BALAMALAR

1.GENEL BLGLER 1.1. Tanmlar Kabartma yaplar, bir akarsu yata veya vadisinde suyu biriktirmek, belirli bir seviyeye ykseltmek, belirli bir seviyede tutmak, baka bir ynde evirmek gibi ok farkl amalara ynelik olarak planlanan sabit veya hareketli ksmlar olan yaplardr. Bir kabartma yapsnn memba blgesindeki su derinliine kabarma ykseklii, memba ve mansap su seviyeleri arasndaki farka dm ykseklii denir. Kabartma yaplar memba ve mansap su seviyelerinin karlkl durumlar gz nne alndnda baraj, balama ve taban eii olmak zere gruba ayrlr. Barajlar yatandan baka tm vadiyi kapatan ve akarsuyun rejimini etkileyen yaplardr. Barajlarda suyun mansaba aktarlmas iin zel yaplara (dip savak, dolu savak, iletme tesisleri, ... gibi)ihtiya vardr. Akarsuyun ancak belirli yerlerinde baraj yaplabilir. Balamalar, genel olarak yalnz akarsuyun yatan kapatan, suyu biriktirmekten ok, su seviyesini belirli bir kota kadar ykselten, suyu belirli bir yne eviren, istenilen seviyeden arzu edilen miktarda su almay salayan yaplardr. Balamalara savak, reglatr veya daha geni anlamda yardmc yaplar ile birlikte evirme yaplar da denir. Taban eikleri, yap tepesi ve gvdesi srekli olarak mansap su seviyesinin altnda kalan yaplardr. Bu durumda batm bir akm meydana gelir. 1.2. Baraj ile Balamann karlatrlmas Baraj ile balama karlatrldnda benzer zellikleri bulunmas yannda aralarnda nemli baz farkllklar da grlr. Bunlarn balcalar: 1. Baraj akarsu yatandan baka tm vadiyi, balama ise genellikle yalnz akarsu yatan kapatr. 2. Baraj yapl amac ne olursa olsun suyu biriktirmek, balama ise suyu biriktirmekten ok, su seviyesini belirli bir kota kadar ykseltmek iin yaplr. Bir kabartma yapsnn hazne hacmi yllk toplam akmn %20 sinden daha byk olmas durumunda, yap baraj olarak isimlendirilir. 3. Baraj, suyu depo ettiinden akarsuyun akm rejimini dzenleyici bir etki yapar ve kurak mevsimlerde minimum debiden daha byk bir debi salayabilir. Balamann akm rejimini dzenleyici etkisi ise ok snrldr ve kurak mevsimlerde minimum debiden daha byk bir debi alnmas mmkn deildir.
1

4. Baraj sabit bir yapdr. Baraj tepe kotu daima en yksek hazne su seviyesinin zerinde planlanr. Balamalar ise balama gvdesi zerinden su aacak ekilde sabit veya hareketli olabilir. 5. Baraj akarsuyun memba blgelerinde ve bazen orta kesiminde belirli yerlerde yaplabilir. Balama ise akarsuyun mansap blgesi de dahil genellikle her yerinde ina edilebilir. 6. Barajlarn yklmas durumunda haznede toplanan sular byk mal can kaybna sebep olur. Balama gerisinde toplanan su daha az olduundan, yklmalar durumunda barajlara gre daha az hasar meydana gelir. Bunun sonucu olarak baraj proje ve inaatlarnda balamalara gre daha kat artnameler ve kurallar geerlidir. 7. Baraj gvdesi mansap tarafndan topuk u noktasnda bitmesine karlk balamadan geen sularn yapya ve akarsu yatana zarar vermemesi iin balama mansaba doru bir dm yata ile devam eder. 8. Barajlarn boyutlandrlmasnda statik etkiler daha nemlidir. Balamalarda ise statik etkiler yannda dinamik etkilerde nemlidir. 9. Sabit balamalarda stlerinden su aktndan gvde profili hidrolik koullara uygun olarak ekillendirilir. Barajlarda ise statik ynden en uygun kesit seilir. 10. Barajlarda balamalara gre kabartma ykseklii daha byk olduundan evre etkileri daha fazladr. 1.3. Balamalarn Yapl Amalar Balamalar, sulama, ime suyu temini,enerji retimi, takn kontrol, akarsu tamacl, kirlilik kontrol, gezinti ve dinlenme yeri temini amalar iin yaplabilirler. Balamalarn yapm ile aadaki hususlarn biri veya birka salanarak istenen amaca ulalr. 1. Memba blgesindeki suyu belirli bir seviyeye kadar kabartarak istenilen seviyeden su almasn salamak, 2. Su alma aznn nndeki su seviyesi deiimlerini azaltmak, 3. Suyu kabartarak dm ykseklii elde etmek, 4. Su iletim kanalnn boyunu ksaltmak, 5. Akarsu yatandaki ky ve taban erozyonunu nlemek ve ilgili yaplar oyulmalara kar korumak iin ak hzn drmek, 6. Ulam yaplan akarsularda zellikle minimum debilerde gerekli su derinlii salamak,
2

7. Yer alt su seviyesini ykseltmek, 8. Srnt maddesini ve snrl lde de olsa ask maddesini geri tutmak, 9. Akarsuyun biyolojik olarak kendi kendisini temizlemesine yardmc olmak, 10. Suyun kabartlmasnda snrlda olsa daima bir depolama sz konusu olduundan, aklar dzenlemek gibi amalardan biri veya birkana hizmet etmek iin yaplrlar. 1.4. Balamalarn evreye Etkileri Her balama yapl amacna uygun tesislerle birlikte dnlmeli ve ekonomik ynden ayr ayr deerlendirilmelidir. Ayrca su haklarn, mevcut tesisleri ve blgedeki su kaynaklarn biyolojik ve dier ynlerden ne lde etkiledii, srnt maddesi ve buz geilerini ne lde engelledii incelenmelidir. Tesisin yapm veya iletilmesi sonucu ortaya kabilecek kat madde ve kokumu amur birikmesi, buz ylmas gibi zararl etkiler nlenmeli, en azndan azaltlmaldr. Kabartmann yer alt suyuna ve pnarlara etkisi aratrlmaldr. Balama yapmndan sonra akarsuyun mansap blgesindeki akm artlarnda nemli deimeler meydana gelebilir. Balama zerinden mansaba geen sular tadklar kat maddelerin byk bir ksmn kabartma blgesinde braktklarndan mansap blgesinde taban ve ky anmalar meydana gelir ve sonuta su seviyesi der. Bu durum ise mansap blgesindeki yer alt su seviyesini etkiler. 1.5. Balamalarn snflandrlmas Balamalar deiik ynlerden aada olduu gibi snflandrlr. a) Proje takn debisinin byklne gre: 1. Byk balama 3. Kk balama : : Q100>500 100<Q100<500 Q100<100 m3/s, m3/s, m3/s. 2. Orta byklkte balama :

Burada Q100, 100 ylda gelen takn debisidir. b) Yap ve letme zelliklerine Gre: 1. Dolu Gvdeli Balamalar: Kabartmann dolu gvde ile saland ve tepe noktas sabit balamalardr. Bu tip yaplar sabit balamalar ve sifonlar olmak zere ikiye ayrlr. 2. Hareketli Balamalar: Kabartma ayaklar arasndaki kapaklar aracl ile salanr. Debi deiimlerinde kabartma seviyesi kapaklar ile daha hassas olarak ayarlanabilir. 3. Karma Balamalar:
3

Sabit ve hareketli balamann bir arada uygulanmasdr. zellikle takn esnasndaki byk kabarma seviyelerini nlemek iin bu tr bir balama planlanr. c) Su Geirme zelliine Gre 1. Geirimsiz Balama: Ta, beton, betonarme, elik ve ahap gibi geirimsiz malzemeden veya bunlarn karmdan yaplm sabit veya hareketli balamadr (ahap balama, kargir balama, elik kapakl balama, ...gibi). 2. Geirimli Balama: Kaya, ta, ahap, al, demet gibi malzemelerin gevek bir ekilde dzenlenmesi ile oluturulan ve tam olarak su tutmas sz konusu olmayan bir balamadr (Kaya dolgu balama, kafes balama, ...gibi). 3. Yar Geirimli Balama: Kazklarn yan yana aklmasyla oluturulan kazk balamada olduu gibi istenilen belirli bir kabartma seviyesini salamak amacyla planlanr. 1.6. Planlama Esaslar Balamalarn planlanmas, hidroloji, hidrolik, geoteknik, statik, su yaplar, inaat, iletme, makine teknii, ekonomi,....ile ilgili hususlar gz nne alnarak yaplr. Ayrca balamann planland blgedeki doa artlar ile de uyum salamasna dikkat edilir. Balama projelerinin hazrlanmasnda, topografya, hidroloji, hidrolik ve mukavemet ile ilgili olmak zere drt aamal bir alma yaplr. Bu aamalarda yaplacak balca almalar aada zetlenmitir. Topografya ilgili almalar: Yatak kesitleri karlr, ortalama eim, takn yata genilii, ... hesaplanr. Hidroloji ile ilgili almalar: Seviye ve debi gidi ve sreklilik izgileri, minimum ve ortalama debiler, tekerrr aralklar 5, 10, 100, 250 ve 500 yl olan taknlar,kat madde debileri,... belirlenir. Hidrolik almalar: Anahtar erisi, balama kapasitesi, kabarma erisi ve takn su seviyeleri hesaplanr. Dm yata, su alma az, akl geidi ve keltim havuzu ile ilgili hidrolik hesaplar yaplr. Sabit balamalarda hidrolik profil belirlenir.

Mukavemet hesaplar:

Temel tipi ve boyutlar, balamann boyutlar, balama altndan szma, dm yata kalnl belirlenir. Kapaklarn, kenar ve orta ayaklarn statik hesaplar yaplr ve inaatna esas tekil edecek projeler hazrlanr. 1.7.Balama Yeri Seimi: 1. Yapl Amac: Yer seiminde birinci derecede etkilidir. rnek olarak sulama suyu temin amacyla planlanan bir balamann yerini ve kabartma kotunu sulama blgesinin konumu ve topografyas belirler. Ayn ekilde akarsu dzenlenmesi amacyla planlanan bir balama ancak akarsuyun belirli bir blmnde yaplrsa etkili olur. 2. Topografya: Arazinin ok dz ve alak olduu akarsu kesimleri, kuaklama seddelerinin yapm zorunlu olduundan, balama yeri olarak tercih edilmezler. Bir iletim kanalna su alnmas durumunda, su alma yaps iin yeterli yer bulunan, fazla kaz gerektirmeyen ve su alma az d kvrma gelen balama yerleri tercih edilir. Bylece su alma azndaki artlar dolayl olarak balama yeri seimine etki etmektedir. 3. Akarsu Yata: ok dar yatakl akarsu kesimlerinde yap hacmi kk olmasna ramen suyun kabarma etkisi fazla olduundan yapm, iletme ve bakm masraflar genellikle fazla olur. Bu nedenle geni ve kararl bir yata olan akarsu kesimleri tercih edilir. 4. Zemin Durumu: Akarsu yatandaki zemin artlar balama maliyetini etkileyen en nemli faktrlerden biri olduundan yer seiminde nemli bir kriterdir. 5. Kat Madde ve Buz: Kat maddelerin ve buzun balamadan mansaba geiini kolaylatrmak iin balama yeri olarak mmkn olduu kadar dz veya en azndan yata dzenli akarsu kesimleri seilmelidir. Akarsudaki kat madde tanmnn tr ve miktar balamann yerini, tipini ve iletme esaslarn belirleyen nemli kriterdir. 6. Derivasyon: Balama yeri seiminde inaat esnasndaki derivasyon da baz durumlarda etkili olur.

1.8. Kabartma Kotunun Belirlenmesi

Her balama memba tarafnda su seviyesinin ykselmesine sebep olur. Balamadan memba ynne gidildike kabarma ykseklii azalr ve teorik olarak sonsuzda sfr olur. Kabarma su seviyesi ile kabarmadan nceki su seviyesi arasndaki fark 2 cm veya balama yapmndan sonraki ve nceki su derinlikleri oran 1.01 olduu noktada kabarma etkisinin son bulduu kabul edilir. Bu noktaya balamann kabarma snr,balama ile bu nokta arasndaki mesafeye de kabarma uzunluu denir. Kabarma uzunluu, balama ykseklii, akarsuyun eimi ve o andaki yataktan geen su miktarna bal olarak seilir. Bir balamada kabartma kotu, kabarma blgesinin su altnda kalma durumu, memba blgesindeki yer alt ve yzeysel su seviyelerinin msaade edilen mevsimlik en yksek deerleri, temel artlar, enerji krclarn maliyetleri gibi hususlar dikkate alnarak seilir. zellikle tarm deeri yksek araziler, kabarma blgesindeki meskun yerler, blgenin drenaj durumu, su temini ve atk su ebekeleri ve blgedeki mevcut su haklar gz nnde bulundurularak ve herkese hizmet eden hedefler n plana alnarak seim yaplmaldr. Balamann memba tarafndaki su seviyesini belirleyen kabartma kotu, iletim kanal sonundaki su yz kotuna kanaldaki srekli ve yersel yk kayplarn ve su alma yerindeki tm yersel kayplar eklemek sureti ile bulunur. Akarsu boyunca kademeli olarak birbirini takip eden balamalar ngrlmesi durumunda, inaat ve iletme masraflarn azaltmak iin kabartma yksekliini mmkn olduu kadar byk tutmak gereklidir. Su alma amal balamalarda minimum kabarma ykseklii keltim havuzundaki su derinlii (h=1,5-4,0m) esas alnarak belirlenmelidir. Ayrca keltim havuzunun sonundaki ykama kanal genellikle balamann mansabnda akarsuya balandndan belirli bir ykama hz salayabilmek iin balamann belirli bir ykseklikte planlanmas zorunludur. Alak balamalar kat madde birikmesi sonucu ksa srede dolarak etkisini yitireceinden uygun deildir. Kabarma seddeleri ile tarm deeri yksek araziler korunabilir. Bu arada kabarma blgesine kat madde birikimi sonucu kabarma kotunun zamanla ykseleceine dikkat edilmelidir. Mevsimlik belirlenen kabarma seviyeleri hibir ekilde almamaldr. Kabarma blgesinde deiik debilerde oluacak su seviyeleri kabarma erisi hesaplar ile belirlenmelidir.

1.9. Balama Temelleri

balama yerindeki temel zeminleri, 1) Kaya, 2) Kum-akl, 3) Kil ve amur, olmak zere gruplandrlabilir. Kaya, balama yaplar iin en uygun ve ucuz temel zeminidir. Bununla beraber balamalar ounlukla kum-akl zeminler zerinde ina edilmitir. Kum-akl tabakasnn yeterli kalnlkta olmas durumunda yklerin zemine aktarlmas ve yapnn stabilitesi ynnden bir sorunla karlalmaz. Geirgenliin byk olmas halinde ise alttan szma sonucu nemli sorunlar ile karlalr. Bu durumda szma boyunu arttrmak iin zel nlemler gereklidir. Kil ve amur zerinde planlanan balama temelleri en pahal ve g olanlardr. Killi zeminler, ime, bzlme zellikleri ve boluk suyu basnc gz nnde bulundurulmak ve takviye edilmek suretiyle balama temeli olarak kullanlabilir. Zeminin amur olmas durumunda bunun kaldrlarak yerine tama gc yksek zemin doldurulmas genellikle kanlmaz olur. Balama temelleri zemin artlarna bal olarak normal ve kesonlu temeller olarak ikiye ayrlr. Normal temellerde adi, takviyeli, palplanl ve kazkl temeller olmak zere drt grupta incelenir. Kesonlu temeller, normal temel tiplerinin hibirinin ekonomik olarak uygulanamad durumlarda seilir. 1.10. Balama Tipinin Seimi Bir akarsuda planlanan balamann tipine balama yerindeki toporafik ve geoteknik artlar, yapnn plan, ykseklii, boyutlar ve yapl amac, akarsuyun ak rejimi ve kat madde debisi, takn durumu, tesisin iletme debisi, memba ve mansap blgesinde oturanlarn istekleri gibi bir ok hususlar incelenerek karar verilir. Bunlardan bazlar aada aklanmtr. 1. Balama Yerinin toporafyas: Dz ve ovalk blge akarsularnda sabit balama planlanmas durumunda takn sularnn geiinde kabarma fazla olacandan tarm arazisi, ulam yollar ve meskun yerlerin bodrum katlar su altnda kalabilir. Bu gibi yerlerde hareketli balama seilerek kabartma kotu bir lde sabit tutulabilir. Dalk blge akarsularnda ve dik yamal vadilerde sabit veya hareketli balama ayn derecede seilebileceinden tip seimine dier faktrlere baklarak karar verilir. Genellikle bu gibi durumlarda sabit balama daha ekonomiktir. Ayrca geni vadilerde sabit, dar vadilerde hareketli balama planlamak takn debisinin geii bakmndan uygun olur. 2. Kat Madde Debisi:
7

Fazla miktarda kat madde tanan akarsularda sabit balamann memba taraf ksa zamanda dolar ve su alma azndan fazla miktarda srnt maddesi girer. Hareketli balamalarda, zellikle takn esnasnda kapaklar alarak memba tarafnda biriken kat maddelerin ykanmas ve sabit balama iin sylenen sakncalarn giderilmesi mmkn olur. Bu nedenle kat madde tanm fazla olan akarsularda hareketli balama seimi uygun olur. 3. Minimum ve Maksimum Debiler: Sabit balamalarda tepe kotu, ihtiya debisinin minimum debilerde de emniyetli bir ekilde alnabilmesi iin Qmin=Qmin-Qa debisi balama zerinden geecek ekilde belirlenir. Bu nedenle maksimum ve minimum debi arasndaki farkn ok byk olmas durumunda sabit balamalarda takn esnasnda kabarma seviyesi ok artacandan hareketli balama seimi uygun olur. 4. Balama Yerindeki Zemin Durumu: Balama ve temel tipi birbiri ile yakndan ilgilidir. Sabit balamalar kumlu-akll zeminler zerinde baar ile uygulanmtr. Hareketli balamalarda yalnz orta ayaklarn tama gc yksek zeminler zerinde oturmas yeterli olduundan derin temel isteyen yerlerde hareketli balama yapm daha uygun olur. 5. letme ve Bakm Masraflar: Hareketli balamalar kapaklarn almas iin ek enerjiye ihtiya gsteren, iletme ve bakm masraflar daha byk olan yaplardr. Sabit balamalarda iletme ve bakm masraflar daha azdr. 6. Maliyetlerin Karlatrlmas: Yukarda belirtilen hususlar tek tek incelenerek birbiriyle karlatrlr. Herbir balama tipinin stnlk ve sakncalar belirlenir ve maliyetleri hesaplanarak ina edilecek en uygun balama tipine karar verilir. Su ihtiyacnn karlanmas iin bir haznenin gerekmedii, baraj yapmnn ekonomik olmad veya mahzurlarnn bulunduu hallerde su dorudan akarsu yatandan alnr. Akarsulardan su almada iki nemli artn yerine getirilmesi gerekir. I ) Temini karlatrlan debinin, akmlarn imkan verdii nisbette eksiksiz alnmas II )Alnan suyun mmkn olduu kadar az kat madde ihtiva etmesi . ok eitli balama tipleri gelitirilmi olmakla birlikte inaat ve iletme aamalar bakmndan btn tipler blme ayrlabilir. a) Sabit balamalar, b) Hareketli balamalar,
8

c) Karma balamalar. 2.SABT BALAMALAR : Sabit balama esas itibar ile suyun nn kesen, arkasnda kabaracak suyun ve ylacak kat maddelerin basncna kar dayankl ve hidrolik bakmdan uygun kesit ekline haiz bir duvardr. Su alma az nnde srnt maddelerinin ylmas zamanla tkanmaya sebep olaca iin, balamann, az nne gelen ksmnda kapakl bir blm brakmak gerekir. Bu blme akl geidi denir. akl geitleri yksek akmlarda zaman zaman almak sureti ile az n temizlenir. 2.1Genel Bilgiler: 1.Tanmlar: Kabartma seviyesi ve sularn membadan mansaba geii, akarsu yatan boydan boya kapatan bir dolu gvde ile salanan balamalardr. Dolu gvdenin tepe noktas sabittir. Debi deiimlerinde memba blgesindeki su seviyesi de byk lde deiir. Bu nedenle sabit balamalar kabarma seviyesi deiimlerinin zararl etkileri grlmeyen yerlerde planlanr. Dolu gvde ayn zamanda takn sularnn mansaba verilmesinde dolu savak grevini de stlenir. Sabit balamalarda akarsuyun getirdii kat maddelerin mansaba gemesine yardmc olmak amacyla su alma aznn nnde bir de akl geidi ngrlr. Sabit balamalarla ilgili baz terimler aada verilmitir. Su Nap: Sabit balama zerinden geen su tabakas olup bir alt ve bir st yzeyi vardr. Savak Yk: Balama zerinden geen suyun balama tepe kotu ile kabarma kotu arasndaki ykseklik farkdr. Balama Tepe Kotu: kabartma kotundan minimum savak ykn kartmak suretiyle bulunur. Kabartma Kotu: Balama yapm ile kabartlmas istenen suyun minimum kabarma kotudur. Maksimum Kabarma Kotu: Balama tepe kotuna maksimum savak ykn eklemek suretiyle bulunur. Balama Ykseklii: balama tepe kotundan akarsu taban kotunu karmak suretiyle bulunur. Bazen balama ykseklii = Balama tepe kotu Dm yata kotu olarak verilmektedir. Yksekliin neye gre verildii belirtilmelidir.
9

2. Sabit Balamann Ksmlar: Bir sabit balamann ana elemanlar esas balama yaps, su alma yaps ve zel yaplardr. Burada bir sabit balamann esas yaps ile ilgili hususlar verilmitir. a. Balama Gvdesi: Akarsu yatan bir batan bir baa kapatarak memba su seviyesinin ayarlanmasn salayan yapdr. Bir kydan dierine geii salayan bir servis kprs n grlmesi durumunda kpr ayaklar balama gvdesi zerine oturtulur. b. akl Geidi: Su alma aznn nnde srnt maddesinin ylmasn nlemek iin akarsu yatann en alak seviyesinde (talveg) planlanan kapakl geitlerdir. akl geidi dolu gvdeden srnt maddesini ynlendiren ayrma duvar (gido duvar) ile ayrlr. c. Kenar ayaklar: Balamay kylarla snrlayan buradaki toprak etkilerini tutan ve servis kprsne mesnet grevi yapan istinat duvardr. d. Dm Yata: Balama zerinden geen suyun enerjisini krarak balamaya zarar vermesini ve akarsu yatann oyulmasn nlemek iin dolu gvdenin devam eklinde planlanan koruyucu tabakadr. e. Anroman: Balamann mansabndaki akarsu yatandaki oyulmay nlemek iin dm yatandan sonra belirli uzunluktaki ta ve kaya paralar ile korunan ksmdr. f. Szdrmazlk Yaplar: Saplama duvar, palplan, enjeksiyon perdesi, memba rts, ters filtre,... ngrlerek balama altndan szma istenilen seviyeye drlr. g. Dier Tesisler: Balamann yapl amacna bal olarak su alma yaps, enerji santral, balk geidi, gemi geidi gibi yaplar planlanr. 3. Sabit Balamalarn Snflandrlmas: Sabit balamalar eitli ynlerden snflandrlabilir. I) Plandaki durumuna gre a. Dz balama b. Verev balama c. Krk balama
10

d. Kavisli balama e. Ksmi balama olarak snflandrlabilir. Balama kreti (tepesi) akm dorultusuna yaklak veya tam paralel ise yan savak (yanal balama) olarak isimlendirilir. II) Balama Tepe Kotu ve Mansap Su Seviyesinin Karlkl Durumlarna Gre, a. Serbest akml, b. Batm akml balamalar olmak zere iki gruba ayrlr. Balama tepe kotu mansap su seviyesi zerinde ise serbest akml, altnda ve akm mansap su seviyesinin tesiri altnda oluuyorsa batm akml balama olarak tanmlanr. III) Balama zerinden Geen Suyun Nap Alt Yzeyinin Balama Srt Yzeyine a. Serbest dml balamalar, b. Yapk napl balamalar, c. Kaskatl balamalar olmak zere gruba ayrlr. Serbest dml balamalarda su nap balamaya yapmamtr. Bu tip balamalar kabartma yksekliinin, 3-4m olduu ve temel zemininin salam olduu yerlerde uygulanr. Ayrca akarsuyun buzlanma tehlikesinin minimum olmas gerekir. Yapk napl balamalarda su nap balamaya yapmamtr. En fazla uygulanan sabit balama tipidir. Balama gvdesi hidrolik profil esas alnarak ekillendirilir. Balama zerinden geen suyun mansaba en iyi ekilde geiini salamak iin balamann mansap yzeyinden dm yatana geii yuvarlatlr. Kaskatl sabit balamalarda balama gvdesi mansaba doru basamakl olarak ina edilerek d birka paraya blnr. Bylece balama zerinden geen suyun yn birka kere deitirilerek suyun geii esnasndaki arpma kayplar ile kinetik ve potansiyel enerjinin byk blm s enerjisine dnrtrlr. Kapakl sabit balamalarda dolu gvde tepesinde kapaklar ngrlr. 4. Sabit Balamalarn Hesap Esaslar: I)Balama yksekliinin tesbiti II)Balama geniliinin tayini III) Balama profilinin (kesit biiminin) belirlenmesi
11

Yapk Olup Olmadna Gre:

IV)akl geidi projelendirilmesi olmak zere drt blmde ele alnabilir. Su alma azndan istenen miktardan debinin girmesi iin balama gerisinde suyun belirli bir seviyenin altna dmemesi gerekir. Bu seviyeye balamann kabartma seviyesi denir. Kabartma kotunu suyun gtrlecei yerin kotu, su alma ve isale yaplarnda meydana gelecek yk kayplar tayin eder. Dolaysyla Kabartma kotu = Suyun var yeri kotu + isale tesislerinde yk kayplar + Su almada yk kayplar olmaldr. En gayr msait durumda su alabilmek iin, balamann minimum akmda gerekli kabartma kotunu hasl etmesi, dolays ile de balama tepe kotunun kabartma kotundan minimum nap ykseklii kadar aada yaplmas gerekir. 5. Balama Tepe Kotu ve Uzunluunun Belirlenmesi: Kabartrma kotu belirlenen bir balamadan ihtiya debisinin iletim kanalna alnmasnda kritik durum minimum debilerde meydana gelir. Bu nedenle balama tepe kotunun belirlenmesinde aada olduu gibi hareket edilir. 1. Durum: Qmin-Qa=Q/min>0 Bu durumda balama zerinden Q/min byklnde debi getiinde oluacak savak yk hesaplanr. Balama tepe kotu, kabartma kotundan savak yk kartlarak bulunur. Hesaplarda akl geidi kapasitesi gz nne alnmaz. 2. Durum: Qmin-Qa< O Bu durumda balama zerinden su amayacandan balama tepe kotu, kabartma kotu alnr veya ona 0,1 m gibi bir emniyet pay (dalga tesiri) eklenerek bulunur. Balama gvdesi, tesisin en pahal ksmn oluturduundan boyunun mmkn olduu kadar ksa tutulmas istenir. Bu ise ancak savak ykn arttrmak veya savak akm katsaysn bytmek suretiyle mmkn olur. Savak yknn byk seilmesi durumunda balama zerinden geen debinin enerjisi de byk olacandan balama mansabndaki oyulmalar ve taban su basnc artacandan birim genilikten geen debinin, dm yatandaki maksimum hzlar 15m/sn yi gemeyecek ekilde belirlenmesi uygun olur. Sabit balama uzunluu ok kaba bir yaklam olarak birim genilikten geen debi q=5m3/s.m olacak ekilde belirlenebilir. Byk takn debisi olan akarsularda bu deer esas alndnda sabit balama deeri ok byk kacandan zellikle baraj dolu savaklarnda 2012

30 m3/s.m gibi ok byk birim debilere msaade etmek zorunda kalnr. Bu durumda aadaki zmler uygulanr. I)Uygun zemin artlarnda takn esnasnda 8-10 m ye varan savak yklerine msaade etmek, II)Dolu gvde tepesinde kapaklar ngrmek, III)Sabit balama yerine hareketli balama tipi semek. Balama uzunluunun byk seilmesi durumunda takn esnasnda maksimum kabarma kotu kk fakat balama maliyeti byk olur. Balama geniliinin kk seilmesi durumunda ise tersi olur. Bu nedenle memba blgesindeki meskun yerlerin ve tarm alanlarnn hangi kabarma kotundan itibaren zarar grecei ve su altnda kalaca ve bu durumun seddeler ile ne lde nlenebilecei incelenerek teknik ve ekonomik ynnden en uygun balama uzunluu belirlenmelidir. Balama uzunluu balangta akl geidi ve dier yapmlarda dahil olmak zere akarsu yatanda fazla daralma veya genileme yapmayacak ekilde seilmelidir. Prensip olarak balama uzunluu buz ylmalarn ve erezyonu nlemek iin akarsu yata geniliinin 0,50,6 katndan daha kk olmamaldr. Sabit balamalarda servis kprs ayaklar ve kenar ayaklar balama zerinden geen akm izgilerinde bir bzlmeye neden olurlar. Bu durumda etkili balama tepe uzunluu, bt=b-2(n Ko+Ka)h eitligi ile hesaplanr. Burada, bt : Etkili balama tepe uzunluu, b : Ayaklar arasndaki toplam balama tepe uzunluu, n : Orta ayak adedi, Ko: Orta ayaklarn bzlme katsays (bu deer yuvarlak balkl ayaklarda 0,035-0,01, dikdrtgen kesitli ayaklarda 0,1 ve sivri ulu ayaklarda yaklak 0,00 olarak alnabilir.) Ka: Kenar ayaklarn bzlme katsays, akm izgilerinin bozulma durumuna gre 0,00 ile 0,2 arasnda deiir. Genellikle Ko deerinin 2,5 kat alnr. h : savak zerindeki su ykdr. 2.2. akl Geitleri: Eik nnde ar ylmalar sebebiyle keltim havuzuna akl girmesine ve su alma aznn tkanmasna mani olmak maksad ile ylan akllarn zaman zaman mansaba aktarlmas iin tertip edilen kapakl geitlere akl geitleri denir. Ylan kat maddeleri srkleyecek hzlarn salanabilmesi iin geit geniliinin 33.5m.tutulmas uygun olmaktadr. Byk kapaklarn maliyeti yksek olduu iin geidin geni
13

yaplmamas ekonomik bakmdan da faydaldr. Gerekirse genilik artrlr veya iki akl geidi kullanlr. akl geidinin gido veya ayrma duvar denilen bir duvarla koridor eklinde ayrlmas kat madde kontrol iin yararldr. Geit taban akarsu taban seviyesinde tutulmal, kapaktan sonra alaltlmaldr. Ykseklikleri 2.5m. ye kadar olan balamalarda akl geidine balama yksekliinde bir kapak yaplr. Yksek balamalarda kapakla birlikte dalg perde (su iine doru uzanan betonarme bir perde) kullanlmas iletme ve ekonomi bakmndan avantaj salar. Bu durumda akl geidinden geen debi batm orifis eitlii olan, Q= a b (2gh) bants ile hesaplanr. Burada, a : akl geidinin ykseklii, b : akl geidinin genilii, h : memba ve mansap tarafndaki su seviyeleri fark, : 0,65-0,75 arasnda deien orifis akm katsaysdr. akl geitinin zerinde dalg perde mevcut deilse, batm balama eitlii dikkate alnarak hesaplar yaplr. Bu durumda 1=2 =0,90-0,95 alnabilir. 3. HAREKETL BALAMALAR 3.1. Genel bilgiler: 1. Hareketli Balamann Ksmlar: Hareketli balamalar memba su seviyesini sabit tutmak veya hassas olarak ayarlamak, yzen cisimlerin, buzun, srnt maddesinin ve takn debilerinin mansaba geilerini salamak gibi ok farkl amalardan biri veya birkan gerekletirmek iin planlanr. Bir hareketli balamann esas yap elemanlar aada verilmitir. a) Kapaklar: Ayaklar arasn kapatarak sabit balamalardaki dolu gvdenin grevini stlenen hareketli yap elemanlardr. Bir ok tipi vardr. b) Orta Ayaklar: Kapaklara ve servis kprsne mesnet grevi yapan ve bunlarn yklerini zemine aktaran sabit yaplardr. Ara mesafeleri kapak tipine bal olarak seilir. Ykseklikleri kapak yksekliinin yaklak iki katdr. Hareketli balamalarn dier yap elemanlar, c) Kenar Ayaklar, d) Dm Yata, e) Anroman,
14

f) Szdrmazlk Yaplar (saplama duvar, palplan, memba rts, ters filtre...gibi) sabit balamalarda olduu gibidir. 2. Kapak tipleri ve tip seimi: Kapaklar biimlerine ve hareket tarzna gre; a) Dz veya dey kapaklar, b) Segman veya radyal kapaklar, c) Silindir kapaklar, d) Sektr kapaklar olmak zere snflandrlabilir. 3. Kapak tipi seimine tesir eden faktrler yle sralanabilir : 1) Balamann kabartma ykseklii, 2) Balamann brt genilii ve ayaklar arasndaki aklk, 3) Zemin zellikleri, 4) Blgenin hidrolojik ve meteorolojik zellikleri, 5) Maliyet , iletme ve bakm masraflar. Bu faktrlere gre kapaklarda, 1) Feyezanlarda ve donlar srasnda emniyetli kullanm, 2) Minimum kuvvetle kolay ve abuk hareket kabiliyeti, 3) Su seviyesinde hassas dzenleme salama, 4) letme ve bakm masraflarnn az olmas, 5) Gzel grnm gibi zellikler aranr.

15

4. Kapaklarn projelendirilmesi: Kapaklarn projelendirilmesi elik yaplarda tecrbe sahibi mhendisler tarafndan yaplr. Kapaklarn emniyetli olabilmeleri iin tesir eden kuvvetlerin nem srasna gre dikkate alnmas gerekir. Bu kuvvetler unlardr: a) Menba su basnc, b) Mansap su basnc, c) Kapak zati arl, d) Kapak veya klape zerindeki su arl, e) Suyun kapa kaldrma kuvveti, f) Buz basnc, g) Kapak altdan veya klape stnden geen suyun dinamik etkisi, h) Buz, tomruk ve navigasyon balamalarnda gemi arpmalar, i) Scaklk gerilmeleri. Kaldrma tertibatnn projelendirilmesi makine mhendisleri tarafndan yaplr. 5. Kapak zellikleri: Kapaklar aadaki hususlar yerine getirecek ekilde planlanr. a) Don ve takn durumu da dahil her zaman iletme emniyeti olmal,
b)

Kapak minimum kuvvetle kolay ve abuk hareket ettirilmeli,

c) Her kabartma seviyesinde alabilmeli, d) Su seviyesi hassas olarak ayarlanabilmeli, e) Su kayplar minimum olmal, f) Hidrolik, statik ve dinamik ynden istenilen btn artlar salamal, g) Balama kapaklar ayn aklkta ve ayn zellikte olmal, h) Kapaklarn iletme ve bakm masraflar az olmal, i) Kapaklar doa grnmn bozmamaldrlar. Btn bunlarn yannda bir kapak her eyden nce istenilen kabartma yksekliini salamal, belirli bir debiyi emniyetle geirmeli ve kabarma seviyesini dzenleyecek ekilde dzenlenmelidir. 6. Kapak Anahtar erisi: Ksmen kaldrlm kapaklarn altndan geen su miktar, kapak ve ayaklar nedeniyle akm izgilerindeki bzlme ve suyun mansaba geiinde bir hidrolik srama meydana gelip gelmedii gibi hususlar gznnde bulundurularak hesaplanr.
16

a. Serbest Akm Durumu: Kapak altndan geen akmn sel rejiminde olduu ve srtnmeler sonucu enerjisinin bir ksmn kaybederek yzeysel sramayla nehir rejimine getii durumdur. Kapak altndan geen debi, Q=.a.b.(2gh) Orifis bantsndan bulunur. Burada , =/(1+ .a/H) bantsndan bulunan kapak akm kat saysdr. Bu deer 0,55-0,60 arasnda deiir.n projelendirmede 0,60 deeri alnr. : Kapak arasndaki akm izgilerinin bzlme derecesini gsteren bir katsaydr. deerleri , a/H oranna bal olarak aada olduu gibi deimektedir. a/H Burada, a: Kapan alma miktar, b: Kapaklarn net genilii, H: Kabarma ykseklii, h1: a, olup kapak mansabndaki su yksekliidir. Batm Akm Durumu: Sramann kapa bitiik olumas durumunda batm akmdan sz edilir. Kapak altndan geen debi , Q=x..a.b.(2gh) Bantsndan hesaplanr. Daha nce verilen notasyonlara ek olarak , x: Batm akm durumu iin debi dzeltme katsays olup, tablodan alnr. ekilde geen h2 deeri kapan mansabndaki su derinliidir. 7. Kapaklara Etki Eden Kuvvetler: Kapaklarn mukavemet hesaplar aadaki kuvvetler esas alnarak yaplr ve iletme mekanizmasnn tipi ve boyutlar belirlenir. a. Kapan kendi arl, b. Memba ve mansap su basnc, c. Klape veya kapak zerindeki su yk, d. Kaldrma kuvvetleri,
17

0,0 0,61

0,2 0,62

0,4 0,63

0,8 0,72

1,0 1,00

e. Buz arpmas, buz yk, f. Gemi arpmas, gemi yaslanmas,

g.

Deprem kuvveti,

h. Titreimler sonucu oluan ek kuvvetler, i. Is deiimlerinin etkisi, j. Rzgar basnc, k. Mesnet artlarnda deime. Statik hesaplarda normal, zel ve ar ykleme durumlar gznne alnr. 8. Kapaklarn Snflandrlmas: Kapaklar eitli ynlerden snflandrlabilir. a) Kabartma salayan ksmn yapl ekline gre, 1. Tek paral veya ok paral ( basit kiri ve ubuk ine), 2. Dz ( srme kapak gibi) veya eri yzeyli ( radyal, sektr ve balk karn kapaklar... gibi), 3. Silindir kapaklar olmak zere gruplandrlabilir. b) Kapaklarn hareket ekline gre, 1. Yukar ekilen ( dey, radyal ve silindir kapaklar...), 2. Aaya indirilen ( sektr, ift kapak, ...), 3. Dner ( silindir kapak), 4. Yatrlan ( balk karn ve at tipi kapaklar, klapeler, ...), 5. 1 ile 4 arsndaki tm hareket eklinin deiik kombinasyonlar eklinde oluturulan kapaklar olmak zere snflandrlr. c) Ykleri aktarma ekline gre, 1. Ykleri ayaklara aktaran ( dey, radyal, silindir kapaklar), 2. Ykleri dorudan doruya temele aktaran ( sektr, balk karn ve at tipi kapaklar, klapeler, ...) kapaklar olarak snflandrlr. Kapaklar, 1. El ile, 2. Elektrikle, 3. Hidrolik, 4. Yar otomatik, 5. Otomatik, olmak zere deiik ekilde hareket ettirilebilir. Son iletme eklinde herhangi bir arzada el ile altrlabilecek bir dzenin de n grlmesi gerekmektedir.
18

9. Kapak Tipinin Seimi : Kapak tipi seiminde aadaki faktrler gz nne alnr. a. Balama yerindeki temel durumu, b. Balamann brt uzunluu, ayaklar arasndaki aklk, c. Kabartma ykseklii, d. Takn debisinin bykl, e. Buz geii, f. Yzen cisimlerin miktar, g. Srnt maddesi debisi, h. klim artlar, i. Kapaklarn hareket mekanizmas, j. Bakm ve onarm maliyeti, k. Balamann doa ile uyumu, l. Balamann iletme artlar, Balama alt yapsn mesnet olarak kullanan klape, sektr, balk karn ve at tipi kapaklar kabarma yksekliinin az, kapak aklnn byk olduu yerlerde uygun bir zmdr. Ykleri orta ayaklara aktaran dey, radyal ve silindir kapaklar genellikle kk aklklarda uygulanr. Dey kapaklar kk aklk ve byk kabartma yksekliklerinde tercih edilirler. Akarsu seviyesini kabartmak iin kapaklar ve bunlar tutan ayaklardan teekkl eden yaplar da kullanlr. Bunlara hareketli balama denir. Kapaklar gelen debiye gre istenildii kadar alarak balama havuzundaki su seviyesi kabartma kotunda tutulur. Feyezanlar kapaklar tamamen almak suretiyle tesislere zarar vermeksizin savlabilir. Hareketli balamalar kullanlan kapak tipine gre snflandrlrlar. Kapaklarn tip ve says, balama maliyeti kadar iletme ve bakm masraflarn da etkileyen nemli faktrlerdir. Kapak tip ve says planlama kademesinde tayin edilir. Karar vermek iin farkl kapak tiplerine gre n boyutlandrmalar yaplarak maliyetler ampirik formllerle hesaplanr ve ekonomik analizler yaplr. eitli tipte kapaklar iin gerekli elik miktar ve kaldrma tertibat gcn kapak boyutlarnn fonksiyonu olarak ifade eden ampirik formller gelitirilmitir.

Hareketli balamalarn proje ileri :

19

A) Kapak ve kaldrma tertibatnn projelendirilmesi, B) Ayaklarn biimlendirilmesi ve statik hesaplarnn yaplmas, C) Proje feyezannda ayaklarn sebep olaca kabarmann hesab, A) Kapak anahtar erilerinin izimi Gibi ana blmlerde toplanabilir. 3.2.Kapak Tipleri: 3.2.1.Dey Kapaklar: Dey kapaklar, balama ayaklarnda kendi dzleminde bulunan yuvalar iinde dikey ynde hareket eden tm dikdrtgen kapaklar iin kullanlan genel terimdir. ok deiik tipleri mevcuttur. 1. Basit Dey kapaklar: Yukar ekilen bu tip kapaklar kk aklklar ve kabartma ykseklikleri iin yaygn ekilde uygulanr. Kapak yzey alan genellikle 15m2 den daha kktr. Orta ayak adedini azaltmak iin kapak akl 3 ile 7m arasnda olmak zere mmkn olduu kadar byk seilir. Kapan kaldrlmas iin gerekli kuvvet, K=R+G=.P+G R:Srtnme kuvveti, P:Su basnc, .:Srtnme katsays(ahap zerinde ahap: =0,34-0,25;ahap zerinde elik: =0,550,45;elik zerinde elik =0,15-0,10; lastik zerinde elik 0,90-0,70). Birinci saylar yasz,ikinciler ise yal durumlar iin geerlidir. G:Kapan kendi arldr. Tayc kiriler (Pudrelleri) elik profiller ile tekil edilen kapaklarda genellikle I profil seilir. Profil yerleri herbirine eit yk gelecek ekilde dzenlenir. Bunun iin profillerin su yzeyinden itibaren derinlikleri, hi=H.((2i-1)/2.n) eitlii ile hesaplanr. Burada, hi:i.profilin su yzeyinden derinlii, H:Kapak nndeki su ykseklii, n:Kapakta ngrlen toplam profil saysdr.
20

eitlii ile hesaplanr. Burada,

K:Kapa kaldrma kuvveti,

Kapaklarn alt ve st ] profilleri ile kapatlr. Bu tip kapaklarn fazla miktarda orta ayaa ihtiya gstermesi,yzen cisimleri savmas iin tam alma zorunluluu,srtnmelerin kapak hareketini olumsuz ynde etkilemesi en nemli sakncalardr. 2. Tekerlekli Kapaklar: Bunlar,basit dey kapa hareket ettiren kuvveti azaltmak iin dikey oluklu raylar zerinde hareket eden kapaklardr. Bylece kayma srtnmesi yerine daha az olan yuvarlanma srtnmesinin yer almas gerekir. Kapak akl (L) ve kapak ykseklii (H) basit dey kapaklara gre daha byk seilebilir. (L<25m, H<15m, H/L =1/2 ile 1/3). Kapak ile ayak yuvalar arasna tekerlekli arabalarn (yuva katarlar) yerletirilmesi ile Stoney kapaklar elde edilir. 3. ift Dey Kapaklar: Kabartma ykseklii fazla olan balamalarda kaldrma kuvvetini azaltmak ve tm kapa kaldrmadan hem alttan hem stten akm temin ederek su seviyesini dzenlemek iin birbirinden bamsz hareket edebilen st ve alt kapaklar ngrlr. st kapak mansap tarafnda tertip edilerek zerinden geen suyun alt kapan zerine dmesi nlenir. Kabarma seviyesi, st kapak batk hale getirilerek dzenlenir. Debinin byk olmas durumunda alt kapak da bir miktar kaldrlarak hem stten hem de alttan akm salanr. Takn esnasnda her iki kapak tamamen yukar ekilir. 4. Klapeli Dey Kapak: htiya fazlas debilerin kk olmas durumunda dey kapan zerinde bir klape ngrlerek kabartma ykseklii dzenlenir. Bu tip kapaklar olduka yaygn olarak uygulanmaktadr. Dey kapaklarda szdrmazlk ahap kalas,madeni levha ve lastik conta ile salanr. 3.2.2. Radyal Kapaklar: Radyal kapak (segman kapak ) sabit bir yatay eksen etrafnda dnecek ekilde mesnetlendirilir. Bu tip kapaklar, kapak arlnn, su basncnn sebep olduu kayma ve dnmeyi karlayamad durumlarda kullanlr. Kapak aklna oran H/L =1/1 ile 1/5 arasnda deiir. (L< 40 m, H<12 m) . ok yaygn olarak kullanlan bu tr, konstruksiyon ve iletme bakmndan silindirik ve dey kapak arasnda bulunur. Kabarmay salayan yzey genellikle dairesel bir yay paras ile tekil edilir ve su basnc bilekesi silindir merkezinden geecek ekilde mafsall olarak mesnetlendirilir. Bylece dndrme momenti nlenmi oluur. Bu durumda radyal kapan
21

hareketi iin yalnz kendi arlnn srtnmelerin yenilmesi gerektiinden kaldrma kuvveti ihtiyac azalr. Sonu olarak radyal kapaklar su basncnn byk, srnt madde hareketinin fazla ve kapak yksekliinin byk olduu balamalarda kapak tipi olarak tercih edilir. Radyal kapan hareketlerini temin iin dz erit dili veya halatlar kullanlr. 3.2.3 Sektr Kapaklar: Bu tip kapaklar, taban eikleri ve sabit balama zerindeki su seviyesini sabit tutmak amacyla seilir. Sabit altyap ve balama gvdesinden alan derin yuvalara girerler. Radyal kapak, kolu ile eklemli olmasna karlk kapak uzunluu boyunca mafsalldr. Bunlar daima su altnda kalrlar ve ak (inik) durumunda balama kretine uyacak ekilde planlanr. ok salam zemin zerinde ina edilen balamalarda kapaklarn hzl iletilmesi gerektii durumlarda kapak tipi olarak seilebilir. Su seviyesini hassas bir ekilde dzenlemesi, yzen cisimleri kolayca savabilmesi, otomatik kontrol edilebilmesi ve orta ayaklarn fazla yksek olmamas gibi stnlkleri yannda fazla srnt maddesi tanan akarsularda kullanlmamas, mafsallarn rsubatn andrc etkisinde olmas, hareketli paralarn daima su altnda bulunmas, tabanda ve memba yznde geirimsizliin salanmasnn gl gibi mahzurlar mevcuttur. Sektr kapaklarda H<5m ve L<50m snrlar verilebilir. 3.2.4. Silindir Kapaklar: Bu tip kapaklarda sa levhalar ile tekil edilen silindir i ksmlarnda rijit hale getirilir. Tam silindir kapaklarda kapak akl ve ykseklii iin, L<50m ve H<15m snr deerleri verilebilir. Kabartma yksekliinin 6-7m olduu yerlerde uygun bir kapak tipidir. Silindir apnn (D), kabartma yksekliine (H) oran D/H=3/4 olarak seilmesi durumunda titreim kuvvetleri minimum olduu tespit edildiinden kapan projelendirilmesinde bu hususa dikkat edilmesi uygun olur. Silindir kapaklar kk tip palangalar ve dili ark sistemi ile hareket ettirmek mmkndr. Kapak 70 derece eik bir hat zerindeki dz dilinin dnmesi ile indirilir veya ykseltilir. Silindir kapaklar basit,batk ve klapeli silindir kapaklar olmak zere guruba ayrlr.

3.2.5. Balkkarn Kapaklar:

22

Kapak aklnn ok byk olmas durumunda burulma momentlerine kar mukavemeti fazla olan balkkarn kapaklar tercih edilebilir. Ekonomik olarak kullanlabilecekleri ykseklik 4,0m mertebesindedir. Balkkarn kapaklar genellikle L<55m, H<6m olan yerlerde kullanlr. Balkkarn kapaklar, su seviyesini hassas ekilde dzenler ve yzen maddeleri ok az bir su kayb ile mansaba verebilir. Don tehlikesi olan ve fazla miktarda ince srnt maddesi tayan akarsularda kullanlmalar uygun deildir. Kapak iletme mekanizmas balama kretinden aada ise dili ark sistemi ile, yukarda ise zincir dili sistemi ile iletilir. 3.2.6. at Kapaklar: Basn tesiri ile kendi kendine mekanik olarak alan bir balama tipidir. Kabartma ykseklii 3-4m olan hareketli balamalarda kapak tipi olarak seilebilir. Uygulama snrlar L<35m ve H<6m olarak verilebilir. at kapaklar, her iki taraf yatayla yaklak olarak 400 a yapacak ekilde tabana boydan boya mafsall olarak tesbit edilen memba ana klapesi ve mansap tali klapesinden oluur. Ykn btn balama yapsna dalm olmas ve kk kabarma yksekliklerinde hassas dzenleme salamas gibi stnlkleri yannda kapak ve iletme mekanizmasnn daima su altnda kalmas mafsallarn anmas ve uzun bir alt yapya ihtiya gstermesi balca mahsurlardr. 3.2.7. Yedek Kapaklar: Balama tesislerinin zaman zaman bakm ve onarmnn yaplmas, kapaklarn boyanmas, szdrmazl salayan ksmlarn deitirilmesi gibi nedenlerle suyun balamann belirli blgesinden uzak tutulmas gerekir. Bu amala yedek kapaklar n grlr. a. Basit Kiri Kapaklar: 5-6m aklkl ve 2-3m kabarma ykseklii olan dey kapakl balamalarda dikdrtgen kesitli dey yedek kanallar ngrmek yeterlidir. htiya durumunda buralara srme kalaslar st ste kaydrlarak yerletirilir. b. ubuk Kapaklar: ubuk (ine) kapaklar, ahap kalas, elik boru veya profillerin su szdrmaz ekilde genellikle 5:1 eimli olarak yan yana dikilmesi ve aa ularn balama tabanndaki bir eie, yukar ularnn ise bir kpr, servis yolu veya baka bir destek erevesine dayandrlmas ile
23

oluturulur. Genellikle byk aklklarda ve orta byklkteki kabartma yksekliklerinde (yaklak 5m ye kadar) tercih edilir. Kapaklar en yksek su seviyesinden 0,5-1,0m daha yksek yaplarak bir hava pay braklr. 3.3. Orta Ayaklar: 1. Orta Ayaklarn Boyutlandrlmas: Hareketli balamalarn en nemli yap elamanlarndan biri olan orta ayaklar, kapaklara mesnet grevi yapmak, kapaklara gelen ykleri zemine aktarmak, kapaklar hareket ettiren mekanizmalar tamak gibi nemli grevler stlenir. Orta ayaklarn minimum ykseklii iin, Ha=hmax+he fadesi yazlabilir. Burada, hmax: mak. Kabartma ykseklii, he : Emniyet (hava) pay olup minimum deerleri 0,5-1,0m arasnda deiir. Dey ynde hareket eden kapaklarn kullanld balamalarda kapaklar eken mekanizmalar orta ayan stne yerletirildiinden kapak ykseklii (hk) maksimum su yksekliine eit kabul edilmek suretiyle minimum orta ayak ykseklii, Ha=hmax+ hk+he=2 hmax+ he fadesiyle hesaplanr. Orta ayaklarn genilii iin n projelerde aadaki deerler esas alnabilir. Kapak Akl L(m) 10 20 30 Kabartma Ykseklii 3 7 3 7 3 7 Ayak genilii/Kapak Akl=ba/L 0,20 0,25 0,12 0,16 0,10 0,13

Orta ayak genilii byk lde seilen kapak tipine bal olup minimum genilii 2m, maksimum genilii ise 6-7m olarak verilebilir. Orta ayaklar dm yatann sonuna kadar uzatlarak boylar belirlenir. Bununla beraber baz durumlarda dm yatann ortasnda da son bulabilirler.
24

2. Ayaklarn Projelendirilmesi: Orta ayaklar arasndaki aklk kapak boyutlar ile yakndan ilgilidir. Kapak tipi ve temelin tama gc gznne alnarak en byk aklk seilir. Orta ayaklarn memba u ksm (burnu) suyu karlayaca iin akma kar minimum diren gsterecek ekilde projelendirilir. Genellikle daire ve ya daire paralarnn bileimi eklinde yaplr. Ayaklar arasnda byk ak hzlar meydana gelmesi durumunda ayak yzeyindeki betonun anmasn nlemek iin sert talar ile kaplama yapmak gerekir. Orta ayaklarda esas kapak veya yedek kapaklarla ilgili birok yuva mevcuttur. Kapak eidine bal olarak bu yuvalarn derinlii 0,7-2 m, genilii ise 1 ila 4 m arasnda deiir ve balama tabannda ayak tepesine kadar devam eder. Yedek kapaklar iin yuva boyutlar 0,5x 0,5 m olarak seilir. Ayaklara dey ynde etki eden balca kuvvetler, ayan kendi arl, kapa hareket ettiren mekanizmann arl, kapak arl, servis kprs arl ve taban su basncdr. Yatay ynde tesir eden balca kuvvetler ise, kapak ve orta ayaa etki eden su basnc, buz ve rzgar basnc kuvvetleridir. Ayaklarn boyutlandrlmasnda inaat, iletme ve onarm esnasndaki ykleme durumlar yar ayr gznne alnr. Ayaklarda meydana gelen en byk gerilmeler, =N/A+Mx/Wx+My/Wy eitlii ile belirlenir. Burada, N: Toplam dey kuvvetler, A: Ayak enkesit alan, MX, WX : Akm dorultusundaki eilme momenti ve mukavemet momenti, My, Wy : Akm dorultusuna dik eilme momenti ve mukavemet momentidir. Ayak tabanndaki farkl gerilmeler nedeniyle yuvalarda kayma ve ekme gerilmeleri meydana gelir. Bu gerilmeleri minimuma indirmek iin kapak yuvalar mmkn olduu kadar ayan memba ksmnda tekil edilir. Yuva kesitlerinde atlak meydana gelecei gz nne alnarak kayma ve ekme gerilmelerinin demir donat ile karlanaca dikkate alnarak hesap yaplmaldr.

25

4.KARMA BALAMALAR: Karma balamalar sabit ve hareketli balamann karmndan ibarettir. Akarsu yatann bir ksm sabit bir ksm da hareketli balama ile kapatlr. Bazen da kapaklar sabit balama sava gibi biimlendirilen ykseke bir eik zerine yerletirilirler. Bu tip bir balama da karma balama saylabilir. 5.GERML ZEMNLERDE BALAMA NAATI: 5,1.Akm Ann Belirlenlemesi: deal akkanlarda akm hznn bir f fonksiyonun gradyeni olarak ifade edildii akmlara potansiyel akm denir.Suyun iinden akt zeminin homojen olduu, ak olaynn dzlemsel bir plan iinde cereyan ettii ve hzlar kk olduundan laminer akmn geerli olduu, Darcy kanununa uyduu temel kabulleriyle balama altndan szan suyun tm karakteristik deerleri teorik olarak potansiyel akm teorisiyle incelenebilir. Akm ann matematiksel ifadesi, 2 /.X2+2 /.Y2=0 , 2 /.X2+2 /.Y2=0 eklindeki Laplace differansiyel denklemleri ile verilbilir. ve fonksiyonlar sra ile akm ve potansiyel fonksiyonlardr. Bunlarn oluturduklar aa akm a denir. Bir akm anda herhangi bir noktada akm izgisiyle epotansiyel izgisi birbirine diktir. Akm ann izilebilmesi iin ele alnan szma probleminin hidrolik snr artlarnn belirlenmesi gerekmektedir. Potansiyel akmda rastlanan en nemli snr artlar aada verilmitir. 1. Geirimsiz yzeyler bir akm izgisidir. 2. Akarsuyun taban yzeyi bir epotansiyel izgisidir. 3. Serbest szma yzeyi, su napnn atmosfer basncna sahip olduu en st akm izgisidir. Geirimli zeminlere oturan balamalarda zemindeki szmalar nemli problemler dourur. Akarsuyun minimum debisi alnan debiden byk ise szma kayplarna ehemmiyet verilmeyebilir. Fakat szan sular zemindeki ince tanelerin ykanmasna sebep olur. Bu tanelerin hareketi ile meydana gelen gzeneklerden daha byk tanelerde tanr. Bu sre devam ettii takdirde zemin gzenekli bir hal alr ve borucuklar teekkl eder. Borulanma dnen bu olay dm yatann ve dolaysyla balamann stabilitesini etkiler. Szmann sebep olduu bir baka problem byk taban su basnlarna hasl olmasdr. Taban su basncnn byk olas daha ar, dolaysyla daha pahal yaplarn inasn gerektirir.
26

Szmann borulanma etkisi szma yolunu uzatmak suretiyle nlenebilir. Taban suyu basncn azaltmak iin ise ters filitrelerle donatlm menfes ve dren borular kullanlr. Szma yolunun uzatlmas, a) Balama arkasndaki zemin (menba rts) ile kaplanarak, b) Dm yata gerekenden daha uzun yaplarak, c) Palplan aklarak veya parafuy (saplama) duvar yaplarak gerekletirilebilir. Lane, daha nce yaplan almalar da deerlendirmek suretiyle, borulanma olmamas iin gerekli szma yolu uzunluunu menba ve mansap su seviyeleri farknn bir fonksiyonu olarak Lg = C.hf eklinde ifade etmi ve C iin tablodaki deerler verilmitir. Zemin Cinsi ok ince kum veya silt nce kum Orta kum Kaba kum Kk akl Orta akl Kaba akl akll kaya paralar Yumuak kil Orta kil Sert kil C 8,5 7,0 6,0 5,0 4,0 3,5 3,0 2,5 3,0 2,0 1,8 Lane nin szma ile ilgili almalarda ulat sonular yle zetlenebilir: a) Yaplan kritik szma yolu yatay uzunluklarn te biri ile dey uzunluklar toplamna eit bir arlkl mesafedir. 450den byk al uzunluklar dey dierleri yatay kabul edilir. b) Ters filtreler ile dren menfez veya borular kullanld takdirde tavsiye edilen C deerleri %10 kltlebilir.
27

c) Taban su basnlar, yap ile zemin arasndaki izgi boyunca basn azalmasnn menbadan mansaba doru arlkl mesafelerle orantl olduu kabul edelerek hesaplanabilir. (a) daki esaslara gre bulunan arlkl szma yolu uzunluu L, gerekli szma yolu uzunluundan kk karsa aradaki fark menba rts, palplan v.s. kullanlarak kapatlr. Gerekli szma boyunun salanmas iin menba rts kullanlrsa, uzunluunun 3.(Lg-L) kadar, palplan aklacaksa palplan boyunun (Lg-L)/2 kadar olmas gerekir. Taban su basnc dalm Lanenin teklif ettii gibi basn dmesine arlkl mesafelerle orantl olduu kabulne dayanlarak bulunabilecei gibi akm a izilmek suretiyle de hesaplanabilir. Homojen bir zeminde szma, potansiyel akm kabul edilerek Laplace denklemi diye bilinen 2 /.X2+2 /.Z2=0 diferansiyel denklemi ile temsil edilebilir. Bu denklem dik olarak kesien iki eri takmn gsterir. Eri takmnn biri akm izgilerine tekabl eder. Akm izgilerine dik erilere e potansiyel izgileri denir. Bir e potansiyel izgisi zerinde piyezometrik ykseklik sabittir. Zemin izgileri birer e potansiyel izgisi ve geirimsiz tabaka izgisinin de akm izgileri arasnda kalan alanlarn mmkn olduu kadar kareye yakn olmas arzu edilir. Bu drtgen alanlarn kelerinden geen izgilerin de dzgn eriler olmas gerekir. Bu zellik bir kriter olarak kullanlarak akm ve e potansiyel izgileri deitirilerek ideal bir akm a elde edilmeye allr. Menba ve mansap su seviyeleri fark ( toplam hidrolik yk ) hf olsun. Zemin seviyesinden hc kadar aada bir c noktas dnelim. Eer mansapta zemin tamamen geirimsiz bir tabaka ile kaplanm olsa hi szma olamayacak ve bu noktada basn hidrostatik basnca eit olacaktr. Sma dolays ile basn dt iin noktadaki basn hidrostatik basntan potansiyel fark kadar az olur. Toplam potansiyel izgisi aralk says Nd ile gsterilirse bir arala tekabl eden potansiyel fark h = hf / Nd olur. Menba taraftan c noktasna kadar mevcut potansiyel izgileri aralk says Nc ile gsterilirse c de basn Pc Pc = hf + h2 + hc ( Nc / Nd ) hf = hf + h2 + hc - h.Nc eklinde hesaplanr. Tabann belirli noktalarnda basn bu ekilde hesaplanarak taban su basnc diyagram izilir.
28

5.2. Dm yataklar: Sabit balama sava, baraj dolu-sava, taban eii yaplarn stnden akan ve balama kapaklarndan veya baraj dip savaklarndan kan sular byk potansiyel enerjilerin ok az kaypla kinetik enerjiye dnmesi dolaysyla sel rejiminde akarlar. Sel rejiminde akm yatak taban ve kylarnda oyulmalara sebep olur. Oyulmalar yaplarn stabilitelerinin bozulmasna dolaysyla harabolmalarna ve yklmalarna yol aar. Zayf zeminlerde 1m/sn civarndaki hzlar bile nemli oyulmalar meydana getirir. Kayalar, ounlukla oyulmaya kar dayankl ise de tortul kayalar byk hzlarda hrpalanr ve zamanla oyulmaya maruz kalr. Balama, dolusavak, dip-sava gibi yaplarn nlerine oyulmalara mani olmak maksad ile ina edilen yaplara dm yata denir. 5.3. Hidrolik sramann enerji krc etkisi: Byk yklerin dourduu hzl akmlar normal yatak artlarnda fazla devam edemez, bir hidrolik srama ile rejim deiiklii olur. Srama srasnda, suyun kinetik enerjisinin byk ksm ar evrintiler dolaysyla sya dnerek kaybolur. Bu sebeple hidrolik srama, zararl enerjinin krlmasnda hakim rol oynar. Hidrolik sramadan sonraki su derinlii momentum prensibinin uygulanmas ile bulunur. Dikdrtgen kesitli yatay bir kanalda bu derinlik h2= -h1/2+(2q2/gh1+h12/4) denklemi ile hesaplanr. Burada h1 sramadan nceki su derinlii, q ise birim genilikten geen debidir. Sabit balamalarda h1 Bernoulli teoremi kullanlarak bulunabilir. Dm yataklarnn oyulmaya kar etkilerini azamiye karmak ve oyulma problemini ekonomik ekilde halletmek iin, a) Azami enerji krlmasn salayacak bir sramann veya evrintilerin meydana getirilmesi, b) Zararl enerjinin en ksa mesafede krlmasn salayacak tedbirlerin alnmas, gerektii yukardaki aklamalarn altnda ortaya kmaktadr. 5.4. Dm yata tipleri: Balamalarn mansabnda meydana gelen srama durumu yukarda anlatlmtr. Hasl olacak srama tipi debiye bal olarak deiebilir. Karlalmas mmkn be durum vardr. 1- Btn debilerde h2=h3 olmas hali 2- Btn debilerde h2<h3 olmas hali 3- Btn debilerde h2>h3 olmas hali
29

4- Kk debilerde h2>h3, byk debilerde h2<h3 olmas hali 5- Kk debilerde h2<h3, byk debilerde h2>h3 olmas hali Dm yata tipinin seimi iin maksimum, ortalama ve minimum debinin hasl edecei h2 ve h3 deerleri hesaplanarak srama ve mansap anahtar erileri izilir. Mansap anahtar erisinin iziminde, varsa gzlem vericilerinden faydalanmak daha uygun olur. 1. Snf: Srama ve mansap anahtar erilerinin st ste dmesi btn debilerde ideal bir sramann olacan gsterir. Dolaysyla balama nnn dz bir beton tabakas ile kaplanmas yeterlidir. Bu tip yaplara dz dm yata denir. Sramann dm yata zerinde tam teekkln salamak iin yanlara akm snrlayan duvarlarn ve yatak sonuna kk bir eiin yaplmas uygundur. 2. Snf: Srama anahtar erisinin tamamen mansap anahtar erisi altnda kalmas btn debilerde sramann batm olacan gsterir. Sramay serbest teekkl ettirebilmek iin dm yatann eik olarak yaplmas iyi bir zmdr. Bu tip yaplara meyilli dm yata denir. Meyilli dm yataklarnda eim, btn akmlarda sramann dm yata zerinde kalmasn salayacak byklkte olmaldr. Meyilli dm yataklarnda sramadan sonraki su derinliinin hesab iin , h2=h1/(2.cos)X(((((8.k.cos3)/(1-2 tg))+1)-1) denklemi kullanlr. Bu denklemde, k=Fr12=V12/(gh1) ve Fr1<50 iin =2,58-0,021.k alnabilir. Srama anahtar erisinin tamam mansap anahtar erisinin altnda kald takdirde bir baka zm de dm yatan tekne biiminde tertip etmektir. Tekne tipi dm yataklar suyu mansaba frlatrlar. Mansaba den su bir miktar oyulmaya sebep olursa da evrintiler kazlan maddeleri balamaya doru srkleyeceinden tehlike dourmaz. Geriye doru evrintiler srnt maddelerini tekne ierisine sratabilir. Bu maddeler tekneyi andraca iin klarn kolaylatrmak gerekir. 3. Snf: Srama anahtar erisinin tamam mansap anahtar erisinin stnde kald takdirde havuz tipi, blok engelli veya tali balamal dm yataklar kullanlr. Alak tekne tipi dm yataklar da kullanlabilir. Havuz tipi dm yataklarnn dayand prensip yata h2-h3 kadar aa indirmek sureti ile sramadan sonraki su yz ile mansap su yzn ayn seviyeye getirmektir. Havuz eiinin sebep olaca kayp dikkate alnrsa, havuz derinliinin 0,75(h2-h3) kadar olmas yeterlidir.
30

Tali balaml dm yataklarnda h1 derinliindeki hzl akmn etki edecei sramann h2 derinlii kk bir balama veya eik arkasnda suyun kabartlmas ile temin edilir. Dolaysyla tabi balamann ykseklii tayin edilirken kabartma kotu olarak h2 alnr. Tali balamann nne de dm yata yaplmaldr. Bylece tam bir srama suni olarak teekkl ettirilmi ve zararl enerji krlm olur; tali balama nndeki sramann h2 derinlii ise h3 e eit klnr. Kk yaplarda tali balama yerine eik yaplmas uygundur. Bu durumda sel rejimindeki akmn enerjisini krarak sramann yaknda teekkln salamak iin yatak zerine bloklar yaplr. Bloklarn artmal biimde tertibi daha iyi sonu verebilir. Sramadan sonraki su derinliinin mansap su derinliinden fazla olmas halinde bir zm de savak uzunluunu artrarak yk, dolaysyla da sramadan sonraki derinlii azaltmaktr. 4. Snf: Srama anahtar erisinin kk debilerde mansap anahtar erisi stnde byk debilerde ise altnda kalmas halinde, duruma gre bloklar veya eiklerle techiz edilmi meyilli dm yataklar veya tekne tipi dm yataklar kullanlabilir. 5.Snf: Srama anahtar erisi kk debilerde mansap anahtar erisinin altnda byk debilerde ise stnde kald takdirde dm havuzu veya tali balamal dm yata uygun olur. Ancak kk debilerde sramann boulmasn nlemek iin yataa yeterli bir eim verilmesi gerekebilir. 5.5.Dm yataklarnn boyutlandrlmas Dm yataklarnn uzunluklar sramann teekkl edecei yere baldr. Srama uzunluunun hesab iin bir ok ampirik forml gelitirilmitir. Bu formller aada verilmitir. L=6.h1.Fr1 L=Ho(h2-h1) L=4,5h2 L=6,2(h2-h1) L=2,5(1,9h2-h1) Dm yata uzunluu bu formllerden biri veya benzer formllerden hesaplanabilir. Dz veya dili eiklerin blok engellerin konum ve boyutlarnn belirlenmesi iin de bir takm ampirik bantlar mevcuttur. Tekne tipi dm yataklarnda profilin erilik yaraplar da tecrbeye dayanlarak tayin edilir. En gvenilir yntem model deneyleri yapmaktr.
31

Dm yata kalnlnn tayininde ise yatan zati arl ve zerindeki suyun arl sayesinde taban su basncna kar koyduu dnlr. Taban su basnc dalm bilindii taktirde yatak kalnlnn hesab ok kolaydr. Emniyet iin hesapta bulunan kalnlklarn 1,25 kat alnr. 5.6.Dm yataklarnn anromanla korunmas Dm yataklarnn sonunda oyulmalarn nlemek iin anroman yaplr. Ho enerji yksekliini, h2 srama yksekliine ve v2 sramadan sonra ortalama hz gstermek zere, anroman boyu La=1,72.(H01,5/h21,5).v2 (m.) forml ile hesaplanabilir. 5.7.Hidrolik srama tipleri: Yatay tabanl kanallarda meydana gelen hidrolik sramalar farkl ekillerde olabilirler. Buresu of Reclamalione nin almalar sonunda srama tipleri Fr saysna bal olarak tasnif edilmitir. 1- Fr=1-1,7 dalgal srama 2- Fr=1,7-2,5 zayf srama 3- Fr=2,5-4,5 salnml srama 4- Fr=4,5-9,0 karal srama 5- Fr>9,0 iddetli srama Dm yata projelendirilmesinde bu srama tiplerinin hepsiyle karlamak mmkndr. Farkl srama tiplerine gre takip edilecek yol aada zetlenmitir. 5.8.Szma Suyu Miktar: Homojen bir zeminde iki akm izgisi arasndan (bir akm borusundan) birim genilikten szan su miktar Darcy Kanunu esas alnarak, q=vA=k.h.la/b=k.a.H/(b.n) eitlii ile hesaplanabilir. Burada q :Balama altnda iki akm izgisi arasndan szan su miktar, v :Szma hz, A :Akm ynne dik birim kesit alan, k :Geirimlilik katsays, h:ki e potansiyel izgi arasndaki yk kayb (potansiyel dm),
32

b : Bir ak alannn akm izgileri dorultusundaki kenar uzunluu (iki e potansiyel izgi arasndaki uzaklk), a : Ak alannn akm izgilerine dik yndeki genilii (iki akm izgisi arasndaki uzaklk), n : E potansiyel izgilerinin toplam aralk says, H : Toplam yk kaybdr (n. h). Akm izgileri arasndan geen debiler birbirine eit, toplam akm izgisi aralk says m ve akm alanlarnn kare eklinde olduu (a=b) esas alnarak balama altndaki birim genilikten szan su miktar, q=m. q=m.k.H/n eitlii ile hesaplanr. Sonu olarak balama tabannda akm a izildikten sonra yukardaki forml eitlii yardmyla birim genilikten birim zamanda szan su miktar kolayca hesaplanr. 5.9. Szma Suyu Basnc: Balama altnda izilen akm a yardmyla taban su basnc dalm da belirlenebilir. Herhangi bir A noktasndaki basn deeri, P=((1-ni/n).H+y) eitlii ile hesaplanr. Burada, H: Memba ve mansap su seviyeleri fark n: Potansiyel izgilerin toplam aralk says, ni: Membadan mansaba doru numaralandrlan potansiyel izgisinin A noktasndaki nin aralk numaras, y: A noktasnn mansap su yzeyinden itibaren llen derinliidir. 5.10.Kritik Szma Boyu: Balamann altndan szan suyun ak hz belirli bir kritik deerin zerine karsa zemin paracklarn da beraberinde srkleyerek temelin altnda erozyon meydana gelmesine sebep olur ve szma basnc tesiriyle mansap eteindeki zemin ktlesi yukar doru kalkabilir ve tnel eklinde geitler(su damarlar) oluabilir. Bu ekilde oluan borulanma olay szma boyunu suretiyle nlenebilir. Kritik szma boyu ilk defa Bligh tarafndan incelenmitir. Zeminlerde msaade edilen birim boydaki maksimum basn deiimi 1/C olmak zere borulanma olmamas iin minimum szma boyu, L=C.H
33

eitlii yardmyla hesaplanr. Burada, L: minimum szma boyu , C: zemin cinsine bal szma katsays, H: memba ve mansap su seviyeleri arasnda oluabilecek en byk ykseklik (basn) farkdr. Daha sonra Lane ,300 civarndaki yap zerinde yapt inceleme sonucunda ,borulanma olaynda,szma izgisinin dey ksmlarnn yatay ksmlarndan 3 kat daha etkili olduunu tespit etmitir. Bu durum zeminlerde dey ynde oluabilecek en byk geirgenliin yatay yndeki geirgenlie gre daha kk olmasndan kaynaklanmaktadr. Lane,szma boyu iin L=C.H ,eitliini aynen kullanmakla beraber szma boyu ve C katsaylarn yeniden tanmlamtr. Lane metodunda kritik szma boyu,dey uzunluklarn kendisi,yatay uzunluklarn ise te biri esas alnarak, L=L dey+ L yatay /3 ifadesi ile hesaplanr. C katsaylar (Lane) iin aadaki deerler verilebilir. Zemin Cinsi ok ince kum, silt nce kum Orta kum Kaba kum Lem C 8,5 7,0 6,0 5,0 3,0-1,6 Zemin Cinsi nce akl Orta akl Kaba akl Kaya (ta ve akl) Kil C 4,0 3,5 3,0 2,5 3,0-1,6

5.11.Taban Su Basncnn Azaltlmas: Balamalarda taban su basncn (alttan kaldrma kuvvetini) azaltmak amacyla alnabilecek balca nlemler, 1. Temel zeminin geirgenliini azaltmak,
2.

Szma boyunu uzatmak (saplama duvar, palplan, geirimsiz memba rts...gibi),

3. Memba ve mansap su seviyeleri arasndaki fark azaltmak, 4. Tabanda filtre tekil etmek, eklinde sralanabilir. 6.BALAMALARDA ZEL YAPILAR: 1. Su alma yaps, 2. Eklz, 3. Kayak geidi, genellikle 2m geniliinde, taban 1/10-1/30 eimli ve su derinlii 0,3m olarak planlanr. 4. Sal (tomruk) geidi, odun, ktk ve tomruk tanan akarsularda ina edilen
34

balamlarda dolu gvde zerinde braklan geittir. Tomruklarn dolu gvde zerinden dikine

derek dm havuzuna zarar vermesi nlenmelidir. Sal geidi, dolu gvde ve akl geidinden bir ayrm duvar ile ayrlr. Geit su derinlii 0,5-0,7m,genilii 3(min.2)-12 m ve taban eimi 1/50(en fazla 1/20)-1/100 olacak ekilde projelendirilir. 5. Balk Geidi, gezgin balklarn bulunduu akarsulardaki balamalarda balklarn memba ile mansap arasndaki geilerini salamak iin iin ngrlr. Balk geitleri kenar duvarlarnn yannda yer alrlar. Girilerinde en az 1,5-2,0 m kadar bir su derinlii olmaldr. stleri genellikle kapatlmaz. Girite bir kapak ngrlr. Balk geitleri dikdrtgen kesitli,maksimum eimleri 0,07 ve her 3 m` lik kot farknda bir dinlenme havuzu ngrlr. Kademe perdeleri beton veya ahap olabilir. Perdeler dey,yarkl veya max 0,40m apndaki delikler artmacal olarak tertiplenir. Giriinde d yaplarak su sesiyle balklar arlr. Ayrca girite bir aydnlatma dzeni yaplr. Balk geitlerinden geen su miktar 0,3-1,2m3/s mertebesindedir. 7.BALAMA TPNN SELMES Balama tipinin seimine tesir eden ana faktrler ve nasl mtalaa edildikleri aadaki paragraflarda anlatlmtr. 7.1. Topografik Yap: Balama arkasnda suyun ar derecede kabarmas tamalara sebep olabilir. Sabit balama yapld takdirde kabarma byk olur ve tamalarn nlenmesi iin sedde yaplmas gerekebilir. Halbuki hareketli balamalarda feyezanlar kapaklarn tamamen almas ile yaplara zarar vermeksizin savlabilir. Bu sebeple geni ve yksek yamal vadilerde sabit balama aksi takdirde hareketli balama daha uygun olur. 7.2. Maksimum ve minimum debi: Maksimum debi minimum debiden ok farkl ise feyezan sular sabit balamalarda byk kabarmalara sebep olur. Balamann ve dier yaplarn emniyetlerinin salanmas maliyeti artrr. Byle durumlarda hareketli balama daha ekonomik olabilir. Maksimum debi ile minimum debinin arasndaki fark ok byk deilse sabit balama daha uygundur. 7.3. Zemin artlar:
35

Sabit balamalarda temelin salam zemine kadar indirilmesi gerekir. Hareketli balamalarda ise sadece ayaklarn salam zemine oturmas yeterlidir. Dolaysyla zeminlerde sabit balama inas daha byk yatrm gerektirebilir. 7.4. Srnt maddesi miktar: Sabit balamalarda gelen srnt maddesi balama arkasnda ylr. Bu ksmn tam dolmas halinde srnt maddeleri su alma az nnde ylmaya balar. Bu da su almaya engel olabilir. Hareketli balamalarda ise balama havuzunun kat madde ile dolma problemi yoktur. Buna karlk srnt maddelerinin ayaklarda yapt anma nemli bir problem olabilir. Dier taraftan sabit balamalarn hi deilse balama havuzu doluncaya kadar akarsu kat madde dengesinin etkileyecei ve mansapta oyulmalara yol aaca hatrda bulunmaldr. 7.5.Bakm ve iletme: Hareketli balamalar srekli bakm gerektirir. Kapaklarn ayda bir defa kontrol edilmeleri feyezanlar srasnda arza ihtimalini azaltr. Hareketli balamalarn iletmeleri iin de daimi personel bulundurulur. letme dikkatli takip ister. Sabit balamalarda byle deildir. rk

8. KAYNAKLAR

36

Su Kaynaklar Mhendislii : AIRALOLU. Su Kaynaklar Problemleri AIRALOLU. Sulama Kurutma Hidrolik :

Prof. Prof.

Dr. Dr.

Cevat Cevat

ERKEK, ERKEK,

Prof. Prof.

Dr. Dr.

Necati Necati

: Prof. Dr. Cevat ERKEK. : Prof. Dr. B. Mutlu SMER, Prof. Dr. stemi NSAL.

Hidrolik Ders Notlar : Prof. DR. Mehmet Emin KARAHAN:

37