarla, ayrlklarla, yitirilenlerle dolu... O, Misak Milli snrlar iindeki Acara zerk Blgesi'nde dou yor. Batum'dan Sarp'a her gn insanlar gidip geliyor, smet Yetimolu'nun annesi kucanda yeni doan bebei Bahri'yi anneanne sini ziyarete Sarp'a gtryor. Yl 1927. "Annem, birka gn sonra Batum'a dnmek zorunda kalm. Ninem demi ki 'Bebek burada kalsn. Sen nasl olsa bir iki gne d nersin'. Annem gelmi Batum'a, bir iki gn sonra dnecek. Ertesi gn sabah uyandnda haber gelmi, yollar kapand diye. Aabeyim Bahri'yi bir daha grememi." Ismet'in annesinin fotorafna bakyorum. Yzne ac yerle mi, az glmeyi unutmu, poz verirken bile tebessm yok olmu. Byk olunu ancak 40 yl sonra grebilmi. Battm, o tarihten bu yana, birka paraya blnm yrekler lkesi.
228 - B A N U
AVAR
Yl 1944. Bu kez lsmet'in babas Slalin'in nl tehcir politikas sonucu bir vagona bindirilip uzaklara gnderilmi. Az daha kk smet de ayn vagonla mehule gidecekmi. "Gece babamla beni aldlar. Azna kadar dolu bir vagona b raktlar. Srlecektik. Trenin dibindeyken bir kadnn 'smet, s met!' diye bana bardn duydum. Henz 5 yandaydm. Kadna doru kotum. Beni ald saklad. Dalara Hula Blgesine gtrd ler beni, hemen adm deitirdiler, ismet oldi Aleksandr, soyadn oldi Yakobadze!" Gzleri iyice buulanyor. "Ama beni hep smet diye ardlar" diyor. Bahri anneannesinde kalmt. Snrlar kapalyd. Yllarn aile sine ulamak iin abalayarak geirdi. Stalin'in lmnden sonra bir daha denedi. 1961'de stanbul'dan Batum Camiine bir mektup gn derdi. lsmet'in gzlerinden yalar iniyordu. kimiz karlkl alyor duk. Gzyalarn siliyor, anlatmaya devam ediyordu. "Annem ile kardeimi bulun" diye yazm. Bizi buldular. Mektubu verdiler. O mektubu hl saklyorum." Cebinden buruuk binlerce kez okunmu bir kt karyor. iek motifleri arasnda unlar yazyor: Karaku boyanr m? arsam uyanr m? Sen orada ben burada Buna can dayanr m? kimizin de gzleri i. Revaz ile Metin n ofiste halimize gl yorlar. Metin, smete "Yine aladn, alattn" diye taklyor. Belli ki o bu hikyeyi ok iyi biliyor. Ayaa kalkp dar kyorum, ite byleydi bu topraklar. Hasretin de vuslatn da tadn en iyi onlar bi liyor. Hani byle duygular coar coar grtlanza dmlenir durur ya... Ya da iimizi bazen bilinmez heyecanlar sarar ya... te onlar yzlerce yldr bu corafyada yaana gelenlerin kanmzdaki tortula rdr.
229 S I N I R L A R
ARASINDA
Balkanlar'da ya da Kafkaslar'da dolarken hep iimde o garip keman sesi. Bir sre sonra uzun yllardr grmediim bir akrabama kavuacakmm gibi bir heyecan duymak, buralarda bir i titremesiyle dolamak... Babanm atalar Kafkasya'dan, anneminkiler Balkanlar'dan gm anavatana. Kim bilir belki de her iki yrenin he yecanlar karp duruyor kanmda. lsmet'in sz ettii Batum Camii'ne gittim ertesi gn. Cuma na mazna Hula'dan gelenler var. Bunlar bizim insanlar. ou yal. Namazdan nce yanlarna gidiyorum. Biri takkesini geriye atp "Ho geldin" diyor. Ad Niyazi Efendi. Ardahan'dan gelen var, Ta kent'ten gelen var. 80 yalarndalar. Trke'yi unutmamlar. Sonra gen bir ocuk. "Ben Azerbaycan'dan geldim, burada okuyorum" di yor. Hepsinin bir akrabas Trkiye'de, kimisi Konya'da nebolu'da, Eskiehir'de. Yal ve grm geirmi Enver Baba bastonunun ucunu taa batrrcasna bastryor. Utanga bir ifadeyle "Trke'm biraz gitti" diyor. Bastonunun ucuna buruk buruk bakyor. "nemli deil, y reklerimiz konuur" diyorum, "Hah!" diyor. Metin namaza gidiyor, dierleri de. Bo avluda rperiyorum. Yavaa zaman tnelinden kmaya alyorum.
Batum Hristiyanlatrlyor Metin iine dnyor. ofrmz Hamdi bizi Batum niversite si'nin nnden geiriyor. Arabadan rencilere bakyorum. ou nun boynunda ha var. Trendy giysiler. Jleli salar, kulaklarda k peler. Bat'nn "ada uygarlk seviyesine" st balaryla ulamaya alyorlar. Hamdi, genlerin hzla Hristiyanlatrldn sylyor. Yemek iin bizi k bir lokantaya gtryor. Absaros Lokantas'nn sahibi bir retmen. Lia, elinde gller masamza geliyor. "Annem, Trke konuurdu" diyor. "Lia, halkn yzde 80'i Mslman, ama son yllarda bir deiim
230 B A N U
AVAR
var. Hristiyanlk moda olmu gibi grnyor" diyorum. "20-30 se ne nce kimse Mslman, Hristiyan diye bir ey dnmyordu. Yasakt byle eyler, gizli gizli namaz klnyor, snnet yaplyordu" diyor. "Ama imdi bir eyler deiti. Artk ocuklar ne istiyorsa y le olsun, diyoruz. Bizden geti. Dinsiz bydk. Onlar imdi me rakl." "Peki, ocuklar daha ok Hristiyanla m merak salyor?' Televizyon, basn ve Ortodoks Kilisesi'nin propagandas etkili olmu. Sylenenleri tekrarlyor. "Dedelerimiz Hristiyan'm zaten. Asllarna dnyorlar" diyor. Kafamda evirip eviriyorum sylediklerini. Batum'da geen haf ta 100 ocuu daha vaftiz ettiklerini reniyorum. Vaftiz olanlara kilise yardm ediyor. Onlar daha kolay i buluyor. Aileler kiliseden yardm alyor. "Hamdi senin ocuklarn ne yapyor?" "imdilik Mslmanlar, ama byynce bilmem ne yaparlar!" diyor. orloki A, Kimse Umursamyor Batum'dan ayrlmadan nce Acaristan ile Grcistan snrna, di namitlenen kprlere gitmek istedik. Yol birden kapand. nmz de dizi dizi kamyonlar. ou Trk TIR'lar. Uzaktan grltler ge liyordu. Cumhurbakan Saakavili Batum'a geliyordu. Haberi duyan ay reticileri yolu kesmilerdi. Yzlerce kii bir azdan baryor du. Aralarna kartk. Trke konumaya altm. Hi cevap ver mediler. Sonra yava yava anladmz bir dili duymaya baladk. "Adn ne?" "Timur Saakadze." Bir kadn teden bard. "Onun ad aslnda Ateolu'dur da!" Gen adam glmsedi. "Dorudur da!" "Benim babann karde Borka'dan Rize'den!" "Ne oluyor burada?" diye sordum. Banda si-
231^SINIRLAR
ARASINDA
yah yemenisi, elleri ay rengi, avurtlar kk bir kadn baryor. "Ne oluyor da! Biz i isterik!" "Siz ay m retiyorsunuz?" "Ho! Paray vermiyorlar ki. Satamyoz. 10 kapik verirler bir ki lo aya!" Ad Meryem. Kalabalk bizi srklemeye balyor. En ndeki birka lks ara ba hareket ediyor. Halkn zerine doru sryorlar. Kadnn biri arabann altnda kalmaktan son anda kurtuluyor. Yeni ynetimin arabalar, ykk kprnn yanna ina edilmi yeni bir kprden gstericileri deta ezerek geip gidiyor. orloki halk aresiz kzgn, arkalarndan bakakalyor.
KARABA'DAK SOYKIRIMA DNYA KR VE SAIR
Temmuz 2004 Yolculuundan "Kalbimin hzn dolu kesi" diyordu, Karaba'dan sz eder ken. Haydar Aliyev, kalbinde o hznle yaad, son 10 yln. Sonra yavaa gzlerini kapad. Tarihe bir soykrm olarak geecek Hocal. ua da var. Fizuli de. Adam da ok ekti. Ama dnya grmedi, duymad, kulak asmad. Daha ok silah, daha ok adam yollad. Dnyann en nemli geitlerinden biri yllarca kana boyand. Yzyllar ncesinden gelen atlar dinledik orada ve son 15 y ln aclarn paylatk. Acy en ok yaam olanlarla, krlm, kat ledilmi, yalnz braklm, ama yine de dik duranlarla konutuk. Zengin topraklara sahip olmann bedelini ok ar dyorlard. Ayn dil ayn din ve ayn duygu lkesinin karde halklaryz. Douyla kucaklatmz Azerbaycan'dayz.
233 S I N I R L A R
ARASINDA
ua'nn zerinden Uan Kular Mze binasna girmi program almak iin merdivenlerden yu kar kyordum ki ikinci katta birden durdum. Mziin sesi, adn lanma hkmetmeye balad. Ak kapdan ieri szldm ve sahne de prova yapan iki sanatnn ta burnunun dibine kadar sokuldum. 10 dakikada yzyllarn iinden gemitim. Piyanoda Farhat Badalbeyli vard. Rauf Abdullayev, viyola dayd. Yzmdeki ifadeye glmseyerek baktlar. Derin bir nefes alp "Allah aknza bu neydi?" diye sordum. Farhat Bey, "ua zerindeki iki kuun feryad" dedi. "Ben Su salym." ki ku, ua'da evlerinin zerinde dolayorlar, ama evlerini bulamyorlar. "te onun hikyesi" diye ekledi. Bu henz kayd bile olmayan son bestesiydi. Sahnenin kenarna oturduk. Farhat Badalbeyli anlatyordu. "1993'te ua bir kez daha igale urad. Tek bir Trk kalmad. Ora da zeyir Bey'in Blbl'n evi vard. Siz oradan buraya bin bir zor lukla getirilen heykelleri grdnz m? Ermeni askerler Blbl'n, zeyir Bey'in heykellerinin bile gzlerini kurunlamlard." ua, Ermeniler tarafndan igal edilen en gzel blgelerden birinin ismi. Azerbaycan'n en byk sanatlarnn doum yeri. 1993'te tanklar ua'ya da girdi. ua, ate emberindeydi. e hitleri yerde kald ua'nn, yal, gen kaabilen kat. ua'da Azerbaycan halknn dnyaya mal olmu, Blbl gibi, zeyir Hacbeyolu gibi sanatlarnn anlan, heykelleri kald. Ate kesten sonra bu heykeller Ermenistan yetkililerinden satn alnarak Bak'ye getirilebildi. Hepsi kurunlanmt. Bu nasl kindi? Bugn Azerbaycan'n bete biri Ermeni igali altnda. Atekesten beri ulus lararas platformda ikili l beli grmeler sryor. Ama igal kaldrlamyor. 1996'da Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatnn (AGT), 54 yesinden 53' Karaba'n Azerbaycan topra olduu nu kabul etti. Ama Ermenistan'a hibir yaptrm uygulanamad.
234 B A N U
AVAR
Topraklar igal aknda kald. Bir milyon gmen evlerine dne medi ve dnya suskun, Ermeni igalini seyretti. 13 yldr da seyret meye devam ediyor. Bugn Azerbaycan uluslararas rgtlerin haksz ve yanl dav ranlarnn bir simgesidir. Soykrma uram, topraklar igal edil mitir ve istedikleri zaman dnyay ayaa kaldran, birka gnde asrlarn sorunlarnn hallini dayatan Avrupa Birlii'nin Amerika'nn dnyaya bar yayma iddiasndaki rgtleri, insan haklar dernekle ri, uluslararas tekilatlar sadece seyretmekle yetindi. Hocah'da Bir Soykrm Yaand 1992'de Hocal'dan genler Baku yaknlarnda eski bir hasta nede 13. yllarn doldurdular. Kaln duvarlarla evrili gmen yer-, leimlerinden birine giriyoruz. Etraftaki ocuklarn, kedilerin ve sol gun kadnlarn arasndan geiyoruz. Mrsel'le konuuyoruz. "25 ubat 26'ya balayan geceydi. Hocal'da olacaklar nceden belliydi. Muhasara altndaydk. Her taraf Ermeni askerler evirmi ti. Agdam'la da ilikimiz kesilmiti. Tek ulam yolu helikopterlerdi. 1992 ubatnn 13'nde son bir helikopter geldi. Ondan sonra ne erzak geldi ne yardm. ua zaten tkenmiti. Ermeniler 'Siz menge nedesiniz' demilerdi. Evimizi, Hocal'y terk etmemiz istenmiti. Ama Hocal dvt. 15 yandaydm. 25 ubatta Hocal kuatld ve igal balad. nce top atei duyuldu, sonra tanklar geldi. Bizde sadece otomatik silah vard. Tanklara ilemezdi. Yal, kadn, ocuk, ubat souunda stte bata yok, evlerinden frladlar. Kar diz bo yu, piyade gittiler ve ldler." Konutuka gzleri zifir oldu. Annesi yan banda nne bak yordu. Gzlerinden ya bile akmyordu. Hocah'da akan kanla bera ber akacak ya da kalmamt. Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyev, dnyann adalet da tclarnn iine gelince nasl kr sar ve dilsiz olduklarn anlat yordu. "Ermeniler, bizim topraklarmz zapt etti. gale uradk. Top raklarmza tecavz edildi. Bir milyon insan evsiz kald. Byk dev-
235 S I N I K L A R
ARASINDA
letler bizi eit durumda deerlendirdiler, ayn teraziye koydular. Adaletten bihaberlerdi. kili yanatlar. Ayn Trkiye'ye yaptklar gibi. ok yanl davrandlar. Biz her ne olursa olsun bu topraklar ge ri alacaz. Hocal'daki soykrm dnyada ei benzeri olmayan bir soyk rmdr. Yal, civan, krpe demediler, hepsini krdlar ve uluslarara s kurumlar gzlerini balad. Birlemi Milletler de sustu. Toprak larmz azat olana dek Ermenistan'la hibir ibirliine girmeyiz, de dik. Ama basklar hi azaltmadlar; Trkiye gibi bizi de hi rahat b rakmadlar. imdi Trkiye Ermenistan'a kaplarn asn diye bask altnda. Bir taraftan Trkiye-Ermenistan snn alsn diyorlar, te yandan soykrm diye her yerde kanun kartyorlar. Bu onlarn ma hiyetidir."scanned by darkmalt1 "Arkalarnda byk devletlerin karlar var" diyorum. "Tabii ki! Yoksa tek bir Ermenistan nedir ki! Ahalisinin yans kp gitmi, kalanlar sefil. Ama arkada byk devletler ve lobi var. Byk devletlerin meraklar (karlar) var. Bizim problemimiz bu." Mtevaz, ciddi ve dosta konuuyordu. Szckleri evirip e virmeden nemli saptamalar yapyordu. lke bir petrol denizinin zerinde oturuyordu, dnyann en stratejik geitlerinden biriydi. Kendi haline braklmayaca belliydi. Oyun, Sovyetlerin son dneminde, Ermenilere verilen destekle ba lamt. Haydar Aliyev'in Gidisini Beklediler Yl 1987. Sovyetler Birlii dalyor. Gorbaov ibanda. Polit bro'da bir byk isimle atyor. Haydar Aliyev, 1987'ye kadar Sovyetlerin st ynetim organ Polit bro'nun ikinci adam, dnya y yneten birka kiiden biri. Gorbaov'un tehcir politikalarna iki yl boyunca direndi, sonunda istifa etmek zorunda kald. Bu, felaketin balang noktasyd. ok ksa bir zaman sonra, Bat'nn da desteiyle Azerbaycan topun azna kondu.
236
B A N U A V A R
Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyev. lham Aliyev gen bir adam olarak btn bu sreci yaamt. Haydar Aliyev gz hapsine alndnda, o da retim yeliinden karlmt. "Haydar Bey'in istifasndan 15 gn sonra, Aan Aganbegyan Paris'te 'Ermeniler, Karaba' almal!' diyor. Balamak iin Hay dar Aliyev'in gitmesini bekliyorlard herhalde" diyorum. "Dorudur" diyor. "1994'e kadar en ok ehit veren lkelerden biri Azerbaycan. Burada kaknlarn yerleimlerine gittim. Sanrm devlet politikas olarak geri gitmeleri dnlyor ki ok yerleik durumda deiller, igal edilmi topraklar geri alnabilecek mi bir gn?" "Ben phe etmirem ki bu topraklar geriye alnacak. Azerbay can btnleecek" diyor. "Bunun iki yolu var. Biri sulh yolu. Biz ba rl yol isteriz. Hem AGT Minsk Grubu'nda hem Avrupa ura-
237 S I N I R L A R
ARASINDA
s'nda bu meseleyi konuup dikkat ekiyoruz. nk sulh yolu is teriz. Ama bu, sadece bize bal deil. ki taraf da istemeli. Biz yine alacaz grdk ki bu yol galebe almyor o zaman baka husus lardan istifade edeceiz." Haydar Aliyev'in politik arenadan ekiliinden sadece birka ay sonra 1988 ubatnda Ermeniler saldrlara balamlard. "Karaba Ermenilerindir!" sloganlar ilk kez o zaman duyuldu. Sonraki drt ylda Azerbaycan'n bete biri Ermeni igaline urad. Yl 1990, gnlerden 19 Ocak. Bak'de. huzursuzluk artyordu. Halk ynetimi istifaya davet ediyor ayaklanma balyordu. Mosko va, Bak'ye mdahale etti. Bu, Moskova iin de bir krlma nokta syd. Bak'de ynetim Gorbaov'un ibirliiyle bir katliam gerekle tirdi. Sonu 600 l, yzlerce yaral. Baku krlmt. Bak'deki yardmcmz Ahmed Mehmedov bir Ahska Trk. Ailesi, 1989'da o henz be yandayken, zbekistan'dan Bak'ye g ediyor. Birka ay sonra burada tarihin en kanl saldrlarndan biri gerekleiyor. Bizi ehitlie gtryor. Dizi dizi mezarlarn nnden yrrken Ahmed be yan hatrlyor. "Yollar hep kand. Tanklarn karsna gemi adamlar vard. Hepsi ldrld. kinci gn, babam birilerine 'l toplamaya gidi yoruz' dedi. Ben biraz sonra kapnn dna ktm. Yollar hortum la ykyorlard." ehitler antna doru yryoruz. ou 20 yanda lenlerin karanfillerle ssl resimlerine bakyorum. Biri gen, dieri orta yal iki kadn mezarlardan birine iek koyuyor. "Banz saolsun" diyorum "Saol" diyor orta yal olan. Gen kadn hep nne bakyor. "ok etindi ok" diyor. "Yaknnz myd?" diye usulca soruyorum. Gen kadn ban kaldryor. Tokat gibi bir cevap veriyor: "Ha misi bizimdi." 1990 Ocak aynda, Haydar Aliyev Moskova'da gz hapsindey-
238 B A N U
AVAR
di. Koca Sovyetler dalrken Baku kana boyanyordu. Btn d ncesi tek noktaya odaklanmt: Azerbaycan'a dnebilmek. Devle tin en st dzey yneticilerinden biri olarak deil elbette. Mosko va'y, oturduu blgeyi bile terk etmesi yasakt. Her gittii yerde iz leniyordu. Delilie vurdu. Her sabah giyinip elinde bir anta Moskova Havaalan'na gidiyor, birka saat sonra geri dnyordu. Oturduu bl gedeki nbeti asker nereden geldiini sorduunda "Bak'ye kadar gittim geldim" diyordu. 15 gn boyunca her gn ayn eyi yapt. Ar tk izlenmiyordu. Zavall, bunak bir yal adamd o. 1990 Mays'yd bir sabah evden kt ve bir daha dnmedi. Bak'ye gelmiti. Baku gvenli deildi. Haydar Aliyev doduu yere Nahvan zerk Cumhuriyetine gitti, orada halk onu barna bast. O gnler ac ve aresizlik gnleriydi. Her gn Karaba'n bir kesi daha d man eline geiyordu. Savaacak adam yoktu. Azerbaycan'da yne timler deiiyor, her gn yeni bir isyan haberi geliyordu. lke ite ve dta dmanla evriliydi. 1993'te halkn dayatmasyla Azerbaycan'n cumhurbakan ol du. gal ve isyanlar son hzla sryordu. Ermeniler, Karaba'n ev resinde tamamen Trk yerleimleri olan Adam, Kelbeir, Fizuli, Lain'i de igal edeceklerdi. Azerbaycan krlmt. Aliyev atekes ilan etti. Binlerce insan lm, 1 milyon Karabal evsiz yurtsuz kalm t. imdi ou Merdekan'da eski bir hastanede ya da lojmana ev rilmi bir okulda yayorlard. Merdekan'da ocuklar bizi kaknla ra gtrmt. Merdekan'da Gneli Sanatoryumu'na yerletirilmilerdi. 50 ai leydiler. Onlar lm kaknlarydlar. Burada doan ocuklar imdi 13 yanda. Sanatoryum koridorlarnda yeni doan bebeler, soluk yzl an neler, namaz klan dedeler. Her oda baka bir roman. Mutfak diye kk bir masay kullanyorlar; tuvalet ortak, amar ykamak, banyo yapmak ile.
239
SINIRLAR
ARASINDA
Banda beyaz tlbentiyle bize ho geldin diyen kadn "Fevral (ubat) 26 idi. Hocal'dan ktk. Krpe uaklarla geldik buraya" di yor. "Hocal'ya bir gn gidebileceini dnyor musun?" "Presidentimiz bir gn geri alacak oralar. Arzumuz odur. D n, alt evladmn atas (babas) ehit oldu. Mrsel'in atasnn me zar orda kald." Toplant odasnda ocuklarn lklar arasnda konuurken yal bir adam geliyor. nce sessizce kenardan dinliyor sonra ar, etkileyici bir sesle anlatyor: "Bizim Trk halk Atatrk'n halkdr ve son zamanda Haydar Aliyev'in halk Azerbaycan halkdr. Bu iki halkn rehberleri bir olursa, siyaseti bir olursa, halklar da bir olur ve biz kazanrz. Ayrlrsak kazanamayz. Ben 70 yandaym. ayet sulh yoluyla toprak lardan kmazlarsa, u kesin ki, harp yoluyla azat edeceiz toprak larmz." Sonra sesi dt, ba ne doru eildi. Kaln kalarnn altn dan bakarak fsldad: "Ben her gece Karabag dnrm. Ryamda grrem. Keke a kalsaydm da topramda olsaydm. Hibir Azerbaycanl z top ran unutamaz, unutmayacak." Her gece yallar ua'nn, Hocal'nn yemyeil hayalleriyle uyu dular. Sonra souk terler iinde uyandlar. Kbuslarnda, aksakalla rn karlarn iinde dp kallar, kk bebeklerin yzne l mn inii vard. Mrsel Hasanov, zor artlar altnda inancn, umudunu kaybet memi olanlardand. Aksakalyla, ba ellerinin arasnda dinledi. Sonra yavaa doruldu, alak sesle Asya'nn her yannda yankla nan bir bak dillendirdi: "ikyetimiz yoktur yaamdan" dedi. "Men seyredrem dnyay. ok eziyetler ekmiem. Normal yaay mz yoktur, ama ikyet eylemem. nk bu da bir merhaledir, insan ne kadar eziyetle yzleir o kadar glenir." Onlarla vedalatk. Bahede gen kzla yeni adm atm kk
240 B A N U A V A R kzlar var. Gece gndz televizyon seyrediyorlar. Belli ki igalden sonra domular. Neden buradalar lan olarak yerine oturtamyor lar. Kamerama artistik pozlar veriyorlar. im rperiyor. Vamp baklar, televizyon ve mecmualardan gzlerine gemi ti, Onlar genti, tek dilekleri oradan kurtulmakt. artlarn zorluu ve gelecein belirsizlii umutlarn zayflat yordu. Bilinmezlikler, onlar tehlikelere ak hale getiriyordu. Onlar duvarlarn ardnda kaldlar. Merdekanda deniz kenarna indiimizde lkede son 10 yldr scak parayla tanan bir kesimin sayfiye evleriyle karlatk. Ama ayn kare iinde, bir gn kentleri ne dnmeyi bekleyen insanlar da vard. Ve bu eliki can yakcyd. Her penceresinden amarlar sarkan be alt katl bir bina. Bir zamanlar fabrikaym. Binann nndeki koca su birikintisinin nnde kucanda bebekle bir adam. "15 yl oldu, ua'y terk edeli" diyor. Yoksulluk ve aresizliin biraz tesinde lks bir lokanta. Garaj son model arabalarla dolu. erde Ukraynal bir irketin yetkilileriy le yemek yiyen Azerbaycanl iadamlar. lham Aliyev'e bu kareleri anlatp sormutuk: "Yoksul yaayanlar ile varlkl olanlar ayn kareye syor. Ara daki uurum giderek derinleiyor. Bu byk sorunlarn habercisi dejl mi?" Ellerini iki yana ap, "Bunlar pazar ekonomisinin fenalklar dr" demiti. "Bugn Azerbaycan'da serbest pazar ekonomisi var. Yzde 75 zel sektrde. Sosyal adaleti salamaya alyoruz. Unut mayn, 8 milyondan 1 milyonu Karaba kakn. Onlara devlet ba kyor. Ama lkemizde hainler vardr. lke aleyhine hareket ederler. Bazlar z lkesine ihanet ediyor, bazlar dardan i eviriyor, d istihbarat rgtlerinin besledikleri var. Bunlarn hepsini siz yaam snz biz de yayoruz. Ama iktidarn halkla ilikisi scaktr, gc mz buradadr." 2005'in Austosu'nda Hrriyet gazetesinde bir haber. Cumhur bakannn szn ettii hainler, Tiflis'te Ermenilerle bir para al
241 S I N I R L A R
ARASINDA
verii srasnda grntlenmilerdi. Videobantta, Azerbaycanl biri lerinin Ermenilere "Bir gn Karaba'da birlikte ampanya ieceiz" dedii kayda alnmt. Bazlar iin vatan bile satlk bir metayd. Soros'un Ak Toplum Vakf'nn ve dier Amerikan kurulula rnn destekledii YOH (Yok) rgt, lkede Amerikan tarz "demokrasi"ye gei iin faaliyetleri hzlandryordu. Ermeni igalini sempatik gstermeye alanlar bile vard. Ksacas her lkede hain ler, ibirlikiler bulunuyordu. Bak'de Atatrk Merkezi Baku'de gzel, bakml bir bina. zerinde Atatrk Merkezi ya zyor. Haydar Aliyev'in at bir aratrma merkezi aslnda. Banda Prof. Nizami Caferov. "Buras Haydar Aliyev'in ryasyd" diyor. "O Atatrk' ok g zel bilirdi. Azerbaycan'da devleti kurarken Atatrk' daha da derin den anlamt. Byle gzel bir merkezi kurdu ve Atatrk'n derin den renilmesini istedi." Duvarlarn Atatrk'n resimlerinin ssledii salona giriyoruz. Prof. Nizami Caferov, retim yesi ve milletvekili. Gelecein muasr medeniyetinin Avrasya'da kurulacan sylyor. "Dnyann en byk medeniyetleri Avrasya'dan kmtr ve ada medeniye tin adresi de burasdr" diyor. "Avrasya, byk devletilik, byk idarecilik, bilge yaay, maneviyat ve dnce mekndr" diyor. "Amerika an gelimitir. Bunun getirdii an problemlerle yzlemektedir; Afrika geri bra klmtr, bunun zorluklaryla urar, ama Avrasya sonunda normal bir sistemin temsilcisi olacaktr. Adil bir sistemle orta yolu bulacak yeteneklere sahiptir. Dnya, bir zamanlar, Trklerin yaratt byk bir armoniye sahne olmutu. Biz o gce yeniden ulamalyz." Profesr Nizami Caferov'un Trkoloji konusunda nemli ara trmalar vard. Gelecek yzyln farkl olacan sylyordu: "Trk dili ok nemli. Avrasya platformunda iki dil vardr. Bi ri Trk dili, dieri de Rus dilidir. Ve Rus dili, yzyllar boyu Trk
242 B A N U
AV AR
dilinin egemenlii altnda olumu, gelimi bir dildir. Bizim imdi zerinde durduumuz konu, Trkiye Trke'sinin tm Trk dn yasnn anlayaca umumi bir dil haline gelmesidir. Bylece yakla k 150 milyon kii ayn dili konuacaktr." Atatrk Merkezi'nden Baku'nun kalabalk caddelerine kyo ruz. "Artk zme Mahsus Deem" Dnyoruz, Azerbaycan daha 15 yl nce dalmann arife sinde bir Sovyet Cumhuriyeti'ydi. Dnya apnda bir lider bana geti ve bir satran ustas gibi her hamleyi hesap ederek Azerbay can' bugn bulunduu yere getirdi. Ermeni igalinin yaylmasn nledi. eitli darbe ve suikast giriimleri atlatt, isyanlar bastrd. lkenin zengin kaynaklarn en aklc ekilde deerlendirdi. Haydar Aliyev, d devletlere Azerbaycan' saymay retti. "Kalbimin hzn dolu kesi" derdi Karaba iin. O kalp bu hzne dayanamad. Bugn eziyetle glenmi kararl Azerbaycan halk zulmn galip geleceine inanmyor. lham Aliyev'le, Ali Rza olu Haydar'n brakt yerden devam ediyor. lham Aliyev bana babasyla bir sohbetini aktarmt: "Bana 'Be nim yolum budur ve o yolda her eye hazrm' demiti. Onu imdi daha iyi anlyorum, bugn ben de o yoldaym. Bu yol rahat bir yol deil, memleketin sorumluluu bendedir. Gelecei ben izmeliyim. Ben artk biliyorum ki bir izgi var ve ben onu getim. Artk zme mahsus deilem. Ben cumhurbakanym." Kendi kendine konuur gibiydi, yznde zarif bir glmse meyle bizi yolcu etti.
BAKU DEL RZGRLARIN KENTDR
Aralk 2004 Yolculuundan Ouz'da Deli Dumrul derler bir adam vard. Bir kuru ayn ze rine kpr yaptrmt. Geenden 33 aka gemeyenden dve dve 40 aka alrd. Neden mi byle yapard? Kendisinden daha gl kimse olmadn byle ispatlard. Derdi ki: Benden gl benden deli er var m ki benimle savasn? Benim gcm Rum'a, am'a ka dar yaylsn. Bak'de, Hazar'n kysnda Dede Korkut hikyelerinin iinden getim. Bak, tarihin bir noktasnda durmak gibiydi. Gemii ve gele cei ayn anda grmek gibiydi. Bak, Dou halklarnn birletii kentti. Bu kent acyla damtlm eserlerin, her keden fkrd bir sanat merkeziydi. 10 gnde onlarca sanatyla karlama frsat ya kaladk. Dou'nun masals yz vard her birinde. Ve medeni dn yann bilgelii. Bu iki eyin sentezini ylesine zlemitik ki Bak, bi ze bir ders verdi. Bak Devlet Tiyatrosu'nun merdivenlerinden kp, nee dolu bir kadnla buluuyoruz.
244 B A N U A V A R
Amelia Panahova, Azerbaycan'n en nl sinema ve tiyatro sa natlarndan biri. nemli bir ynetmen. Ve bir milletvekili. Dou lu gzel yz yapt iin cevvalliiyle nce bir tezat sonra da m kemmel bir uyum sunuyor. "Trkiye ile Azerbaycan' kavga ettirmeye alyorlar. Ama biz bu oyuna dmeyeceiz. Haydar Aliyev'in dedii gibi biz bir millet iki devletiz. Biz bunu anladka, kimse bulaamaz bize." Son ynettii oyun Deli Dumrul. Ouzlara soy vermi Deli Dumrul. Trkiye'de ka ocuk bilir Deli Dumrul'u? Salona indiimizde Deli Dumrulun bizim iin toplanm oyun cularyla karlayoruz. Hepsi kostml, sahnede bekliyorlar ve bi ze zel bir gsteri yapyorlar. Koro ahenkle tekrarlyor:
Dnyaya benim diyenler Ecel ald yer gizledi Fani dnya kime kald
Amelia'yla oyundan ksa pasajlar izledikten sonra o, oyuncula rn bir araya topluyor. Bize sevgilerini iletiyorlar. "Biz de size tm Trk halknn sevgisini selamn getirdik" diyorum. ok ansl mym ne... Yllardr adn duyduum oyunlarn seyrettiim bir yazarla tanyorum. O dnya apnda bir Dede Kor kut uzman. Anar. Sadece nadn kullanr. Azerbaycan Yazarlar Bir lii bakan. Ona Muallim Anar da derler. Gzlkleri piposundan sald kaln dumann ardnda kaybolu yor. Yazarlar Birlii'nin tarih dolu salonunda, sakin, telasz ve bil ge; uzaklara bakyor. "Siz Dede Korkut konusunda bir uzmansnz. Dede Korkut'u nasl zetlersiniz?" diye soruyorum. "Temel kitaptr" diyor. "Yunanistan'n Odisseusu, Fransa'nn Roland gibidir. ngilizlerin Shakespeare'i varsa bizim de Dede Kor kutumuz var. Avrupa'nn o apta bir destan yoktur. Hayatn her y nn, sanat, yaam, kapsayan bir destandr." Onun ar ahenkli sesi, byk yazar ve airlerin resimleriyle
245 S N R L A R
ARASNDA
ssl odada yanklanrken iimi hzn basyor. Evet, yzlerce yl tesinden gelen baeserlerimiz vardr, ama Dede Korkut deyince ne gelir aklnza. "Aaa evet vard yle bir ey"in tesine geer mi? Sha kespeare daha iyi bilinmez mi? lkemizde ocuklar daha ok La Fontaine ya da Grimm'lerden dinlemez mi masal ya da Andersen'den. Daha korkuncu Harry Potter'dan baka ey okumazlar, i te Anar da bunu sylyor. "Ben kendimi veya adalarm demiyorum. Mirza Celil, Meh met Gulizade, Trk hayatna etkisi olacak byk yazarlar. Ama siz tanmazsnz. Trkiye'de tannmak, okunmak iin 'byk kap'dan gelmelisiniz. Yani Paris'ten, New York'tan falan. Benim onca kitabm kt, Bahtiyar Vahapzade'nin onlarca kitab kt ama ne fayda." Muallim Anar, Avrasya corafyasndaki kltr birliine ve bu lkelerin nlerine konmu engellerin kaldrlmasnn nemine dik kat ekiyordu.www.cizgiliforum.com Yllardr "karde lke" tanmyla ok yol kat edemediimizi, kli eleri brakp fikir birliiyle admlar atmamz gerektiini vurgulu yordu. "Trkiye bizim her eyimiz. Dostumuz, kardeimiz, umudu muz, arkamz, kenarmzdr. O iyiyse biz iyiyiz, ktyse kt! Biz de derler ki 'Kardeim nasl insan bilmem, nk onunla hi yolda olmamm'. Biz Trkiye'yle hi tam yolda olmamz. imdi yolda olmamz lazm." Anar, "Bugne kadar ayr braktrlm lkelerin artk yaknla ma zamandr" diyordu. Yoksa byyen frtna sprp gidecek ko ca uygarlklar. "nc dnya savan yayoruz. Afganistan, Irak, Karaba, Yugoslavya bir kemer gibi. Blgede savalar, zincir gibi birbirine baland. Dnyann hassasiyet gsterdii blgeler deiti. Baz bl gelerde ne olsa dnya ayaa kalkyor. Bazlar grmezden geliniyor. ifte standartlarla yayoruz. Dnyada Filistin slam terristi diyor lar ama kimse Asala terrnden bahsetmiyor." "Azerbaycan'a kar terr 15 yldr devam ediyor" diyorum. "Bunun edebiyata yansmas nasl oldu?"
246 B A N U
AVAR
"Toplumlarn hayatnda yle yaralar vardr ki ok arldr" di yor. "Onlarn edebiyata yansmas zaman alr. nce bu yaralar biraz soumak. Facia kaknlaryla ilgili ben de yazdm, dier arkadalar da. Ama esas byk eserler sonra ortaya kacak. Bu ac biraz sou yunca." 15 yldr Azerbaycan'n bete biri Ermeni igali altnda. Filmler, oyunlar, iirler Karaba hakknda. nl ynetmen ldar Guliyev'i 25 yl nce ektii Babek filminin galasnda yakaladm. Henz viz yona kmam olan son filmini igal altndaki Karaba'a ve Azer baycan kadnna adamt. Sinema salonunda 25 yl geriye gittik. Babek'te 25 yl nceki Amelia'y barolde izleyecektik. Rol nce Trkan oray'a teklif edil mi, sonra Amelia'da karar klnmt. Amelia n sralarda 25 yl n ceki kendisiyle karlayordu. Kltr Bakan Polad Blblolu, 25 yl nce Babek'in mziine imza atmt. Ve 25 yl nce filme emek verenlerin hepsi, oradayd. Babek bir kahramanlk destanyd.
247 . S I N I R L A R
ARASINDA
Udar Guliyev: "Bilirsiniz, byle kahramanlar sadece bugn iin yok. Dn de lazmd. Sabah (yarn da) da lazm. Bu toprak, bu halk nice kahramanlar yaratr. Vatan iin nice kahraman kurban eder. Zalime ba emez. Kanmzda Krolularn, Babeklerin kanlar var. Gen neslin bunu grmesini istiyoruz." Sanatlar, sanatseverler, halk, askerler, renciler koca bir sa lon, 25 yl nce yaplm ve yzlerce yl nceden bugne gelen bir hikyeyi izledik bir Bak gecesinde. Sonra kp Baku'nun caddele rinde serin rzgrlara verdik kendimizi. Bak sanatn ehri. Her gn onlarca deiik yerde bir kltr fa aliyetinin prltlarna rastlyoruz. Ertesi gn Mze Merkezi'nin gzel binasnda eski kltr baka nn anma toplants var. 25 yl nce film mziklerine imza atan Kltr Bakan Polad Blblolu ve her biri birbirinden deerli ok sayda sanatlar Zakir Bakrov'u anyor. En gzel besteler alnyor, en gzel iirler syleniyor. Bir dostla yeniden vedalayorlar. Huraman Kasmov'un byl sesi, Farhat Badalbeyli'nin tula rndan kan hzn. Bir airin alayan dizeleri. Bir anma toplantsyd, ama yle iten ve yalnd ki. Banda kalpayla oturan yal adam, gm salarn k bir topuzla topla m yal hanm gzyalarn sildiler. nlerindeki gm amdanda ki mum, snmeden nce son bir kez titredi. Gzm ksnca yzle ri mum alevinde bir film karesine dnt. Hznlydler. Anlar ok uzaklardayd ve evrelerindeki dnya byk bir hzla deiiyor du. Gm sal hanmn gzlerinden bir damla ya masaya dt. Kalplerimiz ayn hzn paylat. Gecenin sonunda Kltr Bakan Polad Blblolu yle diyor du: "nternet, cep telefonlar, robotlar, snr tanmayan teknoloji. Ama kltrde kreselleme olmaz. Kltr, ancak z hususiyetiyle yaayabilir. Ve ne kadar mill olsa o kadar dikkati eker. 200 yldr Ruslarla bir arada yayoruz. Ve Ruslardan ok iyi eyler almz. Rus
248 13 A N U A V A R kltr, sadece votka, silah demek deil. Rus medeniyeti aykovski, Pukin, Korsakov da demektir. Dostoyevski, Lermontov demek tir. Ve tarih bizi bu noktaya getirdi. Trklerin bir paras ran'da, bir paras Rusya'da kald. Biz Rusya'ya geen parada kaldk. Ve z kltrmz iin bundan iyi istifade ettik. Rus ve Avrupa kltr bir sentez haline geldi. Bakn benim babam 1928'den 1932 ylna kadar La Scala'da ders ald, belkanto rendi. Sonra rendiklerini Azer baycan'a getirdi. Bir gn ona, 'Niye talya'da kalmadn?' diye sor mutum. 'Ben orada teknii rendim ki z halkma vereyim' de miti. Ve Azerbaycan'da bir ekol yaratt." Sadece bir ekol olmakla kalmad Blbl. Adyla anlan Blbl Okulu'nda, bugn Azerbaycan'n en yetenekli mzik reticileri ye tiiyor. Orada gelecein byk isimleriyle karlatk. Biri ehriyar manov'du. Bu ismi unutmayn. nk ok ksa bir zaman sonra karnza kacak ve size Dou'nun bysn anlatacak. Bana o gn anlatt. Tarm alarken beni alatt. Savalardan sz ediyordu bana. Bir avu zalimin hrs yznden yz binlerce insa nn ektiklerinden. lenlerden, geride kalanlardan. Ve tm yaam heba olup gidenlerden sz etti. Henz 14 yandayd. Blbl Okulu'nun bir odasndaydk. Birka dakika iin zaman ve mekn yok ol du. Tanr'nn nameleri yreimizi dnyaya sat. Sonra bir baka snfta birbirinden yetenekli ilkokul rencile riyle tantk. retmenleri, kocaman beyaz kurdeleli, gzlklerinin ardndan bakan gle kahverengi gzleriyle Nermin'e bakt: "Nermin, konuklara sen bir ey alasn" dedi. Her snfta bir piyano var. Nermin 8 yandayd. Birok bestesi vard. Elleri kk, beyaz, kardelenler gibi tulara basyor, gzleri dnyaya meydan okuyordu. yle zarif, yle asil ki. Nermin Necefli'yi de sakn unutmayn. Onlar Blbl Okulu'nda rastladmz ve aklmzdan hi karmayacamz sanat adaylarndan sadece iti iydi. Ben Blbl Okulu'ndan ayrlmaya hazrlanrken Nermin, ba na Trkiye'ye gtrmem iin bir de iir hediye etti. Bak'ye bir gzellemeydi.
249 S I N I R L A R
ARASINDA
Efsane air: Bahtiyar Vahapzade Anar'a rica ettim. Onunla tanmak istediimi syledim. "Bak'de olmayabilir" dedi. Bir iki yere telefon etti. "Bak'deymi ama biraz rahatsz" dedi. Yine de telefon etti. Bahtiyar Vahapzade beni kabul edecekti. O Dou'nun en nl air ve yazarlarndan biri. Dev let erknnn oturduu blgede bir evi vard. Gvenlik kontroln den geip eve vardk. Gr beyaz salar dank, anlaml gzleri yor gun, sigarasn birbirine ekliyor, kendimi tantrken sessiz, beni tar tyor. Sonra kzgn konumaya balyor. Aslnda kendisi olmayanla ra, Bat'ya zenenlere fkeleniyor. Trkiye bu corafya iin ok nemli, ama bir trl kendisi olamyor, diyor. "Her bir millete benzemek istiyorsunuz, ama kendinize benze mek istemiyorsunuz. nce kendimiz olmalyz, yiysek de biz ola lm ktysek de biz olalm." "Glistan" iirini 1959'da yazmt. iir, geen yzylda Azer baycan'n paralann anlatyordu. Sadece yerel bir gazetede ya ymlanm, ama Trkler arasnda elden ele gizlice tm Azerbaycan'a yaylmt. Haydar Aliyev o zaman Azerbaycan'da KGB'de grevliydi. Biraz da onun gayretleriyle hapse girmekten zor kurtulmutu. Aliyev, Sovyet politikasna aykr olmasna ramen Vahapzade'yi kollamt. Yllar gemi karlamlard. "Ne konutunuz o karlamada, "Glistan" iiriyle ilgili size bir ey dedi mi?" "Dedi ki, 'Niye bunu yazdn da bana bela atn'. Ben de de dim: 'Yazmyabilemezdim'." O zaman ban ne eip iirinden bir blm okudu, ezbere. "Min kere vurdular erefimize/ Verdik, sahibimiz gene ver dedi/ Bi ri baran dedi biri her dedi... Yani koyun veya eek dediler Trklere" Azerbaycan, Sovyetler'den koparken binlerce insan "Bahtiyar, Bahtiyar!" diye sokaklarda baryor, onu omuzlar zerinde tayor du. Vahapzade kitlelerin nnde yrd. Ama bugn gemii fark l deerlendiriyor.
250 B A N U
AVAR
"Ben size bir hakikati syleyeyim. Sovyetler Birlii kt ve ben onun kmesini ok arzu ettim." Sigarasndan derin bir nefes ald. Gzlerini kst. "Ama sonra ben grdm ki o devlet gzel devletti. Orada ok iyi eyler vard. nsann mdafaas vard. ahsiyetin m dafaas vard." Susup nne bakyor. Anlatmaktan yoruluyor. Bu yorgun kavga ve gnl adam zaten konumay hi sevmi yor. "Sanat, ok deerliydi deil mi o zaman?" diyorum. "Sanat ok nemliydi, en byk adam sanatyd, yazard." diyor. "Siz Trk dilinin en byk savalarndan birisiniz." Sorumu bitirmeden "Dil yoksa millet yoktur" diye ekliyor. "Anadilimiz bizim bayramz bizim erefimizdir. Dil yoksa biz millet deiliz. Benim bir sloganm vardr. Ne olursan ol kendin ol! Kendin olmadan seni yerler mahvederler. Milletin z iffeti, z simas olmaldr." Bir saatlik ziyaretimiz sresince onlarca kez bu szleri tekrarla d. Kendin ol! iki kelimeyle ifade edilen bu sz, yaamnn zeti ve en nemli tavsiyesiydi. Yllarn iinden damtk gelmiti. Ayrlrken yine sitem etti. "Senin memleketin iirden uzaklayor" dedi. Haksz m? "Bizde dn merasimlerinde, her yerde iir okurlar Fuzuli'den, klasiklerden, byk airlerden... Trkiye'de meclislerde Mehmet Akiften Yahya Kemal'den iir okunduunu grmedim hi." Gzlerinde aniden kvlcmlar, Mehmet Akif in dizelerini syl yor: "Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn! Gmelim seni ta rihe desem smazsn!" Ban ne eip mrldanyor, "Byk air ok byk. Trki ye'de onu sevmezler. Ben lrm onun iin" diyor. "iir ok nemlidir" diye devam ediyor. "iiri duyunca, senin dedelerin babalarn canlanr, hayat bulurlar. Tarihtir iir." alma odasnda Atatrk'n resimleri, duvarda baucunda as l iirler. Masasnda yeni yazd oyunun satrlar. Bana bir kitabn imzalayp veriyor. Ben giderken yz daha yumuak. 80 yllk bir kavgann yzne sinmi gzellii, ona sarlp pyorum. zin veri yor. Ei ve kzyla kucaklap onu bir daha grebilmeyi diliyorum.
251 S I N I R L A R
ARASINDA
Dadaova ve Dou'nun Misafirperverlii Bahtiyar Vahapzade'nin dedii gibi iir Azerbaycan'da hayatn iindeydi. Her toplantda, her elencede, her yasta, her dnde hayatn her alannda iir vard. Azerbaycanl iirle yayordu. k Pehlivan, nce Sanat Fakltesi yani Gzel Sanatlar Akade misi'nde profesr. Bir dnde sazn szyle birletiriyordu. iir lerle damada ve geline aydnlk bir gelecek, mutluluk diliyordu. Ba nda k kalpa, bej ceketi ve izmeleri, saznn kenarna skt rlm mikrofon ve gsne yaptrd saz, Dou'nun byl ka rakterlerinden biriydi. Saati kyndendi. O gece Bak'de birileri evleniyordu. Dn grmek istiyordum ya, kendimi davet ettirdim. Nasl m? Bunun hikyesi ayr. Onu nce Trkiye'de bir televizyon programnda grmtm. Sanrm bir elence programyd. Dier konuklarn aksine ok m tevaz ve ok sevimliydi. Sonra ona istanbul'da sokakta rastladm, konutuk. "Gelirsen mutlaka ara" demiti. Ben de aradm. Azerbaycan'da nl bir pop yldzyd. Brliant Dadaova hem ei Adalet, hem de alma arka dalar misafirperverlikleriyle bizi utandrdlar. O dne de onun sayesinde gittim. Koca bir dn salonuy du. Her yer krmz kurdelelerle dolu. Salonda belki 500 kii. Gen ler tafral, yallar meraklyd. Zengin bir kyn erafndan birileri ocuklarn evlendiriyor. Brilliant'a ve mzisyenlere ayrlm masada oturuyoruz. Yemek ser visi hi bitmiyor. Bldrcnlar gidiyor, kuzu kapamalar geliyor, tki su gibi akyor. Brliant, sevilen popler arklar sylyor. Coanlar, Kafkas folkloruyla, Batl danslar sentezliyor. Bizde de yle olmaz m? O kadar benziyoruz ki. Bat mziiyle balarz ya elencelere, ama hep halayla biter. O gece erken ayrlyoruz dnden, ama Brliant sz alyor bizden, yarn buluacaz. Ertesi gn Mze Merkezi'nde klipi ekiliyor, ii bitince beni
252 B A N U A V A R
arabasna alyor. O gece onu tanyanlara selam vererek gece trafii ne karyoruz. Kocaman, beyaz bir Cadillac'la Baku'yu dolayoruz. Fayton Lokantas'nn nnde duruyor. "Buras Nahcivanllarn" di yor. zel ky dekorasyonlu, bakr taslar, dantelli rtlerle ssl bir mekna giriyoruz. Mzik gzel, mezeler hazr. Siyah, effaf bluzlu, simsiyah salar topuz yaplm bir hanm, Fay-ton'un Nahcivanh sahibi. 10 kiilik bir masaya oturuyoruz. Brilliant'n kocas, olu, te levizyoncu arkadalar, yardmcs ve biz. Azerbaycan'n zel ye meklerini yiyiyoruz. Akamki dnn sahiplerim soruyorum. "Ne ile meguller? O dn nerden baksan 50.000 dolar" diyorum. "Bizde dnde para harcamak iin o kadar zengin olmaya ge rek yok" diyor. "ocuk doar domaz para biriktirmeye balanr. Para olduka eyiz dzlr." "Hadi canm" diyorum. "Bu zengin bir dnd. Bir kere seni
253 S I N I R L A R
ARASINDA
armlard." Glyor, "Byle konuursan beni bir daha kimse a rmayacak" diyor. Gece ilerledike ierisi Azerbaycan'da i yapan yabanclarla do luyor. Yan masaya Amerikal ve talyan petrolcler oturuyor. Dadaova'ya iltifat ediyorlar. Iklar lolayor. Bir oyun havas balyor. Sansn, uzun boylu, etli butlu bir Rus hanm gbek dans yapyor. Petrolcler kostmne para sktryor. Brilliant'la gece boyu iki lkenin ilikilerini konuuyoruz. Tr kiye'ye sk sk geldii iin genel havay ok iyi biliyor. "Byk devletlerin ana projesi, Trkiye ile Azerbaycan' birbi rinden uzak tutmaktr" diyor. "Kuzuyu yemek istersen onu srden ayracaksn ve bizi yalnzlatrma projeleri hl devam ediyor, ier den birileri de buna anak tutuyor." "z Musikin Senin z Canndr" Bak'de bir gn daha. Bir mcevher, filarmoni binas, insan kskanyor. Tarn en nemli statlarndan birini dinleyeceiz. Ramiz Guliyev konseri iin akn akn insanlar geliyor. Ellerinde iekler. Burada konsere en k kyafetlerle ve ellerde bin bir eit ieklerle geliniyor. Ramiz Guliyev konseri Baku'nun tm kalburst sanat larn bir araya toplam. Devlet sanats Ali Can Ekberov'la tadna doyum olmaz bir sohbet balyor. Glen gzleri ve olanca zarafetiyle "Bakn dnyann iki canls vardr" diyor. "Onlarn seslerinin benzeri yoktur. Biri bl bldr, o balaca (kk) ku. Biri insandr. Ve bu balaca ku bl bln konutuu Trk lisandr." Trke'ye bu ak ve her karlatmz sanatnn vgleri ii me hzn sayor. Biz, bu ak nasl kaybettik. Azerbaycan'n milli enstrman tar. Senfonik mziin iinde en gzel yeri alm. Milli bir algyla oksesli mzik harmanlanm. Tanr en byk statlarndan biri Ramiz Guliyev. Konserden nce kulamza kpe birka cmle sylyor: "Biz z derdimizi, z varlmz dnyaya z milli aletimizle du-
254 B A N U
A VAR
yrrz. Bu en byk gururdur. Dnn, dedemin miras brakt bu aleti, seslendirmek imknndayun. Bakasnn musikisi gzel dir, ama senin z musikin senin z canndr. z vatanndr. Vatan budur. Onlarn vatann kendi insanna getireceine, kendi musiki ni onlara gtr, kendi vatann darda gster." Konserin sonunda sazn, balamann, klarnetin, kanunun ok sesli mzikle sentezini hayal ediyorum. Kulamda bugne kadar hi duymadm bir dnya mzii var. Trk Dnyas Ortak Yayn Baku de kaldmz 10 gn boyunca sanatlar, yazarlar, fikir adamlaryla tantk. Yazarlar Birlii'nde, ince Sanat Fakltesinde TRT genel mdrnn de katld ve sekin davetlilere verilen konferanslar izledik. Konu kltrn ulusallyd. Peki, onlar bu konuda ne yapyorlard? Azerbaycan Devlet Te levizyonu Genel Mdr Nizami Kudayev, Trke'nin eitli lehe lerinde anlalabilecek bir ortak yayn politikas neriyor hatta yaz l basnla da bunun desteklenmesi gerektiim dnyordu. Trke konusunda kitaplar vard. "Bugn 250 milyonluk Trk dnyas, medya yoluyla, televizyo nu radyosuyla birbiriyle sk ilikide olmaldr. Artk btn dnya birbirine bakyor, birbirini dinliyor. Bu bakmdan Azerbaycan tele vizyonu ile Trkiye televizyonu ortak projelere imza atmaldr. TRT btn Trk cumhuriyetlerinin televizyon bakanlarn bir araya ge tirebilir. Ankara'da byle bir toplant rgtlense, TRT etrafnda Trk cumhuriyetlerinin bakanlar bir araya gelirse ve birbiriyle mukavele imzalarsa her birimiz birbirimizle program mbadelesi yapabilir, ortak noktalarda buluabilir, tele kprler yaratabiliriz. Bu Trke'yi gnendirir." "Bugne kadar bu ynde bir alma yaplmad m?" diye soru yorum. "Bazen kk ilikiler olur. O da tesadfen olur. Sistem iinde olmaz. Ben eitli programlarn TRT vastasyla yaynlanmasn ve
255 S I N I R L A R
ARASINDA
btn Trk cumhuriyetlerinin bunlar izleyebilmesini neriyorum Trk birlii hakknda, Trk halklar hakknda, Trk folkloru hak knda, Trk kltr hakknda sistemli programlar yapmaktan bah sediyorum." 2005'te Venezuela'nn bakanlnda bir "Gney Amerika Yayn Birlii" kurulmu ve kltrel ortakl sahip tm ktaya yayna ba lamt. Gney Amerika'y etkisi altna alan Amerikan propaganda larna bir bariyer kurmay planlyorlard. Nizami Kudayev, Trk dnyas iin benzer bir projeyi neriyordu. Kresel politikalarn Trke'yi yprattn sylyor, "Trk kltrn canl tutmann tek yolu bu ve benzeri projelerdir" diyordu. Aslnda ibirlii balamt bile. Anar'n Dede Korkut oyununun TRT ekranlarna gelmesi sz konusuydu. Bak'de benzerliklerimizin, ortak masallarmzn, tarihimizin biraz daha farkna vardk. Ortak tnlara kulak verdik, iirler dinle dik. En ok Bahtiyar Vahapzade'nin bir iirinden etkilendik: Yaamak yanmaktr, yanan gerek! Hayatn manas yalnz ondadr. Mum eer yaranyorsa yaamyor demek, Onun yaamas yanmasndadr!
ASYA'YA DORU
"BEN RANLIYIM, TRKYE'YE KAR YASA BEN BURADA RM!"
"Trkler ran'n her yerine yaylmtr" diyor Asgar Fardi. O d ileri eski bakan Ali Akbar Velayeti'nin danman. Bir gece, evin de konuuyoruz. "ran hkmetinde bakanlarn yars Trk'tr" diyor. "Amerika etnik snrlar izmek istiyor" diye ekliyor. "Ben ranlym. Ben bili rim ki, Trkiye'ye kar yasa ben burada rm" diyor. 2005 Ocak ay, iran'dayz. George Bush "Srada ran var. Her an mdahale edebiliriz" tr beyanlarda bulunuyor. ran'dan derhal nkleer enerji programm durdurmas isteniyor. yle bir hava var ki mdahale gn meselesi. Aradan yedi sekiz ay geiyor. ran sessiz sakin "Enerji ihtiyacm iin dier lkeler gibi nkleer almalarm srdreceim" diyor ve Amerikan ynetiminin sert slubunda yu muama gzleniyor. Avrupa'dan ses kmyor. Binlerce yllk impa ratorluk ran, kaba blfleri ciddiye almyor. ine bakyor. Amerika, ran' dnyadaki-en tehlikeli yerlerden biri olarak ni teliyor. ran'a tehditler giderek sklayor. ran, tpk Irak gibi nk leer silah retimi hazrlyla sulanyor.
260 B A N U A V A R Son zamanlarda Amerika'nn gizli operasyonlar iin ran'a Pen tagon komandolar yollad haberleri basnda dolayor. Pentagon'un zel timlerinin ran'daki nkleer tesislerin yerleri ni tespit etmek iin gizli operasyonlar yrtt syleniyor. Pentagon'da bu gizli operasyonlarn bandaki general, zerin deki askeri niformayla bir sinagogda "Mslmanlar eytandr" di ye basna deme veriyor. Haberler byleyken biz ran'daydk. Uzun zamandr ran Parlamentosu'na kabul edilen ilk yabanc televizyon ekibiydik. Milletvekilleriyle, dileri mensuplaryla, rencilerle, sanatlarla ve halkla konutuk. Oradan Amerika'nn na sl grndne, hayatn nasl aktna, tehditlerin nasl algland na baktk.' Amerika Birleik Devletleri Bakan Bush, Roma imparatorlar nn ta giyme trenini andran atafatl yemin seremonisinden he men sonra dnyann btn ekranlarnda bir kez daha yineledi: "ran'a askeri mdahale masada". Gereke fazla yaratc deildi. Irak igalinde kullanlan senaryonun aynyd. Galiba iran'da nkleer si lah retimi vard. Ama tehditleri anlamak iin haritalara bakmak yeterli. Iran Ortadou'nun kalbi. Blgenin en gl lkelerinden biri. Dnyann petrol rezervlerinde Suudi Arabistan'dan sonra ikinci s rada. Dnyann Rusya'dan sonra eh fazla doalgaz reten lkesi. Dnya petrol tamaclnn yansnn gerekletirildii Basra Krfezi'nde, en uzun kyya sahip lke. Amerika ve srail'i diplomatik olarak tanmayan bir lke. Ve Irak'tan sonra nkleer silah retimiyle sulanan ikinci lke. Irak bu nedenle igal edilmi ve igalden bir yl sonra CA, lkede nkleer silah bulunmadn resmen rapor etmiti. Irak kemeke iindeyken ran'a ynelik tehditler artarak de vam etti. Uluslararas Atom Enerji Ajans'nn "ran'da nkleer silah retimi yok" raporuna ramen sulamalar srd. Iran semalarnda Amerikan casus uaklar dolat.
261
SNRLAR
ARASINDA
Meclisteyiz ran Parlamentosu'na girmek kolay deildi. Kapnn nne y lm byk bir memur kalabal bir eyler istiyordu. Aralarndan syrlp ana kapya varmak baya zaman ald. Bunca tehdit altnda olan bir lkede yabanclara kar alnan tedbirler doal olarak son derece sk. Davetli olduumuz yerlerde bile hareket kabiliyetimiz snrl. Dikkatli bir gvenlik aramasndan sonra ite iran Parlamentosu'ndayz. erde siyah ve kahverengi giysilerin arl var. Sralarn ara snda mollalar dolayor. erde oturum sryor. ok sayda kadn dikkatimizi ekiyor. zellikle kadn gazeteciler epeyce fazla. Ben milletvekilleriyle konuuyorum. Bazlaryla tercman araclyla, kimileriyle Trke, zaman zaman ngilizce. Amerika'nn tehditleriyle ilgili sorular genellikle hafif bir g lmseme ve "Irak' grdk!" ifadesiyle cevaplanyor. Refet Beyat bamsz bir kadn milletvekili. arafnn ardnda aydnlk yz ve ciddi gzleriyle "Amerika kendi de bilir ki adil de ildir" diyor. "Bakn israil ve Amerika, kendi kitle imha silahlar ve nkleer silah retimlerinden hi sz etmiyor, ama kendi hedefleri iin nle rine geleni suluyorlar. Amerika ve srail, baka lkelerdeki her tr l teknolojik gelimeyi bahane olarak kullanyor. Biz Uluslararas Atom Ajans yesiyiz ve effaf bir faaliyet yrtyoruz, denetleniyo ruz. in tuhaf bu ajansa dahil olmayanlar tarafndan, Uluslararas Atom Enerjisi Ajans anlamalarna imza koymayanlar tarafndan tehdit ediliyoruz." "Bir de demokrasi konusunda sulanyorsunuz. Siz Ameri ka'nn demokrasi operasyonlar konusunda ne dnyorsunuz?" diye soruyorum. Gzlerini ayor, mkemmel ngilizce'siyle cevaplyor: "Biz niye Amerika'nn demokrasi anlayn uygulamak zorun da olalm bunu anlayamyorum. Irak'a demokrasi getirdiklerini sy lediler. Demek onlar iin igal ve cinayet demokrasi demek."
262 B A N U
AVAR
ABD'nin, iran'a ynelik nkleer silah retimi sulamalar yllar dan beri sregeliyor, iran'n sanayii glendike sulamalarn bo yutlar da artt ve bugn mdahale snrna dayand. 2003'te Iran nkleer silahlarn yaylmasn nleme anlamasn imzalamt. Ayrca Uluslararas Atom Enerji Ajans'nn ksmi dene timini de kabul etmiti. Ama tehditler bitmedi. Kamal Danyar, meclisin, Ekonomi Komisyonu Bakan. "Ben ce asl Amerika zor durumda. Saldrganlamas zor durumda oldu unun bir gstergesi. Biz onlarla deil, mazlum milletlerle ibirlii yapyoruz. Biliyorsunuz, Amerika ve israil'le aramz iyi deil, ama siz, Trkiye, onlara yaknsnz. O iki lke, ncelikle Suriye, ran ve Trkiye'nin arasn aacak. Hedefleri bu. Unutmayn Suriye ve Irak, Osmanl toprayd. Kim ayrd onlar, blgeyi kim paralad, ingi lizler ve Amerika." Meclisten kp ran'n byk kapal arsnda dolayoruz. nmze gelen herkesle konuuyoruz. Esnafn, alveri edenlerin ouyla Trke anlayoruz. Halk siyasetin nabzm tutuyor. ran siyasetinde belirleyici role sahip kk esnaf, Amerika'nn tehditlerine kulak asmyor gibi g rnyor. Orada geirdiimiz yarm gn iinde konutuumuz her kes bize, nkleer enerjiye sahip olmann gl ve bamsz bir lke olmann ilk art olduunu, nkleer enerji santrallerinin oalmas nn ve ihtiya duyulan yaktn dier byk devletler gibi lke iin de retilmesinin gerektiini sylyorlar. Bir halc: "Her memleketin var. ABD'nin, ngiltere'nin var. Bi ze engel oluyorlar. Trkiye'ye engel oluyorlar. Biz istiyoruz, zmz iin. Ekonomimiz iin" diyor. Bir seyyar poaac "Amerika, zulm yapyor. Ama biz zalim den korkmayz" diyor. arda konutuumuz herkes Trkiye'ye sevgi dolu selamlar yolluyor. "Bu blgede yan yanayz, komuyuz ve birbirimize muh tacz" diyor. Akam Trkiye Bykelilii konutuna davetliyiz. Tahran'n en gzel yerinde, belki de en gzel elilik Trkiye'nin Iran Bykeli-
263 S I N I R L A R
ARASINDA
ligi. D kapdan ieri girdikten sonra drt be dakika yol sryor. Ormanlar arasndan geerek konuta varyorsunuz. Atatrk'n iste iyle, o dnem mimarisiyle yaplm, gemiin kokusunu tayor. Restore edilmi salonun iinde bir havuz ve koca mine, her yer yeillikler iinde ve scack bir klandrma. Elilik konutuna hay ran kalyoruz.scanned by darkmalt1 Sefiremiz bir sanat. Bir keman virtz. Bozkurt Aran, yemek srasnda "Bu rejimin en byk zellii ihtilalci olmas" diyor. "Dn yaya kafa tutuyor ve ilikilerini bazen geriyor. Dnn 400 yldr ayn snrlar paylayoruz. Son zamanlarda ticari ilikilerimiz daha da canlanyor. 2003 yln rakamlarnda blgede nc byk yat rmcydk." Rza ah Atatrk' rnek Almt O gece sefaret konutunda Bykeli Bozkurt Aran'n ei Zey nep Aran'n byleyici mziini dinlerken, iki lkenin tarihin belli noktalarnda paylatklarn dndm. 1934'te Rza ah ilk yurtd gezisini Trkiye'ye yapmt. Ata trk'le bir ay geirmi ve lkesine dnd zaman yeni Trkiye Cumhuriyeti ona ilham vermiti. 8 Temmuz 1937'de Atatrk'n nderliinde, Trkiye, ran, Irak ve Afganistan'n oluturduu Sadabad Pakt, Tahran'da imza lanmt. Iran ve Trkiye. Birinci Dnya Sava'nn sonunda Bat iin ok deerli olan bu lkelerin her ikisi de yabanc igali altndayd. 1920'lerde her iki lke iin de bamszl kazanmak temel he defti ve her iki lkenin ortak dman ingiltere'ydi. On yl iinde ran, Atatrk devrimlerini rnek alarak kendini Kemalist ilan eden Afganistan ve Osmanl'dan ksa bir sre nce ko parlan Irak, Bat'mn gz diktii Ortadou'da, mkemmel bir ittifak gerekletirmilerdi. Atatrk iin Ortadou'da birlik ok nemliydi. nk o gne kadar btn tehlike Bat'dan gelmiti.
264 B A N U
AVAR
Tm blgede nemli bir g oluturan Sadabad Pakt'nn imza lanndan sadece bir yl sonra Atatrk lm, emperyalist gler ikinci paylam savama girmilerdi. ran yeniden igal edilmi Rza ah srgne gnderilmi, yerine olu Rza Pehlevi gemiti.
265 S I N I R L A R
ARASINDA
Ksa zamanda Iran, ingilizlerin ve Amerikallarn at oynatt bir alan haline geldi, o dnemde Trkiye'de, iran'dan sz eder ken sadece Sreyya ve Farah Diba hatrland, iki halkn derin dostluu unutuldu, iran'a ilikin bilgiler magazin haberlerine in dirgendi. Komularmzla ilikilerimiz Batl rzgrlarn etkisindeydi. Tam o srada beklenmedik bir ey oldu. 1950'de Iran halk Bat'y akna evirdi. Dr. Musaddk ve Bat'nn Korkusu Dr. Musaddk, komnistlerden toprak soylularna kadar halkn byk bir ounluunun desteiyle babakan seildi ve ran'da, ya banc lke ayrcalklarna son verildi. ran'n tm petrolnn zerinde oturan ingiliz petrol irketi feshedildi milliletirme hareketi balatld. Bu Bat'nn karlarna kar ciddi bir tehditti ve gerei yapld. Dr. Musaddk ldrld. Sadece yl iktidarda kalabilmiti, Bat ve ibirlikileri aha iktidar koltuunu hediye ettiler. 1954'te ngiltere'yle yeniden petrol anlamas imzaland ve ran, 25 milyon sterlin devletletirme tazminat dedi. ahn geri dn ran halkna ok pahalya mal oldu. imdi Ortadou'ya demokrasi vaat edenler, 1953'te ran'da demokrasiyi bir darbeyle yok etmekle kalmadlar, yllar sren bask ve zulme gz yumdular, toplu katliamlara seyirci kaldlar ve bylece 1979 devri minin n koullarn hazrladlar. Ayetullah Humeyni ismi ite ilk o zaman duyuldu. 1960'l yl larda halkn direniinin sembol oldu. nce Trkiye'ye srld, sonra uzun yllarn Paris'te srgn de geirdi. ran halk bu semboln gcyle yeniden rgtlenmeye balad. ok ksa bir srede bu g orduya szd. Sokaklar kaynyor, atmasz gn gemiyordu. 16 Ocak 1979'da ah ailesi lkeyi terk etmek zorunda kald. nce Msr'a sonra da Bahamalar'a gittiler. Trkiye'de byk med-
266 B A N U
AVAR
'ya yine sadece iin magazin ksmn iledi. Iran'daysa bir dneme nokta konmu, saraylarn nnde ah ailesinden sadece izmeler kalmt. Sarayn nne doru yrrken karlatm heykel, yaanan yllarn bir zeti gibiydi. Heykel devasa olmalyd. nk izmeler bile insan boyundayd. Ve sadece bronz izmeler oradayd. st ke silip alnmt. 1 ubat 1979'da Humeyni, Paris'te geirdii uzun bir srgn hayatndan sonra, Tahran'a dnd. Havaalannda 3 milyon kii ta rafndan karland. Humeyni'nin ilk icraat srail'le ilikileri kesmek oldu. Sonra Tahran'da Filistin Kurtulu rgt brosunun aln yapt. Geliinden iki ay sonra, ran halk tarihinde ilk kez bir referan duma gitti ve ran slam Cumhuriyeti'nin kuruluu ilan edildi. Humeyni ksa sre sonra, ABD'yle askeri ibirliinin bittiini aklad. 4 Kasm 1979'da Tahran'daki Amerikan Elilii bir grup ren ci tarafndan basld ve bykelilik personeli ancak bir buuk yl sonra lkelerine iade edildi. ran Amerika'yla balarn tamamen ko parmt. Bat'ya alan tek kaps, komusu Trkiye'ydi. Trkiye, ar basklara karn ran'a ambargo uygulamay red detti, komu ran'a kaplarn ak tuttu. 1980'de tm bu kaos suni olarak yaratlm bir savala talan d. Irak, ran'a sava at. Komu ve akraba iki halk kyma urad. Saddam Amerika'nn desteiyle blgede sekiz yl srecek bir savaa imza att. O zaman 23 yl sonra (2003'te) bana gelecekleri hayal bi le etmiyordu. Tarih Bizi Birletiriyor iran Dileri Bakanl'na girerken, yarm asrdr blge lkeleri arasndaki bansn nasl dinamitlendiini yl yl aklmdan geiriyor dum. Dileri Bakan Yardmcs Muhsin Eminzade, Dou'nun zarif
267 S I N I R L A R
ARASINDA
ama sert slubuyla "Blgede bamsz, gl ve birbirleriyle iyi ge inen lkeler birilerinin iine gelmiyor. Mesele budur" diyor. "Tarih ve corafya bizi birlemeye ve bir g oluturmaya zor luyor. Iran ve komularnn kltr de tarihi de benzerlikler tar. Corafyaya iyi bakn. Trkiye iin ran'la iyi ilikiler iinde olmak ya da ran iin Trkiye'yle iyi ilikiler kurmak bir avantajdr. Daha da nemlisi bir zorunluluktur. Unutmayalm ki bu blgede huzur ve istikrar istemeyen birok odak var. Baz lkeler bu corafyay kar trmaktan ok holanyor. Dolaysyla iki komu olarak karlarm z iyi tartmak ve salam bir ibirlii iinde olmalyz." lngilizceyi mkemmel kullanyor ve gzlerinden kvlcmlar sa yor. Yz zarif ve mtebessim. Sert ifadeleri sylerken bile yzn deki bu ifade kaybolmuyor. "ran ile Trkiye'nin iyi geinmemesi en ok kimin iine gelir diye dnsek, yeterli" diyorum. "Bu iyi bir salama olur" diyor. "Kimler Trkiye'de ve iran'da halka karysa, kimlerin bizim pazarlarmzda karlar varsa, onlar iki lkeyi birbirinden uzaklatrmaya alr. Unutmayalm bu bl gede yaratlan kargaa birilerinin bu corafyaya gelmesine yaryor. Hatta blgeye yerlemelerini salyor. Hatrlayn Amerika buraya Taliban ve El Kaide sayesinde geldi ve yerleti." Trke "Bahane" diye mrldanyorum. Glerek Trke "Evet bahane" diyor. "Bize uygulanan ifte standarda bakn" diyor. "Yan bamzda srail, nkleer silah dolu. Ama kimse onlara bir ey sy lemiyor. srail, blgede askeri amal endstri gelitiriyor, silah re timi yapyor. Biz barl amalarla sanayi yatrmlar yapnca kya met kopuyor." Blgede uygulanan politika, Batl devletlerin uzun yllardr izleye geldii bir politikayd. ncelikle blge lkeleri birbiriyle yaknlamayacak, her frsatta kavga etmeleri salanacak. Darbeler dzenlene cek, sz dinleyen adamlar baa gelecek, eer halk isyan ederse uygun bir formlle bastrlacaklard. 1980'lerde blge yangn yeriydi. Iran-Irak Sava sahneye konulmu, Trkiye'de PKK terr tez ghlanmt.
268 B A N U
AVAR
Sonra Amerika, aniden Ortadou'nun kalbindeki yerini kaybet mi, srail gl bir dman kazanm, ran denetimden kmt. Bat'nn "demokrasi" oyunlarna kapal olduu iin sivil toplum rgtleri ad altnda lke iinde faaliyet gsterilemiyordu, ama tari hin en eski kavimlerini iinde barndran bu lkede etnik gruplar dardan kkrtlabilirdi. Trkiye'ye kar oynanan Krt kart gibi, ran'da da Trk kart masaya srld. zellikle Azeri Trklerine arlk verildi. 70 milyonluk ran'da sadece Azeriler deil, Trkmen, Bahtiyar, Kakay gibi Trk dili ko nuan 25 milyon insan yayordu ve bunlar ounluu oluturan Azerilerin nderliinde ayaklandrlabilirdi. Bu amala liderler yetitirildi. Federe ran propagandas yapt rld. ran'n tek kurtuluunun bir Amerikan mdahalesi olaca bi le sylendi. Gney Azerbaycan Milli Uyan Hareketi lideri Mahmut Ali hreganl, uzun zamandr Amerika'da yayordu ve ABD'nin ran'a "demokrasi" getireceini savunuyordu. Olas bir mdahalede ABD'yle ibirlii yapacaklarn da sylyordu. Bakan Bush ubat bandaki konumasnda, ran halkna "z grlnz iin ayaklann! rak halkna verdiimiz destei size de vermeye hazrz!" diyordu. Byle bir cmle, ancak bir mizah dergi sinde yer alabilirdi. Ama Bush'un azndan tarihe geti. Bir Trkiye Sevdals: Asgar Fardi ranl aydnlarnn ou gibi, Dileri Bakanl eski dan man Profesr Asgar Fardi de blgede olup biteni net grebilen lerden biri. "ABD, hrriyet, demokrasi bunalm balatt. Bunu nce Balkanlar'da balatt. Afganistan, Irak, Trkiye, derken ran'da da yay mak istiyor. Amerika u anda ran'da Trk ve Krt meselesini des tekliyor. Buradan kam Trklerin, Azeri Trklerin bazlarn iiriyor. ran'da Azerbaycan-Trk ayrmn sz konusu etmeye alyor. Bunu eskiden Trkiye mecrasndan ran'da yapyordu. imdi Trki-
269 S I N I R L A R
ARASINDA
ye biliyor ki, bu, kendi bana da sorun olabilir. Biz kendi etnik me selelerimizi kendimiz tez mi tez zmeliyiz. Amerika, bu ie byk para harcyor. ran'da etnik gruplar desteklemek iin 50 milyon do lar akn fon yatrd syleniyor." Blgede byk apl deiimler, etnik esasa gre blnm ve kolay hazmedilir kk devletler yaratlmas projeleri artk sr deil. Aslnda her ey ak istihbaratla gzmzn nnde. Daha bir yl nce Washington Post, Amerikan ynetiminin Fas'tan in snrna kadar 22 lkenin siyasi ve ekonomik corafyasn deitirmeyi he deflediini yazd. Bu deiim iin Trkiye'nin merkez s seildiini de ekledi. Asgar Fardi, 'Trkiye ve ran birbirine kar ok ak olmal. Garp'n, Bat'nn, tek dii kalm canavarn kmekte olduunu g rebilmeliyiz. Bunu grebildiimiz zaman birbirimizin deerini iyice anlarz. Biz, birbirimize muhtacz. Hava kadar, su kadar muhtacz." iraz'da Bir Buluma: Kakaylar Trklerin en youn yaad Tebriz'e gidemedik. Onu bir son raki seyahate braktk, ama Trk dili kullanan birok airetin bulun duu iraz yaknlarnda ran'n gneybatsnda dolatk. Uakla iraz Havaalan'nda iner inmez, saatlerce Enformasyon Ofisi'nden izin bekledim. Gerlere gidecektim, i uzaynca, kendi bamza gitmeye karar verdik. Enformasyon Ofisi'nin nnde, dizi dizi taksiler. ofrlerden birine gzm taklyor. Yanna gidiyorum. "Selamnaleykm" diyorum. Glmsyor. Krk bir Trke'yle ko numaya balyor. Trk kkenli. Uzun yllar nce snrlar arasnda kalanlardan biri. ok uygun bir fiyata Halil'le yollara dyoruz. Tam olarak nereye gideceimizi bilmiyoruz. Halil, gerler iin ge kaldmz dnyor. Tarihin ilk krallklarnn kurulduu yerdeyiz. Dnyay sarsan imparatorluklar bu topraklarda oturmu, ilk kitaplar, ilk iirler bu ralarda yazlmt. 3000 yl nce Bat'da barbarlk hkm srerken, burada sanat icra ediliyor, resimler yaplyordu.
270 B A N U
AVAR
Bu bereketli topraklarda paylam da ve sava da hi eksik ol mamt. iraz'dan yola koyulur koyulmaz her 10-15 kilometrede bir tabelalar karmza kyor. lran-Irak Sava'nda len gen asker lerin portreleri bize kanl bir gemii hatrlatyor. Tabelalar sava haykryor. Bu topraklarn ok zengin ve o nedenle de ok ileli ol duunu anlatyor. ki saat sonra Firuzabad' geiyoruz. Kamyoneti yatak yorgan ykl bir adam durduruyoruz. "ki saatlik yolumuz var, takln pe ime Kahramanilerle tann" diyor. Yz bizden, kelimeleri bizden, kendimi Anadolu'da hissediyorum.. Halil'le durumu tartyoruz. ki saat daha gitsek geri dnebilecek miyiz?. nce iki saat daha yolculuu gze alyoruz. Ve aniden yolun kenarnda Gohar ile Marya'y gryorum. Ve onlarla kalmaya o an karar veriyorum. lk bakta Gohar'n nefti yeil, yere kadar uzun, etekleri farba lar kostmne gzm taklyor. Banda siyah tlbendi, kapkara gzleri ve elinden tuttuu Marya'nn papatyalar kskandran gzel lii. Onun da elbisesi farbalal, fistolu, rengarenk tastamam.
271 S I N I R L A R
ARASINDA
"Nereye gidiyorsunuz?" diyorum. Yolun kenarnda yabanc bir araba dursa iinden yabanc klkl bir kadn, birka adam inse ve byle damdan dercesine bir soru sorsa ne yaparsnz? Onlar ok doal karlayp cevap veriyor: "Aha" diyor Gohar (yani Gher), sanki beni yzyldr tanyor "Kye yryoruz." "Yrmeyin, araba ya binin beraber gidelim" diyorum. Hi dnmyor, ikisi arkada yanmda, kimim neyim anlatyorum. "Tamam, misafirimiz ol" di yorlar. Bir zamanlar gerlermi. imdi Hseyinabade Surai Ky'nn sakinleri. Onlar Kakay Trkleri. Gohar, garip misafirleriyle gurur lu, alyor bizi, dierleriyle tantryor. Bu ku umaz kervan gemez kyde herkes Trkiye'yi gayet yakndan izliyor. Kyn genleri, bi zim Trkiye'den geldiimizi duyunca "Hasan a!" diyor "Galatasa ray!" diyor. Kyn orta yallar "ibrahim Tatlses!" "Emel Sayn!" di yor. Ben gzel gzl, ivit mavisi tlbendi bir kadna: "Sen hangi boydansn?" diye soruyorum. "Kakay'z" diyor glen gzleriyle. Kyn iinde yryoruz. Ar kamzda 50-60 kii. Gohar'a dnyorum. O kye girdiimizden beri sa kolumda. "Neyle geiniyorsunuz Gohar?" Neeyle "Kabak iei, hal dokuyoz" diyor. "Hal yapmak zor mu?" "etindir" diyor, yine glyor. Beni hal dokuyan akrabalarnn yanna gtryor. Yan yana birka oda. Odalar arasnda camsz pencereler. Hava souk. Hal tezghnn olduu odann kaps darya alyor. erde iki gen kadn yere oturmu, dnyann en gzel hallarndan birine car ve riyor. Pek konumuyorlar. ocuklar camsz pencereden merakla bana bakyor. Halclk, hayvanclk ve tarm yapyorlard. Artk gmyorlar d, ama her an gidecekmi gibi yayorlard. Gohar'n. tpk ger a dr gibi bir tarafna yastk, yatak ve nemli eyalarn ylm odas-
272 B A N U
AVAR
na dnyoruz. Odaya girebilen giriyor. Sanrm kk bir odada yaklak 20 kiiyiz. Giremeyenler darda bekliyor. Bize ikram ede bildikleri neleri varsa getirip nmze koyuyorlar. ay, birka sala talk, bir iki hamur ve ekerleme. O odada Anadolu'nun scakln hissediyoruz. Gohar'n olu bu topraklarn sesini bize hediye ediyor. Odadakilerin hepsinin eliinde bir Kakay trks syleniyor. Odada bizlerden baka Sibel Can da var. Yeni ve antensiz olduu iin kul lanlamayan bir televizyonun kesine sktrlm bize bakyor. Akam olmadan odadakilerle dar kp bir resim ektiriyo ruz. Arabamza binerken selamlar topluyoruz. "Bizim iin Trkiye'ye bir selam syleyin!" "ibrahim Tatlses'e bizden selam syleyin!" "Sibel Can'a da selam syleyin!" Gn batarken onlardan ayrldk, iki halkn ne kadar birbirine yakn olduunu kalplerin nasl ayn tonda attn bir kez daha an ladk. ran'da Araplar, Trkler, Krtler, Lurlar gibi kavimlere bal yzlerce aile topluluu vard. Bahtiyariler, Boyarahmadlar, Kermanlar, Beluciler yzyllar tesinden bugne diller, renkler, detler ta mlard. Bylesine eitlik gsteren etnik gruplar, bugn blgenin gereklerini anlayamayanlar iin oynadklar talar olarak grl yorlard. Ayn airete, ayn etnik toplulua ait insanlar "Birinci Petrol Sa va" diye adlandrabileceimiz ilk dnya savanda cetvelle izilmi snrlarn bir o yannda, bir bu yannda kalmlard. Dnyann uzak kelerinde onlarla ilgili hesaplar vard. Tahran'n tarih dolu sokaklarndan Tahran niversitesi'ne do ru giderken dilbilim rencisi mihmandarmz Celil'le bunlar ko nuuyorduk. "ran'da kuzeydouda Azeriler var. 16-17 milyon. Batsnda Krtler var. Kuzeydou tarafnda Trkmenler var. Ve Horasan bl gesinde Afganlar. Kakaylar iraz'da bulunuyor. ran'n gney bl-
273 - S I N I R L A R
ARASINDA
gesinde Araplar var. Bunlarn hepsi yllardr bir denge iinde ya yor. Ama Amerika bu dengeyi bozmaya alyor." Etnik ayrlklar krklemek eski ve bildik bir hikye. Bat bu nu son yzylda dnyann her yerinde enine boyuna uyguluyor. Son 20 yldr buna "demokrasi" havarilii elik ediyor. Son yllarda uydu antenli televizyonlarn, internet kullanmnn yaygnlamas, sava sonras byyen ve zenginleen ran'da, Bat'nn, gen nfusa ynelik propagandasna zemin hazrlyor. Haziran 2003'te Tahran niversitesi'ndeki renci gsterileri Bat medyasnda geni yer alm, "te ran'da muhalif hareket ba lad!" "Bir millet uyanyor!" manetleriyle verilmiti. Batl sivil toplum rgtleri Balkanlar'daki ve Kafkasya'daki ka dar rahat faaliyet gsteremedikleri iin imdilik daha ok internet ve illegal radyo yaynlaryla almalarn sryordu. Propagandalar kk ve zengin bir aznla mensup gen ke simde az da olsa yank bulmu grnyordu. niversitenin nnde modern giyimli, salar zenle taranm, yry, duruu afral "bir gen adam: "Biz Amerika'nn bu topraa gelmesini bekliyoruz. Burada hi demokrasi yok" diyor.www.cizgiliforum.com "Demokrasiyi ran'a Amerika m getirecek ?" "Evet! nk hibir zaman bu devlet bize demokrasi getirme di. Bir tek yol kald: o da Amerika'nn buraya demokrasi getirmesi." Acaba onun iin demokrasi ne ifade ediyor, merak ediyorum. "Mesela..." diyor, susuyor. "ark sylemek bile yasak. Ben single yapmak istiyorum." "Baka?" "Mesela kzlarla dolaamyoruz, elele dolamak bile yasak." "ark sylemek, kzlarla el ele dolamak istiyorsun. Hepsi bu mu?" Susup gidiyor. Rehberimiz Celil "Bak, bak!" diye omzuma vu ruyor. Bizim gen adam bir kzla gle oynaya caddeyi geiyor. Yabanc propaganda son hzla srerken, itiraf etmek gerekir ki
274 B A N U
AVAR
ran, basn, televizyonu ve eitli yaynlar kullanarak halk eitme iini byk bir dikkatle yapyor. Kendi rejimini koruma adna Bat'nn propagandalarna kalkanlar oluturuyor. Bunun en bariz r nei ylda 3.000 animasyon film reten ran Devlet Televizyonu'na bal SABA animasyon irketi. smail Bey, ran Devlet Televizyonu'ndan ve SABA'nn kurucusu. Byk, donanml bir binada, animasyon filmler yapan ressam lar arasnda dolayoruz. Sonra Amerika'dan yeni dnm, biraz da Amerikanlam gen bir ranl animasyon ustasnn tercmanlyla smail Bey'in sohbetini dinliyoruz. "Kendi kltrmze dayal ileri teknikle uygulanm animas yonlar retiyoruz. ok zengin bir kltre sahibiz ve bunu animas yona tayoruz. ocuklarmza kendi gemiimizi kendi yazarlarm z, airlerimizi kk yata retiyoruz. Bakn birka hafta nce Belucistan blgesinde yaplan kazlarda 5000 yl ncesine ait bir vazo bulundu. zerinde sekanslar anlatan kareler vard. Animasyon bin lerce yl nce burada balamtr. Bunun farknda olmak lazm." , 40 yalarnda bir adamd. Heyecanla konuuyordu. "Trkiye ve ran, ok nemli kltrel birikimlere sahip iki kar de lkedir. Bat, her eyi bizlerden rendi. Biz, onlarn aslnda sa hip olmadklar eylerin ardndan gideceimize, bize ait olanlar y celtip gurur duymalyz. Kendi kltrmz kendimiz aalarsak, yabanclardan nasl sayg bekleyebiliriz ki." Akam olduunda Tahran'n nl ehir tiyatrosunun gzel bi nasnn nndeydik. Yuvarlak binann nnde gitar alanlar, na melere kendini kaptrp dans edenler bile vard. nce, uzun boylu bir kz, yanndaki adamn nnde dnerken salarndan earb aa kayd. Zaten earplar varla yok arasyd. ki nl Sanat Biz tiyatroya girdik. Asyal, anlaml siyah gzleri dik dik bakan, yznn yars karanla gmlm bir aktrn portresine bakyo ruz. Birazdan onun bir oyununu seyredeceiz. Rza Kianian, iran'n
275 S I N I R L A R
ARASINDA
nl sanatlarndan biri. O makyajn yaparken iki lkenin klt rel yaknlndan, i ie gemi lisanndan sz ediyoruz. Konservatuarda okuduumu ve bir dnem profesyonel tiyatro yaptm syleyince "Bir teklifim var" diyor. "Sen Trke konu, ben Farsa konuaym. Bir oyun sahneye koyalm. Mthi bir fikir deil mi? Biz bunu Japonlarla yapacaz. Proje Kltr Bakanl'nda." Bu teklifi, Trk tiyatrocularna ileteceime sz veriyorum. "ran'da yerleik bir tiyatro kltr var. Tesettr ve yasaklar ti yatroyu etkilemedi mi?" diye soruyorum. Beni st kattaki sahneye gnderiyor. "Bak nasl halletmiler" diyor. Byk Adam Alama! adl oyun sahnede. Usulca ieri giriyo rum. Sahne dzeni mkemmel. Dekor yaratc. Kalabalk bir sahne. Ve kadn sanatlarn hepsi peruklu. Tiyatro'dan ktm, nl oyun yazan Pari Saberi'yle randevum var. En son Mevln ile Tebrizi'yi yazm, oyun seyirci rekorlar kr mt. Sanrm Rafsancani'yle akrabayd. ran'n en saygn sanatla rndan biriydi ve bykelimiz onunla tanmann bir mutluluk ol duunu sylemiti. Tahran'n en gzel yerinde, mstakil bir evi var. i Dou antikalaryla denmi. Hint, ran ve Fransz etkisi seziliyordu. Banda krmz bir tl bentle geldi. Hafif bir makyaj vard ve gzel gzleri ilerleyen yana ramen "Ben buradaym" diyordu. aylarmz yudumlarken ahenkli sesiyle konuuyor: "Bizim 3000 yllk beraberliimiz ve ortak bir kltrmz var." "Benzerliklerimiz ok" diyorum. "Bakn" diyor. "Biz ok duygusal insanlarz. Mantkl deiliz. Franszlar gibi kartezyen deiliz. ki kere iki, drt etmiyor her za man..." "Siz 13 yanda ailenizle Paris'e gittiniz. Eitiminizi orada ald nz ve sonra 30 yanda her eyi brakp geri dndnz. stelik bu ras karmakarkt, sava vard. Neden Bat'da kalmadnz?" diye so ruyorum
276 B A N U
AVAR
"nk kklerim burada" diyor. "Her eyimle buraya aidim. Bu zengin kltrn bir parasym. Kklerini unutan sanat, yaratr ken neyi referans alabilir k! lkesiz sanat olunmaz ki!" Iran-Irak Sava srasnda baz aydnlar kendilerini yurtdna atarlarken, o lkesine dnmt. En retken olduu dnem o d nemdi. Sava srerken o var gcyle alyor, oyunlar yazp yne tiyordu. ocukken ayrld lkesinin derin kltrn kefediyor du. Ziyaretimin sonunda bana salonun bir kesinde duran bir portreyi gsterdi. Siyah beyaz, gen bir kadn portresiydi bu. ok gzeldi. Koyu, byk gzleri yarglar gibi bakyordu. Uzun salar omuzlarna dklyordu. Merakla bana baktn grnce anladm. O, 40 yl nceki Pari Saberi'ydi. Doduunda ah, Atatrk' ziyaret ediyordu. Musaddk', Rza Rehlevi'yi, Humeyni'yi izlemiti. ran'n en Batc zamann, en koyu slam' yaamt. O bir Doulu sanatyd. "Tevekkl edeceksin" diyordu. Son yazd oyun Mevln hakkndayd. Ben ran'a giderken ve dndkten sonra sorulan sorularn b yk blm, bam nasl kapattm ya da ran'da bir kadn olarak neler hissettiimle ilgiliydi.
277 S I N I R L A R
ARASNDA
Tm blge yangn yerine dnm ve bu daha bir balangken ncelikleri iyi saptamak gerek diye dnyorum, ran'da bizim kendimizi yakn hissetmediimiz bir sistem olabilir. Bu Iran halk nn sorunu. Atatrk Afganistan, Irak ve ran'la ittifaklara girerken bu lkelerin krallkla m ahlkla m ynetildiine bakmamt. Bl gesel karlar n plana almt. Bizi yllardr ran csyle korkutanlara Amerika ile in'in gi derek artan ilikisini rnek vermek sanrm yeterli. Ayrca Avru pa'nn devlerinin ran'la ilikileri her geen gn biraz daha artyor. Amerika bugn en byk krediyi in'e ayor, sistemini hi de onaylamad bir lkeyle yakn ilikiler kurmaya abalyorsa biz ni ye yzlerce yllk dostumuz ve komumuz ran'la ilikilerimizi geli tirmeyelim ki! Aksini dnmek suiniyet olmaz m?
GAL ALTINDAK GOLAN
Ocak 2005 Yolculuundan ubat 2005, Suriye'deyiz. Ortalk birden kart. Lbnan eski babakan Refik Hariri suikasta uramt. Hatrlayn bu corafyada, Birinci Dnya Sava'ndan beri her kargaa bir suikastla balamt. Suikast, Lbnan'da hkmeti drd. Hariri'yle beraber Suriye-Lbnan ilikileri de bombalanm oldu. Turuncu renkle her l kede ortaya kan bir gruh, Beyrut Amerikan. niversitesinden kt, "Suriye birlikleri defol!" pankartlaryla sokaa dkld. Birlik ler srail saldrganlna kar denge unsuruydu. Bu blgede denge menge istenmiyordu. XXI. yzyl, geen yzyl gibi balyor. Bat, yine Ortadou'yu ateten embere alyor. srail atekesi rafa kaldrd, bar grmelerini askya ald ve Amerika'ya taze bir bahane kt. te biz tam o gnlerde Suriye'nin srail igali, altndaki toprak larna, Golan Blgesi'ne gittik. Her metrekaresi tarih, bir laboratuara girdik. Birka kontrol noktasndan geip gnein doduu yere ula yoruz, ite bir zamanlar Suriye topra olan tepeler.
279 S I N I R L A R
ARASINDA
Beyaza brnm Golan'n bir tepesinde durup aradaki 300 metrelik maynl arazinin tesindeki kar tepeye bakyoruz. Her iki tepede insanlar birikmi. lk dikkatimi eken genler. Ellerinde renkli earplar, kar te peye sallyorlar. Yanlarna gidiyorum. "Kim var orada?" Solgun yznde iki mcevher gibi gzleri "Kz kardeim, an nem, erkek kardeim" diyor. "En son ne zaman grdn onlar?" "Geen yl." "ok zlemi olmalsn." "Hem de nasl." Yzlerce kii doldurmu tepeyi. nde Drzi eyhleri, vali, yet kililer ve halk... Onlar Golan'da 1982'den beri her 14 ubat'ta toplanrlar. Bir
280 B A N U
AVAR
tepenin zerinden br tepeye, Mecdel ems'e bakarlar. Yani gne in tohumu diye adlandrlan tepeye. srail igali altndaki akrabalarna annelerine, kardelerine ho parlrler araclyla mesajlar yollarlar. Dnyaya ektikleri aclar, hakllklarn haykrrlar. Dnya sardr duymaz. Bu blgede telefonlar almaz. Tepelerin zerindeki srail verici leri frekanslar bozar, tek iletiim arac hoparlrdr. Ailelerdeki lm ler ve doumlar kar tepeye hoparlrden yaylr. Hem de yllardr. Yl 2005. Dnyada insan haklar, demokrasi var yle mi! Gelin bunlar Golan'n iki yakasnda kalanlara anlatn. Mecdel ems'teki hoparlrlerden vadiye sesler dalyor. Rz grla oalp azalarak bize ulayor. Kuneytra Basn Enformasyon Mdr Muhammed Ali'yle durup dinliyoruz. Herkes huu iinde. O bana fsldyor. "Birlemi Milletlerin 1559 Sayl Karar'nn Suriye'ye kar oy nanan oyunun bir paras olduunu sylyorlar. srail'in sarlatrd kulaklar iin gerei haykryoruz, diyorlar." Birlemi Milletler, 2004'te ald 1559 Sayl Kararla Lb nan'dan tm yabanc glerin ekilmesi ars yapmt. Ama karar sadece Suriye'yi zorluyor, srail'den sz edilmiyordu. Eksi 10 derecede Golan'n tepelerinde bir insanlk aybyla kar karya duruyoruz. Ellerimi hissetmiyorum, sadece kulaklarm ya nyor. Poumu kafama balyorum. Utanarak zerinde sadece gm lek ve ceketle bak gibi soukta dikilen Muhammed Ali'ye bakyo rum. O sadece fkeyi hissediyor. gal 1967'den beri sryor, igalin 15. ylnda srail yaraya tuz basyor, igal edilmi topraklarda kalan isiz, okulsuz, hastanesiz Suriye halkna "srail vatanda olun, iiniz, anz, okulunuz, hasta neniz olsun!" deniyor. Suriye halkna srail pasaportu datlyor. 14 ubat 1982'de Mecdel ems'te toplanan Suriyeliler, srail pasaport larn yrtp atyorlar. Onlara 23 yldr boyun edirilemiyor. Her yl paralanm ailelerin sesleri hoparlrlerden yanklanyor, koca bir hasret, maynl arazinin zerinde buluuyor. Karl vadide sesler bir birine sarlyor.
281 S N R L A R
ARASINDA
Golan'n srail igali altndaki insanlar, szlerini bitirince Suri ye'nin kurtarlan topraklarndan onlara cevap yollanyor. "Ylmayn, bu da geecek" deniyor. eyrek asrdr bu byle devam ediyor. Siz demokrasi havarisi Bat'nn saygn basn organlarnda bu haykrlara hi rastladnz m? Nedim Mirza'ya igal altndaki halkn korkmadan her yl nasl ora ya toplandn soruyorum. "Artk korkacak ne var ki!" diyor. "So nuna kadar gitmekten baka ne yaplabilir ki!" "srail, istese onlar durduramaz m? Bu toplanty engelleyemez mi?" "Durduramaz. u anda basn burada. Her ne kadar dnya med yasnda bahsi gemese de tm medyann gz kula burada. Cesa ret edemezler." Nedim Mirza'nn, erkez gzleri buulu hayatn geirdii, ya knlarn kaybettii tepelere bakyor. Hakszla, krle ve sarl a fkeli, dimdik duruyor. Yanna gelen ok uzun boylu, yapl bir adamla beni tantr yor. Midhat Salih, 12 yl srail hapishanelerinde kaldktan sonra va tana geri dnmeyi baarm, ansl biri. "12 yl sonra katm. Buralar doup bydm yerler. Her aac, her ta bilirim, ite o yzden maynl araziden gemeyi becerdim. Doduum yere geldim." gal altndaki topraklarda ne can gvencesi ne salk ne dil ne din zgrl vard. Eer insan gibi yaamak, ev bulmak, ocukla rn okutmak istiyorlarsa, srail devletinin verdii hviyet czdanla rn alrlard. Yok, istemiyorlarsa kendi bilecekleri iti. Mecdel ems'e el sallayanlardan gen bir kz: "Bizim insanlar mz bunca yldr trl eziyet altnda, srail'in igali altnda yayor" diyor. "Annem babam Mecdel ems'te. Ben buraya niversiteye gel dim. Ylda bir kez onlar ziyaret edebiliyorum." Muhammed Ali: "Burada niversite okuyup dnenleri cezalan dryorlar." "Burada kalamazlar m?"
282 B A N U
AVAR
"srail'in istedii de bu. O blgeyi asl sahiplerinden temizle mek. ocuklarn dnmeleri gerek." Genler etrafmz saryor. Biri "srail her gn bir cinayet iliyor orada" diyor. ocuklar ve yallar bakmszlktan lyor, hastaneye bile alnmyorlar. Ve dnyann bilmedii daha neler neler oluyor." Bir gen "Bu gece ekecekleri var" diyor. "Bakn istihbarat onla r izliyor." Mecdel ems'e drbnle baknca sokak aralarnda ve toplant blgesinde mevzilenmi polis arabalar grdk. Toplantnn bitme sini bekliyorlard. Gnn sonunu dnyordum. Acaba ne gibi insanlk sular ilenecek ve bunlardan kimin haberi olacakt. Midhat. Salih mrldanyordu. "ok zahmet ekecekler. Her yl olur bu. 1982'den beri her yl." Karlkl bildiriler okundu, marlar sylendi, yreklendirici i irler okundu. ki tarafta da dimdik duruldu ve dalma zaman gel di. Genler son kez renkli rtleri kar tepeye salladlar.
283 S I N I R L A R
ARASINDA
Onlar igalden kurtulmu bir tepeden igalde geen onca yla umut yolladlar. Sonra dnp, yaknlarn bir kez daha yakndan grmek iin te pedeki drbn evine kotular. Gzyalar dt decekti. Yrekleri ellerinde ailelerine biraz daha yakndan baktlar. Onlar dnyann birok yerindeki masum lardan ve mazlumlardan birkayd. Nedim Mirzayla srail'in geri ekilirken yakp ykt blgeyi dolayoruz. Gzlerimize inanamyoruz. "1967'de srail geldi. Sonra bir ksm topra geri alabildik, ama blgeden ekilirlerken hibir eyi salam brakmadlar" diyor. "Bili yorsunuz, hahamlar havralarda 'Bizim snrmz Nil'den Frat'a ka dar!' diye vaaz ediyor. Bu topraklarn hepsini alana kadar savamak istiyorlar." "Bu blgede ka kii yayordu?" "150.000 kiiydik. 247 ky vard burada. eitli halklar vard. Trkmen, Arap, erkez. srail sildi sprd. ou ld, kalan g t." Golan'n Zengin Topraklan Nasl gal Edildi? Tarih 6 Haziran 1967. srail gleri nce Sina Yarmadas'na saldrd. Golan Tepeleri diye bilinen blgeyi igal etti. 8 Haziran'da israil tanklar Svey Kanal'na ulat. 10 Haziran'da Golan Tepeleri srail'in kontrolndeydi. Araplar gafil avlanmlard. Tarihe Alt Gn Savalar diye geen bu savan sonunda Orta dou'da haritalar bir kez daha kart. Nedim Mirza Ky'n o gnden sonra gremedi. "Ben igal baladnda buraya 17 kilometre uzaklktaki Hniye Ky'nde yaayan gen bir retmendim. Sadece 23 yan daydm, srail nce havadan bombalad. Sonra askerler geldi. He pimiz kyn meydanna toplandk. '10 dakika iinde giden gider, kalan ldrrz!' dediler. Her eyi braktk ktk. nce bir
284
B A N U A V A R
okulda kaldk. Kymze geri dneceimizi sandk. Ama hl bekliyoruz." 6 Ekim 1973'te Suriye, Golan'da igal altnda kalan topraklar n geri alabilmek iin srail'e sava at. Topraklarnn sadece te birini igalden kurtarabildi. Kuneytra "kasabas geri alnabilen topraklardan, srail askerleri Birlemi Milletler gzetiminde bu topraklardan geri ekilirken ev leri, kiliseleri ayakta duran her eyi yakp ykt. Kasabann hastane sini bile hayalet binaya evirdiler. rpertileriyle hastaneyi gezdik. Duvarn deliksiz yeri yoktu. Bir zamanlar hastalarn tedavi edildii odalar ayran duvarlar ykl m, pencerelerin ereveleri, su borular sklm, bina bir daha kullanlanlasn diye gereken her ey yaplmt. Hastane binasnn giriinde "Golan Hastanesi, Siyonistler tara fndan harap edildi ve hedef tahtas olarak kullanld" yazs vard. Suriye bu kasabay ibreti lem iin onarmadan brakmt. Bu vah et grlmeliydi. Nedim Mirzayla karl harabelerin arasnda yryoruz, "israil, buradan giderken dozerlerini dinamitlerini getirdi, tm kyleri yak t ykt. Dnya seyirci kald." Ykk bir kiliseyi geiyoruz, tm tulalar paralanm bir okul, atlar kaldrmda evler... "Topraklarmzn sadece te birini kurtarabildik. 25.000 kii oralarda kald. 14 ubat 1982'de srailliler igal altnda yaayan va tandalarmza srail hviyeti vermeye kalktlar. Kimse kabul etme di. 23 yldr her 14 ubat'ta biz bunu anarz." Kuneytra, Golan'n bir kasabas. Oras bir felaketin hatras. Ta rihe tanklk ediyor. Ziyaretilere Golan soykrmn belgeliyor. Ne dim Mirza'nn yznde yllarn brakt izler var, gzlerinde umut. Kuneytra'y arkamzda braktk. am'a dn yolunda ocuklar okuldan kyorlard. Her gn kt srprizlere ak bu corafyann bir yerinde, tehlikenin dibinde yaayan kylerde hayat devam edi yordu.
285
SINIRLAR
ARASINDA
Suikast ve Getirisi O gn akamst kt haberlerden biri daha dnya medyasn da yankland. Birka ay nce lm tehditleri alarak grevinden is tifa eden Lbnan Babakan Refik Hariri ldrlmt. Ajanslar Hariri'nin radarl ara konvoyunun 11 metrekarelik bir ukur aabilecek gteki patlaycyla havaya uurulduunu bildiri yordu. Hariri'nin bomba tanmlayc radarlarla alan arac patlama mahalline girdiinde birden bozulmu, uydu balants kesilip bilgi ak durmutu. Bylesi yksek bir uydu teknolojisi Suriye'de yok tu. Suikastn ardndan Bat medyasnn ortaya koyduu mkem mel ovu izledim. Btn parmaklar Suriye'yi gsteriyordu. Olayn zerinden henz birka saat gemeden Amerika, Suri ye'yi sulad ve Suriye'deki bykelisini geri. ekti. Lbnan muhalefetinden birileri apar topar C N N International'a kartld, sorumluluu Suriye'ye att. ite bir suikast daha grevini yerine getirmiti. Ertesi gn, Fran sz ve Amerikan yetkilileri saygn medyada arz endam edip, "terr rgtlerinin en byk destekisi" Suriye'nin uslu durmasn; Lb nan'da bulunan askerlerini ekmesini; yoksa karmayacaklarn sylediler. Bu en ok srail'i sevindirdi. Bir sredir problemsiz yryen blgedeki ilikiler Hariri'yle be raber bombalanm oldu. Biz Enformasyon Bakan Mahdi Dahlallah'la bulutuk. Olayn okunu yayordu. Odasnda yardmclar vard. Telefonlar srekli alyordu. Oday arnlyor, bir yandan da televizyonu izliyordu. "Blgede durum ok gergin. Biz her zaman bar istedik. Ama blgedeki g dengesi buna izin vermiyor. srail iin ana hedef bu corafyada srekli istikrarszlk yaratmak. Bunun iin her eyi yap yorlar." Biz konuurken ekranda ikinci perde balyor. Hep birlikte iz liyoruz. El Cezire televizyonunda, bir Bin Ladin benzeri yz beliri-
286 B A N U
A VAR
yor, Mslman bir Arap. Hariri cinayetini stleniyor. Glmeye ba lyoruz. "Pes, yorum yok" diyor. "Dardan her eye el uzatp kartran glere kar tm Suriye halk olarak birlik ve beraberlik iindeyiz. zerimize neyle gelirler se gelsinler basklara boyun emeyeceiz. Amerika'nn bu blgeye' tutumu herkese malumdur. Blgede sadece srail'i destekliyor. s rail'in istei de bellidir: Ne pahasna olursa olsun yaylmak ve daha ok topra ele geirmek. Suriye buna kardr ve topraklarn sa vunmaktadr. te bu kadar! Sonu ortada." Sonu Lbnan hkmetinin istifasyd. Tm blgede kaos yay lyor, Suriye'ye tehditler artyordu. Sabah am niversitesi'nde renciler durumu deerlendiri yorlard. "Bu sadece Amerika'nn deil srail'in projesi. Suriye, terrist bir lkedir diye dnyaya yayyor, bu bahaneyi kullanp saldr ger ekletirmek istiyor. Tpk Irak'a yapt gibi. Biz biliyoruz ki dn yada belli gler yalan fabrikas. Yalanlar tm dnyay kaplyor. Doru bilgi engelleniyor." am niversitesi Tarih Blm retim yesi Doent Dr. Meh met Yuva'yla bulutuk. "ABD Suriye'ye dayatyor: 'Filistin rgtlerine yardmlarnz keseceksiniz, onlarla her trl dayanmay bitireceksiniz, rafa kal dracaksnz, Lbnan'da var olmayacaksnz.' nk biliyorlar ki Lbnan-Suriye snr, Irak'la olduu gibi Suriye'nin en hassas snr dr. Bu hassas blge Suriye'nin gvenliinin korunmas iin elzem dir. Suriye'nin Lbnan'da olmas, Suriye'nin gvenlik teminatdr. imdi bu teminat ortadan kaldrlacak." Neredeyse 100 yldr ne zaman Ortadou bar koklasa ya bir devlet adam suikasta kurban gider ve dengeler bozulur ya da ier deki ibirlikilere darbeler yaptrlr; olmad bir byk g tarafn dan ya da onun desteiyle blge igal edilir. Bunlara en iyi rnek belki de Suriye'dir.
287 S I N I R L A R
ARASINDA
Blgede asla huzur olmamas iin Batl devletler Birinci Dnya Savandan bu yana byk stratejiler gelitirdi. 1979'da Enver Se dat, srail'le bar masasna oturduktan iki yl sonra bir suikasta kur ban gitti. 1982'de Lbnan'da Hristiyan lider Beir Cemayel ldrld. kan kargaada bir tala iki ku vurulmutu. srail ordusu, Beyrut'a kadar ilerledi. Ariel aron komutasna giren falanjistler yzyln en kanl katliamn yaptlar, iki gn iinde Sabra ve atila kamplarnda bir Filistin soykrm gerekletirdiler. Ve 1995. Hatrlayn. Oslo Anlamas'nn hemen arkasndan bu defa bar savunan Izak Rabin suikasta uramt. Bu da yerine ge en imon Perez'e Gney Lbnan' kana boyama frsat vermiti Hafin suikastna gelene kadar daha birok cinayet ilendi. n k bu blgenin huzur iinde yaamas, hele hele komularyla ibir liine girmesi birileri iin ok tehlikeliydi. Mehmet Yuva: "Bu blgede ne zaman devletler bir araya gelme ye kalksalar, nlerinde byk engeller buldular" diyordu. "Byk gler ve blgedeki ibirlikileri bu topraklardaki dayanmay di namitlediler. Msr ve Suriye 1958'de tm zorluklar aarak bir ara ya geldi. Fakat srdremediler. 1961 ylnda bu birliktelik sona er di." Yl 1979. Irak, Suriye'yle birlemeye gidiyor. Birleme arifesin de Saddam Hseyin Irak'n politik hayatna tepeden (!) iniyor; bir leme yanllarnn hepsi bir gecede kuruna diziliyor. Irak'n Suri ye'yle btn ilikileri, tek tarafl olarak donduruluyor. Saddam 1979'da Batt'nn tam desteiyle ibana gelmi, Suriye ile Irak'n birleme planlarn altst etmekle kalmam, komusu ran'a sava amt. Blgede huzur her yolla dinamitleniyordu. As lnda tm bu felaketlerin nn almak iin yllar nce zmler retmi biri vard: Mustafa Kemal Atatrk. Mehmet Yuva, onun, "Blgede bir konfederasyon oluturulmal" szlerini hatrlatyordu. "Mustafa Kemal Atatrk, bugn grerek konumutu. Blge iin bir konfederasyon nermiti. Bu corafyada yaayan insanlar, ocuklarna iyi bir gelecek brakmak istiyorlarsa, bamszlklarn
288 B A N U
AVAR
ve egemenliklerim dnyorlarsa, bu corafyann birlikte hareket etmesi iin her trl gc seferber etmelerinde yarar var. Atatrk, Batl lkelerin blgeye olan an ilgisinin nedenini iyi biliyordu. nerileri, Bat stratejilerine panzehir olarak ne srl mt." 14 ubat Onlar in Sevgililer Gn'yd XX. yzyln banda bu eski Osmanl topraklar gizli anlama larla Franszlar ve ngilizler arasnda paylatrlmt. Osmanl, bura lardan ekildikten sonra Suriye, kinci Dnya Sava'na kadar Fran sz mandas altnda yaad. Franszlar Suriye'den ekilirken arkalarnda kendi elleriyle ye titirdikleri ve kendilerine baml bir brokrat tabakas braktlar. Onlarn kltrleri Fransz'd, ilikileri Fransz'd, paralar darya balyd. 14 ubat'ta onlar Sevgililer Gn'n kutluyorlard. Lks otelin nnde uzun bir kuyruk oluturan son model ara balar. Oyun havalar sokaa tayor. zel kasketli, beyaz eldivenli ve kukuyla bakan gvenlik elemanlar ile otel giriine yerletirilmi krmz karanfilden yaplm dev kalp komik grnyor. Sauna gibi bir mekna giriyoruz. Bir keye sktrlm orkestra Mustafa Sandal'dan Tarkan'a Trke arklar alyor. Ar dekolteleriyle kadn lar en apkn danslarn yapyor. Alkol zirveye km boyal sal adamlarn elleri olmamas gereken yerlerde dolayor. Yakkl ar kcya vamp baklar atan orta yal ansn, o, grmezden geliyor, ite byle bir kulbn giriindeki barda, boynumuzun etrafnda h l Filistin poumuz ve deri ceketimizle belli ki ok tuhaf duruyoruz. Hibir eyi yadrgamayacak kadar alkoll olanlarla bile karanln iinde gz gze geliyoruz. Suriye'de siyasi deiimler, darbeler, onlar etkilemiyor. Onlar Batyla ibirlii iinde kendi dnyalarnda yaamaya devam ediyor lar. Suriye halk 14 ubatlar Golan'da anarken am'da kk bir aznlk, 14 ubat' Sevgililer Gn olarak kutluyor.
289
SINIRLAR
ARASINDA
Osmanl Arazilerine Yerleen Yabanclar Aralarnda, Franszlarla, sraillilerle, Amerikallarla sk ilikile ri bulunanlar vard. Parann snn yoktu ve byk bir ounluk haf tann yarsn Lbnan'da geiriyordu. Suriye yzyldr snrlar arasndayd. Yzlerce yl Osmanl Imparatorluu'nun bir vilayetiydi. am'da dolarken, her kede Os manl'dan bir hatra "Dur" diyor. Camiler, arlar, abideler... Her ey bir kenara yzler yzler. Kime sorsanz ya annesi ya babas Trk. Dedeleri ya anakkale'de lm ya Yemen'de... Bir akamst, nmzde Kanuni Sultan Sleyman'n yaptrd medrese. imdilerde el sanatlar ars. inde brokar, kilim, m cevher dkknlar. lkesini ok uzun zaman nce terk etmi bir Fi listinli kabartma ustas. Kapsnda Filistinli ocuklarn yakaran ba klar, infilak etmi bir bomba ve Yaser Arafat'n fotoraf. Aslnda her ey bir kitapla balamad m? Yl 1897'ydi. Kitabn ad Yahudi Devleti. Yazan Theodor Herzl. Kitap bir Yahudi devleti nin ortaya kn konu alyordu. Bilimkurgu gibiydi ve yazlndan ksa zaman sonra svire'de toplanan 1. Siyonist Kongresi'nde tart ld. Kitapta, o zamanlar Osmanl mparatorluu idaresi altndaki Filistin topraklarna g eden Yahudilerden sz ediliyordu. O tarih itibariyle blgeye Yahudi g balad. nce 20.000 sonra 40.000 Yahudi, Osmanl mparatorluu'nun Filistin topraklarna yerletirildi. Hogryle onlara araziler verildi. Aradan sadece 20 yl geti. 1917'de ingiltere Dileri Baka n, Filistin blgesinde bir Yahudi devleti kurulacan dile getirdi. 1918'de Osmanl zaten paralanmt. ngiliz mandasna geen Filis tin topraklarna Siyonist proje kapsamnda binlerce Yahudi g et miti. Artk Filistin'deki 750 bin kiilik nfusun yzde 11'1 Yahu di'ydi. 10 yl iinde blgeye 300.000 Yahudi daha gelecekti. 1947'de ngiltere, mandas altnda bulunan Filistin blgesini, Birlemi Milletlere devretti ve 1948'de Yahudi devleti resmen ku ruldu. Araplar ile Yahudiler arasnda ikiye blnen topraklarda, Ba-
290 B A N U
AVAR
tl devletlerce desteklenen Yahudi milisler, bir Arap kym gerek letirdi. Yahudi devletinin kuruluu blge devletlerine tarihin en nem li derslerinden birini verdi. O gnden bu yana uzmanlar srail devletinin ne amalarla bu topraklara kurdurulduunu bilirler. Frat niversitesi retim ye leri blge ilikilerini, Suriye'ye ve dier devletlere ynelik tehditleri tartmak iin am niversitesinin davetlisiydi. Onlarla otelin lobi sinde karlamtm. Mustafa ztrk Hoca: "Suriye'nin nemi srail'e komu olma snda" diyordu. "Suriye'nin tehdit altna alnmasnn tek sebebi sra il'i bask altnda tutmu olmasdr. Amerika ile srail arasndaki stra tejik ibirliini nazara aldmzda Suriye'nin zerindeki tehditlerin mahiyeti anlalr." Mustafa Hoca, srail'in bu topraklarda kuruluunun, Byk Or tadou Projesi iin ilham kayna olduunu vurguluyordu. "srail ile Amerika'nn ibirlii, mevcut kurulu dzeni tamamen yeniden dzenlemeye yneliktir. Kuzey rak'ta suni bir Krt devleti kurulmaktadr." Aslnda haritalar her eyi anlatyor. Gelin iinde, bulunduu muz corafyay gzmzn nne getirelim. Irak'n kuzeyinde 20 yldr blgenin Trkmenlerden temizlenmesi operasyonu sryor. Gneyde, Amerika destekli ve sadece Filistin'i deil, eitli oranlarda, Suriye'yi ve Lbnan' igal altnda tutan ve tehdit eden bir srail. Lazkiye'den Kbrs'a Bakarken Ve Dou Akdeniz'in ortasnda bir kk ada, hani Atatrk'n "O giderse nefes alamayz" dedii Kbrs. Suriye'ye 80 kilometre. Tm bu blgenin denize ald yerde. Karpaz, Lazkiye'ye sadece 80 kilometre. Lazkiye'de sahilde yrrken, am niversitesinde Stratejik a lmalar Merkezi Bakan Faysal Kaltum'un szlerini hatrlyorum.
291 S I N I R L A R
ARASINDA
"Kbrs, Suriye'nin burnunun dibi. Byk bir stratejik neme sahip. Bunu yabanc gler bizden iyi biliyor. Oradaki yabanc s ler, bizim gvenliimize byk tehdittir." Lazkiye'de Akdeniz'i koklayarak dolayoruz. Suriye'nin ky halkyla neredeyse yar yarya Trke anlaarak, bir zamanlar ayn topraklar paylam olmann heyecann yayoruz. Lazkiye sahilinde bir aile. Gneli bir pazar gnn kk oullaryla geiriyorlar. Sami henz be yanda. Ama birden konuyu savaa getiriyor. Sami bana savatan korktuunu sylyor. Elini kolunu filmlerdeki savalar gibi saa sola sallyor "Sava olursa savaacam" diyor. Lazkiye sahil eridinde bir saat iinde onlarca Suriyeli'yle konu uyoruz. Hem de Trke! Gne denizin zerinde eriyen krmz bir top. Hepimiz hzla eriyen koca ate kmesine bakyoruz. Bir kadn omzuma dokunuyor. "Sen Trkiye'densin?" "Evet. Sen neredensin?" Yal, tombul bir teyze. "Ben buradan, Ermeni'yim" diyor. s tanbul'la ilgili bir yn soru soruyor. "Trke'n ok gzel" diyorum. Omuzlarn kaldrp glyor: "E, Ermeniyik biz" diyor. "Ana mz babamz Trke konuur." Sahilde talarn zerine oturmu sohbet eden altml yalarda adam. "Trkiye'ye selam syle! Trkiye ile Suriye vahittir (birdir) Bizim dedelerimizin hepsi Trk" diyorlar. "Benim de babam Halep doumlu" diyorum. Elimi iki ellerinin arasna alarak skyorlar. Arkamdan uzun bir Trkiye hasreti muhabbeti balatyorlar. Lazkiye'den Halep'e gideceim. Babamn doduu yere.
HALEP: BABAMIN DODUU EHR
ubat 2005 Yolculuundan Bir gece vakti vardk Halep'e. Osmanl kokan sokaklardan ge ip bir konaa girdik. Aklmda babam, doduu ev... Yzyl ncesi ne ait ryalar grdm. Parampara edilen bir imparatorluktan ka lanlar grdm. Hain bir cetvelin izgileri arasnda kalan ailelerin arasndaydm. Halep igali yaamt. zgrl ve esareti yaamt. Arba l bir yalnzl vard. Snrlar yapayd, o da biliyordu. galci kuvvetler, igal ettikle ri tm lkelerde yaptklarn burada da yapmlard. Giderlerken ar kalarnda uzun yllar at oynatabilecekleri koullar brakmlard. Geride paralanm aileler kald. Bugn bile birbirini yeni bu lan ailelerden sz ediliyor. Dedeler oktan gitmi torunlar kavuu yor. Her bayramda ekranlarda grdklerimiz boazmzn dm lenmesine neden olur. Dikenli teller arasndan hasretle sarlan in sanlar birbirine hediyeler verir. Sonra cetvelle izilmi snrlarn ge risine dnerler.
293 S I N I R L A R
ARASINDA
Hi merak ettiniz m onlar o snrlara nerelerden gelirler, nasl yaar, neyle geinir, ne dnrler. Hep merak ederdim. O kavumalar. Sabah Halep'ten snr ky lerine doru yola ktk. Ahmet "Gaziantep'e 60 km buras" diyor. "O zaman sk sk gidiyorsunuzdur" diyorum. "Hm, gidiyoruz. Bizim Trkiye'de akrabalarmz var." "Nerede?" "Antakya'da." "Ne yapyorlar orada?" "iftilik." "Gidip kalyor musun sen orada?" "Yo, daha bu sene tantk." "Bu sene mi tantnz? Nasl tantnz?" "Babamn daysnn olu oraya gitti sordu soruturdu. Bizim
294 B A N U
AVAR
knyemizden babamn emmisinin uaklarn aratrd. Sonra buldu onlar." Ahmet'i yoldan almtk. Doduundan beri snrn te yann dan hikyeler dinlemiti. Ve bir yl nce artk masallaan akrabalarnn gerek olduunu anlam, onlarla tanmt. Snrn dibindeki kye Bab'l-limon yani "limon kaps" Ky' ne bizi o gtrmt. Babl-Limon Ky nce Nazife'yle tantk. Kyn bandaki evdeydi. Evin arka sndan Trkiye snr grnyordu. "Snrn tesine bak orada bir Trk ky var, gzkyor" tarla larn gerisinde evler grnyordu. Nazife, kkken dinlediklerini hatrlyordu. "Anam babam anlatrlard, derlerdi ki ok eziyet ektik, ok sava oldu, ok kan akt derlerdi." Sava olmutu. Hem de ilk byk dnya sava. O sava bir za manlar ayn lkenin ocuklar olan insanlarn karsna cetvelle i zilmi snrlar karmt. Yzyln ba. Petroln en youn bulunduu yer Osmanl Dev leti topraklar. Osmanl hasta adam, gsz, bor batanda. O halde... Paylamn balayaca yer de oras. ngiltere ve Fransa Osmanl'nn lm iin aralarnda gizli bir antlama imzalyor. Bu antlama imzaclarn isimleriyle anlyor. Sykes-Picot Antlamasyla tm Ortadou haritas deiiyor Yl 1916. Bir emperyalist devlet niye savarsa, Franszlar harekete gei ren de oydu. Fransz Dupleix Komitesi o yllarda Osmanl toprakla rnn nimetlerini yle aklyordu: Kilikya, Suriye, Filistin, Krdistan ve Musul bize hemen unla r salayacaktr:
295 S I N I R L A R
ARASINDA
Buday: ylda 115 milyon kental. Petrol: baka hibir yerde bulamadmz ve yarn onsuz byk bir millet olunamayacak olan petrol. Zira hayati nem tayan petrolsz ne ordu ne deniz kuvveti mmkndr. Pamuk ve yn: iletmelerimiz bu maddeleri byk glk ve korkun fiyatlarla ngiltere ve Amerika'dan alabiliyor. Hasta adamn elindekiler ekitirilirken kullanlacak en nemli kart etnik kartt. Araplar, Krtler ve Ermeniler bu i iin kullanld. Emperyalist devletlerin iyi eitilmi ajanlar blgede fink atyordu. En nl olan, Osmanl'dan ayrmak zere Araplar ayakland ran para ve silah destei salayan Lawrence'd. 1918'de sava bitmi Osmanl topraklarnn paylamna geil miti. Mustafa Kemal Franszlara kar Halep'te ete sava rgtlyordu. erden birileri mandacl savunuyor, halk direniyordu. zellikle Suriye'nin kuzeyi Anadolu'da balayan mcadeleden etkilenmiti. brahim Hananu gibi Suriyeli liderler direniyordu. Hananu stanbul'da askeri akademide okumu, stanbul Hukuk Fakl tesi mezunu bir aydnd. Franszlara kar direni rgtl-yordu. Mustafa Kemal'le iliki halindeydi. Direnie katlmak zere Suri ye'ye birok Trk subay gelmiti. Eer Mustafa Kemal nderliinde bir ulusal kurtulu hareketi rgtlenmeseydi, Sivas, Malatya, Adana, Urfa, Antep, Mara da Su riye gibi Fransz mandas altnda olacakt. "Ayrlktan Harabatlk Doar" Bab'l-limon Ky camiine doru yryorum. Yanmda Ah met, smail, Nazife. Bugn hicri yln ilk gn. Bab'l-limon'da halk camide toplanm. mamn Trke vaazn dinliyor. Yepyeni bir yl iin dua ediyor. Zalimlerin errinden korunmay diliyor. Caminin kapsnda bekliyorum. Dar kyorlar. Hepsinin ba nda krmz poular. Pembe yanaklar ve sevecen gzleriyle bana ocuklar hatrlatyorlar. Sohbet balyor. En az 20-30 kii ar ar ky odasna doru
296 B A N U
AVAR
yryoruz. Heyecanla anlatyorlar. "Buras bereketli bir kydr" di yor biri. "Merkeple getiinde limon aalarnn dikenleri gzlerine deermi! Ondan ad 'limon kaps' yaa..." "Burada drt Trkmen aireti var. llbeyliler var 5.000-6.000 kadar Ilbeyli var burada." Eski ahap oyma bir kap. Kapnn zerideki mermerde Arapa 1308 yazyor. Ben bir masaln iinden mi geiyorum? Beni hi yadrgamyorlar, sanki uzun yllardr grmemi ak rabalar gibiyiz. Birka basamak kp ky odasnn nndeki kma da oturuyoruz. Giderek kalabalklayoruz. Hepsinin bir akrabas snrn br tarafnda. Her Kurban Bayram'nda snrda buluuyorlarm. Yeni gelenler "ok selam ederiz Trk kardelere, byne k ne" diyor. Utanga, ekingen duruyorlar, "Ne olacak bu ilerin sonu, dn ya ktye gidiyor" diyorlar. Bab'l-limon Ky'nde tpk 100 yl nce olduu gibi bir arada oturuyoruz. Yeni gelen yln getireceklerini, endielerimizi konuu yoruz. ran ve Suriye'ye ynelik Amerikan tehditleri hakknda ne d ndklerini soruyorum. Susup pousuyla oynuyor mavi gzl bi ri. Bir bakas, "Amerika yanl yapyor" diyor "Seni kandryor te kini korkutuyor, slamlar ayryor, vuruyor, kryor..." "Korkuyor musunuz?" diye soruyorum. "Trkiye yanmzda korkmayz" diyor, donuyorum. "Biz hepimiz ayn lkenin ocuklaryz aslnda" diye mrldan yorum. "Babam da Halep doumlu. imdi iki ayr lkedeyiz, ama biz biriz" diyorum. Balarn sallyorlar. Yallardan biri "Ayrlktan harabattk doar" diyor. Dierleri tekrar ediyor. "Ayrlktan harabatlk doar." Sanki hi ayrlmamz. Sanki ayn snrlarn halkyz. Yzyl
297 S I N I R L A R
ARASINDA
nceki gibi saldrganlara kar en byk gvence Trkiye. Ne tuhaf! Bir yzyln daha bandayz ve ayn tehlikelerden bahsediyoruz. "Biz birlik olduka kimse bir ey yapamaz bize gayr." Kye geldiimizi duyan herkes evinden dar uruyor. Trki ye'deki akrabalaryla bulumuasna bize ho geldin diyorlar, sar lp pyoruz, onlar bizde akrabalarn gryor. Kalabalkta Kerime'yi fark ediyorum. ylesine gzel yzl, yl larn hediye ettii izgileri ylesine anlaml ki. enesinde dvmeler var. "Pek gzel sslerin" deyince utanyor, glyor, "Kkken et miler bana" diyor Arkasndaki yal adam onu drtklyor. "Hadi syle syle" di yor. Hac Muhammed, Kerime'nin kocas. "Bak imdi saa ne diyacak. Bunu ek de televizyonda syle. Bunun emmisinin Antep'te ev leri vard, verem hastanesinin hemen yan banda. Emmi ocukla rn kaybettik. Bir haber alabilsek." Hac Muhammed Antep'e bir kere gitmiti, ama ite o kadar. ki kolunda genler ky meydanna yryen Aye Nine'yi grdm son ra. Biz geldik diye sokaa kmt aylardr ilk defa. Ona Trkiye'den gelmiler demilerdi o da "orapsz frlamt". 100 yandayd. Teyze kznn Trkiye'de kaldn onu bir da ha gremediini anlatt. inden bir his ona Perihan'n hl hayatta olduunu sylyordu. "Televizyonda de ki, Aye Trkmen; Perihan'a ok selam ediyor de." Bir ad da hasret ky Bab'l-limon'un. Bir hicri ylbana, 1426 ylna, Bab'l-limon'da, dualar ve dilekler arasnda asrlk bir ky odasnda ite byle giriyoruz. Abdlkadir, masmavi gzleri, krmz yanaklarn ortaya ka ran mavi beresiyle tombul ellerini iki yana ayor, iyi bir yl iin dua ediyor: "Dnya biraz bamz artyor. nallah umduuna nail ol maz!" "Amin" diyoruz.
298 B A N U
AVAR
Sonra inceden bir trk balyor. Yine, bir masaln iinden geyormuum duygusu.., Dnya mal kimseye kalmam ne Sleyman ne Muhammed ebediyen yaam Yzlerce yldr oradaydlar. Onca kavgann arasnda yaadlar. Sert rzgrlarda eilerek krlmamay baardlar. Yzlerce yl daha orada olacaklar. Weys Ailesi 1918'de Mondros Antlamas imzalandnda Suriye'yle olan s nr izgimiz hl belli deildi. Ayrca Batl devletlerin aznda dola an Suriye, Irak ve Kilikya'dan ne kastedildii de mehuld. Sonun da hepsi Osmanl mparatorluu toprayd. imdi paylalyordu. Franszlar, Suriye'den am vilayetini anladklarn sylyorlard. O zaman Halep Osmanl'da m kalacakt. Ellerinde cetvel, haritalar i zenler bile Halep'in skenderun'un, Kilis ve Antakya ahalisinin Trklerden olutuunu kayda gemilerdi. Sava bitmiti atekes ilan edilmiti. ngilizler tm anlamalar ihlal ederek savata igal edemedikleri Halep, skenderun, ve Mu sul'u igale atekesten sonra baladlar. Atekesten 16 gn sonra pervaszca bu kentlere ngiliz bayraklar diktiler. Sonra oturup anlatlar; yerlerini Fransz birliklerine braktlar. Osmanl topraklarndan doan yeni devletler biilirken tarihte hi grlmedik ekime ve didimeler yaand, arada blge insan kald. obanbeyli'de arada kalanlarn torunlar vard, konuk olduu muz Weys ailesi ite onlardan biri. Bab'l-limon'dan dn yolunda Ahmet bizi ailesine gtrd. Birbirinden zeki sekiz ocukla byle tantm. Evde 13 kiiydiler. En kkler yani Hazm ve aza hari ocuklarn hepsi okula gidiyordu. Tm ocuklar gibi derslerden ve oyundan, artakalan za man televizyon karsnda geiyordu.
299 S I N I R L A R
ARASINDA
Cuma, Antakya'da dedesinin akrabalarn buluunu anlatt. o cuk gzleriyle Hasan'dan emsettin'den bahsediyordu. Bir yl nce tanmlard. "Trkiye ile Suriye'nin aras dzelince biz de birbiri mizi bulduk" diyordu. "Artk her bayram kavuuyoruz." Hayatmda yediim en lezzetli kebab We.yslerde yedim. Yere serilen rtnn etrafnda keyifli saatler geirdim. oluk ocuk bizi arladlar. Sevdiklerine selam yolladlar. Sonra Halep ehrine doru yola koyulduk. Bu blgede Fransa'yla kozlarn paylalmas uzun zaman ala cakt. 20 Ekim 1921'de Fransa ile Trkiye arasnda Ankara Antlama s imzaland. Bu blge Trk blgesiydi ve Batl devletler de bunun farkndayd. Ve bu nedenle skenderun sanca, Suriye'den ayr bir statye tabi tutulmutu. Yaplan antlamaya gre skenderun beldesi iin zel bir idare belirlenecek, Trklerin hak ve hukuklar korunacakt. Bu insanlarn kltrel haklarna sayg gsterilecek eitim imkn salanacak, diline ve dinine karlmayacakt. Ama tm anlamalar kt zerinde kald. Halk arasnda huzursuzluk her geen gn artt. Halep'e doru giderken gn batyordu. Usuz bucaksz ovalar uzanyordu. Havada ar bulutlar. Sanki ilerde atlar kouyordu. Sanki ben doludizgin nal seslerini duyuyordum. Osmanl bakiyesi bu topraklarda bir yzyl nce kimbilir ne dramlar yaanmt. gal altnda kalan, direniler rgtleyen, savaan ve ehit denlere du alar yolladk. Bir saat sonra Halep'teydik. Babamn doduu yerde. Dedem, padiahn emriyle Halep'e srlmt. Birileri bu Dastanl komu tann fazla glendiini padiahn kulana fsldamt. Yaamnn 20 yln bu kentte geirmiti. Babam orada domutu. Sabah otelin terasndan bir Trk ehri olan Halep'e babamn gzleriyle bakmaya altm. Acaba nerede domu, ocukluunun anlarn nerelerde toplamt.
300 B A N U
AVAR
Abdullah Herdan ve Habib Bey Drt yzyl boyunca Halep idari bir merkez, dahas bir kltr kenti olmu, cazibesi uzak diyarlara yaylmt. Babam oradan bah sederken byl bir masal ehrini anlatrd. Bir gn boyunca doduu yeri aradm. Elimdeki adresi bulmak imknszd. Yllar iinde sokak isimleri caddeler ve pafta numarala r deitirilmiti. Abdullah Herdan'la evi ararken tantm. Halepli bir emlakiydi. Garip bir yks vard. Anadolu topraklar dman izmesi altndayken Abdullah Herdan'n dedesi Kurtulu Sava'na katlm. Ve snrn br tarafnda kalmt. Abdullah Bey'in hayattaki tek istei Herdan ailesinden bi rilerine ulamakt. Biz paftalarn arasna dalmken buulu gzlerle bize bakyor du. Birden alamaya balad. aknlkla rehbere sordum: "Niye bu kadar ok istiyor bunu?" "Amcaolunu, akrabalarn grebilmek iin her eyi yaparm, di yor." Koca adam gzyalar dkyordu. "Bana yardm edin, onlar bulaym." Halep hasret kokuyordu. Sokaklarda TRT amblemini gren herkes, esnaf, erkez balklar "Arapa konutuumuza bakma! Biz Trk'z" diyorlard. Ailelerinden biri mutlaka Trkiye'de domu ya da orada lmt. Halep'in gzelim sokaklarndan getik, eski konaklarda yemek ler yedik. Avlularda, duvarlarda, yerdeki talarda bir Osmanl m zii, yreimizde hzl bir kanun taksimi. Habib Bey Beyt Vakil'in sahibi. Buras eskiden bir vekilin konaym. imdi Halep'in en gzde lokantas. Avluya yaylm masalar arasnda bin bir iek, st katlardan aa sarkan yeillikler, Dou lu bir aydnlatma, mkemmel yemekler ve sunu. Habib Bey temiz Trkesiyle anlatyor. "Ben Trkiye ve Atatrk hayranym. Btn kalbimle onu seve-
301 S I N I R L A R
ARASINDA
rim. Fikirlerini severim. Biliyor musun bu Trke'yi onun hatr iin iyice rendim. Ben Lbnan'da okudum. Ve oradaki niversitede Trk dili diplomas aldm. unu iyi bilin biz sizleri her zaman sev dik ve sevmeye de devam edeceiz. Benim selmm gtrn orala ra, istanbul'a, Antakya'ya..." Hatay'da Gvde Gsterisi Aradan yllar geti. Bu topraklar Birinci Dnya Savandan son raki 20 yl belirsizlikler iinde ve Fransz mandas altnda geirdi. kinci paylam sava yaklarken 1936'da Fransa, manda idaresine son vereceini aklad. Suriye topraklarnda petrol kmamt. Ay rca sistemin iine monte ettii brokratlar sayesinde Fransa gitse de, kalm gibi olacakt.scanned by darkmalt1 Ancak giderayak zlmesi gereken bir sorun vard, iskende run sanca ya da daha sonra Atatrk'n verdii adla Hatay. Atatrk yaamnn son yllarnda bu uurda her eyi yapmaya hazr olduunu sylyor 1 Kasm 1936'da meclisi aarken "Trkle rin yaad lskenderun-Antakya ve havalisinin mukadderat mille timizin en nemli meselesidir!" diyordu. Mustafa Kemal hayatnn son yllarnda Batinin gz diktii bu blge konusunda tek bir taviz vermeyeceini her ekilde ilan etti. Gerekirse bir ete savan gze alacan da. Halep'te otelin lokantasnda bir gece daha. Fransz, Lbnanl, Arap iadamlar... Fransz konsolosu yan masada. Sofralarda gz ve dama mest eden Halep ii mezeler. Aada Osmanl saat kulesinin ltlar. Kulamza gelen s kdar'dan tnlar. 70 yl nce Mustafa Kemal Atatrk'n bir yemekte Hatay dava sn Fransz ve ngiliz elilerine ne ekilde ilettiini gzmzn nne getiriyoruz: Yanna komu lkelerin genelkurmay bakanlarn alyor. Fran sz Sefiri. Ponsot'ya dnyor Hatay meselesinde geri adm atmayaca n net ekilde sylyor: "Kendi dostluumun yannda, u yanm-
302 B A N U
AVAR
da grdnz Balkan ve Sadabad Pakt kuvvetlerinin kymetli, kudretli ve muazzam dostluu var. Bunun nemini devletinizin an lamamasn tasavvur edemiyorum" diyor. Aslnda o, bir byk Ortadou projesinden sz ediyor. Balkan ve Sadabad paktlaryla glendirilmi Ankara merkezli bir d poli tikayla Hatay konusunda az sulananlar durduruyor. Mustafa Kemal, Osmanl'dan koparlp igal altnda kalan bl gelerin bamsz devletler haline gelmelerini istiyor ve onlarla bir fe derasyon ya da konfederasyon kurulabileceini sylyordu. Hatay meselesi patlak verdiinde Batl devlet yetkililerinin karsna bu plann gcyle kmt. "Ben toprak bytme merakls deilim. Bar bozma alkanl m da yoktur. Ancak anlamaya dayal haklarmzn peindeyim" diyordu. O, ksaca, emperyalistlere Hatay konusunda tuzaklar kur maya devam ederlerse, karlarnda halkn silahl direniini bulacak larn sylyordu. Szleri tehditten ibaret deildi. Franszlarn Hatay'da oynad oyunlarn hemen ardndan Atatrk nce Trk-Fransz Dostluk Anlamas'n feshetti. lmnden sadece 5 ay nce ayakta zor durur ken blgeye gitti, Mersin ve Adana'da gvde gsterisi yapt. Ve 30.000 kiilik bir kuvveti snra yerletirdi. Ve sancaa bir birlik gnderdi. Tm bunlar iki ay iinde gerekletirildi ve skenderun sanca nda seimlere gidildi. Ad Atatrk tarafndan konulan bamsz Hatay Cumhuriyeti byle ilan edildi. O zamanlar zmler netti, kesin olarak uygulamaya geilirdi. 1939 ylnda Hatay ili Trkiye'ye resmen ilhak edildi. Bir refe randum sonucu Hatay halk Trkiye'den yana oy kulland. D Politikada Zikzaklar Tm bunlardan sonra bir byk paylam sava daha patlad. Savatan sonra Ortadou yeniden kartrlacakt. Hem Amerika'nn
303 S I N I R L A R
ARASINDA
hem Avrupa'nn blgeye ynelik istekleri vard. Tpk 100 yl nce sindeki gibi bu hedefler iin hep etnik gruplar kullanld. 1970'ten 1980li yllarn ortalarna kadar Alevi-Snni atmas krklendi. Bir ey elde edilemedi. Oyun tutmamt. Mehmet Yuva anlatyordu. "O dnemde Suriye'de istikrarszlk yaratmak iin byk aba harcand. Ard ardna suikastlar, provo kasyonlar yapld 8 Mart 2004'te Suriye'de etnik kkenli baz at malara ortam hazrlamaya altlar. Krt kkenli vatandalar bu oyuna gelmedi. Bunu kabul etmediler." am'a gelirken Trkiye'nin Atatrk'n lmnden sonra dei en d politikas aklmzdan geiyordu. Kim karmt "Ne am'n ekeri ne Arap'n yz" laflarm. Bundan kan olanlar m? Her iki lke de ilikileri geren byk hatalara imza atmt, ama ge lin biz uvaldz kendimize batralm: Atatrk'n lmyle 180 derece tersine evrilen Trk d politikasnn dnm noktalarn hatrlayalm. Atatrk'n Bat'ya kar komularyla ittifaklara dayandrd hatta konfederasyon dledii blge politikas 1949'da tamamen tersine dnmt. Trkiye, ngiliz oyunuyla tm Ortadou'yu altst eden srail devletini ilk tanyan Mslman lke oldu. 1956'da Svey milliletirildiinde emperyalist devletlerin M sr'a saldrsnda Trkiye Msr' sulad. 1957'de Suriye'nin Sovyetler Birlii'yle yaknlamasn bahane edip, Amerika'nn tavsiyeleriyle Suriye snrna asker yd. 1958'de Amerika, demokrasi getirme bahanesiyle Lbnan'a karma yaptnda Trkiye resmen memnuniyetini iletti ve ncirlik ss'n kullanma at. 1960'l yllarda belki de Kbrs konusunda Bat'nn tavrnn etki siyle yeniden komularla scak ilikiler balad. 1967'de Arap-lsrail Sava baladnda, Trkiye'deki slerin Araplara kar kullanlmas reddedildi, Suriye'ye yardm yolland, saldrganlar protesto edildi.
Hamidiye ars bana stanbulu hatrlatyor. Ardmda giderek b yyen bir kalabalkla yryorum. Trke konuanlarla karlayorum.
304 B A N U
AVAR
Gen birka ocuk, yolumu kesip "Biz Trk'z El Abadi'den (Trkiye-Suriye snn) geliyoruz" diyorlar. O srada emsi Ahmet Paa Camii'nin nnden geiyoruz. Dkknlarn iinde hep o tandk yzler. Osmanl esnaf bir yzyl ncesinden bize bakyor. Nasl m? Her dkknn duvarnda zenle erevelenmi eski fotoraflar var. Bir dkkn sahibine "Bu kim?" diye soruyorum. "Dedem" di yor. Resim 1903 ylnda ekilmi. Ayrlma vakti geliyor. Bir baba memleketi, bir karde topraktan imdilik ayrlyoruz. Nihayet rahat rahat buralara gelip gidebildii mize krediyoruz. Dardan birileri komularmza yaklarsak uluslararas toplumdan izole edileceimizi fsldyor, ierden birile ri de ba sallayp onlara hak veriyor. Mehmet Yuva "Trkiye-Suriye snr 800 km'lik bir snrdr" di yor. "Avrupa, ekonomik, sosyal, siyasal gcn birletirirken biz den komularmzdan ayrlmamz istiyorlar. Neden?" Sonra devam ediyor: "Bu corafyay bir araya getiren ortak de er Avrupa ve ABD'yi bir araya getiren ortak deerlerden ok daha fazladr. Ve bu corafyada birbirinden ok farkl uluslar da yoktur." Sesleri duyuyor musunuz? Suriye ya da baka komularla yakn ve scak ilikiler birilerini nasl da rahatsz ediyor. Ne zaman Ata trk'n temellerini att d politikay hatrlamaya balasak "Aman Batiyi darltmayalm!" lklar yeri g saryor. "Biz Batcyz! Komu falan anlamayz" diyor birileri. Peki ya saduyu ne diyor? Halklar ne istiyor? Biz karde halklarz. Birbirimize hava ve su kadar muhtacz. Bunu byk hatalardan geerek rendik. Ayrlp klerek deil yan yana gelerek byyebileceiz. Birilerinin karlarna uymuyor diye birbirimizi grmezden gelmeyi brakacaz. Kendi bakentleri mizde retilen politikalarn izinden gideceiz. te Limon Kaps kynden am'a kadar duyup grp derle diklerimizin zeti bu.
TRKMEN'N ALTIN ASRI
tiraf edeyim kesinlikle byle bir yer beklemiyordum. Akabad'a adm attm andan itibaren binalara, temizlie, yollara ve antlara hayran kaldm. Bana kuraklktan bahsetmilerdi. Kentin her yanndan sular fkryor. Bana ktlktan bahsetmilerdi. Kentin pazarlar rengrenk. 1993'te ekmek bulamayan Trkmenistan halk imdi buday ihra ediyor. 10 yl nce pamuunun sadece yzde 3'n ileyen Trkme nistan, her eyalette bir tekstil fabrikas kurmu, dnyaya en kaliteli tekstil rnlerini ihra ediyor. Rusya'ya Ukrayna'ya doalgaz sat yor, Karakum l'ne gl yapyor. Akabad kadnlar milli kyafetleriyle iekler gibi yollarda, okullarda, ar pazarlarda karmza kyor, milli gururu ve zarafe ti temsil ediyorlar. lkede birlik ve beraberlik ruhu var. Konutuumuz herkes "Daha da ileri gideceiz" diyor. Aslanl yolun banda Milli Mze Mdr vezmuhammed Mametnurov'a soruyorum: "Burada bir mucize baarlm. Bu nasl gerekleti?"
306 B A N U
AVAR
"Biz uzun yllar uyuduk" diyor. "600 sene bir devletimiz olma d. imdi devlete kavutuk. Uzun yllar baka devletlerin altnda uyuduk, ama imdi baka bir yerde duruyoruz. nk bir yol gs terenimiz var." Trkmenba O da cumhurbakan, air ve yazar Saparmurad Niyazov'du. 1940 ylnda bir ii ailesinin ocuu olarak dnyaya geldi. Babas n kinci Dnya Savanda henz 3 yandayken yitirdi. Annesi ve iki kardeini Akabad depreminde kaybettiinde sekiz yandayd. Yerle bir olan evden canl kurtulan sadece kendisiydi. Ruhname ad l eserinde 8 yandaki bir ocuun duygularn aktaryordu: "Yklan evimizin stnde henz sekiz yan doldurmam o cuk halimle tek bama dnp duruyordum. Bu ekilde alt gece ve gndz tek bama oturdum. Yedinci gn geldiler len annemi, kardelerimi gtrp iman Kasm Mezarl'na defnettiler. O gn ocukluumun bittiini anladm. Gzlerimdeki yalar sonsuza ka dar kurudu. Yemin ettim. Sizin gerekletiremediiniz hayallerinizi ben gerekletireceim, maksadma ulaacam dedim." lk nce ye timhanede, sonra uzak aile fertlerinin evinde byd. Tm olum suz koullara ramen Leningrad Teknik niversitesi'nden enerji' mhendisi olarak mezun oldu. Mhendislik yapt. Daha sonra Ko mnist Partisi'ne ye oldu. 1985 ylnda Trkmenistan Milletvekilleri Konseyi bakanl na atand. Daha sonra Trkmen Komnist Partisi Merkez Komite birinci sekreterliine seildi. 25 yl devlet tecrbesinden sonra 51 yanda Trkmenistan'n ilk cumhurbakan oldu. Sekiz yandaki yeminini hi unutmad. Trk menistan, 27 Ekim 1991'de bamszlna kavutu. Dalan Sovyet ler Birlii cumhuriyetleri iinde en yoksullarndan biriydi. Bir yoklar lkesiydi. 10 yl iinde dnyann en hzl kalknan lkesi oldu. Tpk Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk yllarnda olduu gibi planl ekonomiyi benimsedi, ilk be yl iinde inanlmaz bir sanayi atlm yapt, ikinci 5 ylda da birer birer hedeflerini gerekletirdi.
307-SINIRLAR
ARASINDA
Akabad'da gemiin glgesinde. Gelecek 10 yl iindeki hedefleri arasnda, 100 milyon ton pet rol ve 200 milyar metrekp doalgaz retimi var. Kkn kendi tarihinden alan demokrasi geleneini uygulama ya balad. "Aksakallar Meclisi" ya da" Yallar Maslahat" tm lke-
308 B A N U
AVAR
den 2.500 temsilciyle her yl toplanyor ve dorudan demokrasinin ada bir rneini veriyor. Trkmenba, Atatrk' en iyi incelemi liderlerden biridir. Atatrk'e olan byk sevgisini Akabad'n en gzel parklarndan bi rine onun adn vererek gsterdi. Bat'nn demokrasi konusundaki sert uyarlarna ve verdii k t notlara hi kulak asmadan ulusal sanayiyi dardan en ufak bir destek almadan kurdu. Belki de bu yzden notlar dt. lkesin de unutulmu bir milli kltr en ince ayrntsna kadar yeniden oluturdu.www.cizgiliforum.com te byle bir lkeden bizde ve dnya basnnda ok az sz edi lir. Bat medyas Trkmenistan deyince cumhurbakannn yazd Ruhname adl kitabn zorla ezberletildii ya da halkn altn dilerinin zorla kartld ya da Trkmenba'nn kendi heykellerini zorla kentin eitli yerlerine diktirdii gibi komik haberlere yer verirler. te yandan hzla gelien ve yabanc yatrma ak bu lkede Ba tl irket temsilcileri cumhurbakannn nnde iki bklm dola rlar. Amerikan ve Fransz irketleri bu zengin pazarda var olabil mek iin birbirine der. Ama Trkmenistan'daki yatrmlarn byk ounluu Trkler tarafndan yaplyor. Tekstil, inaat, enerji alannda Trk firmalar en iyi snav veriyor. Dnyann en kaliteli inaatlarna imza atlyor. Ahmet alk, alk Holding'in banda, 1992 ylndan beri bu rada. Yeni toplu konut inaatn kaplayan tepelerin nnde soruyo rum. "Neye borlu Trkmen halk bu gelimeyi? ilk geldiinizde na sld Trkmenistan?" Tek kelimeyle cevap veriyor: "Planl ekonomiye. Her eyi plan ladlar. nanlmas g bir programd. Ve hayata geti. Bugn gr dnz gibi, Trkmenistan bir antiye halinde, her alanda gelime var. Birka sene ierisinde Akabad'a 10 tiyatro yapld. ki tane 35.000 kiilik stadyum yapld. Yzme havuzlar, ktphaneler, mzeler yapld. Akabad, dnyann en iddial ve en gzel ehirle rinden biri haline geldi. Birka senede 70 milyon aa dikildi."
309
'SINIRLAR
ARASINDA
2020 ylna kadar belirlenmi bir kalknma program vard. Trkmenistan enerji ihra ediyordu. Gaz, petrol, tekstil, petrokimya ihracat yapyordu. Ve aacaksnz ama Trkmenba halka gaz, elektrik ve suyu bedava veriyordu. Trkmenistan grlmeden anlalamazd, ihracat gelirleri itha latnn iki misliydi. Ve bu noktaya sadece 10 ylda gelinmiti. "Ruhname" orak, kurak, en byk depremlerden birini grm olan Trkmenistan, sadece enerji, tekstil, bayndrlk alanlarnda dev at lmlar yapmakla kalmyor, ruhen de ayaklanyordu. Cumhurbakannn kendi kaleme ald Ruhname Trkmen halkna beraberlik ve ulus olma bilincini alyordu. Onlar uzun yl lar ayr kaldklar gelenekleriyle tekrar buluturuyordu. Trkmenba, Ruhname'de "Yeni bir Trkmen ulusu douyor" diyordu. "Bizi sofra gibi etrafna toplayan anadilimiz, devletimiz, ka nmz, ruhumuz, klk kyafetimiz, geleneklerimizdir." Bamszlk Park'na gidiyoruz. Parkn ortasnda 91 metrelik bir ant ge doru ykseliyor. 9l'de bamszla ulat iin bu antn boyu 91 metre. Bir Trk ir keti tarafndan ina edilmi. Heykelin evresi Trk dnyasnn b yk komutanlar, bilginleri ve dnrlerinin heykelleriyle dolu. O parkn iinde bu corafyann en byk airlerinden Mah dumkulu'yla buluabilir, Alparslan, Sultan Sencer ve Melik ah'i anabilirsiniz. Byk bir tarihi hatrlar, bugnk zorluklara kar glenirsiniz. Turul Bey'in heykelinin yanndan geerken, neeli sesler duyu yorum. Bir dn alay yaklayor. Sadece Trkmenistan'da deil, tm bu corafyada dn srasnda dn alay kentin en nemli mey danna geliyor. Byklerine sayg sunuyor. Yepyeni bir aile daha, bugn bu parkta bu corafyann byk kahramanlar nnde, nce gemii hatrlayacaklarna, tarihlerin-
310 B A N U
AVAR
den kopmayacaklarna, gelecei kurarken gemiin derslerini unut mayacaklarna dair sz veriyorlar. Gelinin zerinde gm ilemelerle ssl ar bir dn giysi si. Beyaz bir dantel bandan omuzlarna dklyor. Dier kadnlar gs ilemeli yere kadar inen kadife Trkmen giysileri giymi. To puzlar zerinde balanm yalklaryla ok klar. Arcabibi ve Berdimurat bugn dnya evine giriyorlar. Tesadf bu ya baka iftler de var. Akabad'da evlenen 10-15 ift Bamsz lk Ant nndeler. Arcabibi ve Berdimurat "Allah saadet, uzun mr versin" diyorum. Hi yadrgamyor lar. ocuk bahesindeki ocuklar kadar rahat dans ediyorlar, birbir leriyle kucaklayorlar. Kendimi onlarla hafif, mutlu, rahat hissedi yorum. Arcabibi'nin halasnn koluna girip dans ediyorum. Olan evindeki hazrlklara davet ediliyoruz. 10 dakikalk bir araba yolculuundan sonra damadn oturduu mahalleye geliyoruz. Apartmanlarn ortasnda bir adr. nnde koca bir masa, sandal yeler... Teypten bir mzik yaylyor. Ve en nemlisi ateteki koca kazanda pien dn pilav. Pilav erkekler piiriyor. Koca bir kazanda czrdayan yaa so an, havu ve byk et paralar attlar. Glkle kartrabiliyorlar. Bir anda kulaklarma inanamyorum. Teypten, Davut Glolu'nun "Nurcanm" diyen sesi geliyor. Damadn babas nee iinde pilav denetliyor. "Aileyi korumak iin en nemli ey nedir? Onlara ne t vereceksiniz?" diye soru yorum. Ruhname'nin dizeleri azndan dklyor. "Azlar bir olmaldr!" Damadn dedesine tm bunlar gerek mi yoksa masal m diye soruyorum. "Trkiye'de biri evlenirken eyvah imdi bizim ocuk nerede oturacak, kirasn nasl deyecek diye dnlr. Siz byle bir ey dnyor musunuz?"
311 S I N I R L A R
ARASINDA
Cuma Hdavendigar, mahcup, glyor: "Evi hazr" diyor "Bizde ev yapmak ok zor. Kim yapt evi?" diye soruyorum. Cu ma Bey "Babas" diyor. Sonra ekliyor "Zaten ok kr doal-gaz, elektrik, su bedava." Bu kadarla kalmyor. Trkmen vatandalarnn byk bir o unluu ev kiras da demiyor. Yzde 90' ev sahibi ve geleneklere gre baba evlenen olunun evini de yapyor. Bunu yaparken de dev letten yardm alabiliyor. Cuma Bey bana bunlar anlatrken ei Meretgl yine ayn mah cup glmsemeyle onu seyrediyor. Yanma gidip ona sarlyorum. "Tebrik ederim" diyorum. "Mutlu olmann yolu nedir Meretgl Ana?" Eini gsteriyor "Ona sor" diyor. O da cevap veriyor: "almaktr." O leden sonra Cuma Dede ve Meretgl bana Trkmen aile lerinin ocuklarna verdii en byk zenginlii anlatyorlar. "Trkmen'in gelenei almaktr. Rzgrlar nnde savrulmamaktr. sizlik, aklszlk ve tembellik hibir dmann veremeyece i zarar verir. Zaman yabani ve yrtcdr. Onu eitirsen hizmetinde olur. Evlatlara bunlar retilir." Ben dn alayyla beraber gelin evine gidiyorum. Arcabibi 1000 yldr deimeyen gelin kyafetini giyiyor. Arcabibi yzlerce yllk bir gelenei tekrarlyor. Ailenin tm ka dnlar odann bir tarafnda, Arcabibi'ye gelinlik giydiriliyor. Asln da o modern bir gen kz, ama gelenekler gerei yzn gstermi yor. Ayn odada gelin taraf eyizlerin zerine oturmu damat tara fndan gelenlerle pazarlk yapyor. Ne kadar bahi o kadar eyiz. Cuma Dede ve gelinin bykleri bir odada sessizce treni bek liyor. Bahede tm mahallenin kadnlar ve lkenin uzak yerlerinden gelen akrabalar gelini bekliyor.
312 B A N U
AVAR
Sonunda Arcabibi gm ilemelerle bezeli 38 kilo arlnda ki gelinliiyle hazr. eyizleri verildi artk bundan sonra yaayaca eve gidecek damadn annesinin elini pecek. Paralar uuuyor havada. Gelinin nne, elinde yanan bir gaz lambasyla akrabalardan biri dyor. Arabaya biniyorlar ve korna larn sesi mzie karyor. Damat lkenin .dousundan, Lebab vilayetinden. Lebab'dan ok sayda misafir var. Glbadem, Aynebat ve dedenin kardei Oulbibi onlardan bazlar. "Ka kii geldiniz Lebab'dan buraya?" Glbadem cevaplyor: "16 kii geldik." "Neyle geldiniz?" "Uakla geldik toy kutlamaya." 16 kii gelmilerdi hem de uakla. lkemizde bir aileden 16 ki i Van'dan stanbul'a dne gelebilirler miydi diye dndm. Zenginlerse evet. "Glbadem, meslein ne?" "Emekliyim." "Aynebat seninki?" "Tarih retmeniyim."
313 S I N I R L A R
ARASINDA
Ama onlar retmen, ebe, eitmendi. Emekli maalaryla rahat a geiniyor lkenin her yerine sadece 27.000 manata yani bir do lara uabiliyorlard. Akabad'm ortasnda Trklerin at bir alveri merkezi. Trkmenler buralara "sevda merkezi" diyor. Atacan Atdayevi, Akabad'daki TRT Brosu'nda alyor. Y znde devaml gller ayor. Sevda merkezinde eski Akabad' ko nuuyoruz. "Byle binalar yoktu. Dmdz desek doru olur." "Ama imdi en gzel stadyumlar, en gzel binalar, en gzel heykeller burada." "Evet, en gzel binalar. Onun sayesinde." "Nasl oldu peki?" "Adamlarn aln deiti. Adamlarn dnceleri deiti. Bam szlk nedir, kararszlk nedir insanlar onu bildiler." nsanlarn dnce yaps deimiti. Birlik beraberlik ruhu ye ermiti. Bu tm milleti kenetleyen bir cumhurbakan sayesindeydi.
314 B A N U
AVAR
Tiyatrolarn nnden geiyoruz. Bugn cumartesi. Her yer tk lm tklm dolu. Mahdumkulu Tiyatrosu'nda Pak Sevginin Gc ad l oyununun galas var. Peki ya iiler, dk cretliler onlar bu nimetlerden yararlan yor mu? Hl kuku iindeyim. ilere sormalym. Bir tekstil fabrikasnda bu frsat yakalyo rum. Gen bir kza bir aylk maan neye harcadn soruyorum. "Bir haftada yiyecee 100.000 manat harcanyor." "Peki, sinema tiyatroya gidebiliyor musun?" "Tabii gidiyorum. 5.000 manat, 3.000 manat ok paraya deil." Alt yeni lira aylk mutfak masrafyd. 300.000 lira ya da 30 ye ni kuru yani bir gazete parasna onlar tiyatroya gidebiliyorlard. Pe ki, ortalama ka para kazanyorlard? Tekstil fabrikasndaki ustaba Maysa Baer cevaplyordu: "Ortalama 150 dolar civarnda bir maamz var. Biliyorsunuz suyumuz bedava, elektriimiz bedava, doalgaz bedava. Telefonu muzun senelik creti 12.000 manat yani yarm dolar, ev kiras da yle bedava gibi. Bir ayda 5 dolar falan." "Peki, 90 ncesinde Akabad nasld?" "Akabad o zaman sahipsiz gibiydi. O zaman biz kendimizi y netmiyorduk. O zamanlar Rusya'ya balydk. Devletimizi kurunca bu fabrikalar ald, her ey deiti." 1990'da Akabad'da tek bir tekstil fabrikas varm. Bugn her ehirde bir tane var, bazlarnda iki . Avrupa ve Amerika'nn her yerine istedii kadar ihracat yapabiliyor. Hibir uluslararas kurulu a ye olmayan Trkmenistan'a tekstil rnlerinde hi kota uygu lanmyor. O nedenle birok Trk firmas ihracatn buradan gerek letiriyor. "Gnl gzlerinizi an. Millet ruhuyla bir topluma dnr." Trkmenba Trk geleneklerine byk deer veriyor. "Trk men'in her eyi Trkmence olmal" diyor. Mesela bamszla ka dar aylar gnler Hristiyan esasl kelimelerle anlrken artk onlarn da Trkmence adlar var.
315 S I N I R L A R
ARASINDA
Pazartesi eskiden tm Sovyet corafyasnda olduu gibi "birin ci gn" olarak andrm. Artk haftann ilk gn "ho gn". Sal: "ya gn." Pazar: "din gn." Saparmurad Trkmenba "Trkmen ulusu yeniden dodu!" derken kabile ve airetlerin en koyu olduu bu corafyada artk bir milletin doduunu; bu milletin bir sofrada cem olduunu, bunun kadrinin bilinmesi gerektiini sk sk tekrarlyor. l Pazar l Pazarinda eitli airetlerden yzlerce insanla bir anda bu luabilirsiniz. Zaman tnelinde binlerce yl geriye gider bugne d nebilirsiniz. Ben bu yolculuu yaptm. l Pazarinda kendime bir kalpak aldm. Ata Bey'den bir iir dinledim. Bin yl ncenin sesini dinledim. Trkmen boylarnn tm bu corafyada at koturduunu hayal ettim. Ouzlardan Seluklulardan Osmanl mparatorluu'na uzanan bir tarihin yzleriydi onlar. Germiyanoullar, Dulkadiroullar, Kaar Hanedan, Avar Hanedan gibi beylikler bu topraklarda kurulup yaamlar, sonun da birou Osman Gazi tarafndan kurulan Osmanl Devleti'ne da hil .olmulard. Musul'da am'da Halep'te, Sivas, Mardin, Diyarbakr'da beylik ler kurulmu, ran'dan Hindistan'a, Afganistan'dan Suriye'ye yaylan Trkmen beyleri iktidar olmu, ticaret yapm, savam, kurulup yklmlard ve l Pazar, uzak zamanlarn tm renkleriyle o za mandan bugne bir tarihin tanyd. Ruhname'de, "Ey gen Trkmen milleti!" diyordu. "Yurdumuz da kurulan gzel binalarla gurur duyduumuz kadar kalbimizi de ina etmeliyiz. En gzel binalar ehirlerde kylerde deil kalbimiz de kurulmal! Onlar grebilmek iin de gnl gzleri edinmeliyiz. Millet ruhuyla bir topluma dnr." Orada bir ruh vard. Elle tutulurcasna oradayd. Profesr Muratgeldi Soyegov'la niversitede buluuyoruz.
316 B A N U
AVAR
"901 yllar ile bugn kyasladnz zaman en nemli deiim ne?" "Sokaklara bakn grrsnz. Onlar maddi deiimler. Ama ru humuzda da deimeler oldu." "Trkmenistan, politik haklar ve zgrlkler konusunda Batl kurulularca 'ktnn en kts' olarak notlandrlyor. Demokrasi yok deniyor. Ne dersiniz?" "Demokrasi denilen eyi anlatn bana. Biz rahat yaayabiliyo ruz. Rahat konuabiliyoruz. Baka ne gerekiyor? Devlete kfr et mek zgrl demokrasi mi?" lkelere zgrlk karnesi verenlerden biri de Freedom House, "zgrlkler Evi" adl bir sivil toplum kuruluu. 1941'de Roosevelt tarafndan kurulmu. Freedom House eer bir lkeyi zgr bulu yorsa bir ile iki buuk arasnda bir not veriyor. Yar zgr diye ni teledii lkelere ila be aras notu uygun gryor. Trkiye Fre edom House'a gre yar zgr bir lke. Eer lke bu Amerikal sivil toplum rgtne gre zgr deil se be buuk ile yedi arasnda notla baskc rejim olarak niteleniyor. te Trkmenistan bunlardan sonuncusu. Amerikallara gre kt nn en kts. Bunda, Bat'nn sivil toplum rgtlerine kapal ol masnn rol byk olmal. Mze mdr vez Bey aklyor. "Bir devlet byyorsa dursun istiyorlar. Uyusun istiyorlar. Biz de uyumak istemiyoruz. Bizim kendi geleceimiz var. Biz, Bat da deil, Dou da deil biz olmak istiyoruz. Biz onlarn tarafn tutmuyoruz. Onlarn emirlerine boyun e miyoruz. Biz NATO'ya girmiyoruz. MF'yi armyoruz. Biz kendi tarafmzdayz. Onun iin onlar bizi ve cumhurbakanmz sevmi yorlar." Akabad'da Amerikan Kltr Freedom House, amacn, dnyada zgrln kresel yayl masnda aktif rol oynamak olarak aklyor ve btn dnyaya de mokrasiyi yaymay hedeflediini sylyor.
317-SINIRLAR
ARASINDA
Ve bakn ne diyor: "zgrlk kendi toplumlarn deitirmek amacna odaklanm cesur kadn ve erkeklerin abalaryla yakalana bilir. Ama tarih gstermitir ki demokratik haklar iin mcadelede dardan gelecek destein de toplumlarn deiimine byk katks olacaktr. Freedom House, bu mcadeleleri destekler, toplumlarn demokrasiye geilerine yardm eder. Ak hkmetleri, insan hak larn, bamsz yargy ve zgr medyay destekler." Nasl size bir eyler hatrlatyor mu? Grcistan, Ukrayna ve Kr gzistan'dan kulanza sesler gelmiyor mu? Akabad'da bir kltr merkezinde ailesi inli olan gen bir Amerikal'yla karlatm. Christina Tan'di ad. Akabad'daki Ameri kan Elilii'nde alyordu ve ngilizce eitim veren okullardan bi rinin rencilerine tiyatro hocal yapyordu. Hayr, amal bir pi yes sahneleyeceklerdi. O gn prova vard. Sahnenin zerinde, birbirlerine skca sarlm be alt ifte, n giliz kraliyet dansna benzer bir ey yaptryorlard. Yaklak drt sa attir alyorlard. almalar izlerken nedense yreimde souk rzgrlar esti. Buray yle sevmitim ki sanrm her eyden kskanr oldum. Christina Tan'i zorbela konumaya ikna ettim. Amalar neydi? "Amerikan Sefareti faaliyetleri erevesinde 13-17 ya aras o cuklarla ocak ayndan beri alyoruz. Konferanslar dzenliyoruz. Eitim kurslarmz var. Tartma snflar oluturuyoruz. zellikle genlere ynelik birok almamz var. Ayrca Amerikan niversi teleriyle buradaki renciler arasnda deiim program uyguluyo ruz." "Sizin kltrnz ile burann kltr arasnda byk bir fark var. Buraya neleri tantyorsunuz?" "Amerikan kltrn tabii. Deiik, alternatif bir kltr tan tyoruz." "Ama bu lke kresel kltr benimsemeye pek istekli grn myor." "Biz onlara yepyeni bir kltr sunuyoruz. Baka kltrleri tan-
318 B A N U
AVAR
malarna yardmc oluyoruz. Bazlar ok mutaassp. Bizim misyo numuz onlara kresel kltr renme ansn vermek." erdeki gen kz ve erkeklerle dilim dnd kadar Trke ve Trkmence konumaya alyorum. O zaman iin vehametini daha iyi anlyorum. Sadece ngilizce konuacaklarn ne Trke ne de Trkmence konumak istemediklerini sylyorlar. Cemal Niyazova 15 yanda, bir Trk kolejinde ngilizce ve Trke reniyor, ama ngilizce dnda bir dil konumak istemedi ini vurguluyor. Sonra mkemmel Amerikan aksanyla: " 2 0 . 0 0 0 manata bu gsterinin biletlerini satyoruz ve haslatn yetimlere ba layacaz" diyor. Global kltr, darack aralardan kap atlaklarndan da olsa her yere szmaya alyordu. Belki kk ve gz darda bir aznl etkileyebilirdi, ama genlerin ounluu Trkmenbainn ocukla ryd. Ertesi gn niversitede derslerden birine giriyorum. Snfta Glbahar'a soruyorum: "Trkiye hakknda ne dnyorsun?" Tereddt ediyor, biraz bekliyor sonra beni krmaktan ekinir bir tavrla: "Kendilerine benzemiyorlar. Batllara benziyorlar" diyor. "Biz de genlerin ou yurtdna gidebilme hayalleri kurar. Amerika'ya, ngiltere'ye gitme d kurar. Burada da yle mi?" Glbahar "Bizim yurdumuz gen, burada kalmal gelitirmeli yiz" diyor. Etkileniyorum. "Atatrk'n ocuklar gibisiniz" diye mrldanyorum. Glbahar mtevaz bir sesle: "Biz de Trkmenbainn ocuklaryz" diyor. Kurban Durdugeldiyev niversitede Ruhname'den ders veriyor. Ruhname'yi edini yorum. Trk Kltr Merkezinin tertemiz ve konforlu odasnda okumaya balyorum. Ve aada okuyacanz satrlarda gzlerimin buulandn hissediyorum:
319-SINIRLAR
ARASINDA
Trkmenolu yalnzlk basp hzn amuruna battnda da, coup kalbin gsne smadnda da tabiata; dalara, denizlere, rmak kylarna, llere karsn. Kalbin, ocuk uurtmas gibi gk te dalgalanmaya balar! O an yalan dnyann tm dert straplarn unutup ruh ve mana lemine dalarsn. Yedi iklimi dolasan, Trk men dandan yz kat gzel dalara bile ksan, o dalar ne senin dilini anlar ne de senin kalbindeki derdi paylar! Sen bu yurttan baka yerde, yreindeki derdi paylaan lleri denizleri bulamaz sn! Trkmence ark syleyip Trkmence saz alarak yaan ya murlar duyamazsn! "Trkmence Yaan Yamurlar" Bu satrlar Akabad mzik okulunda hayatm boyunca unuta mayacam bir gn geirdikten sonra iyice anlam kazand. Eer o mthi yetenekli kk mzisyenleri gremeden Akabad'dan ayrlsaydm, Trkmence saz alarak yaan yamurlar hi hatrlayamayacaktm. Beni okulun kapsnda mzikle karladlar sonra inanr msnz bu mzik ziyafeti okulun her kesinde srd gitti. Zamann nasl getii hl bir muamma. Beraber alayp gle rek bir yolculuk yaptk, bir tarihin iinde dolatk. Oradan ayrlrken tm dnyann dertlerini, aclarn ve tm sr lar paylatmz dndm. uras kesindi ki ben bu okula yine gelecektim. Trkmence saz alarak yaan yamurlar, alayan de releri duyabilmek iin. Daha sonra Bibicemal ve Amangeldi Amanov gibi statlarla kar latm ve Trkmen CD'leri en zor anlarda bana g veren kaynak lar oldu. O mzikler dnyaya Trkmence bir sevgi anlatyorlard. Bunca lke gezdim en ok Trkmenistan'dan etkilendim. Yine Cumhurbakan Saparmurad Trkmenba'nn cmleleriyle bitire lim. Yurtsuz millet olmaz, evsiz de aile! Yurt Trke'de, milletin evi demek olduu kadar ailenin, neslin de evidir. Evinin pencereleri se-
320 B A N U
AVAR
nin yreinin gzleridir, kaplar sevgi dolu ellerindir. yi niyetle ge lene gzlerini a, barna basmak iin kucan a. O, ileli bir yaamdan derlediklerini eserlerine koyuyor, aile nin, akrabalarn dostlarn nemini milletine anlatyor. "ki byk dostun var!" diyor Ruhname'de Trkmen halkna. "Hibir zaman dneklik etmeyen, vefaszlk etmeyen, senden yz evirmeyen, seni terk edip gitmeyen, szne ters cevap vermeyen iki tane dost vardr. Bunlar vatan ve millettir. Vatannn dostluunu unutma! Milletinin dostluunu unutma!"
GELECEK ASYA'DADIR
Nisan 2005 Yolculuundan Andican'da patlak veren olaylardan sadece bir hafta nce zbe kistan' terk etmitik. Biz oradayken frtna ncesi sessizlik vard. Ve o sessizliin iinde binlerce yln geleneini srdren sakin, sabrl ve gleryzl bir halk bize ok renkli bir gemii yaatt. zbekistan'da Darbe Giriimi Sovyetler, Balkanlar, Kafkasya derken Orta Asya'nn ortas z bekistan'da, renkli darbelere bir girizgh sahnelendi. Kan dkld, imdilik bastrld. Bir yanda ller vard, sivil halk zerine ate ald syleni yordu. Bat basnnda alayan kadn ve ocuklarn, kaldrlan cena zelerin fotoraflarna yer verildi te yandan Cumhurbakan slam Kerimov devlete kar rgt lenmi bir silahl ayaklanmadan bahsediyor "Ben d mdahaleye kar durmak, rejimi korumak zorundaym" diyordu. Bu arada "demokrasi" adyla giriilen renkli darbelerden biri ilk kez baarszla uruyordu.
322 B A N U
AVAR
Sisler arasnda darbe giriimleri hazrlanr, suikastlar dzenle nir, gizli servis almalar srerken biz zbekistan halkyla kucak lamtk. Binlerce yllk bir kltr selamlam, tarihte bir yolculuk yapmtk. Dnya nfusunun yarsn kapsayan ve dnya doal kaynakla rnn byk bir blmne sahip bu corafyann tam ortasnda yer alyor zbekistan. Beyaz altn diye adlandrlan pamukta dnya ncs. Altn rezervleri, doalgaz, petrol, tarm rnleriyle gz kamatrc. Gencecik bir lke. Bir yanyla bin yllk. Bir yanyla ok taze. Zorlu bir tarihten geliyorlard, istilalarn, glerin miraslaryla Takent, Sovyetler dneminde Orta Asya'nn blgesel, ticari ve as keri merkezi konumundayd. 199l'de blgedeki yeni cumhuriyetlerden biri de zbekis tan'd. 31 austos 199l'de bamszln ilan etmiti. Ve Komnist Parti bakan slam Kerimov cumhurbakanl koltuuna oturmu tu. lke bir gei dnemi yaayacak yeniden doacakt. Bamszln ilanyla yeni zbekistan bayra gndere ekildi. Latin alfabesine geildi. 1992'de milli mar kabul edildi. Gftesi, air ve dnr Abdulla Oripov tarafndan yazlacakt. airler diyarnn en nemli air lerinden biri. Onu ziyarete gittiim zaman beni bir iirle karlad.
Bir bakarm btn dnya etrafmda Bir bakarm duvarlar ekilmi her yanma Bir bakarm, her amacma ulamm Bir bakarm gzlerim ak gideceim bu dnyaya Bir bakarm an hretle sarlmm Bir bakarm bir bebek gibiyim yeni domuum...
zbekistan bu iir gibiydi... Bamszln kazanr kazanmaz Batinin zel ilgisine mazhar
323 S I N I R L A R
ARASINDA
oldu. Bat gdml birok sivil toplum rgt lkeye dolutu. Finans gruplar ve yabanc irketler geldi. Ve ksa bir sre sonra ortalk karmaya balad. 1999 banda kargaa ve atmalar kt. lke iin iin kayn yordu. 2004 Mart'nda yine isyan, yine bastrld. Sadece zbekistan deil, i ie gemi tm Orta Asya Trk dev letlerinde huzursuzluk vard. 2001'de Amerika'nn terre kar yeni nlemler paketiyle bu blgedeki faaliyetler daha da artacakt. Orta Asya lkeleri bir araya gelmeye balad. anghay ibirlii rgt kuruldu. Son drt yl iinde bu corafya tuhaf gelimelere sahne olmu tu. nce Amerikan ordular Afganistan'a, zbekistan'n komusu olan bir lkeye girdi. Her trden terrist ortalkta cirit atyordu. 2002'de zbekistan, Amerika'yla bir stratejik ibirlii anlamas im zalad. Ekonomik, askeri ve insani konularda ibirlii yaplacakt. Aradan sadece iki yl geti. Anlamayla beraber zbekistan, Ba tl sivil toplum rgtlerinin istilasna urad. D destekli genlik ve kadn rgtleri zgrlk sloganlaryla sokaklara dkld. 2003'te Avrupa Kalknma Bankas ve Amerika, daha fazla zgr medya, daha ok sivil toplum rgt faaliyetine izin vermesi iin zbekistan'a bir yl mhlet verdiklerini akladlar. 2004'te zbekistan hkmeti dayatmalar kabul etmeyeceini aklad. Ve lkede zararl faaliyette bulunan rgtlerin lkeden kartl mas kararn ald. te o zaman kyamet koptu. Medya, demokrasi kurulular, insan haklar dernekleri, zbekistan' demokrasi ihla liyle suladlar. Uluslararas rgtler lkenin demokrasi puann d rd. Oripov'a sormutum: "Sizce Batl kurumlar neden bu kadar kt notlar veriyorlar zbekistan'a?" "Hasetten" demiti. "Bizim gelimemizi istemiyorlar. Onlar bizi kendi hapsolduklar ereveden bakarak yarglyorlar. Bize hibir ey dikte edemezler. Ben onlarn gzlkleriyle dnyaya
324 B A N U
AVAR
bakmak istemiyorum. Benim kendi gzlklerim var ve numaras ok farkl." Abdulla Oripov air ve siyaseti olarak, bu gen devletin kuru luunda yer alm, bu topraklarn binlerce yllk geleneini hep da marlarnda tamt. "Bir lke ancak bamszsa geliebilir. Dili, detleri bakalarna bal olmazsa, ananelerini srdrrse klp gitmez, dardan ge len kt etkilere kar koyabilir. En nemli unsur bamszlktr an cak milli gurura sahip devletler geliir. Dierlerinin sonu gelir." Geen yl lkeye zararl faaliyetleri tespit edilen sivil toplum r gtlerinin kapatlmasndan hemen sonra Takent'te, Fergana'da gs teriler dzenlenmi, bombalar patlam, kargaa kartlmt. Bat medyas zbekistan'a demokrasi ithal edilmesi gerektiini yazyordu. zbekistan demokrasiyi renmeliydi. Oripov'un syle yecekleri vard. "Cihanda en byk simalar buradan km. Mesela Ulubey astronomiyi buldu. El Harezmi logaritmay ortaya koydu. Dnyaya ilmi El Binini retti. Tbb lbni Sina getirdi. Bunlar benim vatan dalarm. Onlar bize ne retebilirler ki." Gerekten dnyann ilk bilim adamlar onun vatandalaryd. Bu topraklarda matematiin ve gkbilimin kurallar konmutu. Bilimin bylesine geliebilmesi iin devletin gl, ynetimin salam, refahn yerinde olmas gerekirdi. Ve yleydi. Bilimin Anavatan Batl tarihiler Orta Asya rnesansn yaratan Timur'u dnyay atee veren bir kan dkc, barbar bir cengver olarak dnyaya ta nttlar. Oysa Trkiye Cumhuriyetinde baslan ilk kitaplardan biri onun Tzkname'sidir: Belki de en son onun askeri baarlarndan bahsedilmesi gerekir. Devlet nizamndan, sanata ve bilime kadar her konuda byk yeniliklere imza atm bir hkmdard Emir Timur. Atatrk'n de yiiyle "Demir".
325 S I N I R L A R
ARASINDA
Kitabnda "Devlet ilerine yabanc el srmemelidir. Bu hk met hikmeti icabdr. dare yabanclara verilmemelidir" diyordu. Asayiten, zayf glye kar korumaktan, adaletin olmad dev letin yok olacandan bahsediyordu. Mhr Dou'nun tevazusuna kantt: "Men Timur, Tanr kulu." O yoktan devlet kurmu, pek ok bilim adamn toplayp Se-
326 B A N U
AVAR
merkant'a yerletirmi, ehri bir bilim ve kltr merkezi haline ge tirmiti. Semerkant onun dneminde bir niversite ehriydi. Semerkant'ta 600 yl nceye bir yolculuk yapacaktk. Timur'un torunu Ulubey'e sayglarmz sunacaktk. Ulubey'in mzesinin nnde ok gen, ok gzel, altn renkli elbisesi ve doppo'suyla Nigina Vahidova'ya karlatk. Mzeyi o gezdirdi. "Timur'un lmnden sonra Ulubey Semerkant valisi oldu, ama o astronomi biliminin kurucusu olarak isim yapt. Bir rasatha ne kurdu. Ulubey olu tarafndan ldrld ve rasathane saldrya urad." "Neden, aratrmalardan m korktular?" "Halk astronomiyi anlamyordu ve o zaman da cahiller vard." Ama Orta Asya bilginler yatayd. El Harezmi, Ali Kuu, Ibni Sina, Binini, mer Hayyam, Ali ir Nevai, Babur ve dierleri... Yani bura s medeniyetin beiiydi. Yumuak bir ses tonuyla hzl hzl konuuyordu. Onlar bizle ayn dili konumutu, ayn kltr aacndan geliyorduk, diyordu. Onlar dnyaya bilimi hediye etmiler ve sessizce yerlerine dn mlerdi. imdi Asya yeni bir douu bekliyordu. Semerkant'ta binalardan, resimlerden, yzlerce yllk tneller den, sokaklardan fsltlar geliyordu. Douda elde kl adrlarda yaayan Trk halklarndan bahse denlere kanmayn. Bu topraklarda, 12 asr nce, matematikle, gk bilimle, tpla, felsefeyle, iirle mzikle uralyordu. Mzenin iinde her bir portrenin nnde duruyorum. Alt yaz lar okuyorum: Binini, biyoloji, corafya ve mineralojiyle ilgili al malar yapmt. Bunlar 1000 yl nceydi. Binini, Trke'nin yan sra Arapa, Farsa, Yunanca ve branice konuurdu. Bat Ibni Sina'yL grmezden gelemedi, ama adn deitirdi. Onu Avicenna olarak tand. Avru pa'da doktorlar tbb onun kitaplarndan rendi. Kimya ve felsefey le urat.
327 - S I N I R L A R
ARASINDA
Muhammed el Harezmi! Cebiri o kurdu. Sibernetik bilim dal onun kurduu logaritma temeli zerine ina edildi. mer Hayyam filozof ve matematikiydi. Gyasettin Cemid matematik ve astronomiyi bir adm ileri gtrmt, ilk botanik ki tab olan Babrname'yi yazan Babr. Onlar salam bir devletin at s altnda bilim yaptlar. Ozanlar, airler iirler yazdlar, musikide makamlar ortaya kt. Tm bunlar 1000 yl nce vard. Sonra ara ya karanlk girdi. Bat palazland, madde nem kazand, insann de eri kalmad. Oripov, Dou ile Bat'y kyaslyordu. "ark felsefesinin merkezinde insan vardr. Ahlak, namus gibi kavramlar ne kar. Manevi gzellik, ruh gzellii, fikir esastr. Bunlar sanata ve edebiyata da yansr. Bat'da ise teknoloji gelimitir. D grn nemlidir. iddet vardr, smr vardr. Bakn, ngilizler yzlerce yl Hindistan' smrmlerdir. Do-
328 B A N U
AVAR
u'da yzlerce yl halklarn zenginliklerine el konulmutur. Bilimsel gelimeleri engellenmitir." Bin Yllk Bir Pazar Semerkant'tan ktk yola, Tacikistan snrna doru gidiyoruz. Orta Asya halklarnn ok rabet ettii snr tanmayan bir pazaryerinde bin yllk renklerle bulumaya. ofrmz hretle ilk iki gnden sonra gayet gzel anlama ya baladk. Baz kelimeler deiik anlamlaryla bizi artsa da iki deiik Trke bir noktada buluuyordu. "hret, kar dalar neresi?" "Bunlar rgt Dalan, Pamir Dalar, dan ard Tacikistan." rgt Pazar Asya'da en byk pazarlardan biri. Tacikistan'dan, Trkmenistan, Krgzistan'dan her yerden geliyorlar. Krgzlar, Tacikler, zbekler... rgt Pazar yzlerce yldr bu radayd. Ha Anadolu'da bir pazardaym ha burada! Sonsuz zaman da ayn dili konuan insanlar arasnda gn boyu dolatm. Bazlaryla daha kolay anlatm. Onlar Tacik'ti. "Bacm, nereden geliyorsunuz?" "rgt'ten." "Ne satacaksn?" "Kuma." Sabahat ile Nilhan tahta bacakl masada bohalarn ayorlard. Bohalarn iinden rengrenk kadifeler, prltl jarseler karyorlar d. 130 Halk Bir Arada zbekistan birbirinden farkl 130 etnik gruba vatan olmu bir lke. Kim saym nasl ayrlm anlamak zor, ama Orta Asyallk gzle grlr biimde ortak bir kimlik. mer Bey bir Ahska Trk. Ahskallar gnne davetliyiz. Hncahn dolu bir salon, bir renk cmb. zbekistan'da
329 S I N I R L A R
ARASINDA
50.000 Ahska Trk yayor. Bugn "zbekistan Yurdumuz!" Fes tivali birincisi Cevdet kz Selmanin konseri var. Konserin ilk par as Sibel Can'n arks. Sahnede, yere kadar uzun uuk mavi, parlak elbisesi, salarna ilitirilmi tlyle 20 yanda var yok ak pak bir gen kz ve billur bir ses var. zbekistan'da 130 halk yayor. Saylar yz bulan kltr merkezi var. Bu topraklar paylaan halklar bu merkezlerde bir ara ya geliyor. Sk sk elenceler dzenleniyor. Problemler de buralarda konuuluyor, kararlar alnyor, tartmalar yaplyor. Nfus 25 milyon. Yzde 60' kylerde, krsal kesimde. Nfus art yaklak yzde 2,5 ve nfusun yzde 60i 25 yan altnda. Toplam tarmsal retimin nerdeyse yans pamuk yani beyaz al tn. Dnyann en kaliteli pamuu zbekistan'da retiliyor. Usuz bucaksz pamuk tarlalarnda yalar 12-17 arasnda de ien ocuklar gryorum. iftiye benzemiyorlar. Nee iinde a lyorlar. Birbirleriyle akalayorlar. Arabay durdurup seyrediyo rum. Pamuk topluyorlar. hret, onlarn renci olduklarn syl yor. renciler tatil gnlerinde birka saat tarlalarda alyor. h ret, Batl gazetecilerin, bu durumu "ocuk iilerin" smrs ola rak yansttklarn sylyor. "Bu koca bir yalan" diyor. "Biz de yaptk. Toprakta alan ocuk, topran kymetini an lar. Byynce topran kokusunu anmsar. Her renci tatil gn lerinde yarm gn toprakla urar. Bu aslnda eitimin bir paras dr." Dnyann en zengin meyve baheleri zbekistan'da. Her trl tahln yan sra 150 eit zm, 30 eit kavun, karpuz bu lkede yetiir. zbekistan bereketli. Yol boyu meyve aalar, sebze baheleri. Sk sk duruyoruz. Mahdune'yle byle tanyoruz. Btn bir aile, drt be kadn, k k ocuklar, ailenin erkekleri apa yapyorlard. Havu, patates ekili alanlar, zm balarndan itlerle ayrlmt.
330 B A N U
AVAR
Abdssani arap retiyordu. Kucanda dnyann en gzel be beklerden biri, tarn renkli elbisesiyle bir kadn, "Gel yemek ye" dedi. Aalarn altnda dinlenmeye gidiyorlard. Yol boyu byk hayvan srleri grdk. zbekistan usuz bu caksz otlaklara sahipti. Bu lkede, istatistiklere gre 10 milyona ya kn koyun, 3 milyon sr, yarm milyon kei beslenmekteydi. Krk koyunculuunun byk nemi vard ve ylda bir milyondan fazla astragan elde ediliyordu. Semerkant'n turistik meydanlarnda ounluu Rus bir ksm talyan turist arabalarna rastladk. Turist kzlarn beli ak, gs dekolteli modern giysileriyle geleneksel giysili zbek kadnlar tuhaf bir tezat tekil ediyordu. Bir de arkalarnda ykselen bin yllk Registan' dnn. Toylar ve Aksakallar Cumartesi gn olduu aklma gelince hrete "Bugn dn gn" diyorum. Onlar nerede bulacam biliyorum. Yanlmyorum. Emir Timur'un heykelinin n onlarca gelinle ve damatla dolu. Benim dn tutkum malum. Kendimi davet ettireceim bir ift aryorum. ifte bir dn buluyorum. Damatlar ikiz, dn enlikli olacak. Akamst verilen adrese gidiyorum. Tariklerin arlkl oldu u bir mahalle. Burada dnler mahalle arasndaki toplant bahe lerinde yaplyor. Evlerin evreledii bu bahelerde tm mahalle halknn gayretiyle dn organize ediliyor, yemekler elbirliiyle pi iriliyor, algclar ayarlanyor ve inann sabaha kadar iilip dans ediliyor. Dne gelen yabanc misafir varsa nce ona sz veriliyor. Ben de alyorum mikrofonu elime mutluluk diliyorum. Byk bir alk kopuyor. Trkiye, halknn selam ve sevgilerini iletiyorum. Kocaman alklanyorum. Yeni evlilere 50 dolar deerinde zbek parasn det zere uza-
331 S I N I R L A R
ARASINDA
tyorum. Ama o ne! ki ift birden ayaa kalkp desteden bir paray bana doru uzatyorlar. Bunu anlamyorum. O paray alp oynayarak byk bir deste haline getirmem gerekiyormu sonra reniyorum. Biliyor musunuz dikkatimi en ok eken ey insanlarn birbiri ne gsteri yapmamalar oluyor. Hepsi ok renkli, prltl, canl ku malar iinde, ama her biri gecenin keyfini dedikodusuz geiriyor. Ve hemen hepsi saatlerce oynuyor. Gecenin sonunda toy adrndan arklarla ktlar. Atein etra fnda "yar yar" trksyle dnp, ocaklarnn hep ttmesini diledi ler. Sonra ikiz damatlar gelinleri kucaklayp evlerine girdiler. Geri de mutlu yzl aileler ve aksakallar kald. zbekistan'da sosyal r gtlenme eski Trk devlet geleneklerini hatrlatyor. Her mahallede bir aksakal yani bilge ve yal kii otoriteyi elinde tutuyor. Ona da nlyor. Her sosyal olayda oluru almyor. Seyid Ahmedov Isakian mahallenin aksakal. Bana aksakall anlatyor. "Alt yedi mahallenin bir aksakal vardr. Bu tm lkeye yayl m bir tekilatlanmadr. Mahalleler bir blgeyi, blgeler ili meyda na getirir. Mahalle komiteleri aksakallar seer ve bu aksakallar tm lke apnda Aksakallar Meclisi'ni olutururlar." Aksakallar, mahalleler deki tm sosyal ve siyasal olaylarla, tek tek bireylerin problemleriyle ilgileniyorlard. Dnlerden lmle re, toplumsal dayanmay rgtlyor, problemlere zm neri yorlard. Takent'te kaldmz Trk Oteli'ni evimiz sayyoruz. Orada y le rahat ettiriliyoruz ki tekrar dnmek iin can atyoruz. Otel sorum lusu sadece otel hizmetleriyle deil, tadna doyulmaz sohbeti, verdi i bilgilerle bizi Takent'le buluturuyor. Son gece bir srpriz yapyor. Otel arsnda bana zel bir defi le dzenliyor. O gne kadar otel niformasyla grdm iki gen zbek, Nadire ve Zafer yeni evlilerin giysileriyle karma kveriyor. Elii ilemelere hayran hayran bakakalyorum. Zafer "te evlenince alt ay kadar bu giysilerle sokaa kyo ruz" diyor. "det bu!"
332 B A N U
AVAR
Byk ehirlerde bunu pek gremiyorsunuz, ama kyler hl geleneklerle yayor. Ne yazk ki artk elileri de pek muteber deil. Artk dnyann en kaliteli pamuu en donanml fabrikalarda ileniyor. Takent'e yarm saat mesafede rk'ta bir Trk fabrikasna gidiyoruz. Mo dern donanmla byleniyoruz. 5.000 kiinin alt fabrikada her yer bal dk yala. Renk la boratuarndan boyahaneye, ykamadan dokumaya, dulardan bah edeki ieklere kadar her ey yeni yaplm bir maketi andryor. Burhan Enutekin "Yaknda ev tekstiline balayacaz" diyor. 45 milyon dolarlk bir fabrika bu. Pamuk giriyor ve birbirinden gzel giyecekler dnya piyasasna dalyor. Asya Tipi Futbol Festivali zbekistan'da son gnm. Otel lokantasnda deiik tipte on larca ocuu grnce soruyorum. Bir Asya Futbol Festivali iin gel diklerini sylyorlar. Festival sz kulam trmalyor. Aklmdan "ampiyona" demek istediler diyorum. Sonra yanldm anlyo rum. Bunun bir genler futbol festivali olduunu reniyorum. Orta Asya'nn alt lkesinin ocuklar Takent'te bir aradayd. Ve bana unutamayacam bir ders verdiler. Onlar Asya'nn asl fel sefesinin canl kantlaryd. Dzenleme komitesinden Rigi "Bu 13 ya alt ocuklar iin bir futbol festivali" dedi. "Yani ampiyona" dedim. Rigi "Hayr. Bu bir yarma deil, bu bir festival" diye srar etti. "Puan iin burada deiller. Hakemlerle, altrclaryla ve bir birleriyle ekip almasn anlamalar iin dzenlenmi bir festival bu. zbekistan, Tacikistan, Trkmenistan, Krgzistan, ran ve Hin distan'n katld bir Orta Asya futbol festivali." "Asya lkeleri bir araya geliyor, bu birok eyi simgeliyor deil n?" "Evet. Bizim sylediimiz de bu. Gelecek Asya'dadr!" Sabah
333 . S I N I R L A R
ARASINDA
otelin nnde bekleyen sra sra otobslerden birine atladk ve o cuk stadyumundaki heyecanl kalabala kartk. nce resmigeit yapld. nmden Orta Asya'nn alt lkesinin takmlar geiyordu. Byk adamlar gibiydiler. Ben sabrszlkla man balamasn bek ledim. Futbol festivali szn anlayamamtm. ranl ve zbek antrenrler de bunun bir yarma olmadnn altn izdi. Peki, ama sonuta birileri kazanacak birileri yenilecekti. Ma balad 20 dakika srd. Gollerin nemi yoktu. Burada, en ahlakl, en drst olmak, sporculuk yeteneklerini sergilemek, al trclarn dediine harfiyen uymak, dier takmlarla iyi geinmek ve hakeme itaat puan kazandryordu. Festival Asya'nn birliini simge liyordu. Gelecek Asya'dayd. Sahada Seyid Akbar Hoca'nn szleri aklma geldi. Bu szler si yasetten sanata, spora kadar her alana uyard. "Bizde bir atasz vardr 'G birliktedir' diye. Gl olmann tek yolu birlemektir." zbekistan halk en ok imdi beraberlie muhta. Zengin kay naklarna gz dikenler, Orta Asya'nn tam ortasnda olmasnn da yanlmaz cazibesine kaplanlar, onu sinsice kuatyor. Kalelerini i ten ykmaya hazrlanyorlar.
Yenidnya dzeni onlara suni deiimler neriyor. Bandaki dik tatrden kurtul, bana gel, diye fsldyor. Demokrasi, zgrlk vaat edi yor. Batl sivil toplum rgtleri fareli kyn kavalclar gibi. Artlarna nce medya mensuplar, aydnlarn ve sanatlarn bir ksm taklyor. Onlar garip ve hipnotize edici namelerin peinde dans ederlerse kendi diktatrlerini mumla aratacak bir gelecee gidebilirler. Vaat edi len demokrasi okuluslu irketlerin anda debelenmeyi, milli kimliin solup kurumasn, ulusal dilin yok olmasn ve binlerce yllk kltrn popler kltrle yer deitirmesini hedeflemekte. Birileri bunu bilir. Bi rileri devlerin oyunu iinde erir, birileri oyunlarda kurban edilir. Ama Abdulla Oripov'un dedii gibi k i m ne yaparsa yapsn, ...fakat gene halk yaar... fakat gene kalr halk!
AVRASYA'NIN DEVLER
RUSYA'NIN KLTREL ZENGNLKLER
Nisan 2005 Yolculuundan Bir zamanlar bir byk imparatorluktu. arlar ve alk yan ya na yayordu. 1917'de dnyay deitiren bir ihtilal oldu. 74 yl sonra Sovyet ler paraland ve bir kutup yok oldu. Rusya'nn tm zenginlii bir avu oligarkn yani "yeni zengin lerin" eline geti. Rusya imdi onlardan kurtulmaya alyor, ama bu o kadar ko lay deil. Bu lke 14 yldr uluslararas sermayenin anda yayor. Sovyetler Birlii'nin bu aa girii bir vakfn kuruluuyla doru dan ilintili. Ak Rusya Vakf Sovyetler dalrken domutu. Kuru cular m? Lord Jacop Rothschild. arlk zamannda Rus petrolleri, ailesinin elindeydi. Dededen toruna her corafyada petrolle uramlard. Vakfn bir dier kurucusu ok tandk bir isim: Amerika'nn d ileri eski bakan Henry Kissinger. Ve Mihail Hodorkovskiy. Rus ya'nn en byk petrol irketini Yukos'u ele geiren adam. Hodor-
338 B A N U
AVAR
kovskiy, yeni Ruslarn en mehuru. Putin'in oligarklara at sava ta hapsi boylayanlardan ilki, ama o hrsz baronlardan sadece biri. Gelin, Moskova son 14 yl nasl geirdiini anlatsn. Dinleye lim. Rusya'nn "Yeni" Zenginleri Amerikan Forbes dergisinin aklad dnyann en zengin ia damlar listesinde Rusya'dan 27 dolar milyarderi var. Rusya en zen ginler sralamasnda Amerika'dan sonra ikinci srada. Eski seyyar satc Roman Abromovi, 13 milyar dolarlk serve tin yan sra ngiliz Chelsea Kulb'nn de sahibi. Moskova beledi ye bakannn ei Yelena Baturina, Rusya'nn en zengin kadn, lnteko irketler Grubu ona ait. Rusya'da zelletirmeyi planlayan sonra da enerji santrallerine el koyan Anatoli ubais, eenlere silah sata rak servetine servet katan, basn kral Berezevskiy, Bat medyasn Rusya'ya tayan Gussinskiy ve Yukos'u ele geiren Hodorkovskiy. Listede petrol ve medya baronu olan ve hemen hemen hepsi Yahudi asll Ruslarn toplam serveti 90 milyar dolar ayor. Putin'in greve geliinden sonra bir ksm yurtdna kat. Ba zs hapse atld, ama dnya para babalarnca ynlendirilen hrsz baronlar hl Rusya'nn boazn skyor. Bugnk Rusya birka rubleyle yaayanlar ile milyar dolarlk adamlarn lkesi. Armani ya da Kari Lagerfeld defileleri de orada, en ok Lamborgini ve Ferrari alanlar da. Televizyon kanallarnda dnyann en nl isimleri canl yayn da. En ok erotik ov Moskova'da yaplyor. Sokaklarda Hummer'lar ve limuzinlerden geilmiyor. Moskova'da mym yoksa bu Bat bakentlerinden biri mi? Adm ba bilebildiim tm lks markalar karma dikiliyor. Rusya ahtapotun kollar arasnda debeleniyor. Aleksey Yuroenkov TASS ajansndan: "yi ki Rusya'nn byk bir manevi serveti var. Byk yazarlar, bestekrlar, insan savunan gelenekler var. Amerikan tarz bizim
339 S I N I R L A R
ARASINDA
halkmza ok yabanc. Zenginler bu yaam tarzn taklit etmeye a lyor. Bu bir moda olarak iki bilemedin 15 sene srebilir. Ama o kadar. Kendi lkelerine hep yabanc kalacaklardr. Rusya'daki boluu deerlendirip altn bir balk avlayabilirsi niz. Ama sonu gelmez. Rusya rayna oturacaktr. Bu kltre sahip tir."scanned by darkmalt1 Haklyd. Byk alveri merkezlerinde parayla yeni sevimeye balam olanlarn aprtl pcklerini duyabiliyordunuz. Gum ars'nda yrrken st katlardan aaya baktm. e it insan vard. "Ben orba bulamazken kimler burada alveri edi yor?" merakyla gelenler. Zenginmi gibi yapanlar. Ve zenginler. Alt katta o gn ngiliz Monsoon modaevi alyordu, iki koru mayla tngiliz temsilci baarsn seyrediyor, dkknnn iinde man kenler defile yapyor, dnda gvenlik grevlileri ve cama yapm insanlar 100 dolarlk bluzlara bakyordu. Zaten tm vitrinler el yakyordu. Naslsa Rusya'nn yeni zengin leri en pahal neyse onu alyordu. Yeni zenginler bir zamanlar hibir eyleri yokken, bu lkenin byk zenginliklerini hortumlayarak dnyaya pazarlamlard. Ve bunu yaparken yalnz deillerdi. Rusya'nn Trkiye eski bykelisi Albert erniev'le bulu mutuk. Gzel Trkesiyle anlatyordu: "Bizde Sovyetler datldk tan sonra yeni bir snf ortaya kt. Burjuvazi yaratld. Bu Yeltsin'le oldu. Bu fabrika bu arkadaa, petrol u arkadaa. Kaynaklara ksa zamanda el kondu. Sovyetler Birlii ekonomisi dnyada ikinci sra dayd. Sonra her ey hortumland, alnd ve byle oldu. Yeni zen ginler mafya gibi alt. Hi vergi vermediler. Hodorkovskiy en en teresan olandr." "Kim vard arkasnda? ilk sermayesini Rothschild vermi." "O zaman byk fabrikalar bedavaya gitti. Hodorkovskiy yalnz deildir. Bu oligarklar uluslararas irketlerle bu ii gerekletirdi ler."
340 B A N U
AVAR
ilk Turuncu Darbe Rusya'dakiydi Sovyetler 1991'de dald, ama sre ondan evvel balamt. Aslnda turuncu darbelerin ilki Yeltsin tarafndan Rusya'da gerek letirildi. Buras dnyann en zengin corafyalarndan biriydi. Ak lk, effaflk, demokrasi derken zenginliklerin blm planlan mt. Ama Batya Gorbaov'dan daha cmert davranacak biri la zmd. Gorbaov Krm'da tatildeyken Sovyetler Acil Durum Komitesi tarafndan bir darbe yapld; Gorbaov'un pozisyonu tamamen elin den alnd ve Boris Yeltsin Batinin tm destei arkasnda, tanklarn zerinde, zafer iaretleriyle Rusya'nn bana oturdu. Yeltsin'in ilk icraat Komnist Parti'yi feshetmek oldu. Yeltsin'i destekleyen Ak Rusya Vakfnn amac Rusya'ya Amerika'nn n grd tarzda bir demokrasiyi yerletirmekti. Yeltsin, bir dnem iin demokrasi projesinin baaktr oldu. Rothschild'ler... Hodorkovskiy, Abromovi ve dierleri... Projenin olmazsa olmaz IMF anlamas 1992'de imzaland. Ar dndan "ok tedavisi" ad verilen bir zelletirme furyas gerekleti. Kamuya ait petrol ve gaz irketleri, enerji santralleri, havayollar, madenler, fabrikalar, hastaneler, niversiteler ksacas o gne kadar halka ait olan her ey zelletirildi. Aklk, effaflk derken amala nan buydu. Halk byk bir birikimin, ucuza deil, bedavaya (!) satna a hit oldu. 1917'de Sovyet Devrimi'yle Rus petrollerini ellerinden karan Rothschild'ler 74 yl sonra rvan ald. Rusya'nn en byk petrol irketi Lukoil'e yeniden el koydular. Onlarn serveti geniledi, demokrasi vaat ettikleri halkn durumu giderek ktleti, ierdeki oligarklar ortaklaryd. Hepsi bu sayede byk servetlere kavutu. Nasl m? Hodorkovskiy, babakanlk zel ekonomi danmanlna geti rildiinde sadece 30 yandayd, iki yl sonra petrol ve enerji bakan yardmcs olacak ve bugnk servetinin kapsn aralayacakt.
341 S I N I R L A R
ARASINDA
Devlet memurluu yaparken petrolden madene ve tahla kadar lkede zelletirilen irketlerin ouyla yakndan ilgilenmi ve so nunda Rusya'nn en byk petrol irketlerinden biri olan Yukos'u ele geirmiti. Yukos, onu Bank Menateb'in de sahibi yapacakt. Ortaklarna sadk kald. Yukos'un hisseleri New York borsasna tand. Yukos'un ortaklarndan Roman Abromovi, bir zamanlar bir seyyar satcyd. 40 yana gelmeden edindii milyarlarca dolarlk servetini, 80 katarlk bir petrol trenine el koyarak gerekletirdi. Yukos'un gizli orta Boris Berezovski, Yeltsin'in danmanl n yaparak bu noktaya gelmiti. Yeni Rus zenginlerini koordine eden de oydu. Sovyet havayolu Aeroflot'un bana geldiinde bir an da ortadan 400 milyon dolar yok oldu. zelletirmeler srasnda lzvestiya gibi nemli basn organlarna da el koydu. Yeksin, bu ve benzeri adamlarla "yeni" Rusya'y ekillendirdi, ilk drt yl byle geti. 1996 seimleri yaklarken ilk turuncu lider Yeltsin zor durum dayd. O sralarda Interfax tarafndan yaplan anketler halkn yzde 85'inin eski rejimi zlediini ve Yeltsin'e duyulan fkeyi gsteriyor du. Yeni Rus zenginleri telaa kapld. Byk bir seim kampanya s planladlar. Yeksin ikinci kez koltua oturdu. Halk bir kez daha ar bir be del dedi. Ulusal servetin byk bir ksm daha, yeni zenginlerin ve yurtdndaki ortaklarnn kasalarna girdi. Beyaz bir rtyle kapl Moskova... Mart banda eksi 15 derece. Nefes aldka cierlerim aryor. ehitlikte bembeyaz karn zerin de duran kpkrmz karanfillere bakyorum. 9 Mays 1943'te Nazi Almanyas, Moskova'da ite tam burada durdurulmutu. Sovyetler Alman igaline kar koymu birka ku ak yok olmu ve sonunda Rusya'dan saldrganlar kovulmutu.
342 B A N U
AVAR
Yarm asr sonra Rusya bu kez ierden ve dardan ekonomik, siyasal ve kltrel tecavze uruyordu. Rus halk sadece 14 yl iinde inanlmaz bir deiim yaad. Sovyetler dalr dalmaz, okul andaki ocuklarda grlen has talklar 40 yl ncesine gre be misli artt. Uyuturucu kaakl oran yzde 70'e kt. Genler arasnda uyuturucu kullanm yz de 500 orannda artt. 1980'lere kadar rastlanmayan fuhu her yeri sard. Rusya 1991'den sonra 10 yl iinde arlk dneminden beri hi grmedii bir yoksulluk yaad. Yeni yzyln banda Yeltsin emekli oldu ve Vladimir Putin i te bu artlarda greve balad. erde yuvalanm oligarklar ve dardaki balantlar, her e yin aynen devam edecei hesaplar iindeydi, ama yle olmad. Eski KGB ajan Vladimir Putin, Yeltsin'in yolundan gitmiyordu. nce darya giden milyar dolarlarn hesab soruldu. Berezovskiy, Gussinskiy, Abromovi dolandrclkla suland lar ve ortaklarnn yanna yurtdna katlar. Ardndan Yukos soruturmaya alnd. lkenin en zengin adam Hodorkovskiy'in siyasi emelleri de vard. 2004 seimlerinde Putin'e rakip olmaya hazrlanyor, turuncu bir devrim planlyordu. Bir an da kendini hapiste buldu. O da kaaklk, sahtecilik ve dolandr clkla sulanyordu. Bat tepkisini gsterdi. Rusya'da demokrasi ve insan haklar ih lalleri vard. Ak Rusya Vakfnn kurucusu, yllarn politikacs Kissinger apar topar. Putin'i ziyarete geldi. Yukos'un hisselerini istiyordu. Putin, Kissinger'a Yukos'un hisselerinin yzde 44'n millile tirerek cevap verdi. Bu hi beklenmiyordu; Yukos ve ortaklarnn bana gelenler, Bat basnnda aylarca manetlere tand. Putin iktidarna kadar yumuak giden Amerika-Rusya ilikileri bir anda sertleti. Bush, Slovakya'da Putin'e demokrasi d verirken Yukos'un
343 S I N I R L A R
ARASINDA
acsyla konuuyordu. Rusya ile Amerika'nn romantik ilikisinin sonuna gelinmiti. 10 yldr sz edilmeyen demokrasi ve insan haklar uyanlar yeniden balad. Rusya, uluslararas yasalara uymalyd yani Yukos hisseleri sata sunulmalyd. Bamsz yarg glendirilmeli yani Hodorkovskiy serbest bra klmalyd ve zgr basma izin verilmeliydi. Bu da Bat medyasnn Rusya'daki adam Gussinskiy ve eenlere silah salayan Berezovskiy'in lkeye dnlerine izin verilmeli diye tercme edilebilirdi. Avrasya Hareketi lideri Aleksandr Dugin, Amerika'nn kendine gre bir dnya yaratmaya altn sylyor. "Kendi ekonomik karlarna uygun bir dnya. Bunun ad yenidnya dzenidir. Klt rel alanla da bunu destekleyecektir. Tm kltrler, tm lkeler, tm inanlar aynlatrlacak tek kltr, tek kimlik dayatlacaktr. Amerika imdi Rusya'da Putin sonrasnn artlarn oluturmaya a lyor. Amerikanc, liberal bir ortam salama almak istiyor." Zorla dayatlan liberal ortam Rus halk sevmemiti. Mosko va'da nl Arbat Sokainn banda gelip geene sormutuk. u azlara sakz olan ve bir gram bin ayp rten demokrasi ve liberal ortam iin onlar ne dnyordu? Evgeni, koca kalpa ve m gzlklerinin ardndan, "Bana sorarsanz" dedi, "u an Rusya fazlasyla liberal ve olmas gerektiin den fazla demokrasi var. Ben Amerika'da da yaadm. Onlarn de mokrasisini iyi bilirim. Bir kere demokrasi baka lkelerden getiri lemez, ihra edilemez." erniev ayn fikirdeydi: "Nedir bu demokrasi? Amerika de mokrasi bizdedir, diyor. Onlardan baka kimse demokrasiyi bilmi yor. retmeye kalkyor. renmiyorlarsa zorluyor, gene de olmu yor mu igal ediyor. Irak'ta bu oldu." Irak sadece bir balangt, son iki yl iinde turuncu bayraklar kadife, gl, lale adl birbirinin benzeri, devrimlerle Rusya evrelen meye baland. nce Grcistan ardndan Ukrayna denetime alnd ve son olarak Krgzistan'da sar bayraklarla bir darbe yapld. Artk Orta Asya yani Rusya'nn gneyi ve in'in en hassas snr hedef tah-
344 B A N U
AVAR
SSCB'nin son Trkiye Bykelisi
Albert erniev.
tasndayd. Darbenin fitili etnik gruplar krklenerek ateleniyor, kk gruplara verilen "bamsz devlet vaadi" ie yaryordu. erniev "Dnyada 6.000 lisan var" diyordu. "Ve 200 kadar l ke. imdi 6.000 lke mi kurulacak dnyada?" Bu mmkn m? En nemlisi birlikte yaamann formln bulmaktr. Biz Rusya, Tr kiye, Uzakdou, Yugoslavya'dan bu tarafa ok milletli ok dinli l keleriz. Bunun iin lkenin ulusal btnl olmaldr. Olmazsa o zaman een, Karaba her ey patlar. Bak Afganistan'da Fasllardan tutun, zbeklere, Taciklere kadar herkes var." Demokrasi ve zgrlk ad altnda Rusya'ya getirilen eyin asl ad liberal ekonomiydi. Bu altyap stne Rusya'ya en acmaszn dan bir popler kltr de enjekte edilmiti. Ve 100'den fazla etnik grubu barnda tayan Rusya'da hortumcularn faaliyetiyle giderek fakirleen mutsuz halklar vard. Ak Rusya Vakf onlar da unutma yacakt. eenler, Tatarlar, Osetler zgr olmal yani bu corafyada Bat karlarn savunmalydlar.
345 S I N I R L A R
ARASINDA
Putin baa getiinde Rusya'y dolandranlara kar sava am, musluklar akmaz olmutu. Batinin demokrasi rtkanlnn asl nedeni ite buydu. Arbat Soka bandaki kitapdan kitap seen bir hanm: "Bush'un demokrasi sulamalar konusunda ne dnyorsunuz?" deyince, "Onun lkesiyle kyaslarsak bizde yeterince demokrasi var" diye cevaplamt. Sonra Andrey'i grmeye Trud gazetesine girdik. Andrey de de mokrasi sylemini file benzetenlerdendi. "Birileri uluslararas bir demokrasi standard koyuyor, ama nedir bu demokrasi, kimse bil miyor. Birinin elinde sopa oluyor. Demokrasi oulculuktur. Yk sek standartlarda kaliteli eitimdir. Her vatandan ekonomik z grlnn olmasdr. Bakn 15 yl nce medya sadece devlete ait ti. Ama imdi Rusya'da bir gazete dnda btn gazeteler zel sek trde. Byk Rus sermayesi hepsini satn ald. Dnn patrondan bamsz hareket edilebilir mi? Bu anlamda syledikleri doru. Ar tk basn zgr deil. Tamamen d lkelerin kontrolnde. Yeni elit, basn elinde tutuyor." Ertesi sabah kzl bayrakl bir grup insan, eksi 10 derecede Stalin ve Lenin'in mozolesi nnde toplanyor. Aralarna karyoruz. Ellerinde Stalin resimli bayraklar, afiler. "Onun eserleri tahrip edil di. Her ey satld. Hibir ey kalmad" diye slogan atyorlard. So luk yzl, krkl apkasndan taan beyaz salar ve ypranm mantosuyla kenarda duran bir kadn, "Demokrasi ha!" dedi. "Eer u an Rusya'da yaadmz demokrasiyse demokrasinin anlam halk dmanl olmal." KzlMeydan'da syan fkeli bir kalabalk. Stalin'in lm gnnde Kzl Meydan, yolsuzluklar, fakirle meyi ve bir gnde gelen zenginleri izlerken sabr tkenmi insanlar la doluyor. Sulularn hemen cezalandrlmasn, Putin'in daha hz l radikal deiimlere imza atmasn istiyorlar. Putin'i yeterince sert olmamakla suluyorlar.
346 B A N U
AVAR
Viktor Ampilov Emeki Rusya Hareketi lideri, bayraklarn nnde mozolenin almasn bekleyen kalabalk arasndayd. Ona yaklayorum. "Bugn burada Stalin'i anmak iin toplandnz. Onu zlyor musunuz?" "Rusya salam bir devleti zlyor. Stalin zamanndaki gibi g l bir Rusya'y zlyoruz. O byk bir liderdi ve ii snfn, ky lleri ve halk kolluyordu. Onun zamannda egemenlik halkn elin deydi ve Rusya en gl zamann yaad." Kortejin kenarnda Rusya'nn zel kanallarnn muhabirleri. Top lanan kalabala yabanc, tepkileri baka bir lkenin gazetecileri gibi. Birine soruyorum: "Sizce Stalin'e olan bu zlem niye?" "Ben kendi halkm anlamyorum. ok garipler. urada biriyle konutum. Amcas ve iki akrabas Stalin zamannda ldrlm. Ama o Stalin'e vgler yadryor. Mezarna iekler koyuyor. Stalin zamannda zengin bir lkeydik diyor. Anlamakta zorlanyorum. Adamn babas ona Stalin'in yolunda gitmeyi tlemi. Stalin ld gn 'Artk Sovyetler de yok!' demi. Kardei kuruna dizilmi bir adam bunlar sylyor." "Neden byle hissettikleri konusunda hi mi fikriniz yok?" Yzn buruturuyor. "Belki birden ok fakirletiler. Bu bir neden olabilir. Rusya'da renkler oald, ama onlar gri kald. Ve tm hayatlarn adadklar koca bir imparatorluk gzlerinin nnde ykld." "Anlamsnz ite" diyorum. "Bakn, bazlar 200.000 dolarlk arabalarda dolayor ve dierlerinin yiyecek ekmei yok." "Evet, bunlar kabullenemiyorlar." "Siz nerede alyorsunuz?" "NTV'deym. Liberal eilimli zel bir kanal." Gussnskiy'in kanalndan sz ediyordu. O Yunanistan'a kam t, ama birilerine kanal devretmi, ayn izgide yaynn devamn salamt.
347SINIRLAR
ARASINDA
Kanal ierdeki baronlarn szcln yapyor, popler klt r yayyordu. 10 yldr yapla gelen propagandann ok etkili oldu u sylenemezdi. Meydandaki gen bir kadn, "Biz Amerika'nn demokrasi mele i olarak buralarda dolaan rgtlerine karyz. Onlar kovuyoruz. Ve bir gn tamamen lkemizi terk ettiklerini greceiz. Bu rgtler demokrasi ad altnda Rusya'y ele geiriyorlar. Onlar ok yaknda geldikleri yere gidecek." Yal bir retmen hanm, "Stalin tabii ki hatalar yapt, ama unutmayalm o dnem ikinci Dnya Sava yllaryd. Her ey kar makarkt. Biz onun deerini imdi anlyoruz. Bence Putin'in Stalin'den renecei ok ey var" dedi. Uultular meydanda braktm. Turistik dkknlarn nnden getim. Dnya markalar vitrinlerdeydi. Aleksandr Dugin "Putin'in Rusyas" demiti, "Liberal yani tu runcu yani Batc Rusya ile geleneki Rusya arasnda bir yerlerde. Bu yzden hem turuncular tarafndan eletiriliyor hem de bizim taraf-
348 B A N U
AVAR
mzdan. Biz Putin'in baz liberal grlerini eletiriyoruz. Zayf hal kn ekonomik olarak ezilmesini eletiriyoruz. Aslnda Putin denge politikas uygulamaya alrken iki taraf da hsrana uratyor." Viktor Ampilov'a Putin iin ne dndn sorduumda "Bil miyorum" demiti. "Bence bizim onun iin ne dndmz deil onun bizim iin, halk iin ne dnd nemli. Bakn Bush'la g rmesinde Putin, 14 yl nce Rusya'ya demokrasi geldiinden sz etti. Oysa Rus halk 14 yl nce yaplan referandumda demokrasiye deil, Sovyet sistemine oy vermiti. Sovyetler Amerika'nn katksy la darmadan edildi." Putin bir yandan d baskyla bouurken ierde de ters ynden esen rzgrlarla baa kmak zorunda. Deiik siyasi hareketler bo luklar dolduruyor, kimi tribnlere oynuyor, kimi Rusya'nn 20 yldr boazna sarlm ahtapotun kollarna acilen kl vurulmasn istiyor. Putin'i Hitler'le kyaslayanlarn yan sra onu an demokrat ve an liberal bulanlarn says oalyor. Meydandaki fkeli kalabalk ngilizce konutuumuzu duyun ca kafalarn evirmi Trk olduumuzu renince konumaya ka rar vermilerdi. Gen bir adam baryordu: "Demokrasiyi lkeleri datp paralamak iin kullanyorlar. Demokrasi ad altnda savalar karyor, lkeleri igal ediyorlar. Sa va, petrol ve dier zenginliklerin zerine oturmak iin." Yanmda tercmanm gazeteci Fuat Abbasov: "Stalin dnemin den itibaren ok gl bir sosyalleme balad. retmen, doktor gibi meslekler az para kazanyor, ama aldklar 100 ruble 200 rub leyle insan gibi yayorlard. imdi bu mmkn deil." Marketlerde iyi giyimli insanlar nbete yakalanm gibi bir ey ler alyor. Lks tketim maddelerine uzaktan bakanlar ve alveri arabalarn kasalarca yiyecekle dolduranlar yan yana. le vakti Trk arsndayz. ar Trkler tarafndan yaplm modern bir alveri merkezi. Mustafa Bilgi bu ary yapan inaat irketinin mali iler efi. Yllardr Moskova'da yayor.
349 S I N I R L A R
ARASINDA
"1990'a kadar btn insanlar eit ekilde yayordu. Akam s cak orbasn evinde iiyordu, evi vard, sosyal haklar vard. Bana anlatlan kadaryla 90'a kadar her ey drt drtlkt. 90'dan sonra bir ey oldu. Yeni zenginler tredi. O gne kadar grlmemi lks bir yaam sergilediler. Villalar yaptrdlar, gvenlikleri, korumalar ve ok lks arabalar vard. Dierleri soukta yaamaya devam etti ve giderek fakirletiler."www.cizgiliforum.com Alveri merkezi lene doru yava yava kalabalklayor. Bu merkezler son 5 yln eseri. Daha nce darda yemek yemek al kanl olmayan Moskovallar imdi alveri merkezlerinden km yorlar. Yeni tantklar tketim toplumuna uyum salamaya al yorlar. Kimisi para harcayabiliyor kimisi bakyor, ama hepsi orada. Dnyorum. Rusya'da alelade bir vatanda Pukin'den ezbe re iirler okur, metro kitap okuyanlarla doludur, eitim seviyesi ok yksektir, kltrel gelimilik had safhadadr. Ama... bir eyler de imitir ite. Tketim emberi iinde olmak, hi ulaamayaca bir lksn evreledii ortamda nefes almak, bugne kadar yapmadklarn yap mak istiyor. Bir de baronlarn kanallarndan yaylan Hollywood filmleri, dizileri, yetenek ovlar evlilik yarmalarnn kanlmaz et kilerinin ortala yaylp durduunu dnrsek. Moskova uzun, ince bir yolda yryor. Rusya byk bir kltrn vrisi. imdi kresel rzgrlar bu byk miras eip bkyorlar. Merkezden biraz uzakta baka bir alveri merkezine gidiyorum. Yine Trk firmalann yapt Moskova'nn en byk alveri merkezi buras. Yzlerce insan var. Kalabalk yrmemi engelliyor. Genlerin yzlerine bir aknlk yerlemi. Daha yal kuaa gelin ce... adam Ali hsan Ahskal aklyor: "imdi yal kuak Sovyetler Birlii kurulurken demiryollarn, karayollarn, fabrikalar ina edenlerdir. Onlar sosyalist bir dn ceyle hareket etmilerdi. Ama perestroyka sonras baka bir dne mece girdiklerim anladlar. Artk serbest piyasa ekonomisi vard ve piyasann liberallemesiyle birlikte o kuak ortada kald." Dugin
350 B A N U
AVAR
"Rusya ok zor bir aamadan geiyor" diyordu. "Halkn kk bir kesimi kresel bilgi ve medya bombardmannn etkisi altnda. Bu bombardman mzikle, sinemayla, popler kltrle yaylyor. im di burada birbirinden farkl Rusya var. Geleneksellii savunan vatansever Rusya, Putin'in Rusyas ve turuncu kresel Rusya. Kresellik rzgrna kendini kaptrm aznlk ve gelenei savunan o unluk arasnda bir kavga var. Bush turuncu Rusya'y tercih ediyor tabii. Bush, Putin'i turuncu Rusya'ya doru itmek istiyor. Amerikan ynetimi zayf, baml, jeopolitik gcn kaybetmi bir Rusya isti yor. Putin ise bir denge kurmaya urayor." erniev zm Avrasya'nn birliinde gryordu: "Elitlerimi zin banda ar Batclar var. Btn sorun burada. Bunun iin biz Avrasya uruna alyoruz. Batclar imdi ok kuvvetli. Avrasya fikrini elite vermemiz lazm. Bunun iin vakit lazm." Restleme Politik elit henz hazr olmasa da, Putin geldiinden beri Avras ya lkeleriyle ilikilerini hzlandrd ve bu Amerika ile Rusya arasn da restlemeyle sonuland. Rusya, in'le, Hindistan'la ve Orta Asya cumhuriyetleriyle stra tejik ortaklklar imzalad. anghay birlii rgt, dnyada ikinci bir kutup olarak ykselmeye balad. Amerika buna kar Orta Asya'da slerini konulandrd. Sivil toplum rgtlerini blgeye yd. Putin yabanc istihbarat tekilatlarnn Rusya'daki faaliyetlerini engelledi. Ar dinci sivil toplum rgtlerini snr d etti. Bush Putin'i demokrasi, insan haklar ihlaliyle, zgrlkleri k stlamakla sulad. Restleme devam etti. Putin Yukos hisselerinin bir ksmn devletletirmekle yetinme di, zelletirmeleri durdurma karan da ald. Ardndan dnyann ikinci byk ordusu olan Rus ordusunu daha da glendireceini aklad.
351
SINIRLAR
ARASINDA
Cevap Amerika Savunma Bakan Yardmcs Wolfowitz'den geldi Rusya'y, ran'n yan sra eytan ekseni lke olarak ilan etti. Aklamann hemen ardndan Putin, Rusya'nn yeni bir tr atom bombas gelitirdiini aklad. Aklama ran tehditlerin yo unlat bir dneme rastlad. Biz uluslararas toplantlarda, ekranlarda iki lideri yan yana el skp aklamalar yaparken grrdk. Arka planda imekler a karken. 2004 sonunda Putin Trkiye'yi ziyaret etti. ki lke arasnda stratejik ortaklk anlamas imzaland. Amerika'nn Birlemi Milletler eski bykelisi Richard Holbrook, Rusya'nn Trkiye'yle ilikilerini gelitirme abasn "tehlikeli" bir gelime olarak niteledi. erniev "Birlik olmak arttr" diyordu. "Blgede neler olduu na bir bak. Bamsz Devletler Topluluu, Karadeniz Birlii, Hazar Birlii, Avrasya Ekonomik Birlii, anghay birlii rgt, drt lke Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistan ayn ekonomik sa hay kurmaya balyorlar. Gryor musun ksa zamanda ne kadar rgtlenme oldu. Daha iin bandalar, ama imdi tohum filizleni yor. anghay birlii rgt'ne ran ve Hindistan da katlmak isti yor." "Devrimci Soros Paa" Avrasya'daki bu yaknlamalar Batiyi endielendiriyordu. Ame rika Krgzistan'da Cumhurbakan Akayev'le seimlerden nce bir pazarlk yapt. Krgzistan Awacs uaklarnn Bikek'teki sse inile rine raz olmalyd. Akayev reddetti. Ortaln karmasnda ret ce vabnn byk rol oldu. stelik Krgzistan, Rusya ile in'in ortasnda yer alan anghay birlii rgt yesi bir devletti. Byk stratejik neme haizdi. Ve, Grcistan ve Ukrayna'dan sonra eski sovyet cumhuriyetlerindeki nc turuncu darbeye orada teebbs edildi.
352 B A N U
AVAR
Darbelerin mimar, uluslararas speklatr George Soros'tu. Trk basnnda "kapitalist Lenin" veya "devrimci Soros Paa" gibi la kaplara kavutu. Darbe halk hareketi olarak manetlere tand ama... Soros sadece 1983'te Amerikan Kongresi'nden kan "demokra si projesinin" uygulayclarndan biri. Her ne kadar Bakan Bush'a kartlyla tannyorsa da, o bir Amerikan milliyetisi ve Amerika Birleik Devletleri karlar dorultusunda Orta Asya'da ilerliyor. Soros Vakf'nn ilk faaliyet yeri Yugoslavya'yd. Yugoslavya par alanrken Sorosu OTPOR rgt ilk kvlcm akt. Sonraki tm turuncu darbelerde OTPOR yelerinin deneyimi kullanld. Krgzistan'da da ilk gsterilerde tutuklanan provokatrler Sr bistan vatanda ve OTPOR yeleriydi. Amerikan istihbarat rgtleri nmzdeki yllarda hedefin Rusya ve in olduunu sylyor. Soros'un ve ak toplumcu der neklerin faaliyetleri Orta Asya'da, Tacikistan, Kazakistan ve Moo listan'; batda Moldova ve Beyaz Rusya'y kapsyor. Toplumun zayf noktalar deerlendirilerek etraf turuncuya boyanyor. Ucuz ve kali teli tarafndan devrim imal ediliyor. Avrasya hareketi lideri Aleksandr Dugin, "zgr bir dnyadan bahsediliyor" diyor. "Herkes seiminde zgr olmal deniyor. Atlantiki mi olacaz Avrasyac m? Batl olmay m tercih edeceiz, Do ulu kalmay m? Bu seimi yaparken zgr braklyor muyuz? Bu nu bir daha dnmeli." Rusya onu grdmde bir dnemeten geiyordu. nmz deki gnlerde byk ve sert satran hamleleri greceiz. imdi ge lin Rusya Federasyonu'nun en zengin zerk cumhuriyetlerinden Tataristan'a gidelim.
KAZAN'IN BN YILI
Mart 2005 Yolculuundan Tatarlar, bir zamanlar Orta Asya'nn hkimiydiler. Mslman Trk halklarnn en eskilerinden. Byk hanlklar kurdular. Byk bozkrn batsna bin yl boyunca hkmettiler. Bugn Avrasya corafyasnn kalbinde oturuyorlar. Rusya Federasyonu'nu oluturan 21 cumhuriyetten biri de onlar. Ama bir zellikleri var. Ylda 32 milyon ton petrol retiyorlar. En zengin doal kaynaklar onlarda. Ve byk bozkrn kltrel ola rak en gelimi halk Tatarlar. Ve tm bunlar nedeniyle Rusya Fede rasyonu iinde ayrcalkl durumdalar. Bu yl bakent Kazan bininci doum yln kutluyor. Kazan'da kar nisan sonunda erimeye balyor. Kazan Kremlini beyaz rtsyle bir masal andryordu. Bin yl dr, Bulgar mirzalarn, Cengiz Han savalarn, Altn Orda hanla rn bu tepede arlamt. Birok cumhurbakanl saray ziyaret ettim. Ama bu farklyd. Kazan Kremlini'nde Cumhurbakan Mintimer aymiyev'in maka mna karken grdm gzelliklerle bylendim.
354 B A N U
AV AR
Pukin'in, Tolstoy'un, Gorki'nin eserlerinde neden bu kadar ok Kazan'dan sz edildiini anlamaya baladm. Byk, oymal bir kapnn nnde cam bir blmede kimlik, kontrol yapld. Kremal pastay andran saraya doru yrrken beyaz, uuk mavi ve altn renginin ne kadar ok birbirine yakt n dndm. mineli bir salonda biraz bekledikten sonra i ie geen kori dorlarn banda onu grdm. Orta boylu, ok sempatik bir adam d. Rahatlatc bir havas vard. Mintimer aymiyev uzun yllardr Tataristan Cumhuriyeti cumhurbakanyd. nce Kazan'n bin yln kutladm. ne eildi. "Eer bir halk, bir millet, bir lke kendini dnyaya tantmazsa bunu baka kimse yapmaz. Bin yln bize rettii bu ite. Bin yllk bir zgrlk tarihimiz var. te bu yl bunu kutluyoruz. Bu kutlama nn bakanlm Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin yapacak. Onun desteiyle bu kutlama hazrlanyor. Austosta btn, lkeler den misafirlerimiz gelecek." Bin Yllk Bir Halk Bir halkn bin yllk yaamnda geirdii deiimleri merak eder misiniz? Bu yle bir bin yldr ki hatrlanmas gerekir. aymiyev, yumuak bir sesle anlatyor. "Kazan'm en eski tarihi milattan sonra 922'den balar. 922'de bu topraklarda slam kabul edildi. Sonra Altn Orda Devleti kuruldu. Al tn Orda yaylrken tm evre prensliklerini egemenliine ald. Altn Orda'nn iinden hanlklar kt. Kazan Hanl bunlardan biriydi." Altn Orda gl ordu ve devlet yapsyla, iki yz yl Rus prens likleri ile doudaki ve batdaki dmanlar arasnda bir duvar olu turdu. Moskova prensleri Tatar hanlarnn yollad ordular sayesin de dier prenslikleri ele geirdi ve Tatar hanlarnn kanatlar altnda prenslikten arla ykseldiler.
Tataristan Cumhurbakan Mintimer aymiyev.
Ve yl 1552'yi gsterdiinde Korkun van adyla da bilinen ar IV. Ivan, Kazan hannn eini ve olunu bile esir ald. Moskova, Kazani bir darbede kendine balamt. te o tarihten itibaren Tatarlarn Hristiyanlatrlmas faaliyeti balad. Tatarlar Hristiyanlamay reddedince ehrin surlar dna atl dlar, evleri yakld, zel vergilere tabi tutuldular, tm camileri ykl d, dilleri yasakland. Dil ve Din Kazan'a gider gitmez beni nce mftle sonrada bir medre seye gtrdler. Daha gidi yolunda grdm ok sayda cami in aat dikkatimi ekmiti. Rehberimiz, son yllarda Islami eitim ve ren kurumlarn hzla arttn sylyordu. Yava yava anlayacaktm. Burada slam'n anlam bakayd. 5 asrlk bir mahrumiyetten sonra slam'a ve Tatarca'ya milletin i mentosu olarak baklyordu ve milli kimliin pekimesi iin bunlar ok nemliydi.
356 13 A N U A V A R
Kazan'a gider gitmez Tatar devlet basn yayn grevlilerinin bi zi ilk olarak mftye gtrmeleri de bunun bir gstergesiydi. Tataristan'da Ruslar, Tatarlar, Mslman ve Hristiyanlar bir arada yayorlard ve saylar birbirine yaknd. Bugn Tataristan'da Cumhurbakan aymiyev'in slam Kalkn ma Bankasinn desteiyle ina ettirdii yaklak 1.000 cami bulunu yor. lkede 1998 ylnda lahiyat Fakltesi alyor ve arlk zama nndan beri kapal olan Muhammediye Medresesi yeniden faaliyete geiyor. Kazan'da gittiimiz medrese iki yldr faaliyette. Bir caminin yannda kk yeil bir bina. Bir eve girermi gibi ahap doramal hole giriyoruz. Snflar iin yukar kyoruz. Her snfta 15-20 renci var. Alican, Tacikistan'dan gelmi. Bir dieri Sibirya'dan, bir baka s zbekistan'dan. "Neden geldiniz?" diye soruyorum. "slam dinini renmek iin." "Peki orada kalarak renemez miydiniz?" Sibirya'dan gelen renci, "Orada yok ki Islami eitim" diyor. Acaba niversite profe srleri dini eitimle ilgili ne dnyordu? Kazan niversitesinden tarih profesr Tagirov'un cevab dierleriyle ayn. "Medreseler vazgeilmezdir. Biz uzun yllar bask altnda kal dk. slam, bizi biz yapan unsurlardan biri." Aynaz Muhammed Can gen bir gazeteci. "Bu yaygnlama 90'l yllarn banda balad." "Yani Sovyetler Birlii daldktan sonra m?" "Evet ama nce medreseler yoktu. Son be ylda, 2000 ylndan sonra daha hzla yaylmaya balad." Cumhurbakan aymiyev, "Bunun hibir tehlikesi yok" diyor du. "Tam tersine yarar var. nk tarihimize baklrsa 199.3'te 23 tane din adammz kalmt. imdi 1 100 din adammz var. Biz bu rada din eitiminin yeterli dzeye kmasn ve eitimli din adamla rmzn eitli alanlarda almalarn istiyoruz. Bunun iin nce rencilerimizi Arap lkelerine gnderdik. Fa kat grdk ki onlarn slam anlay, slam tarihi bizimkinden ok
357-SINIRLAR
ARASINDA
farkl. Oradan eitim alan ve buraya gelen renciler burada verim li olamyor. Biz tarihimizden dolay kat bir Islami eitim uygulaya nlayz. Kendi lslami mirasmza gre uygun bir eitim semeliyiz." Milli kimliin en nemli paras olan din, Bat'nn zel ilgisine mazhar oluyordu. zellikle Almanlar ve Franszlar petrol denizi Tataristan'daki lslami gelimeye kaytsz kakmyorlard. Batl kurulularn gelitirdii birok projeden biri de Volga bo yu projesi. Kazan'dan Oslo'ya kadar olan bir gzerghta be ylda ve be etapta tamamlanacak bir gemi seferi planlanyor. Aslnda Tataristan'n doal zenginliklerinin Avrupa'ya geli yollar aratrlyor. Eski ticaret ve kltr yollarnn canlandrlmas almalarna, slam diniyle ilgili aratrmalar elik ediyor Avrupa Birlii'nin devleri "yeni ceditilik" ad verilen hareket iin Kazan'da birok toplant organize ediyor. ok dinli ve ok dilli bu lkede Avroislam konferanslarnn sa ysnda art gzleniyor. Kazan'da Bir aman Dnyada 7 milyon Tatar olduu syleniyor. Tataristan'da ise 4 milyonluk nfusun yars Tatar. Yani lkede 2 milyon Mslman var. Nfusun yzde 40'n Ruslar, kk bir blmn ise uvalar, Mariler, Bakrtlar, Ukraynallar gibi saylar 70'i bulan gruplar oluturuyor. Bunlarn da bir ksm Mslman, geri kalan Hristiyan ve Yahudi. Tataristan'da 1 200 dini kurulu faaliyet halinde. Bunlarn yan sra amanist baz faaliyetlere de tank olduk ki en ilginci ldar Hanov'un tapnayd. lldar Hanov 1990'lara kadar bir ressamd. Sonra bir tapnak in a etmeye balad. Tapnan iinde cami de vard, kilise de. Bu ok dinli binada havra, Buda mabedi ve bir aman dergh yan yanayd. lldar Hanov ince yapl, elmackkemikleri kk, Budist bir ra hibi andran tavryla bizi kapda karlamt. erde "hastalar" var-
358 B A N U
AVAR
di. eidi rahatszlktan olanlar zel bir mesaj iin ona geliyorlar ve tapnaa gnllerinden kopan bir yardm brakyorlard. "kinci Dnya Sava'nda bu binann olduu yerde bizim evimiz vard. Savata iki kardeim birden alktan burada ld ve ben bu tapna yapmaya o yzden karar verdim" diyor ve bize tapnakta her dine ait odalar gsteriyor. Tapnak mali zorluklar nedeniyle h l yarm. Yukar katta eskiden yapt tablolarn nnde ona soruyorum: "Dinle ve felsefeyle ilgilenen biri olarak en nemli tavsiyeniz nedir insanlara?"scanned by darkmalt1 Duru baklarla ve Trke "Sabr" diyor, "Sabrl olmak". "Bugne kadar biriktirdiiniz en nemli ey sabr m?" "Sabr evet. imdi dnyada sabr zaman." Onu tapnanda brakp ktk. Gecenin iinde bir mcevher gibi parlayan garip bina arkamzda kald. Bence lldar Hanov'un tap ma, olanca atafatyla 1990'dan sonra gelen ani deiimin yol a t aknln da bir simgesiydi. Tataristan, yans Mslman yans Hristiyan nfusu ve TrkSlav rknn birliiyle ok ilgin bir rnek oluturuyordu. Cumhurbakan aymiyev, "ok uzun senelerdir beraber yaa yan halklarz" diyordu. "Son nfus saymnda Ruslar yzde 40, Ta tarlar yzde 52 civarnda kt. Ve bunlar birbirini anlayarak, bera ber yaamak zorundalar. Uzun yllar birlikte yaam birbirinden et kileimi getiriyor. Tatarlar Slavlarla evleniyor. Bu Tatar milleti iin olumsuz olsa da, doan ocuklar, iki tarafn dostluunun garantisi oluyor." Ertesi sabah cumhurbakannn konutunun da bulunduu Boroveyo Mateno'ya doru byleyici bir yolda ilerliyoruz. Volga'ya yaklayoruz. Cumhurbakan danmanlarndan Rafael Hakimov'un evine davetliyiz. zel bir arazide, beyaz bir ormann iine giriyoruz. ok uzak ta gmlekle yryen gzlkl bir adam seiyorum. Ben stlm ara-
359 S I N I R L A R
ARASINDA
bann iinde krkle yorum. Yaklayor ayanda orap yok. O, Rafael Hakimov. Cumhurbakannn siyasi iler danman. Bizi kar lamaya km. Yar yola kadar yrm. zbek ei Mevkide ve 17-18 yalarndaki kz Kmile bizi ka pda karlyor. minenin yand ahap kapl salonda snyoruz. Rafael Hakimov. Bu isim Tataristan' anlatyor. Soyad Trk, sim Avrupal. Tataristan'da birok Fransz ihtilalcinin isminin kul lanldn duyuyoruz. Mara, Rafael, Alber, Merlin gibi isimlere rast lyoruz. Rafael'e soruyorum: "Bu isimler Ruslara tepki olarak m konul du?" "Doru, biz Tatar isimleri yasakken Rus isimleri kullanmamak iin bu isimleri semiiz. XX. yzyln banda byle bir hareket var d: ceditilik. Avrupa'ya gidenlerin gelitirdii bir hareketti." Cedit Hareketi ve Sultan Galiyev Fransz ihtilalcilerinin adn bozkrn ortasnda bulmak art cyd ama XIX. yzyln son eyreinde, arlk Rusyas snrlar iin de Trke'nin eitli lehelerini konuanlar Fransz Aydnlanma ha reketinden etkilenmiler ve "cedit" ad verilen bir eitim hareketi bu halklar arasnda yaylmt. O gne kadar eitim camilerin yanndaki mektep ve medrese lerde yrtlrken, eitim Kuranla ve okuma yazmayla snrlyken ceditiler, Batl eitim sistemini savunmulard. Krm Tatar smail Gaspral bu eitim sisteminin en nemli temsilcilerinden biriydi. stanbul'da Jn Trkler'den, Paris'te de li beral ve sosyalistlerden etkilenmi, modern eitimi Krm'a gtr m, daha sonra da Rusya'nn tm Trke konuan blgelerinde dncelerini yaymt. O yllarda usul-i cedit okullarnn says be bine ulamt. Cedit hareketi Kazan'dak aydnlar ok etkiledi, birok dn ce adamn etkisi altna ald.
360 B A N U
AV AR
Sultan Galiyev. Dilde, kltrde ve fikirde birlii savunan ve yz Avrupa'ya dnk hareketler, arlk Rusyasina kar bir araya gelirken bir ey oldu. 1917'de halk ayakland. Koca bir imparatorluk byk bir atr tyla ykld. Yerini Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii'ne brakt. Tatar milliyetileri ihtilal srecinde devrimcilerle ibirlii yapt. Ama da ha sonra Sultan Galiyev'in liderliinde bir muhalefet rgtlediler. Sultan Galiyev "her lkede devrim" tezine kar kyor, Dou lu halklarn birliini savunuyordu. Dou'nun Bat tarafndan smrld ve Batida, sosyalistler iktidara gelse bile, Dou halklarnn smrlmeye devam edecei tezini ilk olarak o ortaya att. Esas sorunun emperyalist lkeler ile mazlum halklar arasnda olduunu sylyordu. Galiyev Mslman ve Trk hanlklarnn birletirilmesini ve Sovyetler Birlii'ne Turan Sosyalist Cumhuriyeti olarak katlnmasn teklif ediyordu. 1924'te Lenin'in lmnden sonra Stalin dneminde dnce leri tehlikeli grld. Mslman Trk gruplar 12 blgeye blnd ler. Kullandklar alfabeler bile birbirinden farkllatrld.
361 S I N I R L A R
ARASINDA
1995 ylna kadar Sultan Galiyev ismi Tataristan'da pek duyul mad. imdi mi? Cumhurbakanna sormutuk: "Galiyev'in yaad zaman ok kark bir zamand. imdi de aslnda kark bir dnemden geiyoruz. Sultan Galiyev bizim iin ok nemlidir. O zaman devletilik fikrini savunmutur. 0 fikirle rinden dolay kurban olmutur. Ama fikirleri ok deerlidir ve kal c olmutur. Bugn onu sevgiyle anyoruz. Sultan Galiyev adna bir meydanmz var ve yaknda oraya heykeli dikilecek." Sultan Galiyev, Tatarlarn en tartmal lideri olarak 1929'da ta rihe gmld. 1960larda Amerikan istihbarat rgtnn yan kuru luu Rand Corporation tarafndan hazrlanan bir kitap, fikirlerinin, Bat'nn Sovyetler'e kar yrtecei kampanyalarda kullanlabilece ini gsteriyordu.www.cizgiliforum.com Sovyetler kuruluundan 74 yl sonra dald. Rusya Federasyo nu kuruldu ve federasyondaki zerk cumhuriyetlerin statleri tart lmaya baland. 12 Aralk 19931e Rusya Federasyonu Anayasas referanduma sunuldu. Dastan'n, eenistan'n, nguetya'nn ve Bakrdstan'n yan sra Tataristan da oylamay protesto etti. eenistan ve Tataristan bamszlk istiyor, dierleriyse anaya sann niter yapsn eletiriyordu. 1994'n banda Tataristan Rusya'yla federasyon anlamasn imzalad. Zengin kaynaklara ve Rusya Federasyonu'nun en eitimli halkna sahip bu cumhuriyet ayrcalkl bir konumdayd. Yabanc lkelerde temsilcilik ama, ikili ilikiler kurma ve uluslararas finans kurumla ryla dorudan temasa geme hakkn kazand. Ekonomik zerklii o boyutlardayd ki, Tatneft, Trkiye'de Tpra ihalesine bile katlabildi. O yllarda yeni tavizler isteyen Tataristan'a Boris Yeltsin nl kn yapm, "leri gitmeyin!" uyarsnda bulunmutu. Yeltsin, "s tesinden gelebileceiniz kadar bamszlk ve otonomi aln. Rus ya'nn ortasndan nereye gideceksiniz ki" diyordu.
362 B A N U
AVAR
Gerekten de Tataristan, Moskova'nn sadece 700 km dousun da ve Avrasya'nn cam kalbinde. te bu nedenle Putin ipleri elinde tutuyor. Rafael Hakimov, Rusya Federasyonu'yla son gnlerde yeniden masaya oturdu. "2000 ylna kadar ilikilerimiz daha iyiydi. Ama Putin'den son ra ilikilerimiz zorlat. Mesela yeni yasalar kyor. Bunlar Rusya'ya uygun, ama Tataristan'a uygun deil." "Yeni kan yasaya gre Tataristan'daki baz bakanlar Mosko va'dan atanacaklar deil mi?" "Evet, yle." "Bunlar hangi bakanlar?" "Savunma, istihbarat ve maliye." Bunlar dura dura syledi. Gzlklerinin ardndan bir sre bak t. "Onlar Moskova'dan atamalarla bu ii yapmak istiyor." Kalkt, ev gmleiyle kapnn dndaki mangaln yanna gitti. Atee etleri koydu. Ak kapdan gelen keskin souk salonu doldur du. Sorunlar sryordu ve gemii hatrlatyordu. Mevlude O gn Hakimovlarn evinde zenle arlandk. Mevlude ve kz Kmile bize Tatar misafirperverliinin ne demek olduunu gster diler. Tm davet boyunca bir tek yardmc etrafta grnmedi. Her ii kendileri yaptlar. katl, kocaman bir evdi. Dayanamadm Mevlude'ye sordum: "Bu evde size yardm eden biri var m?" "nce bana bir yardmc gerek diye dnyordum. Ben var lkl bir ailede bydm, ama evde hi yardmc olmad. Nedenini ok sonra anladm. Darda en gzel, en lezzetli yemei de yeseniz bir ey eksiktir. Sevgiyle yaplmamtr, iine sevgi katlmamtr. Ben kendi yemeimi sevgiyle piiririm. Evimi sevgiyle toplarm. Ev iini severek, sevdiklerim iin yaparm. Ee vaktim de var."
363 S I N I R L A R
ARASINDA
Gzel zbek yz aydnland. Rafael ve Kmile'yi gstererek, "Ben yerleri silerken ya da bir gmlek tlerken 'bunu en sevdikle rim yiyecek, buralarda en sevdiklerim dolaacak' diye dnerek o ii yapyorum. Bakas bunu byle yapabilir mi?" Boroveyo Mateno'dan ayrlrken karlar mavilemiti. Gece baka bir masala hazrlanyor, orman yeni bir trkye balyordu. Zila Ertesi gn Babakan Yardmcs Zila Valiyevna'yla bulutuk. Bir baka etkileyici kadnla daha tantk. Zila 50 yalarnda, uzun boylu, zarif bir kadnd. Brosunun oturma blmndeki koltuklara oturduk. Oda iekler, biblolar, tablolarla sslyd ve orta masasna ekerlemeler, biskviler, kuru yemi ve meyve taba konmutu. "Batl devletler Asya lkelerini hep kadnlar bask altnda tut makla sulamlardr. Kadnlar sadece Batda zgr, ama Douda yeteri kadar zgr deil. Ne dersiniz?" Glmsedi. "Her lkenin zgrlk anlay farkldr. Batinin zgrlk an laynn ideal olduunu sylemek mmkn m? Bizim kendimize gre bir zgrlk anlaymz var. Mesela Amerika'daki kadnlarla kyaslarsanz bizim kadnlarmz ok daha zgr, ok daha eitimli dir. Bizde kadn ne iste-rse yapabilir. kurmak isterse kurar, evinde oturmak isterse oturur. Ne isterse kendi isteiyle yapar." "Sovyetlerin dalmasyla, byk bir deiim oldu. Bu toplum sal bir bunalma sebep oldu mu? Kadnlar gei dneminden nasl etkilendi?" diye soruyorum. "Tabii oldu. Byk sorunlar yaand. 90'l yllarda fabrikalar ka pand, kreler kapand. zelletirmeler oldu, devlet destei kalkt. Bunlar az eyler deildi." Kadnlar Tataristan'n alma hayatnda yzde 65 oranda yer alyor. Burada ilk kadn rgt 1907'de kuruluyor. Kadnlar her ala na damgasn vuruyor.
364 B A N U
AVAR
Burada kadnlar ikyet nedir bilmiyor. Yln alt aynda kar fr tnas altnda, eksi 10-15 derecede pazarlarda onlar var, sokaklar te mizleyenler, otobs ofrleri, pilotlar ve babakan yardmcs, ba kanlar, milletvekilleri. Arca Kynde Glnar'n Ahanesi Bugn Bahar Bayram. Kazan'a bir saat mesafede Arca kyne gidiyoruz. Yolda yarya kadar karlarn iine gmlm rengrenk boyal, ereveleri ahap ilemek tek katl evlerden oluan kyleri geiyoruz. Bu kesinlikle bir masal ve ben nasl olduysa bu masaln iindeyim. Kulama o gne kadar duyduum gzel melodiler geliyor. Eer mzie meraklysa nz Tatar mziini dinlemek iin acele edin. Kaybettiiniz yllara acyacaksnz. Arca kynn ortasnda bir kk lokanta. Trke'si Ahane. drt masa ya var ya yok. Tezghn ardnda hani harl ha mur aan kadnlar. Bugn Bahar Bayram ya ok klar. Kenarda bir adam. Akordeon alyor. nnde kendi imal ettii akordeonlar. lerinden biri kibrit kutusu boyutunda. Glnar'n Ahanesi'nde Abdullah bahar mzii alyor. 60 yalarnda, ksa boylu, tombulluun pek yakt Glnar, farbalal etei ve bandaki yksek a kepiyle dans etmeye bal yor. Ben de dayanamayp sarlp pyorum yanaklarndan. Hi armyor. Bana sarlyor, beraber dans ediyoruz. Akordeonun tnla rna bakalar da katlyor. Hi unutamayacam Arca Ky Ahane si kalbime kazmyor. Dansn sonunda mkellef bir sofra kuruluyor. Dnyalara bedel bir tatl, at at tatls masaya kralie gibi oturuyor. Okuyan Bir Halk Yolun zerinde bir bina. Grp gemek imknsz. Kazan k tphanesini bir mzeyi gezer gibi gezdim. lkenin 1.646 ktpha nesinden biri ve belki de en gzeli. Kitaplarn biner biner basld lkemizden sonra 4 milyon n-
365 - S I N 1 R L A R
ARASNDA
fuslu Tataristan'da kitaplarn basm saylarn duymak hanerlen mek gibi. Tataristan'da her yl toplam 500 kitap baslyor. Ylda ba slan kitap says iki buuk milyonu buluyor. Ktphaneler dolu, Tatar halk okuyor. 10 yl sonra Tataris tan'da niversite mezunu olmayan kalmayacak, ama ne yazk ki drt be yldr yaylan kumarhaneler ve yan sanayisi her akam ote le dnerken gzmze arpyor. imizi actan grntler zgrlk le birlikte kk salyor. Uyuturucu kullanm yaygnlayor ve Bat taklitilii bunca kltr ap Kazan'n ortasna yuvalanabiliyor. Kent merkezinde yeni alan "kafe'lerden birine girip oturuyo rum. Mekna ait dergi ve gazeteler arasndan biri dikkatimi ekiyor. Derginin ad Kapitalist. yi yemekler nerede yenilir, nerede en iyi e lenilir, en vamp kadnlar nerededir, en lks araba nereden kiralanr, ite byle eylerin reklamn yapyor. Televizyona gzm taklyor. Kafkaslara ve Balkanlar'a kanca atm uluslararas zel bir ka nal kresel disko mziinden rnekler sunuyor. Kazan Devlet niversitesi rektr yardmcsna kresel rzgrla rn genlii nasl etkilediini soruyorum. "Her yerde olduu gibi. Bir ilgi var. Ama bence uzun vadede bi lim hep stn gelir. Eer toplumun kendi alternatifleri yoksa, lke nin kltr ayakta deilse, bu gibi etkiler ne kar. Bu gibi etkiler de bence belirleyici olan genlerin tembellii. Kendi kltrlerini de erlendirmek onlara zor geliyor. rnein ciddi edebi eserleri ya da filmleri alglamak iin youn bir enerji sarf etmek zorundalar. Ama kresellemenin nlerine koyduu mzikler, televizyon dizileri, filmler bir birikim gerektirmiyor. Kolay yutuluyor. Tehlike burada."
Suba At Ky... Suba At kynde bugn toplant gn. Ky odasnda sorun lar konuuluyor. Genlerin kt yollara sapmamas iin alnacak nlemler masaya yatrlyor.
366 B A N U A V A R
Ky odasndaki sahneye ellili yalarda, yumuak bakl, kr sal bir adam kyor. Ad Reat Sultanovi. Tataristan Genleri ad l gazeteyi karyor. Kyn sorunlar, isizlik, uyuturucuyla sava yntemleri konu uluyor. Kyn ileri gelenleri bir bir sahneye kyor. Arada bir k k ark, bir iir, bir mini dans gsterisi sunuluyor. En n srada oturup anlamaya alyorum. ou kelime kulama yakn. Derken sahneye davet edildiimi anlyorum. Bir alk kopuyor. Rehberim kulama buralar Trkiye'den ok ziyaret eden olmadn fsldyor. Sahneden Trkiye'den hepimizin sevgi ve selamlarn iletiyorum. "Beni anlayabildiniz mi?" diye sorunca salon hep bir azdan: "Anlyooooz!" Toplantdan Reat Bey'le beraber kp yarm metre karn iin de bata ka yryoruz. Son durumu anlatyor. "Genler uzun bir bask dneminden ktlar ve ne ktyse ona ilgi duyuyorlar. Her ey zgrlk diye balad. Bira imeyi bile z grlk sandlar" diyor. "Devlet kanal dnda tm medya, genlii kt ekilde etkile yecek yayn yapyor."
367 S I N I R L A R
ARASINDA
Reat Sultanovi, bylesine eitimli bir halkn bile kresel rz grlarla gelen etkilerden uzak kalamadn anlatyor. Medyann bu srete barol oynadn sylyor. "400 deiik gazete ve dergi var. Bir ksm kresel basna al yor." "Kk kyler etkilere daha kapal olsa da ehirler her trl serden nasibini alyor" diyor. Yrye yrye gzelim sar boyal, oymal, sslemek bir evin nne geliyoruz. Buras Mnre Garipova'nn evi. Sanki Safranbo lu'da birinin kapsn alyoruz. Ayn Anadolu'daki gibi kapdan girer girmez sofraya davet edi liyoruz. Kk bir odann kmal pencerelerinin altna kurulmu sofraya tm ev halk Reat ve ben kuruluyoruz. Annemin evinden hi fark yok. O rahatlk iindeyim. Yan tarafta kuzinenin zerinde ay kaynyor. Brekler kuzinenin frnndan kyor. Sonra yavaa kadife gibi bir trk duyuluyor. Bu aniden olu yor. Beklemediim bir anda Reat Bey camdan muhteem beyaza bakarak szlerini yar yarya anlayabildiim ok gzel bir ark m rldanyor... Seni en gzel yamda sevdim. ieklerin tomurcuklanmas gibi sevdim. Ne yazk ki sana sevgimi syleyemedim Bize yabanc olmayan bir det bu. Bir araya gelinince gnller birleiyor, insanlar birbirini iir ve arklarla arlyor. Reat Sultanovi, byk deiimlerden geen ve hl gemekte olan bir lkenin halk adna son 15 yl zetleyiveriyor. "Bizim bir zamanlar bir amacmz vard, imdi o yok oldu." Belli belirsiz iini ekiyor, ayna uzanyor. "dil Nehri Akar Durur... Sular Kendi Yolunu Bulur..." Cumhurbakan aymiyev. Yllardr Komnist Parti iinde a lm, genliinde Stalin'den sonraki deiimleri izlemi ve sonun da Sovyetlerin dalna da tank olmutu.
368 B A N U A V A R
Ama o bir Tatar'd. O, ok daha byk imparatorluklarn, han lklarn tarihten silindiini biliyordu. Tarihte hep parantezler alr parantezler kapanrd ve Volga hep akard. Acaba imdi bu corafyann halklar olarak nmzde ne vard? "Sayn Cumhurbakan, bir kutup oluabilir mi gelecekte Avrasya diye?" "Bu sorunuz ok nemli. Trkiye bunun farknda deil mi?" demi, kaln kalarnn altndan gzlerimin ta iine bakmt. "Bunu Rusya'nn da anlamas gerekiyor. Hepimiz bir araya gel mek zorundayz. Ancak o zaman dardan gelen dayatmalara kar gl oluruz. Aslnda bu birlik fikri, Rus siyasetine de yavaa ar ln koyuyor. Bininci ylmzda bakanl kabul etmemizde de Av rasya birlii fikri etkili oldu. Avrupa'y ve Asya'y birletirecek un surlar artk aka ba gsteriyor. Aslnda bu bir dnya meselesi. Dnya siyaseti tek kutuplu olmamal." O "itil suu aga turir!" diyordu; yani idil Nehri akar dururdu. Volga gemii bugne getiriyor ve evresinde yzlerce hatta binler ce yldr yurt kurmu halklara, hayatn asl anlamnn deiim oldu unu, sularn tersine akmayacan sylyordu. Sonsuzluk hissini en iyi byk bozkrda hissedersiniz. O alt ay boyunca beyazn altnda uyur. Ben oradayken uyanmasna az kal mt. Baharn ilk gnnde durup hayran kalarak bozkrn beyazna her eyi rten o muazzam rtye bakmtm. Yol boyu kilometrelerce uzayp giden kayn ormanlarnn orta snda bacaklarm souktan uyuuncaya kadar durmutum. Derin bir fslt vard. Binlerce yl teden gelen bir fsltyd. Orada ylece dikilip dururken o derin fsltya ok uzaklardan gelen bir akordeon sesi kart. Ben alamak istedim.
N MUCZES M?
Mart 2005 Yolculuundan tte bir yln sonunda, dounun en dousu in Seddi'ne dayan dk. Bir buuk milyarlk bir nfus. 5 bin yllk bir tarih. Avrupa'da ren geyikleri dolarken koca saraylarda porselen fincanlardan ay iiyordu inliler. in deyince aklnza ne geliyor? Dnya pazarlarna yaylan ucuz mallar. Avrupa'yla ve Amerika'yla rekabette adn her gn bi raz daha duyuran ve bu yzden husumet duyulan bir millet. Eko nomisinin gelimesine paralel olarak Bat demokrasi ve insan hakla r rgtlerinin en ok saldrsna urayan lke. Bat, in'i yzyllardr kskanarak izledi. Napolyon "Brakn uyusun. Bir uyanrsa dnyay sarsacak" demiti; birka yzyl sonra torunlar "Dikkat uyand! Onu durdurmalyz!" diyor. Yzyl boyunca ngiltere'nin silah zoruyla afyon dayad, dn ya ikinci kez savaa dururken Japonya'nn igal ettii, 1950'lerde a lk ve yokluun kol gezdii in uyanmak bir yana artk dimdik ayakta. 1949'da Sosyalist Halk Cumhuriyetiydi, imdi yrrlkte olan serbest piyasa ekonomisi. Ama "sosyalist" kurallarca ynetilen bir
370 B A N U
A VAR
serbest piyasa ekonomisi. stelik dnyann en abuk byyen bir ka ekonomisinden biri. Pekin'de Dou felsefesinin Bat'nn dayanaklarn nasl sarst n grdm. Paha biilmez bir deneydi. "Bir kere grmek, yz kere duymaktan daha iyidir." Amerikal siyasiler "in XXI. yzylda Amerika'ya rakip olacak tek lkedir" diyorlar... XXI. yzyl "Ejderha'nn yzyl" ilan ediyor lar. in, ince'de dnyann ortas demek. Dnyann ortas, binler ce yldr saldrlarn ve savunmann da merkezi. in eddi, korun ma geleneinin ve dur durak bilmeyen alma azminin sembol. Pekin'de ilk ziyaret ettiim yer bir ilkokuldu. Yeni yzyln o cuklaryla orada tantm. Onlar baka bir dnyaya gzlerini am lard. Gemiin karanlndan ok uzaktlar. Genlerinde binlerce yllk bir kltrle, bolluk ve berekete domulard... Okulun bahesinde, balarnda, dirsek ve dizlerinde koruma yastklaryla, bir o yana bir bu yana kayan izgi gzl kk paten ciler bir anda etrafmz sard. Henz drt be yandaydlar ve ken dilerine o kadar gveniyorlard ki. Biraz ilerdeki yeil imenlikte zplayan toplara binmi ocukla rn yanna gittim. Biri hemen ark sylemeye balad. ark krlan glarla ilgiliydi ve o gayet ciddiydi. Ren bana arky evirdi: Krlang, desenli elbisesiyle her bahar buraya gelir... Acaba neden buraya gelir? nk buras baharn en gzel olduu yerdir... arky bitirince yine ciddi ciddi sordu: "Hangi lkeden geldi niz?" "Trkiye'den." "Rusya tarafndan m?" "Saylr" dedim. Yanmda gldke izgileen gzleriyle Ren, dalgn ve mutlu onlar izliyordu. "Ren"' dedim, "senin ocukluunda byle eyler var myd?" Gzlerini onlardan ayrmadan cevap verdi: "Yoktu."
371 S I N I R L A R
ARASINDA
Dostum Ren O, Japon igali srasnda, 1938'de in'in gneyinde domutu. Yaama bir pirin tarlasnda balamt. "Senin zamannda sanrm ocuklar okula bile gidemiyordur." "Yalnz zengin ocuklar giderdi. Ben 13 yanda yani 1951 y lnda okula balayabildim." "Neden o kadar ge?" "nk ailem ok yoksuldu. Kyde okul yoktu. Zaten nfusun yzde 80'i okuma bilmezdi. O zamanlar ilkokul bitirene bilge insan diye baklrd." Ren'le o gn tanmtm. Pekin televizyonunun verdii rehberi miz vard, ama tanr tanmaz onunla zaman geirmekten vazgee meyeceimi anlamtm. 10 gn boyunca Dou halklarna zg iyim serlii, insan severlii, kriz anlarmdaki skneti, her olay bilgece yorumlay ve yznden eksilmeyen glmsemesine ahit oldum. Anaokulundaki yz ifadesini asla unutamam. "ektiklerimize dedi" der gibiydi. O okul yllarn tarlalarda alarak geirmiti. O zamanlar in halknn yzde 80'i okuma yazma bilmiyordu. Krsal kesimde bu oran yzde 95'lere kyordu. Afyonla uyuturulmulard. Halk a lkla burun buruna yayordu ve doumdan lme alyordu. l kenin sadece yzde biri refah ve bolluk iindeydi. XX. yzyl savala balad, savalarla srd. Bizim Tanzimat Dnemi'nin bir benzerini yaadlar. Bat'ya ka ytsz artsz boyun een hanedanlar grdler. 1919'dan 1949'a kadar 30 yl i sava ve igallerle geti. 1924-1937 sava. XX. yzyln banda halk sefalet cehenneminde yayordu ve sonunda diktatrlere kar ayakland. 19.37-1945 Japon igali. 1937'de in, Japonya'nn igaline urad. Japonlar Pekin'e gir di. in halk kinci Dnya Sava sonuna kadar Japonlarla savat.
372
BANU
AV AR
1 9 4 5 - 1 9 4 9 kurtulu sava... Sava bitti. ktidarda an Kayek vard. Bu kez bir i sava ba lad, halk yeniden zalimlere kar ayakland ve 1949'da Mao Zedong liderliinde, in yeni bir dzene geti. 1 Ekim 1949'da binlerce kii Tiananmen Meydan'na topland ve Mao Zedong in Halk Cumhuriyeti'nin resmen kurulduunu ilan etti. Ren 11 yandayd. Ksack yaam pirin tarlalarnda gemiti. Birden bir eyler deiti. Okula gidebileceini rendi. Onun yaam in'in yakn tarihini anlatyordu. Akam yemek boyunca kust eksik bir sofrada gemiin yokluklarna dalyoruz. O, nimetin anlamn hepimizden ok biliyor. Yemeini daha byk lezzet alarak yiyiyor. Ren, ilkokula baladnda 13 yandayd. Kyndeki deiik yata ocuklarla eitim seferberlii kapsamnda okula alnd. Artk tarlada almayacak, sralarda oturacakt. Masraflar devlet tarafn dan karlanyor, inanlmaz bir dnm yaanyordu.
373
-SINIRLAR
ARASINDA
Mao Zedong bir sre 1917 Sovyet ihtilali ve Trkiye Cumhuriyeti'nin deneylerini yakndan izledi. Bugn hl okul ders kitaplarnda Atatrk ve devrimleri geni yer tutuyor. Renle gittiimiz ilkokulun snflarnda dolarken, tarih kita bnda Atatrk, Kurtulu Sava ve devrimler hakknda sayfalara rast lamtk.scanned by darkmalt1 Ren ilkokul birinci snftayken devrim en aaal yllarn ya yor, feodal dzen tarihe gmlyordu. Byk toprak aalarna ait araziler halka datlmt. Yllardr giderek azalan tarmsal retim 1952'de rekor dzeye ulat. Kyller kooperatifler kurdu, esnaf ve zanaatkarlar rgtlendi. Byk zenginlerin elindeki irketler mterek kamu zel mlkiyeti ne dntrld. Birinci be yllk plan yrrle kondu. ok gemedi devrim cokusu yerini karanlk ekimelere b rakt. 1966'ya kadar i kavgalar artarak srd. Batclar Bat kart laryla, aydnlar halkla, tarm sanayiyle yine kavgalyd. nce her kafadan bir ses kmasna izin verildi, ama sonra "doru yola getirme" kampanyas balad, muhalifler tasfiye edildi. Kltr Devrimi Krsal kesim ile ehir arasndaki elikiyi yok etme adna, yne tici ve renciler kol iiliine zorland, ekirdek aile krlmaya a lld. Tek tip insan modeli dayatld. Sonu felaketti. in derin bir bunalma adm atyordu. 1966'da Kltr Devrimi balad. Hareket milyonlarca kurban verdi. Ren ilkokulda tant sra arkadayla ite o yl evlendi. 28 ya ndayd. stlerinde i elbiseleri, aile arasnda bir tren yapld. yle bir dnemdi ki, evlilikler denetlenmekte, ekirdek aile pasif direni yu vas olarak grlmekte, halk kolektif yaama zorlanmaktayd. Dinle ak ve acmasz bir sava balatlmt. Konfys bile ya-
374 B A N U
AVAR
sakt. Budistler, Mslmanlar saldrya uruyor, camiler yaklyor, aydnlar fabrikalara yollanyordu. Hayal krkl, isel bir bozgun in halkn sard ve bugn bi le o dnem, inli aydnlarn hatrlamaya ekindikleri bir dnem olarak kald. Halk alk, yokluk ve eitimsizlikten kurtaran, lkeye yn ve ren bir lider, hata yapmt, esas bunu hazmetmek zordu. Hata ka ra bir bulut gibi tm halk glgeledi. Mao 1976'da ld. Bir dnem kapanmt. Bir yl sonra in Ko mnist Partisi, Kltr Devrimi srasndan uzaklatrlan Deng Xiaopng'e, dier parti ve hkmet yetkililerine grevlerini iade etti. Reform ve d dnyaya alma karar alnd. Artk snf kavga sndan sz edilmeyecek, halk ekonomik gelimeye odaklanacakt. Pekin'in byk caddelerinde yrrken Ren tarihi anlatyordu: "1979 ylnn sonunda KP 13. Kongresi yapld. Bu toplantda ok nemli bir karar alnd. ncelik ekonomiye verilecekti." in Pencerelerini Anca lgin olan 1949'da kurulan cumhuriyet, tarihi boyunca karga adan kurtulamasa da bu, ekonomide, bilimde ve teknolojide b yk gelimelerin gerekletirilmesini engelleyememiti. 1979'da in havaclk sanayii rnleri art arda uluslararas pa zarlarda boy gsteriyordu. Amerika, Almanya, Fransa'nn nl uak irketleri retimle rinin bir ksmn in'e tamlard. Uzaya uydular, tayc roket ler frlatlyor, petrol karma teknikleri gelitiriliyor, aerodina mik ve atom aratrmalarnda dnya apnda ilerlemeler kaydedi liyordu. Cumhuriyetin ilk yllarnda 58 kente sahip in'de 40 yl iin de, kent says 640'a kmt ve bu kentlerin her biri aratrma ens titleri, ktphaneler, yksekretim kurumlaryla donatlmt. inliler tm kavga kyamete ramen durmadan almlard. 1979'da da alma politikas benimsendi. in bir anda Batl
375 S I N I R L A R
ARASINDA
lkelerle yakn ilikiye girmiti. eitli Bat kurumlarnn faaliyetle ri semeresini 10 yl iinde verdi. Hutton civarnda bir yerde durdum. "Peki ama Ren" dedim "in d dnyaya ald, ama zararl d etkilere de kapy aralad. Bunlarla nasl baa klacak?" Hep yapt gibi glmseyen yz bir sre yle kald. Sonra ince vurgulu harika Trkesiyle: "Taze hava almak iin pencereyi aosun. Pencereyi anca bazen sivrisinekler ieyi giyebilir. erdeki de sivrisinei ldrebilir, kovabi lir di mi? Taze hava almak iin pencereyi amayalm m? O olmaz." Pencereler ardna kadar akken ieri keskin rzgrlar girdi. Ba t'nn "Pekin ilkbahar" adn verdii renci hareketi in'in ekono mik gelimesinin artk yadsnamaz olduu bir zamanda gerekleti. 1989'da renciler Pekin'in en nemli meydanna, Tiananmen'e yolsuzluklarn cezalandrlmas ve politik reformlar yaplma s isteiyle yrdler. Eylemler nisanda balad ve iki ay srd. ki ay boyunca Komnist Parti bakam tarafndan desteklenen rencilere gda ve ila yardm yapld. Bir hogr havas yaan yordu. Birileri muhaliflerine kar genleri kullanyordu. Ama ba kalar da genlerin arkasndayd. Sonunda olan oldu. Bat medyasnda uzun yllar kullanlacak malzeme o gn kare lere hapsoldu. Amerikan yanls eylemci genler Tiananmen Meydan'na New York Liman giriindeki "zgrlk Ant"nn kopyalarn dikmeye baladlar. 4 Haziran'da tanklar meydan doldurdu, Pekin'de ilkba hara nokta kondu. Tanklarn nne frlayan genlerin grnts tm dnyaya ya yld, ama meydan kaplayan zgrlk Ant heykelleri medyada pek yer almad. Aslnda ilk turuncu devrim giriimi 1989'da Pekin'de sahneye konmutu. Tutmad ayr. Ama o tarih itibariyle Bat, in'e silah am bargosu koydu. Ren, "zgrlk ABD'den baka yerde yokmu gibi davranyor lar. in'i ezmek iin rencileri sokaa dktler" diyor.
376 13 A N U A V A R
"Krgzistan'daki gibi" diyorum. O kald yerden devam ediyor: "Onlar in hkmetini devir mek iin kkrtlmlard. Olaylarda yer alanlardan bazlar sonra dan Amerika'ya kat. Onlar 'demokrat't." Kalabalk meydanda merak ediyorum. u gelip geen insanlar acaba ne dnyor? Dnyada in'in nasl alglandnn acaba ne kadar farkndalar? Yal bir adama Ren soruyor. Adam benim geldiim lkeyi me rak ediyor. Sonra gururlu "in'de reform uygulamas sayesinde her kes harekete geti" diyor. Gen bir kadn "in ok hzl geliiyor. Biz bunun farkndayz" diyor. Ben de soruyorum: "Sizce bu gelime ne sayesinde oldu?" "Aklmz ve alkanlmz sayesinde." Cadde ile kaldrm ay ran yeil itin ardnda onu gryorum. Bir temizlik iisi. ok ba ka bir duruu var. ieklerin kenarndaki kuru yapraklar alrken onlarla konuacakm gibi bakyor. O anda in mucizesini anlama ya baladm hissediyorum. Gururla "Ben pym. Ayn zamanda ieklerden de sorum luyum. imeni, iekleri canl tutuyorum, dolaysyla havay temiz liyorum" diyor. Siz baka bir lkede byle konuan bir temizlik iisine rastla dnz m? "Dier byk lkeler sizi kskanlkla izliyorlar. Bunu biliyor musunuz?" diye soruyorum. "Byle bir sorun var" diyor ciddiyetle. Sosyalist Pazar Ekonomisi Byle bir sorun vard. te yandan Avrupal ve Amerikal b yk irketler buraya yatrm yapyor, mallarn burada retip dnyaya satyorlard. Ekonomist Bi Jiyao ykselen ikyetleri an lamakta zorlanyordu. "Avrupa ve Amerika ikyet ediyor. Bu ikyetlere anlam vere-
377 S I N I R L A R
ARASINDA
miyoruz. Ortada dolaan mallarn ou Avrupa ve Amerika'nn in'de at firmalarn rnleri. ou buradaki yabanc yatrmn satt rnler. Bu bir. Sonra daha nceleri uzun yllar Amerika ve Avrupa mallar tm dnyaya yaylrken biz bir ey dedik mi? Serbest piyasa kavramn onlar ortaya att. Onlar satnca iyi, in satnca or talk karyor." in ekonomisi belki de dnyada tek rnek. Sosyalist pazar eko nomisi dendii zaman kafanz karmyor mu? Sosyalistse ekonomi devlet eliyle yrtlr, ama burada sosyalist bir hkmet da ak bir politikayla serbest pazar ekonomisi uyguluyor. Cumhuriyet'in ilk dnemlerinde Atatrk'n ngrd karma ekonomi burada hayata geiyor ve ok da baarl oluyor Detaylar na gelince Bi Jiyao anlatyor: "in ok deiik bir uygulama yrtyor. lkeden sermaye ka na izin vermeyecek yasal dzenlemeler yaplyor ve en nemlisi yabanc sermayeyi kendi artlarnda ieri alyor. Yabanclar dnda, Hong Kong'dan Tayvan'dan Avrupa'dan ve Amerika'dan birok inli yatrmc anavatana yatrm yapyor. 1990 sonrasnda Japon lar, Amerikallar ve Avrupa buraya byk ilgi gsteriyor" Peki ya zelletirme" diyorum. "in'de zelletirme almalar var m?" "Biz sosyalist pazar ekonomisi uyguluyoruz. Bu dnyada tektir. in planl ekonomiyle ynetiliyor. Sadece kk ve orta apta baz iletmeler zel ellere geiyor, ama genel olarak in'de zelletirme program uygulanmyor." "Sizce uygulanmal m?" "Hayr. Ekonomi ulusal artlara paralel yrtlmeli. Biz zel sektrn gelimesini destekliyoruz. Ama lke karlar iin nem ta yan kurulularn zelletirilmesine kar kyoruz." "Peki ya uluslararas kurulularla ilikiler?" diyorum "in'in uluslararas finans kurulularyla, IMF ve Dnya Bankas'yla ilikisi var m?" "1980'den beri ilikilerimiz var."
378 B A N U
AVAR
"Yani onlardan bor alyor musunuz?" Glerek yksek sesle "No, no, no!" diyor. "1980'den beri geli tirme fonlar alyoruz. Bunlar zellikle in'in bats iin krsal alan larda kullanlyor. Bu fonlar alrken de kendi prensiplerimizin uy gulanmas konusunda kat bir tavr sergiliyoruz." Ekonomi Tek Bana Yetmez, Ruh Lazm Uzun sre konuuyoruz. "Kapitalist bir lkenin bizi anlamas ok zor diyor. "nk ekonomiyi ynlendiren bir de felsefe var. Bir ruh var ve bu ruh Bat'ya ok yabanc" diyor. ruhu kentin sokaklarnda, gittiiniz evlerde, ayhanelerde duyduunuz iirlerde ve ince'nin binlerce yllk yaz stilinde bula bilirsiniz. O ruh en ok yaz sanatnda kendini da vuruyor Ze-ang Zhong Y Usta'y onun iin rahatsz ettim. O 82 yanda ve hi durmadan alyor. Yllardr resim ile i irin sentezini yapyor. 8.000 resimsel simgeyle yani in yazsyla is tedii gibi oynuyor. Ama asl grevini yle anlatyor. "Kalem kullananlar halkn dncesini yazmal. Devletine ya rarl olmal." Atlyesinin duvarnda devasa bir ejderha. inliler ejderhann soyundan geldiklerine inanrlarm bir zamanlar. Ejderha onlara g, zek, sabr ve yetenek verirmi. Zhong Y onu tek bir fra darbesiyle izmi, yani fira bir kez ktla bulumu, buluma bitince yaz ortaya km. Bu sanatn pf noktas bu. Yaptnz ii kararl, hzl ve zarif bir ekilde yap mak. nmzde portakal ay onu dinliyoruz: "Benim gibi yallar devrim iin ok fedakrlk ettiler. B yk mcadeleyle kazandmz bugn korumak iin bar ge rek. Bu ancak halkn ve hkmetin bir yne bakmasyla mm kn. in ancak byle geliir. n gelitike emperyalistlere kar durabilir."
379 S I N I R L A R
ARASINDA
380 I 3 A N U
AVAR
"Be Kta Birlikte Yaarsa" Byk bir heyecanla bana bir armaan verdi. imdi duvarmda asl olan iki metrekarelik parmende "Be kta birlikte yaarsa b tn lkelerde huzur olur" yazyor. Kede "Banu Avar'a hatra" no tu vard. Artk gitme vaktiydi... Tm srarlarmza ramen bizi dinlemedi, sekiz kat aaya ka dar indi. Sokan kesine kadar geirdi. Zhong Y ekonomiyi yn lendiren ruha iyi bir rnekti.www.cizgiliforum.com Zhong Y bana erdemden, doa kanunlarnn neminden ve ruhu yceltmekten bahsetti. Elimde yazlar aklmda bin yllk iir ler eski ehre doru yola ktm. Zhong Y "Gidilecek yere nasl gittiin de nemlidir" demiti. Yani yolun kendisi varlacak yer kadar nemliydi. O yzden belki, Hutong'a eski bir yoldan gittim. Mahir bir srcnn bisikletinde Pekin'in en renkli arsna daldm. Dnyann en eski pazarlarndan birinde kpr kpr enerjinin iinde dolatm. Bir film eridi izlercesine bir Dou masalnn bug nn yaadm. Lao She ayevi o masaln devamyd. in'de ay imek bir yaam tarzyd, bir dnce yoluydu. Nasl m? Belki siz de grdnz. Benim grdm en gzellerinden biriy di. Bir ay yapra bu hale nasl gelir? Anlamak iin o ruhu anla mak lazm. Yaamn detaylarla sslenmedike yaam olmadna inananlar binlerce yldr ibadet eder gibi ay iiyor. Yeil ay yapraklar bir araya getirilip balanm, iine portakal, gl, manolya, yasemin iekleri saklanmt. Gen bir kz, zarif ha reketlerle o kk ay demetini bardan iine brakt. Scak suyla buluunca bardan iinde iekler alp bin bir ekle girerek bir gsteri sunuyorlard.
381 S I N I R L A R
ARASINDA
Mihmandarmz Ren ve Zhong Y Usta.
Yaamda molalar lazmd. Yeniden deerlendirmek, gemie bakmak ve gelecei kurmak iin. ay iekleri ite bunu salyordu. Lao She'nin yneticisi "Bu ay ierken hayata teekkr edin, bu kk ay yapraklarn sizin iin hazrlayanlarn emeini dnn ve mutlu olun" diyor. Lao She, Pekin'in en turistik meknlarndan biri. Orada Pekin operasndan rnekler veriliyor. Geleneksel Pekin operasnn sanatlar, uzun bir makyaj safha sndan sonra karakterlerine brnyorlar. ark, mzik, dans ve ya kn dv sanatn birletiren ve sembollerle yaam zetleyen sanat lar bir hikye anlatmaya koyuluyorlar. Rehberimiz in televizyonunun C C T V 4 kanalnda yani ulusla raras kanalda alyor. in'de bin kadar televizyon var. Geleneksel sanatlara geni yer ayryorlar. Kltr-sanata ve bel gesel yaynlara ayrlm kanallar var. in kltrn dnyaya tantan ngilizce kanal CCTV 9,24 saat yaynda ve dnyann her tarafndan seyredlebiliyor.
382 B A N U
AVAR
Radyo istasyonlarnn says iki bin civarnda. 43 dilde yayn ya pyorlar. 16 bakentte muhabirleri var. Ben in radyosunun Trke blmn ziyaret ettim. Gen meslektamz Yomi nce bizimle bir rportaj yapt. Sonra da ben ona sordum. "Yomi, Bat'daki medya in'de demokrasi olmadn, burada insanlarn ok zor artlarda altn yazyor." "Bat'nn basn zgrlne bakyla bizim basn zgrlne bakmz ok farkl. Bizde basn alannn, gazetecinin grevi, hal k doru bilgilendirmek, halk vatanseverlie ve alkanla itmek tir. Bence bu ynde yaptmz alma bir kstlama deil zgrl n bir parasdr. Bat'daki meslektalar, kendilerinin grmek iste diini yaymlyorlar, insanlar klielere sokuyorlar." Batl demokrasi ve insan haklan savunucular in'i her yl bi rinci derece sulu ilan ediyor. Profesr Hou Ruoshi, "Bat bizi bask altnda tutmak iin bu yolu seiyor" diyor. Profesr Hou Ruoshi. Uluslararas Ekonomik Aratrmalar Enstits'nde alyor. "Amerika ve Avrupa bugne kadar ellerinde tuttuklar pazarla r kaybetmek istemiyorlar. Amerika u anda in'e byk bask ya pyor ve in parasnn deerini drmek istiyor. Kendi maln sa tabilmek iin bask yapyor. Sonra, yllardr in'e ambargolar uygu lanyor. Bahane olarak da in'de insan haklar ihlalleri var deniyor. Biliyorsunuz Amerika her yl dnyadaki insan haklar ihlallerini aklayan bir kitap yaymlyor. imdi biz de. yaymlyoruz. Amerika'daki insan haklar ihlallerini aklyoruz." Uzun bir grme yapyoruz onunla. Sz sonunda Asya'ya ge liyor. "Asya'nn geleceini nasl gryorsunuz?" "Geenlerde Pekin'de dzenlenen bir konferansta, XXI. yzyl da Asya'nn dnya ekonomisinin merkezi olaca sylendi. Bence ok ksa bir zaman iinde in, Hindistan, Rusya, Trkiye dnya ekonomisinin gelimesinde itici g olacaktr."
383
-SINIRLAR
ARASINDA
Profesr Hou, Asya'da ekonomiyle birlikte hzla byyen umutlar dile getiriyordu. in, Avrupa ve Amerika tarafndan kzgnlkla izlenedursun Dou Asya'y birletiriyor. Bir yandan Rusya, Hindistan, Pakistan'la uluslararas tehditlere kar stratejik anlamalar imzalyor. Bir yandan da hacmi 9 trilyon dolara varan ekonomik ibirliklerine giriyor. Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland gibi 10 l kenin oluturduu Gneydou Asya Uluslar Birlii'yle serbest tica ret anlamas imzalyor. Ekonomist B Jiyao, "90'larn sonunda Asyal lkelerin bir ara ya gelmesi fikri ortaya kt. imdi aydnlk bir gelecek bizi bekliyor. Dou Asya ekonomik birlii hedefimiz var. Asya lkeleri arasnda serbest ticaret anlamamz var. Dnya hzla deiiyor. Nasl ki Ame rika ve Avrupa kendi rgtlerini kuruyorlarsa biz de bo durmuyo ruz. Kendi karlarmz erevesinde rgtleniyoruz" diyordu. Uyumlu Toplum, Uyumlu Devlet, Uyumlu Blge Gney Asya'da dev bir ekonomik ekim merkezi oluuyor. Giderek glenen bu ekim merkezi uzaklardan teklifler alyor. Avrupa Birlii, Gneydou Asya Birlii'yle almak iin irade bildirdi. Birliin tm toplantlarna temsilci yolluyor. in'in glenmesi tm blgeyi canlandrm grnyor. Bun dan rahatsz olanlar var. Blgede huzuru ve gelimeyi bozacak tr l faaliyetler son hzla devam ediyor. Ama baarl olduklar syle nemez. Grnen o ki in, nce iinde uyumu salad, imdi dtaki uyumu yakalyor. Ren'e soruyorum: "Bu oluumlarda Dou'nun 'birlikten g doar' felsefesi nem li bir rol oynuyor olabilir mi Ren?" "Doru" diyor. "Burada devlet, uyumlu toplum, uyumlu devlet, uyumlu blge grn n planda tutuyor."
384 1 A N U A V A R 3
Doktor Hanm. "Herey gibi" suyla yazd yazlar da yok oluyor.
Pekin'de son gnm. Ren beni sabah 06.00'da uyandrd. "Top lumda uyum, salam insanlarla mmkn" diyordu. Otele en yakn parka gittik. Ve bir anda binlerce insann aras na girdik. Burada spor elence demekti! Parkn ii her yatan dans edenler, tai chi yapanlar, ember e virenlerle doluydu, sabahn altsnda gruplar halinde parka yayl mlard. nlerinde teypleri mzik eliinde yelpaze dans yapan hanm lar, yine mzikle kl oynayanlar. Gzlerime inanmyordum. Ren beni snma hareketleri yapmaya ikna etti. "Bu seyredilmez, yaplrsa zevkli" dedi. Ren'e ayak uydurmaya alrken bir yal hanm dikkatimi ek ti. Kolunda tad su dolu bir torpaya fra biiminde bir sngeri daldryor, suyla yere yaz yazyordu. Emekli bir doktordu. Bir eit spor yapyordu. Su birka daki ka sonra kuruyordu.
385 S I N I R L A R
ARASINDA
Ren'e sordum: "Belli ki yaz sanatn biliyor. zlmyor mu ya zlar kuruyup yok oluyor." Ren glen izgi gzleriyle, "Her ey yle olmuyor mu?" diyor. Doktor Hanm Trkiye'den geldiimi renince yine dans ederek yere bir yaz daha yazyor. Ren okuyor "Aramzdaki dostluk sonsu za kadar srsn." Yerdeki yazlar ar ar kuruyor. Yazlar "her ey gibi yok olu yor." Parktan oyun bahesini terk etmek istemeyen bir ocuk gibi ay rldm. Ren bisikletini ald, vedalatk ve gzden kayboldu. Acaba onu bir daha grebilecek miyim? in, bin yl boyunca bnyesine giren her eyi zmseyip bir sentez karyor. Bu Budizm'de de Marksizm'de de byle oldu. in yabanc olan her eyi yourdu. zerine in damgas vurdu. Tm dnyada ayn olan kelimeler bile inliletirilmitir. Tele vizyonun incesi "elektronik grme"dir. Telefona "elektrik ses" de nir. in deyince sadece ekonomik bymeyi grenler Asya'dak bu devi anlayamadlar. "ok fakirlik ektiler, n'apsnlar komnist dev let eziyetine almlar" dediler. Binlerce yllk kltr ve gelenekleri gz ard ettiler. Biliyor musunuz in'deki lokantalarn adlar bile derin bir fel sefenin ipucunu verir. Bir lokantann ad "Gn ardndaki gk" bir bakas "Dan ar dndaki da". Ren'e sormutum: "Sadece senin grdn gkyz yok, baka gkler de var" de miti. "Bir dan tepesine ktnda daha byk baka dalarn oldu unu grebilirsin" demiti. Ama nce bir daa trmanmak gerek. in dier dalarn varl nn farknda, ama kendi dana trmanyor. Dars bamza!
URUM VE TURFAN'DA SINIRLAR ARASINDA
Mays 2005 Yolculuundan "Kukla" m "srgn" m? Amerika Savunma Bakanl Pentagon 1990'lardan beri ayn e yi tekrarlyor. XXI. yzylda Amerika'ya meydan okuyacak tek g cn in olacan sylyor. Son yllarda yaymlad tm raporlar da Pentagon in'i hedef gsteriyor. Amerika-in ekonomik ilikileri son hzla srerken in kart lobi faaliyetleri hzlandrlyor. in kart faaliyetlerin en atelisi Orta Asya'nn ortas Sinki-ang Uygur zerk Blgesi'nde yer alyor. 1990'larda Amerikal uzmanlar Uygurlar iin "Uzak Asya'nn Krtleri" tanmlamasn yaptlar ve Uygur lobilerine byk destek verileceini akladlar. Ve sonunda geen yl srgnde bir Dou Trkistan hkmeti kurulduu haberleri basnda yer ald. in yetkilileri "srgn" sfatn "kukla" olarak deitirdi ve "bu hkmet sperglerin yeni oyuncadr" dedi.
387 S I N I R L A R
ARASINDA
Kukla veya srgndeki hkmet yetkilileri Washington'daki Capitol Hill salonundan dnyaya yle seslendiler: "Dou Trkistanllar kendi geleceklerini belirlemek istiyor. O yzden zgrlk, adalet ve hikmetin lideri, Amerika Birleik Devletleri'nden yardm istiyoruz!" Snrlar arasnda geirdiimiz bir yln ardndan son olarak ha ritada Sinkiang Uygur zerk Blgesi olarak yer alan topraklara git tik. ou Trke konuan, zerlerinde trl oyunlar oynanan ve yzlerce yldr snrlar arasnda yaayan insanlarla bir araya geldik. Buras yzyllardr savalar, ayaklanmalar, suikastlarla sarsl mt. Asya'nn ortasndayd, tm gei yollarn kalbinde tayordu. Topraklar ok zengindi. Ve en nemlisi ykselen g in'in snrlar iinde yer alyordu. Ama Bat'da yaymlanan haritalarda in snrlarnn dnda ayr bir lke olarak gsteriliyordu. 2000'e kadar Sinkiang Uygur zerk Blgesi'nin eitli ky, kent ve kasabalarnda sinemalar, fabrikalar, pazaryerleri bombalan m, silah ve patlayc atlyeleri bulunmu, suikast ve cinayetlerin ard arkas kesilmemiti. in hkmet yetkilileri 1990-2001 arasnda 200 terr vakas na dikkat ekmiler ve terrn arkasnda byk devletlerin varln dan sz etmilerdi. Adlar Dou Trkistan islam Partisi, Dou Trkistan Hak Parti si gibi rgtler eylemleri stleniyor; "gvur" in'e kar cihat atk larn ilan ediyorlard. Dou Trkistan zgr olmalyd ve bu ancak "Bat'nn yardmyla" (!) mmkn olabilirdi. Bat yardma hazrd, bu blgede hesaplar vard. zellikle 19901 yllarda Bat bakentlerinde rgtlenen gsteriler hzla artt. Ekonomik ambargo karar, insan haklar ihlali bahane edi lerek alnd. 1999'da in istihbarat Dou Trkistan islam Hareketi'nin, lslami terr rgtleriyle balantlarn aklad. in kaynaklarna gre 2001'de Taliban liderleriyle Bin Ladinin
388 B A N U
AVAR
adamlar Kandahar'da bir toplant yaptlar ve Dou Trkistan'dan gelen militanlar buradaki kamplarda eitildiler. in, 200l'de Amerika'da gerekletirilen terr eyleminden son ra bu rgtlerin Bin Ladinle balantlarnn askya alndn, siyasi mcadeleye arlk verdiklerini iddia etti. 2004'te Amerika'da orta ya kan srgnde Dou Trkistan hkmeti "Terr in destekli yor" dedi. "Bugn Amerika, Afganistan ve Irak'ta terristlere kar sava maktadr. Komnist in, Dou Trkistan' terristlerle balantl gstermektedir. Aksine terr destekleyen in'dir, kar koyanlarsa Dou Trkistan halkdr. 11 Eyll'n ardndan Amerika'y destekle yenler Dou Trkistanllardr." Sinkiang Uygur zerk Blgesi Bakan Yardmcs Liu'yla konu urken unlar sylyordu: "Biz, buradaki btn etnik gruplarn birlikte ve huzur iinde yaamasn isteriz. Ancak bu ekilde gl bir ekonomiye, refaha ve gelimeye ulaabileceimizin bilincindeyiz. imdi Dou Trkistan hkmeti ad altnda daha nce terr faaliyetlerine bulam bir grup insan sahneye kt. Bunlar in'i blmek istiyorlar bunlar ayr lk, blc faaliyet mensuplardrlar. Onlar ho grmemiz mi ge rekiyor? Arkalarnda byk devletlerin karlar var." "Ama sizin ok iyi ilikileriniz var byk devletlerle, zellikle ABD'yle. likilerinizin bozulmasndan korkmuyorlar m?" diye. sor dum. Liu "Evet ama bu byk devletler, bu gibi faaliyetleri aka yapmyorlar ki, bu faaliyetlere st kapal destek veriyorlar. Biz im di zellikle snr blgelerimize dikkatimizi younlatryoruz. Ter rizme kar byk bir tekilat oluturduk: Yllardr terr saldrlary la kar karyayz. Yllardr mcadele ediyoruz. Tm bu corafyada uluslararas terr rgtleriyle balantl ebekeler var." Yetkililerin aklamalar byleydi. Byk gler in'in toprak btnln paralamak istiyorlard. Gerekten de 14 Eyll 2004'te Washington'da kurulan Dou Trkistan hkmeti ilk aklamasnda Dou Trkistan' in'den
389-SINIRLAR
ARASINDA
ayrmay ve bamsz bir devlet kurmay amaladn aklad. H kmet deklarasyonunda, Amerika'da kurulmakla birlikte Amerikan gdml olmadklarnn alt iziliyordu, ama aklamann devam daha farkl bir hava yanstyordu: "Birok Amerikal Dou Trkistan' tanmamaktadr, ama mil yonlarca Dou Trkistanl Amerika'y tanmakta ve sevmektedir. Bi zim dostluk elimizi kabul edeceinizi ve yaam, zgrlk ve mutlu luk aray iin yardmc olacanz umut ediyoruz." Srgndeki hkmetle ilgili bilgi almak iin verilen isimler ara snda Amerika Birleik Devletleri Kongre yesi Jo Ann Davis, ABD in lobi bakan D. J. Mcguire ve Amerikan Ulusal zgrlk Mer kezi Genel Sekreteri Richard Kennedy gibi isimler vard. Dou Trkistan hkmeti srgnde kurulmu ve enformasyo nunu Amerikal uzmanlarn ellerine brakmt. in ilgin yan dnyann eitli yerlerinde Trklerle ilgili her ' trl ihlale kr ve sar kalan Bat ilk kez Trk bir gruba sahip k yordu. Sonra anladk. Amerika'da Uygurlarn Trk olmad iddi alar da yava yava ortal saryordu. Trk sznden dikkatle ka nlyor, daha ok Uygur szcne vurgu yaplyordu. Zengin. Mi Zengin Bir Toprak Pekin'den zerk blgenin bakenti Urumi'ye be saatte umu tuk. Binlerce yllk bir uygarln kalbine konduk. Sadece haritaya bakmak blgenin stratejik nemini anlamak iin yeterli. Sinkiang Uygur zerk Blgesi'nin snrlar Fransa'nn 5 kat. Bat'da Kazakistan, Krgzistan, Afganistan aada Pakistan ve Hindistan yani Byk Ortadou Projesi'nin dou snrlar. in'in bir baka sancl blgesi Tibet gneyde, Rusya ve Moo listan kuzeyde. Burada Uygurlar dnda Kazaklar, Krgzlar, Mool lar, zbek ve Tatarlar yayor. Dnn, bir milyon alt yz bin ki lometrekareye yaylm bir blgeyi paylayorlar.
390 B A N U
AVAR
Urumi'de bir ocuk.
Bu yle bir toprak ki barnda bin bir zenginlik tar. Petrol, volfram, altn, kmr, uranyum gibi stratejik hammaddelere ve sa ysz yer alt ve yer st zenginliklerine sahiptir. Ve bu, tm kavga larn nedenidir. in'de mevcut 148 madenin 118 eidi bu blgeden karl maktadr. Toplam maden ocaklarnn yzde 85'i Sinkiang'dadr. Yaklak 500 blgeden petrol, 30 blgeden doalgaz karlr. Ve petrol rezervi 8 milyar ton olarak tespit edilmitir. Dolaysyla her trl tehdide aktr. Ressam Nasreddin'le gzel sanatlar okulunda bulutuumuzda sanattan ok tehditlerden sz ettik. "Bizim iin en nemli ey lkenin birliidir. Trkiye'de duyu yorum ki blc akmlar var. in'de de ayn ekilde. Sinkiang'da, Tibet'te birok terr olaylar oldu. Bu lkedeki herkesin ok dikkat li olmas, birbirine sk sk kenetlenmesi ve ncelikli olarak ekono miyi gelitirmesi gerekir. Bu blgenin birok zafiyeti var ve bundan yararlanmak isteyen glerin de says az deil."
391
-SINIRLAR
ARASINDA
Blgede uzun yllar siyasi hatalar yaplm. Uygur Trkleri bas k ve zulm grmlerdi, ama artk bir deiime imza atlmt ve bu gzle grlebilirdi. Nasreddin Bey, "Bugn iinde yaadmz lke ye sahip kma zaman. in'i paralamak isteyenler, sper-glerin ekmeine ya srmekteler" diyordu. "in daha nce yanl yollar seti. Byk problemler oldu. Et nik gruplar att, din engellendi. imdi baka bir aamadayz. Hz la geliiyoruz. Bundan 10 yl nce sokakta meyve bile gremezdiniz. imdi en cra keye gidiniz gzlerinizle grnz. Refah ve bolluk var. te benim bu resmim de hasat zamannda iftiler." imdi mutluluu resmediyordu. Bir tablonun nnde durduk. Bir dn sahnesiydi. Sonra kendimizi o tabloda bulduk. Turfan'da bir leden sonra. Yolda giderken rastladmz d n arabasn takip etmi, kentin kylarnda bir baheye gelmitik. Gelinin ardndan baheye sonra da tm akrabalarla gelin odasna girdik. Gelin, odasna girdii andan itibaren hi susmad. Yksek sesle alad. detti babaevinden ayrlyordu. Saygn komular ve yakn akrabalar bakede bir sedirde otu ruyordu. Cebimdeki haritada Trkiye'yi gsteriyordum onlara. o u buradan hi ayrlmamt. "Aaa" diyorlard "Harem'den geliyor sun." stanbul'u kastettiklerini sonra anladm. Elence saatlerce srd. En ok ocuklar eleniyor. Byl bir dans onlarnki... Saatlerce devam etti. Yallar hep bir arada bir odada oturmaktaydlar. Pek konu muyorlard. Uzak zamanlar hatrlyorlard. "inde Trk Ad Geen lk Devlet Buradayd" Blgenin tarihi mcadelelerin tarihidir. Bugn hatrlatr bug nn masaldr. 1500 yl nceydi, iinde Trk ad geen ilk devlet burada ku-
392 B A N U
AVAR
ruldu. Gktrkler. Kurulur kurulmaz hem ilerindeki aznlklarn ayaklanmalar hem de in'le olan ilikilerin etreflliiyle boutu lar. Kurulularndan 80 yl sonra Uygur, Tardu ve Bayrkularn ayaklanmasyla daldlar sonra da in'in denetimine girdiler. - Savalar hi bitmedi. zgrlklerine her kavutuklarnda etnik gruplar ayakland. Ayaklanmalar in tarafndan desteklendi ve ken di aralarnda savatlar. Bilge Kaan bilgelikle skneti salad, ama lr lmez Uygur larn da iinde olduu aznlklar koca Gktrk Devleti'ne noktay koydular. Yzlerce yl savalar, igaller, aznlk ayaklanmalar bu blgede devam etti. Sonunda blge XVIII. yzylda in Manu mparatorluu'nun denetimine girdi.. Bu defa in'in zerinde Bat'nn oyunlar balad. in impara torluu Bat'nn desteinde yzlerce gizli rgtle kargaaya gark ol du. Bata ingiltere olmak zere Avrupal devletler in'in zayf nok talarna gz diktiler. lk Dou Trkistan islam Devleti tam o kargaada 1863'te ku ruldu. 13 yl ayakta kald ve yeniden igal edildi. 1884'te yeni top rak anlamna gelen Sinkiang adyla in'e baland. 1933'te Kagar'da bir Dou Trkistan Cumhuriyeti daha ilan edildi. Sadece 4 yl yaad ve dt. Ayaklanmalar aralksz srd. 1944'te bir cumhuriyet daha ilan edildi o da 5 yl yaayabildi. 1949'da in Halk Cumhuriyeti kuruldu, devrimin ilk yllarn da yzde 90' okuma yazma bilmeyen byk bir yoksulluk iindeki in halk yepyeni bir sistemle kar karyayd, i kargaa had safha dayd. Sinkiang'da ilan edilen cumhuriyet lav edilmi, blge in kuv vetlerinin kontrolne girmiti. Sonraki yllarda halkn tepkiyle kar lad sert tedbirler, Bat'nm blgedeki oyunlar ve kanl ayaklan malar birbirini izledi. 1966'da in'de nl Kltr Devrimi yllar balayacak, sadece
393 S I N I R L A R
ARASINDA
Uygurlar deil lkenin her yannda halk, bir baka byk sarsnt yaayacakt. Rukiye Hac, in radyosu Trke blmnn mdrlerindendi. Kkken ayrld blgeyi yle hatrlyordu: "Kltr Devrimi srasnda camiler yklmt, insanlar lmt. Kltr Devrimi'nden sonra hr ideolojiler ortaya kmaya balad. Mesela Kltr Devrimi srasnda insanlarda sknt vard. Camilere gidemiyorlard. Konu mada serbestlik yoktu. Tek tipletirme vard. Bundan herkes bizar oldu." slam dinine uygulanan bask Bat'nn iini kolaylatrd, ierde byyen fke d glerin blgedeki manevralarn artrd. 1967-1968 aras Sinkiang'da devleti ykmay hedefleyen 300'den fazla silahl tekilat ortaya karld. Mensuplar idam edildi. 2000'li yllara kadar Sinkiang'da sular hi durulmad. 2004'te Amerika'da kurulan srgndeki hkmet yeni oluumlar haber ve riyordu. Turfan'n Bereketi Turfan rya gibiydi. Urumi'den yola ktnzda llerden, kapkara topraklardan geiyor ve yeillik etraf sardnda Turfan'a geldiinizi anlyorsunuz. Turfan'm bereketi insanlarn yzlerindeydi. Yoldan geerken Tanr misafiri olduumuz ba, bahe ve evlerde byk bir sevgiyle kucaklandk. Mehmet'le balarda dolatk Rabia'yla sohbet ettik en nemlisi Ayem Nine'yle tantk. Asrlardr Turfanlyd. Kim olduumuzu nereden geldiimizi anlayana kadar pek ko numad. Ama sonra sohbetin tadna doyum olmad. O 90 yandayd. En uzak Urumi'ye kadar gitmiti. Yaam bu balarda gemiti. Birka yl ncesine kadar bu balarda almt. Artk ocuklar almalyd, ama hibiri onun gibi olamazd. Tem bellik ediyorlard.
394 B A N U
AVAR
Turfan'da bir aile.
Olu Mehmet'i gsterip "O benim balam" diyordu. Mehmet 70 yandayd ve hi okula gitmemiti. ince'yi de pek bilmiyordu. Trkesi de azd. Ama biz gnlle anlatk. Ayem Nine yle demiti. "Knlmz dnr" demiti yani gnlmz anlayordu. Bu da bana yeterdi. Bin yllarn iinde bir yerlerde kavutuumuz, birbirimizi grr grmez yrek titremelerine tutulduumuz insanlar. "Knlmzn" bir parasn da Ayem Nine'de braktk ayrldk. Glehre'yle yeilliklerin iinde yol alyoruz. Turfan' kefedi yoruz, sahi Turfan ne demek? "Meyve sebzenin bol olduu yer" diyor. Neden bu kadar bol sebze meyve var Turfan'da? nk 2000 yllk bir mucize var burada. Bu mucize, Turfan'daki bereketin iza hdr. nsan eliyle yaplmtr. Olaanst bir sulama sistemi Tanr
395 - S I N I R L A R
ARASINDA
Dalar'nn kar sularn Turfan'a iletir ve ite bu yzden Turfan'a Turfan denir. Bundan binlerce yl nce yeryzeyine insan eliyle 80-90 metre lik kuyular almtr. Bunlar Tanr Dalar'ndan Turfan'a belli bir eimle gelen yeralt kanallaryla birleir. Kanallarn uzunluklar 1020 kilometre arasnda deiir. Bir Karz Kanal zerinde yzlerce dz kuyuya rastlanr ve kanallarn sonundaki barajlar tm blgeyi sular. Her yeri yeile boyar. Karz Kanallar Aratrma Dernei Bakan Gafur Bey, Trkiye Trkesi'yle anlatyor: "2000 yl nce insanlar burada yaamak istiyor. Fakat su yok, yamur yamyor. Hava scak, her ey buhar. Dnyorlar yeral tnda su var, bu suyu nasl ekeriz? Enerji yok. Atababalarmz aa bir kaz yapyor, su eik akyor. Her yere bereket geliyor. in ed di nemlidir, byk bir abann eseridir, orada olanca heybetiyle durur. Ama Karz, binlerce yldr blgeyi, suyla buluturur. Vazgeil mez nemdedir ve gze arpmaz, Mtevazdr. Bu topraklarda yaa yan insanlarn zeksnn eseridir" diyor. Gnein asma yapraklarn usul usul okad balarn dibin den kentin kalabalna geri dnyoruz. ar hncahn dolu. Turfan'm kalbinin att yer buras. Bura da her ey aina. in yazlarnn yannda Arapa harfler. Tm video dkknlar Kemal Sunal filmleriyle dolu. Akam olurken Urumi'nin Sokak aralarndan anacaddelerine doru bir hareket balyor. Her yerden deiik yemek kokular ve onlara elik eden sesler geliyor. Ak hava lokantalarnda ark ve dans programlar byk ilgi ekiyor. Sabah yolun zerindeki camiye uruyoruz. Ebu Bekir Yakup bizi karlyor, kyafetimiz uygun deil, srarla ieri davet ediyor. "Bu caminin ii ok zeldir sen bir gr" diyor. "Namaza 800 kii ge lir" diyor.
396 B A N U
AVAR
"Yani bir bask yok mu, din konusunda?" diye soruyorum. Ebu Bekir Yakup, "Bekle namaz saatini gzlerinle gr" diyor. erif Can Damallah bu caminin baimam, blgenin slam ce maatinin reisi ve halk parlamentosu yesi. O bana Trkiye'yi soru yor. Ben ona "Burada rahat msnz?" diyorum. "Aradan ok sular akt. Zor zamanlar geti, imdi huzuru tatma zaman" diyor. Trkiye'ye dnnce tm bu konutuum isimlerin Dou Tr kistan cemiyetleri tarafndan "hain" in yanls ilan edileceini he nz bilmiyorum. Hsameddin Bey hkmet din ileri sorumlusuydu. Ona da sormutum: "Batl insan haklar rgtleri burada din zgrlnn engel lendiini iddia ediyor ne diyorsunuz?" "Sinkiang'da 29.000 cami var 9.000 de okul. Yani okuldan fazla cami mevcut." "Uygur Trklerinin ocuklarnn kendi dillerinde eitim alama d syleniyor." Bu kez Alimcan Muhammed Emin, eitim ileri yetkilisi cevap lyor. "Bizde 9 yl zorunlu eitim var" diyor. "Ve Uygurlar kendi dille rinde eitim yaparlar. Burada 3 buuk milyon renciden 3 milyona yakn Uygur'dur ve hepsi kendi dilinde okula gidiyor." "Peki Uygur larn birden fazla ocuk sahibi olma hakk var m?" "Tek ocua izin veren aile planlamas inliler iin geerli. Uygurlar iki veya daha faz la ocuk sahibi olabiliyor. Siz de grdnz." Uygur ve dier Mslman halkn ocuk konusunda bir kstla ma olsa bile pek aldrmadklarna ahit olmutuk. Halk meydannda her akamst birbirinden sevimli onlarca ocuun peinden komutuk. Onlar, yeni yzyln ocuklar, kresel tehdit altnda byyor ve dnyada zerine trl hesaplar yaplan bir blgede yayorlar. Blge halk byk mcadeleleri ardnda brakm, yeni yeni refahla bulumaya balam. Kaynaklar sonsuz. Tarihi zengin.
397 S I N I R L A R
ARASINDA
Asya'nn ortasnda oynanan oyunlara in setleri ekiliyor. As ya'nn kalbinde bir Bat istenmiyor. Binlerce yllk kargaann sesi, yaplan hatalar, denen bedeller kulaklarnda, imdi son hzla eko nomi iyiletiriliyor. Yzyln en nemli lkesi ilan edilen in snrlar iinde yaa yan soydalarmz, bu byk gle aramzda bir kpr oluturuyor. Bunun paha biilmez deeri, kresel glerin artan tehditleri kar snda ok daha iyi anlalacaktr.
imdilik bu yolculuu noktalyoruz. Ama devam gelecek. ok ksa da olsa, byk bir teekkr borluyum bu almada emei olanlara. Bir kaynaka veremedim. Ama Snrlar Arasnda'y hazrlarken yararlandm yzlerce kayna a, bana szl ve yazl bilgi aktaran tm kiilere, gazetecilere, ya zarlara, dostlara ve arkadalara teekkr ediyorum. Umarm onlara layk olmuumdur.

Banu Avar - Sınırlar Arasında

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Banu Avar - Sınırlar Arasında

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://genclikcephesi.blogspot.

TRUVA YAYINLARI Yayn N o : 189 Truva / Siyaset: 58

Snrlar Arasnda Yazar:

1. Bask Mart 2007

ISBN: 978-9944-975-94-0 Truva Yaynlar, 2007

Hznn Topra Balkanlar'dan Gelecein Gc Avrasya'ya

OHR, OHR, GZEL OHR MAKEDONYA'NIN NCS"

MAKEDONYA'DA TRK KALABLMEK

On altsnda bir gelin

Kocaalili kzlar "Drde kaa" okuyor

BOSNA'NIN BAINDA BR KRAL BOSNA'DA BR DEREBEYLK VAR

Bosna'nn "yeni kral" ngiliz Paddy Ashdown

BR ZAMANLAR YUGOSLAVYA DYE BR LKE VARDI

PRZREN'DE TRK OLMAK

Fikrim Damka ve olu Emirhan

106 B Nasl Bir Demokrasi Bu?

Pritina'daki Amerikan temsilcisi Philip Goldberg

ARNAVUTLUK TARHN ARIYOR

Dra'ta Bir NATO ss

GMLCNE'YE DORU YOLLAR DMLENYOR, PSALA'DAN IKINCA ROMANTZM BTYOR

BULGARSTAN'DA "EK DEMOKRAS"

Kemaller Belediye Bakam Adil Bey.

BULGARSTAN BAIMSIZLIINI ROBERT KOLEJE BORLU

MOLDOVA BR ZAMANLAR BESARABYA'YDI

GAGAUZYA: KIZLARINA HASRET ANALAR LKES

adr Lunga'nn kzlarn zleyen anneleri.

KIRIM: DEVLERN SAVA ALANI

188 Enver Izmailov ve Kz

YALTA'DA TARH TEKERRR EDYOR

Ali Kiremitiyle Yalta'da Livadiye Saray nnde.

KAFKASLAR'DA LK TURUNCU DARBE

"BATUM URASDUR DA!"

KARABA'DAK SOYKIRIMA DNYA KR VE SAIR

BAKU DEL RZGRLARIN KENTDR

"BEN RANLIYIM, TRKYE'YE KAR YASA BEN BURADA RM!"

GAL ALTINDAK GOLAN

HALEP: BABAMIN DODUU EHR

TRKMEN'N ALTIN ASRI

RUSYA'NIN KLTREL ZENGNLKLER

SSCB'nin son Trkiye Bykelisi

Tataristan Cumhurbakan Mintimer aymiyev.

Mihmandarmz Ren ve Zhong Y Usta.

Doktor Hanm. "Herey gibi" suyla yazd yazlar da yok oluyor.

URUM VE TURFAN'DA SINIRLAR ARASINDA

Urumi'de bir ocuk.

Turfan'da bir aile.

You might also like