TRKLER

CLT 1
LK A

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA

YAYIN KURULU

DANIMA KURULU

KISALTMALAR

NDEKLER (LNKLENDRLM)

TRKLER................................................................................................................................ 1
YAYIN KURULU ......................................................................................................................................................2 DANIMA KURULU ................................................................................................................................................3 KISALTMALAR .......................................................................................................................................................4

BRNC BLM, TRK TARH ZERNE ALIMALAR VE GENEL DEERLENDRMELER .......................................................................................................... 8

Trk Tarihi zerinde almalar / Prof. Dr. Yusuf Halaolu [s.55-60] .......................................................................... 8 Trk Tarihi Kronolojisi / evket Kosoy [s.73-188] .......................................................................................................... 34 Trk Tarihi ve Sosyolojimiz / Prof. Dr. Baykan Sezer [s.189-194] ................................................................................ 249 Trk Tarihine Bakmz Nasl Olmaldr? / Nihal Atsz [s.195-201] ............................................................................. 256

KNC BLM TRKLERN CORAFYASI, NFUSU, SOY KT VE KURDUKLARI DEVLETLER ....................................................................................................................... 268
Trklerin Demografisi (1950-2025) / Do. Dr. Zakir B. Avar - Ferruh Solak - Selma Tosun [s.205-241] ................ 268 Trk Dnyas'nn Corafyas / Prof. Dr. brahim Atalay [s.242-259] ........................................................................... 319 Tarihte Trk Devletleri ve Hkimiyet Alanlar / Prof. Dr. Ramazan zey [s.266-276] ............................................... 349 Trkln En Eski Zamanlar / Prof. Dr. Tuncer Baykara [s.277-307]........................................................................ 368 Tarihte "Trk" Ad / Prof. Dr. brahim Kafesolu [s.308-315] ..................................................................................... 422 Etnolojiye Dayanan Cihan Tarihinin I Altnda lk Trklk ve lk ndo-Germenlik / Prof. Dr. Wilhelm Koppers [s.316-334]............................................................................................................................................................................ 438 Toplum-Devlet lks Olarak Tarihte Trkln Olumas / Prof. Dr. aban Teoman Dural [s.335-349] ............ 469 Tarihte Trklk / Prof. Dr. Lszl Rsonyi [s.350-377] .................................................................................................. 494 Trkln Eski a / Prof. Dr. Gyula Nmeth [s.378-387] ........................................................................................... 541 Ortaa Orta Asyas'nda Trkistan ve Turan / Yrd. Do. Dr. Scott Levi [s.388-392] ................................................. 557 Ural-Altay ve Altay Dil Teorisi / Do. Dr. Emine Ylmaz - Do. Dr. Nurettin Demir [s.393-401] ............................... 566 Avrasya ve Trke Konuan Halklarn Tarihleri / Do. Dr. David Christian [s.402-408] ...................................... 581 Trk Tarih Tezleri / Ord. Prof. Dr. Reha Ouz Trkkan [s.409-423] ........................................................................... 591 n ve Orta Asya, Kafkasya, Karadeniz'in Kuzeyi, dil-Ural ve Bat Sibirya'daki Eski Trkler / Prof. Dr. Mir Fatih Zekiyev [s.424-431] ............................................................................................................................................................. 619

Hititler Trk Mdr, Deil Midir? / Ord. Prof. Dr. Sedat Alp [s.432-434]................................................................... 631 Ortadou'da Trklerin Varl Tartmalar / Prof. Dr. Ekrem Memi [s.435-450] ................................................... 635 Mezopotamya ve Anadolu Medeniyetleri le likiler / Prof. Dr. Hseyin Sever [s.451-456]....................................... 664 Smerce le Trk Dilinin Tarihi likisi / Prof. Dr. Grer Glsevin [s.457-459] .......................................................... 673

NC BLM ORTA ASYA'NIN EN ESK KLTRLER / N MEDENYET LE LKLER ........................................................................................................................... 678

Orta Asya'nn En Eski Kltrleri ve in Medeniyeti le likiler / Prof. Dr. zkan zgi [s.463-477] ........................ 678 Orta Asya'nn Paleocorafik Evrimi ve nsan Topluluklarna Etkisi / Prof. Dr. Mmin Kksoy [s.478-485] ........... 705 Orta Asya'nn Tarih ncesi: Alt, Orta ve st Yontma Ta a / Prof. Dr. Leonid B. Vishnyatsky [s.486-493] ...... 717 Asya'da Milattan nceki Binylda Trklerin Atalarna Atfedilen Kltrler / Prof. Dr. Emel Esin [s.494-517] ... 726 Tagar Kltr / Prof. Dr. Nikolai Bokovenko [s.518-525] .............................................................................................. 767 M.. IX-VII. Yzyllarda Sayan-Altay Gebeleri / Prof. Dr. Leonid Marsadolov [s.526-532].................................. 782 Eski in Kltr ve Trkler / Prof. Dr. Wolfram Eberhard [s.533-539] ...................................................................... 792 Sincan ve in'deki Kazaklarn Fiziksel Antropolojileri le lgili Yeni Veriler / Dr. Gyula Henkey - Izabella Horvath [s.540-543]............................................................................................................................................................................ 802 Erken Trk Kalntlar in Bir Aratrma: Sincan'n Tiyan an Blgesindeki Yeni Arkeolojik Keifler / Dr. Sergei V. Alkin [s.544-553] ............................................................................................................................................................ 809 in'in Resmi Hanedanlk Kaytlarnda Trk Kavimlerine Ait Monografiler / Prof. Dr. Dr. Sema Orsoy [s.554-572] .............................................................................................................................................................................................. 825

DRDNC BLM BOZKIRIN ESK TOPLULUKLARI: AVRASYA'DA SAKA AI ... 861

skitler / Prof. Dr. Abdlhaluk ay - Do. Dr. lhami Durmu [s.575-596] .................................................................. 861 n Asya Dnyasnda lk Trkler: Kimmerler ve skitler / Prof. Dr. M. Taner Tarhan [s.597-610] .......................... 904 Sakalar / Prof. Dr. Igor Vasilyevi Pyankov [s.611-619] ................................................................................................ 922 skitlerin Kimlii / Do. Dr. lhami Durmu [s.620-627] ................................................................................................. 940 Yesi ve evresinde Sakalar / Do. Dr. Muhammet Beir Aan [s.628-631] ................................................................... 956 Massagetler Hakkndaki Eski Kaynaklar / Dr. Abdlhalk Aytbayev [s.632-636] ....................................................... 963 Sarmatlar / Do. Dr. lhami Durmu [s.637-647] ............................................................................................................. 972

BENC BLM TRKLERN GLER VE YAYILMALARI ........................................ 992

Trklerin Gleri ve Yaylmalar / Prof. Dr. Salim Koca [s.651-663]............................................................................ 992 lk Orta Asya Sakinlerinin G Sreleri / Dr. Abdlhalk Aytbayev [s.664-671] ..................................................... 1015 Bilinmeyen -Asya / Prof. Dr. Lajos Ligeti [s.672-683] ................................................................................................ 1029

ALTINCI BLM ASYA HUNLARI................................................................................. 1047

Byk Hun Devleti / Prof. Dr. Salim Koca [s.687-708] ................................................................................................. 1047 Hun mparatorluu'nun Kuruluu ve Ykselii / Yrd. Do. Dr. Nicola Di Cosmo [s.709-719] ................................. 1083 Yenisey'in Batsndaki Hun Arkeolojik Kalntlar / Dr. Mikls rdy [s.720-728] ..................................................... 1101 I- Chih- / I--Fa- ve "Be Tuzak" (inlilerin Hunlar Ykmak in Uyguladklar Temel Stratejiler) / Yrd. Do. Dr. Mehmet Tezcan [s.729-742] ....................................................................................................................................... 1116 Hun mparatorluu le in'in Dou Trkistan Mcadelesi / Prof. Dr. Risalet Kerimova [s.743-748] ..................... 1143 Hun Konfederasyonunun Blnmesi ve Yklmas / Prof. Dr. Richard R. Crespigny [s.749-757] ............................ 1153 Kuzey Liang Hun Devleti / Tilla Deniz Baykuzu [s.758-762] ........................................................................................ 1166 Chang-Chien'in Seyahat Raporuna Gre Hunlar Dnemindeki Orta Asya / Dr. Nuraniye Hidayet Ekrem [s.763775] ..................................................................................................................................................................................... 1175 Vusunlar / Prof. Dr. Sergei Yatsenko [s.776-781] .......................................................................................................... 1205 Vusunlar / Do. Dr. lhami Durmu [s.782-788] ............................................................................................................ 1215 Kuanlarn Menei / Yrd. Do. Dr. Mehmet Tezcan [s.789-814] .................................................................................. 1228 Hindistan'da lk Trk Hakimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar / Prof. Dr. Salim Chce [s.815-820] .............................. 1286 Kuan Devleti / Prof. Dr. Awadh Kishore Narain [s.821-826] ...................................................................................... 1300 Akhunlar / Prof. Dr. Enver Konukcu [s.827-830] .......................................................................................................... 1310 Akhunlar (Kionit / Hyon) ve Eftalitler anda Maverannehir ve Horasan'da Trkler / Prof. Dr. Dursun Ali Akbulut [s.831-844]........................................................................................................................................................... 1318 Akhunlularn Kalnts Olarak Kalalar (Halalar) / Prof. Dr. Enver Konukcu [s.845-849] .................................... 1348

YEDNC BLM AVRUPA HUNLARI ............................................................................. 1356

Avrupa Hunlar / Prof. Dr. erif Batav [s.853-886] ..................................................................................................... 1356 Atilla ve Hunlar / Prof. Dr. Gyula Nmeth [s.887-901] ................................................................................................ 1406 Byk Hun Hkmdar Atilla / Yrd. Do. Dr. Ali Ahmetbeyolu [s.902-920]............................................................ 1429 Kafkasya'da Hunlar / Do. Dr. Tark Dostiyev [s.921-927] .......................................................................................... 1468 Hsiung-Nu ve Hunlar Arasnda Arkeolojik Balant / Dr. Mikls rdy [s.928-941] ............................................ 1482

NDEKS ............................................................................................................................. 1506

BRNC BLM, TRK TARH ZERNE ALIMALAR VE GENEL DEERLENDRMELER Trk Tarihi zerinde almalar / Prof. Dr. Yusuf Halaolu [s.55-60]
Trk Tarih Kurumu Bakan / Trkiye Giri Trklerin drtbin yllk bilinen tarihlerinde, bata Asya, daha sonra da Avrupa ve Afrika ktalarnda ok deiik corafyalarda devlet kurmalar ve yaamalar, her zaman dnyann ilgisi ekmitir. Zira drtbin yllk bu uzun dnemde, in, Hint, Fars, Bizans, Arap ve nihayet Bat kltr ile kar karya gelen ve i ie yaayan Trklerin, benliklerini kaybetmemeleri, sahip olduklar z kltrlerini devam ettirmeleri, kendilerinin de ne denli salam bir kltre sahip olduklarn ispat ederken bu medeniyetler arasnda etkileimin ls hep merak edilmitir. Bilhassa Karadenizin Kuzeyinden Dou Avrupaya, oradan da talya ve Fransa ilerine kadar ilerleyen eitli Trk kavimlerinin braktklar etkiler ve daha sonra Balkanlarda oluan Trk asll devletler bu ilgiyi daha da artrmtr. Nihayet dou-bat ticareti ve slm dnyasna hakim olan Trklerin ulatklar medeniyetin Bat zerindeki tesiri, Batl msteriklerin ve seyyahlarn eserlerine konu olmutur. Genel olarak Trk tarihinin temel kaynaklar arasnda in mparator gnlkleri, Arap ve Fars kaynaklar, resim, ekil ve damgalar, yaztlar ve arkeolojik buluntular en nemlileri olarak yer almaktadr. te Trk tarihine ait almalar da bu kaynaklara dayanmtr. zellikle in mparator gnlkleri ngilizceye evrilirken, arlkl olarak Ruslar tarafndan gerekletirilen arkeolojik kazlarda elde edilen deerli buluntular, Trk tarihinin salam kaynaklarn oluturmutur. Daha 1675 ylnda ine gnderilen Rus elisi Nicolaie Milescu tarafndan Yeniseyde grlen yaztlar, sveli Yzba Johann Philipp Tabbertin Das nord-und stliche Teil von Europa und Asia (Avrupa ve Asyann Kuzey ve Dou Blm) adyla Stockholmde 1730 ylnda yaymlad kitabyla ilim lemine tantlmt. Buna karlk Orhun yaztlar, Nikolay Mihaylovi Yadrintsevin bakanlndaki Rus heyeti tarafndan 18 Temmuz 1889 tarihinde bulunmutur. lk tantm Ruslar tarafndan yaplmsa da, bilim dnyasna geni ekilde duyurulmas Fin Arkeoloji cemiyetince gerekletirilmitir.1 Buna karlk yaztlar Rus bilim adam Wilhelm Radloff tarafndan okunmaya allmtr.2 Radloffa gelinceye kadar eski Trk Tarihi ve diliyle ilgili almalar neredeyse yok denecek sayda olmas sebebiyle daha ok nazariyata bal kalm, Finlandiyal M.A.Castrnin ve Macar H. Vmbrynin aratrmalar nda yrtlmtr. Radloff tarafndan doldurulan bu boluk, hakl olarak Onun Trkolojinin kurucusu nvann kazanmasna yol am, Trkoloji bir ilim dal olarak Onunla bugnk ilerlemesine ulaabilmitir. Radloffun okumaya alt Orhun kitabelerini okumak, Onun ada ve arkada olan Danimarkal Vilhelm Thomsene nasip oldu.3 Thomsen, Radloffun tesbit ettii yaztlar okumak suretiyle, Trk dili ve tarihine paha biilmez bir hizmette bulunmutur. Orhun yaztlarnn okunmas,

Trk tarih aratrmalarnda milat olarak deerlendirilebilir. Esasen btn mrn buna veren Radloffun, Trkolojiyi, yani Trklerin manev ve madd kltrn Dnyada tantmas, Batl ilim dnyasnn ilgisini Trk dili ve tarihine yneltmitir.4 Nitekim 1889da Kl Tigin ve Bilge Kaan beng talarnn bulunmasndan hemen sonra 1893te Gktrk yazsnn zlmesi, 1897de Tonyukuk antnn kefi, ayn yl Kutadgu Biligin Msr nshasnn bulunmas, 1898-1914 arasnda Dou Trkistanda pek ok Eski Uygur Trkesi metin ve kitaplarn ortaya karlmas,5 1906da AtabetlHakaykn, 1915te Dvn Lgatit-Trkn kefi bunun bir sonucudur. Asya ve Moolistanda gerekletirilen keifler sonucu ortaya kan olaanst medeniyet kalntlar, Orta Asyada arkeolojik almalar hzlandrmtr. zellikle Rus arkeologlarndan M.A. Masson, M. Voronets, G.V. Grigoryev, V.A. ikin, A.A. Freiman, A.. Vasilyev, V. A. Vorobyev ve A.N. Bernstam gibi arkeologlar nemli buluntular elde etmilerdir.6 Bu buluntular arasnda skit tipinde oklar, ok ve kam saplar, silahlar, altn kpe, gerdanlk, yzk, toka gibi ss eyalar, maden aynalar, eitli hayvan tasvirleri v.s. saylabilir. zellikle Rudenko asistan Griaznovla birlikte Altay dalarnda ulman sradalarnn Pazrk vdisindeki Hun kurganlarnda gerekletirdikleri kazlarda, M.. V il III. yzyl arasna ait araba paralar, at kadavras, kee yayg-duvar rts, adr direkleri merdiven, masa ayaklar, kadn ba taks ve hal bulunmutur.7 Dnyann ilk dml hals olarak bilinen Pazrk hals, gerek motifleri, gerekse ince sanat uslbu bakmndan dikkate ayan bir zellik gstermektedir. Keza Kazakistanda bulunan Alma-at ehrinin 50 km. dousunda Yesik=Eik Kurganda yaplan kazlarda da, M.. V-IV. yzyldan kald sanlan mezarda drt bine yakn altn eya gn yzne kt gibi, zeri batan baa altn plkalar ve aplikasyonla kaplanm gen bir adamn cesedi de bulunmutur. Bu Altn Elbiseli Adamn bandaki brkn ve elbiselerinin batanbaa altnla donatlmas ve bu altn plkalar zerinde pars, at, da koyunu, da keisi, sr figrlerinin ilenmesi, Hunlarn faunasnda bulunan ve plstik sanatlarnda uyguladklar ayn hayvan cinslerini hatrlatmaktadr8 Ayrca bu kazda Altn Elbiseli Adamla birlikte Gktrk harflerinin en eski ekli olduu sanlan bir yazya da rastlanmtr. Bu bulu Trk yazsnn Milattan nce teekkl etmi olabileceini gsterdii gibi, bulunan altn eyalardaki yksek sanat uslbu Trklerin sanat seviyesini ortaya koymaktadr. Bunun yansra A.Y. Yakuboskiy9 ve Wilhelm Bartold10 gibi baz aratrclar, Orta Asyann bu en bilinmez tarihinin Avrupada tannmasnda birinci derecede rol oynamlardr. Eserini daha 1826 ylnda yaymlayan Alman Heinrich Julius von Klaproth, Trklerin anayurdunun Altay evresinde olduunu yazmt.11 Onu Hermann Vmbry,12 D. Rasovskiy, Gyrgy Almssy, M.A. Czaplicka, G. J. Ramstedt, A. Zeki Velid Togan ve nl Macar Trkolou Gyula Nmeth13 takip etmitir. 1799dan 1806 ylna kadar stanbulda yaayan Avusturyal arkyat J. Freiherr von Hammer14 ise Osmanl tarihi hakknda eser verenlerin en nnde gelmektedir.15 Yeni kuak Trk tarihiliinin nde gelen simalar ierisinde ise Bernard Lewis,16 Alman arkyats ve Trkolog Carl Brockelmann,17 Fransz tarihi Fernand Braudel,18 Geza Feher,19

Rn Grousset,20 Claude Cahen,21 Robert Mantran,22 Gyula Kaldy-Nagy,23 Stanford Showun24 yansra Ziya Gkalp,25 Fuad Kprl,26 . Lutfi Barkan, Yusuf Akura,27 Zeki Velid Togan,28 Halil nalck,29 Kemal Karpat,30 Osman Turan,31 smail Hakk Uzunarl,32 Cengiz Orhonlu,33 Akdes Nimet Kurat,34 E. Ziya Karal,35 Mehmet A. Kymen3,6 Bahaeddin gel,37 brahim Kafesolu,38 Mkrimin Halil Yinan,39 Emel Esin,40 Aydn Sayl,41 Ahmet Temir,42 Oktay Aslanapa43 gibi Trk limleri, Trk tarihini yeni bir anlayla ele almladr. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra Trk tarihilii ve Trkoloji alannda nemli gelimeler olmutur. 1931 ylnda Atatrk tarafndan Trk Tarih Kurumunun kurulmas, bu hususta atlan en nemli admdr. Bundan nceki dnemlerde Trkler tarafndan Trk tarihi, hanedanlara dayal bir anlayla ele alnr ve yazlrken, bu tarihten sonra, tarihi bir btn olarak deerlendiren yeni bir yaklam arlk kazanmtr. Zira Trk tarihi binlerce yl geriye giden engin ve bir byk kltrn eseriydi. Bu kltrn ve tarihin aratrlmas, milleti millet yapan ortak deerleri ortaya karacak ve mill birliin temeli atlacakt. Nitekim Atatrkn bu konudaki gr, Trk tarih tezini tekil etmitir. Atatrk: Byk ve haysiyetli bir millet olan Trklerin tarihi insanlk kadar eskidir. Osmanllar ve Seluklulardan nce de Trkler, dnyann drt bucanda devletler, imparatorluklar vcuda getirmilerdir. Nerede bir Trk devleti batm ise, bunun ykntlar zerinde daima yeni yeni devletler kurmulardr. imdi de byle bir tarih an gelmi atmtr. Osmanl Devleti kmtr, fakat tarih zincir kopmayacaktr44 szyle bu konuda alanlar ynlendirmitir. Nitekim Trk Tarih Kurumunun ilk yaynlad eser Trk Tarihinin Ana Hatlar ile Trklerin Medeniyete Hizmetleri, ikincisi ise Pir Reis Haritas olmutur. Bu akm, uzun mddet Trk Tarih Kurumunun nclnde yrtlm, gerek ders kitaplarnn hazrlanmas, gerekse bini geen ilm yayn bu ekilde tarih ilmine kazandrlmtr. Nitekim uluslararas olarak dzenlenen ve 1999 ylnda Osmanl Devletinin 700. kurulu yl mnsebetiyle XIII. s gerekletirilen kongreler, dnyann eitli lkelerindeki Trk tarihinin tannm ilim adamlarn misafir etmitir. Kongreler sonucu baslan bildiriler ise otuzbe cilde ulamtr. Trk Tarih Kurumu tarafndan daha sonraki yllarda da Trk tarihi ile ilgili pek ok kaynak ve aratrma yaymlanmtr. Ayrca 1991den sonra Sovyetler Birliinin dalmasyla, 1995 ylndan itibaren Tanr dalarnda ve Krm taraflarnda arkeolojik kazlar balatlmtr.45 Keza Trk birlii ve Kalknma Ajansnn (TKA) yrtclnde Moolistanda Orhun yaztlarnn bulunduu alanda balatlan kazlar ve bidelerin kurtarlmas ve eski haline getirilmesi almalar da dikkate deer niteliktedir.46 Trk Tarihinin Genel Deerlendirmesi in kaynaklarna gre Trklerin tarih sahnesine ilk klar Asyada Kmen Dalarnda idi. Modern tarihilerin aratrmalar da bu efsaneyi dorulamaktadr. Nitekim en eski kalntlara Kmen dalarnda rastlanmtr. Kmen dalarnn kuzey eteklerinde Trke ad Kem olan Yenisey rmandaki Tagar Adasnda kalntlar ilk defa bulunan ve M.. VII. yzylda balayan Tagar adn alan kltr en eski Trklere atf edilmektedir. Tagar kltr Karasuk kltr denilen ve M.. II. bine

10

kadar uzanan ayn kylarda gelimi eski bir kltre dayanmaktayd. Tagar kltrnn verdii tesirler, douya, Gktrk kitabelerinin tken Y dedii Hangay dalar silsilesi ve Orkun rma kylarnda Yass Talar kltrne ve inin kuzey snrna, Ordos, yani Ordular denen blgeye, Trke Yal gz denen Hoang-ho (Sar Su) nehrine varmakta idi. Douda Trklerin youn yaadklar sahalarn sonunda, Sar Denize doru Tunguzlar, onlarn gneyinde Mongoloid rklardan inliler ve Tibetliler ile kark olarak, yine proto-Trkler ve Trkler yayordu. inlilerin Chou adn verdii, Trk olmas muhtemel bir boy, bugnk inin kuzeyinde bir devlet kurmutu (M.. 1050-249). Batda ise Tagar kltrnn ilikileri, Trke ad Altn Y olan Altay blgesi ve Altayn Mayemir kltr blgesi ile balyordu. Oradan da Kama ve til rmaklar kylarna ve Hazar Denizine uzanyordu. Trk boylarnn yaylma blgesinin batsnda, ranllarla kark, fakat Trkler ve Dou ile de ilgileri olan Saka (skit) gebeleri bulunuyordu. Tagar kltrnn yayld geni blgelerde, in tarihlerinde ad Tegreg veya Tlis olan Kagnl Trkleri yaad iin Tagar kltr onlara atf edilmektedir. Tegreg sz (tekerlek mnsna) bugn kan dediimiz byk tekerlekli arabalarn ad sanlmaktadr. Tegreg Trkleri, kubbeli ve knbed biiminde olan adrlarn kan zerine kurar ve yle g ederlerdi. Bugnk Kazakistanda bulunan Alma-at ehrinin 50 km. dousunda Yesik Kurganda yaplan kazlarda, M.. V. veya IV. yzyldan kald sanlan mezarda ortaya karlan ve Gktrk harflerinin en eski ekli olduu sanlan bir yaz bulunmutur. Bu bulu Trk yazsnn Milattan nce teekkl etmi olabileceini gsterdii gibi, bulunan altn eyalardaki yksek sanat uslbu Trklerin sanat seviyesini ortaya koymaktadr. Buna benzer olarak Altay dalarnda (Altn Y), en eski mezarlardan olan Pazrkta kan nl sanat eserleri, tun ve altn levhalar, tokalar, tahta oymalar, at koumlar, geyik maskeleri, renkli keelerdeki resimli rtler, kan zerine oturtulmu adrlar ve dnyann en eski dml hals, yine Trk medeniyetinin ve sanatnn seviyesini ortaya koymaktadr. Orta Asyadan g eden Trk kavimleri hari dier Trk topluluklarnda kltr ve medeniyet gelierek, fakat bir btnlk iinde slm dneme kadar birbirinin devam niteliinde gelmitir. Nitekim Douya Manurya ve Koreye giden Trk kavimleri kltr ve sanat tarihine yenilikler getirdiler. Burada maden ileri ve duvar resimleri ile kendini gsteren bir sanat ortaya kt. Avrupa ynne gidenler ise, gerek dier Trk kavimleriyle birlemeleri ve gerekse gittikleri yrelerdeki Sarmat ve Goth gibi boylarla karmalar ve Bizansn etkisiyle baz ayr tarzlara da sahip oldular. Buna bal ola-rak Trkler, temasta bulunduklar deiik din mensuplarnn etkisiyle amanizm, Budizm, Maniheizm, Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi farkl dinlere girdiler. Bu suretle de farkl kltr yaplar olarak tapnaklar, mezarlar, balballar ve bideler ortaya koydular. Bu farkl din yaplanma, Trk medeniyet ve sanatnn iki ayr ynn ortaya kard Bunlardan biri, yukarda belirtilen Mslman olmayan Trklerin sanat, dieri de aada anlatlacak olan Mslman Trklerin sanat. slmiyetin Trkler arasnda yaylmasyla Trk kltr ve medeniyetinde de deiiklikler meydana

11

gelmitir. zellikle IX. yzylda ilk slm Trk eserlerinin belirmesi ile sanat tarihimizde bir dnm noktasna varlmtr. zellikle din bidelerde Mslmanlk ncesiyle almaz ifade farklar ortaya kmtr. slm olmayan tapnaklarda mbud heykelleri ve resimleri bulunuyordu. slmda ise dn sanat, maddeden arnm, manev anlay ortaya koyan timsaller ve yaz ile ifade ediliyordu. IX-X. yzyllarda slmiyete girmi illerden Yin-gz kylarnda Stkent ile Buhara yaknnda Trk Melikinin ehri Kkibagandaki ribat, mescid ve mezarlk kalntlar muhafaza edilmi en eski slm Trk bidelerindendir. 926 yl civarnda Kgar Trk hakanlar sllesinden Satuk Bura Hann slmiyeti kabul ile burada Mslman Trk sanat balam oldu. Kgarda X. yzylda Budist bidelerin slmiyete vakf edildii ve bylece Budist Trk sanatnn, balangtan beri slm sanatna tesir ettii muhakkaktr. Nitekim X. il XIII. yzyllarn ilk devre Mslman Trk sanatnn zellikleri, ayn devirdeki Trk Budist sanat ile byk yaknlk gstermektedir. Eski Buyan yaps tekke, han, medrese, mescid ve klliyeye; stpalar trbeye; ediz evler minreye evrilmiti. Keza Mslman olmayan Trk hakanlarnn ongunlarndan kartal ve arslan, Karahanl devrinde slm sanata girmiti. Bu motifler Arapa ibareler ile birlikte kartrlarak, slm sanat iinde yer ald; hayvan ekilleri gittike geometrik veya bitki tr motiflere benzetildi. Bu suretle Karahanl sanat, gemi Trk medeniyetinin temellerine dayanarak, kendine has bir slm sluba varp, yksek bir noktaya ulat iin, daha sonraki Mslman Trk sanatnn slubunu tayin etmitir. Gerekten de daha sonraki gelimi Seluklu ve Harezmahlar gibi Mslman Trk devletlerine bakldnda, bu devir sanatna kadar uzanan kkleri olduu grlmektedir. slmn kltr ve sanata getirdii en nemli yenilik, din binalardan madd dnyay hatrlatan ekillerin silinmesiydi. slm Allah her trl ekil ve tasavvurdan te ve her eyden arndrlm bildii iin heykellere ve resimlere tapmay putperestlik saymtr. Bu nedenle heykel ve resimlerin din binalardan yok olmas neticesinde, geometrik ve tabi dekor ve bilhassa Kurn yazs ile olan yaz sanat gelimitir. Bununla beraber Akkoyunlu Devleti gibi baz devletlerde mezar talarnn koyun suretinde bulunduu, Seluklularda bir ksm hayvan resimlerinin ta oymaclnda kullanld grlmektedir. Kervansaraylardaki ve medreselerdeki mimar slup ise Seluklu sanatnn zirvesini tekil eder. slm Trk sanatn en gelimi olduu dnem ise, btn slm ve byk apta Trk dnyasn birletiren Osmanl Devleti zamannda olmutur. zellikle mbedler, zamanlarnn en mkemmel mimarisini yatstmtr. Bilhassa din yaplarn zerindeki Osmanl hat sanat, slm Trk sanatnn heserleri olarak grlrler. Seluklularda olduu gibi, Osmanllarda da eski Trk mezar gelenei olan trbe mimarsi nemli yer tutmutur. Keza cilt, ini, mzehhiblik gibi geleneksel sanat dallarnda da paha biilmez derecede eserler ortaya konulmutur. Asyada kurulan Hun, Gktrk, Sar Trgi ve Uygur devletlerinden ayr olarak Bat Trkleri olarak niteleyebileceimiz Avrupa Hunlar, Bulgarlar, Avarlar, Hazarlar, Peenekler ve Kumanlar

12

Kafkasya, Karadenizin kuzey ksmlar, Balkanlar ve Dou Avrupada V. yzyldan XI. yzyla kadar varlk gstermilerdi. Asyann daha gneyinde Karahanl, Gazneli ve Seluklu devletleri ile Msrdaki Tolunoullar ve Ihidliler slm dnem Trk devletleri olarak IX. yzyldan XII. yzyla kadar varlklarn devam ettirmilerdi. te, Trklerin ran ve Ortadou topraklarna gelileri, gerek Trk tarihinde, gerekse slm ve Avrupa tarihinde ilgin oluumlarn balangc olacaktr. Zira Hristiyan dnyasnn Hal seferleri dzenlemek suretiyle balatt hill-ha atmasnda slmn koruyuculuunu da stlenen Trklerin, Anadolu ve Rumeliye bir daha ayrlmamak zere girmeleri ve bu topraklar vatan haline getirmeleri, bu tarihten sonra hz kazanacaktr. Tarih kaynaklarna gre, Trklerin Anadolu topraklarna ilk gelileri V. yzyllara kadar uzanmaktadr. Ancak, kkl ve devaml kalmak iin gelmeleri XI. yzyldr. nce Seluklular, ardndan da Osmanl Devletinin kurulmasyla sonulanan bu siyas oluum, dnya tarihini etkileyen en nemli olaylardan biri olmutur. Geni bir pencereden bakldnda, Trkiye Seluklularnn Osmanl Devletinin kuruluunu hzlandran ve ona salam bir zemin hazrlayan bir grevi yerine getirdii grlr. te yandan Osmanl Devletinin kurulmasyla, bir yerde Avrupa tarihinin de yeni bir mecraya girmesine ve hatt bugnk Avrupann ekillenmesine yol at sylenebilir. Zira Osmanl Trklerinin Rumeliye geileri, stanbulu alarak Dou Romaya son vermeleri, Hristi-yan dnyasnn yeni bir biim ve anlam kazanmasna, kendilerine rakip ve en byk dmanlar olan bu devletin, ticar yollara sahip olmak suretiyle ekonomik stnlk kurmas, coraf keiflerin gereklemesine ve Avrupann Trklerle olan mcadelesinin farkl bir boyut kazanmasna yol amtr. Dier bir deyimle Avrupa, bu sayede Avrupa olmutur. Trkiye Seluklu Devletinin zayflamasndan sonra Anadoluda eitli Trk boylarna mensup pek ok beylik ortaya kmt. Bu beylikler ierisinde Kay boyuna mensup olup St-YeniehirBilecik blgesinde Osmanl Beylii teekkl etmiti. Bu beylik ksa zamanda Anadoludaki beylikleri birletirerek Trk birliini kurmutu. Osmanllarn Trkleri birletirmelerinin yannda, komular Bizansla da mcadele ettikleri grlmtr. Nitekim, stanbul ve civarna skp kalan Bizans, bu kk Trk beyliiyle mcadelede ciz kalmtr. Bu sebeple Osmanllar nce Rumeliye gemiler, daha sonra da stanbulu alarak, Anadolu ve Rumelide geni topraklara sahip bir devlet haline gelmilerdir. Osmanl Devleti, Rumeliye geince Srplar, Bulgarlar, Macarlar, Venedikliler, AvusturyaAlman mparatorluu, ngiltere, Papalk, spanyollar, zaman zaman Fransa ve Rusyayla mcadele etmitir. Dou ve Gneyde ise her biri birer Trk devleti olan Akkoyunlular, Timurlular, Memlkler, Safevler ve Karamanoullar devletleriyle rekabete girmitir. Sistemli bir devlet tekiltna, kuvvetli bir orduya ve maliyeye sahip Osmanl Devleti, Douda, Batda, Kuzeyde ve Gneyde nemli topraklar elde etmi, devletin snrlar Kuzeyde Krmdan Gneyde Sudan ve Yemene, Douda ran ilerinden ve Hazar Denizinden Batda Viyana ve Fasa kadar uzanmtr. Ancak XVI. yzyldan itibaren coraf keiflerle gelien Avrupaya kar teknik, mal ve asker stnln kaybeden Osmanl Devleti, yeni gelimelere ayak uyduramam ve bu yzyldan itibaren dengeler Avrupa devletleri lehine gelimitir. XIX. yzylda balayan milliyetilik akmlar ve Rusya ile Avrupa devletlerinin Balkanlardaki milletleri tekiltlandrmalar, Osmanl Devletinin byk topraklar

13

kaybetmesine ve Osmanl topraklarnda bamsz devletler olumasna sebep oldu. Devletin yklnda, tedenberi bir hal anlayyla hareket eden Batl devletlerin Osmanl Devletinin paylalmas demek olan ark meselesini yrrle koymalarnn rol byktr. Birinci Dnya Savanda Almanlarn yannda yer alan Osmanl Devletinin topraklar, bu devletin yenilmesi zerine ngiltere, Fransa, talya, Rusya ve Yunanistann igaline urad. Ancak Trk milleti btn olumsuz artlara ve yoklua ramen dman topraklarndan att. Osmanl Devletinin yerine, Trk kurtulu mcadelesinin lideri ve sekin simas Mustafa Kemal Atatrk tarafndan Trkiye Cumhuriyeti kuruldu. Osmanl Devleti, Ortaa ve Yenia boyunca devrinin en hogrl ynetimini salayan bir devlet hviyeti tamaktadr. Gerekten de beyz yl idaresinde bulunan farkl dinlerden ve rklardan insanlar bir arada tutabilmi, din ve vicdan hrriyeti salamak suretiyle, bnyesindeki milletlerin kltr ve dillerinin muhafazasnda nemli bir rol slenmitir. Bunda, bir hukuk devleti olmas ve ynetimde kat bir mutlakiyet idaresi yerine, yasama ve yrtmenin meclise dayal bir hviyet tamas nemlidir. Osmanl Devleti, kendisinden nce yaam btn Trk devletlerinin kltr, bilim, sanat ve devlet ynetimi birikimine sahip bir devlet olarak, dnya insanlk tarihine bilimsel ynden olduu gibi, kltr eserleriyle de nemli katklarda bulunmutur. Kendisine has mimarsi, hat sanat, ciltcilik, ta oymacl, inicilik, ssleme, minyatr gibi sanat alanlarnda nadide eserler vcuda getirmi, te yandan dnya siyasetinde yzyllarca etkili olmutur. te yakn tarihimiz olan Osmanl tarihi, bugn Trkiyede Trk halknn en ok rendii ve onunla millet uuruna ulat bir tarihtir. Aslnda Trk tarihi sadece Osmanl tarihi olmamakla beraber, Bat Trklerinin, Avrupa ile gizliden gizliye olan rekabetinde Osmanl tarihinin n plna kt bir anlay sergilemektedir. Buna karlk Avrupa da, Trk tarihinin, Viyana nlerine kadar gelen ve belki de Avrupada en byk istily gerekletiren Osmanl blmyle bu sebeple yakndan ilgilenmektedir ve Trk imajn Osmanl ile ifade etmektedir. Nitekim bugn, Avrupa devletlerinin Trkiye Cumhuriyetine kar yrttkleri politikalar da byk apta buna bal olarak tayin edilmektedir. Ancak 1990l yllarn ba, Trk tarihi asndan yeni bir dnm noktas olarak tarihe gemitir. Zira, Sovyetler Birliinin kyle, eski Trk corafyas yeniden ekillenmi, dnya siyasetine yeni Trk devletleri dahil olmutur.

Inscriptions de lOrkhon recuellies par lexpdition Finnoise 1890 et publies par la

Socit Finno-Ougrienne, Helsingfors 1892. 2 3 F. Wilhelm Radloff, Atlas der Alterthmer der Mongolei, St. Petersburg 1892. Inscriptions de lOrkhon dchiffres, Helsingfors 1894-96; Dechiffrement des Inscriptions

oe lOrkhon et de lIenissei, Kopenhag 1894. 4 Bkz. Sibiryadan Semeler, trc. Ahmet Temir, Ankara 1986 (Aus Sibirien adl eserinden).

14

1933 ylnda Tacikistanda Hayrbd kynden 3 km. mesafede Zerefan Irmann sol

kysnda, Mug danda A. A. Freiman, A. I. Vasilyev ve V. A. Vorobyev tarafndan yaplan kazda, 81 adet yazl vesika bulunmutur (V. I. Avdiyev, Orta Asyada Tarih ve Arkeoloji Tetkikleri, trc. Abdlkadir nan, TTK, tercme eserler, nr. 40/102, s. 23). 6 V. I. Avdiyev, Orta Asyada Tarih ve Arkeoloji Tetkikleri, ev. Abdlkadir nan, TTK,

tercme eserler, nr. 40/102. 7 8 E. Fuat Teke, Pazrk, Altaylardan bir Halnn yks, Ankara 1993. Bkz. Nejat Diyarbekirli, Hun Sanat, stanbul 1972; Ayr. Hasan Oraltay, Altn Elbiseli

Adam, Trk Kltr, Say 100 (Ankara 1971), 303-305. 9 10 11 12 13 14 Razvalini Urgenca (rgen Harabeleri), Leningrad 1930. Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1927. Tableaux historiques de lAsie, I-II, Paris 1826. Das Trkenvolkin Seinen Ethnologishen und Etnographischen, Leipzig 1885. Attila ve Hunlar, ev. erif Batav, Ankara 1982. Hammer hakknda daha geni bilgi iin bkz. lber Ortayl, Hammer-Purgstall, Trkiye

Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. XV (stanbul 1997), 491-494. 15 Geschichte der Osmanischen Reiches (trc. Mehmed At, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, -X,

stanbul 1329-1337), -X, Pesth 1827-1835. 16 17 Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara 1970. Hayat ve eserleri hakknda bkz. Nuri Yce, Brockelmann, Carl, Trkiye Diyanet Vakf

slm Ansiklopedisi, VI (stanbul 1992), 335-336. 18 La Mditerrane et le mond mditerrann lpoque de Philippe II., Paris 1949 (Eserin

Trke ev. Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, ev. Mehmet Ali Klbay, I-II, stanbul 1989-1990). 19 20 21 22 23 Bulgarlarn Tarihi, Ankara 1984. Histoire de lAsie, Paris 1966. lIslam des origines au dbut de lempire Dttoman, Paris 1970. Histoire de la Turquie, Paris 1961. Budai Trk Szamadasknyvek 1550-1580, Budapest 1962.

15

24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 1991. 38 39 40 41 42 1948. 43 44 45

The Turkish War of National Liberation (1918-1923, I-VI, Ankara 2000-2001. Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1926. Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1928. Trk, Cermen ve Islavlarn Mnesabt- Tarihiyeleri, stanbul 1330. Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1970. Studies in Ottoman Social and Economic History, London 1985. Ottoman Population 1830-1914. Demographic and Social Character, London 1985. Seluklu Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1966. Osmanl Tarihi, I-IV, Ankara 1995. Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti, Habe Eyleti, Ankara 1996. Rusya Tarihi, Balangcndan 1917ye kadar, Ankara 1993. Osmanl Tarihi, V-IX, Ankara 1994-1996. Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, I, III, V, Ankara 1991-1993. slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Orta Asya Kaynak ve Buluntularna Gre, Ankara

Trk Mill Kltr, stanbul 1984; Harezmahlar Devleti, Ankara 1992. Trkiye Tarihi. Seluklular Devri, Anadolunun Fethi, stanbul 1944. slmiyetten nce ki Trk Kltr Tarihi ve slma Giri, stanbul 1978. The Observatory in Islam and Its Place in the General History, Ankara 1960. Trk-Mool mparatorluklar ve devam, stanbul 1976; ayr. Moollarn Gizli Tarihi, Ankara

Trk Sanat, I-II, Ankara 1972-1973. Bekir Stk Baykal, Atatrk ve Tarih, Belleten, XXXV/140 (Ankara 1971), 539. Krgz arkeoloji uzmanlarndan Do. Dr. Kubat Tabaldiyev ile Trk uzman Yrd. Do. Dr.

Rstem Bozer bakanlnda ilk olarak Tanr dalarnn Son-Kl blgesinde alan kurganlarda bata skit dnemi olmak zere Hun ve Gktrklere ait iskelet, seramik ve at iskeletleriyle koumlarna ait

16

buluntular elde edilmitir. Prof. Dr. Bozkurt Ersoy bakanlnda, Ukraynann zi ve Akkerman yresinde yaplan kazlarda da iniler, lleler, seramikler v. s. buluntular elde edilmi olup, Trk Tarih Kurumunca yaynlanmak zere hazrlanmaktadr. 46 1999 ylndan itibaren srdrlen almalarda, zellikle 2000 ve 2001 yllarnda nemli

buluntular elde edilmitir ki, bunlardan Bilge Kaan hazinesi birinci derecede nem tamaktadr.

17

Osmanl Tarihinde Dnemler / Prof. Dr. Halil nalck [s.61-72]

Chcago niversitesi / A.B.D. Bilkent niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye nsanolu, evrendeki milyonlarca karmak olay, zihninde gelitirdii birtakm ereve ve r nee gre biraraya getirip manalandrmak ihtiyacndadr. Bulutlara bakp onlar zihnindeki belli ekillere benzeten bir kimsenin fantezisi gibi. nsanolu, zaman ve mekn oluumu iinde iz brakm milyonlarca toplumsal olay da, ayn biimde belli ereveler iine koyup manalandrmay ve kavramay dener. Toplum birimi, aile, kabile, kavim, devlet, millet ve nihayet tm insanlk olabilir. Olaylar ynna, kafasndaki rnek ve erevelere gre bir ekil ve anlam vermeye alr. Gemiteki olaylar biraraya getirip manalandran bu ereveler, tarih dnemleri eklinde bir grne brnr. Bu ereveleri, onun fantazileri, hayat gr, iinde yaad toplum biriminin inan ve beklentileri yahut da belli bir sosyolojik forml/teori ekillendirir. Gemii kadrolayan bu ereveler kiiden kiiye, toplumdan topluma deiir; belli bir tarih gr ve nmze belli bir tarih tablo koyar. Derin deiim noktalarnn tespitini de, nceden edinilmi inanlar belirler. Bir kelime ile, tarihte yorum ve nerilen dnemler, ocuun bulutlar ekillendiren bakndan pek de farkl deildir. nsanlk tarihine bir yorum, nesnel (objektif) bir metodoloji getirme abas, Vico, Hegel, Spengler, Dilthey, Toynbee ve Braudel gibi birok byk dnr ve tarihiyi uratrmtr. Temel sorun udur. Acaba tarihi olaylar ynna nesnel bir ereve vermekte birtakm nesnel (objektif) ltleri esas almak, bylece olabildiince bir nesnel tarihe varmak mmkn mdr? Dnemlerin hareket noktas kkten deiim tarihlerinin tespitinde ltlerimiz; bir myth (efsane), bir din sistem veya grup dayanm yahut belli siyasi bir ideoloji olabilir. Yahut o tarih, kendi i geliimi bakmndan veya dnya tarihi erevesinde ele alnabilir. Bir toplumu her ynyle ekillendiren, ona dayanm prensibini, tm hareket ve yaratcln veren temel ge veya geleri tespit etmeden deime noktalarn tanmak gtr. Osmanl tarihinde slam ve gaza prensibi byle bir ilev gryordu. Son kez Fransz Annales mektebinin baz nesnel ltlere (coraf koullar, nfusta, ekonomide deimeler) gre nesnel bir geliim yorumu ve dnemler tespiti nerisi tarihilerce kabul grmtr. Fernand Braudelin uzun sre (longue dure) teorisi, byle bir yaklamn meyvesidir. Braudel her toplumun -drt kuak iinde yapsal deiiklie urayabilecei varsaymndan yola kar. Ama bu yaklam da tarihi geliimi anlamak iin yetersiz grlmtr. Bu yaklam, insan iradesini ve zihniyetini (mentalit) darda brakan, insanlk tarihini tmyle insan dnda faktrlere indiren abartl bir mekanik determinizm iermiyor mu? br yandan Annales mektebinin etkisiyle gerek tarihin, devletler tarihi olmaktan ziyade toplumlar tarihi, halk kitlelerinin yaam tarihi olmas gerektii gr ar basm, toplum iinde insan ele alm, ve sonuta sosyolojik kavramlar gittike daha ok tarih aratrmalarna yn vermeye balamtr. Trkiyede, zellikle F. Kprl, . L. Barkan ve bakalarnn r aan faaliyetiyle byle bir dorultuda son yarm yzylda byk mesafe alnmtr. Bu retgencilikte muazzam ariv olanaklarnn katks byktr. Biz, aada i dinamikleri esas alan bir geliim ve dnemler denemesi sunmak abasndayz.

18

*** ncelikle, Osmanllarn bizzat kendilerinin tarihlerini dnemlere blp blmediklerini, yaadklar a ile nceki alar arasnda bir ayrmn bilincinde olup olmadklarn ve tarihte devirler hakknda ne gibi fikirlere sahip bulunduklarn gzden geirelim. II. Bayezidin emriyle yazd zenle hazrlanm tarihinin mukaddimesinde Kemalpaazde, Osmanl tarihini daha nceki Mslman hanedanlarla karlatrr ve Osmanl hanedannn stnlnn sebeplerini (vch-i rchan) balk halinde toplar.1 Byk bilgin ilk olarak, dier Mslman hanedanlarn aksine Osmanllarn, slm dnyasnda daha nceki Mslman devletleri zorla istil ederek deil ve fakat Drl-Harbe ait topraklarn fethi yoluyla devletlerini kurduklarn belirtir. kinci olarak, Osmanl Devletinde hkmdarn otoritesi ve kanunlarn geerlilii tam ve mutlaktr. nc olarak da, Osmanl Devleti btn tekilerden daha zengin, daha ok nfusa sahip ve lke bakmndan daha genitir. Hibir devlet Osmanllarn asker gcne sahip deildir; yalnz Osmanl Devleti byk bir deniz gcne sahip olmutur. Osmanl sultanlarnn amac, tedbr-i imret-i ry- zemin, yani yeryzn mamur hale getirmek, hak dininin dmanlarn yok etmek ve Kutsal Kanunu (erat) desteklemektir. kpaazdenin derleme tarihi (kompilasyonu) ve anonim Tevrih-i l-i Osmn gibi popler eserlerde, farkl dnemlere dair fikirlerin daha znel bir biimde ifade edildiini grmekteyiz. Mesel, Anonim Tevrihlerden,2 I. Bayezd saltanatnda (1389-1402), Uc beylii geleneklerini savunan evrelerin, Sultann emperyal-merkeziyeti politikasna kar tepkisinin epeyce iddetli bir ifadesini bulmaktayz. Bu kronikler, I. Bayezidin hkmdarlk dneminde meydana gelen saray hayatnn kul sistemi ve iret meclisler ile debdebeli bir hal almas, merkezilemi bir brokrasi ve maliye ynetimlerinin denetimi ve eitli Frenk detlerinin benimsenmesi hakknda keskin eletiriler ierir. Bu eletiriler, yeni dnemin ondan nceki dnem ile keskin bir ekilde tezat halinde bulunduunu ileri srer. Aslnda bu eletiriler, merkeziyeti imparatorluk dnemine geildiinin bilincini gsterir. II. Bayezidin saltanat dneminde yazlan eserlerde de, II. Mehmed devrinde meydana gelen kapsaml gelimeler hakknda benzer eletirilere rastlyoruz. Kukusuz, stanbul Ftihi, Osmanl Devletini her bakmdan bir imparatorluk durumuna getiren ve kiiliinde klasik mutlak otorite sahibi padiah yaratm bir sultandr. O, her bakmdan Osmanl tarihinde yeni bir devir amtr. 16. yzyln sonlarna doru, tahta k vesilesiyle iln ettii mehur Adletnmede ynetimdeki yolsuzluklar sralarken III. Mehmed (1595-1603) Sleymann saltanat dnemini ideal bir dnem olarak gsteriyor ve o dnemin kanun ve ilkelerine dnmeyi talep ediyordu.3 Ne var ki, onun hkmdarlk dneminde siyas, mal ve askeri bunalm daha da arlat ve imparatorluu yarm yz yllk tam bir dzensizlik ve bozulmann iine soktu. te bu dnemde, Osmanl devlet adamlar ve yazarlar, nceki Altn a4 ile kendilerinin yaadklar tagayyur ve fesad devri arasndaki ayrmn keskin bir biimde farkna vardlar ve eski nasihatnmeler tarznda yazdklar lyihalarda

19

(memorandumlar) Osmanl idaresindeki kusurlara dair gereki gzlem ve eletiriler ortaya attlar. Bu tarzn en iyi bilinen yazar Koi Beydir. Ama, ondan nce 16. yzyln sonlar ve 17. yzyln balarnda bu vadide yazm bakalar vardr ve aslnda Koi Bey birok gzlemi onlardan, zellikle Kitab-i Mustatabdan aktarmtr.5 16. yzyln sonuna doru Selnik ve Nushats-Seltininde Mustafa l,6 ve nihayet 17. yzyl banda Ayn-i Ali ve Kitb- Mustatab yazar7 kanunlarn ve dzenin bozulmas (tagayyur ve fesad) zerinde ayrntl gzlem ve analizler yaparlar. Gerekte onlarn devlet felsefesi ve eletirileri geleneksel nashatnmeler erevesinden ayrlmaz. Sfiyne, nceki devirlerde ilerin iyi gittii ve gerei gibi dzenli olduunda srar ederler. Bunlar bozulmann kkenini, 16. yzyln son eyreinde III. Murad (1574-1595) ve III. Mehmed (1595-1603)in hkmdarlk dnemlerinde bulurlar ve genelde Sleyman dnemini izlenecek rnek olarak gsterirler. Bu zamandan 20. yzyla kadar Osmanllar arasnda, imparatorluun k ve bunu durdurmak iin ihtiya duyulan slahat hakknda ou zaman birbirini izleyen fikirler ortaya atlmtr. Bylece, tarih gelimenin kanunlar ve dnemler anlay zerine (Ktib elebi) ilgin fikirler ileri srlmtr. Osmanl yazarlar genelde Gazal, Frb, Nasreddn Ts, Devvan ve zellikle bn Haldunun siyaset teorilerinden esinlenmilerdir.8 Bunlarn arasnda Ktib elebi ve Nam zel bir yer tutar. Dstrl-amel9 adl rislesinde Ktib elebi toplumlarn nitelii ve gelimesiyle insann doas ve gelimesi arasnda tam bir paralellik (anthropomorfism) ngrmtr. nsanlar gibi toplumlar da, ilki byme dnemi, ikincisi istikrarl olgunluk dnemi ve ncs de zeval dnemi olmak zere, dnemden geerler. Ancak salam bir yaps bulunan toplumlarda k, ge ortaya kar ve uygun nlemler alarak k ertelemek mmkndr. Bununla birlikte, kanlmaz sondan kurtulmak imknszdr. Srasyla, temel reticiler olan kylleri, asker snflar ve devletin mal idaresini gz nne alarak Ktib elebi, bunlarn her birinde zaaf ve zlmenin ne zaman belirmeye baladn tespit etmeye alr. Onun balang noktas, eski nasihatnmelerinkinin aynsdr; yani, hkmdar orduya, ordu servete (mala), servet reynn refahna ve reynn refah da adalete baldr (daire-i adalet).10 Ktib elebinin kn sebeplerini belirlemek iin toplumdaki zel snflar incelemeye girimesi ilgintir. O, olgunluk dneminin, 1593de Celllerin ortaya kna kadar srd inancndadr; lkenin ve devlet hazinesinin gerek mal destei kyldr. Ktib elebi, Osmanl lkesindeki kyl snfnn; ar vergilendirme, yneticilerin yolsuzluklar ve rvet ve vergilerin mltezimlerin eline braklmas yznden harap olduunu ne srer. O da, Sleyman an, devleti oluturan ana snflarn denge iinde bulunduu mutlu bir dnem sayar. Tarihinin giriinde Nam,11 Mustafa l, Ktib elebi, Knalzde ve zellikle en byk tarihi olarak grd bn Haldun tarafndan ifade edilmi olan toplum ve tarih hakkndaki teorileri zetler. bn Haldunu izliyen Nam, devletlerin ve medeniyetlerin gelimesine yn veren eitli ilke ve etkenleri akladktan sonra bn Haldunun be dnem teorisini zetler. Bu emay Osmanl tarihine uyarlama abasnda Nam, 1683deki Viyana bozgununu izleyen yenilgiler ardndan gelen bar politikay drdnc dnemin balangc sayar; yani nceki dnemin ilke ve kanunlarnn izlendii ve devletin olabildiince komularyla bar iinde yaamaya alt bir kanaat ve sknet dneminin belirtisi olarak yorumlar.

20

Namdan sonra, bn Haldunun teorisi, Osmanl tarihinin seyrini aklayan k devri tarihileri tarafndan giderek daha fazla benimsendi. Gerekten de, bn Haldunun fikirlerinin etkisini, 1700den sonra Amcazde Hseyin Paa ve daha sonra Ragp Paann, imparatorluu lmcl bir alkantdan kurtarmak midiyle bar bir siyasete sk skya balanmalarnda grmekteyiz. Namnn, tarihini Amcazde Hseyin Paa iin yazdn ve ayn dnemde bn Haldunun Mukaddimesinin Trkeye evrildiini12 de hatrlayalm. Osmanl tarihini slm siyaset ve ahlk felsefesine gre sistemli biimde dnemlere ayrmaya alan Osmanl tarihileri, 19. yzylda Ahmed Cevdet Paa13 ve Mustafa Nuri Paa14 izledi. Ktib elebi gibi onlar da, Osmanl tarihini balca ana dneme ayryorlard: genlik, yani byme; orta ya yani istikrarl olgunluk a; ve yallk yani k dnemi. Bundan sonra her dnemi alt aamalara ayrrlar. Mustafa Nuri Paann nemli zellii, Osmanl tarihinin dnemlerini belirlemeye alrken, sadece siyas tarih ltlerini deil, fakat ayn zamanda kurumlar tarihi ve kltrel gelimeler ltlerini de kullanmasdr. Ona gre, nc aama srasnda (yani genel olarak 16. yzylda), lkse duyulan eilim artm, ahlk lleri kaybolmu ve zlmenin ilk iaretleri grnmeye balamtr. Fakat, eer gerek k 1683de Viyana nndeki bozgundan sonra baladysa, 1595den 1683e kadarki safha olgunluk dnemi iinde saylmaldr. Osmanl tarihinin, byme, olgunluk ve k olarak, anthropomorfist biimde dneme ayrlmas teorisi, Trkiye okul kitaplarmzn dayand klasik blmlenme olarak Abdurrahman eref ve Yusuf Akura yoluyla gnmze kadar gelmitir. *** Belli bir tarih srecini dnemlere ayrmaya alrken, nceden tasarlanm bir tarih kuramna dayal kat bir ereve gerekmez ve bunun gerek bir bilimsel metodoloji olmad Leopold von Rankeden beri anlalmtr. Tarihi gelimeyi, belgelere dayanan inceleme ve olaylar sebepler zinciri (causalit) iinde aklama metodu o zamandan beri tarihinin atlyesine egemen olmutur. Biz burada gelimeyi, devlet ve toplumun denge aryan faaliyeti ve bu dengeyi bulduu dnemler eklinde bir ereve ile yorumlamaya alacaz. Tarihi sre balca u temel cepheleriyle ele alnmaldr. lk olarak, yzyllar boyunca Osmanl mparatorluu ve yabanc gler arasnda kurulan deien denge, sonra imparatorluk iinde hkmdarn deien siyasi otoritesi sorunu ve bunun imparatorluk iindeki teki kuvvetler karsnda denge durumu ve nihayet devletin asker, mal ve toplumsal kurumlarnn dayand toprak tasarrufu ve ilenmesi sisteminin geirdii aamalar asndan incelemek gerektiine inanyoruz (ift-hane). Bu bize tarihi realiteye en yakn yorumlama biimi olarak grnmektedir. Cihad veya gaz, yani slm Kutsal Sava, 17. yzyln sonuna kadar Osmanl Devletinin dinamik hareket ilkesi olarak devam etmitir. 1354 itibariyle znikli Mslmanlar, esirleri olan Selanik Bapiskoposu Gregory Palamas ile tartmalarnda, Hristiyan Batnn istilsnn kanlmaz

21

olduundan bahsetmekteydiler13 ve 1333e kadar inen erken bir tarihten itibaren Bizans imparatorlar, Osmanl tehlikesine kar Kiliselerin Birliini nererek yardm iin papaya bavurmaya baladlar. Bununla birlikte, gaznn sadece Bizans mparatorluu ile Balkan lkelerini kayglandrmaktan kp bir Avrupa sorunu haline gelii, ancak I. Bayezid (1389-1402) zamannda gereklemitir. Osmanllarn 1393 ile 1396 arasndaki yllarda, bir dorultuda Adriyatik ve Moraya, br yandan Tuna kylarna ulamasndan sonradr ki, Macaristan ve Venedik kesin bir kararla eyleme gemi ve bir Hal seferi iin Bat Hristiyan dnyasn harekete geirebilmitir.16 Buradaki gerek sorun, bir yanda Macaristan ve Venedik, te yanda bu devletlerle Osmanl mparatorluu arasnda Konstantinopolis ve Balkanlara kimin sahip olaca sorunu idi; siyasi bir g karlamas idi. Gaza siyasetinin en yksek noktasn II. Mehmed temsil etmi ve sorunu Osmanllar lehine zmle bir dengeye ulatrmtr. Bununla beraber, Ftih, Akdenizin ve Orta Avrupann kaplar saylan Rodos ve Belgradda durdurulmutur. Osmanl iin gaz ve yaylma (buna Osmanl emperyalizmi de deniyor) devlet, asker ve halk iin kanlmaz bir hareket, yaam ve denge prensibi idi. Batya yaylma politikasn ele alan Sleyman (1520-1566), 1521de Belgradn ve 1522de de Rodosun fethiyle Dou-Bat ilikilerinde yeni bir aamay gerekletirdi. Bu dnemde Osmanllarn cihada kar tavrnda, daha dorusu devletin yapsnda nemli bir deiiklik meydana gelmitir. Osmanl Devleti, artk slm dnyasnn snrlarnda gazilerin bir u devleti deildir: imdi o Mslman dnyasnn tarih lkelerini, Mekke ve Medine dahil Arap lkelerini snrlar iine katm, gerekte slm bir Hilfet haline gelmitir. stanbulun fethinden sonra Memluk Sultanna gnderdii mektupta gl Osmanl Sultan Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) dahi, Memluk Sultannn haccn ifasn kolaylatrmak zere Mekkenin koruyucusu sfatn tanm, kendisi iin gazay ve gazileri desteklemek grevine sahip kmt.17 Ondan sonra, I. Selim (1512-1520) ile Kanun Sultan Sleyman (1520-1566) zamanna gelince Osmanl Sultan her iki ykmll de zerine almtr. Sleyman, Akdeniz ve Orta Avrupada Habsburglara kar iddetli bir mcadeleyi srdrrken, br yandan, Portekizlilere kar Sumatradaki Ae Sultanna ve Hindistandaki Gcerat hkmdarna asker yardm gnderiyordu.18 Onaltnc yzyln ortalarnda cihadn artk evrensel hale geldiini ve Mslman dnyasnn hmisi olarak Osmanl Devletinin her cephede aktif duruma getiini grmekteyiz. Bu, Osmanl tarihinde yeni bir dnem ayor, bunda baar kazanarak yeni bir dengeye, dneme ulayordu. Bu noktada, Osmanl siyasetini ynlendiren temel diplomatik ilkenin, Hristiyan dnyasn blnm halde tutmak olduunu vurgulamalyz. Sleymann seferlerini yazan Matrakc Nash, Fransay destekleme politikasn (1526 Macaristan seferi bunun iin yaplmtr) aklarken, bunda Avrupay paralanm halde tutmann esas olduunu belirtmitir. 16. yzylda Osmanllar, hal seferi bahanesiyle Avrupay kendi egemenlikleri altnda birletirmeye alan Habsburglarla Papal uzlalamaz iki dman olarak kabul ediyor ve Avrupada onlara kar ortaya kan her eylemi destekliyordu. Osmanllarn, 1525den itibaren Fransa ile ittifak ve Akdenizde birlikte deniz harektnda bulunmalar Avrupa ve Osmanl iin tarih bir gelimedir. Bu erevede Sleymann protestanlar destekleme politikas yaknlarda baz Bat tarihcilerinin (Fisher-Galati,

22

Kortepeter, Setton) dikkatini ekmitir. Nianc Feridunun devlet belgeleri derlemesinde Sleymann 1552de Almanyann Lutherci prenslerine gnderdii mektubu bu bakmdan zel bir nem tar.19 Burada Sleyman, mttefiki olan Fransa ile ibirlii ettikleri srece protestanlara saldrmayacana dair sz veriyordu. Osmanllar btn Avrupada Papaya kar tm din reformcular tevik ettiler ve desteklediler. II. Filipe (1556-1598) kar isyan halinde bulunan Hollandallara gnderilen tevik mektubu da yine Feridun Beyin mecmuasnda bulunmaktadr. Sultan, spanyada isyana hazrlanan Mslmanlarn (Moriskolarn) Hollanda sileriyle ilikiye geip ayn zamanda ba kaldrmalarn neriyordu. Osmanllar, Papa ve Habsburglu spanya Kralna kar, Kralie II. Elizabeth ile dostane ilikiler kurmaya nem verdiler, 1580de Kralieye kapitlasyon baladlar ve Levant ticaretinde, Katolik siyasetine uymu olan Fransann yerine ngilizleri destekleme politikasna nem verdiler.20 Macaristandaki Kalvinistleri her zaman kuvvetle desteklemeleri de ayn politikann baka bir ynn oluturuyordu. Sleyman dneminde Fransa ve Protestan politikasyla Osmanl Devleti Avrupa devletler sisteminin kanlmaz bir gesi oluyor; bylece gaz politikas pratik bir g denge politikasyla badatrlyordu. Bu dnem 1683 Viyana kuatmasyla inkr edilmi oldu. 1683de kendisine ar gvenen ve Viyanay kuatan Kara Mustafa, Avrupal glerin birleerek toptan drt cephede saldrya gemelerine sebep oldu. O zaman Fransa bile Osmanly desteklemekten vazgeti. Bata papa olmak zere Habsburglar, Venedik ve Lehistan bir Kutsal Liga kurdular. 1686da Rusya bu ittifaka katld. Bundan sonra, Osmanlya kar emperyalist tutumunu Avrupa Hristiyan dnyasn ve medeniyetini himaye maskesi altnda saklama imknna kavutu. Btn cephelerde onalt yl ypratc savalardan ve ykmn kenarna geldikten sonra Osmanllar nihayet yenilgiyi kabul ettiler (Karlofa Antlamas, 1699). Macaristann terki ile ilk paralanma gerekleti. Artk Cihad tamamiyle terk edilmiti. Namnn bu yeni bar politika hakkndaki samimi ifadesini grdk. 18. yzylda iki byk askeri emperyalist devlet, Avusturya ile Rusya saldry devam ettirdiler. Batl devletler ise, ticari karlar nedeniyle Osmanly desteklediler. Karlofa grmelerinde Avusturya, onlarn basks sonucu bara yanat. Bu dnemde Fransa ticaretinin yars Levant pazarlarna baml idi ve ayrca Habsburglara kar Avrupa denge politikasnda Osmanl daima deerli bir mttefik idi. Bu noktada, 1700-1914 arasndaki dnemde, srekli olarak Osmanl mparatorluu ile Avrupa arasndaki ilikileri ynlendiren ark Meselesi ortaya kmtr. Osmanl mparatorluunun lke btnl iin Bat devletlerinin destei zorunlu hale geldi. Kanun dneminde Osmanl stn gc, Avrupada yeni mill devletlerin koruyucusu roln benimsemi, Avrupa devletler g dengesinde balca rol sahibi olmutu. 1699dan sonra ise, Bat devletlerinin destei Osmanl iin kanlmaz bir denge unsuru olmutur. Osmanl mparatorluu Bizans ile birlikte 1500 yllk bir tarih blge geleneini temsil eder. Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) zamanndan itibaren Osmanl sultanlar, ki Ktann Sultan ve ki Denizin Hkmdar [Sultanl-berreyn ve Hakanul-bahreyn] unvann kullandlar. Bat istikametinde Balkanlara ve dou ynnde ise Kk Asyaya doru genileyerek, Osmanl mparatorluu bu iki blgeyi Dou Roma zamanndaki gibi Boazlar merkezi etrafnda birleik bir imparatorluk ekline soktu. Bu, 1000 yl sren bir tarih geopolitik devamll temsil ediyordu. stanbulda Patrik ve

23

eyhlislam bu geopolitik gerein timsali idiler. Osmanllar, Balkanlarda uzun bir mcadeleye balamak zorunda kaldklar srada, Kk Asyada da yzyllarca devam eden geleneksel bir siyas durumla uramak mecburiyetinde kalyordu. Rum (Anadolu) Seluklu Sultanl 12. yzylda, rana hkmeden Byk Seluklu mparatorluunun bir u eyaleti saylyordu. 13. yzylda ran lhanl Devleti bu durumu yineledi. Osmanl Beylii dahil tm beylikler, lhanl maliye defterlerinde bu imparatorluun Ucat eyaletleri olarak kaydedilmitir. Ancak I. Bayezidin (1389-1402) saltanatnda Osmanl hkmdar kendini Rum Seluklu sultanlarnn mirascs, Anadolunun mer efendisi olarak grmeye balad. Bayezd, Anadolu Seluklu sultanlarnn tad Sultanr-Rm unvannn kendisine tevcih etmesi iin Msrdaki Halifeye ba vurdu;21 fakat o srada douda, eski Mool mparatorluunu slm bir kisve altnda canlandrmak dncesiyle Timur ortaya kmt. Timur, tm Anadolu zerinde hkmranlk iddiasnda bulundu ve Bayezidden kendisini metbu tanmasn istedi. 1402de Ankara yaknlarnda ubuk ovasnda Bayezidi esir ald ve Anadolu beyliklerini kendisine baml devletler olarak yeniden canlandrd. Osmanl lkesini de dier beylikler gibi baml bir devlet durumuna soktu (elebi Mehmedin Timurun adn tayan sikkeleri vardr). Hkmdarlklar boyunca, yani yaklak yarm yzyl, I. Mehmed (1413-1421) ve II. Murad (1421-1451) zerinde Timurlular metbuluk iddiasnda bulundular. Timurun olu ahruh babasnn Kk Asyada kurduu dzeni devam ettirmekte azimli idi. I. Mehmede gnderdii bir mektupta ahruh, onun kardelerini bertaraf edip Timurun bahettii topraklar birletirmesi eylemini onaylamadn yazmakta idi. 1441de ahruha yazd mektupta II. Murad, ona baml bir hkmdarn hitabna uygun ifadelerle hitap etmekte ve Osmanllarn yakn gemite Karamanllardan aldklar topraklarn Timur tarafndan ihsan edilmi topraklar olduunu belirtmeye almakta idi.20 O halde, zetle, 1441 gibi ge bir dnemde bile Timurlular hl Timurun Anadoluda kurduu dzeni ayakta tutmaya alyorlard. Osmanllar buna kar polemike bavurdular. Timurlularla rekabet iin Ouz Hann olu Gnhann olu Kaynn soyundan geldikleri hakknda Osmanl iddialar da tam bu dnemde kuvvetle benimsendi. II. Mehmedin 1461den itibaren Anadolu beyliklerini ele geirmeye balad srada, Dou Anadolu ve rann efendisi olan Uzun Hasan da, Timur gibi, tm Anadolu zerinde hkmranlk iddiasnda bulunuyordu. Bu Trkmen hkmdar, kovulmu beyleri himayesine alp Osmanl Sultanna meydan okudu. 1472de Karaman beyine destek iin gnderdii askerler Osmanl memleketinin tam kalbine kadar szd, Akehire geldi. Bu defa, Osmanl Sultan doudaki rakibini yenecek gteydi (Bakent Sava 1473) ve Anadolu bu kez kesin biimde Konstantinopolisin efendisinin hkm altna girdi.23 Bylece, Kk Asyada drt yzyl sren bir siyas durum, yani Anadolunun doudaki byk komularndan birine bamll sona erdi. Bununla birlikte, Safevler, 16. yzyln banda randa iktidara geldiklerinde, onlardan ah smail alevi Kzlbalarn piri ve hkmdar sfatyla Osmanllarn Anadoludaki hkmranln yeniden ciddi biimde tehdit etti. 1514de, ateli silahlar ile I. Selim, ahn Trkmen zrhl svarilerini datt ve Safev iddialarna kesin bir darbe indirmeyi baard. Dou Anadoluyu stanbula balyarak tehlikeyi uzun yzyllar iin bertaraf etti. ran ile mcadele 16. ve 17. yzyllarda Dou Anadolu tesinde Kafkaslar, Azerbaycan ve Irakta srdrld.24 Bylece

24

Osmanllar Balkanlarda olduu gibi Anadoluda tam egemenliklerini kurmu, Boazlar ekseninde bin yllk imparatorluk geleneini ihya etmi oluyorlard. Burada Osmanllara kar Batl ve Doulu hasmlarnn birbirleriyle diplomatik temaslar kurduunu, Osmanl lkesini aralarnda paylamak iin planlar yaptklarn vurgulamalyz. Osmanllar zerindeki planlar iin Timur Fransz sarayna mektuplar yollam, Uzun Hasan Venedikle ittifak yapm ve Safevler de Almanya ve spanya Habsburglarna eliler gndermitir. Anadolu ve Rumelide imparatorluu korumak kolay olmamtr. Osmanllar, iki cephede ayn anda savamak zorunda kalmaktan daima kanmlardr. Bu amala, douda ve batda mnavebeli bir sava ve bar siyaseti izlemekte dikkatli davranmlardr. Kanun, rana sefer yapmak iin mparator arlken ile 1547de bar anlamasn imzalamtr. Fakat, 1593-1606 yllarnda Habsburglara kar yrtlen Uzun Sava srasnda ah Abbasn Azerbaycanda saldrya gemesi, Osmanllar ayn anda iki cephede birden savamaya zorlam ve bu savalar ykc etkiler yapmtr. Buraya kadar Osmanl devletinin dnya gleri karsnda her dnemde gerekletirmeye alt denge politikasn inceledik. imdi Osmanl Devletinin i yapsndaki devir aan deimelere bir gz atalm. Hem Douda hem de Batda dnya lsnde bir mcadeleyi yerine getirmek iin Osmanllar, btn kaynaklarn srekli hazrlk halinde ve tek bir iradenin emrinde tutmak zorundaydlar. Bylece Osmanl devleti, merkeziletirici mutlak bir tek otorite altnda klasik Osmanl padiahln kuracaktr. Bu siyasi dengeyi Osmanllar II. Mehmed dneminde gerekletirdikleri zaman Avrupada mutlakiyeti idare kuramclar (Machiavelli, Postel, Bodin) Osmanly bir model olarak ele almaya baladlar. Fatihe kadar ilk dnemlerde Osmanl Beyinin merkez otoritesine kar en byk kartlk serhad blgeleri Uclardan gelmekteydi.25 Osmanl hkmdarlarnn i siyasette aradklar denge, bilinli olarak merkez hkmet denetiminin korunmas ve glendirilmesidir. Bylece, Uc beylerinin yeni fethedilmi topraklarda, bamsz beylikler kurmalar engelleniyordu. Daha ilk dnemde zmit snr blgesini kontrol eden bey, Osman Gazinin yolda Aka-Koca idi. Aka-Kocann lm zerine Orhan, bu blgeyi idare etmek zere byk olu Sleyman atad. Sleyman daha sonra, 1340larda Rumeli karsnda yeni fethedilen, en nemli Uc blgesi olan Karesi sancak beyliine gnderildi ve merkezini Bigaya tad. Sleyman, daha sonra 1352 de Avrupa topranda Gelibolu Ucunu feth etmek zere anakkale Boazn geti, Trakyada yerleti. Sleyman, dnemin en gl Uc beyi oldu. Babasndan nce, 1357de lmeseydi, Osmanl tahtnn doal sahibi olurdu. I. Murad (1362-1389) tahta ktnda, Rumelideki Uc kuvvetlerinin bana, en gvendii komutan olan lalas ahini, beylerbeyi veya Avrupadaki Osmanl kuvvetlerinin kumandan olarak yerletirdi. Lala ahin Meri vadisinde, OrtaKolda Edirneden sonra merkezi Filibe olarak Rumeliyi sultann kontrolu altna ald. Sol Kolda Evrenuz, Sa Kolda Mihal-oullar Beylerbeyine tbi idiler. Fakat, Beylerbeyi ile Uc-beyleri arasndaki rekabet kanlmazd. Uc beylerinin Rumelide, 1373de ehzade Savcnn isyannda nemli bir rol

25

oynadklar anlalmaktadr. I. Bayezidin 1402deki dn izleyen i sava dneminde Uc beyleri bir derece bamszlk kazandlar ve kimin Osmanl tahtna geecei byk lde onlarn elinde kald. Kendilerine dorudan baml olan aknclar, yrkler ve Uc tmarl sipahileri onlarn dorudan doruya emirleri altnda idi. Srasyla, Serez-Selanik-Teselya-Arnavutluk snr blgesinde Evrenuzoullar, skpte shak, sonra Paa Yiit ve oullar, Tuna Bulgaristannda Mihaloullar ile Kmloullar pratikte egemen feodal aileler durumunda olup Uc sancan babadan oula tevrs ediyorlar, tmarlara kendi adamlarn getiriyorlard. II. Muradn hkmdarlk dneminde skp Uc-beyi sa Beyin denetimindeki blgedeki 189 tmarlnn 160 kadar kendi kullar, kleleri ve kap halk idi.26 Uc-beyleri bamsz beyler gibi komu yabanc devletlerle antlamalar yapyor ve onlardan hara alyorlard. Bununla beraber, II. Mehmedin (1451-1481) gazi kiilii ve gl merkeziyetilik siyaseti karsnda Uc beyleri eski bamsz durumlarn korumay baaramadlar. II. Mehmed zellikle Mihaloullarn denetimi altna almay baard, Rumelide sultann merkeziyeti otoritesini kurdu, bylece merkezilemede yeni bir dengeye, yeni bir dneme ulalm oldu. II. Mehmed dneminde devlet iinde sz gtrmez iktidar, Uclarda deil, merkezde-Kapkulu kuvvetlerine dayanan Sultanda idi. Kul sistemi,27 yani asker ve sivil idareyi sultann kullar ile yrtme sistemi, lkenin her yannda Sultann merkez ve mutlak otoritesini garanti altna alyordu. Saray kul sistemi Orhan hatta Osman zamanndan beri mevcut grnmektedir. 1361i izliyen yllarda byk lde genileyen devletin gereklerini karlamak zere merkez bir brokrasi ve tmar sistemi tekil edildii zaman, kul sistemi esas kabul edildi; ve dorudan Sultana bal kullardan oluan cretli daim ordu, Yenieri Oca kuruldu. Bu ordu, ilk kurulduu srada 1,000 kii, I. Bayezid (1389-1402) dneminde 6-7,000, II. Murad devrinde 4-5,000 kii idi. II. Mehmedin saltanatnda (1451-1481) ise mevcudu 8-10,000e karld. Bu merkezi asker g sayesinde Osmanl sultanlar Uc beylerinden daha kuvvetli duruma geldi. stelik, snr blgeleri her ne zaman gl dmanlarn saldrsna urarsa, [mesel Kosova (1389) ve Nibolu (1396) savalarnda olduu gibi] sultan, derhal harekete geip kesin darbeyi indirebiliyordu. Kapkullar, ayn zamanda Sultann emir ve yasaklarn eyaletlerde uygulamak zere yasak kulu ad altna grev yapmaktaydlar.28 Yenieri Oca, Kapkullarnn yalnzca bir kesimini oluturmaktayd. Daha 14. yzylda bile Sultann kullar sadece merkezdeki asker gc deil, fakat ayn zamanda taradaki tmarl sipahilerin nemli bir blmn de ieriyordu. Sarayda ve tarada bir sre hizmet grdkten sonra kullar imparatorluun her kesine, tmarl, suba, sancak beyi veya beylerbeyleri olarak gnderiliyor, bylece Sultann siyas ve icra otoritesini temsil eden asker-idareciler olarak hizmet gryorlard.29 Kullarn imparatorluk ynetiminde yaygn ekilde kullanm, I. Bayezid devrinde balamtr. O, Anadoluda feth ettii beyliklerde yerli aristokratik aileler yerine kendi kullarn getirmekte idi. II. Mehmed, en yksek siyasi-idari mevki olan vezirizaml, andarl ailesi yerine kendi kullarna bahettiinde kul sistemi tamamlanm oldu. Ksacas, sultann merkez ve mutlak otoritesinin glenmesi, kul sisteminin gelimesiyle el ele gitti. Bylece devlet idaresinde yeni bir dengeye veya dneme ulalm oldu. Osmanl Sultannn teki Mslman hkmdarlar zerindeki stnlk sebeplerini sralarken Kemalpaazde, Osmanl sultanlarnn kullar sayesinde emirlerini her yerde

26

kesinlikle uygulamaya muktedir olduunu vurgular. Eyalet idaresine atanan hibir kul, halk zerinde imtiyazl bir mevkie ulama ve bakaldrma imknn bulamazd. Osmanl sultanlar, zellikle I. Bayezid ve II. Mehmed dneminde tm blgelerde yerel hanedanlar ve feodal beyleri ortadan kaldrmaya ve btn yerel ayrcalklar bertaraf etmeye zen gsterdiler.30 Balkanlarda, kk prens ve senyrler ortadan kaldrlm veya Osmanl timar kadrolarna alnmt. Balkan kyls kendilerini koruyamayan eski efendileriyle artk ibirlii yapmyor, zimm stats ierisinde Osmanl tebaas olarak devletin himayesi altna girmi bulunuyordu. Daha nceki asker snflar ile kilise ve manastrlar da, ellerinde bulundurduklar pronoa ve charistialar zerindeki haklarn teminat altna alan, yeni merkezilemi sisteme balanmay daha gvenli buldular. zetle, merkez Osmanl hkmeti, eski Bizans imparatorluk geleneklerini canlandrdklar Balkanlarda, bir iktidar ve gven kayna olarak hareket ediyordu. Anadoludan koup gelerek ganimet aryan gaziler, ulema ve topraa a kyller, srekli artan saylarda bu gvenilir imparatorluun hizmetine girmek iin Avrupada feth edilen topraklara g etmekte idiler. Bunun yannda, devleti sk sk i savaa srkliyen ve halk bezdiren saltanat mddeilerini bertaraf etmek iin de, zalim fakat zorunlu bir zm bulundu. II. Mehmed, karde katli geleneini kanunnmesine bir madde olarak koydu. ok sonra 16. yzyl sonlarnda ehzadelerin sancaa vali gnderilmesi deti de kaldrld. Bylece mutlak merkez otoritenin sreklilii yolunda kesin admlar atlm oldu. Hkmranln ynetici ailenin btn bireylerine ortaklaa ait olduu eski Trk geleneine bu suretle son verilmi, kadim Dounun tek mutlak hkmdarn ahsnda temsil edilen blnmez ve kutsal otorite fikri benimsenmi oldu.31 ehzadeler arasnda, ykc i savalar dnemi bylece kaldrlm, yeni bir denge ve dzen yerlemi oldu. Fakat, 16. yzyln sonunlarndan itibaren sultann dayand g, yani saray halk ve Yenieri ve br Kapkullar, onun adna devleti kendi denetimleri altna sokacak kadar g ve nfuz kazandlar. Onlar dengeleyecek bir g kalmad. 1600e doru Yenierilerin says 35-50 bine vard; onlar 1622de Sultan II. Osman tahttan indirip katledecek kadar ileri gittiler. Kapkullar, devlette tm iktidar elde edip eyaletlerde otoriteyi ve gelir kaynaklarn da ele geirdiler. Evliya elebi (17. yzyl ikinci yars) ehirlerde Yenieri serdar, avu ve kethda-yeri sfatyla heryerde onlarn egemen olduunu tespi edecektir. 17. yzyla ait stanbuldaki tm esnaf ve dkknlarn tespit eden bir ihtisab defterinde, dkkan sahipleri tmyle saray halk, kapkullar, beyler ve paalar olarak grnmektedir. O zaman eyaletlerde cretli menei kyl askerler, Sekbanlar onlara kar direnie getiler. 16251628de Abaza Mehmed Paa32 komutasnda birleip Anadolunun denetimini ellerine geirdiler. Bu otorite bunalm, Kprl Mehmedin 1656da diktatr yetkileriyle durumu kontrol altna almasna kadar srd. Daha sonra Yenieriler, yalnz belli gruplarn tepkisini deil, halk protesto hareketlerini de temsil eder oldular. Merkezde ve eyaletlerde ehirlerde saylar kontrolsuz artan ve artk bir eit milis haline gelen Yenieriler halkn nne dp, IV. Mehmedi (1687) ve III. Ahmedi (1730) tahttan indirdiler. Padiah ve saray, devlet ileri zerinde mutlak otoritesini, ancak 1826da Yenierileri

27

ortadan kaldrdktan sonra yeniden kurabildi. Yalnz Yenieri Oca deil, fakat kul kurumunu oluturan br resm rgtler de 17. yzylda asl niteliklerini deitirmilerdi.33 Devletin zlmesi ve genel kargaann sebeplerini aratrrken 17. yzyl ortasnda Koi Bey listenin bana kul sisteminin bozulmasn koyar. zetle, siyasi g temsil eden gruplar arasndaki atmalar ve varlan yeni dengeler, Osmanl tarihinde i siyaset dinamiini anlamak iin nemlidir. Son olarak toprak tasarrufu sistemini ele almamz gerekiyor. Yakn Dounun gemiteki teki imparatorluklarnda olduu gibi, Osmanl mparatorluunda da merkezilemi rejimin toplumsal ve iktisad temeli, toprak tasarrufu ve gelirlerinin devlet tarafndan sk denetimini salayan zgn bir sistemdir.34 Kapkullarnn zellikle Anadolu ehirlerinde kontrollarna yol aan neden 1593-1610 Celli anarisidir. zetle lkede eski gler dengesi bozuldu. Islhat Lyihas yazarlarnn dedii gibi, klasik Osmanl idaresinde Kapkuluna kar eyalet tmarl ordusu bir denge oluturuyordu. Toprak mlkiyetinin devlete ait oluu, daha dorusu rakabe, kontrol hakknn merkez hkmetin elinde olmas, devlet politikasnn amalaryla uyumlu olarak toplum dzenini denetlemesini ve gelirleri bu amalara ve zamann ihtiyalarna gre tahsis etmesini mmkn klmaktayd. Osmanllardan nceki devirlerde, Seluklularda ve Bizans mparatorluunda da, devletin toprak zerindeki denetimi imparatorluun siyasal, toplumsal ve ekonomik yapsn belirlemiti. Bu imparatorluklarn k dnemlerinde hem toprak hem de kyl yerel grevlilerle ynn kontrolne geecektir. Osmanl mparatorluu, yaylmac bir g olarak genileme gnlerinde, tarm arazisinin devlet kontrolu altnda olmas ilkesini genel olarak uygulama gcne sahipti. Kural olarak, Osmanl rejimi, -hem dnyev hem de din alanda- eski toprak sahiplerinin mlk haklarn kaldrm ve fethedilen blgeler ve de sonradan tarma elverili hale getirilen topraklar devlet denetimine alnmtr. Hkmdar, nadiren toprak zerinde mutlak mlkiyet haklarn ahsa zel bir ba belgesi ile, temliknme ile devredebilirdi. Gerekte bu katmanl bir toprak tasarrufu sistemiydi: topran mutlak rakabe hakk devlet elinde idi; kyl tasarruf hakkna, yani srekli kirac olarak topra kullanma hakkna devlete bir tapu resmi diyerek bir szleme ile sahip olurdu. Bu ikisi arasnda tmar sahibi sipahiye veya devletin temsilcisi olarak birine, devlete ait haklarn inenmemesi iin gzetim yetkisi verilirdi. Balca toprak vergilerini toplayp topran bo braklmasn nlemek zere konulan kanunlar o uygulard. Sipahi devlete kar belirli asker grevleri yerine getirmekle ykmlyd ve toplad belirli vergileri de maa olarak alrd. Btn bu hususlar Kanunnamelerde tespit edilmiti. Para ekonomisinin tam olarak gelimedii devletlerde devletin temel gelir kaynan oluturan toprak vergileri iltizam yoluyla da toplanabilirdi: vergilerin merkez hazineye nakit olarak girmesini salayan iltizam sistemi idi. Byk sayda askere ihtiyac olan Osmanl mparatorluunda, bu ayn vergiler ounlukla kylerde yerletirilen sipahileri desteklemek zere tmar olarak datlmtr. Bylece, Osmanl dneminde toprak tasarrufu sistemi, vergi sistemi ve eyalet asker tekilat bir btnnn tamamlayc geleri olarak blnmez bir sistem oluturuyordu. Osmanlnn bu sistemi, fethettikleri blgelerde, yani Bizans mparatorluu ve Balkan

28

devletlerinden aldklar topraklarda uygulamaya koymas zor olmad. nk slm hukukuna gre savala alnan topraklar devlete ait saylrd. Hatta vakf haline getirilse bile, devlet gerekirse vakfiyetini kaldrabilirdi (Ftih vakf ve mlklerin devlete mal edilmesi kararnda bu prensibe dayanmtr). Fakat, Osmanl igalinden nce Anadoluda, birok arazi, mlk ve vakf olarak devredilmi ve bu durum eriata uygun olarak tertip edilen senetlerle tasdik edilmi bulunuyordu, bu yzden eski Seluklu Devleti topraklarnda eitli uzlamalara varlmak gerekmitir.35 Mesel toprak sahipleri, ekinci sistemi yoluyla devlete asker salamakla ykml klnmtr. I. Bayezidin saltanat srasnda (1389-1402) bu gibi topraklar zerinde devlet kontrol geniletildi: Bu politika Bayezide kar Anadoluda kartlarn ortaya knn sebeplerinden biridir. Onun saltanat dneminden II. Mehmed dnemine kadar bu adan bir uzlama ve hogrme politikas izlenmitir. Fetret ve i bunalmlar merkez hkmeti, Rumeli ve Anadoludaki nfuzlu kiilere byk mlk topraklar balamay zorunlu klmtr. Bu gibi toprak mlkleri, devletin el koymas ihtimaline kar bir tedbir olarak, sahipleri tarafndan genellikle aile vakfna dntrld. Fakat, seferleri iin fazla asker ihtiyac karsnda, Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) bu topraklarn nemli bir blmn 1476 civarnda tekrar devlet mlkiyeti altna ald. Vakfn gerek amalarn yerine getiremeyen, binas yklm veya hkmdarlarndan berat almam vakflar ilga etti. Bunlar mr iin msadere edip tmar olarak askeri snf mensuplar arasnda datt. Bu reform sonucunda bu ite alm olan tarihi Tursun Beyin ifadesiyle 20 bin (?) ky ve iftlik devlete mal edildi.34 Bu eylem, zellikle vakflardan yararlanan din gruplarn ulema, zaviyedar eyh ve dervilerin Sultana kar tavr almalarna sebep oldu. Ftihin lmnden sonra iddetli bir tepki kendini gsterdi ve msadere edilen topraklarn byk bir ksm eski sahiplerine ve vakflara geri verildi. Fakat yeniden eski istikamete dnlmesi iin ok zaman gemedi: I. Sleymann byk seferleri iin asker ihtiyac, nfustaki art ve yeni topraklarn tarma almas mr topraklarda byk bir arta yol at. frazat adyla anlan bu yeni mr topraklara ait kaytlar dnemin defterlerini doldurmaktadr. 16. yzyl sonundan itibaren krsal blgelerde, hem tarmda, hem de toprak tasarrufu sisteminde ar bir buhran ortaya kt. Bunun temel sebepleri arasnda ncelikle, 1580lerden itibaren Bat Avrupadan ucuz gm ve gm para ak ve, bunun ardndan, Osmanl maliyesini, imparatorluk ekonomisini ve ynetim mekanizmasn kargaaya sokan enflasyondur. Tarihi Selniki, yzde yz bir enflasyonun herkesi zellikle askeri fakirletirdiini ve genel bir honutsuzluun ortaya kna neden olduunu tarihinde vurgulamtr.37 Tmarlarn deeri aniden dnce tmar sahipleri seferden kamaya, eitli yollarla kyllerden daha fazla gelir szdrmaya altlar. kinci olarak, bu dnemde yeni fetihlerin durmas tmara atanmak iin elinde pdiah emriyle bekleyen adaylar saysnda byk bir arta neden oldu ve timar elde etmek isteyenler arasnda sert bir rekabete yol at. Yolsuzluklar ald yrd, asker isyanlara katlmaktan geri kalmad. nc olarak, Kapkullar bata saray halk, avular tmar topraklarn her yerde ele geirmeyi baaryor ve dolaysyla tmar an daha da iddetli hale getiriyorlard. Sonu olarak, ok sayda topraksz asker ve isiz cretli asker gruplar (yevmliler, sekban ve sarcalar) ekya eteleri halinde ky ve kasabalar basp yamaya baladlar; daha sonralar bunlar byk gce sahip nderler ve si paalar (Karayazc, Canpulad-olu, Varvar Ali, Abaza Mehmet) etrafnda toplandlar ve zerlerine gnderilen hkmet kuvvetlerini pskrtecek

29

bir g oluturdular. syanclar Cell genel adyla bilinmektedir.38 Onlarla uramak zere gnderilen Kapkullar da, kyllerin bana bela olup onlar soyan bir baka apulcu gc oluturdular. Eyaletlerde kaplarnda cretli sekban ve sarca askeri toplyan paalar u veya bu bahane ile isyan etmek imknn buldu. Anadoluda bu dnemde ekya banda si paalar gryoruz. stanbulda merkezde yenieri zorbalar gibi bu dnemde Anadoluda sekban ve sarcalar banda si paalar lkeyi tam bir anari iine srklediler. Bu dnem 1590-1656 tarihlerini kapsar. Merkeziyeti kontrol ancak Kprl Mehmed Paa ile gerekleecektir. Bu dnem ayn zamanda derin ekonomik ve sosyal alkant dnemi olup kargaaln altnda bu ekonomik sarsnty hesaba katmak gerekir. Bu dnemde devam eden uzun savalar (1593-1606 Avusturya, 1603-1612 ran savalar) ve enflasyon devleti, avrz ykmllklerini olaan ve ar bir nakd vergi haline getirmeye mecbur etti. Btn bu koullar, zellikle Anadoludaki kylleri toptan topraklarn terk edip berkitilmi ehirlere kamaya veya ekya etelerine katlmaya sevk etti. zellikle 1595ten 1607ye kadar sren dnemde Anadoluda anari ve halkn kitle halinde ka Osmanl tarihinde Byk Kagun olarak bilinir. Kanun dneminde yeni topraklarn tarma almas, yzde altma varan nfus patlamas, bu anari dneminde Anadolunun bir daha kalknamayaca bir ykm dnemine yerini brakmtr. Ayn yllarda Rumelideki Hristiyan kyller arasnda ilk ciddi isyan giriimleri vuku bulmutur.39 Bu byk ekonomik-siyasi-sosyal bunalm srasnda, kap halk geimini salamak iin ekiyala baladlar. Devletin temel kurumlar, kul sistemi, tmar sistemi ve toprak tasarrufu dzeni perian oldu. Bu yllar yaayan Koi Bey erbab- tmar ve zeamet bilklliye yok olduulfeli kul dnyay tuttu ve sipahi gruhunu bastrd demektedir. Devlet, eyaletlerdeki topraklar stndeki denetimini kaybetti; toprak gelirleri, byk lde Kapkullarnn ve asker snfla balantl nfuz sahibi yerel kiilerin, yann eline geti. Klasik Osmanl rejimi tamamiyle kt. Bu nedenle biz bu tarihe kadar Osmanl tarihini Klasik Dnem diye ayrd ediyoruz. 1683-1699 sava dnemi derin deiikliklere yol am, yan rejimini hazrlamtr. mparatorluk topraklarnn yarsn oluturan Padiah haslar, daha dorusu merkez hazine kontrolundaki topraklar, genellikle eskiden beri mukataa adyla szleme ile zel kiilere iltizama verilirdi. Bu mukataalarn byk ksm asker snf mensuplarnn eline geti. 17. yzyl sonlarnda mukataa iltizam yoluyla devlet topraklar zerinde denetim kuran bu snf, kyller zerinde fiilen ynetici durumuna geldi ve aynn douuna yol at.40 Devlet toprak zerinde denetimini salyan eski dzenli tahrirleri artk yerine getiremiyordu. Topran gerek kontrolunu ele geiren nfuzlu ynlar, kendilerine ahsen bal cretli asker kuvvetler beslemeye balad. Dzenli tmarl asker ilevini kaybettiinden devlet yn bu yerel askeriyle imparatorluk ordusuna katlmaya tevik edip pek ouna mrmran veya paa rtbesi tevcih etmeye balad. Kazalarda yerel otoriteyi temsil eden yan yannda 18. yzyl ikinci yarsnda eyaletlerde byk mukataa topraklarn kontrolu altna geiren ve zel ordular bulunan gl yerel hanedanlar ortaya kp glendi. 1683-1699 felketli sava yllarnda, mukataa iltizamlarn malikne adyla eyaletlerde zengin ve nfuzlu kiiler hayatlar boyunca, hatta aileleri iin salamlard. Bylece toprak ve vergiler zerinde kontrolunu kaybeden devlet, eyaletlerde temel fonksiyonlarn yerel yan ve hanedana devretmi bulunuyordu. Bu

30

dnemde, Avrupada grlene benzer bir ekilde, imparatorluun feodallemesinden bahsedebiliriz. 18. yzyln sonunda merkeziyeti imparatorluk artk mevcut deildi. II. Mahmudun yeni bir ordu kurup gl aynlar ve hanedanlar (Pozvant-olu, Tepedelenli, Karaosmanoullar, apan-oullar) teker teker ortadan kaldrmasna kadar, Anadolu ve Rumelide, merkez bir hkmetin otoritesini tanyan bir imparatorluu yeniden kurmak mmkn olmad. Uzak eyaletlerde, Suriye, Msr, Badatta Osmanl Sultannn temel egemenlik haklarn fiilen ele geiren Memluk beyleri (Msrda), Yenieri garnizonlarna dayanan yerel hanedanlar ykseldi. Bu gelime, daha nce 16. yzyl sonlarnda Garp Ocaklarnda, Tunus, Cezyir ve Trablusta gereklemi bulunuyordu. Buraya kadar Osmanl tarihinin yapsnda ve temel kurumlarnda yeni bir dnem aan deimeleri gzden geirdik. Osmanl tarihinde dnemleri bu ampirik gzlemler erevesinde saptamak gerektiine inanyoruz.

Kemalpaazde, Tevrih-i l-i Osmn, Defter I, haz. erafettin Turan, Ankara 1976;

Ruhye ait olduu sylenen kronikte de (Oxford Bodleian Library, Marsh 313) benzer fikirler ileri srlmtr. 2 Tewarikh-i l-i Osman (Die altosmanischen anonymen Chroniken), ed. F. Giese, Breslau

1922, 30; daha tam bir metin: Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, ? 700. 3 4 H. nalck, Adletnmeler, Belgeler (Trk Tarih Kurumu), II/3-4, 105. Sleymann saltanat dneminin Altn a saylmas hakknda bkz. H. nalck, Sleyman

the Man and the Statesman, ed. G. Veinstein, Soliman Le Magnifique et sgn temps, Paris 1992. 5 Osmanl layiha yazarlar iin bkz. H. nalck, Military and Fiscal Transformation in the

Ottoman Empire, 1600-1800, Archivum Ottomanicum, VI (1980); The Ruznme Registers, Turcica, XX (1988), 256. 6 A. Tietzenin neir ve evirisine bkz: Mustafa ls Counsel for Sultans of 1581, I, Metin, II,

eviri, Viyana 1979-1982. 7 Ayn Ali, Kavnin-i l-i Osman der Hulsa-i Mezmin-i Defter-i Divan, stanbul 1280 H.; bu

basm popler bir basm olup tenkitli yeni bir basm Douglas Howard tarafndan hazrlanmtr; Kitb- Mustatab iin bkz. Y. Ycel, Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar; Kitb- Mstetb, Kitbu Meslihil-Mslimn ve Menfiil-Mminn, Hrzl-Mlk, Ankara, 1988. 8 Bkz. C. Fleischer, Royal Authority, Dynastic Cyclism, and Ibn Khaldunism in Sixteenth-

Century Ottoman Letters, Journal of Asian and African Studies, XVII (1983), 198-220; Frb, Ts ve

31

Devvnnin etkileri iin bkz. Knalzde Alaeddin Ali, Ahlk- Al, Bulak 1248 H., II, 5, 105-112. 9 Hac Halife veya Ktib elebi olarak bilinen Mustafa b. Abdullah, Dstrl-amel li islhil-

halel, stanbul, 1280 H.; Almanca evirisi: W.F.A. Behrnauer, ZDMG, X (1857), III-132. 10 Bkz. H. nalck, Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariyeleri ve Gelenekleri, Reit

Rahmeti Arat in, 1966, 259-275. 11 12 Mustafa Nam, Trih-i Nam, I-VI, stanbul, 1280 H.: I. Ciltteki giri. eviren Pirzde Mehmed Saib, Mukaddime-i bn Haldun, I-II, stanbul 1275 H.; Tanzimat

dnemi tarihcisi ve devlet adam Ahmed Cevdet Paa tarafndan tamamlanmtr: stanbul 1277 H. 13 14 15 A. Cevdet (Paa), Vekyi-i Devlet-i Aliyye (Trih-i Cevdet), stanbul 1271-1301. Neticl-Vukut, I-IV, stanbul 1294-1327 H. G.G. Arnakis, Gregory Palamas among the Turks and Documents of His Captivity as

Historical Sources, Speculum, XXVI (1951), 104-118. 16 Yeni bir yorum iin bkz. H. nalck, The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522, A

History of the Crusades, genel yayn ynetmeni, K. M. Setton, c. VI: The Impact of the Crusades on Europe Hal Seferlerinin Avrupa zerindeki Tesiri, haz. H. W. Hazard ve N. P. Zacour, Madison, 1993, 221-353. 17 18 Bkz. A. Feridun, Mneats-Seltin, I, stanbul 1275 H., 236. Bkz. H. nalck, The Rise of the Ottoman Empire, Cambridge History of Islam, haz. Holt,

Lambton ve Lewis, Cambridge 1970, 320-323; H. nalck, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, Cambridge 1994, 327-331. 19 20 21 22 23 24 25 A. Feridun, a.g.e., II, 542-544. H. nalck, haz. 16. notta zikredilen An Economic and Social History, 367-372. Bkz. Bayazd I, Encyclopaedia of Islam, 2. bs. (EI2). I. Mehmed ve II.Muradn mektuplamalar iin bkz. Feridun, I, 150-152, 177-178. Bkz. Mehmed II, slm Ansiklopedisi (A), 523-527. imdi bkz. Selim I, EI2. U beylerinin Fatih Sultan Mehmed zamanna kadar oynadklar hayat rol iin bkz.

Gazavt- Sultan Murad Han, haz. H. nalck ve M. Ouz; Mehmed I, EI 2, Murad II, A.

32

26 27 28

H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954, 149-150. Bkz. Ghulam, EI 2. Bkz. Knnnme-i Sultan ber Mceb-i rf-i Osmn, Ankara 1956, notlar 2-5, 8-12, 20-

24, 30, 32, 36, 39, 40, 45. 29 Bkz. H. nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, kinci basm, London:

Phoenix, 1995, 76-118; Timar, EI2. 30 295-303. 31 H. nalck, The Ottoman Succession and its relation to the Turkish Concept of State, The H. nalck, LEmpire Ottoman, Studies in Ottoman Social and Economic History, London:

Variorum II, 1985, 85-87; H. nalck, The Rise of the Ottoman Empire, Cambridge History of Islam, I,

Middle east and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington 1993, 60-61. 32 33 34 35 36 37 Bkz. Mehmed Paa, Abaza, A. Bkz. 5. notta zikredilen: H. nalck, Military and Fiscal Transformation. Bkz. 17. notta bahsedilen An Economic and Social History, 103-154. A.g.e., 126-131. Mehmed II, A, Cz, 53. H. nalck, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi

Vaziyeti, Belleten, XV (1951), 629-690. 38 Celller iin bkz. M. Akda, Cell syanlar, Ankara 1963; kr. H. nalck, Military and

Fiscal Transformation. 39 Bkz. I. Khassiotis, Sull organisazione, incorporazione Sociale e ideologia politica dei

Greci a Napoli, dal XV alla met del XIX sec., Epistimoniki Epetiris is Philosofikis scholis tou Aristoteliou Pamepistimiou, Thessalonikis, 20 (1981); ayn yazar, The European Powers and the Problem of Greek Independence from the Mid-fifteenth through the Early Nineteenth Century, Ellada: Istoria kai politismos, Salonica 1981. 40 Bkz. H. nalck, Centralization and Decentralization in Ottoman Administration, Studies in

Eighteenth Century Islamic History, ed. T. Naff ve R. Owen, London 1977, 27-52.

33

Trk Tarihi Kronolojisi / evket Kosoy [s.73-188]

Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Milattan nce 20000-10000 Yakutistan arazisinde en eski insan izlerinin ait olduu dnem. 4000-1000 Anav Kltr: Trkmenistanda Akabat yaknlarndaki Anavda bulunmutur. Anav yaknlarnda buna benzer ve daha sonraki (m.. 2500) yllara ait bir baka kltr evresi ve rnlerine ise Namazgh-tepede rastlanmtr (dibekler ve bakrdan ss eyalar). Anav kltrn yaratanlarn milliyetleri kesin olarak tesbit edilememi olmakla birlikte, bu kltr yaratanlarn proto-Trkler olma ihtimali yksektir. Bunun nemli bir gstergesi Trk kltrnn nemli bir unsuru olan Atn ilk defa Anav kltrnde grlm olmasdr. Anav rnlerinden baz rnekler: Gnete kurutulmu tula evler; at, koyun, sr besicilii; iftilk. 3000 Kelteminar Kltr: Aral gl evresinde ayn adl yerde tesbit edilmitir. rnlerinden baz rnekler: Geni azl, dz tabanl, kulpsuz, ince izgili ve desenli mlekler. 2500-1700 Afanasyevo Kltr: Trk ana yurdunda grlen en eski kltr evresi. Abakan bozkrlarnda grld iin Abakan veya buluntu yerine izafeten Afanesyevo adyla tannan bu kltr burasyla snrl kalmayp Altay dalarndan dil/Volga nehrine kadar uzanan geni bozkrda tesirli olmutur. rnlerinden baz rnekler: Kemik ineler; akmak tandan ok ular; bakrdan bak ve kpeler; basit mlekler; eitli maden ilemeli aletler yapp kullanmlar; at ve koyun beslemeye de balamlardr. 1700-1200 Afanasyevo Kltrnn devam ve daha gelimi ekli olan Andronovo kltr: Altay ve Tanr dalar ile Yayk nehri arasndaki btn bozkr sahay tamamen iine almtr (Douda Baykal gl ve Selenga kylarna; gneyde Tanr dalarna; gneybatda Kazakistana ve Harezmin gneyine; batda Sibirya zerinden Don nehrine kadar yaylm). Her iki kltr evresi de Trk soyunun proto tipi brakisefal atl sava beyaz rk, yani Trklerin atalar tarfndan meydana getirilmitir. rnlerinden baz rnekler: mlekler, ke veya meander ekilindeki basma desenlerle sslenmi keramikler, ta kaklar; kemikten ine, ok ular, baltalar, hanerler; inci kpe ve ss eyalar; tun ve altndan eyalar. At ve koyun dnda deve ve sr da beslemeye balamlardr. 1200-700 Karasuk Kltr: Yeniseyin kollarndan Karasuk rma civarnda raslanmtr (gney Sibirya, Baykal blgesi, Moolistan, Yedisu havzas etki sahasdr). Andronovonun devam olmakla birlikte demir madeninin bulunmas ve ilenmesi ayrt edici zelliidir. rnlerinden baz rnekler: Drt tekerlekli araba, kee adr, koyun ynnden kuma ve elbise. 1200 Kimmerler, Gney Rus Steplerini igale baladlar. 1050-256 Chou devleti: Trklerin ve Trk kltrnn tesiriyle meydana gelmi olan Yang-

34

shao/yeni kltr ve bunun siys grnts olan Chou devleti. at besleme, gk klt, gelimi asker karakter, hayvan slbu vb. gibi asl Trk unsurlarn tayan Chou devleti, sonraki in kaytlarnda Hiung-nu ad ile gsterilen Asya Hun (Trk) ktlesinin ekirdei, ncl durumundadr. 1000 Hz. Davud, Filistinde Birleik srail Kralln kurdu. 922 Kral Hz. Sleymandan sonra srail Krall ikiye blnd. Kuzeyde srail Krall ve Gneyde Judah Krall. VIII - II. skitler/Sakalar: Bulunduklar Orta Asya (XI.-IX. asrlar) corafyasndan VIII. yzylda Karadenizin kuzeyine ynelen Saka Trkleri, buradaki Kimmerleri gneye, Anadoluya srerek yerlerini aldlar. VIII.-II. yzylda Tanr dalarndan Tuna nehrine, rann bat snrlarndan balayp Suriye ve Filistini de iine alarak Msra kadar uzanan bir kabile birlii kurdular. rana egemen olan Med saldrlar karsnda Anadoluyu brakarak ran snrndan balayp kuzeyde Kuban iine alan ve Rusyann gneyine uzanan blgeye ekildiler. IV.-II. yzyllarda Sarmatlarn hakimiyeti altna girdiler. Sarmatlar ve Gotlar tarafndan ortadan kaldrldlar. i.. 2. yzylda skitler daldnda son hkmdar Palakusun ardndan, Krmda bulunan skit/Saka Trkleri m.s. 200e kadar varlklarn devam ettirmilerdir. 700-100 Tagar ve Tatk Kltr: Abakan ve yukar Yenisey Minusinsk blgesinde Karasuk kltrnn takipisi Tagar ve Tatk kltrdr. Bir birinin ardl olan Trk kltrlerinin gelinen tarihte en gelimi ekli bu Tagar ve Tatk kltrdr. rnlerinden baz rnekler: Tun bak, haner, ok ular; ota eklinde aa evler; tuntan kk hayvan heykelleri ve eitli hayvan tasvirleri Trk kltrnn btn zelliklerini yanstr. 700 Saka Trkleri/skitler, Step Blgesinde Kimmerlerin yerini aldlar. 700-330 Persler: Bir grup ranl halk, batdan gelip Basra Krfezinin kuzeyine yerletiler imparatorluun temellerini attlar, ran ulusunu oluturdular ve o gne kadar ayr olan halklar birletirdiler. En son Pers krallar kral III. Darius Kondoman, skendere kere, Issos, Gaugamela ve Hemedanda yenilmi olmasndan dolay onu affedemeyenlerce ldrld (330). 624-543 Buda. din ve felsefi sistem kurucusu. Budizimin kurucusu. 6. yzyl Maverannehirin Darius I ve Sirus zamannda ranl Aamenidler tarafndan istilas. 586 Babilliler, Judah igal etti. Kuds harab edildi, pek ok yahudi de Babile esir/srgn olarak gtrld. 539 Filistin, Pers mparatorluunun bir paras oldu. 4. yzyl Sarmatlar, skitleri hakimiyetleri altna almaya baladlar. 332 Byk skender Kuds ald.

35

329-328 Byk skender zamannda Maverannehirin istilas ve Semerkantn zapt. Bu gelime Baktria ve Sogdun Yunanl Selusidlerin hakimiyeti altna girmesi ile sonuland. 325-297 Hindistanda Mauryan imparatorluunun kurucusu Chandragupta Mauryann saltanat. 325-187/185 Hindistanda Maurya mparatorluunn kuruluu. Kurucusu andragupta. 318 M.. - 216 M.S. Hiyong-nular/Asya Hunlar. 305 Seleukos hanedannn kurucusu 305te kendini kral ilan eder ve bakent olarak Antakyay seer. 3. M..-7. M.S. Ogurlar/Bulgarlar: Bulgarlarn atalar olan Ogurlar, Ouzlarla karde olup, ok erken dnemde ayrlm olduklarndan, dillerinde de baz fonotik deiiklikler olmutur; Ouz=Ogur z,r deimesi ve Ylan=Dilom y,d deimesi gibi. Belgelerden m.s. 2. y.ylda Bat Sibiryada dil (Volga)e doru uzanan bozkrlarda yaadklar anlalmaktadr. 250 Partlar, Sogd lkesini Yunanllardan aldlar. Greklerin elinde sadece Baktria blgesinin ynetimi kald. 221-210 in Si Huang Ti (e Huang Ti): in Seddini yaptrmtr. inin gerek gcn oluturan, hatta tarihi ini yaratan kii 210-174 Hunlar (Hunlar)n inin bat snrlarnda belirmesi. Hun siyasi birliinin kuruluu ilk ve en byk hakan: Teoman ve olu Mete, kendilerine katlan kavimleri rgtler. Daha sonra det olduu zere bunlar ikiye ayrrlar: Dou kanadnn ynetimi Solun Bilge Kralna, yani dounun kralna, veliahta verilir. Zira gne lkeye doudan doar, dounun gnein batt bat zerinde hkm vardr. Dou blgeleri yaklak olarak yukar Kerlen blgeleridir. Bat kavimlerinin, yani Kangay lkelerinin ynetimi San Bilge Kralna, yani batnn kralna verilir. Ordularn binlik, yzlk ve onluk blklere ayrrlar, daha sonra ardllar da ayn dzeni uygulayacaktr. Artk inlilere kar byk bir saldr balatmak iin her ynden hazrdrlar. 206 inde Han Hnedanl kuruldu. Metenin Hun tahtna kt tarihlerde inde de Tsinlerin (Kinler) ksa sreli hanedanl son bulmu ve Hanlar (m.. 206-m.s. 230) egemenliklerini henz yeni kurmulardr. 201-199 Metenin Bozkr blgelerinde in hakimiyetine son verii: ine ynelen Mete, ansiye (Shanxi) girer, yl iinde, Ma-i, Tai-yuan blgelerini zapt ile Han slalesinden Kao-tiyi bozguna uratp yaplan bir andlama (m.. 201) ile Bozkr blgelerinde in hkimiyetine son verdi. Devamla Baykaldan balayarak rti yatana kadar olan bozkrlar, daha batdaki Ting-lingleri, baz Ogur kollarnn bulunduu arazileri, kuzey Trkistan ve oradaki Vu-sunlar zapt ile himayasine ald. Byk Hun (Trk) hkmdar, salnda Asya ktasnda yayan Trk soyundan hemen btn topluluklar kendi idaresinde tek bayrak altnda toplad. mparatorluk snrlarnn douda Koreye, kuzeyde Baykal

36

gl ve Obi, rti, im nehirlerine, batda Aral glne, gneyde inde Wei rma-Tibet yaylasKarakurum dalar hattna ulat bu tarihlerde Hunlara tb olanlar arasnda Moollar, Tibetliler, Tunguzlar ve inliler de vard. Mo-tun tarafndan in hkmetine gnderilen m.. 176 tarihli mektuptan anlaldna gre, yalnz i Asyada Trk devletine bal kavim ve ehir-devletiklerinin says 26 idi ve hepsi, Tanhunun ifadesi ile yay gerenlerle tek bir ile hlinde birlemilerdi. Mete zamannda kesin eklini alm olan Byk Hun devleti, etnik ynden ve hkimiyet anlay, sosyal yaps, idar ve asker kurulular (sosyo-politik niteler, devlet meclisi=toy, sa-sol tekilt, bilge eligler vb.), dini ve dnya gr ile, Trk milletinin tarih ve kltrnde feyizli etkilerini iki bin yl srdren bir ana kaynak durumundadr. Bu itibarla, Trk ve dnya tarihinde ok byk nem tar. 187-185 Son Mauryan imparatoru Brihadrathann saltanat ve lm. 177-176 Hunlar, Kansuda (Gansu), in snrnda, inlilerin ve Batllarn daha sonra belirsiz bir tanmla Hint-skitler (veya Toharistanllar) olarak adlandrdklar olduka gizemli bir halk olan Yueilere (Yuezhi) saldrs ve onlar Kansudan karmalar/srmeleri. Yeilerin egemenliinden kurtulan Kansu, Hunlarn egemenliine girer ve Hunlar Kansuyla birlikte daha batda bulunan topraklarn bir ksmnn, Balka Glne, belki de Aral Glnn kuzeyine kadar uzanan tm bozkrlarn, hakimi olurlar. Bylece Hunlar Tarm Havzas, hatta Sogdiyanan kuzeyindeki byk vahalarn snrlarna dayanmlardr ve bu topraklara girme isteine daha fazla kar koyamazlar. Askerlerini bu topraklara srerken hibir yardma ihtiya duymazlar. Yalnzca varlklar korku salmaya yeter ve Turfanllar ve Kuanlar boyunduruklar altna girer. Bylece Hunlarn saygnlklar artar, hatta bu durumdan yararlanrlar. Bu topraklarda refahlarnn gerek kaynaklarn bulduklar aktr ve in bunu fark etmekte gecikmez. 174-161/160 Metenin olu ve ardl Ki-ok (Lao-ang) dnemi. 167-105 Hunlarn Yeileri bertaraf ve ardndan genilemeleri ini tedirgin etmi ve artk bar dnemi geride kalmtr. Yeniden sava balar. II. yzyln ortalarndan I. yzyln balarna kadar srekli savalr. Hunlar nceleri saldran taraftr. 167de ansiye (Shaarud) girerler; 158de angana (Tchang-ngan, Singan, Xian) saldrrlar; 144le 142de Ta-tong (Datong) yaknlarnda in Seddine saldrrlar; 129da Pekinin kuzeyindeki blgeye girerler. Bu son byk zaferleri olur. 129 ylnda Hunlar son seferlerini yaparlar ve inliler savata stn duruma gemeye balarlar. Vu-ti (Vudi) (140-87) Hunlarn yenilmez rakibi olacaktr. Vuti, byk bir sefer dzenleyerek Gobiyi geer, Orhona varr ve jan-jyunun lkesinin kalbine iner. On yl sonra bu kez iki orduyla yola kar. Bir tanesi an-sinin kuzeyinden yola kar ve Ongine varr; teki Pekinden yola kar, Orhon ve Selenga rmaklarna varr. Kskaca alnan Hunlar byk bir yenilgiye urar ve sava alannda ordu komutanlarndan pek ounu brakarak geri ekilirler. Kansuyu terk etmek zorunda kalrlar. Dertler hep st ste geldiinden savalar srasnda zaten ok ypranan srleri, doal afetler ya da salgn hastalklar sonucunda telef olur (105). 160-126 Ki-okun olu Kn-in dnemi. Bunlarn inli prenseslerle evlenmeleri ve in hediyeleri

37

ile kandrlmalar vb. sebeplerle in hileleri neticesi Hun devleti gittike gten dmeye balad. 141-128 Hunlardan kaan Yeilerin Grek-Baktria Kralln istilas ve buraya Toharistan adnn verilmesi. 138 Chang Chien bakanlndaki ilk in Diplomatik heyeti, Fergana Vadisine gitti. 126 Vu-ti (141-87), Hun merkezi Kansuyu igal etti ve pek ok ehre garnizon kurdu. Artk buradan ok byk kayplar vermeden Tarm igal edip Pamire geebilir ve Ferganaya girebilir. Hun hakimiyetini ykmak, pek yolunu ele geirmek iin propaganda ve eitli planlar tatbike balad. Bu amala bir eli/casus heyetine hazrlattrlan rapor, daha sonraki in siyasetine temel rehber vazifesi grd. Sin-kiang, Yeni lke ad verilen Dou Trkistan topraklarnn igali ve Hunlarla aralarndaki sava iki yzyl boyunca in d politikasnn en nemli konusu olur. Fakat bu igal ar bedeller sonucunda, uzun ve zorlu bir sreten sonra gerekleir. Kahramanlklar ve ender grlen bir direni gerektirir, nk her ey yolunda gitmez ve igal popler olmaz. Bilinen idealist bar yaklamlaryla pek ok inli aydn, entelektel bu igale kar dmanca tavr sergiler. Bu igalin para ve insan hayat asndan pahalya patlayacan bouna anlatmaya alrlar. Ama inin yaylmac politikasnn gerek zanaatkarlar askerlerin iradelerini sarsmay baaramaz; askerler byk imparatorluk idealini dnmektedir, zararl bulduklarnda ve eserlerini tehlikeye dreceini dndklerinde emirlere kar gelmekten ekinmezler. in ordusunda ayn zamanda ok iyi politikaclar olan byk komutanlar, inin daha nce hi grmedii yetenekte askerler vardr. 126-117 Ordularn da Trk usulne gre yeniden dzenleyen inliler karsnda baarsz olan Hunlar, Kansuu kaybedince arlk merkezlerini Gbiden, Orhun nehri blgesine kaydrdlar (m.. 126-117). Artk inliler karsnda gerileyi ve i huzursuzluk giderek artmaya balamtr. 121 General Ho Chu-ping komutasndaki inliler, Hunlar yendi. 119 201de Mete tarafndan yenilgiye uratlan Tang-hunun soyundan gelen Vuhuanlar, Vutinin kazand byk zaferlerden sonra Hunlarn egemenliinden in egemenliine getiler. Yeni efendileri tarafndan yerleri deitirilir ve Hunlar kollamakla grevlendirirler. Hkmdarlar ylda bir kere in sarayna rapor verir. Gn Olunun emirlerine hi olmadklar kadar saygl olan Vuhuanlar bu sralarda ynetimlerinde neredeyse tamamen bamszdrlar; belki Siuan-ti (Xuandi, 73-49) dnemini bunun dnda tutmak gerekir, nk bu dnemde hareketleri kstlanr. Yllklar, daha sonra olduu gibi bu dnemde de, Vuhuanlardan sadk halklar ve snrlarn fedakr koruyucular olarak sz ederler. 106 inliler ve ranllar arasnda diplomatik ilikilerin kurulmas. 102 inlilerin Hokand zapt. 2. yzyl sonu Saka Trkleri/Doulu skitlernin Baktraya gelii (2. yzyl sonu): Seleukoslarn igali karsnda Part kral II. Phratonun (137-128) Sakalardan yardm istei zerine Baktraya gelen

38

Sakalar, tm ran Platosunu igal ederler. Fakat tm siperlerinde saldrya urayan Sakalar geri ekilmek zorunda kalr. Hilment Nehri boyunca inip Afganistann gneyine, antik Dran-jiyanaya snrlar. Bu topraklar o kadar benimserler ki bu tarihten sonra buralar Sakalarn yurdu anlamnda Sakaistan olarak adlandrlr, bu ad daha sonra deiime urayarak Seistan ya da Sistan olacaktr. Mithridatee yenilen Sakalar glerinden ve saldrganlklarndan bir ey kaybetmezler. Yeni yurtlarna henz almken tekrar macera aramaya karlar. 110lara doru Arahosya ve Sindin efendisi olurlar. Mauesin hkmranlnda (90-53) Pencap, Kandehar ve bir olaslkla Kapisay igal ederler, sonra Azesin hkmranlnda (30-10) Matu-raya kadar yaylrlar. Hindistan krallar olan Sakalar, ran prensleri, hatta Helen uygarlyla btnlemi ran prensleri olarak kalmay srdrmlerdir. ran ve Yunan kltrnden etkilenirler ve paralarnn zerine Yunan tanr ve tanralarnn tasvirlerini bastrrlar. Genel inana gre Aziz Thomas, Gondopharesin saraynda (19-45) yaar ve onu Hristiyan olmaya ikna eder. 63 Filistin Roma mparatorluunun eline geti.

55-48 Hun (Hiyongnu) Tahtnda kriz ve Hunlarn ikiye bln: Hu-han-ye ve i-i, len anynun yerini almak iin kyasya mcadeleye giriirler. i-inin daha fazla ans olduu dnldnden, Hu-han-ye inlilerin desteini alr ve saraya gider. 48de rakibini saf d edip kendini in desteinde resmi olarak hkmdar ilan eder. ine tabi olarak 43te Tola, Ping-u ve Orhon blgelerine yerleir. Dou Hunlar, Hu-han-yenin 31 ylnda lmnden sonra da ine tabiiyetini srdrd. Taki Yu Tanhu (m.s. 18-46) zamannda ine kar istikllini yeniden kazanana dek. 46 (51) in saldr ve istilalar sonucu Hunlar zayflaynca Vuhuanlar, eski dmanlklarn yeniden hatrladlar ve onlara saldrrlar. m.. 46da Hunlara korkun bir darbe vurarak en byk baarlarn kazandlar. in sarayna, dmanlarndan edindikleri ganimetleri, kzlar, srlar, atlar, kaplan, leopar ve samur krklerini sunmaktan da byk bir onur duyarlar. Bu darbenin ardndan Hunlar iki Orduya blnd. Doudakiler ine tabi oldular. 36 Bat Hun lideri i-inin lm: i-i, hkmranln tanyan ve kendisine sadk kalanlarla

batya ekilir. Yolda Vusunlar yener, u ve Talas blgelerine yerleir (41). Blge krallarna kar parlak zaferler kazanr, Sogdiyanaya girer ve Fergane, Baktria (Belh) havalisini kendine baladktan sonra, in kaynaklarna gre, An-si blgesini yni gney-bat snrlar t Anadoluya kadar uzanan Part imparatorluunun kuzey-dou ksmn zapt etmek iin plnlara balad. Fakat i-i bunu gerekletiremedi, zira Vu-sun ve Kang-k devletinin desteindeki in ordusu Hun merkezine saldrarak, bakenti tamamen tahrip etti (m.. 36) i-inin batda byk bir Hun imparatorluu kurma dncesi 36da inlilerin eline dep, hapis ve arkasndan da idam edilmesiyle suya dt. i-i ulusu buradan hareketle srekli kuzeye ve oradan da batya giderek drtyz yl sonra, m.s. 374te Balamir Han komutasnda tarih sahnesine yeniden kacaklardr (Avrupa Hunlar). Don ve Tuna rman geecekler, Gotlar ve Alanlar sktrarak Batda byk Kavimler Gne neden olacaklardr.

39

Milattan Sonra I. yzyl I-XI. Asrlar Miladdan sonraki dnemde Trk Gleri: Trk glerine katlan boylar ve g zamanlar u ekildedir: Hunlar, Orhun blgesinden gney Kazakistan bozkrlarna, Trkistana (1. yzyl sonlar, 2. yzyl ortalar) ve Avrupaya (375 ve mteakip yllarda); Uar-hunlar, 350lerde, Afganistan ve kuzey Hindistana (Ak-Hun Eftlitler); Ogurlar, gneybat Sibiryadan gney Rusyaya (461-465 yllar); Ouzlar, Orhun blgesinden Seyhun nehri kenarlarna (10. asr), ve sonra Maverannehir zerinden rana ve Anadoluya (11. asr); Avarlar, bat Trkistandan Orta Avrupaya (6. yzyl ortas); Bulgarlar, Karadeniz kuzeyi zerinden Balkanlara ve Volga nehri kylarna (668den sonraki yllarda); Macarlarla birlikte baz Trk boylar, Kafkaslarn kuzeyinden Orta Avrupaya (830dan sonra); Sabarlar, Araln kuzeyinden Kafkaslara (5. asrn ikinci yars); Uygurlar, Orhun nehri blgesinden Asyaya (840 tkip eden yllarda); Peenek, Kuman (Kpak) ve Uzlar (Ouzlardan bir kol), Hazar denizi kuzeyinden Dou Avrupa ve Balkanlara (9.-11. asr) g etmilerdir. Bunlardan zellikle Hun ve Ouz gleri, hem uzun mesafeler katetmek suretiyle yaplm, hem de ok nemli tarih sonular vermitir. 18-46 Orhun blgesindeki Dou Hunlar Yu Tanhu (18-46) zamannda ine kar istikllini yeniden kazand. Yunun nderliinde douda Manuryaya, batda da Kagara kadar olan blgeyi tekrar idareleri altna alan Hunlar, onun lmyle tekrar i karklklara srklendiler. Yunun olu olan Tanhu Pu-nuya kar mcadele balatarak kuzeydeki Hun kabileleri arasna ekilen Pinin kendini Tanhu iln etmesi, Hunlar yeniden ve bu kez bir daha birlememeksizin kesin olarak ikiye bld (48); D Moolistanda Kuzey ve Moolistanda Gney Hun devletleri. 48-155 Kuzey Hunlar: Kuzey/D Moolistanda. Yklna kadar istikllini daima korumutur. Gney Sibirya, Cungarya tesine kadar Bat ve Asyadaki nemli ehir devletleri Kuzey Hun Devletinin elinde olduundan buralar in hcumlarnn hedefini tekil etmekteydi. Bu blnten itibaren inliler i karklklar kararak ve saldrlar ile Asyada Kuzey Hun hkimiyetine son verdiler (91). Douda da, inlilerin de destek verdii Sien-pi hcumlarna maruz kalnd. Hakimiyetlerini Cungarya ve Gney Sibiryaya kadar genileten Sien-piler son darbeyi hkmdarlar Tan-shih-huai (147-156) zamannda vurdular ve Kuzey Hun topraklar dman kabilelerin istilasna urad. Hunlar 91de byk ktleler halinde balayan glerine 155 ylnda da devam ederek imdiki Kazakistan blgesinde bulunan i-i dneminden kalan soydalarna katldlar. 48-216 Gney Hunlar: Gney/ Moolistanda. Yklna kadar daima in tbiiyetinde kalmtr. inin kuklas durumundaki bu Gney Hun Devleti de 177 ylndan itibaren Sien-pilerin tehdid alanna girmeye balad. 188 ylnda inin atad Tanhunun ine tam teslimiyet politikasna kar kan Hun kabileleri, Tanhuyu ldrerek, tamamen bassz ekilde ayr kabile hayat yaamaya baladlar. Otoritesiz son Tanhunun hapsedilmesi ve lkenin 5 eyalete blnerek (216) inli asker valilerle ynetilmeye balanmasyla Gney Hun Devleti de sona erdi.

40

50

Kujula Kadphises, randan Maverannehir ve Yukar ndusa kadar yaylan Kuan

(Kuan) mparatorluunu (Afganistan, Kuzey Hindistanda) kurdu. Hunlardan kaarak blgeye gelen Yeh-chiler de Kuan mparatorluunun hakimiyeti altna girdiler. Kujula Kadfises, Hinduku Dalarn aar ve bir kez Kapisaya yerleince (50ye doru Kabili alr) Hindistana doru inmeye balar. 60a doru Pencap ve pek ok kez el deitirmi ve ok ac ekmi bakent Taksilay igal eder. Krall bylece Mervden Indse kadar uzanr. Kujulann olu Olu Vima da fetihlere devam eder (3-176/50-4. yzyl ba). 70 Romallar Kuds yamalayp yktlar, harap ettiler.

78-144 Vimadan sonra Kuan tahtna byk bir prens kar Kanika: O, tarihe mal olduu kadar destanlara da gemitir. zellikle Budizm geleneinde, Kanika yasann koruyucularndandr ve tahta gei tarihinde yarm yzyllk bir belirsizlik vardr. Uzmanlarn ou tahta gei tarihi olarak 78i vermektedir, bunun nedeni Hint tarihyazmnda bu yln Saka dneminin balangc olarak seilmi olmasdr. (Tarm Havzasn da ieren geni bir corafyaya sahip) Kuan Devletinde Kral Kanika saltanatla birlikte, Budizmi de hakim din olarak benimser. Kanika dneminde Kuan imparatorluu dorua ular. Mervden Hoten ve Sarnatha, Sirderyadan Sogdiyana ve Kemir de dahil olmak zere Umman Denizine kadar uzanr. Ondan sonra Huvika gibi iki prens imparatorluu geniletir, ama bu devirde Budizm ok etkilidir, Sasanilerin ynetimindeki rann basks giderek artmaktadr. Kuan Krall byk bir kargaann iine der. IV. yzyl balarnda, giderek paralanan devletin son hkmdarlar batda ran ahlarn, douda Hindistanda Gupta hanedan krallarn tanmak zorunda kalmlardr. Kuan imparatorluu, tarihte yerini siyasal gcyle deil, dorua varan refah dnemine bal entelektel geliimiyle alr. Krallklarnn nfuzu Tarm Havzasndan Gcerat ve Maharaana kadar uzanr. Bu dnem, inlilerin ve Yunan-Roma kltrlerinin giriimlerinin de katklaryla, Bat, Hindistan ve in arasndaki ticaretin en youn olduu dnemdir. Ylda iki kez g etme alkanln kaybetmeyen Kuanlarn yazlk ve klk olmak zere iki bakenti vard: lki Kabilin kuzeyine 60 km uzaklktaki, daha ok Begram adyla tannan Kapisa. kincisi ise Hayber Geitinin Hint knda bulunan Peaver. 97 in ordusu, Hazar Denizine kadar ulat.

II. yzyl 180-589 in Birliinin Paralan ve inde Trk devletlerinin hakimiyetleri dnemi. Sien-pi basksndan kaan ve inin i blgelerine doru ekilen Gney Hun Devleti dahilindeki, benliklerini koruyan Hun kabileleri, m.s. 180den itibaren balayan inli generallerin mcadeleleri sonunda Han slalesinin zayflamas (ykl 220) ve arkasndan in Devletinin 16 devlete blnmesi zerine, Sui hnedannn tekrar in birliini salad 589 ylna kadar eitli mstakil devletler kurmay baarmlardr. inde devlet kuran bu Trk kabileleri unlardr: Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi) (386-556); Tu-kular (1. Chao: 304-329, Tu-ku, Tu-ko slalesi). Kurucusu Tu-ku babuu Liu Yan olan devletin merkezi in blgesindeki Ping eng idi. dare dier babu slaleleri/aileleri

41

arasnda el deitirmise de, gelien siyas hkimiyet uuru devam etmitir. 2. Chao (329-351) slalesi; Hsia (407-431); Kuzey Liang krall (401-439); Lou-lan krall (442-460); Kuzey Li-ang krall (Ts-k/Chu-ch Mengsn tarafndan kurulmu, Tabgalar tarafndan bakent Gu-tsangn igali ile 439 ylnda yklmtr). Bu son Hun Devletinin Tabgalar tarafndan yklmas zerine buradan kaan Trk Aina ilesince temsil edilen, ayn Trk siys hkimiyet uuru, Gktrk hkanlna kadar ulamtr. III. yzyl 3. yzyl Kuan imparatorluu ve Part imparatorluunun k ardndan Sogd ile Baktriann birletirilerek Sasani Hanedan ynetimindeki rana dahil edilii. 3-17. yzyl aras Futhark veya Rnik alfabesi: Kuzey Avrupa Germen halklar arasnda (sve, Norve, Danimarka) kullanlan bir alfabedir.Younluu sve ve Norvede olmak zere Avrupa da 3500 kaya yaztnn, bu alfabe ile yazld kabul edilmitir. Gerek Gktrk diye anlan Trk kavmi, gerekse de Kuzey Avrupa Germen kavimleri bu temel alfabeden yararlanarak kendi yaz sistemlerini kurmulardr. Bu alfabenin Gktrk alfabesi ile ayn temelden kaynakland ispat edilmitir (3.-17. yzyl aras). 220 inde Han Hnedanlnn sona erii. 224-642 randa Sasani egemenlii: I. Ardeir (224-241) Sasani mparatorluunu kurudu. 226 Sasanilerin randa Partlar devirmesi. IV. yzyl 4. yzyl Mool Yuan-yuan Devletinin Moolistanda kuruluu. 304-351 Tu-kular (1. Chao: 304-329, Tu-ku, Tu-ko slalesi). Kurucusu Tu-ku babuu Liu Yan olan devletin merkezi in blgesindeki Ping eng idi. dare dier babu slaleleri/aileleri arasnda el deitirmise de, gelien siyas hkimiyet uuru devam etmitir. 2. Chao: (329-351/2) slalesi. 304-329 Han Krall: Pinyang (in)da kurulmutur. 315-557/386-534 Tabgalar ve Tabga/Topa Devleti: Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi). Kuzey ansi (Kuzey in)de, a-mo han tarafndan kurulmu bir Trk devletidir. 4. yzyl sonlarna doru Kuzey in (an-sinin kuzeyi)de kudretli bir siyas teekkl meydana getiren, inlilerin To-ba (To-pa) dedikleri topluluu Trkler Tabga=ulu, muhterem, saygdeer diye anmlardr. Bilindii gibi, sonra bz Kara-Hanl hkmdarlar tarafndan unvan olarak (Tafga, Tamga) kullanlmtr. Kagarl Mahmudun, Trklerden bir blk olduunu naklettii Tabgalar, in yllklarna gre Asya Hunlarndan bir ksmdr ve sllenin resm tarihinde (Wei-shu) Mo-tun, eski To-pa (Tabga) hkmdar olarak gsterilmitir. nce Kuzey an-side Tai bakent olmak zere kk Tai veya I.

42

To-pa devletini (315-376) kuran Tabgalar, daha ilk babular olarak bilinen a-mo-han (lm. 277)dan itibaren dier kk Hun devletleri ve Sien-pi ktleleri ile mcadeleye giritiler ve nihayet Chin devleti bandaki, Tibet meneli Fu-Chien iktidarnn kmesi (384) zerine etraftaki (16 kadar) mahall hkmetikleri idareleri altna alarak byk bir devlet hline geldiler. Bakenti Ping-eng (Tai/Ping-loy) ehri idi. Az sonra devletin nfuzu, bir yandan Pekin yaknlarna, bir yandan Huang-ho ehri dirseine kadar uzanmt. Budizimin de tesiriyle zamanla inlilemiler ve Wei adn almlardr. 320-350 Hindistanda Gupta imparatorluunun kurucusu I. Chandraguptann saltanat. 320-550 Hindistanda Gupta mparatorluu. 329-352 Chao Hun Devleti: Orta Asyada kurulmutur. 329-352 Yeni Chao Krall: Peeli (in)de kurulmutur. 337-370 Eski Yen Krall: Gney Manuryada kurulmutur. 350/457-557 Ak Hun/Eftalitlerin bir g olarak belirmesi: Tarihi kaytlarda Uar-Hunlar/Ak Hunlar/Eftalitler olarak yer alan bu Hun zmresi 350 yllarnda Altaylar havalisinden batya doru cereyan eden byk g hareketi ile ilgilidir. Asyada Hun idaresinden iktidara gelen Sien-pilerin yerine kurulan byk Juan-juan Devletinde Uar ve Hun adlarnda iki kabile grubu 350lerde bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrlarak bugnk Gney Kazakistan bozkrna gelmi, burann eski Hun halkn Volgaya doru ittikten (Avrupa Hunlar) az sonra gneye ynelerek Afganistann Toharistan blgesine inmiti. 367ye doru, buradaki eski Kuan (Byk Ye-i) lkesine hkmeden Kidarita hnedann da Baktria (Belh havalisi)ya sren bu Asyal ktle, sylendii gibi Uar (Avar) ve Hun kabileler birlii idi. Bu birlik daha sonra Kang-k (u-Maverannehir) ve Sogd (Semerkant ve havalisi)un hkimleri olarak (incedeki Hiung-nu ve Avrupa dillerindeki Hun ekilleri arasnda mahall sylenilere gre baz ufak deiiklikler gsteren) yukarda sraladmz [Ak-Hun/Eftalit] adlar altnda anlmtr. Hkimiyetini batda Hirkania (Gurgan. Hazar denizinin gneyi)ya kadar genileten bu devlet 5. asr ortalarndan itibaren Heftal adnda yeni bir hkmdar ilesine ship olmu (bu ad ilk defa 457de grlyor) ve ykld 557 ylna kadar hem slle, hem kavim olarak (teki adlar ve Ak Hun ad ile birlikte) bu ad tamtr. Ak Hun/Eftalit Devletinin hakimiyet sahas Hazar kylarndan Kuzey Hindistana, Afganistana, Asyaya kadar uzanmtr (a.bkz.: 420-562). 370 Bat (Avrupa) Hunlar (370-469)nn siyasi bir g olarak belirmeleri: Orta Asya steplerinden gelen Hunlar, kurucu babu Balamir nderliinde Dou Avrupay ve Bat Avrupann byk bir ksmn ele geirdiler. Avrupa Hunlarnn kimlikleri hakknda ileri srlen -Mool, slv, Germen meneli veya Trk-Mool, Trk-Mool-Manu, Fin-Ugor karm yada Kafkas kavimlerinden bir kol- eklindeki iddialar, son dnemde yaplm aratrmalarla daha da netleerek onlarn Asya Hunlarna dayand anlalmtr. in sahasnda Hun ad altndaki siyas hayatlar (Hiung-nu/Asya Hunlar) tarihe kavumakla beraber, m.. 1. asrda i-i iktidarnn yklmas neticesinde, etrafa

43

dalm olarak Sogdiyana (Seyhun-tesi)nn dousunda, Kafkaslarn kuzeyinde, hatt Dinyeper nehri civarnda ve bilhassa Aral glnn dou bozkrlarnda varlklarn devam ettiren Trk ktleleri, oradaki dier Trk zmreleri ve 1. asr sonlarndan 2. asrn 2. yarsna kadar doudan gelen Hun kalntlar ile oalmlar ve uzunca bir mddet skin bir hayat yaamak suretiyle glerini artrmlardr. Bunlarn, byk ihtimalle iklim deiiklii yznden veya son yllarda gelien yeni bir gre gre, 350 yllarnda doudan gelen Uar-hun basks karsnda batya yneldikleri ve sonra Avrupa Hun imparatorluunu kurduklar anlalmtr. Attil zamannda btn Avrupada Trk hkimiyetini gerekletirenlerin bu Asya Hunlar neslinden olduklar eitli vesikalarla belgelenmektedir. 370-378 Hun babuu Balamir ve Tarihi Kavimler Gnn balamas: 4. asr ortalarndan itibaren ilk olarak Volga ve Don rmaklan arasndaki ovalarda yaayan Alan lkesini ele geiren Hunlar, ksa srede Volga kylarnda grnmeye baladlar. Bu srada Gotlarn igali altndaki Karadenizin kuzeyinde; Don-Dinyeper aras Dou Gotlar (Ostrogot) bunun bats ise Bat Gotlar (Vizigot) hkm srmekte idi. Daha batda ise Transilvanya ve Galiyada Gepidler, gnmzdeki Macaristan corafyasndaki Tisza nehri havalisinde Vandallar vard. Bu Germen kavimleri yannda blgede daha kk Germen kavimleri ve rn, slv topluluklar da bulunmakta idi. Hun babuu Balamir, nce ksa sren arpmalarn ardndan Don ve Dinyester rmaklar arasndaki Ostrogot Devletini ykt. Hun taarruzunun iddeti yaklak bugnk Romanya topraklarnn bir blmnde yaayan Vizigotlar (Bat Gotlar) zerinde de etkili oldu ve kral Atanarikh, kalabalk Got ktlesiyle batya doru kat (375/376). Dou ve Bat Gotlar bertaraf eden Hunlar ksa srede Roma Imparatorluunun Tuna snrna ulatlar. stn Hun asker gcnn tazyiki ile balayan ve kavimlerin birbirlerini yurtlarndan srmesi ile devam eden bu g dalgas, Roma imparatorluunun kuzey eyaletlerini alt-st ederek t spanyaya kadar uzand, Avrupann etnik ehresini deitiren tarih Kavimler Gn balatm oldu. Got, Alan ve Germenlerden de yardmc kuvvetler tekil eden Hunlar, ilk defa 378 yl baharnda Tunay geerek nc kuvvet mahiyetinde Trakyaya kadar ilerlediler. 376-431 Bat Tsin Devleti: Dou Kansu (in)da kurulmutur. 384-409 Yeni Yen Krall: Hopei (in)de kurulmutur. 385-394 Bat Yen Devleti: anggan (in)da kurulmutur. 385-403 Yeni Leang Devleti: Dou Trkistanda kurulmutur. 386-556 Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi) ve Tabga Devleti: Kuzey inde, a-mo han tarafndan kurulmu bir Trk devletidir (a.bkz.: 315-557). 394-414 Gney Leang Devleti: Dou Kansu (in)da kurulmutur. 395-396 Hunlarn Anadoluya aknlar: Roma imparatoru Theodosiosun lm (395) zerine

44

yeniden harekete geen Hunlar iki koldan Roma topraklarnda ilerlemeye baladlar. Bir kol Balkanlardan Trakya istikametine ilerlerken dier bir kol da Kafkaslardan Anadolu istikmetine yneldi. Hunlarn Don havalisindeki dou kanad tarafndan yrtlen Anadolu akn Kafkaslar geerek Erzurum, Karasu, Frat vadileri, Melitene/Malatya, Kilikia/ukurova, Edessa/Urfa ve Antakya zerinden Suriyeye inerek Kudse ynelmi, sonbahara doru ise dnerek Orta Anadoluya, Kappadokia-Galatia (Kayseri-Ankara havalisi)ya ulam, oradan da Azerbaycan-Baku zerinden merkeze dnle sona ermitir. 395-410 Hunlarn Trakyaya aknlar ve Kavimler Gnn kinci byk dalgas: Batya, Balkanlar zerinden Trakya istikmetine yaplan Hun aknlar ise, 400 ylna doru artk iyice hissedilmeye baland ki, bu aknlarn banda, ayn zamanda Attilya kadar devam edecek Hun d siyasetinin esaslarn tesbit eden Uldz bulunmaktayd. Bu siyasetin temeli; Dou Roma/Bizansnn daima bask altnda tutulmas ve Bat Roma ile iyi mnasebetlerin devam ettirilmisi idi. lk nfuz sahas olarak Bizansn seilmesi, buna karn Bat Roma ile iyi ilikilerin devam ettirilmesinin sebebi; Barbar kavimlerin Bat Romallar iin olduu kadar Hunlar iin de dman olmas ve onlara kar mterek hareket etme mecburiyetidir. Uldzn bu siyasetini icraya balamas ve Tunada grnmesi ile Kavimler Gnn ikinci byk dalgas balam oldu. Uldzn nndan kaan Asding Vandallar ve Alarikh idaresindeki Vizigotlar talya topraklarna doru ekildi. Romallar bu ilk dalgay Nisan 402de durdurabildiyse de, arkasndan gelen daha byk Barbar akn karsnda Hunlardan yardm istemek zorunda kald. Vandal, Sueb, Kuad, Burgond, Sakson, Alaman vb. barbar kavimlerinin desteinde Roma zerine yryen Radagais, blgede byk tahribat yapt. Byk Feasulae/Fiesole (Floransann gneyinde) muharebesinde, Uldz komutasndaki Romal kuvvetlerle takviyeli Hun ordusu, barbar ordusunu malup etti, Radagais yakaland ve idam edildi (Austos 406). Bu savala aresiz kalan Roma kurtarlrken, Hunlar iin Bat istikametinde birer engel olarak grlen Vandal, Alan, Seb, Sarmat, Kelt vb. barbar ktleleri Renin tesine, Galyaya atld. Hunlar iin blgede rahat hareket imkan dodu. 397-439 Kuzey Leang Devleti: Dou Trkistanda kurulmutur. V. yzyl 401-439 Kuzey Liang: inde kurulmu Hun bakiyyesi bir Trk devletidir. 407-431 Hsia/Hia Hun Devleti: ansi (in)de kurulmu Hun bakiyyesi bir Trk devletidir. 410 404-409 arasnda Tunay geerek Bizansa ait baz kpr balarn zapt edip, Bizans tehdit ile bara zorlam olan Hun babuu ve kumandan Uldz ld. 410-422 Uldzn ardndan Bat Avrupa Hunlarnn bana Karaton geti. 420-562 Ak Hunlar/Eftlitler (Orta Dou Hunlar) devleti (a.bkz.: 350/457-557). 422-434 Hun imparatorluunun bana geen Rua, blgede Bizans entrikalarn bertaraf iin

45

kt Balkan seferi sonunda Bizans yllk vergiye balamtr (422). Bat Roma tahtna henz 4 yandaki Valentinianus IIIn getirilmesini kabul etmeyen Bizans imparatoru Theodosios IInin 423 ylnda talya zerine ordu ve donanmasn sevketmesi Hun-Roma yaknlamasn daha da arttrd. 60 bin kiilik Hun svarisinin talyaya yardm iin ynelmesi, Bizansn derhal savamadan ekilmesi ile neticelendi. stelik Hunlara arca bir harp tazminat da demek zorunda kaldlar. Grld zere Ruann kuvvetli ahsiyeti ile blgede ksa srede belirleyici g durumuna ykselen Hunlar, Her iki Roma Devletinin i ve d siyasetine yn vermeye baladlar. Yine Hunlara tb barbar kavimleri de ne Roma, ne de Bizansa gvenerek kalkma gcnden mahrum kaldlar. Hunlar, Vizigotlarn yenilgisinden sonraki yarm yzyl iinde Orta Avrupadaki Germen kkenli halklann ounu egemenlik altna alarak Romallar adna savamaya baladlar. 432ye gelindiinde eitli Hun gruplarnn nderleri, Rua (Rugila) adl tek bir hkmdarn ynetiminde birlemi bulunuyordu. 424-452 mparator Tai-wu ve Trk Tabga Devletinin altn yllar: inin nemli bakentlerini ele geirerek hkimiyetini Sar-nehir blgelerine yayan ve btn Kuzey ini tek idarede birletiren byk imparator Tai-wu devrinde (424-452) Tabga devleti en parlak an yaad. Srasyla nce 2. Tsin, Hun Hsia, Moolistandaki Juan-juan, Asyadaki Vu-sun, Yue-pan devletlerini ve Kua, Kgar, Karaar, Turfan bata olmak zere 30 kadar ehir-devletik-leri idaresine balayan Tai-wu, 439da da Kansudaki Kuzey-Liang Hun devletini ortadan kaldrm, bylece de nl pek Yolu gzergahn tekrar Trk hkimiyet sahasna dahil etmitir. mparatorluk merkezini bozkr blgesinde (Kuzey an-si) tutan Tai-wu, o sralarda inde yaylmakta olan Budizmin Trkler arasna nfuzunu nlemee alyor, idaresi altndaki in topraklarnda bile Budistlerin faaliyetlerini kontrol ediyordu. Tapnaklarda yinler dnda din propagandasn yasaklayan bir emirnme karm (438) ve 446da emre riyet etmeyenlerin iddetle takibini emretmiti. Tai-wunun, Trk bnyesi ve seciyesini Budizmin bozucu tesirinden korumak maksadn gden bu tutumunun mna ve deeri ok sonra anlalmtr. Tedbirlerin ehemmiyetini farkedemeyen halefleri zamannda gittike gelien Budizmin yayl, sonra bsbtn hzlanarak, Tabga topluluunun inlilemesine zemin hazrlad. 434-445 Attilnn Bleda ile ortaklaa Hun tahtna oturmas (tek bana hakimiyeti ise 445-453 yllar arasndadr): Atilla ile aabeyi Bledann devrald imparatorluun snrlan, batda Alp Dalar ve Baltk Denizinden douda Hazar Denizi yaknlarna kadar uzanyordu. Taht orta kardei Bleda/Buda elenceye dkn ve ynetim kaabiliyeti olmadndan 445de eceli ile lene kadar devleti neredeyse Attil tek bana idare etti. 434 Margos Bar: ki kardein hkmdarl ortaklaa stlendikten sonra yaptklaryla ilgili olarak bilinen ilk olay, Margus (Pozarevac) kentinde Bizans mparatorluu ile imzaladktar ban antlamasdr. Attilnn bar artlarn adet dikte ettirdii bu antlamayla Romallar, Hunlara verdikleri vergi/harac iki katna karacak ve ileride her yl 300 kg altn deyecekler, bundan byle Hunlara bal kavimlerle mzakere edemeyecek, ittifaklara giremeyecek, Hunlardan kaanlara (bunlar bizans tebas olsa da) snma hakk tanmayacaklardr. 435 Margus bar ile batda hkimiyeti pekitiren ve douya ynelen Attil, dil/Volga

46

kylarndaki aragur (Ak-Ogur) larn ayaklanma teebbsn bastrd. 439 Kuzey Li-ang (Pei-Liang) krallnn ykl: (Ts-k/Chu-ch Mengsn tarafndan Kansuda kurulmu, Tabgalar tarafndan bakent Gu-tsangn igali ile 439 ylnda yklmtr). Bu Hun Devletinin Tabgalar tarafndan yklmas zerine buradan kaan Trk Aina ilesince temsil edilen, Trk siys hkimiyet uuru, Gktrk hkanlna kadar ulamtr. 440 Eftalitler (sonralar Batda Avarlar olarak bilinecek olan Ak Hunlar), Maverannehir, Baktria, Horasan ve Dou ran igal iin, Altay blgesinden gneye indiler. 441-442 Atillann Birinci Balkan Seferi: Bizansn 434 tarihli anlama artlarn yerine getirmede gevek davranmas, Attilnn 440dan itibaren Bizansa ynelmesini gerektirdi. Dzenlenen Birinci Balkan seferi (441-442) Tuna boylarndaki mstahkem mevki ve kalelerin ele geiiyle Trakya istikametinde ilerledi. Bizansn, Bat Romann araclyla bar artlarna riayeti garanti etmesi zerine sefer sona erdi. Artk Balkanlar blgesinde Hunlara kar durabilecek bir kuvvet kalmam oluyordu. 442-460 Lou-Lan Hun krall/devleti: in/Orta Asyada kurulmu Hun bakiyyesi bir Trk devletidir. 445-453 Attil tek bana Hun tahtnn temsilcisi. Kardei Bledann 445te lm ardndan Atilla, 453 ylnda lene kadar tek bana devleti idare edecek ve Avrupada tam bir Hun stnl yaanacaktr. 447 Atillann kinci Balkan Seferi: 445de kardei Bledann lmyle devlete tek bana hkim olan Attil gcnn zirvesine ulamt. Avrupada: Sava tanrs Aresin klcnn Attilnn eline verildii, dolaysyla da yeryzne hkmetme yetkisinin tanr tarafndan Attiya verildii inanc dalga dalga yayld. Bizansn yine bar artlarn uygulamadaki isteksiz tutumu kinci Balkan Seferi (447)ne sebeb oldu. Bizans bakentini kuatmak zere Byk ekmeceye kadar gelen Hun kuvvetleri karsnda aman dileyen mparaor Theosiosla artlar daha da arlatrlan yeni bir andlama yapld (Anatolios Bar). Fakat hal uslanmayan Bizans imparatoru, elilik heyeti klfnda Attilya kar bir suikast teebbsnde bulundu. Fakat bu teebbsten haberdar alan Attil, suikastlarn da arasnda bulunduu Bizans heyetine dokunmad. Onu teskin iin gnderilen yeni elilik heyeti de Attily skin ve yumuak buldu. Zira Attil artk d siyasetini deitirmi, Bat Romaya ynelme zamannn geldiine karar vermiti. 448-451 Atillann Bat Roma Seferi: Atillaya verdisini vermeye devam eden ve bu srada kyl isyanlaryla uraan Bat roma, ayn zamanda muhtemel bir karlama iin askeri hazrlklar yapmaktayd. Bu faaliyetlerden haberdar olan Atilla da 448den itibaren iki yl siyas ve asker hazrlklarn ardndan diplomatik taarruza karar verdi. Daha nce evlenme teklifinde bulunan, mparator Valentinianus IIIn kz kardei Honoriann teklifini kabul ettiini ve de eyiz olarak Honoriann hissesine den Roma imp.nun ynetimine itirak hakknn tannmas isteini bildirdi.

47

Teklifinin reddi zerine Attil, yarya yakn Trklerden oluan Germen ve slv yardmc kuvvetlerinin bulunduu 200 bin kiilik ordusuyla, Orta Macaristandan hareketle Roma zerine yrd (451). 20 Haziran 451 tarihinde Katalaunum (Troyes ehrinin batsndaki Champagne ovasna doru)da iki ordu karlat (Catalauni Ovas arpmas). 24 saat sren sava sonunda Attil, Roma ordusunu tam bir imha ile yok etmeden ordusunu sava meydanndan ekti. Roma ordusu dalm, Bat Gotlar ve Frank kuvvetleri de sava meydanndan ekilmilerdi. stelik Roma bakumandan Aetius bir ara yanllkla Hun kuvvetleri arasna dm, daha sonra kurtulmutu. Attilnn ekilmesinin sebebi; Romann insan ve asker deposu olan Galya barbarlarn safd brakt ve Roma mttefiklerinin sava gcn krd dncesi olsa gerektir. Gerekten de Roma desteksiz braklm, Aetius da gzden dmtr. 452 Atillann kinci Bat Roma Seferi: 451de Galyadaki Catalauni Ovas arpmasnda Roma ve Vizigot kuvvetleri karsnda neticesiz savan ardndan Attil, 452 baharnda 100 bin kiilik bir ordu ile yeniden talya seferine ktnda, Romann Hunlara kar karacak kuvveti kalmad ortaya kt. Attil, Julia Alplerinden inip Po ovasna girdi. Amelia blgesini igale balamasyla mparatorluun o sradaki bakenti olan Ravennann Hun tehdidi ile kar karya kalmas, Roma sarayn, halkn ve bar yapma taraftar olan Senatoyu endie ve korkuya gark etti. Kilise de bartan yana idi. Papa Leo I. bakanlndaki Roma bar heyeti, Attildan Romay esirgemesi ricasnda bulundu (Temmuz ortas 452). Ktlk ve salgn hastalklarn da zorlamasyla bu emn kabul eden Attil, byk bir yanlgyla Bizans gibi Bat Romann da kendi irdesine baland inancyla merkeze dnd. 453 Atilla ld: kinci Bat Roma/talya seferinin ardndan Atilla, imdi srann Dnya hkimiyetinin gerekleebilmesi iin, Orta Doudaki Sasanilerin itaat altna alnmasnda olduu inancnda idi. Fakat O, talya seferinden dnte, zifaf gecesinde kan kusarak, 60 yanda ld (453). 453-469 Avrupa/Bat Hunlarnn siyasi tarihinin sona ermesi: Yerine Hun tahtna geen oullar (srasyla; lek (453-454), Dengizik (454-469), rnek (469) babalarnn yerini tutamadlar. Germen kavimlerine kar yapt savata lekin lm ardndan, Dengizik de yeniden hakimiyet ve birlik urunda Bizans karsnda can verdi. Ardndan Hun tahtna oturan rnek (469)in ise artk Orta Avrupada tutunamayaca inancyla, kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dn Avrupa Hun mparatorluunun tarihe intikali anlamna gelmekteydi. Bat kanadnn merkezi Tuna, dou kanadnn ise Dinyeper havalisi olan Hun imparatorluunun hkimiyet sahas iinde (370453 tarihleri arasnda Dou Avrupa, Bat Avrupa ve dier corafyalarda yaplan aknlar, savalar neticesinde) balca u topluluklar/kavimler bulunmaktayd: Germenler (doudan batya): Dou Got, Gepid, Turciling, Sueb, Markoman, Kuad, Herul, Rugi, Skir. slvlar (Orta ve Bat Rusyada): Veneda, Ant, Sklaven. ranllar (Kafkaslardan Tunaya kadar dank halde): Alan, Sarmat, Batarna, Neur, Roxolan. Fin-Ugorlar (Uraldan Baltka kadar): eremis, Mordvin, Merya, Vei, ud, Est, Vidivari. Trkler: mparatorluun her tarafna yaylm olarak Hunlar, Karadenizin kuzey dzlklerinde Volgaya kadar Be-ogur, On-ogur, aragur, Azakn batsnda Akatir, Volgann dousunda Sabar ve baka Trk ktleleri. Saylar 45e ulaan bu kavimler/topluluklar/zmreler, yalnz reisleri, efleri veya

48

krallarnn devlete ballndan olumu olan bir siyas birliin yesi idiler. Hun devleti dahilinde umumiyetle sulh ve skun hkm srerken, Roma imp. sk sk tb kavimlerin isyanlaryla alkalanmaktayd. Bat Roma bu isyanlarla ancak Hunlarn yardmlaryla baedebilmekteydi. Hunlarn bu isyanlara kar Romaya destei, ayn zamanda 436dan itibaren btn Germaniann Trk idaresine gemesi neticesini verdi. Bu vesileyle u kavimler de Hun himiyet sahasna dahil edildi: Burgondlar, Bayavurlar, Yuthanglar, aa Ren sahasndaki Franklar, Turingler, Longobardlar. Hatt Hun hkimiyeti, Kuzey Denizi ve Man kylar ile Okyanus adalarna kadar kadar geniledi. 455-469 Hun stnlnn sona ermesi ve tarihe intikali: Atilla Atillann lmnden (453) sonra imparatorluk kendi aralarnda atmaya balayan oullar arasnda paylald. Yerel halklarn bakaldrlaryla da mcadele etmek zorunda kalan Hunlar, Pannoniada, yeri saptanamayan Nedao Irma yaknlarndaki byk bir savata Gepidler, Ostrogotlar, Heruller ve baka halklarn birlii karsnda bozguna uradlar (455). Bundan sonra nemli bir g olmaktan karak toplumsal ve siyasal adan dalmaya yz tuttular. Son Hun babuu rnek (469)in ise artk Orta Avrupada tutunamayaca inancyla, kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dn ile Avrupa Hun mparatorluu tarihe intikal etti. 460 Eftalitler, Kuanlar Devletini ele geirerek Hindistan istila ettiler. 461-576 Sabar Devleti: Mild 5. ve 6. yzyllarda Bat Sibirya ile Kafkaslarn kuzeyinde mhim tarih roller oynam bir Trk topluluudur. Erken tarihleri hakknda kesin bilgiler bulunmayan Sabarlarn asl yurtlarnn, Tanr Dalarnn bats ile li nehri sahas ve de Byk Asya Hun imp.na bal topluluklardan biri olmalar icabeder. Sabarlar hakkndaki ilk kesin haberleri, 461-465 tarihleri arasnda Bat Sibirya kavimleri arasnda yaanan g hdiseleri mnasebetiyle bilgi veren 5. y.yl Bizans tarihisi Priskosta bulmaktayz. Bu habere gre, doudan gelen Avar basks karsnda Sabarlar yerlerini terkedip batya ynelmiler, Altaylar-Ural dalar aras dzlklerde (bugnk Kazakistan bozkrlarnn gney sahas) yaayan Ogur-Trk boylarn yurtlarndan atarak, Tobol ve im rmaklar evresinde yerlemilerdir. Ayn sahada kurulduu bilinen Sibir Hanl (16. asr)nn da bakenti Sibir adn tayordu. Bu kelime zamanla ok geni bir corafyay ifade etmitir (Sibirya). Ruslarn nce Sibir (sker) ehrini ele geirerek blgeye verdikleri bu ad, Rus harekt douya ilerledike daha geni sahalar gstermi, bylece Sabar Trklerinin htras gnmze kadar yaamaa devam etmitir. 503 ylnda Dou Avrupada Bulgar gruplarn hkimiyetleri altna alan ve Sabarlardan kalabalk bir ktlenin 515 sonlarnda dil-Don arasnda ve Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban boylarna yerlemesiyle Bizans ve Sasani mparatorluklar ile komu olan Sabarlar, Dou Avrupa tarihinde nemli roller oynamlardr. Balak (Belek?) idaresinde byk apta asker faaliyet gsteren Sabarlarn, Sasanilerle anlaarak, Bizansa kar savatklar (516), Ermeniye blgesine aknlar yaptklar ve arkasndan Anadoluya girerek Kayseri, Ankara, Konya dolaylarna kadar ilerledikleri bilinmektedir. Sasanilerle yaptklar savalarda hayli ypranan Sabarlar, 557ye doru da Avarlardan ar bir darbe yemilerdir. Ksa sre sonra ise Sabar sahas, Kara Denize kadar hkimiyet sahasn genileten Gktrk idresine girmitir. Gney Kafkasyadaki hkimiyetlerine de 576da Bizans tarafndan son verilen Sabarlar, Kr nehrinin gneyine yerletirilmilerdir. 7. yzyl ortalarna kadar

49

dank halde yaamlar, bu sralarda ortaya kan Hazar Hkanlnn esas ktlesini tekil etmilerdir. 469 Son Hun babuu rnek: 455 bozgunu ardndan rnek, artk Orta Avrupada tutunamayaca inancyla, kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dnd (469). Bu Avrupa Hun mparatorluunun tarihe intikali anlamna geliyordu. 470 Ak Hun hkmdar Kn-Hann Gupta Devletini ortadan kaldrmas: Yazdgird II zamannn (438-457) sonlarna doru Uar-Hun/Ak Hunlarn banda bulunan Eftal (Abdel) hnedanndan, Knhan ran i ilerine kararak, himyesine ald valahd Peroz (Frz)u Sasani tahtna karm (458484), hkimiyetini Kuzey Hindistana doru genileterek orada, banda Skandaguptann bulunduu Gupta devletini datmt (470e doru). 484 Ak Hun/Eftalitler, Ceyhun kylarnda Sasanileri malp ederek Herat blgesini aldlar ve Sasanileri yllk vergiye baladlar. VI. yzyl 534 Tabga Devletinin ikiye bln: 480den itibaren Kua ve etrafn Juan-juanlara kaptran ve 494de bakenti, Devlet meclisinin muhalefetine ramen, bozkr blgesinden gneydeki in merkezi Lo-Yanga nakleden mparator Hong II (Hio-wen, 471-499), Trk tresine kar arlk kazanan bu soysuzlamay (479da yalnz bakentte 100 tapnak ve 2000den fazla rahip bulunuyordu) 495 ylnda, Trk rfn, geleneklerini, giyimini, Tabga dilini ve hatt yazmalarda Trke tbirlerin kullanlmasn yasaklamakla tamamlad. Tabiatiyle Trk atalarnn asker vasfn kaybeden Tabga devleti, yeni blgenin ve yerli in halknn yol at iktisd ve sosyal sebeplerden de gittike gcn kaybetmekte idi. Btn Kuzey ine hkmetmi olan bu devlet 534e doru (Honanda) Dou Weileri ve (ang-anda) Kuzey veya Bat Weileri olarak ikiye ayrld ve ksa zaman sonra btn arazileri inli hnedanlara intikal etti. 540-550 Son Gupta imparatoru Vishnuguptann saltanat. 550-557 Tabga Devleti ve siyasi varlnn tarihe intikali: 534 ylndaki blnmenin ardndan hzla inlileen ve in siyasi ve kltrnn tesiri altna giren bu iki Tabga devletinin topraklar inli slalerlerin eline geti. Dou Weilerinin siyasi hakimiyeti ve topraklar yerini Tsi/Chi slalesine (550557), Bat Weilerinin siyasi hakimiyeti ve topraklar ise yerini Chou sllesi (557-581)ne terketti. Bylece Tabgalar siysi tarihten silindiler. 552-745 Trk kelimesini Trk devletinin resm ad olarak ilk kullanan siyas teekkl Gktrk hkanl: Trkler, Yuan-Yuan mparatorluunu ykarak Trk Hanln kurdular. Bu Trk Hanl, ekl olarak Bat ve Dou diye iki Hanla blnecektir. 552 I. Gktrk Kaanlnn kurucusu Bumin Kaan ld.

50

552-582/630 I. Gktrk Kaanl: Gktrk devletinin kurucu yabgusu Bumin, bir Tles isyann bastrdktan sonra (546), Juan-juan hkmdar ile edeer olduunu gstermek iin onun kzyla evlenmek istemi, fakat bu istei reddedilmitir. Bunun zerine bir Tabga prensesi ile evlenen Bumin, vurduu ar darbe neticesinde Juan-juan devletini ykm (552 balar) ve resmen l-kagan unvann alarak, tken (Eski Hun mp.nun bakent blgesi) merkezli mstakil Gktrk Hkanln kurmutur (552). Kendi manev arl altnda olmak zere devletin Bat kanadnn idaresini kardei stemi (temi, She-ti-mi 552-576)ye veren Bumin, ayn yl ierisinde (552) lmtr. Bat kanadnda stemi, dounun yksek hkimiyetini tanyan ve fetihlerine devam ederken, tkende (Dou kanadnn bana da) Buminin oullar Ko-lo (Kara) ve arkasndan da kardei Mu-kan (553-572) gemitir. Mu-kan ve steminin banda bulunduu Gktrk hkanl bu devrede hametli ana ulamtr. 552-576 I. Gktrk Kaanlnda stemi (Bat kanad kagan 552-576) ve Mukan (tkende dou kanad kagan 553-572) dnemi. 552-576 Buminin olu Gktrk devletinin bat kanad kaan stemi (552-576) dnemi: steminin kumandas altndaki imparatorluun bu bat ordusu da, kendi blgesinde harektlara devam etti. Ksa srede Altaylarn batsn Isk gl ve Tanr dalarna kadar hkimiyeti altna ald. Asker ve siyas faaliyet ve temaslar sonucu Bizans ve Sasani gibi dnemin iki byk imparatorluunu Gktrk politikas izinden yrmeye zorlad. Bylece Gktrk hkanln bir dnya devleti payesine ykselmi oldu. stemi pek Yolunu ve ticaretini ele geirmek iin, Sasaniler ile ibirlii yaparak Ak-Hunlarn siyasi varlna son verdi (557) ve bu amacna ulat. Ak-Hun topraklar iki devlet arasnda paylald. Bylece Ferganann bir ksm, Bat Trkistann gneyi, Kgar, Hoten vb. blgelerin Gktrklere intikali ile -Asya kervan yolu (pek Yolu) da nc defa Trklerin eline gemi oluyordu. 553-572 Buminin olu Gktrk Devletinin dou kanad kaan Mu-kan (553-572) dnemi: 555 ylnda son Juan-juan kalntlarn da ortadan kaldran Mu-kan kaan, doudaki Ki-tanlarn ve kuzeydeki Krgzlarn lkelerini de hkimiyet sahasna dahil etti. Arkasndan ine ynelerek; nce inde Tabgalarn yerine gemi olan Chou hnedan (557-581) ve sonra da dier inli Tsi (Chi) hnedan (550-557)n bask altna ald. Bu suretle batda steminin harektlarndan bunalan ve Gktrklere kar inden yardm isteyen Ak-Hun Eftalit Devletine ve Maverannehir blgesine in asker desteini kesmi oldu. 100 bin kiilik byk bir orduya malik olan Mukan kagann, 564 ylnda Tsinin bakenti Tsin-yang muhasara ettmesiyle Gktrk bask ve nfuzunu daha bir iddetle zerinde hisseden in Chou imparatoru Wu-ti, Gktrk basksn Mukann kz Aina ile evlenmek suretiyle (568) hafifletebildi. Grld zere ksa srede mparatorluun Dou kanad, bata in olmak zere blgede Gktrk hkimiyetini gerekletirmi oldu. 553-568 Trkler ve Sasaniler, Eftalitleri ortadan kaldrmak iin ittifak ettiler. 557 Eftalit/Ak Hun Devletinin, hakimiyetinin sonu: randa Anrvn byk bir devlet adam olarak belirdike, Ak Hun-Eftalitler snkleti. 552 ylnda Orta Asyada Gktrk hkanl kurulup

51

stemi Yabgu, Maverannehir blgesinde faaliyete getii zaman ise, iki byk imparatorluk arasnda skan Ak Hun-Eftalit Devletinin, Gktrklerin mcadeleye giritikleri Juan-juanlarla olan siys ve shr rbtalar da fayda vermedi. Anrvn ile steminin ortaklaa hareketleri neticesinde Ak Hun iktidr ykld ve lke Gktrklerle ranllar arasnda paylald (557). Son temsilcisi Ak Hunlar olan ve kol hlinde gelimi olan Hun siys hkimiyeti -Kafkasyadaki (Derbend kuzeyi-Hazar denizi arasnda) Hunlarn Hazar Hkanl idaresine girinceye kadar sren ksa hkimiyetleri dnda- bu suretle tarihe karmakla beraber, Hunlara mensup Trk soyundan eitli ktleler, byk Hun anda ahsiyetini bulan zengin kltrleri ile greceimiz gibi, Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnda, Tabga, Gktrk, Trgi, Karluk, Uygur, Ouz, Bulgar, Sabar, Hazar, Kuman Peenek vb. gibi trl adlar altnda ve yeni, gl devletler, imparatorluklar kurarak yaamaa devam etmilerdir. Trk milleti denilen byk ilenin ocuklar olan bu ktleler, ayn zamanda Rus, Macar, slv-Bulgar, Romen, Grc devletlerinin kurulu ve gelimelerinde balca rol oynamlar ve daha sonraki btn Trk-slm siys teekkllerine asker, hukk ve sosyal ynlerden ana kaynak vazifesini grmlerdir. 557-579 inde Chou sllesi, Trk Tabgalarn yerini ald. Gktrk kagan Mukan tarafndan ortadan kaldrld. 558-805 Avar Hkanl: Frank Krall ile Bizans imparatorluu arasnda Orta Avrupada, Hun, Sabar ve Ogur kalntlarnn bir karm olarak kurulan devlet, blgedeki eitli Germen ve slv kablelerini de hkimiyeti altna alarak 250 yl Avrupa siyasetine yn vermitir. Hkimiyet sahas bugnk Macaristan, Arnavutluk, Hrvatistan, ekoslovakya, Avusturya ve gney Almanyay kapsamaktayd. Avrupa Avar hkanl kurucularnn Trkl, aratrmalar ilerledike daha da kesinlik kazanmtr. Asl ekirdeini Trk unsurunun tekil ettii Avar ordusunda, kalabalk Germen ve slv yardmc ktalar da kullanlmaktayd. Avar Hkanlnn zellikle slv kavimleri zerinde byk tesiri olduu anlalyor. 4. yzyla kadar Germen Gotlarn, daha sonra Hun mparatorluuna bal olarak Trklerin hkimiyetine giren slv topluluklarnn tarihi o zamandan itibaren aa yukar Trk tarihinin bir paras durumuna girmitir. Kalabalk slv ktlelerinin eitli Dou Avrupa blgelerine ve Balkanlara dalmas hdisesi daha ok Avarlar devrinde vukua gelmi ve bu byk ldeki gler Avar hkanlnca ihtiya duyulan toprak mahsullerini elde etmek iin onlara tarm ileri, ayn zamanda, snr bekilii yaptrmak maksad ile Avar idaresi tarafndan hazrlanm ve tatbik edilmitir. Bu suretle trl slv kabileleri bugnk ekoslavakyaya, Elbe nehri boyuna, Dalmaya kylarna, Balkanlara sevkedilmilerdir. Bylece, 584de piskopos Suriyeli Johannesin ifdesi ile Eskiden ormanlardan dar kmaa cesaret edemezken, Avarlar sayesinde savaa alan ve altun, gm, at srs sahibi olan slvlarn sistemli grlmeleri yolu ile gnmz Orta ve Dou Avrupa etnik haritasnn Avar hkanl tarafndan izildii anlalmaktadr. Bugn Kafkaslarda yaayan Avar zmresinin de onlarn torunlar olduu kabul edilir. 567-569 Gktrk-Bizans yaknlamas ve ittifak: Akhun topraklarn paylamada istediini elde edemediini dnen Sasani Anuirvan, pek Yolu ticaretinde Gktrklere sknt karmaya balad. stemi, Sasanilerle uzlama midinin kaybolduunu grerek Bizansla ittifak siyasetine yneldi. Bu amala stanbula bir heyet gnderdi (567. Heyet banda Sogdlu bir ipek tciri ve diplomat olan

52

Maniakh bulunmaktayd). Bu, Orta Asyadan Bizans (stanbul)a giden tarihin kaydettii ilk resm heyet idi. Trk heyetini ilgi ile karlayan imparator Justinos II, kendisine gnderilen skite (yani Trke) mektuptan ve Maniakhdan dinledii ekliyle meselenin ciddiyetini anlam ve bir ittifak andlamas iin de Trk hkanna umm vli Zemarkhos bakanlnda bir heyet gndermitir (569 Austos ba). Karadeniz-Kafkaslar-Hazar Denizi-Aral gl arasndan Talas yolu ile Tanr dalarndaki Ak Da (Altun Da)daki Trk hkannn huzuruna kan heyetle bir anlama yaplm ve stemi siyasetinde baar salamtr. 6. yzyl sonlar Eftalitler, Avar Hanln kurmak zere batya Rus steplerine gtler (6. yzyl sonlar). 570 Hz. Muhammed (a.s.)in dnyay terfleri. Nisan 571 Hazret-i Muhammed (a.s.) dodu (20 Nisan 571). 572 Mukan Kagann lm: steminin faaliyetleri de dhil, imparatorluk adna yaplan btn faaliyetlerin, kendi adna yapld Dou Gktrk hkan Mukan 572de ld. Devleti muazzam bir genilie ulatran Mukann htras Orhun Kitabelerinde aksini buldu. Bu byk hkann tkende dzenlenen muhteem cenze treninde, Bizans imparatorluu da dahil, komu devlet ve kavimlerin heyetlerinin de hazr bulunmas, devletin ulat saygnln bir iaretiydi. Mukandan sonra da bu saygnlk devam etmitir. Zira Mukandan sonra devletin bana geen kardei Ta-po (572-581)yu tebrik iin, 100 bin top ipek hediye gnderen Chou imparatoruna ve yine eitli hediyeler gnderen Tsi (Chi) imparatoruna Trk hkan, Oullarm diye hitap etmekteydi. Bu, btn Kuzey inin Trk himyesine alndnn da bir gstergesiydi. 572-581 Ta-po kagan ve Gktrk Devletinin merkez hkanl (Dou kanad)nn ikiye bln: Mukandan sonra merkezdeki dou kanadnn bana geen kardei Ta-po (572-581), snrlar olduka genilemi olan Gktrk Devletinin, kendi idresindeki Dou kanadn da yine ikiye bld. Bu Dounun dousuna, kardei Ko-lonun olu -tu (bara)yu, batsna da kk kardei Jo-tan kagan (kk kagan) unvanlar ile tayin etti. Kendisi de bir Tsi prensesi ile evlenme sevdasna kapld. stelik, bir Buda heykeli ve tapna yaptrarak, Trk itim hayatna uygun olmad eskidenberi bilinen Budizmi lkede himyeye kalkt. D politikada da yanl admlar atld. Gktrk hameti zevle yz tutmu gibi idi. Tsi Devletinin, Chou hnedan/devleti tarafndan yklmas (577) zerine, oradan kaarak kendisine snan bir Tsi prensini in kagan iln etmesi, Choularla arann almasna sebep oldu. Bu sebeple kalabalk bir ordu ile Pekin blgesine doru ilerleyen Ta-po, kendisine bir inli prenses vaad edilerek durduruldu. Ayrca Choulular, Tsi prensinin de kendilerine teslimini art komulard. Bu istei dorudan deil de, bir av esnasnda Tsi prensinin karlmasna gz yumarak dolayl yoldan yerine getirmesi, millet nazarnda Ta-ponun itibrn sarst. 572-591 Sasanlere kar Trk-Bizans ittifak ve Sasani-Bizans atmalarndan istifade ile Gktrklerin Azerbaycana hakim olmalar: Bu atma srasnda hkimiyetini Harezm zerinden Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban rmana kadar yaymaa alan Gktrkler, Azerbaycana da

53

girmilerdi. Fakat bat istikametindeki bu Gktrk ilerleyii ve Sasanilere kar ortak hareket, Bizansn da blgedeki baz plan ve siyasetleri sebebiyle gecikmi ve ancak nirvnn olu Trkzde (steminin torunu) lakapl Ormuzd IV (579-590)un son yllarnda (588) yaplabilmitir [s.101]. Bu gecikmenin sebebi, Bizansn, Gktrklerin dman olan Avarlara himye ile kucak amas ve Gktrklerin balant kurarak destek almak istedii Gney Kafkasyadaki Sabar Trk ktlesini 576ya doru datarak Gktrk ilerleyiini ve hzn kesmek istemesidir. 576 Hazarlar: Trklerin, Kafkaslar istilas ve Hazar Hanln kurmalar. 576 Gktrk bat kanad kagan stemi ld: Merkezde (Dou Gktrk) yaanan i sarsntlara bir de Bat kagan steminin lm eklendi (576). Ben, esirlerimiz olan Uar-Hunilerin hangi yoldan Bizansa gittiklerini biliyorum. Bize kar gelmek cesaretini gsteren Alanlar, On-ogurlar gryorsunuz. Romaya da geleceiz diyerek, Gktrk snrlarnn Kafkasyann kuzeyine ulatn ortaya koyan stemi, hedefte Bizansn olduunun iaretini vermi ve bunu gerekletirmek iin de Krmdaki Bizansa ait Ker (Bosporos) kalesini ele geirmitir (576). Bu tarih ayn zamanda, Manurya snrlarndan balayarak Karadenize kadar uzanan Gktrk hkanlnn, genilemesinin son noktasna ulat tarihdir. 576 stemi Kagann Krmdaki Bizansa ait Ker (Bosporos) kalesini ele geirmesi. 576-603 Tardu Kagan: stemiden sonra Bat kanadnn bana olu Tardu (576-603) geti. Cesaret ve saval babasn hatrlatmakta idiyse de, Ta-ponun am olduu ayrlk izgisini, siyas ihtiraslar sebebiyle bsbtn derinletirmekten kurtulamad. Dou Kanadnda barann hakimiyetini kabul etmeyen Ta-lo-pien, in ynlendirmesiyle Tardunun yanna geldi. Siys ihtiras peine den Bat yabgusu Tardu, Doudaki yeni hkanla devletin tamamna hakim olmak iin mcdeleye balad. 581 Gktrk dou kanad kagan Ta-po ld: Ta-po kagan, 581de lrken kendi olu yerine Talopiennin hkan olmasn istediyse de, Toy/Devlet Meclisi bu istei reddederek (zira Talopien, Mukan kagann, asil, yni Trk soyundan olmayan hanmndan idi) Ta-ponun yerine Ko-lonun olu bara hkanla getirilmitir. 581-587 bara kagan: Tapodan sonra Merkezdeki Dou Hkanlnn bana geen bara karsnn telkinlerine kaplarak ine, Sui Hanedanna kar ordu sevketti. Kendisi bir Chou prensesi olan Tsien-ki, Choular altederrek iktidar devralan Suiler (581-618)den intikam almak istiyordu. barann i karklklar bertaraf etmeden in zerine ynelmesi Gktrk Devletinin 582 ylnda kesin olarak ikiye blnmesi sonucunu verecektir (bkz.: 582, 587). 582 in entrikalar ve I. Gktrk Hkanlnn, Bat ve Dou Gktrk hakanl olmak zere resmen, kesin olarak ikiye ayrlmas: Bumin kagan zamannda idar olarak eklen ikiye ayrlm olan Gktrk hkanl, 582 ylna gelindiinde Douda bara, Batda ise Tardu idaresinde iki kanad eklinde idi. Bu arada dahili sknt ve alkantlar yaanmaktayd. Her iki kagan da bir dierini

54

kabullenmek istememekteydi. Buna in entrikalar da eklenince kanlmaz sonu gerekleti. Zira barann ine ordu sevkine Sui imparatoru Wen-ti, in ehirlerinde imtiyazl ticaret hakkna sahip 10 bin kadar Trk inden uzaklatrarak karlk verdi. Bunun zerine bara ine sefer dzenledi. inliler entrikalarn daha da arttrd. Wen-ti, yabgu Tarduya altn kurt bal bir sancak gndererek, onu Gktrk hkan olarak kabul ettiini bildirdi. htirs alevlenen ve barann ine kar ortak asker harekt isteini reddeden Tardu, hkanln Dou kanadnn yksek hkimiyetini tanmadn iln etti (582). Bylece Gktrk hkanl resmen ikiye blnm oldu. Bu entrikalar ile, 350 yldanberi ilk defa inde siys birlii kuran ve daha sonra iktidara gelecek olan kudretli Tang sllesine siyas zemin hazrlayan Sui sllesi, inde iktidarn pekitirirken, Trk hkanl da: bara idaresindeki Dou Gktrk hkanl ve Tardu idaresindeki Bat Gktrk hkanl adyla ikiye ayrlyordu. 582 Bizansl tarihi Agathisin lm. 582-630 Gktrklerin Bat ve Dou Gktrkleri olmak zere iki ayr devlete blndkleri dnem. 587 Dou Gktrk hakanlnn ine tabi olmas ve bara kagann lm: bara, Tardunun istikllini iln etmesinden sonra birok cephede mcadele etmek mecburiyetinde kald. inli diplomatgeneral ang-sun eng ile mcadele yannda onun kkrtt Trk kumandanlaryla da mcadele ediyordu. Yine Ta-lo-piene bal olduklar gerekesiyle, baz yksek rtbeli kumandanlarn, gerek vazifeden uzaklatrmak, gerekse de cezalandrmak yoluyla bertaraf etmekteydi. bara, gcnden ok ey kaybettiini grm ve zellikle de Tardu-Ta-lo-pien ikilisinin tehdidini yakndan hissetmekteydi. O da Tardu gibi in Sui imparatorundan asker destek ve bar istemek zorunda kald. Trk hkannn isteklerini memnuniyetle kabul eden Wen-ti, yardm ve bar grmeleri iin adamlar diplomat Y King-tsi ve ang-sun engi gnderdi. Bu iki inli, Trk bakentinde Trk hkannan hakaret edecek kadar ileri gittiler, ses karlamad. in imparatorunun olu olduunu kabul eden hkan en/ bende iln ettikten sonra lkelerine dndler. Btn bu gelimeler neticesi Dou hkanl in hkimiyeti altna girmi oldu. Gelinen noktay yeterli grmeyen in imparatoru, daha da ileri giderek Trkleri, ince konumaya, inliler gibi giyinmee, onlarn detlerini kabule tevik ve mecbur etmesi iin baraya baskda bulunmaya balad. barann kltrel asimilasyon amacn gden Wen-tiye verdii cevap, Trk mill kltr tarihi asndan dikkate deer ibretler iermektedir: Size bal kalacak, hara verecek, kymetli atlar hediye edeceim. Fakat dilimizi deitiremem, dalgalanan salarmz sizinkine benzetemem, halkma inli elbisesi giydiremem, in detlerini alamam. mkn yoktur, nk bu bakmlardan milletim fevkalde hassastr, det arpan tek bir kalp gibidir. Ancak siyaseten de olsa bara unu da ilve etmekten geri duramamtr: Sui imparatoru dnyann gerek hkimidir. Gkte iki gne olmad gibi, yerde de iki hkmdar olmamaldr. Byk Gktrk hkanlnn paraland, tb ktlelerin ayakland/ayrld, Trk ktlelerinden bazlarnn ine ilticya balad, hkmdar ilesi mensuplarnn birbirine girdii bu kark devrede bara ld (587). Yerine kardei u-lo-hou (=Ye-hu kagan) ve arkasndan da Toy tarafndan Tulan (588-600) hkan seildiyse de kt gidiatn nne geilemedi.

55

588-599

Bat Gktrk kagan Tardunun batdaki baarlar: Hoten blgesini hkanla

balam olan Tardu, Ormuzd IV Trk-zde zamannda (ran-Bizans mcadeleleri esnasnda) ran i ilerine mdahalelerde bulunmutur. Derbend kuatlm, yine bir Gktrk ordusu da Hert ve Bgds havlisine girmitir (588-599). Bu Trk ordusunu durdurmay baaran Sasani kumandan Bahram p, Ormuzd IVu tahttan indirerek, onun olu Hsrev Pervizi ran tahtna oturttu. Ancak onun da kamas zerine kendisini ehinh iln ederek Sasani tahtna oturan Bahram, Bizans karsnda yenilince lkesinde tutunamad ve Gktrklere snd. Tardunun bu baarlar Bizans karsnda psikolojik bir stnlk sallyordu. Yine in kaynaklarnn ifadesine gre tken, Kuzeybat Moolistan, Aral havlisi, Kgar, Maverannehir ve Merve kadar Horasan havlileri zerinde hkim bulunan ve ulu hkan olarak Bilge Kagan nvnn tayan Tardu, Bizans mparatoru Maurikiosa bu stnln yazd mektubun balnda yle ifde etmitir: Dnyann yedi rknn byk babuu ve yedi ikliminin hkmdar Hkandan Roma imparatoruna. 588-600 baradan sonra Dou Gktrk hkanl tahtna kardei u-lo-hou (=Ye-hu kagan) ve arkasndan da Toy tarafndan Tulan (588-600) hkan seildi. VII.Yzyl 600 inli Sui imparatoru Wen-tinin de kkrtmasyla, 582 ylnda hkanln Dou kanadnn yksek otoritesini tanmayan ve batda kendi istikllini iln eden Tardu, her iki kanad da kendi idresinde birletirme abas iindeydi. inin, Tulan hkana kar kardei Ki-min (Tu-li)i tutarak Dou hkanln kartrmas zerine ine kar sefere kt. inli general ang-sun engin su kaynaklarn zehirlemesi sebebiyle, byk asker ve at kaybna urad (600). 600-609 Tulann ardndan Dou Gktrk hkanl tahtna Ki-min (=Tu-li) oturdu: Bata angsun eng olmak zere inin amac, Gktrk hkanln kertmek ve hatta Trk kltr ve varln yok etmek idi. Bu amala raporlar hazrlanmakta, Gktrk ilesi birbirine drlmekte, entrikalar evrilmekte idi. inin muvafakati ile Tulandan sonra tahta Ye-hunun olu Ki-min (=Tu-li, 600-609) geirilmiti. Kars bir inli prenses (Tsien-kin) olan Ki-min, Dou hkanln da hkimiyeti altna almaya alan Tarduya kar kullanlmakta idi. Ki-min, tam bir in kuklas idi. 607 tarihli bir mektubunda Hametpenhn ciz bir bendesi olduunu syleyen Ki-min, daha da ileri giderek, atas barann kabul etmedii Trk kavmini inliler gibi yapmaa hazr bulunduunu ifade edebiliyordu. 603 Bat Gktrk hakanlnda i isyanlar ve Tardunun lm: Batdaki stn baarlara karn, Douda in entrikalarnn da kkrtmasyla birbirleriyle mcadele eden Dou-Gk Trk hkanlar Tulan ve Ki-mine kar, Tardunun sert bir tutum taknmas, bata Tlesler olmak zere Trk boylar ve yabanc kavimlerin isyanlarna sebep olmu, bu i isyanlar bastrma urunda mcdele ederken Kuku-nor havalisinde Mool T-y-hunlar arasnda kaybolmutur (603). 603-619 Bat Gktrk kagan Ho-sa-na (u-lo Kagan) ve Suilerle ibirlii: syanlarn artt, nizamn bozulduu Bat Gktrk hkanlnn bana getirilen Tardunun torunu Ho-sa-na, Dou

56

hkanlna kar Suilerle ibirliine kalkm, hatta lkeyi terkederek in saraynda yaamaa balamtr. Dou Gktrk hkan i-pi kagan bunu teslim alarak ldrtmtr (619). Ho-sa-nadan sonra Toy, Tardu soyundan i-koeiyi hkanla getirmi, dzelmee balayan asyi ve nizam, Tardunun kk torunu Tong Yabgu (619-630) zamannda gerek anlamda salanabilmitir. 609-619 Ki-minin yerine olu i-pi (Shih-pi) kagan Dou Gktrk tahtna oturdu (609-619): ipi, babasndan dili karak, inli bir prensesle evli olmasna ramen, onu Trk menfaatleri iin ine kar bir paravan olarak kullanmay baard. inin Gktrk i ilerine mdahalesini nleyen i-pi, 5-6 yl gibi ksa bir zamanda Dou Hkanl topraklarndaki karklklar bertaraf ederek, batda Tibete, douda da Amur nehrine kadar tekrar itaat altna ald (615). Endieye kaplan Sui hkmdr yeni fitne planlarn devreye soktu. Fakat hkan bu tuzaklara dmedi. ine verilen yllk harac kesildi. ine kar sava hazrl balad. i-pinin amac, kuzey eyaletlerini gezmeye kan in Sui hkmdar Yang-tiyi yakalamakt. Fakat hkann inli kars -eng tarafndan haber ulatrld ve Yang-ti sratle geri dnmeye balad. Takipi Gktrk svarilerince an-side Yen-men (bugnk Taihien) mevkiinde kuatlan ve zntsnden alad rivayet edilen hkmdarn imdadna yine bu inli prenses yetiti. Prenses -eng, Gktrk lkesinde byk bir isyan kt iyasyla Trk ordusunun geri ekilmesini salad (615). 615-619 Dou Gktrk kagan i-pinin in i siyasetine mdahalesi ve Sui Hanedannn sonu (618): Sui kral Yang-tinin 615 ylnda Gktrk ordusu karsnda zor duruma dmesi inde i karklklara sebeb oldu, dahil muhalefet gittike younlat. Bu sefer de in ileri gelenleri Gktrklere snmaya baladlar. i-pi, imdi in siyasetini, kar silah olarak ine kar kullanmaya balad: i-pi, in sarayn yamalayarak ele geirdii deerli eserleri Trk hkanna sunan Liang Shituyu in kagan, 617 iln ederek, kendisine kurt bal bir sancak verdi. Liu Wu-Chou adl dier bir kumandan da Bat in kagan iln ederek, Suilere kar sefere kard. i-pinin siys faaliyetlerinden tarih bakmdan en nemlisi ise, in umm vlilerinden Li Yan desteklemesi olmutur. Onunla yaplan bir anlama sonucu; Trk ordusunun da yardm ile Li Yan, Suileri in tahtndan uzaklatrm, bakent ang-andaki imparatorluk servetini Trk haknna takdim etmi, 30 bin top ipek ve yllk vergi vermeyi kabul etmitir. Bu suretle Trk desteini alan, Sui sllesini iktidardan uzaklatran Li Yan, inde 300 yl kadar srecek olan nl Tang sllesini (618-906) kurmu ve kendisi de Kao-tsu (618-626) unvan ile in imparatoru olmutur. 618-906 inde Sui Hanedannn sonu ve Tang Hnedanlnn kuruluu: Dou Gktrk kagan i-pinin destei ile Sui sllesini iktidardan uzaklatran Li Yan, inde 300 yl kadar srecek olan nl Tang sllesini (618-906) kurmu ve kendisi de Kao-tsu (618-626) unvan ile in imparatoru olmutur. 619 ktidar dneminde Dou Gk Trk hkanln in boyunduruundan kurtaran i-pi kagan ld. 619-621 Dou Gk Trk hkanlnda i-piden sonra yerine kardei u-lo (619-621) geti. O

57

da kardei gibi ine kar sert bir siyset gtmekteydi. Bu sefer Tang sllesine kar Sui sllesini destekleyen u-lo, kars -eng tarafndan zehirlenerek ldrld. 619-630 Bat Gktrk kagan Tong Yabgu ve son istikrar: i-koeinin ardndan hkanla Tardunun kk torunu Tong Yabgu getirilmi ve onun zamannda gerek anlamda i istikrar salanabilmitir. Akll ve cesur, mhir bir sava ve sekin bir taktiki olan Tong-Yabgu, Tlesler (Orhun, Tola rmaklar ile Aral-Kafkaslar arasnda bulunan)i hkimiyeti altna alm, gneyde Gandahara kadar ilerleyerek ranllar yenmi, in ile dostane ilikiler kurmutur. Bir ka yz bin kiilik gl bir svari ordusuna mlik olan Bat Gktrk hkanlnn merkezi, Talas ehri (bugnk Evliy Ata)nin 75 km gneydousundaki Bin-vul (Bin-bulak/bin pnar) mevkiinde idi. 620 Hz. Muhammed Peygamberlikle grevlendirildi. 621-630 Son Dou Gk Trk kagan Kie-li: u-lonun yerine geen kardei Kie-li de prenses eng ile evlenerek onun kuklas olmutur. Kie-li, ine yapt plansz iki asker teebbs baarszlkla neticelenince, millet nezdinde itibarn kaybetti. Tardular, Bayrkular, Uygurlar ayaklandlar (627). Tardu babuu -nann darbeleri ykc oldu, bu karklk ve isyan ortam, birok inlinin tekrar ine dnne sebep oldu. Ki-tanlar ve dier baz kavimler in ile temasa gemeye, snr boylarnda yaayanlar ine balanmaya baladlar. Gktrk hkan Kie-li, kuatt bir ehri malub olarak terkedip ekilirken, yakalanm ve in bakentine gtrlmtr (630). Eyll 622 Hz. Muhammed (a.s)in Hz. Ebubekir ile Mekkeden Medineye hicreti (17/20/24 Eyll 622). Bu olay Hz. mer zamannda Hicri Takviminde balangc saylmtr. 622-628 Herakleiosun Sasani bakenti Medn (Ktesiphon)e kadar uzanan srekli seferleri (622-628): Bizans seferleri ile Sasani imparatorluu byk sarsntlar geirmeye balam, bylece sonraki yllarda slmiyetin randa ksa srede hakimiyet kurmas iin nemli bir zemin olumutur. Bu duruma er-Rm Sresinde de iaret olunmaktadr. 624 Hz. Muhammed 15 Martta Mekkelilerle Bedirde savat ve onlar yendi (15 Mart 624). 625 Medineli Mslmanlarla, Mekkeli Mrikler arasnda Uhud Sava yapld (23 Mart 625). 627 Hendek Sava yald. Medineyi muhasara eden Mekkeli Mrikler yenildiler (31 Mart 627). 630 Medineli Mslmanlar, Mekkeyi Mriklerden aldlar. Huneyn Sava yapld. Tebk Seferi dzenlendi. Hz. Ebu Bekir Hac kafilesi bakan olarak Mekkeye gitti. 630 inliler, tken blgesi (Dou Gktrk hakanl topraklar)ni igal ettiler. 630 Dou Gk Trk hakanlnn ykl: Son kaan Kie-linin lm ardndan Tang imparatoru Tai-tsung (627-649), kendini ayn zamanda Gk Trk Kagan ilan etti. Bylece 630

58

tarihinde resmen Dou Gktrk istiklli sona ermi oldu. Hkanla bal kabileler ve yabanc topluluklar dalm, herkes bann aresine bakmaya balam, kimisi de areyi ine snmakta bulmutur. Aina ilesinden gelen baz kaganlar ise, in saraynn emrinde olarak saraya hediyelerle sadakat ziyaretleri yapan, imparatordan eitli unvanlar alan birer kukla durumuna dmlerdir. Gktrk tebas Trkler, Kuzeybat inde (Ordos) Sed boyunki 6 Eyalet blgesine yerletirildi. inlilemesi de beklenen bu Trkler 50 yl boyunca kimliklerini unutmamlar, hatta baz ufak bakaldrlarda da bulunmulardr: Aina soyundan bir prens, Altaylarda Trk hkanln ihyya alm (646-649), On-oklarn banda bulunan Gktrk hkmdar soyundan Tu-i kendini kagan ilan ederek, Tibetlilerle ittifaka girimitir. Bu bakaldrlardan belki de en nemlisi ve dikkat ekici olan, bir Gktrk prensi olan Kradn 639 ylndaki teebbsdr. 630 Tong Yabgunun lm ve Bat Gktrk hakimiyetinin sona erii: Hkanln bu son deminde yaanan parlak yllar, Nu-i-pi ve Karluk isyanlaryla glgelendi. stelik Tong Yabgunun, (To-lular lii) amcas ile mcadelesi esnasnda lmesi (630) devletin sonunu getirdi. Nu-i-piler kendi hkanlarn semek istedilerse de, sonunda Tong Yabgunun olu Se-Yabgu zerinde birlemiler, fakat bu seferde Tleslerin ayaklanmas devletin ine balanmas neticesini verdi. Merkezdeki Dou Gktrkleri gibi batdaki bu Gktrk hkanl da ine tabi olmaktan kurtulamad. 630-1016 Hazar Hkanl: Sabarlarn devam olan Hazarlar, 558-630 aras Gktrklerin Batdaki en u kanad idi. Kafkaslar ve Kara Denizin Kuzeyi, dil-zi, olman-Kiyev arasnda hkm srmlerdir. Hkanln ana topraklar dilKafkaslar ve Don arasdr. Yahudilii benimseyen tek Trk zmresidir. 965 ylnda Rus Knez Svyatoslov Hazar Hkanln ykmtr. [dil=Volga, zi=Dinyeper, olman=Kama]. 630-640 inliler, Tarm Havzasn ele geirdiler. 630-665 Byk Bulgarya: 630 ylnda Gktrk Devletinin fetret dnemine girmesiyle, Hazarlar gibi ounluunu On-Ogurlarn oluturduu Bulgarlar da siyas bamszlklarn kazanarak Byk Bulgar Devletini kurdular. Kurucusu olan Kourt Doulo slalesi Asya Hun tanhular ailesine kadar uzanr. Hazar Hkanlnn basklar sonucu ksa srede dald: Kourtun olu Bat-Bayan, Hazarlara tab olarak, Macarlar ve On-Ogur Bulgarlarn banda Kafkasyadaki yurtta kald. Gnmzde Kafkasyada yaayan Balkarlarn bunlarn halefleri olduu sanlmaktadr. Bat-Bayann kardei Asparuh da kalabalk bir Bulgar ktlesiyle Tunaya ynelmi (Tuna Bulgarlar= Bulgarlar) buradanda 668 ylnda Balkanlara geerek 679 tarihinde Tuna Bulgar Devletini kurmutur. ounluunu OtuzOgurlarn oluturduu bir ktle kuzeye ekilerek dil Bulgarlar=D Bulgarlar oluturdu (Volga/dil Bulgar Devleti). 630-680 Gktrklerin siyasi birlikten yoksun kaldklar dnem (Fetret Dnemi): Genel Gktrk tarihi iin karanlk bir devir olan 630 yl, her iki Gktrk Devletinin de in karsnda boyun edii bir tarihtir. Bundan sonra, Dou hkanlnda olduu gibi, Bat hkanlnda da, Gktrk gruplarnn banda Aina soyundan birok prens/kagan bulunduysa da bunlar, ounlukla inin himyesinde,

59

kontrolnde ve desteinde birer kukla memur olmaktan te bir ey ifade etmemekteydiler. Fakat in, Bat Gktrk topraklarn ancak 658de tmyle kontrolne alabildi. Hatta bir ara Trgi ve Karluk desteinde hkan Ho-lu (653-659) istikll mcadelesinde bulundu. Fakat in karsnda baarl olamad. 630-682 Dokuz-Ouz Kaanl ve Gktrklere katl: Ouz ad, aslnda thnique bir isim olmayp, dorudan doruya Trk kabileleri mnsn ifde eden bir kelimedir. Mild 6. asrdan itibaren Gktrk hkanlnda toplanm olan Trk kabilelerinden bir ksm-iki Gktrk dnemi arasndaki fetret devrinde (630-680)-birok Trk boylar gibi kendi aralarnda bir birlik tekil ederek, Tola-Selenga rmaklar blgesinde Dokuz-Ouz Kaganln kurmulard. Bu Ouz devleti 682 ylnda lteri kagan tarafndan malup edilerek, Gktrklere dhil edilmiti. Bu muharebede len bu Ouz Devletinin kagan Baz Kagana ait olan balbal ise, daha sonra lteri Kagann mezarna dikilmitir. Kitabelerdeki ouzlarla ilgili ifdeler-zellikle de Ouz isyanlar ile ilgili olarak-, Ouzlar ile Gktrkler arasnda bir ayrm yaplmad, hatt hkanln temelini Ouzlarn tekil ettii grn kuvvetli klmaktadr. Ouz kabileleri, Gktrkleri meydana getiren topluluktan bakas deildi. in kaynaklarnda, inlilerce artk ok iyi tannan Gktrk hkanl devrinde Ouzlarn kendi balarna (yni dorudan doruya Ouz olarak) zikredilmeyip, sadece Dokuz Kabile Kiu Sing diye, Ouz kelimesinin tercmesinin verilmesi, bizzat Tu-ke =Trkden ibaret topluluun ayr bir isim altnda belirtilmesine ihtiya bulunmadn gsterir. Kitbelerde I. Gktrk hkanl anda Ouz adnn gememesi de ayn sebepten ileri gelmi olmaldr. Ancak fetret devrinde baz kabileler kendi aralarnda tekilatlanarak bir devlet kurmulard ki, II. Gktrk hkanl zamannda hkmdar ilesine kar ayaklanan ve hkmetin dier imknlar ile bastrlmasna allan, bu tekiltlanm birlik =Ouztir. 632 Hz. Muhammed (a.s.)in irtihli ve slm Devletinin genilemeye balamas (8 Haziran 632). Hz. Ebu Bekir, Mslmanlarn ilk Halifesi seildi (632-634). 634-644 Hz. merin Halifelii (ehit edilmesi 23 Kasm 644). 636 Kadisiye Sava: Sasaniler ile Mslman Araplar arasnda yaplmtr. 636-642 Sasani-Bizans ekimesinin salad elverili ortamda yaylma olana bulan Araplar, Kadisiye (636/637) ve Nihavend (642) arpmalarmn ardndan ran ele geirdiler. 636 Mslman Araplarn Filistini feth ettikten sonra buras, Hal Savalarnn hedefi haline geldi. 639 Krad htilli: 588 ylnda sava meydannda len Gktrk kagan Ye-hu (u-lo-hou)nun olu Krad (Kie-), Trk devletini ihy iin 39 arkada ile gizli bir cemiyet kurarak istikll mcdelesine karar vermitir: Geceleri ehirde dolaan in imparatorunu ldrme planlar, anszn kan frtnaya ramen ertelenmemi ve saraya hcum ile saray ve bakenti ele geirmeye karar

60

vermilerdir. Saraydaki muhafzlar ve dardan sevkedilen ordu ile baa klamam ve ehir yaknndaki Wei rmana ekilmilerdir. Kahramanca mcadele eden Krad ve arkadalar sonunda yakalanarak ldrlmlerdir. 640 Gk Trk devletinin fetret dneminde karluklar Turfann kuzeyine kayarak ine tabi oldular: inlilerin (kalaluk) diye zikrettikleri, Trkede Karlk=kar yn manasnda olan Karluklar, Trk soyundan gelme, bir Gktrk boyu olup, Altaylarn batsndaki Kara-rti ve Tarbagatay havalisinde oturmakta idiler. Daha stemi kagan dneminde Trk hkimiyetinin Hazarn kuzeyi ve Maverannehire doru genilemesinde byk hizmetleri olmutu. Gktrklerin fetret dneminde (630-680), dier Trk boylar gibi Karluklar da, balarna buyruk hareket etmiler hatta zaman zaman ine kar da gelme cesareti gstermilerdir. 640 sralarnda Turfann kuzeyine kayan Karluklar, inliler tarafndan malup edilmi (650, 654) ve [ine bal Bat veya Dou Gktrklerine bal olmakszn, kendi reislerinin kontrol altnda] Pei-ting eyaleti (Tanr dalarnn kuzeyi)ne balanmtr. 665e doru tekrar istiklllerini kazanan ve Kl-Erkin unvann tayan -Karluk beyi, bu tarihlerde Yabgu nvnn alm ve kuvvetli bir orduya sahip olmulardr. Kapgan Kagan zamannda tekrar II. Gktrk hkimiyetine giren Karluklar, inin tahrik ve tevikleri ile Gktrklere kar istikll mcdelelerine kalkmlar, Uygur ve Basmllarla birlikte, Gktrk hkanlnn yklnda mhim rol oynamlardr. Karluk babuu, Basml hkimiyeti dnemi (742)nde sa/bat yabgu mevkiini alm, Uygur hkanl dneminde ise sol/dou yabgu unvann almtr. Bu arada Karluklarlardan bir ksm ise Be-balk havalisinde oturmakta ve kendi setikleri Tun-Bilge adl bir yabgunn idaresinde idiler. 642 Nihavend Sava: Sasani ah Yezdicerd, Nihavend Savanda Mslman Araplar tarafndan yenilgiye uratld. 644-656 III. Halife Hz. Osman dnemi (17 Haziran 656 tarihinde Medinede ehit edildi). 645 5. asrn 2. yarsndan itibaren siyasi varl bilinen Uygur Beylii dald. 642-651 Arap hcumlarnn basks sonucu Sasani mparatorluu kt. 650 Alanlar ve Bulgarlar yenen Hazarlar, Kafkaslar ve dil/Volga blgesinde egemenlii ele geirdiler. 652 slm ordularnn, Horasan ilk defa ele geirmesi. 656-661 Medine slam Halifelerinin drdncs Hz. Ali bin Ebi Talibin hilafeti (24 Ocak 661de ehit edilmitir). Taraftarlarnca Ekim aynda Kufeye gidii. Irakta Cemel/Deve Olaynda dmanlarna stn gelmesi. Aralk 656 Cemel Vakas gerekleti (4 Aralk 656). 657 Sffin Sava: Hz. Ali ve Hz. Muaviye yandalarnn Sffinde sava. Hakem Olay.

61

659 in kuvvetlerinin Bat Trk Hkanl topraklar Maverannehire girii. 661-680 Muaviye bin Ebi Sfyann hilafet dnemi. 661-750 Emev Slalesinin Saltanat/Hilafet yllar: amda Emev Hilfetinin kuruluu ve slamda Snn-i ihtilfnn balamas. 665-1236/1391 dil (Volga) Bulgar Devleti: Byk Bulgar Devletinin yklmasyla ounluunu Otuz-Ogurlarn oluturduu bir ktle kuzeye dil-olman (Kama) sahasna ekilerek dil Bulgarlar=D Bulgarlar oluturdu, yani dil/Volga Bulgar Devletini kurdular. Geldikleri bu blgede bulunan eremis, Mordva, Zuryen, Votyak vb. Fin-Ugor kavimleri/halklarn idareleri altna alan dil Bulgarlar yine burada bulunan Hun, Sabar, Uz, Kpak ve Hazar kalntlarn da bnyelerine alarak blgeyi sretle Trkletirmilerdir. yi birer ifti ve tccar olan dil Bulgarlar blgede birok nemli ehir ve kasabalar kurmulardr. dil kysndaki bakent Bulgar ehri nemli bir ticaret merkezi durumunda idi. Douda Bakrtlar, Batda Ruslar ve Burtaslar ile komu idiler. Ticr mnasebetler sonucu slmiyetle karlaan Bulgarlar, Badad Abbasi Halfesi el-Muktedirden din yardm ve ird heyeti talep ederek, 10. y.yln ilk eyreinde (921-922) slmiyete girmiler ve Dou Avrupada Trkslm kltrnn de temsilcisi olmulardr. lk Mool aknn atlatan dil Bulgar Devleti, Batu Han idaresindeki kalabalk Mool ordusu ile baedememi ve yklmtr. Moollarn ekilmesinden sonra blgede (Det-i Kpak) Altunordu Devleti hkm srm, fakat bu sefer de blge Toktam zamannda, Timur Hn tarafndan ikinci defa (1391) byk bir ykma uramtr. Timurun blgeyi tahribinden sonra dalan halkn bir ksm Kamann kuzeyine Kazan nehri boylarna gm, buradaki Bulgar-Kpak karm ahal sonradan kurulacak olan Kazan Hanlnn esas nfusunu tekil edecektir. Yine daha sonra bu blgede bir devlet kuracak olan uvalarn da burada kalan Bulgarlarn torunlar olduu kabul edilmektedir. Msrdaki Tolunoullar hari, ilk Mslman Trk devletinin Karahanllar m yoksa bu dil Bulgar Devleti mi olduu hususunda tarihiler arasnda ayrlk vardr. 667 Araplar, son Sasan ah Firuzu yendiler ve ilk defa Amu Derya Nehrini getiler. 673/674-704 Arap hcumlarnn Amu Deryann tesine uzanarak, Buhara ve Sogdiyanay ele geirme teebbs. 678 Hz. Muhammedin hanm ve Hz. Ebu Bekirin kz, Hz. Aienin vefaat (13 Temmuz 678). 679-864-> Tuna Bulgar Devleti: Dobrucann gneyinde Asparuh (679-702) tarafndan kurulan bu Tuna Bulgar ( Bulgarlar) Devleti, Ogur Trkleri tarafndan kurulmu en uzun mrl siyas teekkldr. Bizans yllk vergiye balayan Tuna Bulgarlar, bylece siyas varlklarn da tescil ettirmi oluyorlard. Tuna Bulgar Trkleri Balkanlara inince, burada bulunan ve ufak kabile hayat yaayan slv ktlelerini kendilerine balamay baarmlar, onlara vatan, devlet ve millet kavramlarn reterek, tekiltlandrp, Bizans mparatorluuna kar kendilerini koruma kabiliyeti ile donatmlardr. Zamanla blgedeki slv ounluun tesiriyle slv kltrnn tesiri altnda kalan,

62

Boris Hnn 864 ylnda Hristiyanl kabul etmesiyle de Hristiyanlaan Tuna Bulgarlar hzla karakterlerini kaybederek slv-Bizans-Hristiyan kltr evresine dahil olmulardr. Bugnk Bulgaristan Devleti bu Tuna Bulgar devletine dayanmaktadr. 680 Kerbela Vakas: Hz. Alinin olu Hz. Hseyinin Kerbelada ehid edilmesi (10 Ekim 680) 680/681 Kutlug Kagan ve II. Gktrk Hkanl (680/681-745)nn Kuruluu: Kitbelerden de renildii zere, Trk Milleti kaht- ricl, itaatsizlik, bana buyrukluk ve souk harp teknikleri vb. gibi sebeplerle felkete srklenmi ve 50 yl kadar istikllden mahrum yaamlardr. Fakat bu zaman zarfnda hibir zaman istikll azim ve akn kaybetmemilerdir. Nitekim Nu-i-fu (679-680) ve Fu-nien (681) bu uurda can veren babulardan sadece ikisidir. Aina soyundan Kutlug (Ku-to-lu) da bu mcdeleye atlm ve sonunda baarmtr. inin Ordosdaki 6 eyalet blgesine yerletirilen Gktrk boylar arasnda bulunan Kutlug, gizli bir tekilt kurarak, Trk nderleri ve halkn mcdeleye davet etti. Ksa srede 5 bin kiilik bir kuvvet olutu. Mcdeleye katlanlar arasnda Tonyukuk da bulunmaktayd. Kutluk ve Tonyukuk 681 ylnda Kuzey indeki Yn-n eyletine basknla 30 bin kadar at, deve, koyun ele geirdiler. Yeni katlmlarla daha da glenerek istiklallerini elde ettiler. ogay dalar (Yin-an dalar/Huang-ho dirseinin kuzey yakasndaki da silsilesi)nn kuzey eteklerini yazlk ve Kara-kumu klk merkezi yapan Kutlugun ilk hedefi tkeni yeniden ele geirmek idi. 680/681-745 inlilere kar Trklerin isyan ve Moolistan/tkende Trk Hkanl (II. Gktrk Kaanl)nn Kutluk/lteri kagan tarafndan yeniden kuruluu. 680-692 680 ylndanberi istiklal mcadelesine girimi ve bunu baarm olan Kutlug, lteri li=devleti derleyip toplayan unvanyla kagan iln edildi (680-692): Bylece tkende yeniden kurulmu olan II. Gktrk Hkanl, ksa zamanda tekiltlandrld. Kardei Kapgan (=Ftih) d, dier kardei To-si-fuyu Yabgu ve Devletin kuruluunda byk hizmetleri geen Tonyukuku ise Ayguc/Toy bakan, Babakan tyin ederek ordu ve diplomasi ilerinin tanzimini ona brakt. 681 Ouz tehlikesinin bertaraf edilmesi ve tkenin tekrar zapt: Selenga rma boylarnda bulunan Ouzlarn in ve Ki-tanlar ile bir ittifak teebbsnden ekinen Kutlug ve Tonyukuk, Ouzlar zerine seferi hzlandrd ve yaplan muharebe sonucu: Ouz tehlikesi bertaraf edildi, asl nemlisi tken ele geirildi. Baykal glnn gney batsnda, ykseke dalar ve Orhun, Tamr rmaklar ile evrili, mdafaas kolay, fakat etrafa aknlar yapmaa elverili mevkide 47. enlem, 101. boylam arasnda iklimi mtedil ve otla bol bir yer olan tken yaylas, Asya Hunlar ve I. Gktrk hkanl zamannda devletin arlk merkezi olarak, Trklerin kutlu topra saylyordu. Dank Trk ktlelerini ancak, Trk devletilik ruhunun yerlemi olduu tken etrafnda toplamak ve idare etmek mmkn idi. Kutkuk kagan burasn ele geirerek yeniden gl bir devletin temellerini att. 683-692 in, Kitan ve Ouzlar zerine ser Gktrk aknlar ve lteri kagann lm (692): tken merkezli devletini kuran lteri/Kutlug kagan tabi olarak ncelikle in zerine ser seferlerini balatt. Ama ezel ve hilekr dman ini bask altnda tutarken ayn zamanda da yeni devletin

63

ihtiya duyduu yiyecek, giyecek ve at gibi zarr ihtiya maddelerini temin iin inin adeta bir depo vazifesini grmesiydi. Trk aknlar, Pekinden Kan-suya kadar olan sahaya, in Seddinin gneyinden Huang-ho gney mecrasna yaylm olan in garnizon (u) ve eylet merkezleri 682de Ping-u 8 defa, 683de Lanu, Ting-u, Kuei-u, Y-u ve Feng-u 10 defa, 684de So-u 6 defa, 685de yine so-u Hin-u 2 defa, 686da yine So-u, Tai-u 11 defa, 687de yine So-u, ung-ping 9 defane yneltildi. Aknlar neticesi in vli ve kumandanlar malup edildi. Asl byk darbeler Hin-u (Nisan 685)da ve So-u (Ekim 687)da vuruldu. inden baka 7 defa Ki-tanlar ve 5 defa da Ouzlar zerine sefer eden lteri kagan, kuzeyde Kgmen dalar (Tannu-ula)na, douda Kerulen ve Onon nehirlerinin yksek vdilerine, batda Altaylara kadar uzanan sahadaki Trk ve yabanc kavimleri, topluluklar hkimiyeti altna ald. Btn bu abalar neticesinde devleti yeniden kurup tekiltlandran, treyi yeniden hakim klan lteri, tken yaylasnda yeniden dalgalanmaa balayan kurt bal sancan glgesinde 692 ylnda ld. 689 Araplar Tirmizi ele geirdiler. 691 Tarm Havzasnda Dou Trk Hanlnn yeniden kuruluu. 692-716 II. Gktrk tahtnda Kapgan (Mo-o) kagan dnemi: lteri ldnde oullar Bilge 8 ve Kl Tegin 7 yalarnda idiler. lteriin yerine kardei Kapgan kagan oldu. Trk tarihinin byk ftihlerinden ve ileri grl devlet adamlarndan olan Kapgan, ilk olarak u planlar gerekletirmeye koyuldu: ini bask altnda tutmak, inde dank hlde yaamakta olan Trkleri anavatan (tken)a ekmek, btn Trkleri tek bir bayrak altnda toplamak yani Asya ktasnda ne kadar Trk varsa hepsini Gktrk birliine balamak. 693-696 Gktrklerin ini bask altna almas: Kapgan, zaferler dizisine 693 in baskn ile

balad. Ling-u eyletini 8 defa darbeledi. Ardndan Ordosa aknda bulundu. 696 ylnda eng-uya 1, Liang-uya 3 ve Ling-uya 8 sefer dzenleyen Kapgan, ayn yl Kitan-in bozumasn kendi lehine evirmek iin, in Tang imparatoriesi Wuyu destekledi. Kitanlar Ho-pei blgesinde birlikte tepeledikten sonra, imparatorieden isteklerini sralad: 100 bin hu/12,5 kilo tohumluk dar, 3 bin adet tarm leti, 10 bin (veya 40 bin) libre demir ve in topraklarnda oturan (ou Ordosda 6 eyalet blgesinde) Trklerin anavatana idesi. 694-714 Haccacn Irak valilii. 696-697 Krgz,-Trgi ve in ittifaknn krlmas ve Krgzlarn itaat altna alnmas: Kapgan 696 ylndaki in seferinin ardndan, Yenisey blgesini igal etmekte olan Krgzlar zerine seferi zaruri buldu. Zira Krgz kagan, Trgi (On-ok) kagan ile in kagan yanna alarak, Gktrklere kar bir ittifak oluturmaktayd. Buna gre; mttefik ordusu Altun-y (Altun orman=Altay dalar)da buluarak, Gktrk lkesine saldrlacakt. Tehlikenin derhal bertaraf edilmesi gerektiine inanan Kapgan ve Tonyukuk, etin bir sefer sonunda Kgmen dalarn aarak, Yenisey kaynaklarnda An rma kysnda Krgzlar bastrd ve Krgz lkesini teslim ald. imdi sra ittifkn dier iki ortanda Trgiler ve inde idi. Ancak ncelikle Kapgan kagan, ordu ve idareyi yeniden tanzim etti: Kardei

64

To-i-fuyu hkanln sol kanadna d, lteriin olu 14 yandaki Bilgeyi Tardu topluluu zerine d ve kendi olu Bg (nel Kagan/Fu-k/nie Khagan)y ise Kk Kagan tyin etti. Bylece hkanln asker kuvvetleri, iki ordular grubu hlinde yeniden tekiltlandrld. Kapgan Kagan kendisi, in ile savaa hazrlanrken, nel Kagan ve Bilge d (dorusu Tonyukukun elindeki) emrindeki bat ordular grubu ise baty dzenleme, yani Trgi/On-oklar devlete balama iiyle grevlendirildi. 698-699 Gktrk-Trgi mcadelesi, Bolu Sava (698) ve Trgiler/On-oklarn itaat altna alnmas: in tehlikesinin bertaraf edilmesinin ardndan artk btn Trkleri tek bir bayrak altnda toplamak zere Trgiler zerine sefer edilebilirdi. Bu amala Kapgan, Tonyukukun yksek kumandas ve Bilge ile nelin idaresindeki bat ordular grubunu Trgiler zerine sevketti. Ordu, Altaylar (Altun-y) ap Yarovas (Cungarya)na ilerlemi, Bolu (Urungu glnn gney-bat kysnda, bugnk Tokoi kasabas)da yaplan savata (698) ise On-oklara kar kesin bir zafer elde edilmitir. Bu sava neticesinde: Trk bodunundan/kavminden olduu hlde yanl hareketlerde bulunan Trgi hkan U-e-le (Wu-shih-le) yakalanm, Trgi yabgusu ve d ldrlm, Balka, li, Isk gl, u ve Talas blgelerinde bulunan On-oklarn btn To-lu ve Nu-i-pi kabileleri Gktrk birliine dhil edilmi (699), Hkanln snrlar batda Keng Tarban (y rma-gney KazakistanMaverannehir arasndaki Kang-k lkesi. Tarban/nd ehri: Seyhunun orta mecrasnda Ars rmann bu nehre dkld yerdeki blgesinin bakenti, Otrar=Frb ehri)a ve Ferganaya dayand. Trgi lkesinin zapt ile, Maverannehir blgesinin zapt iin byk bir engel ortadan kalkm oldu. Bir in yllnda da belirtildii zere, inliler dnda btn barbarlar hkimiyet altna alnd. Bylece, vaktiyle Tardunun, Trk birliini gerekletirdii tarihten tam 100 sene sonra Kapgan Kagann Dou-Bat hkanlklarnn topraklarn tek idrede toplamas yolu ile dehet verici Trk birlii yeniden ihy edildi. Bu tarihlerde anlaldna gre, Gktrk hkanlna bal Trk ktleleri 30 boy tekil etmekte idiler. 698 Gktrklerin ini dize getirmesi: ine ynelen Kapgann kararll ve iddetini gren in, daha nceki taahht etttii fakat yan izdii Gktrk isteklerini yerine getirmeye balad. Buna gre inden derhal: 3 bin tarm leti, 40 bin i=3 bin ton tohumluk dar gnderildi ve Trkler anavatana ide edildi (698). Bylece Kapgan Kagann planlarndan ilk ikisi gereklemi oldu. Sra btn Trklerin tek bir bayrak altnda toplanmasna gelmiti. Fakat in-Trk ilikilerinde yeni bir prz ortaya kt. Kapgan Kagan kzn bir Tang prensi ile evlendirmek istemekteydi. Tang sllesine criyelikten dahil olan imparatorie Wu ise, bir Tang prensini deil de kendi sllesinden birini dmad aday olarak ileri srmt. te bu durumu aalayc olarak alglayan Kapgan, in elilik heyetinde bulunan general Yen-i-weiyi in kagan iln ederek, Tonyukuk ve Bilgenin de katld 100 bin kiilik btn asker gcyle ine girdi (698). Kuei-u, Tan-u, Ping-u, Y-u, Ting-u, ao-u eyletlerini 30 defa vuran Kapgan, in kuvvetlerini ezdi, bata at srleri olmak zere bol ganimet ve esir ele geirdi. Yal-gz (Yeil Nehir=Yang-e=Taluy-Ogz) kylarna ve antung ovasna kadar ilereleyen Gktrk kuvvtleri 23 in kasabasn tahrip etti. Kapgan buradan kuzeye yneldi. Saraydan

65

yaplan Kagan bulup ldrenin Prens il edilecei eklindeki gizli bir emre/bildiriye ramen, birka yz bin kiilik byk bir orduya sahip olan in ordular kumandan a-a Cung-i (a-a Sengn), saldrya cesaret edemeyerek, Gktrk svari tmenlerinin geiini uzaktan seyretmek zorunda kald. VIII. Yzyl 700-701 Gktrklerin, Kapgan Kaann Maverannehiri zapt: Kapgann plannn 3. aamasnn tamamlanmas iin son bir gayretle, zengin Maverannehir blgesinin zapt gerekmekteydi. Bu blgede mukavemet gsterecek gl idr ve siys bir yap yoktu. Daha ziyde Trk soylu baz ilelerin idresindeki kk ehir devletleri/sultanlklar, 675lerden beri blgeye kk fetih seferleri dzenleyen Mslman kumandanlar (Abdullah b. Ziyad, Sad b. Osman, Musa, Muhalleb vb.)na kar baar ile kar koymakta idiler. Blgenin zapt iin Tonyukukun yksek kumandas, nel ve Bilgenin sevk ve idresindeki Bat ordular grubu, Altaylar-Bolu-Yar ovas-u ve Talas havzalar-Karadan kuzeyi zerinden Yin-gz (nci nehri=Seyhun=Sir-derya) geerek, Maverannehirdeki Kzl Kum lne dalp, gney istikmetini ele geirdi. Tedbiren neli burada brakan ve gneye ynelen Tonyukuk, Trgi babuu So-ko (U-e-lenin olu)nun idaresindeki Sogd halkn itaat altna ald. Buradan da ilerleyen Gktrk ordusu Temir Kapg (Demir Kap: m.. asrlardan beri ran-Tran/Trk lkelerinin arasnda tabi snr kabul edilen yer)a ulat (701). Bylece batya yaplan ve zengin ganimetlerin ele geirilmesiyle baarl bir ekilde neticelenen sefer, batda tabi snr kabul edilen Temir Kapgda imdilik sona erdi. Bu sefer mnsebetiyle, Orhun kitbelerinde ilk defa Mslman Araplardan Tezik= ranllar, Tayy adl bir Arap kabilesine nisbetle Araplara Tz demekte idiler. Bu ad daha sonra Trklerce, Tacik eklinde ranllar iin kullanlmtr adyla bahsedilmitir [Arap/Tz=Tezik, =Tacik/ranl]. 701-704 in zerine yeni Gktrk aknlar: 698deki seferleriyle ini byk bir bask altnda tutan Gktrk ordusu douda hla faaliyet hlinde idi. Kapgan Kagan 701 ylnda Kansunun kuzeydousundaki Tangutlarn sahasna, buradan da ubat 702de, Gney Ordosdaki Sogd kolonileri (Chao-wu)nin bulunduu 6 Eylet=Liu Hu u= Alt ub Sogdak zerine bir sefer dzenleyerek, Sogdlular datld, inli kumandan On-tutuk malup edildi. Bu sefere Bilge ve Kl Tegin de katlmt. ine ynelik ser aknlara devam edildi: 702de Yen-u, Hia-u, i-ling, Hin-u blgelerine 20 sefer yapld. 704 ylnda ise Ming-a (Ming-sha-hien/Kansuda bugnk ung-weihien) savanda 80 bin kiilik bir in ordusu bozguna uratlarak; ardndan Lung-u, Yuan-u ve Hinuya da 11 akn yapld.Trk aknlarndan bunalan ve aresiz kalan Tang imparatoru ung-tsung, yine bir gnlk emirle Kapgan esir eden veya ldrene prens unvan yannda 2 bin top ipekle de taltif edeceini iln etti. Lu-fu ise imparatora, Trkleri birbirine kar tahrik etmek, onlar iki cephede birden savaa zorlamak gerektii zira m.. 36da i-i byle yenilebilmiti eklindeki eski bir in taktiini tavsiye ediyordu. 704-711 II. Gk Trk Devletinde i isyanlar ve bertaraf edilmesi: Kapgan kagan, inle mcadele yannda bir de inin de kkrtmalarnn tesiriyle km olan i isyanlarla uramak zorunda kald. 704 ylnda Basmllar (649 ylndan beri in ile siyas mnasebetler kurmulard) tekrar

66

itaat altna alnd. 709da ise Krgzlarn komusu olan ikler (yukar Kem-rti arasnda) ve Isk gln batsnda bulunan Azlar itaat altna alnd. Btn Trk topluluklar Gktrk egemenliini kabul etmi olmalarna ramen, Trk kuvvetlerinin uzak blgelerdeki meguliyetlerinden de istifde ederek, zaman zaman isyan ederek, devleti megul etmekten de geri kalmamakta idiler. 710 ylnda Bilge-Kl Tegin idaresindeki Gktrk ordusu Kgmen dalarn ap, isyan eden Krgzlar zerine yryerek, Songa ormannda 2.defa malup etti. Tola rma civarndaki Bayrkular da, Trgi-yargn gl savayla tekrar itaat altna alnd. 711 ylnda yine ba kaldrm olan Trgiler zerine gidilerek, tb kagan So-ko ldrld ve Kara Trgiler itaat altna alnd. Bilgenin kzkardei ile evlendirilen Bars Be, Trgi kagan iln edildi. 705 Kuteybe b. Mslim komutasndaki Araplar Mervden, Maverannehire kar cihad balattlar. 709 Araplar Buhara ve Semerkant ele geirdiler. 710 Trgiler 710 lardan itibaren Kara ve Sar Trgiler olarak ikili tekilt hlinde yaamaya baladlar. Her iki Trgi boyu, in entrikalarnn da krklemesiyle birbirlerine iyice dman kesildiler. 711 Araplar, Hiveyi ele geirdiler. 711-712 Maverannehir ve Sindin Emev ordularnca ele geirilmesi. 711-713 Karluk tehlikesinin bertaraf edilmesi: Trk topluluklarnn isyanlar karsnda gittike tedbirleri iddetlendiren Kapgann bu tavr, huzursuzluu yattrmak yerine daha da arttrmaktayd. 711 ylnda bastrlan Trgi isyanna, ayn yl inin tahrikleriyle Karluklarn da katlmas zerine isyan bym, Gktrk kuvvetlerini yl megul etmitir. in imparatoru ung-tsung, Kansudaki kuvvetlerini Gktrk seferi iin hazrlamaktayd. Bu amala kkrtt Karluk ktleleri ve mttefikleri, Trkistandan kalkarak tkene kadar sokuldular. Tehlike tekil eden bu ktle, ancak Kapgan, Bilge ve Kl Teginin ortak hareketi ile Tamg Iduk-ba (Tamr rmann kayna)daki iddetli muhrebede (713) bozguna uratlabildi. Bozgun sonucu kaabilenler ine snd ve San-yuan blgesine yerletirildi. 712 Kuteybe bin Mslimin Maverannehirde aknlar ve Gktrk kuvvetlerini yenmesi: Gk Trkler i isyanlar bastrmakla megulken, Kuteybe b. Mslim idresindeki Mslman kuvvetleri de Maverannehir blgesinde baarl ve kalc fetih hareketlerinde bulunuyorlard (711-714). Kuteybe, Buhray alm ardndan da Sogd bakenti Semerkant kuatarak, Trk asll sultan Gureki teslime zorlayarak ehri ele geirmiti (711-712, h.93). Kuteybenin bu aknlar karsnda Gktrk kuvvetlerinden yardm istenmesi zerine Sogdak (Semerkant blgesi) blgesini tanzim iin Maverannehire kuvvet sevkedildi. Fakat Gktrk desteindeki bu mttefik Maverannehir kuvvetleri, Kuteybe karsnda yenilmekten kurtulamad (712). Arap kaynaklar, bu kuvvetlerin banda Kl Tegin, Bilge veya Kapgann bulunduunu zikretse de bu doru grnmemektedir. Zira Gktrk

67

ordusu bu arada tekrar isyana kalkan Trgi ve Karluklarla megul idi (711-714). Dolaysyla 712 ylnda Kuteybe karsnda yenilgiye urayan Sogd kuvvetlerinin banda, bir Trgi babuunun bulunduu ihtimali yksektir. 712 Araplar Harezmi itaat altna aldlar ve Semerkant da yeniden ele geirdiler. 713 Arap ordularnn Kagar yamalamas. 713 Gktrk kuvvetlerinin Be-balk kuatmas: inin, Trkleri iki cephede kstrma ve imha plan, tam zamannda, in destei ulaamadan, Karluk tehlikesinin bertarafyla suya drld. imdi de sra in hazrlnn bir an nce safd edilmesinde idi. nel ve Bilgenin de bulunduu kuvvetlerle inin ynak merkezi olan Be-balk kuatld, fakat ele geirilemedi. inliler yaanan karkllklardan istifade ile Soei-se (Isk gln kuzey batsndaki Tokmak ehri)de bulunan Trk kabileleri zerinde baz baarlar elde ettilerse de, inin taarruz gc byk lde krlm oldu. 714 mparator Tai-tsongun komutasndaki inliler, Issk Glde Trkleri yendi. 714-716 Ouz synlar ve Gktrk Devletinde otoritenin sarslmas: syanlar ve

huzursuzluklarla alkalanan hkanlk ve Kapgann otoritesi gittike sarslmaktayd. 715de isyana kalkan Azlar ve zgiller iddetle ezildi. Fakat kitbelerde yer alan Dokuz-ouz bodunu, kendi bodunum idi, gk ve yer kart iin, dman oldu eklindeki ifdelerden de anlalaca zere, hkanln esas ktlesini tekil eden Ouz isyanlar, devleti temellerinden sarsm, Gktrk itim bnyesinde derin yaralar am, daha da kts neticede On-ok lkesi ve Maverannehir blgesinin hkanlktan kopmas ile sonulanmtr. Kapgann 715 ylndaki Dokuz-ouz seferi ile, Ouzlar malup edilmi, byk oranda da hayvan telefatna uramlar, bir ksm da ine snmtr. 715 Kuteybenin lm ardndan, Maverannehirde Arap fetihleri kesintiye urad. Temmuz 716 Kudretli ve cengaver Gktrk kagan Kapgann lm: 716 ylnda yine Ouz boylarndan biri olan Bayrkular tenkil edilmi, fakat bu Kapgan Kagann son zaferi olmutur. Zira kendinden emin tkene dnen Kapgan Kagan, yolda Bayrkularn pususuna derek ldrlmtr (22 Temmuz 716). 716 nel Kagan ve ldrlmesi: Kapgandan sonra yerine olu nel (B, 716) Gktrk tahtna oturdu. Fakat O, babasnn aksine, siys ve idr kudretten yoksun idi. buhranlar nleyemedi. syanlar karsndaki baarszl, halk nezdinde itibarn drd. Halk, Tanr tarafndan hkanlk yetkilerinin elinden alnd dncesinde idi. Ouzlarn bsbtn alevlenen isyanlar karsnda, devleti kurtarmak yine lteriin oullar Bilge (sol bilge ligi) ve kardei Kl-Tegine dt. Bu iki karde, 716 ylnda 5 defa Ouzlar zerine sefer dzenlediler, yine bu arada tkene saldran ouzlar Kl Tegin tarafndan pskrtld. Ouzlar, Dokuz-tatarlarla ittifak ederek hcuma gemiler, fakat Arguda yaplan iki savala bozguna uratlarak, in snrna ekilmeye mecbur edildiler. Uzayp giden isyanlar ve savalar, halkta byk infiallere sebeb olmakta, nele kar gvensizlii

68

pekitirmekteydi.

Muhtemelen,

kaganl

brakmak

istemeyen

nele

kar

zor

kullnlmak

mecburiyetinde kalnd. Sonunda Bilge ve Kl Tegin tarafndan bir ihtill plan yapld. Kl Tegin tarafndan icr edilen plan neticesinde, kardei, akrabalar, beyleri ve taraftarlar dhil nel Kagan ldrld (716). 716 nelden sona Gktrk hkanlnn bana Bilge (716-734. Tengriteg Tengride bolm Trk Bilge) kagan oldu. Bilgeden boalan sol bilge ligliine de Kl Tegin getirilerek, ordunun tanzimi vazifesi ona verildi. 705 ylndan beri Yargu=Yksek mahkeme yeliinde bulunan, Bilgenin kaynpederi Tonyukuk ise, yeniden eski vazifesi olan Ayguclk=Devlet Meclisi Bakanla getirildi. Bylece idar yap yeniden tanzim edildi. Bilge, derhal mcdeleye koyularak; 717de Kargan savanda Uygur l-teberini, 718de de yeniden isyan eden Karluklar bertaraf etti. 717-766 Trgiler Su-lu kagan nderliinde istiklallerini kazandlar: in kaynaklarnda Gktrk hkanlnn batdaki boylarndan biri olarak, ilk defa 651 yl hdiseleri mnasebetiyle zikredilen Trgiler (Trk+, Tu-ki-i), On-oklarn To-lu kolunun bir ksmn tekil etmekte ve li nehri dolaylarnda oturmakta idiler. Gktrklerin tbiiyetinde tyinli Bat Gktrk kagannn hakimiyetinde yaayan Trgiler, 7. asrn sonlarna doru Baga Tarkan unvanl Trgi efi U-e-le nderliinde bakaldrarak, hemen btn On-ok sahasna hkim olmulardr. Kapgan Kagan idaresindeki Dou Gktrklere kar, in ve Krgzlarla ittifak yapan Trgiler, Tonyukuk idaresindeki Gktrk ordusunun hezimetine uradlar (698, Bolu sava) ve On-ok sahas U-e-le idaresinde Gktrk hkanlna baland. Gk Trklerin i mcadeleleri esnasnda Su-lu adl bir Kara-Trgi orunu kagan seen Trgiler (717) tekrar istiklllerini kazanmlardr. Gktrk uruglarndan bir ksm da ayrlarak bunlara dhil olmulardr. Sulu Kagan vefatna kadar (738), uzunca bir mddet bakenti Balasagun (=Kuzulu, Talasn kuzeybatsnda)da hkm srerek, Maverannehirden douya doru yaylmaa alan Emev/Arap ilerleyiini durdurmu, bu misyonuyla da Orta Asya halknn Arap tebas olmasn engelleyen ve Maverannehir blgesini yine Trklerin eline almaa alan bir kagan olarak bilinmitir. 714de umum karargh Mervden (Takent blgesi)a naklederek Kagara doru Asya istikmetinde ilerleme siyaseti gden Emevler, Kuteybenin 715de vefatyla yerine atanan baarsz valilerle amalarna ulaamadlar. Baarszln birok sebepleri vard: Sulu idaresinde Trgilerin Maverannehir blgesinden Arap sultasn skp atmak [slm akdelerine kar deil] iin iddetli mukavemeti ve blgedeki mahall prenslerin/sultanlarn istikll peinde olmas ve Araplarla ibirliine yanamamalar Emevleri baarsz klyordu. Yine blge -Asya ticaret yolu zerinde bulunmas sebebiyle, iktisad adan her iki kesim iin de nem arzetmekteydi. Trk mukavemeti karsnda inlilerle ittifak teebbsne girien Emevler, istedikleri destei elde edemediler. Zira inliler de batya doru genileme siyaseti gtmekteydiler. Fakat Araplarn Seyhun tesine gemeleri (719) ile ayn zamana denk gelen inin bu politikas, Gktrk duvarna arpmt. inliler bu kez de Trgi duvarna arpmak istemiyor, imdilik durumu idare politikasn uyguluyorlard. inin bu siyasetini hisseden Trgiler, batda faaliyete geerek, Kl-or kumandasnda Seyhunu geip (721) Maverannehirde ilk byk baarlarn kazandlar. Blgeye atanan yeni Emev valisinin yapt basklar, blge halknn Trgilere snmasn douruyordu. Blgedeki Emev valisi yine deitirilmi

69

ve bu kez Halife Hiam (724-743) tarafndan atanan (724) yeni vali Mslim b. Sad, Seyhunu geerek Trgiler zerine yrd. Fakat mahall kuvvetlerden de destek alan Trgi ordusu, bizzat Sulu kumandasnda Arap ordusunu byk telefatla geri, Semerkanta ekilmeye mecbur etti. Bu bozgun Araplar uzunca bir sre yldrm, sadece Maverannehir blgesi halk deil, Toharistanda ve dier gney blge idareci ve halk nezdinde de Trgiler kurtarc olarak grlmtr Bundan byle Horasana atanan yeni valiler de bir varlk gsterememiler, blgede Trgi nfuzu hzla yaylmtr. Maverannehirde Emev iktidar iin tehlikeli bir gelime olan i ve Abbs propagandas da hzla yaylmaktayd. Bu atmosferden faydalanan Hkan Sulu, hzla harekete geerek Buhray zaptetti (728). Arap idaresi Semerkant ve Debusiye ehirleri ile iki kk kaleye skm, t Harezmde bile Araplara kar kmldamalar balamt. Semerkant da alarak Emevleri Maverannehirden atmak isteyen Sulu, Semerkant kuatmaa hazrlanrken, Halife Hiamn emriyle Kfe ve Basradan toplanan 20 bin kiilik bir ordu Semerkanta ulam, stelik k mevsimi de yaklatndan, Hkan Buhray da tahliye ederek geri ekilmitir (732). Bu arada Emev valisi Cneydin (734 ylnda) lm ile, zaten kudret ve nfuzu krlm olan Horasan Vilyetinde siyah bayrak aan Abbs taraftar Hris b. Sreyc Belhi ve Horasan vilyetinin merkezi olan Merv ehrini ele geirdi. Emev vlilerini sene (734-737) uratran Hris, Trgilere snd. et-Tabernin verdii bilgiye gre Trgi hkan Sulu, blgede Emevlere kar olduka ok sayda mttefik (Haris ve taraftarlar, Sogd hkmdr Grek veya olu, Usrana hkimi, /Takend blgesi hkmdr, Huttal hkmdr) edinmiti Bu durum blgedeki nfuzun Araplardan Trklere getiinin bir gstergesidir. Blgedeki nfzunun verdii gvenle harekete geen Hkan Sulu, nce Cuzcana girdi, fakat Cuzcan hkmdarnn Araplarla birleerek hyanet etmesi neticesinde Emev valisi Esed b.Abdullahil-Kasr, Trgi ordusunu arkadan vurdu (738, Sn veya Haristan sava). Memleketine dnerek, inliler karsnda baz baarlar elde eden (717, 726) Sulu, bu istikmetteki mcadelesine devam etme arzusunda iken, daha nce byk hizmetlerini grd Sar Trgi Babuu (Baga Tarkan) Kl-or tarafndan ldrld (738). in siyaseti baarya ulamt. Zira daha 710lardan beri [Kara ve Sar Trgiler olarak] ikili tekilt hlinde yaayan Trgi Boylar, inliler tarafndan birbirlerini iyice dman edilmilerdi. Sulunun olunu kagan yapmak isteyen Kara Trgi Babuu Tu-me-e, Sar Trgi Babuu Baga Tarkan (Kl-or) tarafndan ldrld. Bylece nemli bir rakibini alteden Klor kendini kagan iln etti. stelik, inlilerin On-oklar kagan iln ettii Hin (Aina ilesinden)i malup edip ldrmesi ile Aina soyunun Bat Gktrkleri kolu da sona erdi (739). inliler bu kez de Kara Trgileri desteklemeye balad. Kara Trgilerin bana geen l-etmi Kutluk Bilge (742) ve Tanrda Bolmu (753, Uygur hkan Moyen-orun himayesine girdi) adl babular zamannda da bu mcadele devam etmitir. Karluklarn da katld, uzunca bir sre devam eden bu mcadeleler Trgileri olduka zayflatt. Nihyet bu mcdeleden istifde ile glenen Karluklar, To-lu ve Nu-ipilere stnlk salayarak, arlk merkezi u vdisi olan sahada kendi hkimiyetlerini kurdular (766). Muhtemelen Peeneklere mene tekil etmi olan Trgiler ve bu mcadeleleri, bilhssa mhim bir tarih hdise olarak kalabalk Ouz ktlelerinin batya, Sr-deryaya doru intiklini kolaylatrmtr. 720 inin Gktrk bar teklifini reddetmesi: isyanlar, Gktrk ordusu ve itim yapsn sarst ve yeniden g toplamak iin zamana ihtiya olduu iin Tonyukuk ve Bilge, kuvvetli komu

70

in ile iyi geinmek dncesinde idiler. Bu amala ine uzattklar bar eli geri evrildi (720). Zira snt bir Gktrk prensesini 718de Bilgeye kar sava iin kkrtan, Ki-tan ve Tatablara asker destek veren ve son olarak Be-balktaki Basmllar ile de anlaan inin bu tutumu, Gktrk idarecilerini yeni bir politika benimsemeye ve tedbire sevketti. 720-725 Tonyukukun planlar ve devletin yeniden toparlanmas: inin bar teklifini reddi ardndan Tonyukuk bizzat yapt plan uygulamaya koyarak; nce Basmllar malup edildi, sonra da in iddetli bir bask altna alnd: an-tan sava (Eyll 720)nda in malup edilerek, daha nce kuatlm olan Be-balk elegeirildi. Ardndan Kan-u, Yan-u, Liang-u blgeleri, dzenlenen 10 sefer sonunda ele geirildi. 722-723 yllarnda dzenlenen seferlerle Kitanlar ve Tatablar bertaraf edildi. Karluk l-teberinin, Gktrk basks sonucu lkesini terketmesiyle, Bilge, Karluk halk tarafndan sevinle karland. Hkanlk eski gcne ulamann zindeliini yaamaktayd. Zira Btn dou ve Tarbagataya kadar bat, hkanln idresi altnda idi. Hatt Bilge, 717denberi tken ile irtibatn kesip mstakil devlet olan Trgi blgesini de kendine tbi saymaktayd. Bu baarlar, mmtaz devlet adamnn ortaklaa geyretlerinin bir mkfaatyd. in imp.u Han-tsung, Gktrk Devletinin gcn bir kez daha grm ve 725ylnda, bir resm toplantda u mtaleada bulunmutur: Gktrklerin ne zaman, ne yapacaklar bilinmez. Kagan Bilge iyidir, milletini sever, Trkler de ondan memnundurlar Kl-Tegin harp sanatnn stddr, ona kar koyacak bir kuvvet g bulunur Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir, niyetleri, kurnazl oktur. te imdi bu barbar ayn anlayta olarak bir aradadrlar. Baarlar karsnda tavr deitiren in imparatoru, tkene bir eli gndermi ve Bilge kagan, htunu, Kl-Tegin, Tonyukuk ve dier erknla birlikte bu heyeti kabul etmitir (725). 721 Trgiler, batda faaliyete geerek, Kl-or kumandasnda Seyhunu geip (721) Maverannehirde ilk byk baarlarn kazandlar. 725/726 Tonyukukun lm: Kaynaklarda Tonyukuk hakkndaki son bilgi 725 tarihinde tkeni ziyaret etmi olan in elisinin kaytlarnda, bu kabulde onun da bulunduuna dair olan haberdir. Bu tarihten sonra ismi zikredilmediine gre, herhlde bu tarihten az bir sre sonra Tonyukuk vefaat etmi olmaldr (725 veya 726). Gktrk istikll mcdelesinin hazrlk safhasndan itibaren lteri, Kapgan ve Bilge zamanlarnda devlete 46 yl baar ile hizmet eden, savalarda hi baarszlk yaamayan, Boyla, Baga, nanu Yargan, Apa Tarkan unvanl, bilge ve stratejist Tonyukuk, hkanln ordusunu, adliyesini tanzim edenlerin banda gelmekteydi. in kaynaklar da onun bu stn meziyet ve devlet adamln zikretmekte, Aygucu olarak devletteki byk roln, ann din ve kltrel cereyanlarn nasl bir dikkat ve ihtimamla yakndan tkip edip, Trk milleti asndan deerlendirdiini gsteren deliller sunmaktadr. Bilge kagan, in itim hayatnn da tesiriyle ve fakat daha ok savunma maksadyla, Trk lkesinde de ehirleri surlarla evirmek, hisarlar yaptrmak istemekteydi. Tonyukuk ise buna itirazla: Bunlar olmamal. Biz mrn sulu ve otlu bozkrlarda geiren bir milletiz. Bu hayat bizi daima bir harp egzersizi iinde tutmaktadr. Gktrklerin says inlilerin yzde biri bile deildir. Baarlarmz yaay tarzmzdan ileri gelir. Kuvvetli zamanlarmzda ordular sevkeder, aknlar yaparz. Zayf isek, bozkrlara ekilir, mcadele ederiz. Eer kale ve surlar

71

iine kapanrsak, Tang ordular bizi kuatr, lkemizi kolayca istil eder kar km, yine onun, Bilgenin, lkenin her yerinde Budist ve Taoist tapnaklar inaa ettirerek, bu felsefeleri Trkler arasnda yayma dncesine de u szlerle kar ktn gryoruz: Her ikisi de insandaki hkmetme ve iktidar duygusunu zaafa uratr. Kuvvet ve savalk yolu bu deildir. Trk milletini yaatmak istiyorsak, ne bu tlimlere, ne de tapnaklarna lkemizde yer vermemeliyiz. Bu tavsiyelerdeki derin man iyi anlalm olmaldr ki, bu istekler rev bulmad. 726/727 Tonyukuk Abidesi/Kitabesi dikildi: Batllarca Gktrk Bismarck olarak isimlendirilen Tonyukukun htrasna, Orhun Bayn-okto mevkiinde bir kitbe dikilmitir (726 veya 727). Trk dili ve edebiyatnn uzun ve kolayca okunabilen ilk bidesi olarak, Trk mill kltr tarihinde nemli bir yere sahiptir. Metnin bizzat Tonyukuk tarafndan kaleme alnm olmas ihtimli, ona Trk edebiyatnn ad ve ahsiyeti bilinen ilk simas olmak erefini kazandrmaktadr. 728 Araplarn, Maverannehir halkn zorla slm kabule teebbsleri, Trklerin genel bir isyan ile karlat. 731-734 Gktrkler tarafndan Orhun Yaztlarnn yazlmas. ubat 731 Klteginin lm: Bilge kagan, Tonyukukun ardnda dier bir yardmcs ve kardei, Kl-Tegini de 731 ylnda kaybetti. 7 yandan beri mrn Trk milletinin ycelmesi uruna hasreden Kl-Tegin ldnde 47 yanda idi. Cesareti, ve asker kaabiliyeti ile hem Gktrk hem de in vesikalarnda vlen Kl-Teginin ilk byk kahramanln, 716 ylnda Gktrk bakentinin ouzlar tarafndan basld zamana dair Bilgenin naklinden reniyoruz: Anam htun, byk analarm, ablalarm, gelinlerim, prenslerim criye olacakt, lenler yolda kalacakt. Kl-Tegin karargh vermedi O olmasa idi hepiniz lecektiniz. lmnn dourduu derin boluu znty yine Bilgenin azndan dinliyoruz: Kk kardeim Kl-Tegin ld, grr gzim grmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu Zamann takdiri Tanrnndr. Kii-olu lmek iin yaratlmtr. Yaslandm, gzden ya, gnlden feryat gelerek yanp yakldm Milletimin gzi, ka (alamaktan) fena olacak diye sakndm. Kl-Teginin lm civar lkeleri de derin zntye bomutur (27 ubat 731). Kasm 731 Klteginin cenaze treni ve adna bir Kitabe dikilmesi: Bilge Kagann istei zerine hazrlanan Kltegin Kitbesinin Trke metni, Yollg Tegin (Bilgenin ve Kl-Teginin ats/atabeyi) tarafndan yazlm ve taa 20 gnde kaznmtr. Trk mill tarihi iinde, Gktrk tarihi, kltr ile dil ve edebiyat bakmndan emsalsiz bir kymeti hiz bu kitbe ile birlikte, ant-kabirin nak ve tasvirleri tamamlanarak yaplan cenze trenine 1 Kasm 731/Koyun ylnn 9. aynn 27. gn, in, Ki-tan, Tatab, Tibet, ran-Sogd, Buhra, Trgi, Krgz vb. devlet ve kavimleri huss heyetlerle katlmlardr. in imparatoru, ba sal dileiyle birlikte, onun htrasna dikilecek bide de, bir de ince metnin bulunmas arzusunu bildirmi ve bu arzusu gerekletirilmitir (1 Kasm 731). lm ve cenaze trenleri arasnda bukadar fark olmasnn sebebi, Ortaada Trklerin, cenazelerini ylda iki kez (ilkbaharda ve sonbaharda) gmme adetinden kaynaklanmaktadr. Kasm 734 Bilge Kaann zehirlenerek ldrlmesi: ki byk yardmcsnn vefaat ile destek ve

72

yardmlarndan mahrum kalan Bilge, 734 ylnda Ki-tan ve Tatablara kar Tnges dandaki zafer dnda fazla bir faaliyette bulunamad. 725 ylnda in zerinde elde ettii stnl, 727de ine gnderdii bakan Buyruk-or (Mei-luo)un temaslar sonucu, So-fang (Ling-udaki) ehrinde elde ettii ortak pazar yeri (serbest ticaret blgesi) anlamasyla neticelendirmiti. Bilge, ilikileri daha da ileriye gtrmek ve bir inli prenses ile evlenmek istiyordu. 734de isteinin imparatorca kabul edilmesi zerine bir teekkr heyeti ine gnderilmiti ki, bu izdiva sonusuz kald. Zira Bilge, Buyruk-or tarafndan zehirlendi. Kendisini zehirleyenleri bertaraf eden Bilge, zehrin tesiriyle 25 Kasm 734 tarihinde ld. Gktrk milletine, 19 yl d ve 19 yl da Kagan olarak hizmet eden Bilgenin lm, halk bsbtn yasa bodu. in imparatoru da lkesinde yas iln etti. Haziran 735 Bilge Kagann cenaze treni ve adna bir Kitabe dikilmesi: Metnini yine Yollg Teginin kaleme ald kitbenin taa kaznmas bir ay drt gnde tamamlanm, yine inin istei zerine bir de ince metin ilve edilmitir (735). Bilge iin yaplan ant kabir ve kitabe tamamlandktan sonra, cenaze treni 22 Haziran 735 (Domuz ylnn 5. aynn 272si)de yapld. 738 Trgi kagan Su-lu, Sar Trgi babuu (Baga Tarkan) Kl-or tarafndan ldrld. 745 l ttifak ve II. Gk Trk Hkanlnn ykl: 734 ylnda Bilgenin yerine tahta olu Tengri Han -yan (Yi-Yan) geti. Onun ardndan da 740 ylnda Gktrk tahtna Bilgenin oullarndan ocuk yataki Tengri Han oturdu. Ya kk olduu iin devletin idaresi fiil olarak annesi Po-fu (Tonyukukun kz)nun elinde idi. Fakat o da devlete hkim olamam, hnedan yelerinin birbirleriyle hesaplamalar ve huzursuzluk btn yurda yaylmtr. Gktrklerin iine dt bu skntl durumdan istifade etmekte gecikmeyen Basmllar-Karluklar ve Uygurlar ittifak ederek, Aina ilesinden bir Basml babuunu kagan iln etettiler (742), ardnda da Gktrk hkan Ozm (Wusu-mi-i) ve kk kardei, son Gktrk hkan, Po-meiyi ldrdler. Bu arada mttefikler ihtilfa dtler, kagan iln edilen Basml babuu ldrlerek, yerine Uygur l-teber (Yabgu l-teber=Kieh-li tu-fa)i Kutlug Bilge Kl kagan iln edildi (745). Bylece tkende Gktrk hkanl tarihe malolurken, yine tkende yeni bir Trk devleti olan, Uygur Trk devleti tarih sahnesine kmaktayd. Gktrk tebas olan baz ileler ve hatt Tonyukuk neslinden gelenler, bu yeni Uygur Trk devletinde ve sonraki Moollar dneminde, nemli vazifeler ifa ederek, ehemmiyetlerini muhafaza edeceklerdir. 745 Uygurlarn tkende Trkler (II. Gktrk Hakanlnn ykl)i yenmeleri ve Uygur Hkanl (745-840)n kurmalar. Kurucu hakan Kutlug Bilge Kldr. 745-840 Uygur Hkanl: Kutlug Bilge Kl Kagan kurmu, Karahanllar tarafndan yklmtr. 748 inlilerin Fergana Vadisini igali. 750-754 Ebul-Abbas es-Seffahn halifelii ve Emev soyunun krma uramas. 749/750-1258 Abbasler, Emevlerden Hilfeti aldlar ve ardndan bakenti Badada tadlar. 751 Karluk desteindeki Araplar ile in ordusu arasnda Talas Irma Muharebesi yapld, in

73

kuvvetleri yenildi: Batda Trgi hkanlnn gittike zayflamas, Orta Asya Trk lkelerinin korunmas gibi tarih bir vazifeyi Karluklarn stlenmesini gerektirmitir. Zira imtiyazl Arap milleti adna fetih siyaseti gden Emevlere kar, btn Mslmanlarn eitlii esasna dayal Abbsi propagandas gittike hzn arttrm, blge yeniden Arap nfuzu altna girmeye balam, hatta Seyhun-tesine baz aknlarda dahi bulunulmutur. Fakat Abbasi propagandasnn da tesiriyle Arap nfuzunun krlmas (mahall idarecilerin artk Araplardan/Mslmanlardan fazla ikayet etmememleri vb. gibi), Araplara kar honutsuzluun ortadan kalkmas inlileri, blgede bir iktidar boluu olutu dncesiyle, Orta Asya siyasetlerini yeniden canlandrma yoluna sevketmi, Karluk hkimiyetindeki blgelere el koymak istemilerdir. Blgede ncelikle Arap hkimiyetine son vermek isteyen inliler, Araplarla Talas (Taraz; bugnk Evliya-ata blgesi)da kar karya gelmitir. O zamana kadar Tanglarn tarafn tutan Karluklar, in siysetinin asl amacn bildiklerinden onlara kar Araplarla ortak hareket siyasetine yneldiler. Talas Muharebesi (751)nde Araplarla ortak hareket ederek ini ar bir yenilgiye urattlar. inin ar i buhranlara srklendi ve artk bat ile uzun sre uraamad. Orta Asya yine Trk hkimiyeti altna girdi (Tarm havzasndan itibaren bat ksm Karluk hkimiyeti altna, dou blgesi ise Uygur hkimiyeti altna girdi). 756-788 Endlste I. Abdurrahmann halifelii (Kurtubada Emir ilan edilmesi: 15 Mays 756). 766 Karluklar, Trgi hakimiyetine son verdi. 766-1215 Karluklar, Trgi hakimiyetine son vererek kendi hakimiyetlerini kurdular: Orta Asyada Uygurlar ile iktidar mcadelesine giren ve Uygur kagan Moye-or karsnda tutunamayarak, Tarm blgesinden daha batya ekilen Karluklar, 756da Cungaryaya, 766da da Trgilerden boalan rti rmann gneyinde/Balasagun, Talas havalisine yerlemek suretiyle Arslan l-tirgg zamannda, Gktrk hkanl sahasnda hkimiyet kurdular. Bakenti Balasagun/Suyab olan Karluklar, tkenin stnln kabul etmekte, siyas bir isim olarak da Trkmen adn kullanmaktaydlar. Karluk yabgular, hkimiyetin kutlu tken lkesi ile sk alakas inancn muhafaza ile, soylarn Gktrk hkan ilesi, Aina sllesine balamaktaydlar. Bu inancn bir ifadesi olarak, Krgzlar tarafndan Uygur hkanlnn yklmas (840) zerine, oradaki Krgz hakimiyetini dikkate almakszn, Karluk yabgusu Bilge Kl Kadr Kagan, Trk hkanlarnn mer halefi sfat ile, kendisini Bozkrlarn knn/tresel hkmdr iln ederek (Kara Han) unvann alp, mekez olarak da Balasagun (Kara-ordu=Kuz-ordu=Kuz-ulu)u seti. Karluklar Trk-slm tarihinde nemli ilklere imza atan bir Trk boyudur:-ncelikle, Abdlkerim Satuk Bura Hn (904-911) dneminde slmiyeti kabul eden ilk Trk ktlesi (dil Bulgarlar istisna) Karluklar olup, yine Mslman olan Smnlerle de siys mcdelelere girimilerdir. Yine Trk-slm tarihinde nemli bir yer tutan Kara Hanl Devletini de Karluklar kurmu ve onlara byk bir slle vermilerdir. Pendnmede belirtildii zere, Gazneli Sultan Mahmudun babas Sebg-teginin bir Karluk lkesi olan Barshan/Barsganl olmasna binen, Trk-slm dnyasna Gazne Sultanlar gibi dier byk bir slleyi de yine Karluklar vermitir. Arapa-Farsa eserlerde kendilerinden (Karlukh, Kharlukh, Halluk) adlaryla bahsedilen, Karluk lkesi; douda Tanr Dalar, kuzeyde Ouzlar, gneyde Yamalarn bir ksm ve batda da Maverannehr ile snrl mamur ve mreffeh bir Trk lkesi olarak zikredilmitir. Gnmzde Badahan blgesi

74

(Afganistan-Tacikistan snr)nde, zbek Trkleri arasnda Karluk adl bir kabile yaamaktadr. 767/769 Hanef Mezhebinin kurucusu, mam- Azam Ebu Hanife (Numan bin Sabit)nin vefaat. 775 Bir ksm Ouz ve Karluk boylarnn Uzak-arkta Trkistana (Meverannehire) doru gleri. 8. yzyl ortalar Bat Sirderya Ouzlarn hakimiyeti altna girerken, Yedisu ve Dou Sirderya da Karluklarn hakimiyeti altna girdi (8. yzyl ortalar). 8. yzyl sonlar Uygurlar, Han Mei-yu (759-780) zamannda Maniheizm dinini benimsediler (8. yzyl sonlar). IX. yzyl 9. yy.-1239/1055-1256 Kumanlar/Kpaklar/Kpak Hanl: zi-Tuna arasnda kurulmutur. 815/819-999/105 Samaniler Devleti: Kkeni Saman Hudat adl feodal bir toprak sahibine dayanyordu. Abbasilere nemli hizmetlerde bulunan Samann torunlar 819da Semerkant ve Herat iine alan snr blgesinin ynetimini elde ettiler. 816-838 Azerbaycanda Babekin nclk ettii ayaklanma. 817-838 mam afiinin (Ebu Abdullah Muhammed bin dris: 767-820) 20 Ocakta Msrn Fustat ehrinde vefaat. 821-1055 Horasanda Tahir Emirliinin douu ve Maverannehir ilerine doru genilemesi, Tahiriler. Horasanda dzeni salayamayan Abbasiler, bu blgenin ynetinini gl bir komutana brakma yoluna gittiler. Bu amala 821de Horasan valiliine atanan Tahir bnI-Hseyin, Niaburu bakent edinerek yar bamsz bir ynetim oluturdu 840 Uygur hkanlnn Son kagan Ho-sa (839-840) ve tken Uygurlarnn sonu: Yenisey blgesinde 20 yldr bir kudret olarak beliren ve Orhun blgesini srekli bask altnda tutan Krgzlar, 840 ylnda Uygur topraklarna saldrarak, bakent Ordu-balk zapt ile halk kltan geirdiler ve son Uygur kagann da ldrdler. tkendeki ocaklar snen Uygurlar, ktleler hlinde dalarak, bir ksm Karluk lkesine, bir ksm in snrlarna, byk bir ksm da zengin ticaret merkezlerinin bulunduu -Asyaya gtler. Bu daln ardndan Uygur tarihinin ikinci safhas balad. Gler, Hkan ilesine mensup iki kardein nderliinde gerekletirildi. G srasnda Vu-hi Tegin (841846)i kagan seen Uygur ktlesi, bazan Krgz, bazan da in tbiiyetine girmitir. Dier bir Uygur ktlesi ise, Pang Tegin idaresinde bat istikametinde, Karluk ve dier Trk boylarnn bulunduu yurtlara doru yneldi. Her iki istikamete giden bu Uygur ktleleri, buralarda yeni devletler kurdular. Fakat bunlar artk Bozkr Trk devleti telkkisinden uzak olup; hkimiyeti geniletme gibi byk siys hedefler gtmeyip, daha ziyade bata in olmak zere, komular ile dostluk ve ticaret temeline

75

dayal ilikileri tercih etmilerdir. 840 Moolistanda Krgzlar, Uygurlarn yerini ald. Buradan kaan Uygurlarn bir zmresi Turfanda Uygur Kralln kurdular. 840-1040 Karahanllar: Kl-Bilge Han tarafndan kurulmu, 1040 tarihinde ise Dou Karahanllar (1040-1210) ve Bat Karahanllar (1042-1212) olmak zere ikiye blnmtr. 840-1207 Uygur hkanln ykan Krgzlar, tkende kendi mstakil devletlerini kurdular: Hanlar (m.. 206-m.s. 220)dan beri mevcudiyetleri bildirilen Krgzlar, inliler (Ki-ku, Kie-ku, Kie-kasse) gibi adlarla zikretmilerdir. Asya Hunlar zamannda Baykaln batsnda rti havalisinde, yine bir Trk kavmi olan Ting-lingler ile bir arada oturan Krgzlar, kaynaklarda Trk asll gsterilmeyip, tahminen 5.-6. asrlarda Trklemi kavimlerden saylmaktadrlar. Hia-kia-sse/Krgzlar, Mu-kan zamannda 560a doru I. Gktrk hkanlna balanm, fetret devri (630-680)nde ise mstakil bir devlet durumuna gelmilerdir. Ancak II. Gktrk hkanl devrinde tekrar bu devlete balanan Krgzlar, 758 ylnda da Moyen-or Kagan tarafndan Uygur hkanlnn hkimiyeti altna girmilerdir. 840 ylnda iddetli bir hcum sonucu Uygur hkanln ykan Krgzlar, tkende kendi mstakil devletlerini kurmulardr. Bu arada btn Moolistan elegeiren (indeki Liao sllesi) Ki-tanlar (Kara Hitaylar, Ki-tanlarn halefleridir.), Krgzlar tkenden kararak eski yurlar olan Baykaln batsndaki rti nehri hvalisine srmlerdir. Krgz kavminin, Uygur hkanln ykarak igal ettii tkende tutunamayp, burann Mool Ki-tanlara gemesine ve tam idrk ve intibak edemedii anlalan Orhun kltrnn ortadan kalkmasna sebep olmak, dolaysiyle eski Trk hkanlar yurdunu, bir daha geri gelmemek zere, Moollara kaptrmak suretiyle Trk tarihinde oynad menf rol dikkatten kamamtr. 845-911 Uygur Hakanl ykldktan sonra bir ksm Uugur zmresi Dou Trkistan (Turfan)a gerek burada Dou Trkistan (Turfan) Uygur Devletinin temellerini atmlardr (a.bkz.: 911-1368). 847-905 Uygur hkanlnn yklmas zerine, Uygurlardan bir ktle Sar Uygurlar, inin kuzeyindeki Kan-su blgesine gerek, burann merkezi Kan-ou (eski ad Gu-tsang)da yerlemilerdir (847). Yukarda da iaret edildii gibi, bu Uygurlar artk Bozkr Trk hkimiyet telkisinden uzak, in ile, daha ziyade ticar faaliyetler temeline dayal iyi mnasebetler kurmak amacn gtmlerdir. Bu amala da in hkmdar sllesi ile akrabalk kurarak, ilikileri daha da salamlatrmlardr (a.bkz.: 905-1226) 860-1068 Uzlar/Ouzlar/Ouz Hanl: Tuna havalisinde kurulmutur. 860-1091 Peenekler/Peenek Hanl: Siyasi faaliyetleri dil/Volga-Tuna rmaklar arasndadr. 867-869 randa i Saffrler Hnedanlnn douu. 868-905 Tolunoullar Devleti: Msrda kurulmutur. Merkezi Khiredir.

76

874/875 Snn Fars Smn Hanedannn Maverannehirde idareyi ele geirmesi. Badaddaki Halifeden de yetki alan Samani Devletinin bakenti Buhara idi. 890 Karmatlarn Irakta ilk kez ortaya klar. 9.-10. yzyllar Viking liderleri, Novgorod, Kiyev ve dier ehirlerde kendi ynetimlerini kurdular (9.-10. yzyllar). X. yzyl 10. yzyl Ouz Yabgu Devleti: Gktrk Hakanl ykldktan sonra mstakil yaayan Ouzlar, 10. asrn ilk yarsnda, klk merkezi Yeni-kent olan bir devlet kurmulardr. Ouzlarn banda, Yabgu bulunmakta ve ona Kl-Erkin unvanl bir babu niblik yapmaktayd. Orduyu S-ba idare ediyordu. Bu Ouz Yabgu devletinin komular; [kuzeyde] Peenekler ve Hazarlar, Kimekler, douda Karluklar, Harezm[gneyde]de ise yerli hnedan Afrgler idi. Afrgleri bask altnda tutan Ouzlarn komular ile birok problemleri olduu ve aralarnda eitli savalarn vuku bulduu bilinmektedir. Hatta Karluklar ile yaptklar bir savata, Ouz Yabgusu da ldrlmt. Kagarl Mahmuddan ise iiller ile Ouzlar arasnda kkl bir dmanlk olduunu renmekteyiz. Kuzeyde bulunan Kimekler ile ise ilikiler, bazan dosta bazan da dmanca idi. Kimeklerin bir kolu olan ve 9. asrda bir kuvvet olarak beliren Kpaklar (Kumanlar)n basks ve Seluklu ilesinin kendilerine bal ktlelerle ayrlarak blgeyi terketmesi sebebiyle, Ouz Yabgu Devleti 1000 yllarna doru yklmtr. Reidddin (14. asrn ilk eyrei), son Ouz Yabgusu olarak Ali Han adnda birisini zikretmekte, mehur Cend hkimi ah Meliki de bu son Yabgunun olu olarak gstermektedir, lkin bu haber destn bir vasftadr. Yabgu devleti Ouzlar; Umm Trk ad yannda, yine siyas bir isimlendirme olarak Trkmen adn da tayorlard ki, Mslman lkelerine geldikten sonra slm kaynaklarnda bu isimle de anlmlardr. Fakat bu Trkmen adnn, Trklerin slmiyeti kabulleriyle dorudan bir alkas grlmemektedir. Zira Gney Rusyadaki Torklar (Uzlar)a da Torkmen (Trkmen) denildiine dair baz deliller mevcuttur. Yabgu devleti zamannda Ouzlar, -ok ve Boz-ok diye eski 2li tekilt hlinde idiler. Kollar meydana getiren kabileler hakknda biri Kagarl Mahmudun Divan-u LgattTrknde, dieri Reidddinin Cmit-Tevrhinde olmak zere iki liste mevcuttur. Divan-u LgattTrkde ayr ayr damgalar ile birlikte 22 kabile gsterilmi; Reidddin ise, hem kabile saysn 24e karm, hem Boz-ok, -ok tasnifi yapm; ayrca, damgalara ilveten, her kabilenin ongonunu belirtmitir. Boz-oklar: Kay, Bayat, Alka-evli (Alka-blk), Yazr, Der, Dodurga, Yaparl (DLTde yok), Afar, Kzk (DLTde yok), Bedili, Karkn (DLTde yok, bunun yerine) aruklu. -oklar: Bayndr, Peene, avuldur, epni, Salur, Eymr, Alayuntlu, Yreir, dir, Bdz, Yva (Iva), Knk. Devletin kyle Ouzlardan kalabalk bir ktle, Karadenizin kuzeyinden batya (Uzlar), dier bir ksm ktle ise Cend blgesine gm, oradan da Horasana ve sonra Anadoluya ynelmitir (Seluklu ve sonra da Osmanl). Ouzlarn bir ksm da yerlerinde kalarak, 11. asr ortalarnda Karacuk dalar blgesinde, Manglakta ve Seyhun kysndaki kasabalarda oturmakta idiler. Mool istls srasnda, Cendde ve Karakumda da Trkmenlerin bulunduu grlmektedir. Gnmzdeki Trkmenistan halk bu Ouzlarn torunlar olup, Anadoluda da birok ky ve kasaba mezkur Ouz

77

boylarnn adlarn tamaktadr. 900 Samaniler, Saffrleri ykarak, hakimiyetlerini btn rana yaydlar. 905-1226 Kan-ou Uygur Devleti: 847 ylndan itibaren in tabii olarak yaayan Sar Uygurlar da dier halklar gibi 10. asrn balarna gelindiinde Tang sllesine kar isyan ettiler. Kan-ou Uygurlar da, bal bulunduklar ve merkezi Tun-huang olan in asker blgesi ile ilikilerini kestiler. Zira burada 1905 ylnda s bir general, Bat Hanlarnn Altn-da Krall adl muhtar bir devlet kurmu ve bu devlete Uygurlar da tb klmak istemitir. Kan-ou Uygurlar buna kar kmlardr. Tegin adl kumandann idaresindeki Uygur ordusu, Tun-huang kuatarak halk, kral teslim etmee zorlamtr (911). Kan-ou Uygurlarnn bu hareketi ve zaferi, Batdaki Dou Trkistan/Turfan Uygurlarnn da istikllini getirmitir. inde Tang hnedanndan sonra yerine bir a-to Trk Devleti (906-960) kurulmutu. Bu devletin bandaki 5 slle zamannda, Muahhar Leang (907-923) ile Uygurlar pek ilgilenmemitir. Tun-huang zaferinden sonra blgede prestiji gittike artan Uygurlar, ato Trk devleti ile iyi ilikiler kurmular, zellikle 5 sllenin 2.si olan Muahhar Tan ilesi (923-936)nin kurucusu a-to hkmdr ile mnasebetler gelitirilmitir. Bu srada Kan-ou Uygurlarnn banda Jen-mei cesur ve doru kagan bulunmaktayd. Ondan sonra Uygurlarn bana srasyla Tegin (924926), A-tu-yu =Adrug, sekin ve Jen-yu kagan oldular. Bunlar eitli tarihlerde ine Apa, Kn, Bars adl eliler gnderdiler. inde 3. slle Muahhar Tsin veya Chin (937-946), 4. slle Muahhar Han (947-951) ve 5. slle Muahhar Chou (951-960) ileleri zamannda ise ine, yani a-to Trk Devletine, gerek Kan-ou Uygur Devletinden ve gerekse Bat/Turfan Uygurlarndan heyetler gitmi iyi ilikiler devam ettirilmitir. Bu ziyaretler muhtemelen ticr ilikileri gelitirme amacyla yaplmtr. Grld zere Kan-ou Uygurlar, byk bir asker kudret gsterememiler, bu sebeple de haklarnda fazla bir bilgi olumamtr. 10. asrn bandan itibaren Manurya ve Kore kabilelerini toplayarak kuzeyde bir bask unsuru olarak beliren Ki-tanlar, sonunda bir hnedan Liao Sllesi, 907-1211 kurarak, -zellikle de a-to Trklerinin 5 slle devrinde- inin baz ksmlarn ele geirmiler ve Kuzey inde hkimiyet kurmulard. Kan-ou Uygurlar, 940dan sonra bu Ki-tanlarn, 1028lerde ise Tangutlarn nfuzu altna girdi. 1226 ylnda ise blgeyi ele geiren Cengiz mparatorluunun hkimiyeti altna girdi. Daha balardan itibaren Sar Uygurlar diye bilinen bu Trk ktlesi, hlen Bat inde yaamaktadr. 906 inde Tang Hanedanlnn sona erii ve yerini a-to Trk Devleti (906-960)nin almas. 907-923 ato (l) Trk Devleti: ato l (in)de kurulmutur. 911-1368 Dou Trkistan (Turfan) Uygur Devleti: Dou Trkistan, Turfanda kurulmutur (a.bkz.: 845-911). 920-948 dil Bulgar Han, Almas/Alm Yaltavar (ltabar)n saltanat. Mslman olduktan sonraki ad: Cafer bin Abdullah ibni Ahmed bin Alm. 922 dil Bulgar Han Almas/Alm, slamiyeti resmen kabul etti (h. 16 Muharrem 310).

78

923-936 Tang ato Devleti: ato l (in)de kurulmutur. 924 Mool Kitanlar, Krgzlar yendiler. 932 lk merkezi Kagar olan Trk Karahanl Hanedanl kuruldu. 934 Ktaylarn orhun blgesine saldrmalar zerine Trk boylarnn yerlerinden oynamaya balamalar ve bu sarsnt ile Ouzlarn sktrd Peeneklerin Hazar denizi imalinden Tuna havzasna ve Balkanlara doru gleri. 935-969 hid (Akit) Oullar Devleti: Msrda kurulmu, merkezi Khiredir. 937-946 Tsin ato Devleti: Dou Kansu (in)da kurulmutur. 948-958? dil Bulgar Han, Talib bin Ahmedin saltanat. 950 A nl Trk mtefekkir, filozof Farabi (Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed bin Tarhan bin Uzluk el-Frbi et-Trk, 870-950) ld. Bugn Kazakistan snrlar ierisinde bulunan Otrar (Frb) ehri yaknlarndaki Vesic yerleim merkezinde 870 ylnda dodu. 10. yzyl ortalar Abdlkerim Satuk Bura Han (-955) dneminde Karahanllar ve Uygurlar Budizmi terk ederek slm dinini kabul ettiler (10. yzyl ortalar). 962 Afganistanda Trk Gazneli Hanedanl kuruldu. 963/995-1186/87 Samanilerin Horasan ordular komutan Alptegin, 963 ylnda Afganistan Gazne ehrini Leviklerin elinden alarak burada Gazneliler Devletinin temellerini att. Sebktegin ve olu Mahmud, Samani emirine yardm edince emir Mahmuda 995 ylnda Horasan ordular komutanln verdi. Gazneliler Devleti, 1186-7 ylnda Gurlular tarafndan ortadan kaldrld. 965 Kiyev Hakimi Svyatoslov, Rus step sahasndaki Hazar siyas gcn ezdi/krd. 985 dil/Volga Bulgarlar ile Kiyev Rusyas arasnda bar anlamas imzaland. 985 En byk/gl Ouz kabilelerinden biri olan Seluk Trkleri, Buhara civarna gtler. 986 Benimseyecekleri bir din araynda olan Ruslar, Harezmli Mslman alimlerle irtibat kurdular, fakat slam kabul etmediler. 992 Samanilerin zayflamasyla Semerkanta giren Karluk Trkleri 992de Buharay ele geirdiler ve Karahanllar olarak bilinen yeni bir hanedan balattlar. Samani topraklar Ceyhun rman snr olarak kabul eden Karahanllar ile Gazneli1er arasnda paylald (999). 997/998-1030 Gazneli Mahmud, smaili bertaraf ederek tahta kt. Abbasi halifesi adna hutbe okuttu.

79

988 Ruslarn Ortodoks Hristiyanl kabul etmeleri. 999 Gazneliler, Horasandaki Samanileri yendiler. Karahanllar ise Saman bakenti Buharay ele geirdiler. Samn Devletinin yklmasyla Mslman Trklere Cenup yolu ve slam lkeleri/topraklarnn n ald. 10. yzyl sonlar lk i Pers Bveyhler, Irak ve rann ounda kontrol ele geirerek, Abbas Hilfetinin siyas gcne son verdiler (10. yzyl sonlar). 10.-12. yzyllar Kiyev Knezlii (Rusyas), Rus halklarn geici olarak tek bir mparatorluk ats altnda birletirdi (10.-12. yzyllar). XI. yzyl 11. yzyl balar Gaznelilerin hakimiyeti Irakdan Sinde kadar geniledi (11. yzyl balar). 11. yzyl ortalar Karahanl Hakanl ikiye blnd: Birisi Bat Trkistan (Maverannehir)da, dieri ise Dou Trkistan (Tarm Havzas)da saltanat etmekteydi (11. yzyl ortalar). 1017 Ktaylarn ve amani Trklerin 300.000 adr halk halinde arktan Karahanl lkesine ve Balasagun yaknlarna gelmeleri ve Togan Hann 120.000 kiilik bir orduyla bu istilay durdurmas. 1018 Seluklu Trkleri, ar Be kumandasnda 3000 svari ile Buhara civarnda arki Anadoluya akn yaparak Seluklulara bir yurt aramas. 1024-1025 dil Bulgar Han, brahimin saltanat. 1027 Ktaylarn basks ile Byk Trk Muhaceretinin gelimesi, bu bask ile Kun, Kay ve Kpaklarn Ouzlar yurtlarndan pskrtmeleri, amani, Peenek ve Ouzlarn arki ve Orta Avrupaya, Balkanlara ve Mslman Ouzlarn da sel halinde Meverannehire Horosan ve dier slam lkelerine getmeleri. 1030 Gazneli Mahmud ld, Yerine Sultan Mesud geti. 1030 Biruni (973-1048) Kitab- Mll-Hind adl eserini yazd. 1037 Asrlarca medreselerde Avrupa ve niversitelerinde okunmu olan el-Knn fit-Tb adl eserin yazar, Trk tabib, filozof bni Sina (980-1037) ld. Farabinin talebesi olan bn-i Sina, 980de Buhara yaknlarndaki Afanda dodu. Mays 1040 Seluklular, Merv yaknlarndaki Dandanakan Savanda Gazneli Sultan Mesud kuvvetlerini yendi: Seluklularn Dandanakanda Gazneli Sultan Mesudu yenerek Turul Bey idaresinde Byk Seluklu Devleti (1040-1157)nin temellerini attlar, Ouz (Trkmen) muhaceretinin ark Anadoluya akmaya balad. (24 Mays 1040)

80

1040-1157 Byk Seluklu mparatorluu dnemi. Turul Bey tarafndan kurulan bu byk Trk devleti, bir baka Trk zmresi Ouzlar tarafndan yklmtr. 1040-1210 Dou Karahanllar: Sleyman Han tarafndan kurulmu, Karahtaylar tarafndan yklmtr. 1041-1187 Kirman Seluklu Devleti: Kurucusu Kara Arslandr. Ouzlar tarafndan yklmtr. 1042-1212 Bat Karahanllar: I. Muhammed Han tarafndan kurulmu, Harezmahlar tarafndan yklmtr. 1044 Saysz bir Trk Halknn arktan ilerleyerek Karahanl Devleti hududlarna girmesi. 1048 brahim Ynaln yurt arayan byk bir Trkmen kitlesini Anadolu Cihadna gndermesi ve onun Selcuklu Ordusu ile gelip Bizansllara kar Hasankale Zaferini kazanmas, Erzurumun Fethi, Ouzlarn Trabzona ve Orta Anadoluya kadar yaylmalar. 1049 Birun (973-1049) ld. Trk dnyasnn yetitirdii byk bilim ve din adamlarndan olan Biruni, bugn ran snrlar iinde bulunan Kas ehrinde 973te dodu. Biruni, temayz ettii astronominin yansra tp, fizik, matematik, tarih, kronoloji, jeodezi ve din ilminde de byk ilerleme gsterdi. Bu bilim dallarnda, toplam 196 eser yazd 1055 Niaburda kendisini sultan ilan eden Seluklu beyi Turul Bey (1038-1063), 1055te Badata girerek Bveyhi egemenliini yktktan sonra, Abbasi halifeliini birletirici bir manevi g olarak koruma altna alma yoluna gitti. Bu ittifakla siyasal nfuzunu pekitiren Byk Seluklu Devleti, ayn zamanda Hilfetin resm koruyucusu olarak, slam dnyasn birletirme ilevini stlendi. Turul, dan sonra baa geen Alp Arslann (l063-72) ve onun olu 1. Melikahn (1072-92) ynetimi altnda Bizansllara kar giriilen savalarla Anadolu ve Kafkasyaya giden yollar ald. Suriye ve Semerkant Seluklu ynetimine baland. Bylece ortaya kan imparatorluk geni bir sava aygtna ve ele geirilen topraklarn ikta yoluyla hanedan yeleriyle komutanlara datlmasna dayanyordu. 1059 Trklerin Sivas ve Malatya vilayetlerini ele geirmeleri. 1060 Bizansllarn Kumanlar olarak bildii putperest Ouzlar, Rus Steplerine gtler. Austos 1064 Alp Arslann Kafkasya ve arki Anadolu seferi, Karsn fethi (16 Austos). 1065 amani Uz (Ouz) larn 600.000 kii halinde Tunay geip Balkanlara inmeleri. 1065-1067 Seluklu veziri Nizaml-Mlk, Niabur ve Badadda medreseler kurdu. 1067 Selcuklu aknlarnn Orta Anadoluya yaylmas, Kayseri, Niksar ve Konya ehirlerinin fethi. 1068 Afinin Anadoluyu ele geirip stanbul Boazna kadar ilerlemesi, Amuriye ve Honasn

81

fethi. 1068 Kumanlar, Gney Rus Prenslerini yendiler. 1069-1070 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig adl eserini yazd. 1071 Alp Arslann ii Fatimilere kar Suriye seferi ile, Malazgirt ve Halepi Selcuklu idaresine almas. 1071 Alp Arslann Bizans Ordusunu yenerek 26 Austos Cuma gn Byk Malazgirt Zaferini kazanmas. mparator Romanos Diogenesin esir dmesi ve Bizansn Selcuklulara tabiiyeti kabul etmesi. Zaferin Trk ve slam tarihlerinde bir devir amas, dnya tarihinde de bir dnm noktas tekil etmesi. Bu zaferle artk Anadolu, Trklere vatan olacak ve burada ncelikle Anadolu Seluklu Devletinin temelleri atlacaktr. 1071-1252 Mengoullar: Kurucusu Meng Gzidir. Anadoluda kurulmu olan beylik Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. 1071/1075-1318 Malazgirt Meydan Sava ardndan Anadolu Seluklu Devleti kuruldu: Kurucusu I. Sleyman ahtr. lhanllar tarafndan yklmtr. 1072 Alp Arslann sulh bozan Bizansa kar Trklere Anadolunun fethini emretmesi, Artuk Beyin Sakarya havzasna kadar igali. Alp Arslann Trkistan seferi ve bir batini tarafndan ehit edilmesi. 1073 Seluklular, Karahanllar yendi. 1073 Melik ahn amcas Kavurt Beyi malup ederek Selcuklu mparatorluuna hakim olmas, Artuk Beyin Anadoludan rana arlmas. 1074 Trklerin btn Anadoluya dolmalar zerine mparator Mihaelin yardm maksadyla Papaya mracat, msbet bir netice alamaynca Sultan Melikaha bavurmas. 1075 Melik ahn saltanat mcadelesini ve Artuk Beyi Anadoludan ekmesini frsat bilen kutalmolu Sleyman ahn, kardei Mansur ile, Birecik blgesinden hareketle Konyay ve daha sonra zniki fethetmesi, Sleyman ahn zniki payitaht yapmas ve Trkiye Seluklu Devletini kurmas. 1075-1086 Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Sleymnahn saltanat. 1078 Sleyman ahn Botaniatesi Bizans tahtna karrken Seluklu ordusunu Boazn Anadolu sahilinde yerletirmesi. Melik ahn Sleyman ah itaate almak iin Porsuk Beyi zerine gndermesive onun Mansuru ldrmesi, fakat muvaffakiyetisizlie urayarak ekilmesi.

82

1078-1117 Suriye Seluklu Devleti: Tutu tarafndan kurulmu, Artukoullarnca yklmtr. 1080 Anadoluya dolmu Trkmenleri etrafnda toplayan Sleyman ahn znike devlet kurmas zerine arktan byk bir gebe kitlesinin dalgalar halinde Anadoluya dolmas. 1080-1201 Saltukoullar: Kurucusu Ebul-Ksmdr. Anadoluda kurulmu olan beylik Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. 1081 Sleyman ah ile Alexis Kommenos arasnda yaplan antlamaya gre Trk askerlerinin Boaz sahillerinden Drakon (Orhan-Tepe) ayna kadar ekilmesi ve buna mkabil Bizansn Trk igalinde bulunan btn Anadoluda Selcuklu hakimiyetini hukuken tanmas. 1081-1097 zmir Beylii: zmirde kurulmutur. 1082 Sleyman ahn arka dnp ukurova (Kilikya) ya sefere girimesi ve Tarsusu fethi. 1083 Sleyman ahn Adana, Misis, Anazarba ve btn ukurovay fethi, Suriyeden kad ve hatip getirterek bu havalide idari ve dini tekilat kurmas. 1084-1102 Dilmaoullar: Kurucusu Dilmaoludur. Anadoluda kurulan beylik, Ermenahlar tarafndan yklmtr. 1085 Antakyallarn daveti zerine Sleymann ordusu ile gizlice hareket edip bu ehri fethetmesi, Sleymann tabii Danimentli Gm tekin Ahmet Gazinin Malatyay kuatmas, ankr ve Kastamonu fatihi Kara tekinin Sinopu, Buldacann Elbistan ve yukar Ceyhan blgesini almas. 1086 Sleyman ahn, Halepi kuatmas zerine Melikahn kardei Tutu ve Artuk ile savaarak 5 Haziranda ehit olmas ve Halep kapsnda defni. 1087 Sleyman ahn znikte naibi bulunan Ebul-Kasmn boazlara doru aknlara, Marmara sahilinde donanma inasna girimesi, zmir Beyi aka ile ittifak teebbs, Melik ahn Anadoluya ve znik zerine ordu gndermesi ve buna kar seluklular ile Bizansllar arasnda bir anlama yaplmas. 1088 zmir blgesinde devlet kuran aka Beyin, donanmas ile, Bizans kar adalara taarruz ve fetihleri, Bizansllar bozguna uratan Peeneklerin Lleburgaza kadar ilerlemeleri ve mterek taarruz iin aka ile ittifak yapmalar. 1089 Peenekler zerine yryen Alexis Kommenosun Silistrede malup olarak stanbula kamas. 1091 Bizansllarn Kumanlar ile birlikte 29 Nisanda Peenekleri Meri zerinde malup ve imha etmesi, akann Bizansllara kar adalar denizinde sava devam.

83

1092 Sultan Melikahn lm zerine Byk Seluklu Devleti e blnd: Nicaea (Anadoluda), Hemedan (randa) ve Merv (Maverannehir ve Horasanda). 1092 Melikahn lm zerine Kl Arslann sfahandan znike gelip babasnn yerine tahta kmas, akann kz ile evlenmesi, Bizansllar Marmara kylarndan atmas, Melik ahn znik zerine ve Seluklulara kar gndermi olduu Bozann onun lm sebebi ile Anadoludan ayrlmas. 1092-1107 I. Klarslan devri (Anadolu Seluklu). 1095 Kl Arslann devletini kuvvetlendirdikten ve Bizans ile muahede yaparak emniyetini saladktan sonra arki Anadoluda fetihlere balamas ve Gabrielin elinde bulunan Malatyay muhasara etmesi. 1095-1175 Danimendoullar: Kurucusu Danimenddir. Anadoluda kurulan beylik, Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. 1095-1185 naloullar: Kurucusu Emir Sadrdr. Anadoluda kurulan beylik, Eyybler tarafndan yklmtr. 1096 I. Hal Seferi. Trk Seluklu fetihlerine kar Bizansn tahriki ile Hal seferlerinin hazrlanmas ve bunlarn ncs olarak Kei Pirre ile birlikte ba-bozuk, cahil ve mutaasp Hal kitlelerinin znik zerine hareketi. Seluklu Kl Arslann kardei Kulan Arslan (Davud)n bunlar imhas. 1097-1231 Harezmahlar/Harzemahlar/Harizmahlar Devleti kuruldu: Kurucular Kudbeddin Muhammed (1097-1127) ve olu Atsz (1127-1156) idi. Devlet, Moollar tarafndan yklmtr. 1098-1231 Artukoullar: Kurucusu I. Skmendir. Anadoluda kurulan beylik, Eyybler tarafndan yklmtr. 1099 Kuds Hallarn eline geti. XII. yzyl 12. yzyl Kazan ehri kuruldu. 1100-1207 Ahlatahlar (Ermenahlar): Kurucusu I. Kutbeddindir. Anadoluda kurulan beylik, Eyybler tarafndan yklmtr. 1104-1407 Artukoullar (Mardin): Kurucusu I. lgzdir. Anadoluda kurulan beylik,

Karakoyunlular tarafndan yklmtr. 1106 mam- Gazal, hyil-Ulmid-Dn adl eserini yazd. 1110-1116 Sultan ahinah devri (Anadolu Seluklu).

84

1116-1155 I. zzeddin Mesd devri (Anadolu Seluklu). 1117-1154 am (Brili) Atabeylii: amda kurulmutur. 1117-1194 Irak Seluklu Devleti: Kurucusu Mahmud tarafndan kurulmu, Harezmahlar tarafndan yklmtr. 1122 Ruslar, Kumanlar yendiler. 1124 Tunguz Juchenler, inden Mool Kitanlar (Liao Hanedan: 916-1124) kardlar. Bu gelime Semirechye/Yedisuda Karahitay Devletinin kurulmas ile sonuland. 1127-1259 Musul-Halep (Zengili) Atabeylii: Musul-Halep havalisinde kurulmutur. Merkezi Halep ehridir. 1137 Karahitaylar, Hocentde (o tarihlerde Seluklulara tabi olan) Karahanllar yendiler. 1140/1141 Katavan sava yapld: Kara-Hitay hkmdar Kr-han ile Byk Seluklu sultan Sencer kuvvetleri arasnda yaplan savata Sencer malup oldu. Savan ardndan Put-perest KaraHitaylar, t Horasan snrlarna kadar ilerlediler. Bu durum Maverannehirde kuvvet birikmesine yolat. 1146-1225 Azerbaycan Atabeylii: Azerbaycanda kurulmutur. 1146-1232 Erbil (Beytiginli) Beylii: Musulun dousunda Erbil merkezli olarak kurulmutur. 1147 II. Hal Seferi. Urfann fethi zerine Alman Konrad ve Fransz kral Saint Louis kumandasnda Hal kuvvetlerinin Trkiye hududlarna girmesi. Seluklu Sultan Mesudun byk Alman ordusunu 25 Birinci Tern 1147 gn imha etmesi. Efes, Denizliden Antalya yolunda Fransz ordusunun byk kayplara urayp, az kimsenin gemilere binerek Suriyeye varabilmesi. Rumlarn hiyanetini ve Trklerin efkatini gren 3000 Frankn Mslman olmas, Sultan Mesudun bu zaferleri ile Anadoluda Seluklu hkimiyetini diriltmesi. 1147-1284 Fars (Salgurlu) Atabeylii: Gneybat randa iraz merkezli olarak kurulmutur. 1153/1157 Mervdeki Byk Seluklu Sultanlnn paral askerler olan Ouzlar tarafndan yklmas. 1154 (1155/62/67) Cengiz Hann doumu. 1155-1192 II. Klarslan devri (Anadolu Seluklu). 1157 Sultan Sanar (Sencer)n vefaat ile Byk Seluklu Sultanlnn kalan ksm da son buldu.

85

1157-1231 Harezmahlar: Kurucusu l Arslandr. Moollar tarafndan yklmtr. 1158-1169 Yaruklu (Yva) Beylii: Musul merkezli olarak kurulmutur., 1164-1165 dil Bulgar Han, brahimin saltanat. 1166 Yesev tarikatinin kurucusu, Trk mutasavvf, air Ahmed Yesev, vefaat etti. A. Yesevi, Sayramda dodu. zellikle Sir-i Dery (Seyhun) ve Takent yresindeki bozkrlarda yaayan gebe Trkler arasnda slamiyetin yerlemesinde byk rol oynad. Tesiri Trkistan snrlarn aarak 13. y.ylda da Anadoluya yayld. A. Yesev ayn zamanda Nakibend tarikatinin pirlerinden de saylr. 1167 Oxford niversitesi kuruldu. 1167 Cengiz Hann babas Yesgey Bagaturun lm. 1174-1250 Eyybler: Kurucusu Selhaddn Eyyubdir. Memlklar tarafndan yklmtr. 1176 Miryakefalon Sava (Anadolu Seluklu). 1180 Nakibend eyhlerinden Abdlhlk Goncdvn Buharann Goncduvan kynde vefaat etti. 1185-1233 Artukoullar (Harput): Kurucusu I. Eb Bekirdir. Anadoluda kurulan beylik, Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. 1192-1196 I. Gyaseddin Keyhsrevin I. saltanat dnemi (Anadolu Seluklu). 1194 Son ran Seluklu Sultan III. Turulun vefat ile, randa Seluklu dnemi sona erdi ve Maverannehirde Trk Harezm Hanl kuruldu. 1196-1204 Rkneddin Sleyman ah dnemi (Anadolu Seluklu). XIII. yzyl I3. yzyl Altnordu Devleti, 1223 ylnda gney steplerini istila etti. Rus prenslerini hara demeye mecbur etti. 13. yzyl ed-Devlett-Trkiyye el-Memlkiyye zamannda Msr ve Suriyeye Trkiyye deniliyordu. 1204 Sinopun fethi (Anadolu Seluklu). 1204-1205 III. Kl Arslan dnemi (Anadolu Seluklu). 1204-1320 obanoullar Beylii: Kurucusu oban Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Candaroullar tarafndan yklmtr.

86

1205-1220 Anadolu Seluklu Devletinin siys istikrar ve inkif devri. 1205-1211 I. Gyaseddin Keyhsrevin II. saltanat dnemi (Anadolu Seluklu). 1206 Cengiz Han, Moollarn Han oldu. Haziran 1206 Kudbeddin Aybeg, Lahoru ele geirerek, Delhi Trk Memluklar Devletinin temellerini att (26 Haziran 1206). 1206-1413 Delhi (Hind) Sultanl hakimiyet yllar: Hindistanda Delhi merkezli olarak kurulmutur. 1207 Cengiz Han, Krgzlar itaat altna ald: Moolistan idaresi altnda birletirmek isteyen Cengiz Han, Merkit ve Naymanlarla birlikte Krgzlar da itaati altna almtr (1207). Bylece Krgzlar, Cengiz idresindeki Moollara itaat eden ilk Trk kavmi unvann almlardr. Artk Krgzlar, Cengiz Hann olu Toluinin hakimiyet sahasna dahil edilen blgede, birer reis tarafndan idare edilen iki ksm halinde yaamaa devam edeceklerdir. Mart 1207 Antalyann fethi (5 Mart 1207, Anadolu Seluklu). 1209 Cambridge niversitesi kuruldu. 1209 Moollar, Yenisey Krgzlarn yendiler ve Krgzlar Tien Shann gneyine kamak mecburiyetinde braktlar. 1209 Baruk ynetimindeki Uygurlar, Mool hakimiyeti altna girdi. 1210 Harezmliler, Karahitaylar yendiler. 1211-1220 I. zzeddin Keykavus devri (Anadolu Seluklu). 1215 Cengiz Han, Pekini ald. Merkitler zerine olu Cuciyi gnderdi. 1216 Ermeniler zerine Sefer; Karaman, Ereli ve Lrende kasabalarnn kurtarl (Anadolu Seluklu). Ocak 1216 Antalya zerine sefer ve Antalyann kurtarlmas (22 Ocak/K.Sani 1216, Anadolu Seluklu). 1218 Kagar igal eden Moollar, Semirechye/Yedisuyu ve Tarm Havzasn ele geirdi. 1218 Mool elilerinin Harezm ah Muhammed tarafndan idam edilmesi, Moollarn ilk Bat Seferini hazrlamalarna sebep oldu. 1219 Moollar, Sirderyay getiler ve Maverannehiri istilaya baladlar.

87

1220 Moollar, Harezmlileri yenerek Buhara ve Semerkant ele geirdiler. 1220-1231 Son Harezm ah Celleddin Harezmah saltanat. 1220-1237 I. Alaeddn Keykubdn Saltanat (Anadolu Selukluda ikbal devri). 1220-1670? erefhanlar Beylii: Kurucusu eref Handr. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1221 Moollar, Horasan ve Afganistan ele geirdiler. 1223 Aleddn Keykubdn Aliyeyi fethi (Anadolu Seluklu). 1223 Sultan ve Beyler arasnda mcdele (Anadolu Seluklu). 1223-1227 Altnordu han, Cuci (Cengiz Hann byk olu)nin saltanat. 1223/1224 Harezm ahnn peine den Moollar, Kalka Irmanda Ruslarla karlatlar ve onlar yendiler. 1225 Ermeniler ve Hallara kar cihad (Anadolu Seluklu). 1226 Frat boylarnda fetihler (Anadolu Seluklu). 1227 Sudak (Krm) Seferi (Anadolu Seluklu). 1227 Cengiz Hann ld. mparatorluu vrisleri arasnda paylald. Bu vrisler arasnda (kendisine Rus steplerindeki Kpak Hanl den) Batu ve (payna Maverannehir, Tarm Havzas ve Yedisudaki aatay Hanl den) aatay da bulunmaktayd. 1228 ark siyaseti ve Erzincann ilhak (Anadolu Seluklu). 1228 Trabzon Seferi (Anadolu Seluklu). 1230 Ahlatn sukutu ve tahribi zerine Sultan Alaeddin ve Celaleddin arasnda balayan hasmane mnasebetler neticesinde 10 Austosta Yass-imende vukubulan meydan muharebesinde Harezm ordusunun mthi bir bozguna uramas ve imha edilmesi (Anadolu Seluklu, Harzemahlara kar yapld). 1231 Moollar, yeniden canlandrlm olan Harezm Hanln yendiler. Harezmahlar Devleti son buldu. Son Harezmah Celleddin Harezmah (1220-1231) idi. 1236 Moollarn ikinci Bat Seferi balad. 1236/1241-1256 Altnordu han, Batu (Cucinin ikinci olu)nun saltanat.

88

1236-1502 Altnordu Hanlnn saltanat yllar: Kurucusu Batu Handr. Ruslar tarafndan yklmtr. 1237-1246 II. Gyaseddin Keyhsrev (Anadolu Seluklu). 1240 Kiyev, Moollarn eline geti ve Rusya Mool hakimiyeti altna girdi. 1240 Diyarbakrn Fethi (Anadolu Seluklu). 1240 Baba shakn Anadoluda Peygamberlik iddias ile isyan (Bab syn) ve Trkmen istls (Anadolu Seluklu). 1241 Seluklu ordusunun Meyyafarkin (Silvan) muhasaras, Mool tehlikesi ve halifenin tavassutu ile Eyyubilerden ahabeddin Gazinin tabiiyeti kabul etmesi art ile bir anlama yapmas. 1242 Baycu Noyan kumandasndaki Mool kuvvetlerinin Erzurumu igali. 1242 Moollar, Bat seferlerine Viyana kaplarnda son verdiler. 1243 Kseda Sava/Bozgunu: Anadolu Seluklu kuvvetleri lhanl Mool ordusu karsnda bozguna urad. Bu sava Seluklunun Anadoludaki hakimiyetini tedricen yok eden sreci balatt. 1243 Moollar, Kseda Savanda Anadolu Seluklu Devletini yendiler: Baycu Noyann Trkiye zerine seferi, Ksedada karlaan Trk ve Mool ordularnn savaa girimesi, Sultan Gyaseddin ve etrafndakilerin liyakatszl ve delice hareketleri yznden Seluklularn 3 Temmuzda, ciddi sava yapmadan dalmalar, Sivasn teslim olmas ve Kayserinin savaarak tahrip ve katliama uramas.Seluklu veziri Mhezzibddin Alinin Moollarn arkasndan Azerbaycana giderek, harac vermek suretiyle, Baycu Noyan ile sulh yapmas, Bizansa kamak maksadyla menderes havzasna varan sultann sulh anlamas zerine Konyaya dnmesi ve devlet nizamnn kurulmas. 1244 Moollardan kaan bir grup Harezmliler, Hallarn elinden Kuds aldlar. 1246-1249 II. zzeddin Keykavus dnemi (Anadolu Seluklu). 1249-1254 Anadolu Selukluda mterek 3 Karde Saltanat: II. zzeddn Keykavus-II. Aleddin Keykbd-Rkneddin Kl Arslan. 1246-1265 Anadolu Selukluda youn saltanat mcadeleleri yllar. Haziran 1249 Rzbe ovasnda II. zzeddn Keykavus ile Rkneddin Kl Arslan arasnda Sultan Han sava. Bu savan ardndan Selukluda Karde saltanat balad (14 Haziran 1249). 1249/1250 Msrda Kpak Trk Memlkl Hanedanl kuruldu.

89

1250-1382 Trk Memlklar: Kurucusu Aybegdir. erkezler tarafndan yklmtr. 1250-1487 Karamanoullar Beylii: Kurucusu Nre Sfedir. Anadoluda kurulmu, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1250-1517 Memlklar: Kurucusu Aybegdir. Osmanllar tarafndan yklmtr. 1254-1257 IV. Rkneddin Kl Arslan dnemi (Anadolu Seluklu). 1256 randa Hlgu idaresindeki Mool l-Hanl Hanedanl kuruldu: Moollann ikinci byk saldrs Cengiz Hann torunu Hulagunun komuta snda balad. Bat Asyada Mool egemenliini pekitirerek Akdenize ulamay amalayan Hulagu 1258de Badata girerek Abbasi halifeliine son verdiyse de, Memluklerce durdurulduundan daha ilerilye gidemedi. Bununla birlikte randa salalnan denetim bir Mool hanedannn (lhanllar) ykselliine imkan verdi. Ekim 1256 Anadolu Seluklu-Mool lhanl, Sultan Han Sava (15 Ekim/T. Evvel 1256). 1256-1257 Anadolu Seluklu topraklarnda II. Mool stilas 1256-1264 Hlagunun saltanat (lhanl). 1257 Altnordu han, Sartak (Batunun olu)n saltanat. 1257 Altnordu han, Ulacnn saltanat. Mays 1257 II. zzeddin Keykavusun Konya Tahtn yeniden ele geirmesi (3 Mays 1257, Anadolu Seluklu). 1257-1259 II. zzeddin Keykavus dnemi (Anadolu Seluklu). 1257-1267 Altnordu han, Berke (Batunun biraderi)nin saltanat. 1258 Moollar Badad yakp-ykarak Abbasi Hilfetinin sona ermesine sebep oldular. 1259-1262 II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslann mterek saltanat dnemi (Anadolu Seluklu) 1260 Memlkller, Ayn-u Calt Savanda Moollar yendiler. 1260 Kpak Hanl, Ak Ordu ve Altnordu olmak zere ikiye blnd. 1260 Kubilay Han idaresinde, inde Mool Yan Hanedanl kuruldu (ykl 1368). 1260-1429 Germiyanoullar Beylii: Kurucusu Ali rdir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr.

90

Nisan 1261 Anadolu Ah tekilatnn kurucusu Ah Evran (eyh Nasreddin Ebul-Hakyk Mahmud bin Ahmed el-Hoy) vefaat etti (1 Nisan 1261). 1262-1266 IV. Rkneddin Kl Arslan dnemi (Anadolu Seluklu). 1262-1277 Muineddin Pervnenin Seluklu taht ve siyasetinde szin geirdii dnem. 1262-1279 II. zzeddin Keykavusun gurbet hayat ve lm (Anadolu Seluklu). 1264 Aquinolu Thomas, Hristiyan dncesini Aristotelesin retisiyle uzlatrd. 1264-1282 Abakann saltanat (lhanl). 1265-1333 Shibataoullar Beylii: Kurucusu Shib Atadr. Anadoluda kurulan beylik, Germiyanoullar tarafndan yklmtr. 1266 Muineddin Sleyman Pervanenin IV. Rkneddin Kl Arslan ldrtmesi (Anadolu Seluklu). 1266-1284 III. Gyaseddin Keyhsrev dnemi (Anadolu Seluklu). 1267 Roger Bacon, geleneksel Hristiyan eitimine kar kt. 1267-1280 Altnordu han, Meng-Timurun saltanat. 1268 Mool Han Kubilay Han Japonyaya eli gndererek Moollarn boyunduruu altna girmeyi kabul etmelerini istedi. Japon imparatoru Tokimune reddetti ve Mool elileri geri gnderdi (1268). 1270 Uygur Krall, isyanclar tarafndan yenilgiye uratld. 1273 Mesnevnin yazar, nn asrlardr dnya apnda srdren Trk mtefekkir, mutasavvf ve airi Mevlana Celaleddin-i Rum (1207-1273) Konyada vefaat ett. 30 Eyll 1207 ylnda bugn Afganistan snrlar ierisinde yer alan Horasan yresindeki Belh ehrinde dodu. 1276-1368 nanoullar (Ladik/Denizli) Beylii: Kurucusu Ali Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Germiyanoullar tarafndan yklmtr. 1277 Memluk Sultan Baybarsn Elbistan Savanda lhanl ordusunu bozguna uratmas. 1277 Seluklu-Karamanl Mcadelesi ve Akehir Sava. Sava Karamanllar kazanmtr. 1277 Seluklularca Akehir ve Konyann Karamanl istilasndan kurtarlmas. 1277 Seluklu kuvvetleri karsnda Karamanl kuvvetlerinin Kurbaahisar Bozgunu ve Mehmed Beyin vefaat.

91

1277 lhanl Abaka Hann Anadolu seferi ve Seluklu ynetimine el koymas. 1277 Muineddin Pervanenin ldrlmesi (Anadolu Seluklu). 1277 Karamanolu Mehmed Bey Konyada Divanda, derghta, brghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacak eklinde Seluklu Siyavua bir ferman yaynlatarak Trkeyi resmi dil haline getirmitir. Nisan 1277 Memluk sultan Baybarsn Anadoluya gelii ve Kayseri seferi (Nisan 1277). 1277-1292 Anadoluda lhanl/Mool Tahakkm dnemi. 1277-1300 Pervneoullar Beylii: Kurucusu Pervnedir. Anadoluda kurulan beylik, Sinop Prenslii tarafndan yklmtr. Mays 1279 Aleddin Siyavu (Cimri)un yakalanarak ldrlmesi (30 Mays 1279, Anadolu Seluklu). 1280-1287 Altnordu han, Tuda-Mengnn saltanat. 1280-1326 Erefoullar Beylii: Kurucusu I. Sleymandr. Anadoluda kurulan beylik, Hamidoullar tarafndan yklmtr. 1280-1391 Hamidoullar Beylii: Kurucusu lyas Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1280-1425 Menteeoullar Beylii: Kurucusu Mentee Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. Ekim 1281 ama doru ilerleyen Mool ordusu ile Memluk kuvvetlerinin savamas ve Moollarn bir kez daha yenilmesi (30 Ekim/T. Evvel 1281). 1281-1324 (1290-1326) Osmanl Devletinin kurucusu I. Osman Gazi dnemi. 1282-1284 Ahmed Tekdarn saltanat (lhanl). 1284 Uygur Krall, aatay Hanlna dahil edildi. 1284-1291 Argunun saltanat (lhanl). 1284-1296 II. Gyaseddin Mesudun I. Saltanat dnemi (Anadolu Seluklu). 1287-1291 Altnordu han, Teleboann saltanat. Aralk 1288 Vezir Shib Atann lm (22 Aralk/K. Evvel 1288, Anadolu Seluklu).

92

1290-1320 Delhi Sultanlnda Halaciler slalesi ynetime geldi (Hinditan). 1290-1354 h Cumhriyeti Beylii: Kurucusu I. Hseyindir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1291-1295 Geyhatunun saltanat ve Anadoluda lhanl tahakkmnn artmas (lhanl). 1291-1312 Altnordu han, Toktann saltanat. 1291-1461 Candaroullar Beylii: Kurucusu Candar Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1292-1318 Seluklu Devleti ve Hnednnn inkrz dnemi. 1294/1295 l-Hanllar, Kazan Han idaresinde, slm Dinini kabul ettiler. 1295 Baydunun saltanat (lhanl). 1295-1304 Mahmud Gazan Hann saltanat. Msliman idi (lhanl). 1298-1302 III. Aleddin Keykubad dnemi (Anadolu Seluklu). 1298 Slemi syan (Anadolu Seluklu). 1299/1300 I. Osman Bey (1290-1326) tarafndan Osmanl Devleti kuruldu. 1299-1923 Osmanl mparatorluunun hakimiyet yllar: Kurucusu I. Osman Bey (1290-1326) dir. Anadoluda kurulan beylik, zellikle 1453 ylnda stanbulun fethi ile imparatorluk srecine girmi, Asya-Avrupa-Afrika ktalarnda geni topraklar zerinde hkm srmtr. znik-Edirne ve son olarak da stanbul bakent olarak kullanlmtr. Bata ngilizler olmak zere Fransa, talya, Yunanistan gibi mttefik devletlerin bitmek tkenmek bilmeyen, entrika, oyun ve saldrlar sonunda yklmaktan kurtulamamtr. XIV. yzyl 14. yzyl Beyaz Rusya ve Ukrayna Polonya ynetimi altna girdi. 14. yzyl balar aatay Hanl ikiye blnd: Maverannehir (Bat) ve Moolistan (Dou) (14. yzyl balar). 1300-1410 Saruhanoullar Beylii: Kurucusu Saruhan Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1300-1423 Tekeoullar Beylii: Kurucusu Yunus Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr.

93

1300-1425 Aydnoullar Beylii: Kurucusu Aydn Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1300-1355 Sinop Prenslii) Beylii: Kurucusu Gz elebidir. Anadoluda kurulan beylik, Candaroullar tarafndan yklmtr. 1302 III. Alaeddin Keykubad ld (Seluklu). 1302 Osman Gazi Koyunhisar Savan kazand. 1302-1310 II. Gyaseddin Mesudun II. saltanat dnemi (Anadolu Seluklu). 1302-1533 Bengal Sultanl: Bengal merkezli olarak kurulmutur. 1303 Memlkler, Suriyeye yaplan son Mool aknn durdurdular. 1303-1345 Karasioullar Beylii: Kurucusu Karasi Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1303-1345 Tcddinoullar Beylii: Kurucusu Doan ahtr. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1304-1316 lhanl Devletinde I. Muhammed Olcaytu dnemi (h. 704) ii mezhebinden idi. 1308-1508 Akkoyunlular: Kurucusu Tur Ali Beydir. Anadoluda kurulan bu devlet, Safevler tarafndan yklmtr. 1309 Papaln Romada Avignona tanmas. 1310 Timurtan Seluklu saltanatna son vermesi ve datlan hanedan mensuplarnn u beyliklere snmalar, Timurtan Klikya seferi ve Tarsus blgesini igali. 1310-1318 Son Anadolu Seluklu sultan V. Kl Arslan dnemi. 1312 Mevlevilik tarikatn kuran Sultan Veled ld (Osmanl). 1312-1350 Sutaylar: Kurucusu Sutay Noyandr. Anadoluda kurulan beylik, Celyirliler tarafndan yklmtr. 1313-1341 Altnordu han, zbek (Toktann yeeni) Hann saltanat. 1313-1341/1342 zbek Han (1282-1342)n hkmdarl dneminde Altnordu Hanl, slm Dinini kabul etti. 1317-1335 Ebu Saidin saltanat (lhanl).

94

1318 Anadolu Seluklu Devleti ykld: Son Seluklu sultan V. Kl Arslan zamannda lhanllar tarafndan yklmtr. 1320 talyada kltrel canlanma: Dante (1265-1321), Giotto (1266-1337), Petrarca (13041374). 1320-1413 Tulukler/Tuluklular (Hindistan). 1324-1362 Orhan Gazinin saltanat (Osmanl) 1325 Meksikada Azteklerin ykselmesi: Bakent Tenoktitlann kurulmas. 1325 I. vann Moskovay gelitirmeye balamas. Nisan 1326 Bursa fethedildi (6 Nisan 1326 Osmanl). 1326 aatay Han Tarmairinin slm Dinini kabul. 1327-1380 Eretnaoullar Beylii: Kurucusu Eretna Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Kad Burhneddin tarafndan yklmtr. 1328 Karaman Olu Musa bey ve Hamid Olu shak beyin ikayet ve tertipleri, Ebu Said Hann srarlar zerine Sultan Nasirde uyanan endie sebebiyle Timurtan Kahirede idam edilmesi. 1331 znik fethedildi (Osmanl). 1331 lk Osmanl medresesi, znikte Orhan Gazi tarafndan kuruldu. 1333 Minamoto ogunluunun sonu: Japonyada i sava. 1334 Karesi Beylii Osmanl Devletine katld. 1335 Ebu Said Hann lm ve bir yl sonra lhanl imparatorluunun paralanmas ile Trkiyede Mool devrinin sona ermesi ve siyasi hakimiyetin Beylikler arasnda taksimi. Osmanl Beyliinin Seluklularn mirasna sahip olmas ve Trk tarihinin en byk eseri olan Osmanl mparatorluu haline gelip ktada Nizam-i Alem davasnn asrlarca ykselmesi. 1335-1336 Arpann saltanat (lhanl). 1335-1377 Madura Sultanl: Gney Dekkanda Madura merkezli olarak kurulmutur. 1336 Musann saltanat (lhanl). 1336 randa l-Hanl Hanedanlnn sona erii. 1336 Timurun douu.

95

1337 Kocaeli blgesi Orhan Gazi tarafndan alnd (Osmanl). 1337 Fransa ile ngiltere.arasnda Yz Yl Savalarnn balamas. 1337-1522 Dulkadiroullar Beylii: Kurucusu Karaca Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1338 Hac Bekta- Vel (Seyyid Muhammed bin brahim Ata) vefaat etti. Horasanda Niabur ehrinde (h.680) dodu. Yesevye tarikatinin Anadoludaki temsilcilerindendi (Osmanl). 1340-1393 Kutluahlar Beylii: Kurucusu Kutlu ahtr. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1341 Asyada veba salgnnn balamas. 1341-1342 Altnordu han, Tini Bekin saltanat. 1342-1357 Altnordu han, Canibek (Teni Bekin biraderi)in saltanat. 1345 Ankarann Osmanllarn eline gemesi. 1346 Orhan Gazi Kantakuzenosun kz ile evlendi (Osmanl). 1346-63 Maverannehirde Tuluk Timurun hkmdarl. 1347-1486 Dekkan Sultanl: Dou Hindistanda Bidar merkezli olarak kurulmutur. 1348 Veba salgn Avrupada. 1349 Singapurda ilk in yerleimi: Gneydou Asyada in yaylmaclnn balamas. 1350 Japonyada kltrel canlanma. 1352 Bizansa yardm iin Sleyman Paa Rumeliye geti ve impi Kalesini s olarak ald (Osmanl). 1352 Osmanllar Cenevizlilere Osmanl topraklarnda serbest ticaret yapma imtiyaz verdiler. 1352-1608 Ramazanoullar Beylii: Kurucusu Ramazan Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1354 Gelibolu fethedildi (Osmanl). 1354 ehzade Sleyman Paann Rumeliye gemesi. 1354-1417 Dobruca Beylii: Dobrucada kurulmutur.

96

1357-1359 Altnordu han, Berdi Bekin saltanat. 1362-1389 I. Murat (Hdavendigr)n saltanat (Osmanl). 1360-1469 Karakoyunlular: Kurucusu Bayram Hocadr. Anadoluda kurulan beylik, Akkoyunlular tarafndan yklmtr. 1361 Edirnenin fethi (1368de Osmanl Devletinin bakenti oldu). 1362 Orhan Gazi vefat etti ve I. Murat tahta kt (Osmanl). 1362 Kadaskerlik oluturuldu (Osmanl). 1363 Penik Kanunu kt (Osmanl). 1363 Emir Timur, Tuluk Timur Han tahttan indirdi ve yerine kendi kontrolnde kukla bir Han tayin etti. 1366-1367 Altnordu han, Cani-Bek II.nin saltanat. 1366 Gelibolu elden kt (Osmanl). 1368 inde Yan Hanedanlnn sona erii. 1368-1398 inde Ming Hanedanlnn kurucusu Hongwu (1328-1398) dnemi. 1368-1507 Timurlular: Kurucusu Timur Handr. zbekler tarafndan yklmtr. 1368-1500 Semerkant Timurlular: zbekler tarafndan yklmtr. 1368-1644 inde Ming Hanedan dnemi. 1368-1376 dil Bulgar Han, Hasann saltanat. 1369/1370 Emir Timur, Maverannehirin tek hkimi oldu. 1370 Gney Hindistanda Vijayanagar Devletinin egemenlii. 1370 aatay Hanlnda Timurun saltanat (. 1405). 1371 I.Murat (Hdvendigar) irmen Savan kazand (Osmanl). 1375-1376 Altnordu han, Toktakyann saltanat. 1375-1380 Osmanllarn, Germiyanoullar ve Hamidili Beylikleri topraklarnn bir ksmnn ilhak (Osmanl).

97

1376 Bulgar Krall Osmanl hakimiyetini kabul etti. 1377 Gelibolu Osmanllara iade edildi. 1377 Arap corafyac ve gezgin bn Batutann lm (doumu 1309). 1377-1395 Altnordu han, Tohtam (Toktam)n saltanat. 1378-1417 Katolik Kilisesinde Byk Blnme. 1380 Ruslar, Kulikova Savanda, Altnordu Han Mamay yendiler. 1380 Altnordu, Ak Ordu ile birletirildi ve her ikisi de Altnordu adn ald. 1380 Timurun fetihlere balamas. 1380-1387 Timur, ran ele geirdi. 1380-1393 1370te aatayllarn yerini alan Timur, 1380de ve 1393te dzenledii seferlerle Celayirlilerin ve Muzafferilerin randaki egemenliine son verdi. 1380-1398 Kad Burhneddin Beylii: Kurucusu Kad Burhneddindir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1381-1507 Horasan Timurlular: zbekler tarafndan yklmtr. 1382 Toktam, Moskovay yamalayarak yakt. 1382-1517 erkez Memlklar: Kurucusu Berkukdur. Osmanllar tarafndan yklmtr. 1385 Sofyann Fethi (Osmanl) 1386 Ni ve Sofya fethedildi (Osmanl). 1387 Selanikin Fethi (Osmanl) 1388-1601 Hande Sultanl: Burhanpr (Orta Hindistan)da kurulmutur. 1389 Murat Hdavendigrn mttefik Balkan ordusu karsnda Kosova zaferi (Osmanl). 1389 I. Kosova Sava kazanld (15 Haziran) (Osmanl). 1389 I. Murat vefat etti (Osmanl). 1389 Hindistan, Trkistan ve Anadolu gibi tm Trk ve slam dnyasnda yaylm ve tesir gstermi olan Nakibend tarikatinin kurucusu Muhammed Bahaeddin bin Muhammed el-Buhar elNakibend (d.1318 Kasr- Hinduvan/rifan - .1389 Kasr- rifan). Nakbendilik, mm- Rabbanden

98

sonra Mceddidiye adn alm, Hlid Ziyaeddinden sonra ise Hlidiyye adyla da anlmaya balanmtr. Nakilik, II. Mehmed (Fatih Sultan Mehmed Han) zamannda Hlis Ziyaeddinle Anadoluya ulat, ondan sonra da burada yaygnlat. 1389-1402 I. Bayezid (Yldrm)n saltanat (Osmanl). 14. yzyl sonlar Turfan Uygurlar, slm Dinini kabul ettiler (14. yzyl sonlar). 1390 Aydn-Saruhan-Germiyan-Mentee beylikleri Osmanlya katld. 1390 Gelibolu tersanesi ina edildi (Osmanl). 1391 stanbul ilk kez kuatld (Osmanl). 1392 Korenin bamsz olmas. 1392 ranl air Hafzin lm. 1394-1479 Cevanpr Sultanl: Cevanpr (Delhinin dousu)da kurulmutur. 1395 Timur, muazzam bir ordu ile Terek nehri boylarna geldi ve burada Altn Orda Han Toktam yendi. Altnordunun bakenti Saray Berkeyi yakp-ykt ve ksa bir sre Moskovay igal etti. 1395-1400/01 Altnordu han, Timur Kutlu (Timur Melik olu)un saltanat. 1396 Timur, 1396 yl banda Kuzey Kafkasyay btnyle ele geirdi. 1396 Yldrm Bayezd, Hal ordusuna kar Nibolu Savan kazand (Osmanl). 1397 skandinav kralln birletiren Kalmar Birlii. 1398 Akay Zaferiyle beraber, Karaman beylii Osmanl hakimiyetini kabul etti. 1398 Karadeniz beylikleri Osmanl Devletine katld. 1398/1399 Timurun, Hindistana girerek Delhi Sultanln yenmesi ve Delhiyi yamalamas. XV. yzyl 1400 Bursada I. Bayezid tarafndan Ulu Cami yaptrld; lk Osmanl Dar-ifas Yldrm Bayezid tarafndan ina edildi. 1400 Timur, Suriyede Memlklleri yendi. 1401 Timur, Badad yakp-ykt.

99

1400-1401/07 Altnordu han, adi-Bekin saltanat. Temmuz 1402 Yldrm Bayezit ile Timurun kuvvetleri arasnda Ankara Meydan Muharebesi yapld (20 Temmuz 1402 Osmanl). Aralk 1402 Timur, zmiri kuatt (1 Aralk 1402, Osmanl). 1402-1413 Osmanl Devletinin Fetret Devri. Mart 1403 4. Osmanl padiah Yldrm Bayezd vefat etti (8 Mart 1403). 1403-1537 Gucert Sultanl: Diyu (Bat Hindistan)da kurulmutur. 1405 Timurun vefaat. 1405 Hint Okyanusunda inlilerin yolculuklar. 1406 bn Haldunun lm (tarihi ve sosyal bilimci). 1406 Azerbaycanda Celayirlilerin yerini alan Karakoyunlular Tebrizi ele geirdiler. 1406 bn-i Haldun ld (17 Mart 1406) 1406-1562 Malva Sultanl: Madun (Gucertn dousu)da kurulmutur. 1407-1410 Altnordu han, Pulat-Hann saltanat. 1407-1447 Timurun olu ah Ruh (1377-1447)un Heratta hkmdarl. 1407-1449 ah Ruhun olu Ulu Bey (1394-1449)in Semerkantda hkmdarl. 1408-1467 Kara Koyunlu Trk Emirliinin Bat randa kuruluu. 1410-1412 Altnordu han, Timur (Timur Kutlukun olu)un saltanat. 1412 Altnordu han, Celaleddin (Toktamn olu)in saltanat. 1412-1414/17 Altnordu han, Kerim Berdinin saltanat. 1413-1421 I. Mehmet (elebi)in saltanat ve Fetret Devrinin sona ermesi (Osmanl). 1414-1415 Altnordu han, Kibek Hann saltanat. 1415 Agincourt Muharebesiyle ngiliz Kral V. Henrynin Fransaya yeniden saldrmas. 1415 Portekiz Septede: Portekiz Afrika mparatorluunun balangc.

100

1416 eyh Bedreddin isyan etti (Osmanl). 1416 I. Mehmet, Macar Seferini dzenledi. 1417 Avlonya fethedildi (Osmanl). 1417-1419? Altnordu han, Cabbar Birdinin saltanat. 1418 Samsun blgesi zaptedildi (Osmanl). 1418? Altnordu han, egrenin saltanat. 1419 Bursada Yeil Caminin bitmesi (Osmanl). 1419-1424 ve 1427-1437/38 Altnordu han, Ulu Muhammed (kili Hasan olu)in saltanat. 1420 eyh Bedrettinin Serezde idam (doumu 1359). 1420-1424 Altnordu han, Devletbirdinin saltanat. 1421 elebi Mehmed ld ve II. Murad tahta geti (Osmanl). 1421-1444 II. Muratn saltanat (Osmanl). 1422 Mevlt yazar Sleyman elebinin lm. 1422-1427 Altnordu han, Barakn saltanat. 1424 Bursada Hac vaza I. Mehmed tarafndan Yeil Klliye yaptrld (Osmanl). 1425 Molla Fenari, ilk eyhlislam olarak tayin edildi (Osmanl). 1425 Muhasara edilen Tekebeylii Osmanl Devletine katld. 1427 Muhasara edilen Germiyanolullar Beylii, 1428de Osmanl Devletine katld. 1428 inlilerin Vietnamdan karlmalar. 1428-1599 zbek Hanl: Snakda Aral Gl evresinde kurulmutur. 1429 Hac Bayram- Vel, Ankara Solfasol (Zlfadl)da vafaat etti (Osmanl). 1430 Selanik fethedildi (Osmanl). 1430 Altnordunun bir ksm topraklar zerinde, Hac Giray idaresinde Krm Hanl kuruldu. Mart 1432 II. Mehmed (Fatih Sultan Mehmed) dodu (30 Mart 1432, Osmanl).

101

1433?-1465? Altnordu han, Seyid Ahmed I.in saltanat. 1434 Portekizlilerin Bojador Burnundan gneye yolculuklar. 1434 Edirnede II. Murad tarafndan Muradiye Camii yaptrld (Osmanl). 1434 Cungaryada Mool Oyratlarn ortaya k. 1436 Muiniddin B. Mustafa tarafndan II. Muradn isteiyle ilk Mesnevi tercmesi olan Mesnevi-i Muradiyye adl eseri yazld (Osmanl). 1436-1531 Mavla Halaci Sultanlar. 1437-1445 Kazan Hanlnn kurucusu Ulu Muhammed (kili Hasan olu)in saltanat. 1437-1552 Kazan Hanl hakimiyet yllar: Moskova ile dil/Volga rma arasnda kurulmu olan devletin merkezi Kazan ehri idi. Ruslar tarafndan yklmtr. 15. yzyl balar zbekler, Ebul-Hayr (1413-1469) idaresinde gneye, Maverannehire gtler (15. yzyl balar). 1440 (?)-1466 Krm Hanlnn kurucusu I. Hacgirey Hann saltanat. 1440-1475 Krm Hanlnn hakimiyet yllar: Krm Yarmadas ve Karadenizin kuzeyinde kurulmutur. Merkezi Bahesaraydr. 1475 ylnda Osmanl Devletine balanm. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Osmanldan koparlm ve 1782/1783 tarihinde ise Krm Hanl, Rus arl tarafndan ilhk edilmitir. 1444 II. Murat tahttan ekildi, II. Mehmed tahta kt ve Varna zaferi kazanld (Osmanl). 1444-1446 II. Mehmet (Fatih)in I. saltanat yllar (Osmanl). 1445 II. Mehmed tahttan ekildi ve II. Murad ikinci defa tahta kt (Osmanl). 1445 Johann Gutenbergin (1397-1468) ilk kitab basmas. 1445-1461 Kazan han, Mahmud (Mahmutek)un saltanat. 1445/1473-1552 Altnordu topraklarnn bir ksmnda Kazan Hanl kuruldu. 1445-1681 Kasm Hanl: Moskovann dousunda kurulmutur. 1446 Kazan kenti, Kazan Hanlnn bakenti oldu. 1446-1451 II. Muratn saltanat (Osmanl).

102

1447 Edirnede II. Murad tarafndan erefeli Camii yaptrld (Osmanl). 1448 II. Kosova Zaferi kazanld (Osmanl). 1449 Trk dnyasnn 15inci asrda yetitirdii en byk astronomi bilgini Ulu Bey (13941449) ld. Timur Hann torunu olan Ulu Bey, 22 Mart 1394te Gney Azerbaycandaki Sultaniyyede dodu. yi bir eitim grerek, 13 yandayken Horasan ve Maverannehir eyaletlerine hakan naibi oldu. Bakent setii Semerkantta, mstakil bir hkmdar gibi hareket etti. Fen bilimleri ve astronomiye merak, kendisini dnya tarihinin en byk astronomlarndan biri haline getirdi. lim adaml yannda devlet adaml vasf da yksek olan Ulu Bey, Semerkantta 38 yl hkmdarlk yapt. Bir akademi haline getirdii saray, devrin mehur alimlerinin toplanp tartt bir mekan oldu. iktidar dneminde, bata Semerkant ve Buhara olmak zere tm lke, Trk mimarisinin sekin eserleriyle donatld. Olu Abdllatif tarafndan tahttan indirilen Ulu Bey, 25 Ekim 1449da, Abbas adl bir dman tarafndan ldrld ve dedesi Timur Hann yanna defnedildi. 1449 Semerkantta rasathane kuran Timurun torunu Ulu Beyin lm (d. 1394). 1451/1452-1469 Timurlu hkmdar Eb Sad (1424-1469)in saltanat. 1451 II. Murad ld (Osmanl). 1451-1481 II. Mehmet (Fatih Sultan)in II. saltanat (Osmanl). 1453 Bizans mparatorluu sona erdi. Nisan 1453 Fatih Sultan Mehmetin donanmas stanbul sularna girdi (5 Nisan 1453). Nisan 1453 Fatih Sultan Mehmet, stanbul adalarn fethetti (17 Nisan 1453). Mays 1453 stanbul Osmanllar tarafndan fethedildi. Sultan kinci Mehmet,Fatih unvann ald (29 Mays 1453). 1453 Veziriazam andarl Halil Paann azil ve idam. 1453 ngilterenin Calais dnda kta Avrupasndaki topraklarn yitirmesi. 1458 Atinann fethi (Osmanl). 1459 Ayasofya camiye evrildi (Osmanl). 1459 Mutasavvf ve hekim Akemsettinin lm (d. 1390?). 1460 Akemseddin vefaat etti. amda dodu, Gynk (Torbal)te vefaat etti. Hac Bayram- Velnin halifesi, Fatih Sultan Mehmed (II. Mehmed)in hocas idi (Osmanl).

103

1460 Mora ele geirildi (Osmanl). 1461 Fatih Sultan Mehmed, Bursadaki Ermeni Piskoposu Hovakimi (Ovakim) stanbula getirterek kendisine Patrik unvan da dahil birok haklar tand. 1461 Trabzonun fethi ile Trabzon Rum mparatorluu sona erdi (Osmanl). 1461 Candaroullar Osmanlya katld. 1461-1467 Kazan han, Halilin saltanat. 1462-1505 Moskova Prensi III. van. 1463 Osmanl-Venedik Sava balad. 1464-1465 Moskova Prensi III. van (Byk van 1462-1505), Eb Sade eli heyeti gnderdi. 1465?-1481 Altnordu han, Ahmed (Kk Muhammedin olu)in saltanat. 1466 Krm han, Nurdevlet Hann saltanat. 1466 II. Mehmed Arnavut seferine kt (Osmanl). 1466 Konya ve Karamann fethi (Osmanl). 1466-1480 Astrahan han, Kasm (bin Muhammed bin Kk Muhammed)n saltanat. 1466-1554 Astrahan Hanl hakimiyet yllar: Hazar Denizi Kuzeyinde Altnordu topraklarnn bir ksmnda kurulmutur. Merkezi Astrahandr. Ruslar tarafndan yklmtr. 1467 Akkoyunlu Uzun Hasan Karakoyunlular yenilgiye uratt: Ak Koyunlu Trkleri, randa Kara Koyunlu Trklerini yendiler/yktlar. 1467-1479 Kazan han, brahimin saltanat. 1468 Karamanoullar Osmanl Devletine katld. 1468 II. Mehmed tarafndan stanbulda Topkap Saray tesis edildi. 1469 Krm han, I. Mengligerey Hann saltanat. 1470 stanbulda Fatih Klliyesi inaa edildi. 1470 Eriboz alnd (Osmanl). 1471 Fatih Klliyesi ald (Osmanl).

104

1472 Topkap Saray inaatnn balamas (Osmanl). 1473 Otlukbeli Savanda Osmanl ordusu Uzun Hasan komutasndaki Akkoyunlu kuvvetlerini yendi. 1474 Matematiki Ali Kuunun lm. 1474 Krm han, Nurdevlet (II. defa)in saltanat. 1475 Krm Osmanl tabiiyetine girdi: Krm Hanl ile Osmanl imparatorluu tek devlet gibi yaknlanca, Osmanl imparatorluunun hudutlar Rusyann gney hudutlarna kadar uzanmtr. Trkler, ok eski dnemlerden beri Krmda yaamaktadrlar. 13. asrdan itibaren Krm Tatarlar adn almlardr. nceleri Altnorda Devleti iinde yeralmlar, daha sonra ise snrlar Moskovaya kadar ulaan Krm Hanln kurmulardr. 1476 Bodan Seferi zaferle sonuland (Osmanl). 1477 Krm han, Canbek (Altnordu emiri)in saltanat. 1478 Akkoyunlu hkmdan Uzun Hasan (1453-1478) ld. 1478 Fatih tarafndan ilk altn para bastrld (Osmanl). 1478-1506 Timurlu hkmdar Hseyin Baykara (1438-1506)nn Heratta Saltanat. 1478-1514 Krm han, I. Mengligerey (II, defa)in saltanat. 1478 lk Rus ar III. vann Novgoroda boyun edirmesi. 1479 Osmanl-Venedik baryla beraber Fatih, Venediklilere Trabzon ve Kefede ticaret yapma hakk tanyan ahidname verdi. 1479-1487 Kazan han, lham (Ali?)n saltanat. 1480 Osmanllarn talya yarmadasna adm atmalar: Otrantonun fethi. 1480 Baarsz Rodos kuatmas gerekleti (Osmanl). 1480 Kadaskerlik Rumeli ve Anadolu olarak ikiye ayrld (Osmanl). 1480 III. van, Trk (Altnordu) boyunduruundan kurtuldu, kuzey batu Rusyay birletirdi ve kendisini Rus ar ilan etti. 1480-1509 Astrahan han, Abdlkerim (Kasmn biraderi)in saltanat. 1481 Altnordu han, Seyid Ahmed II. (eyh Ahmedin biraderi)in saltanat.

105

1481-1499 Altnordu han, Murtaza (Seyid Ahmedin biraderi)nn saltanat. Mays 1481 7. Osmanl Padiah II. Mehmed [Fatih Sultan Mehmet] vefat etti (3 Mays 1481). 1481-1502 Altnordu han, eyh Ahmed (Seyid Ahmedin olu)in saltanat. Mays 1481-1512 II. Bayezidn saltanat (20 Mays 1481-1512, Osmanl). Haziran 1481 Yldrm Bayezit ile Cem Sultan arasnda Yeniehir Sava yapld (20 Haziran 1481 Osmanl). 1482 Cem Sultan II. Bayezd karsnda malup oldu ve Rodosa snd (Osmanl). Aralk 1482 Gedik Ahmet Paa idam edildi (18 Aralk 1482 Osmanl). 1483 Sapienza Deniz Zaferi kazanld. 1484 Kili ve Akkirman fethedildi (Osmanl). 1485 Osmanl-Memlk mcadelesi balad. 1486 Moskova ve Kazan arasnda Ebed Bar anlamas imzaland. 1487-1496 Kazan han, Muhammed-Emin (birinci defa)in saltanat. 1488 Sultan II. Bayezid tarafndan Edirnede Bayezid Dar-ifas yapld. 1488-1877 Kgar Hanl: Kgar ehri merkezli olarak Tanr Dalar civarnda kurulmutur. 1489 Osmanl, Memlklere kar toprak kaybetti. 1489 Mimar Sinann doumu (.1588). 1489-1686 dilahlar Devleti: Bija-prda kurulmutur. 1490 Hseyin Baykara, Moskovaya bir eli heyeti gnderdi. 1491 Osmanl-Memlk Bar imza edildi. 1492 Macaristana Sefer dzenlendi (Osmanl). 1492 Kristof Kolombun Amerika ktasn kefetmesi. 1492 Grnatann dmesiyle Arap ve Yahudilerin spanyadan atlmalar. spanya Yahudileri Osmanl Devletine sndlar. 1492 spanyollarn Kuzey Afrikada istilaya balamas.

106

1493 Yeni Dnyada ilk spanyol yerleimi Hispaniola. 1493 Tordesillas anlamasyla Amerika ktasnn Portekiz ve spanya arasnda paylalmas. 1494 talya savalar; Avrupa egemenlii iin Fransz-Habsburg mcadelesinin balamas. 1495 Cem Sultan vefat etti (Osmanl). 1496-1497 Kazan han, Mamuk (Sibir hanzadelerinden)un saltanat. 1497 lk Rus elisi stanbula geldi. 1497 Cabotun Newfoundlanda varmas. 1497 Fergana hkmdar Babr (1483-1530), Semerkant ele geirdi. 1497-1502 Kazan han, Abdllatifin saltanat. 1498 Portekizli Vasco de Gamann Hindistan deniz yolunu kefetmesi. Eyll 1499 nebaht Kalesi fethedildi (29 Eyll 1499 Osmanl). 15. yzyl sonlar Orta Asya steplerinde Kazak mparatorluu kuruldu (15. yzyl sonlar). 15. yzyl sonlar Deniz yolu ile yaplan ticaretin neminin artmas sebebiyle, pek Yolunun da dahil olduu, kara ticaret yollarnn nemini kaybetmesi (15. yzyl sonlar). 15. yzyl talyan Rnesans: Leonardo da Vinci (1452-1519), Michelangelo (1475-1564), Rafael (Raffaello) (1483-1520), Botticelli (1444-1510), Machiavelli (1469-1527), Ficino (1433-1499). XVI. yzyl 16. yzyl Trk halk iirinin ustalar: Kaygusuz Abdal, Krolu, Pr Sultan Abdal. 16. yzyl balar Kagarda Hocalarn ortaya k ve daha sonra Ak-Dalk ve Kara-Dalk olmak zere ikiye blnmesi (16. yzyl balar). 1500 Navarin, Modon, Koron alnd (Osmanl). 1500 Muhammed eybni Han (1451-1510) idaresindeki zbekler, Semerkant ele geirdiler ve bu suretle Maverannehirin ynetimini Timurlulardan devraldlar. 1501 Muhakemet-l Lgateyn adl eserin yazar Ali ir Neva (d.1441 Herat - .1501) ld. 1501-1511 Babr ve zbekler, Semerkantn kontrol iin mtemadiyen savatlar. 1502 Venedikle Sulh yapld (Osmanl).

107

1502 Altnordu Hanlnn, Krm Tatar Hanl hannn eline gemesiyle nih k. 1502-1518 Kazan han, Muhammed-Emin (ikinci defa)in saltanat. 1502-1723/1736 randa Safev Hanedanl dnemi: Safev hanedan ah I. smail (1501-1524) tarafndan kurulmutur. Hanedann dier nemli bir yesi I. Abbas (1588-1629) idi. 1504 Babr, Kbilde kendi Devletini kurdu. 1505 Bayezid Klliyesi ald (Osmanl). 1505 Portekizlilerin Afrikada ticaret merkezleri kurmaya balamalar. 1506 zbekler, Buharay ele geirdi. 1507 zbekler, Herat ele geirdi ve Timur Hanedanl sona erdi. 1508 ah smail Badad ele geirdi, zbekleri yendi. 1509 Peter Henlenin cep saatini icad etmesi (Nrnberg). 1509 stanbulda Kk Kyamet ad verilen zelzele oldu (Osmanl). 1509-1532 Astrahan han, Hseyin (bin Canibek bin Mabmud Han)in saltanat. 1510 Muhammed eybn Han, Safev hkmdar ah smaille yapt Merv Savanda ldrld. Bu gelime Maverannehirde bakenti Semerkant olan eybn Hnedanlnn kurulmas ile neticelendi. Ancak siys g gittike Buhrya kayd. 1510 Amerikaya Afrikal klelerin gnderilmeye balanmas. 1510-1920 Hve Hanl: Hazar Deniziyle Aral Gl Gneyinde kurulmu, merkezi Hve/Harezmdir. Ruslar tarafndan igal ve ardndan da zoraki himaye altna alnmtr. 1511 ahkulu Baba syan gerekleti (Osmanl). 1511 Portekizlilerin Malakay almalar. Nisan 1512 II. Bayezd tahtan ekildi I. Selim tahta kt (24 Nisan 1512 Osmanl). Mays 1512 II. Bayezit vefat etti (26 Mays 1512 Osmanl). 1512-1520 I. Selim (Yavuz)in saltanat (Osmanl). 1514 aldran Zaferi: Yavuz S. Selim (1512-1520) ile ah smail arasnda yaplan aldran Sava (1514) neticesi, ksa bir sre iin de olsa Tebriz Osmanl Devletinin eline gemi ve ilk defa

108

Osmanl ve Azerbaycan Trkleri birlemitir. 1514-1533 Dou aatay Han Seyidin saltanat ve bakenti, liden Kagara nakletmesi. 1514 ah smaile kar aldran zaferi (Osmanl). 1515-1523 Krm han, I. Mehmedgerey (Ulu)in saltanat. 1516 Osmanllar Filistini fethetti. Austos 1516 Memlukllerle Mercidabk Sava yapld. I. Selimin ordusu, Memlk ordusunu yendi (24 Austos 1516). 1517 Ridaniye zaferi: Suriye, Msr ve Arabistann fethi (Osmanl). 1517 Piri Reis Msrda Sultan Selime ilk dnya haritasn sundu (Osmanl). 1517 Osmanl hakan Yavuz Sultan Selimin 17 Ocakta Kahireye girmesi. Tomambayn 13 Nisanda ldrlmesi. Yavuzun hutbede halife ilan edilmesi, Kutsal Emanetleri teslim almas. 1519 Anadoluda Celali isyanlar balad (Osmanl). 1519 Barbaros Hayrettinin ynetiminki Cezayirin Osmanl Devletine balanmas. 1519 spanya ve Felemenk hkmdar V. Carlosun (arlken) imparator olmas. 1519 Cortesin Aztek mparatorluunu istilaya balamas. 1519 Magellann Byk Okyanusu amas. 1519-1521 Kazan han, ah Ali (eh Ali?, birinci defa)nin saltanat. Eyll 1520 Yavuz Sultan Selim vefat etti (22 Eyll 1520 Osmanl). Eyll 1520 Kanuni Sultan Sleyman tahta kt (30 Eyll 1520 Osmanl). 1520 Hattat eyh Hamdullah vefat etti (Osmanl). 1520-1566 I. Sleyman (Kanuni)n saltanat (Osmanl). 1521 Belgrad fethedildi (Osmanl). 1521 Piri Reis Kitab- Bahriye adl eseri hazrlamaya balad (Osmanl). 1521 Martin Lutherin afaroz edilmesi: Avrupada Reform hareketlerinin balamas. 1521-1524 Kazan han, Sahibgerey (Krm slalesinden)in saltanat.

109

1522 Babr, Kandahar ele geirdi. Aralk 1522 Kanuni Sultan Sleyman, Rodosun teslimini istedi (13 Aralk 1522 Osmanl). Rodos adas Osmanl Devletine katld. 1523 Krm han, I. Gazigereyin saltanat. 1523-1532 Krm han, I. Saadetgereyin saltanat. 1524 Msrda Hain Ahmet Paa isyan etti (Osmanl). 1524-1531 Kazan han, Safagerey (birinci defa)in saltanat. 1525 Patatesin Gney Amerikadan Avrupa gelmesi. 1525 lk Fransz elisi stanbula geldi. 1525 eyhlislam Zenbilli Ali Efendi vefat etti (Osmanl). 1526 Moha muharebesi ve Macaristann fethi (Osmanl). Kasm 1526 Kanuni, Avusturya seferine kt (27 Kasm 1526 Osmanl). 1526-1530 Hindistanda Babrller Devletinin kurucusu, Zahirddn Muhammed Babr ahn saltanat. 1526-1858 Hindistan Trk-Mool Babr mparatorluu: Panipat muharebesi, Bburun Delhi sultanln ele geirip Gurknl (Bbrl) hanedann kurmas. ngilizler tarafndan yklmtr. 1527 Bosnann fethi tamamland (Osmanl). 1528 Piri Reis Kanuniye ikinci dnya haritasn sundu (Osmanl). 1529 Budinin fethi ve I. Viyana kuatmas. Eyll 1529 I. Sleyman (Kanuni) Budapeteyi fethetti (8 Eyll 1529 Osmanl). 1530-1556 Hindistanda Hmayun (Nasirddin Muhammed) saltanat. 1531-1533 Kazan han, Can-Alinin saltanat. 1532 Astrahan han, Ak Kbek (bin Murtaza bin Amed)in saltanat. 1532 Pizarronun Peruda nka mparatorluunu istilaya balamas. 1532 Krm han, I. slamgereyin saltanat.

110

1532-1551 Krm han, I. Sahibgereyin saltanat. 1533 Barbaros Hayrettin Paa Omanl Devletine katld ve Cezayir beylerbeyi oldu. 1533-1537 Astrahan han, Abdurrahman (bin Adlkerim)n saltanat. 1533-1546 Kazan han, Safagerey (ikinci defa)in saltanat. 1534 Badatn fethi (Osmanl). 1534 ngiltere Kral VIII. Henrynin Katolik Kilisesinden ayrlarak, Angilikan Kilisesini kurmas. 1534 Tebrize ikinci defa girildi (Osmanl). 1534 eyhlislam bn-i Kemal vefat etti (Osmanl). 1535 Osmanl ile Fransa arasnda kapitlasyon antlamas yapld. 1537-1539 Astrahan han, Dervi Ali (bin eyh Hayder bin eyh Ahmed)nin saltanat. 1538 Hadm Sleyman Paa Hint seferine kt (Osmanl). Eyll 1538 Kaptan- Derya Barbaros Hayrettin Paa, Cenevizli Amiral Andrea Doria komutasndaki Hal (Alman, Portekiz, spanya, Avusturya, Ceneviz) donanmasna kar Preveze deniz zaferini kazand. Amiral Andrea Doria, Yunanistann batsndaki Prevezede yaplan iddetli arpmalar sonrasnda yenilerek kat. Osmanl donanmas ise, Hal donanmasndan 29 gemiyi ele geirdi (27 Eyll 1538). 1539 Sih dininin kurucusu Baba Nanakn lm. 1539-1554 Astrahan han, Yamurca (bin Berdibek bin Murtaza)nn saltanat. 1540 Venediklere verilmi olan ticari ayrcalk kaldrld (Osmanl). 1541 Budin Osmanlya balanarak Beylerbeylik oldu. 1541 Calvinin (Kalven) Cenevrede ayr kilise kurmas (Kalvinizim). 1543 Estergon ve Belgrad fethedildi (Osmanl). 1543 Kopernik (1473-1543), Gk Cisimlerinin Devri zerine eserini yaymlad. 1545 Potosi (Peru) ve Zakatekas (Meksika) gm madenlerinin bulunmas. 1546-1548 Kazan han, ah-A1i (ikinci defa)nin saltanat. 1547 Sana fethedildi (Osmanl).

111

1547-1598 Rusyada Rurik Hanedan dnemi. 1547-1584 Korkun van IV. ynetime geldi. ar unvann kullanmaya balad ve Kazan Astrahan ve Nogay hanlklarn ele geirdi. Onun hkmdarl zamannda Sibirya topraklarnn byk ksm Rus arlnn eline geti. 1548 kinci ran seferi dzenlendi (Osmanl). 1548-1549 Kazan han, Safagerey (n defa)in saltanat. Temmuz 1549 Barboros Hayrettin Paa vefat etti (4 Temmuz 1549). 1549-1551 Kazan han, temigereyin saltanat. 1550 Sleymaniye Klliyesi ina edildi (Osmanl). 1550 Altan Hann ini igali. 1550 inde Japon korsanlarnn yamacl. 1551 Trablusgarp fethedildi (Osmanl). 1551-1552 Kazan han, ah-Ali (nc defa)nin saltanat. 1551-1577 Krm han, I. Devletgerey (Taht algan)in saltanat. 1552 Kazan han, Muhammed Ydigar (Astrahan slesinden)n saltanat. 1552 IV. van (Korkun van, 1533-1584), Kazan ehrini kuattt ve ele geirerek katliam yapt. Kazan Hanl Ruslarn eline geti, Kazan Trkleri bundan byle istiklallerini kaybettiler. 1553 Kanunnin ran Seferi: Osmanl-ran/Snn-i mcdelesi Knn S. Sleyman (15201566)n 1553deki ran seferi ile devam etmi, Tebriz bir kez daha Osmanlnn eline gemi, fakat bir ka yl sonra Osmanl tekrar blgeden geri ekilmitir. 1553 Turgut Reis Akdeniz seferine kt (Osmanl). 1554-1556 Astrahan han, Dervi Ali (ikinci defa)nin saltanat. 1555 Osmanl-Safev Bar. Osmanl-ran arasnda Amasya Anlamas imzaland. 1556 nl Trk airi Fuzli (Mehmed B. Sleyman, 1480-1556) ld. Kerbelda dodu, 1556da Kerbelda ld. iirde Fuzl adn, kendi iirlerinin bakalarnnkilerle, bakalarnn iirlerinin de kendisininkilerle karlatrlmas iin aldn, byle bir takma ad kimsenin beenmeyeceini dndnden kullandn, Farsa Divannn giriinde aklar.

112

1556 IV. van, dil/Volga havzasndaki Astrahan Hanln ele geirdi/ykt. 1556-1600 Sibir Hanl: Urallarn dousunda kurulmutur. 1556-1605 Hindistanda Akbar (Celaleddin Muhammed) saltanat. 1557 Portekizlilerin Makaoya yerlemeleri. 1557 Fas fethedildi (Osmanl). 1557 Sleymaniye Klliyesi ald. Haziran 1557 Sleymaniye Camii ibadete ald (7 Haziran 1557). 1557-1598 Buharada son ve en byk eybn hkmdar II. Abdullah Han (1533-1598)n saltanat. Kasm 1558 ngiltere Kraliesi I. Elizabeth tahta kt (17 Kasm 1558). 1558-59 Ruslarn Anthony Jenkinson idaresinde, Maverannehirle ilk ticar temas. 1559 Ttnn Avrupaya ilk gelii. 1560 Cerbe Adas alnd (Osmanl). 1560 Portekizlilerin Brezilyada eker kam tarmna balamalar. Kasm 1560 Venedikli amiral Andrea Dorya ld (25 Kasm 1560). Eyll 1561 ehzade Bayezt idam edildi (25 Eyll 1561 Osmanl). 1562 Kaptan- Derya Seydi Ali Reisin lm (Osmanl). 1562-1598 Fransada din savalar. 1563 nl denizci Seydi Ali Reis vefat etti (Osmanl). 1563-98 Sibir Hanlnda, son eybn hkmdar Km Hann saltanat). 1565 Ekber ahn Gurknl (Bbrl) egemenliini Dekkana yaymas. 1565 Sokollu Mehmet Paann 14 yl srecek vezirizamlnn balamas (Osmanl). 1566 Kanuni Sultan Sleyman Zigetvar seferine kt. Bu seferde vefat etti. II. Selim tahta kt. Eyll l566-1574 II. Selim (Sar)in saltanat (24 Eyll 1566-1574 Osmanl).

113

1570 Cungarya ve Moolistanda Mool Oyratlarn ykselii. 1571 Krm Tatarlar, Moskovay yamalad. 1571 nebaht Deniz Sava (Lepanto)nda Osmanl donanmasnn yenilmesi. 1571 Portekizlilerin Angolay smrgeletirmeleri. 1571 spanyollarn Filipinleri istilas. Austos 1571 Kbrs Osmanllar tarafndan fethedildi (1 Austos 1571). 1572 Felemenkte spanyollara kar ayaklanma. 1574 Tunus fethedildi (Osmanl). 1574 Edirnede Selimiye Camii inaatnn bitmesi (Osmanl). 1574 eyhlislam Ebussuud Efendinin lm (Osmanl). Aralk 1574 Sultan II. Selim vefat etti (3 Aralk 1574 Osmanl). Aralk 1574-1595 III. Murat tahta kt (21 Aralk 1574-1595 Osmanl). 1575 Mimar Sinan II. Selim iin Edirnede Selimiye Camiini ina etti. 1577-1583 Krm han, II. Mehmedgerey (Semiz)in saltanat. 1578 Osmanl ve ran Savalar balad. 1578 El-Kasr el-Kebir muharebesiyle Fasn, Kuzeybat Afrikada Portekiz egemenliine son vermesi. Eyll 1579 Sokollu Mehmet Paa hanerlenerek ldrld (30 Eyll 1579 Osmanl). Ocak 1580 stanbul Rasathanesi yktrld (22 Ocak 1580). 1583-1588 Krm han, II. slamgerey (Dervi)in saltanat. 1584 Osmanl ekonomisinde ilk byk devalasyon (tai). 1584 Phra Narayn bamsz Tayland kurmas. 16. yzyl sonlar Kazak mparatorluu orduya/cze blnd: douda Byk Orda/Ulu Cz, merkezdeki topraklarda Orta Orda/Orta Cz ve batda Kk Orda/Kk Cz (16. yzyl sonlar). 1584 Rus Kozak lideri Yermak, Tobol Irma Savanda Km Han yendi.

114

1584-1598 Theodore I. (Rus ar) 1587-1629 randa I. ah Abbasn Saltanat. 1588 Osmanl corafyasn yapt eserlerle ssleyen ve tarihe damgasn vuran cihan mimar Mimar Sinan 17 Temmuz 1588de stanbulda ld. 1588 spanyol Donanmasnn ngilizler tarafndan yenilmesi. 1588 Krm han, II. Gazigerey (Bora)in saltanat. 1590-1650 Cell isyanlarnn en youn dnemi. 1591 Tondibi muharebesi: Fasllarn Songay kralln ykmas. 1592 Galileo, cisimleri 30 kez byten bir teleskop yapt. 1594 Krm han, Fetihgereyin saltanat. 1594-1608 Krm han, II. Gazigerey (kinci defa)in saltanat. 1595-1603 III. Mehmetin saltanat (Osmanl). 1596 Matematiki ve filozof Rene Descartes dodu. 1598 ah I. Abbasn Isfahanda imparatorluk bakentini kurmas. 1598 rina (Rus ariesi) 1598-1605 Rus ar Boris Gudonof (Gudonov). 1598-1613 Rusyada Gudonof (Gudonov) Hanedan dnemi. 1598/1599 Astrahanl Hanedn, evlilik vastasyla eybn Hanednl ile ba kurdu. Buhara Hanlndaki bu asl gleri ile de Maverannehirde otoritenin mirass oldular. 1599-1868-1920 Buhara Hanl: Buhra merkezli olarak Maverannehir corafyasnda kurulmu olan hanlk, Ruslar tarafndan igal ve ardndan da zoraki himaye altna alnmtr. 16-17. yzyllar air Karacaolan. XVII. yzyl 17. yzyl balar Oyrat kabile konfederasyonuna dahil olan Kalmuklar, Cungaryadan dil/Volga taraflarna gtler (17. yzyl balar). 1600 air Baknin lm (doumu 1526).

115

1600 ngiliz Dou Hint (Hindistan) Kumpanyasnn kuruluu 1602 Hollanda Dou Hint (Hindistan) Kumpanyasnn kuruluu. Aralk 1603-1617 I. Ahmetin saltanat (22 Aralk 1603-1617 Osmanl). 1605 Teodor II. (Rus ar) 1605-1606 Dimitri III. (Rus ar) 1605-1627 Hindistanda Cihangir ah (Nureddin) saltanat. 1606-1610 Basil IV. (Rus ar) 1607 Amerikadaki ilk srekli ngiliz yerleimi (Jamestown, Virginia). 1608 Fransz gmenlerinin Quebeci kurmalar. 1608 Krm han, Tobtamgereyin saltanat. 1608 Krm han, I. Selametgereyin saltanat. 1609 Japonyada Tokugava ogunluunun balamas. 1609 Felemenk Cumhuriyetinin bamsz oluu. 1609 Teleskopun icad (Hollanda). 1609 Sultanahmet Camii inaatnn balamas (mimar: Sedefkr Mehmet Aa). 1610 Avrupada Bilim Devriminin balamas: Kepler (1571-1630), Bacon (1561-1626), Galileo (1564-1642), Descartes (1596-1650). 1610 Krm han, Canbekgereyin saltanat. 1610-1613 Rusyada Karklk Dnemi. 1613-1645 Mihail Romanof (Romanov) (Rus ar) 1613-1917 Rusyada Romanof (Romanov) Hanedan dnemi. 1616 Shakespeare (d. 1564) ve Cervantesin (d. 1547) lmleri. Kasm 1617 Sultan I. Ahmet vefat etti (22 Kasm 1617 Osmanl). 1617-1618 I. Mustafann saltanat (Osmanl).

116

1618-1622 II. Osman (Gen)n saltanat (Osmanl). 1618 Avrupada Otuz Yl Savalarnn balamas. 1619 Hollandallarn Bataviay (Cakarta) kurmas. 1619-1621 Moskova ve Buhara arasnda ilk diplomatik iliki kuruldu. 1620 Avrupada ilk haftalk gazete (Amsterdam). 1622 Krm han, III. Mehmedgereyin saltanat. Mays 1622 Sultan II. Osman ldrld (20 Mays 1622 Osmanl). 1622-1623 I. Mustafann saltanat (Osmanl). 1623-1640 IV. Muratn saltanat (Osmanl). 1624 Ahmed Serhend (mm- Rabban, 1564-1624) vefaat etti. 1627 Krm han, Canbekgerey (kinci defa)in saltanat. 1627-1628 Hindistanda ah Devar Bah saltanat. 1627-1644 inde Ming hanedannn son temsilcisi Chongzhen (1611-1644) dnemi. 1628-1658 Hindistanda ah Cihan (ihabddin) saltanat. 1630 Hollanda sanatnn doruu: Hals (1580-1666), Rembrandt (1606-69), Vermeer (1632-75), Rubens (1577-1640). 1632 Yakutistann en byk kenti olan Yakutsk kuruldu. 1635 Krm han, nayetgereyin saltanat. 1635 air Nefnin lm (d. 1572). 1636 Kuzey Amerikada ilk niversite, Harvardn kuruluu. Ekim 1636 Harvard Koleji (ABDnin ilk yksek retim kurumu), Massachusettte kuruldu (28 Ekim). 1638 Ruslarn Byk Okyanusa ulamalar. 1638 Krm han, I. Bahadrgerey (Rezmi)in saltanat. 1638 Safevler ve Osmanllar arasnda Atekes Antlamas.

117

1638 Yakutsk eyaleti (Voyevodstvo) oluturuldu ve bu topraklar Ruslarn yerleimine ald. Ruslar zellikle Lena nehrinin orta kesimi boyunca sralanan ehirlere yerletiler. 1640-1648 brahimin saltanat (Osmanl). 1642 Galileo ld. Isaac Newton dodu. 1642 ngilterede i savan balamas. 1642 Krm han, VI. Mehmedgerey (Kmil)in saltanat. 1643 Evangelista Torricelli, hava basncn lmek iin cival barometre cihaz icat etti. 1643 Cungaryada kalm olan Oyratlar, Yedisuyu ele geirdiler. 1644 Krm han, III. slamgereyin saltanat. 1644 inde Ming hanedanl son buldu, yerine Manu King Hanedanl kuruldu (ing/King). 1644-1661 inde King hanedanlnn kurucusu Shunzhi (1638-1661) dnemi. 1644-1911 Moolistan topraklar Manu Hanedannn egemenliinde kald. Burada Kazak, Urianhay ve Hoton boylar arasnda yedi Trk toplumu da yaad. Ayrca blgede az sayda zbek ve Uygurlar da bulunmaktadr. 1644-1912 inde King Hanedan dnemi. 1645-1676 Aleksis (Rus ar) dnemi. 1645 Ruslar, Pasifie, Byk Okyanusa ulatlar. 6-10uncu yzyllarda gneyden gelerek imdiki yerlerine yerleen bir Trk boyu olan Yakutlar (Sahalar) Rus arlnn denetimine girdi. Austos 1648-1687 IV. Mehmet (Avc)in saltanat (7 Austos 1648-1687 Osmanl). 1648 Otuz Yl Savalarnn Vestfalya bar ile son bulmas. 1649 ngiltere Kral I. Charlesn idam; ngilterede Cumhuriyetin ilan. Eyll 1651 Ksem Sultan ldrld (2 Eyll 1651 Osmanl). 1652 Hollandallarn Kap smrgesini kurmalar. 1653 Hindistanda, Agrada Ta Mahalin tamamlanmas. 1654 Ukraynann Polonyallardan Ruslara gemesi. 1654 Krm han, VI. Mehmedgerey (ikinci defa)in saltanat.

118

1656 Romada Sen Piyer kilisesinin tamamlanmas (Bernini). Mart 1656 Dk ayarl para ve alnamayan maalar iin ayaklanan askerler; IV. Mehmedin onayyla baz saray aalarn idam ettiler.Tarihimizde nar Vakas diye geer (4 Mart 1656 Osmanl). 1657 Tarih, corafya ve bibliyografya alannda nemli eserler vermi Kefz-Znn an esmiil-Ktbi vel-Fnn adl eserin yazar Katip elebi (1609-1657) ld. ubat 1609da stanbulda dodu, 6 Ekim 1657de ayn yerde ld. 1658-1707 Hindistanda ah Evrengzib (Muhiyddin) saltanat. 1660 Fransz kltrnn klasik dnemi. Tiyatro: Moliere (1622-73), Racine (1639-99), Corneille (1606-84); Resim: Poussin (1594-1665); Mzik, Lully (1632-87), Couperin (1668-1733). 1661 stanbulda ilk Osmanl ktphane binas; Kprl Ktphanesi. 1662 Londrada Kraliyet Dernei kuruldu. 1665 Krm han, dilgerey (obangereylerden)in saltanat. 1666 Pariste, Academie Royale des Science kuruldu. 1670-1777 Krm han, I. Selimgerey (El-Hac)in saltanat. 1674 Sivajinin Hindu Marata Kralln kurmas. 1676-1682 Teodor III. (Rus ar). 1677 Krm han, Muradgereyin saltanat. 1680li yllar Manuryada Rus ve inli birliklerin atmas (1680 li yllar). 1680-1718 Tekrar birletirilmi olan Kazak ordular zerinde Tauke Hann saltanat. 1682 Seyahatnme adl eserin mellifi, Trk gezgini Evliya elebi (bin Dervi Mehmed Zill, 1611-1682) ld. Evliya elebi stanbulda Unkapannda dodu, 1682de Msrdan dnerken yolda ya da stanbulda ld. 1682-1696 Rusyada I. Petro ve kardei V. vann ortak saltanat. 1683 Krm han, II. Hacgerey (Zengisi uzun)in saltanat. Temmuz 1683 Trk ordularnn Viyana kuatmas taarruzu balad (1 Temmuz 1683). Kasm 1683 IV. Murat, Musula girdi (5 Kasm 1683 Osmanl).

119

1684-1691 Krm han, I. Selimgerey (kinci defa)in saltanat. 1687 Hivede eybnler saltanatnn sonu. 1687 Isaac Newtonun (1642-1727) Principias. 1687 Kozak ihtilali arkasndan, Dou Ukrayna yeniden Rusya ile birleti. 1687-1691 II. Sleymann saltanat (Osmanl). 1688 Grkemli Devrim: ngilterede Merutiyet. 1689 Rusya ve in arasnda, Manuryada snr atmalarn sona erdiren Narinsk Antlamas imzaland. 1689-1725 Rus ar Byk Petro I. (d. 1682); brokrasi ve orduyu modernletirdi. Donanma ve yeni bir bakent olarak St Petersburgu kurdu. Bat eitim sistemini getirdi. Baltk kylar iin svele savat. 1700 yl itibariyle, Sibiryann kolonizasyonu Byk Okyanusa kadar ulat. 1721 ylndan itibaren ar yerine mparator unvann kullanmaya balamtr. 1690 ngilizlerin Kalktay kurmalar. 1690 John Lockeun (1632-1704) nsan Anl zerine bir Denemesi. 1691 Krm han, II. Saadetgereyin saltanat. 1691 Krm han, Safagereyin saltanat. 1691-1695 II. Ahmetin saltanat (Osmanl). 1692-1698 Krm han, I. Selimgereyin saltanat (nc defa). 1695-1703 II. Mustafann saltanat (Osmanl). 1697 inin D Moolistan istila etmesi. 1698-1702 Krm han, II. Devletgereyin saltanat. 1699 Karlofa Antlamas: 1683 tarihinde Viyana bozgunu ile balayan Osmanl-Avrupa savalarnn son bulmas. Bu antlamayla Avusturya, Venedik, Lehistan ve Rusya ile antlama imzaland. XVIII. yzyl 18. yzyl balar Oyratlar, Kazaklar zerine aknlarda bulundular (18. yzyl balar).

120

1700 Alman Barok mziinin parlak a: Haendel (1685-1759), Bach (1685-1750). 1701 Ruslarla stanbul Antlamasnn imzalanmas. 1702-1704 Krm han, I. Selimgerey (Drdnc defa)in saltanat. 1703 St. Petersburg kentinin kurulmas (1712de Rus arlnn yeni bakenti olacaktr). Austos 1703-1730 Sultan II. Mustafann yerine kardei ehzade Ahmet (III. Ahmet) tahta kt (23 Austos 1703-1730 Osmanl). 1704 Krm han, III. Gazigereyin saltanat. 1707 Krm han, I. Kaplangereyin saltanat. 1707 Evrengzibin lm: Hindistanda Gurkanl egemenliinin zayflamas. 1707 ngiltere ve skoyann birlemesi. 1707 Hindistanda Azim ah saltanat. 1707-1712 Hindistanda ah Alam I (Muhammed Muazzam) saltanat. 1707-1713 Krm han, II. Devletgerey (ikinci defa)in saltanat. 1708 Kazan ehri, Vilayet bakenti oldu. 1709 Poltava Sava: Byk Petronun svelileri yenmesi. 1709 Abraham Darbynin kok kmr kullanarak pik demir elde etmesi (ngiltere). 1710-1876 Hokand Hanl: Takent Dousunda kurulmu olup, Hokand merkezi idi. Ruslar tarafndan yklmtr. Temmuz 1711 Osmanl Devleti ile Rusya arasnda savan ardndan Prut Bar Antlamas imzaland (22 Temmuz 1711). 1712 Itrnin lm (d. 1640). 1712 Hindistanda ah Azim-an saltanat. 1712-1713 Hindistanda Cihandar ah (Muhammed Muizzuddin) saltanat. 1713 spanya Veraset Savalarnn Utrecht Antlamasyla son bulmas. 1713 Krm han, I. Kaplangerey (ikinci defa)in saltanat.

121

1713-1719 Hindistanda Farruh Siyar (Celaleddin Muhammed) saltanat. 1715 ar Byk Petro komutasnda Kazak Steplerine ilk Rus asker seferlerinin balamas. 1716 Krm han, Kara Devletgereyin saltanat. 1717 Krm han, III. Saadetgereyin saltanat. 1717 Hiveye yaplan ilk Rus asker seferi, ar askerlerinin katledilmesi ile neticelendi. 1718 Oyratlar, Balka Glnn kuzeyinde Kazak Orta Cz yendiler. Temmuz 1718 Pasorofa Antlamas imzaland (Osmanl 2 Temmuz 1718). 1718 Lale Devrinin balamas (Osmanl). 1719 Hindistanda ah Cihan II (Refid-Daula) saltanat. 1719 Hindistanda ah Nikusiyar saltanat. 1719 Hindistanda emsuddin ah (Refid-Derect) saltanat. 1719-1748 Hindistanda Muhammad ah (Nasirddin) saltanat. 1720 Yirmisekiz elebizade Mehmet Efendinin Parise eli olarak gitmesi. 1722 Afganllar, ran istila ettiler ve bunun bir sonucu olarak Safev Hanedanl sona erdi. 1723-1725 Kuzey Maverannehire Kalmuk ve Oyrat aknlar. 1723 Safev Devletinin Ykl. 1724 Ruslar, irvann kuzeyindeki Azer topraklarn ele geirdi. 1724 Krm han, II. Mengligerayin saltanat. 1725-1727 Katerina I. (Rus mparatoriesi). Aralk 1727 Sait Mehmet elebi ile brahim Mteferrikann stanbulda ilk Trk matbaasn kurmalar. (16 Aralk 1727). Matbaa 1742de kapanm, 1784te tekrar almtr. 1727-1730 Petro II. (Rus mparatoru). 1729 Stephen Gray, elektrii byk uzaklklara iletti. 1729 Nadir Kulu Bey (Nadir ah), Afganllar randan kard.

122

1730 Krm han, I. Kaplangerey (nc defa)in saltanat. 1730 air Nedimin lm. 1730 Patrona Halil syan ve Lale Devrinin sonu (Osmanl). 1730 Nevehirli brahim Paa (d. 1662-3)nn lm (Osmanl). 1730 Orhun abidelerinin dnyaya tantlmas; ilk kez sveli subay Strahlenberg tarafndan, 1730 ylnda yaymlanan aratrmalaryla dnyaya tantlmtr. 1730-1740 Anna vanova (Rus mparatoriesi). 1730-1754 I. Mahmutun saltanat (Osmanl). 1731 Kazak Kk Cz, Rus himyesini kabul etmek zorunda kald. 1732 Minyatr ustas Levnnin lm. 1732 Nadir Kulu Bey, Herat ald. 1734-1735 Orenburgda Rus istihkmnn tesisi. 1735 Vehhab hareketinin balamas; Osmanl ve slam Dnyas iin yeni bir ban ba. 1736 Krm han, II. Fethigereyin saltanat. Temmuz 1736 Sultan III. Ahmet vefat etti (1 Temmuz 1736 Osmanl). 1736-1747 randa Nadir ah dnemi: Bir Afar Trkmeni olan Nadir, 1732de lkede dzeni salamay baard. Kafkasyadaki aske ri baarlarnn ardndan dorudan tahta geti. Afar ve Kaar nderlerinin balatt bir ayaklanmada ldrld. 1737 Krm han, II. Mengligerey (ikinci defa)in saltanat. 1739 Krm han, II. Selmetgereyin saltanat. 1739 Avusturya ve Rusya ile Osmanl Devleti arasnda Belgrat Bar. 1739 Nadir ah, Gazne ve Kabili ald, Delhiyi igal etti. Mays 1740 Osmanl devleti Fransa ile kaptlasyon antlamas yapt (30 Mays 1740). 1740 Kazak Orta Cz, Rus himayesini kabul etmek zorunda kald. 1740 Osmanl Devletinin Fransaya ilk kez daimi kapitlasyon hakkn tanmas.

123

1740 Avusturya Veraset Savalar; Prusya Silezyay ilhak ediyor. 1740-1741 van VI. (Rus mparatoru). 1740-1747 Nadir ah, Maverannehiri istila ile hakimiyeti altna ald. 1741-1762 Elizabet (Rus mparatoriesi). 1742 Ruslarn dil-Ural blgesinde Mslmanlara kar uyguladklar zulm politikalarnn dorua ulamas. 1742 Kazak Ulu Cz, Rus himayesini kabul etmek zorunda kald. 1743 Krm han, II. Selimgerey (Kat)in saltanat. 1746 ran ile bir dizi savatan sonra yeniden Kasr- irin Antlamas snrlarna dnlmesi (Osmanl). 1747 Azerbaycann kk hanlklara bln: Afar Trkmenlerinden Nadir Kulu h (17361747)n lm ile balayan istikrarszlktan faydalanan Azer Trkleri, mstakil hanlklar kurarak, devletikler hlinde blndler. Bu hanlklar: Gence: (1747-1804), Derbend: (1747-1806), Kuba: (1747-1806), Bak: (1747-1807), Tali/Lenkeran: (1747-1812), eki: (1747-1820?), irvan: (17471820?), Karaba: (1747-1822), Nahcivan: (1747-1825), Revan: (1747-1826), lisu/Zakatala: (17471827). Bu hanlklar 1804-1827 arasnda birer birer Rusya tarafndan igal edilecektir. 1747 Afganistanda Durran Hanedanl kuruldu. 1747 Buharada zbek Mangt Hanedanlnn bir g olarak ortaya kmas. 1748 Krm han, Arslangereyin saltanat. 1748-1754 Hindistanda Ahmed ah Bahadur (Ebul-Nasir Muhammed) saltanat. l750-1779 randa Zend Hanedan dnemi. 1751 inin Tibet, ungarya ve Tarm havzasn igal etmesi. 1754-1757 III. Osmann saltanat (Osmanl). 1754-1760 Hindistanda ah Alemgir II (Muhammed Azizddin) saltanat. 1755 Nuruosmaniye Camisinin al (Osmanl). 1756 Yedi Yl Savalarnn balamas. 1756 Krm han, Halimgereyin saltanat.

124

1757 inliler, Oyratlar Cungaryada yendiler. 1757 Plassey Muharebesi; ngilizlerin Hindistanda Fransz arlna son vermesi. 1757-1774 III. Mustafann saltanat (Osmanl). 1758 Krm han, Krmgerey (Deli Han)in saltanat. 1759 inliler (Manu mparatorluu), Tarm Havzas (Dou Trkistan)n istila ettiler ve buradaki Hocalar, Hokanda katlar. 1760 Hindistanda ah Cihan III saltanat. 1760 Yeni Fransann ngilizler tarafndan ele geirilii: Quebec (1759), Montreal (1760). 1760lar Avrupa Aydnlanma ann balamas: Vltaire (1694-1778), Diderot (1713-1784), Hume (1711-1776). 1760-1806 Hindistanda ah Alam II (Celaleddin Ali. 1788 ylnda ksa bir sre tahttan uzaklatrld.) saltanat. 1762 Jean Jacques Rousseaunun (1712-1778) Toplum Szlemesi. 1762 Petro III. (Rus mparatoru). 1762-1796 (Byk) Katerina II. (Rus mparatoriesi). Krm ile Polonyann bir ksmn ilhak etti ve Bat Ukrayna ile Beyaz Rusyay yeniden ald. 1763 Hive (Harezm)de zbek Kongrat Hanedanl, bir g olarak belirdi. 1764 Krm han, III. Selimgereyin saltanat. 1767 Krm han, Arslangerey (ikinci defa)in saltanat. 1768 Krm han, Maksudgereyin saltanat. 1768 Krm han, Krmgerey (ikinci defa)in saltanat. 1768 Dou Trkistan, inliler tarafndan resmen Xinjiang/Sinkiang/kazanlm topraklar olarak yeniden isimlendirildi. 1768 Kaptan Cookun Byk Okyanusta keiflere balamas. 1769 Krm han, III. Devletgereyin saltanat. 1770 Krm han, II. Kaplangereyin saltanat.

125

1770 Krm han, III. Selimgerey (ikinci defa)in saltanat. 1770 Avrupada bilim ve teknolojide ilerleme: J. Priestley (1733-1804), A. Lavoisier (17431794), A. Volta (1745-1827), Harrisonun kronometresi (1762), Wattn buhar makinesi (1769), Arkwrightn su gcyle alan kr (1769). 1771 inliler, Kazaklar zerinde vassal ilikisi kurma teebbsnde bulundular. 1771 Kalmuklarn bir ksm, dil/Volgadan tekrar Cungarya ve li Vadisine gtler. 1771 Krm han, Maksudgerey (ikinci dcfa)in saltanat. 1772 Krm han, II. Sahibgereyin saltanat. 1772 Polonyann ilk paylalmas (2. ve 3. paylamlar 1793 ve 1795). 1774 Kazan ehri Emelyan Pugachev kuvvetleri tarafndan zaptedildi. 1774 Osmanl imparatorluu ile Rusya arasnda imzalanan Kk Kaynarca antlamas ile Krm Hanl Osmanl himayesinden kmtr. Rus igaline maruz kalan Krm Trklerinin esaret yllar bylece balamtr. Yerli halk baka blgelere ge zorlanmtr. En byk g dalgalar 1792, 1860-63, 1874-75, 1891-1902 yllar arasnda yaanmtr. 1774 Osmanl Padiahlarnn resmen halife unvanlarn kullanmaya balamalar. 1774-1789 I. Abdlhamitin saltanat (Osmanl). 1775 Krm han, III. Devletgerey (ikinci defa)in saltanat. Nisan 1775 Tersane ambarlarndaki bir odada Hendese Odas kuruldu (29 Nisan 1775 Osmanl). 1775 Amerikan htilalinin balamas. 1776 Amerikann bamszln ilan etmesi. 1776 Adam Smithin (1723-1790) Uluslarn Serveti, Thomas Painein (1737-1809) Saduyu adl eserlerinin yaym, 1777 Krm han, ahingereyin saltanat. 1779-1925 randa Kaar Hanedan Dnemi: Aa Muhammed Han (1779-97) rann kuzey kesiminde egemenliini pekitirdikten sonra, i blnmelerle zayflam olan Zend hanedann hedef alan bir harekata giriti. Ltfi Ali komutasndaki Zend kuvvetlerini srekli izleyerek sonunda 1794te Kirmann gneydousunda kesin yenilgiye uratt. ehinah unvann ald 1796da Horasan zerine

126

yryerek Mehedi ald ve Afar hanedanna son verdi. ran bu kez Kaar hanedan altnda yeniden birleti ve 1785te bakent yaplan Tahran hzla geliti. te yandan srekli savalar ve birok kentin yamalanmas lke ekononisini byk ykmna uratt. Basra Krfezi ticareti zamanla ngilizlerin eline geti. 1781 Immanuel Kantn (1724-1804) Saf Akln Eletirisi. 1782 Krm han, II. Bahadrgereyin saltanat. 1782/1783 Krm Hanl, Ruslar tarafndan ilhk edildi. 1783 Krm han, ahingerey (ikinci defa)in saltanat. 1783 Marquis de Jouffroy dAbbans ilk buharl gemiyi yzdrd. 1783 ngilterenin, Paris Antlamasyla Amerikann bamszln tanmas. 1784 Rusya Vladikafkas kalesini igal etti. Kuzey Osetyada Rus yerleimi balad. 1784/1785 Buhara Hanlnda Astrahanllar Hanedanl sona erdi, yerini Mangt Hanedanl ald. 1786 Krm han, ahbazgereyin saltanat. 1788 arie Katerina II, Rusyadaki Mslmanlara yeni haklar tand. 1789 Fransz htilali; feodal dzenin kaldrlmas ve nsan Haklarnn ilan. 1789 George Washingtonun Amerikann ilk cumhurbakan oluu. Mays 1789 I. Abdlhamid vefat etti; III. Selim tahta kt (7 Mays 1789 Osmanl). 1789-1807 III. Selimin saltanat (Osmanl). 1790lar Avrupada orkestra mziinin parlak a: Mozart (1756-91), Haydn (1732-1809), Beethoven (1770-1827). 1791 Krm han, Bahtigerey (1793 Ya Muahedesine kadar)in saltanat. Austos 1791 Osmanl ile Avusturya arasnda Zitovi Bar Antlamas imzaland (4 Austos 1791). Austos 1791 Osmanl ile Rusya arasnda Kalas Mtarekesi imzaland (8 Austos 1791). 1792 Osmanl-Rus Ya Antlamas.

127

1792 Cartwrightn buharla alan dokuma tezghn icat etmesi. 1792 Fransada cumhuriyetin ilan. Ocak 1792 Osmanl-Rusya arasnda Ya Antlamas imzaland (9 Ocak 1792). 1793 Nizam- Cedit Ocann kurulmas (Osmanl). 1792 Avrupada ilk daimi Osmanl elilii (Londra). 1792 Eli Whitneyin rr makinesi. 1796 ngilizlerin Seylan ele geirmesi. 1796-1801 Pol I. (Rus mparatoru). 1797-1834 ran Kaar hanlarndan Feth Ali ah (1797-1834), hkmdarl boyunca ngiliz desteine dayanarak Ruslarla savat 1813 Glistan ve 1828 Trkmenay antlamalaryla Kafkasyay Rusyaya brakmak zorunda kald. 1798 Hokandda zbek Hanl kuruldu. Temmuz 1798 Napolyon Msr igal etti (1 Temmuz 1798 Osmanl). (boaltlmas 1801). Eyll 1798 Osmanl Hkmeti, tarihinde ilk kez Fransa ya sava ilan etti (2 Eyll 1798). 1798-1814 Rusya, Avrupadaki Devrimci hareketler ve Napolyon Savalarna (1798-1801, 1805-07) katld ve Napolyonun igalini pskrttkten sonra, onun tahttan indirilmesinde rol oynad (1812-14). 1799 air eyh Galibin lm (d. 1757). 1799 Alessandro Volta, ilk elektrik bataryasn yapt. Mays 1799 Cezzar Ahmet Paa, Akkada Napolyona kar byk bir zafer kazand (10 Mays 1799 Osmanl). XIX. yzyl 1801 Kazanda Vilayet gazetesi yaymlanmaya balad. 1801-1825 Aleksandr I. (Rus mparatoru). 1804 (Hivede) Kongrat Sllesi, Han unvann kullanmaya balad. 1804 Kazan niversitesi kuruldu.

128

1804 Richard Trevithick raylar zerinde giden ilk buharl lokomotifi yapt. 1804 Kara Yorgi nderliinde Srp syannn balamas (Osmanlya kar). 1804 Rus kuvvetlerinin Azerbaycan hanlklarn igal etmesi: Grcistan ilhak ardndan burasn blgeyi igal iin bir s olarak kullanan Ruslar, buradan hareketle 1804-1827 yllar arasnda btn Azerbaycan hanlklarn birer birer ele geirdi. Aralk 1804 Napolyon, Fransa mparatoru oldu (2 Aralk 1804). 1805-1809 Napolyonun byk meydan muharebeleri. 1805 Kavalal Mehmet Alinin Msr Valisi atanmas. Kasm 1805 Napolyon Viyanaya girdi (13 Kasm 1805). 1806-1837 Hindistanda Akbar ah II (Muhyiddin) saltanat. Mays 1807 Nizam- Cedid kaldrld (29 Mays 1807 Osmanl). 1807-1808 IV. Mustafann saltanat (Osmanl). 1807 Vehhabilii kabul eden Suudilerin Hicaz istila etmeleri. 1807 Prusyada serfliin kaldrlmas. 1807 Britanya mparatorluunda kle ticaretinin yasaklanmas. 1807 III. Selimi tahttan indiren Kabak Mustafa isyan (Osmanl). Temmuz 1808 Sultan IV. Mustafa, III. Selim (d. 1761)i ldrtt (Temmuz 1808). Temmuz 1808-1839 Alemdar Mustafa Paann II. Mahmutu tahta karmas ve II. Mahmutun saltanat (Temmuz 1808-1839 Osmanl). Eyll 1808 Sened-i ttifak imzaland (29 Eyll 1808). Ekim 1808 Nizam- Cedid, Sekban- Cedid adyla yeniden kuruldu (14 Ekim 1808 Osmanl). 1808 Alemdar Mustafann yenieri isyan sonucunda lmesi. 1808 Orta ve Gney Amerikada spanya ve Portekize kar isyanlar; 1828e dein 13 bamsz devlet doacaktr. 1812 Osmanl-Rus Bkre Bar Antlamas. 1812 Napolyonun Rusya seferi.

129

1812 Silindir bask makinesi ve gazetelerde kullanlmaya balamas. 1815 Napolyonun Waterlooda yenilmesi ve St. Helena adasna srgn edilmesi. 1815 Viyana Kongresi yapld. 1818-1889 ehabeddin Mercan. Mstefdl-Ahbr f Ahvl-i Kazan ve Bulgar adl eserin mellifi. Bu eserinde, Bulgar Trklerinin slamiyeti ta, Halife el-Memun (227-232/813-833) zamannda kabul ettiklerini zikreder. 1820ler Avrupa edebiyat ve resminde Romantizm: Byron (1788-1824), Chateaubriand (17681848), Heine (1797-1856), Turner (1775-1851), Delacroix (1798-1863). 1820 Yanya kuatmas (Osmanl). 1820-1828 Hocalar, Altehir (Tarm Havzas)de, in sultasna kar yeniden bakaldrd. 1820-1840 Kazaklar, Rus tahakkmne ba kaldrdlar. 1821 Yunan htilalinin balamas (Osmanlya kar). 1821 M. Faradayn elektrik motorunu ve jeneratr icat etmesi (ngiltere). 1822 Kazak Orta Cz Hanl, Ruslar tarafndan ilg edildi. 1824 Kazak Kk Cz Hanl, Ruslar tarafndan ilg edildi. 1822 Karaaylar, 1812de girdikleri Rus boyunduruundan kurtulmak iin ayaklandlar fakat ar bir yenilgiye uradlar. Karaaylarn soylarnn Hun ve skitlere kadar uzand sylenmektedir. Bir Kpak boyu olan Karaaylar, Balkarlar gibi uzun sre gebe bir hayat srdler. 15. yydan 1812ye kadar Osmanl himayesinde Kabartay beylerine bal kaldlar. Temmuz 1824 Patrik Karabet, Anadoludaki Ermeni cemiyetlerine gnderdii talimatla, Ermeni okullarnn saysn oaltlmasn emretti (10 Temmuz 1824). 1825 lk buharl yolcu treni (ngilterede). 1825-1830 Endonezyallarn Hollandallara kar ayaklanmas. 1825-1855 Nikola I. (Rus mparatoru). 1825-1880 Ziya Paa (Osmanl). 1826 Afganistanda Barakzai (Muhammedzai) Hanedanl kuruldu. 1826 Fransz fiziki Joseph Niepce, tarihteki ilk fotoraf ekti.

130

Haziran 1826 Vaka-i Hayriye: Yenieri Oca kaldrld ve Asakir-i Mansure-i Muhammediyye kuruldu (14 Haziran 1826 Osmanl). 1826-1871 inasi (Osmanl). 1827 nce Kahire, sonra stanbulda Tbbiye Mektebinin kurulmas. 1827 l5.yy. sonlarnda Osmanlya balanan Balkarlar, Rus boyunduruu altna girdiler. 1917den sonra Karaayllarla birlikte Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti iinde yer almlar ve 1921de Kabartay oblastna katlmlardr. Nisan 1827 Yunanistann bamszlna dair Petersburg Protokol, ngiltere ile Rusya arasnda imzaland (4 Nisan 1827). 1827-1829 Trkiye ile sava, Rusyann Balkanlarda hakimiyet kurma teebbsleriyle sonuland. Nisan 1828 Rusya, Osmanl mparatorluuna sava ilan etti (26 Nisan 1828). Eyll 1829 Rusya ile Osmanl arasnda Edirne Antlamas imzaland (14 Eyll 1829). 1830 Fransa, Almanya, talya, Polonyada devrimci hareketler. 1830 Belikann bamszl. Nisan 1830 Avrupa devletleri, Osmanldan, kurulan bamsz Yunan Devletini onaylanmasn istediler (8 Nisan 1830). Nisan 1830 Osmanl Hkmeti, Yunan Devletinin kurulmas hususunda hazrlanan protokol imzalayp Yunan Devletinin varln resmen kabul etti (24 Nisan 1830). Mays 1830 Osmanl-Amerikan Ticaret ve Dostluk Antlamas imzaland (7 Mays 1830). Temmuz 1830 Fransann Cezayiri istilas (4/5 Temmuz 1830). Eyll 1830 Patrona Halil syan balad (28 Eyll 1830 Osmanl). Kasm 1831 Osmanlda ilk Trke resm gazete; Takvim-i Vekynin yayma balamas (11 Kasm 1831). 1831 Msrda Mehmet Ali Paa isyan balad (Osmanlya kar). 1832 Goethenin lm (d. 1749). 1833 Alman gmrk birliinin (Zollverein) kurulmas.

131

1833 Babli Tercme Odasnn kurulmas. 1833 Osmanl-Rus Hnkr skelesi Antlamas (ittifak). 1833 Msr ile Ktahya Mukavelesi (Osmanl). 1834 Mekteb-i Harbiyenin almas (Osmanl). 1834 lk mekanik bier kullanlmaya baland (ABD). 1837 Isambard Kingdom Brunel, ilk ktalararas buharl gemiyi yzdrd. Kasm 1837 Eser-i Hayr adl Osmanl yapm buharl gemi, denize indirildi (26 Kasm 1837). 1837/1838-1846/1847 Kenesar Kasmov nderliinde Rus tahakkmne kar Kazak direnii. Mill istikll mcdelesi. 1837-1858 Hindistanda Bahadur Shah II (Ebul-Zafer Muhammed Siracddin)n saltanat. Son Babr ah, devleti ngilizler tarafndan ilhak edilince srgne gnderildi. 1838 lk Rdiyelerin kurulmas (Osmanl). 1838 lk elektrikli telgraf (ngiltere). Austos 1838 ngiliz tccarna geni imkanlar tanyan Osmanl-ngiliz Balta Liman Ticaret Muahedesi/Szlemesi imzaland. Bu muahede ile gmrk resmi oran, ihracatta yzde 12, ithalatta yzde 5 olarak tespit edildi (16 Austos 1838). 1839 brahim Paa ordusu karsnda Osmanlnn Nizip bozgunu. 1839 Osmanl Sultan II. Mahmutun lm. Mays 1839 Mektebi ahane-i Tbbiye ald (14 Mays 1839 Osmanl). Kasm 1839 Osmanl mparatorluunda anayasal dzene ilk cidd yaklama giriimi; Mustafa Reit Paann (1800-1858) Glhane Hatt- Hmayunu (Tanzimat Ferman) ilan edildi; Tanzimat Devri balad (3 Kasm 1839). 1839-1842 lk Afyon Sava, Avrupa glerine kar inin yenilgisi ile sonuland. 1839-42 lk ngiliz-Afgan Sava, Britanyann Kbil ve Kandahar ele geirmesi ile sonuland. Temmuz 1839-1861 II. Mahmudun vefat zerine Abdlmecid tahta kt (1 Temmuz 1839-1861 Osmanl). Mart 1840 Halkn salnn korunmas ve iyiletirilmesi iin Meclis-i Umur- Tbbiye kuruldu (3

132

Mart 1840 Osmanl). 1840 Osmanl Devletinde ilk zel gazete; William Churchillin Cerde-i Havadisi yaymlamas. Temmuz 1840 Osmanl, ngiltere, Prusya, Avusturya ve Rusya arasnda Londra Mukavelesi imzaland. Mukavele hkmlerine gre; Osmanl Devleti, Msr veraset, Suriyenin kayd hayat artyla Mehmet Ali Paaya vermeyi kabul etti (15 Temmuz 1840). 1840-1842 ngiliz-in Afyon Sava. 1840-1888 Namk Kemal (Osmanl). 1841 Msrn Osmanl Asya topraklarndan karlmas. Mays 1841 ngilterenin yardmyla Msr meselesi halledildi. Msr veraset usul ile Mehmed Ali Paaya brakld (24 Mays 1841 Osmanl). 1842 Boazlar Mukavelesi. 1842 Stoddart ve Conollynin, Buhara Emiri Nasrullh tarafndan hapis ve idam edilmeleri. 1843-1847 Altehirde Alt Hocalar isyan. Nisan 1845 Polis (zabta) Tekilat kuruldu (10 Nisan 1845 Osmanl). 1845-1849 ngilizlerin Pencap ve Kemiri almalar. 1846 Meksika-ABD Savann balamas. 1846 Besteci Dede Efendinin lm (d. 1778). 1848 Kazak Ulu Cz Hanl, Ruslar tarafndan ilg edildi. 1848 Avrupada devrimler (1948 ihtilalleri) ve Fransada kinci Cumhuriyet. 1848 Marks (1818-1883) ve Engelsin (1820-1895) Komnist Manifestoyu yaymlamalar. Aralk 1848 Fransuva Jozef, Avusturya mparatoru oldu (2 Aralk 1848). 1850ler Romantik mzik a; Berlioz (1803-69), Liszt (1811-86) Wagner (1813-83), Brahms (1833-97), Verdi (1813-1901), Chopin (1810-49). 1850-1864 inde Taiping ayaklanmas. Austos 1851 Palmer ve Goloschimid irketleriyle szleme imzalayan Osmanl Hkmeti, bor para ald (24 Austos 1851 Osmanl).

133

1851-1914 smail Gaspral (d. 8 Mart 1851 Avc, Bahesaray - . 11 Eyll 1914 Bahesaray). 1852 Louis Napolyonun imparator olmas (Faransa, III. Napolyon). 1853 Hindistanda ilk demiryolu ve ilk telgraf hatt. 1853-1856 Osmanl-ngiliz-Fransz-itifak ile Rusya arasnda Krm Sava balad. 1854 lk Osmanl d borlanmas (istikraz). 1854 ABD Amirali Perryin Japonyay ticaret yapmaya zorlamas. 1854 Ruslar tarafndan Alma-Ata (sonra Fort Vernoe)nn kuruluu. 1855 Rusya, Krm Savanda yenildi. 1855 (Aral Glnden Issk Gle kadar uzanan) Sir-i Dery izgisini kontrol altnda tutacak ekilde Kazakistan, tamamen Rus kontrol altna girdi. 1855-1873 inin Yunnan ve ansi vilyetlerinde Mslmanlarn ayaklanmas. 1855-1881 Aleksandr II. (Rus mparatoru). ubat 1856 Islahat Ferman ilan edildi (28 ubat 1856 Osmanl). Mays 1856 stanbul Tp Cemiyetine ahane unvan verildi ve cemiyetin ad Cemiyet-i Tbbiyei ahane olarak deitirildi (21 Mays 1856 Osmanl). Mart 1856 Krm Sava sonras Osmanl Devleti, Fransa, ngiltere ve Sardinya-Piemonte Krall ile Rus arl arasnda Paris Anlamas imzaland (30 Mart 1856). 1856 Dolmabahe Saraynn al. 1857 Hindistanda ngiliz ynetimine kar ayaklanma. 1857 Hocalar Altehirde isyn ettiler. 1857-1944 Abdrreid brahim (Sibiryada Tara ehrinde dodu, Tokyoda ld). 1857-1860 kinci Afyon Sava, yine inin yenilgisiyle sonuland. 1859 Mlkiye Mektebi (Siyasal Bilgiler Fakltesi)nin kurulmas. 1859 Sardunya ile Fransann, Avusturya ile sava; talyann birleme sreci. 1859 Darwin, (1809-1882) evrim kuramlarn ieren, Trlerin Kkeni adl eserini yaymlad.

134

1860 Bir Trkn kard ilk zel gazete; inasinin Tercmn- Ahvli. 1860 Pekin Antlamas; inin Amur ve Ussuri blgelerini Rusyaya terketmesi. 1860 Lbnan ve Suriyede Mslman-Hristiyan atmalar. 1860 Belikal Etienne Lenoir ilk iten yanmal motoru yapt. 1860lar Avrupa romanclnn parlak dnemi; Dickens (1812-1870), Dumas (1802-1870), Flaubert (1821-1880), Turgenvey (1818-1883), Dostoyevski (1821-1881), Tolstoy (1828-1910). 1860-1885 Trkmenistan Hanl: Trkmenistan, Ruslar tarafndan yklmtr. Haziran 1861 Sultan Abdlmecit vefat etti (25 Haziran 1861 Osmanl). 1861-1876 Abdlazizin saltanat (Osmanl). 1861 Kyl toprak sahiplerinin aleyhine olarak, Serflik/topraa bal klelik kaldrld. Bunu hzl bir endstriyel gelime takip etti, alan bir snf hareketi geliti ve ihtilalci fikirler yayld. Btn bu gelimeler Alexander II.nin 1881 ylnda bir suikast sonucu ldrlmesiyle sonuland. 1861 Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyenin kurulmas (Osmanl). 1861 Pasteurn (1822-95) mikrop kuramn gelitirmesi. 1861 Kadnlara ilk oy hakk (Avustralya). 1861-1865 ABD Sava; kleliin kaldrlmas. 1863 Robert Kolejin kurulmas. 1863 Fransann Hindiinide himaye dzeni kurmas. 1863 Londrada ilk metro ilemeye balad. 1863/64-1876 Dou Trkistanda Yakup Bey/Han (1820-1877) bakanlnda Altehirde bamsz Dou Trkistan slm Devleti kuruldu. Osmanllar, ngiltere ve Rusya tarafndan resmen tannd. Ancak bu bamsz Trk devletinin mr ksa srm ve 1876 ylnda in-Manu devletince yeniden igal edilmi ve 1884te Sincan Yeni Toprak adyla in mparatorluuna balanmtr. 1865 Ruslar, Trkistan Vilyetini tekil ettiler. Haziran 1865 Ruslar, Takenti ele geirdiler (Haziran 1865). Haziran 1865 1865te stanbulda yoksullar ve yetimler iin yatl lise; Darlafaka kuruldu (15 Haziran 1865 Osmanl).

135

1866 Prusyann Avusturyay yenmesi. 1866 ngilizlerin zmir-Aydn Demiryolunu iletmeye amalar. 1867 Kuzey Germen Federasyonunun ve Avusturya-Macaristan kili Monarisinin kurulmas. 1867 Marksn Das Kapital (Ana Mal, Sermaye) adl eserinin yaymlanmas. 1867 Mustafa Fazl Paann Sultan Abdlazize ak mektubu. Mustaf Fazl Paann himayesinde Yeni Osmanllar Cemiyetinin, Namk Kemal (1840-1888), Ali Suavi (1839-1878), Ziya Bey (1825-1880) ve dier baz Osmanl aydnlarnca Pariste kurulmas. 1867 Ruslar, Takent bakenti olmak zere bir Trkistan Genel Vlilii tekil ettiler. 1867-1915 Tevfik Fikret (Osmanl). 1868 Gregor Mendel, bezelye bitkileriyle yapt, modern genetik kuramnn temellerini oluturan aratrmalarn bitirdi. 1868 Ruslar, bakenti Orenburg olmak zere bir Kazak Step Genel Valilii tekil ettiler. Nisan 1868 ura-y Devletin teekkl ve Divan- Ahkam- Adliyyenin ayr bir temyiz organ olarak ayrld (1 Nisan 1868 Osmanl). Mays 1868 Rusyann Semerkant ele geirmesi (Mays 1868). Mays 1868 Dantay kuruldu (10 Mays 1868 Osmanl). Haziran 1868 Buhara Hanl, Rus kontrol altnda baml bir devlet oldu (Haziran 1868). Haziran 1868 Hilal-i Ahmer kuruldu (11 Haziran 1868 Osmanl). 1868 Japonyada Tokugava ogunluunun sona ermesi ve Meiji Hanedanlnn balamas. 1868 Namk Kemal ve Ziya Paann Londrada Hrriyet gazetesini kurmalar. 1868 Galatasaray Sultanisinin kurulmas (Osmanl). 1868 lk kz retmen okulu Darlmuallimatn almas (Osmanl). 1869 Svey Kanalnn almas. 1869 Dimitriy Mendeleyev, Periyodik izelgeyi hazrlad. 1869 Ruslar, Hazar Denizi kysndaki Krasnovodsta bir kale inaa ettiler. Eyll 1869 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi yaynland. Nizamname ile ilk ve orta retim

136

dzenlendi (2 Eyll 1869 Trkiye). 1869-1944 Mehmet Emin Yurdakul (Osmanl, Trkiye). 1870 Papaln yanlmazlk bildirisi. 1871 Tataristanda Kayyum Nasr tarafndan ilk yllk/almanak yaynland. 1871 Fransa-Prusya Savanda Fransann yenilmesi; Alman Birliinin kuruluu ve Fransada nc Cumhuriyetinin ilan, Paris Komn. 1871 Yazar ve gazeteci inasinin lm (d. 1826). 1871 Rus kuvvetleri li Vadisini ele geirdiler. 1871-1872 Trkede ilk romanlar; Evangelinos Misailidisin Seyreyle Dnyay ve emsettin Saminin Taauk u Talat ve-Fitnat. Austos 1873 Hive Hanl, Rus kontrol altnda baml bir devlet oldu (Austos 1873). 1873 Namk Kemalin Vatan Yahut Silistre adl piyesinin oynanmas. 1873 Darafakann al (Osmanl). 1873-1936 Mehmet Akif Ersoy (Osmanl, Trkiye). 1874 lk elektrikli tramvay (New York). 1874 Resimde Empresyonist okul; Monet (1840-1926), Renoir (1841-1919), Degas (18341917). Kasm 1874 ngiliz siyaset adam Sir Winston Churchill dodu (30 Kasm 1874). 1875 Hasan Serdabi, Bakde Rusyadaki Trkler arasnda karlan ilk milli gazete olan Ekinciyi yaynlamaya balad. 1875 Avrupada i ve Sosyalist partilerin kurulmas; Almanya (1875), Belika (1885), Hollanda (1877), ngiltere (1893), Rusya (1898). 1875 Hersek isyan (Osmanlya kar). 1875 Osmanl Devletinin mali iflas; Tenzil-i Faiz Karar (6 Haziran 1875). 1876 Hokand Hanl, Ruslar tarafndan ilhk edildi. 1876 inliler, Dou Trkistan yeniden igle baladlar.

137

1876 Telefon patentinin Bell tarafndan alnmas (ABD). 1876 V. Muratn saltanat (Osmanl). Mays 1876 Bulgar isyan (Osmanlya kar, 2 Mays 1876). Mays 1876 Trk basnnda ilk kez sansr uyguland (10 Mays 1876) Mays 1876 Abdlazizin tahttan indirilmesi, yerine V. Murtn tahta kartlmas (Osmanl, 30 Mays 1876). Haziran 1876 Sultan Abdlaziz vefaat etti (4 Haziran 1876 Osmanl). Haziran 1876 erkes Hasan olay (15 Haziran 1876 Osmanl). Austos 1876-1909 II. Abdlhamitin tahta k ve saltanat (Osmanl, 31 Austos 1876). Aralk 1876 Mithat Paann Sadrzam olmas (Osmanl, 19 Aralk 1876). Aralk 1876 Osmanl mparatorluunun ilk anayasas olan Kanun-i Esasi ilan edildi. I. Merutiyet sreci balad (21 [23 ] Aralk 1876). Aralk 1876 Tersane Konferansnn almas (23 Aralk 1876). Mart 1877 lk Osmanl Meclisinin almas (19 Mart 1877). Kasm 1877 Gazi Osman Paa, Plevnede teslim olmayacan bildirdi (12 Kasm 1877 Osmanl). 1877-1878 Osmanl-Rus Sava (93 Harbi). 1877 Kralie Victoria, Hindistan Kraliesi iln olundu. 1877 Yakub Bey, zehirlenerek ldrld. 1878 Kagar, Tso Tsung-tang komutasndaki inlilerin eline geti. 1878 Ruslar karsndaki yenilgide fazla taviz vermemek iin, Kbrs adas Britanya mparatorluuna kiraland (Osmanl mlkiyeti devam ediyor saylmakla birlikte, ynetim tamamen ngilizlere geti). 1878 Modern Azerbaycan edebiyatnn kurucusu, Trk dnyasnn ilk dram yazar, alfabe slahats, air, eletirmen ve filozof Mirza Fethali Ahundzade (1812-1878) ld. 1878 Elektrikle ilk sokak aydnlatmas (Londra).

138

Nisan 1878 stanbul Ermeni Patrii Nerses, ngiltere Dileri Bakan Salisburyye gnderdii muhtrada, Trklerle beraber yaayamayacaklarn bildirdi (13 Nisan 1878). 1878-1882 smail Gaspralnn Bahesaray Belediye Bakanl. Temmuz 1878 Osmanl-Rus Sava sonrasnda imzalanan Ayastefanos Antlamasnn yerine, ngiltere, Avusturya-Macaristan, Fransa, Almanya, Rusya ve Osmanl Devleti arasnda Berlin Kongresi yapld ve Berlin Antlamas imzaland. Romanya, Karada, Srbistann bamszl, Bulgaristann zerklii gerekleti. Bu anlamaya, Osmanl Ermenileriyle ilgili 61. madde eklendi. Kongre Ruslarn Afganistanda daha fazla ilerlemesine mani oldu (13 Temmuz 1877). Austos 1878 ngiltere Dileri Bakan Lord Salisbury, stanbul Bykelisi Layarda gnderdii talimatta, Osmanl Hkmetinin Douda reformlara balamas gerektiini bildirdi (3 Austos 1878). Aralk 1878 Adalet Bakan Hrd Paann grevi sona erdi. Yerine Kk Sad Paa atand (4 Aralk 1878 Osmanl). 1878-1880 kinci ngiliz-Afgan Sava. Ekim 1879 Thomas Edison, karbon filamanl elektrik ampuln icat etti (21 Ekim 1879). 1879 Almanya ve Avusturya-Macaristan ttifak. 1880 II. Abdlhamitin Meclisi kapatarak I. Merutiyet Anayasasn askya almas (Osmanl, Nisan). 1880 Transcaspian Demir Yolu, iletmeye ald. Mays 1880 Ziya Paa vefat etti (17 Mays 1880 Osmanl). 1880-1914 Rusya ve Polonyadaki soykrmn bir sonucu olarak Filistine Yahudi g aniden artt. 1881 1881 Muharrem Kararnamesi ve Dyun-u Umumiyenin kurulmas (Osmanl). 1881 Fransann Tunusu igali. 1881 Mustafa Kemal [Atatrk], Selanikte dodu. 1881 Enver Paa dodu. Ocak 1881 Ruslarn Trkmenleri Gk Tepe Savanda katletmesinin ardndan, Transcaspian Vilyeti/Hazartesi Vilyeti tekil olundu (Ocak 1881).

139

1881-1894 Aleksandr III. (Rus mparatoru). 1882 1882 ngilterenin Msr igali. 1882 lk hidroelektrik santral (ABD). 1882-1948 Kazm Karabekir (Osmanl, Trkiye). 1883 1883 Mithat Paann Taifte bodurulmas (d. 1822). 1883 Sanayi-i Nefise Mektebinin almas (Osmanl). 1883 Bat tarznda Osmanl-Trk resmi; eker Ahmet Paa (1841-1907), Osman Hamdi Bey (1842-1910). 1883 smail Gaspral Tercman gazetesini yaymlaymaya balad (Nisan 1883, yani Krmn Ruslar tarafndan ilhaknn 100. yl dnmnde). Onun mehur Dilde, Fikirde ve de Birlik slogan 1911 ylnda Tercmann balnda yer almaya balad. Mart 1883 Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i ahane Osman Hamdi Beyin giriimiyle kuruldu (3 Mart 1883). 1884 1884 Hac Arif Beyin lm (d. 1831-2). 1884 Ruslar, Trkistana Amerikan pamuu getirerek pamuk tarmna baladlar. 1884 Ruslar, Merv vahasn igal ettiler. Bylece Trkistann igli tamamlanm oldu. 1884 Dou Trkistan [Xinjiang adyla] resmen bir in vilyeti oldu. 1884 Maxim otomatik tfeinin mkemmelletirilmesi. Haziran 1884 Mlkiye Mhendis Mektebi kuruldu (20 Haziran 1884 Osmanl). 1884-1964 Halide Edip Advar (Osmanl, Trkiye). 1884-1973 Mustafa smet nn (24 Eyll 1884-25 Aralk 1973) (Osmanl, Trkiye). 1885 1885 Louis Pasteur, bir dizi a yaparak, kuduz bir kpek tarafndan srlm bir ocuun

140

yaamn kurtard. 1885 Almanyada Daimler ve Benzin otomobil zerinde almalar. 1885 Hint Ulusal Kongresinin kurulmas. 1885 Bulgaristann ark Rumeli Vilayetine el koymas. 1885 Mslmanlar, Rus arlnn tahakkmne kar Fergana Vadisinde ayaklandlar. 1885 Hazar tesi Demiryolu, Merve ulat. Kasm 1885 Srp-Bulgar Sava balad (13 Kasm 1885). Aralk 1885 Japonyada Modern kabine sistemine geilmesiyle birlikte, ilk babakan da atat. lk Japon babakan Ito Hirobumi oldu (3 Aralk 1885). 1886 1886 Dou Afrikann ngiltere ve Almanya tarafndan paylalmas. 1886 Byk Tatar airi Gabdulla Tukay dodu. 1887 1887 Pozitivist ve maddeci Beir Fuatn deneysel intihar (d. (1853). 1887 Rus igalindeki Trkistan ile Afganistan arasndaki snr, ngiliz ve Ruslar tarafndan ortaklaa izildi/belirlendi. 1888 1888 Hazar tesi Demiryolu, Semerkanta ulat. 1889 1889 Askeri Tbbiyede ttihad- Osman Cemiyetinin (daha sonra, ttihat ve Terakki Cemiyeti adn alacaktr) kurulmas. 1889-1974 Yakup Kadri Karaosmanolu (Osmanl, Trkiye). 1890 1890lar Avrupada gereki tiyatro: bsen (1826-1906), Cehov (1860-1904), Shaw (1856-1950). 1890 Bismarckn grevden alnmas; II. Wilhelmin Almanyada dizginleri eline alarak Dnya Politikas siyasetini takibe balamas.

141

1890 Birinci Sason syan (Osmanl, Ermeni). 1890-1892 Rusyann Orta Asyada kolonizasyon/iskan siyaseti: Rus ve Ukraynal gmen gruplar, Kazak steplerine yerletirildi. 1891 1891 Servet-i Fnun dergisinin kmaya balamas (Osmanl). 1892 1892 rpnrdn Karadeniz marnn yazar Azerbaycanl air Ahmet Cevat (1892-1927) ld 1892 Kolera salgn sebebiyle Takentte ayaklanmalar vuku buldu. 1892-1934 Arif Kerimi. 1892-1893 Merzifon, Kayseri, Yozgat Ermeni isyanlar (Osmanl). 1893 Kasm 1893 Orhon Kitabeleri okundu (25 Kasm 1893): Orhun Abideleri, ilk kez Danimarkal Thomsen tarafndan zilerek okunmutur V. Thomsen, Inscription de lOrkhon Dchiffres, Helsingfors 1896. 1894 1894 Fransa-Rusya ittifak. 1894 Mustafa Kemal, Selanik Askeri Rtiyesine balad. 1894-1895 in-Japon Sava; Japonyann Formozay almas. 1894-1917 Son Rus mparatoru ar Nikola II. dnemi. 1895 1895 stanbulda Ermeni Patrds. 1895 Ahmet Rzann (1857-1930) Pariste Meveret gazetesini karmaya balamas. 1895 Rntgenin X nlarn kefetmesi (Almanya). 1895 Marconinin telsiz telgraf icad. 1895 Sinemann ilk kez halka gsterilmesi (Fransa).

142

Kasm 1895 Ermeniler Marata isyana teebbs ettiler (Kasm 1895, Osmanl). Eyll 1895 Babli olay (30 Eyll 1895, Osmanl, Ermeni). 1896 1896 Ermeni tedhiilerin Osmanl Bankasn basmalar. 1896 Mustafa Kemal, Manastr Askeri dadisine girdi. 1896 Adoua Sava; Habelerin talyay yenmeleri. 1896 Herzlin Yahudilerin ulusal yurt isteklerini dile getiren Yahudi Devleti adl eseri. 1896 Badat Demiryolunun Konyaya ulamas. Haziran 1896 Ermeniler Vanda isyan ettiler (1 Haziran 1896, Osmanl, Ermeni). Ekim 1896 stanbulda ilk Ermeni eylemi gerekleti (30 Ekim 1896 Osmanl, Ermeni). Aralk 1896 inli Lider Mao Zedong dodu (26 Aralk 1896). 1897 1897 Osmanl-Yunan Sava. 1897 lk Siyonist Kongre topland ve Yahudiler, Filistinde srekli bir anavatan ilan ettiler. 1898 1898 Mslmanlar, Ruslara kar Andicanda ayaklandlar. 1898 Pierre ve Marie Curienin radyoaktiviteyi gzlemlemeleri ve radyumu kefetmeleri (Fransa). 1898 Plekhanov ve Lenin tesiri altndaki endstri iileri arasnda Sosyal Demokrat Parti kuruldu. 1898 Rus Sosyal Demokrat Partisi kuruldu. 1899 1899 Mehmet Emin (Yurdakul)in Trke iirler adl kitab. 1899 Mustafa Kemal, Manastr Askeri dadisini bitirerek, stanbulda Harp Okulu Piyade Snfna girdi.

143

1899-1902 Gney Afrikada ngiliz-Boer Sava. XX. yzyl 1900 1900 Darlfnunun almas (Osmanl). 1900 Planckn (1858-1947) kuantum kuramn gelitirmesi (Almanya). 1900 Freudun (1856-1939) Ryalarn Yorumu adl kitab yaymlamas; psikanalizin balangc (Avusturya). 1900 Rusya, dou Pamiri ilhk etti. Haziran 1900 inde Boxer ayaklanmas: Tarihe Boxer ayaklanmas olarak geen, indeki btn yabanclar lkeden karmay amalayan ve devlete de desteklenen kyl ayaklanmas balad. Eliler, aileleri, elilik grevlileri ve yzlerce hristiyan, elilik binalar ve Pekindeki katolik katedralinde mahsur kald (20 Haziran 1900). Ayaklanma 7 Eyll 1901de sona erdi. 1901 1901 Rus Sosyalist Devrimci Partisinin kuruluu. 1902 1902 Pariste I. Jn-Trk Kongresi. 1902 Mustafa Kemal, Harp Okulunu temen rtbesiyle bitirerek, Harp Akademisine girdi. 1902-1963 Nazm Hikmet Ran (Trkiye). 1903 1903 Rus Sosyal Demokrat Partisinin, Londrada yaplan ikinci kongresinde Bolevikler ve Menevikler olarak ikiye blnd. 1903 Motorlu uan ilk uuu; Wright Kardeler (ABD). 1904 1904 Kamus-i Trki adl szln yazar emsettin Sami (1850-1904) ld. 1904 Mihail akr, Gagavuz Trkesiyle ilk gazeteyi kard ve Gagavuz Trkesinin edeb bir dil haline gelmesi iin ilk mealeyi yakt.

144

1904 ngiltere-Fransa anlamas. 1904 Yusuf Akurann (1876-1935) Kahiredeki Trk adl gazetede Tarz- Siyaset seri yazsnn yaymlanmas. Trklk, Osmanlclk ve slamclk siyasetlerinin tahlili. 1904 kinci Sason isyan (Osmanl, Ermeni). Nisan-Mays 1904 Akuraolu, Kahirede Trk adnl gazetede Tarz- Siyaset adndaki seri makalelerini yaynlad. Bu makalelerinde Pantrkln varolu nedenini aklyordu. Akuraolu bu yazsnda Osmanlcl ele alyor ve reddediyordu. nk Osmanlclk, Trklerin haklarn azaltyordu. Panislamizm, Osmanl mparatorluu iinde Mslman olmayan gruplarla eliki oluturduu iin eletiriliyor, Trklk ise birlik iin tek gerek frsat yaratt iin vlyordu. Akuraolu ve taraftarlar merkezinde Trkiye olmak zere yakn bir evre olarak tm Trklerin milll birliini tartyordu. lk kez, milliyetilik, mparatorluun kalm iin uygulanabilirlii ve yararllyla Osmanlcla ve Panislamizme kar aka tercih edilen tutarl bir seenek olarak neriliyordu. Bu makale ayn zamanda Pantrkln siyasi yanna dikkat ekerek onun ksa ve zl bir tanmn ortaya koyuyordu. Gaspral ve savunucular ise vurguyu kltrel alana yapmlard (Nisan-Mays 1904). Ekim 1904 Trkiye ile Almanya arasnda bir telgraf anlamas imzaland (4 Ekim 1904). 1904-1905 Manuryann igali sonucu Rus-Japon Sava: Rusyann yenilgisiyle sonuland. 1905 1905 1905 Rus Devrimi. 1905 M. Kemal, Harb Akademisinden Yzba rtbesyle mezun oldu. amdaki 5. Orduya tayin edildi. Ocak 1905 St. Petersburgda Kanl Pazar, I. Rus Devrimi balad: i gsterilerinin kanla bastrlmaya allmas, Rusyada geni katlml byk grevlere/ayaklanmalara ve 1905 Rus htilali ne sebep oldu. htilal bastrlmasna ramen, ar, Meclisi amaya ve seimler yapmaya mecbur etti (21 Ocak 1905). 15-28 Austos 1905 Tm Rusya Mslmanlar I. Kongresi: 1905te 15-28 Austos tarihleri arasnda Nidzhni-Novgorodda gerekletirildi ve bu kongreye yaklak 150 delege katld. Katlanlar ounlukla orta ya da yksek burjuva kkenlilerden oluuyordu. Gaspral, kongreyi ynetenlerden biriydi. Azeriler ve Trkistan, Sibirya ve Rusyadan da dikkate deer bir katlm olmakla birlikte ounluunu Tatarlar oluturuyordu. Kongre, bir Mslmanlar toplants olarak sunuldu. Alnan kararlarn ilki de, Rusyadaki gen liberal burjuvazinin taleplerine benzer reformlar iin abalayacak olan tm Rusya Mslmanlarnn Birliinin salanmasyd. Kongre ayrca 16 alt birimde ele ald ve her birinin seilmi yerel meclislerden oluan bir Tm Rusya Mslmanlar daimi organ oluturmay

145

ve bu birliin merkezinin de Bakde olmasn karar altna ald (15-28 Austos 1905). Ekim 1905 St. Petersburgda Grevler ve lk sovyet (mahalli ihtilal meclisi) in kuruluu (Ekim 1905). Ekim Anayasas, yeni Rus Parlamentosu Dumann toplanmasna imkan tand. Aralk 1905 Moskovada ii ayaklanmalar. Kara Yzlerce ok sert bir ekilde bastrlmas (Aralk 1905). 1905-1917 Rusya boyunduruu altndaki Mslmanlarn kltrel inkiaf ve istiklala mcadelesi yllar. 1906 1906 randa merutiyet devrimi: randa Meruti Monariye geilerek Ulusal Danma Meclisi topland. 1906 Mustafa Kemal, Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurdu. 1906 lk halk tiyatrosu, Tatar Trkesi ile oyun sahneledi. 1906 Rusyada ilk Meclis/Duma (27 Nisan/10 Mays - 8/21 Temmuz 1906)2 ald. kincisi (20 ubat/5 Mart - 3/16 Haziran 1907); ncs (1907-1912) ve drdnc Duma (1912-1917) 1906 Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurulmas. 1906 Prens Sabahattinin Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurmas (Osmanl). 1906 Trkistan Avrupa Rusyasna balayan Orenburg-Takent Demiryolunun tamamlanmas. 13-23 Ocak 1906 Tm Rusya Mslmanlar II. Kongresi: Gaspralnn bakanlndaki kinci Kongre, 100 civarnda Tatar, Krgz, Krm ve Kafkas delegesinin katlmyla 13-23 Ocak 1906 tarihinde St. Petersburgda gerekleti. Kongre sonucunda Rusya Mslmanlarnn ttifaknn kurulu karar alnd. Sonuta mparatorluk iindeki tm Mslmanlarn gerek temsilinden ziyade, esas itibariyle Tatar ve Azeri milliyetileri arlktayd. Bu kongrede zamann ou Dumadaki yelerin nasl ortak bir tutum almas gerektii zerinde duruldu (13-23 Ocak 1906). 16-20 Austos 1906 Tm Rusya Mslmanlar III. Kongresi: Kazan Tatarlar arlkl olmak zere 16-20 Austos 1906 tarihinde Nidzhni-Novgorod yaknlarnda bir yerde topland. Ynetici komitenin 14 yesinden 10u Volga Tatarlarndan, 1 Krm Tatar (Gaspral), l Azeri, l Kazak ve l Trkistanldan (ki aslnda bu da Tatard) oluuyordu. O yllarda Trkistanllar kongrelere pek aktif bir ekilde katlmamakla birlikte Pantrklkle olduka ilgiliydiler. nc Kongre, kinci Kongrede benimsenen platformu bir program kabul edip ttifak bir siyasi partiye dntrme karar ald (16-20 Austos 1906).

146

Ekim 1906 Yusuf Akura (Akuraolu), Kazan Muhbiri adl dergiyi yaynlamaya balad (Ekim 1906). 1907 1907 Mustafa Kemal gizlice Selanike geip, orada da, Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini kurdu. 1907 Mustafa Kemal, Kolaas (Kdemli Yzba) Rtbesini alarak Makedonyadaki 3. Ordu emrine verildi. 1907 Pariste II. Jn-Trk Kongresi. 1907 Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile ttihat ve Terakki Cemiyetinin ttihat ve Terakk Frkas ad altnda birlemeleri. 1907 Muhammed Ali ah (1907-09), ran Kazak Tugaynn yardrnyla meclisi kapatt. Bunu izleyen i savata Muhammed Alinin tahttan indirilmesiyle meclis yeniden gl bir konum elde etti. Aralarndaki blgesel rekabete 1907de son veren ngiltere ve Rusya, ran da iki ayr nfuz alanna ayrd. 1907 ngiltere-Rusya anlamas. 1907 Pariste kbik resimler sergisi; Picasso (1881-1973), Braque (1882-1963). 1908 1908 Mustafa Kemal, Selanik-skp (ark) Demiryollar mfettiliine atand. 1908 Rumelide ttihat ve Terakki Cemiyetinin Hrriyet beyannamesi ve II. Merutiyetin balamas (Osmanl, 23 Temmuz 1908). 1908 II. Abdlhamitin seimlerin yaplmasn buyurmas (Osmanl, 24 Temmuz 1908). 1908 Umum Rusya Mslmanlar Kongresi ve Gaspralnn Dil Birliinin Kabl Temmuz 1908 kinci Merutiyet ilan edildi (23 Temmuz 1908 Osmanl). Temmuz 1908 Trk basnnda sansr uygulamas kaldrld. 24 Temmuz, sonraki yllarda Basn Bayram olarak kutlanmaya baland (24 Temmuz 1908). Eyll 1908 Osmanl Ahrar Frkas kuruldu (14 Eyll 1908). Ekim 1908 Bulgaristan, Osmanl mparatorluundan bamszl ilan etti (5 Ekim 1908). Aralk 1908 kinci Merutiyetin ilanndan sonra, Meclis-i Mebusan ald (17 Aralk 1908

147

Osmanl). 1908-1912 inde King hanedannn son temsilcisi Xuantong (Pu-i, doumu 1906) dnemi. 1909 1909 Filistinde, Tel Aviv kasabas kuruldu. 1909 Buharada Gen Buharallar Cemiyetinin kuruluu. Nisan 1909 31 Mart Olay meydana geldi (13 Nisan 1909 Osmanl). Nisan 1909 Adanada Ermeni isyan (14 Nisan 1909, Osmanl, Ermeni). Nisan 1909 31 Mart Vakas zerine Harekat Ordusu Yeilkye ulat; stanbuldaki kargaaya son vererek dzeni salad (19 Nisan 1909 Osmanl). Nisan 1909 II. Abdlhamid tahttan indirildi; V. Mehmed Read tahta karld (27 Nisan 1909). 1910 1910 Mustafa Kemal, Selanik 3. Tmen kurmay bakanlna atand. 1911 1911 inde vuku bulan Cumhriyet nklb, Qing Hanedann sona erdirdi. 1911 Mustafa Kemal, Selanikte bulunan 38. Piyade Alay Komutan Vekilliine atand. 1911 Mustafa Kemal, Kuzey Afrika (Trablusgarb-Bingazi)da vazifeli. Burada Binba rtbesine ykselmitir. Austos 1911 stanbulda Trk Yurdu dernei kuruldu. Mehmet Emin Yurdakul, Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Ali Hseyinzade, Ali Muhtar, Ziya Gkalp gibi birok Trk Milliyetisini bnyesinde barndrmaktayd. Dernein amac, Trklerin kltrel dzeyini ykseltmek olarak belirlendi. Ayn yl bir de Trk Yurdu adl mecmua karmaya balad. Trk Yurdu Mecmuas, stanbulun igal altna girmesi ile yaynna bir sre ara verdiyse de, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra tekrar yaymlanmaya balad. eitli kesintilerle birlikte gnmze kadar yayn hayatn srdren Trkiyedeki uzun sreli yaymlanan hemen tek dergidir. Trk Yurdu Mecmuas, 1912 ylndan bu yana Trk Oca derneinin yayn organ olarak kmaktadr (Austos 1911). Eyll 1911 talyanlar, Trablusgarp ele geirmek iin Osmanl Devletine sava ilan etti (29 Eyll 1911). Ekim 1911 inde Sun Yat-San liderliindeki devrimciler, Manchu hanedann ykt (10 Ekim

148

1911). 1912 1912 Kazaklar arasnda, Ala Orda partisi kuruldu. 1912 1912-1913 Mustafa Kemal, Balkan Savalar dolaysyla Trakya ve anakkalede eitli grevlerde bulunmutur. Bolayrda kurulan kolordunun hareket ubesi mdrlne getirildi. 1912 Balkan Savalar balad. Mart 1912 Trk Oca 190 askeri tbbiye rencisinin tevik ve teebbsyle ve dnemin nde gelen Trk Milliyetisi aydnlarndan Mehmet Emin (Yurdakul), Dr. Fuat Sabit (Aack), Ahmet Aaolu ve Yusuf Akura tarafndan stanbulda kuruldu (25 Mart 1912). stanbulun igal edilmesi zerine mensuplar Anadoluya geerek Kurtulu Savana katldlar, Ocan faaliyetleri sekteye urad. Ocak ancak 1924te Ankarada yeniden ald. Nisan 1912 II. Dnem Meclis-i Mebusan topland (18 Nisan 1912 Osmanl). Temmuz 1912 Japon mparatoru Meiji 59 yanda kanserden ld (5 Temmuz 1912). Ekim 1912 Ui Anlamas imzaland. Trablusgarp Sava sonunda, Osmanl Devleti ile talya arasnda imzalanan anlama gereince; Trablusgarp ve Bingazi, talyanlara brakld (15 Ekim 1912). Kasm 1912 Arnavutluk bamszln ilan etti (28 Kasm 1912). 1913 1913 1913-1915 Mustafa Kemal, Balkan Savalarndan sonra Sofya Atee Militerliinde bulundu. 1913 ttihatclar, sadrazam Kamil Paay uzaklatrarak yerine Mahmut evket Paay getirdiler. (Babali Baskn ile) 1913 Bir Bilim ve Sanat Akademisi olarak hizmet vermeyi amalayan Trk Bilgi Dernei kuruldu. Dernek ayrca stanbulda 6 says kan Bilgi Mecmuas adnda bir dergi kard. 1913 Macaristanda Turan Mecmuas yaymlanmaya balad. Derginin asl amac, Turan dilleri, tarihi ve halkbilimi zerine bilimsel aratrmalar olmakla birlikte, belli siyasi amalar da vard. Gerekte nihai amac kabaca, Volga, Hazar Denizi, ran ve Altay Dalan arasndaki blgede bir Turan Devletinin kurulmasyd. lk saysnn balk knyesinde Turan Mecmuas, Turan Cemiyetinin Ayhk Organ (TURN A Turni Trsasg Magyar zsiai Trsasg Follyirata) yazs yer alyordu. 1918den itibaren Almanca, Macarca olarak, Turan, Dou Avrupa-Yakn ve Ortadou almalar, Sreli Yayndr ifadesi eklendi. 1924te ayrntl bir Franszca altyazyla dergi, Turan halklarnn tarihi,

149

etnografyalar, siyas durumlar ve edebiyatlar yan sra, Batyla kltrel esinleri ve tarihsel balarna deindiini ileri sryordu. Dergi, zellikle 610 milyon Turanlnn bulunduu iddiasyla Turan lksnn pratikte uygulanabilir olduuna okuyucuyu ikna etmeye abalyordu. Ocak 1913 Sadrazam Kamil Paay grevinden uzaklatran ttihatlar, yerine Mahmut evket Paay getirdiler (23 Ocak 1913 Osmanl). Mays 1913 I. Balkan Sava sona erdi (30 Mays 1913). Haziran 1913 Sadrazam Mahmud evket Paa ldrld (11 Haziran 1913). Yeni Sadrazam olarak Said Halim Paa greve balad (Osmanl). Haziran 1913 II. Balkan Sava balad (29 Haziran 1913). Eyll 1913 II Balkan Savandan sonra Bulgaristan ile stanbul Antlamas imzaland (29 Eyll 1913). Kasm 1913 II. Balkan Savandan sonra, Yunanistan ile Osmanl Devleti arasnda Atina Antlamas imzaland (14 Kasm 1913). 1914 1914 Enver Paa, Ahmet zzet Paann yerine Harbiye Nazr oldu. 1914 smail Gasprnski (smail Gaspral, 1851-1914) ld. 1914 Rusyay 1895 ylnda Fransa, 1907de ise ngiltere ile bir ittifak yapmaya iten Balkanlardaki Rus-Alman rekabeti, I. Dnya Savan balatan sebeplerden biri oldu. 1914 ngiltere, Kbrsa tamamen el koydu. Mart 1914 Balkan Sava sonunda Osmanl Devleti ile Srbistan arasnda stanbul Antlamas imzaland (13 Mart 1914). Mays 1914 III. Dnem Meslis-i Mebusan ald (14 Mays 1914 Osmanl). Haziran 1914 Rusya Mslmanlarnn IV. Kurultay (Petrograd, 15-25 Haziran 1914). Temmuz 1914 Rusya ve Merkezi Gler arasnda Sava balad (Temmuz 1914). Austos 1914 I. Dnya Sava iin Trkiye ile Almanya arasnda ittifak antlamas imzaland (2 Austos 1914). Ekim 1914 Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Savana girii. Mondros Mtrekesi: 30 Ekim 1918 (29 Ekim 1914-30 Ekim 1918)

150

Kasm 1914 Bahriye Nazr Cemal Paa, (nazrlk grevi zerinde kalmak zere) Suriyedeki 4. Ordu Komutanlna atand (18 Kasm 1914 Osmanl). Kasm 1914 Cihd- Mukaddes ln ve Fetvas (Osmanl). (23 Kasm 1914). Aralk 1914 Mesudiye zrhls, anakkalede, bir ngiliz denizalts tarafndan batrld (13 Aralk 1914). 1914-1918 Birinci Dnya Sava yllar. 1915 1915 Alfred Wegener, Ktalarn Kaymas Teorisini yaymlad. 1915 M. Kemal, Sofyadayken Tekirdada 19. Frkra adn alacak olan bir Tmenin kumandanlna atand. M. Kemal, anakkale Savalar [ubat 1915-Ekim sonu 1915] (ubat 1915 ngiliz ve Franszlar topla dvmeye balad. 18 Mart 1915 denizden byk bir harekat oldu baarsz kald.)nda byk yararlklar gstermi: 25 Nisanda dman Gelibolu Yarmadasna karma yapmtr. Ar Burnu-Anafartalar Muharebeleri. ubat 1915-Ekim 1915 anakkale Muhreberleri. ubat 1915 ngiliz ve Franszlar topla dvmeye balad. 18 Mart 1915 denizden byk bir harekat oldu baarsz kald (ubat 1915-Ekim 1915). Mart 1915 ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda Boazlarn taksimini ngren stanbul Antlamas imzaland (4 Mart 1915). Mays 1915 Ermeniler Vanda byk bir katliama giritiler (3 Mays 1915). Mays 1915 Yer Deitirme (Tehcir) Kanunu karld. (27 Mays 1915, Osmanl, Ermeni). Mays 1915 Tehcir Kanunu karld ve isyanc Ermeniler eitli yerlerde iskan edildi (14 Mays 1915 Osmanl, Ermeni). 1916 1916 Mttefik Kuvvetleri, Seddlbahirden ekildi (Trkiye). 1916 Orta Asyallar, Rus ordusunda ii olarak altrlmak iin askere alma kararna kar ayaklandlar. Bu ayaklanma, Ruslarn pek ok Kazak katletmesine sebep oldu. 1916 Tatar Kz Abdurreit brahim, Ali Hseyinzade ve Yusuf Akuraolu gibi Tatarlarla, Azeri Ahmet Aaolu Lozanda, Rusya Hcreler Ligas (League of the Allogenes of Russia)nda bir araya gelip, Birleik Devletler Bakan Wilsona Rusyadaki dinsel, kltrel ve sosyo-ekonomik baskya dikkat eken bir dileke takdim ettiler.

151

1917 1917 Mustafa Kemal, Hicaz Seferi Kuvvetler Komutanlna atand 1917 Balfour Deklerasyonu yaynland. Britanya Hkumeti, Filistinde, bir Milli Yahudi Devletinin kurulmas iin desteini aklad. 1917 Mustafa Kemal, Hicaz Kuvve-i Seferiyyesi Kuvvet Komutanlna tayin edildi. ubat-Mart 1917 Rusyada ubat htilli vuku buldu. Petrograd (St Petersburg)da isyan balad. ar Nicholas taht brakt. Prens Lvov ynetiminde geici Vilayet Hkumeti kuruldu. Hkumet ile Petrograd Sovyeti arasnda g mcadelesi balad (ubat/Mart 1917). htilalin adndan Vilyet Hkmetinin Takent Komitesi ile iler ve Kyl Temsilcilerinin Takent Sovyeti kuruldu (27 ubat12 Mart 1917). Mart 1917 Kazanda Mslman Merkez urasn kurma toplants ve Kazan Mill urasnn kuruluu (7-20 Mart 1917). Mart 1917 ubat Devriminden hemen sonra Dumadaki Trk Delegeler ve dier birka grup Rusyada Mslmanlar Genel Kongresini toplamak iin St. Petersburgda bir Rusya Mslmanlar Geici Merkez Brosu oluturdular (15-17 Mart 1917). Mart-Nisan 1917 Krm Akmescitte Krm Tatarlar iin Mill Muhtariyet ilan toplants (25 Mart-7 Nisan 1917). Nisan 1917 Lenin Petrograda geldi. Btn yetkilerin Sovyetlere getiini; savan sona ereceini; kylye toprak dtlacan; fabrikalarn kontrolnn iilere verileceini ilan etti. Bolevik Parti, Rusya dahilindeki btn milletlerin ayrlabilme ve bamsz devletler kurabilme haklarn desteklediini ilan etti (Nisan 1917). Nisan 1917 Orenburgda I. Krgz Birlii (Kazak Birlii) Kongresi yapld (Nisan 1917). Nisan 1917 Takentte yaplan I. Orta Asya Mslmanlar Kongresi, Rus kolonizasyon siyasetinin durdurulmas ve gasbedilmi topraklarnn idesini talep ett (16-23 Nisan 1917). Nisan 1917 Bakde Ali Mercan Topuba bakanlnda Kafkasya Mslmanlar toplants (1629 Nisan 1917). Nisan 1917 Orenburgta Alihan Bkeyhan bakanlnda I. Kazak Kurultay (1-14 Nisan 1917). Bu kurultaya katlamam olan dier Kazaklar ise 18 Nisan-1 Mays 1917 tarihinde Verniy/Alma Atada Caynakn bakanlnda ayrca toplandlar. Nisan 1917 Kazanda Fuat Tuktar bakanlnda; Rusyann Federatif Halk Cumhuriyeti olmas ve de Rusyada her halkn Ruslarla eit olmalarn talep eden toplant (9-22 Nisan 1917).

152

Nisan 1917 Ufada I. Ufa Mslmanlar Kurultay ve Mslmanlar Arasnda Vatandalk Fikrini Yayma Tekilatnn kurulmas (13-17/26-30 Nisan 1917). Nisan-Mays 1917 Kazanda Mslman Harb uras topland (27-30 Nisan/10-13 Mays 1917). (1-11 Mays 1917 Moskova I. Btn Rusya Mslmanlar Kurultaynda grlmesi gereken konular tesbit iin). 1-11 Mays 1917 Kafkasyal Ahmet Salihin bakanlnda Rusyadaki btn Trklerin siyasi, sosyal, kltrel kurum/dernek ve temsilcilerinin katlmyla, I. Tm Rusya Mslmanlar Kurultay yapld: Moskovada gerekleti ve bu Kongreye 800 civarnda delege katld. Bu kongre, Mslman dayanmas ve Trk temsilcilerinin egemenliini gsterme giriiminde olduka etkileyici bir rnek oluturdu. Kongre toplumsal bir reform ya da din (rnein kadnlarn konumu) gibi, birbirinden olduka ayr dncelerin uzlatrlmas hususunda bir hayli zorland. Ancak; ilk eitimin yerel dilde olmas ve sonraki eitimin de Gaspralnn Tercmanndaki Pantrk dille srmesi gibi konular da kapsayan ulusal varlklarn oluumu meselesinde aka geni bir destek grd (1-11 Mays 1917). Haziran-Temmuz 1917 Simbirskte uva Kurultay (20-28 Haziran/1-11 Temmuz 1917). Haziran 1917 Bakurt Mill uras kuruldu (Haziran 1917). Haziran 1917 Astrahanda A. Mihaylov derovun Kalmuklar iin Muhtariyet talebi toplants (Haziran 1917). Temmuz 1917 Sultan V. Mehmed Read vefat etti (4 Temmuz 1917 Osmanl). Temmuz 1917 Kazanda I. Btn Rusya Mslmanlar Harb/Asker uras (17-22 Temmuz 1917). Temmuz-Austos 1917 Orenburgda Zeki Velidi Togan bakanlnda I. Bakurt Kurultay topland (20-25 Temmuz/3-8 Austos 1917). Temmuz-Austos 1917 Kazanda Btn Rusya Mslmanlar Ulema Nedvesi (Din Adamlar Kurultay) (18-26 Temmuz/31 Temmuz-8 Austos 1917). Temmuz 1917 Kazanda II. Btn Rusya Mslmanlar Kurultay (21-31 Temmuz 1917). Temmuz 1917 Kazanda daha nce toplanm olan Asker, Din ve II. Btn Rusya Mslmanlar Kurultaynn ortak oturumu ile yaplan toplantda, Rusya (dil-Ural) Mslmanlar Mill-Meden Muhtariyet lan (22 Temmuz 1917). Temmuz 1917 Orenburgda II. Kazak Kongresi yapld (21-26 Temmuz 1917). Temmuz 1917 Bolevikler, Petrogradda ynetimi ele geirdiler. Troki tutukland, Lenin gizlendi. Vilayet Hkumetinin bana Kerenski geti (Temmuz 1917, Rusya).

153

Austos-Eyll 1917 Kazanda tekil edilmi olan Mill Muhtariyet Heyeti Ufaya geerek burada faaliyetlerine balad (28 Austos/10 Eyll 1917). Austos-Eyll 1917 Ufada II. Bakurt Kurultay (28-29 Austos/10-11 Eyll 1917). Eyll 1917 Takentte yaplan II. Orta Asya Mslmanlar Kongresi, Otonom Trkistan Federal Cumhriyetinin tekili teklifinde bulundu (3 Eyll 1917). Eyll 1917 Kiyevde Ukraynallarn nderlik ettii Rusyadaki gayr-i Rus Kavimleri Kongresi yapld. Bu kongreye dil-Ural, Krm ve Kafkasya Mslmanlarnn temsilcilerinden de katlanlar oldu (8-15/21-28 Eyll 1917). Eyll 1917 Kornilov darbesi, iilerin grevi yznden baarsz oldu. Kerensky Hkumeti zayflad (Eyll 1917, Rusya). Ekim/Kasm 1917 Rusyada Bolevik Ekim htilli vuku buldu (25 Ekim-7 Kasm 1917). Askeri htilal Komitesi ve Kzl Ordu, Vilayet Hkumetinin btn yelerini tutuklayarak, hkumet binalarn ve Klk saray ele geirdi. kinci Btn Rusya Sovyetleri Kongresi, yeni idari otorite olarak Halk Komiserleri Meclisini kurdu. Leninin lideri olduu mecliste, Troki Sava Komiseri, Yosef (Cugavili) Stalin (1879-1953) Mill Aznlklar Komiseri idi. ncelikle Kylye toprak datm Kararnamesi dzenlendi. Bankalar milliletirildi ve milli borlar reddedildi. Kurucu Meclis iin yaplan seimler, htilalci Sosyalist Partiye byk ounluk kazandrd. Bolevikler aznlkta kald. htilalin ardndan Takent Sovyeti, Takent Komitesinden gc ele geirdi. Kasm 1917 Ataman Dutov komutasndaki Beyaz Kozaklar, Orta Asyay Avrupa Rusyasndan ayrdlar (Kasm 1917). Kasm 1917 Finlandiya bamszlna kavutu (5-6 Kasm 1917). Kasm 1917 Takent Sovyetlerinin III. Mahall Kongresinde, Mslmanlarn mahall hkmetten atlmas kararlatrld (15 Kasm 1917). Kasm 1917 Halk Komiserleri Sovyeti bakan Lenin ve Milletler Komiseri Stalinin imzalaryla, Rus boyunduruundaki milletlerin Rusyadan ayrlabilme haklar ve Mslmanlarn slam ibdetlerini serbeste yapabilmelerine dair Bolevik Beyannmesi yaynland. (15, 20? Kasm 1917). Kasm 1917 Takent Bolevikleri, Takent Sovyetine hakim olan Menevikler ile rekbet edebilmek iin, Halk Komiserleri Konsln kurdular (19 Kasm 1917). Kasm 1917 Moskovada Mslman Komnistleri Kongresi topland (4-12/17-25 Kasm 1917). Kasm 1917 Bakurdistann Muhtariyet ilan ve Bakurt Mill Muhtar Hkumetinin tekili (16/27 Kasm 1917).

154

Kasm 1917 Hokandda yaplan IV. Orta Asya Mslmanlar Kongresi, Otonom Trkistan Mslman Geici Hkmetinin kurulmas ile sona erdi (25-27 Kasm 1917). Kasm/Aralk 1917 Ufada Rusya ve Sibirya Mslmanlarnn Millet Meclisi ald. Bakanlna Sadri Maksudi (Arsal) getirildi (20 Kasm/3 Aralk 1917 Pazartesi). 29 Kasm 1917 dil-Ural devleti ilan edildi. Bu devlet 1918de Boleviklerin millet meclisini datmalarna kadar egemenliini korudu (29 Kasm 1917). Aralk 1917 Orenburgda yaplan III. Kazak Kongresi, Kazak steplerinde Komnizmin yaylmasn engellemeye alan Ala-Ordann liderliinde bir Kazak Mill Hkmeti ilan etti (5-13 Aralk 1917). Aralk 1917-Ocak 1918 III. Bakurt Kurultay (20 Aralk 1917-4 Ocak 1918). 26 Aralk 1917 Rus arl 1917 ylnda Bolevik ihtilli ile paralannca Krmn bamszlk yolu da almtr. 9 Aralk 1917de Krm Tatar Milli Kurultay toplanm; 26 Aralk 1917de Krm Halk Cumhuriyetinin kurulduu iln edilmitir. Krm, Nisan 1918de Almanlar tarafndan da belli bir sre igal edilmi; 1920 ylnn sonlarna doru tekrar Boleviklerin eline gemitir. 1917-1918 Trkler, I. Dnya Savanda, ngiliz Mareal Allenby tarafndan Filistinden kartld. 1917-1922 V. . Lenin (Rusya Bolevikleri ve Sovyetler Birlii ilk lideri). 1917-1991 Rusyada Komnist Bolevik ynetim dnemi. 1918 1918 Mustafa Kemal, Alman mparatoru tarafndan, birinci rtbeden Kll Cordon ve Prussu nian ile taltif edildi. Ocak 1918 Rusyada Kurucu Anayasa Meclisi Petrogradda topland, fakat ksa sre sonra Kzl Ordu tarafndan feshedildi. Ukrayna bamszln ilan etti. Bunu takip eden aylarda Ermenistan, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Latviya ve Litvanyann bamszlk ilanlar takip etti (Ocak 1918). Ocak 1918 Ukrayna Rusyadan bamszln ilan etti. (Ocak 1918). Ocak 1918 Boleviklerin Orenburgu igali ve Bakurt Hkumet yelerinin tevkif edilmesi (5 veya 18 Ocak 1918). Bolevikler zayflaynca 7 Haziran 1918de Bakurt hkumeti yeniden almalarna balar. Ocak 1918 Ufada Mill Meclis, Muhtar dil-Ural Devletini ilan etti (6 Ocak 1918). Ocak 1918 Kazanda II. Btn Rusya Mslman Askerleri Kurultay (8/21 Ocak 1918).

155

Ocak 1918 Muhtar dil-Ural Devleti Anayasas ilan edildi (16 Ocak 1918). Ocak 1918 Milletler Komiserliine bal Rusya ve Sibirya Mslmanlar leri Komiserlii adyla bir Mslman Komiserlii tekili (17 Ocak 1918). Ocak 1918 Takent Sovyetlerinin IV. Mahall Kongresi, Hokand Hkmetine sava ilan etti (Ocak 1918). ubat 1918 Ermeni komitac Arak, Bayburtta katliam yapt (1 ubat 1918, Trkiye). ubat 1918 Rusyada Julyen takvimi yerine Gregoryen takvimi kullanlmaya baland (ubat 1918). ubat 1918 Hokand Mslman Hkmeti, Takent Sovyeti ve Kzl Ordu tarafndan datld. Bu atmada pek ok Mslman katledildi (18 ubat 1918). ubat 1918 Boleviklerin Kzl Orduyu kurma karar (23 ubat 1918). ubat 1918 Boleviklerin Merkez Harb ura yelerini tevkif kararlar. Bunun zerine Merkez Harb ura yeleri Kazanda Bulak (dere) tesine getiler. Kazan ikiye blnd. Bolevikler ve Asker ura taraftarlar (27 ubat 1918). ubat 1918 Basmac Hareketi/isyan balad (ubat 1918). ubat 1918-Eyll 1920 Basmac syan Hareketinin ilk safhas. (ubat 1918-Eyll 1920). [Basmaclk: Lgat anlamyla apul ve yamaclk manasn hv olan bu kelime, daha sonra Trkistan Mslmanlarnn Ruslara kar giritikleri Mill stikll Hareketini karlayan kavram haline gelmitir.]. Mart 1918 Alman Bahar Harekat balad (21 Mart 1918). Mart 1918 Bolevikler, Sovyet Sosyalist Tatar-Bakurt Cumhuriyetini kurdular. Daha sonra baz i sorunlar nedeniyle 29 Mays 1928de Muhtar Tatar Cumhuriyetine dntrdler. SSCBnin dalmasyla Tataristanda da geni apta bir milli kurtulu hareketi balad. 1992de Tataristan tam siyasi bamszln ilan etmi ve Rusyadan ayrlma niyetini bildirmitir.Ancak Rusya Parlamentosu buna ret cevab vermitir. Bugn Tataristan Rusya Fedarasyonuna bal zerk bir Trk cumhuriyetidir (23 Mart 1918). Mart 1918 Boleviklerin Bulak tesi/Ard Cumhuriyeti igali ve Merkez Harb uray lavetmesi (28 Mart 1918). Mart 1918 Mslman Komiserliinin Mill hareketi yoketme teebbs (9 Mart 1918). Mart 1918 Mslman Komiserliinin Tatar-Bakurt Sovyet Cumhuriyeti kurma karar (22 Mart 1918). Bu karar 13 Aralk 1919da Komnist Partisi Merkez Komitesi tarafndan iptal edilmitir.

156

Mart 1918 Almanya ile Rusya arasnda Brest-Litovsk antlamas imzaland. Rusya, Polonya, Finlandiya, Baltk topraklar, Ukrayna ve dier birok blgeyi kaybetti. Rus Sosyal Demokrat i Partisi, Rusya Komnist Partisi (Bolevik) adn ald (Mart 1918). Mart-Nisan 1918-1921 Rusyada, Sava balad (Mart-Nisan 1918). Rusyada Troki komutasndaki Kzl Ordu ve Beyaz Rus kuvvetleri arasnda Sava yllar. Kzl Ordu galip geldi. Nisan 1918 Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (Nisan 1998). Nisan 1918 Boleviklerin Ufada Mill Meclisi basmalar ve Mill idareye el koymalar (12/25 Nisan 1918). Nisan 1918 Ermeni komitaclar, Karsn dousundaki Subatan kynde 750 Mslman ehit etti (25 Nisan 1918 Osmanl, Ermeni). Mays 1918 Ermeni komitaclar, Karsta, aralarnda ocuklarn da bulunduu 60 Mslman katletti (1 Mays 1918 Osmanl, Ermeni). Mays 1918 Azerbaycann istikllini iln (28 Mays 1918). Haziran 1918 Rusyada Toplama kamplar kuruldu (Haziran 1918). Haziran 1918 Ermenilerin I. Dnya Savanda bar istemesiyle Batum Anlamas imzaland (4 Haziran 1918). Haziran 1918 Azerbaycan-Osmanl Andlamas (4 Haziran 1918). Temmuz 1918 VI. Mehmet Vahideddin Padiah oldu (4 Temmuz 1918 Osmanl). Temmuz 1918 Rus ar ve ailesi katledildi (Temmuz 1918). Temmuz 1918 Rus Sosyal htillci Hkmeti, Takent Sovyetinin elinden Akabat ald ve randaki ngiliz kuvvetlerinden yardm/destek talebinde bulundu (Temmuz 1918). Temmuz 1918 Sovyetler Birliinin yeni anayasas (geici) yrrle girdi. ar ve ailesi ldrld (Temmuz 1918). Eyll 1918 Sovyet Kzl Ordusu Kazan yeniden igal etti (10 Eyll 1918). Eyll 1918 Ufada, Rusyadaki Trk ve Mslman hkumet ve siyasi partiler ile Mslman olmayan milletlerin hkumet ve siyasi partilerinin katlmyla bir Devlet Danma Toplants yapld (823 Eyll 1918). Bir Kurucu Meclis yesi Kongresi tekil edildi. Tekil edilen 5 mdr arasnda Amiral Kolak da var idi. 5 Mdrden 4 1 Ocak 1919da tevkif edilince Rus arln yeniden ihya etmek isteyen Kolak tek lider durumuna geldi.

157

Eyll 1918 Nuri Paann Ruslar yenerek Bakye girmesi (15 Eyll 1918). Eyll 1918 Bulgaristan, Selanik Atekes Antlamas ile I. Dnya Savandan ekildi (29 Eyll 1918). Ekim 1918 Beyrut bamszln ilan etti (1 Ekim 1918). Ekim 1918 Yugoslavya Cumhuriyeti kuruldu (17 Ekim 1918). Ekim 1918 Mondros Mtrekesinin imzalanmas (Osmanl, 30 Ekim 1918). Kasm 1918 Moskovada yaplan Mslman Komnistler Kongresi, Rus Komnist Partisi (RCP) iinde bir Mslman Brosu tekil etti (Kasm 1918). Kasm 1918 Trk Askerinin Musuldan daha Kuzeye ekilmesi iin Trkiyeye ngiliz notas (2 Kasm 1918). Kasm 1918 ttihat ve Terakki Frkas kendi kendisini feshetti (5 Kasm 1918 Osmanl). Kasm 1918 Ahmet zzet Paann istifas zerine, Tevfik Paa yeni Osmanl Hkmetini kurdu (11 Kasm 1918). Kasm 1918 Macaristan Halk Cumhuriyeti ilan edildi (16 Kasm 1918). Aralk 1918 Kral Alexander (Srp kral) Belgradda Srp, Hrvat ve Slovenlerin ortak devletini kurdu. Bakenti Belgrad olan devlet, tarihe I. Gney-Slav (Yugo Slav) devleti olarak geti (1 Aralk 1918). Aralk 1918 stikbal gazetesi, Faik Ahmet (Barutu) tarafndan Trabzonda karlmaya baland (10 Aralk 1918). Aralk 1918 Ik adl milli gazete Giresunda kmaya balad (16 Aralk 1918). 1918-1920, 1991 Azerbaycan Cumhriyeti: Kurucusu Mehmed Emin Resulzdedir. Kuzey Azerbaycan/Gney Kafkasyada kurulmu, Gence, sonra Bak bakent olarak kullnlmtr. Sovyet Rusya tarafndan ortadan kaldrlmtr. 1919 1919 Lord Curzonun, Dou Trakyadaki Trkler ile Bat Anadoludaki Rumlar mbadele edilmelidir yolundaki muhtras akland. 1919 Fransann Marsilya ehrinde, Ermeni Kin Ant dikildi. Fransz bakan Joset Comitte, antn al trenine katld (1919).

158

1919 Einstein, Genel zafiyet Teorisi konusundaki yazsn yaymlad. 1919 Lenin Mslman Komnist Partisini datt ve Rusya Komnist Partisi iinde Dou Halklarnn Komnist Kurulular Brosunu tekil etti (1919 balar). 1919 Almanya ile Versailles/Macaristan ile Triannen/Avusturya ile Saint Gemain/Bulgarristan ile Neully Antlamalar yapld/(Cemiyetler kuruldu.) Ocak 1919 ngilizler, Badat igal etti (10 Ocak 1919). Ocak 1919 Paris Konferans (19 Ocak 1919). Ocak 1919 Hrriyet ve dilaf Frkas, yeniden faaliyete balad (22 Ocak 1919 Osmanl). ubat 1919 ngiliz kuvvetleri Akbaddan geri ekildiler (ubat 1919). ubat 1919 Bakurt ynetiminin 22 Kasm 1918den itibaren Boleviklerle yrtlen ibirlii almalar sonu vermemi ve Bakurt ordusu Boleviklere teslim olarak Bakurdistann zerklii hayalleri suya dmtr (18 ubat 1919). 23 Mart 1919 SSCBne dahil bir Bakurt Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Bakenti Ufa ehridir. Bakurtlar etnik yap itibariyle Tatarlara yakndrlar (23 Mart 1919). Nisan 1919 Muhtar dil Ural Devleti ve Mill daresi son buldu (Nisan 1919). Mays 1919 Aksz gazetesi Kastamonuda kmaya balad (15 Mays 1919). Mays 1919 zmirin igali (15 Mays 1919 Trkiye). Mays 1919 Dorusz adl milli gazete Balkesirde yaynlanmaya balad (22 Mays 1919). Mays 1919 III. ngiliz-Afgan Sava, Afganllarn Sovyetlerle bir Dostluk Antlamas imzalanmalar sonucunu dourdu (Mays 1919). Mays 1919 I. Orta Asya Mslman Komnistleri Kongresi, Birleik Trkistan Sovyet Cumhriyeti kurulmasn teklif etti (Mays 1919). Mays 1919 Mustafa Kemal [Atatrk], 9. Ordu Mfettii olarak Samsunda karaya kt. Trk Kurtulu Savan balatan meale yanmaya balad (19 Mays 1919 Trkiye). Haziran 1919 Trk kurtulu Savann ana adm ve belgelerinden olan Amasya Genelgesi yaynland. 4. madde, Sivasta toplanlmasn kararlatryor (22 Haziran 1919 Trkiye). Haziran 1919 I. Dnya Sava sonunda, dilaf Devletleri ile Almanya arasnda Versay Bar Anlamas imzaland (26 Haziran 1919).

159

Temmuz 1919 III. Trkistan Komnist Partisi Kongresi, Trkistanda Mslmanlarn hkmet ilerinden/grevlerinden atlmalarna karar verdi (Temmuz 1919). Temmuz 1919 Mustafa Kemalin, askerlik ve resmi grevlerinden stif etmesi (8/9 Temmuz 1919 Trkiye). Temmuz-Austos 1919 Erzurum Kongresi topland: 9 kiiilik Heyet-i Temsliye (23 Temmuz-7 Austos 1919 Trkiye). Eyll 1919 Kzl Ordu kuvvetleri, Dutovun Orta Asya birliini bertaraf etti (Eyll 1919). Eyll 1919 Sivas Kongresi topland: 16 Kiilik Heyet-i Temsiliye (4-12 Eyll 1919 Trkiye). Eyll 1919 Trakyann Trkln mdafaa eden Ahali adl gazete, Mehmet Behet (Perim) tarafndan Edirnede yaynlanmaya balad (8 Eyll 1919). Eyll 1919 Sivas Kongresinin 8.Umumi Toplantsnda rade-i Milliye adyla bir gazetenin karlmasna karar verildi (11 Eyll 1919). Ekim 1919 Lenin tarafndan, Takent Sovyetinden ynetimi/otoriteyi devralmas iin bir Trkistan Komisyonu gnderildi (Ekim 1919). Ekim 1919 22 Ekim 1919 Amasya Grmeleri ve Protokol (Sivas Kongresi Kararlarnn Meclis-i Mebsnca tescili. Ali Rza Paa Hkumeti) (22 Ekim 1919 Trkiye). Kasm 1919 dilaf Devletleri ile Bulgaristan arasnda, Nyyi Bar Anlamas imzaland (27 Kasm 1919). Aralk 1919 27 Aralk 1919 Mustafa Kemal Ankarada (27 Aralk 1919 Trkiye). 1920 1920 Cemal Paann Trkistandan Kbile geii. 1920 Irakdaki byk ayaklanmann 100 bin ngiliz Askerince bastrlmas. 1920 Kzllar, Rus Savandan zaferle ktlar (1920 balar). 1920 Suriye ve Lbnanda Fransz Manda ynetiminin balamas. 1920 Trk Milliyetiliinin gl kalemlerinden mer Seyfettin (1894-1920) ld. . Seyfettin, Balkesir yaknlarnda bir kyde domu olup kkeni Kafkas Trklerindendir. Askerlii dneminde Pantrk evreler iinde etkin olmu, sonralar ise edebiyata ynelmitir. Gen Kalemler, Halka Doru, Trk Yurdu ve Zeka iin iirler ve makaleler ile Yeni Mecmua, Byk Mecmua ve dierleri iin ykler yazmtr. Birinci Dnya Savandan hemen nce Seyfettin Milli Tecrbelerden kartlm

160

Ameli Siyasetini kard. Seyfettin Yarnki Turan Devleti adndaki bir baka almasnda Arap-Trk ibirliine dayanan ancak esas olarak Anadoludan Trkistana uzanan geni bir Trk birlii umudunu tayan gelecein Turan lks grn ortaya koymaktayd. Ocak 1920 Hkimiyet-i Milliye gazetesi Ankarada kuruldu (10 Ocak 1920). Ocak 1920 stanbul Mebuslar Meclisinin al (12 Ocak 1920 Osmanl). Ocak 1920 Pariste, Azeriler ve Grclerin istikllleri iin byk devletlerden sz almalar (12 Ocak 1920). Ocak 1920 Trkistan Komisyonu, Trkistann ayr etnik cumhuriyetlere blnmesini teklif etti (15 Ocak 1920). Ocak 1920 V. Trkistan Komnist Partisi Kongresi, Trk Halklarnn Sovyet Cumhriyeti ve Trk Kzl Ordusunun kurulmas teklifinde bulundu (20 Ocak 1920). Ocak 1920 Son Osmanl Meclis-i Mebsannda Misk- Millnin Kabul (28 Ocak 1920). ubat 1920 Sovyet birlikleri, Hiveyi ele geirdi. Hive Hanl ve Kongrat Hanedan sona erdi (2 ubat 1920). ubat 1920 Takent Sovyeti, Akabat yeniden ele geirdi (ubat 1920). Mart 1920 Ala Orda Hkmeti, Boleviklere kar mcadeleyi brakt (Mart 1920). Mart 1920 Hintli Mslmanlarn Hilfet Komitesinin ngilteredeki temas ve giriimleri (2-17 Mart 1920). Mart 1920 16 Mart 1920 stanbulun gali, Meclisin baslmas, srgnler (16 Mart 1920 Osmanl). Mart 1920 Amerika Birleik Devletleri Cumhurbakan Wilson, Byk Ermenistan kurulmas hakknda nota verdi (26 Mart 1920). Nisan 1920 Gen Hiveliler nderliinde Harezm (Hive) Halk Cumhriyeti kuruldu (4 Nisan 1920). Nisan 1920 Son Osmanl Meclis-i Mebusannn sresiz kapatlmas (11 Nisan 1920). Nisan 1920 Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin Almas (23 Nisan 1920 Trkiye). Nisan 1920 Hyanet-i Vataniye Kanunu karld (29 Nisan 1920 Trkiye). Mays 1920 Kalinin, Lenin ve nukitzenin imzasyla Tatar Muhtar Sovyet Sosyalist

161

Cumhuriyetinin kurulmas karar (Mays 1920). Mays 1920 TBMMnde stanbul Hkmeti ile Resmi Muhaberenin Memnuiyeti Hakknda 12 sayl karar karld (6 Mays 1920 Trkiye). Haziran 1920 dilaf Devletleri Macarlarla, Trianon Bar anlamasn imzalad (4 Haziran 1920). Haziran 1920 Matbuat ve stihbarat Umum Mdrl Tekiline Dair Kanun, Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul edildi (7 Haziran 1920). Austos 1920 Svres Antlamas imzaland (10 Austos 1920 Osmanl). Austos 1920 Rus-Ermeni Mtrekesi (10 Austos 1920). Austos 1920 (Sonralar Krgz olarak adlandrlacak olan) Kazak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (26 Austos 1920). Eyll 1920 Sovyet birlikleri, Buharay ele geirdi. Buhara Hanl ilga edildi ve Mangt Hnednl sona erdi (Eyll 1920). Eyll 1920 Basmac syan Hareketinin ilk safhas sona erdi. (Eyll 1920). Eyll 1920 Bakde ark Milletleri Kongresinin Toplanmas (Eyll 1920). Eyll 1920 stikll Mahkemelerinin kurulmas (18 Eyll 1920 Trkiye). Ekim 1920 Gen Buharallar ve Buhara Komnist Partisi kontrolnde/ynetiminde, Buhara Halk Cumhriyeti kuruldu. Cumhriyetin ynetimini stlenen Faizullah Hocaev (1896-1938), daha sonra da Babakan oldu (6 Ekim 1920). Ekim 1920 Rusyaya gizli bir heyet gnderilmesi (11 Ekim 1920 Trkiye). Ekim 1920 Trkiye Komnist Frkas, Ankarada resmen kuruldu (18 Ekim 1920). Ekim 1920 Musul Meselesi iin Gazi, Anayasann 19. Maddesi gereince Meclisi Olaanst toplantya ard (18 Ekim 1920 Trkiye). Kasm 1920 Yunanistanda Venizelos kabinesi dt (1 Kasm 1920). Aralk 1920 Ankara Meclis Hkumeti ile Ermenistan arasnda Gmr Anlamas imzaland: Ermeniler Sevri red ile Kars ve yresi Trklere veriliyor. Dou Cephesi rahatlad (2-3 Aralk 1920). 1920-1923 Basmac Hareketinin ikinci safhas. 1920-1923 Bat Trakya Cumhriyeti: Bat Trakyada kurulmutur. Merkezi Gmlcine idi. Yunanistan tarafndan yklmtr.

162

1921 1921 Yunanllar, Eskiehire doru ilerlemeye balad. 1921 Sovyetler Birlii Komnist Partisi 10. Kongresi, Pantrkl ve Panislamizmi, burjuva demokratik milliyetilie ynelen sapmalar olarak deerlendirip mahkum etti. 1921 ran Kazak Tugay subaylarndan Rza Han 1921de siyaset yazar Seyyid Ziyaeddin Tabatabainin de nernli rol oynad bir darbeyle ordunun bana geti. Sonraki yllarda sava bakanl ve Tabatabainin yerine babakanlk grevlerini stlenerek dzeni saladktan sonra, 1925te Kaar hkmdarn devirdi ve kendisini ehinah ilan etti. 1921 Krm Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmu ve Rusyaya balanmtr. 1921 Tannu-Tva Halk Cumhuriyeti tamamen SSCBye dahil edilerek kendisine Rusya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyeti iinde bir muhtar blge stats verildi. Ocak 1921 Rus Komnist Partisi Mslman Brosu feshedildi (Ocak 1921). Ocak 1921 I. nn Sava (6-10 Ocak 1921 Trkiye). Ocak 1921 Buhra Heyetiyle grmeden sonra Mustafa Kemalin TBMMde nutku (17 Ocak 1921 Trkiye). 20 Ocak 1921 Dastan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu (20 Ocak 1921). 20 Ocak 1921 Dal Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu (20 Ocak 1921). Sovyetler bir yl gemeden birer resmi kararname ile Dal Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini alt paraya ayrd. Bylece: 20 Kasm 1922de eenistan; 7 Haziran 1924te de nguistan zerk eyaletleri teekkl ettirildi. 15 Ocak 1934te her iki zerk eyalet birletirilerek een-ngu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine evrildi. II. Dnya Sava srasnda Almanlarla ibirlii yapmakla sulanan eenngular, bu yzden Ruslarn iddetli basklarna maruz kaldklar gibi, 1944te de Ortaasyaya srgne gnderildiler. Bu zorunlu gn sonucunda een-ngu Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti feshedilerek topraklarnn bir ksm Kuzey Osetyaya, bir ksm da Dastana verildi. Bundan tam 13 yl sonra 9 Ocak 1957de eski zerk idare yeniden kuruldu ve bu durum 1990lara kadar devam etti. 1996 ylnda yaplan een-Rus sava sonrasnda ngular, eenistandan ayrld. Ocak 1921 lk Anayasa. 23+1 ek muvakkat madde (Tekilt- EsasiyeKnunu) (20 Ocak 1921 Trkiye). ubat 1921 Londra Konferans (23 ubat 1921). ubat 1921 Kzl Ordu Tiflise girdi (25 ubat 1921).

163

Mart 1921 Trkiye-Afganistan ttifk Muhedenmesi/Moskovada dostluk anlamas imzaland (1 Mart 1921). Mart 1921 stikll Marnn kabul (12 Mart 1921 Trkiye). Mart 1921 Sovyetler, Harezm Halk Cumhriyetinin Gen Hiveliler Hkmetini azlettiler, grevden aldlar (14 Mart 1921). Mart 1921 Talat Paa, Berlinde Ermeniler tarafndan katledildi (15 Mart 1921). Mart 1921 TBMM Hkmeti ile Sovyet Rusya arasnda Muhedt Ahidnmesi/Moskova Antlamas imzaland (16 Mart 1921). Mart 1921 Ermeni Misak Torlakyan, Azerbaycan ileri Bakan Cevanir Han, Tepebandaki Pera Palas Oteli nnde ldrd (18 Mart 1921). Mart-Nisan 1921 II. nn Sava (31 Mart-1 Nisan 1921 Trkiye). Temmuz 1921 1921 talyanlarn Anadoludan ekilmesi (5 Temmuz 1921 Trkiye). Temmuz 1921 Hilfet Komitesinin, Karaide Hilfet Kongresini toplamas (8 Temmuz 1921). Temmuz 1921 Ktahya-Eskiehir Savalar (10-25 Temmuz 1921 Trkiye). Austos 1921 Hilfet Komitesinin toplu direni karar (1 Austos 1921). Austos 1921 Afganistan, Azerbaycan ve Sovyet Sefretinden sonra Ankaraya Buhra Cumhriyeti Sefret Heyetinin gelmesi (2 Austos 1921 Trkiye). Austos 1921 Mustafa Kemal Paann Bakumandanlna dair kanun, TBMMde kabul edildi (5 Austos 1921 Trkiye). Austos 1921 Milli Mcadeleyi destekleyen Trkolu gazetesi Boluda yaymlanmaya balad (15 Austos 1921). Austos 1921 Sakarya Meydan Muhrebesinin Balamas (23 Austos 1921 Trkiye). Zafer: 13 Eyll 1921 Eyll 1921 Sakarya Zaferi ertesinde Azerbaycan, Krm Trk heyetlerinin gelerek kutlamalar (12 Eyll 1921 Trkiye). Eyll 1921 Sakarya Meydan Muharebesinin zaferle sonulanmas (13 Eyll 1921 Trkiye). Eyll 1921 19 Eyll 1921 Atatrke Gazi ve Mareal Rtbesi verilmesi (19 Eyll 1921 Trkiye). Ekim 1921 Enver Paa (1881-1922), Sovyetlere yardm iin Buharaya geldi, fakat Basmaclar

164

ile ibirliine balad (Ekim 1921). Ekim 1921 TBMM Hkmeti ile Mavera-i Kafkas Cumhuriyetleri (Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan) arasnda Kars Antlamas imzaland (13 Ekim 1921). Ekim 1921 Azerbaycan Elisi Abilovun, TBMM Resi M. K. Paaya gven mektbunu sunmas (17 Ekim 1921 Trkiye). Ekim 1921 Trk-Fransz Ankara dilfnmesi (20 Ekim 1921). Kasm 1921 Ankarada Azerbaycan Eliliinin almas (18 Kasm 1921 Trkiye). Kasm 1921 Japonya babakan Hara ldrld (18 Kasm 1921). Aralk 1921 kinci Hilfet Kongresinin Toplanmas (Aralk 1921). Aralk 1921 Ermeniler, Sait Halim Paay Romada katletti (6 Aralk 1921). 1922 1922 San Remo Konferans kararlar, TBMMde reddedildi. 1922 Kabartay-Balkar zerk oblast oluturuldu. 1936da da zerk cumhuriyet statsne kavutu. 1922 Anti-Bolevik Mslman rgtler Kongresi topland ve bu toplantda Bamsz Trkistan Trk Cumhuriyeti adyla geici bir hkmetin oluturulmas kararlatrld. 1922 dil-Ural Millet Meclisi tarafndan seilen, Mill dare (1918-1920li yllarda srgnde) ortadan kalktktan sonra da faaliyetlerine Paris vb. yerlerde devam eden Sulh Heyeti dald 1922 Cemiyet-i Akvam, Filistinde ngiltere ynetiminde bir manda idaresi kurdu. 1922 ngiltere, Msrn bamszln kabul etti. Ocak 1922 Ankara Hkmeti ile Ukrayna Hkmeti arasnda dostluk antlamas imzaland (2 Ocak 1922). ubat 1922 Buhara Komnist Partisi, Rus Komnist Partisinin kontrol altna girdi (ubat 1922). Haziran 1922 Ziya Gkalp, Diyarbakrda, Kk Mecmua adl dergiyi yaymlamaya baland (18 Haziran 1922-5 Mart 1923 aras toplam 33 say). Austos 1922 Enver Paa ldrld. Bu kayp, Basmac Hareketinin tedrcen g kaybetmesine sebep oldu (Austos 1922).

165

Temmuz 1922 Mustafa Kemal Paaya sresiz bakomutanlk verilmesi (20 Temmuz 1922 Trkiye). Temmuz 1922 Cemal Paa, Tifliste Ermeniler tarafndan ldrld (22 Temmuz 1922). Austos 1922 Kocatepeden Byk Taarruzun Balamas 26 Austos/1 Eyll 1922 Byk Taaruz (26 Austos 1922 Trkiye). Austos 1922 Yunan Ordusunun tamamen sarlmas ve imh edilmesi suretiyle Dumlupnar (Bakomutan) Meydan Muhrebesi nin kazanlmas (30 Austos 1922 Trkiye). Eyll 1922 Bakomutan Mustafa Kemal Paann Orduya Beynnmesi: Ordular; lk hedefiniz Akdenizdir, leri! (1 Eyll 1922 Trkiye). Eyll 1922 Trk Svrlerinin zmire girii ve Kadife Kaleye Trk bayrann ekilmesi (9 Eyll 1922). Eyll 1922 Bat Anadolunun Yunan ordusundan tamamen temizlenmesi (18 Eyll 1922 Trkiye). Eyll 1922 Yunan kral Konstantin tahtn brakt (27 Eyll 1922). Ekim 1922 Mudanya Konferansnn balamas (3 Ekim 1922). Ekim 1922 Fransa, ngiltere, talya ve Trkiye arasnda Mudanya Atekes Antlamas imzaland. Daha sonra da Yunanistan anlamay imzalayarak Trakyay, Meri snr olmak zere Trklere brakmtr (11 Ekim 1922). Ekim 1922 Yunan Hkmetinin Mudanya Atekes Anlamasn onaylamas (13 Ekim 1922). Ekim 1922 Mudanya Mtarekesi (Atekes Anlamas)nin yrrle girmesi (15 Ekim 1922). Ekim 1922 M. K. Paann, Tevfik Paaya iletilmek zere Mill Hkmetin stanbul temsilcisi Hmit Beye cevb telgraf: Trkiye Byk Millet Meclisi Ordularnn kazand kesin zaferin tabi neticesi olmak zere vuku yakn olan bar konferansnda Trkiye Devleti yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan temsil olunur (18 Ekim 1922 Trkiye). Ekim 1922 Refet Paann maiyetinde stanbula gelen 100 Trk jandarmasnn Sirkeci skelesinde karaya k (20 Ekim 1922 Trkiye). Ekim 1922 dilaf Devletlerinin TBMM Hkmeti ve stanbul Hkmeti temsilcilerini 13 Kasm 1922de Lozanda toplanacak bar konferansna davet etmeleri (27 Ekim 1922). Ekim 1922 Devletin kontroln ele geiren Benito Mussolini, iktidara geldi ve faizm ilan etti (28 Ekim 1922).

166

Ekim 1922 Bakanlar Kurulunun Lozan Konferans delegesi adaylarn belirlemesi: smet Paa, Rza Nur, Hasan Hsn (31 Ekim 1922 Trkiye). Kasm 1922 Hilfet ve Saltanatn birbirinden ayrlarak Saltanatn lav hakknda TBMMsi karr. 1 Kasm 1922 gecesi ve ertesi gnnn Bayram kabul edilmesine dair TBMM karar. Karar Yldz Saraynda Vahdeddine Refet Paa tarafndan tebli edilmitir (1 Kasm 1922 Trkiye). Kasm 1922 Mustafa Kemal Paann Petit Parisien muhbirine-bar artlar, dahili ve harici siyasi meseleler hakknda-demeci: Biz ne Bolevikiz, ne de Komnist; ne biri, ne dieri olamayz. nk biz milliyetperver ve dinimize hrmetkrz (2 Kasm 1922 Trkiye). Kasm 1922 Tevfik Paa Kabinesinin istifas. Refet Paann dilf devletleri generallerinin katlmyla yaplan Generaller Toplantsnda Bugn leden sonra stanbulda Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti idresinin balam olduunu resmen beyn etmesi. (4 Kasm 1922 Osmanl). Kasm 1922 Osmanl Devletinin resm gazetesi olan Takvm-i Vakayinin son saysnn karak kapanmas (4 Kasm 1922 Osmanl). Kasm 1922 stanbulun idaresine el konulduuna dair Ankara Hkmeti karar Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti 4 Kasm 1922 le vaktinden itibaren stanbulun idaresine el koymuturnn Refet Paa araclyla stanbul Hkmetine teblii (4/5 Kasm 1922). Kasm 1922 stanbulun ynetimine el konulduuna dair Ankara Hkmeti kararnn stanbul Hkmetine teblii (5 Kasm 1922 Trkiye). Kasm 1922 Trk delegasyonunun stanbuldan Lozana hareketi (9 Kasm 1922 Trkiye). Kasm 1922 VI. Mehmet Vahidettin, son Selamlk Trenine katld (10 Kasm 1922 Osmanl). Kasm 1922 smet Paann sabah, Lozandan Parise gelii. Fransa Babakan Poincare ve Franklin Bouillonla grmesi (15 Kasm 1922). Kasm 1922 Vahidettinin Halfe-i Mslimn imzs ile igl ordular Bakumandan Harringtona snma mektubu: stanbulda hayatm tehlikede grdmden ngiltere Devlet-i Fehmesine iltic ve bir an evvel stanbuldan baka yere naklimi taleb ederim efendim (16 Kasm 1922 Osmanl). Kasm 1922 Son Osmanl Sultn Vahideddinin maiyeti ile birlikte, Malaya adl ngiliz harb gemisiyle stanbuldan Maltaya gitmesi/lkeyi terk etmesi (17 Kasm 1922). 20 Kasm 1922de Maltaya gelen Sultan, ksa bir mddet burada kaldktan sonra, Hicaz Kralnn daveti zerine, Hicaza gitmi, daha sonra da Avrupaya geerek San Remo ehrinde yerlemi ve 15 Mays 1926da burada vefaat etmitir. Kasm 1922 Vahideddinin Halifelikten uzaklatrldna dair eriye Vekili Vehbi Efendinin

167

Fetvs (18 Kasm 1922 Trkiye). Kasm 1922 TBMM kararyla, Vahideddinin halifelikten hali, yerine Abdlmecid Efendinin halifelie seilmesi (19 Kasm 1922 Trkiye). Kasm 1922 Lord Curzon ile Poincarenin Lozana gelileri. Lozan yaknlarnda CurzonPoincare-Mussolini grmesi (19 Kasm 1922 Trkiye). Kasm 1922 Mont Benon garzinosunda Lozan Konferansnn balamas, al treni. Trende smet Paa da bir konuma yapmtr (20 Kasm 1922). Kasm 1922 Lozan Konferansnn ilk oturumu ve konular grmek zere 3 komisyon oluturulmas. Bu konferansa katlan Trk Heyeti: Reis: smet Paa, azalar: Sinop Mebusu Rza Nur, Trabzon Mebusu Hasan (Saka) (21 Kasm 1922). Kasm 1922 smet Paann ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon ile Musul konusunda grmesi (28 Kasm 1922). Kasm 1922 Dou Trakyann Yunanllarca boaltlmasnn tamamlanmas (30 Kasm 1922 Trkiye). Kasm 1922 Mustafa Kemal (Atatrk) nderliindeki Trk Milliyetileri, Osmanl Saltanatn ilg ettiler (17-22 Kasm 1922). Aralk 1922 Rus Sovyet Federal Sosyalist Cumhriyetinin birer paras olarak kurulan Trkistan ve Krgz (Kazak) Otonom Sovyet Sosyalis Cumhriyetlerinin de dahil olduu, Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birlii kuruldu. Katlan cumhuriyetler: Rusya SSC, Ukrayna SSC, Beyaz Rusya SSC ve Mavera-i Kafkas SSC (Aralk 1922). Aralk 1922 Mustafa Kemal Paann, Ankarada, Hakimiyet-i Millye, Yeni Gn ve t gazeteleri muhbirlerine Halk Frkas adyla siyas bir parti kurma niyetinde olduunu bildiren demeci ve stanbul Mebusu Dr. Adnan (Advar) Beyin Meclis kinci Reisliinden istifs (6 Aralk 1922). Aralk 1922 Trk Oca, Ankarada yeniden ald (29 Aralk 1922). Gazi Mustafa Kemal, Ocak 1923de 1000 TL. maddi yardmda bulundu. 14 Ocak 1923 gn Ankara Trk Ocan ziyaret etti. Aralk 1922 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii kuruldu (30 Aralk 1922). 1922-1946 Mihail Kalinin (Sovyetler Birlii). 1922-1953 Yosef Stalin dnemi (Sovyetler Birlii). 1923 1923 Mustafa Kemalin annesi Zbeyde Hanm zmirde ld. Karyakaya gmld.

168

1923 Lozan Bar Antlamasnn 20. maddesi gereince, Trkiye, Kbrsn ngiltereye ilhakn kabul etti. 1923 Ermeni asll Mnib Boya, Van Milletvekili olarak TBMMne girdi (1923). Ocak 1923 Lozanda Trkiye ile Yunanistan arasnda askeri ve sivil esirler ile din esasna dayal aznlklarn deiimi konusunda iki szleme imzalanmas (30 Ocak 1923). ubat 1923 Trk kar tekliflerinin verilmesi. Curzonun son demeci: mit ederim ki smet Paa, umduumdan daha ok fedakarlk yaptmn farkndasnz. Sava olabilir. Kabul etmenizi istirham ederim. Vatannz kurtarmak iin smet Paa yarm saatinz var. Konferansn kesintiye uramas (4 ubat 1923). ubat 1923 Trk Delegasyonunun Lozandan ayrl (7 ubat 1923). ubat 1923 Trk Lozan Delegasyonu Bkree geldi ve smet Paa Hkmete rapor sundu (10 ubat 1923). ubat 1923 Lozan Delegasyonunun stanbula dn, General Haringtonla . Paann grmesi (16 ubat 1923 Trkiye). Mart 1923 Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Buhara ve Harezm Halk Cumhriyetleri I. Konferans, bu cumhriyetin ekonomik ve idr birliini hedefleyen bir Orta Asya Ekonomik Konseyi tekil etti (Mart 1923). Nisan-Temmuz 1923 Lozan Konferans ikinci dnem almalarnn balamas ve imzas (23 Nisan-24 Temmuz 1923 Trkiye). Haziran 1923 Stalin, Sultan Galiyevizmi ve bamsz bir Trkistan kurulmasn amalayan Mslman Komnist isteklerini knad, reddetti (Haziran 1923). Temmuz 1923 I. Sovyet Kongresi (30 Aralk 1922)nin Moskovada kabul ettii

Mukvelenmeye istinaden, Merkez cr Komitesince tashiht ve tadlat yaplarak hazrlanan 1922 tarihli yeni Sovyet Anayasas, 6 Temmuz 1923 tarihinde Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birlii Merkez cr Komitesi tarafndan onaylanm ve Sovyetler Birliinin kuruluunu resmiletiren bir belge olarak yrrle girmitir. Anayasann ikinci ksmndaki Mukvelenmede zikredilen ve Sovyet Sosyalist Cumhriyetler ttihdn tekil eden Cumhriyetler ise unlardr: Rusya Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Mver-y Kafkas Federal Sovyet Sosyalist Cumhriyeti (SS Azerbaycan, SS Grcistan, SS Ermenistan Cumhriyetleri). Temmuz 1923 Lozan Muhedesinin imzas (23 Austos tarihinde de TBMMde onaylanarak yrle girmitir) (24 Temmuz 1923 Trkiye).

169

Austos 1923 Rauf Beyin cr Vekilleri Heyeti Reisliinden ayrl (4 Austos 1923 Trkiye). Austos 1923 II. Devre iin seilen millet vekillerinin Halk Frkas kurulmas hakknda grmek zere TBBMde grme yapmas (7 Austos 1923). Mustafa Kemal Paann toplantda, Halk Frkas kurulmas hakknda yapt uzun konuma (8 Austos 1923). Austos 1923 Halk Frkas Nizmnme Taslann millet vekillerine datlmas ve grmelerin balamas (9 Austos 1923 Trkiye). Austos 1923 smet Paann Lozandan stanbula dn (10 Austos 1923 Trkiye). Austos 1923 II. Devre T.B.M.M.nin almas ve almalarna balamas (11 Austos 1923 Trkiye). Austos 1923 TBMMeclisinde yeni cr Vekilleri Heyeti seimi (cr Vekilleri Heyeti Reisi: stanbul mebusu Fethi (Okyar) Bey, Adliye Vekili: zmir mebusu Seyit Bey, Dahiliye Vekili: stanbul mebusu Fethi (Okyar) Bey, (14 Austos 1923 Trkiye). Austos 1923 Lozan Bar Antlamasnn, TBMMde onaylanmas (23 Austos 1923 Trkiye). Eyll 1923 Halk Frkasnn kuruluu ve Mustafa Kemal Paann genel Bakanlna seilmesi. Genel Sekreterliine de Receb (Peker) Beyin tayin edildii Frkann kurulu dilekesi, 23 Ekim 1923 tarihinde Dahiliye Vekletine verilmitir (11 Eyll 1923 Trkiye). Ekim 1923 Harezm Halk Cumhriyeti yerine, Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu (Ekim 1923). Ekim 1923 Ankara ehrinin, Trkiye Devletinin Hkmet Merkezi olduuna dair TBMMeclisi karar (13 Ekim 1923). Ekim 1923 zle-i ekvet Kannunun TBMMde kabul (18 Ekim 1923 Trkiye). Ekim 1923 Halk Frkasnn kurulu dilekesinin Genel Bakan Gazi Mustafa Kemal ve Genel Sekreter Receb (Peker) imzlaryla Dhiliye Vekletine verilmesi (23 Ekim 1923 Trkiye). Ekim 1923 Halk Frkas Meclis Grubunun M. K. Paann bakanlnda toplanmas ve M. K. Paann bir gn nceki istei zerine ald cr Vekilleri Heyetininnin istifsn bildirmesi. Kararn TBMMde okunmas (27 Ekim 1923 Trkiye). Ekim 1923 Akam ankayada yemek esnasnda Mustafa Kemal Paann hazr bulunanlara szi: Yarn Cumhriyet iln edeceiz!. Gece, M. K. Paann smet Paa ile T. Essiye Kannunun baz maddeleri hakknda deiiklik teklifi hazrlamalar ve Knna Trkiye Devletinin ekl-i Hkmeti Cumhriyettir kaydnn konulmas (28 Ekim 1923 Trkiye).

170

29 Ekim 1923 TBMMde Cumhriyetin ln: Mustafa Kemal Paann Halk Frkas toplantsnda Hkumet buhrann gidermek iin T. Essiye Kannunun baz maddelerinin tavzhinin gerektiini bildirmesi ve Cumhriyetin iln hususundaki teklifinin kabul edilmesi. Toplanan T.B.M.Meclisinde Teklt- Essiye Knnunun baz maddelerinin deitirilmesine dair Kanun teklifinin derhal mzkeresinin teklifi ve Trkiye Devletinin Hkmet eklinin Cumhriyet olduu nun Yaasn Cumhriyet sesleri arasnda kabul Mehmet Emin (Yurdakul) Beyin TBMMde konumas: Bu hkmetin temellerinin, arzn temelleri kadar salam olmasn isterim. Cumhriyetin ruhu nnde tazmen ayaa kalkarak kere Yaasn Cumhriyet diye hkumetimizi kutlamalarn muhterem arkadalardan temenn eylerim. M.Emin Beyin bu szleri zerine milletvekilleri Yaasn Cumhriyet! diye defa barmlardr. TBMMde gizli yaplan seimle Mustafa Kemal Paa 158 reyin tamamn alarak Trkiye Cumhriyeti Reisliine seilmesi ve T.C.nin ilk Cumhrbakan olarak yapt teekkr konumasnda: Trkiye Cumhriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr. Mustafa Kemal Paann, Fransz muharriri Maurice Pernote demeci: Memleketimizi yeniletirmek istiyoruz. Btn mesimiz Trkiyede asr, binenaleyh batl bir hkmet oluturmaktr. Medeniyete girmek arzu edip de, batya ynelmemi millet hangisidir? Trkiye Cumhuriyeti Kurulduunda bamsz tek Trk devletiydi (29 Ekim 1923 Trkiye). Ekim 1923 Trkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan, Mustafa Kemal Atatrk oldu (29 Ekim 1923). Grevini vefat ettii 10 Kasm 1938e kadar srdrd. 30 Ekim 1923 lk Cumhuriyet Hkumeti kuruldu: Cumhrreisi Mustafa Kemal Paa tarafndan Baveklete Malatya mebusu smet Paa (nn) nn atanmas. Arkasndan smet Paa bakanlnda yeni kabine kurulmu (Bavekil: smet Paa, Adliye Vekili: zmir mebusu Seyit Bey, Dahiliye Vekili: Ktahya mebusu Ferit Bey, Genelkurmay Vekili: stanbul mebusu Fevzi Paa, Hariciye Vekili: Malatya mebusu smet Paa, ktisad Vekili: Trabzon mebusu Hasan (Saka) Bey, Maarif Vekili: Adana Mebusu smil Saf Bey, Maliye Vekili: Gmane mebusu Hasan Fehmi Bey, Mbdele, mr ve skn Vekili: zmir mebusu Mustafa Necati Bey, Mill Mdfaa Vekili: Karesi mebusu Kzm (zalp) Paa, Nfia Vekili: Trabzon mebusu Muhtar Bey, Shhiye Vekili: stanbul mebusu Dr. Refik (Saydam) Bey, eriye ve Evkf Vekili: Manisa mebusu Mustafa Fevzi Efendi) ve TBMMden gvenoyu almtr. Gvenoyu zerine smet Paa bir konuma yapmtr (30 Ekim 1923 Trkiye). Kasm 1923 Fethi (Okyar) Beyin TBMMeclisi Bakanlna seilmesi (1 Kasm 1923 Trkiye). Kasm 1923 Mustafa Kemal Paann Halk Frkas Reisliine veklet etmesi iin smet Paaya yazs: Halk Frkas Genel Bakanl ile fiilen uramaa bugnk vazifem msait olmadndan zt devletlerini vekil tayin ediyorum (19 Kasm 1923 Trkiye). Kasm 1923 Halk Frkas Genel Bakan Vekili smet Paann illerdeki Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Merkezlerine tamimi: Btn vatana kurtulu ve bamszl getiren Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Cemiyeti, bugnden itibaren Halk Frkasna dnecek ve Cemiyetin btn idre kurullar olarak vazifeye devam edeceklerdir. (20 Kasm 1923 Trkiye).

171

1923-1933 Basmac Hareketinin ikinci safhas: Trkistanda Sovyetlere kar, aralkl olarak Basmac basknlar devam etti. 1924 1924 in-Sovyet Antlamas, iki lke arasnda diplomatik ilikileri yeniden balatt. 1924 Moolistan Halk Cumhuriyeti kuruldu. 1924 Ankarada Trk Ocaklarnn I. Kongresi (135 Ocaktan temsilcilerin katlmyla) yapld: Tanrver, Trk Ocaklannn esas amacn, Trk kltrn koruma ve Kemalist reformlar savunma olarak belirledi. Dernek, abalarn Trkiyenin modernlemesi iin byk ya da az nfuslu her yerde almalar yrten Cumhuriyet Halk Partisiyle ibirlii zerinde younlatrd. Trk Ocaklar iin bu,Bat mziinin tantlmas,-tiyatro gsterileri ve-sportif faaliyetler,-Trkenin yan sra Franszca ve ngilizce dergi ve kitaplarla kitaplk ve okuma odalarnn kurulmas,-ada eitim terimleriyle ifade edilen youn bir Batllama kampanyasyla ilgilenmek gibi konularda etkinlikler gstermeyi kapsyordu. 1930da rgt Ankarada kendi matbaasn at. ye says 1925 ylnda 217 ubede 30.000 iken, 1930da Trkiye apnda 257 ubede 32.000 yeye kt. 1927 ylnda Trk Ocaklarnn etkinlik alanlarnn ancak Trkiye snrlar iinde olmas gerektii eklinde bir Tzk ve Program deiiklii yapld. 1931 Martnda Trk Ocaklarnn kapatlp yerine btnyle yeni devletin ideolojisi ve propagandasna ynelecek olan Halk Evleri kuruldu. 1924 Trkiyede Trkln, Trk Milliyetiliinin idolou Ziya Gkalp (1876-1924) ld. Ocak 1924 Lenin ld ve ardndan Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birliinde btn yetkiler/g Stalinin eline geti (Ocak 1924). Ocak 1924 Sovyetler Birlii anayasas uygulanmaya baland (Ocak 1924). Ocak 1924 Hafta Tatili hakknda Knnun TBMMeclisinde kabul (2 Ocak 1924 Trkiye). Ocak 1924 stanbul stikll Mahkemesinde stanbul gazetecilerinin beraatine karar verilmesi (2 Ocak 1924 Trkiye). ubat 1924 Halife Abdlmecit iin stanbulda son Cuma selaml treni yapld (29 ubat 1924). Mart 1924 Hilfetin, eriye ve Evkf Vekletinin ilgs ile Tevhd-i Tedrsd Knnunun kabl hakkndaki knn kabul edildi (3 Mart 1924 Trkiye). Mart 1924 Hilfet ilg edildi (3 Mart 1924 Trkiye). Mart 1924 Halife Abdulmecit Efendi ve Osmanl hanedan mensuplar yurtdna karld (4 Mart 1924).

172

Nisan 1924 eriye Mahkemeleri kaldrld. Kanuna gre; dini mahkemeler birletirildi. Kanunun mays bandan itibaren yrrle girecei akland (8 Nisan 1924 Trkiye). Nisan 1924 1924 Anayasas kabul edildi (20 Nisan 1924 Trkiye). Nisan 1924 Anadolu-Badat Demiryolunun devlete satn alnmasn ngren kanun kabul edildi (23 Nisan 1924 Trkiye). Mays 1924 Yunus Nadi Abalolu Cumhuriyet gazetesini karmaya balad (7 Mays 1924). Haziran 1924 Hali Konferansnn bitii: Konferanstan sonra Musul meselesi Milletler Cemiyetine gtrlmtr. Cemiyet-i Akvm, Komisyon Raporunu Eyll 1925de ele alm ve taraflar armt. Tevfik Rt bir heyetle gitmi, grmelerin bir bir netice vermemesi zerine de Cemiyet-i Akvam, Lahey Adalet Divanndan mesele hakkndaki grn sormutu. Bunun zerine Adalet Divan grn almak iin Trkiyeyi davet etmiti. Trkiye ise, Cemiyet-i Akvma, Musul Meselesinin Lahey Adalet Divanna gtrlmesi hususunda bir yetki vermedii gerekesiyle Adalet Divannn bu arsn reddetmitir. Trkiyenin btn itirazlarna ramen, Cemiyet-i Akvam, Milletleraras Adalet Divannn grn benimseyerek kabul etmitir. Cemiyet-i Akvm, Trk delegasyonu olmakszn konuyu grmeye devam etmi, Trkiye ise yeni zim yollar aramaya balamtr (9 Haziran 1924). Temmuz 1923 Lozan Antlamas imzaland (24 Temmuz 1923, Trkiye). Austos 1924 Hakkari Valisi ile Jandarma Komutannn bir jandarma mfrezesi ile denetime kmas. Silahl Nasturlerin Saldrs. Jandarma Binbas ve 3 jandarma eri ehit edilmi, 5 jandarma yaralanm ve Vali esir edilmitir (8 Austos 1924 Trkiye). Eyll 1924 Buhara Halk Cumhuriyeti yerine, Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu (Eyll 1924). Eyll 1924 ngilizlerin statukodan anlad Trklerin Musul ve Hakkari blgesini boaltmas olarak alglad idi. Bunun iin 2 defa Trkiyeye Nota vermitir (5 Eyll 1924). 11 Eyll 1924 ngiliz uaklarnn Hakkari blgesinde Trk kuvvetlerinin zerinde umas (9-11 Eyll 1924). Eyll 1924 ngiliz uaklarnn bomba ve makinal tfeklerle saldrarak eri ehit etmesi ve 12 eri de yaralamas. Trkiye, ngiliz Hkmetine Nota vermitir (16 Eyll 1924). Eyll 1924 ngilizler kstaha statukoyu bozann Trkler olduunu yazmlardr. Devam eden gnlerde ngiliz saldrlar devam etmi ve Trk kuvvetleri kayplara uratlmtr. Trkiyenin verdii notay da reddetmilerdir (17 Eyll 1924). Eyll 1924 Samsun-aramba Demiryolunun temeli Cumhurbakan Mustafa Kemal tarafndan

173

atld. Gazi Mustafa Kemal, trende yapt konumada Bu memlekete iki ey gerek: Yol ve okul. dedi (21 Eyll 1924). Eyll 1924 Musul Meselesi iin Trkiyeye ngiliz Notas. ngilizler Trkiyeden, ekiyay bastrmak iin girilen yerlerden klmasn istemitir (25-29 Eyll 1924). Eyll 1924 Musul Meselesi iin Cenevredeki BM toplantlar devam ederken bu mesele grlm ve her iki taraf statukoya ballk szi vermitir (30 Eyll 1924). Ekim 1924 Sovyet Orta Asyasnn Mill Huddunun tayini, Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyetiyle Buhara ve Harezm Sovyet Sosyalist Cumhriyetlerinin ilgas ile sonuland (Ekim 1924). lga edilen Buhara ve Harezm SSCnin topraklarnda ise Trkmen Sovyet Sosyalist Cumhriyeti, zbek Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu. Ayrca zbek SSC iinde bir de Tacik Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu. Ekim 1924 Trkiyeye ngiliz Notas ve Trkiyenin ngiliz Notasna cevab (5-10 Ekim 1924). Ekim 1924 Musul Meselesi iin Notaya karlk verilen cevapta ngiliz isteklerinin hakszl dile getirilmitir (10 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Vatann: Halk Partisinin kendine parti adn vererek en nemli meseleleri gizlice grmesi, muhaliflerin ve bamszlarn grn her ilde hie saymas yanl bir giditir eletirisi. (Vatan: 19.09.1924 tarihli Vatanda ise Gazinin Halk Partisi ve bakanln muhafaza edecei yolundaki konumas tenkid edilmekte idi.) (11 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Mustafa Kemalin Timese gazetesi muhabirine verdii deme ve Cumhuriyet Halk Partisinden yana tavr koymas (11 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Mustafa Kemal Paann Kayseriden hareketle gece Yozgata gelii (15 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Mustafa Kemal Paann Yozgatta Hkmet Kona ve Belediyeyi ziyaretleri, incelemeleri ve ereflerine gece fener alay dzenlenmesi (16 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Mustafa Kemal Paann Yozgattan hareketle Krehire gelii (17 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 smet Paann skynetim isteinin parti grup toplantsnda reddi. smet Paa istifa etti, Fethi (Okyar) Hkmeti kuruldu (20 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Gazinin hasta Ziya Gkalpe ifa telgraf. Ziya Gkalp lm zerine ektii telgrafta Btn Trk Alemi iin Byk Kayp demitir (21 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Kazm Karabekir Paann telgraf ve I. Ordu Komutanlndan istifas. [Gazinin,

174

Paalar 2 meslekten birini tercihe zorlamas zerine] (26 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Paalarn stifs (26-30 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Trkmen Sovyet Sosyalist Cumhriyeti ve zbek Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (27 Ekim 1924). Ekim 1924 Milletler Cemiyeti, Brksel Hattn geici snr olarak tesbit etti. Musul Komisyonuna Rehber ve Tercman: Kerkkl Fettah ve Nazm Beyler (29 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Ali Fuat Paann Konyadan Ankaraya gelerek II. Ordu Komutanlndan istfas. Refet (Bele) Bey istifadan vaz geti. Vatan, Tanin, Tevhid-i Efkar, Son Telgraf muhalefeti destekleyen gazeteler. Muhalefeti ve Paalar meselesini Atatrkn deerlendirmesi iin Nutuka bakn (30 Ekim 1924 Trkiye). Ekim 1924 Mustafa Kemal, Paalar komplosuyla kar karya olduu zehabyla paalarn Meclise katlmalarn nlemek istedi ve Fevzi (akmak) Paaya telefon ederek Mebusluktan istifa etmesini syledi. O da hemen istifa etti. 3. Ordu Komutan Cevat Paa ve 7. Kolordu Komutanlar da Cafer Tayyar Paa da ayrlarak Mebusluu tercih etti. Gazi bunlar komutanlktan azlettirdi. Komutanlklara yeni atamalar yapld. Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paa resmi prosdr sresince yerlerinde tutularak Meclise katlmalar nlendi. Btn bunlar Vatan, Tevhid-i Efkar ve Tanin Gazetelerinde eletiriliyordu (30/31 Ekim 1924 Trkiye). Kasm 1924 518 sayl kanunla Ziya Gkalpin ailesine maa baland (8 Kasm 1924 Trkiye). Kasm 1924 Mustafa Kemalin Times gazetesine demeci (11 Kasm 1924 Trkiye). Kasm 1924 Terakkiperver Cumhuriyet Fkras kuruldu. Frka, Cumhuriyet tarihinin ilk muhalefet partisi unvann kazand (5 Haziran 1925de kapatld.) Bakan: Kzm (Karabekir), Genel Sekreter: Ali Fuat (Cebesoy), Ynetim Kurulu: Besim (Mersin), Muhtar (Trabzon), Rt Paa (Erzurum), Necati (Bursa), Faik (Ordu) ve Dr. Adnan Bey. Proramnda: Parti, dnce ve din inanna saygldr ifadesi yer ald (17 Kasm 1924 Trkiye) Terakkiperver Cumhriyet Frkasna bir tepki olarak Halk Partililer nne Cumhuriyet ilave ederek partinin adn Cumhuriyet Halk Fkras olarak deitirdiler. Aralk 1924 Trk Ocana Menfi-i Ummiyeye Hdim Dernek statsnn verilmesi (2 Aralk 1924 Trkiye). Aralk 1924 Bahriye Vekaleti Tekili Hakknda Kanun, kabul edildi (29 Aralk 1924 Trkiye). 1925 1925 Crown Colony olarak ilan edilen Kbrsa ilk Trkiye Cumhuriyeti konsolosu atand. 1925 636, 637 sayl kanunlarla Asker Liseler Maarif Vekilliinden alnarak, Mdaffa-i Milliye

175

Vekletine baland, Asker r kuruldu. 628 Sayl kanunla da 29 Ekim Cumhriyet Bayram olarak kutlanmaya baland. 1925 Saatlerin 24e blnerek kullanlmas ve yllar 1 Ocakta balatan milletleraras Takvmin Kabul hakknda 697 ve 698 sayl kanunlar. Ocak 1925 Yol Mkellefiyeti Kanunu TBMMde kabul edildi (18 Ocak 1925 Trkiye). ubat 1925 Kapatlan Gazeteler: Toksz; gerici yaynlar. Orient News; stanbulun bakmszl. Sad-y Hak; mebuslar kmsedii gerekeleriyle kapatldlar. Terkos Metropoliti Arapolu Konstantinin kendisini patrik setirmesi ve Trkiye aleyhinde Rum gazetelerinin ftursuz yaynlar. Patriin mbadelesi zerine olayn milletleraras boyut kazanmas. Soru nergeleri ve olayn meclise gelmesi (4-10 ubat 1925 Trkiye). ubat 1925 Ardahan mebusu Halid Paann TBMMde tabanca ile vurularak yaralanmas. Paalar Meselesi, Halid Paann sinirlerini daha da germiti. Btn engellemelere ramen Nureddin Paann Bursa bamsz mebusluunu kazanmas ve Terakki Perver Cumhuriyet Frkas lehinde tavr taknmas Cumhuriyet Halk Frkasn tedirgin etmiti. Gazilerin maddi durumlarnn iyiletirilmesi iini stlenen Halid Paa, imza toplama esnasnda Ali etinkaya, Kl Ali ve mebuslarla bir kargaa ve kavga esnasnda tabanca ile yaraland, hastaneye kaldrld ancak orada ld (9 ubat 1925 Trkiye). ubat 1925 Douda Gen iline bal Piranda eyh Sait syannn Balamas. [Kesin olarak Biti: 31 Mays 1925]. Naki eyhinin nderliinde balayan isyan yaylmaya balaynca 1547 ve 1551 sayl Kararnmelerle Douda sk ynetim ilan edildi (13 ubat 1925 Trkiye). ubat 1925 Trkiye Tayyare Cemiyetinin kurulmas (16 ubat 1925). ubat 1925 Aarn Kaldrlmas (17 ubat 1925 Trkiye). ubat 1925 eyh Sait syan hakknda verilen raporda: syann eriat yanls, padiah ve saltanat yanls olduu ifade edilmitir. ldrlen birinin zerinden kan yazda olayn iki yldr planland ve Krt karakter tad da bildirilmitir (17 ubat 1925 Trkiye). ubat 1925 Heybeli adada istirahat eden CHP Genel Bakan yardmcs smet, Ankaraya gelerek CHFnn isyanc kanadnn bana geti (20 ubat 1925 Trkiye). ubat 1925 Hynet-i Vataniye Kannuna Dinin siyasete alet edilemeyecei ve bu suun da vatan hyaneti saylacana dair 556 Sayl Kanunla Ek madde ilvesinin TBMMde kabul (25 ubat 1925 Trkiye). Mart 1925 Kktenci kanat, hkumetin daha sert politika gtmesi gerektii hususunu Gruba getirdi. Fethi Bey Hkmetinin gven oyu almasnn zerinden henz 5 gn gemiti. Grupta 60a kar 94 oyla gven kaybeden Fethi Bey ertesi gn Mecliste istifsn aklad. Paris elilii ile

176

mebusluktan da ayrld (2 Mart 1925 Trkiye). Mart 1925 smet Paann Bavekillie tayini ve yeni kabinenin kuruluu. Muhalefet arp kalmt. Yeni hkumet, 2 ekimser, 23 redd ve 154 kabul oyu alarak kuruldu. Kabinede grev alanlar: smet Paa, Mahmut Esat Bozkurt, hsan Bey, Cemil Uybadin, Tevfik Rt, Hamdullah Suphi, Hasan Saka, Recep Peker, Sleyman Srr, Refik Saydam, Ali Cenani, Mehmed Sabri Bey (3 Mart 1925 Trkiye). Mart 1925 Takrir-i Skun Kanunu TBMMnde kabul edildi. Geni Yetkili stikll Mahkemelerinin kuruldu: Yeni hkumetin kurulduu gn Gericilie ve ayaklanmaya, memleketin sosyal dzenini ve asayiin bozulmasna sebep olacak btn kurulular, kkrtmalar ve yaynlar hkumet, Cumhurbakannn onay ile kendi bana ve idari olarak yasaklayabilir eklinde bir kanun tasars Meclise getirildi. Bylece Takrr-i Skn Kannu tasarsnn tm zerindeki mzakerelere geildi. Lehinde ve aleyhinde nutuklar irad edildi. Netice olarak 578 sayl Kanun, 22 red ve 122 kabul oyla kanunlat. Bu kanuna istinaden 4. 3. 1925de geni yetkili stikll Mahkemeleri kuruldu. Atatrk bir bildiri ile halk bu kanunlara uymaya ard (4 Mart 1925 Trkiye). Mart 1925 eyh Saidin Diyarbakra saldrs. atmalar neticesi asiler Gene doru katlar. Ayn gn (Nisan 1925) ngiliz elisi Gazye itimatnmesini sunarak Byk Britanyann yeniden diplomatik iliki kurma isteini bildirdi (7 Mart 1925 Trkiye). Mart 1925 (zbekistan SSCne bal olarak) bir Tacik Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (15 Mart 1925). Nisan 1925 Krgz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyetinin ismi, Kazak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti olarak deitirildi (Nisan 1925). Nisan 1925 Kapatlan gazeteler. Takrr-i Skn Kanununa istinaden stanbulda yaynlanan Tevhd-i Efkr, Son Telgraf, Seblrread, Aydnlk, Orak-eki, Presse de Soir, zmirde Sad-y Hak, Adanada Sayha, Trabzonda stikbl ve Kahkaha gazete ve dergileri kapatld (Nisan 1925 Trkiye). Nisan 1925 eyh Sait Vartoda Osman Nuri Paaya teslim oldu (14/15 Nisan 1925 Trkiye). Nisan 1925 Hkumet, ayaklanmann bastrlarak, asayiin salandn tm yurda duyurdu (15 Nisan 1925 Trkiye). Nisan 1925 Gazinin Trk Ocandaki Mhim Nutku. Gazi Trk Ocaklarnn tarihi neminden bahisle: Trkiye Cumhuriyetinin inklplar, Ocaklara dayanmaktadr demitir (27 Nisan 1925). Mays 1925 Dou illerindeki skynetim blgesinde her trl posta iin sansr getiren talimatname karld (3 Mays 1925 Trkiye). Haziran 1925 Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn Merkez ubelerinin kapatlmas hakkndaki

177

Bakanlar Kurulu karar. Ankara stikll Mahkemesi, TCFnn irtic olaylarla ilgisine dair savcla su duyurusunda bulundu. Savclk bu karar hkmete ulatrd. Dou stikll mahkemesi de blgedeki parti ubelerini kapatmt. Nihayet 3. 6. 1925 tarihinde Heyet-i Vekle: Vatandalar aldatlmaktan ve kkrtlmaktan korunmas ve Partinin irticay krklemesi gerekesiyle ve Takrir-i Skun Kanunu gereince, TCFnin btn merkez ve ubelerinin kapatlmasna karar verdi. Bylece demokratik hayat balamadan sona erdi (3 Haziran 1925 Trkiye). Haziran 1925 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kapatlmas (5 Haziran 1925 Trkiye). Haziran 1925 Tutuklanan gazeteciler (20 Haziran 1925 Trkiye). Haziran 1925 eyh Said ve dier isyanclar yarglanarak idama mahkum edildiler ve ertesi gn sabah, Diyarbakrn Silvan kazas dnda idam edildiler (28 Haziran 1925 Trkiye). Temmuz 1925 Musul Komisyonunun Raporu (29 Temmuz 1925 Trkiye). Austos 1925 Gazi, Latfe Hanmdan ayrld (5 Austos 1925 Trkiye). Austos 1925 Kayseride tayyare ve motor fabrikas kurulmas iin Junkers Firmasyla antlama imzaland (15 Austos 1925). Austos 1925 Mustafa Kemal Paann nebolu ve Kastamonu Trk Ocan ziyareti (27-28 Austos 1925 Trkiye). Eyll 1925 Tekke ve Zviyelerin kaldrl (2 Eyll 1925 Trkiye). Kasm 1925 randa ah Rza Pehlevi, Kaar Hanedanna son verdi (1 Kasm 1925). Kasm 1925 Ankara Hukuk Mektebinin almas (5 Kasm 1925 Trkiye). Kasm 1925 Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas, bunlarla ilgili isim ve lakablarn kullanlmasnn yasaklanmas ile ilgili 677 sayl Kanun kabul edildi (25 Kasm 1925 Trkiye). Kasm 1925 apka nklb: 2431 sayl Kararnme ile Memurlarn apka giymesi mecbur klnd. 2. 9. 1925 tarih ve 2413 sayl Heyet-i Vekile Kararna istinaden, 25. 11. 1925 Sayl Kanun kabul edilerek, btn memur ve mebususlara apka giyme mecburiyeti getirilmitir. Gazinin Turan Kyafeti hakknda da konutuu 27. 8. 1925 tarihli nebolu Trk Oca ziyareti ve 30. 8. 1925 Kastamonu ziyareti ve konumas, Kasm-Aralk 1925 tarihlerinde apka nklbna tepkiler. Kasm 1925 Tekke ve zaviyeler ile trbelerin kapatlmasna ve trbedarlar ile baz unvanlarn men ve ilgasna dair kanun yrrle girdi (30 Kasm 1925 Trkiye). Aralk 1925 Trk-Sovyet tarafszlk ve saldrmazlk antlamas ve bal protokol Pariste imzaland (17 Aralk 1925). (SSCB bu antlamay 7 Kasm 1945te bozdu.)

178

Aralk 1925 Resmi almlarda yerli mal kumalarn kullanlmasna dair 688 Sayl Kanunun kabul (9 Aralk 1925 Trkiye). Aralk 1925 669 sayl Kanunla Dantay kuruldu, yine ayn kanunla, 6. 3. 1919 Osmanl Kararnmesiyle kaldrlan Donanma Cemiyeti, sahip olduu btn haklaryla Trk Hava Kurumuna aktarld (12 Aralk 1925 Trkiye). Aralk 1925 Milletler Cemiyeti Brksel Hattn Trk-Irak Snr kabul ederek Musul Trkiyeden koparld (16 Aralk 1925). Aralk 1925 Trkiye-Rusya Muhdenet Muhedenmesi (17 Aralk 1925). Aralk 1925 Milletleraras Takvim [Mild] ve Saatin Kabul (Hicr ve Rm Takvmin Kaldrl) (26 Aralk 1925 Trkiye). Aralk 1925 Yksek Asker ura ilk toplantsn yapt (28 Aralk 1925 Trkiye). 1925-1926 Sovyet Sosyalist Tatar-Bakurt Cumhuriyetinde 1925-26 yllarnda itibaren latin harfleri kullanlmaya balanmtr. Ancak bu uzun srmemi Trkiyenin de latin alfabesine gemesini bir tehlike olarak deerlendiren Sovyet ynetimi dier Trk yurtlarnda olduu gibi 1940lardan sonra yeniden Kiril Alfabesini zorla kabul ettirmitir. 1925-1979 randa Pehlevi Hanedan dnemi. 1925-1979 rann Trkleri asimile politikas: Pehleviler dneminde randaki Trklere (Azeri Trkleri, Karapapaklar, Kakaylar, Trkmenler, Hamseler, Kara papallar, Geymikler, ahsevenler, Karadallar, atrunlular, Delikanllar, Beyballar, Bocaclatlar, Halalar, Karaylar, Timurtalar ve Avarlar) zorla Farsa retilmek istenmi ve Azerbaycan Trkesi yasaklanmtr. 1926 1926 Baku Trkologlar Kongresi topand: Kongrede Volga blgesinden Trk akademisyenler bir Trk Dili Federasyonunun oluturulmasn talep ettiler. Yine Sovyet Sosyalist Cumhriyetleri Birlii dahilindeki btn Trk dillerinin Latin alfabesini benimsemesi teklif edildi. Akas bu, Biz Trkler kendimizi birbirimizden ayrt/izole edemeyiz anlamna geliyordu. Kongrenin nemli yan bu talebin Trkiyeden katlan akademisyenlerin huzurunda ifade edilmesiydi. Bir sre bu trden bir aklama ak olarak baka yerlerde grlmedi. Belki de bu 1927 ylndan itibaren yetkililerin daha sk nlemler almasnn sonucuydu. 1926 John Logie Baird ilk televizyon grntsn baaryla iletti. Ocak 1926 Tedavlde bulunan Osmanl banknotlarnn yerine yeni banknot karlmasna ilikin kanun kabul edildi (12 Ocak 1926 Trkiye).

179

ubat 1926 Krgz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (1 ubat 1926). ubat 1926 Siirt mebusu Mahmut (Soydan) Bey tarafndan stanbulda Milliyet gazetesinin karlmaya balanmas (11 ubat 1926 Trkiye). ubat 1926 743 sayl Meden Knn kabul edildi (17 ubat 1926 Trkiye). ubat 1926 765 sayl Ceza Knnu kabul edildi (17 ubat 1926 Trkiye). ubat 1926 Trkiye ile Amerika arasnda geici ticaret antlamas imzaland (18 ubat 1926). Mart 1926 Yeni Trk Ceza Kanunu yrrle girdi (1 Mart 1926). Mart 1926 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda ticaret antlamas imzaland (11 Mart 1926). Mart 1926 788 sayl Memurn Knnunun Kabl (15-18 Mart 1926 Trkiye). Mart 1926 Maarif Kanunlar: 832 sayl Masarif Vekleti Tekilt Kanunu, 819 ve 843 sayl kanunlarla da il btelerinin, retmen okullarnn almasna yardm yapmasna ilikin kanunlar kabul edildi. Yine 822 sayl kanunkla da gndzl rencilerden cret alnmasndan vazgeildi. 823 sayl kanun Okul Kitaplar ile ilgili. 842 ise ilkokul retmenleri ile ilgili kanundur. Memurn Knnunun Kabl (20-22 Mart 1926 Trkiye). Mart 1926 Trkiye ile Almanya arasnda geici ticaret antlamas imzaland (25 Mart 1926). Nisan 1926 Trkiye karasularnda deniz nakliyat, yolcu tamacl ve her trl liman hizmetlerinin Trk bandral gemiler tarafndan yaplmasna ilikin kanun kabul edildi. Yabanclara verilen imtiyazlar iptal edildi. Kabotaj Kanununun 1 Temmuz 1926da yrrle girecei akland (19 Nisan 1926). Nisan 1926 Trkiye-ran Emniyet ve Muhdenet Muhedenmesi (22 Nisan 1926). Mays 1926 Ankarada otomatik telefon ebekesi kurulmasna ilikin kanun kabul edildi (29 Mays 1926 Trkiye). Mays 1926 Trkiye-Fransa Dostluk ve yi Komuluk Muhedesi (30 Mays 1926). Haziran 1926 Trkiye-ngiltere ve Irak Hudut ve yi Komuluk Muhedenmesi (Ankara Antlamas) imzaland. Trkiye, Musul vilayetinin tamamnn Iraka balanmasn kabul etti (5 Haziran 1926). Haziran 1926 zmir Suikasti: zmir Valisi Kzm (Dirik) Paadan smet Paaya suikast haberi veren telgraf geldi. kinci bir telgraf suikast Ziya Huritin silah ve bombalarla yakaland haberi idi (17/18 Haziran 1926 Trkiye).

180

Haziran 1926 Yeni Ticaret Kanunu kabul edildi (28 Haziran 1926 Trkiye). Temmuz 1926 Kabotaj Kanunu yrrle girdi. Bu tarih, daha sonra bayram olarak kutlanmaya balad (1 Temmuz 1926 Trkiye). Temmuz 1926 Trk Ceza Kanunu yrrle girdi (1 Temmuz 1926). Ekim 1926 talyada Mussolini liderliindeki faist parti devlet partisi olduunu aklad, her trl muhalefet yasakland (7 Ekim 1926). Ekim 1926 Baz illerin isimleri deitirilmitir. Bunlar: Erturul: Bilecik, el: Silifke, Bozok: Yozgat, Canik: Samsun, Hamitabat: Isparta, Saruhan: Manisa, Karahisar- ark: ebinkarahisar, Karasi: Balkesir, Kocaeli: zmit, Mentee: Mula olarak deitirilmitir (24 Ekim 1926 Trkiye). Kasm 1926-Nisan 1938 Promthan League/Promth Ligi tarafndan Pariste Promthe: Organe de Dfense Nationale des Peuples du Caucase et de lUkraine adl dergi yaymland. Daha sonra balk knyesine Trkistann da eklenmesinden sonra dergi, Promthe: Organe de Dfense Nationale des Peuples Opprims de lU.R.S.S. adn ald. Resul-Zade, Mirza-Bala vb. gibi birok Trk de bu mecmuada yaz yazd (Kasm 1926-Nisan 1938). Aralk 1926 Japon imparotorluuna Hirohito geti (25 Aralk 1926v). 1927 1927 Amerika Birleik Devletleri ile yeniden siyasal ilikilerin kurulmas iin notalar alnp verildi. 1927 Stalin, Trotsky-Zinoviev muhalefetini temizledi. 1927 Trk Dil ve Trk Tarih Encmenlerinin tekili (Trkiye). 1927 Genel Af ve Nazm Hikmet. Genel aftan yararlanan Nazm Hikmet, ikinci defa Rusyadan dnd ve Zekeriya Sertelin Resimli Ay mecmuasna girerek, sol evreleri etrafna taoplad. Akabinde Putlar Kryoruz kampanyasyla btn hretlere saldrmaya balad (Trkiye). 1927 1927 ortalarnda, 1097 sayl Kanunla Doudan Bat illerine mecburi g ve iskan yapld. Daha sonra 1197 sayl dier bir kanunla da bu kaldrld (Trkiye). Mart 1927 Takrir-i Skun Kanununun 2. maddesini deitiren ve kanunu iki yl daha uzatan kanun TBMMde kabul edildi (2 Mart 1927 Trkiye). Nisan 1927 Trk Ocaklar Merkez Heyeti Binasnn temel atma merasimi (Nisan 1927 Trkiye). Ekim 1927 II. T.B.M.Meclisinin Sona ermesi (1 Ekim 1927 Trkiye). Ekim 1927 CHFnn lk Byk Kongresinin yaplmas ve Genel Bakanla tekrar Mustafa

181

Kemal Paann seilmesi (15 Ekim 1927 Trkiye). Ekim 1927 TBMMde Byk Atatrk tarafndan NUTUKun Okunmas (15-20 Ekim1927 Trkiye). Kasm 1927 TBMMnin nc Dnemi ald. Gazi Mustafa Kemal ikinci kez Cumhurbakan seildi (1 Kasm 1927). 1927-28 Komnistler tarafndan, Kazak Ala Orda Partisinin tasfiyesi ve cumhuriyet hkmetinde Kazaklarn yerine Ruslarn yerletirilmesi. 1928 1928 Amsterdam Olimpiyatlar balad. (lk drdnclmzn alnmas. Tayyar Yalaz) 1928 Sovyet anti slm kampanyas balatld ve bu slm mahkemeleri ile vakflarn kapatlmas neticesini dourdu. 1928 Yavuz-Havuz Meselesi: Yavuz Kravzr. Bahriye Vekili Topu hsan (Eryavuz) Bey. Ali Cenn ve yiyecek ve un ihtiyc olay (Trkiye). ubat 1928 amar kullanlmas da, Yerli Mal Kullanma Mecburiyeti hakkndaki Kanun kapsamna alnd (9 ubat 1928 Trkiye). Nisan 1928 smet ve 120 arkadanca Tekilt- Esasiye Kanununun 2, 16, 26 ve 38. maddelerinde deiiklik ngren ve Laik dzenlemeleri ieren kanun teklifi, Meclis bakanlna verildi, bakanlk da bunu Anayasa Komisyonuna gnderdi (4 Nisan 1928 Trkiye). Nisan 1928 Meclis Genel Kuruluna gelen Anayasa Tadili ile ilgili kanun 1222 sayl Kanun olarak kabul edildi. Kullanlan oy: 264, Kabul: 266. Anayasada laik esasl deiiklikler. 1924 tarihli T.C. Teklt- Essiye Knnu [Anayasas]nun 2. Maddesinin Trkiye Devletinin dini Dn-i slmdr fkras ile 26. maddedeki Ahkm- eriyenin Byk Millet Meclisi tarafndan yrtleceini belirten cmle kaldrlmtr. Ayrca mebuslarn ve Reis-i Cumhrun yaptklar yeminler de deitirilerek Namus zerine Ant iilmesi ekli kabul edilmitir (10 Nisan 1928 Trkiye). Nisan 1928 Yargtay Kurulu Kanunu kabul edildi (14 Nisan 1928 Trkiye). Nisan-Mays 1928 Trk Ocaklar 5. Kurultay yapld (23 Nisan-5 Mays 1928 Trkiye). Mays 1928 Trkiyede genlik tekltlar kurmak hakknn Trk vatandalarna ait olduu hakknda Kanunun TBMMde kabul (12 Mays 1928). Mays 1928 Afgan Kral ve einin stanbula gelii ve gece Ankaraya hareketi. 20sinde Ankaraya varmlar, 27sinde stanbula tekrar dnmler ve 1. 6. 1928 tarihinde de zmir Vapuru ile Batuma gitmilerdir (19 Mays 1928 Trkiye).

182

Mays 1928 Trkiye-Afganistan Dostluk ve birlii Muhedenmesi (22 Mays 1928). (TBMMde onaylanmas: 29 Kasm 1928). Mays 1928 Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas (23 Mays 1928 Trkiye). Mays 1928 Trk Vatandal Kanununun kabul (23 Mays 1928 Trkiye). Mays 1928 Uluslararas Rakamlarn Kabul ve Kullanlmasna dair Erzincan mebusu Saffet, zmit mebusu Reit Saffet, orum mebusu Mustafa ve Balkesir mebusu Sadk Beylerin ortaklaa verdikleri teklif, Maliye ve Eitim komisyonlarnca kabul edilerek 20 Mays 1928de Meclisde grlmeye balanmtr. Neticede Beynelmilel erkm yani Latin rakamlarn Trk say ekilleri haline getiren 1288 sayl Beynelmilel Erkmn Kabul Knnu 24 Msys 1928 tarihinde kabul edilmitir. (1 Haziran 1929da yrrle girmitir. Trkiye). Mays 1928 Millet Mektepleri almas hakknda Heyet-i Vekile karar (28 Mays 1928 Trkiye). 29 Mays 1928 Sovyet Sosyalist Tatar Cumhuriyetini Muhtar Sovyet Sosyalist Tatar Cumhuriyeti eklinde bir alt idari yapya brndrdler (29 Mays 1928). Haziran 1928 Trk-ran Dostluk ve Gvenlik Protokol (15 Haziran 1928). Austos 1928 Osmanlcadaki yabanc kelimeler iin yeni harf iaret arayanlar ile, bunlara gerek olmad grnde olanlar tartma iinde idi. M. K. Paa Trkecilerden yana tavr taknd. Mezkur tarihte Dolma Baadan smete yazd mektupta ilk kez yeni harflaeri kullanarak Yeni alfabemizin kesin eklini belirtmekte, burada bulunan Komisyon yesi ile anlatk. Benim deitirdiim noktalar iyi karladlar dedi (4/5 Austos 1928). Austos 1928 M.K. Paann Sarayburnu Park Gazinosundaki Konumas ve yeni harflerle yazlm kad Falih Rfk Ataya okutmas. Oradan Bykada Yat Kulb (sonra Anadolu Kulb)ne giden Mustafa Kemal, Sarayburnundaki konumay burada yapamayacan dile getirmitir (8/9 Austos 1928 Trkiye). Austos 1928 Kellog Msk ve Pakt imzaland (27 Austos 1928). Eyll 1928 Mustafa Kemalin stanbuldan hareketle Sinop, Samsun, Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri gezisi ve Ankaraya dn. Dnnde Baveklete yeni harflerin tatbikatn kolaylatrmak iin tesbit ettii baz esaslar bildiren 21. 9. 1928 tarihli yazs (14/21 Eyll 1928 Trkiye). Eyll 1928 ABD Milliyeti in hkmetinin varln tand (27 Eyll 1928). Ekim 1928 Sovyetler Birliinde ilk 5 yllk kalknma plan uygulamaya koyuldu (1 Ekim 1928). Kasm 1928 Latin Alfabesine dayal Yeni Trk Alfabesinin Kabul (Harf nklb): Cumhurbakan Mustafa Kemal Paann TBMMnin III. Devre II. timn a konumas. 1353

183

sayl Yeni Trk Harflerinin kabul ve tatbiki hakknda Kanunun TBMMde kabul (1 Kasm 1928). (yrrle girii 3 Kasm 1928). Kasm 1928 Mustafa Kemal Paann Millet Mekteplerinin genel bakanln ve

Baretmenlii kabul etmeleri (8 Kasm 1928 Trkiye). Kasm 1928 7284 sayl Kararnme ile Millet Mektepleri Talimatnmesinin Vekiller Heyetince tasvip ve kabul olunmas (11 Kasm 1928 Trkiye) (Ynetmeliin yaym tarihi: 24 Kasm 1928, MM Ynetmeliinin bir senelik tecrbeye gre deitirilen yeni eklinin Vekiller Heyetince kabul: 22 Eyll 1929). Kasm? 1928 ngilizce Heceyi Sadeletirme Cemiyeti Glasgow ubesinden gelen tebrik telgrafna Mustafa Kemalin verdii cevab (Kasm? 1928 Trkiye). 1928-30 Sovyet Orta Asyasnda Arap alfabesi yerine Latin alfabesi kullanlmaya baland. 1928-33 Sovyet Orta Asya halknn zorla kollektivizasyonu. 1929 1929 Hubble, gkadalarn birbirlerinden uzaklatn gsterdi. Bu da Big Bang/Byk Patlama Kuramna temel oluturdu. 1929 Resimli Ayn Putlar Kryoruz kampanyas (Trkiye). 1929 Sofyada Balkan Trkleri Mill Kongresi yapld. Ocak 1929 Yeni Harfler ve bu harflerle yazy retmek zere Millet Mekteplerinin almas: 1 Kasm 1928 tarihli Trk Harflerinin kabul ve tatbiki hakkndaki Kanun gereince Arap harfleriyle kitap basmn yasaklayan maddenin yrrle girmesi. Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin Ankarada lm (1 Ocak 1929 Trkiye). Mart 1929 Takrir-i Skun Kanunu kaldrld (4 Mart 1929 Trkiye). Austos 1929 randa Trk Katliam (Austos 1929). Eyll 1929 Maarif Vekilliinin emriyle Okullardan Arapa ve Farsa Derslerinin kaldrlmas (1 Eyll 1929 Trkiye). Ekim 1929 Tacik Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (15 Ekim 1929). Ekim 1929 New York borsas iflas etti (24 Ekim 1929). Kasm 1929 M. K. Paann TBMMnin III. Dnem III. Toplanma yln a konumas (1 Kasm 1929 Trkiye).

184

Kasm 1929 Gazinin Ankarada yaplmakta olan Trk Oca Merkez Binasnda incelemelerde bulunmak zere terifi (24 Kasm 1929 Trkiye). Aralk 1929 Trk-Sovyet Protokol (17 Aralk 1929). Aralk 1929 Irak Elisi Rauf Beyin ankayada itimatnmesini takdim merasimi ve elinin sylevine M.K. Paann cevb konumas (28 Aralk 1929 Trkiye). 1930 1930 Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti (Ulusal Ekonomi ve Aratrma Kurumu) kuruldu. 1930 Trkistan-Sibirya Demiryolu hatt tamamland. 1930 1680 Trk retmen Yugoslavyada iten uzaklatrld. 1930 18. yydanberi Rus igali altnda yaayan Hakaslar, Hakasyada zerk blge statsne kavutular. Gney Dou Sibiryada bulunan bu blge, Rusyann Krasnoyarks vilayetine baldr. Hakaslar Trk boyu olup Gney Dou Sibiryada yaamaktadrlar. Hakaslarn iki bin yl aan tarihleri onlarn bir Krgz grubu olduunu gstermektedir. Tanr Da Krgzlarnn dnyaca nl byk destanlar Manas da bu tarihi olaydan bahsetmektedir. Manas Destannda anlatldna gre Tanr Da Krgzlar Yenisey blgesinden bugnki vatanlarna iki Krgz Han nderliinde g etmilerdir. 19. yzyl in kaynaklar Krgzlardan Heges veya KieKiaSe adyla bahsetmektedir. Sonraki yllarda Tanr Da Krgz boylarnn Mslmanlamas ve yaanlan blgeler arasndaki mesafenin uzak olmas nedeniyle Yenisey Krgzlarnn ayr bir kimlik benimsemesi ve Hakas adn kabullenmeleri sonucunu dourmutur. ubat 1930 Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu kabul edildi (20 ubat 1930). Mart 1930 Hindistann efsanevi lideri Gandhi, tuz yryne balad. binlerce Hintliyle 24 gnde 350 klometrelik yrd (12 Mart 1930). Nisan 1930 Kadnlara Belediye Seimlerine Girme Hakk verildi (3 Nisan 1930 Trkiye). Nisan 1930 Trk Ocaklar Merkez Binasnn al (23 Nisan 1930 Trkiye). Nisan 1930 Ankarada Trk Ocaklar VI. Kurultaynn Toplanmas. Mustafa Kemalin grmeleri izlemesi. (24-28 Nisan 1930 Trkiye). Kurultay 28 Nisan 1930 gn sona ermitir. Haziran 1930 T.C Merkez Bankas Kurulu Kanunu kabul edildi. Yasa ile banknot karma hakk Maliye Bakanlndan alnarak Merkez Bankasna verildi (11 Haziran 1930 Trkiye). Haziran 1930 Trk Tarihi Tetkik Heyetinin Ankarada ilk itimn yapmas ve Heyet Bakanlna Tevfik (Byklolu) Beyin seilmesi (4 Haziran 1930 Trkiye).

185

Haziran 1930 Ahl Mbdelesine Mtedir Trkiye-Yunanistan Mukvelenmesi (10 Haziran 1930). Haziran 1930 Byk Britanya-Irak Muhedesi imzaland (30 Hairan 1930). Austos 1930 Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu. Bakanla Fethi Okyar geti (12 Austos 1930 Trkiye). Eyll 1930 mam Hatip Okullarnn tamamen kapatlmas ve Orta retimden Din Derslerinin kaldrlmas (1 Eyll 1930 Trkiye). Eyll 1930 M.K. Paann, Sadri Maksudi (Arsal) Beyin Trk Dili in adl kitabna yazdklar: lkesini, yksek istikllini korumasn bilen Trk Milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr (2 Eyll 1930 Trkiye). Eyll 1930 Ahali Cumhuriyet Frkas, Adanada kuruldu (26 Eyll 1930 Trkiye). Ekim 1930 Trkiye-Yunanistan Dostluk, Btaraflk, Uzlama ve Hakem Muhedesi (30 Ekim 1930). Kasm 1930 Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kapatlmas, Frka kurucular tarafndan feshedildi (17/18 Kasm/Aralk 1930 Trkiye). Aralk 1930 Trk Ocaklarna kar iftira kampanyas (Aralk 1930 Trkiye). Aralk 1931 Babakan smet nn le Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn Yunanistan ziyaretleri srasnda, 1930 Trk-Yunan Dostluk Antlamas yrrle konuldu (5 Aralk 1931). Aralk 1930 Adanada kurulan Ahali Cumhuriyet Frkas hkmet tarafndan feshedildi (21 Aralk 1930 Trkiye). Aralk 1930 Menemen Olay (23 Aralk 1930 Trkiye). Aralk 1930 Amele ve i Partisi, Edirnede kuruldu (29 Aralk 1930 Trkiye). 1931 1931 Glba-Malatya Demiryolu iletmeye ald. 1931 Rumlarn Enosis isyan balad. Rumlar ngiliz valisinin konan yakt. Kbrs Trk cemaati Enosise kar olduunu aklad. 1931 Sovyetler, Basmac nderi brahim Beyi yakaladlar. 1931 Mslmanlar, Dou Trkistan Kumul (Hami)da isyan ettiler.

186

Mart 1931 TBMMnin yeniden milletvekilli seimi karar (5 Mart 1931 Trkiye). Mart 1931 Trk ocuklarnn ilk tahsillerini Trk mekteplerinde yapmalar hakkndaki kanunun TBMMde kabul (Yayn tarihi: 29. 3. 1931) (23 Mart 1931 Trkiye). Mart 1931 Mustafa Kemal Paann Trk Ocaklarn Cumhuriyet Halk Frkas ile birletirme karar hakkndaki demeci: Kurulu tarihindenberi ilm sahada halklk ve milliyetilik neir ve tamme sadakat ve imanla alan ve bu yolda memnniyeti mcib hizmetleri gemi olan Trk Ocaklarnn, ayn esaslar siys ve tatbk sahada tahakkuk ettiren Frkamla btn mnasyla yekvcut olarak almalarn mnasip grdm. Bu kararm ise, mill messese hakknda duyduum itimat ve emniyetin ifadesidir. (24 Mart 1931 Trkiye). Mart 1931 Trkiyede uluslararas Uzunluk ve Arlk llerin kullanlmasn ngren kanun kabul edildi (26 Mart 1931 Trkiye). Nisan 1931 Ankarada son defa olarak Trk Ocaklar Fevkalde Kurultaynn toplanmas ve Trk Ocaklarnn lavnn kabul ve tasdik edilmesi. Bu kararla Trk Ocaklarnn sahip olduu btn haklar C.H.F.na devredilmitir (10 Nisan 1931 Trkiye). Nisan 1931 Mustafa Kemal Paann direktifiyle Trk Tarihi Tetkk Cemiyetinin kuruluu (12 Nisan 1931 Trkiye). (M. Gololu 15inde kurulduunu sylyor.) Daha sonra ise Trk Tarih Kurumu adn alacaktr. Mays 1931 TBMM IV. Olaanst Toplantlarnn balamas. Ayn gn Mustafa Kemal Paa 3. defa Cumhrbakanlna seilmitir. Olaanst toplantlar 25. 7. 1931e kadar srm, 1 Kasm 1931de de I. Toplanma Yl almtr (4 Mays 1931 Trkiye). Mays 1931 Cumhriyet Halk Frkas 3. Byk Kurultay topland (10-18 Mays 1931 Trkiye). 15 Mays 1931-25 Eyll 1932 Hseyin Nihal Atsz, stanbulda Atsz Mecmuay yaymlad (15 Mays 1931-25 Eyll 1932). Mays 1931 Hamdullah Suphi Beyin Bkre Eliliine tayini (20 Mays 1931 Trkiye). Temmuz 1931 Mustafa Kemal Paann Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti toplantsna bakanlk etmesi (19 Temmuz 1931 Trkiye). Temmuz 1931 Trkiye Byk Millet Meclisinde 1881 Sayl Yeni Basn Kanununun kabul (25 Temmuz 1931 Trkiye). Ekim 1931 kinci Balkan Konferansnn stanbulda al (20 Ekim 1931 Trkiye). Ekim 1931 Balkan Konferansna katlan delegelerin son birleim iin Ankaraya gelii (25 Ekim 1931 Trkiye) (Ertesi gnk son birleimde Mustafa Kemal delegelere hitben Franszca bir konuma

187

yapmtr). Ekim 1931 Trk-Sovyet Protokol (30 Ekim 1931). Kasm 1931 Japonlar, Manuryay igal etti (18 Kasm 1931). Aralk 1931 Trk Ocanda Trk Matbaaclnn 200. Yl kutlamalar (31 Aralk 1931 Trkiye). 1931-1944 Hamdullah Suphi Tanrverin T.C. Bkre Bykelisi olduu dnemde (1931-1944) Gagavuzlar Trkiyenin gndemine gelmitir. Bu dnemde Gagavuz Yerinde Trke kurslar alm ve Trke kitaplar gnderilmitir. te yandan baz Gagavuzlar seilerek Trkiyede yksek renim grmeleri salanmtr. 1932 1932 Yugoslavyada tedrisat tamamen Srpa yaplmaya baland. 1932 Irak, ngiltereden bamszln elde etti (rtl bamllk dnemi balad). Ocak 1932 Trkiye-ran Uzlama, Adl Tes. ve Huk. Muhedesi (23 Ocak 1932). ubat 1932 Halk Evlerinin Al. Ankara Halkevi de dahil ilk gn 14 vilayet merkezinde, ikinci olarak da 24 Haziran 1932de ise 20 merkezde daha alm, tedrcen bunlar dier birok vilayet ve kasabalarda alanlar izlemitir (19 ubat 1932 Trkiye). Temmuz 1932 Ankara Halkevi Konferans Salonunda Birinci Trk Tarih Kongresinin M.K. Paann huzurlarnda toplanmas (2-11 Temmuz 19 Trkiye). Temmuz 1932 Trkiye ile Fransa arasnda Antakyada askeri antlama imzaland. Antlama uyarnca Trk askeri birlikleri 5 Temmuzda Hataya girdi (3 Temmuz 1932). Temmz 1932 M.K. Paann direktifiyle Trk Dili Tetkk Cemiyetinin Kuruluu (12 Temmz 1932 Trkiye). (III. Trk Dil Kurultaynn 31 Austos 1936 gnk birleiminde kabul edilen tzk deiiklii ile kurumun ad Trk Dil Kurumu olarak deitirilmitir). Temmuz 1932 Ezann Trke Okunmas (18 Temmuz 1932 Trkiye). Temmuz 1932 Milletler Cemiyetine Giri (18 Temmuz 1932 Trkiye). Temmuz 1932 Halkevlerine ye olma artlarna dair 19. 7. 1932 tarih ve 13178 sayl Kararnme (19 Temmuz 1932 Trkiye). Eyll 1932 Birinci Trk Dil Kurultay balad ve bu gn Dil Bayram olarak kabul edildi (26 Eyll 1932 Trkiye).

188

Ekim 1932 ngilizlerden bamszln kazanan Irak, Milletler Cemiyetine katld (3 Ekim 1932). Kasm 1932 Trkiye-ran Dostluk Muhedenmesi (5 Kasm 1932). Aralk 1932 Kadro Dergisi, evket Sreyya ve arkadalar tarafndan yaynlanmaya baland (1 Aralk 1932). 1933 1933 Bulgaristanda Belgrad Trk Mezarl yakld. 1933 ki Alman bilim adam Max Kroll ve Ernst Ruska elektron mikroskobunu yapt. 1933-16 Temmuz 1934 Hseyin Nihal Atsz, Orhun, Aylk Trk Mecmuau yaymlad (193316 Temmuz 1934). ubat 1933 stanbulda -Evkf Mdriyetinin teblii ile- btn camilerde Ezn ve Kmetin Trke okunmaya balamas (7 ubat 1933 Trkiye). Mart 1933 Tevfik lerinin stanbul Halkevindeki konumas (3 Mart 1933 Trkiye). Mart 1933 Mill Trk Talebe Birlii kuruldu (10 Mart 1933 Trkiye). Nisan 1933 Razgrad Olay ve 20. 4. 1933 Trk genlerinin nmyii (16 Nisan 1933). Nisan 1933 Osmanl Duyun-u Umumiye (genel d borlar) daresi arasnda imzalanan antlama ile Osmanl dnemi borlarnn tasfiyesine baland (22 Nisan 1933). Nisan 1933 Cuma Turan Maarif ve Yardm Cemiyeti Reisi Muharrem Feyzi Bey tarafndan Hariteki Trk Gazeteciliinin Tarihi hakknda bir konferans verilmitir. Bu konferansta Krm, Kazan, Azerbaycan, Trkistan ve dier btn Trk-slm lkelerinde gazetecilik neriyatnn tarihinden bahsedilmitir (28 Nisan 1933 Cuma Trkiye). Mays 1933 stanbul Drlfnnunun Kapatlmas ve Yerine stanbul niversitesinin Kurulmasn getiren Kanunun Kabul (lhiyt Fakltesinin yerine de slm Tedkkleri Enstits kurulmutur) (31 Mays 1933 Trkiye). Haziran 1933 Smerbankn kurulmasna ilikin kanun TBMMde kabul edildi (3 Haziran 1933 Trkiye). Haziran 1933 Tedavldeki madeni Osmanl paralarnn toplatlmas ve bunlarn yerine yeni madeni paralar baslmasn ngren kanun kabul edildi (7 Haziran 1933 Trkiye). Haziran 1933 Halk Bankas ve Halk Sandklar Kanunu kabul edildi (8 Haziran 1933 Trkiye).

189

Temmuz 1933 Tecvzn Tarifi Mukvelenmesi (Londra) (3-4 Temmuz 1933 Trkiye). Austos 1933 stanbul niversitesinin Kurulmas (1 Austos 1933 Trkiye). Eyll 1933 Trkiye-Yunanistan Samm Anlama Msk (14 Eyll 1933). Ekim 1933 Hitler, Berlindeki Nazi toplantsnda Silahszlanma Konferansna katlmayacan ve Milletler Cemiyetinden ayrlacan aklad (14 Ekim 1933). Ekim 1933 Trkiye-Romanya Krall Dostluk, Adem-i Tecvz, Hakem ve Uzlama Muhedesi (17 Ekim 1933). Kasm 1933 Kagarda, Dou Trkistan Trk-slm Cumhuriyeti kuruldu (Kasm 1933). Kasm 1933 Trkiye-Yugoslavya Krall Dostluk, Adem-i Tecvz, Adl Tesviye, Hukuk ve Uzlama Muhedesi (27 Kasm 1933). Aralk 1933 Vali Sheng Shih-tsai idaresinde, Dou Trkistanda Sovyet kontrolnn balamas (Aralk 1933). 1933-1937 Kagarda Dou Trkistan slm Cumhuriyeti kuruldu. Bu Cumhuriyetin mr 1937de sona erdi. 1934 1934 Mihail akr, Gagavuz Trkesiyle Besarabyal Gagavuzlarn storyas adl kitabn bastrd. Bu kitap bir Gagavuz tarafndan yazlan ilk Gagavuz tarihidir. 1934 Kadro dergisi kapatld (Trkiye). 1934 Bulgar htilli gerekleti. 1934 Hamdullah Suphi, Romanyada Mecidiye Seminarn ziyaret etti, Fesin kaldrlmasn istedi, Gagauz blgesinde Trke okullar atrd. Ocak 1934 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda kredi antlamas imzaland (21 Ocak 1934). ubat 1934 Trkiye, Romanya, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda Balkan Pakt imzaland (9 ubat 1934). Mays 1934 Bulgaristanda retmenler Birlii ve Turan Cemiyeti kapatld (19 Mays 1934). Haziran 1934 Soyad Kanunu kabul edildi (21 Haziran 1934 Trkiye). Temmuz 1934 Dou Trkistan Trk-slm Cumhriyeti, inli Mslmanlar olan Dungan kuvvetlerince ykld (Temmuz 1934).

190

Austos 1934 Hitler, Almanyann mutlak lideri oldu (2 Austos 1934). Eyll 1934 Sovyetler Birlii, Milletler Cemiyetine girdi (18 Eyll 1934). Ekim 1934 Yugoslavya Kral Alexander ile Fransz Dileri Bakan Louis Barthou, Marsilyada bir Hrvat milliyeti tarafndan ldrld (9 Ekim 1934). Ekim 1934 General an Kay-ek tarafndan yenilgiye uratlan in komnistleri, Maonun etrafnda toplanmaya balad (21 Ekim 1934). Kasm 1934 Mustafa Kemale ATATRK soyadnn verilmesi (24 Kasm 1934 Trkiye). Kasm 1934 Ayasofya Camiinin mze olmas, Bakanlar Kurulu Karar ile kabul edildi (24 Kasm 1934 Trkiye). Kasm 1934 Efendi, Bey ve Paa gibi unvan ve lakplarn kaldrldna dair kanun kabul edildi (26 Kasm 1934 Trkiye). Kasm 1934 Milli Mcadelenin yayn organ olan Hakimiyet-i Milliye gazetesi, Ulus adyla kmaya balad (28 Kasm 1934). Aralk 1934 Kyafet Kanunu kabul edildi (3 Aralk 1934 Trkiye). Aralk 1934 Hangi dine mensup olursa olsun, din adamlarnn mabet ve ayinler dndaki dini kisve tamalarnn yasaklanmasna dair kanun kabul edildi (3 Aralk 1934 Trkiye). Aralk 1934 Trk kadnlarna milletvekili seme ve seilme hakknn verildiine dair kanun kabul edildi (5 Aralk 1934 Trkiye). 1934-1939 Kurtulu mecmuas 1934 Kasmndan 1939 Temmuzuna kadar aylk Trke olarak Berlinde basld. Azerbaycan Msavat Partisinin yayn organyd. Hilal Mni ve Mehmet Emin Resulzade tarafndan yaynland. 1935 1935 stanbul Ruhtm irketi Devlete satn alnd. 1935 Yusuf Akura/Akuraolu Yusuf (1876-1935) ld. 1935 Necib Asm (1861-1935) ld. Lon Cahunun Asya Tarihine Giriini (Introduction a lhistoire de LAsie) tercme etmi, ayrca bir de Trk Tarihi yazm olan Necib Asm Trkiyede Trk dncenin gelimesinde nemli bir yer sahibidir. 1935 Celal Sahir (1883-1935) ld.

191

1935 Alman AEG irketi, sesi kayd iin plastik manyetik teyp bandn gelitirdi. 1935 lk retimden Din Derslerinin (ky okullar dnda) kaldrlmas (Trkiye). Mays 1935 I. Trk Basn Kongresi topland (25 Mays 1935). Mays 1935 Hafta tatili Cumadan Pazara alnd. Hafta tatili ve ulusal bayramlar hakkndaki kanun yrrle girdi (27 Mays 1935 Trkiye). Ekim 1935 Almanya Milletler Cemiyetinden ayrld ve II. Dnya Savana gidecek sreci balatt (21 Ekim 1935). Kasm 1935 Trk-Sovyet Ankara Protokol imzaland (7 Kasm 1935). 1935-1976 inli lider Mao Zedungun in Komnist Partisine liderlik ettii dnem. 1936 1936 Trk stikll Marnn ve Safahtn yazar mill air, mtefekkir Mehmed kif Ersoy (18731936) stanbulda ld. 1936 Karakalpak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin, zbek Sovyet Sosyalist

Cumhriyetine balanmas. Ocak 1936 Soyad Kanunu yrrle girdi (2 Ocak 1936 Trkiye). Ocak 1936 Ankarada Dil Tarih ve Corafya Fakltesi kuruldu (9 Ocak 1936 Trkiye). Haziran 1936 Sovyetler Birliinde aile ve evlilik hukukunu snrlayc kanunlar yaynland (Haziran 1936). Haziran 1936 Recep Peker CHP Sekreterliinden uzaklatrld (14-15 Haziran 1936 Trkiye). Temmuz 1936 Trkiyenin stanbul ve anakkale boazlar zerindeki tm haklarn tanyan ve kabul eden Montreux Boazlar Szlemesinin imzas (20 Temmuz 1936). Austos 1936 Sovyetler Birliinde Zinovev, Kamenev ve dier birok st dzey devlet adam siyasi su isnadyla yarglandlar (Austos 1936). Eyll 1936 Nikolai Ezhov, Genrikh Iagodann yerine Sovyetler Birlii Gizli Polis Tekilat (NKVD/KGB) efi oldu. Sovyetler Birlii Komnist Partisinde tasviye hareketi, derinleti/younlat (Eyll 1936). Ekim 1936 Sovyetler Birlii, spanya Savanda, komnistleri/antifaistleri desteklemeye balad (Ekim 1936).

192

Ekim 1936 Son Osmanl sadrazam Tevfik Paa stanbulda ld (7 Ekim 1936 Trkiye). Kasm 1936 Montreux Boazlar Szlemesi resmen yrrle girdi (9 Kasm 1936). Aralk 1936 Sovyetler Birliinin yeni anayasas yrrle girdi (Aralk 1936): Kazakistan ve Krgzistan Sovyet Cumhuriyeti oldu. Transkafkas Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Ermenistan SSC, Azerbaycan SSC ve Grcistan SSC adlaryla ayr devletlere blnd. Aralk 1936 Kazak Sovyet Sosyalist Cumhriyeti ve Krgz Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (5 Aralk 1936). Aralk 1936 Karakalpakistan, zbekistan SSCne katld (Aralk 1936). 1936-1939 Yahudi gnn atelemesiyle Arap isyan gerekleti (1920-39 arasnda toplam 300,000 Yahudi Filistine geldi). Peel komisyon raporu, Filistinin Yahudi ve Arap devletleri eklinde ikiye blnmesi teklifinde bulundu (1937). Arap ve Yahudi Filistinliler, II. Dnya Savanda birlikte, Mttefiklerin yannda savatlar. 1936-1941 Ruslar 1936-1941 yllar arasnda Trklerin Latin alfabesinden Kiril alfabesine gemesini zorunlu klarak, bunu onlar Ruslatrma politikalarnn bir aleti olarak kullandlar. 1937 1937 ark Demiryollar (Sirkeci-Edirne) satn alnd. 1937 Japonlar, ine saldrd, igal etti. 1937 Mslmanlar Dou Trkistan Kagarda isyan edince, Sovyetler asker mdahalede bulundular. Ocak 1937 Devletilik ilkesi, yaplan deiiklik sonucu Tekilat- Esasiye Kanununun (Anayasa) 2. maddesinde yer ald (5 Ocak 1937 Trkiye). ubat 937 Laiklik ilkesi Anayasaya kondu. (CHPnin 6 umdesi Anayasdann 2. maddesinde) (5 ubat 937 Trkiye). Mays 1937 Sancak (Hatay) Hususunda Trkiye-Fransa Arasnda bir seri Muhede, Protokol ve Mektuplar (29 Mays 1937). Temmuz 1937 Trkiye, Irak, ran ve Afganistan arasnda Saadbd Pakt imzaland (8 Temmuz 1937). Ekim 1937 smetin yerine Celal Bayar Babakan (25 Ekim 1937 Trkiye). 1937-1938 Stalin, Mslman Komnist liderleri grevden uzaklatrd, temizledi/yoketti.

193

1938 1938 Sadabat Pakt TBMMde onayland. 1938 Amerikal Chester Carlson ilk fotokopi makinesini icat etti. 1938 Anayasa deiiklii ve Laiklik ilkesinin Anayasaya ilvesi (Trkiye). Ocak 1938 Sadabat Pakt, TBMMde onayland (14 Ocak 1938). Mart 1938 zbek Komnist liderler Faizullh Hocayev ve Akmal kramovun idam (Mart 1938). Mart 1938 Avusturya, Hitler Almanyasna katld (13 Mart 1938). Nisan 1938 Trkiye-Yunanistan Munzam Muhedenmesi imzaland (27 Nisan 1938). Mays 1938 Trkiye ile Almanya arasnda kredi antlamas imzaland (8 Mays 1938). Mays 1938 Trkiye ile ngiltere arasnda kredi antlamas imzaland (27 Mays 1938). Haziran 1938 Trkiyenin artlar gz nne alnarak Medeni Kanundaki evlenme ya kadnlarda 15e, erkeklerde 17ye indirildi (15 Haziran 1938). Temmuz 1938 Trkiye ve Fransa, Hatayda eit sayda asker bulundurmalar konusunda TrkFransz Dostluk Muhedesi, Mterek Beyannme ve Optonlara Mtedir Protokol imzaland Trk birlikleri 4 Temmuzda Hataya girdi (4 Temmuz 1938). Eyll 1938 Tayfur Skmen liderliinde Bamsz Hatay Cumhriyeti kuruldu (2 Eyll 1938). Ekim 1938 Alman askerleri, ekoslavakyadaki Sded blgesini igal etti (1 Ekim 1938). Kasm 1938 Trkiye Cumhuriyetinin ve egemenliinin bnisi Atatrk ld (10 Kasm 1938). Kasm 1938 smet nn, Trkiyenin 2. Cumhurbakan oldu (11 Kasm 1938). 22 Mays 1950de grevi sona erdi. 1939 1939 Hakaslar arlk dneminde zorla kabul ettirilen Kiril alfabesini Sovyet Bolevik Devriminden sonra brakp Latin alfabesine gemiler, ama 1939dan sonra yeniden Kiril alfabesini kullanmak zorunda kalmlardr. 1939 Mihail akr, Gagavuzca-Romence szl neretmitir ve ncili anadiline evirmitir. 1939 Azerbaycan Trklerinden Ahmet Aaolu (1869-1939) ld. 1921 Hazirannda Ahmet Aaolu, Ankarada Basn Mdrl grevini stlendi. 1923 ve 1927 yllarnda Trkiye Byk Millet

194

Meclisinde mebusluk yapt. 1939 gor Sikorsky adl bir Rus mhendis tarafndan ilk helikopter yapld. 1939 ngiltere, kinci Dnya Savann balamas zerine, Ortadounun kontrol kapsamnda stratejik nemi olan Kbrs elinden karmamak iin, zerklik vaadinde bulunacan yayd. Rumlar ise Enosiste kararlyd. Haziran 1939 Hatayn Anavatana ilhakna ait antlama Ankara da imzaland (23 Haziran 1939). Haziran 1939 Hatay Cumhuriyeti Millet Meclisi, Trkiye Cumhuriyetine katlma karar verdi. Hatay Anavatan Trkiyeye katld (30 Haziran 1939). Temmuz 1939 Trk Basn Birlii Birinci Kongresi topland (10 Temmuz 1939). Eyll 1939 II. Dnya Sava balad (1 Eyll 1939). Eyll 1939 Trk-Sovyet grmeleri, Moskovada, Saraolu-Molotof arasnda balad (27 Eyll 1939). 1939-1945 II. Dnya Sava yllar. 1939-1940 Kril alfabesi, Sovyet Orta Asyasnda Latin alfabesinin yerini ald. 1940 1940 Bulgaristan Trk nfusun youn olduu Dobrucay yeniden elde etmi ve o gnden sonra da snrlarda deiiklik olmamtr. Dobruca blgerisindeki Trklerden baka Trk dili konuan iki Trk aznlk daha bulunmaktadr. Bunlar, saylar 7.000 kadar olan Tatarlar ve Gagavuzlardr. Bulgarlar lkedeki aznlklar srekli asimile etmeye alm Ocak 1940 Trkiye, ngiltere ve Fransa ile iki yl sreyle krom sat antlamas imzalad (8 Ocak 1940). Nisan 1940 Ky Enstitleri Kanunu TBMMde kabul edildi (17 Nisan 1940 Trkiye). Ekim 1940 Mltecilerle birlikte Kanadaya gitmekte olan ngiliz transatlantii Empress of Bratian batt (2 Ekim 1940). Aralk 1940 Macaristan ve Yugoslavya arasnda Ebedi Dostluk Pakt imzaland (12 Aralk 1940). 1941 1941 Kafkasl Tatar Trk Hseyinzade Ali Turan (1864-1941) ld.

195

1941 Trkistan Milli Mcadele hareketlerinin nemli temsilcilerinden ve devlet adamlarndan Mustafa okayolu (okayev) (1890-1941) ld: 1941 Hseyinzade Ali Turan (1864-1941) ld. Haziran 1941 Trk-Alman Dostluk ve Saldrmazlk Anlamas imzaland (18 Haziran 1941). Haziran 1941 Hitler, Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birlii topraklarn igal etti (Haziran 1941). Haziran 1941 Alman mparatoru Wilhelm ld (4 Haziran 1941). Aralk 1941 2. Dnya Savanda Japonlar Pearl Harbour basknn gerekletirdi (7 Aralk 1941). Aralk 1941 Amerika Japonyaya harp ilan etti (8 Aralk 1941). Aralk 1941 Japonlar Hong Konga girdi (19 Aralk 1941). Aralk 1942 Trkiye ile Almanya arasnda sava malzemesi alm iin kredi antlamas imzaland (31 Aralk 1942). 1942 1942 Wernher von Braun, Almanyann ilk uzun menzilli fzesi olan V-2yi frlatt. 1942 Enrico Fermi, ABDnin Chicago kentinde, nkleer enerjinin denetim altna alnabildii bir nkleer reaktr yapt. 1942 Sheng Shih-tsai, Sovyetlerle ilikilerini kopararak, Xinjiang (Dou Trkistan) Milliyeti ine balad. 1942 Sovyet Hkmeti, Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birliinde resmen slm Dininin kanun statsn kabul etti ve 4 din mdrlk/tekilat kuruldu. 1942 Xinjiang (Dou Trkistan), yeniden in Cumhriyet Hkmetinin kontrol altna girdi. Kasm 1942 Saraolu Hkmeti tarafndan hazrlanan Varlk Vergisi Kanunu, TBMMde kabul edildi. 15 Mart 1944te karlan 4.530 sayl kanun ile yrrlkten kaldrld (11 Kasm 1942 Trkiye). 1943 1943 Mustafa Abdlcemil Krmolu (1943-) dodu. Srgnde yaayan bir anne-babann ocuu olarak 13 Kasm 1943te Krmn Fraydorf Rayonu Boz kynde dodu. Babas Abdlcemil, annesi ise Mafure Hanmdr. Cemilolunun nfusa kaytl olduu asl memleketi ise Sudak Rayonu Ayserez kydr. Ayserezliler, byk srgnden 14 yl nce 1930 ylnda Sibiryaya srgn

196

edilmilerdi. Cemilolunun anne-babas gizlice Krma dndler. Ama hem tannmamak iin, hem de mal-mlklerine el konulduundan, kendi kylerine deil, Krmn ayr bir blgesine, Fraydorf Rayonuna bal Bozkye sndlar. Cemilolu bu kyde dodu.Henz 6 aylkken 1944 byk srgn geldi. Anne-baba bu defa zbekistana srld. Bu lkenin Andican blgesinin Aim kynde iskn edildiler. lkokul renimine 1949 ylnda burada balad. 1959 ylnda Takentteki Ortaasya Devlet niversitesinin Arap Dili ve Edebiyat Fakltesine bavurdu. Mustafa Abdlcemilin evrakn inceleyen zbek Tesellm Komisyonu Bakan, kendisini ararak bu faklteye Krm Tatarlarnn kabul edilmeyeceine dair gizli emir bulunduunu bildirdi ve bavuru evrakn iade etti. O yl iin okuma imkn kalmayan Mustafa, snf arkadalar niversiteye giderken, yaadklar Mirzal kasabasnda bir fabrikaya ii olarak girdi. Tornac ve ilingir olarak alt. ki yl sonra buradan da ayrlmak zorunda kald ve Takente gitti.1962 ylnda Takent Sulama ve Ziraat Mekanizasyonu Enstitsne kaydolmu ise de, yl sonra KGBnin talebi ile ve benzer gerekelerle buradan da karld. Artk renim hayat bitmiti. yl okuduu enstitden atldktan sonra artk Mustafa Abdlcemilin Krm-Tatar Trklnn haklarnn iadesi iin fiili mcadelesi balam oldu. Mustafa Abdlcemil Krmolu, bugn Krm-Tatar Trklnn efsanevi ismidir. 1943 Lbnan, bamsz oldu. 1943 ngiltere gdml Kbrs Adas Trk Aznl Kurumu (KATAK) kuruldu, ancak yaps sebebiyle geliemedi. 1943 Balkar Trkleri II. Dnya Savanda Almanlarla ibirlii yaptklar gerekesiyle 1943de Orta Asyaya srldler ve topraklar da Grcistana katld. Nisan 1943 Romanya Kral II. Carol, ld. 1930-1940 yllar arasnda Romanya Kral olan II. Carol, 15 Ekim 1893te Sinaiada dodu. Tartmal bir biimde iktidara getikten sonra kiisel bir diktatrlk kurdu. Kral I. Ferdinandn en byk olu olan II. Caroll, byk amcas I. Carolun Ekim 1914te lm zerine veliaht oldu (4 Nisan 1943). Eyll 1943 ang Kay-ek in Bakan oldu (13 Eyll 1943). 1944 1944 Trke iirler, 1899 adl eserin yazar, mill air Mehmet Emin Yurdakul (1869-1944) ld. 1944 Dr. Fazl Kk, Kbrs Milli Trk Halk Partisini kurdu. 1944 Krm Tatarlar, Mesket Trkleri ve dier Kafkas Mslmanlar, Sovyet Orta Asyasna [ve Sibiryaya] srgn edildi. 1944 Mslmanlar, Dou Trkistan lide isyan ettiler.

197

Mart 1944 Varlk Vergisi Kanunu yrrlkten kaldrld (15 Mart 1944 Trkiye). Mart 1944 ngiliz uaklar, Neurenbergi bombalad (30 Mart 1944). 18 Mays 1944 Krm Trkleri Krmdan karlarak, Sovyetler Birliinin muhtelif yerlerine topluca srgn edilmilerdir. Sovyet Hkmeti, 25.6.1945 ylnda yaynlad Kararname ile Krm Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini ortadan kaldrm; Krm, oblast statsne getirilerek yine Rusyaya bal kalmtr. Kruev, Rus-Ukrayna kardeliinin 1000. yl mnasebetiyle Krm Oblastn Rusyadan alarak Ukraynaya balamtr. Krm Blgesi bugn Ukraynaya bal Muhtar bir Cumhuriyettir. Cumhuriyet ierisinde ise Tatar zerk Ynetimi bulunmaktadr. 31 Temmuz 1944 Komnist Sovyet ynetiminin Ahska Trklerini topraklarndan srmesi (31 Temmuz 1944): 6279 sayl Devlet Savunma komitesinin gizli kararyla top yekn srgne tabi tutulan Ahskallarn ou, bu zor yolculuk artlarna dayanamayarak hayatlarn kaybettiler. Ahska Trklerinin neden srgne tabi tutulduklar tam 47 yl gizli tutuldu. Ahska Trkleri tarafndan vatana dn mcadelesi veren birok cemiyet oluturulmu ise de eitli lkelerdeki srgn hayat hala devam etmektedir. Eyll 1944 Sovyetler Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, Yugoslavyaya girdi (29 Eyll 1944). Ekim 1944 ngiltere, in, ABD ve Sovyetler Birlii sava sonras bar plan iin Birlemi Milletler ad altnda bir rgt kurulacan duyurdular (9 Ekim 1944). Kasm 1944 lide Dou Trkistan Cumhriyeti kuruldu (Kasm 1944). 1944-1949 Gulca ehri inlilerden temizlenerek, Vilayet nklb olarak bilinen bu ayaklanmalar neticesinde Dou Trkistan Trkleri, Ali Han Tre bakanlnda Dou Trkistan Cumhuriyetini kurdular. Btn ine hakim olan Komnist in Kuvvetleri, 1949da Stalinin de onay ile Dou Trkistana girerek bu tarihi Trk lkesini resmen igal etmitir. 1945 1945 Arap Ligi kuruldu. 1945 Birlemi Milletler Beyannamesi, 51 devlet tarafndan imzaland. ubat 1945 Trkiye-ABD ikili yatrm antlamas imzaland (23 ubat 1945). Mays 1945 Almanya teslim oldu (7 Mays 1945). Haziran 1945 Trkiye, Birlemi Milletler Antlamasn San Fransiscoda imzalad (26 Haziran 1945). Temmuz 1945 ok partili demokratik hayatn ilk adm atld: Milli Kalknma Partisi kuruldu.

198

Partinin kurucular arasnda Nuri Demira, Hseyin Avni Ula ve Cevat Rifat Atlhan gibi isimler yer ald (18 Temmuz 1945 Trkiye). Austos 1945 lk Atom Bombas Amerika tarafndan, Hiroimaya atld (6 Austos 1945). Austos 1945 kinci Atom Bombas Amerika tarafndan, Nagazakiye atld. 37 bin kii ld, 40 bin kii de yaraland (9 Austos 1945). Austos 1945 Japonya teslim oldu. 2 Eyllde teslim anlamas imzaland (14 Austos 1945). Ekim 1945 New York-Kalkta hattnn almasyla Pan-Amerikan irketinin ilk ua stanbula geldi (13 Ekim 1945). Ekim 1945 Fransada kadnlar, ilk kez oy kullanma hakk elde ettiler (21 Ekim 1945). 1945 II Dnya Sava sona erdi. Birlemi Milletler Beyannamesi, 51 devlet tarafndan imzaland. 1945-1949 inde, Komnistler ve Milliyetiler arasnda Sava yapld. 1946 1946 John Mauchy ve John Eckertin gelitirdii, Amerikann ilk elektronik bilgisayar ENIAC halka gsterildi. 1946 Filistine gn kstlanmasna duyulan fke, Yahudi gerilla guruplarnn ngiliz kart iddete ynelmesine yol at. 1946 Franszlar, Suriye ve Lbnandan ayrldlar. rdn, bamszln kazand. Ocak 1946 Demokrat Parti (DP) kuruldu (7 Ocak 1946): CHP iindeki muhalefetten doan Demokrat Parti, Drtl Takririn sahipleri Bayar, Menderes, Kprl ve Koraltan tarafndan Ankarada 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi (DP) kurdular. Partinin genel bakanlna Celal Bayar seildi. Yeni bir partinin kuruluu tek partinin baskc ynetiminden bkm olan toplumda byk sevin ve ilgi uyandrd. Demokrasinin ve liberal bir ekonomi anlaynn szcln yapan DP, ksa srede hzla byd. 1946 seimlerinde Meclise girmeyi, 14 Mays 1950 seimlerinde ise tek bana iktidara gelmeyi baard. Bylece Trkiyede tek parti dnemi sona ermi, ilk kez halkn oyu ile iktidar deiiklii gereklemi oldu. (7 Ocak 1946 Trkiye). Ocak 1946 Arnavutluk Halk Cumhuriyeti ilan edildi (11 Ocak 1946). ubat 1946 Amerika ile askeri yardm antlamas imzaland (27 ubat 1946). Mays 1946 Trkiye, UNESCO Antlamasn onaylad (20 Mays 1946).

199

Mays 1946 Trkiye Sosyalist Partisi kuruldu. Kurucu Genel Bakan, Esat Adil stecaplolu oldu (14 Mays 1946). Mays 1946 Trkiye Sosyalist i Partisi kuruldu (24 Mays 1946). Haziran 1946 Dou Trkistan Cumhriyeti, Milliyeti inle yaplan bir anlamann sonucu olarak ykld, dald (Haziran 1946). Haziran 1946 talyada krallk idaresine son verilip Cumhuriyet ilan edildi (10 Haziran 1946). Haziran 1946 Trkiye Gazeteciler Cemiyeti kuruldu (10 Haziran 1946). Haziran 1946 Trkiye i ve ifti Partisi stanbulda kuruldu. Ethem Ruhi Balkan ve Necmettin Deliormann partinin kurucular arasnda bulunduu akland (17 Haziran 1946). Haziran 1946 Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi, efik Hsn liderliinde kuruldu (20 Haziran 1946). Austos 1946 Muhammed Ali Cinnah, Mslmanlarn ayrlarak bamsz bir devlet kurabilmeleri iin Dorudan eylem ad altnda bir arda bulundu. Bu ar sonucunda kan iddet olaylarnda 5 000 kii hayatn kaybetti (16 Austos 1946). Ekim 1946 Fransada IV. Cumhuriyet Anayasas referandumla kabul edildi (13 Ekim 1946v). Ekim 1946 Birlemi Milletler, ilk genel toplantsn New Yorkta yapt (23 Ekim 1946). 1946-1953 N. vernik (Sovyetler Birlii cumhurbakan). 1947 1947 ngiliz Hindistannn blnmesi ve Hindistan ile Pakistann bamszl. 1947 Birlemi Milletler, ngilterenin Filistini blme plann onaylad. Nisan 1947 Hindistan Kongre Partisi, lkenin Hindistan ve Pakistan olarak iki ayr devlete blnmesini kabul etti (19 Nisan 1947). Temmuz 1947 Trk-ABD Yardm Antlamas imzaland (12 Temmuz 1947). Austos 1947 Pakistan devleti kuruldu (15 Austos 1947). 1948 1948 Trk Kurtulu Sava komutanlarndan asker, devlet adam Kazm Karabekir (1882-1948) ld.

200

1948 Amerikal bilim adam John Bardeen, Walter Brattain ve William Shockley transistr denilen bir cihaz icat ederek elektronik devrelerin ok daha klmesini salad. Daha sonra, bu icatlaryla Nobel Odl aldlar. Ocak 1948 Hindistan Devlet Bakan Gandhi, Nathuram Godse adl bir fanatik Hintli tarafndan ldrld (30 Ocak 1948). Mays 1948 Hrriyet Gazetesi Sedat Simavi ynetiminde yayn hayatna girdi (1 Mays 1948). Mays 1948 14 Maysta Filistinde bir Yahudi srail Devleti kuruldu (14 Mays 1948). Haziran 1948 Sovyetler Birliiin Bat Berlini ablukaya almas (24 Haziran 1948). Haziran 1948 Yugoslavya, Komnist Milletleraras Tekilat olan Kominformdan atld (28 Haziran 1948). Temmuz 1948 Trk-Amerikan ekonomik anlamas imzaland (4 Temmuz 1948). Temmuz 1948 Millet Partisi kuruldu (20 Temmuz 1948 Trkiye). Eyll 1948 Kuzey Kore, bamszln ilan etti (9 Eyll 1948). Eyll 1948 Pakistann kurucusu M.Ali Cinnah ld (18 Eyll 1948). Aralk 1948 Trk Komnist Partisi, Bulgaristan Komnist Partisinin 5. Genel Kongresine bir telgraf gnderdi (19 Aralk 1948). Telgrafta Trk irtica hkmetinin ve mrteci Trk basnnn btn bask ve tezviratlarna raman Trk komnistleri faaliyetlerine devam etmektedir denilmekt. (Cumhuriyet. 20.12.1948) Aralk 1948 Marshall Plan Avrupa darecisi Avverell Harriman Ankarada bir basn toplants dzenledi ve unlar syledi: Trkiyenin tabii kaynaklarnn gelimesi yalnz kendisi iin deil, btn Avrupa ve Amerika iin de byk bir nemi haizdir (28 Aralk 1948). 1948-1949 lk Arap-srail Sava. 1949 1949 Kazanl Trk-slam bilgini, fikir ve aksiyon adam, mellif, aratrmac, Musa Carullah Bigiyev (1875-1949) ld. ubat 1949 Trkiye, Avrupa Kalknmas cra Konseyine katld (17 ubat 1949). Mart 1949 Amerika, Trkiyeye yaplan yardm arttrmaya sz verdi ve Akdeniz Pakt konusunu Dileri Bakan Sadak ile grmee istekli olduunu bildirdi (17 Mart 1949).

201

Nisan 1949 Kuzey Atlantik Pakt (NATO) kuruldu. Bu konudaki antlama Washingtonda 12 lkenin temsilcileri tarafndan imzaland (4 Nisan 1949). Mays 1949 Bat Berline hava yolu tamasnn balamas (12 Mays 1949). Haziran 1949 Transrdn, rdn Emrlii/Krall adn ald (2 Haziran 1949). Haziran 1949 Komnistlerin iddetli muhalefetine karn Vietnam Devleti kuruldu (14 Haziran 1949). Eyll 1949 Sovyetler Birlii, Atom Bombasn baaryla patlatt (Eyll 1949). Eyll 1949 Konrad Adenauer, Federal Almanyann ilk anslyesi oldu (15 Eyll 1949). Eyll 1949 Mao Zedong, in Halk Cumhuriyetinin bakanlna seildi (30 Eyll 1949). Ekim 1949 in Halk Cumhriyetinin kuruluu (1 Ekim 1949). Ekim 1949 Mao, inde i sava kazandktan sonra kurduu in Halk Cumhuriyeti nin lk bakan seildi (1 Ekim 1949). Ekim 1949 Dou Almanya Cumhuriyeti kuruldu (7 Ekim 1949). Aralk 1949 Uluslararas Para Bankasndan bir heyet, Trk Hkmetinin 50 milyon dolar bor para talebini incelemek iin Trkiyeye geldi (28 Aralk 1949). 1950 1950-1951 Bulgaristandan Trkiyeye gler: 1944e kadar 140.000 kii, 1950-1951de 155.000 Trk gmen gelmitir. 1950 kinci Dnya Savann ardndan btn dnyada kolonilerin tasfiyesi eilimi

yaygnlanca, Kbrs Rum Ortodoks Liderlii (18 Ekimde bana Makarios seilmiti), youn kampanyaya giriti. Yunanistan hkmeti de Birlemi Milletlere, uluslarn kendi geleceini tayin haklarnn Kbrs iin de uygulanmas yolunda bavuruda bulundu. 1950 Trkiye Kore Savana katld: Sava sonras Dnya zerindeki gelimeleri izleyen Trk Silahl Kuvvetleri, insanlk idealleri uruna 1950 ylndaki Kore Savalarna katlarak tm dikkatleri zerinde ehit verdi. ubat 1950 Tek dereceli gizli oy ve ak tasnif esaslarn tayan ounluk sistemine dayal Seim Kanunu kabul edildi (16 ubat 1950 Trkiye). toplad. Koreye gnderilen takviyeli piyade tugay girdii savalarda, azmiyle, kahramanlyla, ruhuyla, birok lke ordularna rnek gsterildi. Trk Silahl Kuvvetleri KOREde 731

202

Mays 1950 Demokrat Parti 14 Mays 1950 seimlerinde tek bana iktidara gelmeyi baard, Menderesli Yllar balad: Bylece Trkiyede tek parti dnemi sona ermi, ilk kez halkn oyu ile iktidar deiiklii gereklemi oldu. DP, 1954 seimlerinde oylarn daha da artrarak iktidarn perinledi, 1957 seimlerinde oy kaybna uramasna ramen 27 Mays 1960a kadar iktidarn srdrd. DP, on yllk iktidar sresince, ekonomiye ve halkn yaamna elle tutulur bir canllk getirdi. Ekonomi geniledi, halkn kazanc artt, ok sayda ky yol, su ve elektrie kavutu. Yeni alanlar tarma ald, makineli ziraat balad, ticaret hzland, sanayileme dorultusunda nemli admlar atld. Yabanc sermaye ve ticaret sermayesini sanayiye yneltme srecine girildi. Mays 1950-Mays 1960 Demokrat Partili yllar (14 Mays 1950-27 Mays 1960). Mays 1950 Celal Bayar, Trkiyenin 3. Cumhurbakan oldu (22 Mays 1950). 27 Mays 1960 ihtilaline kadar grevini srdrd. Haziran 1950 Sovyetlerin desteini alan Kuzey Kore Gney Koreye saldrd (25 Haziran 1950). Haziran 1950 Kore Sava balad (25 Haziran 1950). Temmuz 1950 Trkiye ile srail arasnda ticaret antlamas imzaland (4 Temmuz 1950). Eyll 1950 Kore sava iin NATOnun 5. maddesi (ye lkelerden birine saldrldnda dier lkelerin yardm etmesi) kapsamnda Trkiyenin Koreye asker gndermesi (21 Eyll 1950). Eyll 1950 ABD birlikleri Korenin bakenti Seulu igal ettiler (26 Eyll 1950). Eyll 1950 Yakut Saha Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Devlet Egemenlik Deklarasyonu ilan edildi (27 Eyll 1950). Eyll 1950 Birlemi Milletlerin emrine verilen Kore Birlii 28 Eyll 1950de yolculuuna balad. Birlik, nce zel trenlerle skenderuna nakledildi, buradan da gemilerle Koreye doru hareket etti (28 Eyll 1950). Kasm 1950 Cezayir bamszln kazand (1 Kasm 1950). Kasm 1950 Korede Kunuri Sava balad (27 Kasm 1950). Kasm 1950 11 Ekimden beri Korede bulunan Trk Birlii de savaa katld (28 Kasm 1950). Aralk 1950 BM gleri Koreden ekilmeye balad (3 Aralk 1950). 1951 1951 Libya, bamsz oldu. Ocak 1951 Trkiye Komnist Partisinin baz yeleri tutukland (13 Ocak 1951).

203

Nisan 1951 Trkiye, Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlamasn (GATT) imzalad (21 Nisan 1951). 1952 1952 Trkiye ve Yunanistan NATOya katld. 1952 Msrda Cumhuriyet ilan edildi. 1952 Dwight D. Eisenhower Amerika Bakan oldu. ubat 1952 Trkiye Cumhuriyeti NATOya katld: Silahl Kuvvetlerinde modernizasyon almalarn balatt. Caydrclk gc srekli artan Trk ordusu 1974 Kbrs Bar Harekatnda g ve yeteneini bir kez daha kantlad. Trk Silahl Kuvvetleri, 1980li yllarn sonunda yeniden yaplanma srecine girdi (18 ubat 1952). Nisan 1952 Japonyadaki Amerikan askeri varl resmi olarak sona erdi (28 Nisan 1952). Haziran 1952 Berlin ikiye blnd (1 Haziran 1952). Austos 1952 Komnist in ynetimi, Dou Trkistanda 10 ayr muhtar blge tesis eti (8 Austos 1952). Sincan (Uygur) zerk Blgesi bunlardan biri ise de, ynetim haklar, Pekin ynetimince inenmektedir. Tm idarede btn yetkiler inlilerdedir. zerk ynetim organlarnda grevlendirilen etnik unsurlarn siyas, ekonomik ve asker karar verme, denetleme yetkileri in Komnist Partisi kontrol altndadr. in Komnist Partisi tarafndan blgeye vali grevlendirilmektedir. Valinin mutlaka in Komnist Partisi yesi olmas art koulmaktadr. Dou Trkistanda Sincan Uygur zerk Blgesinden baka ayn haklara sahip 7 organ daha vardr. 1Sincan Askeri Blge Komutanl 2-Sincan Askeri retim ve naat Blge Komutanl 3-Sincan Komnist Partisi 4-Sincan Halk Kurultay Daimi Komitesi 5-Disiplin Kontrol Komitesi 6-Siyas Danma Konseyi 7-Sincan Devlet Savunma Gleri Genel Komutanl Kasm 1952 ABD, ilk hidrojen bombasn Eniwetok Adasnda patlatt (30 Kasm 1952). 1953 Mart 1953 Stalinin lm ve halefi Khrushchevin iktidar devralmas (Mart 1953). ubat 1953 Ankarada Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda Balkan Pakt imzaland (28 ubat 1953). Mays 1953 Pariste Belika, Fransa, talya, Lksemburg, Hollanda ve Federal Almanya Arasnda Avrupa Savunma Birlii Anlamas imzaland. NATO yesi lkeler de, bu birliin yelerine garanti veren bir protokol imzaladlar (27 Mays 1953).

204

Haziran 1953 ngilterede Kralie II. Elizabeth ta giydi (2 Haziran 1953). Haziran 1953 Amerika ile Trkiye arasnda Krkkalede NATO iin cephane yaplmasna ilikin antlama imzaland (4 Haziran 1953). Temmuz 1953 Kore Sava sona erdi (28 Temmuz 1953). 1953-1960 Mareal K. Voroilov (Sovyetler Birlii). 1953-1964 Nikita Kuruev (Sovyetler Birlii lideri). 1954 1954 Yunanistan, Birlemi Milletlere Kbrsta self-determinasyon iin bavurdu. Trkiye kar kt. Birlemi Milletler, Yunan talebini reddetti. Ocak 1954 Kurucular arasnda Hikmet Bayur, Kenan ner, Ahmet Tahtakl ve Osman Blkbann bulunduu Millet Partisi kapatld (26 Ocak 1954 Trkiye). Mart 1954 Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl Kurulu Kanunu ve Petrol Kanunu kabul edildi (7 Mart 1954). Kasm 1954 Cezayirin Bamszlk Sava balad (1 Kasm 1954). 1955 1955 Yunan terr rgt EOKA, 1 Nisanda Kbrsta faaliyete geti. Rumlar arasnda EnosisiAnti Enosisi atmas balad. Trkiye ilk kez sorunda taraf olmay kabul etti ve 29 Austosta Londrada ngiltere ve Yunanistann katld toplantda, Trkiye de temsil edildi. Konferans devam ederken, EOKA terrnn Trkleri de hedef almaya balamas karsnda, stanbulda dzenlenen mitingler kontrolden kt. Daha sonralar 6-7 Eyll Olaylar diye anlacak olan yama ve tahribat, Trkiyedeki Rumlar kadar, dier aznlklar da hedef ald. Ayn zamanda Ya Taksim Ya lm slogan youn biimde kullanlmaya baland. 1955 Federal Almanya Cumhuriyeti NATOya katld. 1955 Cenevre Zirve Konferans yapld. Camp David. 1955 inde, Sincan Uygur Otonom Blgesinin kuruluu. ubat 1955 Trkiye-Irak Karlkl birlii Antlamas Badatda imzaland (24 ubat 1955). ubat 1955 Badat pakt imzaland (24 ubat 1955). Mays 1955 Trkiye La Hayede kurulan Milletleraras Beratlar Enstitsne katld (13 Mays

205

1955). Mays 1955 Arnavutluk, Bulgaristan, ekoslovakya, Dou Almanya, Macaristan, Polonya, Romanya ve Sovyetler Birlii arasnda Varova Pakt kuruldu (14 Mays 1955). Mays 1955 Trk Havayollar Anonim Ortakl kurulu kanunu kabul edildi (21 Mays 1955). Ekim 1955 Dnyann en gl sava gemilerinden olan Saratoga uak gemisi ABDde denize indirildi (8 Ekim 1955). 1956 1956 ngiliz hkmeti, Kbrstaki karklklarn ba kkrtcs sfatyla Bapiskopos Makariosu Seyel Adalarna srd. Birlemi Milletlerde Trkiye ilk kez, taksim tezini aklad. ngiltere, askeri ssnn kalmas artyla, self-determinasyonu kabul etmeye yanat. 1956 Msr, Svey Kanaln milliletirdi; srail, Fransa ve ngiltere Svey Kanaln igal etti. 1956 Tunus ve Fas bamszlklarn elde ettiler. Austos 1956 Babakanla bal olarak Atom Enerjisi Komisyonu kurulmasna ilikin kanun kabul edildi (27 Austos 1956 Trkiye). Ekim 1956 Macaristandaki Anti-Stalinist/Komnist isyan, Rus ordusu tarafndan bastrld (23 Ekim 1956). Kasm 1956 SSCB gleri Macaristana girdi (4 Kasm 1956). 1957 1957 NATO arabuluculuk grevini stlenince, EOKA geici olarak atekes ilan etti, Makarios serbest brakld. 15 Kasmda Kbrsta Trk Mukavemet Tekilat (TMT) kuruldu. 1957 Sovyetler Birlii tarafndan, Dnyann evresinde dnen, insan yapm ilk cisim Sputnik I frlatld. 1957 1918den 1932 ylna kadar Kiril alfabesini, 1932den 1957ye kadar Latin Alfabesini kullanan Gagavuzlar iin 1957 ylnda, Moldova S.S.C.B. Yksek Sovyetinin kararyla Rus Alfabesine birka harf ilave edilerek, Kiril esasl ilk Gagavuz Alfabesi hazrland. 1957den 1996ya kadar tekrar Kiril Alfabesini, 1996dan sonra ise Latin Alfabesini kullanmaya balamlardr. 1957 Kabartay-Balkarlar 1956da lkelerine dnme izni verilerek Kabartay-Balkar SS Cumhuriyeti yeniden oluturuldu. Halen Rusya Federasyonunu bal federe bir cumhuriyettir. Mart 1957 AET ve EURATOM Antlamalar Belika, Fransa, talya, Lksemburg ye Hollanda

206

tarafndan Romada imzaland (27 Mart 1957). Eyll 1957 ABD ilk yer alt nkleer denemesini Nevada lnde yapt (19 Eyll 1957). Ekim 1957 Sovyet uzay gemisi Sputnik-I frlatld (4 Ekim 1957). 1958 1958 Kbrsn ngiliz Milletler Topluluu iinde kalmasna, ama Trkiye ve Yunanistanla da balara sahip olmasna dayal MacMillan Plan gndeme geldi. 1958 Irakta bir askeri darbe ile Krallk rejimi ykld ve Cumhuriyet ilan olundu. Haziran 1958 Gazeteci Hakk Tark Us vefat etti (24 Haziran 1958). Ekim 1958 Trkiye-ran petrol boru hatt antlamas imzaland (18 Ekim 1958). 1958-1959 in Halk Cumhuriyetinde Byk Yry. 1958-1961 Birleik Arap Cumhuriyeti kuruldu. 1959 1959 Mehmet-Zade Mirza-Bala (1899-1959) ld. 1959 ngiltere Babakan ve devletin dileri bakanlarnn katlmyla Zrih Antlamalar onayland. Cemaat temsilcileri olarak Makarios ve Dr. Kk de toplantya katldlar. 19 ubatta Trkiye, Yunanistan ve ngiltere, Kbrs Anayasasn garanti altna ald. ngiliz slerinin devam kabul edildi. Mays aynda Yunanistan Babakan ve dileri bakan Trkiyeyi resmen ziyaret etti ve bar rzgarlar esmeye balad. Ocak 1959 Kba Devrimi gerekleti (1 Ocak 1959). ubat 1959 Trkiye, ngiltere ve Yunanistan, Kbrsn bamszln ngren Londra Anlamasn Babakanlar dzeyinde imzalad (19 ubat 1959). Mays 1959 Trkiye-Amerika Atom Enerjisi birlii Antlamas imzaland (26 Mays 1959). Haziran 1959 Yunanistan AETye ortaklk talebinde bulundu (8 Haziran 1959). Temmuz 1959 Trkiye, AETye ortaklk iin bavurdu (31 Temmuz 1959). Austos 1959 Trkiye-ABD kredi antlamas imzaland (20 Austos 1959). Eyll 1959 AET Bakanlar Konseyi, Ankara ve Atinann Ortaklk bavurularn kabul etti (11 Eyll 1959).

207

1960 1960 Kbrs Anayasas imzaland. Adaya sembolik Trk ve Yunan birlikleri yerletirildi. Makarios Cumhurbakan, Fazl Kk de yardmcs oldu. Bu arada 27 Mays 1960da Trkiyede ordu ynetime el koydu. 1961 seimleriyle lkede tekrar demokrasiye dnld. 1960 Irak Trkmen Kardelik Oca kuruldu. Ocak bir yandan kulp hviyetinde faaliyet gsterirken, dier yandan Irak Trkmen toplumunun kltrel ve sosyal ihtiyalarn da karlad. 1977de balayan Baas saldrganlndan nasibini alan yneticiler, nce grevden uzaklatrld. 1979 ylnda ise tutuklandlar ve 1980de idam edildiler. damlara tepki olarak 1980de Navzang bl-gesine askeri karargah kuruldu. rgt Irak Trklerinin deklare edilmi ilk siyasi organizasyonu zelliini tamaktadr. 1983te bir araya gelen Irakn siyasi kurulular, rgtn srarl tutumu karsnda ilk defa Trkmen haklarn.kabul ederek sonu bildirisine yazmlardr. Siyasi konjonktrn deimesi nedeniyle 1985 tarihinde rgt faaliyetleri donduruldu. 1960 Theodore Maiman ilk lazeri yapt. Mays 1960 Ereli Demir elik Fabrikalar kuruldu (11 Mays 1960 Trkiye). Mays 1960 Trkiyede bir Askeri Darbe ile TSK ynetime el koydu (27 Mays 1960): Trkiyede ordu ynetime el koydu. 1961 seimleriyle lkede tekrar demokrasiye dnld. Mays 1960 Cemal Grsel, Trkiyenin 4. Cumhurbakan oldu (27 Mays 1960). 28 Mart 1966da grevi sona erdi. Eyll 1960 Nijerya bamszln ilan etti (1 Eyll 1960). Eyll 1960 Kba lideri Fidel Castro, New Yorkta Birlemi Milletleri ziyaret etti (19 Eyll 1960). Eyll 1960 Demokrat Parti kapatld (29 Eyll 1960 Trkiye). Ekim 1960 27 Mays 1960 Darbesiyle, ordunun ynetime el koymasndan sonra nceki hkmet yelerinin ve aralarnda Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu gibi iktidardaki Demokrat Parti yneticilerinin yargland Yassada mahkemeleri balad. Durumalar stanbul aklarndaki Yassadada yapldndan bu durumalara Yassada Mahkemeleri ad verildi (14 Ekim 1960). Kasm 1960 Demokrat Parti aday J.F.Kennedy, ABD Bakan seildi (9 Kasm 1960). 1960-1964 Leonid Brejnev (Sovyetler Birlii). 1960-1975 Gney-Kuzey Vietnam Sava ve Amerikann Gney Vietnamdan yana savaa dahil olmas. 30 Nisan 1975 tarihinde Gney Vietnam, kuzeydeki Komnist kuvvetlere teslim oldu, sava sona erdi. 2 Temmuz 1976 tarihinde ise Kuzey-Gney Vietnamn birlemesi resmen gerekleti.

208

1961 1961 Tannu-Tva Muhtar Blgesinin stats deitirilerek Rusya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyetine bal Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti stats verildi. Halen Rusya Federasyonuna bal Tva zerk Cumhuriyeti eklinde bir cumhuriyettir. 1961 Trkiyeden Avrupa lkelerine igc (ii) ihrac balad: kinci Dnya Sava sonunda Bat Avrupa lkeleri kalknma hamlelerini gerekletirmek iin igcne ihtiya duydular. Bu ihtiyac karlamak zere Bat Avrupa lkelerine ynelen Trk igc, Trkiyenin 1961-1965 yllar arasnda Avrupaya ii ithal eden lkelerle istihdam ve g anlamalar imzalamasyla hz kazand. 1970li yllarn balarndan itibaren bu kiiler, aile birleimi yoluyla Trkiyedeki e ve ocuklarn Avrupaya getirmeye baladlar. Bu sre 1980 yl bana kadar youn olarak devam etti. ilk zamanlar Avrupada almak ve tasarruf yapp lkelerine geri dnmek amacnda olan Trk iileri misafirlikten gmenlie getiler. Bu durumu fark eden Avrupa lkeleri saylar gittike artan Trkleri geri gndermek iin tevik primleri uygulamaya baladlar. Bunun sonucunda ksmi olarak mesafe alnsa da Trklerin Bat Avrupa lkelerinde kalmalar devam etti. Hatta, orada doanlar bata olmak zere ok sayda vatandamz bulunduklar lkelerin vatandalna geerek ift pasaport ve ifte vatandalk sahibi oldular. Avrupa lkelerindeki ikinci ve zellikle nc Trk kua sadece ii olarak kalmayp eitli yatrmlara giritiler ve bir ou iilikten iverenlie ykseldiler. 1961 Berlin Duvar inaa edildi. 1961 Serezli bir Yahudi olup, Tekin Alp takma adyla birok esere imza atm olan Moiz Kohen (Moize Cohen, 1883-1961) ld. Kohen ateli Pantrk grleri ile dikkat ekti. Yahudi olmasna ramen Pantrk ideolojinin bu kadar savunucusu olmas hakknda birok kukuyu da beraberinde getirmektedir. Yaam boyunca Osmanlclktan, Pantrkle ve Kemalizme kadar birka ideolojiyi deerlendirip benimsedi ve Birinci Dnya Sava ncesi ve sresince kendini adam bir Pantrk grnts verdi. Ortaya koyduu ideolojik zikzaklar, her devrin adam izlenimini kuvvetlendirmektedir. Ocak 1961 Amerika ile Trkiye arasnda, Ereli Demir elik Tesisleri iin 130 milyon dolarlk kredi anlamas imzaland (9 Ocak 1961). ubat 1961 Adalet Partisi kuruldu (11 ubat 1961 Trkiye). ubat 1961 Trkiye i Partisi (TP) kuruldu (13 ubat 1961). Nisan 1961 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda demiryolu nakliyatna ilikin anlama imzaland (27 Nisan 1961). Eyll 1961 1960 ihtilalinden sonra Dnemin bakanlarndan Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkann idamnn gerekletirilmesi (16 Eyll 1961 Trkiye). Eyll 1961 1960 ihtilalinden sonra ihtilal ncesi dnemin Trkiye Babakan Adnan Menderes

209

idam edildi (17 Eyll 1961). Eyll 1961 Suriye, Birleik Arap Cumhuriyetinden ayrlarak bamszln ilan etti (30 Eyll 1961). Ekim 1961 Trkiye ile Almanya arasnda Trk gc Anlamas imzaland (31 Ekim 1961). Ekim 1961 Sblizhenie ve sliianie kavramlarnn ortaya atld, Sovyetler Birlii Komnist Partisi XXII. Kongresi yapld (Ekim 1961). 1962 1962 Dou Trkistandan, Sovyet Orta Asyasna toplu olarak Kazaklarn srlmesi. 1962 Kemirde, in ve Hindistan arasnda snr atmalar vuku buldu. 1962 Savan ardndan Cezayir bamszln kazand. Ekim 1962 Amerika, Sovyetlerin Kbay bir nkleer s haline getirdiini iddia ederek aday abluka etti (23 Ekim 1962). Kasm 1962 Sovyetler, Marsa ilk roketi frlatt (1 Kasm 1962). Kasm 1962 Gney Afrikada Mandela, lkeyi yasad yollardan terk temek suundan 5 yl hapse mahkum oldu (7 Kasm 1962). Aralk 1962 Adalet Partisinin I. Byk Kongresi topland (2 Aralk 1962 Trkiye). 1963 1963 in-Sovyet ilikilerinde anlamazlklar ba gsterdi. Ekim 1963 Kurtulu Sava komutanlarndan Refet Bele ld (2 Ekim 1963 Trkiye). Kasm 1963 ABD Bakan Kennedy, ldrld. Katil zanls Lee Harvey Oswald, Jack Ruby isminde biri tarafndan ldrld (24 Kasm 1963) Aralk 1963 Kbrsta Trklere ynelik Noel Katliam (21 Aralk 1963).: asbakan Karamanlisin istifas ve lkeyi terk etmesinin ardndan, Yunanistan srekli kabine bunalmlar geirmeye balad. Bu yzden Kbrs zerinde etkisi azald. Makarios, kendi giriimiyle yl boyunca anayasas deitirme ve Trk Cumhurbakan yardmcsnn yetkilerini ksma faaliyetlerini arttrd. Kasm sonunda ABD Bakan Kennedy, Makariosa bundan vazgemesini nerdi. Aralk banda da Trkiye tek tarafl deiiklikleri kabul etmeyeceini bildirdi. 21 Aralk 1963 ta Noel katliam ile EOKA, Trk cemaatine kar etnik temizleme ve Adadan karma politikasn zirveye kard. Eylemleri 1964 Austosunun ortalarna kadar srd. 30 Aralkta ise Makarios 13 maddelik anayasa deiiklii nerisini aklad

210

ama Trkiye buna kar olduunu tekrarlad. 1964 1964 Yeni Turan adl eserin yazar Halide Edip Advar (1884-1964) ld. 1964 Gmpalann 1964te lmyle boalan Adalet Partisi (AP) Genel Bakanlna Devlet Su leri eski Genel Mdr Sleyman Demirel seildi. AP, 1965 seimlerinde oylarn yzde 53n alarak tek bana iktidara geldi. Bu seimlerin bir zellii de Trkiyede ilk kez sosyalist bir partinin, Trkiye i Partisinin (TP) seimlere katlmas ve 15 milletvekillii kazanmasyd. 1964 Filistin Kurtulu rgt kuruldu ve srail Devletine kar gerilla savan balatt. 1964 Martin Luther King, Nobel Bar dln kazand. ubat 1964 Kbrs sorununu zimlemek zere Londrada bir araya gelen Trkiye, Yunanistan ve ngiltere zim anlamasna varamaynca konferans sonusuz dald. ngiltere, sorunun zim iin Birlemi Milletlere bavurdu. Bu arada Kbrsda kanl olaylar artarak srd (15 ubat 1964). Mart 1964 Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, Kbrsta ay sre ile grev yapacak Uluslararas Bar Gc gnderilmesine karar verdi (4 Mart 1964). Austos 1964 Trkiye ile Fransa arasnda nsan Gcnde birlii Anlamas, Ankarada imzaland. Anlamaya gre; ilk etapta 10 bin Trk iisinin kuzeydeki kmr ocaklarnda almak zere Fransaya gnderilecei akland (20 Austos 1964). Haziran 1964 Trk hkmetinin Kbrsa mdahale karar almas zerine ABD Bakan Johnson, ABD yardmndan salanan silahlarn mdahalede kullanlamayacan belirten bir mektup gnderdi (5 Haziran 1964). Ekim 1964 Rusya, Kbrsta iki toplumun varln kabul etti (30 Ekim 1964). Kasm 1964 Adalet Partisi Byk Kongresinde Sleyman Demirel ezici bir farkla genel bakanla seildi (29 Kasm 1964 Trkiye). Aralk 1964 Trkiye ile AET arasnda 12 Eyll 1963 ylnda imzalanan ve Trkiyeyi Gmrk Birliine gtrecek olan Ortaklk Antlamas (Ankara Antlamas) yrrle girdi. Birinci Ortaklk Konseyi toplants yapld (1 Aralk 1964). 1965 1964-1965 A. Mikoyan (Sovyetler Birlii). Mays 1965 Bat Almanya ile 283 milyon marklk (o gnn parasyla yaklak 849 milyon lira) yeni bir kredi anlamas imzalad. Kredinin 35 milyon marknn Ortak Pazar pay olmas, ilk planda 14

211

milyon mark denmesi ve Keban Projesi iin de 80 milyon mark verilmesi kararlatrld (24 Mays 1965 Trkiye). Haziran 1965 Arap-srail Sava balad (5 Haziran 1965). Temmuz 1965 Milli stihbarat Tekilat (MT) Kanunu (6.7.1965-No: 644) kabul edildi (6 Temmuz 1965 Trkiye). Ekim 1965 Sleyman Demirel ve Adalet Partisi 1965 ve 1969 10 Ekiminde yaplan iki seimde de iktidar oldu (10 Ekim 1965 Trkiye). Aralk 1965 Fransa Cumhurbakanlna De Gualle yeniden seildi (19 Aralk 1965). Aralk 1965 Brezilyann Sao Paulo kentinde, Ermeniler tarafndan Trkiye aleyhine gsteri dzenlendi (25 Aralk 1965). 1965-1971 Demirelli Yllarn balamas: Sleyman Demirel liderliindeki Adalet Partisi, 1965 seimlerinde oylarn yzde 53n alarak tek bana iktidara geldi. APnin 1965-1971 yllarndaki iktidar dnemi ekonomik, sosyal ve siyasal adan Trkiyenin en parlak devirlerinden biri oldu. Bu dnemde ekonominin en belirgin zellii yksek kalknma hz ve dk enflasyondu. Sanayileme sreci hzland. Krsal kesime dnk yatrmlara ve enerji projelerine ncelik verildi. Daha bamsz bir d politika izlendi. 1965-1971 yllar ayrca Trkiyenin en zgrlk dnemi zelliini de tamaktayd. Dnceyi snrlayan ve antidemokratik olarak nitelenen yasa maddelerinin en az uyguland ve en az sayda kiinin bu nedenle hkm giydii dnemdi. Bu dnemde kitleler siyasal rgtlenme yolunda nemli admlar attlar. Yine bu dnemde basn, tarihinin en zgr yllarn yaad, farkl grler ak biimde yazld ve tartld. 1965-1977 N. Podgorni (Sovyetler Birlii). 1965-1985 Bulgaristandaki Trklerin nfus art Bulgar ynetimini korkutacak boyuta ulamtr: 1965 nfus saym verilerine gre Trkler 850.000e yakn saylar ile genel nfusun %10unu oluturmaktaydlar. 1985 saymnda ise Trk nfus 1.600.000 civarna ulamt. Genel nfusun %15ini tekil ediyorlard. Bu nfus younluklaryla Bulgaristanda Trkler en kalabalk aznlk durumundaydlar. Basklar sonucu 1989dan sonra gerekleen gler, bu sayy aa ekmitir. Nfusun byk ounluu iftilik ve hayvanclkla geimini salamaktadr. 1966 1966 Fransa, NATOnun askeri kanadndan ayrld. 1966 Uzun sre Trk Oca bakanl yapm, Trk Milliyetisi byk hatip Hamdullah Suphi Tanrver (1886-1966) ld. ubat 1966 Trk Sovyet Ticaret Antlamas imzaland (19 ubat 1966).

212

Mart 1966 Cevdet Sunay, Trkiyenin 5. Cumhurbakan oldu (28 Mart 1966). Grevi 28 Mart 1973te sona erdi. 1966-1976 in Halk Cumhriyetinde, Byk i Snf Kltr Devrimi. 1967 1967 Arap Devletleri ve srail arasnda Alt Gn Sava yapld. Araplar yenildiler. 1967 Yunanistanda ordu ynetime el koydu ve 1974e kadar iktidarda kald: Subaylar halkn desteini elde etmek iin Kbrsta EOKAya destei arttrdlar. Kbrsta Trkler iyiden iyiye gettolara sktrlmaya baland. Yunan ordusunun 15 bin askeri, gayri resmi olarak Adaya yerletirildi. Trklere kar srdrlen soykrmn kesilmesi iin Trk ve Yunan babakanlar arasnda dzenlenen toplant bir sonu vermeyince, Trkiye askeri mdahalede bulunacan aklad. Yunanllar, Trk kynden geri ekilirken, arkalarnda 24 l braktlar. TBMM, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetine Kbrsa mdahale yetkisi verdi. Trk uaklar Kbrs zerinde umaya balad. Donanma ve karma birlikleri harekete geti. ABDnin arabuluculuuyla Yunan birliklerinin geri ekilmesi salannca, Trk harekat durduruldu. 1964ten beri Trkiyede bulunan Rauf Denkta gizlice Adaya gitti. Denkta, Yunanllarca tutukland ama Trkiye ve ABDnin basksyla iade edildi. 1967 Ali Canip (1887-1967) ld. Mart 1967 Trk-Sovyet ktisadi Anlamas imzaland (25 Mart 1967). Nisan 1967 Yunanistanda Albaylar darbe yapt (21 Nisan 1967). Mays 1967 CHPden ayrlan Turhan Feyziolu ve arkadalar Gven Partisini kurdu (12 Mays 1967 Trkiye). Haziran 1967 Kalknma Plan gereince zmirde yaplmas ngrlen 4. rafineri yapm antlamas Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnda, Sovyetler Birlii yetkilileriyle imzaland. Yaplacak rafinerinin ylda 3 milyon ton ham petrol ileyecei akland (12 Haziran 1967). Kasm 1967 Kbrsta Rumlar Trk kylerine saldrmaya balad (15 Kasm 1967). 1968 Ekim 1968 Trkiye i ifti Partisi, Anayasa Mahkemesince kapatld (15 Ekim 1968). Mart 1968 Trkiye ile Bulgaristan arasndaki g antlamas imzaland. Antlamaya gre, 1952 ylna kadar Trkiyeye genlerle yakn akrabalk balar olanlar anavatana gelebilecek. G hakk kazananlar her yl Nisan ve Kasm aylar arasnda 300er kiilik gruplar halinde Trkiyeye gelebilecek (22 Mart 1968).

213

Ekim 1968 Pragda binlerce ek, Sovyet igalini protesto etti (28 Ekim 1968). Aralk 1968 Trk-Yunan Kltr Protokol imzaland (20 Aralk 1968). 1969 1969 Muammer Kaddafi, Libyada darbe yaparak iktidar ele geirdi. 1969 Abdullah Battal Taymas (1882/3-1969) ld. Mart 1969 ABD eski bakan Dwight Eisenhower ld (28 Mart 1969). Nisan 1969 Londrada, Trk Elilii nnde Ermeniler tarafndan gsteri yry tertip edildi (24 Nisan 1969). Mays 1969 Kadkyde, Baharettin Dedean adl bir lkc, Hayko Gulis adl bir Ermeni tarafndan ldrld (2 Mays 1969). Haziran 1969 Filistin Kurtulu rgt kuruldu (2 Haziran 1969). Eyll 1969 Albay Kaddafi, Libyada askeri bir darbe yaparak Kral drisi devirdi (1 Eyll 1969). Ekim 1969 Dou Trkistan Trklerinin 1000 seneden beri kullandklar Arap Alfabesi in hkmeti tarafndan tamamen yasaklanmtr (23 Ekim 1969). Onun yerine in fonetiine uygun olarak hazrlanan Latin Alfabesi kabul ettirilmitir 1980li yllarda Uygur aydnlarnn hazrlam olduklar, Uygur fonetiine uygun Kiril Alfabesi projesi Pekin tarafndan reddedilmitir. Bunun yannda halkn byk ounluunun Trk olmas sebebiyle Dou Trkistanda her eye ramen Trke konuulmaktadr. Eski bir Trk yurdu olan Dou Trkistan, Trklerin ilk yerleik hayata balad yurtlardan biridir. Uygur mimarisi ise dnyaca mehurdur ve Trk-slam mimarisi zelliklerini ihtiva eder. Yeni Uygur edebiyat dnemi (XIX.yy. Uygur edebiyat) Dou Trkistandaki in istil ordularn, in hakimiyetini ve onlara kar yaplan mcadeleleri ileyen eserlerin ok olduu bir dnemdir. Ortaya kan edeb eserler, Uygur Trklerinde meydana gelen yeni mill edebiyatn temelini oluturmaktadr. 1970 1970 rdnde Kara Eyll. Msrda Nasrdan sonra Enver Sedat, iktidar eline ald. Ocak 1970 Konya Bamsz Milletvekili Prof. Necmettin Erbakan ve 16 arkada Milli Nizam Partisini kurdu (26 Ocak 1970 Trkiye). Nisan 1970 Trkiye Gazetesi kuruldu (22 Nisan 1970). Eyll 1970 Msr Devlet Bakan Nasr 5 Ekim 1970 tarihinde ld. Yerine Enver Sedat getirildi (28 Eyll 1970).

214

Kasm 1970 Fransa Cumhurbakan Charles De Gaulle ld (9 Kasm 1970). Kasm 1970 Savunma Bakan General Hafz Esad, Suriyede darbe yapt (13 Kasm 1970). Aralk 1970 Demokratik Parti kuruldu. Partinin kurucular arasnda Ferruh Bozbeyli, Saadettin Bilgi, Talat Asal ve Yksel Menderes yer ald (17 Aralk 1970 Trkiye). 1971 Mart 1971 Hkmete askeri bir muhtra verildi ve Hkmet istifa etti. (12 Mart 1971) Mays 1971 Anayasa Mahkemesi, Milli Nizam Partisinin kapatlmasna karar verdi. Gerekede, Laik devlet niteliinin ve Atatrk devrimciliinin korunmas prensiplerine aykr olmas ifadesi kullanld (21 Mays 1971 Trkiye). Temmuz 1971 Anayasa Mahkemesi, Trkiye i Partisinin temelli kapatlmasna karar verdi. Kapatma kararna gereke olarak TPin faaliyetlerinin Anayasann 57. maddesiyle, Siyasi Partiler Kanununun 89. maddesine aykr oluu gsterildi. TPin mallarna el konulurken, 41 yneticinin be yl sreyle parti kuramayacaklar karara baland (20 Temmuz 1971). Ekim 1971 Dr. Hikmet Kvlcml, Bulgaristanda ld (11 Ekim 1971). Aralk 1971 Pakistan-Hindistan Sava balad, yenilen Pakistan atekes imzalad (3-17 Aralk 1971). 1972 1972 Dndar Taer (1925-1972) ld. Byk Trk milliyetisi, dava adam ve gnl eri. Dndar Taer, 1925 ylnda Gaziantepte dodu. Mays 1972 CHP olaanst kurultaynda delegelerin ounluunun smet nnnn isteine kar kp ounluu Eceviti olan Parti Meclisi adaylarna oy vermesi zerine CHP Genel Bakan smet nn, 33,5 yldr srdrd liderliinden istifa etti (8 Mays 1972 Trkiye). Temmuz 1972 30 Haziran 1972 gn balayan CHPnin 21. Kurultaynda genel bakanla Mustafa Blent Ecevit seildi. Eski Bakan smet nn, Eceviti ayaa kalkarak selamlad (1 Temmuz 1972). Eyll 1972 Cumhuriyeti Gven Partisi kuruldu (4 Eyll 1972 Trkiye). Eyll 1972 Japonya ve in tekrar diplomatik ilikiler kurmaya karar verdi (28 Eyll 1972). Ekim 1972 Milli Selamet Partisi Kuruldu (11 Ekim 1972 Trkiye). Kasm 1972 CHP Milletvekili smet nn, CHPnin parti politikasnn memleket iin sakncal

215

istikamet ald gerekesiyle gece ge saatlerde hem CHPden, hem milletvekilliinden istifa etti. nn, eski Cumhurbakan olduundan senatr olarak Cumhuriyet Senatosundaki grevine devam etti (5 Kasm 1972 Trkiye). Aralk 1972 Dou Berlinde iki Almanya arasnda Temel Anlama imzaland (21 Aralk 1972). 1973 1973 Afganistanda yaplan asker darbe, Monariyi ykt ve Davud Hann babakanlnda Afganistan Cumhriyeti kuruldu. 1973 Yom Kippur Sava. Arap-srail sava. Ocak 1973 Milli Selamet Partisi Genel Bakanlna Sleyman Arif Emre seildi (21 Ocak 1973 Trkiye). Ocak 1973 Trkiyenin Los Angeles Bakonsolosu Mehmet Baydar ve Konsolos Bahadr Demir, 78 yandaki Amerikan uyruklu Ermeni Gurgen (Karakin) Yanikiyan tarafndan ehit edildi (27 Ocak 1973). ubat 1973 Rauf Denkta, Kbrs Trk ynetimi bakan oldu (18 ubat 1973). Mart 1973 Milliyeti Gven Partisi ile Cumhuriyeti Parti birleti. Bunlara baz bamszlarn katlmasyla Cumhuriyeti Gven Partisi kurulmu oldu (3 Mart 1973 Trkiye). Nisan 1973 Fahri Korutrk, Trkiyenin 6. Cumhurbakan oldu (6 Nisan 1973). 6 Nisan 1980 de grevi sona erdi. Haziran 1973 Yunanistanda monari ykld (1 Haziran 1973). Haziran 1973 Dou ve Bat Almanyann BMye girmek iin yaptklar bavurular kabul edildi (22 Haziran 1973). Austos 1973 Trkiye-Irak Petrol Boru Hatt Anlamas imzaland. Trkiye topraklarna denecek 625 kilometrelik boru ile Irak petrol Kerkkten Akdenize ulatrlaca akland (27 Austos 1973). 1973-1974 Arap Petrol Ambargosu. 1974 1974 Filistin Kurtulu rgt, BM Genel Kurulu oturumlarnda delege bulunduran ilk hkumet d rgt oldu. 1974 Lbnanda i sava balad.

216

Temmuz 1974 Yunanl subaylarn ynettii Ulusal Muhafz rgt, Kbrsta Cumhurbakan Makariosu devirdi ve EOKA-B nderi Nikos Sampsonu cumhurbakan ilan etti (5 Temmuz 1974). Temmuz 1974 T.C. Ordusunun I. Kbrs Bar Harekat balad (19 Temmuz 1974): Adadaki ngiliz ssne snan Makarios, Kbrs terk etmek zorunda kald. Bu suretle Enosisin gerekletirilmek istendiini anlayan Babakan Blent Ecevit, garanti anlamas uyarnca, ngiltereyi ortak eyleme davet etti. ngilterenin katlmamas zerine, T.C. Ordusunun Kbrs Bar Harekat balad. Trk karma gemileri 19 Temmuzda denize ald ve 20 Temmuzda denizden karma ve havadan indirmelerle Girne blgesi kontrole alnd. Ancak Yunan birliklerinin, garantr olarak bulunan Trk birliine saldrmas, arpmalar btn Ada yzeyine yayd. 22 Temmuzda Birlemi Milletlerin arsna uyularak ate kesildi. Bu giriim sonucu, Kbrsta Nikos Sampson, Yunanistanda ise askeri cunta devrildi ve Yunanistan demokrasiye dnd. Ancak Kbrsta dank durumdaki Trklerin gvenlii salanamad gibi, Girnedeki Kprba da Trk ordusu iin yeterli gvenceye sahip deildi. Austos 1974 Cenevrede srdrlen bar grmelerine ramen Yunanistan, Kbrs konusunda hibir uzlamaya yanamak niyetinde olmadn gsterdi (16 Austos 1974). Austos 1974 II. Kbrs Bar Harekt balad: Rumlarn, kylerdeki Trkleri ldrmeye devam etmesi zerine, Trk ordusu, Kbrsn yzde 37sini kontrol altna alacak kadar ilerledikten sonra ikinci harekat sona erdirdi (14-16 Austos 1974). 1975 1975 Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (CSCE, AGK), Helsinki Nihai Senedi imzaland. Ocak 1975 Asala (Gizli Ermeni Kurtulu Ordusu) terr rgt kuruldu (20 Ocak 1975). ubat 1975 Kbrs Trk Federe Devleti kuruldu. Ayn yl ierisinde bir de nfus mbadelesi gerekleti. Bu mbadele ile Kbrsn Gney kesimindeki Trkler, kuzey kesimine, kuzey kesimindeki Rumlar da gney kesimine geti. Mbadele BM gzetiminde gerekleti. eitli kaynaklara gre, bu tarihten gnmze kadar, Trkiyeden Adaya 30-40 bin civarnda Trk yerleimci gnderilmi durumda (13 ubat 1975). ubat 1975 Kbrs Trk Federe devleti ilan edildi (23 ubat 1975). Mart 1975 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki 180 milyon dolarlk ticaret protokol imzaland (11 Mart 1975). Nisan 1975 Kuzey ve Gney Vietnam birleti (30 Nisan 1975). Mays 1975 Trkiye i Partisi eski genel bakanlarndan Mehmet Ali Aybar, 49 arkadayla birlikte Sosyalist Parti adyla yeni bir parti kurduklarn aklad (31 Mays 1975).

217

Haziran 1975 Kbrsta Trk Federe Devleti Anayasas iin halk oylamas yapld. Oylamaya katlanlardan 37 bin 502 kii evet, 230 kii ise hayr oyu kulland (8 Haziran 1975). Ekim 1975 Trkiyenin Viyana Bykelisi Dani Tunalgil, bykelilii basan 3 terrist tarafndan ehit edildi (22 Ekim 1975). Ekim 1975 Trkiyenin Paris Bykelisi smail EREZ ve makam ofr Talip YENER, bykelilik yaknlarnda katledildi (24 Ekim 1975). Saldry Ermeni Soykrm Adalet Komandolar adl rgt stlendi. Kasm 1975 ABDde yaplan bakanlk seimlerini Jimmy Carter kazand (2 Kasm 1975). Kasm 1975 spanyada Diktatr Genaral Franco ld (20 Kasm 1975). Aralk 1975 mrn Btn Trklk almalarna adayan Hseyin Nihal Atsz (25 Ocak 1905-11 Aralk 1975) stanbulda ld. 1976 1976 inli komnist lider Mao Tse-tungun ld. ubat 1976 Trkiyenin Beyrut Bykelilii Bakatibi Oktar Cirit, bir salonda otururken Ermeni terrizminin kurban oldu. Saldry ASALA stlendi. ASALA ilk kez bu cinayetle adn ortaya att (15 ubat 1976). Mart 1976 Trkiye ile Amerika arasnda Savunma birlii Anlamas imzaland. Dileri Bakanlar tarafndan imzalanan anlamaya gre Trkiye, sleri amasna karlk ABDden 4 yl iinde 1 milyar dolar tutarnda yardm alacak (26 Mart 1976). Haziran 1976 Rauf Denkta, Kbrs Trk Federe Devleti Devlet Bakanlna seildi (21 Haziran 1976). Eyll 1976 in Halk Cumhuriyeti lideri Mao Zedong ld (9 Eyll 1976). Kasm 1976 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda elektrik alveriini salayacak 10 yl sreli anlama imzaland (13 Kasm 1976). Kasm 1976 svein Volvo firmas ile Tat Sanayi A.. arasnda, Trkiyede kamyon retilmesini ngren bir anlama, svete imzaland (19 Kasm 1976). Aralk 1976 Sovyetler Birliiyle 10 yl sreli ekonomik anlama imzaland (13 Aralk 1976). 1977 1977 Dnyann tekrar kullanlabilen ilk uzay gemisi olan Uzay Mekii, ABD tarafndan frlatld.

218

Mart 1977 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda 1977 ve 1978 yllarn kapsayan 200 milyon dolarlk ticari protokol imzaland. Anlamaya gre Trkiye Sovyetler Birliinden demir ve elik boru amyant ve baz hammaddeleri alacak (24 Mart 1977). Haziran 1977-1982 Brejnev, Sovyetler Birlii Yksek Sovyet Prezidyumu bakan oldu (Haziran 1977-1982). Haziran 1977 Trkiyenin Vatikan Bykelisi Taha Carm, bykelilik ikametgahnn nnde iki terristin at ate sonucu ld. Saldry bu kez Ermeni Soykrm Adalet Komandolar adl rgt stlendi (2 Haziran 1977). Temmuz 1977 Pakistanda askeri darbe yapld. General Ziya l Hak, Zlfikar Ali Butto idaresini devirdi (5 Temmuz 1977). Ekim 1977 Sovyetler Birliinin yeni anayasas yrrle girdi (Ekim 1977). Ekim 1977 Osmanl tarihine ilikin almalaryla tannan Prof. Dr. smail Hakk Uzunarl, stanbulda ld (9 Ekim 1977). 1977-1979 Denkta-Makarios (1977) ve Denkta-Klerides (1979) ile zirve anlamalar imzaland. Bu anlamalarla, Kbrsl Rumlar ilk kez iki kesimli, iki toplumlu federal bir zim benimsiyordu. 1978 1978 inde Deng Xiao-pingin iktidar ele al. 1978 Bulgaristandan 130.000 kii Trkiyeye gelmitir. 1978 Irak ynetimi Trkiyede Trkmen rencilerin tahsil yapmalarn ani bir kararla yasaklad. Trkmen renciler eski sosyalist lkelere tahsil iin gitmeye tevik edildi. Nisan 1978 Afganistanda Komnistlerce desteklenen bir devrim gerekleti, Davud Hana bir suikast sonucu ldrld ve ardndan Demokratik Afganistan Cumhriyeti kuruldu (Nisan 1978). Nisan 1978 Trk-Sovyet Ticaret Anlamas imzaland. Buna gre Trkiye ile Rusya arasndaki ticaretin yzde 50 artmas ve iki yolcu ua ile be helikopter ithal edilmesi karara baland (5 Nisan 1978). Haziran 1978 Madritte, Trkiye Bykelisi Zeki Kunaralpn ei Necla Kunaralp Ermeni bir saldrgan tarafndan ldrld. Ayn saldr srasnda, emekli Bykeli Beir Balcolu da vefat etti (2 Haziran 1978). Eyll 1978 Camp Davidde srail Babakan Begin ile Msr Devlet Bakan Enver Sedat bar

219

iin imza attlar (17 Eyll 1978). Eyll 1978 Papa Birinci John Paul (Roma Katolik Klisesinin bana getikten bir ay sonra) Vaticandaki evinde l bulundu (29 Eyll 1978). Kasm 1978 Diyarbakrn Lice ilesine bal Fis Kynde yaplan bir toplantda (PKK terr rgtnn I. Kongresi) PKK (Krdistan i Partisi, Partiya Karkaren Krdistan)nn kurulduu ilan edili (27 Kasm 1978 Trkiye). 1978-1979 randa Yamud Trkmen ayaklanmas: 1978 htilli ardndan bir takm haklar elde etmek iin ayaklanarak 1979 Martnda Gonbad Kavus ehrini ele geirmilerse de, rann asker stnl karsnda baarl olamamlardr. 1979 1979 Camp David Antlamas imzaland (srail-Msr). 1979 Sovyet nfus saymna gre Sovyetler Birliinde, 37.203.000 Trk kkenli 43.772.000 Mslman vard. En byk olandan ke doru bir sra iinde bunlar: zbekler, Kazaklar, Tatarlar, Azeriler, Trkmenler, Krgzlar, Bakrlar ve her biri l milyonun te birinden kk nfuslaryla dier 7 kk Trk gruplardan olumaktadr. 16 Ocak 1979 ran ah lkeyi terketti (16 Ocak 1979). Ocak-ubat 1979 Ayetullah Humeyni nderliinde randa slm nklb yapld (Ocak-ubat 1979). Nisan 1979 Humeyni, rann bir slm Cumhriyeti olduunu iln etti (1 Nisan 1979). Nisan 1979 Yunan Hkmeti, Atinann Nea Simirna meydannda Ermeni ntikam Antnn dikilmesine izin verdi (15 Nisan 1979). Ekim 1979 Filistin Kurtulu rgt lideri Yaser Arafat Ankaraya geldi; FK temsilcilii ald (1 Ekim 1979). Ekim 1979 Hollandadaki Trkiye Bykelisi zdemir BENLERin olu Ahmet BENLER, silahl saldr sonucu ldrld. Olay bu kez hem Ermeni Soykrm Adalet Komandolar hem de ASALA ayr ayr stlendi (12 Ekim 1979). Aralk 1979 Afganistann Sovyetler tarafndan igali. Sovyetler, mchidlere kar savanda Afgan rejimine destek verdi (21 Aralk 1979). Aralk 1979 Trkiyenin Paris Turizim Maviri Ylmaz olpan bir terristin saldrs sonucu katledildi (22 Aralk 1979).

220

1980 Ocak 1980 Trkiyde Ekonomik stikrar Kararlar alnd. (24 Ocak 1980) ubat 1980 Trkiyenin svire Bykelisi Doan Trkmen, Bernde urad saldrdan yara almadan kurtuldu (6 ubat 1980). Mart 1980 Otonom blge Kosovadaki Pritine niversitesinde renci gsterileri balad (11 Mart 1980). Nisan 1980 Trkiyenin Vatikan Bykelisi Vecdi Trelin makam aracna ate ald. Trel ve koruma grevlisi Tahsin Gven saldrdan yaral olarak kurtuldular (17 Nisan 1980). Mays 1980 Trk siyaset ve devlet adam Gn Sazak (1932-1980) 27 Mays 1980 tarihinde bir suikast sonucu apraz atee alnarak Ankarada ehid edildi. Temmuz 1980 Trkiyenin Atina Bykelilii dari Ateesi Galip zmen ile 14 yandaki kz Neslihan zmen bir terristin silahl saldrs sonucu katledildiler. Saldry ASALA stlendi (31 Temmuz 1980). Eyll 1980 Necmettin Erbakan liderliinde Konyada binlerce kiinin katlmyla Kuds Mitingi yapld. Bu miting 12 Eyll 1980 ihtilalinden sonra MSP davasnda nemli bir kant olarak kullanld (6 Eyll 1980 Trkiye). Eyll 1980 12 Eyll Asker Darbesi: Orgeneral Kenan Evren liderliinde Trkiyede Ordu darbe yaparak ynetime el koydu (12 Eyll 1980). Eyll 1980 ran ile Irak arasnda petrol fiyatlarndaki anlamazlktan dolay 10 yl srecek kanl atmalar (ran-Irak Sava) balad (22-24 Eyll 1980). Eyll 1980 Trkiyenin Paris Bykelilii Basn Danman Seluk Bakkalba urad silahl saldrda yaraland (26 Eyll 1980). Kasm 1980 Ronald Reagan, Bakan seildi (4 Kasm 1980). Aralk 1980 Trkiyenin Avusturalya Bakonsolosu ark Aryak ile koruma grevlisi Engin Sever, Ermeni terrizminin kurban oldular (17 Aralk 1980). 1980-89 ran-Irak Sava yaand. 1981 1981 Enver Sedat bir suikast sonucu ldrld. ran, Amerikal esirleri serbest brakt. Mart 1981 Trkiyenin Paris Bykelilii alam Ateesi Reat Moral ile din grevlisi Tecelli

221

Ar, alma Ateeliinden kp arabaya binecekleri srada 2 terristin saldrsna urayarak hayatlarn kaybettiler. Saldry ASALA stlendi (4 Mart 1981). Nisan 1981 Trkiyenin Kophenag alma Ateesi Cavit Demir oturduu apartmann asansrnde urad silahl saldrdan yaral olarak kurtuldu (2 Nisan 1981). Haziran 1981 Trkiyenin Cenevre Bakonsolosluu Szlemeli Sekreteri Mehmet Sava Yergz evine gitmek zere konsolosluktan ayrldktan hemen sonra urad silahl saldrda hayatn kaybetti. Saldry ASALA stlendi (9 Haziran 1981). Eyll 1981 Trkiyenin Paris Bakonsolosluu ile Kltr Ateeliinin bulunduu binay igal eden 4 ermeni terrist 56 Trk grevli ve vatanda rehin ald. Gvenlik grevlisi Cemal zeni ldrp Bakonsolos Kaya nal yaraladlar. Olay ASALA stlendi (24 Eyll 1981). Ekim 1981 Enver Sedat (Msr Devlet Bakan), bir suikast sonucu ldrld (6 Ekim 1981). Ekim 1981 Trkiyenin Roma Bykelilii kinci Katibi Gkberk Ergenekon yolda yrrken saldrya urad. Ergenekon olaydan hafif yaralarla kurtuldu (25 Ekim 1981). Kasm 1981 YK Kanunu kabul edildi (4 Kasm 1981 Trkiye). Kasm 1981 Avrupada bulunan Ermeni renciler Birlii ile Krt renci Dernei, Londrada ortak bildiri yaynladlar (27 Kasm 1981). 1982 1982 Philips ve Sony irketleri kompakt diski kard. 1982 srail, Sina Yarmadasndan geri ekildi. 1982 Papandreu, 1981 Ekiminde Yunanistandaki seimleri kazandktan hemen sonra, ubat 1982de Kbrsa gitti ve buradaki konumasnda, Kbrsn Helenizmin bir paras olduunu syleyerek, Kbrs sorunu ile ilgili btn taraflarn katlaca bir uluslararas konferans toplanmas gerektiini ekledi. BM Genel Kurulu, Rum tarafnn bavurusu zerine, Adadaki igal ordusunun derhal ekilmesini ve mltecilerin istee bal olarak geri dnmelerini tavsiye eden kararn ald. Bunun zerine KTFD Meclisi, 17 Haziranda radikal adm atarak Kbrs toplumunun selfdeterminasyon hakkna dair bir karar ald. Ocak 1982 Trkiyenin Los Angeles Bakonsolosu Kemal Arkan ldrld. Arkann katili Tanak militan Hampig Sasunyan, mebbet hapis cezasna arptrld (28 Ocak 1982). Nisan 1982 Trkiyenin Ottowa Bykelilii Ticaret Maviri Kani Gngr, urad silahl saldrda yaraland (8 Nisan 1982).

222

Mays 1982 Trkiyenin Boston Fahri Bakonsolosu Orhan Gndz, urad silahl saldrda ld (5 Mays 1982). Haziran 1982 Trkiyenin Lizbon Bykelilii dari Ataesi Erkut Akbay Ermeni bir militan tarafndan ldrld (7 Haziran 1982). Haziran 1982 Kuzey Trk Federe Devleti Meclisi (KTFDM), da radikal adm atarak Kbrs toplumunun self-determinasyon hakkna dair bir karar ald (17 Haziran 1982). Temmuz 1982 Trkiyenin Rotterdam Bakonsolosu Kemal Demirere konutu nnde urad silahl saldr dzenlendi. Demirer, olaydan yara almadan kurtulurken, saldrgan yaral olarak yakaland (21 Temmuz 1982). Austos 1982 Asalaya bal 2 terrist ankar Esenboa Havalimannda dzenlendii silahl basknda 8 kii ld, 72 kii yaraland. Bu Ermeni terrizminin Trkiyedeki ilk eylemi oldu (7 Austos 1982). Austos 1982 Artin Penik adl Ermeni, Esenboa katliamndan duyduu znty dile getirerek, kendini yakmak suretiyle Ermeni terrn lnetledi (10 Austos 1982). Austos 1982 Trk sivil ve askeri hedeflerine ynelik PKK terrist saldrlarn balamas: Suriyeamda yaplan PKK II. Kongresinde, kurulmas planlanan demokratik bamsz Krdistan devletinin silahl bir mcadele sonucu ina edilmesi fikri benimsenerek, 1983 ylndan itibaren eitim gren militanlarn eylem yapmak amac ile yurtiine gnderilmesi kararlatrld (20-25 Austos 1982). Austos 1982 Trkiyenin Ottowa Bykelilii Askeri Ateesi Atilla Altkat, silahl saldr sonucu ld (27 Austos 1982). Eyll 1982 Trkiyenin Burgaz Bakonsolosluu dari Ateesi Bora Selkan katledildi (9 Eyll 1982). Ekim 1982 Helmuth Kohl, Bat Almanya Babakan oldu (1 Ekim 1982). Kasm 1982 Yeni anayasann onaylanmas iin halk oylamas yapld (7 Kasm 1982): Danma Meclisi Anayasa Komisyonu tarafndan hazrlanan yeni Trkiye Cumhuriyeti Anayasas 7 Kasm 1982de halkoyuna sunuldu ve yzde 91.2 evet oyuyla kabul edildi. Yeni anayasann kabul ile Kenan Evren Cumhurbakan sfatn ald. Siyasi Partiler Yasas 24 Nisan 1983te yrrle girdi ve yeni siyasi partilerin kurulmas iin siyasal faaliyetler kademeli olarak serbest brakld. Kasm 1982 Kenan Evren, Trkiyenin 7. Cumhurbakan oldu (9 Kasm 1982). 9 Kasm 1989da grevi sona erdi. Kasm 1982 Sovyet lider Leonid Brejnev ld (10 Kasm 1982).

223

1982-1983 V. Kuznetsov (Sovyetler Birlii). 1983 1983 Kuzey Kbrs Trk Cumhriyeti kuruldu: Kurucusu Rauf Denktatr. Kuzey Kbrsta kurulan devletin bakenti Lefkoa ehridir. Ocak 1983 Levon Ekmekiyan, 1982 yl Esenboa baskn nedeniyle Ankarada idam edildi (29 Ocak 1983). Mart 1983 Yeni Siyasi Partiler Yasas, Danma Meclisince kabul edildi (3 Mart 1983 Trkiye). Mart 1983 Trkiyenin Belgrad Bykelisi Galip Balkara 2 terrist tarafndan 9 Martta silahl saldr dzenlendi. Olayda ar yaralanan Balkar, 11 Martta hayatn kaybetti. Olayda, bir Yugoslav renci de ld. Saldry yapan Kirkor Levonyan ile Raffi Aleksandr, olaydan tam bir yl sonra 9 Mart 1984de 20er yl ar hapis cezasna arptrldlar (9 Mart 1983). Nisan 1983 Milli Gvenlik Konseyi, Siyasi Partiler Yasasn kabul etti ve yaynlad 76 numaral bildiri ile siyasal faaliyetleri serbest brakt. Ancak yeni kurulacak partilerin kurucularnn MGK tarafndan incelenecei ve ve zel yasak getirilebilecei akland (24 Nisan 1983 Trkiye). Mays 1983 Trk Liras, Kbrsta resmi para oldu. Yeni uygulamaya gre 1 Kbrs Lirasna 36, maalarda 40 lira verilecei ifade edildi. KTFD yetkilileri daha nce ulusal para olan Kbrs Lirasnn da dviz ilemi greceini bildirdiler (16 Mays 1983). Mays 1983 12 Eyll 1980 ihtilalinden sonraki yeni dnemin ilk siyasi partisi olan Milliyeti Demokrasi Partisi kuruldu. Genel Bakanlna emekli orgeneral ve eski bykeli Turgut Sunalpn getirildii partinin 42 kurucu yesi arasnda Emekli Org. Eref Aknc, Prof. Ylmaz Altu, ktisat mren Aykut, Eitimci . Zekai Balolu, Yksek Petrol Mhendisi Turgut Glez, sanayici inasi Ertan, tarihi T. Ylmaz ztuna gibi tannm isimler yer ald (16 Mays 1983 Trkiye). Mays 1983 Anavatan Partisi (ANAP) kuruldu. Kurucular arasnda Turgut zal, Hsn Doan, Vehbi Dinerler, Prof. Ercment Konukman, Leyla Yeniay Kseolu, Adnan Kahveci, Mesut Ylmaz, Sudi Trel, Vural Arkan, Bedrettin Dalan gibi isimlerin bulunduu parti sa izgide politika yapmaya balad (20 Mays 1983 Trkiye). Mays 1983 Halk Parti (HP) kuruldu. Sol izgideki partinin genel bakanlna avukat Necdet Calp getirildi. Kurucular arasnda Mucip Atakl, M. Turan Beyazt, Bahriye ok, Aytekin Yldz, Gnseli zkaya, Neriman Elgin, M. Kemal Palaolu, Bilal iman gibi isimler yer ald (20 Mays 1983 Trkiye). Mays 1983 Byk Trkiye Partisi (BTP) kuruldu. Balangta, Hr Demokrasi Partisi ad zerinde durulduysa da daha sonra bundan vazgeildi. Emekli Orgeneral Ali Fethi Esenerin genel

224

bakan seildii partinin kurucular arasnda Refaaddin ahin, Halil Akaydn, Mehmet Glhan, Ouz Gkmen, hsan Gksel, Hasan Trkay, Refik Itman, Rt Naibolu da yer ald. Parti, Milli Gvenlik Konseyinin 31 Mays 1983 gn yaynlad 79 sayl bildiri ile kapatld (20 Mays 1983). Haziran 1983 Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) kuruldu. Genel Bakanlna Profesr Erdal nnnn getirildii partinin 42 kurucusu arasnda Prof. Dr. Trkan Akyol, smail Hakk Birler, Do. Dr. Trker Alkan, Tekin Alp, Kamil Karaveliolu, Cezmi Kartay, Cahit Klebi, Yiit Glksz, Oktay Eki, Do. Dr. Korel Gymen de yer ald. Aralarnda genel bakan Erdal nnnn de bulunduu 21 ye Milli Gvenlik Konseyi tarafndan veto edildi. Onlarn yerine gsterilen yelerden de 13 vetoya urad (6 Haziran 1983 Trkiye). Haziran 1983 stanbul Kapalarda bir terrist tarafndan halkn zerine ate ald. Olayda 2 kii ld, 21 kii de yaraland. Saldrgan, olay yerinde ldrld. Olay bir Ermeni terristin yapt anlald (16 Haziran 1983 Trkiye). Temmuz 1983 Trkiyenin Brksel dari Ataesi Dursun Aksoy, bir Ermeni terristin tabancayla dzenledii suikast sonucu ldrld. Katil olaydan sonra kaarken, suikast Asala ve Adalet Komandolar adl rgtler tarafndan ayr ayr stlenildi (14 Temmuz 1983). Temmuz 1983 THYnin Paris Orly havalimanndaki brosu nnde bomba patlad. Olayda 2si Trk, 4 Fransz, 1i Amerikal, 1i sveli olmak zere 8 kii ld, 28i Trk, 63 kii de yaraland. Bu olay tarihe Orly Katliam olarak geti (15 Temmuz 1983). Temmuz 1983 Refah Partisi kuruldu. Partinin 33 kiilik kurucu listesinde Numan Kl, Ahmet Tekdal, Zeki Bykzer, Rza Ulucak, Nuri Aksoy, Osman Aslan, Numan oban, Muharrem Kuru, Abdurrahman Serdar gibi isimler yer ald. Sa izgide yer alan partinin kurucularndan 29u MGK tarafndan veto edildi. Bunlarn yerine gsterilen yeni isimlerden 25i de yine MGKnn vetosuna urad. 24 Austos 1983 gn saat 17.00ye kadar 30 kurucu yesi MGK tarafndan onaylanmayan partilerin seimlere katlmayaca hkm de partiyi etkiledi. Refahn bu konuda Yksek Seim Kuruluna yapt bavuru da reddedildi ve RP seime giremedi (19 Temmuz 1983 Trkiye). Temmuz 1983 Trkiyenin Lizbon Bykelilii, 5 Ermeni terrist tarafndan basld ve bina iindekiler rehin alnd. Baskn srasnda bykelilik Mstear Yurtsev Mholunun ei Cahide Mholu hayatn kaybetti. Saldry Ermeni Devrimci Ordusu adl rgt stlendi (27 Temmuz 1983). Kasm 1983 12 Eyll 1980 ihtilalinden sonra Trkiyede gerekletirilen ilk demokratik milletvekili genel seimlerinden ANAP birinci parti olarak kt, zall Yllar balad: 6 Kasm 1983 seimlerine yalnzca ANAP, MDP ve HP katld ve yzde 45.1lik oy alan ANAP tek bana iktidar oldu. Milletvekilliklerin partilere gre dalm yle oldu: ANAP: 212, (yzde 45), HP: oyla 117 (yzde 30.4), Milliyeti Demokrasi Partisi (MDP) oyla 71 (yzde 23.2). ANAP, Bingl listesinde bir eksik adayla seime katldndan, kazand milletvekili says 211e dt (6 Kasm 1983). 24 Kasm

225

1983te toplanan TBMMde bakanlk divannn olumasyla MGKnn grevi sona erdi. MGKnn drt yesi Cumhurbakanl Konseyi yesi olarak greve balad. 13 Aralkta ise Turgut zal bakanlnda I. ANAP Hkmeti kuruldu. Turgut zaln liderliindeki ANAP, 1983 seimlerinde tek bana iktidara gelmi, 1987 seimlerinde de iktidarda kalma baarsn srdrmt. Kasm 1983 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti kuruldu: KTFD Meclisi, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) adnda bamsz bir devlet kurulduunu dnyaya ilan etti. KKTCnin kurulmas, Rum tarafnn, Yunanistann ve Batl devletlerin yansra BM Gvenlik Konseyinin de tepkisini ekti. Gvenlik Konseyi, 18 Kasmda ald bir kararla, bamszlk kararn knad. Trkiyeye yakn baz devletler, KKTCyi tanmann eiine gelmilerdi ki, ABD ve ngilterenin basklar ile bu kararlarndan vazgetiler. 13 Mays 1984te de BM Gvenlik Konseyi 550 sayl karar ile KKTCnin ilann ayrlk bir hareket olarak nitelendirdi (15 Kasm 1983). Kasm 1983 BM Gvenlik Konseyi, KKTCyi tanmay reddetti (18 Kasm 1983). 1983-1984 Yuri Andropov (Sovyetler Birlii). 1983-1985 srail, Gney Lbnan igal etti ve ekildi. 1984 1984 V. Kuznetsov (Sovyetler Birlii). Ocak 1984 Trk Parasn Koruma Kanununda yaplan bir deiiklikle dviz tamak su olmaktan kt (6 Ocak 1984). Mart 1984 36 yabanc bankann, Merkez Bankasna 300 milyon dolarlk kredi amasna ilikin anlama imzaland (14 Mart 1984). Mart 1984 Trkiyenin Tahran Bykelilii Ticaret Mavir Yardmcs Il nelin otomobiline bomba yerletirmeye alan bir terrist, bombann elinde patlamas sonucu ld (27 Mart 1984). Mart 1984 Trkiyenin Tahran Bykelilii Bakatibi Hasan Servet ktem ve Bykelilik Atae Yardmcs smail Pamuku, evlerinin nnde uradklar silahl saldrda yaralandlar (28 Mart 1984). Nisan 1984 IMF ile yeni Stand-By anlamas imzaland. Anlamaya gre Trkiye, 4 taksitle 240 milyon Dolar kredi alacak (6 Nisan 1984). Nisan 1984 Trkiyenin Tahran Bykelilii Sekreteri adiye Ynderin ei, ran ile Trkiye arasnda ticaret yapan iadam Ik Ynder, bir ASALA militan tarafndan ldrld (28 Nisan 1984). Mays 1984 Trkiyede F-16 sava uaklarnn yapmna ilikin anlama, Ankarada General Dynamics firmasyla Trkiye arasnda imzaland (2 Mays 1984).

226

Haziran 1984 Trkiyenin Viyana Bykelilii alma Ateesi Erdoan zen, otomobiline yerletirilen bombann patlamas sonucu ld. Olay, Ermeni Devrimci Ordusu adl rgt stlendi (20 Haziran 1984). Austos 1984 Trkiye ile Irak arasnda ikinci petrol boru hattnn kurulmasna ilikin anlama imzaland (6 Austos 1984). Austos 1984 PKK, 15 Austos 1984te gerekletirdii Eruh ve emdinli basknlaryla Hezen Rzgariya Krdistan adl askeri kanadnn kuruluunu ilan etti (15 Austos 1984). PKKnn 15 Austos 1984-20 ubat 2000 tarihleri arasnda gerekletirdii toplam 21 bin 866 kanl saldr, katliam vb. kanl eylemlerin bilanosu yledir: 6 bin 751 silahl saldr, 8 bin 581 gvenlik kuvvetleriyle atma, 3 bin 519 mayn deme ve bombalama suretiyle patlama, 411 gasp, 1076 yol kesme ve adam karma, 676 bildiri datma, 852 kanunsuz toplant. Bu olaylar srasnda 4 bin 27 asker, 1265 geici ky korucusu, 254 polis ehit olurken, 11 bin 387 gvenlik grevlisi ve sivil ise yaraland. PKKya kar gvenlik glerince yurtiinde yaplan operasyonlarda; bu kanl olaylara neden olan; 18 bin 958 terrist l, 706 terrist yaral, yardm ve yataklk yapanlar da dahil olmak zere toplam 58 bin 165 terrist etkisiz hale getirildi. Operasyonlar srasnda 2 bin 192 militan ise teslim oldu. Eyll 1984 in ve ngiltere, Hong Kong konusunda anlamaya vardlar; ngiltere Hong Kongu 1997de ine vermeyi taahhd etti (26 Eyll 1984). Ekim 1984 Hindistan Babakan ndira Gandhi, Sih muhafzlar tarafndan ldrld (31 Ekim 1984). 1984-1985 Konstantin ernenko (Sovyetler Birlii). 1984-1989 Bulgaristan ynetiminin Bulgaristan Trklerine ynelik kltrel soy krm politikas uygulamas: Bulgaristan 1984-1985 yllarnda Trke isimleri yasaklayarak Trkleri asimile etmeye alm, bu olmazsa ge zorlamtr. 1989 ylnda 160.000 kadar Trk Trkiyeye g etmitir. Sonraki yllarda bu say 300.000e ulamtr. 1984-1990 KKTCnin kurulmasndan sonra toplumlararas grmeler yeniden balad. KKTC kurulurken, 1977-79 zirve anlamalarna atfta bulunularak, iki toplumlu, iki kesimli federal bir zime kaplar ak braklmt. Grmeler srecinde, New Yorkta 17 Ocak 1985te ve 29 Mart 1986da BM Genel Sekreterinin hazrlam olduu Kbrs zerine Anlama Tasla, Kbrs Trkleri tarafndan kabul edilip, Rumlar tarafndan reddedildi. 22 Mays 1987de AB ve Kbrs, 18 aylk grmeler sonucunda Gmrk Birlii protokol balatt. Ocak 1988de anlamann tm Aday kapsamasna karar verildi. 1990daki iki taraf arasndaki New York Zirvesi de baarszlkla sonuland. 1985 1985 V. Kuznetsov (Sovyetler Birlii).

227

Ocak 1985 Tacikistann bakenti Duanbede Rus kart ayaklanma (Ocak 1985). Mart 1985 Mikhail Gorbachev, Sovyetler Birlii Komnist Partisi Genel Sekreterliine getirildi (Mart 1985). Nisan 1985 raan Saraynn 49 yllna ngiliz otelcilik firmas Trust House Pertea kiralanmasyla ilgili anlama imzaland (19 Nisan 1985). Nisan 1985 Sabah Gazetesi kuruldu (22 Nisan 1985). 1985-1989 Andrei Gromiko (Sovyetler Birlii). 1986 1986 XVII. Sovyetler Birlii Komnist Partisi Kongresi, yeniden yaplanma (perestroika) ve aklk (glasnost) politikalarn benimsedi, onaylad. Nisan 1986 Amerikan uaklar Libyay bombalad (15 Nisan 1986). Eyll 1986 Desmond Tutu,Gney Afrikada ilk siyah Anglikan Kilisesi lideri oldu (7 Eyll 1986). Ekim 1986 PKKnn III. Kongresi: Lbnann Bekaa Vadisinde bulunan Mahsum Korkmaz akademisi adl terr kampnda 3. Kongre yapld. Bu kongrede uluslararas ittifaklar, askeri aparat, parti ve cephe rgtlenmeleri ynnde kararlar alnd. HRK adl askeri aparatn ismi Krdistan Ulusal Kurtulu Ordusu olarak deitirildi. PKK terr rgt, 21 Mart 1985 tarihinde ise eitli toplum kesimlerinde cephe rgtlenmesini gerekletirmek zere ERNKy Krdistan Halk Kurtulu Cephesini ilan ederek halk zerindeki etkinliini ERNK eliyle, scak atmalar da ARGK eliyle yapmaya balad. Terr rgt, ERNK ve ARGKnin kurulmasn ilan ederek halk savalarnn 3 temel unsuru olan Parti PKK (Krdistan i Partisi), Cephe ERNK (Krdistan Halk Kurtulu Cephesi), Ordu ARGK (Krdistan Halk Kurtulu Ordusu) rgtlenmesini tamamlam oldu (26-30 Ekim 1986). Aralk 1986 Kazakistann bakenti Alma-Atada Rus kart ayaklanma vuku buldu (17-18 Aralk 1986). 1987 1987 Filistinde srail igaline kar ntifada balad. Ocak 1987 Gmlcineye bal Demirbeyli ve Samanl kyleri topraklarnn fabrika ve yar ak cezaevi yaplaca gerekesiyle Yunan hkmeti tarafndan kamulatrld (5 Ocak 1987). Austos 1987 PKKnn Katliamlar: Siirt-Eruh-Bagze buca, Klkaya ky alayan (Milan) mezrasna yaplan saldrda 2si ocuk, toplam 25 vatandamz hayatn kaybetmitir (18 Austos 1987).

228

Ekim 1987 PKKnn Katliamlar: rnak-Meeii ky obandere mezrasna yaplan silahl saldrda 13 vatandamz katletmitir (10 Ekim 1987). Ekim 1987 Kapatlan TPin Genel Bakan Behice Boran, Belikada ld (11 Ekim 1987 Trkiye). 1988 1988 Irak Milli Trkmen Partisi kuruldu. Parti Badat rejiminin baskc, acmasz politikalarn dikkate alarak kendini Irakn Kuveyti igal etmesinden sonra 1991 de deklare etti. Irak Milli Trkmen Partisinin deneyimli ve idealist yneticilerinin abalar neticesinde dnya, Trkmen varlndan haberdar oldu. IMTP yneticileri Riyad, Beyrut, Londra ve ABDde yaplan toplantlara itirak ettiler. ABD, ngiltere gibi Irak sorunu ile yakndan alakal devletlerin bakentlerini ziyaret ederek grmelerde bulundular. Avrupa Parlamentosu gibi nemli mahfillerde Krtlerle eit temsil edilmeyi baardlar. Mart 1988 PKKnn Katliamlar: Siirt-Eruh-Yazoymak ky civarnda koyun otlatan obanlardan 9u terristler tarafndan boularak katledilmitir (29 Mart 1988). Nisan 1988 Krfezde ran-ABD atmas gerekleti (18 Nisan 1988). Mays 1988 PKKnn Katliamlar: Hakkari-Uludere-Ortaba kyne yaplan silahl saldrda 6 vatandamz katledilmitir (2 Mays 1988). Mays 1988 PKKnn Katliamlar: rnak-Tarakl ve kardeler mezrasna saldran terristler 5i kadn toplam 13 vatandamz katledilmitir (7 Mays 1988). Mays 1988 PKKnn Katliamlar: Mardin, Nusaybin, Taky Balminin mezrasna saldran terristlerce 7si ocuk olmak zere toplam 10 vatandamz katledilmi, 3 vatandamzda yaralanmtr (8 Mays 1988). Temmuz 1988 Komnist Parti, Gorbaovun Perestroika politikasn onaylad (1 Temmuz 1988v). Austos 1988 ran-Irak savanda atekes yapld (8 Austos 1988). Ekim 1988 Gorbaov, SSCB lideri oldu (1 Ekim 1988). Kasm 1988 ABDdeki seimleri Cumhuriyeti aday J. Bush kazand (8 Kasm 1988). Kasm 1988 Srgndeki Bamsz Filistin Devleti, kuruldu (24 Kasm 1988). 1989 1989 Sovyet kuvvetleri, Afganistandan geri ekildi.

229

1989 dil/Volga blgesinde slamn kabulnn 1100. yldnm kutland (Hicri takvime gre). 1989 rann dini lideri Ayetullah Humeyni ld. ubat 1989 zbekistan, Takentte Rus kart ayaklanmalar vuku buldu (ubat 1989). Mays 1989 Miloevi Srp Cumhuriyeti Bakanlna seildi (8 Mays 1989). Haziran 1989 zbekistanda, zbekler ve Mesket Trkleri arasnda etnik atmalar vuku buldu (Haziran 1989). Haziran 1989 Kazakistan, Novyi Uzende ayaklanmalar (Haziran 1989). Haziran 1989 Pekinde Tiananmen Meydan katliam: Pekinin Tienanmen Meydanndaki byk renci gsterisine asker mdahale etti. 2 bin civarnda renci hayatn kaybetti (3/4 Haziran 1989). Haziran 1989 Nazarbayev Kazakistan Komnist Partisi Bakanlna getirildi (22 Haziran 1989). Haziran 1989 Vidovdan gn kutland. Kosovada Srplarn Osmanllara yenilgisinin 600. yldnm kutland. Bir milyon Srpa hitap eden Miloevi, Srplarn egemenlik amalarn ilk kez kamuoyuna aklad (28 Haziran 1989). Ekim 1989 7 bin Dou Alman vatanda, eitli Dou Avrupa lkelerinden zel trenlerle Bat Almanyaya geti (1 Ekim 1989). Kasm 1989 Turgut zal, Trkiyenin 8. Cumhurbakan oldu (9 Kasm 1989). 17 Nisan 1993de vefatyla grevi sona erdi. Kasm 1989 Berlin Duvar ykld (9 Kasm 1989). Kasm 1989 PKKnn Katliamlar: Hakkari-Yksekova kiyaka ky Aamolla Yasin Mahallesine yaplan silahl saldrda 28 vatandamz katledilmi, 2 vatandamz da yaralanmtr (24 Kasm 1989). Aralk 1989 Romanyada Halk htilali ile komnist rejim ykld. Aralk 1989 ABD Bakan George Bush ve Sovyet lider Mikhail Gorbaov souk savan resmen sona erdiini Malta zirvesinde akladlar (3 Aralk 1989). Aralk 1989 ABD, Panamay igal etti (21 Aralk 1989). Aralk 1989 Trkler; komnist rejimin devrilmesinden sonra, Romanya Demokrat Trk Mslman Birliini kurdular (29 Aralk 1989). Bu birlik ne yazk ki ksa bir sre sonra; Romanya Trklerinin Demokratik Birlii, Romanya Tatar-Trk Mslmanlarnn Demokrat Birlii olarak ikiye ayrld. Bu iki topluluk, giriimler sonucu 30 Temmuz 1994te Trk-Tatar Birlikleri Federasyonu altnda

230

birlemilerdir. Romanyada, milli aznlklarn birlikleri bir siyasi parti statsnde kabul edilmekte ve birer milletvekiliyle mecliste temsil edilmektedirler. Trk aznlk bu birlikler aracl ile Romen Meclisinde temsil edilmektedir. 1989-1991 Mihail Gorbaev (Son Sovyetler Birlii lideri). 1990 1990 Tataristan Cumhuriyeti bamszln ilan etti. 1990 Erivanda, Arev adnda Yahudi-Ermeni Kltr Dernei kuruldu. 1990 BM Gvenlik Konseyinin 649 sayl kararn ald: Bu kararla BM, Adadaki her iki taraf da, kabul edilebilir bir zim bulma yolunda aba gstermeye ard. Ayn karar, byle bir zimn iki toplumlu, iki kesimli bir anlaya sahip olmas ve zimn siyasi olarak iki eit toplum liderinin direkt grmeleri yoluyla salanmas gerektiini vurgulad. Kararn, Kbrs sorununu 1974te deil de, 1960lara hatta ncelerine dayandrmas bir baka nemli nokta idi. 1990 Temmuzunun ilk haftas iinde Kbrs Rum Ynetimi Kbrs adna ABye yelik iin bavurdu. BMnin ve Trk tarafnn uyarlarna ramen topluluk 11 Eyll 1990da bu bavurunun normal sre iinde deerlendirilmesini kararlatrd. Ocak 1990 Kzl Ordu Birlikleri Bakuye girerek katliam yaptlar (19-20 Ocak 1990). ubat 1990 Tacikistanda etnik ayaklanmalar (ubat 1990). ubat 1990 Belgrad hkmeti, Kosovada gstericilere kar tank ve sava ua kulland (1 ubat 1990). Haziran 1990 SHPden ayrlan Gneydou kkenli baz milletvekilleri, Halkn Emek Partisini (HEP) kurdular (7 Haziran 1990 Trkiye). Haziran 1990 Kosovadaki btn Arnavut resmi grevliler/yneticiler grevlerinden alnarak yerlerine Srplar atanmaya baland (26 Haziran 1990). Temmuz 1990 Kosova Prizrende Trk Demokratik Birlii Partisi kuruldu. Partinin kurulmasyla bunalml gnler geiren Trk toplumu rahatlamtr. Ayrca Trk okullarnn kapatlmas ve Trk soylularn maruz kalabilecekleri ayrmclk byk lde giderilmitir (19 Temmuz 1990). Austos 1990 Irak ordusu Kuveyti 18 bin kilometrekarelik, 967 bin nfuslu lkeyi 4 saatte igal etti. Irak Devlet Bakan Saddam, igale gereke olarak Kuveytin bol petrol retip fiyatlar drmesini gsterdi ve Kuveyti Irakn ili olarak ilan etti. gal tm dnyadaki tepkiyle karlanrken, Trkiye-Irak petrol boru hattnn kapatlmas gndeme geldi (2 Austos 1990). Eyll 1990 TBMM gizli oturumda, lke dna asker gnderme ve yabanc askerlerin Trkiyede

231

bulundurulmas konusunda yetki hkmete verildi (5 Eyll 1990 Trkiye). Ekim 1990 Dou Almanya ve Bat Almanya birleti (3 Ekim 1990). Ekim 1990 kinci Dnya Savandan sonra Dou Almanya ve Federal Almanya iki devlet halinde ayrlan Almanya Berlin Duvarnn yklmas ile birleti (3 Ekim 1990). Kasm 1990 ngilterede Thatcher istifa etti; J. Major babakan oldu (27 Kasm 1990). Aralk 1990 Cumhuriyet Yksek Konseyi tarafndan Karakalpakistann zerklii kabul edilerek zbekistann ilk ve tek zerk cumhuriyeti olduu onayland (1 Aralk 1990). Aralk 1990 Aliya zzetbegovi, Bosna-Hersek devlet bakanlna seildi (20 Aralk 1990). Aralk 1990 Anayasa deiikliini kabul eden Hrvatistan, egemen devlet olduunu ilan etti (23 Aralk 1990). Aralk 1990 Slovenya bamszln aklad (26 Aralk 1990). 1990-1991 Irak, Kuveyti igal etti. Krfez Sava yapld (l Frtnas Harekat). Irak paraya blnd. 1991 1991 Sovyetler Birliinin dalmas ve ardndan Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan,

Trkmenistan ve zbekistan Cumhriyetlerinin bamszlk ilanlar (Yaz 1991). 1991 Irakn Kuveyti ilhakna kar yaplan Krfez sava, Orta Doudaki dengeyi korumak iin Filistin Devletinin diplomatik adan yeniden dnlmesine sebep oldu. Kasm aynda spanyada, srail ve Arap devletlerinin katld bir bar konferans yapld. 1991 eenler milli bamszlk hareketi balattlar ve Rusya ile federatif mukaveleyi imzalamadlar. Yine ayn tarihte een ve ngu cumhuriyetleri olmak zere ikiye ayrldlar. eenler, 10. yzyldan sonra uzun bir dnem boyunca Ortodoks rahiplerin ynetiminde yaadlar. 17. yzylda blgede yaylmaya balayan Mslmanlk 19. yzyl ortalarnda birinci din durumuna geldi. eenler, batda ayn dili konutuklar ngularn yaad blgenin 1774te Rusyann eline gemesiyle uzun yllar dier Kafkas halklaryla birlikte Ruslara kar direndiler. 1917 Ekim devriminden sonra TerekDastan yerel hkmetine balandlar. 1920de Sovyetler blgede kesin denetimi saladlar. 1991 Cumhurbakan Turgut zal, Kbrs konusunda bir drtl konferans toplanmasn nererek, o gne kadar sorunun iki toplum arasnda grlmesi gerektiini savunagelmi olan Trkiyenin bu anlayna da deiiklik getirdi. zaln nerisine gre Kbrs sorunu, KKTC, Kbrs Rum Ynetimi, Trkiye ve Yunanistan arasnda ele alnmalyd. 28 Haziran 1991de BM Genel Sekreteri Perez de Cuellar, BM Gvenlik Konseyine sunduu raporda Trkiyenin nerdii Drtl Zirve

232

Toplantsn kabul ettiini belirtti. 1991 Krm Devlet niversitesinde Tatar Trkesi ve Edebiyat Blm ald. 1995 ylna kadar bu blme her yl 50 renci kabul ediliyordu. Ancak, 1996 ylndan itibaren say drlerek 30 renci kabul edilmeye baland. 1991 Tataristan zerk Cumhuriyetinde Meclis ve Cumhurbakan seimi yapld.

Cumhurbakanlna Mintimir eymiyev seildi. Ocak 1991 Ermeniler, Haclar kentine bombal saldn dzenledi. Saldrda 3 Sovyet askeri ile 2 Azeri ld. Ermeniler ayrca, Azerbaycann Sesi gazetesi muhabiri Savtin Askerovay katletti (21 Ocak 1991). ubat 1991 Elmira Kafarova, Azerbaycan Yksek Sovyet Bakanlna seildi (5 ubat 1991). ubat 1991 Slovenya Parlamentosu Yugoslavya devletinin datlmasn nerdi (20 ubat 1991). ubat 1991 Bakde, Transkafkasya Mslmanlar Dinileri Bakanlna bal faaliyetlerini srdren medrese, slam Enstitsne dntrld (22 ubat 1991). ubat 1991 Irak Kuveytten ekilmeyi kabul etti (25 ubat 1991). ubat 1991 Krajina Srplar Hrvatistandan bamszlklarn ilan ettiler (28 ubat 1991). ubat 1991 Krfez Savanda atekes ilan edildi (28 ubat 1991). Mart 1991 Srp-Hrvat milisler arasnda Milli Park Plitvicede kan atmalarda JNA (YHO) Srp etecilerle birlikte hareket ettiler (31 Mart 1991). Nisan 1991 Azerbaycann Kazak blgesine, slahl bir Ermeni grubu saldrd. Olay zerine Sovyet ordu birlikleri ile Ermeniler arasnda kan atmada, 15 Ermeni hayatn kaybetti (3 Nisan 1991). Nisan 1991 Karabada, Ermeniler ile Azeriler arasnda atmalar kt. Azeri kyleri Ermeniler tarafndan top ateine tutuldu (13 Nisan 1991). Nisan 1991 Sua kasabasna bal Azeri kyleri, Ermeni kylerinden alan top ve makineli tfek ateine maruz kald. Olayda 3 Azeri ld, 3 ev ykld, 3 ev de oturulamaz hale geldi (23 Nisan 1991). Nisan 1991 Karaba blgesinde, 4 Azeri gvenlik grevlisi ldrld. Olay Karaba Savalar adl rgt stlendi (26 Nisan 1991). Mays 1991 Yugoslavya Devlet Bakanl Konseyi, JNAya atmalara mdahale edebileceini

233

bildirdi (5 Mays 1991). Mays 1991 Srplar, Anayasa gerei (sra ile) Devlet bakanln stlenmesi gereken HrvatStepe Mesiin greve balamasn engellediler (16 Mays 1991). Mays 1991 Hrvatistanda referandum yapld. Halkn %94 bamszlk iin oy kulland. Referanduma katlm oran %86 oldu (19 Mays 1991). Haziran 1991 Trkiye ve KKTC, aldklar kararlarla her iki lkeye giri k yapacak kiilerde pasaport zorunluluunu kaldrd. Giri ve klar iin yalnzca nfus czdannn yeterli olaca akland (13 Haziran 1991). Haziran 1991 ANAP nc Olaan Genel Kongresinde Mesut Ylmaz, rakibi Yldrm Akbulutu 100 oy geride brakarak, 623 oyla genel bakanla seildi. Dier aday Hasan Celal Gzel, ilk turda 20 oyda kalnca bakanlk yarndan ekildi ve daha sonra da partiden istifa etti (15 Haziran 1991 Trkiye). Haziran 1991 Slovenya ve Hrvatistan bamszlklarn ilan etti (25 Haziran 1991). Haziran 1991 Avusturya ve Macaristan snrlarn kontrol etmek isteyen JNA tanklarla Slovenyaya doru ilerlemeye balaynca, Sloven milis kuvvetleriyle iddetli arpmalar meydana geldi; hava kuvvetleri Ljubljana havaalann bombaladlar (26 Haziran 1991). Austos 1991 Azerbaycan istiklalini ilan etti (30 Austos 1991). Austos 1991 zbekistan istiklalini ilan etti (31 Austos 1991). Austos 1991 Krgzistan istiklalini ilan etti (31 Austos 1991). Eyll 1991 Ermenistan bamszln ilan etti. 23 Eyllde bamszln ilan eden Ermenistan fiilen ve hukuken bamsz oldu (23 Eyll 1991). Ekim 1991 Azerbaycan bamszln ilan etti: Azerbaycanda Halk oylamas yaplarak Azerbaycann istiklali kesinleti. Azerbaycann istiklalini ilk tanyan lke Trkiye oldu (18 Ekim 1991). Ekim 1991 Trkmenistan bamszln ilan etti (27 Ekim 1991). Kasm 1991 Karaay-erkes Cumhuriyetinin eski itibar iade edilmitir. Rusya, onlara hakszlk edilerek srgne gnderildiklerini kabul etmi ve Cumhuriyetin itibarn iade etmitir (17 Kasm 1991). Aralk 1991 Almanya Dileri Bakan Hans Dietrich Genschere mektup yazan BM Genel sekreteri Perez de Cuellar, Genscheri seici bir tanmadan (Hrvatistan ve Slovenyay kastederek) kanmas iin uyard (13 Aralk 1991). Aralk 1991 Kazakistan istiklalini ilan etti (16 Aralk 1991).

234

Aralk 1991 Yakutistanda dorudan bakanlk seimi yapld. Bakan greve gelir gelmez birinci i olarak cumhuriyetin adn Saha Cumhuriyeti olarak ilan etti. Yakutlar Orhun kitabelerinde de Kurkan adyla gemektedir. Daha sonra ku-zeye ekilen Yakutlarn ana Trk ktlesiyle balar kopmutur. Bu yzden Saha (Yakut) Trkesi Trkiye Trkesinden ve dier Trk lehelerinden biraz uzaktr. Sahalarn tarihte 10 asra yakn bir sre varlklarn srdren skit (Saka) Trklerinin bir uzants olduklar da uzmanlarca belirtilmektedir. Kendilerine Saha demeleri de, buna bir delil saylmaktadr (20 Aralk 1991). Aralk 1991 Almanya, Hrvatistan ve Slovenyay tand (23 Aralk 1991). Aralk 1991 PKKnn Katliamlar: stanbul-Bakrky stanbul Caddesi zerinde terr rgt PKK lehine sloganlar atarak kanunsuz gsteri yry yapan 40-50 kiilik bir grup Egebank, Kit, Arelik, Emlak Bankas, etinkaya Maazalarna molotof kokteyl atm, etinkaya Maazasnda kan yangn sonucu 3 erkek, 1 ocuk, 7 kadn toplam 11 vatandamz hayatn kaybetmi, 14 vatandamz yaralanm, olayla ilgili olarak 47 kii yakalanmtr (25 Aralk 1991). Aralk 1991 Sovyetler Birlii dald. 23 Eyllde bamszln ilan eden Ermenistan fiilen ve hukuken bamsz oldu (26 Aralk 1991). 1992 1992 100 paragraftan oluan BM Fikirler Dizisi, taraflarn onayna sunuldu. New Yorkta srdrlen grmelerin ardndan, BM Genel Sekreteri Butros Gali, toprak dzenlemeleri ve anayasal konularn tmn kapsayacak bir paket anlama hazrlad. Trk taraf 100 paragraftan 91ini onayladn aklad. Rum tarafnda ise, Kbrs Rum lideri Yorgo Vasiliu paketi onaylarken, daha sonra iktidara gelen Glafkos Klerides ile bu pakete kar kt. 1992 Tataristan zerk Cumhuriyeti: SSCBnin dalmasyla Tataristanda da geni apta bir milli kurtulu hareketi balad. Tataristan tam siyasi bamszln ilan etti ve Rusyadan ayrlma niyetini bildirdi.Ancak Rusya Parlamentosu buna ret cevab verdi. Bugn bakenti Kazan ehri olan Tataristan, Rusya Fedarasyonuna bal zerk bir Trk cumhuriyetidir. Ocak 1992 Karadzi liderliinde Bosnal Srplar Bosna Hersek Srp Cumhuriyetini kurduklarn akladlar (9 Ocak 1992). ubat 1992 BM koruma gc olarak UNPROFORun (United Nations Protection Forces) Yugoslavyada konulandrlaca akland (21 ubat 1992). ubat 1992 Hrvatlar ve Mslmanlar Bosna Hersekte yaplan referandumda bamszlk iin oy kullandlar. %63 Evet oyu karken, referanduma katlma oran %95.9 olarak gerekleti. Srplar Referandumu boykot ettiklerini akladlar (29 ubat 1992). Mart 1992 Lizbonda yaplan grmelerde Bosna Hersekin etnik yapya gre kantonlara

235

ayrlmas kararlatrld (17 Mart 1992). Mart 1992 PKKnn Katliamlar: rnak-Cizre ile merkezinde toplanan bir grup, PKK lehinde slogan atarak yrye getii srada Cizrenin Gneydousundaki Saklan deresi istikametinden 1000-1500 kiilik PKK bayrakl bir grupta Cizre ilesine doru yrye gemi, ile merkezinde topluluk ierisinden Gvenlik Kuvvetlerine ate alm, kan olayda 13 vatandamz katledilmi, 26 sivil de yaralanmtr (21 Mart 1992). Nisan 1992 Bosna Hersek hkmeti lkede olaanst hal ilan etti. Btn Nisan ay boyunca Srplar Saraybosna evresinde daha nce JNAdan devraldklar mevzilerden ehre ar silahlarla ate amaya baladlar (8 Nisan 1992). Nisan 1992 Bosna Hersek AGKe kabul edildi (30 Nisan 1992). Mays 1992 zzetbegovi grme dnnde Saraybosna havaalannda esir alnd (2 Mays 1992). Mays 1992 Bosna Hersek Savunma Bakanl kendi dzenli ordusunu kurmaya balad (20 Mays 1992). Haziran 1992 Azerbaycan Cumhurbakanl seimlerini Halk Cephesi Lideri Ebulfez Elibey kazand (7 Haziran 1992). Haziran 1992 Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi 1.100 BM askeri ve 60 askeri gzlemciyi Saraybosnaya gnderme karar ald. Ayn tarihte alnan 758 nolu kararda ise Saraybosnada Butmir havaalannn insan yardma almas iin Srplarn buray boaltmas istendi (8 Haziran 1992). Haziran 1992 Hrvat Savunma Konseyi Birlikleri (HVO) Mostar igal etmeye balad (18 Haziran 1992). Kasm 1992 Bill Clinton ABD Bakan seildi (3 Kasm 1992). 1993 1993 AB, Haziran 1993te Kbrsn tam yelik iin gerekli artlar tadn belirten grn yaynlad. Ayn yl Yunanistan ve Kbrs Rum kesimi arasnda Ortak Savunma Doktrini imzaland. 1993 srail ve FK birbirlerini karlkl tandlar. Bu anlama, Gazze eridi ve Bat Yakasndaki Jericho kasabasnda dahili Filistin zerk ynetimi iin ve igal edilmi blgelerden srail birliklerinin aamal olarak ekilmesini ngren planlar havi idi. Oslo Anlamas imzaland. II. anlama 1995 tarihinde yine Osloda imzaland. Ocak 1993 ABD Bakan Bush ve Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin, ilk nkleer silah indirimi anlamas yapld (3 Ocak 1993).

236

Ocak 1993 MHPnden ayrlan Muhsin Yazcolu nderliinde, Byk Birbik Partisi kuruldu (29 Ocak 1993 Trkiye). Mart 1993 ABD, Dou Bosnaya hava kprs kurdu (1 Mart 1993). Mart 1993 Saraybosna yln en iddetli topu atei altnda kald (21 Mart 1993). Mart 1993 Bu tarihe kadar Srplarn Bonaklar zerine uak ve helikopterlerle 700den fazla saldr gerekletirdiini tespit eden BM, iddet kullanarak uu yasan gerekletireceini aklad (31 Mart 1993). Nisan 1993 NATO uaklar Bosna hava sahasndaki uu yasan denetleme grevine balad (12 Nisan 1993). Mays 1993 Bosnal Srplarn parlamentosu VOBP, reddedildi (6 Mays 1993). Mays 1993 Sleyman Demirel, Trkiyenin 9. Cumhurbakan oldu (16 Mays 1993). 16 Mays 2000de grevi sona erdi. Temmuz 1993 Anayasann 133. Maddesinde deiiklik ngren tasar, TBMM Genel Kurulunda kabul edildi. Bylece, zel radyo-televizyon iletilmesi ve kurulmas serbest brakld (8 Temmuz 1993 Trkiye). Eyll 1993 zhak Rabin ve Yaser Arafat, Beyaz Sarayda Ortadou bar iin imza attlar (13 Eyll 1993). Ekim 1993 Moskovada Ordunun Parlamentoyu Top Ateine Tutmasnn Ardndan

Parlamenterler Teslim Oldu. ki Gnden Fazla Sren arpmalarda 300den Fazla Kiinin ld Sanlyor (4 Ekim 1993). Ekim 1993 Rusyann bakenti Moskovada ordu Parlamentoya top ateine tutmas sonucu parlamenterler teslin oldu ve iki gn sren arpmalarda 300den fazla kii ld (4 Ekim 1993). Kasm 1993 Gney Afrika siyasi liderleri, rk ayrmna son veren yeni Anayasay kabul ettiler (17 Kasm 1993). 1994 1994 BM Genel Sekreteri Butros Galinin giriimleriyle Kbrsta ortak anlama zemininin oluturulmas amacyla Gven Arttrc Tedbirler Paketi dzenlendi. ABDnin destek verdii pakete Rum taraf kar knca 1994te rafa kaldrld. 1996-3 Haziranda bir Kbrsl Rum asker, BM denetimindeki blgede bir Kbrsl Trk asker tarafndan vurularak ld. 11 Austos 1996da Kbrsl Rum motosikletiler, Yeil Hatt gemeye kalknca Kbrsl Trk gstericiler ve Trk askerleri ile att. 70ten fazla kii yaraland. Bir Kbrsl Rum ld. 14 Austos 1996da Kbrsta Derinya

237

blgesinde Trk gvenlik gleri, Trk bayran indirmeye kalkan bir Rum gencine ate at. Rum gen ld. 8 Eyll 1996da Gney Kbrs tarafndan alan ate sonucu bir Trk askeri ehit oldu, biri yaraland. 13 Ekim 1996da Kbrs Trk kesimine geen bir Rum, askerlerce ldrld. 6 ubat 1997de Kbrsl Trk ve Rumlar birbirine ate at. len veya yaralanan olmad. 1994 Tataristan ile Rusya Cumhuriyeti arasnda kili Devlet Anlamas imzaland. 1994 Avrupa Gvenlik ve Birlii Tekilat (AGT): Avrupa Gvenlik ve Birlii Konferans, 1973 ylnda 35 lkenin katlm ile Helsinkide balam ve 1975 ylnda Helsinki Nihai Senedi kabul edilmitir. Bu senette yer alan prensipler, bu tekilatn anayasas olarak grev yapmtr. Avrupa Gvenlik ve Birlii Konferans 1994 yl Budapete Zirvesinde bir deiiklikle Avrupa Gvenlik ve Birlii Tekilat (AGT) olarak yeniden adlandrld. ubat 1994 PKKnn Katliamlar: stanbul-Tuzla istasyonunda tren beklerken p bidonuna PKK terr rgt mensuplarnca yerletirilen bombann patlamas sonucu (5) askeri renci hayatn kaybetmi, 16 askeri renci ve 11 er yaralanmtr (12 ubat 1994). ubat 1994 NATO, tarihinin ilk saldrsn Srplara gerekletirdi (28 ubat 1994). Nisan 1994 Alman Hkmeti, NATO askeri yardm erevesinde Trkiyeye verilen silahlarn sevkiyatn, i atmalarda kullanld gerekesiyle geici olarak durdurdu. Bylece 15 Nisanda gnderilmesi planlanan optik cihazlar, yedek paralar ve Fantom-4 modeli uaklarn teslimi durduruldu (8 Nisan 1994). Nisan 1994 RP Genel Bakan Necmettin Erbakann partisinin grup toplantsnda kulland ktidara geleceimiz kesindir. Bu gei tatl m olacak, tatsz m, canl m olacak, cansz m, kanl m olacak kansz m? Gei dnemi yumuak m olacak, sert mi? eklindeki szler ortal kartrd. Erbakann szleri kamuoyunda byk tepki yaratrken, Ankara DGM Basavcl soruturma at (13 Nisan 1994 Trkiye). Nisan 1994 Gney Afrikada ilk ok rkl seimler yapld. Seimlerin galibinin, oylarn yzde 62sini toplayan siyah lider Nelson Mandela liderliindeki Afrika Ulusal Kongresi (ANC) olduu akland (26 Nisan 1994). Mays 1994 Filistin Kurtulu rgt (FK) le srail, Bat eria ve Gazzede Yaayan Filistinlilere zerklik Verilmesini ngren Anlamaya imza attlar (4 Mays 1994). Mays 1994 Nelson Mandela, Gney Afrikann ilk siyah lideri oldu (10 Mays 1994). Temmuz 1994 FK Lideri Yaser Arafatn 27 yllk srgn sona erdi. Filistin topraklarna ilk kez ayak basan Arafat, Gazzeye gitti (1 Temmuz 1994). Temmuz 1994 Kuzey ve Gney Yemen arasnda iki aydr devam eden sava, Kuzeylilerin

238

Gneyi yenmesiyle sonuland (7 Temmuz 1994). Eyll 1994 Trkiyeye 9 milyon ton petrol imkan salayan Azeri Petrol Anlamas Bakde imzaland. Anlama, Amaco, BP, Statoil, Lugoil, Remco, Unical, Penzoil, Nacdermot ve TPAOnun oluturduu konsorsiyum ile Azerbaycan Milli Petrol irketi Socar arasnda imzaland. Rusya, anlamay tanmadn aklad (20 Eyll 1994). Ekim 1994 Gen Demokrat Parti MHPye katld (5 Ekim 1994 Trkiye). Ekim 1994 Nobel Bar dl, FK Lideri Yaser Arafat, srail Babakan zak Rabin ve srail Dileri Bakan imon Perez arasnda paylatrld (14 Ekim 1994). Aralk 1994 eenistan, Rus ordusu tarafndan igal edildi (11 Aralk 1994). 1995 ubat 1995 ki sosyal demokrat parti, CHP ve SHP, CHPnin ats altnda birleti. Bugn yaplan kurultayda, iki parti genel bakannn ittifakyla Hikmet etin genel bakanla seildi (18 ubat 1995 Trkiye). Nisan 1995 Irak Trkmen Cephesi kuruldu: Trkmen parti ve kurulularn tek at altnda toplamak amac ile Ekim 1994te Trkmen Cephesi kurulu almalar balatld. 23 Nisan 1995te Irak Trkmen Cephesinin kurulduu resmen ilan edildi. Mays 1995 PKKnn Katliamlar: stanbul, Kkekmece Cennet Mahallesi, Hrriyet Caddesi zerinde bulunan Nazl Giyim Maazasna kimlii terristlerce molotof kokteyl atlm, kan yangnda 3 vatandamz lm, 1 kii de yaralanmtr (4 Mays 1995). Mays 1995 Trkiye-ran Doalgaz Anlamas Esenboa Havaalan eref Salonunda ran Petrol Bakan Gulemreza Agazade ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Veysel Atasoy arasnda imzaland (5 Mays 1995). Temmuz 1995 Srebrenica Katliam: Bosna Savann yaand 11 Temmuz 1995de, Birlemi Milletler tarafndan gvenli blge ilan edilen Srebrenicay ve kasabadaki mltecileri korumakla grevli Hollanda askerleri blgeyi Srp ordusuna teslim etti ve bu tarihten itibaren tarihin en acmasz katliamlarndan biri yaand (11 Temmuz 1995). Temmuz 1995 Trkiyede ilk sivil anayasa deiiklii yapld (23 Temmuz 1995). Eyll 1995 Bat eriann Filistin ynetimine devrini ngren anlama FK lideri Arafat ile srail Babakan Rabin arasnda, Beyaz Sarayda imzaland (28 Eyll 1995). Aralk 1995 mrn Dou Trkistan davasna adayan sa Yusuf Alptekin, Trkiyede 95 yanda ld (17 Aralk 1995).

239

Aralk 1995 AB ile Trkiye arasnda, Serbest Ticaret Anlamas (tek tarafl Gmrk Birlii) parafe edildi (21 Aralk 1995). Aralk 1995 Erken Genel Seim yapld. Refah Partisi, ok az bir farkla seimden birinci parti olarak kt (24 Aralk 1995 Trkiye). 1996 ubat 1996 Trkiye-Trkmenistan doalgaz anlamas Ankarada imzaland (13 ubat 1996). Haziran 1996 PKKnn Katliamlar: Diyarbakr-Elaz karayolu zerinde bulunan Altnda dinlenme tesislerine terristler tarafndan yaplan silahl saldr sonucu, 1 Uzman avu, 1 Polis Memuru ehit olmu, 6 vatandamz hayatn kaybetmi, 1 Polis Memuru ile 11 vatandamz yaralanmtr (22 Haziran 1996). Ekim 1996 Trkiye-Bosna Hersek Ticaret ve Ekonomik birlii anlamas imzaland (4 Ekim 1996). 1997 Ocak 1997 SS-300 Fze Krizi (4 Ocak 1997): Kbrsl Rumlarn, Rusyadan S-300, yerden havaya 150 km. menzilli fze almna dair anlamaya imza koymas, uluslararas arenay ve dolaysyla hassas Trk-Yunan ilikilerini kartrd. Trkiye, Kbrsl Trklerin gvenliini tehdit edecek herhangi bir gelimeye gz yummayacan aklad. ngiltere ve BM de anlamaya sert tepki gsterdi. 24 ubat 1997de AB, Kbrsn ABye tam yeliine dair geleneksel tavrn deitirerek, Kbrsn ABye tam yeliinin gerekleebilmesi iin Adada nce siyasi zimn art olduunu aklad ve Yunanistan da bu aklamaya tepkilerini bildirdi. AB, ilk defa, toplulua tam yelik konusunda Kbrs Trklerinin de dikkate alnmas gerektiini, tam yelik grmelerine Ada Trklerinin de katlmas gerektiini belirtmek suretiyle net ekilde ifade ediyordu. Yunanistan Dileri Bakan Theodoros Pangalos, bu aklamalarn hemen ardndan, ABnin Douya doru genilemesini veto edeceini aklad. Ocak 1997 Rusya, bar anlamas gereince eenistandaki askerlerini geri ekti (5 Ocak 1997). ubat 1997 Kamuoyunda Post-Modern Askeri Darbe olarak da nitelendirilen 28 ubat Sreci balad (28 ubat 1997 Trkiye).: Milli Gvenlik Kurulu 28 ubat 1997 tarihli toplantsnda, irtica tehlikesinin trmanmakta olduu uyarsn yapnca yeni bir sre balad. Bu gerilimli srete, Babakan Erbakan grevi hkmet orta DYPnin Genel Bakan illere devretmek amacyla 18 Haziran 1997de istifa etti. Cumhurbakan Demirel ise 19 Haziran 1997de, hkmeti kurmakla illeri deil, ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz grevlendirdi ve Ylmazn kurduu, kamuoyunda AnasolD olarak adlandrlan ANAP-DSP-DTP koalisyon hkmetini onaylad.

240

Mart 1997 Robert Koaryan, Ermenistan babakan oldu (20 Mart 1997). Nisan 1997 Alparslan Trke (25 Kasm 1917 Kbrs Lefkoa-4 Nisan 1997 Ankara) ld. Alparslan Trke, 1936 ylnda Kuleli Askeri Lisesinden, 1938 ylnda Kara Harp Okulundan astemen rtbesi ile mezun oldu. stemen Alparslan Trke, 1944 ylnda air ve yazar A. Nihal Atsza yazd mektuplar sebebiyle Trklk ve Turanclk Davas san olarak tutukland ve 1945te beraat etti. Yzba Alparslan Trke 1948de Amerika Birleik Devleti Piyade Okulu ve Amerikan Harp Akademisinde ada askeri gelimeler konusunda kurs grmek zere Amerikaya gnderildi. 1944 ylnda Harp Akademilerine giri snavn kazanmasna ramen Trklk ve Turanclk Davas sebebiyle ertelenen bu hakk 1952 ylnda iade edildi ve 1955te Harp Akademisinden mezun olarak kurmay subay oldu. Kurmay Binba Alparslan Trke 1955-57 yllar arasnda Washingtonda NATO Daimi Grup nezdinde Genel Kurmay Temsil Heyeti yeliine atand, bu arada da Amerikada ekonomi renimi de grd. Trke, 30 Austos 1957 tarihinde kurmay yarbayla, 1960ta da gecikmi kdemleri verilerek kurmay albayla terfi etti. 27 Mays 1960ta Trk Silahl Kuvvetlerinin gerekletirdii ihtilal hareketi iinde bulundu, radyodan hareketin sebepleri ve amacn seslendirdi. Bu dnemde Milli Birlik Komitesi yesi ve Babakanlk Mstearl grevlerinde bulundu. 13 Kasm 1960 tarihinde emekliye sevk edildi. Trkiyenin son srgn olarak Yeni Delhi Bykeliliinde hkmet maviri olarak grevlendirildi. Burada gayri resmi askeri atee militer grevi yrtt. 22 ubat 1963te Trkiyeye dnd. 21 Mays 1963te ihtilal teebbs sulamasyla tutukland. 4 Eyll 1963te beraat etti ve serbest brakld. 31 Mart 1964te Cumhuriyeti Kyl Millet Partisine (CKMP) girdi ve Parti Genel Mfettii olarak grevlendirildi. 30 Temmuz 1965te yaplan CKMP byk kongresinde Genel Bakan seildi. 30 Ekim 1965te yaplan genel seimlerde Ankara milletvekili seildi.28 Nisan 1966da Cumhurbakanlna aday oldu, Cevdet Sunaya kar kaybetti. 1969 ylnda CKMP Genel Bakanlna yeniden seildi. Bu kongrede partinin ad Milliyeti Hareket Partisi ve amblemi hilal olarak deitirildi. 12 Ekim 1969 seiminde Adana milletvekili seildi. 19751978 yllarnda kurulan milliyeti partiler (MC) hkmetlerinde i ve d gvenlikten sorumlu Devlet Bakan ve Babakan Yardmcl grevini yrtt. 12 Eyll 1980 ihtilalinde tutukland, idam talebiyle yargland. 7 Nisan 1985 tarihinde salk sebebiyle tahliye edildi. 1987 ylnda Milliyeti alma Partisinin 2. Byk Kongresinde Genel Bakanla seildi. 1991de Yozgat milletvekili oldu, 1992de Milliyeti alma Partisinin ad ve amblemi Milliyeti Hareket Partisi ve Hilal olarak deitirildi. 4 Nisan 1997de Ankarada vefat etti. Mays 1997 Yargtay Basavcl, Refah Partisinin laiklie aykr eylemleri nedeniyle kapatlmas iin Anayasa Mahkemesinde dava at. Yargtay C. Basavcs Vural Sava, dzenledii basn toplantsnda 18 sayfalk iddianame okudu ve Refah Partisinin laiklik ilkesine aykr eylemlerin oda haline geldii iin kapatlmasnn istendiini bildirdi (21 Mays 1997 Trkiye). Austos 1997 8 Yllk Kesintisiz Zorunlu Eitim Yasa Tasars, TBMMde yaplan oylamada 242 red oyuna karlk, 277 kabul oyuyla kanunlat (16 Austos 1997 Trkiye). Ekim 1997 Erbilde I. Trkmen kurultay topland. Kurultaya Avrupa, ABD, Avustralyada bulunan

241

Trkmen derneklerinin temsilcileri de katlmtr (4-7 Ekim 1997). Ekim 1997 Ebulfeyz Elibey, Bakye gelerek Azerbaycan Halk Cephesi Partisinin bakan seildi (31 Ekim 1997). Kasm 1997 Fazilet Partisi kuruldu (17 Kasm 1997 Trkiye). 1998 Ocak 1998 1998 yl ithalat rejimi yrrle girdi. Trkiye AB erevesinde koruma alanlarnda tm indirimleri gerekletirdi (9 Ocak 1998). ubat 1998 Ermenistan Devlet Bakan Levon Ter Petrosyan istifa etti. Bylece Robert Koaryana liderlik yolu ald. Petrosyan, Karabada bar istedii iin ahinlerin tepkisini ekmiti (ubat 1998). ubat 1998 Petrosyann istifasn deerlendiren Azerbaycan Halk Cephesi Bakan Elibey, Koaryann gemite Ruslar arkasna alarak Karabada Azerbaycana kar ayaklandn bildirdi (ubat 1998). ubat 1998 Anayasa Mahkemesinin RPnin kapatlmasna ilikin gerekeli karar akland. Bu karardan sonra 14 yllk siyasi gemii olan RP kapatlan partiler kervanna katld (23 ubat 1998 Trkiye). ubat 1998 Refah Partisinin kapatlmasndan sonra, bu partinin mensuplar Fazilet Partisi ats altnda toplandlar. FPliler ilk meclis grup toplantsn yaptlar (25 ubat 1998 Trkiye). Mart 1998 Koaryan, Ermenistan devlet bakanlna seildi (30 Mart 1998). Mays 1998 Hindistan iki nkleer deneme yapt. Hindistann bu denemelerinden sonra, Japonya ekonomik yaptrmlar uygulayacan, ABD ise ekonomik ve askeri yardmlar askya aldn aklad (14 Mays 1998). Mays 1998 Fransa parlamentosu, szde Ermeni soykrm yasa tasarsn tand (29 Mays 1998). Haziran 1998 Tebrizde Azeriler, Fransz parlamentosu tarafindan kabul edilen szde Ermeni soykrm yasa tasarsn protesto ettiler (3 Haziran 1998). Temmuz 1998 Blc rgt PKKnn ba Abdullah calan, Ermenistan ynetiminden, rgte zel ky tahsis edilmesini istedi (Temmuz 1998). Temmuz 1998 Azerbaycan Devlet Bakan Aliyev, Ermenistan Devlet Bakan Koaryan, Eyllde Bakde yaplacak blge liderleri toplantsna davet etti (4 Temmuz 1998).

242

Temmuz 1998 PKKnn Katliamlar: stanbul-Eminn-tarihi Msr arsnda bulunan bir bfeye terristlerce konulan bombann infilak etmesi sonucu 7 vatandamz hayatn kaybetmi, 3 Alman, 3 Fransz, 2 Norve ve 2 de Irak olmak zere toplam 10 yabanc uyruklu ile 111 vatandamz yaralanmtr (9 Temmuz 1998). Austos 1998 Trkiye ile Fransa arasnda enerji ve savunma sanayi alanlarnda ibirlii anlamas imzaland. Anlamaya gre, savunma sanayiinde fze, gemi, zrhl ara konularnda nc lkelere satlarda ibirlii yaplaca belirtildi. Enerji konusunda ise Hazar Havzas Petrolnn Trkiye zerinden tanmasnda ortak hareket edilecei akland (3 Austos 1998). Austos 1998 Rusya krizi dnyay sarst. Rusya, btn d bor demelerini 90 gn sreyle durdurduunu aklad. lkede, yabanclarn 1 yldan ksa vadeli finansal yatrm yapmalar yasakland (18 Austos 1998). Austos 1998 Byk jriye 5.5 saat ifade veren ABD Devlet Bakan Bill Clinton, Beyaz Saray stajyeri Monica Lewinsky ile olan ilikisini itiraf etti (18 Austos 1998). Ekim-Kasm 1998 PKK terr rgt lideri Abdullah calann Suriyeyi terketmek zorunda kal, nce Moskova, ardndan da talyaya ka: 15 yl akn bir sreden beri Trk halkna ynelik acmaszca eylemler gerekletiren terr rgtnn elebas bu sre zarfnda Suriyede bulunmaktayd. Siyasi ve askeri makamlarn kararl tutumlaryla ve izlenilen bask politikalaryla, terristba Abdullah calan, 09.10.1998 tarihinde Suriyeyi terk etmek zorunda kalarak 12.11.1998 tarihinde sahte pasaportla Rusya/Moskovadan talya/Roma Havaalanna giri yapt anda talyan polisince gzaltna alnd (9 Ekim-12 Kasm 1998). Ekim 1998 Mesrob Mutafyan, Trkiye Ermenileri 84. Patrii seildi (14 Ekim 1998). Aralk 1998 lk kez bir hayvann DNAs zild. Bilim adamlar, insann genetik yapsyla byk benzerlikler tayan bir milimetre boyundaki bir kurtuun genetik kodunu tam olarak deifre ettiler (11 Aralk 1998). 1999 Ocak-ubat 1999 PKK terr rgt lideri Abdullah calann talyay terketmesi ve ardndan Kenyada yakalanarak Trkiyeye getirilmesi: Terrist bann talyada yakalanmas zerine, Trkiyenin iade taleplerine ve bu konuda yaplan siyasi giriimlere talyan hkmeti olumlu cevap vermemiti. Uluslararas kamuoyunda talyaya ynelik hakl basklarn olumas sonucu terrist ba calan, talya bata olmak zere Avrupa lkelerinden bekledii destei bulamam ve bunun zerine 16.01.1999 gn talyadan da ayrlmak zorunda kalmtr. Terrist ba Abdullah calan, 16.02.1999 tarihinde, Kenyada gerekletirilen zel bir operasyonla yakalanarak Trkiyeye getirildi. Abdullah calann yakalanmas sonras zellikle rgt lehinde yayn yapan Med TVninde kkrtmasyla yurt iinde ve yurt dnda rgt militanlarnca youn olarak molotof kokteyli atma, gsteri yry,

243

cezaevlerinde alk grevi eylemlerinde trmanma gzlenmitir. PKK militanlar bu dnem ierisinde hedef olarak masum halk semitir (16 Ocak-16 ubat 1999). Ocak 1999 Srp polisi, UCK`nn saklanma noktalarndan birinde 24 kiiyi ldrd (29 Ocak 1999). Ocak-ubat 1999 PKKnn VI. Kongresi: PKK terr rgt Ocak-ubat 1999 tarihlerinde rann Kandil da blgesinde 6. Kongresini yapmtr. Bu kongrede, Eyalet yaplanmasndan saha yaplanmasna geilmesi, Fedailik eylemlerine bavurulmas, Kuzey Irakta Krt gruplar zerinde etkinlik salayabilmek iin PKK/BAUR yaplanmasna gidilmesi, Trkiyedeki dier sol terr rgtleriyle birlikte hareketin salanmas iin Anadolu Halk Kurtulu Ordusu oluumunun hayata geirilmesi, kadn kollarndaki faaliyetlerin partileerek etkinletirilmesi kararlar alnmtr (Ocakubat 1999). ubat 1999 Fransa`da bakent Paris`in 50 km yaknndaki tarihi kraliyet kk Rambouillet`de Belgrad hkmeti ile Kosoval Arnavutlar arasnda bar grmeleri yapld (6 ubat 1999). Mart 1999 PKKnn Katliamlar: 16.30 sralarnda stanbul-Kadky-Fahrettin Kerim Gkay Caddesinde bulunan brahim Talya ait 5 katl Mavi ar ihanna bir grup terrist tarafndan molotof kokteyli atlmas sonucu kan yangndan ve duman zehirlenmelerinden dolay 10u kadn, 2si erkek, 1 hastanede olmak zere toplam 13 vatandamz hayatn kaybetmi, 2si kadn 5 vatandamz da yaralanmtr. Olayn failleri gvenlik glerinin yapt operasyonlar sonucunda yakalanmtr (13 Mart 1999). Mart 1999 Kosoval Arnavut halknn temsilcileri, Paris`te yeniden balatlan bar

mzakerelerinde yllk geici zerk ynetim anlamas ve bu anlamann 28 bin mevcutlu NATO bar gc tarafndan teminat altna alnmasn ngren anlamay imzalad. Srp heyeti, anlamay imzalamaya yanamaynca mzakereler tkand (18 Mart 1999). Mart 1999 Uluslararas bar gzlemcileri Kosova`y terketmeye balad. Yugoslavya ordu birlikleri ynan younlatrp UCK mevzilerine hcumlarn arttrdlar (20 Mart 1999). Mart 1999 Bosnaya bar getiren Dayton Bar Anlamas`nn mimar ABD`li kdemli arabulucu diplomat Richard Holbrooke, Milosevii son kez uyarmak iin Belgrad`a gitti ve Paris`teki bar anlamasn imzalayn, aksi halde NATO hava harekatna giriecektir mesajn verdi. Milosevi, bar korumak iin de olsa, Yugoslavya topranda NATO askerlerinin yer almasna izin verilmeyeceini yineledi (22 Mart 1999). Mart 1999 ABD`li kdemli arabulucu diplomat Richard Holbrooke, son Belgrad temaslarndan sonu alamadn ilan etti. Yugoslavya devleti, II. Dnya Savandan beri ilk kez olaanst hal ilan etti (23 Mart 1999). Mart 1999 NATOnun hava harekat iin, Genel Sekreter Javier Solanann verdii yetkiyle

244

birlikte beklenmeye balanrken, Belgrad polisi, bakentin en byk bamsz yayn organ B-92 radyosuna kilit vurdu, radyonun ba editr gzaltna alnd (24 Mart 1999). Haziran 1999 1967 ylnda Yunanistanda askeri darbe yaparak bir dneme damgasn vuran ve 25 yldr demir parmaklklarn ardnda yaayan cunta lideri Yorgo Papadopulos ld (27 Haziran 1999). Haziran 1999 Terrist ba Abdullah calan mralda yarglanarak idama mahkum edildi (29 Haziran 1999). dam karar 25.11.1999 gn Yargtay 9. Ceza Dairesinde onand. Yarglama sreci sonunda PKK terr rgt lideri Abdullah CALANa idam cezas karar kmas ile birlikte, rgt bata metropol iller olmak zere yurt apnda eylemlerini younlatrm, Adana ve Batman illerinde intihar saldrlar, Elazda fedai tr eylemlerle rgt canlandrlmaya allm, ancak bu tr eylemlerin son dnemlerde hzlandrlan rgtn siyasi faaliyetlerine ve verilen idam kararnn onaylanmasna olumsuz etki yapacan dnen A.CALAN, 07.07.1999 tarihinde st dzey rgt mensuplarna En ksa zamanda bir Bar Konferans dzenlenerek, PKK terr rgtnn silahl mcadeleye son vermesini, Trkiyede bulunan silahl rgt mensuplarnn lke dna kartlmas kararnn alnmasn ieren talimat niteliinde bir mektup gnderdi. Abdullah calan, avukatlar vastasyla 03.08.1999 tarihinde PKK ynetimine rgtn silahl faaliyetlerine son vererek militanlar yurtdna karmasn ve faaliyetlerini siyasi alanda yrtmesini ierir bir mektup gnderdi. rgt ynetimi 06.08.1999 tarihinde calann yapt teklifi tamamen kabul ettiini aklad. (9 Haziran 1999). Temmuz 1999 PKKnn Katliamlar: Saat 21.40 sralarnda Elaz-Merkez-YenimahalleMuharrem orbacolu Sokakta bulunan Poyraz Kraathanesine, PKK terr rgt mensuplarnca yaplan silahl saldr sonucu 4 vatandamz lm, 5 vatandamz yaralanm, olayda yaralanan 1 Polis Memuru daha sonra 07.07.1999 gn ehit olmutur. Olayda 1i kadn 2 terrist ise l olarak ele geirilmitir. Terristlere ait 2 uzun namlulu silah ve 1 bomba 4 arjr, 58 mermi ele geirilmitir (1 Temmuz 1999). Temmuz 1999 Tahran Valiliinin kentte her trl gsteriyi yasaklamasna ramen Tahran niversitesi nnde 10 bin gsterici topland. Polis ile renciler att (13 Temmuz 1999). Aralk 1999 ABnin 10-11 Aralk 1999da yapt Helsinki zirvesinde Trkiyenin ABye tam yelik iin adayl resmi olarak kabul edildi. Trkiye iin tarihi neme sahip olan bu zirvenin sonu belgesinde genileme srecindeki Trkiyenin konumu ve Kbrs sorunuyla ilgili zel maddeler de yer ald. Buna gre, Avrupa Birlii Konseyi, 3 Aralk tarihinde New Yorkta Kbrs meselesinin kapsaml bir zimne ynelik olarak balatlan grmeleri memnuniyetle karlar ve BM Genel Sekreterinin bu sreci baaryla sonulandrma ynndeki gayretlerine gl desteini ifade eder. Avrupa Birlili Konseyi, politik bir zimn Kbrsn Avrupa Birliine katlmn kolaylatracann altn izer. yelik mzakerelerinin tamamlanmasna kadar kapsaml bir zime ulalamam olursa, Konseyin yelik konusundaki karar, yukardaki husus bir n art olmakszn verilecektir. Bu konuda, Konsey tm ilgili

245

faktrleri dikkate alacaktr denildi (Aralk 1999). Aralk 1999 AB Helsinki Zirvesi sonu bildirgesinde Trkiyenin adayl resmen kesinleti. Trkiyenin 13nc aday lke olarak ilan edildii metinde, Romanya, Bulgaristan, Slovakya, Letonya, Litvanya ve Malta ile tam yelik mzakerelerinin balamas kararlatrld (11 Aralk 1999). XXI. yzyl 2000 2000 AB Komisyonunun 7 Kasm 2000de aklad ve Trkiyenin ABye yelik srecindeki yol haritasn izen Katlm Ortakl Belgesinde (KOB) yer alan Kbrsla ilgili ifadeler, Trkiye-AB arasnda byk bir krize sebep oldu. Komisyonun, Yunanistann basksyla KOBun ksa vadeli ncelikler blmne Kbrs sorununun zimne dair baskc ifadeler eklemesi Trkiye tarafndan n art olarak algland. KOBun ieriinin Helsinki zirvesinin izgisinde yer almasn isteyen Trkiye, ABnin bu tutumuna Babakan Blent Ecevit dahil tm st dzey yetkilileriyle sert tepki gsterdi. KOBun ad klanmas ardndan ankayada dzenlenen Kbrs zirvesinden ise ABye sert ve net bir mesaj kt. Zirvede, KKTC lideri Rauf Denktan BM nezdinde yaplan dolayl grmelerden ekilmesi kararlatrld. Mays 2000 Ahmet Necdet Sezer, Trkiyenin 10. Cumhurbakan oldu (16 Mays 2000). Haziran 2000 Suriye Devlet Bakan Hafz Esad ld (10 Haziran 2000). Eyll 2000 Trkiye ile Suriye arasnda, terrizm, organize sular, uyuturucu, sahtecilik ve karaparayla mcadele, karlkl bilgi ve eitim alverii konularnda ibirliini ngren mutabakat zapt imzaland (28 Eyll 2000). Ekim 2000 Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt Projesi nihai anlamalar Devlet Konuk Evinde yaplan bir trenle imzalad (19 Ekim 2000). Ekim 2000 Bosna-Hersek Cumhuriyetinin Brko kentinde gsteri yapan yaklak 1000 Srp, Trklere lm diye sloganlar atarak, Mslmanlarn evlerini ve iyerlerini ta yamuruna tuttu (19 Ekim 2000). 2001 2001 Avrupa Birlii Komisyonu Bakan Romano Prodi, Kbrs sorunu zilmeden de Gney Kbrsn yelik bavurusunun deerlendirilebileceini syledi. Trk Dileri Bakan smail Cem Kbrs, Kbrs konusunda ilerin olumlu gitmediini aklad. Babakan Blent Ecevit ve yardmcs Devlet Baheli, Kbrsta bedel demeye hazr olduklarn sylediler. Yl sonunda Rauf Denktan, Glafkos Kleridese mektupla yapt grme teklifi sonucunda, iki lider, 4 Aralkta Lefkoadaki Yeil Hatta BM gzetiminde biraraya geldiler. Grme sonunda BM Genel Sekreterinin Kbrs zel

246

temsilcisi Alvaro De Soto, liderlerin 2002 Ocak aynda yine Yeil Hatta biraraya geleceklerini ve mzakereleri srdreceklerini aklad. Kasm 2001 Trk Medeni Kanunu 75 yl sonra deiti (22 Kasm 2001). Eyll 2001 Karlan yolcu ua New Yorktaki Dnya Ticaret Merkezi ve Washingtondaki Pentagona arparak byk can kaybna yol at. Pennsylvania Eyaletinin Pittsburg ehrinde bir yolcu ua ayn gn iinde dt (11 Eyll 2001). Aralk 2001 4 Aralk Denkta ve Klerdes Kbrs Sorununun zm iin dorudan grmelere tekrar balad. Aralk 2001 22 Aralk tarihinde A.B.D. nderliinde Afganistana yaplan askeri mcadelenin ardndan ilan edilen Hkumet Trkiye tarafndan da tannd. 2002 ubat 2002 Trkiye askerinin BM karar ile Afganistana gnderilmesi.

Bolevik ihtilalinden sonra Rusyada gerekleen Takvim deiiklii sebebiyle, bazan ift

tarih vermek zorunda kaldk. Yukardaki tarihlerin (27 Nisan/10 Mays - 8/21 Temmuz 1906) alm yledir: 27 Nisan eski/10 Mays yeni - 8 eski/21 yeni Temmuz 1906. Yani I. Duma meclisi, eski takvimle Nisan-Temmuz, Yeni takvimle Mays-Temmuz 1917 tarihleri arasnda faaliyet gstermitir. .k. Sina Akin [ed.], Trkiye Tarihi, 2. Cilt: Osmanl Devleti 1300-1600, stanbul Ekim 19954. Sina Akin [ed.], Trkiye Tarihi, 3. Cilt: Osmanl Devleti 1600-1908, stanbul Ekim 19954. Fahir Armaolu, 20. yzyl Siyasi Tarihi, 1914-1980, Ankara Austos 19874, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. G. Barraclough, Times Dnya Tarihi Atlas, stanbul 1980, Karacan Yaynlar. Nadir Devlet, 1917 Ekim htilali ve Trk-Tatar Millet Meclisi ( Rusya ve Sibirya Mslman TrkTatarlarnn Millet Meclisi 1917-1919), stanbul 1998, tken Neriyat A.. Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara 1995_, TTK Yaynlar. Bernard Grun [by.], The Time Tables of Hisstory, New York 19913, A Touchston Book, Published by Simon and Schuster. The Hutchinson Dictionary of World History, an encyclopedia, historical atlas and chronology in

247

one, [Oxford] 19985 abdated edition, published by Helicon Publishing Ltd./printed by the Bath Press Ltd. brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 199715, tken Neriyat A.. Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992_, Murat Kitabevi Yaynlar. Salim Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Trabzon 2000, KT Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 19932, AKDTYK TTK Yaynlar. Trk Dnyas El Kitab. Birinci Cilt: Corafya-Tarih, Ankara 19922, Trk Kltrn Artrma Enstits Yaynlar: 121. Halil nalck, Osmanl Tarihi Kronolojisi, Osmanl I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s. 118 - 132.

248

Trk Tarihi ve Sosyolojimiz / Prof. Dr. Baykan Sezer [s.189-194]

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Trkiyede daha sosyoloji almalarnn balangcnda Bat aklamalarnn ve sosyoloji retilerinin yetersizlii duyulmu ve tarih ile sosyoloji ilikisi sosyolojimizin en nemli sorunu olarak kalmtr. Sosyolojimizin tarihle iliki kurma ve tarih bilgisini kullanma abasna ramen bu iliki yaknlama ve yaptrma ile snrl kalmtr. Bu almalar genel sonulara, sosyolojide kullanlmaya hazr bilgilere dnmemitir. Trk sosyolojisinin tarih ile ilikilerinin dzenlenmesi ve bu ilikilerin alaca biim konusu gnmzde de nemini srdrmektedir. Sosyoloji ile Trk tarihi arasndaki ilikiyi temel ve zorunlu bir iliki olduu iin nemsiyoruz. Trk tarihinin incelenmesi iki adan nemlidir. Birincisi mevcut tarih aklama ve kavramlar tm lke tarihlerini kapsamamaktadr. Bu eksiklik, en ak biimde Trk tarihinin ele alnmasnda grlmektedir. Geleneksel ve Bat kaynakl tarih aklamalarnn tm toplumlar kapsamadnn baka rnekleri de vardr. Sz gelii in tarihi iin de ayn ey sylenebilir. Ancak Trk tarihinin nemli bir farkll ve stnl bulunmaktadr. Sosyolojimiz bu nedenle Trk tarihi zerinde ok daha zen ve nemle durmaldr. Trk tarihi bilinen aklamalar aan, daha geni kapsaml bir aklamaya izin vermektedir. Ayrca bu yeni aklama, bilinen aklamalar aaca iin elbette yeni kavramlar ve yeni bir yaklam biimini de gerektirecektir. Bu yeni yaklam biimi ayn anda yeni aklamann da zorunlu n kouludur. Aklamaya ulamadan nce yeni kavram ve yaklam biimlerine sahip olunmaldr. Bu bilinen aklamalar aan, onlar kapsayan yeni yaklam biimi olaylar bir btn iinde deerlendirmemize de izin verecektir. Yaklam biimi ncelikle belli bir tarih ve toplum grne ballktr ve tarih olaylar nnde snanacaktr. Bu yaklam, eldeki aklamalarn tmyle dnda deildir. Tmyle dnda deildir ama varolan aklamalar a ayrnt dzeyinde kalmayacak, tarihe gerek anlamn kazandracaktr. Trk tarihi Bat aklamalaryla uyumamaktadr. Bunun en nemli gstergelerinden biri, Trk toplumunda Bat benzeri snflarn yokluudur. Bu nemli bir zelliktir. nk Bat tm gelimeleri snflar zerine kurduu kuramlar araclyla aklamaktadr. Bir ksm aklamalar snf atmasna, bir ksm aklamalar ise belli snflara tannan zellik ve stnlklere dayandrlmaktadr. Trkiyede Bat benzeri snflarn yokluuna bakalarnca daha nce de deinilmitir ama Trk tarih ve toplumunun zelliklerini tanmak amacyla deil, Trk tarih ve toplumu ile ilgili marxiste yaklamlar engellemek, yasaklamak iindir. O nedenle de bu aklamalar verimli olmaktan uzaktr. Batda konu belli bir nedenle gndeme getirilmi, tarih ve toplum gelimelerini tanmlamak iin bize belli bir snf tanm verilmitir. Snflar saptamann en kestirme ama yetersiz yolu toplum iinde elde edilmi konum ya da zenginlik farklarn l olarak almaktr. Bu yolla toplumlar aras benzerlikler, yanltc paralellikler kurmak olasdr. Yine birtakm yazarlar marxiste aklamalara set ekmek, bir baka takm yazarlar da aradaki fark belirtebilmek iin snf yerine toplum tabakalarndan ya da kastlardan sz

249

etmektedirler. Snfn bizi ilgilendiren ynyle en nemli zellii topluma ve dolaysyla tarihe yn verebilmesidir. Buna karlk toplumun kurulu ve ileyiinin gerei toplumda bir yaplanma, iblm ve grev dalm ortaya kmaktadr. Bunun sonucu ortaya kan toplum kesitleri topluma yeni bir yn, yeni bir dinamizm ve denge kazandrma deil, aksine kurulu dzenin denge ve dinamizmine sreklilik kazandrma roln stlenmilerdir. Bu adan Douda tarih boyunca snf nitelemesini hak etmi toplum kesitlerinden sz edebilmek gtr. Douda snf yokluu nedeniyle herhangi bir yeni atlm ve gelime olmad, byle bir olanan bulunmad belirtilmektedir. Bu nedenle Dou toplumlar kapal, durgun, tarih-d toplumlar olarak tanmlanmaktadr. Bu gr Dou toplumlarnn gelimeye ak olmad nyarglarna da dayanak olmaktadr. Snfl toplum kavram ile Bat kendini tarihin yaratcs olarak gsterecek, Douda snflarn olmamas dolaysyla bu toplumlar tarihsiz toplumlar olarak gsterilecektir. Gerekte Dou toplumlarnda gelimenin kayna toplum paralar, toplum kesitleri deil, toplum birliidir ve bu birlik de Devlet araclyla mmkn olabilmitir. zmn ve zm araynn ilk ve en ak belirtisi siyasettir. Douda Devlet toplumun kendi ilikileri iinde zemedii sorunlara yant getirmitir. Esas deime, gelime siyaset dzeyindedir ve zmn, zm araynn ve gelimenin kayna Devlet araclyladr. Tepeden inme inklaplk grleri de Devletin bu zelliiyle ilgilidir. Buradan bizim darbeci giriimleri desteklediimiz sanlmasn. Devlet eliyle toplum karnn kollanmas ve gelitirilmesinde herhangi bir olumsuz yn grmediimiz gibi, toplum karn temsilden uzaklap topluma yabanc deerlerin tepeden dayatlmasn da onaylamamz sz konusu olamaz. Aklamamz Bat rneinde de geerlidir. Feodalizm rneinde snflar toplumun kurulu ve ileyi gerei olarak toplumda belli bir yaplanma ve grev dalm roln stlenmilerdir. Herhangi bir sramay bnyelerinde tamamlardr. Bat tarihinde verili dzen iinde nemli kar uyumazlklarna, kyl ayaklanmalarna karlk yeni bir dzene yol aacak bir atmaya tank olunmamaktadr. Aksine burjuva snf mevcut ilikiler dnda getirdii zm ile nclk grevi stlenmitir. Nereden kt belli olmayan, mevcut retim ilikileri iinde arl olmayan burjuvazi bu ilikiler ile atma iine girerek, kendi iktidarn toplumlar aras ilikilerde kurmu olduu yeni dengeye dayandrmtr. Geleneksel egemen gler yeni gelimeler nnde etkisiz kalmtr. Bu nedenle gerekte Bat tarihi ve burjuvazinin ortaya k da yeni bir aklamaya muhtatr. Burjuvazinin ortaya k Bat toplumunun kendi doal gelimesinin bir rn deildir. Batda tarih ve toplum gelimelerini tanmlamak iin ne karlan snflarn rol ve grevleri, snfsal yapda ortaya kan deiiklikler ve belli snflarn ncl bir baka biimde aklanmaldr. Trk tarihinde Bat benzeri snflarn yokluu da bu anlamda nem tamaktadr. Trk tarihinin Bat aklamalar ile uyumayan bir dier yn de tarihin dnemlendirilmesindeki uyumsuzluktur. Bat kaynakl genel tarih dnemlendirmesi belli bir biimdedir. Eski a, Orta a, Yeni a ayrm getirilmektedir. Bu l ayrm yaygn bir tarih dnemlendirmesi olarak karmza kmaktadr. Bizde de benimsenen ve niversitelerimizde tarih blm ana bilim dallarna temel oluturan bir dnemlendirmedir. Orta retimde de retilen bu tarihi dnemlere ayran anlay belli bir toplumsal gelime kuramnn rndr. Ama Trk tarihi ile ne lde rtt tartmaldr.

250

Dnemlendirme Bat toplumlarnda grlen aamaya tekabl etmektedir (Sosyolojide grlen l veya daha fazla dnemlendirmeler de ayn gelime izgisinin dnda deildir). Belli lde de Bat gelimesini bize tantmaktadr. Her dnem sresince belli bir denge sz konusudur ve nemli bir deiiklik yoktur, dnem deiiklikleri dengenin bozulmasn gstermektedir. Eski a, Orta a ve Yeni a dnemlendirmeleri klelik, feodalizm, kapitalizm karl olarak Bat toplumlarnn tarihi gelime aamalarn gstermektedir. Belli lde dedik. Bu dnemlendirmede Bat tarihi snrlar iinde kalnm olsa bile Yeni ve Yakn alar blnmesini aklayabilmekte glkler bulunmaktadr. Yine Orta an sonu feodalizmin de sonu anlamn tamas gerekirken (ayn mantkla feodalizmi artran belli kurumlarn Bat-d toplumlarda grlmesi o toplumlarn Orta a toplumu sulamasna neden olmaktadr) feodalizmin Batda kesin tasfiyesi genelde Fransz devrimi ve sonrasndadr. Dier bir deyile Yeni a ile neyin ald ve Yeni a ile Yakn a arasndaki dnem tartmaldr. Dnya egemenliinin kazanm olduu her yeni biim ve denge, bu yeni biimin sreklilik gsterebilmesi iin belli bir mcadeleyi de ortaya karmtr. Bat tarihinde bir dnemden br dneme gei belli nitelik deiikliine neden olmaktadr. Baka deyile bu deiiklikler belli toplum aamalarna denk dmektedir. Ancak ayn nitelik deiikliklerine, toplum aamalarna Trk tarihinde tank olmak mmkn deildir. Bunun farkna varlmasnn belki bir gstergesi, Osmanl tarihinin ayr bir dnemlendirilmesine gidilmesidir. Osmanl tarihi kurulu, ykseli, duraklama, gerileme, yenileme olarak dnemlendirilmektedir. Bu dnemlendirme Bat tarih dnemlendirmesinden ayr bir gelimeye iaret etmektedir. Ama baz tarihlerde kesime sz konusudur. 1453 hem Yeni an, hem de Osmanlda ykseli dneminin balangcdr. Elbet bu bir rastlant sonucu deildir. Buradan Bat tarih dnemlendirmesinin evrensel olduu sonucu karlmasn. Ancak Baty da kapsayan bir dnya tarihi aklamasnda bu kesimenin gerek anlamn bulmas mmkndr. stanbulun fethi dnya tarihi iin nemli bir olaydr, ama ayn olay Bat tarihi iinde ayr bir anlam ifade etmektedir. Toplumlarn farkl kimlik ve karlarnn yol at atma ve elikiler sonucu toplumlar aras ilikiler gelimektedir. Farkl kimlik ve karlara ramen taraflar kendi servenlerini ayn olay iinde, toplumlar aras ilikilerde kazanmlardr. Bat tarih dnemleri veya rgtlenme modelleri Dou-Bat atmasnn ald biim zerine kuruludur. Bu ilikilerde Batnn rolnn deimesi byk yap deiikliklerine neden olmaktadr. Bat toplum rgtlenmesinde grlen deiiklikler toplum gelimesinin doal bir uzants deildir. Bu nedenle XIX. yzylda Batda grlen yeni gelimeler temeli gerei geleneksel toplum yapsnn dnda ve geleneksel yapy ykarak gereklemitir. Ayn atma Trkiyedeki gelimelerin de kaynadr. Trkiye bu atmada ky bir konumda deildir. Buna karlk Bat tarihinin dnemlendirilmesi ile Trk tarihi dnemlendirilmesi uyumamaktadr. Bu bir elikidir. Bu elikinin aklamas, daha dorusu aklama var, elikinin gndeme getirilmesi gerekir. Ancak bunun yerine belli nyarglarla Trk toplum ve tarihine sulamalar getirilmektedir. Getirilen aklamalarla Trk toplumu tarih dna itilmekte veya Bat tarihi dnda kalm kenarda bir aktr olarak grlmektedir. Bat eksenli tarih anlay Batnn baz olaylar ynlendirdii, biimlendirdii grnn rndr. Bat-d toplumlarn gelime izgilerini de Bat tarihi dnemlerine oturtarak tarihi Bat ekseni erevesinde aklamay amalamaktadr. Byle bir yaklamn kendi sorunlarmz

251

anlamamza ve kendi tarihi birikimimizi deerlendirmeye ne kadar izin verecei soru konusudur. Bat eksenli bu bak asnn eitli sonular vardr. Bunlarn banda Bat-d lkelerin geri kalml gr gelmektedir. Buna ek olarak Bat-d lkelerin ayrca Baty izlemek ve Bat modelini benimsemekten baka bir yolu olmad yargsna varlacaktr. Bylesi bizim amzdan kabul mmkn grlmeyen sonularn dnda Bat eksenli gelime izgisi, Bat tarih dnemlendirmesinin evrensellii konusu bizzat baz sorunlar tamaktadr. Bat tarih aamalarnn evrensellii, zellikle gnmz Bat toplum modelinin tm dnyann tartmasz benimsemesi gereken model olduu savna dayanmaktadr. Bat toplum modelinin tek model olduu yargs br toplum modellerine yaam hakknn tannmayaca anlamna da gelmektedir. Bat tarih dnemlendirmesinin evrensellii de bu sav desteklemek amacyla ortaya atlmtr. Ama buna karlk yalnzca feodalizme bir yaygnlk kazandrlmaktadr. eitli tanmlamalarla gebe feodalizminden askeri feodalizme kadar aklnza gelebilecek her trden feodalizmle feodal aamann evrenselliinden kuku duyulmamaktadr. Buna karlk klelik ve zellikle kapitalizm Bat tekelindedir. Klelik olarak deil ama Yunan uygarl olarak sz konusu aama Batya ait biricik ve benzeri olmayan olay olarak tantlmaktadr. Kapitalizmin evrensellii ise Bat-d lkelerde ancak az-gelimilik biimindedir. Bu anlamda kapitalist aama da Bat tekelindedir. Elbet burada Japonya bu aklama dnda gibi grlmektedir. Japonyann varl Bat tarih aklamalarnn rtlmesi tehlikesi nnde Bat aklamalarnn evrenselliini kantlamak iin ne srlmtr. nce Rusyann Asya ilerinde ilerlemesine engel olmak amacyla ngilterenin destei ile ok nemli gelimelere yol am bulunan 1905 Rus-Japon sava ile Japonya ne karlacaktr. Arkasndan II. Dnya Sava sonrasnda inin sosyalizmi semesi karsnda Japonyaya Bat tarafndan yeni bir grev verilmitir. ki atom bombas yemi, Batya hibir kar kma gc kalmam Japonya Bat-d toplumlara Batllamann rnei olarak gsterilecektir. Japonya Douda Batllam tek lkedir. Ancak in karsnda Doulu bir toplum olarak kalabilmesinin nemi nedeniyle Japonyaya Doulu grnts veren zelliklerinin folklorik dzeyde korunmasna izin verilmi, dahas yreklendirilmitir. Buna karlk Trkiyede tarihte kazanlm zelliklerimizin bir sulama nedeni saylmas zerinde dikkatle durulmas gerekmektedir. 11 Eyll olaylarndan sonra yakn bir gelecekte Yakn Dou lkelerinin kimliklerini anmsatacak her zelliin bir sulama nedeni saylmas ile bu durum bizim amzdan daha da arpc sonulara gebedir. Bat tarih dnemlendirmesi Trk toplumunun tarihteki servenini anlamamza izin vermedii, Trk tarihi ile rtmedii gibi aksine nemli sorunlara neden olmaktadr. Bu durumda toplum dinamiini ortaya karmada belli glklerle karlalmaktadr. Tarihimizi deerlendirmeyen bu kavram ve kuramlar gnmz olaylarn anlamamza izin vermedii gibi toplumumuzun g ve yeteneinin ortaya konulmasn da amalamamaktadr. Toplum ve tarihin kayna ilikilerdir. Trk toplum ve tarihinin nemi ve stnln bu ilikiler iinde ele alarak deerlendirmek gerekmektedir. Sosyolojinin tarih bilgilerinden yararlanmas ncelikle toplum aklama modellerinin oluturulmas ve toplum olaylar ile buna bal tarih dnemleri arasndaki ilikilerin toplum yasalar, olaylar arasnda dzenli ilikiler biiminde ortaya konmasyla mmkndr. Ayrntlar zerinde durmak istemiyoruz. almalarmz srasnda ska deinildi. nsanolu,

252

doayla dorudan ve kendiliinden kurduu ilikilerin gereksinmelerine yant vermemesi, yaamn srdrmesine izin vermemesi sonucunda kendi gcyle ve baka insanlarla kurduu ilikilerle doa karsndaki eksikliklerini kapatma yoluna gitmitir. Bu ilikiler toplumun kaynan oluturmaktadr. Toplum biiminde yaam tarihi bir olaydr, toplum Tanr yazgs olmad gibi toplumu igd ile aklamak da mmkn deildir. Toplumun snrn izen, ona zelliklerini kazandran ilikiler sorunlarnn zm ile ilikilidir. Bu ilikiler canl, dinamik ilikilerdir. Bir kez ve deimez biimde topluma dardan verilmi deildir. nsan abasnn rndr. nsan toplum yaamna etkin bir biimde katlmakta, ilikilerde etkin bir rol oynamaktadr. Bu nedenle bu abann sonucu toplum ilikileri biim deitirebilmi ve yeni bir yn kazanabilmitir. Toplum belli sorunlar atka yeni sorunlarn gndeme gelmesi ya da daha nce geri planda kalm sorunlarn n plana kmas, bu sorunlarn zlmesi iin yeni ilikileri gerektirmitir. likilerde grlen bu gelime tarihin de kaynadr. Aynen ve durmadan yinelenen ilikiler zinciri iinde zaman boyutunu yakalamak, kavramak olana bulunmamaktadr. Ancak insanolu yaad deneylerden gerekli sonular karmtr. Tarihte sorunlarn zm hep bir st dzeyde gereklemitir. Her yeni zm de eski ve bilinen sorunlarn zmn iermektedir. Bylece tarih babo, rastlantsal, anlamsz bir hareket deildir. Belli bir birikimi, zenginlemeyi ieren, ilerlemeye ak bir sretir. Tarihi gelime ve birikim hi kimsenin kar kamayaca bir gerekliktir. st dzey ilikiler br ve alt dzey olaylar kavramaya izin verdii gibi, bu olaylarn almasna ya da yeni bir anlam kazanmasna da yol amtr. Genel kavramlardan somut kavramlara, btnden zele ve tekile giden yntemin toplum bilimlerinde tek geerli yntem oluu da bouna deildir. Fizik ya da doa bilimlerinde belki paralardan btne gitmek, btnn bilgisini elde etmek mmkndr ama toplum olaylarnn anlalmasnda btn kavramamza izin verecek kuramdan yoksunluk gerekleri tm boyutlaryla kavramamza engel oluturmaktar. Sosyolojide ve toplum bilimlerinde kk birimlerden, ayrntlardan yola karak belli sonular karma abas da sonuta btnsel kuramdan bamsz deildir. likilerin ok ynl ve karmak olmas nedeniyle toplum olaylar ancak btn ile olan ilikilerinde gerek anlamn bulabilir. Sosyoloji bu ynde bir aba olmasna karn bu abas ok genel ve soyut dzeyde kalmtr. Getirilen kalplarn Trk toplum ve tarihi ile uyumas mmkn deildir. Btn elde etmemize izin veren kuramlar soyut ve mutlak deerler veya bizim kendilerine nem atfettiimiz deerler zerine deil, toplum yaamnda ve tarihin aknda en st dzey ilikiler zerine kurulu olmay gerektirir. Bu adan Bat tarih kuramlarnn en nemli sakncas aklamalarn toplumla ve Bat ile snrl tutmu olmasdr. Bat kendi lehine kurulu dnya dengesini mutlaklatran grleri belli gerekler olarak sunmaktadr. Toplum zerinde etkinlikten de bu anlalmaktadr. Toplum gerei Bat karlar ile snrl, dorudan ilikilerin mmkn olduu dzeyde ve olanaklar lsnde ele alnmaktadr. Olaylar yannda olaylara bak as da snrldr. Toplum kesitleri ve toplumlar aras farkllamann belirginlemesi, bu farkllama ve karlara uygun bilgi retilmeye koulunmas sosyolojinin de sorununu oluturmaktadr. Bu bir eksikliktir, ayn zamanda gnmz g dengesi iinde sonular itibariyle bizim kabul edebileceimiz bir gr deildir. Biz Bat tarihini de kapsayacak bir dnya tarihi aklamasn amalyoruz. Gelime izgilerinin eitlilie ramen dnya tarihinin birlii vazgeemeyeceimiz bir

253

gerekliktir. Son dnemde Bat dnya egemenlii toplumlar aras ilikilerin doal gelimesinin deil, Bat dayatmalarnn bir rndr. Bu dayatma srasnda Batnn kendi aklamalarn dayatmas garipsenmemi, nemli bir kar ka yol amamtr. Ama dayatmalardan istenilen sonu alnnca aklamalar Bat iin de benimsenir olmaktan kmtr. Bat, bugn kendi aklamalaryla birlikte dnya egemenliini de tartma konusu yapabilecei iin ve temel sorunlara karlk getirmede gl nedeniyle yeni ve geerli aklama aramak yerine btnc kuramlara srt evirmektedir. Batda yeni bir aama, srama yapacak bir toplum kesiti veya toplumun grlmemesi de bu tutumunun sosyolojide yaygnlamasna neden olmaktadr. Trk tarihinin geni kapsaml, btnc bir dnya ve tarih grnn elde edilebilmesi iin ok nemli bir stnl bulunmaktadr. Bunun nedeni Trklerin tarihte en st dzeyde ilikilere katlm olmalardr. Trk toplum ve tarihinin stnl ve nemi de buradan kaynaklanmaktadr. Batnn tarih aklamalarnda l olarak kulland birim toplumdur ve bu, Bat iin geerli belli bir toplum modelidir. Bylece Bat eksenli ve Bat ile snrl bir aklama elde edebilmektedir. Bu aklamada br toplumlara gerek duyulmamaktadr. Tarihteki gelimelerde baka toplumlarn rol ve arlnn bulunabileceinin dnlmesine bile tahammlszlk gsterilmektedir. Batda feodalizmin temelinde Cermen aknlar ve etkisinden sz edilmesine yurdumuzda bile gsterilen tepkileri anmsayalm. Oysa toplumlarn tarih iindeki yerlerini, kimliklerini, karlarn ve dolaysyla toplum iindeki ilikilerini belirleyen ey toplumlar aras ilikilerdir. Ve toplumlar aras ilikiler iinde toplumlara gerek yerlerini kazandran toplumlar aras atmalardr. Trkler tarih iinde nemlerini toplumlar aras ilikilerde kazanmlar, nce yerleik-gebe atmasnda, daha sonra ise Dou-Bat atmasnda yer alarak dnya tarihinde nemli bir rol oynamlardr. Bu, Trk toplum tarihinin, ona farkllk ve stnlk kazandran en nemli zelliidir. Trkler yalnzca nemlerini deil kimliklerini de bu ilikiler iinde kazanmlardr. Trklerin kendi kimliklerini ak biimde ortaya koyduklar ilk metin, Orhun yaztlar, yerleik uygarlklarla, in ile olan ilikilerini konu almaktadr. Trklerin Anadoludaki serveni de Bizans ile giritikleri savalarla balamaktadr. Hal Seferleri Trklerin Yakn Douda ayrcalkl bir yer kazanmasna yol amtr. Osmanl dnemi Bat ile aralksz sren savalar tarihi olarak sreklilik gstermitir. Toplumlar aras ilikilerde belirleyici olan Dou-Bat atmasnda yer almak olmutur. Bir yerde bu, tarihte gelimeyi izleyen toplumlarn ortak zellii olarak karmza kmaktadr. Ama yine de biz Trklerin bu atmada ok zel bir konumu bulunmaktadr. Osmanl dneminde bir dnya imparatorluu sahibi olarak bu ilikileri denetleyen ve ynlendiren konumda bulunduk. Bu konumu ok eski tarihlerde deil, yakn bir gemie kadar srdrdk. Sz konusu ilikilerin en geni boyuta ulat ve gemi deneylerin birikimine de sahip olabilme imkannn bulunduu bir dnemde Osmanl arln srdrmtr. Bu adan Osmanl deneyi Roma deneyiyle karlatrlamayacak stnlklere sahip bulunmaktadr. Osmanl Dou-Bat atmasna etkin olarak katld gibi, bu atmann gerekleriyle yzlemekten kanmas iin de herhangi bir neden bulunmamaktadr. Osmanl, toplumlar aras ilikilerde, Dou-Bat atmasnda etkinliine karn bu etkinliini br toplumlar smrmek iin kullanmam, aksine retici halklar korumak, mazlum uluslar savunmak

254

iin kullanmtr. Gnmzde Bat kazanm olduu tm stnle ve bugn karsnda herhangi bir g bulunmaz grnmesine karlk tarihle gerek bir hesaplamadan kanmakta, gnmzde snrl tutulan kresellemeyi tarihe tamaya yanamamaktadr. Oysa bu konuda Trkiyenin hibir ekincesi bulunmamaktadr. Gerekte olaylarn aklamasn bu dzeyde aramak gerekmektedir. Bat gnmzde mevcut dnya egemenliini verili olarak kabul edip temel atmay tartmaktan kanmaktadr. Toplumlarn ayr gelime izgileri dnya tarihi erevesinde ele alnmaldr. Bu dnya tarihinin zenginliini oluturmaktadr. Bat i elikilerinden yola karak dnyada grlen gelimeleri aklamadaki glklere karlk Dou-Bat ilikilerindeki gelimeler yalnzca Trk tarihini deil, Batnn tarihte geirdii aamalar ve Bat tarihi iinde aklanmas sorun olan olaylar da anlamamza izin vermektedir. stanbul niversitesi Sosyoloji Blmnde yaplan bir ok alma bu yndedir. Trk tarihinin ve zellikle Osmanlnn kendi zelliklerinden yola karak getirilen aklama abas sosyolojimiz iin yaamsal bir nem tamaktadr. Tarih tm toplum bilimlerinin temelini oluturmaktadr. Bizim dncemiz bu yndedir. Tarih zel bir ilgi alan deildir, tm toplum olaylarnn biim ve zelliklerini kazand insanln ortak deneyidir. Bu nedenle tarih sonular yalnzca kendisi ile snrl deil, tm toplum bilimlerine aklayc bir temel salamaktadr. Bu nedenle doru tarih bilgisi toplum olaylar zerinde insanolunun gerekli denetim ve etkinlii salamasna imkan vermektedir. Bat, gnmzde elde etmi olduu etkinlik ve olaylar zerindeki denetimini yeterli bulabilir. Dahas bu etkinlii bakalaryla, baka deyile tm insanlkla paylamak istemeyebilir. Bu nedenle de tarih biliminde gerekli sramann yaplmasna gnll olmayabilir. Oysa Trkiyenin olaylar ve doa zerinde insanln gerek denetim ve egemenliinin kurulmasndan ekinmesini gerektirir herhangi neden yoktur. Aksine bugn karlat sorunlarn bylece amak olanana kavuabilecektir. Gnmzdeki konumu buna izin verdii gibi tarihteki konumu da doru aklamalarn elde edilebilmesinde nemli stnln oluturmaktadr. Trk toplumu tarihte gelimelere yn veren temel olaylara katlm, bu olaylarn sonularna tarihinde ok yakndan tank olmutur. Trk toplumunun nemine inandmz gibi, Trk tarihinin incelenmesinin de nemine inanmaktayz. Tarihin doru yorumlanmas geleceimizi biimlendirmemiz asndan ncelik tamaktadr. Trk tarihi bu adan byk olanaklara sahiptir. Tarihilerimize ve toplum bilimleriyle uraanlara den grev, kendilerini getirilmi snrllklara tutsak klmadan tm insanla gemi deerleri, deneyleri kazandrmaya koulmaktr. Egemen tarih anlayn Trk tarihinden rneklerle resimlendirmek, eitlemek kolay, dardan vg almaya elverili bir yoldur ama bizim amzdan verimsiz bir abadr. Ve bu tr bir yaklam toplumumuzu ve tarihimizi ikincil bir nemde kalmaktan kurtaramayacaktr. Allm kalplarn dna kmak, kuramsal ve kavramsal donanmmz yeni batan kurmak, sorular yeni batan sormak durumundayz. Bu zor bir abadr. Bu zorluk nedeniyle araylarmz srasnda yanlglara da debiliriz. Ama Trk tarihinin kendisi bu zorluklarn alabileceini kantlamaktadr. Sonunda baar kanlmazdr. nsanlk gnmzdeki adaletsizlii hibir biimde hak etmemektedir.

255

Trk Tarihine Bakmz Nasl Olmaldr? / Nihal Atsz [s.195-201]

Onbeinci yzylda, bizde, belirli bir tarih gr vard; Trk tarihinin en eski alar olarak Ouz Han Destanndan bahsolunur, sonra pek ksa bir Seluk tarihi anlatlarak Osmanllara geilirdi. Bylece eski tarihiler, Osmanllar daha mhim ve stn tutmakla beraber, Trk tarihini bir btn halinde gzden geirirlerdi. Fakat bu tarih gr kklenmeden baltaland. Hele, Hoca Sadeddin gibi bir mverrihin, eserine dorudan doruya Osmanllarla balamasndan sonra, bizim iin Trk tarihi sadece Osmanl tarihi olarak kald. Ve daha nceki Trklerden, az veya ok, yabanc milletler gibi bahsedilmeye baland. XIX. yzylda Mir Sleyman Paa ile balayan tepki, bu yanl gr sarsmaya balad. Varlk ve balangcmzn Osmanllardan daha ileride olduu anlald. Eski Trklerden bahseden blmler okul kitaplarna kadar girmekle beraber, Trk tarihi sralanm bir btn haline konulmad. nk eitli hkmdar sllelerinin zamanlar ayr ayr devletlermi gibi ele alnyor ve Trkler birok yerlerde birok devletler kurup bunlardan hi birisini uzun mddet yaatamam bir millet gibi gsteriliyordu. Halbuki gerek hi de byle deildir. nk Trk tarihi aralksz bir btndr. Mesele, onu sistemletirmekten ibarettir. *** Trk tarihine bakmz nasl olmaldr? Bu pek mhim bir meseledir. nk Trk tarihi; ngiliz, Alman veya Fransz milletlerinin tarihi gibi ele alnamaz. Bunun sebebi, Trk tarihinin, o milletlerin tarihi kadar basit olmaydr. Bugn, dnyadaki belli bal milletlerin nasl meydana geldiini biliyoruz. nk bu, tarihin gzleri nnde olmutur. Halbuki Trk milleti tarih balad zaman teekkl etmi bulunuyordu. Bundan baka bu milletlerin tarihi, hemen hemen, hep ayn dar bir alanda getii iin, onlarn tarihlerini sraya koymak kolaydr. Fakat, Trk tarihi iin bu, mmkn mdr? Bazen inde, bazen Msrda, bazen Avrupada grdmz Trklerin tarihini bir ereveye sdrmak g bir i gibi gzkr. Bundan dolaydr ki imdiye kadar Trkler, krk yerde krk devlet kuran bir millet saylm ve Trk tarihini kronolojik bir dzene sokmak teebbs grlmemitir. Eskiden, tarihin destanlarla kark olduu zamanlarda, Trklerin kafasnda daha sistemli bir tarih gr vard. Bugn, birok bilinmeyen gerekler meydana kt iin, artk, o eski gr ile yetinmek mmkn deildir. Bunun iin bir yeni tarih sistemi bulmak zorundayz. Milliyeti olduumuz ve byk Trk birliine inandmz iin de, tarihimize vereceimiz sistem, dileklerimize uygun olmal ve bu sistem, bize yalnz gemiimizi en parlak ekilde gstermekle kalmamal, ayn zamanda ilerisi

256

iin de yol izmelidir. *** Birok milletler iin tarih, bir vatan tarihidir. Mesel Franszlar iin vatan tarihinden baka bir tarih usul gtmek mmkn deildir. Bundan dolay da Franszlar iin millet, o vatan iinde oturan ve birbirine karan insanlarn topluluundan doan varlk demektir. nk Franszlar ne Gol, ne Ltin, ne de Germen olduklarn iddia edebilirler. Bu unsurlarn hepsinin ayn vatanda karmasndan doan bir millet olduklar iin, vatan tarihini esas olarak almaya mecburdurlar. Araplar iin tarih, bir millet tarihidir. nk, vatanlarnn snrlar deiik kalmakla beraber, bu millet, uzun asrlar devletini kaybetmi, fakat milli varln saklamtr. ngilizler iinse tarih, bir devlet tarihidir. nk, vatan dna knca kltr bakmndan ngiliz kalmakla beraber ngilizden baka bir isim tayan ngilizler esas varlklarn ana devletlerinde korumulardr. Bununla beraber bu hkmler kesin saylamaz. Franszlar iin vatan-devlet, ngilizler iin devletvatan esasnn varl da sylenebilir. Kesin olan udur ki, tarihi kurulular baka olan milletler iin, tarih sistemi de baka bakadr. Bize gelince: Bizim imdiye kadar sahip olduumuz tarihi grmz yanltr. nk bizim iin millet-devlet esasn kabul etmek milli menfaatlerimiz iin daha uygun olduu halde, biz millet tarihi yle dursun, devlet ve vatan tarihini bile bir yana brakarak, yalnz slle ve rejim tarihini esas olarak kabul ettik. Her slaleyi bir devlet sayarak, imdiye kadar, slaleler saysnca devlet kurduumuzu ileri srdk. Fakat dnmedik ki o kadar devlet kurduksa, bunlarn hi birisini de yaatamam olduk! Halbuki elimizde, her zaman bir Trk devleti vard. nk gerekte bu kadar devlet kurmu deil, bu kadar slle deitirmi bulunuyorduk. Tarihi hayatlar uzun olan btn milletlerde olduu gibi, bizde de birtakm hkmdar slaleleri gelmiti. Baka milletler onlar hkmdar slleleri diye saydklar halde, biz, ayr devletler diye kabul ettik. Bu eit hkmdar sllelerinin zamanlarn ayr devletler olarak kabul etmek elbette ki yanltr. ngilterede, Fransada slleler nasl birbirlerinin ardndan gelmise ve Fransada Kapet, Burbon, Orlean, Napolon; Almanyada Saksonya, Frankonya, Baviyera, Habsburg; ngilterede Anju, Tudor, Stuard Devletleri yoksa ve bunlar sadece hanedanlar ise; bunun gibi, Trkelinde de Kun, Gk, Trk, Uygur, Seluk, Osmanl Devletleri yok, slleleri vardr. Bazan iki veya daha ok slle idaresinde daha ok siyasi Trk zmresinin bulunmas ve bunlarn birbirleriyle arpmalar bu kural bozamaz. Nasl ki Almanyada dne kadar ayn zamanda hkim olan birok slleler bazan birbirleriyle arptklar, hatta bunlardan bazlar Franszlar ile birleerek teki Almanlara kar yrdkleri halde Alman Devleti bir devlet saylyor idiyse, bizde de ayn ekilde bir devlet olmak gerekir. Eer btn milletler tarihlerini bizdeki gibi deerlendirselerdi, o zaman, mesel ngilterede ki Gl Savanda iki devlet bulunduunu kabul

257

etmek lazm gelirdi. Yine Fransada, kontluklarn kuvvetlenip kral nfuzunun gcn kaybettii zamanlarda, birka devlet bulunduunu kabul etmek gerekirdi. Hele XVIII. ve XIX. yzyllar Almanyas, iinden klmaz bir hl alr, belki de Almanya denilen varln inkr edilmesi lzumu ba gsterirdi. Bizim tarihlerimizin, byle aykr bir ekilde yazlmasnda hanedanclk zihniyeti byk rol oynamtr. Hanedann kutsal bir varlk saylmas, onun dmesiyle devletin yok olduu dncesini dourmutur. Halbuki bu gibi hallerde deien ey, zamanmzn kabine deimeleri ile kyaslanabilecek kadar basittir. Mesel Dou Trkelinde Gk Trk hanedannn dp Dokuz Ouz hanedannn kurulmas yeni bir devlet domas gibi saylabilir. Gerekte ise ayn devlette hanedan deimitir. Halk, snrlar, topra, tekilt, dili, gelenei ayn olan bu iki devre arasndaki ayrlk, yalnz, balarndaki hanedann ayr oluundadr. Onun iin, Gktrkler ile Dokuz Ouzlara, nasl, ayr iki devlet diye bakabiliriz? Dnmeli ki, Dokuz Ouz devresi Gktrk devresinin tekmlnden baka bir ey deildir. Ve nihayet, eer, bizdeki hanedan deimeleri baka milletlerdeki hanedan deimeleriyle ayn artlar iinde olmuyorsa, bunun sebeplerini milletlerin ruh farklarnda aramaldr. u halde, hanedanlar ayr devlet saymak, hanedanclk zihniyeti ile hareket etmek deil midir? Bir de gnmzn tarihinden rnek alalm: Bizde hkim olan yanl tarih telkkisine gre, Osmanl Devleti yklm, onun yerine Trkiye Cumhuriyeti gelmitir. Bu dn de yanltr. nk, bir Osmanl Devleti yoktu ki yklm olsun. Sadece Osmanl hanedan vard. Yklan odur. Yni devlette rejim deimitir. te o kadar Sonra unu da unutmamak gerekir ki; eer biz, yklan slleleri devletler gibi gsterirsek, bundan, devletlerin siyasi hayatta istikrara sahip olmadklar, devletlerini uzun zaman yaatamadklar sonucu da kar. Milletlerin ruhiyat yzyllar iinde deimediine veya pek az deitiine gre, bu, Trkiye Cumhuriyetini de uzun mddet yaatamayacamz gibi bir dnceye yol aabilir. Bundan kazanacak olan da, elbette, biz olamayz. Milletlerin hayatnda i savalar ve karklklar grlr. Fakat bundan, hibir zaman o devletin ikiye ayrld mns kmaz. Eer, byle olursa, merkeziyeti olmayan eski Trk idare ekline gre, milletimizin, pek dank bir hayat yaad, birleip devlet kuramad gibi bir mn da kabilir. Yine, baz i karklk ve ayrlklarn uzun srd de olur. Anadoludaki beylikler devri gibi. Bu beyliklerin hepsini birer devlet sayabilir miyiz? Bu, byk bir yanl olur. nk gerekte olan ey, bat Trklerinin basz kalmalarndan ibarettir. Nitekim 1806-1871 arasnda Almanya da basz kalm, fakat kimse Prusya, Baviyera, Saksonya, Vurtemberg vesaireyi ayr birer devlet saymamtr. Tarih yine Almanya tarihi olarak saylm ve okunmutur. Halbuki biz hl, her slaleyi ayr devlet sayyor ve Trkiye tarihi deyince, pek pek, Osmanl hanedan ve cumhuriyet devrini anlyoruz. ***

258

O halde, bu yanl gr nasl dzeltmeliyiz? Trk tarihini, ancak kendi artlarmza gre gereken deiiklikleri gz nnde tutarak, baka milletlerin kendi tarihlerini ele aldklar usul gibi bir usulle deerlendirmek suretiyle bir dzene sokabiliriz. Bu yolda yrynce, Trk tarihini ilk nce ikiye ayracaz: 1- Anayurttaki Trk tarihi, 2- Yabanc illerdeki Trk tarihi. Anayurttaki Trk tarihi, en eski alardan XI. yzyla kadar yalnz Dou Trkelinde geer. Bu Dou Trkeli deyimine, bugnk Moolistan ile Moskof Avrupasnn dou blmleri de girer. XI. yzylda batda, ikinci bir anayurt daha kurulmutur: Trkiye Bu da Anadolu, Erran, Azerbaycan, Irak ve Kuzey Suriyeden meydana gelen yurttur. Dou Trkeli ve Trkiye tarihleri, aralksz bir btn halinde Trklerin tarihidir. Hem de bu iki vatann bazen birlemeleri haliyle Yabanc illerdeki Trk tarihi ise, hkim Trk sllelerinin yabanc milletlere dayanarak kurduklar devletlerin tarihidir. Bunlar srekli olmam, bir Trk sllesiyle o sllenin buyruundaki bir Trk ordusunun baka milletlere hkmetmesiyle balayarak, sonunda bu Trklerin yabanc ounluklar arasnda dillerini ve milliyetlerini kaybetmeleri eklinde devam etmitir. Bu devletleri, btn hayatlar boyunca Trk devleti saymaya imkn yoktur. Mesel bugnk Msr Devleti, Trk askerlerine dayanan bir Trk hanedan tarafndan kurulduu halde, bugn Msr tamamyla bir Arap devleti olmutur. Bunun iin in, Hindistan, ran, Dou Avrupa ve Msrda kurulan Trk devletlerini, hanedan ve ordu Trk karakterini tad mddete Trk tarihi kadrosuna sokabiliriz. Hanedan ve ordu Trkln kaybettikten sonra onlar Trk tarihi iinde grmeye imkn yoktur. Buna gre, Dou Trkeli ve Trkiye tarihlerinin emalarn yle izebiliriz: Dou Trkelinde: Sakalar a M.. VII. - M.. III. yy.

Kunlar a M.. III. - M.S. 216 Siyenpiler a Aparlar a 216 - 394 394 - 552

Gk Trkler a 552 - 745

259

Dokuz Ouzlar - On Uygurlar a 745 - 840 Uygurlar a 840 - 940

Karahanllar a 940 - 1123 Karahtaylar a 1123 - 1207 Sekizler a 1207 - 1218

engizliler a 1218 - 1370 Aksak Temirliler a zbekler a Trkiyede: Seluklular a 1040 - 1249 lhanllar a 1249 - 1336 1336 - 1515 1370 - 1501

1501 - 1920

Byk beylikler a

Osmanllar a 1515 - 1922 Cumhuriyet a 1923ten itibaren *** Cidd ilim adamlarndan meydana gelecek kk bir tarihiler grubu, bu emay tartp, eksik ve yanl taraflarn bulup dzelttikten sonra, Trk tarihi bu esaslar zerinde yeniden ele alnmaldr. Bu yaplmadka, okullarda tarihimizi Trk ocuklarna hazmettirmek imknsz olmaya devam edecei gibi, millete gemiimize saygszlk gstermi olmaktan da kurtulamayz. Trk Tarihinin Meseleleri Btn medeni milletler kendi tarihleri hakknda son ve kesin karar vermilerdir. Yani tarihlerinin nereden baladn, hangi alara blndn, kimlerin kendi tarihlerine mal edilmi olduunu bilirler ve tarihlerini dolduran insanlarn adlarnn hangi iml ile yazlaca hususunda deimez kanaatlere maliktirler. Bize gelince, her hususta olduu gibi, tarihimizi anlay konusunda da ackl bir kargaalk iinde bulunuyoruz. Tarihimizin nereden balad hakknda ortak bir fikrimiz yoktur. Tarihimizin blnd devirler, herkesin keyfine gre deimektedir. Bazlarnn mill kahraman sayd ahsiyetler, dierleri tarafndan da mill dman saylyor: engiz Han gibi Tarihe mal olmu kahramanlarn ve ahsiyetlerin adlarn yazmak hususunda da aramzda birlik bulunmuyor.

260

Merutiyetten sonra karmaya balayan tarih sistemi, Cumhuriyetten sonra tamamen bozuldu ve Tarih Kurumunun ilk almalar ile de bugnk ackl halini ald. Halbuki, eskiden tarih anlaymz olduka dzgn ve istikrarl idi: Eski tarihimiz, efsanevi Ouz Han ile balatlr, Seluklular ve engiz ile bitirilirdi. engiz, Mslman olmad iin bazen lanetlense bile ok defa kendisinden ve hele ocuklarndan sayg ile bahsolunurdu. Trkiye tarihi ise Anadolu Seluklular hakkndaki ksa bir balangtan sonra hemen Osmanllara gemekle devam ettirilir, Anadolunun teki beliklerinden ve zellikle bunlarn byk olanlarndan Trkiyenin bir blmnn meru hkmetleri olarak bahsedilir, beleri sayg ile anlrd. Anadolu beliklerinin gayrmeru saylmas hakkndaki telkki Fatihten sonra balamtr. Hi phesiz, bu tarih telkkisi ilm deildi. Fakat umum tarafndan kabul olunmutu. Yani tarihi anlaymzda bir kanun vard. Kanun, ne de olsa, kanunsuzluktan iyi olduu iin, o zamanki kt bilgilerle kabul edilen tarih sistemi, bugnk gelimi bilgilerimiz arasndaki uursuz kargaalktan daha doru idi. Trk tarihinin, bugnk, hemen halledilmesi gereken ve pek de g olmayan meselelerinden bir ksm unlardr: A. Trk Tarihinin Balangc Meselesi Bugnk tarih kitaplarnda Trk tarihi umumiyetle Hunlardan, yani Orta Asya Hunlarndan balatlmaktadr. Fakat, bu balangc tanmayan tarihiler de vardr. Bazlar, Trk tarihinin VI. yzylda Gktrklerden balamas gerektiini syledikleri gibi, bazlar da Hunlardan daha nceki zamanlarda, Sakalar anda balamas fikrini gtmektedir. Hatt son zamanlarda deerli bir tarih bilgini Prof. Zeki Velidi Togan, Trkistanda Sakalardan nce yaayan ve milttan nce 1200-800 arasndaki varlklar tespit olunan u veya u adndaki kavmin ilk Trkler olduunu iddia etmektedir. u veya ulardan daha nceki Smerlerin de Trk olduu, veya aralarnda Trkler bulunduu hakknda baz ciddi ilim adamlarnn fikir, nazariye ve iddialar vardr. Btn bu kar fikirlerin bir sonuca balanmas, ancak ilm bir tarih kurultaynn ciddi ve uzun tartmalar sonundaki karar ile mmkn olabilir. Belki baz meselelerin zlmesi iin, bugnk tarih bilgisi yetmez. Fakat ne de olsa iler bir prensibe balanr ve nne gelenin Trk tarihine ayr bir balang izmesi gibi korkun bir olayn nne geilir. Bu yaplmazsa, Trk dnyasnda birbirine aykr nazariyeler ve fikirler doacak ve aralarnda gittike byyen ve soysuzlaan tartmalarla belki de milletin aydnlar birbirine dman iki veya takma blnecektir. Millet, bir ok unsurlarla birlikte, ortak tarihin de mahsul ve sonucu olduuna gre, ortak tarih telkkisi olmayan insanlarn bir millet halinde toplu yaamalar mnevi bir rahatszlk douracak ve uzak gelecek iin fesat tohumlar atlm olacaktr. B. Trk Tarihinin Kadrosu

261

Meselesi Trk tarihinin balangcndaki anlamazlk, Trk tarihinin kadrosu hakknda da anlamazlk demek olmakla beraber, daha sonraki alarda kimlerin Trk tarihine sokulaca meselesi btn karmakl ile karmzda durmaktadr. Mesel, Karahtaylarn Trkistanda hkimiyeti zamann Trk tarihinin bir devri gibi kabul etmek doru mudur? Yoksa Karahtaylar Mool olduklar iin bu devir bir yabanc hakimiyet devri midir? Yahut Gazneliler Devleti Trk tarihi kadrosuna girer mi, yoksa yabanc halkn oturduu yerlerde hakim olduklar iin bunlarn milli kadrodan karlmas m gerekir? Hangi Trklerin tarihi anavatan tarihidir ve hangilerininki smrge veya sadece hanedan tarihi olarak gz nne alnmaldr? Bunlar Trk tarihinin ciddi meseleleridir ve henz hallolunup kesin bir sonuca varlm deildir. Trk tarihinin kadrosu konuulurken akla gelecek en mhim meselelerden biri engiz ve Temirin mill tarihin kahramanlar m yoksa rkmzn dmanlar m olduunun tespitidir. nk iki mhim ahsiyet hakknda bizim tarihilerimiz ortak kanaat sahibi deildir. Bir ksm tarihiler bu iki ahs Trk sayyorlar ve onlarn yaratt vakalar ve kurduklar devletleri Trk tarihi kadrosuna sokuyorlar. Baz tarihiler ise tamamyla aksini savunuyorlar. Onlara gre engiz ve Temir Trk deildir; Mool veya Tatardr. kisi de rk dmanlarmzdr. Tarihilerimizden birisi ise engizi yabanc, Temiri Trk sayyor. Ayn milletin tarihileri arasndaki bu byk fikir ayrl ve gr fark, hibir millete ei gsterilemeyecek bir milli anaridir. nk mesele belirli ahslarn iyi mi, kt m; byk m, kk m olduu meselesi deil, dorudan doruya mill tarihe mal edilip edilemeyecei meselesidir. Bu anlamazlklar Trk tarihinin balangcna, mitoloji ile kark alarna ait olsayd, bir dereceye kadar ho karlanabilirdi. Fakat XIII. ve XIV. yzyllarda yaam olan ahslar zerindeki bu fikir kargaal, mill uurun henz gereince uyanmam olduunu gsterir. Bu zt kanaatlardan hi phesiz, bir tanesi doru, dierleri yanltr. Yakn gemiteki en byk ana meseleler zerinde doruyu bulup karamamak ise tarih belgelerinin eksikliini deil, tarihi ve milli uurun azln veya yokluunu gsterir. C. Trk Tarihinin alar Meselesi Tarihin lk a, Orta a gibi devirlere ayrlmasnn pek ind olduu artk anlalmtr. nk bu ayrllar btn insanla gre deil, bir kta veya bir ksm milletlere gre yaplmtr. Ta Devri, Maden Devri nasl btn kavimlerde ayn zamanlarda balamyorsa; ortaa, yenia gibi zamanlarda (eer fikir hayatndaki tekml merhalelerini gstermek iin kullanlyorsa) btn milletlerde ayn devri gsteremez. Eski Trk tarihini, lkada Trk tarihi, ortaada Trk tarihi diye blmlere ayrmak ilm deildir. Bat Avrupann kendisine gre yapt bir snflandrmaya kr krne uymak elbette doru olmaz. Tarihimizi milli gre gre snflandrma teebbs imdiye kadar yalnz Dr. Rza Nur ile Prof. Zeki Velidi Togan tarafndan yaplmtr. Rza Nur, Trk tarihini Eski Trk Tarihi (= Tre ve Yasa Devri = Milli Devir), Yeni Trk Tarihi (=Mslmanlk Devri=Din Devir) ve Taze Trk Tarihi

262

(=Yeniden Dou ve Uyanma=kinci Milli Devir) olarak balca aa ayrd gibi Zekidi Veli Togan da XVI. yzyl ortasna kadar ilerleme ve ykselme a, Birinci Cihan Sava sonuna kadar gerileme ve kme a, Birinci Cihan Savandan sonra da nc bir a olmak zere ana aa blmektedir. Fakat bu iki snflandrma kimse tarafndan dikkate alnmamtr. D. Adlarn mlas Meselesi Trk tarihindeki birtakm zel adlarn belli bir imlya malik olmay da mill ayplarmzdan biridir. XIII. yzyl kahramannn ad engiz mi, ingiz mi, Cengiz mi? Sonra Temir mi, Temr m, Timur mu? Tpk bunlar gibi prens unvan alan kelime tigin mi, tegin mi? Karahanl kahramann ad Bura m, Bora m yazlmas gerekir? Bu fikr kararszlklar birok yanllara yol ayor. Bir yanln nasl kkletiine en gzel rnek, Gktrklerin ilk kaan Bumun veya Bumnn adnda grlmektedir. Eski harflerle yazld zaman ve i fark belli olmad iin yeni harflerden sonra bu kaann ad Bumin eklinde yazlm ve tarih kitaplarna, piyeslere, soyadlarna kadar bu yanl ekliyle girip yerlemitir. *** Grlyor ki, tarihimizi anlay ve ele al tarzm z karklk iindedir. Bu karkln iinden ne ahslar, ne de zel teekkller kamaz. Bu karkl nlemek iin resm bir teekkl lzmdr. Byle resm bir teekkl, Trk tarihinin meselelerini karara balamak iin bir kurultay toplamal ve kurultayda meseleler ilm adan ele alnarak deerlendirilmeli ve tartlmal, karlkl iddialar baslarak umum efkra sunulmaldr. Ancak, milli ve ilmi fikrin hkim olaca byle bir kurultaydr ki, Trk tarihinin meselelerine bir zm yolu bulabilir. Trkiye Tarihinin Meseleleri Umumi Trk tarihinin olduu gibi Trkiye tarihinin de zlmemi meseleleri vardr ki, bunlar, bir sonuca balanmadan ne okullarda mill menfaat hesabna tarih retebilir, ne de Trkiye Trklerinde milli tarih uuru yaratabilir. Bugn, umumi Trk tarihinin olduu gibi, Trkiye tarihinin balangc da belli deildir. Hatt daha ackl olarak, tarihi bir ada kurulmu olan Trkiyenin balangc hususunda, bugn, aramzda ikilik vardr. Bir millet, kendi tarihinin balangcn, tarihi bilgilerin azl yznden bilmezse, bu, o kadar mhim bir eksiklik saylamaz. Fakat tarihin ok iyi bilinen alar sresinde gelimi bir devletin kurulduu zaman zerinde fikir ayrl varsa, bu, ancak bir fikir kargaalnn ifadesidir. Devletlerinin kurulu ylnda anlamazla dmek, dedelerinin kim olduu hakknda anlamazla den torunlara benzemek demektir. Trkiye tarihinin nemli meseleleri unlardr: A. Trkiye Tarihinin Balangc Meselesi

263

Trkiye tarihi Fransa, ngiltere ve Almanyaya nispetle yenidir. Eski veya yeni olmak byk bir mn ifade etmez. Byle olduu halde, nedense, insanlarda ve milletlerde, devletlerinin eski olmas ruhi istei vardr. Ancak, bu ruhi hal, tarihi deitirmeye kadar varmamaldr. Bir zamanlar, Anadoludaki varlmz milttan 2000 yl nceye gtrmek dncesiyle Hititlerin Trk olduu iddia edilmiti. Halbuki, ilk memleketin tapusuna malik olmak iin mutlaka ilk ahalisi olmak lzmdr diye dnmek de botur. Byle olunca, bugn var olan milletlerin hemen hepsinin, yaadklar topraklarda yabanc saylmalar gerekir, hele Amerikallarn durumu bsbtn gleirdi. Sonra Hititler Trk bile olsa, onlar ortadan kalktktan iki bin yl sonra ayn topraklarda kurulan yeni Trk devleti eskisinin devam saylamaz. Trkiye tarihinin Seluklularla balad, bugn, btn ciddi tarihiler tarafndan kabul edilmitir. Bunu ilk defa ortaya atan merhum Dr. Rza Nurdur. lm ve tarihi gerek de bundan ibarettir. Ancak, kesin bir tarih sylemek gerekince, bunda fikir birliine rastlanamyor. Biroklarnn fikrine gre, tarihimiz, 1071 Malazgirt Sava ile balamaktadr. Fakat bu fikirde kesin bir isabet olduu sylenemez. nk Malazgirt Sava, kurulmu bir devletin, yani Seluklularn, komular Bizans ile yaptklar bir savatr ve bu arpmadan sonra yeni bir devlet kurulmu deil, zaten var olan bu devlete Kk Asyann kaplar almtr. 1940 ylnda Dokuz Yznc Yl Dnm ad ile yaynladm bir brorde, devletimizin kurulu yl olarak, Horasanda Turul Bein istikll iln ettii 1040 yln alm ve 1940ta bu devletin 900. yln tamamladn, fakat resm teekkller tarafndan bir anma treni yaplmad iin o kk brorn bu grevi yerine getirmek zere yazldn bildirmitim. O zaman savunduum fikir uydu: Bu devlet 1040ta Horasanda Seluklu Turul Bein padiahl ile kurulmu, sonra byyerek dier birok topraklarla birlikte Anadoluyu kendisine eklemitir. Fakat, tarihin garip bir cilvesi olarak bu devlet, zerinde kurulmu olduu topraklar kaybetmi, kuruluundan sonra fethettii yerlerde tutunmutur. Bu garip tarihi gidi, baka devletlerin tarihinde yoktur. Almanya, Fransa, ngiltere ilk kurulduklar topraklar sonradan elden karmamlardr. Tarihilerimizi artann bu olduunu sanyorum. Trkiye tarihini Malazgirtten balatmak isteyen tarihilerimiz bu tarihten sonra Anadoluda ayr sultanlar bulunduunu, bundan dolay da bunun yeni ve ayr bir devlet demek olduunu ileri sryorlar. Anadoluda ayr sultanlar bulunmas bu lkenin tamamen ayr ve bamsz bir devlet olduunu gstermez. Eski Trk devlet sisteminin merkeziyeti olmadn hatrlamak, Anadolu sultanlnn ayr bir devlet demek saylamayacan belirtmeye yeter. Gktrklerde de iki, hatt bazen drt kaan bulunuyordu. Kaanlar, i ilerinde bamszdlar. Fakat bu ayr ayr iki veya drt devlet

264

demek deildi. Bunun gibi, Seluk Devletinde de drt sultan bulunuyor, fakat bunlarn Horasandaki byk sultana tbi olarak yayordu. O halde, Trkiyenin balangc olarak hangi tarihi kabul edeceiz? 1040 yln m, yoksa 1071i mi? Bana gre doru olan birincisidir. Fakat benim bu fikirde bulunmam, hatt ounluun bana taraftar olmas hibir mn tamaz. Aramzda tek fikir hkim olmadka, evvelce de sylediim gibi, uzak gelecek iin fesat tohumlar atlm olur. Bu anlamazl ve fikir kargaaln da ancak bir tarih kurultay nleyebilir. Kesin bir sonuca varldktan sonra, btn tarih kitaplar artk o balang ylna gre kaleme alnr. Bir devletin hangi tarihte baladn tespit etmek pek mhimdir. Balang yl belli olmayan devlet, medeni bir teekkl saylamaz. B. Trkiye Tarihinde Hegemonyalar Meselesi Bu mesele, Trkiye tarihinin ana alara blnmesi meselesidir. Trkiye tarihinin yalnz Osmanllardan ibaret olmayp Seluklulardan baladn Osmanl Mebusan Meclisinde bir nutukla syleyen ve bu fikri ilk defa ortaya atan merhum Rza Nur Bey, Kurtulu Savandan sonra yaynlad 12 ciltlik Trk Tarihinde, Trkiye tarihini Seluklular, beylikler, Osmanllar diye ana blme ayrmaktadr ki, onun bu snflandrmas biroklar tarafndan kabul olunmutur. Baka bir tarihi ise, Trkiyede srasyla, Danimendli, Seluklu, Karamanl, Osmanl hegemonyalarnn bulunduunu sylemektedir. Bu fikre gre Anadoludaki Trklerin Horasandaki Byk Seluklu Devletiyle balants yoktur. Ben ise, bu hususta ancak Seluklu, lhanl, beylikler ve Osmanl hkimiyetlerinin bahis konusu olabileceini ileri sryorum. lhanllar yabanc ve hatt dman sayan Anadolucu zihniyete gre, bu snflandrmann byk itirazlara urayaca muhakkaktr. Fakat bu eitli fikirlerden hangisinin doru ve ilm olduu ise, ancak bir tarih kurultaynda anlalabilir. Burada konuacak bilginler fikirlerini savunmak iin byk almalara koyulacaklarndan, belki yeni tarih belgeler ve gerekler de ortaya kar. Meden milletler kendi tarihlerindeki hkmdar sllelerini kesin ekilde bilirler. Bilmedikleri ey, ok defa, ilk hanedann ilk hkmdarlarna ait tahta k ve lm tarihleridir. Biz ise, Trkiyede hangi hanedanlarn yksek hkimiyeti elinde tutmu olduunu bile bilmiyoruz. C. Osmanl Padiahlarnn Says Meselesi imdiye kadar ka Osmanl padiah geldii hakknda dahi ortak kanaatimiz yoktur. Klasik telkkiye gre Osman Gazi ile balayan ve IV. Mehmed ile biten Osmanl padiahlar 6 Mehmed, 5

265

Murad, 4 Mustafa, 3 Osman, 3 Ahmed, 3 Selim, 2 Bayezid, 2 Sleyman, 2 Mahmud, 2 Abdlhamid, 1 Orhan, 1 brahim, 1 Abdlmecid, 1 Abdlziz olmak zere 36 kiidir. Fakat acaba bu telkki doru mudur? Yldrm Bayezidin oullar olan Sleyman, Msa ve Mustafa elebiler ile Fatihin olu Sultan Cem de Osmanl padiahlar arasnda deil midir? imdiye kadar ki Osmanl tarihi, saltanat ele geiren padiahlarn meru olduunu belirtmek dncesiyle yazldndan, baz tarihi gerekler kasten rtbas edilmi olamaz m? Bizce Osmanl padiahlar klsik 36 kiiden ibaret deildir. Nitekim XIV. yzylda yaayp bugnk bilgimize gre ilk Osmanl tarihini yazan mehur air Ahmed, Yldrm Bayezidden sonraki Osmanl padiah olarak Sleyman elebiyi tand gibi, II. Murad ve Fatih devirlerinde yaayp Behet t-Tevrih adl umum tarihi yazan krullah da Yldrmdan sonra Sleyman elebinin hkmdarlk ettiini kabul etmektedir. krullah, Sleyman elebiden sonra Anadoluda elebi Sultan Mehmed, Rumelide de Ms elebi olmak zere iki padiahn birden tahta ktn yazmaktadr. krullahtan biraz daha sonraki mverrih kpaaolunda da Sleyman elebinin Osmanl padiah sayldna dair baz imlar vardr. Daha sonraki Osmanl mverrihleri tarafndan Sleyman elebi ile Ms elebinin padiah saylmaynn sebebi, i kavgalardan sonra dierlerinin ldrlerek elebi Sultan Mehmed neslinin hkimiyete gemi olmas ve ihtimal ki o zaman meru saylmayan bir saltanatn meru gsterilmek istenmesidir. Son devir tarihilerinin ou ve bu arada Osmanl Tarihi Kronolojisi ad verilen bir eser yaynlayan smail Hmi Danimend, Sleyman ve Ms elebileri Osmanl padiahlar arasnda saymamakta, sebep olarak da bunlarn btn Osmanl lkesine sahip olamadklarn ileri srmektedir. Halbuki eski Tarih Encmeni yelerinden merhum Ali Seydi Bey, 1329da yaynlad Osmanl Tarihinde Yldrm Bayezidden sonra elebi Sleyman beinci padiah olarak kabul etmektedir. O zaman devletin bakenti Edirne olduundan, bakente hkim olan ehzadenin meru hkmdar saylmas da bir dereceye kadar dorudur. Yine Yldrm Bayezidin oullarndan Mustafa elebinin Rumelide, Fatihin olu Sultan Cemin de Anadoluda padiahlklarn tanttrm olmalar ve aylarca, hatt yllarca hkmdarlk etmi bulunmalar dolaysyla, bunlarn da bir kalemde hkmdarlar silsilesinden atlmalar doru deildir. Birok beylere ve vezirlere hkmdarlklarn kabul ettiren, para bastran, ordusu olan ve memleketin byk bir ksmnda uzun zaman padiahlk eden bir prensin padiah saylp saylamayaca, ancak, ilm bir kurultayda karar altna alnabilir. Fakat mesele bu kadar da deildir. Son yllarda Osman Gazi ile Orhan Gazi arasnda baka bir padiahn da hkmdarlk ettii iddia olunmutur. Amasya Tarihi mverrihi merhum Hseyin Hsameddin Efendi, Tarih Encmeni Mecmuasndaki bir etd ile Osman Gaziden Osmanl tahtna olu Ali Erden Beyin getiini, drt yl padiahlktan sonra dier Anadolu beylerinden yardm gren kardei Orhan Gazi tarafndan tahttan indirildiini iddia etmitir. Bizans kaynaklarnda da buna benzer bir vaka kaytl olduu iin Hseyin Hsameddin Efendinin iddias ciddiyetle tartlmaya deer mahiyettedir.

266

D. Osmanl Tarihindeki Terimlerle zel Adlarn mls Meselesi Umum Trk tarihinde de bulunan bu mesele, Osmanl tarihinde belki daha iddetle kendini gstermektedir. Okul kitaplarnda olsun, ilm eserlerde olsun zel adlardaki d-t meselesi keyf imlaya tbi olmakta devam etmektedir. Tarihteki Ahmed, Mehmed, Mahmud adlarnn sonu d ile mi, t ile mi yazlacaktr? Bu hususta ortak bir kanaat yoktur. Yeni harflerin kabulnden sonra azalacana, bsbtn artan iml anarisi, tarihi adlara da sirayet etmitir. Ben, tarihi ahsiyetlerin adlarnn asllarndaki ekilleriyle, yani Ahmed, Mahmud eklinde yazlmasna taraftarm. Bugn yaayanlar ise kendi adlarn istedikleri iml ile yazmakta serbesttirler. Bakalar da onlarn bu hakkna uymaya mecburdur. Tarih terimlerin imls da ayr bir meseledir. Osmanl devrinin babakanlar olan ahslarn unvan hangi iml ile yazlacaktr? Bazlar bununda asldaki iml ile sadr- zam eklinde yazlmasn uygun buluyor. Ben ise Trkeleip halka mal olmu bulunan bu kelimeyi umumun syleyii zere sadrazam eklinde yazmay doru sayyorum. Bunun gibi, Diyanet leri bakan olan zatn unvan, eski okuyua gre eyhlislam m, yoksa halk syleyii eklinde ehislam m yazlmaldr? Trl trl prensiplere gre yazlan ve mnevi bir gszln belirtisi olan bu hale ancak ilmi bir kongre son verebilir.

267

KNC BLM TRKLERN CORAFYASI, NFUSU, SOY KT VE KURDUKLARI DEVLETLER

Trklerin Demografisi (1950-2025) / Do. Dr. Zakir B. Avar - Ferruh Solak Selma Tosun [s.205-241]
1. Giri Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte, uzun yllar boyunca Rus egemenliinde kalan Trk lkeleri birer birer bamszlklarn ilan ederek, uluslararas platformda yerlerini almlardr. Bylece hem Trkler hem de dnyann Trkler dnda kalan ksm Trke ilikin konularda muazzam bir bilgi ayla kar karya kalmtr. Bilgiye sahip olanlar, onu, bir yandan belki de hakl saylabilecek bir kskanlkla korurken; dier yandan (muhtemeldir ki) iinde doru bilgilerin de yer ald bir enformasyon bombardman balatarak, bu ihtiyac karlama yollarn aramlardr. Ancak, bu bilgilerin sunumundaki sorunlar yalnzca doruluk boyutuyla ortaya kmam ek olarak, eitli ama ve hedeflerle manipulasyon kukularn da youn olarak gndeme tamtr. Bu durum, etnik konulardaki hassasiyetlerden kaynaklanyor olabilecei gibi, bilgiye sahip olmann maliyetinin ykseklii ve sonuta, bilginin bir yatrm gibi dnlmesi veya silah gibi kullanlyor olmasndan da kaynaklanabilir. Dolaysyla bu alardan bakldnda, alma, yukarda ifade edilen sorunun ortadan kaldrlmasna ynelik bir giriim olarak deerlendirilmelidir. Zira kullanlan veriler eksikleriyle birlikte vardr ve ortadadr. Yaplmas gereken, eldeki verilerin belirli bir disiplin erevesinde analiz edilerek siyaset retenlerin ve okuyucunun hizmetine sunulmasdr. Uzun ve hareketli bir tarihsel gemie sahip olan Trkler; bunun doal bir sonucu olarak yeryznde olduka geni bir corafyaya dalm olarak yaamaktadrlar. Trk adn tayan ve belgelenmi ilk halk M.. 6. yzyln ortalarnda bugnk Moolistann kuzey-dousunda Orhon ve Selenga nehirleri kysnda ortaya kmtr. Bugn Trkler, bamsz olarak Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, zbekistan, Trkiye ve Trkmenistan topraklarnda yaamaktadrlar. Trk devletlerinin snrlar dndaki Trk nfusun nemli bir ksmn eski Sovyetler Birlii topraklar zerinde yaayan Trkler oluturmaktadr. Bu corafyada bulunan Trk topluluklar Orta Asya ve Kafkasyann yan sra, Orta Volga ve Gney Urallar arasndaki blgelere de dalmlardr. Youn biimde yaadklar dier bir blge ise Sibirya blgesidir. Ayn zamanda eski Sovyetler Birliinin bat blgesi olarak adlandrlan ve Moldova, Bat Ukrayna ve Litvanya Cumhuriyetlerini kapsayan corafyada da Trk topluluklar bulunmaktadr. Gnmzde Trk nfusun aznlk olarak yaad blgelerin dalmna bakldnda, Avrupa ve Balkan lkelerinden, Orta Dou ve Orta Asyaya, Avustralya ktasndan Amerika Birleik Devletlerine kadar uzanan geni corafyaya yayldklar grlmektedir. Trkler, ran, Irak, Suriye, rdn ve Afganistan gibi Orta Dou lkelerinde ve in ve Moolistan gibi Orta Asya lkelerinde de

268

yaamaktadrlar. Azerbaycan, 19. yzyln sonunda en byk petrol reticisi lkedir. Sovyetler Birliine balandktan sonra geri teknoloji, verimsiz ve yetersiz petrol retiminden ve ayrca bunu tam olarak dorudan lke ekonomisine aktaramamaktan dolay az gelimi lkeler snfna dmtr. Bamszln kazandktan sonra ise, Ermenistan ile silahl atmalarda lke topraklarnn yzde 20sini kaybetmitir. Azerbaycan, Trkiye, ran ve Rusya ile ilikilerini gelitirmektedir. Kafkaslarn en fazla nfusa sahip olan lkesidir. Sovyetler Birlii dneminde olduu gibi gnmzde de Azerbaycan nfusu ar ekonomik koullarla kar karya bulunmaktadr. Yaklak bir milyon Azerbaycan Trk almak amacyla Rusya Federesrasyonuna g etmitir. Yine yaklak bir milyon Azerbaycan Trk, Karabadaki sava nedeniyle kakn durumuna dm ve yllardan beri tarifsiz sknt ve eziyetlere gs germektedir. Ermenistan ile toprak anlamazl lkenin pamuk, zm ve tahl retilen en verimli topraklarnn elinden kmasna yol amtr. Kazakistan, eski Sovyetler Birliinin ikinci byk lkesidir. Batdan douya, Hazar denizinden in snrna kadar 3000 kilometre geniliindedir. Kuzeyde Rus steplerine, gneyde Orta Asyaya uzanmaktadr. Bu iki blge ok az nfusun yaad geni llemi bir arazi ile ayrlmaktadr. Kazakistan 2,7 milyon metrekare olan yzlm ile Rusya Federasyonu ve in Halk Cumhuriyetinden sonra Asyada en geni topraklara sahip nc lkedir. Kazakistan Ulusal statistik Enstitsnn verilerine gre 1993 ylnda lke nfusu 16.901.075 kiiden olumaktadr. 1954 ylnda Kazakistandaki ilenmemi topraklar ilemek zere Rusyadan, Ukraynadan, Beyaz Rusyadan ve Moldovadan bu lkeye 150.000 kii gelmitir. Sovyet ynetiminin Ruslatrma politikas sonucu Kazak Trklerinin ancak yzde 45i kendi ana dilini konuabilmektedir. Rus varl orduda olduu kadar hkmette de kendini hissettirmektedir. 150.000 kiilik orduyu yneten subaylarn yzde 60 Rustur. Dier yandan kabinedeki otuz alt bakandan onu Rus olduu gibi, Babakan Sergeyi Tereenko da Rus kkenlidir. En yaygn din, slam dinidir. Bunu Hristiyanlk takip etmektedir (Trutanow, 1995). Sovyet dneminde Kazakistann yurtdndan satn ald sanayi rnlerinin yzde 85i Sovyet Cumhuriyetlerinden gelmitir. letmelerin yzde 70i Rusyada bulunan dier iletmelerle ticari ilikide bulunmutur. Sovyetlerin dalmas lkede ok ar ekonomik koullarn olumasna yol amtr. Sovyetlerin dalmasndan sonra 70.000 nfuslu Tratam ehri tamamen Rus vatandalna gemitir. Ekonomik ve sosyal reformlarn baarszlkla sona ermesi durumunda, lkenin etnik olarak istikrarsz hale gelebilecei ihtimali, zerinde ciddi olarak durulmas gereken bir konudur. Kazak Trklerinin kaderlerini kendilerinin izmesi gerektiini savunan Kazak milliyetilii ancak krsal kesimde taraftar bulabilmitir. zellikle, lkenin ortasnda yer alan blgelerde halen boy geleneinin ve slam dininin etkisi hissedilmektedir. slam dini Kazakistanda derin kklere sahip deildir. Ancak, gerlerin liderleri 8. yzylda sadece yzeysel olarak slam dinini kabul etmilerdir. Bylece gerler arasnda slam dininin ekilsel kurallar ile ok tanrl bir dinin karm olan bir inan sistemi

269

domutur. Ruslar ounlukla lkenin kuzeyinde ve eski bakent Almatda yaamaktadr. Bamszlk sonras Alman aznln byk bir ksmnn lkeyi terk etmesinden sonra Rus aznlktan da Kazakistan eitli nedenlerle terk edenler olmutur. Bu nedenlerin arasnda ekonomik glkler, eitimin Kazakistan Trklne baml kalmas, Ruslarn dlanma eiliminin artmas, resmi dil olan Kazakay renme zorunluluu nemli yer tutmaktadr. Kazakistanda youn bir sanayileme grlmemektedir. retim daha ok zirai rnlerde younlamaktadr. alma andaki nfusun yzde 23 tarm sektrndedir. Tarm rnleri milli retimin te birini oluturmaktadr. Sulanabilir 35 milyon hektar arazinin 23 milyonu bata buday olmak zere tahl rnlerine ayrlmtr. Krgzistan, 198.500 kilometrekarelik toprak bykl ile Kazakistan, zbekistan, Tacikistan ve in Halk Cumhuriyeti ile ortak snrlara sahiptir. lke 7500 metreye varan yksek dalar dolaysyla Orta Asyann su kulelerinden birisi olarak adlandrlmaktadr. Krgzistan, blgedeki be devlet arasnda kkl yapsal deiikliklere girien tek devlet olma zelliine sahiptir. lke nfusu 4.5 milyon kiiden olumaktadr. Ruslarn bir ksm komu lke Tacikistandaki i savatan sonra, kitleler halinde lkeyi terk etmilerdir. Ruslar ounlukla bakent Bikekte ve kuzeydeki dalk blgelerde yaamaktadrlar. O blgesinde zbek nfusunun younlat grlmektedir. 1924 ylnda Krgzistan Cumhuriyetine balanan O ehri, 1990 ylnda zbekler ile Krgzlar arasnda atmalara sahne olmutur. Yllk petrol retimi 140 bin tondur. Temel ihtiya maddelerinde Bamsz Devletler Topluluuna bamldr. Kmr retiminin yars kendi ihtiyacn karlamakta ve orta vadede yllk retimin 3 milyon tona karlmas hedeflenmektedir. Yllk 12 ile 14 milyar kilovat saat elektrik retmekte ve bu retimi zbekistan, in ve Kazakistana satmaktadr. En byk sanayi iletmeleri Bikekte younlamtr. Eski Sovyetler Birliine hammadde bamllndan dolay baz sektrlerde retim tamamen durmutur (Giroux, 1995). zbekistann yzlm 447.000 kilometrekareye ulamaktadr. Kazakistan, Trkmenistan, Krgzistan, Tacikistan ve Afganistan ile snr komusudur. Ancak, Hazar denizine k yoktur. Eski Sovyetler Birliinin 1924 ylndaki milli snrlarn belirlenmesi politikas uyarnca Tacikistan ve Krgzistan ile olan Fergana blgesindeki snrlar i ie girmitir. Youn bir nfusa sahip bu blge toprak ve su mlkiyetinden kaynaklanan etnik atmalara sahne olmutur. Ruslarn nemli bir blm 1989 ylndan itibaren zbekistan terk etmilerdir. Kalanlar, ounlukla bakent Takentte yaamaktadr. zbekistan, sanayi ve retim sektrlerinde Sovyetler Birliininin dalmasnn sonularndan en az etkilenen lkeler arasndadr. yl boyunca retiminin yzde 2sinden fazlasn kaybetmemitir. Ancak siyasi bamszlk, zellikle de Rusya Federasyonuna olan sanayi bamlln gzler nne sermitir. Bu bamllk bata pamuk iplii olmak zere yiyecek maddeleri, sanayi rnleri gibi nemli

270

sektrlerde kendisini hissettirmitir. Bununla birlikte zbekistann birok doal kaynaklarnn iletmeye almas durumunda ksa bir srede bu gl amas beklenmektedir. lkede doalgaz retimi 1994 ylnda 47,2 milyar metrekpe kmtr. 1994 ylnda Kazakistana 2.9 milyar metrekp doalgaz satmtr. zbekistann yakn bir gelecekte dnyadaki ilk 10 doal gaz reticisi arasna girmesi beklenmektedir. Pamuk ihracat lkenin en byk dviz kaynadr. zbekistan Cumhuriyetinde kapasite yetersizlii nedeniyle ancak ipliin yzde 12si ilenebilmekteydi ve son zamanlara kadar yerel ihtiyalar iin Rusya Federasyonuna ilenmek zere pamuk gnderilmitir. Nfusun yarsndan ou krsal kesimde yaamakta, ilenen 4.2 milyon hektar arazinin tamam sulanmaktadr. Sulanabilir arazinin yzde 40 pamuk retimine ayrlmtr. lke, ylda 4 milyon tonluk pamuk retimi ile dnyada nc srada yer almaktadr (Giroux, 1995). Hazar denizine alan kylar ile Trkmenistan, ran, Afganistan, zbekistan ve Kazakistan ile de ortak snrlar sahiptir. Dier Orta Asya lkelerinin tersine, snrlar ok ar derecede belirlidir. Trkmenistan topraklar iinde komu lkelerden kaynaklanan demografik ve etnik bask hissedilmemektedir. 350.000 kilometrekaresi l olan 488.100 kilometrekare byklnde bir lkedir. Trkmenistan Cumhuriyeti Orta Asyada ok zel bir konuma sahiptir. Sosyal, demografik, ekonomik zellikleri ve doal kaynaklaryla 1960l yllarn bandaki Kuveyti andrmaktadr. ki yllk durgunluun ardndan, ekonomisi canlanmaya balamtr. Cumhurbakan Saparmurat Trkmenba (Niyazov) reform hareketlerinde dengede kalmay tercih etmi ve bu tercih lkeyi belli bir sre uluslararas kredilerden alkoymutur. Trkmenistan doalgaz, petrol, kimya sanayi ve pamuk gibi zengin kaynaklarn en iyi ekilde deerlendirmek iin daha gvenilir piyasalara almak ve yabanc yatrm ekmek ihtiyac hissetmektedir. Ruslar bakent Akabat nfusunun yarsn tekil etmekte ayrca, Hazar denizi kysndaki Trkmenba ehrinde ve zbekistan snrna yakn blmde youn bir ekilde yaamaktadrlar. lkenin tek tip etnik yaps ve Ruslara salanan ifte vatandalk hakk gibi nedenlerle lke dna ok az g verilmi, bu sayede de nfusun kalifiye ksm muhafaza edilebilmitir. Bu denge durumu Trkmenbann yrtt politikalar sayesinde korunabilmitir. Halkn refah seviyesini korumak amacyla devlet byk yardmlar yapmaktadr. zbekistan ile Ceyhun nehrinin sularnn kullanlmas konusunda anlamazlk bulunmaktadr. Bu konudaki anlamazlklar 1991 ylnda gndeme gelmitir. Trkmenistann gelecei her eyden nce potansiyel gcnn deerlendirmesine baldr. Yeralt kaynaklarnn iletilmesi, rafinerilerin kapasitesinin gelitirilmesi ve ihracatn artrlmas byk yatrmlara baldr. Enerji sektrnn tamam devlet tarafndan iletilse de Trkmenistann bunlar tek bana gerekletirmesi mmkn deildir. lkenin Bamsz Devletler Topluluuna ihracat mal mbadelesi eklinde gereklemektedir. Dolaysyla, dviz karl ihracat byk nem tamaktadr. Bu nedenle, yabanc sermaye yatrmlarnn lkeye ekilmesi zerindeki almalara hz verilmitir. Trkmenistanda ziraat rnleri gayrisafi milli haslann yzde 46sn oluturmaktadr. Ancak, bu retim miktar lke nfusunun ihtiyacnn yarsn karlamaktadr. Toplam lke topraklarnn sadece

271

yzde 2.5unu oluturan ilenebilir arazilerin tamam Ceyhun ile Karakum nehirleri ile sulanmaktadr. En byk zirai retim pamuktur. Keza, ilenebilir topraklarn yars pamuk retimine ayrlmtr. Koyun yetitiricilii ancak lkenin i et tketimini karlayabilmektedir. Fakat, st retiminde ak vermektedir. lke tahl ihtiyacnn te ikisini, st ihtiyacnn yarsn, eker ihtiyacnn ise tamamn ithal etmektedir. Meyve sebze retimini gelitirerek bu oran yzde 50ye karma almalar srmektedir. Trkmenba limanndan yaplan deniz rnleri ihracat azalmaktadr. Hazar denizinin kirlenmesi bunun en byk nedenlerinden birisi olarak grlmektedir. Karaboaz krfezinin kurumas, zellikle Karakum kanalndaki sulama sistemindeki su kayplar, btn sahil lkeleri etkileyen Hazar denizinin sularnn ykselmesi lkenin kar karya bulunduu evre sorunlardr atmtr (Giroux, 1995). 2. Yntem, Kaynaklar ve Snrllklar Dnyann her yerindeki Trklerin demografik durumlarn dn, bugn ve yarn izgisinde ortaya koymay amalayan bu makale, eldeki veriler lsnde salkl ve gvenilir bilgileri okuyucunun dikkatine sunmak iin kaleme alnmtr. Bunun iin, nfusun iki ayr noktadaki seyrini dikkate alarak, toplam nfusu tahmin eden matematiksel yntem kullanlmtr. Srekli artn sz konusu olduu bu yntem, ssel art yntemi olarak adlandrlmaktadr. Yaznn genel plannda ve tablolarda lke isimleri alfabetik sraya uygun olarak verilmitir. Ayrca siyasa yapclarn ve okuyucunun Trk Dnyasnn bulunduu yeri iyi tahlil edebilmelerine bir katk salamak maksadyla ele alnan demografik kriterlerle ilgili olarak en stten ve en alttan ikier rnek lke, tablolara dahil edilmitir. rnein, nfus younluunun incelendii tabloda, nfusu en youn lkelerden ikisi (Hollanda ve Japonya) stte, nfusu en seyrek lkelerden ikisi de (Kanada ve Rusya Federasyonu) altta verilerek bir kyaslama imkan yaratlmaya allmtr. almada nfus yapsna ilikin veriler deiik kaynaklardan derlenmitir. Trk devletleri iin Birlemi Milletler; Avrupa ve Balkan lkelerinde yaayan Trk aznlklar iin Avrupa Konseyi ile Avrupa statistik Kuruluunun (Eurostat) yaynlarndan faydalanlmtr. Orta Asyada yaayan Trk topluluklar iin, eski Sovyetler Birliinin 1979 ve 1989 yl genel nfus saym verileri kullanlmtr. Dnya Bankas, Birlemi Milletler ve ona bal bir kurulu olan Nfus Fonu (UNFPA) verileri, Trkiyeyle ilgili olarak yeri geldike Devlet statistik Enstits verileri ve nihayet yukarda zikredilen kaynaklarn yeterli olmad durumlarda ise, demografik olarak ciddi bulunduu iin kaynaklar arasnda gsterilen dier yerli ve yabanc eserlere mracaat edilmitir. Btn bunlara ramen, az sayda da olsalar, Kanadada yaayan Trkler iin bir bilgiye ulalamamtr. Amerika Birleik Devletlerinde yaayan Trkiye kkenli nfus tahmin edilenin onda biri kadar gzkmektedir (+180.000). Bu durum ounlukla ABDye gitmek iin illegal yollarn tercih edilmesinden kaynaklanmaktadr. ABDde Trkiye meneli olmayan Trk nfus zaten kaytlara

272

yansmamaktadr. Ayn durum Bat Avrupa lkeleri zellikle de Almanya iin sz konusudur. Almanyada legal olarak bulunan Trk vatandalarnn en az yars kadar kaak kalanlarn olduu konusunda yaygn bir kanaat vardr (+800.000). Yine bata Almanya ve Fransa olmak zere Bat Avrupa lkelerinde bata Azerbaycan olmak zere Trk devlet ve topluluklarna mensup pek ok insan bulunmaktadr. Bunlar da kaytlarda gzkmemektedir. Ayn ekilde Irak Trkmenlerinin gerek saylarnn yalnzca yarsnn kaytlarda olduu dnlmektedir (+1.200.000). randa eyaletler etnik gruplara gre blmlendii ve nfus kaytlar da eyalet yapsna gre tutulduu iin zellikle sayca en kalabalk grubu oluturan ve kendi eyaletleri olan Erdebil, Urumiye ve Tebriz dndaki Hemedan, Zencan, Save, Tahran gibi eyaletlerde de youn olarak yaayan Gney Azerbaycan Trklerinin ise yaklak olarak yarsnn kaytlarda grlmedii genel kabul gren bir durumdur (+10.500.000). inde ise zellikle Dou Trkistan blgesinde yaayan Uygur nfusu konusunda var olan bilgilerin gerek nfusun sadece te birini yanstt dnlmektedir (+24.000.000). Burada eksik gzkt varsaylan nfusun Tablo 19daki dzeltilmi sonularna ulaabilmek iin herbirinin kendi tablosunda verilen 2000 yl rakamlarna eklenmesiyle ayn yl sonular elde edilmitir. 2025 yl iin ise dzeltilmi 2000 yl rakamlarna herbirinin kendi art hzlar uygulanarak bir sonuca ulalmtr. Bu ilemlerin ayrntsna yazda yer verilmemitir. Bunun nedeni Tablo 18in rakamlarnn kaynaklar itibaryla daha gvenilir bulunmasdr. Trkiye nfusunun etnik kompozisyonu konusundaki bilgi eksiklii veya var olan verilerin aklanmamas ise olduka dndrc bir durumu ortaya koymaktadr. Zira, bu verilerin aklanmamas sonucunda, ne yazk ki, etnik temelli, ayrlk-blc talepler dile getirilirken rakamlarn abartld, gereklikten ve bilimsellikten uzaklald da bu almayla bir kez daha ortaya konulmutur. Bu balamda zerinde durulmas gereken bir dier nemli husus ise Trkiyenin etnik kompozisyonu hakknda bilinen gvenilir verilerin nitelii konusudur. Devlet statistik Enstits, ilki 1927 ylnda olmak zere ve 1935 ylndan itibaren her be ylda bir yaplan nfus saymlarnda 1985 ylna kadar ana dil ve ikinci dil bilgilerini derlemitir. 1990 yl nfus saymndan itibaren sorulmayan ana dil sorusuyla ilgili aklanan en son veriler 1965 ylna aittir. Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstitsnden Toros ve arkadalar 1992 ylnda konunun hassasiyet kazanmas zerine bir alma yapmlardr. almada, 1935 ve 1965 yllarna ait verileri kullanarak, almann yapld yl olan 1992 ylna bir projeksiyon gerekletirilmitir. Bu makalede de, konuyla ilgili tek yazl eser olan anlan kaynaa dayal olarak 2000 ve 2025 yl projeksiyonlar yaplmtr. Ana dili Trke olan nfusun toplam nfus iindeki pay, 1935 ylnda %89.1, 1965 ylnda %90.1 ve 1992 ylnda %91.9dur. Grld gibi, 1935-1992 dneminde ana dili Trke olan nfus yaklak %3 artmtr. Bu art, ana dili Trke olan nfusun art hznn (%2.37), zellikle kendisinden sonra en ok konuulan ana dil olan Krteyi konuan nfusun art hzndan (%1.57) olduka yksek olmasnn bir sonucu olarak grlebilir. Artlardaki bu fark o zamann mortalite (lmllk) farkllklarnn bir sonucu olabilir. (Toros vd., 1992). Arapay ana dil olarak konuanlarn oranndaki yksek artn nedeni ise, bu dilin en youn konuulduu il olan Hatayn 1939 ylnda anavatana

273

katlmasdr. Bunlarn dndaki dilleri konuan nfusun saysal ve oransal azal, bu gruplarn ana dilleri yerine Trkeyi ana dil olarak belirtmi olmalar ile aklanabilir. zellikle dier Kafkas dilleri grubunda yer alan Abazaca, erkezce, Grcce, Lazca, Dou Avrupa dilleri grubunda yer alan Arnavuta, Bonaka, Pomaka ve Acemce gibi dilleri konuan vatandalarmzn, yurtdna nemli bir g vermedikleri dnlrse, Trkeyi ana dil olarak benimsemi olduklar sylenebilir.. (Toros vd., 1992). Ayn almann dikkati eken bir baka bulgusu ise, ana dili Krte olan vatandalarmzn 1935-1965 dnemindeki art hznn Dou ve Gneydou Anadolu dndaki blgede daha yksek olduudur. Bu durum mortalite farkllklaryla ilgili olarak sylenenleri hakl kard gibi, i gle ilgili olarak da ipular vermektedir. Anlan alma etnik gruplarn nfusunun tespit edilmesinden ok, etnik gruplarn konutuu dilleri ana dil olarak konuan nfusu yanstmaktadr. Yeri gelmiken belirtilmesi gereken nemli bir gerek ise ana dilinin benlik algsnn nemli bir unsuru olduu gereidir. Etnik gruplarn evlilik gibi nedenlerle flulat durumlar da gz nne alan alma ikinci dil olarak Krteyi belirtenleri de hesaplara dahil etmitir. Krt kkenli nfusun dourganlk dzeyinin olduka yksek olduu bilinmektedir. Bu yrelerde mortalitenin de yksek olduu bilinmekle birlikte, yllk nfus art hz olarak %1.57 says gereki grnmemektedir. Bu nedenle, 1965 ylnda Krt kkenli nfusun en youn bulunduu Siirt ilinin 1935-1965 dnemindeki yllk art hz (%1.91) kullanlrsa 1992 yl iin ikinci dili Krte olan nfus da dahil, toplam olarak yaklak alt buuk milyon Krt nfusa eriilmektedir. Olas en st snr bulmak iin yllk %3.33lk bir art varsaylabilir. Bu durumda, gerek ana dil gerekse ikinci dil olarak Krte konuan vatandalarmzn toplam 7.224.402 olmaktadr.. (Toros vd., 1992). Bu makale erevesinde ise, bu rakama 1992 yl iin hesaplanan Krmanca, Krdaa, dier, bilinmeyen kategorisindeki 1965 nfus saymnn 11. dil grubu da eklenerek maksimum 7.275.571 saysna ulatrlmtr. Daha sonra art hznn hi dmeden devam ettiini varsayarak -ki art hznn dmeden 2000 ylna kadar gelebilmesi ve bylece 2025 ylna kadar devam edebilmesi her trl demografik dnm teorisine aykr ve imkanszdr- 2000 ve 2025 yllarna projeksiyonlar gerekletirilmitir. 2000 ylnda bu say en az 7.756.376 en ok 9.531.140 olarak hesaplanmtr. Bu saylar oransal olarak %11.8 ile %14.5 deer aralna, Trk kkenli vatandalarmzda ise oransal olarak %83.6 ile %86.5 deer aralna kar gelmektedir. 2025 yl iin Krte konuan vatandalarmzn says en az 12.182.322, en ok 19.388.766 olarak hesaplanmtr. Bu saylar oransal olarak %14.2 ile %22.6 aralna kar gelmektedir, Trk kkenli vatandalarmz ise oransal olarak %75.1 ile %83.3 aralnda bir deere sahip olacaktr. Krte konuan nfusla ilgili olarak verilen rakamlar ve yaplan projeksiyonlar nfus saymlarnda ayn ana dili grubuna alnd iin Zazaca konuan nfusu da kapsamaktadr. 1997 ylnda Dou ve Gneydou Anadolunun youn terr ve g yaanan 15 ili ve Gney ve Bat Anadolunun terr blgesinden youn g alan 6 ilinde yaptrlan bir aratrmann anadil ve hane iinde en ok konuulan dil verilerinin ortaya koyduu durum Trkenin gnlk hayatta byk lde kullanldn, bunun dnda evlerde kullanlma oranlarnn da ihmal edilemeyecek lde olduunu gstermektedir. Evde en ok konuulan dilin anadillere gre dalmna bakldnda, anadili Krman olanlarn %17.9u, anadili Zazaca olanlarn %44.3 ve anadili Arapa olanlarn %60.6s evde en ok Trke konumaktadr. Bu durumun g ve eitim frsatlarnda gelime kaydedilmesi gibi

274

nedenlerle, zaman ierisinde ve kuaklar arasnda giderek daha da Trkenin lehine olacak ekilde evrileceini ifade etmek, yanl bir ngr olmasa gerektir. Trk Dnyas toplam nfusu iki ayr tabloda (Tablo 18 ve 19) gsterilmitir. Bunlardan ilkinde yukarda ifade edilen noktalarda herhangi bir dzeltmeye gidilmemitir. kincisinde ise gerekli dzeltmeler yaplarak bir sonu ortaya konulmaya allmtr. zellikle belirtmek gerekir ki, bu ikinci tablonun ortaya koyduu rakamlar Trk kavramnn dar anlamyla yani sadece Trke konuan nfus zerinde bir tahmini iermektedir. Dolaysyla, pek ou her ne kadar Trk devletlerinin vatanda olsalar ve/veya Trk kltr dairesi ierisinde olsalar da birinci tabloda bulunup, ikincisinde yer almayan unsurlar vardr. Bunlarn ilki, be Trk Cumhuriyetinde yaayan Rus nfustur. kincisi, Kafkasyada yaayan aznlklardan ana dili Trke olmayanlardr. ncs ise, ana dili Krte olan Trkiye Cumhuriyeti vatandalardr. Buna karlk Tablo 18de yer almamakla beraber Tablo 19a ABD, Almanya, Irak, ran ve inde yaayan Trklerle ilgili dzeltmeler ilave edilmitir. Her iki tabloda da Trklerin toplam nfusunu hesaplarken bir dublikasyona yol amamak iin Tablo 14n Orta Asya blmnde yer alan ve zaten bulunduklar lkelerde toplama dahil edilmi bulunan Karakalpak ve Uygurlarn nfuslar karlarak bir sonuca ulalmtr. Trk Cumhuriyetlerinde esas unsuru tekil eden nfusla, Rus nfusun art oranlar arasnda ciddi farkllklar mevcuttur. Kald ki, bu oranlar 1979 ve 1989 Sovyet nfus saym verilerine dayanmaktadr (Anderson vd., 1989). Sovyetlerin dalmasyla birlikte bu lkelerdeki Rus nfusu adeta bir panik havasnda Rusyaya geri dnmeye balamtr. Dolaysyla Trk Cumhuriyetlerinde etnik denge bu yazda hesaplanandan daha byk oranlarda esas unsur lehine deimitir. Bu durum Trk Cumhuriyetleri iin ayn zamanda nitelikli igcnn yitirilmesi gibi olduka olumsuz sonular da dourmutur. 3. Trk Devletlerinin Nfus Yaps Trk Devletlerinin nfus yaplarnn ele alnd bu blm, nfusun miktar ve art hzn inceleyerek (Tablo 1 ve 2) balamaktadr. Daha sonra srasyla nfusun yerleim yerlerine dalm ve yerleim yerlerine gre art hzlar (Tablo 3), kilometrekareye den nfus (Tablo 4), lke baznda nfusun ya ve cinsiyet yaps (Tablo 5, 6, 7, 8, 9 ve 10), alma a nfusu ve bamllk oranlar (Tablo 11), cinsiyet ve ocuk-kadn oranlar (Tablo 12) ele alnacak ve nihayet kaba doum ve lm oranlar, doal art oran, toplam dourganlk, bebek lmll ve doutaki yaam umudu gibi kriterlerin ele alnd (Tablo 13) alt blmle sona erecektir. 3.1. Nfusun Miktar ve Art Hz leriki blmlerde de ska bavurulacak olan bir tanmla bu blme balanacaktr. Nfusun ki Katna kma/Yarya nme Sresi: Nfusun gelimesinin zaman iinde kesintisiz cereyan eden srekli bir olay olduunu kabul eden ssel art yntemine gre nfusun yllk art oranndan hareketle

275

hesaplanan sredir. Tablo 1deki deerlere dikkat edilecek olursa Trk devletlerinde nfus art olduka dikkat ekici ekilde ve bir istikrar erevesinde cereyan etmektedir. Almanya ve Rusyada hzlar farkl olmakla beraber 2000 ylndan sonra azalma balamaktadr. Irak ve Libya ise yksek temposunu bir miktar azalmayla muhafaza etmektedir. Rusyann 2000 ylnda 146 milyona ktktan sonra 2025 ylna kadar btn art varsaymlarna gre ciddi dler gstererek 141 ila 126 milyon arasnda bir sayya inecektir. Almanyann durumu Rusya kadar panik gerektirmese de negatif bir durum arz etmektedir. Bu lkelerin nfus yaplar gerei sorunlar sadece azalma deil ama ayn zamanda yalanmadr. Aadan gelen gen nfus yetersizliinden dolay kendi yallarnn sorun ya da ayak ba olarak alglanacaklar bir dnem bu tr demografik zelliklere sahip toplumlarn kapsn almaktadr. Trk devletleri ierisinde en ksa ikiye katlanma sresine 43 yl ile zbekistan, sonra srasyla 46 yl ile Trkmenistan, 63 yl ile Trkiye, 69 yl ile Krgzistan, 87 yl ile Azerbaycan ve nihayet iinde youn olarak bulunan Rus nfusun art hznn dk olmasndan dolay 116 yl ile Kazakistan gelmektedir. Bu sre Libya iin 24 yl, Irak iinse 29 yldr (Tablo 1). Orta Asya Trk Cumhuriyetlerindeki nfus art hznn Eski Sovyetler Birliinin dier btn cumhuriyetlerinden daha yksek olduu bilinmektedir. Bu durum, Orta Asyada yaayan Trk nfusunun lkenin geri kalanndan ok daha hzla artmakta olduunu gstermektedir. Bylece, Rus nfusu iindeki Orta Asya nfusunun oran da ayn ekilde artmaktadr.

rnek olarak zbekistan ele alnrsa nfusun 1960l yllarda hzla artt, 1968-1969 yllarnda bu artn en yksek seviyesine kt ve ardndan inie getii grlmektedir. Nfus art hznn yavalamas ilk nce 1966-1967 yllarnda ehirlerde grlmeye balamtr. Ayn gelime dier lkelerde de yaanmtr. Krgzistanda net art hznn 1958-1959 yllarnda 1,909, 1964-1965de 2,022, 1970-1971de 2,265 ve 1975-1976da ise 2,115 olduu bilinmektedir. (Vicsnevky, 1988). kinci Dnya Sava sonras grlen hzl nfus art g hareketlerinden deil de zellikle doal nfus artndan ileri gelmektedir. Doum says ok ak bir farkla lm saysn gemitir. Dnyann en eski medeniyetlerine ev sahiplii yapan bu blge 19. yzyl sonunda Rus smrge ynetimine geince kkl deiikliklere sahne olmutur. Bu deiiklikler, blgenin ekonomik, sosyal ve kltrel yapsn da etkilemitir. zbekistan Cumhuriyetine Eski Sovyetler Birliinin dier blgelerinden gmenler gelmi ve etnik yapda farkllklar daha da artmtr. 1926 nfus saymnda zbekistanda 91 etnik grup varken bu say 1959 saymnda 113e, 1970 saymynda ise 123e kmtr. Krgzistanda bu rakam 1926da 47 iken, 1970de 80e kmtr. zbekistanda esas unsur dndaki halkn oran (Ruslar, Ukraynallar, Tatarlar, Koreliler, Azeri Trkleri) 1926-1979 yllar arasnda yzde 9,5dan yzde 20ye kmtr. Ayn dnemde zbek Trklerinin kendi vatanlarndaki oranlar yzde 74,2den yzde 68,7ye dmtr. 1950-1995 dneminden 1995-2025 dnemine geerken nfusun ortalama yllk art hznda

276

hem gelimi Bat toplumlar iin hem de Trk devletleri iin ciddi dler ortaya kmtr. Irak ve Libya gibi toplumlarda art hzndaki d nispeten dk kalmtr. Sz konusu dnemde Almanya ve Rusya zaten %1in altnda olan deerlerden eksi deerlere gerilerken, Trk Devletleri %2-3 civarndaki deerlerden yzde yarm ile bir buuk arasnda bir arala gerilemitir (Tablo 2). Trk Devletlerinin ynetimleri, artk art hzndaki d acilen yavalatacak tedbirleri aratrmaya balamallar. Zira Batdan bildik tecrbeleri tekrar yaamaya gerek olmad gibi; demografik gstergeler belirli bir aamadan sonra yaplan mdahalelere duyarsz kalmakta ve tepki vermemektedir. 3.2. Yerleim Yerlerine Gre Nfus ve Art Hz 1994 ylnda yaplan bir aratrmada, Trk Cumhuriyetleri arasnda kentsel yerleim alanlarnda yaayan nfus orannn Trkiyede en yksek olduu ortaya konulmutur. Kazakistan ve Azerbaycanda toplam lke nfusunun yarsndan fazlas kentsel yerleim blgelerinde yaamaktadr. Bu orann Krgzistanda en dk olduu grlmektedir. Trkmenistanda bu oran yzde 44.8, zbekistanda ise yzde 41.1 olarak aklanmtr. Nfusun kentsel alanlarda yaama oran gelimilik dzeyinin bir gstergesidir. Ekonomik kalknma srecini tamamlam olan lkelerde bu oran hemen hemen ortadan kalkm gibidir. Trk Cumhuriyetleri ekonomik ve sosyal kalknma srecini henz tamamlamamlardr. Kentsel yerleim alanlarnda yaayan nfus orannn toplam lke nfusunun en azndan yarsn am olmas da kalknma srecinde olumlu mesafe alndnn bir gstergesidir. Kentsel ve krsal yerleim alanlar arasnda yaam kalitesi bakmndan ok farkllklar olmas, kentleme srecinin henz tamamlanmadnn bir gstergesidir. Kentsel rgtlenmenin devam ettii grlmektedir. Kentli nfusun ortalama art hznn en yksek olduu lke Trkiyedir. 1950-1955 yllar arasnda krsal yerleim blgelerinden kentsel yerleim blgelerine doru youn bir g hareketi yaanmtr. Benzer bir ekilde ayn dnemde Kazakistanda da youn bir g yaanmtr. Krsal yerleim blgelerinden kentsel yerleimlere gelen nfus, dourganlk davrann ayn ekilde srdrmektedir. Bylece kentsel nfusun art hem doal artdan hem de g hareketine bal olarak artt grlmektedir. G eden kr nfusunun douranlk hzlar yava yava azalmaya balamtr. Kazakistann kentsel nfus art hz Trkiyeden sonra ikinci en yksek deere sahiptir. Eski Sovyetler Birlii dnemi lkedeki esas unsur dengesinin bozulmas iin devaml Rus nfus yerletirme politikalarnn uyguland dnem olmutur. 2000 ylndan 2015 ylna kadar olan on be yllk dnem iin kentsel nfus art hz incelendiinde, balangta en yksek deerlere sahip olan Trkiye ve Kazakistan hari btn cumhuriyetlerde art eilimi gstermektedir. Trkiye ve Kazakistan hari dier drt Trk devletinde kentsel nfus artnn artarak devam etmesi bu lkelerde balangta kentleme dzeyinin nispeten dk olmas ve Sovyet sonras dnemde krsal geim imkanlarnn daralmasyla kentlere doru bir g olumasyla izah edilebilir.

277

Krsal nfus gelimi az gelimi btn lkelerde dmektedir. Farkllk sadece bu dmenin iddetindedir. Ancak belirli bir aamadan sonra kr kaynakl gler kentli nfusun art hzn aklama zelliini yitirecektir. Krsal alandan kentsel alana doru gerekleen g nfusun gen ve dinamik kesiminde arlk kazanmaktadr. Krda kalan nfusun bu nedenden dolay giderek yalanmas krsal dourganl da drecek ve buna bal olarak zamanla kentler zerindeki g basksn da sona erdirecektir. Bu aamadan sonra kentli nfusun artnn tamamna yakn ksmn kendi dourganl aklayacaktr. Nitekim Trk Devletleri iin 2000 yl kent ve kr art hzlarna bakldnda bir taraftan dierine bir akmn var olduunu grebilmek mmkn iken, 2015 ylna gelindiinde bu ilikinin bozulduu ve kentlerdeki art hzyla krsal alandaki azal hznn benzerliini yitirdiini gzlemlemek mmkndr (Tablo 3). Kazakistann balangtan itibaren hzl art oranlarna ulamasnn nedenlerinden biri de eski Sovyetler Birliinin dou blgelerindeki tabi kaynaklar iletmeye amasdr. 1950li yllarda Kazakistanda ilenmemi topraklar iletmeye almtr. Dou blgelerinin zengin doal kaynaklar bu blgelere olan g hareketini hzlandrmtr. 1950 ylnda Trkiyede 4.4 milyon kii kentsel yerleim alanlarnda yaamaktadr. Kentsel nfus bykl Kazakistan, zbekistan ve Azerbaycanda 1 milyonun zerine kmtr. 2015 yl iin yaplan tahminlerde, Trkiyede 69 milyon kiinin kentsel yerleim merkezlerinde yaamas beklenmektedir. Bu saynn zbekistanda 17 milyon kiiye ulaaca tahmin edilmektedir. Kazakistanda kentsel nfus 14 milyona ulaabilecektir. Kentsel nfus bykl, Azerbaycanda 6 milyona, Krgzistanda 3.2 milyona ve Trkmenistanda 3.1 milyona ulaaca yaplan tahminler sonucu ortaya konulmutur. Trk Cumhuriyetlerinde kentsel alanlarda yaayan nfusun yzde dalmlar incelendiinde, 1950 ylnda Azerbaycanda toplam lke nfusunun yaklak yzde 46.3 kentsel alanlarda yaad grlmektedir. Dier bir deyile, kentli nfus yzdesi en yksek olan lke olma zelliine sahiptir. Ayn ylda kentli nfus yzdesinin en dk olduu lkenin ise Trkiye olduu incelenen veriler sonucu ortaya konulmutur. kinci srada yer alan Trkmenistan bu yerini 1965 ylnda itibaren Kazakistana brakmtr. Sadece Kazakistanda 1975 ylnda kentli nfus yzdesi toplam lke nfusunun yarsna ulamtr. 1950 ylnda en az kentli nfus yzdesi 21.3 iken bu deerin 1970 ylnda 38.4e ulat grlmtr. 2015 ylnda itibaren yaplan kentli nfus yzdeleri tahminleri incelendiinde, Krgzistan dnda btn dier Trk Cumhuriyetlerinde kentsel alanlarda yaamas beklenen nfus yzdesi toplam lke nfuslarnn yarsn geecei tahmin edilmektedir. 2015 ylnda, Trkiyede toplam lke nfusunun yzde 84.5inin kentsel yerleim alanlarnda yaamas beklenmektedir. Kentsel nfus yzdesinin ikinci olarak en fazla yzdeye sahip olmas tahmin edilen Cumhuriyet olan Kazakistanda bu yzde 68.4 orannda gerekleebilecektir. Daha sonra ise Azerbaycann yzde 64.0 olmas varsaylan kentsel nfus yzdesi ile yaplan sralamada nc srada yer almas beklenmektedir. Srasyla, Trkmenistan, zbekistan ve Krgzistan gibi dier Orta Asya Cumhuriyetlerinin kentsel nfus yzdesi

278

sralamasnda yer alacan sylemek mmkndr (Tablo 3). 2015 ylndan itibaren krsal alanlarda yaamas beklenen nfusun toplam lke nfusuna oranlamas yapldnda ortaya kan sonuca gre bir sralama yapldnda Krgzistan Cumhuriyetinin ilk srada yer alabilecei grlmektedir. En son srada yer almas beklenen Trkiye Cumhuriyetinde bu deerin yzde 15.5 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. Daha sonra ise zbekistan Cumhuriyeti ikinci srada, Trkmenistan Cumhuriyeti nc srada, Azerbaycan Cumhuriyetinin drdnc srada ve Kazakistan Cumhuriyetinin ise beinci srada yer almas beklenmektedir (Tablo 3). Sonu olarak 21. yzyl, Trk Cumhuriyetlerinin hzl bir kalknma srecine girecei ve pek ounun bu sreci tamamlam olaca bir dnem olacaktr. Krsal yerleim alanlarnda yaayan nfus azalmaya balayacaktr. Doal olarak, kentsel yerleim alanlarnda yaayan nfusun artmas sonucu ortaya kmaktadr. Krsal alanlarda yaayan nfusun art hz daha ok doal nfus artndan dolay olacaktr. Kentsel yerleim alanlarna g eden nfusun, belli bir sre yksek dourganlk davrann srdrmesi beklenmektedir. lerleyen zaman iinde kentlerde yaayan krsal nfus bu yksek douranlk eilimini terk etmeye balayacaktr. Kentleme dzeyi en yksekler arasnda bulunan Belika 1950den itibaren %90 amtr. Belika 2015te %98 orannda kentli nfusa sahip olacaktr. Esas ilgin olan sonular gelimi bir tarm lkesi olduu kabul edilen Hollanda iin gzlenmitir. En nemli gelirini tarm ve hayvanclktan kazanan Hollanda 1950 ylnda %15.8, 2000de %10.7 ve 2015te %9.0 orannda krsal nfusa sahip olacaktr. Dolaysyla bir Hollandal tarm iisinin salad katma deerle Trk dnyas rakamlar karlatrldnda olaanst byk farkllklarla karlalmaktadr. Kentleme orannda gelimi Bat lkelerinin gerisine den Trk lkeleri Afganistan ve Pakistan gibi lkelerden ise ileri bir aamay tutturmulardr. 3.3. Nfus Younluu Nfus ile zerinde yaad topraklarn yzlm arasndaki oran genellikle Nfus Younluu olarak tanmlanmaktadr. Tablo 4: Nfus Younluu (kii/km2) Yzlm lke (1000 km2) 1950 2000 2025 Hollanda Japonya 37 248 389 395

378 221 335 321 87 33 90 112

Azerbaycan

279

Kazakistan 2.717 2 Krgzistan 199 9 zbekistan 447 14 Trkiye 779 27

6 23 56 84

7 30 82 110 9 4 6 9 8 13

Trkmenistan Kanada

488 2 3

9.976 1

Rusya Federasyonu Kaynak:

17.075

1996 Revision of the United Nations World Population Prospects.

Nfus younluu bakmndan Trk Devletleri iinde en yksek deere Azerbaycan sahiptir. Daha sonra srasyla Trkiye, zbekistan, Krgzistan, Trkmenistan ve Kazakistan gelmektedir. Kazakistan Trkiyenin katndan byk corafyasyla nfus bakmndan dnyann en seyrek lkelerinden birisidir. En youn deere sahip olan Azerbaycan bile bu konuda dnyann en youn deerlerini tayan Hollanda ve Japonyadan kat daha seyrek bir younlua sahiptir. Nfus younluuyla kalknma dzeyi arasnda dorudan ya da dolayl bir sebep-sonu ilikisinden bahsetmek mmkn deildir. Zaman zaman nfusla ilgili lehte yahut aleyhte gr sahibi olanlarn ifade ettii gibi, bizzat nfus younluunun dk ya da yksek olmasnn ekonomik ve sosyal kalknmann aamalaryla herhangi bir ekilde ilikilendirilmesi, bilimsel olarak drst ve doru bir davran tarz deildir. 3.4. Nfusun Ya ve Cinsiyet Yaps Bu blmde ele alnan lkelerde nfus kitlesinin beerli ya gruplarna ve cinsiyete gre gsterdii bileim ekli incelenecektir. Trk Devletlerinin nfus yaplar ele alndnda gen nfusa sahip olduklar ilk dikkati eken unsur olmaktadr. 1950 yl nfus verilerine bakldnda Trk Devletlerinin toplam 39 milyon kiilik bir nfusa sahip olduklar grlmektedir. Btn Trk Cumhuriyetlerinde toplam nfusun 2000 ylnda 124 milyona, 2025 ylnda ise 167 milyona ulaaca tahmin edilmektedir. Buna gre en kalabalk Trk Devleti Trkiye olacaktr. Trkiyeyi srasyla zbekistan, Kazakistan, Azerbaycan, Trkmenistan ve Krgzistan takip edecektir. Krgzistan 2000 ylnda Trkmenistandan daha byk bir nfusa sahipken 2025 ylnda Trkmenistann gerisinde kalacaktr. Trk lkelerinde nfusun ya gruplarna gre tasnifinden dnya tarihinin nemli olaylarnn izine ulamak mmkndr. I. ve II. Dnya Savalarnn ya yaps zerindeki etkileri ok ak olarak btn Trk Devletlerinde grlmektedir. Nispeten Trkiyede II. Dnya Savann nfus zerindeki etkisi daha hafif kalmtr. II. Dnya Savana girmemesine ramen Trkiye nfusundaki etkinin sebebi

280

erkek nfusun uzun yllar silah altnda tutulmu olmasdr. Azerbaycan ve Orta Asyadaki Trk devletlerinin nfusunda zellikle II. Dnya Sava byk izler brakmtr. 3.4.1. Azerbaycan Azerbaycan nfusunun 2000 yl itibaryla %4.2sini, 2025 ylnda ise %1.6sn Ruslar tekil edecektir. Cinsiyet oranlar inceleme dnemi boyunca hep kadnlarn lehinde gerekleecektir. 1950de toplam erkek nfusun 1.363 bin, kadn nfusun ise 1.533 bin olduu anlalmaktadr. Bu deerlerin, 2000 ylnda srasyla 3.842 bin ve 3.986 bine ulat bilinmektedir. 2025 ylnda ise 4.797 bin olan erkek nfusa karlk 4.917 bin kadn nfus tahmin edilmektedir (Tablo 5). 3.4.2. Kazakistan Kazakistan nfusunun 2000 ylnda %44.2sini, 2025 ylnda ise %34.1ini Ruslar tekil edecei tahmin edilmitir.1 Kazakistanda nfusun cinsiyete gre dalm incelendiinde, kadn nfusun erkek nfustan saysal olarak daha fazla olduu grlmektedir. 1950 yl verileri incelendiinde, yaklak 7 milyonluk nfusun 3.244 bini erkek, 3.459 bini kadn; 2000 ylnda 17 milyon kiinin 8.235 bini erkek, 8.691 bini kadn; 2025 ylna gelindiinde ise 20 milyonu akn nfusun 9.803 bini erkek, 10.242 bini kadnlardan meydana gelecektir (Tablo 6). 3.4.3. Krgzistan Krgzistan nfusunun 2000 ylnda %23.4n, 2025 ylnda ise %13.5ini Ruslar oluturacaktr. Krgzistanda ya gruplarna gre nfus dalm incelendiinde, dier Trk Cumhuriyetlerinde olduu gibi gen ve dinamik bir nfus yapsna sahip olduu sylenebilir. Cinsiyet farkllamasna gre toplam lke nfusu ele alndnda, 1950 yl verilerine gre erkek nfusun 829 bin ve kadn nfusun ise 911 bin; 2000 ylnda erkek nfusun 2.228 bin, kadn nfusun 2.315 bin kii olduu bilinmektedir. 2025 yl tahminine gre ise lkede 2.925 bini erkek, 3.025 bini kadn olmak zere toplam olarak yaklak 6 milyona ulaan bir nfus yayor olacaktr. Cinsiyet dengesinin ele alnan btn dnemler boyunca kadnlarn lehine seyrettii dikkati ekmektedir (Tablo 7). 3.4.4. zbekistan Eski Sovyetler Birliinde 1989 ylnda yaplan genel nfus saymna gre zbekistan nfusu 22 milyondur. zbekistann 2000 yl itibariyla yzde 7.8i, 2025 yl itibaryla da %3.8i Rus nfusundan olumaktadr. 1950 yl nfus verilerine gre erkek nfusun yaklak olarak 3.057 bin, kadn nfusun ise 3.256 bin olduu bilinmektedir. Bu deerler, 2000 yl iin srasyla 12.430 bin ve 12.590 bin olarak gereklemitir. 2025 ylnda ise erkek nfusun 18.178 bin ve kadn nfusun ise 18.320 bin olaca tahmin edilmektedir (Tablo 8). zbekistan, yetikin ve yal nfusun en az olduu Orta Asya lkesi olma zelliine sahiptir. Dier bir deile, yetikin lmllnn en yksek olduu lkedir. 0-4 ve 5-9 ya grubunda yer alan ocuk nfusunda fazlal dikkatleri ekmektedir. zbekistan Cumhuriyetinde 2000 ile 2010 yllar

281

arasndaki dnem iin yaplan nfusun ya gruplarna gre tahminleri ayn yllarda devam etmesi beklenen yksek dourganlk eiliminin bir gstergesidir. Bu dnemde, ocuk ve gen yataki nfusun genel nfus iindeki arl dikkati ekmektedir. 60 ve daha fazla ya grubunda yer alan nfusun az olmas, nfusun dinamik bir yapya sahip olacann bir dier gstergesidir. 2000 yl iin yaplan tahminlerde, kadn ve erkek nfus birbirlerini dengelemektedir. Olumlu bir zellik olarak nitelendirilebilen bu durum, ayn zamanda lkedeki cinsiyet orannn kabul edilebilir oranlar dahilinde olabileceinin bir baka ifadesi anlamna gelmektedir. Nfusun gen olmas lkeye bir dinamik yap kazandracaktr. Fakat, bu olumlu sonu alma andaki nfusun artmas anlamna da gelecektir. Herkese i imkan salanmas, lkedeki yaam koullarnn iyiletirilmesi gereklidir. Aksi takdirde kentlerde knt blgelerinin olumas sz konusu olacaktr. zellikle 2025 ylnda yal nfus orannn artacan da sylemek mnkndr. Bu durum, yal nfus iin sosyal ve kltrel aktivitelerin artrlmas ve kentlerin yal nfusun da ihtiyalarna cevap verecek ekilde dzenlenmesi gerektirecektir. Konu gen nfus asndan ele alndnda, alma koullarnn iyiletirilmesinin ve i imkanlarnn artrlmasnn gereklilii ortaya kacaktr (Tablo 8). 3.4.5. Trkiye 1923 yl nfus tahminlerine gre yaklak olarak 12.5 milyon olan Trkiye Cumhuriyeti nfusu, 1927 ylnda yaplan ilk genel nfus saym sonucuna gre 13.5 milyona ykselmitir. 1950 ylnda Trkiyede 10.457 bini erkek, 10.354 bini kadn olmak zere 20.811 bin kii yaamaktadr. lk nfus saymn izleyen yllarda greli olarak dk olan lke nfusu, kinci Dnya Savandan sonra artmaya balamtr. 2000 yl verileri incelendiinde bu hzl nfus art sonucunda lke 33.199 bini erkek ve 32.532 bini kadn nfus olmak zere toplam 66 milyona yaklaan bir nfus byklne sahip olmutur. 2025 yl tahminlerine gre 43.005 bini erkek, 42.788 bini kadn olmak zere 86 milyona yakn bir nfus bykl sz konusu olacaktr. 2000 yl iin yaplan tahminlerde gen nfusun orannn yksek olduu grlmektedir. Bu durumun, azalarak da olsa sreceini sylemek mmkn olabilir. Dourganlk hzlarndaki azalmann bir sonucu olarak ortaya kan bu durumun 21. yzyln ilk eyreine kadar devam etmesi beklenmektedir (Tablo 9). 2000 ylndan itibaren azalma eilimine girecei tahmin edilen dourganlk davrannn bir sonucu olarak 2025 yl 0-20 ya nfusunun azl dikkati ekmektedir. Buna bal olarak alma a nfusunun fazla olaca ve bamllk orannn decei de tahmin edilmektedir. Ortalama yaam sresinin uzayacan sylemek mmkndr. 60 ve yukars ya grubunda olan nfusta da bir art eilimi gzlenmektedir. 3.4.6. Trkmenistan Trkmenistanda 2000 yl itibariyle toplam lke nfusunun yzde 91.6sn esas unsur nfusu oluturmaktadr. lkede yzde 8.4 orannda Rus bulunmaktadr. Kaba Doum Hz binde 28.6 olan

282

Trkmenistanda lke dna olan g ok az gereklemitir. 1950 yl nfus verileri incelendiinde 593 bin erkek nfusa, 618 bin de kadn nfusa sahip olduu grlmektedir. 2000 ylnda toplam lke nfusundaki arta bal olarak erkek nfusun 2.218 milyona ve kadn nfusun ise 2.263 milyona ulat grlmektedir. 2025 ylnda lkede 3.209 milyon erkek nfus ve 3.261 milyona yakn kadn nfus bulunaca grlmektedir (Tablo 10). 3.5. alma a Nfusu ve Bamllk Oran Bu blme burada ele alnacak kavramlarla ilgili bir n aklamayla balamak uygun olacaktr. alma andaki Nfus: alma hayatnn normal ya snrlar olarak kabul edilen 15-64 yalarndaki nfusu ifade eder. almayan Nfus: Ekonomik deerlerin retiminde rol oynamayan fertlerin meydana getirdii kitledir. alan nfusun retimiyle geindii iin bu kitleye ounlukla Baml Nfus ad verilir. 1950 ylnda Trk Devletleri iinde en yksek bamllk oranna sahip olan Trkiyedir. Kazakistan ok yakn bir deerle Trkiyeyi takip etmektedir. Azerbaycan nc en yksek bamllk oranna sahiptir. Bu lkenin bamllk oranlarnda 1950-2025 dneminin srekli bir dn yaand dnem olacan yaplan projeksiyonlar ortaya koymaktadr. Trkmenistan, zbekistan ve Krgzistanda ise 1950de dk olan bamllk oranlar 2000e gelindiinde en yksek seviyelerine ulaarak dier lkeyi geride brakmtr. 2000-2025 aras dnemde ise daha hzl bir dle aa yukar Trk lkeleri ortalamas diyebileceimiz %40-50 aralna geleceklerdir. Buradaki verilerden hareketle zbekistan, Trkmenistan ve Krgzistann demografik dnm srecine Trkiye, Kazakistan ve Azerbaycandan daha ge girdikleri rahatlkla sylenebilir. 65 ve yukar ya grubunun bamllk oran iindeki payna baklacak olursa bu daha rahatlkla anlalacaktr. Trkiye ve Kazakistanda srekli ykselen bu grubun oran, zbekistan, Trkmenistan ve Krgzistanda 1950-2000 aras dm, 2000-2025 aras ykselie gemitir. Azerbaycanda ise 65 ve st ya grubunun nfus iindeki pay 1950-2000 dneminde ayn kalm, fakat 0-14 ya grubunun nfus iindeki pay ayn dnemde azald iin 65 ve st ya grubunun bamllk oran iindeki pay nispi olarak ykselmitir. Trk lkeleri 65 ya ve st baml nfus oran 2000 ylnda %10-20 aras bir deere sahipken gelimi lkelerde bu oran %40-50 civarndadr. 0-14 ya grubunun bamllk oran iindeki pay Trkmenistan, zbekistan ve Krgzistan hari Tablo 11de yer alan btn lkeler iin 1950-2025 aras srekli d gstermitir. Bu lkede ise 19502000 arasnda ykselmi, 2000-2025 arasnda dmeye balamtr (Tablo 11). Trk toplumlar, alma a dndaki yal nfus asndan 2025 ylnda gelimi Bat toplumlarnn 1950 ylndaki durumlarna benzer bir durumda olacaktr. Bu gidii tersine evirmenin bilinen insani bir yntemi bulunmadna gre, imdiden yallara ynelik demografik projelerin gndeme alnmas gereklidir. Bu duruma uygun istihdam politikalarnn retilmesi ve beeri kaynaklar

283

planlamasnn da bir an nce yaplmas zorunludur. 3.6. Cinsiyet ve ocuk-Kadn Oranlar Bu blmde cinsiyet ve ocuk-kadn oranlar incelenecektir. Cinsiyet Oran: Bir lkenin genel nfusunda kadn ve erkek olarak iki cinsin toplam arasndaki orandr. Genellikle bu oran 1000 kadna den ortalama erkek says eklinde gsterilir. ocuk-Kadn Oran: Dourgan adaki 1000 kadna den 0-4 yalarndaki ortalama ocuk saysdr. 1950-2025 dneminde Trkiye hari Trk lkelerinde cinsiyet oranlar nispeten daha dk bir seviyeden balam ve srekli ykselme eilimi gstermitir. Trkiyede ise nispeten yksek bir seviyeden balayarak 1950-2000 dneminde ykselmi, 2000-2025 dneminde de gemitir. Cinsiyet oran Rusyada dikkat ekici bir ekilde dktr. Doutaki cinsiyet oranlarnn dnda, katldklar byk savalarda ok miktarda erkek nfus kaybetmi olmalar ve erkek nfus iin ortalama yaam beklentisindeki gelimelerin nispeten yava olmas da bu dkln nedenleri arasndadr. Dorudan olmasa da nfus art hzyla cinsiyet oran arasnda gl bir korelasyondan bahsetmek herhalde yanl bir ifade olmaz. Tablo 12de 1950-2025 dnemi ocuk-kadn oranlarna bakldnda zbekistan, Trkmenistan ve Krgzistan hari Trk lkelerinde bir d trendiyle karlalr. zbekistan, Trkmenistan ve Krgzistanda dourgan adaki 1000 kadn bana den 0-4 yalarndaki ocuk says 1950den 2000e kadar ciddi ekilde artmtr. Ancak bu say 2000den sonra 2025e kadar yaklak 300 ortalamaya gerileyecektir (Tablo 12). 3.7. Dier Demografik Kriterler Bu blmde kaba doum oran, kaba lm oran, doal art oran, toplam dourganlk, bebek lm oran ve cinsiyete gre doutaki yaama umudu incelenecektir. Kaba Doum Oran: Bir yl iinde kaydedilen canl doumlarn saysnn o yln genel nfusuna oranlanmasdr. Kaba lm Oran: Bin nfusa den yllk ortalama lm saysdr. Doal Art Oran: Yl iindeki doumlarla lmler arasndaki farkn o yln ortalama genel nfusuna orandr. Toplam Dourganlk Oran: Nfus kua esasna gre kadnlarn 15-49 yalar arasnda dourgan olduklar sre boyunca ortalama olarak dourabilecekleri ocuk saysn gsteren hipotetik bir orandr. Bir lkede nfusun sabit kalabilmesi iin her kadnn kendi yerini alacak bir kz ocuu brakmas gerekmektedir. Bu da ortalama olarak kadn bana 2.2 canl doum demektir. Fakat gerek lm yznden, gerek ksrlk gibi biyolojik etkenler, gerek bekar kalma ve gayrimeru ilikilerin ho karlanmamas gibi sosyal etkenler ve kz ocuunun darya g etmesi ve yerinin doldurulmamas gibi nedenler yznden canl domu her kz ocuu reme sreci iinde annesinin yerini alamamaktadr. Bu yzden en ideal artlarda bile nfusun sabit kalmas iin gerekli olan ortalama canl doum says 2.2yi amaktadr (Cerit, 1983). Bebek lm Oran: Birinci ya gnne henz ulamam bebekler arasnda bir takvim

284

ylnda kaydedilen lmlerin, o takvim ylndaki doumlara orandr. zellikle bu oran, lkelerin sosyoekonomik dzeyinin belirgin bir gstergesidir. Doutaki Yaama Umudu: Bireylerin doumdan itibaren ortalama olarak ka yl yaayabileceini hayat tablosuna gre ortaya koyan hipotetik bir hesaplamadr. Orta Asya Cumhuriyetlerinde, demografik gei srecinin yaandn sylemek mmkndr. Bu sre kinci Dnya Sava sonrasnda belirgin olarak grlmeye balanmtr. Sava sonrasnda, yksek doum ve lm hzlar yerlerini yava yava dk doum ve lm hzlarna brakmtr. Dk lm hz belli bir dnem arta gemi olmasna ramen geleneksel olarak dourganlk hz yksek kalmtr. Bu yksek dourganlk hz son yllarda d eilimine gemitir. Bu d eilimine ramen blgedeki btn cumhuriyetlerin nfusunun hzl bir ekilde artt grlmektedir. Trkiyede, yksek douranlk eiliminin devam ettii bilinmektedir. Kaba lm hznda dme eilimi grlmesine karn bebek lmleri halen yksek seyretmektedir. 1960l yllardan itibaren, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde yaam standartnn ykselmesi ile doum hz da ykselmitir. Kadn salna nem verilmeye balanmtr. Doal olarak, bu cumhuriyetler geleneksel ok ocuklu aile yapsn anlan tarihlere kadar ve zellikle krsal kesimlerinde korumulardr. zellikle, 1970li yllarda, baz Orta Asya Cumhuriyetlerinde ocuk saysnda azalma grlmeye balanmtr. Bu azalma eilimi ilk dnemlerde kentlerde yaayan ve eitim seviyesi yksek gruplarda, daha sonra ise toplumun dier gruplarnda grlmtr. statistiklerde sk sk yer almaya balayan bu olay toplam dourganlk hzndaki art tersine evirmeye balamtr. zellikle 20 ile 40 ya grubunda yer alan kadnlarn dourganlk eilimleri, dourganlk hznda belirleyici hale gelmitir. 1985 ylndan itibaren Trk Devletlerinin dourganlk dzeyi incelendiinde, Kaba Doum Hzlarnda dme eilimi grlmektedir. Trkmenistan, btn Trk Cumhuriyetleri arasnda en yksek Kaba Doum Hzna sahiptir. Daha sonra zbekistan ve Krgzistanda Kaba Doum Hzlarnn yksek olduu grlmektedir. Orta Asya Cumhuriyetlerinde 1960l yllarda btn ya gruplarnda yaa zel dourganlk hz artmtr. Ancak, 1980li yllara doru bir d eilimi Krgzistanda zellikle 30 ile 40 ya grubunda, Trkmenistanda ise 20 ile 25 ya grubu ve 30 ile 40 ya grubu arasnda kendisini gstermeye balamtr. Daha sonra, bu d eilimi btn ya gruplarnda hissedilmitir. Btn Orta Asya Cumhuriyetlerinde saptanan ocuk says 1950li yllarn (1930lu yllarn sonunda doan ya grubu) ikinci yarsndaki ya gruplar kuana ulamtr. zellikle 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde, doum hzlarnn azald bir dneme girilmitir. 1960l yllarda yelerinin ounluunu Trkmen Trklerinin oluturduu kyl kooperatiflerinde alanlar arasnda bir aratrma yaplmtr. Bu aratrmada, Trkmen kadnlarna Hayatnz boyunca ka ocuk sahibi olmak istiyorsunuz? eklinde bir soru yneltilmitir. Soruya verilen cevaplarn deerlendirmesi sonucunda Trkmen kadnlarnn ocuk sahibi olma konusunda bir kayglarnn bulunmad ortaya kmtr. Bir baka deyile, bu sorunun kesin bir cevabnn bulunmad tespit edilmitir. Kadnlarn yaklak yzde 80ni Yapabildiimiz kadar, zira biz Trkmenlerde ne kadar ok ocuk olursa o kadar iyi olur eklinde cevap vermitir. Kadnlara ayn zamanda Ailenin ka ocuk sahibi olmas gerektii nceden tespit edilmeli midir? eklinde bir soru

285

daha yneltilmitir. Grmeye katlan kadnlarn sadece yzde 9.8si Ailelerin ocuk saylarn nceden saptamas gereklidir ynnde gr bildirmilerdir. Daha sonra yaplan benzer aratrmalarda, bu soruya verilen cevaplarn oran deimitir. stenen ocuk saysnn nceden belirlenmesi gereklidir eklinde verilen cevaplarn dalm 20-24 ya grubunda yer alan kadnlarda yzde 23, 25-29 ya grubunda yer alan kadnlarda yzde 11.4, 30-34 ya grubunda yer alan kadnlarda ise yzde 8.9 ve 35 yandan fazla kadnlarda yzde 4.5 olarak bulunmutur (Spapiro, 1988). 1975 ylnda zbek kadnlarna ynelik olarak yaplan benzer bir aratrma ailelerin gelecee ilikin kesin grleri olduunu gstermektedir. Hayatnz boyunca ka ocuk istiyorsunuz? eklinde yneltilen bir soruya kadnlarn yzde 34.7si kesin bir cevap vermemitir. Krsal kesim kkenli iilerin hanmlar ile orta ve st seviye teknik eitimli iilerin hanmlar arasndaki belirsiz cevap oran ancak yzde 6 dzeyinde kalmaktadr. Bununla birlikte, istenilen ve sahip olunan ocuk saysnn kesin bir ekilde saptanmasnn doum saysnn snrl tutulduu anlamna gelmemektedir. Ancak, krsal kkenli birok aile halen kalabalk bir aile kurmay istemektedir. Krsal kkenli olan ve orta eitimini tamamlamam veya daha az bir eitim seviyesine sahip zbek kadnlara ynelik olarak yaplan bir aratrmada, bu grup kadnlarn yzde 34.7sinin 4-5, yzde 20.5inin 6 veya 7 ve yzde 19.5unun 8den fazla ocuk istedii saptanmtr. Hatta, ayn grup kadnlardan orta ve yksek seviyede eitim grenlerinin ise 4 veya 5 ocuk istedikleri saptanmtr (Vicsnevky, 1988). Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde aile bana den ocuk says dourganlk dzeyinin belirlenmesinde tek bana yeterli olmamaktadr. ki doum arasndaki sreler ok ksadr. Bunun bir sonucu olarak, ocuk ve bebek lmlerinin yksek olduu grlmektedir. rnein, 35 ve daha az ya grubunda yer alan gen zbek kadnlarnn yzde 32 ile 54nde ilk doum ile ikinci doum arasndaki sre bir yl gememektedir. Bu grup kadnlarn ancak yzde 11 ile 22nin doumlar arasnda yeterli bir sre bulunduu saptanmtr. Rusya Federasyonunda yaayan Rus aileler, ocuk saysn dengede tutmak istediklerinde doum kontrol yntemlerinden ziyade ocuk aldrma yntemine bavurmaktadrlar. Ayn corafyada yaayan Trk kadnlarnda ise ocuk aldrma olay ender olarak grlmektedir. 1975 ylnda yaplan ankete gre zbek kadnlar arasndaki ocuk aldrma olay btn gebelik vakalarnda sadece yzde 1 gibi ok az bir yer tutmaktadr. Bununla birlikte geleneksel aile istei ve ok ocuk yapma eilmi halen iftler arasnda belirgin ekilde kendini gstermektedir. Orta Asyal nfus bilimciler bunu din de dahil olmak zere gelenek ve greneklere, gemie balla dayandrmaktadrlar. Kalabalk ailenin stn olduu gr geleneksel kamuoyunda zellikle de krsal kesimde yerini her zaman korumaktadr. Hatta ehirlerde bile, zellikle de belirli bir etnik kkenden gelmi gruplarn youn olarak yaadklar eski yerleim merkezlerinde kalabalk aile yaants youn bir ekilde hissedilmektedir (Vicsnevky, 1988). Orta Asya Cumhuriyetlerinde nfusun fazla olmas ancak bu nfusa en iyi eitim ve retim imkanlarnn salanmas kouluyla anlaml hale gelecektir. Avrasyada sosyal ve ekonomik gc ellerinde tutabilecek dzeyde nfus olmasna ramen halen bu gcn yeterince kullanldn sylemek mmkn deildir. Rusya Federasyonuna ekonomik anlamda olan bamllk devam etmektedir.

286

Trk Cumhuriyetlerinde Toplam Dourganlk Hz Tablo 13te gsterilmitir. 1950 ylndan 2000 ylna kadar olan elli yllk zaman diliminde kadn bana sahip olunan ocuk saysnda azalma grlmektedir. Demografik gei srecinin de iyi bir gstergesi olan bu eilim, belirli bir sre iin daha da azalmaya devam edecektir. Fakat, bu azalma eilimi ok yava gerekletiinden nfus ayn zamanda artmaktadr. 1995-2000 dnemi verilerine gre kadn bana den ocuk says Trkmenistanda en yksek deere sahipken Azerbaycan ve Kazakistanda ise en dk deerde kalmtr. 1995-2000 dneminde zbekistanda yaayan bir zbek kadnn btn yaam boyunca 3.5 ocua sahip olaca anlalmaktadr. Trkmen kadnlarn 3.6, Krgz kadnlarn 3.2, Trkiyede yaayan kadnlarn 2.5 ve nihayet Azerbaycan ve Kazakistanl kadnlarn 2.3 ocua sahip olaca anlalmaktadr. lm hz incelendiinde devrimden nce Orta Asya Trk Cumhuriyetlerindeki lm hz komu lkeler olan Hindistan, ran, ve Afganistan ile ayn seviyede bulunmaktadr. Bebek lmleri ok yksek seviyededir ve salgn hastalklar nedeniyle ar lmler grlmekteydi. lm hzlarnn yksek olma nedenleri arasnda salk bilgisinin azl ve tbbi imkanlarn yetersizliini saymak mmkndr. On dokuzuncu yzyl sonunda ve yirminci yzyl balarnda Orta Asyadaki lm hznn yzde 35 ile 39 arasnda olduu tahmin edilmektedir. Yeni doan bebeklerin drtte biri bir yana basmadan lmekte ve hatta daha sonraki ya kuaklarnda da lm hz nfusu etkilemektedir. Ayn dnemde Ortalama Yaam Umudunun 30 yl civarnda olduu bilinmektedir. Devrimden sonraki on yllk dnemde Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin yaay tarznda ve hayat koullarnda kkl deiiklikler meydana gelmitir. lm hznn dt grlmektedir. 1930lu yllarn sonunda Ortalama Hayat Umudu 40 yla ve 1950li yllarn sonunda ise 67 yla kmtr. Bu sre erkeklerde 65 yl, kadnlarda ise 70 yla ulamtr. 1930lu yllarda lm nedeni en ok bulac hastalklardan kaynaklanmaktadr. 1950 ve 1970li yllarda ise lm nedenini daha ok orta ve ileri yalarda grlen kronik tarzdaki hastalklar oluturmaktadr. Bununla birlikte, Orta Asya Cumhuriyetlerindeki lm nedenleri arasnda geleneksel lm nedenlerinin halen nemli bir yer tuttuu grlmektedir. zellikle krsal kesimde salk kurallarna yeterince uyulmamas, geleneksel beslenme tarz ve ocuk bakmndaki yetersizlikler lm hzlarnn yksek olmasnda halen nemli bir yer tutmaktadr. ocuk lmleri, barsak ve solunum yollar hastalklarndan kaynaklanmaktadr. 1970li yllarda Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde solunum ve barsak yollarndan kaynaklanan lm nedenleri birinci srada yer alrken ayn dnemde dier Sovyet blgelerinde bu sray tmrden kaynaklanan hastalklar oluturmaktadr (Vicsnevky, 1988). Bebek ve ocuk lm hznn dzeyi bir lkenin yaam standartlarnn ve salk koullarnn nemli bir gstergesi olarak kabul edilmektedir. Gelimi lkelerde hemen hemen yok denecek kadar az olan bu lm hz gelimekte olan lkelerde olduka yksekdir. Bebek lm Hz Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde 1970li yllardan itibaren azalma eilimi gstermesine ramen, Trkiye Cumhuriyetinde halen yksek seviyesini korumaktadr. 1985 yl verilerine gre binde 65 deeri ile Bebek lm Hznn en yksek olduu lke Trkiyedir. Bebek lm Hz, annenin eitim dzeyine,

287

yerleim yerlerinin niteine ve salk koullarna bal olarak en ok etkilenen demografik gstergedir. Sovyetler Birliinde nfusun yalanmas dier gelimi lkelere nazaran daha ge balamtr. Devrimden nce Rusyada 1897 Nfus Saymna gre toplam nfus iindeki 60 ya ve fazla ya grubunda bulunanlarn oran yaklak 1/15dir. Bu oran 1927 Nfus Saymnda herhangi bir deiikliklie uramamtr. Ancak 1930lu yllardan sonra Sovyetler Birliinde nfusun yalanmasnn iaretleri grlmeye balanmtr. 1939-1958 yllar ile 1959-1975 yllar arasnda yal nfus oran toplam nfusun yzde 13.3ne ulat grlmtr. 1928 ve 1930l yllar arasndaki yllk doal art hz bin kii iin ortalama 19 ile 21 arasnda deimitir. Demografik olaylar arasnda daima bir nedensonu ilikisi vardr. Nfusun yalanma srecinin anlalabilmesi iin ayn zaman dilimi ierisindeki dier lm ve doum hzlarnn da birlikte ele incelenmesi gereklidir. Kaba Doum Hz bin kii de 34 ile 44 arasnda deimitir. lm hz ise 1913 ylnda bin kii de 29a kadar dmtr. 1940 ylnda ise bin kiide 18.1e ulamtr. Birinci Dnya Sava ncesi bu seviye halen yksektir. ocuk ve bebek lmleri incelendiinde, 0-4 ya grubu lm hz bin kiide 75.8 olduu grlmektedir. Eski Sovyetler Birlii nfusu nce kinci Dnya Sava srasnda, azalmaya balamtr. 1940 ylnda 194.1 milyondan 1950 ylnda 178.5 milyona kadar azald bilinmektedir. 1939 ylnda 0-49 ya grubundaki azalma doal olarak 1959 ylnda 20-69 ya grubunda 42.6 milyon kiinin azalmasna neden olmutur. Hemem hemen btn 1950li yllar ve 1960l yllarn banda yllk doum says 5 ile 5.3 milyon arasnda deimitir. 1963 ylndan itibaren doum says dmeye balam ve 1967-1969 yllar arasnda 4.1 milyon doum says ile en dk seviyesine ulamtr. Doumda ortalama yaam beklentisi Sovyetler Birliindeki hayat standardnn ykselmesine bal olarak 1955-1956 yllar arasnda 67 yla, 1971-1972 yllar arasnda ise 70 yla kt grlmtr. Ancak, yaam sresinin uzamas sava yllarnda kaybedilen nfus ann kapatlmasna yetmemitir (Spapiro, 1988). Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin meydana gelen demografik gelimeler phesiz Eski Sovyetler Birlii ile birlikte ele alnmak zorundadr. Gnmzde ise herbiri bamsz bir Trk Cumhuriyeti haline gelen Orta Asya Cumhuriyetlerinde meydana gelen demografik olaylar tek bana ele alnabilir. Douta Yaam Umudu verileri incelendiinde, 1995-2000 dnemi verilerine gre, Azerbaycan ve Trkiyede erkekler iin 66.5, zbekistanda 64.3, Krgzistanda 63.4, Kazakistanda 62.8 ve Trkmenistanda ise 61.2 yldr. Ayn dnemde kadnlarn doutaki yaama umudu Azerbaycanda 74.5, Kazakistanda 72.5, Krgzistanda 71.9, Trkiyede 71.7, zbekistanda 70.7 ve Trkmenistanda ise 68.0 yldr. 1995-2000 dneminde kadnlarla erkekler arasndaki yaama umudu farklar Kazakistan iin 9.7, Krgzistan iin 8.5, Azerbaycan iin 8.0, Trkmenistan iin 6.8, zbekistan iin 6.4 ve nihayet Trkiye iin 5.2 yldr. Bu farklar Kazakistan, Krgzistan ve Azerbaycan iin dikkat ekici bir ekilde yksek kmtr. 2020-2025 dneminde kadnlarn ortalama yaam beklentisi 70li yalarn olduka ilerisinde, erkekler iinse 70 ya civarnda gerekleecektir (Tablo 13). Tablo 13te 1995-2000 dneminden itibaren Trk lkelerinin kaba doum oranlar ciddi dlerle gelimi Bat lkelerinin biraz stnde bir deere yerleecektir. Kaba lm orannda Trk lkelerinin Almanya ve Norveten daha iyi durumda olmalar, bu lkelerde yal nfus orannn ok

288

yksek olmasyla aklanabilir. Nfusu daha gen olan Irakn 2020-2025 dnemindeki kaba lm orannn da benzer ekilde Trk lkelerinden daha dk gereklemesi beklenmektedir. Kaba doum ve kaba lm oranlarnn farkn ifade eden doal art oran %1 civarnda bir ortalamaya sahip olacaktr. Almanya iin eksi olan bu deer Norve iin de sfra ok yaklam olacaktr. Toplam dourganlk oran 2020-2025 dneminde bu bahsin banda da ifade edilen 2.2 deerine ok yakn ama altnda bir deer olan 2.1de karar klacaktr. Bu, Trk lkelerinde nfusun kendini yenileyebilmesi anlamnda ciddi problemlerin o dnemden itibaren balayacann da iaretlerini tamaktadr. Dikkat edilirse ayn toplam dourganlk deerine sahip olan Norvete nfusun bymesinin neredeyse durmu olduu grlecektir. Almanyada ise nfus azalmaya devam edecektir. Sosyal ve ekonomik gelimiliin nemli kriterlerinden kabul edilen bebek lmllnde ise Trk lkelerinin gelimi lkelerden olduka gerideki durumlarndan henz kurtulamam olacaklar tahmin edilmektedir. Ortalama yaam beklentisinde ise Trk lkeleri ortann ste yakn evrelerinde olacaklardr. Dolaysyla nfusun yalanmas anlamnda olmasa bile yal nfusun miktarnn hzl artmas anlamnda btn Trk lkelerinde ciddi demografik yatrmlara ihtiya duyulaca ortadadr. 4. Eski Sovyetler Birliindeki Dier Trk Topluluklar Trk dnyas, nemli bir ksm eski Sovyetler Birlii snrlar ierisinde olmak zere geni bir corafyaya yaylmtr. Bu corafyada, birou zerk cumhuriyetlerde yaayan Trk topluluklar bulunmaktadr. Son olarak 1989 ylnda bir Genel Nfus Saym yaplmtr. Buna gre btn Trk nfusu ayr ayr Trk topluluu olarak sayma dahil edilmemitir. Nfuslar ok az olan Trk topluluklar, yaadklar blgelerdeki nfus bakmndan byk olan dier topluluklarla birlikte sayma dahil edilmilerdir. Bu almada, Trk tabiri, Trk olduklar bilinen ve bu zellikleri tarihiler tarafndan da kabul edilen Trk topluluklar iin kullanld gibi, ayn zamanda kken itibaryla Trk kltrnn birok unsurunu tayan topluluklar iin de kullanlmtr. Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda yaayan Trk nfusun yaklak te ikisi Eski Sovyetler Birlii topraklar zerinde yaamaktadr. Bu corafyada yaayan ve bamsz bir devlete sahip olmayan Trk topluluklarnn yaklak olarak yzde 15i Orta Asya ve Kafkasya Blgesinde bulunmaktadr. Orta Volga ve Gney Urallar arasnda bulunan blgede de Trk topluluklar youn olarak yaamaktadr. Youn biimde yaadklar dier bir blge ise Sibirya Blgesidir. Ayn zamanda Eski Sovyetler Birliinin bat blgesi olarak adlandrlan ve Moldova, Ukrayna ve Litvanya Cumhuriyetlerini kapsayan corafyada da Trk topluluklar bulunmaktadr. Orta Asya Blgesinde yaayan Trk topluluklar arasnda Karakalpak Trkleri ve Uygur Trkleri bulunmaktadr. Bu topluluklardan Karakalpak Trkleri Aral gl kysnda Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistan Cumhuriyetlerinin snrlarnn kesitii blgede zbekistann snrlar ierisinde yer alan

289

Karakalpak zerk Cumhuriyetinde yaamaktadr. Bu cumhuriyet ayn zamanda Karakalpakistan olarak da anlmaktadr. Arazisinin byk bir ksm l ile kapldr. Bakenti Nukus olan cumhuriyetin yzlm 165 bin kilometrekaredir. 9 ehir ve 13 yerleim blgesine sahiptir. Doal kaynaklar arasnda doal gaz ve petrol nemli bir yer tutar. Tarm rnleri arasnda pamuk nemli bir yere sahiptir. Nfusunun yaklak olarak yzde 50den fazlas krsal yerleim alanlarnda yaamaktadr. Karakalpak zerk Cumhuriyetinde esas unsur nfusun yzde 60n kapsamaktadr. Bununla birlikte toplam nfusun yzde 31ini zbek, Kazak, Trkmen ve Tatar Trkleri oluturmaktadr. Geriye kalan yzde ise Rus ve dier etnik gruplar iermektedir. Uygur Trklerinin ise ounluu inliler tarafndan Sincan-Uygur zerk Cumhuriyeti olarak adlandrlan Dou Trkistanda yaamaktadrlar. Bu grubun dnda kalan Uygur Trklerinin byk bir ksm zbekistan Cumhuriyetinde olmak zere Kazakistan ve Trkmenistan Cumhuriyetlerinde de Uygur Trk yaamaktadr. Kafkasya Blgesinde ise 20 Trk boyu yaamaktadr. Bu Trk boylarndan Avar, Lezgi, Dargin, Kumuk, Lak, Tabasaran, Nogay, Rutul, Tsahur ve Agullar Dastan Halklar olarak adlandrlmaktadr. Bu Trk boylar Dastan zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Bu zerk Cumhuriyet Hazar denizinin bat kylarnda ve Kuzey Kafkasyann dou blmnde yer almaktadr. Grcistan ve Azerbaycan Cumhuriyeti ile ortak snr bulunmaktadr. Petrol, doalgaz ve kmr balca yer alt zenginlikleri arasnda saylabilir. Bu Trk halklarndan Avarlar, cumhuriyetin kuzey dousunda yaamaktadrlar. Nfusun byk bir ounluu krsal yerleim blgelerinde yaamaktadr. Lezgiler, cumhuriyetin gneydou kesiminde yaamaktadr. Darginlerin ise Dastan Cumhuriyetinin merkezi blgelerinde yaadklar bilinmektedir. Darginlerin yerleim blgelerinin batsnda Hazar denizi, gneyinde Tabasaran ve Agullarn yerleim alanlar bulunmaktadr. Kuzeyde ise Kumuk Trkleri ile komudurlar. Kafkasya Blgesinde yaayan Karaay Trkleri Karaay-erkez zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Cumhuriyetin gney batsnda Abhazya, gneyinde Grcistan Cumhuriyeti, batsnda Adge zerk Cumhuriyeti, dousunda ise etkale ehri bulunmaktadr. Balkar ve Kabardinler ise Kabardin-Balkar zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Bu cumhuriyet, gneyinde Kuzey Osetya Blgesi, kuzeybatsnda Grcistan Cumhuriyeti, batsnda ise Karaay-erkez zerk Cumhuriyeti ile komudur. eenler ounlukla eenistan zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Gneydousunda Dastan zerk Cumhuriyeti, gneyinde Grcistan Cumhuriyeti, batsnda srasyla Kuzey Osetya ve Kabardin-Balkar zerk Cumhuriyeti, kuzeyinde ise Rusya Federasyonu bulunmaktadr. 1979 Genel Nfus Saym sonularna gre nfusun hemen hemen tamam anadilleri olan eenceyi konumaktadr. ngular da eenler gibi Kafkas kavimleri arasnda yer almaktadr. Tarihte birok defa isim deitiren ve topraklar datlan een ve ngu halk 1944 ylnda Kazakistan Cumhuriyetine srgn edilmilerdir. ..een-Ingu zerk Cumhuriyeti 1946da evveliyatn da kapsayarak datld, ama bu zamana kadar een-ngu yer isimleri Rusa isimlerle zaten deitirilmiti ve toprak yeni gmenlere datlmt. 1957de een ve ngu haklar resmen iade edildi, cumhuriyetleri yeniden kuruldu ve halkn evlerine dnmelerine msaade edildi; ancak geri

290

dnleri deiik kavimler arasnda havann gerilmesine neden oldu. Bu da ara sra ciddi atmalara neden oldu, 1958de olduu gibi.. ngularn 1979daki blgesel dalmn gsteren istatistiklerden anlalyor ki, ok sayda ngu henz dnm deildir ve halen Orta Asyada yaamaktadrlar.. (Akner, 1995). Adgeler, Adge zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Bu cumhuriyet, Kuzey Kafkasyada Rusya Federasyonuna bal Krasnodar topraklarnda bulunmaktadr. Bakenti Maykop ehridir. Abazalar, Abhazya zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Komu Acar zerk

Cumhuriyetinde de baz Abaza yerleim yerleri bulunmaktadr. Dousunda Grcistan Cumhuriyeti, kuzeyinde srasyla Kuzey Osetya, Kabardin-Balkar zerk Cumhuriyeti ve Karaay-erkez zerk Cumhuriyeti bulunmaktadr. Gneybatsnda Karadeniz kylar yer almaktadr. Bakenti Suhumi ehridir. Tarih boyunca Abhazlar yurtlarndan g etmeye zorlanmlardr. 15. yzyln ortalarnda Osmanllar Abhazyay ele geirdiler; 16. yzyln sonlarnda Osmanllarn Kafkasya seferi iin buras bir balang noktas oldu. Osmanl tesiriyle Abhazlar arasnda slam yaylmaya balad..1810da Abhazya Ruslarn idaresine girdi. Balangta, belli lde bamszln korudu ve i ilerini kendisi ynetti, fakat 1864te dorudan Rus ynetimine girdi. Ruslara kar birok ayaklanma meydana geldi ve 1866da ok sayda Abaza Trkiyeye g etti. 1877-1878 Rus-Trk savandan sonra bir ksm Abhazyal daha Trkiyeye geldi. Bu gler sonucu Abhazyadaki Abhazlarn says 128.000den 19. yzyln sonunda 20.000e dt. (Akner, 1995). erkezler, ounlukla Karaay-erkez zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Bu zerk cumhuriyet Ocak 1922de Rusya Federasyonuna bal etkale topraklarnda oluturulmutur. dari merkezi erkesk ehridir. 27 Temmuz 1922 tarihinde Adige-erkez zerk Cumhuriyeti kurulmutur. Bu zerk cumhuriyet Austos 1928de Adige zerk Cumhuriyetine dnmtr. erkez olarak bilinen yerli halk Adige olarak isimlendirilmitir. Abhazlarn ou Karaay-erkez zerk Cumhuriyetinde, byk ve kk Zelenuk, Kuban ve Kuma nehirlerinin yukarsnda yaamaktadrlar. Adge zerk Cumhuriyetinin dou ksmnda da yaadklar bilinmektedir. Osetinler, Orta Kafkasyada, ana sradan iki yannda yaamaktadrlar. Kuzeyde Kuzey Osetya zerk Cumhuriyeti, gneyde ise Gney Osetya zerk Cumhuriyeti bulunmaktadr. ran asll bir Kafkas kavimi olan Osetinler 16. yzylda Krm Hanlna bal Kabardalarn idaresine girmilerdir. Kabardalarn etkisiyle Osetlerin bir ksm slam dinini semitir. Ir ve Digor olmak zere iki gruba ayrlan Osetinlerin sadece Digor kolu Mslmandr. Ahska Trkleri, 1944 ylna kadar bgnk Trk-Grc snrn oluturan Ahska (Meskhetya) blgesinde yaamaktaydlar. Bu tarihte blgedeki Trk gruplar gvenlik gerekesiyle Orta Asya ve Krgzistana, ounlukla da kra bozkrlara srlmlerdir. Srgn srasnda veya hemen sonrasnda 30.000 ila 50.000 arasnda nfusun hayatn kaybettii tahmin edilmektedir. 1968de Ahska Trklerine Ahskaya dnme hakk verilmise de bugne kadar ancak birka bin kii dnme izni

291

alabilmitir. Malkarlar da Kafkasyada yaayan Trk topluluklar arasnda yer almaktadr. Eski Sovyetler Birliinin Sibirya Blgesinde Yakut, Dolgan, Tuva, Hakas, Altay, or ve Tofa Trkleri yaamaktadr. Bu topluluklardan Yakutlar ve Dolganlar Kuzey Sibirya blgesine, geriye kalan dier gruplar ise Gney Sibirya blgesine yerlemilerdir. Yakut Trkleri, Yakut zerk Cumhuriyetinde bulunmaktadrlar. Cumhuriyet, Rusya

Federasyonuna bal Kransnoyar Blgesindeki ulusal topraklar zerine kurulmutur. Yakutlar, uzun sre Rus etkisinde kalm olmalarna ramen ulusal dilleri olan Yakut Trkesini korumulardr. 1979 ve 1989 Genel Saym sonularna gre cumhuriyette yaayan Rus nfusun oran yzde 50den fazladr. Yakut ismi esasnda Ruslar tarafndan verilmi bir isimdir. Yakutlar kendilerini Saha, lkelerini de Sahayeri olarak adlandrmakta ve her vesileyle bu isimleri daha ok tercih ettiklerini belirtmektedirler. Kuzey Sibiryada yaayan bir dier Trk topluluu da Dolganlardr. Dolganlar, Yakutaya yakn bir dil olan Dolgancay resmi dil olarak kabul etmilerdir. amanizmi, yani kendi ifadeleriyle Trk nann din olarak kabul etmektedirler. Tuva veya Tvinyan olarak adlandrlan bir dier Trk topluluu, Tuva zerk Cumhuriyetinde yaamaktadr. Bu cumhuriyet Rusya Federasyonu topraklar iinde yer alr. Dousunda Moolistan Halk Cumhuriyeti ile ortak snra sahiptir. Gneybatsnda Gorno-Altay zerk Cumhuriyeti, batsnda ise Hakas zerk Cumhuriyeti bulunur. Bu Trk topluluu Budizmi benimsemitir. Hakas Trkleri, Rusya Federasyonu iinde Hakas zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Cumhuriyet, Hakasya olarak da adlandrlmaktadr. Trk dillerinin kuzey grubunda yer alan Hakaa, resmi dil olarak kabul edilmitir. Nfusun yzde 70e varan bir orannn kendi dilini konutuu bilinmektedir. Hristiyanlk dinini benimsemilerdir. Gorno-Altay zerk Cumhuriyetinde yerlemi olan Trk grubu, Altay Trkleri olarak adlandrlmaktadr. Rusya Fedarasyonu topraklar iinde yer alan bu Cumhuriyet, gneyinde Mool ve in Halk Cumhuriyetleri, gneybatsnda Kazakistan Cumhuriyeti ile komudur. Resmi dil olan Altaycay konuanlar, topluluun yzde 90n oluturmaktadr. ounluu Hristiyan olan Altay Trkleri arasnda Mslmanl ve Budizmi din olarak seenler de bulunmaktadr. or Trkleri, Rusya Fedarasyonuna bal Kemerova Blgesinin oriya olarak da adlandrlan ksmnda yaamaktadrlar. Resmi dilleri orcadr. Fakat, halkn tamamna yakn Rusa konumaktadr. Tofa Trkleri, Rusya Federasyonuna bal, rkutst zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Resmi dilleri Tofa dilidir. 1979 Genel Nfus Saymna gre halkn yaklak yzde 40 Rusay ana dili olarak belirtmektedir. Din olarak amanizmi benimsemilerdir.

292

Volga-Ural Blgesinde yaayan Trk topluluklar arasnda Tatar, Krm Tatar, Bakurt, uva ve Krmak Trkleri de bulunmaktadr. Krmaklar dndaki dier topluluklarn nfusu yaklak olarak 150 bin rakamnn zerindedir. Krmaklar, Trkler arasnda nfusu en hzl azalan topluluk olma zelliine sahiptir. Orta Volga ve Gney Urallar arasndaki blgede Slav olmayan ve Trk dilini konuan topluluklardan birisi de Tatarlardr. Tatarlar blgede en fazla nfusa sahip olan topluluktur. Tatarlar, Tataristan veya Tatarya olarak da adlandrlan Tataristan zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Bu cumhuriyetin batsnda uva zerk Cumhuriyeti, dousunda ise Bakurt zerk Cumhuriyeti yer almaktadr. Bakenti Kazan olan lkenin petrol ve doalgaz rezervleri balca yeralt zenginlikleri arasnda yer almaktadr. Nfusun yarsndan fazlas krsal yerleim merkezlerinde yaamaktadr. Resmi dilleri Tatarcadr. Tatar Trklerinin ounluu Mslmandr. Krm Tatarlar, Altnordu Devletinin iinde yaam olan Krm Trklerinden olumaktadr. Ayn zamanda, 13. yzylda Krma yerleen Anadolu Trklerinin soy olarak devamdr. 18. yzylda Rus ynetimine giren Krm Tatarlar, kinci Dnya Savana kadar Krm Tatar zerk Cumhuriyetinde yaamlar, kinci Dnya Sava srasnda dmanla ibirlii yapmakla sulanmlardr. zerk cumhuriyetleri iptal edilmitir. Bu tarihten sonra Orta Asya ve Sibirya blgelerinde srgn hayat yaamlardr. Krm Tatarlar dnyann en ok madur olan halklarndan birisidir. Bakurt Trkleri, Bakurdistan zerk Cumhuriyetinde yaamaktadr. Rusya Federasyonu topraklar ierisinde yer alan lkenin dousunda Kuzey Kazakistan, gneyinde Bat Kazakistan, batsnda Tatar zerk Cumhuriyeti yer almaktadr. Resmi dili Bat Trk dilleri arasnda saylan Bakurtadr. Mslman bir Trk topluluu olan Bakurtlar daha ok krsal yerleim alanlarnda yaamaktadr. Nfusun yzde 70den fazlas Bakurtay ana dil olarak konumaktadr. uva Trkleri, uvaistan zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Rusya Federasyonu topraklar iinde yer alan ve dousunda Tatar zerk Cumhuriyeti bulunan lkenin resmi dili uvaadr. Halkn tamamna yakn bu dili ana dil olarak konumaktadr. ounluu Mslman olan uva Trkleri arasnda Ortodoks Hristiyanl din olarak benimsemi olanlar da bulunmaktadr. Krmaklar, kinci Dnya Savann sonuna kadar Krmda yaayan Musevilik inancna mensup Trklerdir. Hazarlarn soyundan geldikleri tahmin edilmektedir. Gnmzde bu Trk topluluunun nfusu gittike azalmaktadr. Bugn eski Sovyetler Birlii topraklar iinde dank bir biimde yaamaktadrlar. Amerika Birleik Devletlerinde de yaklak olarak 2500 kiilik bir nfusa sahip olduklar bilinmektedir. Krmak dilini konuanlarn says ok azdr. Bu dilin hemen hemen yok olduu da sylenebilir. Etnik anlamda varlk gstermeleri mmkn grlmemektedir. Eski Sovyetler Birliinin batsnda iki Trk topluluunun yaad bilinmektedir. Gagauz (Gkouz) ve Karaim Trkleri olarak adlandrlan bu gruptan Karaimlerin nfuslar ok azdr. Gagauzlar, Moldova Cumhuriyetinin gney blgelerinde, Ukraynada, ve Orta Asyada yaamaktadrlar. Gagauzca, Anadolu Trkesine en yakn Trk ivesidir. Gagauzlar Ortodoks

293

Hristiyanl din olarak benimsemilerdir. Karaim Trkleri ise Musevilii din olarak kabul eden bir Trk topluluudur. Ukrayna Cumhuriyetinde ve Litvanya Cumhuriyetinde yaadklar bilinmektedir. Trk dillerinin Bat grubundan olan Karaimce resmi olarak kabul edilmitir. Ancak, nfusun byk bir ounluu Rusay ana dil olarak konumaktadr. 1979 ylnda yaplan Genel Nfus Saym sonucuna gre Rusya Federasyonunda be dank blgede yaayan toplam Trk nfusunun yzde 63 Volga-Ural Blgesinde bulunmaktadr. Trk topluluklarnn younlat ikinci blge ise Kafkasya Blgesidir. Bu blgede younlama oran yzde 27dir. Daha sonra srasyla Sibirya, Orta Asya ve Bat Blgesi gelmektedir. 1989 ylnda yaplan Genel Nfus Saym sonularna bakldnda ise bu sralamann deimedii grlmektedir. Ancak, dalm oranlarnda ok az da olsa bir farkllama vardr. Volga-Ural Blgesinde yaayan topluluklarn nfus dalm yzdesi 60a derken, Kafkasya Blgesindeki bu oran yzde 30 eklinde grlmektedir. Orta Asya ve Sibirya Blgelerinde yaayan Trk topluluklarnn nfus dalm oran ise hemen hemen ayndr (%4). ki nfus saym sonularndan hareket edilerek elde edilen 1995 yl tahmini rakamlarna bakldnda ise toplam nfus rakamnn 18 milyonu at grlmektedir. VolgaUral Blgesinde 10.5 milyonu aan nfus bulunmaktadr. Kafkasya Blgesinde 6 milyona erien bir nfus bykl sz konusudur. Bu rakam Orta Asya ve Sibirya Blgelerinde yaklak olarak 800 bine ulamtr. Volga-Ural Blgesinde yaayan Trk topluluklar iinde yzde 65 oran ile Tatarlar en fazla nfusa sahiptirler. uvalar yzde 18 ile Tatarlar takip etmektedir. Daha sonra srasyla, Bakurtlar, Krm Tatarlar ve Krmaklar gelmektedir. 1989 yl saym sonularna gre nfus dalm orannda bir farkllama grlmemektedir. 1979 ve 1989 yllar arasndaki on yllk dnem iin hesaplanan nfus art hzlarna bakldnda, Krm Tatarlarnn en yksek art hzna sahip olduklar grlmektedir. Tatar ve Bakurt Trklerinin nfus art hz hemem hemen ayndr. Daha sonra gelen uva Trklerinin nfus art hz ise binde 5 civarndadr. Krmaklarn nfusu ise hzla azalmaktadr. Sibirya Blgesinde yaayan Trk Topluluklarnn 1979 ylndaki nfus dalmlarna bakldnda, Yakut Trklerinin en fazla nfusa sahip olan topluluk olduu grlmektedir. Blgede yaayan topluluklarn yzde 50sini oluturmaktadrlar. Tuva Trkleri ise yzde 25 oran ile ikinci en fazla nfusa sahip olan topluluktur. Ardndan, Hakas, Altay, or, Dolgan ve Tofa Trkleri nfus byklne gre sralanabilir. 1989 ylnda ise nfus byklne gre yaplan sralama deimemekle birlikte nfus art hzndan kaynaklanan oransal bir art sz konusudur. Bu dnemde Tuva Trklerinin oran 25ten 27e ykselmitir. Topluluklar nfus art hzna gre incelendiinde, Dolgan Trklerinin negatif ynde bir art hzna sahip olduklar grlmektedir. Yaplan hesaplamalar sonucu Tuva Trklerinin en yksek nfus art hzna sahip olduklar ortaya kmtr. Sibirya Blgesinde yaayan Trk topluluklarnn 1995 ylndaki nfus dalmlarna bakldnda, 419 bin kiiyle Yakut Trkleri en fazla nfusa sahip olan topluluktur. Bu topluluu 230 bini aan bir byklk ile Tuva Trkleri izlemektedir. Daha sonra sralamay takip eden Hakas ve Altay Trkleri arasnda ok farkl bir byklk yoktur. En son sralarda ise or, Dolgan ve Tofa Trklerinin yer ald grlmektedir (Tablo 14).

294

Kafkasya Blgesi ele alndnda 1979 ylnda toplam 4 milyona yaklaan nfusun yzde 18 gibi byk bir ksmn eenler, yzde 13e ulaan bir oranda Osetinler ve yzde 11e erien oranda ise Avarlar oluturmaktadr. Dier Trk topluluklarnn nfus dalm oran yzde 10un altndadr. 1989 gelindiinde dalmn ok fazla deimedii grlmektedir. Nfus art hzlar asndan konu ele alndnda, Ahska Trklerinin en yksek art hzna sahip olduklar grlmektedir. En dk art hzna sahip topluluunun ise erkezler olduu yaplan hesaplamalar sonucu ortaya kmtr. 1995 yl iin yaplan tahminlere bakldnda, toplam nfusun 6 milyona ulat grlmektedir. Bu ylda 1 milyonu aan nfuslar ile eenler birinci sray almaktadr. Daha sonra ikinci sray Avarlar, nc sray ise Osetinler almaktadr. Lezgi, Kabardin ve Darginler nfusu 400 ile 500 bin arasnda olan topluluklardr. Bu sralamay Ahskal, Kumuk ve Ingular takip etmektedir. Karaay, Adge, Lak, Tabasaran, Abaza, Malkar ve Balkarlarn 1995 yl nfuslarnn 100 bin ile 200 bin arasnda olduu tahmin edilmektedir. Nogay, erkez, Abhaza, Agul, Tsahur ve Rutullar nfuslar 100 binin altnda olduu tahmin edilen topluluklar arasnda yer almaktadr (Tablo 14). Eski Sovyetler Birliinin bat blgesinde yaayan Gagauz ve Karaim Trklerinin 1979 ylndaki toplam nfuslar 200 bine yaklamaktadr. 1989 ylnda ise bu say hemen hemen ayn kalmtr. Nfus art hz asndan bir deerlendirme yapldnda, Karaim Trklerinin negatif ynde bir hza sahip olduklar grlmektedir. 1995 yl iin yaplan tahminlere gre her iki topluluun da dahil edildii toplam nfus 205 bine yaklamaktadr. Nfus art hznn ynnden kaynaklanan nfus azalmas, Karaimlerin nfuslarn 2.500 kiiye kadar drmtr. Karaimler yok olma tehlikesi ile kar karyadr. Ayn dnemde Gagauz nfusu 202.840 olarak hesaplanmtr. 2000 yl iin yaplan tahmine gre toplam 20 milyona yaklaan nfus ortaya kmaktadr. Konuya blgelerde yaayan Trk topluluklar asndan baklrsa, 2000 ylnda Volga-Ural Blgesinde yaayan topluluklardan Tatar Trklerinin 7 milyona ulaan bir nfusa sahip olacaklar tahmin edilmektedir. uvalar, Tatarlardan sonra ikinci byk nfusa sahip olaca tahmin edilen Trk topluluudur (Tablo 14). Sibirya Blgesinde yaayan Trk topluluklar ele alndnda, Yakutlarn 2000 ylnda blgede yaayaca tahmin edilen 900 bin kiilik nfusun yarsn oluturmalar beklenmektedir. Daha sonra srasyla, Tuva, Hakas, Altay, or, Dolgan ve Tofa Trklerinin 263.690 ile 805 kii arasnda deien nfus bykln oluturmalar beklenmektedir. 2025 ylnda ise 33 milyonu amas beklenen toplam nfus Trk adn devam ettirecektir. Kafkasya Blgesinde yaayan Trk topluluklar ele alndnda, 2015 ylna kadar en fazla nfusa sahip olmalar beklenen eenlerin 2020 ylndan itibaren yerlerini Ahskallara brakacaklar yaplan hesaplamalar sonucunda ortaya konulmutur. Bu blgede dikkati eken dier bir nokta ise blgede yaayan tm Trk topluluklarnn nfuslarnn devaml artmasdr. Tablo 14n incelenmesinden anlalan odur ki, Ahskallarn nfuslarn ikiye katlama sresi dokuz, Krm Tatarlarnn on, Agullarn on drt ve Tsahurlarn on yedi yldr. Bunlar takip eden dier

295

gruplarn art hz da olduka yksektir. Bu anlamda en uzun sreler olan 210 yl orlar iin, 267 yl ise Tofalar iin geerlidir. Nfusu azalan gruplardan Dolganlar ise her 630 ylda bir nfuslarnn yarsn kaybedeceklerdir. Bu sre Karaimler iin 40 yl, Krmaklar iin ise 11 yl gibi olaanst ksa bir zaman dilimine tekabl etmektedir. 5. Dier lkelerdeki Trk Nfusu Bu blmde, yaadklar lkelerde aznlk ya da gmen olarak bulunan Trk nfusu incelenecektir. Blm, Orta Dou ve Orta Asya lkeleriyle (Tablo 15) balayp Balkan lkeleriyle (Tablo 16) devam edecek ve Avrupa, ABD ve Avustralyayla (Tablo 17) sona erecektir. Gnmzde Trk nfusun aznlk ve gmen olarak yaad blgelerin dalmna bakldnda, Avrupa ve Balkan lkelerinden, Orta Dou ve Orta Asyaya, Avusturalya ktasndan Amerika Birleik Devletlerine kadar uzanan geni bir corafyaya yayldklarn grmekteyiz. Bununla birlikte, aznlk veya gmen olarak yaadklar lkelerdeki toplam nfusun nemli bir ksmn oluturmaktadrlar. Bu durum ise baz lkelerde, Trk nfusun toplam saysnn eksik bildirilmesi gibi sonular dourmaktadr. rnein Yunanistan, uluslararas resmi yaynlarda lkesinde yaayan Trk aznlk nfusunun sadece 3000 kii olduunu bildirmektedir. Benzer durum bir aznlklar lkesi olan Irak iin de geerlidir. Irak lke topraklarnda yaayan aznlk nfusunun bykl konusunda hibir yayn yapmamaktadr. Nfus ayrm inan farkllklarna gre verilmektedir. Dolaysyla, kesin bir sonu elde edilmesi mmkn olmamaktadr. Bulgaristanda da ayn sorun sz konusudur. Trk aznlklarnn nfus byklnn tam ve kesin olarak bilinmedii baz lkeler iin yaplan nfus tahminlerinde oransal dalm yntemi uygulanmtr. lkelerin gnmzdeki toplam nfuslar zerinden Trk nfusun oran tahmin edilmitir. Gnmzde Avrupa, ABD, Avustralya ve Balkan lkelerinde 5.4 milyonu aan bir nfus byklne sahip olan Trk varl herkes tarafndan kabul edilmektedir. Bu rakamn yaklak olarak 3.2 milyonu eitli Avrupa lkelerinde, 2 milyonu Balkan lkelerinde, 0.2 milyonu ise Avustarlya ve ABDde yaamaktadr. 15. yzyldan itibaren Balkanlara yerleen nfus, Osmanl mparatorluunun zayflamaya balamasndan itibaren azalmaya balamtr. Bu durumun en nemli nedenleri arasnda eritme politikalarna maruz kalmalar gsterilebilir. Trk olduklar inkar edilen bu nfus her trl zor koula ramen yaamaya devam etmekte ve Trk kltrn srdrmeyi baarmaktadr. 5.1. Orta Dou ve Orta Asya lkeleri randa yaayan Trk aznln, Gazne ve Seluk Trklerinin soyundan geldii tahmin edilmektedir. Bat Ouz dili ad verilen bir Trk dilini konuan bu topluluklar tarm ve hayvanclkla uramlardr. Gnmzde Tebriz ve Tahran kentinde younlatklar grlmektedir. zellikle, Rza

296

ah dneminde eitli basklara maruz kalan Trk aznlk Farsa konumalar konusunda yaplan zorlamalara karlk vererek Trk dilini korumutur. randa yaayan etnik aznlklarn says hakknda gvenilir istatistiki veriler bulunmamaktadr. Bununla birlikte, Azerbaycan Trklerinden olan Dr. Cevat Heyet, 1983 ylnda Indiana niversitesinde Birinci Uluslararas Trk Aratrmalar Konferans erevesinde verdii tebliinde 14-15 milyon Trkn randa yaadn belirtmitir (Bainbridge, 1995). 2. blmde ifade edilen nedenlerden dolay randa yaayan Trklerin saysnn Dr. Heyetn tahmininin de stnde olduu bilinmekte fakat resmi kaytlara yanstlmamaktadr. Irakta yaayan Trk aznln ise daha ok Irakn kuzeyinde, Badat ve Musul kentlerinde yaad bilinmektedir. Ayn blgede yaayan dier aznlklar tarafndan ge zorlanmaktadrlar. Ayn zamanda Arap kltrn kabul etmeleri ynnde de bask yaplmaktadr. Bugne kadar Irakta dzenli nfus saym yaplmamtr. Yaplan saymlar da bask altnda gereklemitir. Irak, Trk aznlklarla birlikte dier aznlk nfusunun saysn da saklamaktadr. Bu durumda gnmzdeki nfus rakam ancak tahmin yoluyla elde edilebilmektedir. Bugn Irakta 1.5 milyon ile 2 milyon civarnda Trk yaamaktadr. (Kosoy, 1991). Yaplan bu tahmin toplam nfusun yaklak olarak yzde 6sna karlk gelmektedir. Suriyede bulunan Trk aznlk Birinci Dnya Sava sonrasnda Fransaya verilen blgede yaamtr. Hatay ve skenderunda yerleen Trk aznlk, 1923 ylnda yaplan nfus saymna gre 87 bin kiilik bir nfusa sahip olduklar ortaya kmtr. Fransz ynetiminde blgeye zel bir rejim uygulanmtr. Eitim ve retimde Trk dili kullanlmtr. 1939 ylnda ise blge, Trkiye Cumhuriyetinin ynetimine girmitir. Ayn zamanda Trkiye snr boyunca yerleen Trk aznlk, Arap milliyetiliinin youn basks sonucunda eritme politikasna maruz kalmlardr. Afganistanda Trk dilini konumakla birlikte Trk olmayan aznlk yannda, Trk dilini konuan Trk aznlklar da yaamaktadr. Trk ivelerini konuan nfus lkenin kuzeyindeki Hinduku dalar ile Orta Asya snrnda yaamaktadr. Trk aznlklardan zbekler, en fazla nfusa sahiptirler. Krsal yerleim birimlerinde yaamlarn srdrmektedirler. Trkmenler ele alndnda, nfus bykl sralamasnda ikinci srada yer aldklar sylenebilir. lkenin kuzey batsnda yaamlarna devam etmektedirler. Gebe hayatlarna devam eden Krgz Trkleri de ayn corafya ierisine yerlemilerdir. Kazak ve Karakalpak Trkleri nfus bykl bakmndan en dk rakama sahiptirler. Trklerin Atayurtlarndan biri olan bugnk Moolistan Halk Cumhuriyetinde, Kazak ve Tuva Trkleri yaamaktadr. Kazak Trkleri 1725-1750 yllar arasnda Rus basklarndan kamak iin Bat Trkistandan Dou Trkistana doru gelmilerdir. 1860l yllarda bir ksm Altay dalarndan Hovd nehri havzas boyunca yerlemilerdir (Bainbridge, 1995). in Halk Cumhuriyetinde yaayan Trk aznlk ele alndnda, Kazak, Krgz, Tatar, zbek, Yaz ve Salar Trklerinden oluan byk bir nfus sz konusudur. Bu corafyann iinde inlilerin Sincan-Uygur zerk Blgesi olarak adlandrd Dou Trkistanda Uygur Trkleri yaamaktadr.

297

Blge konum bakmndan stratejik bir neme sahiptir. Uygurlar nfus bykl bakmndan da yeterli ounlua sahiptirler. in Halk Cumhuriyetinin basklar bamszlk ynndeki faaliyetlere hz kazandrmaktadr. in Halk Cumhuriyeti milli aznlklara belli llerde zerklik salam olmasna ramen sk denetimlerine devam etmektedir. 1991 ylnda bamszln ilan eden Kazakistan Cumhuriyeti bu hususta kesin bir tavr belirlememitir. Fakat, mevcut ynetim Uygur Trk Devletinin kurulmas ynndeki eilimleri in ile arasnn alaca ve blgede statkonun bozulaca endiesiyle engelleyebilir. 1995 yl verilerine gre Orta Dou ve Orta Asya lkelerinde yaklak olarak 30 milyon kiiden oluan bir Trk nfusunun yaad bilinmektedir. En fazla Trk nfusun yaad lke randr. Daha sonra sralamada Dou Trkistanda yaayan ve nfuslar 10 milyona yaklaan Uygur Trkleri yer almaktadr. Afganistanda yaayan Trk aznlk da olduka fazla nfusa sahiptir. zbek, Kazak, Trkmen, Krgz ve Karakalpak Trklerinden oluan Trk aznlk, Afganistanda kendi aralarnda tamamen Trk dilini konumaktadr. Afganistanda tam nfus saym yaplmad iin Trk aznlk nfusu oransal tahminlerden hareket edilerek hesaplanmtr. in Halk Cumhuriyetinde yaayan Trk aznlk incelendiinde, 2 milyona yaklaan bir byklkte nfusa sahip olduklar grlmektedir. Trk dillerini konuan Trk aznlk, Kazak, Krgz, Tatar, zbek, Yuur ve Salar Trklerinden olumaktadr. Dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta, Salar ve Yuur Trklerinin gnlk hayatta Trk dilini kullanyor olmalarna ramen yaz dili olarak incenin kullanlyor olmasdr. Her iki Trk aznlk in Halk Cumhuriyetinin Gansu blgesinde yaamaktadr. Endie verici bir durum, bu gruplarn yazl dillerinin olmaydr. Sonu olarak, ince yaygn olarak kullanlmaktadr. in anayasasnn, aznlklara kendi dillerini kullanma hakk tanmasna ramen, eitim hizmetlerinin Trk dilinde yaplmas iin gerekli yetimi eleman sknts ekilmektedir. Dier Trk aznlklarn dil konusunda sorunlarnn olmad bilinmektedir. Moolistan Halk Cumhuriyetinde Trk aznlk olarak yaklak 183 bin kii yaamaktadr. Bu cumhuriyet snrlar ierisinde Kazak ve Tuva Trklerinin yaadklar bilinmektedir. Irakta yaayan Trk aznlk nfusunun 1995 ylnda 1 milyonu at tahmin edilmektedir. Trkmen Trklerinin youn olarak bulunduklar Irakta Trk dilinin youn bir biimde kullanlmakta olmas sevindirici bir gelimedir. Suriyede 1995 ylnda yaayan Trk aznlk nfusunun 482 bin olduu tahmin edilmektedir. Trkmen Trkleri, 11. yzyldan beri Suriyede yerleik hayata gemilerdir. Suriyenin kuzeyinde yerleen Trk aznlk nfusu oransal tahminlerden hareket edilerek bulunmutur. Suriye Genel Nfus Saymlarnda kiilere etnik kken ve dil alannda zel bir soru yneltilmemektedir. Toplam nfusun yaklak olarak yzde 3n oluturduklar tahmin edilmektedir. Genellikle krsal yerleim blgelerinde yaayan Trkmen Trkleri, kendi aralarnda Trk dilini konumaktadrlar. Ancak, eitim ve retim dili Arapa olarak verilmektedir. Gnmzde rdnde yaayan Trk nfusu ele alndnda, Anadolu Trkleri gndeme gelmektedir. bulmak amacyla lkeye yerleen Trk nfusun says olduka azdr. 1995 ylnda 2.216 kiinin yaad bilinmektedir. Ancak saylar konusunda bir tahmine sahip olmadmz bir miktar Kafkasya kkenli Trk nfusu rdnde yerleiktir. Bunlar rdnde genel nfus iindeki paylaryla karlatrldnda olduka etkin konumdadrlar. Orta Dou ve Orta Asya lkeleri arasnda Trk aznlk nfusu en youn olarak ran slam Cumhuriyetinde bulunmaktadr. Bu lkedeki Trk aznln yksek bir art hzna sahip olduu dikkatleri ekmektedir. Bu lkedeki Trk aznlk gruplarnn 1995 ylndaki nfus byklklerine gre sralamas yapldnda 9 milyonluk rakamla Azeri Trkleri en n srada yer almakta, bunu 1.2 milyon

298

rakam ile Trkmen Trkleri takip etmekte, ardndan 9 yz bin rakam ile Kakay Trkleri, 8 yz bin rakam ile de Avar Trkleri en son olarak da srasyla Kayar Trkleri ve dier Trk aznlklar gelmektedir. ran slam Cumhuriyetindeki toplam Trk aznlk nfusunun daha 1995 ylnda 12 milyon rakamn gemesi 2000li yllara gelindiinde bu lkedeki Trk aznlnn gzard edilemeyecek bir bykle ulaacan imdiden gzler nne sermektedir (Tablo 15). Orta Dou lkelerinde yaayan Trk aznlk gruplar arasnda en yksek art hzna sahip olannn Irak ile Suriyede yaayan Trkmen Trkleri olduu grlmektedir. Hatta, Irakta yaayan Trkmenlerin art hz yzde 3.3 iken Suriyede yaayan Trkmenlerin yzde 3.8 rakamn yakalamalar dikkatlerden kamamaktadr. Her iki lkenin baskc ynetimleri hzla artan Trkmen nfusunu eritmek iin eitli politikalar yrtseler de bu konuda kesin bir baarya ulaamamaktadrlar. Irak ve Suriyede yaayan Trkmenler yksek bir art hzna sahip olmalarna ramen ayn grubun rdnde yaayan yeleri yzde 1 gibi dk bir art hzna sahiptirler. Bu lkedeki nfuslar 1995 ylnda ancak 2 bin dolaynda olan Trkmen Trklerinin daha sonraki yllarda fazla nfusa sahip olmalar beklenmemektedir. Afganistanda yaayan Trk aznlklar hem say bakmndan hem de art hzlar bakmndan farkllklar arz etmektedirler. Bu lkedeki Trk aznlklar arasnda say bakmndan zbek Trkleri iki milyona yaklaan nfuslar ile birinci sraya yerleseler de art hzlar bakmndan alt sralarda yer almaktadrlar. Trkmen Trkleri 569 bin says ile zbek Trklerini takip etmekte, ayn zamanda da bu lkedeki dier Trk aznlklar arasnda en yksek art hzna sahip olma zelliini ellerinde bulundurmaktadrlar. Krgz Trklerinin ardndan ok kk saylara sahip olan Kazak Trkleri ile Karakalpak Trkleri gelmektedir. Moolistanda yaayan Trk aznlklarndan Kazak Trkleri, yaklak 180 bin civarnda bir bykle sahip olmalarna ramen dk bir art oran sergilemektedirler. Bu lkedeki dier Trk aznlk olan Tuva Trkleri ise 1995 ylnda ancak 2 bin civarnda bir nfusa sahiptirler. Dou Trkistanda yaayan Trkler yksek bir art hzyla daha 1995 ylnda 10 milyon rakamn am bulunmaktadrlar. Orta Dou ve Orta Asya lkelerinde yaayan Trkler arasnda en yksek art hzna yzde 4.88 ile in Halk Cumhuriyetinde yaayan Krgz Trkleri sahiptir. Bunu ayn lkede yaayan Kazak Trkleri takip etmektedir. Ayn corafyada yaayan Salar Trkleri de 157 bin kiiye erien nfuslar ile nemli bir yere sahiptirler (Tablo 15). 2000 ylnda Irakta yaayacak Trkmenlerin 1.2 milyonu amas beklenmektedir. Bu rakam 1980-1985 yllar arasnda Trkmenlerin nfus art hzlar gznne alnarak elde edilmitir. 1990l yllarda Irakta, zellikle de Kuzey Irak Blgesinde yaanan olaylarn Trkmen nfusuna etkisi kesin olarak bilinmediinden 2000li yllara ynelik hesaplamalar yaplrken bu unsurlar gz nne alnamamtr. Dolaysyla Trk aznln bu lkedeki 2000li yllara ilikin nfus tahminlerinin kesinlik tayamacann gzard edilmemesi gerekmektedir. Suriye Arap Cumhuriyetinde yaayan Trkmenler yzde 3.8 gibi yksek bir art hzyla 2000 ylnda 586 bin kiilik bir nfus byklne sahip olacaklardr. Afganistanda son yllarda yaanan i savan Trk aznlklara etkisi tamamen bilinmemektedir. Bununla beraber bu gruplarn i savaa katlmadklar iin savatan fazla zarar grmedikleri tahmin edilmektedir. Trk aznlklar arasnda en yksek nfus art hzna sahip olan Trkmen ve Krgz nfusunun hzl bir ekilde artmaya devam edecei tahmin

299

edilmektedir. 21. yzyln ilk eyreine gelindiinde Orta Dou ve Orta Asyadaki Trk aznlk nfusu 78 milyona ulaacaktr. Doal olarak, yaadklar lkelerde Trk kimliklerini kaybetmeleri ynnde youn basklarla karlaacaklar phesizdir. Bu durumda, Trk kimliinin korunmas konusunda Anadolu Trkleri tarafndan acil nlemler alnmaldr. Moolistanda yaayan Trk aznlk 2025 ylnda ise 219 bine ulaaca yaplan hesaplamalar sonucunda ortaya konulmutur. Nfus byklnn ounluunu Kazak Trkleri oluturmaktadr. Zaman ierisinde Tuva Trklerinin de artarak bu bykle olumlu ynde katkda bulunmalar beklenmektedir (Tablo 15). Dou Trkistanda yaayan Uygur Trklerinin nfusunun 2015 ylnda 21 milyona, 2020 ylnda ise 21.3 milyona ulaaca tahmin edilmektedir. 21. yzyln ilk eyreinde ise nfusun 32 milyonu aaca beklenmektedir. in Halk Cumhuriyetinde yaayan Trk aznlk nfusunun en fazla Kazak Trklerine bal olarak artacan sylemek mmkndr. Daha sonra ise zbek Trklerinin en fazla nfusa sahip olacan belirtmek gerekir. 2025 ylna kadar olan 5 yllk zaman dilimlerinde nfus byklne gre sralama yapldnda, ilk sra Kazak, zbek ve Salar Trkleri arasnda paylalaca ortaya kmaktadr (Tablo 15). 5.2. Balkan lkeleri Balkan lkelerinde yaayan Trk aznlk incelendiinde, Avrupa lkelerine gmen olarak giden Trk nfusuna yakn bir sayya sahip olduklar grlmektedir. Bu lkelerden Bulgaristanda yaayan Trk aznln varl, 14. yzyl sonunda Osmanl fethinden sonra balamaktadr. 1878 ylnda blgedeki Osmanl ynetiminin sona ermesiyle Trk nfus, aznlk haline gelmitir. Ayn zamanda, Osmanl fethinden nce Tatar ve Gagauz Trklerinin ayn corafyada yaadklar bilinmektedir. Yunanistanda yaayan Trk aznln durumu ele alndnda, Osmanl fethi ile birlikte blgeye yerleen Trk nfus, 1912-1924 tarihleri arasnda yaplan zorunlu g anlamasna kadar nemli bir ounlua sahip olmutur. Bu tarihten sonra ise Bat Trakyada aznlk haline gelmilerdir. Romanyaya Trk nfusun yerlemesi 16. yzyldan itibaren balamaktadr. Tatar ve Anadolu Trklerinden oluan Trk nfus, Tuna nehri boyunca yerlemilerdir. Nfusun byk bir ounluu krsal kesimlerde yaamakta ve kendi aralarnda Trk dilini konumaktadrlar. Bu durum, hemen hemen btn Balkan lkelerinde sz konusu olduu gibi Trk nfusu eritme politikalarna kar halkn kendi kendine kazand byk bir baardr. Eski Yugoslavya topraklarnda yaayan nfus benzer bir ekilde Osmanl fethi ile blgeye yerlemitir. Ancak, 19. yzyln sonunda Balkan lkelerindeki Osmanl eemenlii zayflamaya balamtr. 1878 tarihinde Bosna-Hersek, Avusturya askerleri tarafndan igal edilmitir. 1912-1913 Balkan Savalarndan sonra yaplan 1913 tarihli Londra Antlamasna gre Trkler Balkanlardaki topraklarn brakmak zorunda kalmlardr. Balkan lkelerinde yaayan Trk aznlk ele alndnda her lke iin ayn yla ait verinin elde edilemedii grlmektedir. Eski Yugoslavya topraklarnda yaayan Trk nfusa ynelik en yeni veri 1971 ve 1981 yllarna aittir. Bu lke snrlar ierisinde yaayan Trk aznlk nfusunun hzla azald dikkatleri ekmektedir. 1971 ylnda 127 bine ulaan nfus, on yl sonra 100 bine kadar dmtr.

300

1995 yl tahmininde nfusun 77 bine kadar dt hesaplanmtr. Hrvatistan, Kosova ve Slovanyada yaayan Trk aznlk pozitif ynde nfus art hzna sahip iken dier blgelerde yaayan Trk nfus negatif bir art hzna sahiptir. Eski Yugoslavya topraklarnda yaayan nfusun aksine dier Balkan lkelerinde yaayan Trk aznlk nfusunun hzla arttnn grlmektedir. Bu lkeler iinde en yksek nfus art hz Bulgaristanda yaayan Trk aznla aittir. Buradaki Trk aznlk iinde Gagauz Trklerinin art hznn en yksek olduu yaplan hesaplamalar sonucunda ortaya konulmutur (Tablo 16). Bulgaristanda yaayan Trk aznlk ele alndnda Anadolu Trklerinin en fazla nfusa sahip olduklar grlmektedir. Ayn corafyada yaayan Gagauz ve Tatar Trkleri arasnda nfus bykl bakmndan hemen hemen farkllk grlmemektedir. 1981 yl verilerine gre 1.3 milyona yaklaan Anadolu Trklerinin nfusu, 1991 ylnda 1.4 milyona eritii grlmektedir. 1995 ylnda ise nfus artmaya devam etmitir. Yunanistan topraklar iinde yer alan Bat Trakyada 1971 ylnda saylar 329 bine yaklaan Trk aznln yaad bilinmektedir. 1981 ylnda 345 bin kiiye ulaan Trk aznlk nfusunun daha da artmaya devam edecei yaplan hesaplamalar sonucunda ortaya konulmutur. 1995 ylnda 350 bini aan bir bykle sahip olduklar tahmin edilmektedir. Romanyada ise 1966 ylnda toplam 40 bin kiilik bir Trk aznlnn varl sz konusudur. Nfus hzla artarak on bir yl sonra 46 bin kiiye ulamtr. Dolaysyla 1995 ylnda Romanyada yaayan Trk aznlk nfusunun 60 bin kiiye ulat tahmin edilmektedir (Tablo 16). Balkan lkelerinde yaayan Trk nfusun 2000li yllardaki yaps incelendiinde istikrarsz bir dnem geiren lkelerdeki nfusun i savalar ve g nedeniyle hzla azald grlmektedir. 2000 ylnn balangcnda Bosna-Hersek, Karada ve Srbistanda aznlk olarak da kabul edilmesi zor bir biimde ok az sayda Trk nfusunun bulunaca tahmin edilmektedir. Dier bir deyile, bu lkelerde Trk nfusunun kalmayaca sylenebilir. Ancak, bu gerein daha kolay grlebilmesi iin nfus tahminleri yaplmtr. Karada ve Srbistandaki nfusun tamamen kaybolaca yaplan hesaplamalar sonunda ortaya kmtr. Kosovada ise Trk aznlk nfusu istikrarl bir biimde artmaya devam edecektir. Makedonyada saysal olarak nemli bir miktar ifade eden Trk aznlk nfusunun, oransal olarak 2000 ylndan itibaren azalmaya balamas beklenmektedir (Tablo 16). Bulgaristanda yaayan Trk aznlk nfusunun 2000 ylnda 1.5 milyona ulamas beklenmektedir. Gagauz ve Tatar Trklerinin toplam 12 bin kiiye ulaan nfuslar yannda Evlad- Fatihan olarak da bilinen Anadolu Trklerinin nfuslarnn saysal ve oransal olarak artmas beklenmektedir. Bat Trakya blgesinde yaayan Trk aznln, 2000 ylnda nfus bykl olarak 360 bin kiiye ulamas beklenmektedir. Romanyada yaayan Trk Aznln 21. yzyln bandan itibaren nfus byklnn art incelendiinde, nfusun oransal olarak artma gsterecei sylenebilir. Romanyada yaayan Trklerin saylar 2000 ylnda 65 bine ulam olduklar tahmin edilmitir. Balkan lkelerindeki Trk aznlk nfusunun Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya dnda dier Balkan lkelerinde azalma eiliminde olduu grlmektedir. Trk nfusundaki bu azalma yukarda belirtildii gibi daha ziyade g ve i savalardan ileri gelmektedir. Ayn nfus grubunun 2000li

301

yllardaki byklkleri tahmin edilirken daha nceki yllara ait art hzlar gz nne alnmakta, dolaysyla eksi deerli art oranlar 2000li yllarda Balkan lkelerindeki Trk nfusunun srekli azalma eiliminde olduunu gzler nne sermektedir. Tablo 16nn incelenmesinden Eski Yugoslavya Cumhuriyetinin Bosna-Hersek blgesindeki Trk nfusunun srekli olarak azald ve 2025 ylnda 25 kiiye dt; Karada blgesinde daha 2010 ylnda sfrland; Srbistanda ise 2000li yllarda bir Trk aznlndan bahsetmenin mmkn olmad tespit edilmektedir. Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri arasnda en youn Trk nfusunun bulunduu Makedonya Blgesinde dahi Trk nfusunun srekli olarak azald, 2000 ylnn banda 56.547 olan nfusun, 2025te 32229a geriledii dikkatleri ekmektedir. 5.3. Avrupa, Amerika Birleik Devletleri ve Avustralya Gnmzde Avrupa lkelerinde, Amerika Birleik Devletlerinde ve Avustralyada yaayan Trkler ekonomik nedenlerle g eden nfustan olumaktadr. Balkan lkelerinde yaayan Trk aznlk ise vaktiyle Trklere ait olan topraklarda aznlk durumuna dm olan nfustan meydana gelmektedir. Uluslararas g ekonomik ve siyasal nedenlerden kaynaklanmaktadr. G hareketleri, g dnemlerine bal olarak da farkl zelliklere sahiptir. 1960l yllarda Avrupaya olan g zellikle Bat Avrupadaki igc an kapatmak zere gereklemitir. Ancak, bu g hareketi 1980li yllarn birinci yarsndan itibaren ekonomideki durgunluk nedeniyle azalma eilimine girmitir. Bat Avrupa lkelerine ynelik olarak 1960l yllarda balayan igc g azalarak da olsa 1980li yllarn sonuna kadar devam etmitir. Bu g hareketi 1980li yllardan itibaren yabanc nfusun aile birletirmesine ve yurtd doumlulara bal olarak devam eden bir ekil almtr. Ayn dnemde, bu lkelerin nfus yaplarnda da nemli deiiklikler meydana gelmitir. Bu deiiklikler arasnda bir yl iinde gerekleen doum saysnn ayn sre iinde gerekleen lm saysndan daha az olmas ve nfusun yalanmas saylabilir. Dier bir deile bu lkelerin nfuslar azalmaya balamtr. Bylece ilk defa olarak Bat Avrupa lkeleri nfuslarndaki bu azalmay gmen nfusu ile kapatma ynnde politikalar gelitirmilerdir. Trk ii g zellikle ekonomik nedenlere dayanmaktadr. Bat Avrupaya almak amacyla gelen Trk iileri bu lkelerdeki kal srelerini balangta kendilerinin ve ailelerinin geleceini gvence altna alacak birikimleri yapmak ile snrlandrmlard. Ancak geen zaman sresince, bu ksa srenin daha uzun bir kal sresine dnt aka grlmektedir. Baka bir deyile, sz konusu kal sresi, aile birletirmesi ile gelen dier aile yelerine ve yurtdnda doan ocuklarn eitim hayatna bal olarak uzamaktadr. Bylece, Trkiyeye kesin dn tarihinin srekli olarak belirli olmayan bir tarihe ertelenmesi bulunulan lkeye tamamen yerleme eiliminini daha da kuvvetlendirmektedir. Nitekim birinci kuan Trkiyeye kesin dnnden bahsetmek mmknse de bu eilimi ikinci kuak, zellikle de nc kuak iin sylemek mmkn deildir. Bugn artk, Bat Avrupa lkelerinde yaayan Trkler iin Trk Aznlk terimini kullanmak yanl saylacak bir isimlendirme olmasa da yeri geldike gmen kavramna da

302

bavurulacaktr. Dolaysyla aznlk Trkler ile gmen Trkler hesaplamalarda ayn kategori ierisinde ele alnacaktr. Bat Avrupa lkelerinin temel demografik zelliklerine bakldnda, nfusun azalmaya baladn, ortalama yaam sresinin uzadn ve dolaysyla nfusun yalandn grmek mmkndr. Dier yandan bu lkelerin lke iinde yaayan yabanclara vatandalk hakk vermeye baladklar dikkati ekmektedir. 1980li yllarda Bat Avrupa lkelerine ynelik g hareketi iki nemli zellie sahiptir. Bu dnemin ilk yarsnda Belika, Almanya, rlanda, Finlandiya, ngiltere ve spanya nceki dnemlere gre daha az g alan lkeler arasnda yer almaktadrlar. 1980li yllarn sonunda Almanya, Avusturya, svire, Lksemburg ve sve 1960l yllarda yaadklar g patlamasn yeniden yaamlardr. Bu deiikliin en nemli nedenleri ekonominin canlanmaya balamas ve Dou Avrupa lkeleri ve Sovyetler Birliindeki siyasi deiikliklerdir. Ayn zamanda bu g hareketi nfusu gittike azalan Avusturya, Federal Almanya, Lksemburg, svire, sve, Danimarka ve hatta talya ve Yunanistan nfusunun artn salamtr (Conseil de LEurope, 1991). Fransa ve Avusturya gibi baz Bat Avrupa lkelerinde yaayan Trk nfus zaman ierisinde ok byk bir oranda artma gstermitir. Fransa 1985 ylnda lkedeki kaak iilere oturma ve alma izni veren bir af karmtr. Avusturya ise nfusun yalanmasndan kaynaklanan nfus azaln yabanc nfus ile kapatma yoluna gitmi fakat 1993 ylndan itibaren g kontrol altna alacak yasa karmtr. Bat Avrupa lkelerinde yaayan Trk nfusun gelecei hakknda iki farkl yorum yaplmas sz konusudur. Bunlardan birincisi, Bat Avrupa lkeleri hzla azalan nfus aklarn lkelerinde bulunan yabanclar sayesinde kapatmaktadrlar. Trk nfus ise artk yabanc statsnde deil, bulunduklar lkelerde Trk aznlk haline gelmilerdir. Bu gr alma verisi olarak kullanlan kaynaklarca da dorulanmaktadr. O halde Trk nfusun Trk kimliklerini koruyabilmeleri gndeme gelmektedir. Bu lkelerdeki birinci ve ikinci kuak Trklerin Trk kimliklerini koruduklarn syleyebiliriz. Ancak nc kuak Trkler ki ksaca yurtd doumlular olarak tanmladmz bu grup Bat lkelerinin uyum (integration) politikalar ad altnda ele aldklar ve ardndan eritme (asimilation) politikas uyguladklar kuaktr. Bu kuan ksa bir sre sonra Trk kimliklerini kaybetmeleri mmkndr. Sosyal bir varlk olan insann yabanc olarak da olsa doduu, daha sonra eitimini grd ve hayatn geirdii bir lkenin kltrn ve yaay tarzn benimsemesi son derece normaldir. Bunun aksini savunmak mmkn deildir. nemli olan bireyin ait olduu kendi kimliini koruyarak yaad toplumla bar iinde bulunmasdr. Bu durumu Bat Avrupa lkelerinde yaayan Trkler asndan yle aklayabiliriz. Artk Avrupa lkelerinde kalc olarak var olan bir Trk nfusu vardr. Bu Trk nfusu bulunduklar lkenin yaay ve dnce tarzna gre ekillenecektir. Bu gerei kabul etmek zorundayz. nemli olan bu insanlarla var olan balarn kopmasn engellemektir. Trkiyede yaayan Trkler olarak bizim yapmamz gereken Bat Avrupal Trklerin bulunduklar lkede siyasal ve ekonomik bir gce sahip olmalar ynnde politikalar retmek olacaktr. (Tosun, 1995). Avrupa lkelerinde yaayan gmen Trk nfusu incelendiinde, 1981 ve 1991 yllar arasndaki nfus art hzlarnn olduka yksek olduu grlmektedir. Anadolu Trklerinden oluan bu gmenler, Anadoludaki temel demografik zelliklerini srdrmeye devam etmektedir. 1981

303

ylnda Avrupa lkelerinde yaayan gmen Trklerin nfus dalm incelendiinde, toplam olarak 2 milyona ulaan bir nfusa sahip olduklar tespit edilmektedir. Bu nfusun 1.4 milyona yakn F. Almanyada yaamaktadr. Hollanda ve Fransadaki Trk nfusunun ise 100er bin kiinin zerinde olduu bilinmektedir. 1991 yl iin yaynlanan nfus saym sonularnda, Trk nfusunun 1981 ylna gre 400 bin kii daha artt grlmektedir. Bu dnemde, F. Almanyada yaayan Trk nfusunun bykl 1.6 milyona karken, Fransa, Hollanda ve Avusturyada yaayan Trk nfusunun 100 ile 200 bin arasnda bir bykle eritii grlmektedir. Dier Avrupa lkelerinde ise hzl bir nfus art sz konusudur. Bu art, Trkiyeden Aile Birletirmesi yolu ile gelen nfusa bal olarak meydana gelmektedir. ngilterede 1981 ylnda 6 bin civarnda olan Trk nfus, 1991 ylnda 29 bine ulamtr. Ancak, bu lkeye eitim amacyla gelen Trk saysnda bir art olduuna dikkat ekmek gerekmektedir. 1995 yl resmi verilerine bakldnda, Avrupa lkelerinde toplam 2.7 milyona ulaan bir Trk varl sz konusudur. F. Almanyada 1.7 milyon civarnda olan nfus byklnn, zellikle Fransa ve Hollandada 200 bin rakamnn zerine kt grlmektedir (Tablo 17). 1981 ve 1991 yllar arasndaki nfus art hz incelendiinde, dikkat edilmesi gereken bir durum sz konusudur. Yukarda belirtildii gibi 1990l yllara kadar olan Trk aznln nfus art, sadece doal arttan kaynaklanmamaktadr. Bununla birlikte, Trk aznlk ile ilgili yaplan demografik almalarda Trk nfusun Trkiyeden setikleri kiilerle evlenmekte olduklar ve aile birletirmesi yolu ile elerini bulunduklar lkeye getirdikleri tespit edilmitir. Nfus art hzlarna gre yaplan sralamada Finlandiyada yaayan Trk nfusun en yksek art hzna sahip olduu grlmektedir. Daha sonra ise ngilterede yaayan Trk nfusunun hemen hemen ayn hza sahip olduklar grlmektedir. nc srada ise bir Akdeniz lkesi olan Portekiz yer almaktadr. Bu lkeyi yine Akdeniz lkeleri arasnda yer alan talya ve spanya takip etmektedir. Norve, Avusturya ve Danimarka gibi Orta ve Kuzey Avrupa lkeleri sralamay devam ettiren lkeler olmaktadr. Almanyada yaayan Trk nfusunun art hznn en az olduu dikkati eken bir bulgudur. Bununla birlikte, nfus byklnn en yksek rakama ulat lke olan Almanyaya Trkiyeden gelen gn halen devam ettii sylenebilir. Bu g hareketinin ynnn deitii de unutulmamaldr. Emeklilik ana ulam olan Trk nfusun bir ksm Trkiyeye kesin dn yapmakla birlikte kendi yerlerine evlilik yolu ile Trk nfusu ikame etmektedirler. 2000 ylnda Avrupa lkelerinde yaayan Trklerin nfus byklne gre sralamas yapldnda Almanyada yaayan Trkler birinci srada yer alacaktr. Bu sralamay 376 bini aacak nfuslar ile Fransada yaayan Trkler takip edebilecektir. Daha sonra ise Hollanda ve Avusturyadaki Trkler nfuslar 200 binin zerinde olmas beklenen gruplar arasnda yer alacaktr. ngiltere, Belika ve svirede yaayan Trk nfus byklnn de 100 bin kiiyi amas beklenmektedir. Ayn zaman dilimi ierisinde talya, Finlandiya, Lihtentayn, Lksemburg ve Portekiz gibi Avrupa lkelerinde yaayan Trk nfusunun kayda deer bir bykle erimesi mmkn grlmemektedir (Tablo 17).

304

Almanyada yaayan Trkler bu lkede etkili olmaya balamlardr. Bu baarnn temelinde bu lkede en fazla sayya sahip yabanclar olmalarnn ve ayn lkede geirilen otuz be yldan fazla bir sre sonunda elde edilen deneyimin yatt unutulmamaldr. Almanyadaki Trk nfus yapsna benzerlik gsteren bir dier Trk nfus yaps Fransann Almanya snrndaki Alsace blgesinde grlmektedir. Bu blgede yaayan yabanclar iinde en fazla sayya sahip olanlar Trklerdir. Durum bu olmakla beraber ne yazk ki bugne kadar Alsace blgesinde yaayan Trkler arasnda ciddi bir rgtlenme hareketi yaanmamtr. Bu ynde yaplan baz teebbsler ksa bir sre sonra amalar dna karak siyasi bir boyut kazanm ve daha sonra kendiliinden sona ermitir. Bu teebbslere benzer yeni bir hareket 1995 yl banda Alsace blgesinin merkezi olan Strazburgda gereklemitir. Bu ehirde kendi adlarna iyeri ileten Trkler Trk adamlar Platformu ad altnda yeni bir rgt kurmulardr. Sz konusu rgt ilk kurulduu dnemde amatr bir izlenim braksa da, temenni edilen bu hareketin en ksa zamanda olgunluk dnemine geerek daha geni bir boyut kazanmasdr. Fransada yaayan vatandalarmzn bu lkedeki ortalama kal srelerinin 21 ile 22 yl arasnda deitii gz nne alndnda bugn Almanyadaki Trkler tarafndan kurulan rgtlerin benzerlerinin Fransada da grlmeye balanmas iin belirli bir gei dneminin yaanmas gerekmektedir (Tosun, 1995). Fransz Ulusal Nfus ncelemeleri Enstitsnn (INED) Fransada gmenlerin uyumuna ilikin olarak yapt bir aratrma sosyal ve kltrel deiikliklere aklk getirmitir. Bu aratrmada yalar 20 ile 59 arasnda deien 13.000 kiiyle yz yze grmeler yaplm Cezayir, Fas, Portekiz, Trk, spanyol, Gney Dou Asya (Vietnam, Kamboya ve Laos) ve Kara Afrika kkenlilerden oluan kiilere eitli sorular yneltilmitir. Aratrmada ortaya kan tek istisnai durum Trklere aittir. Trkler ok belirgin bir ekilde kendi ilerine kapanarak Trk kimliklerini korumaya zen gstermektedirler. Fransada yetien gen Trk nfus iinde karma evliliin yok denecek kadar az olduu grlmektedir. Fransada doan genler Trkiyedeki yurttalar ile evlenmekte ve evlerinde Trke konumaktadrlar. (Tribalat, 1995). Bununla birlikte, Trkeyi yeterince veya hi konuamayan ikinci kuak genlerimizin bulunduu da grlmekte ve bu genlerin herhangi bir ilem yaptrmak iin konsolosluklara gelirken yanlarnda anne ve babalarn bulundurmalarna artk ska rastlanmaktadr. Ayrca, Fransada yaayan dier yabanclar gittike artan bir hzla kendi ana dillerini terk ederek evlerinde ve gnlk hayatlarnda tamamen Franszca konumaya ynelmilerdir. Bu durum zellikle okul andaki ocuklarda grlmektedir. 1992 ylnda Fransz Ulusal statistik Enstitsnn yapt bir aratrmaya gre Franszca dnda bir dili konuan yabanclarn yarsndan ou ocuklarna anadillerini aktaramamaktadrlar (INSEE, 1994). Bu durum, Trk nfusunun artmas ile birlikte Trk kimliinin korunmas sorununu da gndeme getirmektedir. Greceli olarak en fazla Trk nfusa sahip lke rnekleri olan Almanya ve Fransada balayan bu sorunlarn dier lkelerde de grlmesi ihtimali ortaya kmaktadr. Avrupa lkelerinde yaayan Trk aznln 21. yzyla Trk kimliini koruyarak girmesinin salanmas iin gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir. Avrupa lkelerinde yaayan Trklerin bulunduklar her lkede srekli olarak artt grlmektedir. Ancak, 2025 ylna gelindiinde dikkat ekici olduu kadar gereklemesi g olan baz

305

rakamlarn da bulunduu gzard edilmemelidir. rnein, 2025 ylnda ngilterede 4.550.505 ve Finlandiyada 3.457.415 gibi byk bir Trk nfusunun bulunaca hesaplanmtr. Bu yksek rakamlar tahmin yaplan yllarda (1981-1991) bu lkelerdeki Trk saysnn az olmasna ramen yksek art oranlar temel alnarak bulunmu olmalarndan ileri gelmektedir. 1981 ylnda Finlandiyadaki Trk nfus says 20 iken bu rakamn 1991 ylnda 310a, ngilteredeki Trk nfusunun ise 1981 ylnda 6557 iken 1991 ylna gelindiinde 29.000e kt grlmektedir. ngilteredeki Trk nfusuna dil grenmek amacyla gelenler de dahil edilmitir. Her iki lkedeki Trk nfusunun sz konusu bu iki zaman dilimi arasndaki nfus art hzlar hesaplandnda Finlandiya iin 0,274084, ngiltere iin ise 0,148676 bulunmaktadr. Bu oranlar ayn dnemde incelemeye tabi tutulan Avrupa lkelerinde yaayan Trkler arasnda en yksek art oran olma zelliine sahiptir. Bu rakamlarn teknik olarak doru olduu kabul edilmekle beraber gereklemesinin hayli g olduu kesindir. Dier yandan, Trklerin youn olarak bulunduklar lkelerde ise doal art oran ile artmaya devam ettii, Almanyadaki Trk nfusunun toplam saysnn 2025 ylnda ise 2.272.178e kt; Fransann ayn yldaki 1.789.876 rakam ile Almanyay takip ettii grlmektedir (Tablo 17). 21. yzyln ilk eyreine kadar olan zaman dilimi ierisinde, alma hayatna eitimli ve ayn zamanda i ve meslek sahibi olarak girmesi beklenen Trk nfusunun bulunduklar lkelerde vatandalk hakkn da elde etmeleri gndeme gelecektir. Bu durum, Trk toplumunun bulunduklar lkelerin siyasi ve ekonomik yaantsna etkin bir ekilde dorudan katlmalar anlamna gelecektir. Amerika Birleik Devletlerinde yaayan Trk nfusu Birlemi Milletler tarafndan yaplan Dnyada Etnik Gruplar adl almadan elde edilmitir. Bu almaya gre 1983 ylnda ABDde 7565 kii Trk aznl oluturmaktadr. Trkler, 1993 ylnda yaplan Nfus Saym sonucuna gre 11.025 kiiye ulamtr. ki zaman dilimi ierisindeki arttan hareket edilerek yaplan 1995 yl nfus tahminine gre 12.114 kiiye ulam olduklar varsaylmaktadr. Yaplan nfus tahminlerine Amerikan vatandal hakkn elde etmi Trkler dahil edilmemitir. 21. yzyln bandan itibaren hzla artmas beklenen Trk nfusunun 2000 ylnda 15 bin kiiye, 2025 ylnda da yaklak 50 bin kiiye ulamas beklenmektedir (Tablo 17). Avustralya 19. yzyln sonundan itibaren ekonomisi iin gerekli i gcn Avrupa ve Asya lkelerinden gmen alarak karlayan bir lke olmutur. 1976 ylnda Trkiye ve Avustralya hkmetleri arasnda bir g anlamas imzalanmtr. Bu anlamaya gre Trkiyeden gelen iiler gmen statsne getikleri taktirde devletten i ve mali yardm alabileceklerdir. Trklerin Avustralyada kalc olduunu sylemek mmkndr. Avustralyadaki Trk aznln nfus dalmna bakldnda, 1952 ylnda lkede ikamet eden 1123 Mslman Trk bulunmaktadr. Bunlar Anadoludan, On iki Adadan, Kbrs ve Bulgaristandan gelmilerdir. 1913 ylnda Ege Adalarnn Yunanistan tarafndan igal edilmesi ile adalardan gelen nfus artmtr. Benzer bir biimde Bulgaristanda kurulan komnist devlete tepki gsteren Trkler de ktaya gelmilerdir. 1950li yllardan itibaren ise Kbrs Trkleri Avustralyaya yerlemeye balamlardr. Ayn dnemde, in ve Rusyadan gelen Trklerin de olduunu sylemek gereklidir (Bainbridge, 1995).

306

Sidney ve Melbourn kentlerinde oturan Trklerin daha ok ilkokul dzeyinde bir eitime sahip olduklar bilinmektedir. Youn emek gc isteyen ilerde almaktadrlar. 1971 yl istatistiklerine gre 12 bin kiiden oluan bir Trk aznlk bulunmaktadr. 1978 ylnda ise bu saynn 23 bin kiiye kt grlmtr. Bu nfusun kentsel yerleim blgelerinde yaad bilinmektedir. Trk nfusunun verileri Avustralya resmi istatistik rakamlarndan elde edilmitir. Avustralya Trk toplumu liderleri kendileri ile yaplan grmelerde 1978 ylnda nfuslarnn 40 bin kiiye ulatn sylemektedirler (Bainbridge, 1995). 21. yzylda yaayacak toplam Trk nfusu tahminlerinde hata yaplmasn nlemek amacyla resmi rakamlar kullanlmtr. 1971 ve 1978 yllar arasndaki dnem iin hesaplanan nfus artnn yksek olduu grlmektedir. Bu nfus art hzn kullanarak yaplan 1995 yl tahminlerinde nfusun 100 bin kiiye ulat tahmin edilmektedir. Nfus art hesaplanan dnemlerdeki gerek nfusun daha fazla olduu dnlrse, bu rakamn doruya ok yaklatn belirtmekte yarar vardr. 2000 ylnda nfusun 177 bin kiiye ulam olaca tahmin edilmektedir. 21. yzyln ilk eyreinde ise nfus byklnn 1.8 milyona eriecei yaplan tahminlerin sonucunda ortaya konulmutur (Tablo 17). Trk aznlk nfusunun Avustralyadaki yaam biimi incelendiinde, Trkiye Trkesini konutuklar grlmtr. Eitim dili ngilizce olan Avustralyada birka ortaokulda Trke emeli ders olarak okultulmaya balanmtr. ngilizce konumayan gmenlerin ou bu dili resmi bir eitim grmeden renmektedir. Sidneyde yaplan bir aratrmada Trk kadnlarnn yzde 87sinin hi ngilizce kursuna devam etmedikleri grlmtr (Bainbridge, 1995). 6. Sonu ve Deerlendirme Gnmzde, Eski Sovyetler Birlii snrlar iinde yaayan ve daha ok da kapal bir yap sergileyen Trk topluluklar, bu zellikleriyle, birlikte yaadklar veya ilikide bulunduklar topluluklardan fazla etkilenmeden dil, din, yaay tarz gibi birok kltrel deerlerini deitirmeden srdrebilmilerdir. Yeni bamszlk kazanan Orta Asya Cumhuriyetleri halen iletilmekte olan veya iletilmeye alacak durumda olan birok yeralt ve yerst zenginliklerine sahip bulunmaktadrlar. Eski sistemin gerei emek, toprak ve sermaye gibi temel retim faktrleri ayn yerde toplanmamtr. Bir cumhuriyette karlan hammadde baka bir cumhuriyette ilenmekte veya vasfl igc baka bir cumhuriyetten gelmektedir. Cumhuriyetlerin ekonomik adan birbirine baml olmalar siyasi adan bamsz hareket etme imkanlarn da zorlatrmaktadr. Bamszlklarn kazanan cumhuriyetlerin ynetimlerinde eski rejimin etkileri halen grlmekle birlikte, bu lkeler bamszlklarn destekleyici baz tedbirler almaya balamlardr. Bu ynde atlan admlar arasnda lkelerin kendi paralarn basmas, anayasalarn kabul etmesi, resmi dil olarak ana dillerini kabul etmesi, belirli bir gei dnemi sonunda ana dilini bilmeyenlere yneticilik yolunun kapatlmas saylabilir. Dier yandan, milliyetilik akmlarnn kuvvetlenmesi ve eski rejime duyulan

307

fke bu cumhuriyetlerde yaayan ve yabanc unsur olarak kabul edilen Rus, Ukrain ve Volga Almanlarnn kitleler halinde lkeyi terk etmelerine yol amtr. ounluu vasfl igc olan bu unsurlarn bamszln yeni kazanm olan lkeleri bir anda terk etmesi, buralarda vasfl igc an ortaya karm, bylece yukarda bahsedilen retim faktrlerinden kalifiye igcnn bulunmamas ekonomiyi durma noktasna getirmitir. Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarn ilan ettikleri 1991 ylndan itibaren 1997 ylna kadar geen srede Gayri Safi Milli Haslalarnda ciddi dler yaanmtr. Bu tarihten sonra klme yerini yava da olsa bymeye brakmtr. Avrupa mar ve Kalknma Bankasnn yapt bir tahmine gre 1989 yln 100 kabul eden bir retim endeksine gre retimin 1999 yl seviyesi Azerbaycanda 47ye, Kazakistan ve Krgzistanda 63e, zbekistanda 94e ve nihayet Trkmenistanda 64e gerilemitir (Yaman, 2001). Avrupa Birliinin nceki formu olan Avrupa Ekonomik Topluluunun bir benzeri olarak 1991 ylnda Beyaz Rusyann Minsk ehrinde kurulan Bamsz Devletler Topluluunun kurulu amacnn Bamsz Devletlerin her alanda birbirleri ile olan uyumlarn kolaylatrmak olduu aklanmtr. Cumhuriyetler, Birlie ye olurken bamszlklarn korumak niyetinde olduklarn aka belirtmelerine ramen birlik iinde Rusya Federasyonunun etkisi hissedilmektedir. Bununla birlikte, Rusya Federasyonunun Birlik ii dengeyi salayan bir unsur konumunda olmas ye devletler arasndaki toprak ihtilaf, etnik atma ve borlar konularnda taraf tutmasn engellemektedir. Kurulduu gnden bugne kadar birok toplant yaplm ve saysz belge yaynlanm ancak, birlik iinden da yansyan ve uygulamaya konmu bir tedbirin bulunmamas gzlemcilerin bu konuda salkl yorum yapmasn engellemektedir. Sovyet rejiminin dalmasndan sonra bamszln kazanan yeni cumhuriyetlerin

gnmzdeki alm gc son derece dktr. Bununla birlikte, Bamsz Devletler dinamik bir nfus yapsna sahiptirler. zellikle de Trk Cumhuriyetlerinin nfus art hz BDTnin dier yelerinden yksektir. Trk Cumhuriyetlerinin hemen hemen hepsinin zengin doal kaynaklar bulunmaktadr. Trk Cumhuriyetlerinin kii bana den milli gelirlerinin ileriki dnemlerde artn devam ettirecei izlenimi vermeleri ve dinamik bir nfus yapsna sahip olmalar Batl lkelerin dikkatlerini bu yeni tketici topluluklarna yneltmelerine yol amtr. Zira ekonomik byme teorisine gre, bu lkelerin iktisadi gelimenin nispeten erken merhalelerinde bulunmalar, kendilerinden fazla gelimi ekonomilerden daha hzl byyerek aradaki gelimilik farkn kapatacaklar beklentisini glendirmektedir (Yaman, 2001). Keza, Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri arasnda var olan tarihi ve kltrel balarn ekonomik ilikileri de kapsayacak ekilde geniletilmesinin her iki taraf asndan saysz yararlarnn bulunduu son derece aktr. Trk Cumhuriyetlerinin byme konusunda sahip olduklar avantaj onlarla ibirliine giren partnerlerini de olumlu etkileyecektir. Gelimekte olan lkelerin nfus problemleri, zellikle nfus-gelir, nfus-beslenme ve nfusevre ilikileri asndan nemlidir. Bir gre gre demografik zelliklerdeki belirtiler az gelimiliin sonucu deil, sebebidir. Buna gre nfus planlamas uygulamak kalknmann zorunlu bir n

308

kouludur. Baka bir gre gre ise demografik zelliklerdeki belirtiler az gelimiliin sebebi deil, sonucudur. Bu gr nfus planlamasna kar kmaktadr (lkin, 1983). Her iki grnde geerli ve geersiz olduu durumlar vardr. Sz gelimi eer tam kalk aamasnda bulunan bir ekonomi ar nfus basks altnda, kaynaklarnn ounu demografik yatrmlara aktaryorsa orada kalknmay gerekletirmek zorlamakla kalmayacak; ayn zamanda gecikecektir de. Dier bir adan bakldnda bir lkenin beeri kaynaklar yalnzca retime katlarak deil, ama ayn zamanda tketerek de kalknmaya katk salar.2 nsanlk tarihinin ok eski dnemlerinden beri aina olduu bir kavram da gda kaynaklarndaki gelimenin snrl olmas durumudur. Beslenme gvenlii, herkesin salkl ve etkin bir yaam srmek iin zorunlu olduu besinlere srekli eriebilmesi olarak tanmlanmaktadr (Diakanda, 2001). Her ne kadar, insan trn tehdit eden tehlikeler, gelimekte olan lkelerdeki nfus artndan m kaynaklanyor, yoksa gelimi lkelerdeki nfusun uygulamalarndan m sorusu beslenme gvenlii tartmalarnn gbeine yerlemi olsa da, en azndan bugn iin, problem ortaya kt yer iin ok daha fazla nem arz etmektedir. Nfus bana alnmas gerekli gnlk asgari kalori miktarn gelecekte de temin edebilmek, ya da temin edilebilirliini srdrebilmek iin gerekli nlemlerin dayanaca verinin altyapsn bu tr demografik analiz almalar oluturacaktr. Aslnda dnya tarmsal retimi gelecein nfus basklarna da direnebilecek gtedir. Ancak, bu retim lkeler arasnda eitsiz bir ekilde dalmaktadr. Gelecein muhtemel problemlerinden ve atma konularndan biri de su kaynaklarnn yetersizlii hususudur. nsan ve canl varlnn vazgeilmezlerinden birisi olan dnya su potansiyelinin, gelecekte ihtiyac karlayp karlamayaca konusunda ciddi tartmalar yaplmaktadr. Zira, XX. yzylda ortaya kan su kaynaklar problemiyle insanln tankl ok gerilere gitmez. Artk bilinen ve herkese paylalan gerek u ki, su %100 yenilenebilen snrsz ve tkenmez bir kaynak deildir. Her geen gn artmakta olan dnya nfusunun tarm ve elektrik enerjisi gibi ihtiyalarn karlamak zere ayn ekilde artan su kullanm, bu kaynan byk lde tketilmesine yol amaktadr. Barajlar ve kanallar gibi sularn topland suni havzalar buharlama yoluyla kayplar da oaltmtr. 1995 yl itibaryla, dnyann yllk su tketimi yaklak 3000 km3t. Bundan sonra her 10 yl iinde bu rakamn %10-12 orannda byyerek 2025 ylnda 5000 km3e ulaaca tahmin edilmektedir. Yakn gelecekte Trk dnyasnn su skntsyla karlamas muhtemel blgeleri arasnda su zengini olduu varsaylan Trkiye, zbekistan ve Trkmenistann da yer almasn engelleyecek gelimeler henz kaydedilememitir. Ne yazk ki, gerek iklim koullarnda meydana gelen deiiklikler, gerek insan eliyle tabiata yaplan mdahaleler bu blgeleri riskli hale getirmitir. Tablo 18: Trk Dnyas Toplam Nfusu 1995-2025 (1000) Trkler Devlet 2000 2025 124.682 164.652

309

Topluluk

18.901

31.354 98.019

Aznlk Gmen 39.097 Toplam Kaynak: 182.680

294.025

Yaplan Projeksiyonlar.

Gnmzde Trk Dnyas nfusunun 182 milyon kiiyi at grlmektedir. Bu nfus byklnn 124 milyon kiisi Trk Devletlerinde yaamaktadr (bu rakama Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti nfusunun 2000 yl tahmini olan 145.435 kii dahildir). Trk Topluluu olarak Eski Sovyetler Birlii snrlar iinde yaayan Trklerin toplam nfus bykl 19 milyona yaklamtr. Aznlk ve gmen statsndeki Trklerin ise 39 milyon kiiye ulatklar bilinmektedir. 2025 yl iin yaplan nfus tahminlerinde toplam Trk Dnyas nfusunun 292 milyona ulamas beklenmektedir. Trk Devletlerinin toplam nfuslarnn 2025 ylnda 164 (KKTC 2025 yl tahmini 182.434 kii dahil), Trk Topluluklarnn 31, aznlk ve gmen olarak yaayan Trklerin ise 96 milyona ulamas beklenmektedir. Trk Dnyasnn 21. yzyln ilk eyreinde 294 milyon kiilik bir nfus byklne sahip olaca yaplan tahminler sonucu ortaya konulmutur (Tablo 18). Tablo 19: Trk Dnyas Toplam Nfusu Dzeltilmi Tablo 1995-2025 (1000) Trkler Devlet Topluluk 2000 2025 106.333 14.430 138.644 23.903 189.002

Aznlk Gmen 75.569 Toplam Kaynak: 196.332

351.549

Yaplan Projeksiyonlar.

Yaznn yntem, kaynaklar ve snrllklarn ele alnd blmnde ifade edilmi bulunan nedenlerden dolay burada Trk Dnyas Toplam Nfusu Tablosu gerekli dzeltmeler yaplarak -yine KKTC nfus tahminleri dahil edilerek- tekrar verilmitir. Buna gre 2000 yl itibaryla Trk Dnyas toplam nfusu 196 milyonu amtr. Bunun 106 milyonu Trk Devletlerinde, 14 milyonu Trk Topluluu olarak Eski Sovyetler Birlii snrlar iinde, 75 milyonu da aznlk ve gmen durumunda yaayan Trklerden olumaktadr. 2025 yl iin yaplan nfus tahminlerinde toplam Trk Dnyas nfusunun 351 milyonu amas beklenmektedir. Trk Devletlerinin toplam nfuslarnn 2025 ylnda 138, Trk Topluluklarnn 24, aznlk ve gmen olarak yaayan Trklerin ise 189 milyona ulamas beklenmektedir (Tablo 19). Buna gre 2025 ylna gelindiinde Trklerin byk bir ounluunu tekil eden 213 milyon kii Trk Devletleri dnda yayor olacaktr. Bunun en nemli nedenlerinden ilki, ran ve in gibi Trklerin youn olarak yaad yerlerdeki nfus art oranlarnn yksek seviyelerini

310

muhafaza ederken, Trk Devletlerinde bir dme eilimine girilmi olmasdr. kincisi ise, Trk Devletlerinin ekonomik ve sosyal koullarndan dolay zellikle kalknm Bat lkelerine g veren bir yap arz ediyor olmalardr. Son olarak vurgulanmasnda yarar grlen nokta udur ki, bu yazda yaplan analizler ve ortaya konulan sonularn hepsi de gemite iki yada daha ok tarihte elde edilen verilerden hareketle ortaya konulmutur. Bir bakma btn projeksiyon yntemleri ayn nedenden dolay malldr. Ancak gelecekle ilgili kestirimde bulunmann bakaca bilinen gvenli bir yolu da yoktur. Dolaysyla nfusun kompozisyonu ve geliim seyrinin gemitekiyle motamot benzer olmayabileceinin hatrdan uzak tutulmamas gerekir.

Bu yazda, btn Trk Cumhuriyetleri iin 1979 ve 1989 yl Sovyet nfus saym verileri

kullanlmtr. Fakat, dier bir kaynak olan Kazakistan Ulusal statistik Enstitsnn verilerine gre 1993 ylnda nfusun %36.4 Ruslardan olumaktadr. 1993 yl iin verilen bu oran, bu almada yaplan projeksiyonla elde edilen 2000 yl rakamlarndan ok dk neredeyse 2025 yl tahminlerine yakn bir orandr. Bu durum, yeri geldike ifade edilmeye allan Trk Cumhuriyetlerinde yaayan Ruslarn Rusyaya dnleriyle ilgili olarak 1979 ve 1989 yllarnda yani henz Sovyetler Birlii yklmadan nce yaplan nfus saymlarna dayal tahminlerin yeterince aklayc olamayaca tezini dorulamaktadr. 2 Bu balamda ifadelerine yer verilmesi gereken birisi de Avrupa Parlamentosu milletvekili

Daniel Cohn-Bendittir. Bendite gre Avrupa bir g topradr. Hem demografik hem de ekonomik nedenlerle Avrupann ge ihtiyac vardr. G almazsa Avrupa fazla ileriye gidemeyecektir. Bu tarihin rettii ok sradan bir gerektir. Avrupann ge muhta durumda bulunmasnn esas nedeninin kendi demografik zellikleri olduu kolayca anlalabilecek bir gerektir (Cohn-Bendit, 2001). ANDERSON, B. A. vd. The Changing Ethnic Composition of the Soviet Union, Population and Development Review, Say: 15, No. 4, 1989. AKINER, S. Sovyet, Mslmanlar, ev. Tufan Buzpnar ve Ahmet Mutu, stanbul: 1995. AVAR, Z. vd. 21. Yzyln lk eyreinde Trk Dnyasnn Beeri Kaynaklar, Silahl Kuvvetler Dergisi, Say: 338, Ankara: 1993. AVAR, Z. vd. Beeri Kaynaklar Asndan Yeni Trk Cumhuriyetlerinin Dn Bugn ve Yarn, Trk Yurdu, Cilt 15, Say 100, Ankara, 1995. AVAR, Z. vd. Eski Sovyetler Birliindeki Trk Uluslarnn 21. Yzyln lk eyreindeki

311

Grnm , Trkiye Gnl, Say: 25, Ankara: 1993. AVAR, Z. vd. G ve Snma Hareketleri ve Son Be Ylda Trkiyeye Ynelik Snma Hareketleri , Silahl Kuvvetler Dergisi, Say: 339, Ankara: 1994. AVAR, Z. vd. Eski Sovyetler Birliindeki Rus ve Dier Slav Nfusunun Gnmzdeki ve Gelecekteki Yaps, Silahl Kuvvetler Dergisi, Say: 340, Ankara: 1994. AVAR, Z. vd. 21. Yzyln lk eyreinde Trk Dnyasnn Kentleri ve Kentsel Plan htiyalar , Trk Yurdu, Cilt: 14, Say: 85, Ankara: 1994. AVAR, Z. vd. Trk Dnyasnn Demografik Yaps, Yeni Trkiye, Say 15, Trk Dnyas zel Says Cilt 1, Ankara, 1997. AVAR, Z. vd. Dou ve Gneydou Anadoludan Terr Nedeniyle Geden Ailelerin Sorunlar, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yayn no: 115, Ankara: 1998. AVAR, Z. vd. Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri, Vadi Yaynlar, Ankara, 1998. AVAR, Z., vd. Yeni Bir Yzyla Doru Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri likileri, TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yayn no: 64, Ankara, 1993. BAINBRIGE, M. Dnyada Trkler, ev. Mehmet Harmanc, stanbul: 1995. BALDAUF, I. Some Thoughts on the Making of the Uzbek Nation, Cahiers du Monde Russe et Sovitique, Say: 32, No. 1, 1991. BARRY, F. Destins Economics des Etats de la CEI: le pari des Indpendances, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 397-398, 1995. BAZIN, M. Les Turcophones dIran, Le Fait Ethnique en Iran et en Afghanistan, Paris: 1988. BAZIN, M. Ethnies et Groupes Socio-professionnels dans le Nord de LIran, Le Fait Ethnique en Iran et en Afghanistan, Paris: 1988. BAZIN, M. Les Premires Inscriptions Turques (VIe-Xe sicles) en Mongolie et en Sibrie Mridionale, Arts Asiatiques, Say: 45, 1990. BOISSEVAIN, J. Les Entreprises ethniques aux Pays-Bas, Revue Europenne des Migrations Internationales, Say: 8, No. 1, 1990. BAZIN, M. Identit Ethnique et dentit Rgionale en Iran et en Asie Centrale, Revue du Monde Musulman et de la Mditerrane, Say: 59-60, 1991. BAZIN, M. Vestiges Chronologiques des Bulgar, Les Systmes Chronologiques dans le

312

Monde Turc Ancien, Paris: 1991. BOND, A. R. New Oblast Created in Turkmen SSR, Soviet Geography, Say: 32, No. 5, 1991. BUGROMENKO, V. N. Social Justice and nter-Nationality: Reeitorial Aspects, Soviet Geography, Say: 32, No. 8, 1990. CERT, S. Bir lkenin Gelecekteki Nfusunun Sabit Kalmas in Kadn Bana Gerekli Ortalama Canl Doum Says zerinde Hipotetik Bir alma, Nfusbilim Dergisi, Cilt 5, Ankara, 1983. CHAO, R. Jorge Luis Borges ile Sylei, dea Politika, Gz 2001, stanbul: 2001. CHERIF, C. Kazakhstan: Majors Hope for Deals, Petroleum Economist, Say: 59, No. 4, 1992. CLEM, R. S. Interethnic Relations at the Public Level: The Example of Kazakhstan, PostSoviet Geography, Say: 34, No. 4, 1993. COHN-BENDIT, D. Quo Vadis Avrupa? , dea Politika, Gz 2001, stanbul: 2001. COLLOMB, P. Yeni Yzylda Beslenme Gvenlii Sorunu, dea Politika, Bahar 2001, stanbul: 2001. COPEAUX, E. Le Rve du Loup Gris: Les Aspirations Turques en Asia Centrale, Hrodote, No. 64, 1992. COPEAUX, E. vd. La Bosnie vue du Bosphore, Hrodote, No. 67, 1992. CONSEIL DE LEUROPE. Les Caractristiques Dmographiques et Donnes Concernant le Mariage et la Fcondit des Populations Migrantes, Strasbourg: 1976. CONSEIL DE LEUROPE. Evolution Dmographique Rcente en Europe: 1991, Strasbourg: 1991. CONSEIL DE LEUROPE. Evolution Dmographique Rcente en Europe: et en Amrique de Nord 1992, Strasbourg: 1993. CONSEIL DE LEUROPE. Evolution Dmographique Rcente en Europe: 1993, Strasbourg: 1993. CONSEIL DE LEUROPE. Evolution Dmographique Rcente en Europe: 1994, Strasbourg: 1994. COUNCIL OF EUROPE. Recent Demographic Developments in Europe: 2000, Strasbourg: 2000.

313

COURBAGE, Y. Les Transitions Dmographiques des Musulmans en Europe Orientale, Population, Say: 46, No. 3, 1991. DASSETTO, F. Politique dIntgration et Islam en Belgique, Revue Europenne des Migrations Internationales, Say: 6, No. 2, 1990. DE TAPIA, S. Les Turcs dEurope: Minorits Ftrntalires, Minorits Immigres: Elements de Gographie Culturelle, Revue Gographique de lEst, Say: 31, No. 2, 1991. DEVLET, N. Trk Dnyasnn Demografik ve Ekonomik Yapsna Toplu bir Bak, Trk Dnyas El Kitab 1. Cilt, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 121, 2. Bask, Ankara: 1992. DIAKANDA, D. S. Demografik Dinamikler ve Beslenme Gvenlii, dea Politika, Bahar 2001, stanbul: 2001. DE. Genel Nfus Saym 1990: Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Ankara: 1993. DE. Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu 1500-1927, Ankara: 1996. DE. Trkiye statistik Yll 2000, Ankara: 2001. DUOVA, N. vd. Adaptation des Anciens Immigrs Russes en Azerbadjan, Sovetskaja Etnografija, No. 5, 1989. DUPAQUIER, J. Etrangers et Immigrs en 1990, Population et Avenir, No. 604, 1991. EUROSTAT. Demographic Statistics 1990, Luxembourg: 1990. EUROSTAT. Demographic Statistics 1991, Luxembourg: 1991. EUROSTAT. Demographic Statistics 1992, Luxembourg: 1992. EUROSTAT. Demographic Statistics 1993, Luxembourg: 1993. EUROSTAT. Demographic Statistics 1994, Luxembourg: 1994. GEORGEON, F. Un voyageur Tater en Extrme-Orient au Dbut du XX sicle, Cahiers du Monde Russe et Sovitique, Say: 32, No. 1, 1991. GIROUX, A. Ouzbkistan, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 397-398, 1995. GIROUX, A vd. Turkmnistan, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 397-398, 1995. GIROUX, A. Kirghiztan, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 397-398, 1995. GIROUX, A. vd. Kazakhstan, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 397-398, 1995.

314

GRTAN, K. Demografik Analiz Metodlar, stanbul niversitesi Yaynlar no: 1479, stanbul: 1969. HANCIOLU, A. Demografi Nfus Art, Dourganlk ve lmllk, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits Yayn no: NEE-H. 01-03, Ankara: 2001. HARRIS, C. D. The New Russian Minorities: A Statistical Overview, Post-Soviet Geography, Say: 34, No. 1, 1992. HEILIG, G. K. DemoGraphics 96, UNFPA&NIDI, Laxenburg: 1998. HEILIG, G. K. DemoTables 96, UNFPA&NIDI, Laxenburg: 1998. HELENIAK, T. Soviet and Post-Soviet Statistical Publications During the Fourth Quarter of 1991, Post-Soviet Geography, Say: 33, No. 2, 1992. HERSAK, E. vd. LEspace Migratoire de Yougoslavie: Historique des Migrations Yougoslaves, Revue Europenne des Migrations Internationales, Say: 6, No. 2, 1990. HOBSBAWM, E. J. 1945ten Gnmze Tarih, dea Politika, Gz 2001, stanbul: 2001. HUSKEY, E. The Risk of Contested Politics in Central Asia: Election in Kyrgyztan, 1989-90, Europe-Asia Studies, Say: 47, No. 5, 1995. IGRITSKI, I. La CEI: un pari impossible? Entre Intgration et Dsintgration, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 397-398, 1995. INSEE. Recensement de la Population de 1990 Nationalits, Paris: 1992. INSEE. Les Etrangers en France, Paris: 1994. LKN, A., Kalknma ve Sanayi Ekonomisi, stanbul niversitesi Yayn no: 3175, stanbul: 1983. JANHUNEN, J. Ethnic Activism Among the South Siberian Turks Questions Sibriennes, No. 1, 1990. JUNGER, M.vd. Religiosity, Religious Climate and Delinquency Among Ethnic Groups in the Netherlands, British Journal of Criminology, Say: 33, No. 3, 1993. KAHN, M. Les Russes dans les Ex-Rpubliques Sovitiques, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 376, 1993. KAHN, M. Azerbadjan, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 397-398, 1995. KIRK, M. Demographic and Social Change in Europe: 1975-2000, England: 1990.

315

KLEFF, H. vd. Les Turcs Berlin avant et aprs la chute du Mur, Revue Europenne des Migrations Internationales, Say: 7, No. 2, 1991. KOSOY, . Irak Trkleri, stanbul: 1991. LEBON, A. Aspects de LImmigration et de la Prsence Etrangre en France: 1991-1992, Paris: 1992. MARGAT, J. Yeni Bir Su Kltrne Doru, dea Politika, Bahar 2001, stanbul: 2001. MARKOV. G. Les Socits Traditionnelles dAsie Centrale, Cahiers du Monde Russe et Sovitique, Say: 31, No. 2-3, 1990. MARTIN, P. Bitmeyen yk: Bat Avrupaya Trk i G, zellikle Federal Alman Cumhuriyetine, Ankara: 1991. MICKLIN, P. P. Sovyet Rusyada Su Yataklarnn Deitirilmesi Planlar: Bunlarn Kazakistan ve Orta Asya in nemi, ev. A. E. Uysal, ODT Asya-Afrika Aratrmalar Grubu yayn no: 24, Ankara, 1985. NOIRIEL, G. Le Creuset Franais: Histoire de limmigration 19-20e sicle, Paris: 1988. McCAGG, W. vd. Soviet Asian Ethnic Frontiers, Pollitics Study, England: 1979. ZTUNA, Y. Balangtan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, stanbul: 1964. PATNAIK, A. Agriculture and Rural Out-Migration in Central Asia, 1960-91, Europe-Asia Studies, Say: 47, No. 1, 1995. PECHOUX, P. Y. Chypre et les Chypriotes: vers une double insularit, Territoires et Socits Insularits, Paris: 1991. PLATTI, E. Les Musulmans et lEtat en Belgique, Islamochristiana, No. 16, 1990. PRUDHOMME, R. Dcentralisation la Turque, Revue dEconomie Rgionale et Urbaine, No. 2, 1991. ROY, O. Ethnies et Politique en Asie Centrale, Revue du Monde Musulman et de la Mditerrane, Say: 59-60, 1991. SHARIF, K. vd. Diversity of Topological Palmar Patterns in Iranian Population,

Anthropologischer Anzeriger, Say: 48, No. 1, 1990. SHIKLOMANOV, I. 2025 Ylnda Dnya Su Kaynaklarnn Durumu, dea Politika, Bahar 2001, stanbul: 2001.

316

SOLAK, F., Bulgaristan Demografisi, Yaynlanmam Yksek Lisans almas, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, 1993. SOLAK, F., Trk Cumhuriyetlerinin nemli evre Sorunlar, Gk Dergisi, 3. Say, Ankara: 1995. SOLAK, F., Trkiye Nfusunun Cumhuriyet Dnemindeki Geliim Seyri, Yeni Trkiye, Say 2324, Cumhuriyet zel Says cilt 1, Ankara: 1998. SOPEMI. Trends in International Migration, Paris: 1995. TATIMOV, M. 21. Yzyl Trklerin Olacak, Cumhuriyet Gazetesi, s. 12, 18 Ekim 1994. TOROS, A. vd. Trkiyenin Etnik Yapsnn Ana Dil Sorularna Gre Analizi, Nfusbilim Dergisi, Cilt 14, Ankara, 1992. TOSUN, S. 21. Yzylda Bat Avrupadaki Trk Nfusu, III. Trk Devlet ve Topluluklar, Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultay 30 Eyll-2 Ekim 1995, zmir: 1995. TRIBALAT, M. Faire France: Une Anqute sur les Immigrs et leur Enfants, Paris: 1995. TRUTANOW, I. Le Kazakhstan, un membre trs actif de la CEI, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 397-398, 1995. STAM, A. Some Recent Events and Trends in Soviet and East European Ethnic Policies, Plural Societies, Say: 20, No. 2, 1990. UNFPA. Demographic Indicator 1950-2050 (The 1996 Revision), New York: 1996. UNFPA. Sex and Age Quinquennial 1950-2050 (The 1996 Revision), New York: 1996. UNITED NATIONS. The Age and Sexe Distributions of the World Populations, New York: 1994. UNITED NATIONS. Demographic Year Book 1992, New York: 1994. UNITED NATIONS. Demographic Year Book 1998, New York: 2000. UNITED NATIONS. World Urbanization Prospects: The 1994 Revision, New York: 1995. NER, S. Nfusbilim Szl, Hacettepe niversitesi Yaynlar D-17, Ankara: 1972. VICHNEVSKI, A. La Situation Dmographique de la Russie au Seuil de Lan Deux Mille, Le Courrier des Pays de LEst, Say: 401, 1995. WORLD BANK. World Development Report 1999/2000, New York: 1999.

317

WORLD BANK. World Population Projections 1992-1993, London: 1994. YAMAN, . Trk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformlarn 10 Yl, Trkiye Gnl, say 66, Ankara: 2001. YAZICI, M. Tarihte 128 Trk Devleti ile 318 Devlet-356 Hkmet Bakanlarnn zellikleri (M.. 220-M.S. 1990), Ankara: 1990. YERASIMOS, S. Turquie: Les Choix Difficiles, Hrodote, No. 58-59, 1990. YERASIMOS, S. Balkans: Frontires dAujourdhui, dhier et de demain?, Hrodote, No. 63, 1991.

318

Trk Dnyas'nn Corafyas / Prof. Dr. brahim Atalay [s.242-259]

Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi / Trkiye

rta Asya, batda Hazar denizi, kuzeyde Krgz Bozkrlar ve Altay dalar, douda Moolistan ve in Halk Cumhuriyetinin bats (Dou Trkistan), gneyde Tibet pltosu, Karakurum-Hinduku-Kopet dalar ile snrlanan Asya ktasnn orta kesiminde yer alr. Bu blgede 1991de Sovyetler Birliinin dalmas ile Kazakistan, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan ve Tacikistan bamszlklarn kazanmtr. Gnmzde in Halk Cumhuriyeti topraklar ierisinde zerk bir cumhuriyet olan SincanUygur Blgesine ise Dou Trkistan denir. Ayrca Orta Asyann gneyinde yer alan ve genellikle Orta Dou lkeleri ierisinde kabul edilen Afganistan da Orta Asya lkeleri ierisine dahil edilmektedir.1 Tarihi Orta Asya; tarih boyunca Trklerin yaad, Trk devletlerinin kurulduu, Dou ve Bat kltrleri arasnda bir kpr, bir gei blgesi olmasndan dolay dnyada nemli bir coraf konuma sahiptir. Buradaki Trkler ok sayda devlet kurarak Orta Dou ve hatta Avrupa ortalarna kadar uzanan kltrel yapda nemli izler brakmtr. Bilhassa inden balayarak Akdeniz ve Karadeniz kylarna kadar ulaan pek Yolu da Dou ile Bat kltr ve medeniyetleri zerinde etkili olmutur. Orta Asya, dnyada ilk kurulan yerlemelere ve burada doan kltrlere sahiptir. Semerkant yaknndaki Aman-Kutan maarasnda yaklak 40.000 yl ncesine dayanan insan izlerine rastlanmtr. Orta Asyaya zg toplum yaps, M.. 3. binde kendini gstermitir. Orta Asya, evredeki devletlerin srekli olarak ele geirmek istedikleri blge olmutur. Orta Asyada kurulan baz devletler, douda in, batda Orta Avrupa ilerine ve gneyde Basra Krfezine kadar olan blgeyi zaman zaman egemenlikleri altna almlardr. Bu nedenle Orta Asya, farkl toplumlarn birbirleri ile mcadele ettikleri bir blge olmutur. Mesel Byk skender, M.. 329da Makedonyadan balayan topraklarn, Orta Asyann gneyindeki blgelere ve Hinduku dalarn aarak douda Kabile kadar ilerletmitir. Byk skenderin Orta Asyay da kapsayan ksa sreli hkimiyetinden sonra, Dou ile Bat arasnda kltrel deiim sreci balam ve bir dizi gebe toplumlarn gleri grlmeye balanmtr. Hun aknlar, ine kadar uzanm ve inliler bu aknlardan korunmak iin in Seddini ina etmilerdir. Orta Asyann yazl tarihi M. . 6. yzylda Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasnda (Maverannehir) yerleen toplumlarla balar. Tanr dalar ile Seyhun nehri arasnda uzanan bozkrlarda yaayan Trkler, youn olarak 19. yzyln sonuna kadar gebe hayvanclkla uramtr.

319

Orta Asyada ilk Trk toplumlarndan olan skitler (Saka), M.. 8. yzylda Tanr dalar ile Hazar denizi arasnda yaamlar ve Dobrucaya kadar ilerlemilerdir. Orta Asyada kurulan ilk ve en byk Trk devleti, Byk Hun Devletidir. Bu devlet, M.. 3. yzyln sonlarnda bugnk Moolistan topraklarnda ortaya kmtr. Douda Byk Okyanus ile batda Hazar denizinin kuzey kylar arasnda kalan Orta Asyaya hkim olmutur. Bu devlet milttan sonraki yllarn banda Kuzey Hun ve Gney Hun devletleri olarak ikiye ayrlmtr. Hun aknlar, Balkanlar ve kuzey Avrupa ovalarndan Avrupa ilerine kadar devam etmitir. Bilhassa Attila (434-453) dneminde Hun aknlar, batda Man denizi ve bugnk svein gney kesimi ve Yutland Yarmadasna kadar ulamtr. Bu aknlar; Avrupada etnik, politik, sosyal, asker ve sanat alanlarnda etkili olmutur. Byk Hun Devletinden sonra Asyada kurulan 2. byk Trk devleti Gktrklerdir. Bu devlet de 6. yzylda douda Byk Okyanus ile batda Hazar denizi arasndaki blgede kurulmutur. 7. asrdan itibaren slmiyet; Asyann i ksmlarndan Dou Trkistanda Kagara, inde Hoang Ho (Sar rmak) havzasnn yukar blmnden Tibete ve Hindistan zerinden Malezya ve Endonezyaya kadar yaylmtr. 8. asrda in hkimiyeti Orta Asyada hissedilmeye balam, inliler ve Araplar balangta pek Yolu zerinde ulamn gvenle yaplmas iin anlamlardr (Harita 1). Ancak inliler bu yolun geliri zerinde fazla pay istemitir; bunun gereklememesi zerine inliler Takentteki Trk Hann ldrtmtr. Daha sonra Araplar ve Tibetlilerle birleen Trkler, 751de in kuvvetlerini bugnk Kazakistan ve Krgzistandaki Talas vadisinde kuatarak douya srmler; ok sayda inli asker ve tacirleri esir almlardr. Bu arada Tibetliler, Tarm Havzasna kadar olan alanlar kontrolleri altna almlardr. Orta Asyann kuzeydousunda bugnk Dou Trkistanda ayr bir Trk boyu olan Uygurlar, M.S. 744 ylnda Kutlu Bilge Kl Kaan idaresinde Uygur Devletini kurmulardr. 1209daki Mool igaline kadar kltr, bilim ve sanat alannda nemli eserler brakmlardr. Nitekim Uygurlar, kent hayatna nem veren Trklerdendir. Bir Uygur kenti olan Kagar, dnemin nemli bir yerlemesi olmu, burada demir ve elikten eyalar ile silhlar yaplmtr. Bilim hayatnda da nemli ilerlemeler gsterilmi ve Uygur alfabesi yazlmtr. Dnemin nl bilginlerinden Kagarl Mahmut, Divan- Lgat-it Trk (Trk dili lgati) adl eseri yazm ve buna ekledii dnya haritas zerinde Trklerin yaad yerleri ve komu lkeleri gstermitir. Bugn bile alacak dorulukta olan Kagarl Mahmutun izdii harita, Trklerin corafya alanndaki gelimesini gsteren nemli bir eserdir. 9. yzyldan itibaren Orta Asyada Buhara, slm dnyasnn nemli bir kltr merkezi olmu; burada 113 medrese almtr. Bata tp ve felsefe alannda bni Sina olmak zere matematik, astronomi, fizik ve corafya alannda almalar yapan Birn gibi nl bilim adamlar yetimitir. 10. asrda Kagar zengin bir kltr ve bilim merkezi hline gelmitir. Krgzistanda yaayan Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig (Saadet veren bilgi) adl manzum eseri ile tannmtr. 11. asrdan itibaren Byk Seluklular, Orta Asyaya egemen olmaya baladlar. Dou Trkistandan, ran, Afganistan, Anadolu ve Arabistan Yarmadasna kadar olan blgeleri ele

320

geirdiler. Anadoluya hkim olan Bizansllarn 1071de Malazgirt Meydan Savanda yenilmesinden sonra Anadolunun kaplar Trklere ald. Anadoluya yerleen Seluklular, Trk tarih, kltr ve bilim hayat zerinde derin izler braktlar. 13. yzyln balarndan itibaren Moollar, zellikle Cengiz Han dneminde Altay dalarndan batya doru aknlar yaparak Orta Dou ve Avrupa ilerine kadar sokuldular. Bu arada Orta Asyadaki Semerkant, Merv, Tirmiz, Kabil gibi ehirler Mool aknlar ile yaklp ykld. Cengiz Hann 1227de lm ile devlet oullar arasnda paylald. Daha sonra Timur, 1300l yllarn sonunda ran, Irak, Suriye ve Anadoluya aknlar yaparak buralar ele geirdi. nemli ehirler yama edildi. Timurun lm ile lke topraklar kk paralara blnd. Bu dnemde Semerkant nemli bir bilim ve kltr merkezi haline geldi ve birok bilim adam yetiti. 16. yzyldan itibaren arlk Rusyas, Asya ve Avrupada byk bir devlet olmaya balad. Nitekim 1500l yllardan arlk Rusyas, nce Asyann dousunu ele geirerek Byk Okyanus kyalarna kadar ilerledi ve Orta Asyadaki Trk topraklarn peyderpey ele geirmeye balad. Ruslar, 1500l yllarn sonuna kadar Hazar denizinin kuzeyinden balayarak Kazakistan zerinden Kuzey Buz Denizine kadar olan blgelere hkim oldular. 1700-1900 yllar arasnda bugnk Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerinin bulunduu sahalar tamamen ele geirdiler (Harita 2). Rusyadaki 1917 Bolevik devriminden sonra Trk toplumlar, Sovyetler Birliine bal zerk birer cumhuriyet hline geldiler, Ancak Trk cumhuriyetleri, merkezi otoritenin yerletii Moskovadan atanan komnist idareciler tarafndan ynetildi. Trk topraklarndaki ehirlere Ruslar yerletirildi. Trk yurtlarndaki doal kaynaklar ileyen sanayi tesisleri kuruldu. Buralarda Rus teknisyenler altrld. Trkler, geleneklerini srdrmede, zellikle ibadethanelerinin kapatlmasyla din inanlarn yerine getirmede byk skntlar yaadlar. 1991de Sovyetler Birliinin dalmas ile Trk cumhuriyetleri bamszlklarn kazandlar. Bu kez, Sovyetler Birlii dnemindeki devletilii esas alan ekonomik yapdan serbest piyasa ekonomisine geilmesinde ve demokratik sistemin kurulmasnda skntlar ortaya kmtr. Hlen Trk cumhuriyetleri, ekonomik ve idar ynden yeniden yaplanmaya almaktadr. Doal kaynaklar zengin olan Kazakistan ve Trkmenistan cumhuriyetlerinde yabanc sermaye ile yaplan yatrmlar artmaya balamtr. Trkmen doal gaznn Trkiye zerinden Avrupaya pazarlanmas gndeme gelmitir. Kazakistann tarm rnleri ve madenlerinin uluslararas piyasada deerlendirilmesi almalar yaplmaktadr. Trk ve birok batl irketler, yeni iletmeler kurmaktadr. Trkiye, kendi imknlar lsnde Trk cumhuriyetlerine yardm etmektedir. zellikle Trk zel sektr bata Kazakistan ve Trkmenistan olmak zere bayndrlk, bankaclk, telekomnikasyon alanlarnda iler almakta, yeni iletmeler amakta ve fabrikalar kurmaktadr. Fizik Corafya zellikleri Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan ve zbekistan iine alan Orta Asya (5,8

321

milyon km2) Dou Trkistanla ile birlikte 7,5 milyon km2 yzlmndedir. Bu blge, Avustralya Adas kadar byk alan kaplamaktadr. Yzey ekilleri: Orta Asyada bozkrlar ve llerin bulunduu geni dzlkler, ykseklii yer yer 7000 m.yi aan sradalar ve bunlarn arasnda byk ukurluklar ile gller yer almaktadr. Orta Asyann byk bir blm kapal bir havzadr, yani buradaki doan akarsular, Asyann evresindeki okyanus ve denizlere dklmemektedir. Orta Asyada byk kapal havza bulunmaktadr. Bunlar, batda Hazar denizi, Balka gl, douda Altay ve Tanr dalar arasnda Cungarya, Tanr ve AltnKarakurum dalar arasndaki tarm havzalardr. Orta Asyann iki nemli akarsuyu olan Ceyhun (Amu Derya) ve Seyhun (Sir Derya) Aral glne dklmektedir (Harita 3). Tarm nehri ise Tarm Havzasndaki kumullar iinde kaybolmaktadr. Bu nehirlerden zellikle Seyhun ve Ceyhunun getii sahalarda ve ayrca kanallarla sulanan yerlerde sulu tarm yaplmakta ve bata pamuk olmak zere bol miktarda tarm rnleri retilmektedir. Orta Asyada Kazakistann kuzey kesimindeki sular toplayarak Kuzey denizine dklen rti nehri vardr. Dalk alanlardaki nehirler zerinde elektrik reten baraj glleri yaplmtr (Krgzistandaki Toktogul gibi). Orta Asyada dnyann en byk gl olan Hazar ile Aral, Balka, Issk (scak) glleri bulunur. Ayrca ukur havzalara yerlemi ok kk gller (Lop Nor gibi) ve dalarda buzullarn andrmas ile olumu sirk glleri de yer almaktadr. Orta Asyann dier bir zellii ukur baz sahalarn deniz seviyesinin altnda yer almasdr. rnein Hazar denizinin kylar deniz seviyesinin 28 m. kadar altndadr. Kuzeyi s olan Hazarn gney blgesinin derinlii ise 1000 m.ye kadar ulamaktadr. Tanr dalarnn dou ucundaki Turfan Havzas ise deniz seviyesinin 154 m. altndadr. Kazakistan bozkrlarndaki fazla derin olmayan Balka glnn kenarlarnda az tuzlu bataklklar yer almaktadr. Krgzistandaki Issk-Kl ise dnyann 4. derin gldr. Tarm havzasnda ise tuzlu bir gl olan Lop Nora (Lop: ukur, Nor: gl demektir) geilir, Issz bir saha olan blgede inliler nkleer silh denemeleri yapmlardr. Orta Asyann bat ve kuzey blmlerinde temelde metamorfik (bakalam) kayalarndan oluan sert ktleler (kalkanlar) ve bunun zerine gelen tortullar yer almaktadr. Fazla kvrlmam, yani orojeneze uramam bu alanlar zerinde geni dzlkler uzanmaktadr. Orta Asyann gney kesimi ise Alp-Himalaya kvrm kuana girmektedir. 2. Jeolojik Zamanda buralar kaplayan derin Tetis denizinde biriken binlerce metre kalnlndaki tortullarn kvrlarak ykselmesi sonucu dalar olumutur. Tetis denizindeki kellerin kvrlmas, 2. Jeolojik Zaman (Mesozoyik)n sonu ile 3. Jeolojik Zaman (Tersiyer)n ortalarna kadar gneydeki sert Hindistan kalkannn kuzeye doru hareket etmesi ile olumutur. 4. Jeolojik Zaman (Kuvaterner)n balarnda ise dalk alanlar btn ile ykselmeye uramtr. Ayn zamanda aktif deprem kua iinde yer alan bu da kuanda zaman zaman iddetli depremler meydana gelmektedir. Faylarn bulunduu Alp-Himalaya kuanda scak su kaynaklar da mevcuttur (Harita 3).

322

Orta Asyann kuzeydousunda Dou Trkistan veya inin kuzeybat blgelerindeki Tanr ve Altay dalar, Paleozoyikte meydana gelen Kaledoniyen ve Hersiniyen orojenik (da oluumu) hareketleri sonucunda olumulardr. Orta Asya yeralt kaynaklar ynnden de zengindir. Nitekim 1. Jeolojik Zamanda (Paleozoyik) ta kmr, kuzeydeki bakalam kayalarnda altn, gm, bakr, inko, nikel, bunun zerinde yer alan tortullarda petrol ve doal gaz yataklar olumutur. Orta Asyada Alp kvrm kuanda byk sralar hlinde uzanan yksek dalar ve bunlarn arasnda uzanan byk ukurlar bulunmaktadr. Mesel, 800 km. uzunluundaki Pamir dalarnn ykseklii 5000-7000 m. arasnda deimektedir. Da kuaklarn yaran yer yer geni ve dz akarsu vadileri dalarn eteklerine kadar uzanmaktadr. Pamir dalarnn st blm deta bir plto grnmndedir. Yksek kesimlerdeki vadiler aa rtsnden yoksun olup otlaklarla kapldr, zaten Pamir yerel diyalekte gre otlak anlamna gelmektedir. Ayrca nehir yataklarnn geni kesimlerinde bataklklar bile grlr. Pamir dalar, Orta Asyann ve Tacikistann en yksek da olup Tacikistanda en yksek tepesi 7495 m.dir. Gney kanatta uzanan dalarn gneydou blmnde Himalaya ve Karakurum,

gneybatsnda Hinduku, kuzeydousunda Tanr (Tienan) dalar uzanr. Burada Krgzistan-Dou Trkistan arasnda 1500 km. uzunluundaki Tanr dalarnn 4000 m.den yksek kesimleri kar ve buzullarla kapldr; buzullarla rtl dik zirveleri arasnda kanyon vadiler grlr. Tanr dalarnda ine yaprakl ormanlar ve yazn hayvanlarn otlatld ayr alanlar yer alr. Dan en yksek tepesi (Pobedy tepesi) Dou Trkistan ile Krgzistan snr zerinde 7439 m.ye ular. klimi: Orta Asyada iddetli karasal iklim hkm srmektedir. Yaz ile k, gece ile gndz arasndaki scaklk fark fazladr. Ayrca l ile dalar arasndaki scaklk fark da ok yksektir. Dalarn dndaki sahalarda ya ok dktr. Yalar genellikle Mart-Nisan ile Ekim-Kasm arasnda der. Alak sahalarda Mays ile Haziran ba arasndaki dnemde bozkr bitkileri ieklenir. Yaz aylarnda scaklk; Duanbe, Bikek ve Almatda 30oC -35oC; Takent, Semerkant, Buhara ve Akabatta 40oCyi aar. zbekistann gneyinde Tirmizde ise scaklk 50oCnin zerine kar. Ekim ay ile birlikte souklar balar; Ocak ve ubat aylarnda ortalama scaklk -5oC ile -10oC arasnda seyreder. Kuzey ve doudaki alanlar kn karla kapldr. zellikle dalk alanlar ile Krgzistan ve Tacikistandaki dalar arasnda yer alan ukur kesimlerde scaklk terselmesinden (inversiyon) dolay, yani souk havann ukur kesimlere birikmesine bal olarak iddetli souklar grlr. Bitki ve hayvan topluluklar: Orta Asyada doal ortam, asrlardan beri sregelen ar hayvan otlatmas sonucu, dnyada ayn zellie sahip dier blgelerden daha fazla tahrip olmutur. Ancak doal ortamn bozulmam zelliklerini baz sahalarda grmek mmkndr. Buralarda 20nin zerinde tabiat koruma ve doal rezerv sahas kurulmutur. Krgzistan, Kazakistan, Tacikistan, zbekistan ve Dou Trkistan dalarnda ayrlarla kapl otlaklarda rengarenk iek aan otsu trler grlr. Buralarda ceylan, kartal, leopar, geyik gibi

323

hayvanlar yaar. Tanr dalarndaki ldin, melez (larix) ve ard ormanlarnda kurt, kahverengi ay, yaban domuzu ve vaak grlr. Yksek sahalarda tundra benzeri bitkilere, alak sahalardaki gl ve bataklklarda flamingo srlerine rastlanr. Krgzistanda Pamir dalarndaki vadilerde 3000-4000 m. arasnda kllar uzun bir sr tr olan yaklar beslenir. Krgzistan, zbekistan, Tacikistan ve Trkmenistann gney kesimindeki dalarn eteklerinde orman kalntlarn gsteren aalar ve zellikle ceviz aalarndan oluan topluluklar bulunur. Trkmenistanda fstk (Pistacia sp.) yetiir. Orta Asya baz hayvan trlerinin kken sahasdr; mesel ift hrgl deve, baz at ve koyun rklar buna rnek olarak gsterilebilir. Karaca, kurt, tilki ve porsuk ile bir tr ceylan bozkrlarda yaayan hayvanlardr. Kuzey Amerikada ve baka yerlerde de yaayan halkal boyunlu sln, Orta Asya kkenlidir. Yaban domuzu, akal ve geyikler Ceyhun nehri boyunca uzanan otlak ve allk alanlarda yaamaktadr. Blgede kaplanlar da grlmekteydi; ancak bunlar zamanla avlanarak nesli tketilmitir. Son Turan kaplan da Ceyhun deltasnda 1972de ldrlmtr. Bataklklar, ayn zamanda ok sayda yerli ku ve baz balk trleri ile gmen kularn barnd sahalardr. 1960l yllarda Gke (Sevan) glnden getirilerek Issk glne atlan alabalklar yaamaktadr. Karakum, Kzlkum ve Takla Makan lleri kumullarla kapldr, burada kum tavanna rastlanr. Tavanlar; ylan, tilki ve kertenkelelerin ana yiyecekleri arasndadr. Trkmenistann llerinde zehirli ylanlarn, yksek kesimlerinde ise leoparlarn yaad bilinmektedir. Orta Asya lkeleri Orta Asyadaki lkeler, Kazakistan, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan, Tacikistan, Afganistan ile in Halk Cumhuriyeti ierisinde olan Sincan-Uygur zerk Cumhuriyeti (Dou Trkistan)dr (Harita 4). Kazakistan Hazar kys ile douda Sibirya ve Tanr dalar arasnda yer alan lke, 2.717.300 km2 yzlmndedir. Kaplad alan ynnden dnyann 9. Orta Asyann ise 1. byk lkesidir. Hazar denizinde 1000 km.lik bir ky eridi vardr (Harita 5). Son zamanlarda nfusu artan ve doal kaynaklar ynnden zengin olan lke, yakn bir gelecekte Trk Cumhuriyetleri arasnda lider duruma gelebilecek bir potansiyele sahiptir. Yzey ekilleri: lke, dou ve gneydousundaki dalk alanlar dnda tamamen dzlklerle kapldr. Gneydousunda Tanr dalarnn kuzey kesimi yer alr. Burada Kazakistan-Krgzistan snrnda en yksek tepe 6995 m.ye ular. Burann batsnda uzanan Kk Tanr dalarnda ykseklik 4000 m.yi aar. Kazakistann Dou Trkistan ile snr zerinde ulama elverili geitlerin olduu da sralar uzanr. Almat-Urumi arasndaki ulam; Tanr, Cungarya ve Altay dalar arasndaki geitlerden salanr. Ayrca Cungarya Havzas ve Altay dalarnn dou nihayetinden

324

demir yolu da geer. Daha kuzeyde rti nehrinin yukar havzasnda 2000-3000 m. ykseklikteki Tarbagatay tepelik alanlar yer alr. 4000 m.yi aan Altay dalar; Rusya Federasyonu-Moolistan ve Kazakistan-in arasndaki snr oluturur. Tanr dalarnda daimi kar snr 3800-4100 m.leri arasnda yer almaktadr. Bu snrn altndaki sahalarda yaz aylarnda hayvan otlatlmaktadr. Dan st ksmlarnda buzullarn at vadiler ve buzul glleri yer almaktadr. lkenin kuzey kesimi bozkrlarn yer ald dzlklerle kapldr. Buras nemli buday retim blgesidir. Gneye doru kurakln artmas ile yar l ve ller balar. Tal bir l olan st Yurt pltosu, Aral glnn batsndan Hazar denizine doru devam eder. Kazakistan ayn zamanda zbekistanla Kzlkum ln paylar. Alk bozkr, Aral ve Balka glleri arasnda yer alr. Bu ln dousunda Muyunkum lne geilir. lkenin nemli nehirleri, Kazakistann gneyini geerek kuzeybatya Aral glne dklen Seyhundur (Sir Derya). Kuzeyinden ise rti nehri ve kollar doar. Orta Asyadaki Balka gl Asyann drdnc byk gldr (yzlm 17.400 km2). En derin yeri 26 m. olan dou taraf tuzlu, bat taraf ise az tuzlu-tatldr. klimi: Kazakistann klar ok souk ve yazlar scaktr. Temmuz ve Austos aylarna ait ortalama yksek scaklklar, Almatda 36oC, Semeyde 38oCdir. Kasm-Mart arasnda scaklk genellikle 0oCnin altndadr. Bu dnemdeki donlu gn says 100 amaktadr. Altay dalarnn yksek kesimleri srekli karla kapldr. Ocak ay ortalama scakl Almatda -2oC ve Semeyde 11oCdir. K aylarnda scaklk, Semeyde -37oC, Almatda -26oCye kadar der. lkede ya dalnda ok nemli deimeler meydana gelir. Yllk ortalama ya llerde 100 mm.nin altnda iken Altay dalarnda 1500 mm.ye kadar kar. Kuzeydeki bozkrlarda yllk ortalama ya 250-350 mm. arasnda deiir. Bozkrlar, yaz aylarnda gk grltl iddetli saanak yalar alr; bu yalarn akabinde seller oluur. Almatnn yllk ortalama 600 mm.ye yakn yann ou saanak hlinde der. Nfusu ve yerlemesi: Kazakistan nfusunun byk blm kuzey ve gneydeki verimli tarm topraklar ve sanayi blgelerinde toplanmtr. Kazakistan bamszln kazandktan sonra 1 milyonu akn Rus ve Ukraynal ile 900.000 kadar Alman lkeyi terk etmitir. lkenin dnda yaayan Kazaklar ise lkeye davet edilmitir. Sovyetler Birlii dneminde lkeye Slvlar ve Orta Asyal olmayanlar yerletirilmitir. Nitekim lkeye, 19. yzyl ve sonrasnda Kazakistann tarm alanlarnda altrlmak zere kyller, 1930larda sanayi iileri, 1930lu ve 1950li yllar arasnda politik nedenlerle Rusyadan srgn edilenler gelmilerdir. Kazaklar; 1920li yllara kadar at srtnda gebe hayvanclk yapan ve bir blm de yar

325

gebe hayat yaayan bir topluluktur. Hlen Tibet pltosunda yar gebe hayat yaayan Kazaklara rastlanlr. Kazakistann 16,9 milyon olan nfusunun %27,4n 15 yan altnda olan gen nfus oluturur. Nfus art oran dier Orta Asya Trk cumhuriyetlerine gre ok dk olup %0,6dr. Ortalama mr erkeklerde 63, kadnlarda 72 yldr. Resm dili Kazaka ve Rusa olan lkede 7-18 ya arasnda eitim zorunludur. Eitim grm nfus oran %98dir. Kazakistann nemli kentleri; Almat (nfusu 1,5 milyon), Karaganda (600 bin), imkent ve skemendir. Almat, 1854te Ruslar tarafndan kurulmu, 1927de Sovyetler Birlii iinde yer alan Kazakistan zerk Cumhuriyetinin bakenti olmutur. Almat, 1887 ve 1911deki depremde yerle bir olmutur. 1986da Gorbaev dneminde Kazak asll yerine Rus yneticinin atanmas, Kazaklarn byk protestosuna neden olmu, kentte kan atmada birok kii lm ve yzlerce kii yaralanmtr. Aal, uzun ve dzgn caddelerin, Rus yaps binalarn grld bu kentte, Kazaklar, Ruslar ve Ukraynallar ounluktadr. Son yllarda kentte Bat Avrupallar, Amerikallar, Trkler ve Dou Asya lkelerinden (Japonya) gelen i adamlarnn kurduu iletmeler grlmeye balamtr. Kazakistan Devlet Bakan Nazarbayev, Almatnn olas depremlerden ve etnik atmalardan etkilenebileceini dnerek, lkenin bakentini daha nce ad Akmola olan Astanaya tamtr. 1997de lkenin bakenti olan 400.000i akn nfuslu Astana, Almatnn 1300 km. kuzeybatsndadr. Astana, 1830da Rusyann bir kalesi olarak Akmola ad ile kurulmutur. Kent evresi, st rnleri ve buday retimi ile tannmaktadr. Bu nedenle Kazaka kente beyaz bolluk anlamna gelen Astana ad verilmitir. 1961de Ruslar tarafndan kente Ruslar ve Slv topluluklar yerletirilmitir. Bakent olmasyla hzl bir gelime srecine giren kentte Bat stili modern binalar yaplmaya balanmtr. Krgzistan snrndan balayarak Aral glnn batsna kadar olan sahay kapsayan Gney Kazakistanda, Kazak nfusu ounluktadr. Bu blgede Kazakistann nemli kentlerinden imkent vardr. Dier nemli kentlerden olan Semey (nfusu 340 bin), 1817de kurulmutur. Kentin gneybats 1949-1989 yllar arasndaki 40 yllk dnemde, Ruslarn nkleer silhlar deneme alan hline gelmi ve bu dnemde 470 nkleer bomba patlatlmtr. Nkleer kirlenmeyi nlemek iin 1989da kentte byk kampanya balatlmtr. skemen (nfusu 315 bin), 1720de kk bir yerleim birimi olarak kurulmutur. 1940tan sonra Ruslarn ve Ukraynallarn maden yataklarn (bakr, kurun, inko ve gm) iletmeye balamalaryla gelimitir. pek Yolu zerinde kurulmu olan Simkent (nfusu 400 bin), 1864te Ruslar tarafndan alnm, kent maden ve gda maddeleri retim merkezlerinden biri olmutur. Kuzey Kazakistan, 19. yzyln 2. yarsnda yazar ve retmenlerin yetitii nemli bir kltr ehri haline gelmitir. Bir ara bamsz Kazakistann bakenti de olmutur. Dnyaca nl Rus yazar F. Dostoevsky buraya srgn edilerek 5 yl kalmtr. Kazakistann dier nemli kentlerinden Sayram, tarihi 2000 yl nceye dayanan en eski yerleim merkezlerinden biridir. Hoca Ahmet Yesevi, bu kentte domutur (1103). Burada Orta Asyann en byk mozolesi yaplmtr (Rabiga Sultan Begum ve Ahmet Yesevi). Kzlorda (nfusu

326

155 bin), Sir Derya nehri zerinde kurulmu olup en fazla kazak nfusun yaad bir yerlemedir. Baykonur Kosodrome, Kzlordann 250 km. kuzeybatsnda yer almakta olup Yuri Gagarinden beri Rusyann nemli uzay merkezlerinden biri idi. Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra kurulan Rusya Federasyonu, istasyonun ve askeri glerin kendine ait olduu zerinde srar etmitir. Kazakistan ise burann ortak bir kontrol altnda olabileceini belirtmitir. Ekonomik kaynaklarn yetersizlii nedeniyle uzay projeleri askya alnm Kazak karlnda 20 yllna Baykonur ve Leninski Rusyaya brakmtr. Aral glnn kuzey ve bat kesimini kapsayan Bat Kazakistann Rusya snrna yakn sahalarnda nfus younluu fazladr. Buras, zengin petrol ve doal gaz yataklarna sahiptir. Hazar kysnda da Tengiz petrol ve doal gaz yataklar bulunur. Burada dev Amerikan petrol irketi Chevron ile Kazakistan arasnda ortak bir petrol iletmesi (joint venture Tengizchevroil) faaliyet gstermektedir. Bozkrlarla kapl dz sahalarn yer ald Kuzey Kazakistan, 19. asra kadar sadece Kazak konar-gerlerinin hayvan otlatt ve Semey, Pavlodar ve skemen gibi kale ehirlerinin bulunduu bir yerdi. 1800l yllarda Ruslar buray ele geirerek tarm alanlar hline dntrm ve bir milyondan fazla insan yerletirmilerdir. Bu duruma kar Kazaklarn direnii sonu vermemi; Ruslara kar direnen binlerce Kazak ldrlmtr. Buradaki Kazaklar kolektif tarm iletmelerinde altrlmaya zorlanmtr; yz binlerce Kazak alktan lmtr. 1950li yllarda Kuzey Kazakistandaki bozkr alanlar tarma alarak buday retilmeye balanmtr. Buradaki zengin demir, kmr ve dier madenleri ilemek amacyla Karaganda, Ekibastuz ve Kustanay gibi kentler kurulmutur. Ruslar tarafndan 40 yl kadar nce Semey kentinin 150 km. kadar gneybatsnda nkleer denemeler yaplmtr. Baykonurda uzay istasyonu kurulmutur. Ekonomisi: Kazakistan, zengin doal kaynaklara sahip bir lkedir. Nfusu az olduu iin kii bana den doal kaynak deeri de yksektir. Kazakistan eski Sovyetler Birliinin yeralt kaynaklarnn %60na sahipti. Zengin demir yataklar kuzeybatda Kustanay havzasnda, ok zengin kmr yataklar ise Karaganda ve Ekibastuz civarndadr. Petrol, doal gaz, boksit, bakr, inko, nikel, uranyum, kurun, altn yataklar ile elektronik, nkleer ve roket sanayiinde kullanlan nemli madenlerden kadmiyum, talyum ve bizmut da bulunmaktadr. 1989da Sovyetler Birlii kmrnn %25ini ve elektrik ihtiyacnn %27sini Kazakistandan salamaktayd. Dier taraftan Eski Sovyetler Birliinin tarm topraklarnn %20si Kazakistanda bulunuyordu. 1950lerde kuzeydeki topraklarn byk blmnde tahl retilmekteydi. Burada 250.000 km2lik bozkr sahas srlerek tarm alan hline getirilmitir. Gneydeki tarm alanlarnda meyve, sebze, ttn, pirin, pamuk ve kenevir yetitirilir. Kurak sahalarda koyun, deve, at, sr ve kaliteli yn veren koyunlar otlatlr. lkede, eski Sovyetler Birlii ekonomik sisteminden serbest piyasa ekonomisine geite nemli skntlar yaanmaktadr. Nitekim Kazakistan bamszln kazandktan sonra, ulusal ve uluslararas alanda yetersiz kalan ticaret ve datm sistemi, hzla artan enflsyon, eskiyen makine ve aletlerin askerlerinin 1992 ve 1994te ayaklanmasyla Ruslar ve Ukraynallar buray terk etmitir. 1994te Kazakistan ylda 120 milyon dolar

327

modernize edilmemesi, devlet yatrmlarnn yetersizlii, tarm ve sanayi rnlerinde retim dkl gibi birok sorunla karlamtr. 1993te retilen budayn te biri; modernize olamam hasat sistemi, tama ve depolama faaliyetlerinin yetersizliinden dolay tarlalarda kalmtr. Dier nemli sorunlardan biri ise nemli sanayi tesisleri ve tarmsal alanlarda alan Slv ve Alman nfusun lkeden g etmesinden doan kalifiye eleman skntsdr. Kazakistann benimsedii devlet politikas, zelletirmeye, fiyatlar serbest brakmaya ve yabanc yatrm tevik etmeye dayanr. Bu ekonomik politika 1993 ylndan itibaren meyvelerini vermeye balam; 1993te %2000 olan enflasyon %20ye ve %30 olan isizlik oran %10a drlmtr. lkede televizyon, elektrik, petrol ve bankaclktan turizm iletmeciliine varncaya kadar nemli alanlarda zelletirme almalar balatlm ve 17 bin kadar devlet iletmesi zelletirilmitir. Buna karlk lkede devlet arazileri ile kolektif tarmda yaplan zelletirme yava ilerlemekte ve krsal alanlardaki Kazaklar, hl retimi dk kolektif iftliklerde almaktadr. Batl irketler, lkenin doal gaz ve petrol yataklarn aramak ve iletmek amacyla yatrm yapmaya balamtr. Kazak petrollerinin boru hatlar ile Rusya Federasyonu ile Karadenize ve Trkiye zerinden Akdenize aktlmas plnlanmaktadr. Trk iadamlarnn da Kazakistan da eitli iletmeleri vardr. Kazakistan, Orta Asya devletleri ierisinde en zengin olandr. Kii bana den mill gelir 1310 ABD dolardr. thalt 7,4 milyar, ihracat ise 6,3 milyar ABD dolardr. Alveri yapt lkelerin banda Rusya Federasyonu gelmektedir. zbekistan Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasnda Orta Asya Medeniyetinin beii saylan zbekistan, pek Yolu zerinde en eski kentlerin kurulduu bir lkedir. 447.400 km2 yzlm ile Kazakistan ve Trkmenistandan sonra gelen 3. byk Trk cumhuriyetidir (Harita 6). Sovyetler Birlii dneminde nfus younluu en fazla olan 5. cumhuriyetti. Yzey ekilleri: lkenin orta ve bat kesimini oluturan te ikilik blmnde l ve bozkrlarla kapl dzlkler yer alr. Batda yer alan st Yurt pltosunda yer yer geici akarsularn dkld tuzlu bataklklar grlr. Orta blmde ise geni ve plak olan Kzlkum l yer alr. Dier bir fizyorafik birim, Aral glne dklen Ceyhun nehrinin oluturduu delta sahasdr. lkenin dou kesimine doru Tanr dalarnn bat uzantsn oluturan engebeli ve dalk sahaya geilir. Bu dalk alanlardan lkeye hayat veren nehirler doar. rnein Zerefan nehri kysnda Buhara ve Semerkant kurulmutur. zbekistan llerine ulaan baz kk akarsular, nemli lde buharlaarak kumullar altnda kaybolmaktadr. klimi: Byk bir blm llerle kapl zbekistanda da iddetli karasal iklim hkm srmektedir. Yazlar uzun, scak ve yasz, ilkbahar serin ve yal, sonbahar hafif donlu ve yal;

328

klar ise ksa srmesine ramen karl ve souk gemektedir. Haziran ortas ile Austos arasndaki dnemde ortalama scaklk 32oC dolayndadr ve yksek scaklklar 40oCye kadar kmaktadr. Semerkantta 315 mm. olan yllk ortalama yan ou Mart ve Nisan aylarnda dmektedir. Kasm ile ubat arasndaki dnem karla kapl gemekte ve sk sk kar frtnalar olmaktadr. Scaklk ise 10oCnin altndadr. Kn dalardan gelen fn rzgrlar hava scakln ykselterek bal nemi drmektedir. Fn rzgrlarnn estii gnlerde kar rts hemen kalkmaktadr. Bu dalarda yaayan koyun obanlar, otlarn bymesi ve kar rtsnn kalkmasnda etkili olan fn rzgrnn etkisini yle dile getirmektedir: Karlar eriten iki gn esen rzgr, iki haftalk gneli gnden daha iyidir. Nfusu ve yerlemesi: Nfusu 25 milyonu amtr. Nfusun %42si kentlerde, %58i krsal alanlarda yaamaktadr. Nfusun te biri, Orta Asyann youn nfuslu sahalar arasna giren Fergana Havzasndadr. Geriye kalan nfus, dalar arasndaki vadilerde ve alvyal ovalarda yaamaktadr. Yllk nfus art oran %1,6 olan zbekistanda 15 yan altndaki nfusun genel nfusa oran %37,5dir. Ortalama mr, erkeklerde 64, kadnlarda 70 yldr. 6-14 ya arasnda eitim zorunludur. Okuryazar nfus oran %97dir. lkenin nemli kentleri; Takent (2,1 milyon), Semerkant (404.000), Namangan (360.000), Andican (310.000), Buhara (250.000), Fergana (193.000) ve Hokant (176.000)tr. Hokant, Buharadan sonra dneminde Orta Asya slm dnyasnda 2. byk merkez olmutur. Fergana vadisi: Kuzeyde Tanr, gneyde Altay dalar arasnda kalan geni bir oluktur; 22.000 km2 alan kaplayan Fergana vadisinden Seyhun nehri gemektedir. Bir vaha zelliinde olan Fergana vadisi verimli topraklar, uygun iklim artlar sayesinde M.. 2 yzyldan itibaren tarm ve yerlemeye alm; pek Yolunun getii nemli bir saha olmutur. Orta Asyann nde gelen pamuk, meyve ve ipek retim merkezidir. 8 milyon kadar nfusun yaad Fergana vadisi Orta Asyann en kalabalk blgesidir. Fergana vadisinde, ayn zamanda O (Krgzistan), Celal Abad (Krgzistan), Andican, Hokant bata olmak zere ok sayda nemli kent vardr. Ancak Ruslar, 1876da blgeyi igal ederek tm kentleri ele geirmilerdir. Dnyada ve Orta Asyada Tacikistandan sonra nfusu hzla artan lkeler arasnda yer alan zbekistanda krsal kesim ailelerinde ocuk says 9-10a kadar kmaktadr. lkenin bakenti ve nemli ehirlerinden olan Takent, byk bir yerleim merkezidir (Sovyetler Birlii zamannda Moskova, St. Petersburg ve Kievden sonra nfus ynnden 4. sradayd). Buradan Avrasyann her yerine kolaylkla ulam salanr. 2000 yllk tarihi olan Takentte ok sayda tarih eser vardr. 1966daki iddetli depremden zarar gren kentte binlerce insan lm, 300 bin kii evsiz kalmtr. Ruslar tarafndan yeniden onarlan ehrin tarih dokusunda nemli deiiklikler yaplmtr. Kent, 15 ve 16. yzyllarda altn dnemini yaam ve birou gnmze kadar ayakta kalan ok sayda eser yaplmtr. Takentte seramik yapm, mcevher ileme ve eitli el sanatlar gelimitir.

329

pek Yolu zerindeki nemli tarih kentler arasndaki Semerkant, M.. 5. yzylda Zerefah vadisinde 710 m. ykseklikteki bir yerde kurulmutur. Kente; 6 ile 13. asrlar arasnda Gktrkler, Araplar, Persler, Karahanllar, ve Seluklular ve Moollar bata olmak zere birok toplumlar egemen olmutur. 1370te Timur, buray bakent yapmtr. nl Ulubey rasathanesi kurulmutur. 18. asrda depremden byk zarar gren kent, 1868de Ruslar tarafndan igal edilmitir. Kentte Trk-slam medeniyetine ait ok sayda tarihi eser bulunmaktadr. Buhara, Semerkanttan sonra nemli tarihi ehirler arasndadr. Burada zgn mimarye sahip tarih eserlerin ou hl ayakta durmaktadr. 6. asrda nemli bir ticaret merkezi olan kent, 10. asrda da slm dnyasnn en nemli merkezinden biri olmutur. Kentte 10 bin rencinin eitim grd 100den fazla medrese alm ve 300den fazla cami yaplmtr. bni Sina, Firdevsi, Rudaki gibi nl bilginlerin yetitii kent, zellikle 10. asrda en nemli sanat ve bilim merkezi hline gelmitir. Su ihtiyacnn giderilmesi amacyla su salayan kanallar ve 100 akn havuz yaplmtr. Sularn kirlenmesi sonucu 19. yzylda ba gsteren kolera hastalndan dolay ok sayda insan lmtr. Bunun zerine Bolevikler, su sistemlerini onarm ve havuzlar drene etmilerdir. Havuzlardan beslenen ok sayda ku da ortadan kaybolmutur. Medrese, saray ve arlara sahip kentteki eski eserlerin onarlmas iin byk gayret sarf edilmektedir. Buhara, dnyann kltrel mirasna sahip ehirleri arasndadr. 1997de 2500. kurulu yln kutlayan Buhara, Orta Asyann din ve kltrel ynden deta kalbidir. Hokant (nfusu 176 bin), zbekistann nemli kentleri arasndadr. 18 ve 19. yzyldaki Hokant Hanlnn bakenti olmu. 35 medrese ve yzlerce caminin yapld kentte, 1918de zerk Trkistana bal Mslman Eyalet Hkmeti kurulmutur. pek Yolu zerinde nemli bir kent olan Andican (nfusu 350 bin), 15. asrda Fergana Devletinin bakenti olmutur. 1902de meydana gelen depremde kent byk zarar grmtr. zbekistann petrol retim merkezi olan Andican geleneksel pazarlarn da kurulduu bir sanayi kentidir. Ekonomisi: lkenin ekonomisi nemli lde tarma dayanr. Kurak sahalarda sulama ve gbreleme yaplarak bata pamuk olmak zere tahl yetitirilmektedir. Takent, Semerkant, Buhara ve Fergana vadisinde sanayi tesisleri kurulmutur. Ancak Sovyetler Birliinin kurduu bu tesislerden retilen mallar, modern fabrikalarda retilen sanayi rnleri ile rekabet edecek teknolojiye sahip deildir. lkede nemli lde pamuk retilmektedir. Sovyetler Birliinin pamuk retiminin te ikisi ve sebze ve meyvenin %60 bu lkeden salanmaktayd. lkenin nemli dier tarmsal rnleri, meyve ve pirintir; zellikle Fergana havzasnda ipek bcei beslenmekte ve buna bal olarak ipekli kumalar retilmektedir. lke ihtiyacnn ancak %30 kadarn karlayan tahl; yksek sahalarda ve verimli olmayan ovalk alanlarda yetitirilir. lkenin kurak olan bat kesiminde hayvanclk yaplr, burada ynleri ok kymetli olan karakul koyunlar beslenir.

330

zbekistan yeralt kaynaklar ynnden zengindir. Dnyada 8. altn reticisi lkedir. Altn, Kzlkum lnde arazi yzeyinde alan ocaklardan (ak iletme) karlmaktadr. Buras dnyann en byk ak altn iletme blgesidir. Dier madenler; kmr, doal gaz (Buhara civarnda), petrol (Fergana Havzas, Buhara Blgesi ve Karakalpakistan), uranyum ile dier demirli olmayan ve nadir bulunan minerallerdir. lke elektriini nemli lde termik ve %15 kadarn da hidroelektrik santrallerden salamaktadr. lkenin %12si ormanlarla kapldr; ancak kereste ihtiyacnn nemli bir blm ithaltla karlanmaktadr. zbekistanda son yllarda Rus ve Orta Avrupa teknisyen ve iilerinin alt iletmelerde zbeklerin yer almasna zen gsterilmektedir. zbekistan elektrik, makine, inaat malzemesi, gda, petrol ve doal gaz ithal etmektedir. Dviz sknts nedeniyle ithalt yapmada glk ekmektedir. Balca ihra mallar; pamuk, tekstil rnleri ve demirli olmayan madenlerdir. Gelirinin byk bir blmn altn ihracatndan salamaktadr. lkede zelletirme almalar henz yeterince yaplamamaktadr. Yabanc sermayenin lkeye girii tevik edilmektedir. Tarmda kolektifletirme sistemi hl devam etmektedir. Yeteri kadar yiyecek maddesi elde etmek iin pamuk ekim sahalarnn bir blm tahl retimine ayrlmaya balanmtr. zbekistan, geliri dk fakir lkeler arasndadr. Kentlerde kii bana den aylk gelir 50 dolarn altndadr. 1998 yl itibariyle thalt 4,1 milyar dolar, ihracat ise 3,8 milyar dolardr. Alveriini nemli lde talya, Rusya ve Gney Kore ile yapmaktadr. zbekistandan pamuk, hurda bakr, alminyum alamlar, bakr katot, boya, kle inko almakta olan Trkiye, bu lkeye buday, eker, motor, diki makinesi, il, ay, otomobil ve biskvi satmaktadr. evre Felaketine Bir rnek: Aral Gl Kuzey gney ynnde 400 km., dou bat ynnde 280 km. uzunluunda olan ve 66.900 km2 alan kaplayan Aral gl, Hazar, Superior ve Victoria gllerinden sonra dnyann 4. byk gl olup Kazakistan ile zbekistan arasnda yer alr. Sovyetler Birlii dneminden itibaren Aral glne dklen Seyhun ve Ceyhunun sular ile tarm alanlar sulanmaya balanmtr. Bu sulanan alanlarda yetitirilen pamuk sayesinde Sovyetler Birlii, pamuk gereksinimi nemli lde karlamaktayd. Bu nehir sularnn sulamada kullanlmas, ok nemli evresel sorunlar ve arazi kaybnn meydana gelmesine neden olmaktadr. yle ki, kaynan Tanr ve Pamir dalarndan alarak Aral glne dklen nehirlerin yllk ortalama su verimi 1950li yllarda 55 km3 idi. Aralsk ve Moynak kentlerindeki halkn geim kaynan, nemli lde temiz gl suyunda avlanan balk oluturmaktayd. Gln kuzey ve gney kylar arasnda ulam da yaplmaktayd. Geni bir alan kaplayan delta zerindeki bataklk, aalk sahalarda ok deiik flora ve fauna yaamaktayd.

331

Sovyetler Birlii, 1960l yllardan itibaren zbekistan, Kazakistan ve Trkmenistanda Arala dklen sular pamuk retmek amacyla kullanmaya balam, Gle dklen suyun azalmasyla gl sahas yava yava kara hline dnmeye balamtr. Bilhassa 1960-1980 yllar arasnda sulanan tarm sahasnn %20 orannda artrlmas sonucu su tketimi iki kat artarak 45 km3ten 90 km3e ykselmitir. Trkmenistann gney kesimini sulayan Karakurum Kanal yaplmtr. Bu kanaldan tarm alanlarna verilen 14 km3 su Aral glne dklen suyun drtte bir orannda azalmasna neden olmutur. Buna gre 1980li yllarda Aral glne dklen su miktar 1950li yllara gre onda bir orannda azalmtr. Buna bal olarak Aral glnn alan yar yarya, hacmi ise te bir orannda klmtr. Nitekim 1966-1993 yllar arasnda su seviyesinin 16 m.nin zerinde dmesiyle gln dou ve gney kylarnda 80 km.lik bir blm kara hline gelmitir. Bylece gln su hacmi %75 ve kaplad alanda yar yarya azalmtr. 1987de Aral gl, kuzeyde kk ve gneyde byk olmak zere iki ayr gl hline gelmitir. Gl kysnda birer balk liman olan Aralsk (Kazakistan) ve Moynak (zbekistan) 1980li yllarn banda nemini kaybetmi, buradan gle balant salayan kanallar kurumu, balk tekneleri tede beride kara zerinde kalmtr. Aral glnn ekilmesiyle glde yaayan en az 20 balk tr kaybolmutur. Durum bununla da kalmam, Aral glnn kara hline gelen kesimi; tuz birikimi, pestisid, gbre kalntlar ve pamuk tarlalarndan gelen yaprak dkntleri ile kirlenmitir. Daha nce geimini balklktan salayan 60 bin nfus isiz kalm ve balk kentleri olan Aralsk ve Moynak birer hayalet kasaba haline dnmtr. Gl suyunun ekilmesi, iklim zerinde de etkili olmaya balamtr. Buna bal olarak Aral gl evresinde yazlar daha scak, klar daha souk gemeye balam, 1950li yllara gre yasz geen gn saysnda 4 katlk bir art meydana gelmitir. Sularn ekildii yerlerde tuzlu bir kabukla kaplanan gl taban, bitkilerin yetimesini engellemektedir. te yandan, kurumu gl tabanndaki tuz, kum ve tozlar, rzgrla yzlerce km. uzaklara kadar tanmaktadr. 1966-1985 yllar arasnda ylda ortalama olarak 65 gn Aralsk, toz frtnalarna maruz kalmtr. Sulanan sahalarda topran alt katlarnda bulunan tuzlu ve alkali maddelerin klcallk (kapilarite) ile toprak yzeyine kadar ykselmesi ve burada suyun buharlamasyla toprak yzeyinde birikmesi tuzlamaya neden olmutur. Ayrca rzgrla tanan tuzlu kumlarn tarm alanlarnda birikmesi de ayr bir tuzlanmay beraberinde getirmitir. Yaplan bir aratrmada, Aral glnn kurumu alanndan rzgrlarla tanan tuzlu kumlarn 75 milyon ton olduu belirtilmitir. Bunlara ilve olarak pamuk tarlalarnda kullanlan yaprak dkc illar, kimyasal gbre ile pestisidler, sulama ve ime suyunun da kalitesini bozmutur. 1982 ylna kadar kullanlan DDT pestisidleri, hl toprakta yksek bir oranda bulunmaktadr. Pamuk hasadnda kolaylk salayan yaprak dkc zehirli illarn 1990a kadar kullanlmas, baz kaynaklara gre binlerce insann lmne neden olmutur. Aral havzasndaki bitkilerde kimyasal il birikimi de tespit edilmitir. Rzgarla tanan toz ve tuzlar, insan saln tehdit edici boyutlara ulamtr. Blgede

332

solunum hastalklar, zellikle tberkloz, tiroit kanseri hastalklarnda artlar meydana gelmitir. Ayrca kirli sular tifo, dizanteri, sarlk gibi birok hastalklara da yol amtr. Buna bal olarak Rusyann dier blgelerine gre lm oranlarnda artlar meydana gelmi, doan bebeklerin %10u lmtr. zellikle Seyhun ve Ceyhun deltalarnn degradasyonu sonucu Aral gl evresinde yaayan 1783 hayvan trnn sadece 38i hayatta kalabilmitir. Delta sahasnda hayvanlar iin birer barnak ve beslenme sahas olan glck ve bataklklar kurumu ve buradaki canl hayat yok olmutur. Ayrca kat retiminde kullanlan saz ve kamlar yok olmutur. Aral glnde tabiat koruma alan olarak belirlenen Barsakelmes adasnda nadir olarak bulunan bir ceylan ve eek trnn yaam alannn da ortadan kalkt belirtilmektedir. Gerekten, Aral gl evresi nemli bir evre felaketinin eiine gelmitir. Bu durumu zbekistann zerk Karakalpak Cumhuriyeti Cumhurbakan U. Ashirbekov yle ifade etmitir: Aral denizinin taban byk oranda zehirli toz pskrten insan yaps bir volkandr. Aral glnde yaanan bu felaketin nlenmesi amacyla Sovyetler Birlii dalmadan nce ve yeni kurulan Trk cumhuriyetleri tarafndan birtakm tedbirler alnmaya balanmtr. Dnya Bankas, Avrupa Birlii gibi uluslararas kurulular bu felketin nlenmesi iin yardm yapmaya balamlardr, 1995 Eyllnde Aral glndeki evre sorunlar ile ilgili olarak BM tarafndan finanse edilen 2 gnlk bir konferans dzenlenmi; bu konferansta zbekistan, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistan, Aral gl havzasnda srdrlebilir bir gelimeyi esas alan bir deklrasyonu imzalamlardr. Dnya Bankas, Aral kurtarmak amacyla 300 milyon dolar tutarndaki plnn aklamtr. Dier taraftan, Aral glnn kurtarlmas amacyla 1997de Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistan ortak bir proje dahilinde faaliyete gemilerdir. Krgzistan Krgzistan, kuzeyde Kazakistan, gneydouda in Halk Cumhuriyeti, gneyde Tacikistan ve batda zbekistan ile komudur (Harita 7). 198.500 km2 yzlmnde olan lkenin nfusu 4.5 milyondur. Yzey ekilleri: Yaklak %94 kadar dalk olan lkenin ortalama ykseklii 2750 mdir. %40 3000 mnin zerindedir ve drtte devaml kar ve buzul rts altndadr. Gneydousunda Tanr dalar uzanr. Dalarn doruk izgisi in Halk Cumhuriyeti ile snrn oluturur, Krgzistanda en yksek tepe ise 7439 m.dir. Orta kesiminde bulunan Fergana Havzas, gneyde Pamir ve Alay dalk ktlesine makas ucu eklinde sokulur. Tanr dalarnn kuzey kesiminde bir knt gl olan kn donmayan ve derinlii 700 m.ye ulaan Issk-Kl (Ilk gl) yer alr. Bu gl, Sovyetler Birlii dneminde, Ruslarn askeri s kurduu, denizalt silhlarnn deneme ve gelitirme yeri olmutur Gneybatda ise Song Kl (gl) bulunur.

333

Krgzistann nemli saylacak alak kesimini u ve Talas vadileri oluturur. Ana nehri ise Fergana havasnda Seyhun nehri ile birleen Narn ve Kazakistan snrndaki udur. Dalar, lkenin kuzey ve gneyinde nfuslanm merkezler olan u ve Fergana vadilerini birbirinden ayrmaktadr. Bunlar birbirine balayan karayolu ulam 3000 m.nin zerinde bulunan geitle salanmaktadr. klimi: Krgzistanda, Orta Asyann yksek ve i kesimlerinde yer almas nedeniyle yaz ve k arasndaki scaklk fark ok fazla olan karasal iklim hkm srmektedir. Alak sahalarda scak ve yksek kesimlerde souk ller yer almaktadr. Ortalama ya 400 mm. civarndadr. Yan bir blm kn kar eklinde dmekte ve kar uzun sre yerde kalmaktadr. Krgz dalarna genellikle kar yamaktadr. Yazn ortalama scaklk 32oCyi ve yksek scaklklar ise 40oCyi gemektedir. K mevsimi, Sibiryadan gelen souk hava ve rzgrlarn etkisi ile ok souk gemekte ve scaklk 20oCnin altna dmektedir. Kasm ile ubat arasnda 40 gn scaklk -24oCnin altnda kalmaktadr. zellikle ukur sahalarda, dalardan gelen souk havann ylmas ile sis olumaktadr; buna karlk dalarn yamalar ak ve gneli gemektedir. Mesel Krgz-Altay dalarnn eteindeki Bikek sisli, gneydeki dalarn yamalar ak ve gnelidir. Sis, dalardan gelen souk havann alak sahalarda, havadan scak olan zeminle karlamas sonucu olumaktadr. Nfusu ve yerlemesi: lkede 80 etnik grup ve 16.000 snmac vardr. 1989dan sonra Slvlar ve Almanlar, lkede giderek azalmaya balamtr. rnein 1993te 130 bin kii lkeyi terk etmitir, bunun 90 bini Rustur. Slvlar ve zbekler, hizmet sektrnde almaktadr. Krgzlarn, Trk kltr zerinde nemli izleri bulunmaktadr. 1000 yl kadar nce yazlan Krgz Trklerinin destan olan Manas destan; Trk kltr, dil ve tarihi zerinde dnemin tm zelliklerini ortaya karan nemli bir kaynaktr. Manas destan, ayn zamanda zbek, Karakalpak, Kazak vb. Trk halklarnn destanlarnda da belirli bir yer tutar. Krgzistanda yllk nfus art oran %1,0dir; 15 yan altndaki nfus oran ise %35,0tir. Ortalama mr erkeklerde 63, kadnlarda 72 yldr. 6-15 ya arasndaki eitim kademesi zorunludur. Okuryazar nfus oran ise %97dir. lkenin nemli ehirleri; Bikek (nf. 800.000), O (300.000), Celal Abad (74.000), Toktogul (71.000) ve Karakol (64.000)dur. Nfusun %60 krsal alanlarda yaamaktadr. Coraf ynden ayr olan gneydeki O ve Celal Abad illerinde geleneksel tavrlar hkimdir. Bu iki ilde lke nfusunun %55i yaamaktadr. Fergana Havzasnda zellikle O ve Celal Abadda sanayi tesisleri kurulmutur. Kltrel ve ekonomik ynden Fergana Havzas, kuzeydeki sahalara gre farkldr. lkenin nemli merkezi olan Bikek, 1862de Ruslar tarafndan alnarak bir garnizon hline getirilmi, 1926da Krgz Cumhuriyetinin bakenti olmu ve burada sanayi tesisleri kurulmutur. Ekonomisi: lkenin ekonomisi, geleneksel zellikteki tarm ve hayvancla dayanr. Tarmla

334

uraan nfus, alan nfusun te birini oluturur. lke gelirinin te biri bu sektrden elde edilir. lkenin ancak %7 kadar tarm yapmaya uygundur, burada tahl, meyve ve sebze, ttn ve pamuk yetitirilir. Tarmsal alanlarda retim dktr. Ayrca 600 bin hektar alanda ceviz retilir. Ota ipek fabrikas vardr. Otlak sahalarnn bir blm tarma alarak tarmsal rnlerin veriminin artrlmas iin almalar yaplmaktadr. Tarmda zelletirme yaplmasna ramen istenilen rn art salanamamtr. Sanayi (genellikle madencilik, hidroelektrik santral jeneratr, tarm alet ve makineleri, gda ileme, elektronik ve tekstil) lke gelirinin drtte birini ve alan nfusun da %27 kadarnn istihdamn salamaktadr. Sanayi tesislerinin yarya yakn blm zelletirilmitir, fakat yetimi insan gc yetersizlii dolaysyla istenilen kalitede retim yaplamamaktadr. Krgzistan; kmr, altn, uranyum ve dier stratejik nemi olan maden yataklarna sahiptir. Ancak bu madenler sermaye ve alt yap yetersizliinden dolay iletilememektedir. Altn retiminden lke gelirinin %18 kadar salanmaktadr. Doal gaz ve petrol yataklar snrldr. Dalk sahalardaki akarsularn hidroelektrik potansiyeli yksektir. 1994-1996 yllar arasnda sanayi mallar retiminde %64lk bir d olmutur. Halkn %20si isizdir. 1996da Krgzistan; Kazakistan, Beyaz Rusya ve Rusya ile gmrk ve Orta Asya lkeleri ticaret birliine girmitir. D ticaret hacmi ok dktr. hracat ve ithalat 670er milyon ABD dolardr. Alveriini Rusya, in, zbekistan ve Kazakistanla yapmaktadr. Trkmenistan Kuzeyinde Kazakistan, kuzeydousunda zbekistan, gneyinde Afganistan, gneybatsnda ran ve batsnda Hazar denizi yer alr. Yzlm 488.100 km2 olup, Kazakistandan sonra 2. byk Orta Asya Trk Cumhuriyetidir (Harita 8). Yzey ekilleri: lkenin %80i llerle kapldr. Trkmenistann orta kesiminde yer alan Karakum l, dnyann en byk kum llerinden biridir; burada barkan, yani hill eklinde kum tepeleri grlr. Gneye doru ran snrnda uzanan Kopet dalarna geilir. Kuzeybatda Kazakistan snrnda kk da sralar yer alr. lkeye hayat veren Amuderya nehri gneydoudaki Tanr dalarndan kaynan alr. Kopet dalarndan doan Tecen ve Murgap adl kk akarsular ise le kavuur kavumaz kaybolur. lkenin gneyindeki dalk alanlar, Orta Asyann 1. derecede deprem kuadr. Trkmenistann Hazar denizi kylar, baka bir grnmde olup gri renkli kumlar ile deta Ayda grlen bir manzaraya benzer. klimi: Kurak iklim koullarnn hkm srd lkenin bete drd llerle kapldr. Havadaki bal nem ok dktr. Yln yaklak 300 gn gnelidir. Yazn llerde scaklk 35oCyi, hatta

335

Karakum lnn gneydousunda 50oCyi aar. Klar ok souk geer. lke genelinde k aylarnda ortalama scaklk 0oC ile-10oC arasndadr. En souk kesim lkenin gneyindeki yksek alanlardr. zellikle Afganistan snrndaki dalk alanlarda scaklk -33oCye kadar der. Akabatta kn 0oCnin altna den scaklk, Nisandan itibaren birdenbire ar ekilde ykselir. Yllk ortalama ya miktar, llerde 80 mm. iken dalk alanlarda 300 mm.ye ular. Yan byk blm ilkbahar aylarnda, dalarda ise yaz mevsiminde der. Nfusu ve yerlemesi: Trkmenler, geimini hayvanclkla salayan, bozkrlarda at koturan bir Trk boyudur. Nfusun %45.5i ehirlerde yaamaktadr. Ruslarn lkeye girmesiyle nemli sayda Trkmen lkelerinden g ederek Afganistan ve Kuzey rana snmlardr. Burada ok sayda (100 akn) Trkmen boyu yaamaktadr. Bu boylardan en byk olan Akabat blgesindeki Tekededir. Trkmen gruplar birbirlerinden ive, giyim kuam stilleri, mcevher tak, dokuduklar hal desenleri ile ayrt edilir. %90 Mslman olan lke nfusunun %37,4i 15 yan altndadr. Yllk nfus art oran %1.5 dolayndadr. Okuma yazma oran %100dr. Ortalama mr erkeklerde 61, kadnlarda 68 yldr. Nfus, Ceyhun ve Murgap nehirleri boyunca younlamaktadr. Hazar denizi kysnda sanayi tesislerinin yer ald kasabalar vardr. kesimlerde Baharden, Kazmak, Bayram Ali, Tecen, Daouz, Trkmenabat ve tarih bir nemi olan Kzlarvat kasabas bulunmaktadr. Devlet bakannn ad verilen Trkmenba, Hazar denizi kysnda hill eklinde bir tepenin eteinde kurulmu gzel bir ehirdir. Byk kentler, genellikle 2500 yllk tarihi temsil etmektedir. Buralarda Trk, Pers, Arap kltrne ve hatta Byk skender dnemine ait eserler grlmektedir. Dou Trkmenistan, ran ve Pakistan snrna yakn ksmlar kaplar; burada yalarn biraz fazla olmas nedeniyle bozkrlara (steplere) geilir. Buralardaki yerlemelerin su ihtiyac, Mervde olduu gibi Mugrap nehrinden salanr. Trkmenistann sanayi merkezi ve lkenin 2. byk kenti olan Merv, nl Trk filozofu Mevlnann doduu yerdir. M. . 6. asrda kurulmu olan kent, 11. ve 12. asrlar arasnda Byk Seluklu Devletinin bakenti olmu; nemli bir kltr ve sanat merkezi hline gelmitir. Mool aknlarna urayan kent, nemli lde zarar grm ve ok sayda insan Moollar tarafndan katledilmitir. 1795ten sonra Trkmen kabilelerinin yerletii bir vaha kenti olmu, 1884te Ruslarn eline geen kentin ad Mary olarak deitirilmitir. Akabat, pek Yolu zerinde tarihi bir ehir olup M.. 1. yzylda depremle harap oldu, 11. yzylda Seluklularn elinde bulunan kent, Mool aknlar ile yklp yakld; daha sonra Ruslar buray blgesel bir merkez olarak setiler. 19. yzylda Avrupallar, ehirde al veri merkezleri, oteller vb. yaptlar; demir yolu ulam saladlar; ehre Ruslar, ranllar, Ermenileri ve Yahudileri yerletirdiler. 6 Ocak 1948de Richter lei ile 9 iddetinde meydana gelen bir depremle kent adeta yerle bir olmu, kent halknn te ikisi, yaklak 110.000 kii hayatn kaybetmitir. Daha sonra yeniden kurulan Akabat gnmzde modern bir ehir grnmndedir. Ekonomisi: Sovyetler Birlii dneminden beri lkenin ekonomisi nemli lde pamuk retimine

336

dayanmaktadr. retilen pamuk ve doal gaz, Moskovaya uluslararas piyasa fiyatnn altnda satld iin ekonomik ynden gelime gsterememitir. Ayrca eski Sovyet ynetimi iindeki lkelerde olan alacan tahsil etmede sknt ekmekte ve ekonomik ynden kendini toparlamada zorluklarla karlamaktadr, Sovyet dneminden miras kalan merkezi ekonomik ynetim, reformlara ramen hl devam etmektedir. Pamuk retimi, eskiye oranla %75 kadar azalmtr. Tarmda zelletirme yaplmasna karn iftiler iledii topran sahibi deildir. Doal gaz, petrol, tekstil ve ulam sektrnde yabanc irketler yatrm yapmaya balamlardr. lkede isiz nfus says olduka fazladr. Trkmenistanda gnlk tketim mallarnn halka ucuz fiyatla satlmas iin devlete sbvansiyon yaplmaktadr. Su, elektrik ve doal gaz, halka bedava verilmektedir. Bu durum lkede israfa neden olmaktadr. yle ki, doal gaz ve elektrik ocaklar baz yerleim birimlerinde ak braklmaktadr. lkede petrol ve zengin doal gaz yataklar bulunmaktadr. Petrol rezervinin 700 milyon ton, doal gazn ise 13 trilyon metrekp olduu tahmin edilmektedir. Doal gazn bir blm ABD, Kanada ve Almanyaya ihra edilmektedir. lkenin doal gaz boru hatlar ile Rusya Federasyonuna gnderilmektedir. Trkmen doal gaznn 4400 km. uzunluundaki boru hatt ile ran ve Trkiye zerinden Avrupaya pazarlanmas gndemdeki yerini korumaktadr. Hlen rana ylda 2 milyon metre kp doal gaz boru hatlar tanmaktadr. Son yllarda Trk firmalar Trkmenistana yatrm yapmakta, zellikle tekstil fabrikalar kurmakta ve ucuz Trkmenistan pamuu almaktadr. lkenin ihracat ve ithalat hacmi ok dktr (1997 yl verilerine gre ithalt 1,1 milyar, ihracat ise 689 milyon ABD dolardr) Tacikistan Kuzeyinde Krgzistan, kuzey ve batsnda zbekistan, dousunda in, gneyinde Pakistan ve Afganistan yer alr. Yzlm 143.100 km2, nfusu 6,4 milyon ve bakenti Duanbedir (Harita 9). Taciklerin, Pers asll olduu ve zamanla kltrel ynden zbek Trkleriyle kaynat kabul edilmektedir. 15. asrda Buhara Emirinin egemenliine girmiler, 18. asrda Afganlar lkenin gneyine kadar ilerlemilerdir. 1991de bamszln kazandktan sonra Tacikistanda etnik gruplar arasnda i savalar kmtr. Yzey ekilleri: Orta Asya lkelerinin en k olan Tacikistan, dalk bir lkedir; 3000 m.den yksek sahalar lkenin yardan fazlasn kapsar. lke, Tanr dalarnn gney kesimini ve Pamir dalarnn yksek kesimlerini kapsar. Burada ykseklii 7134 ve 7495 m.ye ulaan Orta Asyann en yksek zirveleri yer alr. 7000 m.nin zerinde olan dalarda dnyann en byk ve uzun bullar bulunur (Fedenko buzulunun uzunluu 72 km.dir). lkenin te birlik blmn oluturan bat kesiminde alak ovalara geilir. Tanr dalarnn bat kesimindeki iki da sras arasnda da aras ovas yer alr. st kesimleri kar ve buzullarla kapl dalk sahalardan kaynaklanan sular; Fergana, Seyhun ve Ceyhun nehirlerini besler. Ceyhun ve Pyanc

337

nehirleri lkenin Afganistanla olan snrnn byk blmn izer. Dou snr, Pamir vadisinden geer. klimi: iddetli karasal iklimin etkili olduu lkede kn -12oCye den ortalama dk scaklk, yazn 42oCye kmaktadr. Afganistan snrnda ise scaklk 48oCye ulamaktadr. lkbahar aylar (Mart-Mays) yal gemekte ve bu dnemde sk olarak saanak yalar olumaktadr. Yaz mevsimi ise genellikle yaszdr. Yllk ortalama ya miktar 600 mm.ye yakndr. Bakent Duanbe kn ok souk gemektedir. lkenin yksek kesimlerini oluturan Pamir dalarnda Ocak ay ortalama scakl -20oCye ve iddetli kar frtnalarnn olduu yksek kesimlerde ise -45oCye kadar dmektedir. Pamir dalarnn dou kesiminde Dou Trkistanda scaklk -60oCye kadar inmektedir. Yazn Basra Krfezinden balayarak Tibet pltosuna kadar uzanan sahada alak basn, evrede (Hint Okyanusu ve Sibirya) ise yksek basn sahas olumaktadr. Buna bal olarak evredeki yksek basn alanndan alak basn sahasna doru bazen iddetli frtnalar meydana gelmektedir. Tacikistanda da Haziran ile Kasm arasnda zaman zaman birka gn sren ve yerleme merkezlerinde hayat ekilmez duruma getiren iddetli kum frtnalar grlmektedir. Nfusu ve yerlemesi: 1993te Tacikistan nfusunun %65i Tacikler %25i zbekler, %4 Ruslar ve %6s da dier etnik gruplardan olumaktayd. Ancak lkede 1992den beri patlak veren i savalar, etnik grup oranlarnda deimelere neden olmutur. Ayrca i atmalar sonucu lkedeki on binlerce (yaklak 60 bin) kii hayatn kaybetmi, 600 bin kii lkenin kuzeyine g etmi ve 60 bin Tacik, 4,4 milyon Tacikin yaad Afganistana snmtr. lkede kan i savan ana nedeni eitli etnik gruplarn lke ynetimindeki temsil paylamndan ileri gelmitir. 1998de lkede huzur salanm gibi grnmektedir. Halkn byk blm krsal alanlarda, te biri kentlerde yaamaktadr. Halk, krsal kesimde meskenleri aatan yaplm klaklarda ve dalarn eteklerindeki kk kylerde oturmaktadr. Nfus art oran %1,9dur. 15 yan altndaki nfus, lke toplam nfusunun %42sini oluturmaktadr. Ortalama mr erkeklerde 66, kadnlarda ise 71 yldr. Tacike Pazartesi gn anlamna gelen bakent Duambe (nfusu 700.000), pazar yeri olarak kurulan bir kyn 80 yllk bir zaman srecinde gelimesiyle bugnk durumuna gelmitir. Bolevik ihtilalini takiben Kzlordu lkeye girdi. 1922de Enver Paa, lkede bir Trk devleti kurmak iin Kzlorduyu yenerek Duambeyi kurtard; ancak Bolevikler, Trkleri malup ederek Duambeye ve lkeye hkim oldular. Enver Paann ordusunu datarak Enver Paay ehit ettiler. 1997de Enver Paann mezar Trkiyeye nakledildi. 1929da Duambe, Sovyetlere bal Tacik Cumhuriyetinin bakenti oldu. Kentin nfusu, pamuk ve ipek ileme tesisleri kurulmas ve krsal alanlardan gelen glerle ksa srede hzla artt. lkenin 2. nemli ve en eski kenti olan Hojant, Kuzey Tacikistann bakenti konumundadr. 2300 yl nce Byk skender tarafndan kurulan kent, Mool dnemine kadar, Fergana vadisinin nemli bir kaps olarak ticaret ve dier alanlarda byk gelime gstermi, kentte saray ve cami dahil

338

ok sayda eser yaplmtr. lkenin nemli sanayi tesisleri burada kurulmutur. 1998de zbeklerle hkmet gleri arasnda kan atmada 200 kadar insan lmtr. Ekonomisi: Sovyetler Birlii iinde iken de en fakir cumhuriyet olan Tacikistanda i savalar ekonomik ynden kalknmaya nemli darbe vurmutur. 1920lerde lkenin %7 kadarn oluturan tarm sahalar pamuk ekimine tahsis edilmitir. lkede baz meyve, sebze ve tahl retilmekteydi; ancak retilen tarm rnleri halk beslemeye yetmedii iin srekli Sovyetler Birliinden yardm gelmekteydi. Sovyetler Birliinden ayrlmas ile ticar sistemi iyice kmtr. lke; altn, gm ve dier kymetli madenler ve pamuk retiminden salanan gelirle ayakta durmaya almaktadr. Gneybatdaki ana tarm sahasnda meydana gelen atmalar, tarmsal retimde de sebep olmutur. lkede yetitirilen tarmsal rnler, kalifiye ii ve makine yetersizlii yznden yeteri ekilde hasat edilememektedir. lke ekonomik ynden nemli bir kmaz iindedir; devlet memurlar maan almakta sknt ekmekte, zelletirme yaplamamakta ve yabanc sermaye lkeye gelememektedir. lke dnyann en fakir 30 lkesi arasnda yer almaktadr. retmen 5 dolar aylk maa ile sadece kendini deil ok sayda akraba, komu ve arkadan beslemeye almaktadr. lkenin ihracat ve ithalat hacmi 1 milyar dolarn altndadr. Dou Trkistan (Sincan) Uygur zerk Blgesi Orta Asyann dou blmnde, in Halk Cumhuriyeti iinde otonom bir blge olan SincanUygur (Xinjiang-Uygur veya Sinciyang-Uygur) yer almaktadr. 1,6 milyon km2 alan kaplayan bu blgede de Orta Asya lkelerinin kltr, dil ve tarih zellikleri grlmektedir. Yani hem coraf hem de kltrel ynden Dou Trkistan, Orta Asya Trk lkeleri iinde saylmaktadr (Harita 10). Tarihi: Uygur Trklerinin yurdu olan Dou Trkistan, indeki Han dneminde pek Yolunun gemesi ile nem kazanmaya balamtr. 7 ve 8. asrlardaki Tang dneminde inliler Kagar ve Buharaya kadar sokuldular. Buna karlk, Trklerin de yardmyla 8. asrda randan gelen Arap askerleri Kagar ve Gilgite kadar sokuldular. indeki Tang hanedan kuvvetleri, Trklerin ve Araplarn yaylmasn nlemek iin gnmzdeki Kazakistan, Krgzistan ve Kuzey Pakistana kadar olan blgelere ilerlediler. 11. ve 12. yzyllarda slmiyet buralara kadar yayld. Kagar, 1219da Mool ve 14. yzyln sonunda Timur aknlarna urad. 1755 ylna kadar Dou Trkistan topraklar Timur veya Mool soyundan gelen toplumlarn kontrol altnda kald. Bu tarihten sonra, tm ini igal eden Manuryallar blgeye hakim olmaya baladlar (1768). Bunun zerine Dou Trkistan topraklarnda zaman zaman atma ve ayaklanmalar oldu. 1847de Hunzada bamsz Karakurum Devleti kuruldu. 1860 ve 1870li yllarda Bat in snrnda Mslman Trk toplumlar ayaklandlar. Ruslarn 10 yl kadar hkim olduu bu blgeden ekilmelerini takiben Uygurlar, Mslman inliler (Dunganlar) ve Kazaklar, Kazakistan ve Krgzistana kadar yayldlar. 1865te Yakup Bey, Kagar ele geirerek burada bamsz bir Trkistan Devleti kurdu ve kendini Kagar hkimi olarak iln etti.

339

ngiltere ve Rusya ile diplomatik temaslar yapld. Birka yl sonra inliler tekrar blgeyi ele geirdiler. 1882de Rusya, Kagarda bir konsolosluk at, 1877de ngilizler, Gilgitte ve 1890da Kagarda bir enformasyon merkezi kurdular. Daha sonra Manuryadan gelen in kuvvetleri, Pamir ve Tibeti kapsayan yerlerde stnlk salamaya baladlar. 1884te buras inin bir eyaleti hline geldi. 1851 ylnn balarnda Ruslar, Orta Asyaya ilerleyerek li havzasna kadar olan blgeleri ele geirdi. Rusyann blgeye yaylmas zerine ngilizler harekete geerek, Mir ve Hunzadan sonra Gilgitte ofisler atlar. Bununla da kalmayarak Hunzay igal ettiler. 1911de inde ve 1917de Rusyada meydana gelen devrimler, blgedeki Rus ve in egemenliinin zayflamasna neden oldu. 1930lu yllarn balarndan itibaren Mslmanlar ayaklanmaya baladlar ve 1933te Kagar ele geirerek Dou Trkistan Cumhuriyetini kurdular. Fakat ksa bir sre sonra 1937de inliler ve Ruslar birlik oluturarak Dou Trkistana hkim oldular. Ancak Trklerin tekrar ayaklanmas ile 1945te tekrar Dou Trkistan Cumhuriyeti kuruldu. Fakat inliler, Trkler arasnda kkrtclk yaparak i savalarn kmasna yol atlar ve blgeyi tekrar egemenliklerine geirdiler (1948). in idaresine kar kurulan Mslman birlii Urumide kuruldu, ancak 1949da Mslmanlarn nde gelen liderlerinin indeki yeni komnist liderlerle anlamaya giderken kukulu bir uak kazasnda lmeleri, Mslmanlarn ine kar direniini ve gcn krd. 1951 ylnda Komnist in, blgeye hkim oldu. 1955te ise in Halk Cumhuriyeti, Sincan-Uygur Blgesini zerk bir blge olarak iln etti. 1960larda demir yolu Urumiye kadar ulatrld. Buraya inliler yerletirilmeye baland. Bunun sonucu olarak Uygur zek Blgesindeki 200 bin civarnda olan inli nfus, 1993te 8 milyona ulat Doum kontrolnn uygulanmas sonucunda da Uygur nfusun fazla art nlendi. Ancak, in egemenliini ve uygulanan baskc politikay ilerine sindiremeyen Trkler, inlilere kar direnilerini srdrdler. 1970, 1981, 1990 ve 1997de Trklerin bamsz bir Trkistan Cumhuriyeti kurma abalarna ynelik ayaklanmalar, inlilerin acmasz katliamlar ile bastrld. inlilerin Uygur Trklerine kar insanlk d uygulamalar ve Trkleri idam ettikleri dnya kamuoyunca bilinmektedir. Buna karn in ynetimi, Trklere bask olmadn yaynlar ile bildirmeye almaktadr. Ancak uluslararas yaynlarda inlilerin Trk liderlerini lkeden srdkleri ve Trklere kar bask uyguladklarn bildirilmektedir. in ynetimine kar gelen Trklerin sokak ortasnda tavan gibi vurulmalar emredilmektedir.2 1955te inde yaplan idar dzenlemede Yeni Toprak anlamna gelen Sincan-Uygur zerk Blgesi, 8 ynetim blgesi, 5 zerk alt blge ve 15 kente ayrld. 8 ynetim blgesi unlardr: Turfan, Kumul (Hami), Aksu, Kagar, Hotan, li, ek (Taeng) ve Altay. Be zerk alt blge ise BayangolMool, Kzlsu-Krgz, angji-Hui, Boritala-Mool ve li-Kazaktr. Balca kentler ise Kumul (Hami), Aksu, Kagar, Hotan, Korila, Gulca (Yining), li, ek (Taeng), Altay ve Kuytundur. Yzey ekilleri: Sincan-Uygur zerk Blgesi, dou-bat ynnde 2000 km, kuzey gney ynnde 1650 km genilikte ve 1,6 milyon km2 yzlmndedir. Bu zerk blge, Moolistan, Rusya

340

Federasyonu, in, Afganistan, Pakistan ve Hindistana komudur. Dou Trkistanda; kuzeyde Byk Altay dalar, Ala dalar, Tanr dalar, Pamir-Altn dalar ve Karanlk (Kunlun) dalar uzanr. Dalar arasnda byk havzalara geilir. Nitekim kuzeyde Byk Altay dalar ile Tanr dalar arasnda Cungarya Havzas, Tanr dalarnn dousunda Turfan Havzas ve Tanr-Altn-Karanlk dalar arasnda Tarm Havzas bulunur. Gneydeki dalar, Tetis denizinde biriken kellerin Hindistan sert ktlesinin kuzeye doru hareketi sonucunda kvrlarak ykselmesi sonucunda olumutur. 3. Jeolojik Zaman sonu ve 4. Jeolojik Zaman balarnda Himalaya sisteminin ykselmesi ve yer yer faylar boyunca kmeler gnmzdeki topografyann olumasn salamtr. Dalarn yksek kesimleri, 4. Jeolojik Zamann buzul dneminde buzullarla kaplanmtr. Buzullarn andrmalar sonucunda geni buzul vadileri ve sirkler olumutur. Asyann en byk dalarndan biri olan Tanr dalar 2500 km. uzunlukta olup ortalama ykseklii 4000 m.nin zerindedir ve dan zerindeki en yksek zirve (Tomur) 7435 m.dir. Tanr dalarnn orta blmnde Urumiye balant salayan Tanr Kaps geidi vardr. Bu da zerinde 9500 km2 saha kaplayan 6800den fazla buzul bulunur. Sincan-Uygur Blgesinde yksek ve alak sahalar birbiri ile nbetlee yer alr. En derin ukur, Turfan Havzasnda-154 m. olup burada Aydnkol gl bulunur. Gneydeki da sisteminde Altn (Kunlun), Karakurum ve Pamir dalar uzanr. Bu silsilenin ortalama ykseklii 6000 m.nin zerindedir. En yksek zirve 8611 mye ular. Burada Buzullarn babas saylan Muztagata tepesi 7546 m.dir. Tanr ve Karanlk dalar arasnda yer alan Tarm Havzas, Asyann en byk havzalarndan biridir. 530.000 km2 alan kaplayan ve 1000 m. yksekliinde olan bu havzann dou-bat ynnde uzunluu 1500 km, kuzey-gney ynndeki eni ise 600 kmdir. Tarm Havzasnn ota kesiminde 324.000 km2 saha kaplayan Takla Makan l yer alr. Bu l, inde en byk ve dnyada da kumullarn hareket ettii 2. byk ldr. Burada 100-150 m. yksekliinde barkan eklinde kumullar yaygndr. Tarm Havzasnn en derin kesiminde 780 m. ykseklikteki Lop gl yer alr. Tarm Havzas, son buzul ann sonlarna doru byk bir glle kaplanm ve gl yzeyi 1400 m.ye kadar ykselmitir. Uzaydan alnan fotoraflarda Tarm Havzasn kaplayan gln eski ky izleri, gle dklen akarsularn oluturduklar deltalar, ky kumullar grlmektedir. Altay ve Tanr dalar arasnda uzanan Cungarya Havzas, 380.000 km2 saha kaplar. Bat kesimindeki yamalar 500 m. ve havzann orta kesimindeki Ebi gl 198 m. yksekliktedir. Cungarya Havzasnda yer yer sabitlemi kumullar grlr. Tanr dalarnn orta blmndeki Yldz (Yulduz) Havasnda inin 2. byk otlak sahas olan Bayanbulak ayr (533.300 hektar) bulunur. Tarm ve Cungarya havzalarnn kenarlarnda geni etek ovalarnn oluturan alvyal birikinti yelpazeleri yer alr. Buradaki etek ovalar verimli topraklara ve ok sayda dalardan gelen su

341

kaynaklarna sahiptir. Akarsularn getii yerlerde vahalar, st, kavak vs. oluan aalk sahalar grlr. klimi ve Bitki rts: Denizlere uzak olan bu blgede dalar, Hint ve Pasifik okyanuslarndan gelen nemli muson rzgarlarn engeller. Sadece souk ve nemli Arktik ve Atlas okyanuslarndan gelen rzgarlar alr. iddetli gne nlar, az ya, souk k ve scak yazlarla karaktersize edilen ok kurak karasal bir iklime sahiptir. Havada nem ok dktr, bir ay amayan bulutlu ve yal gnlerin dnda gkyz parlak ve aktr. Gece ile gndz arasndaki scaklk fark ok fazladr. Topran kurak olmas nedeniyle gerek buharlama yok denecek kadar azdr. lke genelinde ortalama yllk ya 150 mm. kadardr. Gneyde 50 mm. olan ya, kuzeyde 200 mm.ye ular. Toksunda 10 mm.ye inen ya, batda li Blgesinde 1000 mm.yi bulur. lkenin kurak kesimini oluturan Turfan ve Tarm havzalarnda yllk ortalama ya 20 mm.nin altndadr. Buna karlk Altay ve Tanr dalar kn ve ilkbaharda kar, yazn ve sonbaharda yamur eklinde ya alr. Buralara den yllk ortalama ya 500 mm. dolayndadr. Gneyde 14,5oC olan yllk ortalama scaklk kuzeyde 8oCye der. Uruminin Ocak ay ortalama scakl -15oC, en dk scakl -40oCnin (-41.5oC) altndadr. Yazn lke genelinde scaklk ykselir. lkenin en scak yeri olan Turfan Havzasnda yazn ortalama scaklk 40oCdir. Gnlk scaklk deimesi 20-25oC arasndadr; en yksek scaklk deimesi 50oCyi bulmutur. Gndzn ar scak olan havann gece soumas, bitkilerde karbonhidrat depolanmasn ve dolaysyla rnlerin bymesini kolaylatrr. Kavun, karpuz, zm, kays. armut vb. ok lezzetlidir. Havadaki nemin ve bulutluluun ok dk olmas nedeniyle yllk gnelenme 2500-3500 saat arasnda deiir. Bu durum bitkilerde fotosentez olayn hzlandrarak pamuk gibi bitkilerin abuk yetimesini salar. Dou Trkistan bitki rts ynnden de olduka zengindir. 3500 akn bitki tr bulunur; bunlarn 300 kadar ekolojik ynden nem tar, 100 kadar da yaban ceviz gibi nadir olan trlerdir. Yan fazla olduu Altay ve Tanr dalarnda gr da ayrlar ve ine yaprakl ormanlar grlr. Sincan-Uygur zerk Blgesi, tarm ve yeralt kaynaklar bakmndan olduka zengindir. Blge genelinde 23.000 km2 alan kaplayan 10.000in zerindeki buzuldan kaynaklanan 2000 milyar m3 su potansiyeli vardr. Tarm, otlak ve aalk alanlar, lkenin %37sini (62 milyon hektar) oluturur. 9,3 milyon hektar tarm arazisinin 3,2 milyon hektarnda sulama ve drenaj gibi slah tedbirleri alnmtr. Kii bana 0,24 hektar arazi dmekte olup bu deer in ana ktlesine gre 2,4 kat fazladr. 56,6 milyon hektar otlak sahas mevcuttur. Tarm alanlarnn byk blmnde buday, pirin ve msr ile arpa, soya fasulyesi, bezelye, dar retilir. Sanayi bitkilerinden uzun lifli pamuk bata olmak zere yal tohumlu bitkiler, eker pancar, keten, ayiei, erbetiotu, yalanc safran, ttn ve tbb bitkiler yetitirilir. 20 trden fazla

342

olan sebzelerin balcalar; spanak, domates, havu, soan, salatalk, sarmsak, ac biber, lahanadr. Sincan-Uygur Blgesi, meyve ve kavun lkesi olarak da bilinir. ok deiik trde olan Turfan zm, Gai kavunu, Hutubi karpuzu, Kuarakbademi, Aksu ve Hotann ince kabuklu cevizi, elma, Krla armutu, Artu inciri, kays, kiraz, eftali, Kaygalk nar yetitirilir. Bunlar arasnda Turfann yeil ekirdeksiz zm ve anann kavunu ok mehurdur. 500den fazla yaban bitkinin 400 kadarndan il yaplr. Turfan kentinin Turfan Havzasna doru indii yamata turistlerin gezmeye doyamad 15 km. uzunluunda zm Vadisi yer alr. Burada zm balar yannda elma, armut ve eftali yetitirilir. lke hayvanclk asndan da ayr bir nem arz eder. Koyun, at, sr, kei, eek, deve ve yak beslenen balca hayvanlar arasndadr. li, Yanki, Barkolun atlar, Sincann ince ynl koyunu, Altayn iri ynl koyunu ve Kukann kara koyunu mehurdur. lkede 770in zerinde omurgal hayvan tr vardr (61 balk, 8 amfibi hayvan, 41 srngen, 387 ku, 135 drt ayakl hayvan tr bulunur. zellikle dalarda geyik, samur, da san, ay, leopar, ceylan, ok yaban hayvan tr yaar. Altay ve Tanr dalarnda 1,6 milyon hektar saha ormanlarla kapldr; buralarda ine yaprakl larix (melez), ldin, hu ve kavak yetiir. Yaban bitki ve hayvanlarn korunmas iin bir dzine tabiat koruma alan ayrt edilmitir. Yeralt kaynaklar: Bazlar ok zengin olmak zere 100den fazla kmr yata vardr. Bu yataklardaki kmr, inin toplam kmr rezervinin te biri kadar olup 2,2 trilyon tondur. Sadece Tarm Havzasndaki petrol yataklar, inin toplam petrol rezervinin yedide birine, doal gaz yataklarnn ise drtte birine tekabl eder. Tarm Havzasndaki petrol ve doal gaz yataklarnn rezervi 20,5 milyar ton olarak tahmin edilmektedir. Ayrca dalardan kaynan alan akarsularn byk hidroelektrik potansiyeli mevcuttur. Rzgar ve gne enerjisi ynnden de byk bir potansiyel gsterir. lkede 3000 kadar verimli maden yatandan 122 eit maden karlr. Balca maden yataklar; demir, bakr, boksit, uranyum, inko, tungsten, manganez, krom, kurun, molibden, altn, gm, platin ile mika, asbest, kuvartz, tuz, fosfat ve slfrdr. Nfusu ve yerlemesi: Sincan-Uygur Blgesinin nfusu 16 milyonu akndr. lkede; 13 byk, 21 kk olmak zere 34 etnik grup yaar. Toplam Nfusun %47 (7,6 milyon) kadarn Uygur Trkleri 12 milyon nfusa sahiptir. Uygurlar, Arap alfabesini kullanrlar. kinci byk etnik toplumu 6 milyon nfusla Han (in) grubu meydana getirir. Geriye kalan Kazaklar (1,8 milyon), Huiler (732 bin), Moollar (150 bin), Krgzlar (257 bin), Tacikler (36 bin), zbekler (77 bin), Tatarlar (14 bin), Ruslar (8,5 bin) ve Tibetliler dahil dier toplumlar meydana getirir. Sincan-Uygur zerk Blgesinin bakenti Urumide ounlukla inliler ve aznlk olarak da Uygur Trkleri yaar. lkede slmiyet, Lmaizm (Tibet Budizmi), Budizm, Hristiyanlk, amanizm ve Taoizm dinlerine inanlar vardr. Uygurlar ile Kazak, Hui, Krgz, Tatar, zbek, Tacik, Dungiyang, Salar ve Baonlar Mslmandr. lkede bata Urumi ve Kagar kentleri olmak zere ok sayda yerleim biriminde camiler (23.000 kadar) vardr. in kaynaklarndan alnan bilgiye gre lkede; slm Dernei, Kutsal

343

Eserleri nceleme Dernei ve Budizm Dernei gibi din kurumlar faaliyet gstermektedir. lkenin en byk etnik grubunu oluturan Uygur Trkleri, tarm ve hayvanclkla geimini salarlar. ok gelimi el sanatlar arasnda hal, kilim dokumacl, bakr eya, bak ve mzik aletleri yapm bulunur. Genellikle kare eklinde nnde bahesi olan evlerde otururlar. Buday unu ve pirin ana yiyecekleri arasndadr. Pilv ve ekmekleri mehurdur. ecek olarak st tercih ederler. Bol miktarda sebze ve meyve yerler. Kazak, Moollar, Krgzlar ve zbekler genellikle hayvanclk yaparlar ve adrlarda yaarlar. Hui toplumu iftilik ve ticaret ileriyle urarlar. Sincan-Uygur Blgesinde 200 civarnda deiik sanayi rn reten 58 bini akn iletme vardr. Balca sanayi kollar; petrokimya, tekstil, gda ileme, maden, makine ve inaat Tarm Havzasndaki en byk kent, ayn adl akarsuyun kenarnda kurulan ve Trk tarih ve kltr asndan da nemi byk olan Kagardr (Nfusu 300.000). Kent nfusunun drtte n Uygur Trkleri oluturur. ehirde 11. yzyldan itibaren yaplmaya balanm slm mimarsine ait ok sayda eser bulunmaktadr. Bunlardan blgenin yneticisi Abak Hoca iin 1640ta yaplm trbe, Yusuf Has Hacip Trbesi, Seyit Ali Asya Han Trbesi ve Kagarl Mahmut Trbesi ile ok sayda (90 kadar) mescit ve cami bulunmaktadr. Kagar, yresel lde de nemli bir yerleme birimidir; evrede yetitirilen buday, msr, fasulye, pamuk ve meyve Kagarda pazarlanr. Kentte Etigar Camii 1442 ylndan beri ayakta durmaktadr. Bu cami, 1966-1976 yllar arasnda in kltr devrimi esnasnda byk zarar grm, fakat daha sonra restore edilmitir. 1949da kapatlan ngiltere ve Rusya konsolosluklar, turistik otellere dntrlmtr. Ayrca Sultan Trbesi, Art ilesinin 24 km. gneybatsnda bulunan Karahan hanedanndan afakbogela Hann 956da yaplm trbesi vardr. Kulca civarnda Tubeyla Timur Han Mozolesinde slm dinini kabul eden ilk Mool hannn mezar bulunur. Buras Dou Trkistandaki ilk slm mimarisi rnekleri arasndadr. Afganistan lke; kuzeyde Tacikistan, zbekistan ve Trkmenistan, douda in, gneydouda Pakistan ve batda ran ile komudur (Harita 11). Tarihi: Afganistan, Orta Asya ile Hindistan ve Hint Okyanusu arasnda stratejik bir yerde olmas nedeniyle srekli baka lkelerin etki alannda kald. 7. yzylda Mslman Araplarn eline geen lkede slm dini ve kltr yayld. 13. ve 14. yzyllarda Moollarn egemenliinde kalan lkede, 1774te Afganistan Krall kuruldu. Ancak 19. yzylda Afganistan topraklar, Orta Asyay ele geirmek isteyen arlk Rusyas ile ngilizler arasnda bir mcadele sahas oldu. 1878-1880 yllar arasnda Afganistan, ngiliz egemenliini kabul etti. ngilizlerin bu dalk lkeden ekilmek zorunda kalmalar zerine Afganistan 1919da bamszlna kavutu. 1978de Sovyetler Birlii tarafndan da desteklenen bir hkmet darbesi oldu. Rus askerleri lkeye girdiler. Bunu kabullenmeyen Afganllarla Ruslar arasnda dokuz yl srecek olan gerilla sava balad. Bu sava esnasnda on binlerce Afganl lkesini terk ederek mlteci durumuna dt. Mltecilerin ouna Pakistan kucak at. Sovyetler, 1989da lkeyi terk etmek zorunda kald. Bu kez, lkedeki eitli gruplar arasnda i ekimeler

344

balad. 1996 ylndan beri Pakistan tarafndan desteklenen Taliban, lkeye hkim olmaya balad. Bu srada Kabildeki ran Bykeliliini basan Taliban 11 ranl diplomat katletti. Bunun zerine 1998de ran ile Afganistan arasnda snr boyunda atmalar oldu. 1999da Kuzey Afganistan elinde tutan Kuzey ttifak ile Taliban arasnda Agabatta yaplan toplantda lke ynetimi paylald. Yani Afganistann kuzey kesiminde Kuzey ttifak, gneyinde ise Taliban ynetimi ele aldlar. 11 Eyll 2001de ABDnin New York kentindeki Dnya Ticaret Merkezine iki ABD yolcu uann arptrlmasndan Afganistanda yaayan ve terrist saldrlar dzenledii sanlan Suud asll Usame bin Laden ve Afganistanda slenen El-Kaide rgt sorumlu tutuldu. Bunun zerine ABD, El-Kaide rgtn datmak ve Ladeni yakalamak iin 7 Ekim 2001de Afganistan bombalamaya balad. Kuzey ttifak, ABDnin destei ile Talibann elinde bulunan blgelere hkim oldu. Sonuta Bonnda Birlemi Milletlerin dzenledii toplantda 16 Aralk 2001den itibaren geici bir ynetim kuruldu, bylece Taliban d Afganl gruplar lke ynetimini tekrar ele aldlar. Yzey ekilleri: lkenin byk bir blm dalktr. Alp-Himalaya da sisteminde yer alan Hinduku dalar nemli bir da kuadr. En yksek tepe Pamir dalar zerinde 7000 m.ye ular. Dalarn arasnda kk dzlkler ve akarsularla paralanm pltolar grlr. Yksek ksmlar kar ve buzlarla kapl dalardan kaynan alan akarsular, Afganistana hayat vermektedir. Gr akarsularla vadi ilerindeki tarm alanlar sulanmakta ve hidroelektrik santralleri altrlmaktadr. Ulam, dalar yaran derin vadileri takip eden yollarla salanr. Mesel Hayber Geidi, Kbil nehrinin at vadi zerinde yer alr. Gney ve kuzeye doru dalarn eteklerinde alak dzlklere geilir. klimi ve bitki rts: Karasal iklime sahip olan Afganistanda klar ok souk geer; scaklk 30oCnin altna kadar der. ukur sahalarda yazlar scak ve kuraktr. Yazn scaklk karasal etkilere bal olarak ok ykselir. Yaz mevsiminde scakln ykselmesinden dolay 3500 m. civarnda bile tarm yaplr. lkenin byk bir blm bozkr ve llerle kapldr. Dalarda yer yer ormanlar (selvi, mee, am) grlr; buralarda geyik, ay, leopar ve ok sayda ku tr yaar. Akarsu boylarndaki alak sahalarda defne ve fstklarn bulunduu allklara geilir. Nfusu ve yerlemesi: Jeopolitik adan Hindistan, ran ve Orta Asya gibi byk blge arasnda yer alan Afganistanda etnik gruplar bulunur. 24 milyonu akn olan lke nfusunun %38ini Petular (Putunlar), %25ini Tacikler, %19unu Hazaralar, %6sn zbekler, %3n gebe toplumlar, %2sini Trkmenler, %1,5ini Balular, %5,5ini de dier gruplar oluturmaktadr. Byk ounluu (%85) Mslmanlardan oluan lke nfusunun drtte krsal alanlarda yaar; yars gebe ve yar gebe bir hayat srer. Halkn gelir seviyesi ok dk olup dnyann fakir lkeleri arasndadr. Okuma yazma bilenlerin says ok azdr (%31,5). Nfus art (%2,8) yksek olan lkede 15 yan altndaki nfusun oran %42dir. Ortalama mr erkeklerde 47, kadnlarda 48 yldr. Sovyetler Birliinin igali ile balayan i savalardan dolay 5 milyon Afgan lkesini terk ederek mlteci olmutur. Yksek bir plto zerinde kurulmu olan bakent Kabil, lkenin en nemli merkezidir. Dier nemli kentleri, din ve idar ynden nem tayan Kandehar ile Celalabad, Mezar-

345

erif ve Herattr. Ekonomisi: lke nfusunun te ikisi (%68) tarmla, %10 kadar sanayi ile uramaktadr. Afganistann nemli gelir kaynan, Dubaideki (Birleik Arap Emirlikleri) ak pazardan alnan mallarn komu lkelere zellikle Pakistana satlmasndan salanan gelir ile illegal yollardan satlan uyuturucu maddeler (eroin, afyon vb.) oluturur. Tarmdan elde edilen rnler, ancak halkn ihtiyacn karlar. Buday, msr, arpa, pamuk ve pirin nemli tarm rnleri arasndadr. Sanayi bitkilerinden pamuk ve eker pancar yetitirilir. Kei ve byk kuyruklu koyun beslenir. Karakul koyunlarnn domam yavrularnn derisinden astragan denilen ok deerli krkler yaplr. Bu krklerden nemli gelir salanr. Ayrca hal ve kilim dokumacl da yaplr. nemli sanayi kollar tekstil, gda, imento ve mobilyadr. Sanayi tesislerinin ou, 20 yl sren i savalarda harap olmutur. lkede kara ve demir yollar ok yetersizdir. Bu sebeple, zengin kmr ve kaliteli demir yataklar iletilememektedir. Hinduku dalarnn kuzeyinde petrol yataklar kefedilmitir. Krom, bakr, altn, gm ve slfr ile mcevher ilerinde kullanlan kaliteli turkuvaz yataklar da bulunur. lkenin kalknmas iin baz devletler, dorudan ve dolayl olarak yatrmlar yapmlardr. Mesel, 1945 yl ncesinde Afganistana, Almanya ve ekoslovakyadan alnan baz teknik yardmlarla dokuma ve eker fabrikalar ile barajlar yaplmtr. Daha sonra ABDnden salanan yardmlarla salk kurulular alm, tarm makine ve aletleri alnmtr. Ayrca Almanya, sve ve Sovyetler Birlii; Afganistana baraj, fabrika ve yol yapmnda yardm etmilerdir. Eski Sovyetler Birlii, bir ara Afgan doal gazn yksek fiyatla satn alarak bu lkeye ekonomik ynden katkda bulunmutur. Afganistann nemli ihra rnleri; taze ve kurutulmu sebze ile meyve, doal gaz, hal ve karakul koyunudur. thal ettii mallar ise petrol, eker, ay ve imalt rnleridir. Alveriini Avrupa, Orta Asya, Japonya, Singapur, Malezya, Hindistan ve Pakistanla yapar.3

ATALAY, ., 2000, Trkiye Corafyas ve Jeopolitii. Ege niv. Basmevi, zmir. ATALAY, ., 2001, Ktalar ve lkeler Corafyas. Meta Basm, zmir. ATALAY, ., 2002, Harital ve Resimli Ansiklopedik Dnya Corafyas (Baskda), nklp Yay., stanbul. AZZHANOV. J. ve AYIR, E, 1996, Kazakistan, Tika Yay., Ankara. BATEMAN, G. ve EGAN V., The Encyclopedia of World Geography, Oxford University Press, 1995.

346

BEKN, R. M., 1997, Dou Trkistan Gerei. Yeni Trkiye 16, Trk Dnyas zel Says 11. BOEHM, RCHARD, G., World Geography, A Physical and Cultural Approach, Glencoe, McGraw-Hill Book Com., New York, 1995. CHIH, C., 1978, An Ouitline of Chinese Geography, Foregin Language Prees, Bejing. CHINA TRAVEL TOURIZM, 1998, Travel on the Roof of the World. China Travel and Tourizm Press, Beijing, China. CHINA, A GUIDEBOOK TO XINJIANG, 1988, Xinijang Education Press, Peoples Republic of China. N HALK CUMHURYET TRKYE BYKELL, 1997. Sinciann imdiki Durumu, Ankara. COLE, J., 1996, Geography df the Worlds Major Regions. Rutler and Tanner, London. DNMEZ, Y., 1968, Trk Dnyasnn Beer ve ktisad Corafyas, Corafya Enstits Yay. stanbul. GRITZNER, C. F., 1987, World Geography, Heat and Company, Toronto, Ontario. GLERSOY-NAZKAL, E., 1995, Bozkrdan Bamszla Manas. Trk Dil Kurumu Yay. 625, Ankara. JACKSON RCHARD H. ve HUDMAN LLOYD, E., World Regional Geography. John Wiley and Sons New York Singapore, 1990. KING, J., NOBLE, K, ve HUMPHREYS, Central Asia. Lonely Planet Publications, Hong Kong, 1996. MAYHEW B., PLUNKETT, R. ve RICHMOND, S., 2000, Central Asia. Lonely Planet Publications, Melbourne, Oakland, London, Paris. MERL, E., Mslman Trk Devletleri Tarihi. Trk Tarih Kur. Yay. Ankara, 1993. MICHAUD, R. et al., 1978, Caravan to Tartary, Thames and Hudson, Paris. PARKER SYBIL, P. (Editr), World Geographical Encyclopedia. Cilt 3: Asia. Mc Graw-Hill, Inc. New York, Tokyo, Milan, 1994. TIMPTON, F. B., 1998, The Rise of Asia. Economics, Society and Politics in Contemporary Asia. Macmillian Press, Malasia.

347

TIME ALMANAC, 2001, Information Please Almanac. New York. XINJIANG EDUCATION PRESS, 1998, China, A Guidebook To Xinjlang. China. XINJIANG THE LAND AND THE PEOPLE, 1989, New World Press, Beljing. A GENERAL SURVEY XINJIANG, 1989, Foreing Affair Office of Peoples Goverment of the Xinjiang Uygur Otonomous Region. Hew World Press Beijing, China. WHEELER, JESSE H. ve KOSTBADE TRENTON, J., World Regional Geography, Sausders College Publishing, London, Sydney, Toronto, 1990. 1 Bu konuda baknz: MAYHEW B., PLUNKETT, R. ve RICHMOND, S., 2000, Central Asia.

Lonely Planet Publications, Melbourne, Oakland, London, Paris. 2 Konu ile ilgili olarak baknz: Mayhew, B., Plunkett, R. ve Richmond, S., 2000, Central

Asia. Lonely Planet Publication, s. 495-497. 3 Teekkr: Haritalarn izimini yapan Yrd. Do. Dr. Hasan ukur ve Ferit Grbz ile Orta

Asyadaki baz kentlerin Trke yazlnda yardmc olan Rahman Seferova teekkr ederim.

348

Tarihte Trk Devletleri ve Hkimiyet Alanlar / Prof. Dr. Ramazan zey [s.266-276]
Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi / Trkiye

Tarihte 16 Byk Trk Devleti ve Hakimiyetleri Trkler, tarihte ok sayda devlet kurmulardr. Sz konusu bu devletlerin ou, yaad dnemlerin byk devletleri olmulardr. Bu devletlerin says, mevcut baz tarihi kaynaklara gre 113 ila 180 arasnda deimektedir. Kukusuz tarih sahnesinde yaam olan Trk devletleri sadece bu kadar deildir. Aratrmalar devam ettike, bu saynn artaca ve bu devletler hakkndaki tarihi corafya bilgilerinin daha kesinlik kazanaca beklenmektedir. Tarihteki Trk devletlerinin says ne olursa olsun, tarihin her dneminde Trkler, devlet geleneklerini korumulardr. Yaadklar zaman dilimi ile corafi mekanlar asndan ele alndnda, Trk dnyasnn yayl sahas, Asya ve Avrupann byk bir blm ile Afrikann kuzey blmn kapsad grlr. Bugn dnya kamuoyunda, Bat dnyas tarafndan ilenen bir teze gre, Trklerin esas memleketi Orta Asyadr, o halde btn Trkler Orta Asyaya gitmelidir. gibi bir safsata gr vardr. Bu da milattan nce gereklemi olan, g hareketine dayandrlmaktadr. te yandan, Trk medeniyetinin tekrar kurulmamas iin, sanki tm dnya elbirlii yapm gibidir. Bugnn sper glerinin ideallerinde, hep paralanm ve ezilmi bir Trk dnyas yatmaktadr. Bu vesileyle, grlerini ve dncelerini aklamaktan hibir zaman ekinmemektedirler. Bu balamda, ataszleri bile icat etmektedirler. Bir Yahudi atasz yledir; Tanrm, Trklerin ayakkablarn dar yap. Ayandaki yaralarn acsndan baka bir ey dnmesinler ki, dnmeye frsat bulurlarsa, hemen medeniyet kurarlar ve dnyaya hkmederler. Tarih iinde yaam Trk devletlerinin yaadklar zaman ve mekana baklrsa Trkler, Bat Hunlar ile 434den itibaren Avrupada yaamaya balamlardr. Dnya leinde, zaman ve mekan ilikisi kurularak ve siyasi corafyann szgecinden geirilerek denilebilir ki; Japon Denizinden Adriyatik Denizine kadar uzanan geni topraklar, Trk dnyas olarak kabul edilmelidir. Tarih boyunca kurulmu 180 kadar Trk devleti kurulmu olmasna ramen, hepsinin dnya hakimiyetinde etkili olduu sylemek mmkn deildir. Dnya hakimiyetini salam olan Trk devletlerinin says 16dr ve bunlara Byk Trk Devletleri de denir. Bu devletlerin hakimiyet sahalar ise yledir;

349

1. Hun Devleti: lk byk Trk devletidir. M.. 250den M.S. 216ya kadar hkm srmtr. Trklk dnyasnn ncleri olarak bilinir. Mete Han dneminde devletin snrlar Japon Denizinden Hazar Denizine kadar geni bir blgeyi kapsar. Corafi mekan olarak dnya hakimiyeti iin, zamanna gre yeterlidir. zellikle Asya ktasnda en byk g olmutur. 2. Bat Hun mparatorluu: Byk Hun mparatorluunun ikiye blnmesiyle, Bat Trkistanda Coi Han tarafndan kurulan devlet. Corafi mekan olarak snrlar Bat Trkistan iine alr. Zaman ve corafi mekan erevesinde, en byk blgesel g olmutur. 3. Avrupa Hunlar (Bat Hunlar): M.S. 434de Atillann baa gemesiyle Avrupa Hunlar, byk bir devlet haline geldiler. Atillann oullar devleti iyi ynetemeyince, byk devlet 469da kmtr. Hakim olduu yllarda, Avrupa ktasnda en byk g olmutur. 4. Akhunlar: Tabga Devletinin adadr akalama alan iinde 350 ylnda kurulmu ve gelime gstermi bir Trk devletidir. Corafi snrlar; Horasan, Afganistan ve ran topraklarna kadar uzanr. 557de Akhunlar tarihe kart. Hkm srd yl bakmndan ksa olmasna ramen, hakimiyetleri srasnda, Asyada byk bir g olmulardr. 5. Gktrk Devleti: 552lerde kurulan ve adnda ilk defa Trk geen bir devlettir. 744de Uygurlar tarafndan yklmtr. Corafi mekan olarak Orta Asyay iine alr. Zamanna gre, Asyada en byk hakim g olmutur. 6. Uygur Hakanl: Byk Hunlarn torunlar olan Uygurlar, ok sayda devlet kurmulardr. Uygur Hakanl bunlardan birisidir. 744-840 yllar arasnda hkm srmtr. Selenga, Orhun ve Tola rmaklar havzalarndan Baykal glnn gneyindeki bozkrlara kadar uzanan geni sahada yaamlardr. 100 yla yakn bir sre iinde, Asya ktasnda, blgesel g olmulardr. Daha sonra iki ayr Uygur devleti daha kurulmutur, bunlar Kansu Uygurlar ve Turfan Uygurlardr. 7. Avar Devleti: Macaristanda byk bir devlet kuran Avarlar, zaman zaman stanbulu kuattlar. 630dan sonra zayflamaya baladlar. 9. yzylda da paralandlar. Zamanna gre, Avrupa ktasnda blgesel g oluturdular. 8. Hazar Devleti: 7. yzyldan itibaren iyice glenen ve btn Dou Avrupay eline geiren Hazarlar, 3 yzyl hkm srdler. Zaman ve mekan erevesinde, blgesel hakim g oluturdular. 9. Karahanllar: 9. yzyln ortalarnda Orta Asyada kurulan ilk Mslman Trk devletidir (8401212). 10. Gazneliler: Karahanllarla adatr. lk Mslman Trk devletlerindendir. Snrlar Afganistan ve Hindistan iine alr. Karahanllar ile birlikte Asya ktasnda, blgesel bir g oldular. 11. Byk Seluklu Devleti: n Asyada kurulan ilk ve en byk Mslman Trk devletlerinden biridir. 1040-1157 yllar arasnda hkm srmtr. Gneybat Asyann tamamna yaknna hakim

350

olan Byk Seluklu Devleti, zamann en byk blgesel gcdr. 12. Hrezmahlar Devleti: Byk Seluklu Devleti ile ada, Aral glnn gneyinde 10971231 yllar arasnda yaamlardr. Orta Asyada blgesel hakim g olmulardr. 13. Timurlar Devleti: 1370-1507 yllar arasnda, Adalar Denizi (Ege) kylarndan Orta Asyaya ve Hint Okyanusuna kadar uzanan geni topraklar zerinde hkm srm byk bir Trk devletidir. Hakim olduu topraklar, zamanna gre incelendiinde, en byk blgesel g olduu anlalr. 14. Bbur Devleti: 1526-1858 yllar arasnda Hindistanda hkm srmtr. Hakim olduu tarihlerde, Asyada byk bir g oluturmu ve ktasal hakimiyeti salamtr. 15. Altnordu Hanl: 1227-1502 yllar arasnda, Karadeniz ile Hazar denizi arasnda yaam bir Trk devletidir. Yaklak asr Asyada ktasal hakim g olmutur. 16. Yce Osmanl Devleti: 1299da St civarnda kurulmu ve 1922 ylna kadar devam etmi ve ktada at srm cihan devletidir. Bu cihan devleti, gemiten gelen Trk devlet geleneinin kemle ermi biimini dnya sahnesinde, 600 yl sergilemitir. 1606 tarihinde imzalanan Zitvatorok Antlamas ile yce devlet, toprak bakmndan en geni noktasna ulamtr. Bu tarihlerde, Osmanl Devletinin snrlar; Anadolu, Kafkasya, Krm, Gney Ukrayna, bugnk Romanya, Yugoslavya, Bulgaristan, Yunanistan, Macaristan, Suriye, rdn, Lbnan, srail, Irak, Suudi Arabistan, Yemen, Msr, Tunus, Libya, Cezayir ve Akdeniz adalarn iine almaktayd. Yce Osmanl Devleti, Dnya tarihinde, zaman ve mekan erevesinde ele alndnda, Dnya hakimiyetini salam bir devlettir. Osmanllar, sre bakmndan en uzun (600 yl), corafi mekan olarak en geni (etki alan 24 milyon km2, sz sahibi olduu alan btn dnya) hakimiyeti kurmulardr. Tarihte kurulmu Olan Dier Trk Devletleri ve Hakimiyet Alanlar Burada, tarihi corafya asndan, yukarda incelediimiz Byk Trk devletleri dnda dier Trk devletlerinin ksa bir taramas yaplacaktr. zellikle yaad corafi mekanlar zerinde durulacaktr. 1. Han ya da n Chao Kuzey in Hun Devleti: Kuzey inde kurulmu bir devlettir. 2. Arka Chao Kuzey in Hun Devleti: Kuzeydou inde kurulmu bir Trk devleti. 3. Kuzey Liang Hun Devleti: 5. yy.da Kansu ve evresinde hkm srmtr. 4. Hsia Hun Devleti: Kuzey inde ordu platformu evresinde kurulmu bir Trk devletidir.

351

5. Tabga Devleti: Bat Hun mparatorluu ykld yllarda, Orta Asyada kurulmutur. 557de Budizmin etkisinde kalarak yklmtr. 6. Dou Gktrk Hakanl: 585 ylnda, Gktrk Hakanlnn ikiye ayrlmasndan sonra ortaya kmtr. 630 ylna kadar devam eden Dou Gktrk Hakanlnn corafi snrlar; Aral gl ve evresi, tken, Kuzeybat Moolistan ve Kagara kadar uzanan geni bir mekan iine almtr. 7. Bat Gktrk Hakanl: 585 ylna kadar devam eden Bat Gktrk Hakanlnn snrlar Aral Gl-Kafkaslar arasndaki geni topraklar iine almaktadr. 8. Trgi Devleti: Bat Gktrk Hakanlnn 630da yklndan sonra On Boydan biri olan Trgilerin kurmu olduu bu devlet, 750 ylna kadar devam etmitir. Trklere, ehir hayatn benimseten bir devlettir. Bakenti Talasdr. 9. Turfan (Kao-Chang) Uygur Devleti: tken Uygurlar da denilen Uygur Hakanlnn 840 ylnda Krgzlara yenilgisinden sonra, gneye g eden Uygurlarn Turfan havzas ve evresinde kurmu olduklar bir devlet. 856 ylnda in ve Krgz kskac altnda dalmlardr. 10. Sar Uygur (Kan-su) Devleti: 840 tarihinde Uygur Hakanlnn yklndan sonra 911 tarihinde kurulmu bir devlet. Orta Asya pek Yolu ticaretine hakim oldular. 1226 ylnda ykld. 11. Karluklar: slm dinini ilk kabul eden bir Trk devleti. ungarya havzas ve Tarm blgesinde hkm srdler. 12. Kimek Hakanl: rti boylarnda yaayan mek, mi, Tatar, Balandur, Kpak, Lankaz ve Ecdad gibi Trk boylarnn bir araya gelerek kurmu olduklar federasyon bir devlettir. 13. Krgzlar: 840dan itibaren Uygur bakenti tkende devleti kurdular. 1207de Cengiz Hann egemenliini kabul ettiler. 14. Peenekler: Bir sre Hazarlarn egemenliinde yaayan Peenekler, 10. yzyl ortalarna doru glendiler ve 11. yzylda daldlar. 15. Uzlar: Karadenizin kuzeyinde ve Dou Avrupada hkm srdler. Genelde zi Irma evresinde yaayan Uzlarn Selanike kadar ilerledikleri bilinir. Peenekler ile adatr. 16. Kumanlar: 11. yzylda Balka glnden Bat Karadeniz kylarna kadar uzanan geni topraklarda hkm srdler. 12. yzylda daldlar. 17. dil (Volga) Bulgar Devleti: Corafi snrlar; dil (Volga) nehrinin akalama alanna tekabl eder. 18. Tuna Bulgar-Trk Devleti: Hazarlarn tazyiki ile birlikte Bulgarlarn bir ksm 670lerden itibaren tuna boylarna yerlemeye baladlar.

352

19. Toharistan Trk Devleti: Altnc yzyln sonlarnda kurulmu bir Trk devleti. Corafi snrlar; bugnk Afganistan Trkistan topraklarn iine alr. 20. Trk-ahi ya da Tigin-ah Devleti: Kabil, Gazne evresinde, Sind rma ve Mahaban dalar evresinde kurulmu bir devlet. 21. l (l) Trkleri Devleti: Hazar denizinin gneydousunda kurulmu bir Trk devleti. 716 tarihinde Emevi ordularna yenilince, slmiyeti kabul ettiler. 22. Tolunoullar: 875de Msr-Irak arasnda kurulan bir Mslman Trk devletidir. 905de ykldlar. 23. hidiler: Tolunoullarndan sonra 935 ylnda kurulan devlet yaklak 969a kadar hkm srdler. 24. emsiler: 1211-1266 arasnda Hindistanda hkm srmtr. Kurucusu ltutmu (unvan emseddin) Memluk aslldr. 25. Balabanllar: 1266-1290 yllar arasnda Hindistanda hkm srm bir Trk devleti. 26. Kalalar: 1290-1320 yllar arasnda hkm srmtr. Kutbiler, emsiler ve Balabanlardan sonra gelen Delhi Trk Sultanldr. 27. Tuluklar: Kalalardan sonra, Delhi Trk Sultanlnn son halkasn tekil ederler. 13201414 yllar arasnda hkm srmlerdir. 28. Hsn- Keyf Artuklular: 1101 ylnda Artukun olu Sokman tarafndan Hsn- Keyf (Hasankeyf) ve yakn evresinde kurulmutur. 1231 ylnda Eyyubiler tarafndan yklmtr. 29. Mardin Artuklular: 1108 ylnda Artukun olu lgazi tarafndan Mardin ve evresinde kurulmutur. Artuklu devletlerinin en uzun mrlsdr. 1408 ylna kadar hkm srmlerdir. 30. Harput Artuklular: En ksa mrl olan Artuklu devletlerinden biridir. 1185-1233 tarihleri arasnda bugnk Elaz ve evresinde hkm srmlerdir. 31. Saltuklular: 1071 Malazgirt zaferinden sonra Anadoluda kurulmu olan 4 Trk devletinden biridir. Erzurum ve evresinde 1092-1202 yllar arasnda hkm srmtr. 32. Mengcekler: Anadolu Seluklu devletlerinden biridir. Erzincan ve evresinde 1118-1228 yllar arasnda hkm srmlerdir. 33. Danimendliler: Sivas ve Divrii evresinde hkm srm, Anadolu Seluklu devletlerinden biridir (1092-1178). 34. Skmenler (Ahlatahlar) Devleti: 1110-1207 yllar arasnda Van Gl havzasnda hkm

353

srm bir Trk devleti. 35. Dilma Oullar Beylii: 1084-1394 tarihleri arasnda Erzen ve Bitlis evresinde hkm srm bir Trk devleti. 36. Ynal Oullar Beylii: 1098-1183 yllar arasnda, Diyarbakr ve evresinde hkm srmlerdir. 37. zmir Trk Beylii (aka Beylii): 1081-1097 yllar arasnda, zmir, Foa, Midilli adas ve evresinde hkm srm bir Trk beyliidir. 38. Trkiye Seluklular Devleti: 1071 Malazgirt zaferinden sonra Anadoluda kurulmu olan ve Bizansa en yakn olan Trk devletlerinden biridir. 1078-1308 tarihleri arasnda hkm srmtr. Konya ve evresi merkez olmutur. 39. Suriye Seluklular Devleti: 1078-1117 yllar arasnda, bugnk Suriye, Lbnan, rdn ve srail topraklar zerinde kurulmu bir Trk devletidir. 40. Dmak Atabeylii: 1104-1154 yllar arasnda Gney Suriyede varln srdren bir Trk devletidir. 41. Irak Seluklular Devleti: 1092-1194 arasnda Irak ve Gneybat ran topraklar zerinde kurulmu bir Trk devletidir. 42. Zengiler: Byk Seluklu Devletinin yklmasndan sonra, Suriye ve Yukar

Mezopotamyada kurulan bir Trk devletidir. Musul Atabeylii ad da verilir. 1127-1259 yllar arasnda hkm srmtr. 43. Kirman Seluklular: 1043 Dandanakan zaferinden sonra Tabes vilayeti ile Kirman evresinde kurulmutur. Snrlar Ummana kadar uzanr. 1187 ylnda ykld. 44. ldenizler: Zengilerle ada, Azerbaycan evresinde kurulan bir Trk devletidir. Azerbaycan Atabeyleri de denilir. 45. Salgurlar: Zengiler ve ldenizlerle ada (1148-1286) randa kurulmu bir Trk devletidir. 46. Eyyubiler: n Asyada kurulan bir Mslman Trk devleti (1171-1252). 47. Msr Trk Sultanl (Memlkler): Msr ve Suriyede 250 yldan fazla (1250-1517) hkm srmtr. Osmanllarn Msr fethettikleri tarihe kadar varlklarn korumulardr. Msr, bir Arap lkesi olmasna ramen, Ortaa haritalarnda, Memluk hakimiyetinden tr, Trkiye olarak adlandrlmtr. 48. eybaniler: Ayn zamanda zbek Devleti olarak da bilinir. Orta Asyada kurulmutur.

354

49. Kazan Hanl: Dou Avrupada Karadenizden Moskovaya kadar uzanan geni blgede, 1437-1556 yllar arasnda hkm sren bir devlet. 50. Kasm Hanl: 1445-1552 arasnda, Kazan Hanlnn gneybatsnda yaam olan bir Trk hanl. 51. Astrahan Hanl: 1466-1552 yllar arasnda, dil nehrinin Hazar denizine dkld delta blgesinde kurulmu olan bir Trk devletidir. 52. Krm Hanl: 1441-1783 arasnda Krm ve evresinde kurulmutur. Osmanl Devletine bal yaamlardr. 53. Sibir Hanl: Altnordu Devletinin paralanmasndan sonra Moolistan blgesinde kurulmu ve 1556-1600 yllar arasnda hkm srmtr. 54. Buhara (zbek) Hanl: 1599-1785 yllar arasnda, Orta Asyada, Buhara ve evresinde, hkm srm bir Trk devleti. 55. Hive Hanl: 1512-1920 yllar arasnda, Orta Asyada Hive ve evresinde hakimiyet kurmulardr. 56. Hokand Hanl: 1710-1876 yllar arasnda, Fergana havzasnda kurulmu bir hanlk. 57. Safeviler: 1501-1732 yllar arasnda n Asyada yaamlardr. 58. Afarlar: Safevilerin yklmasndan sonra, ayn blgede 1736-1795 yllar arasnda hkm srmlerdir. 59. Kaarlar: 1779-1925 yllar arasnda, Hazar denizinin gney kylarnda yaamlardr. 60. Akkoyunlular Devleti: Diyarbakr-Malatya evresinde kurulan bu devlet, Karakoyunlularla halef-seleftir. 1469-1508 yllar arasnda, hkm srmtr. 61. Karakoyunlular Devleti: Erbil-Nahvan arasnda yani Azerbaycan, Irak ve Dou Anadoluda 1390de kurulmu ve 1468e kadar devam eden 78 yllk bir mre sahiptir. 62. Karaman Oullar Beylii: 1256-1473 arasnda, Konya-Karaman evresinde hkm srmtr. 63. Alaiye Beylii: Alanya ve evresinde 1300-1463 yllar arasnda hkm srm bir beyliktir. 64. Erefoullar Beylii: Beyehir ve Eridir yrelerinde, 1280-1326 yllar arasnda hkm srm bir beyliktir. 65. Germiyanoullar Beylii: 1303-1429 yllar arasnda, Ktahya ve evresinde kurulan bir

355

Trk beyliidir. Beyliin mr 126 yl olarak grlrse de, bamszlk dnemi 70 yl kadardr. 66. Hamidoullar Beylii: Uluborlu ve Eridir evresindeki bir beylik. Corafi snr olarak bugnk Gller Yresini iine alr. 1300-1391 yllar arasnda hkm srmtr. 67. Tekeoullar Beylii: Antalya yresinde hkm srm, bir Anadolu beyliidir. 68. Menteeoullar Beylii: Mentee (Anadolunun gneybats) yresinde, 1282-1389 arasnda hkm srmtr. 69. nanoullar Beylii: Buna Ldik Beylii de denilir. 1276-1400 yllar arasnda, DenizliHonaz-Dalaman evresinde kurulan bir Anadolu beyliidir. 70. Sahip Ata Oullar Beylii: 13. yzyl sonlar ile 14.yzyl balarnda yaklak 90 yllk bir devrede, Afyon Karahisar ile yakn evresinde hkm srm olan bir beyliktir. 71. Aydnoullar Beylii: Aydn ve zmir evresinde hkm sren Anadolu beylii. Hakimiyeti, 1310-1426 tarihleri arasnda, 116 yllk bir sreyi kapsar. 72. Karesioullar Beylii: Balkesir yresinde 1297de kurulan bir beylik, 1360da Osmanl idaresine girmitir. 73. Candaroullar Beylii: Kastamonu ve Sinop yresindeki Anadolu Trk beylii. Beyliin mr, 1292-1461 yllar arasnda, yaklak 170 yl srmtr. 74. Eretnaoullar Beylii: Sivas ve Kayserideki Anadolu beyliidir. Anadoludaki Uygur slalesinin kurmu olduu bir beyliktir. 1344-1381 yllar arasnda, 37 yllk bir mr srmtr. 75. Kad Burhaneddin Beylii: 1381-1400 yllar arasnda, Sivas, Amasya ve Kayseri havalisinde kurulmu bir beylik. Anadolu Seluklu beylikleri arasnda, 19 yllk mr ile en ksa mrl bir beyliktir. 76. Saruhanoullar Beylii: 1310-1410 yllar arasnda, 100 yllk bir mr sren beylik, Manisa yresinde hkm srmtr. 77. Tacettinoullar Beylii: Ordu ve Bafra yrelerinde kurulmu Anadolu beylii. 1378-1428 tarihleri arasnda, yaklak 50 yl mr olan bir beyliktir. 78. Pervaneoullar Beylii: 1276-1322 yllar arasnda 46 yllk bir sre iinde, Sinopta kurulmu bir beyliktir. 79. Ramazanoullar Beylii: ukurovada kurulmu Anadolu beylii. 1378-1608 yllar arasnda varln srdrmtr. Anadolu Seluklu beyliklerinden, Osmanl Beyliinden sonra mr en uzun olan beyliktir. Yaklak 245 yl hkm srmtr. 80. Dulkadir Oullar Beylii: Mara ve Elbistanda hkm srm bir beylik. Beylik, 1337-1521

356

yllar arasnda varln gstermitir. 81. Trkiye Cumhuriyeti: Osmanl Devletinin yklndan sonra, Anadolu yarmadas ve Dou Trakya topraklar zerinde, 1923 tarihinde kurulmutur. 82. Hatay Trk Cumhuriyeti: 2 Eyll 1938-23 Haziran 1939 tarihleri arasnda, Antakya ve skenderun evresinde kurulmu bir devlet. 83. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti: 15 Kasm 1983de Kbrs adasnn kuzey yarsnda Trk Cumhuriyeti ilan edilmitir. 84. Aras Trk Hkmeti: 3 Kasm 1918de Idr ve Nahcvan evrelerini kapsayan topraklar zerinde kurulmutur. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile birlikte, Idr Trkiyede, Nahcvan blgesi Sovyet Rusyada kalmtr. 85. Cenubi Garbi Kafkas Trk Hkmeti: 9 Ocak 1919 Ardahan Kongresinin ardndan Batumdan Nahcvana kadar uzanan topraklar zerinde kurulmutur. 86. Trkmen Devleti: 1855-1885 tarihleri arasnda Trkmenistanda kurulmu bir devlet. 87. Garbi Trakya Devleti: 22 Mays 1920de Gmlcinenin Hemitli nahiyesinde kuruldu. 24 Temmuz 1923de Lozan Antlamas ile, Garbi Trakya Devleti topraklar Yunanistana brakld. Ayrca Balkanlarda geici olarak iki devlet daha kurulmutur. Bunlar; Garbi Trakya Devlet-i Muvakkatas ve Rodop Devlet-i Muvakkatasdr. Garbi Trakya Devlet-i Muvakkatas: 31 Austos 1913de Gmlcine, skee ve Dedeaa evresinde kurulmutur. 25 Ekim 1913de tarih sahnesinden ekilmitir. Rodop Devlet-i Muvakkatas: 14 Nisan 1878de, Balkan dalarnn gneyinde Rodop blgesinde kurulmu ve mcadelelerini 20 Nisan 1886 tarihine kadar 8 yl srdrmlerdir. 88. Dou Trkistan (Uygur) Devleti: 1864-1877 tarihleri arasnda Dou Trkistanda varln koruyabilmi bir Trk devleti. 89. Dou Trkistan Trk Cumhuriyeti: 12 Kasm 1933 tarihinde Dou Trkistanda kuruldu. 1937 ylna kadar varln korudular. 90. Azerbaycan Trk Cumhuriyeti: 1918-1920 tarihleri arasnda, Azerbaycan topraklarnda hkm srmtr. Daha sonra Sovyet Rusyann hakimiyetine giren bu devlet, 21 Aralk 1991 ylnda yeniden bamszlna kavumutur. 91. zbekistan Trk Cumhuriyeti: 21 Aralk 1991 tarihinde bamszlna kavumutur. 92. Trkmenistan Trk Cumhuriyeti: 21 Aralk 1991de bamszln ilan etmitir. 93. Kazakistan Trk Cumhuriyeti: 21 Aralk 1991 tarihinde bamszlna kavumutur.

357

94. Krgzistan Trk Cumhuriyeti: 21 Aralk 1991 tarihinde bamszlna kavumutur. 95. Tacikistan Trk Cumhuriyeti: 21 Aralk 1991 tarihinde bamszlna kavumutur. Kukusuz tarih sahnesinde yaam olan Trk devletleri sadece bu kadar deildir. Aratrmalar devam ettike, bu saynn artaca ve bu devletler hakkndaki Tarihi corafya bilgilerinin daha kesinlik kazanaca beklenmektedir. Tarihte yaam olan Trk devletlerinin yaam olduklar corafi mekanlar zerinde ok sayda devlet bulunmaktadr. Ancak bunlarn bir ksm, Trk devleti deildir. Bugn iin (1997), dnya zerinde, 7 bamsz Trk Cumhuriyeti (Trkiye, Kbrs, Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan) bulunuyor. Ayrca bamszlk mcadelesi iinde olan Trk cumhuriyetleri de bamsz olurlarsa, bu say hayli artacaktr. Tarihteki Trk devletlerinin says ne olursa olsun, tarihin her dneminde Trkler, devlet geleneklerini korumulardr. Zaten burada ama, bir tarih aratrmas yapmak deildir. Ama, tarih iinde bir seyir halinde yaam olan Trk devletlerinin zaman ve mekan ilikisi iinde, dnya zerindeki snrlarn izmek ve baz iddialara cevap vermektir. Yaadklar zaman dilimi ile corafi mekanlar asndan ele alndnda, Trk dnyasnn yayl sahas, Asya ve Avrupann byk bir blm ile Afrikann kuzey blmn kapsad grlr. Bugn dnya kamuoyunda, Bat Dnyas tarafndan ilenen bir teze gre, Trklerin esas memleketi Orta Asyadr, o halde btn Trkler Orta Asyaya gitmelidir. gibi bir safsata gr vardr. Bu da milattan nce gereklemi olan, g hareketine dayandrlmaktadr. te yandan, Trk medeniyetinin tekrar kurulmamas iin, sanki tm dnya elbirlii yapm gibidir. Bugnn sper glerinin ideallerinde, hep paralanm ve ezilmi bir Trk dnyas yatmaktadr. Bu vesileyle, grlerini ve dncelerini aklamaktan hibir zaman ekinmemektedirler. Bu balamda, ataszleri bile icat etmektedirler. Bir Yahudi atasz yledir; Tanrm, Trklerin ayakkablarn dar yap. Ayandaki yaralarn acsndan baka bir ey dnmesinler. ki, dnmeye frsat bulurlarsa, hemen medeniyet kurarlar ve dnyaya hkmederler. Tarih iinde yaam Trk devletlerinin yaadklar zaman ve mekana baklrsa Trkler, Bat Hunlar ile 434den itibaren Avrupada yaamaya balamlardr. Oysa bugnn Amerika Birleik Devletlerinin Amerika ktasndaki tarihi gemii 200 yl ncesine ancak dayanr. Anadoluda eitli arkeolojik kazlar yaparak, Anadolunun Trklere ait olmadn ispatlamaya alanlar, Amerika ve Avustralyada da aratrma yapmaldrlar. Dnya leinde, zaman ve mekan ilikisi kurularak ve siyasi corafyann szgecinden geirilerek denilebilir ki; Japon Denizinden Adriyatik Denizine kadar uzanan geni topraklar, Trk dnyas olarak kabul edilmelidir. Ve bugn Trk dnyas, Bat Avrupa ve Sovyet Rusyay gneyden bir hill eklinde evirmektedir. 19 ve 20. yzylda aralksz sren Trk soykrmna ramen, bu hill

358

dimdik ayaktadr. Osmanl Devleti Tarafndan Merkezi Trk Hakimiyet Teorisinin Uygulamaya Konulmas Seluklu Devletinin ardndan ortaya kan Anadolu beyliklerinden biri, Bilecikin St kasabas ve yakn evresinde, 1299 tarihinde, Kay airetinin kurmu olduu Osmanl Beyliidir. Bu beylik, ksa srede gelimi ve ann en nemli devleti olmutur. Byk medeniyetlerin kurulular, gelimeleri, duraklamalar ve ykllar da byk zaman dilimlerini kapsar. te Osmanl Devletinin de hayat izgisi 600 yllk bir sreyi iine almaktadr. yle ki, Cihan Devleti unvann alan bu devlet, en geni snrlarn 400 yl elinde tuttuu bilinmektedir. Gerileme dnemi dediimiz son 200 yl iinde bile fazla toprak kaybetmemi, topraklarnn byk blmn, ykl dnemlerini oluturan 20. yzyln balarna kadar koruyabilmitir. Bu zellikleri ile Osmanl, dnya medeniyetleri arasnda ilk sralarda yerini almaktadr. Cihan Devletinin kurulmas ve uzun mrl olmasnda nemli srlar yatmaktadr. Her eyden nce koskoca bir dnya devletinin ortaya kmasndaki srlar, devletin kurucusu Osman Gazinin kaynpederi olan eyh Edebalinin damadna vermi olduu nasihatinde aramak gerekir. eyh Edebali, Osman Gaziye verdii nasihatin bir blmnde u szleri syler; -Oul, Dnya senin gzlerinin grd gibi byk deildir. Btn fethedilmemi gizemler, bilinmeyenler, grlmeyenler, ancak; senin fazilet ve erdemlerinle gn na kacaktr Bu nasihat szlerinden de anlalaca zere, koskoca devletin temelleri; dnyay tanmak ve onu gznde fazla bytmeden, gizemlerini, bilinmeyenlerini ve grnmeyenlerini fethetme idealleri ile atlmtr. Dnya hakimiyeti, Osmanl iin daima en byk ideal olmu ve bu ideali btn padiahlar tamtr. Dnya hakimiyeti ideallerini de zaman zaman dile getirmilerdir. Osman Gazi Bursa nlerine kadar gelerek, lm deinde iken, olu Orhan Gaziye dnm ve uzaktan parldayan bir manastrn kubbesini iaret ederek; -Beni ol gml kubbenin altna gmnz. demitir. Bylece Osman Gazi lm deinde iken bile, Bursann fethedilmesi iin hedef gstermitir. Hedef belirleme ve gsterilen hedefe ulamak, Osmanl Hanedan iin en byk ideal olduu grlr. Orhan Gazi, olu Murad Beye yapt nasihatinde u cmleler dikkat ekicidir; -Oul! Rumeli Hristiyanlar rahat durmayacaktr! Sen o yne doru yr! Kostantiniyyeyi ya

359

fethet ya da fethe hazrla! Dier Trk beyleri ile iyi geinmeye al!. Osmanlya iki kta zerinde hkmetmek yetmez! Zira Allahn azmi iki ktaya smayacak kadar byk bir davadr!. Seluklularn vrisi biz olduumuz gibi, Romann da vrisi biziz! Murad Hdavendigr, Kosova Meydan Savanda, askerlerine kar yapt konumann u cmleleri, bir baka hedef belirlemedir; -Yiitlerim, bugn sizin sevginizle titreyen u Kosova meydan, Allahn izni ile muzaffer bir ekilde dalgalanacak olan anl sancamzn Macaristan ilerine doru gitmesini, bundan sonra hibir dman hamlesi durduramayacaktr. Yldrm Byezid Hana, clusu iin tebrik etmeye gelen yabanc lkelerin elileri, Osmanlnn ilerlemesinin devam edip etmeyecei sorulmu ve Padiah elilere u cevab vermitir; -Romaya kadar ilerleyeceim! elebi Mehmed, yaptrm olduu eserlerin kitabelerine arkn ve garbn padiah, Arap ve Acemini hakan diye yazdrm ve hakimiyet alannn nereler olabileceini belirlemitir. Sultan II. Murad Han, tahta ktktan sonra Yenieri klalarnn merkez binasna gelmi ve Yenieri Aas, Padiaha; -Asker kullarnn siz Padiah Hazretlerinden niyaz oldur ki, ilk seferiniz Bat Roma zerine ola! demi ve Padiah da; -nllh! diye cevap vermitir. Hac Bayram Veli, Sultan II. Murad Hana; -Siz, byk dedenizin buyurduu cihad terk etmeyiniz! dsturuna uyduunuz takdirde, fetihleriniz genileyecek, bir gn Roma topran da tamamen ele geireceksiniz! Sultan II. Murat Han vefat srasnda, olu II. Mehmete; -Olum, Kostantiniyyeyi fetheyleyesin! diye vasiyet etmitir.Ve bu vasiyet zerine II. Mehmet Han, padiah olur olmaz; - Ya Bizans bizi alr, ya da biz Bizans alrz!. diyerek Kostantiniyyeyi fethedip, stanbul yapm, Cihan Padiah ve Fatih unvanlarn hakl olarak alm, gerek cihan hakimiyetini kurmutur. Yavuz Sultan Selim Han Msrn fethinden sonra, 10 Eyll 1517de Khireden stanbula dnerken syledii u szler, Osmanl Trk hakimiyetinin ne denli geni ufuklara yneldiini aka ortaya koyar. -Gnl ister ki, Afrikann kuzeyinden Endlse kaym ve sonra Balkanlar zerinden tekrar

360

stanbula dneyim! Bu sz, Afrikann ve Avrupann ve dolaysyla tm dnyann hakimiyeti demektir. Yine Yavuz Sultan Selim Han, bir gn sadrazam Piri Mehmed Paay yanna arm ve harita zerinde, yzyllar sonra alm olan Suvey kanalnn olduu yeri iaret ederek; -uradan Akdenizi Kzldenize balar ve derydan Hindistana giderim. demitir. Yavuzun bu sz, dnya hakimiyeti iin gerekten byk bir hedef belirlemesidir. Knuni Sultan Sleyman Han, Fransuvaya yazd cevabi mektubun giri cmleleri, Merkezi Trk Hakimiyetinin tam olarak uygulandnn ak bir vesikasdr. -Ben ki, Azerbaycann, Anadolunun, Rumelinin, Balkanlarn, Karamann, Irakn, Arabistann, Msrn, karalarn ve denizlerin sultan Yavuz Sultan Selim Han olu Sultan Sleyman Hanm. Osmanl k dnemlerinde bile byk idealleri olan bir devlettir. k yllarnda, her bir yenilginin, devrin padiahn derinden zd ve ounun kederden ld, tarihi bir gerektir. Sultan Abdlaziz Han, ngiltere ve Fransaya ynelik yapm olduu diplomatik seyahat esnasnda; -Atalarmz batya at srtnda fethetmek iin giderlerdi. Bizler ise, imdi tren ve vapurla, ancak diplomatik seyahat iin gidebiliyoruz. diye serzenite bulunmu ve gemiteki dnya hakimiyeti zlemini aa vurmutur. Alman Birlii kurmu olan Prens Bismarkn; Dnyada yz gram akl varsa, bunun doksan gram Abdlhamit Handa, be gram bende, kalan be gram da dier dnya siyasilerindedir. diye bykln ve azametini ortaya koyduu Osmanl Devletinin Ulu Hakan II. Abdlhamid Han, Merkezi Trk hakimiyetinin en iyi uygulaycsdr. 30 yl sren saltanat dneminde, devletin ykl yllar olmasna ramen, Devletin sahip olduu topraklar ok iyi bir ekilde korumay baarmtr. Sultan Abdlhamid Han, Osmanl Devletinin btn d borlarn deme karlnda, Filistinde toprak isteyen Teodor Hertzele; -Ben Filistinden bir kar dahi toprak satmam! Zira bu vatan bana deil, milletime aiddir. Milletim ise, oralar kanlarn dkerek kazanm ve mahsuldar klmtr. ehid kanlar ile alnan vatan paras, para ile satlamaz! Biliniz ki, ben canl bir beden zerinde sizin yapmay planladnz hain ameliyata asla msaade etmem!. diye cevap vermitir. Osmanl nsan; topra, bir ana, bir yar bilmi ve ona kavumak iin, kann ve cann ortaya koymutur. Kurulu yllarnda, Gney Marmara blgesini kapsayan topraklar, hzl bir ekilde genilemitir. Fatih Sultan Mehmedin stanbulu fethetmesinden sonra, gelime Avrupaya doru olmu ve Fatih Sultan Mehmed Han lm srasnda, Anadoluyu, Krm ve Balkanlarn byk bir blmn devlet snrlar iine dahil etmitir. Kanuni Sultan Sleymann padiah olduu yllarda ise, Cihan Devletinin snrlar, douda ran ilerine, gneyde Msr ve Hicaz blgesine kadar uzanmtr.

361

 eski ktann birbirleriyle kaynat, okyanuslarn farkl sularnn dev iek gibi iinde ald ve dnya corafyasnn kalbinin att topraklar, teden beri birbirinden byk ve gl medeniyetlere beiklik yapmtr. Sz edilen bu blge; Avrupann gneybatsn yani Balkanlar, Afrikann kuzeyini yani Arap Afrikasn ve Asyann gneybatsn yani tm Ortadouyu iine almaktadr. Blge zerinde kurulan en son ve en uzun mrl medeniyet ise, Osmanl Devletinin kurmu olduu medeniyettir. Bu medeniyetin topraklarnn tmne, Memalik-i Osmaniye, dier adyla Osmanl lkeleri denir. 1299 ylnda, Bilecikin St kasabas civarnda, Anadolu Seluklu beyliklerinden olan Kay airetinin kurmu olduu beylik, ksa srede gelimi ve ann en nemli devleti olmutur. Byk medeniyetlerin kurulular, gelimeleri, duraklamalar ve ykllar da byk zaman dilimlerini kapsar. te Osmanl Devletinin da hayat izgisi 600 yllk bir sreyi iine almaktadr. yle ki, Cihan Devleti unvann alan bu devlet, en geni snrlarn 400 yl elinde tuttuu bilinmektedir. Gerileme dnemi dediimiz son 200 yl iinde bile fazla toprak kaybetmemi, topraklarnn byk blmn, ykl dnemlerini oluturan 20. yzyln balarna kadar koruyabilmitir. Bu zellikleri ile Osmanl, dnya medeniyetleri arasnda ilk sralarda yerini almaktadr. Memalik-i Osmaniye diye adlandrlan bu koskoca devletin zerinde yer alan lkelerin saylarn bile tespit etmekte glk ektiimizi sylersek, sanrz Osmanlnn bykln ve ihtiamn kavram oluruz. Tarih, daima bu koca Devletin erefli sayfalaryla ve zaferleriyle doludur. te bizler de, bu anl tarihimizle vnr dururuz. vnrken, gsmz gklere dedirmeye altmz bu koca devletin corafyasnn nerelere kadar uzandn, etkiledii alanlar ve bu corafya zerinde bugn neler olduunu dnmek zorundayz. Evet, 21. Yzyla adm adm ilerlerken, Balkanlarda, Kuzey Afrikada, Ortadouda, Kafkasyada ve tm slam dnyasnda, kprdanmalar grlyor. Kprdanmalarn kkeninde, hep Osmanl ruhu yatyor. Dman, hep Osmanl torunu diye saldryor. Osmanl corafyas 21.yzyla ok eylere gebe olduunu gsteriyor. Bakalm, olaylar nasl sonulanacak. Ancak sonucunun iyi olmas iin, mutlaka Osmanl corafyasn iyi tahlil etmek gerekiyor. Sz konusu bu koca devletin, yzlmn, doal artlarn ve bu doal artlar zerinde oynad rol, insanlarn ve olduka farkl insanlarn bir arada uzun yllar birlik iinde yaamalarnn srrn, ynetim eklini, tarmn, sanayisini ve dnya ticaretindeki yerini, iyi bir ekilde aratrmak ve aratrmalardan gelecek iin baz sonular karmak lzumu vardr. Bunun iin de, tarih-corafya-gelecek lsn kaynatrmak gerekmektedir. Erturul Gazinin beyliini kurduu yllarda sahip olduu topraklar 4800 km2 idi. Erturul Gazinin lm srasnda (1299) beyliin sahip olduu topraklar 5.631 km2ye ulamtr. Osman Gazi, beyliinin topraklarn yaklak katna karm ve lm srasnda (1326) Osmanl Beyliinin topraklar 16.000 km2 olmutur. Beyliin topraklarndaki genileme kurulu yllarnda ok hzl olmu ve Orhan Gazi dneminde (1326) 95.000 km2ye, Yldrm Bayezid dneminde (1402) 430.407 km2ye, Murad Hdavendigr dneminde (1389) 500.000 km2ye varmtr. II. Murat Han, Osmanl Devletinin yzlmn (1451), 880.000 km2ye ulatrmtr.

362

Genileme srekli olarak devam etmi ve Fatih Sultan Mehmed Han dneminde (1481) devletin yzlm 2.214.000 km2yi amtr. II. Bayezid dneminde (1512) 2.375.000 km2ye ulaan devletin yzlm, Yavuz Sultan Selim Han dneminde ok hzl bir ekilde genilemitir. Yavuz Sultan Selim Han 8 yl sren ksa saltanat dneminde yce devletin topraklarn tam kat geniletmi ve devletin toplam yzlm 6.557.000 km2yi bulmutur. Kanuni Sultan Sleyman Han 46 yl sren saltanat dneminde (1566) devletin yzlmn 14.983.000 km2ye karmtr. Genileme ok hzl olmasa da bundan sonra da devam etmi ve II. Selim Han dneminde (1574) 15.162.000, III. Murat dneminde (1595) 19.902.000 km2yi amtr. Osmanl Devletinin en geni snrlarna ulat 1699 ylnda, Devletin yzlm, etki alanlar ile birlikte 24 milyon km2yi buluyordu. nk, slam leminin halifesi, Osmanl padiah olduu iin, devletin etki alan, hemen hemen tm slam dnyasn kapsyordu. Gerekten o dnemlerde, kta topraklarnda, Osmanl padiahlar adna hutbeler okunuyordu. Bu ynyle dnldnde, Devletin etki altnda kalan topraklar, Afrika ktasnn ortalarna, Asya ktasnn en dou ucuna kadar uzanyordu. Osmanl Devleti ilk olarak toprak kayb, Sultan II. Mustafa dneminde, yaplan Avusturya seferinin yenilgisinin ardndan imzalanan Karlofa Antlamasyla (26 Ocak 1699) olmutur. Gerileme dneminin balangc olan bu tarihten itibaren 200 yl iinde, devletin yzlm peyderpey klm, ancak bu klme; ok yava gereklemitir. 1913 ylna gelindiinde, Osmanl Devletinin yzlm; 180.000 km2si Avrupa-i Osmaniyede, 1.800.000 km2si Asya-i Osmaniyede, 3.000.000 km2si Afrika-i Osmaniyede olmak zere, toplam 4.980.000 km2yi buluyordu. Grlyor ki, 4 milyon km2den fazla bir toprak, 1913 ile 1923 yllar arasn kapsayan sadece 10 yl iinde kaybedilmitir. Bu ynyle, Cihan hakimiyetine sahip olan Osmanl Devleti, azametini ve ihtiamn ykld yllara kadar koruduu grlr. Osmanl Devleti, hakknda istatistiki bilgiler olduka eitlidir. Her eyden evvel, yce devlet kurmak, cihana hkmetmek, o kadar kolay deildir. Asrlar boyu sren savalar ezbere yaplmamtr. Sava hazrlklarnn banda, Devletin ne kadar askeri gcnn olduunun tespit edilmesi gerekiyordu. Bu ynyle, Osmanl Devletinin nfus saymlar, farkl boyutlarda yaplmtr. rnein, Kanuni Sultan Sleyman dneminde, hazrlanan Tapu Tahrir defterlerinde, ok ayrntl bilgilere yer verilmektedir. Ancak, Osmanl Arivlerinin tm henz incelenmedii iin, yllara gre kesin bilgiler vermek gtr. Buna ramen, ilk dnemlerden bugne kadar, geree yakn aydnlatc bilgiler vermek mmkndr. rnein, stanbul ehrinin nfusu, fethedilmeden nce, yaklak 40.000 kadard. Ancak fetihten sonra, bu ehirin nfusu; devletin bakenti olmas hasebiyle devaml bir ekilde artmtr. 1477 Nfus saymnda 100.000 insan barndran stanbulun nfusu; 1530lu yllarda 400.000, 1680li yllarda ise 800.000e ulat bilinir. Osmanl Devletinin toplam nfusu hakknda, 1800-1914 yllarn kapsayan devrede, olduka ayrntl bilgiler vardr. Ancak bu dnemde, Devletin srekli toprak kaybedii ve kaybedilen topraklardan Anadoluya olan gler nedeniyle, toplam nfuslarda, farkl artlar kaydedilmitir.

363

1800l yllarda, Devletin toplam nfusu 26 milyonu ayordu. Osmanl-Rus Savann sona ermesinden sonra, 1831 ylnda, Devlet genelinde ok ayrntl bir Genel Nfus saym yaplmtr. Sz konusu bu sayma gre; 4.839.000i Rumelide, 6.700.000i Anadoluda, 3.800.000i Ortadou ve Kuzey Afrikada olmak zere, toplam 15.339.000 nfus tespit edilmitir. Osmanl istatistiklerine gre, devletin toplam nfusu; 1884de 17.134.000, 1893de 17.381.670, 1897de 19.050.000, 1910da 28.652.000, 1913de ise 29.357.000e ulamtr. Ancak bu tarihten itibaren, nce Rumeli mntkasnda kaybedilen topraklarla birlikte 5,5 milyon nfus, sonra igaller sonucu Ortadou ve Kuzey Afrikadaki kopmalar sonucunda 8,5 milyon nfus, Osmanl Devletinden ayrlm ve geriye 757.340 km2 alan ieren Anadolu topraklar zerinde yaayan 15.254.000 nfus kalmtr. Daha sonra Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, yeni devletin nfusu 1927de 13 milyon olduu belirlenmitir. Osmanl Devletinin nfus saymlar, genelde hane saymlarna dayanmaktadr. Devletin nfusu ortaya konurken, hane saylar esas alnarak hesaplamalar yaplr. Bugn yerli ve yabanc tarihiler, bu hesaplamalarda, aile bykln yani bir hanenin toplam nfusunu 5 olarak kabul etmektedirler. Bu deer son derece hataldr. nk, Osmanl aile sistemi, ataerkil bir yap gstermektedir. Bir hane iinde, bykbaba, bykanne, anne, baba, ocuklar, hatta karde ve karde ocuklar bulunmaktadr. ok geni lekli byle bir aile, tek bir hane saylmtr. Hal byle olunca, hane byklkleri, en az 10un zerindedir. O halde, yukarda verdiimiz, Osmanl Devletinin toplam nfus deerleri yanltcdr. Gerek nfus, yukardaki deerlerin, en az 2 ile arpm sonulardr. Osmanl Devletinin ynetim sistemi ise, zaman zaman baz tadilatlara uramsa da, genelde eyalet sistemine dayanyordu. Eyaletler de kendi arasnda, alt idari birimlere ayrlyordu. Ynetimde grlen aksaklklar, karlan kanunnamelerle annda dzeltiliyordu. Toprak ileme sistemi, sanayi, ticaret gibi faaliyetlerin hepsi, devletin belirledii bir dzen dahilinde yrtlmtr. rnein, tarm sisteminde uygulanan ift Bozan Vergisi sayesinde, tarm daima canl tutulmu ve krsal kesimden ehirlere ynelik gler asrlar boyu durdurulmutur. nk bu verginin esas, elinde bulundurduu araziyi ekip bimeyi brakp, baka blgeye geden iftiden alnan klliyetli miktarda alnan vergidir. Bugn buna benzer bir kanun, ABD de uygulanmaktadr. te bugn yzlm veya nfusu fazla olan ABD, ngiltere, Almanya gibi gelimi lkelerin ynetim ekillerinin, Osmanl ynetim sisteminin benzeri olmas, Cihan Devleti Osmanly anlatmak iin yeterlidir. 1901 ylnda Amerika Birleik Devletlerinin devlet bakan seilen Theodore Roosevelt, bakanlk seimi ncesinde unlar syler; Dnyada herkesten nce ezmek istediim iki g; spanya ve Osmanldr. Roosvelt bunlar sylerken, gelecekte dnya hakimiyetinin ifresini aklamtr. nk, ABDnin sper g olmasn engelleyen iki g vardr. Bunlardan spanya, ABDnin Orta ve Gney Amerikay, yani Yeni Dnya Karalar hakimiyetini, Osmanl ise, Eski Dnya

364

Karalar (Asya, Afrika, Avrupa) hakimiyetini engellemektedir. Sz konusu bu engellerden Osmanl, misyonerlik faaliyetleri ile kertilmeye allm ve daha 1871de bunun ilk admlar atlmtr. Osmanl lkelerine gnderilen iki misyonere, 1 Aralk 1833de verilen talimat aynen yledir; Bir fetih savana girmi askerler olduunuzu unutmayn Bu mukaddes ve vaadedilmi topraklar silahsz bir hal seferiyle geri alnacaktr. Ve sonu, koskoca bir cihan devletinin haritadan silinii Osmanl Devletinin tarih sahnesinden ekiliinden sonra, Osmanl hakimiyeti altnda kalan topraklarda, ok sayda kanl savalar olmu ve bu savalar bugn de devam etmektedir. te yandan, Osmanl topraklar zerinde, lke says yl getike srekli olarak artmaktadr. Bugn, Osmanl Devletinin fiilen hkmettii topraklar zerinde, toplam 45 ayr lke vardr. Bu lkelerden 27si, Asya-i Osmaniyede (Osmanl Asyas), 13 Avrupa-i Osmaniyede (Osmanl Avrupas) ve 5i Afrika-i Osmaniyede (Osmanl Afrikas) yer almaktadr. Bunlarn toplam yzlmleri 11.437.706 km2yi bulmakta ve bu lkelerin hepsinde bugn iin toplam 373.957.000 kii yaamaktadr. Gerek antlamalar ve gerekse eitli yollardan yardm gnderme gibi ilikiler sonucunda, Osmanl Devletinin etkisi altnda kalan topraklarn yzlm 24 milyon km2yi bulur. Bu topraklarn tm ele alndnda, bugn iin bu topraklar zerinde 60 akn bamsz lke bulunmaktadr. Tm bu lkelerin, gerek siyasi ve gerekse ekonomik potansiyelleri ele alndnda, gemiti olduu gibi, bugn iin de dnya platformunda byk bir neme sahip olduu aka grlmektedir. Osmanl Devletinin fiili olarak ynetimi altnda olan topraklar zerinde, bugn iin bulunan lkelerin toplam yzlmleri 11,4 milyonu km2yi bulmakta ve bugn iin bu lkelerde 373 milyon insan yaamaktadr. Bu da dnya geneline oranlanrsa, dnya lkeleri toplam yzlmnn %8,5ini, nfusunun %6,5ini tekil etmektedir. Halifeliin Yavuz Sultan Selim Han ile birlikte Osmanl Devletine gemesi ile birlikte ve baz lkeler ile yaplan antlamalar sonucunda bu topraklarn ve nfusun miktarlar hayli ykselir. Bir bakma Osmanl Devletinin hakimiyeti altnda kalan topraklarda bulunan bugnn lkelerinin alan dnya yzlmnn yaklak %38ine, nfusunun %40na tekabl etmektedir. Bu oranlara, Osmanl Devletinin eitli tarihlerde yapt savalar sonucunda elde ettii zaferler ve antlamalar yolu ile etkiledii; talya, ngiltere, Norve, zlanda, Lihtetayn, Fransa, Monako, Almanya, rlanda, Cebelitark, spanya, Hollanda, Portekiz, ran, Danimarka gibi lkelerin yzlmleri ve nfuslar da hesaba katlrsa, bugnk dnya topraklarnn ve nfusunun yarsndan fazlasna hkmettii sylenebilir. Ayrca Osmanl Devletinin hkmettii asrlarda, Amerika ve Avustralya gibi yeni dnya ktalarnn henz Avrupallar tarafndan bilinmemesi ve bu topraklarn o dnemlerde ok az nfus barndrmas gznnde tutulursa, Osmanl Devleti, dneminin dnya nfusunun %90na yakn hkmettii anlalmaktadr. Bu deerlerden de anlalmaktadr ki, tarih boyunca en uzun ve en geni topraklara ve insanlara hkmeden tek devlet; Osmanl Devletidir. Osmanldan nce olduu gibi, bugnk hakimiyetler de bile Osmanl Trk hakimiyetinin zaman ve mekanna ulalamamtr.

365

Dnya siyasi haritasna bakldnda; Osmanl haritas zerinde, zellikle Balkanlar, Kafkaslar ve Arap yarmadasnn petrol blgelerinde, ok sayda kk yzlml devletlerin yer ald dikkati eker. Osmanl haritasnn pay edilmesinde, blgenin jeopolitik nemi ve ekonomik potansiyelleri byk rol oynam olduu ve zamann sper ezici glerin menfaatlerinin n planda tutulduu apak grlr. Ancak, hazrlanan bu harita zerinde, son bir asrdr, menfaat atmalar yznden huzur ve bar salanamam, her bir noktasnda scak atmalar olagelmitir. Balkanlarn tm, Filistin, Basra Krfezi, Cezayir, Libya, Msr, Kafkaslar, dnya zerinde cereyan eden en iddetli blgesel sava blgelerini oluturmaktadr. Bugn bu haliyle, tm bu blgeler, yeni bir kurtarc, yeni bir Osmanl bekler durumdadr. Merkezi Trk Hakimiyet Teorisi, gelecekte yeniden uygulamaya konabilir mi? Elbette konabilir. nk corafya buna msaittir. Sadece tarihin tekerrr etmesi gerekmektedir. Tarih tekerrr eder mi, etmez mi? Bilinmez amma u bir gerektir ki, nsan dt yerden kalkar. Dnya hakimiyeti de yle.

ARAT, R. R., 1987, Trklerin Yaadklar Yerler ve Saylar, Trk Kltrn Arat. Ens. Makaleler, c. 1, s. 988-993, Ankara. ARDEL, A., 1965, Trklerin Yeryzne Dal ve Bulunduklar Sahalarn Corafi Hususiyetleri. Trk Kltrn Arat. Ens. Konferanslar, s. 20-26, Ankara. BRZEZINSKI; Zbigniew, 1998, (ev. E. Dikba, E. Kocabyk), Byk Satran TahtasAmerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri. Sabah Kitaplar dizisi 68, ada Baklar Dizisi 18, stanbul. DOANAY, H., 1995, Cumhuriyetin 70. Ylnda Trk Dnyasnn Siyasi Snrlar., Dou Corafya Dergisi, Say. 1, Erzurum. DOANAY, H., 1995, XXI. Yzyla Girerken Trk Dnyas. Atatrk niv. Yay. No. 793, Trkiyat Ara. Ens. Yay. No. 1, Ara. Seri. No. 1, Erzurum. FULLER, G. E. -LESSER, I. O., 1994, Turkeys New Geopolitics: From the Balkans to Western Chine. Westview Press, 197 s., ISBN: 0-8133-8659-4. GNEY, S., 1993, Siyasi Corafya, . . Ed. Fak. 103. stanbul. GRENARD, F., (ev. Orhan Yksel), 1992, Asyann Ykselii ve D. M. E. B. Yay. stanbul. GROUSSET, R., (ev. M. Reat Uzmen), 1980, Bozkr mparatorluu. tken Yaynevi, Yayn No. 155, Kltr Serisi. 26, stanbul.

366

GNEL, K., 1997, Corafyann Siyasal Gc. antay Kitabevi, laveli 2. Bask, stanbul. LHAN. S., 1993, Trkiyenin ve Trk Dnyasnn Jeopolitii. Trk Kltr Ara. Ens. Yay. No. 134, Seri No. VIII, Say. A. 1, Ankara. KENNEDY, P., 1998, Byk Glerin Ykseli ve kleri. (ev. Birtane Karanak, 7. bask), Trkiye Bankas Kltr yaynlar, genel yayn No 306, Tarih dizisi 22, Ankara. MANSEL, P., 1995, (ev. erif Erol-1996), Dnyann Arzulad ehir: Konstantinopolis 14531924. Sabah Yay. Olaylar-nsanlar Dizisi, stanbul. MONTAQU, L., 1717-18, (ev. Aysel Kurutluolu), Trkiye Mektuplar. Tercman 1001 Temel Eser, No. 12, stanbul. ZEY, R., 1996, 21. Asrn Ufkunda Trkiye. Marifet yay. No. 122, Fikir kitaplar Dizisi 8, stanbul. ZEY, R., 1996, slm Dnyas. Erkam Yay. No. 111, stanbul.

ZEY, R., 1997, Dnya Denkleminde Orta Dou (lkeler-nsanlar-Sorunlar). zeitim yaynlar No. 9, stanbul. ZEY, R., 1997, Dnya Platformunda Trk Dnyas. zeitim yaynlar No. 11, stanbul. ZEY, R., 1998, Dnya Hakimiyet Teorileri ve Merkezi Trk Hakimiyet Teorisi. Tarih ve Medeniyet Dergisi. stanbul. ZEY, R., 1998, Kbrs Trk Cumhuriyetinin Dn, Bugn ve Gelecei. Tarih ve Medeniyet Dergisi. stanbul. ZEY, R., 1998, Jeopolitik ve Jeostratejik Adan Trkiye. Marifet Yay. No. 149, Fikir Kitaplar Dizisi 11, stanbul. ZEY, R., 1999, Siyasal ve Sosyal Adan Trkiye. Marifet Yay. No. 155, stanbul. PALMER, A., 1995, (ev. B. . Dibudak) Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni tarihi. Sabah Kitaplar, Genlik Yaynlar, stanbul. PR RES, (Haz. Yavuz Senemolu) Kitab- Bahriye-Denizcilik Kitab 1 ve 2. Tercman 1001 Temel Eser, stanbul. SERTKAYA, O. F., 1987, Trk Ad. Tarihte Trk Devletleri, Cilt 1, Ankara niv. Yay. No. 98, s. 3-6, Ankara. VURAL, H. V., 1981, Dnya Dengesine Tesir Eden Jeopolitik Kavramlar-Grler ve Trkiye. Kemal Matbaas, stanbul.

367

Trkln En Eski Zamanlar / Prof. Dr. Tuncer Baykara [s.277-307]

Ege niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Giri Cengiz Han evldndan Gazan Han zamannda, bundan tam 700 yl nce yazmna balanp, sonra 1304-1316 yllar arasnda lhanl Han olan Olcaytu Hana takdim edilen Camit-Tevarih adl eser, Trk kavram asndan ok dikkate deer bir girile balamaktadr. Baz pein hkmler sebebiyle olsa gerek, bir ksm Trk tarihileri tarafndan ciddye alnmayan bu girite, kitabn dzenleyicisi Reideddin Fazlullah (1248-1318) zetle, bugn (kendi zamannda) Mool diye anlan bir ksm boylarn vaktiyle Trk olduklarn belirtip yle diyor:1 Marib diyarndan Hind Denizi nihayetine kadar yaayanlar Trklerdir; Det-i Kpak, Rus, erkes, Bagrd, Talas, Sayram, bir, Sibir, Bular, Ankara Nehri, Trkistan ve Uyguristan diyarlar, Naymanlarn kald Erdi (rti) Gl, rti, Karakurum, Altay Dalar, Organ/Orhun nehri, Krgz diyarlar, Kem-kenciyut, Moolistan diye bilinen birok klak ve yaylak yerleri ki Kireyitlerin diyar, Onon, Keluren, Kke-navur, Boyr-navur, Karkab, Kyen, Ergenekon, Kalr, Selenge, Tkm, Kalaln-alt, in seddine bitiik olan tgnde hep onlarn (Trklerin) kabile ve boylar otururlar. Bugn de btn in, Hind, Kemir, ran-zemn, Rum, am ve Msra kuvvet ve evketle hkmederler; Dnyann meskn olan ksmlar onlarn idarelerindedir (Moskva 1965, s. 72-75). Bu Trklerin en banda bugn Trkmen denilen Ouzlar vardr; ayrca Kpak, Kala, Kankl, Karluk ve dierleri de onlara mensupturlar. Hatta bugn Mool diye hret bulan Celayir, Tatar, Uyrat, Merkit ve gayrileri de saylabilir. Bunlara Kireyit, Nayman ve ngtleri ve dierleri eklenebilir. Btn bunlarn leheleri birbirine yakndr. Fakat btn bu Trk kavimlerinin oturduklar yerlerin hava ve suyundan dolay zellikleri biraz farkl olabilmitir (s. 77). Reideddin bir ksm bilgileri yazl kaynaklardan bir ksmn her kavmin bilenlerinden nakledeceeni syleyerek yle devam eder: Sahralarda oturan Trk kavimlerinin isimleri, Nuh Peygamberin olu olan Abulca Hann olu Dib Yaquy Hann drt olundan gelmektedir. Nuh Peygamber ona (Abulca Han) kuzey, kuzey-dou ve kuzeybat taraflarn verip gndermiti. Dib Bakuyun oullar Karahan, Orhan, Grhan ve Kz-han idi. Karahann olu ise Ouzdur. Ouza baz karde ve amca ocuklar dost olmulard; Ouzun alt olu ve herbirinden drder torunu oldu. Sa koldaki oullar Kn, Ay ve Yulduz Han sol koldakiler ise Kk, Tak ve Dingiz Handr. Ouza uyan ve dost olan biraderzde ve amca ocuklar da Uygur, Kankl, Kbak, Karluk, Kala ve Aaerilerdir. Ouza dost olmayan amcalar Orhan, Kz-han ve Kr-han, karde ve oullar ile ilgili ayrntlar bilinmiyor. Bunlar bugn Mool diye anlacaklar ise de ilk ve asl isimleri Mool deildir. lk ksm

368

Celayir, Sunit, Tatar, Merkit, Krlevt, Tolas, Tumat, Bulgacin, Kermucin, Urasit, Tamgalk, Targut, Uyrat, Bergut, Kor, Telengt, Kstemi, Uryanka, Korkan ve en sonda Sakayitler vardr. Bir de Taciklerin Mool dedikleri Kireyit, Nayman, ngt, Tenkqut, Bekrin ve Krkzlar saylabilir. Bu arada baz kavimler Ergenekondan km kabul edilirler. Genel ad verse sz konusu olduunda Tatarlarn stn olduu zamanlarda btn kavimlere Tatar derler; Mool stn ise, ekser Trklere de Mool denilir (84-85). Reideddin, Ouz Hann torunlar saylan boylar belirterek dorudan tarih dneme girmektedir. XIV. yzyl balarnda kaleme alnan Cihan Tarihinin giriinde, Asyadaki en etkili millet olan Trklerin tarihine bylece girilmektedir. Burada dikkati eken, Trklerin dorudan, dnemin telakkilerine uygun olarak Nuh Peygamberin olundan getirilmi olmasdr. O srada lhanl lkesinde etkili durumda olan Ouzlar=Trkmenler dolaysyla bylesine bir giri yaplm olmaldr. XIII. yzyl ile XIV. yzylda, dnyada ve zellikle slam Aleminde Trkn gl, Trk kavramnn en etkili bir durumda olduunu ilerde (bn Haldunun ahitlii ile) de greceiz. Trke bugn yazlan bir eserde bylesine tafsilatl bir giri yapmak, bunda ncelii Ouz Hana vermek tarih vakalara uygundur. Trk, dnyann gemi bin ve yz yllarnda da etkili ve nemli bir unsur idi. ncelemeler milat yllarndan itibaren, adlar Hsiung-nu/Hun olarak da gemi olsa Trklerin, dnyann nde gelen balca drt (veya be) byk gcnden birisi olduunu belirtir (G. Ferrand). Gktrkler, Karahanllar, Seluklular ve nihayet Osmanllar bykln en arpc rnekleridir. Trkn nemi ve etkisi gemite kalmamtr. nk Trk bugnn de en etkili kavramlarndan birisidir. XX. yzyln sonlarnda dnyay etkileyen iki byk gten Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda ABDnin de ayn ekilde dalabilecei gznne alnmaya balaynca, u dnce dnyay etkilemitir: Gelecek yllar veya yzyllarda kimlerin yldz parlayabilir? Trkn bugn Trkiye Cumhuriyetinde kullanlan anlam ve kavram genilii, son yzyln eseridir. XIX. yzylda, Osmanl Devleti k srecine girince, kendilerini farkl grenler, birer ikier ayrlnca, baz insanlarn devletinden ayrlmak gibi bir dnceleri olmad. Bir byk kitle, devletine bal kalmaya devam etti. 1918de, Birinci Cihan Harbi sonrasnda giriilen Mill Mcadelenin ardndan devam eden devletin artk Osmanl adyla da bir ba kalmad. Bu sebeple, devletine sahiplenenlerin kendilerini, bir yeni ad ve kavram iinde hissetmesi gerekiyordu. Bu yeni kavram, pekla Trk olabilirdi. Bylece, 1920 sonrasnda vaktiyle kendilerine hangi kstaslarla Osmanl dendii ayr bir konu olan, Osmanl Devletinin ocuklarnn, artk Trk olduklar vurguland. Devletine, XX. yzylda sadk kalanlarnn Trk olduuna inanld. Bylece Trke, Batda XX. yzyln ilk eyrei iinde yepyeni bir anlam yklendi.

369

Trke bu trden yeni bir anlam verilmesini, bugn, byk siyasi gler ve onlarn belirlemelerini kesin bir gerekmi gibi kabul eden bir ksm Trkler de kabul edilemez bulmaktadrlar. Oysa; Trk, belirli bir dar etnik veya dini kme olmakszn, ortaya kan yeni gerekler nda, olaan benimseme, bir kabullenme olmaktadr. Bu trden bir adn, zerinde yaadmz corafya iin en yararls, hatta en iyisi olacan Atatrk kesin ve ak bir ekilde grm ve gstermitir. Bu yaln ve kesin gerek, ierdeki ve dardaki bilgilere (!) ramen deimeyecektir. Gnmzde, Trkiyedeki durumu, tarih gemi aka gstermektedir ki, Trklerin kopup geldikleri Asyada bir byk kitle olmutur. te bu byk kmeden arta kalanlar, ayr gelimelerin etkisiyle, kendilerine farkl adlar vermi veya verdirilmitir. Kazaklar, zbekler, Krgzlar, Trkmenler, Tatarlar, Uygurlar, Bakurtlar, Altayllar, Sakalar, Tuvalar, Hakaslar vb. Bu isimler, vaktiyle kendilerine hakim olan baka byk siyasi glerin de uygun bulduklar adlardr. Ancak hepsinin konutuu dilin ayn olduunu, dil bilginleri kesinlikle tespit etmilerdir. Bunlarn tamamna Trk deil ama, Trk dilli (Trke konuan) halklar da denmektedir. Bu btn isim sahipleri, adlanma konusunda, birok ynden etkilenmek istenmektedirler. Tahmin edilecei gibi, Osmanllar, eer Bat Asyada ve Dou Avrupada ayn kltre sahip byk kitleyi bir siyasi birlik halinde toplayp, bir yeni bileim ve oluumu gerekletirmemi olsalard, tpk, Kazaklar, Krgzlar veya zbekler gibi Osmanl, Germiyanl, Karamanl, Saruhanl gibi yeni milletler de km olabilirdi. Vaktiyle Gktrk Devleti dediimiz byk siyasi gcn hakim olduu corafya ierisinde yaayanlar da kendilerine, daha uzak corafyadaki kardelerinin verdikleri Trk adn pekala kabullenebilirler. Ancak bu hibir zorlama olmakszn gereklemeli, olaan bir kabullenme olmaldr. Trkler, gelecekte ykselebilecek milletlerden birisidir. nk Trkler tarih iinde de en azndan byk zamanda dnyann en byk ve en etkili devleti olmulard. a. M.. VI-V. yzylda, Sakalar, b. M.S. VI-VIII. yzyllarda Gktrkler, c. M.S. XI-XVI. yzyllarda Seluklular, Cengizliler, Temrller ve Osmanllar. Hemen belirtelim ki ilk dnemdeki ad, belki de yaygn olarak dorudan Trk deildir. Ama bunlarn aralarnda Trk olduu, son yllarn bilginleri daha bir aklkla syleyebilmektedirler (D. Sinor). Bu sebepledir ki Sakalar/Skitler kesinlikle sonraki zamanlarda Trk diye anlanlarn atalardr. Trk, hem gemi zamanlarn hem de gnmzn etkili bir kavram ve halkdr. Trk bilmeden, tanmadan zaman ve dnyay tam olarak tanmak ve bilmek mmkn olmayabilir. Bu yzdendir ki Trk, daha mild yllarndan itibaren, kendilerinden daha ok komularnn dikkatini ekmi, bilinmek ve tannmak istenmitir. Bu sayededir ki Trklerin gemii hakknda, farkl zamanlarda ve farkl kaynaklardan bilgilere sahibiz. Geri, Trklerin iine girip onlar ok iyi tanmadan, uzaktan ve kimi zaman kulaktan dolma

370

bilgilerle de Trkler anlatlmaya allm ve anlatlmtr. Elbette btn bu tr bilgilerin de kendine gre bir deeri vardr. Mitoloji ve efsne ile iie olan bu tr bilgilerin de bir gerei yansttna inandmzdan, her bilgi ele alnmaya allacaktr. Konuya girmeden nce, byk ve etkili baz problemlerin bizi etkilediini belirtelim. Bunlar balca iki ana kesimde ele alnabilir: 1. sim Meselesi, 2. Mekn Meselesi. 1. sim Meselesi: Trk lafz, yaygn bir dnceye gre ancak VI. yzylda grlr. Geri bu adn daha nceki yzyllara, hatta bin yllara kadar gittiini ileri sren bilim adamlar da vardr. Hatta nceki yzyllarda da (IV. ve V. ) Trk adyla ilgili baz kaytlar (Haussig) genel kabul grmtr. Fakat V-VI. yzylda ortaya kan Trklerin eskilii konusunda baz bilim adamlarnn cidd pheleri vardr. phesiz VI. yzylda ortaya kan bir kavramn, en azndan drt-be yzyl kadar srebilecek bir hazrlk dnemi olmak gerekir. Geri, dorudan yazl tarih kaynaklarda aka belirlenmese de, kimi zaman Trkn nceki yz ve bin yllardaki gemiine gidebilecek bilgiler de oktur. Tang sllesinin kurucusu Tai-tsungun ann Trklerinden (Gktrklerden) sz ederken, kimi zaman onlardan Hun=Hsiung-nu diye bahsettii, in kaynaklarna da (Tang Slalesi Yll) yansmtr. Gktrk=Hsiung-nu/Hun devamllnn pek ok kant da vard. Burada da aka bellidir ki Trk, sadece VII. yzylda deil, en azndan yedi-sekiz yzyl nceden beri mevcuttur. nk 552 tarihinde Gktrk Devletini kurduu kabul edilen Bumin Kaan, bu zamana kadar bir baka kimlik tayorken birden bu tarihte Trk olmamsa, Bumin Kaann baba ve atalarnn da Trk btnl iinde olmas doaldr. Nasl ki 1881 tarihinde Osmanl vatanda olarak domu, bym ve yetimi olan Mustafa Kemal Paa, 1923te birdenbire Trk olmad gibi. Mustafa Kemal Paann sadece kendisi deil, baba ve anas gibi atalar da ayndr ve onlar Osmanl deil, Trktr. XIX. ve XX. yzylda herkesin ve tarihin gz nnde Osmanl ve Trk kavramlar bylesine iie girmitir. Gktrk anda da Trk kavram ile siyas iktidar elinde tutan devlet veya devletlerin ad karm olabilir. Ancak yakn yzyl gelimelerinin nda, yabanc aratrclarn bilimsel titizlik namna, Trklerin varln 552de balatmalarn anlamak gtr. Bu trden karklk sonraki yzyllarda da devam etmitir. Hazarlar, Uygurlar, Karahanllar ve Seluklular da bylesine isim olarak dikkati ekerler. Seluklular zamannda, Avrupallar bugn zerinde yaadmz topraklarda Trkler oturduundan dolay Trkiye dediklerinden bugn o devlete Trkiye Seluklular diyebiliyoruz. Fakat tarihi dnemlerdeki btn bu isimler yaygn ortak zelliklere sahiptirler. Kendileri bu zelliklerinin farknda olmadndan veya bu konuda titiz davranmadklarndan adlar farkl olabiliyor. Fakat komular onlarn hemen ayn byk kltr birliine mensup olduunu gryor ve yazyorlard. Trk adnn yol at yaygnlk dorudan Gktrk

371

andan, Trk adn tayan bir siyasi teekklden meydana gelmi olabilir. Fakat asl nemli olan mevcut byk kltr birliini farkeden komularnn Araplar, Bizansllar ve inlilerin yazdklaryla durum daha iyi anlalr olmutur. in kaynaklar, farkl ekilde yazdklar birok boy ismini Gktrklerle ayn dil ve kltre sahip gstermektedir. Trk kavram, ayn zamanda ve asl olarak bir kltr birlii demektir. Grlen o ki, Trk adn tayan bir boyun ismi, kendisiyle ayn zelliklere sahip teki alt isimli boylara da yaylmtr. Bilmek gerekir ki Trk hem bir isim hem de daha nemlisi bir byk kltrel birliktir. 2. Mekn= Corafya Meselesi: Trkn belirli bir ekilde ele alnp alglanmasnda, mekn bykl olumsuz bir nem tamaktadr. Dnyadaki birok etkili milletin, kendi corafyalar zerinde belirli bir gemiin iinden yorulup gelmesi esasndaki millet veya medeniyet tanmlar, Trklerin gemiine uymadndan baz meseleler ortaya kyor. Bylece corafyann genilii ve farkll, Trk Devletinin ve milletinin gemiine ynelen sorular iin olumsuzluk ieriyor. Bugn kendisine Trk diyenlerin yaad Anadolu sahasna Trkler sonradan geldiklerinden buradaki gemiin bir dnemi, Trkler iin yabanc idi. Buna karlk Trke konuanlarn (resmen de Trk dilli saylan) yaadklar yerlere Trklerin genellikle sonradan geldikleri ileri srlrd. Ayn ekilde yakn yllara kadar (Sovyet zamannda) kendilerine Trk olular ile ilgili herhangi bir bilgi sunulmayanlarn topraklarna geldikleri belirtiliyor ve Gktrk zaman ile snrlandrlyorlard. Oysa, Trk ile ilgili bilgileri grdkten sonra, mesela, gnmz Krgzistanndaki Issk gl evresinin Trkn en eski yurdu olabilecei ortaya kyor. Ama ayn anda douda Gktrklerin merkezi tken yresi, XI-XIV. yzyllara kadar devam eden hatras ile dikkati ekiyor. Aral denizi evresi ile Hazar denizi etraf da ok ynl bilgiler ieren corafyalardr. imdiki Kazakistan sahas da Trkn en eski zamanlardan yaayp geldii yerler olarak kabul edilebilir. Corafya, u halde konumuz iin hem etkili, ama ayn zamanda ok geni alanlar iine alabilecek bir kavramdr. Bu geni alanlara bugn Trkler dndaki baz devletler hakim bulunduundan konu cidd bir nem tar. Trklerin hem ncesinde hem de tarih devirlerde, kendi lkelerinin bir kesiminde yaadklarnn vurgulanmas, nemli siyas sonulara da yol aabilir. Vaktiyle etkili olan bu endie, Trk kavramndan mmkn olduunca az sz edilerek giderilmeye allrd. Ayn durum bir ksm devletler iin (Rusya, ran, in ve Moolistan) gnmzde de geerlidir. imdi, Trk denilen o byk denizin iine girmeye abalayalm. Zihnimize taklan baz sorular unlardr: 1. Trk kelime olarak nedir? Bu isim ne zaman ortaya kmtr? Nasl bir anlam tam ve Trk ile ilgili zellikler neler olmutur?

372

2. Trk veya daha doru bir deyimle Trklerin atalar ilk olarak nerede, hangi corafyada ortaya kmtr? 3. Trklerin atalar hangi tarihte ortaya kmtr? Bunu bilmenin yolu, tarih metodunun iinde yer alan, daha alt yolla mmkn olabilir. a. Trk dilinin gemii, b. Trklerin tarihte yaadklar sahalardaki arkeolojik kalntlar,

c. Trklerin veya komularnn destan bilgileriyle. Btn bunlar, zaten kt olan Trklerle ilgili yazl bilgileri ancak tamamlayabilecektir. I. Trk Ne Demektir A. Trk-Trk 1. Trk Trk adnn telaffuzu yni seslendirilmesi dikkate deer bir dil meselesi olarak grlyor. Her ne kadar bu isim gnmzde ak ve kesin olarak Trk eklinde ise de, zaman iinde bir deime ve gelime geirip geirmedii tartlabilir. Trk ad farkl alfabelerde bu ekilde mi yazlyordu? Arap alfabesindeki imlsyla ilgili olarak Terk/Trk benzerliinden sz edilebilmitir. Arap kaynaklarnda Trk ismi VI. yzyl sonlarndan itibaren grnmekle birlikte T. r. k nszleri arasnda, o, u, veya seslerini ak olarak belirlemek gtr. nllerin e, a, , i olmad kesinlikle aktr. Arapadaki telaffuz, belki de kaln olarak Turk eklindedir. Araplar, en erken bir zamanda Trk bilmiler ve tanmlardr. Ancak Arapada Trkn imls, kaln ve ince nl iki T harfinden ince olan (te) ile yazlyordu. Bu sebeple Arapada Turktaki u kaln ve sert bir sesli olmayp, Arapa iinde veya ona yakn bir ses kabul edilebilir. n Asyal bir alfabeye sahip Sryani kaynaklarnda da Tourkaye =Turkaye okunuu, kaln nl u okunuunu destekliyor. Bizans kaynaklarndaki seslere gre bu isim u-o arasndaki bir ekilde okunabilir: Tourkos gibi. En eski (XI. yzyl) Rus kaynaklarnda Tork olarak bilinmektedir. Trk erken devirlerde bilip tanyan Bat komularnn gnmzde yorumlanabilen tercihleri, Turk okunuu ynndedir (Araplar, Bizansllar, Ruslar). Turk okunuu, erken dnemlerde, kavram ilk duyan veya kaydeden kiinin tercihine gre bilinmi olarak yorumlanabilir. Trk dilinden kalan yaztlarda, Gktrk alfabesinin zellii sebebiyle, T sonras sesin veya olduu kesindir. Buradan anllyor ki telffuzda sesi etkin bulunmaktadr. Alfabelerinin tand imknlara gre XI. yzyldan sonra tanyanlar da hep bylesine bir okunuu kaydetmilerdir. Byle olunca Arap alfabesiyle, VI. yzyldan itibren grlen T.r.k imls kesinlikle Trk okunmaldr.

373

2. Trk Trk eklindeki iki heceli iml, hem gemite (VIII. yzyl) hem de gnmzde grlmektedir. Bugnk Trkler, ayn byk kmeden baz insanlar ve lkeler tarafndan iki heceli olarak ifade edilmektedir: Trk. A. Battal Taymastan rendiimize gre XIX. yzyl sonlarnda Kazan ve Krm Trkleri, kelimeyi Trk eklinde telaffuz ederlermi (A. Battal Taymas). S.M. Arsal da yle der:2 Trk kelimesi, Trk isminin yanl bir telaffuzu ve imlsndan baka bir ey olmasa gerektir. Birok (Trk) leheler(in)de bugn de Trk isminin Trk telaffuz olunduu malumdur. Buna benzer ekilde, Macarcadaki Trk ekli de dikkate deer bir rnektir. Gerekten de VIII. yzyla ait Gktrk metinlerinde, bu dile ait alfabede Trk yannda Trk ekli de bulunmaktadr. Ayrca Uygurca Ouz Destannda, Ouz Hann akl dant kimselerden birisinin ad Ulu Trk idi (Bang-Rahmeti, Ouz Destan). Japon Bilgini Prof. Masao Mori (1921-1996), Trk ve Trk adlar zerindeki bir incelemesinde T-ke/Tucuenin dorudan Trk karladn kabul eder (G. E. Pulleyblanke katlr). Gktrk metinlerinde mevcud olan iki ayr imladan Trkn, in kaynaklarnda Kanl anlamndaki Tieh-lenin Trke karl olduunu belirtir. Kanl boylar, eski byk hakanln daha ziyade bat kanadnda oturmakta idiler. Prof. Moriye gre Bat kanadndakiler kendilerine Trk, fakat dou kanadndaki boylar ise Trk syleyi ve imlasn kullanmlardr. Prof. Morinin belirledii bu gerek, milat yllarndan nceki bir byk birliin, Trk adn kesinlikle bilemediimiz, fakat Bat/Yunan ve Roma kaynaklarnn Skit, ran kaynaklarnn ise Saka dedikleri Hakanln iinde oluan bir netice olabilir. Bir ksm aratrclar, Trkn tremek = yaratlmak, var edilmek, fiilinden ktn dnerek, iki heceli Trk eklini olaan grmektedir. Trkenin i ahenk kurallar gereince kelimenin, Trk< Trk< Trk eklinde ve gelimesi olaandr. B. En Eski ekil ve Anlam 1. Trkn En Eski ekli Trkn en eski eklinin iki heceli olmas gerektiine dair, XX. yzyln son eyreine kadar sren bir yaygn kabullenme vardr. incedeki Tu-ke imlasnn da etkisiyle, iki heceli isim konusunda bilginlerin teklifleri olmutur. Marquart ve P. Pelliot, Trkt, P. A. Boodberg Trkz, S. G. Clauson ise Trk kabul ederler. Hatta bu adn, Trkten balayarak Trk< Trk gibi iki heceli eklinden tek heceli Trk ekline getii, gelitiini kabul edenler de (L. Bazin) vardr. Ancak, en son aratrmalar (G. A. Pulleyblank) incedeki Tu-ke eklinin tek heceli olduunu gstermitir. Daha da nemlisi bu isim Gktrklere ait ve VI. yzyldan kalma Bugut kitabesinde (Litvi-Klyatorny) sod alfabesiyle tek heceli olarak yazlmaktadr: Trk. Prof. Denis Sinor, daha milat yllarnda Latin ve VI. yzyl Bizans kaynaklarnda da tek heceli olarak Trk imlsnn esas

374

olduunu belirtir. Trk, aslnda tek heceli olup, ancak zaman iinde ve farkl corafyalarda, halkn mahall syleyii olarak (Kazan, Krm) iki heceli olmu ve bu tr syleni, VIVII. yzyldan balayarak yzyllardr devam etmitir. 2. Anlam a. Trk her eyden nce bir kii olunun, yani insann addr. Uygurca Ouz Destannda Ouz Hann dant akll kiinin ad Ulu Trk idi. Gktrk metinlerinde de Trk Bilge Kaan, kendisinin ayn zamanda kii olu zelliini vurgularken, bu gerei yanstm olabilir. Trk, n Asya mitolojisinde ise Nuh Peygamberin torunu, Yafesin olunun addr. Genelde kavim ve kabilelerin, bu arada Trk Boylarnn birer kiiye balanmas geleneinden km olmas gereken bir rivyete gre de Trk, Nuh Peygamberin torunu, yani Yafesin oullarndan birisidir. Bu sebeple Ulu Bein eserinde kendisine Trke Yafesolan da denmektedir. Onun olaan kabul edilebilecek kardeleri yannda, in ve Rusun da olmas, apayr bir rivyetin yanks olsa gerekir. Bu arada hemen ilave edelim ki Ulu Bein eserinde Osmanllarn atalarnn 15 gbekte Ouz Hana ulat rivyeti yannda, onlarn 55. nesilde Main bin in bin Yafes bin Nuha ulatklar da belirtilir. nemli olan, XII-XV. yzyllarda, dorudan Trk adl bir insann, bir zamanlar Issk gl dolaylarnda yaam olmasna inanlmasdr. Geri bu inann esas, Tevrat rivyetleri ile balam, sonraki slam devri kaynaklarnn bilgileri ile yaygnlamtr. Ancak bunlar arasnda da farkllklar mevcuttur. Mesela; Reideddinin sz ettii Ouz Destannda Yafesin olu Trk deil, Olcay Handr. Hatta dorudan Yafese bu adn (Olcay) verildii dahi sylenirmi. Trk, bir tr aile ii ilikilerle ilgili bir kelime de saylabilir. Netekim Trkn, Bakrtlarda kadnn baba-evinden getirdii mal (mesela hayvanlar=atlar) demektir (Togan, Hatralar). Benzer bir kelime Trkn, Krgzlarda da mevcuddur. b. Trk, ayrca Trke bir kelime olarak da bir anlam tamaktadr. Trkn anlam ile ilgili olarak Gktrk Devri Trkesindeki metinlerde ak bir kant yoktur. Fakat muhtemelen Trk, Gktrk andan sonra da ayn anlamda bir kelime olarak Uygur a Trkesinde devam etmitir. F. W. K. Mllerin tespit ettiine gre metinlerde Trk, erk ile birlikte gemekte ve kuvvetli, gl anlamnda olmaktadr. Bu anlam, Trke metinlerin ruhuna da uygundur. Bir ksm aratrclar Trkn bu anlam sebebiyle, Trkler tarafndan bir kavim ad olarak benimsendiini ileri srerler. Trk kelimesinin yukarda szn ettiimiz anlam, bu kelimenin grld Trke belgelere gre aklanabilir. Gktrk yaztlarnda Trk yiit Beyler, buyruklar, tigitler getii gibi, Uygurca metinlerde de Trk erig biiminde de grlyor. Buradaki Trk, yukarda sz edilen anlama gre, yani gl, kuvvetli olarak aklanabilir. Kutadgu Biligde de erk ile birlikte getiinde Trk, g, kuvvet anlamndadr. Ancak orada, Trk artk bir millet ad olarak da vardr.

375

Kagarl Mahmud, XI. yzyl sonlarnda kaleme ald eserinde Trk adnn anlamyla ilgili bilgiler de vermektedir. Ona gre Tanrnn dorudan kendi kavmine verdii bir isim olan Trk ayn zamanda kemal, olgunluk a anlamndadr. Trk kelimesi, ilk zamanlardakine yakn bir anlamn aataycada da korumutur. Babrn anda (1483-1530) Trk mert, yiit, kahraman ve cesur asker gibi anlamlarda idi: Trk ve merdane ve kllk yiit idi. Ahmet Bek, Trk kii, veli merdane ve devlet-hak idi denmektedir. R. Rahmeti Arat, Babrnameyi sadeletirirken buradaki Trke kaba mnsn vermitir. XI. yzylda Seluklu Devletinin kuruluundan sonra ran etkisiyle olsa gerek, baz yrelerde Trkn anlam biraz deimitir. XIII. yzyldan itibaren Trkiye Seluklularnda (A. Eflaki ve Elvan elebi) balayarak saf, sade-dil ve bahadr, hatta kaba anlam belirmeye balamtr (Elvan elebi). nk Trk, bir ynyle ehirlerde oturmayan kimseler gibi bir anlam kazanmaya balamtr. ehirlere yerleenler ise, artk o ehrin kimlii ile (ehr) anlr olmular, Trk ve ehr ayr iki zmre gibi gsterilmitir. Osmanl devrinde, zellikle XVI. yzyl sonrasnda Trkn anlam da yukardakilerin bir devam niteliindedir. Yakn zamanlar: XIX. yzyln insan Ahmed Vefik Paann Lehe-i Osmansine gre Trk, sahra-niin olub ehristana dahil olmayanlara Trk ve Ouz ism-i umumisi kalmala ileride Trk tabiri kaba, rusta (kyl), Ouz sade, safdil, manasna sarf olunmutur denmektedir. Bat Trklnde, Ouz ile Trkn anlam olarak birbiriyle karm olduunu da belirtelim. 3. Baka Milletler Trke komu olan milletler de Trk kelimesine belirli bir anlam vermilerdir. Bunlar arasnda zellikle inliler ve Araplar dikkati eker. in kaynaklarna gre Trk (=Tu-ke/Tu-chueh) mifertulga anlamnda imi. Trkler bu ad, oturduklar yredeki mifer=tolga biimindeki dan eklinden almlar imi. Geen XIX. yzyldaki aratrclar Trk adnn anlam olarak, in kaynaklarnn belirttii bu anlam hep nde tutmulardr. Gerekten de Hoten (Sakalarnn) dilinde rt, kapak anlamnda Tturak kelimesi (Trkesi kapqag) vardr. Bu sz kavim ad olarak Trk ile ayn olduundan in kaynaklarnn ifadesinin bir temeli vardr. Fakat bu yorum, sadece bir kelime benzerliine dayandndan, sonraki devirlerde, kltrel bakmdan herhangi bir etkinlii olmamtr. Bu arada Arap harfleriyle Trk ile ayn yazlan bir Farsa kelimenin anlam da mifer-tolga demektir. Araplar, Trke Arap alfabesindeki yazl sebebiyle daha deiik bir anlam da yklemitir. Daha nce de belirttiimiz gibi, terk ile Trk ayn sessiz harflerle T. r. k yazlyordu. Cahiz bata olmak zere birok Arap kayna ve bu arada corafyaclar, Trke, terke bal bir anlam vermilerdir. Bir ksm insanlar Yecc-Mecuc seddinin tesinde terk edilmi bir kavim olduklarndan dolay, o insanlara

376

terk yani terk edilmi olan anlamnda Trk denmitir. Gerdizye (. 1048) gre Trk diyar insandan hali, yani terk edilmi olduundan bu ad verilmitir: Mamurluktan uzak olduu iin Trkistan lkesine Trk ad verildi. Trk, yukarda da belirttiimiz zere, Trklerin genellikle Arap alfabesini kullandklar zamanlarda, on dokuzuncu yzyl sonlarna kadar Arap alfabesinde esas olarak t. r. k Terk diye de okunacak biimde yazlrd. XIX. yzyl sonlarnda bir ksm Trkler, bunu terkden ayrmak ve ak olarak okutmak zere bir vav harfi eklemek istediler (T. u. r. k). Ancak Trkn, yzyllardr devam edegelenin aksine byle yeni bir iml ile yazl nceleri hayli yadrgand ve Trk yeni Arap alfabeli imls ile yazanlar Vavl Trk diye kmsendi. C. Yeni Mnlandrmalar 1. Kagarl Mahmuda gre, Trk hakkndaki en eski bilgilerden birisini vermi olan Kagarl Mahmud, 1074te yazd eserinin Trk maddesinde (Besim Atalay evirisi, I, 350-351) yle demektedir: Trk Tanr yarlayas Nuhun olunun addr. Bu Tanrnn, Nuhun olu Trkn oullarna verdii bir addr Trk sz Nuhun olunun ad olduundan bir tek kiiyi bildirir: Oullarnn ad olduunda beer kelimesi gibi okluk ve yn bildirir. Nitekim Rum kelimesi shak olu Iysunun olu Rumun addr; oullar da bu adla anlmtr. Trk kelimesi de byledir. Bize ad olarak Trk adn Ulu Tanr vermitir dedik. nk (slam Peygamberinin syledii) hadis yledir: Yce Tanr benim bir ordum vardr, ona Trk adn verdim, onlar Douda yerletirdim. Bir ulusa (kavme) kzarsam Trkleri o ulus zerine musallat klarm diyor. te bu Trkler iin btn insanlara kar bir stnlktr. nk Tanr onlara ad vermeyi kendi zerine almtr. Onlar yer yznn en yksek yerinde, havas en temiz lkelerinde yerletirmi ve onlara Kendi Ordum demitir. Bununla beraber Trklerde gzellik, sevimlilik, tatllk, edeb, byklerini arlamak, szn yerine getirmek, sadelik, nmemek, yiitlik, mertlik gibi saylmaya deer nitelikler grlmektedir. 2. Trk adnn XIX. ve XX. yzyl bilginlerince, aratrmalar sonucunda teklif edilen anlamlar da bulunmaktadr. Bir yaygn yorum, Trk, tr-mek= tre-mek kkne de balamaktadr. Nasl yrmek mastarndan yrk veya yrk varsa, tre-mekten de, tremi, var olmu, yaratlm anlamnda Trk kelimesi ortaya km olabilir. Zaten Trk adnn yaygn bir ekli de Trk=Trk, biiminde olup bu da var olmu, ortaya km, bir ekil kazanm anlamnda olabilir. Hatta Trkn bu anlam, Kagarl Mahmudun syledikleri ile de desteklenebilir. Trkn belirli bir kkten ktktan sonra, anlam bakmndan gelimi olabilecei ileri srlyor. Buna gre Trk, ncelikle var olmu, tremi anlamnda olmu, daha sonraki bir dnemde gl, kuvvetli anlamlarn kazanmtr. Geri G. Clauson gibi, Trkn sert, gl, kuvvetli mnasnn G.

377

Nemethin ileri srd kadar etkili olmadn syleyen bilim adamlar da vardr. Fakat XI. yzyla doru bu anlam da yumuayarak, gelimi, kemle ermi, olgunlam ekillerini almtr. brahim Kafesolu, bilinenleri yle zetlemi idi (Tarihte Trk Ad; slam Ansiklopedisi, Trkler mad): Trk kelimesinin ilk ortaya kan eklinde var olmu, yaratlm, ekil kazanm yani varlk ve insan manas seziliyor. Uygur metinlerinde ise Trkn gl, kuvvetli anlam vardr. Daha sonra ise Kagarl Mahmud devrinde artk olgunluk anlam yklenmitir. Trk XI. yzylda artk kemle ermi ve olgun anlamndadr. Trk kelimesinin anlam olarak, nizaml, dzenli ve treli demek olduunu ileri srenler de vardr. Grlyor ki Trk anlam olarak olduka belirgin bir genilie sahiptir. Ksaca yeniden zetlersek: Trk ad, bu ekilde Trkenin eski kltr kelimelerinden birisi olarak milattan nceki bin yl sonlarnda olumaya balam, milat yllarnda kesin olarak bir kme insan, bir halk topluluunu karlayan, iine alan bir zellik kazanm olmaldr. Bylesine bir anlam zdelii sebebiyle, benzer ve ortak zellikler ieren, fakat kendilerine ayr alt isimler de verilen insanlar (Trkler) iin de birletirici bir ad olmutur. Gktrk Devleti, ismiyle ve cismiyle, ksacas her eyi ile tam bir Trk Devleti idi. Bu devletin Trk varlnn ve Trk adnn, insanln deil, ancak uluslararas ve zellikle Bat dnyasndaki tarih sahnesine k ok etkili olmutur. Byle bir siyasi birlik, kendi zamannda Trk oluu ile, hem siyasi hem kltrel byk etkiler yapabiliyordu. Asya ve Avrupann bir kesimini birletiren bu byk devlet, muhakkak mirasa sahip olmutu. Ayn ekilde adyla olmasa da, siyas birlii sebebiyle, Osmanl Devletinin etkili durumunu ve Trklk asndan nemli katklarn, ilerde ayrca sz konusu edebileceiz. II. Trkn nsan Boyutu A. Trk nsan ve Fizik zellikleri Kendilerine Trk ad verilenler acaba kendileri veya komular tarafndan nasl tannmakta ve nasl bilinmektedir? Trkn kendisine mahsus bir tipi, konumas, edas veya giyimi var mdr? Mesela X. yzyln Arap corafyacs stahr (951 m.), Hala/Kalalar hakknda, onlarn Trk tipinde olduklarn, Trke konutuklarn ve Trkler gibi yaadklarn belirtmitir. X. yzyln bu gerei, ncesinde ve sonrasndaki olup bitenlerle de birlikte dnlebilir. u halde Trk iin, ncelikle tipi, sonrasnda dili ve en sonunda hayat tarz sz konusu edilebilir. Ancak burada biz, konuyla dolayl ilgisi sebebiyle bunlardan ksaca sz etmek durumundayz. 1. Trkn Tipi

378

Trk, X-XI. yzyllarda, komularnca artk belirli bir tipe ve fiziki zelliklere sahip insanlar kabul edilmilerdir. Bylesine fizik zelliklere sahip olu, muhtemelen Trk adnn yaygnlamasnda da en nemli etkendir. Kendilerinde ortak zellikler grlen kimselere onlar kendilerine, zlerine kii grup veya devlet ad olarak neyi benimserse benimsesinler komular tarafndan Trk olarak adlandrlmlardr. lk Osmanl dneminin tarihlerinde, devlet hayatyla ilgili olarak hi Trk gemedii halde, komularyla, zellikle Avrupallarla ilikilerde temas edilen Osmanl insanlar hep Trk olarak bilinmektedir. Trk, bylece ayn zellikler ieren insanlarn ortak bir ad olmutur. Peki bu ortak zelliklerin fizik yan ve yn neler olabilir? Trk ncelikle yzyle dikkati eker ve Trkn yz komularna gre daha kk elmack kemikli ve ekik gzldr. Burada dikkati ekmek istediimiz husus, bu trden zelliklerin komularna gre belirlenmi ve tespit edilmi olmasdr. nk yukarda saydmz kk elmack kemikli ve ekik gzl olu, inlilere gre geerli olmayp, batdaki komularna ranllara veya YunanRomallara gredir. Aslnda Trkn d grn inlilerden ve Moollardan da farkldr. Batdan baklnca ilk anda bunlar arasnda bir fark yokmu gibi grnse de, Trk kendisine mahsus zellikler ierir. Bu arada Trkleri etkileyen ve artan, Trkn ilk grenlerin kendi etraflarna gre hayli farkl olduklarndan Trkleri abartarak tasvir etmeleridir. Bask burunlu, geni yzl, nerede ise hi yokmu gibi kk gzl tasvirlerin gerei tam aksettirmedii aktr. Oysa daha erken devir Arap kaynaklarnda bask burunlu, kk gzl, geni ve rsle dvlm kalkan gibi krmz yzl, yapk kulakl Trkler tasvirleri vard. phesiz btn bu tasvirler, olumsuz bir bak asnn etkisiyle kaleme alnmlardr. Gnmzde, Trkn gerek fizik zelliklerini ok daha shhatle belirleyebiliriz. nk devrinden kalm ve yazya deil, dorudan resmedilmi veya kaznm gze hitap eden bilgi imknlarmz vardr. ncelikle, daha nceki yz ve hatta bin yldan kalm olanlar da dahil olmak zere, zellikle VI. yzyldan sonraki Gktrk andan yzlerce heykel bilinmektedir. Bir tr mezar ta, mezarda yatan kiinin kendi tasviri kabul edilebilecek bu eski Trk mezar heykelleri, Trk insannn, yle tasvir edildii kadar ekik gzl veya mongoloit olmadn aka gstermektedir. Gktrk a heykellerinin en gzel rneini Kl-tigine ait kabul edilen ba heykeli gstermektedir. Bu heykelin gsterdii Trk, baka rneklerine daha ge zamanlarda mesela XIII. yzylda Trkiye Seluklu Sultanlarnn, mesela Alaeddin Keykubadn (. 1237) inilerdeki resimlerine benzemektedir. Burada, yukardaki yazl tasvirlerin belirttii bir ar zellik yoktur. Aksine, belirli bir tensb, uyumlu ve ahenkli bir grn etkendir. Trkler, VIII. yzyldan sonra, her trl faaliyetine katldklar slam Devletinin, zellikle Abbasi Halifeleri devletinin grsel kaynaklarnda ak olarak tasvir edilmektedir. Minyatrlerdeki tasvirler,

379

phesiz yapan ressamn evresinde ok bulunan tipleri de yanstm olabilir. Bunu en iyi ekilde Ouz Han Destannn Reideddin Fazlullahn nl eseri Cami t-Tevrih nshalarndaki Ouz Han ile ilgili minyatrlerin, yazmalardaki ayrlnda grebiliriz.3 Trk, bugn kesinlikle bin yl akn bir sredir fizik ehresiyle de kesin olarak takib edilebilmektedir. Bu fiziki ehredeki zellikler, iklim, corafya artlar ve teki insan unsurlar ile her yerde ayn zellikler gstermeyebilir. Bunun iin, uygun corafyalardaki uygun meknlar, asl zelliklerin yaamasnda daha etkin olmulardr. Trkler, kadnyla, erkeiyle kendilerine mahsus zellikleri olan, daha da nemlisi hemen btn komularnn gzel bulduklar insanlardr. Trkn gzel oluunun veya gzel saylmasnn kaynaklara baknca abartl bir yan yoktur. XI. yzyl insan Kagarl Mahmud Trkn zellikleri arasnda en bata gzelliini, sevimliliini ve tatlln saymaktadr. XII. yzyl kayna Mcmel tTevrih, Trk n gzel, fakat kan dkc zelliinin yldzna ait bir talihlilik olduunu belirtiyor. Trklerin gzel insanlar oluu, Orta a ran edebiyatnda ok etkilidir. Yama ve iil Trk boylarnn gzel insanlar yannda Hta ve Hoten Trkleri de gzel zellikleri ile nldrler. Bu etkilerin izleri Osmanl-Trk edebiyatnda ak olarak grlr. Trkn kendisine mahsus hemen btn zelliklerini, yakn yzyllarda en ak olarak gsteren Osmanl Devletinin kurulu yllarndaki, Be ve Sultanlarnn tanmlar, Trk tanm iin nemli saylabilir: XVI. yzylda kaleme alnm olan Kyfetl-nsniyye f emilil-Osmaniyye mesela 1389da Kosovada ehid olan Murad Bei yle tanmlyor: Orta boylu, deirmi suretl, mbarek yz etl, krmz ak benizl, ehla gzl, mlyim ve ltif szl, atma kalu, iri inc dil, ahin baklu, ko burunlu, mbrek sakal seyrek, kird (yuvarlak) ve mevzun, sebeleti (byklar) bahadrne, enesi uzun, gerdeni (boynu) blend (yksek), snesi basit (geni), kollar kavi (gl) ve tavil (uzun), zengilii b-misl, barmaklar etl, mehib selbetl. Osman Gazi, yukardakilerden de daha sade olarak tanmlanr: Orta-uzun boylu, yass yarnlu ka siyah ve atma, el gzl, ko burunlu, deirmi yarak seyrek sakallu, iri dil, kaba avazlu, arslan betiml veya Orhan Gazi; kalar hilal gibi atma ela gzl, ko burunlu, tatlu szl, sinesi yass, aln auk. penesi arslana benzer, yarauk sakallu, bahadrne byklu idiler. Yldrm Bayezide ko burunlu, koy heykell, elebi Sultan Mehmede ince uzun boylu denmektedir. II Murad Hann burnu rast yani dz imi, Fatih Sultan Mehmed de uzun boylu olarak tanmlanyor. Trkn fizik zellikleriyle ilgili olarak, in kaynaklarndaki resimlere, Saka/Skit ve sonraki devrin arkeolojik bakiyelerine, heykel ve kabartmalarna da bakabiliriz. XI. yzyldan sonra giderek artan mnyatrler de Trk insannn grnn belirlemek iin yararl olabilecektir. Trkn grn, onun yaad yerden, corafyasndan ve ikliminden byk lde etkilenmitir. Bu etkilenmeyi, corafya ve iklimin, hava ve suyun Trklerin ekillerini etkilediini XIV. yzyln balarnda Reideddin de ak olarak belirtmektedir.

380

2. Trkn Temel zellikleri lk bakta etkili olan fizik zelliklerinin yannda, dardan grlmeyen, fakat onu Trk yapan zellikleri vardr. Bu trden zellikleri, Trk yakndan tandktan sonra herkes kabul ve teslim edecektir. Arap mellifi Cahizden (. 869) itibaren, Trke verilen ve yklenilen zelliklerin balcalar unlardr: 1. Trk, edepli, terbiyeli, akll ve temiz kalplidir, hazimlidir; hogrldr; tedbir sahibidir. 2. Trk yerini, yurdunu ok sever. Ondan ayr dtnde orasn her zaman zler. 3. Trk, salam yapldr, cesurdur, kahramandr. yi savar. Trk ancak korkulmas gerekenden korkar. Trkler iyi sava olular sebebiyle, btn Orta alar boyunca, dnyann da en sekin askerlerinden saylmlardr. 4. Trk temiz kalplidir, ak szl ve ak yreklidir. Onun bazen saf ve sade-dil olarak ifade edilen4 bu gzel zellii, zamanla yadrganacak, adeta ahmak gibi bir anlama kadar gidecektir. 5. Trk namusludur, gvenilir insandr. 6. Trk, tekilatdr; dolaysyla itaatin, emir-komutann ne olduunu bilir. O yalnz olduunda iyi bir nder olduu halde, banda kendisinden daha stn yetenekli birisi olduunda ona severek itaat eder. 7. Trk zayf ve acizleri korur; sava zamanlarnda korkun bir muharip grnmnde ise de o bar zamanlarnda en skin insandr. Bu zamanlarda gelene gidene yemek yedirir-iirir, yardm eder. 8. Trk tabiatn iinden geldiinden, kk yalarndan itibaren hayat kavgasna almtr. Hayatn ve yaamann zorluklarn bilir ve onlar zmeye yatkndr. Cahizin dediine gre Trk, eli kolu bal olarak bir kuyuya atlsa, mutlaka bir aresini bulup kurtulur. Belki bu sebepten daha doutan iyi mcadeleci ve kavgacdr. 9. Trk geri kimi zaman rahata kavuunca gever, hatta bazen komularnn etkisinde kalr. Ama ok gemeden kendi zelliklerine dnmesini bilir. 10. Trk, ounlukla et yemekle birlikte salk bakmndan bunu dengelemesini bilmitir. 11. Trk, tabiata kar ok tahammlldr. Hayatn glklerini gler yzle karlar. Trk at da ayn zamanda ok tahammlldr. 12. Trk, hem oban, hem seyis, hem cambaz, hem bir baytar hem bir svaridir. Cahizin dedii gibi hulasa Trk bal bana bir milletdir.

381

Trkler, dnya corafyasnda sayca ok kalabalk bir millet olmamakla birlikte, komularna gre stn zellikleri sebebiyle Cihan tarihinde sekin ve ok nemli bir yer tutmulardr. Bunun belli balar sebeplerini de yle sralayabiliriz: a. Trk, tekilatdr; tekilat zellii onun sadece halkn deil, zellikle silahl kuvvetlerini sekin bir hale sokar. b. Trk, durmak nedir bilmez; o her zaman alr. Hepsinden nemlisi durmakszn kendisini amak ve yenilemek ister. c. Trk, sade insandr: O ksa ve z konuur; uzun ve bo szlerden nefret eder. Bu sebeple sadelik, ak ve yaln olmak onun en belirgin vasflarndandr. d. Trk, ata erken zamanlarda sahip olduundan, atn srati ve hareketli oluu sebebiyle komularna byk stnlk salamtr. Bu sebeple olsa gerek Cahiz yle diyordu: Trkn mrnn at zerinde geen gnlerinin, yer zerinde oturarak geirdii gnlerden daha ok olduunu grrsn. e. Trk, bir maden olarak demiri erken bir zamanda bilmi, demiri elik haline sokarak gl silahlara sahip olmutur. Bylesine stn silahlar ve yukarda szn ettiimiz at ile komularna kar baarl olmutur. Trk bylece kendisine mahsus zellikleriyle, dnya zerinde ve komular arasnda sekin bir yere sahip olmutur. Trk ile ilgili olarak Afrasiyabdan (yani Alp Er Tunga) nakledilen bir sz varm: Trk, sedef iinde deryada bulunan bir inci gibidir. Kendi yerinde (yurdunda) bulunduu zaman kadir ve kymeti bilinmez. Lakin oradan knca, denizden ve sedeften km bir inci gibi kymetlenir. 5 Yukarda, Trk ile ilgili ilk bilgileri verdiimiz srada, Trkn baz temel zelliklere sahip olduunu belirtmi, bunun olumasnda corafyann, iklimin ve hatta hayat tarznn belirleyici zelliklerine temas etmi idik. Trk belirleyen zelliklerde corafyann, yani Trkn yaad yerin etkili olduunu VIII. yzyl insan Cahiz bata olmak zere pek ok gzlemci (Reideddin gibi) dikkat etmilerdir. Hatta Cahiz, Trkn sonradan geldii n Asyadaki yerlerde de etkisini gsterir. Bu sebepledir ki Trkn Yurdunu, yani Trklerin asl hayat sahalarn ksaca belirlemek gerekir. Bylece Trkn yaad yere geebiliriz. B. Trkn Yaad Yer 1. Trkistan Trk, genel olarak, en eski zamanlardan beri kendi lkesinde, kendi diyarnda yaamaktadr. Kagarl Mahmud, Trkn yaad yerlerden Trk Eli, yani Trk Diyar derken, muhakakk ki Trkn

382

yaad yeri anlatmtr. Aslnda nceleri corafya, Trke belirli zellikler verdikten sonra, Cahizin dediine gre Trk, bu defa yeni gelip yaamaya balad corafyay da kendisine benzetiyordu. Trk ile yaad yerler bir ifade baka ile zde gibi oluyordu. Buradaki zdelik, en sade ekliyle yer adlarnda aka kendisini gstermektedir. Trkn yaad yer, Trk-eli veya Farsas ile Trkistandr. Trklerin kendi yaadklar yere verdikleri genel Trke ad, ne yazk ki bilemiyoruz. Trk-eli denmi olmas en byk ihtimaldir. Bu blmn en banda, XIV. yzyldaki bilgiler Trkleri zellikle sahra-niin, yani bozkrlarda yaayanlar olarak tanmlamaktadr. Ancak, genellikle kabul edilen bu szler ve hkmler, tabiatyla tam olarak doru deildir. Sahra-niinlik yaygn anlamyla gebelik demektir. Burada sz edilebilecek gebelik ise, Trkler asndan sadece baz tarihi devirler iin sz konusu olmutur. Mesela XI. yzyldaki Batya doru byk g sonrasnda n Asya sahasnda pek byk g hareketi olmamtr. Gebelik olarak ifade edilen hareket, yani Trkn gebelii, onun tercih ettii ekonomik hayattan, hayvan besleyicilikten ve bu sebeple sene boyunca hayatn mevsimlere gre farkl yerlerde ve meknlarda geirmesinden domutur. Yukarda, Trklerin kendi oturduklar yere bir byk btn olarak Trk-eli demi

olabileceklerinden sz etmitik. Trkistan, zellikle Arap ve ran kaynaklarnda IX. ve X. yzyldan itibaren Ceyhun nehri tesine verilen bir isimdir. Dorudan da Trk lkesi demektir. Trkistan Trke bir kelime olmadndan bu ifadeyi komular, Trklerin yaad sahalara vermilerdir. Nitekim Trklerin yaadklar yerlere bu ve benzeri adlar sadece Trkler deil, ayn zamanda komular da vermi ve kullanm olmaldrlar. Trkistan, Trklerin yaadklar yeri belirleyen en nemli ve yaygn bir isimdir. Gnmzde Hazar Denizinin dousundan, Ceyhun tesine ve Altaylara kadar uzanan blgeye Trkistan denmektedir. Tanr dalar, Trkistan Bat ve Dou olarak ikiye ayrmaktadr. Bat Trkistan XIX. yzyl sonlarnda Rusyann idaresine gemi, Dou Trkistan sahas ise in idaresinde bulunmutur. Trkistan ad, Asyada, Trk adn ve varln belirleyen en nemli unsurlardan birisidir. Bu sebepledir ki, bu sahaya hakim olan Trklerin dndaki siyas gler bu ad kullanmazlar. Bylece 1924 senesinden sonra Trkistan Asya siyas terminolojisinden kalkmtr. Bugn de Dou Trkistan kelimesi, in ve onun coraf isimlerine tbi olanlar tarafndan kullanlmamaktadr. Trkistan olarak kimi zaman Karadenizin kuzeyi de (Eflaki, II, 981: Det-i Trkistan)

anlalmtr. Trklerin yaad yer anlamnda Dou Anadolu sahas da (Evliya elebi), bu adla anlmtr. XIX. yzyln ortalarndan itibaren Osmanl Padiahlar (Abdlmecid, Abdlaziz, II. Abdlhamid ve Mehmed Read), kendilerini Trkistan ve mil olduu memlik ve bldnn Padiah olarak tanmlyorlard. Trkistan ad, dorudan Trke olmadndan, bu sahaya Trk-eli denilmesi teklif edilmektedir.

383

Bu arada Ziya Gkalpin nl bir iirinde geen Turan kavram da dikkati ekmektedir: Vatan ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan Vatan byk ve mebbed bir lkedir: Turan Orta a ran tarihiliinin etkisiyle ortaya kan Turan, recin lkesi rana kar, Turec=Turun lkesi anlamndadr. Tur/Turecden sonra gelenler arasnda ran ile kyasya savaan Afrasiyab=Alp er Tunga vardr. Bu sebeple Turan, Afrasiyab=Alp Er Tungann lkesi olarak nldr. Trk kavram asndan, Destn devirler dnda bir hatras yoktur. 2. Trkiye Trklerin yaadklar yerlere bakalar tarafndan verilmi olan bir kavram da Trkiyedir. Bugn Bat Trklnn en byk kitlesinin yaad devletin resmi ad bu isimdedir. Geri Trkiye Cumhuriyeti Devletinin zerinde olduu topraklar Anadolu ve Rumeli adlarn tamaktadr. En erken bir zamanda XI. yzylda bu sahaya slam corafyaclar Diyar- Rum, yani Romallarn lkesi demekte idiler. Burann gnmzdeki yaygn ad olan Anadolu, Greke bir kelimedir. Eski Dou Roma Devletine ait topraklara eskiden Anadolu deil, Diyar- Rum denilmi, ve bu sonraki yzyllarda da (XII-XIII.) devam etmitir. XIV. yzyln ikinci yarsnda kullanlmaya balanan Anadolu da Greke bir kelime olup, Dou demektir. Tabi burada sz edilebilecek Dou kavram, ancak anakkale ve stanbul Boazlarnn batsndan baklnca sz konusu olabilecektir. Trkler de buraya ancak XIV. yzyl ortalarndan sonra hakim olabilmilerdir. Buna karlk, XI. yzyldan itibaren, Diyar- Rum lkesine gelen Avrupallar, Trklerin oturduklarn grdkleri bu lkeye, Trklerin memleketi anlamnda Turkia=Turchia/Turkhia demilerdir. 6 nk onlar Araplarn oturduu yerlere de Arabia diyorlard. Trkn oturduu yerlere verilen Turkia=Turkie ad, gnmzde Trkiye Cumhuriyetinin adnda da yaamaktadr. Ancak bu kavram, sadece yakn zamanlarda ve sadece n Asya Trkl ile ilgili deildir. Benzer kavramlar, Avrupa dillerinde veya Arapa olarak baka sahalardaki Trkler iin de kullanlmlardr. Coraf terim olarak Trkiye= Turkia ad Orta alarda ok geni sahalar gstermekte idi. Bizans kaynaklar, VI. yzylda Asya iin Turkia tabirini kullanmlard. Ayn tabir, IX-X. yzyllarda dil/Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan Hazar ve Macar lkeleri iin de kullanlmtr. Hatta o zamanlar Dou Turkia =Hazar lkesi olmu iken Bat Turkia, Macar lkesi anlamnda olmutur. XIV. yzyldan itibaren Avrupal gzlemciler, XIX. yzyl ortalarna kadar Dou Anadoludan Turkomania, yani Trkmenlerin memleketi olarak sz edeceklerdir (Baykara, 1976). Bu arada hemen ilave edelim ki Msrdaki Klemen/Memlk Devleti, XV. yzyl kaynaklarnda Ed-Devletit-Trkiyye yani Trk veya Trklerin Devleti olarak biliniyordu.

384

Avrupal gzlemcilerin Trklerin gelip yerletii bu diyar Trklerin lkesi, yani Turkia, Turkie (Trkiye) olarak tanmlamalar sonucu ortaya kan Trkiye ad, zerinde yaadmz topraklar tanmlarken Anadolu kavramndan, en azndan iki yzyl daha eski bir gemie sahiptir. XII. yzylda kesinlikle bilinen Trkiyeye karlk bu topraklar XIV. yzyln ikinci yarsndan sonra ancak Anadolu olarak da anlmaya balayacaktr. 3. Tabi zellikler ve klim A. Tabi zellikler imdi de Trkn yaad yeri, fiziki ve tabi zellikleriyle ksaca tanmlayalm. Trkn yaad yerde sadece bozkr deil, ayn zamanda da (tau, tav) da olmaldr. Bu dalar sra sra olup, almas g de olabilir. Fakat, dalar ne kadar yce olsa da yine de alacak bir yeri, bir beli, geiti olabilir. Dalardaki inler, maaralar (ngr) gerekirse insanlar, fakat daha ok eya ve retilen mallar iin birer saklama yerleridir. En eski hatralarda bunlarda kymetli varlklar ve hazineler saklanabilirdi. Trkn yaad yerde bozkrda ayn zamanda ot, ayr, imen, er-p fazla olmaldr. nk orada Trk, kendi yiyeceini tekil eden hayvanlarn gdecek, onlarn beslenmesini salayacaktr. Trkn yaad yerde su da bol olmaldr. Kaynaklar, bulaklar, pnarlar ve bunlarn akp giden ayaklar hem insanlar hem de hayvanlarn suvaracaktr. Sular gr olup, aylar her yerde geit vermese de yine de, kimi yerlerde koyun, at veya deve geitleri olabilir. Uygun yerlerde kprler yaplarak gelip geme kolaylatrlr. Trkn yaad yerde, salk iin, her sene bir miktar kar yamaldr. Kar insan hayatnda sadece k zamanlar frtna ve souk gibi olumsuz zellikleriyle deil, yazn scak gnlerinde serinlik getirici zelliiyle gzel gelir. Kar ve buz, k mevsiminde buzluk ve karlklara doldurularak yaz iin hazrlanr ve yay (=yaz) mevsiminde kullanlr. Trkn yaad yer, Trkn kendi verdii adlar tar. Ak ve Kara yer adlarnda en ok kullanlan sfatlardr ve pek ok ad da bulunur. Ak-su, Kara-su veya Ak-da, Kara-da gibi. B. klim Trk yukarda da dediimiz gibi, birok zelliklerini yaad yerin kendisine mahsus zelliklerinden almtr. Buna daha 1300lerde Reideddin Fazlullah da dikkat etmitir. O aslnda Trklerin Mool denilenlerle bir olmakla birlikte zamanla yaadklar yerlerin hava ve su artlarna gre deitiklerini belirtmiti. Nitekim o Trkmenlerin de, bylece oturduklar yerlerdeki zelliklerinden dolay bu ad aldklarn syler. Arap kaynaklar da Trklerin yaadklar yerlerin, sadece insanlara deil, hayvanlara, mesel develere dahi kendi zelliini verdiini belirtir. 7 Trkn kendi zelliklerini almas, bir bakma yaadklar yerin iklimi demektir. Trkn geirdii yzyllar iinde kendisine mahsus zevkleri olumutur. Bunun temelinde de iklimin kendisine mahsus

385

zellikleri gelmektedir. Bu sebeple denilebilir ki Trk, kendisine mahsus bir iklimde yaamay seven keyif sahibi insandr. O ne fazla scaa ne de fazla soua gelir. Geri Trklerin arasnda yine de daha ziyade souu veya sca tercih edenler olmutur. Bylesine zel tercihleri olanlar azdr. Zaten bunlar sebebiyle Trklerin yaadklar yer ilk bakta bizi artmakta, ortak iklim zelliklerinin belirlenmesini adeta imknsz klmaktadr Trkn sevdii iklim Ankara, Konya, Semerkant, Fergana, Takent, Bikek ve Trkistann (Yesi) iklimidir. Bununla birlikte Trkn hayatnda Issk gl kylar yaylak, Hazar Denizi kenarlar ise klak olabilir ve olmutur. phesiz daha serin yerleri sevenler iin yaylaklar dalarn yksek ve serin yerleri veya corafya olarak daha kuzeye, Sibirya ilerine doru bir haraketlilik olabilir. Sca sevenler iin klaklar Amuderya boylarna, Horasana daha gneye Hindistan, am ve Irak dolaylarna kadar yaklaabilirler. klim sz konusu olunca Trkn zelliklerinden birisi aka ortaya kyor. Burada iklim esasl olarak belirlenen gerek, Trkn gebeliine de aklk getiriyor. Trk eer bir yerden tekine gmse bu mevsimlik bir hareket olmu ve tercih ettii scaklkta yaamak istemitir. Geri bu hareketinde, hayvanlarna ot ve yiyecek bulmak dncesi de etkili olmutur. Trk scaklk artnca derhal daha serin bir yere gider, scaklk dnce de daha scak yerleri arar ve bulur. Eer scak yer bulamazsa, avarzn ve corafyann imkan verdii sahalarda k mevsimini geirir. Bylesine iklim artlarna veya mevsimlere bal olan bir hayat, Trke ilk bakta gebe grnts vermitir. Trk hibir vakitte, bilinen ve yaygn anlamyla gebe bir hayat srmemitir. Aksine sevdii havada yaamak iin iklim deimelerine bal olarak mevsimden mevsime evini grmtr. Evini teorik olarak drt mevsime uygun olarak drt ayr yere Klak, Yazlak, Yaylak ve Gzlek grrd. Fakat yaygn olarak sadece iki yere ger, genellikle yay (yaz) mevsimini Yay-lak (=yayla) da, K mevsimini de K-lak (kla) da geirirdi. Klakdaki iskn yaylaa gre daha uzun srdnden burada daha kalc tesisler olabilirdi. Nitekim sonradan klaklarda oturmak devaml hale getiinden, mesela zbekede klak, Trkiye Trkesindeki ky ile ayn anlamdadr. Trkn mevsimlik hayatna en bata Be, Han veya Hakan=Padiah olmak zere hemen herkes katlrd. En batdaki Trklerden artk yeni artlara tbi olmu gibi grnen Osmanl Padiah dahi, yln muhtelif mevsimlerini, stanbul ehrinin geni corafyas iinde farkl meknlarda geirirdi. Bunlar en azndan iki olmak zere veya drt ayr kasr veya kkte olabilirdi. ehirlere muhtelif zaruretlerle yerleen Trkler, mevsimlik hayatlarn, evlerinin mevsime gre uygun odalarna gerek uygularlar idi. Bu sebeple hemen btn Trk ehirlerinde evlerde, yaz evi ile k evi (sonradan yaz odas, k odas) ayn mesken iinde yer alm idi. Ksacas Trk, drt mevsimin kendisine mahsus zellikleriyle grld bir corafyay sevmitir. Onun yaad yerlerde, hem scak hem de souk olmaldr. Nasreddin Hocann (Efendi=Apendi) dedii zere, insanlar kn souktan; yaz (yay)n scaktan ikyet etseler dahi, gz ve bahardan (yaz) kt bir ekilde sz etmezlerdi. Trkler bylece drt mevsimi, kendi zellik ve bilhassa

386

gzelliklerine gre yaayabilirler. Ksacas Trk yllk ortalama 8-12 derece scakl tercih eder. Yaz mevsiminde ok scak olunca yaylaya, klar souk olunca da scak yere gider. Bylece kimi Trkler serinlik bulmak iin Sibirya ilerine gittikleri gibi kimileri scak yer bulmak zere olduka gneye inebilmilerdir [T. Baykara, Trk Kltrnde klim, Erdem, Say: 27 (Ocak 1997), Aydn Sayl zel Says, III, s. 955973] C. Trkn Ana Yurdu Gnmzde dahi etkinliini koruyan bir mesele, Trkn Ana/Ata yurdunun neresi olduu sorusudur. Trkn en eski zamanlardan beri yeryznde, dnya zerinde oturduu yer neresidir? Bu mesele, Trk kavram gibi, insanlarn zihnini megul eden apayr ve nemli bir problemdir. Yukarda konumuzun hemen banda, corafya=mekn meselesinin olduka nemli olduunu belirtmitik. Trklerin Batdaki gl devleti, Osmanl Devleti veya Trkiye Cumhuriyetindeki etkili konumlar sebebiyle, Trk tarihi deta glerin bir tarihi gibi kabul edilmek istenir. Trkler, durmakszn hareket eden, yer deitirenler gibi kabul edilince Trkn bir asl=ana yurdundan sz etmek de gtr. Genellikle, devaml oturduu bir yeri olmayan Trk, belirli bir corafyann insan olarak kabul edilmez. Oysa Trklerin, baz byk hareketleri mstesna, gerek Asya gerekse Avrasyadaki hayat, belirli bir yurdu gsterir. Sadece bu yurdun, tasavvur edilenden ok daha geni olabileceini belirtmek isteriz. Trkler muhakkak ki dorudan bir corafyann, bir meknn da sahibidirler. Ancak bunun yannda, g hareketleri de vardr. Bylece, Trkler hakknda yaygn olarak iki ayr anlayla kar karyayz. Bunu biraz daha amak icab etmektedir. a. Bir yaygn gre gre Trkler, durmakszn g eden, hareketli ve yer deitiren insanlardr. Trk, adeta olaanst bir ekilde oald bir yurttan, bir ata=ana yurdundan tap durmaktadr. Hatta bunu gkten durmakszn indirilen veya yer altndan kaynayan ve durmakszn beslenen bir unsur olarak da alglamak mmkndr. Asyann tarih boyunca bylesine etkili bir g sonrasndaki halihazr durumu bu gre gre olduka artcdr. Trklerin yeni sahalara ak, g ve yeni yerlere yerleme hareketi, bu gre gre halen de devam etmektedir. Bu grn dikkate deer bir gerekesi de vardr. Buna gre Trk bugn byk lde yaad yerlere hep sonradan gelmi olup, buralarn eski ve yerli halk deildir. Bu sebeple bunlarn, yani Trklerin geldikleri yere gnderilmesi de gerekebilir. Fakat bir ksm tarihiler, yeni gelenlerin orasnn eski skinleri ile kaynap yeni milletler oluturduklarn da belirtir. Vaktiyle Sovyet devrinde etkili olan bir byk gr, yeni gelen Trkler ile o sahalarda eskiden beri oturan yerli unsurlarn karmas ile Kazak, zbek, Trkmen, Azer ve hatta Trkiyelilerin olutuunu ileri srer. Byle kabul edilse bile, Trkn yine de, dnya zerinde ilk olarak ortaya kt (gkten

387

indirildii veya yerden durmakszn kaynad) bir yeri olmas gerekir. te burada, Trkn Asya veya Asya genelindeki geni arazi zerinde yine de ncelikle belirli bir sahada ve tarihin en eski zamanlardan beri oturmu olmas gerekmektedir. te bu yer neresidir sorusu, bizi Trkn ana-ata yurduna gtrecektir. b. Trk ne kadar gebe veya hareketli saylrsa saylsn, yine de Asya iinde belirli bir mekn; topra ve corafyay esas olarak benimsemitir. Yakn yllarda Prof. D. Sinor, yaynlad bir makalesinde, genellikle kabul edilen Trklerin gleri nazariyesine kar kmakta, mesela Karadeniz kuzeyinde Trklerin milt yllarndan beri var olduklarn kesinlikle gstermektedir. Trklerin, belirli corafyada tarih devirlerden nceden beri oturmakta olduu imdilerde arkeolojik bilgilerden de anlalmaktadr. lerde gstereceimiz vehile, bu belirli corafyada yaayanlar pekala tarih devirlerde de burada yaayanlarn atalar olabilirler. Bu konuda mitolojik bilgiler de Trkn belirli bir corafyada, XII-XV. yzyllardaki insanolunun bilebildii en eski zamanlardan beri oturmakta olduunu gsteriyor. Aada ayrca sz konusu edeceimiz XII. yzyl balarnda kaleme alnan Mcmelt-Tevarihte de Trkn Asya ilerinde seip oturmak zere benimsedii yer, Issk gl dolaylar ve Iduk-Art dalar idi. Bilim adamlar, g edenlerden olsun olmasn, geen yzyllardan beri Trkn ana-ata yurdu konusunda fikirler ileri srmlerdir. Trkn asl yurdu konusunda imdiki Moolistandan, Baykal Gl dolaylarndan Ural Dalarna ve hatta Karadeniz kuzeyine kadar uzanan ok geni bir mntaka iinde farkl yreler ncelikle kabul edilmektedir. Bu geni sahann ana-ata yurt olarak kabul ilk bakta imknsz gibi grnyor. Ancak Trk ile bir baka unsurun Atn, binlerce yldan bu yana i ie olduunu unutmamak gerekir. Eski zamanlar dnyasnda, esas olan insann yry ve hareketine gre At, bu mesfeyi en azndan drt misli daha bytmektedir. Bylece ana-ata yurt meselesinde geni bir corafyann kabul olaan saylmaldr. Ancak yine de diyebiliriz ki bundan 6. 000 yl kadar nce, daha dar bir alanda mevcud olan Trk ana-yurdu, zamanla At, burada yaayanlarn, yani Trklerin hayatna girince ok daha genilemitir. Bugn kesinlikle Trklerin yaad yerlerden birisi Aral Denizi evresi olup, zellikle Yeni-kend, tarih devirlerde Ouz Trklerinin oturduu bir mekndr. Buradaki arkeolojik kazlar, gemi bin ylda da ayn madd kltre sahip insanlarn ayn meknda oturduunu gstermitir (S. P. Tolstov, E. Esin). Byle olunca, XI. yzyln Ouzlar gibi atalar olan bin ncesinin insanlar da ayn yerde oturuyordu. Ouzlarn buraya sonradan g ederek gelmelerini imknsz klan bu bilgiler, hemen bir baka varsaymla yorumlanabiliyordu. Bu sahalarn eski Trk olmayan halklar, mesela Toharlar Trklemi olmaldr. Toharlar daha sonralar Dier adyla Ouz Boylar arasnda yer alabileceklerdir. Bylesine zorlamalara gerek olmakszn, Asya sahasndaki arkeolojik bilgileri yeniden deerlendirmek gerekmektedir. nk hemen ayn ve benzer durumlar, imdiki Kazakistan ileri, Krgzistann hemen her yeri, Altaylar ve Tuva lkesi iin de geerlidir.

388

Bize gre, Trkn ana-ata yurdu meselesinde geni bir mekn=corafya gerekmektedir. Ancak bu belirleme srasnda baz yerler kesinlikle gznne alnmaldr. Adeta bu iki yer Trkn ana yurdunu bilmekte nirengi gibi yer alacaktr. Bunlardan ilki Issk gl, ikincisi ise Altay Dalardr. Bu iki asl meknn hemen yannda Aral Denizi, Tanr Dalar ile tken Boylar da bulunmaldr. Trk, adeta kendisiyle zde gibi olan At erken devirlerde bilip onu ok iyi kullanabilmesi sayesinde, baka milletlere gre ok daha geni sahalarda hayatn srdrmtr. Trk, hayatn srdrd bu sahalarda binlerce yl kalmtr. Fakat erken zamanlardan itibaren bu sahalara yeni gelenler olmu, kendisi de baka yerlere gitmitir. Ama, kendisinin z karakteri gibi gsterilen gebelik asla Trkn hkim ve asl zellii deildir. Trk bu byk corafyada, farkl boylar halinde halinde yaam, ynetiminde kimi zaman ayr boylar etkili olmutur. Boylarn=kabilelerin ayrlmas, geni corafyada kltrel birlii pek az etkilemitir. Buna karlk kimi zaman ynetimde sert ve etkili mcadeleler olmutur. Destan devirlerde, Ouz ile Trk arasnda istendiinde yamur yadrabilen ya da ta yznden olduu belirtilen i harp dikkate ekiyor. Bu mcadelenin ayrntlarn tarih kaynaklarda pek az buluyoruz ve bulunanlar da genelde Trk kavram dndaki siyas teekkllerde sz konusu ediliyor: Sakalar gibi. Ksacas Trkler, Issk gl ile Altaylar arasndaki saha esas olmak zere kuzey, dou, gney ve batda Karadenizden Tanr dalarna, oradan da Baykal tesine kadar uzanan bir sahada etkili olmulardr. Kuzeyde gittikleri yerler iin bilgimiz ok daha azdr. D. Trk Takvimi=Trkn Zaman lm Trk hayatnda her zaman gk, yeryznden daha ok yer tutmutur. Bununla beraber yeryz, hayvanlarnn otla olmak bakmndan da etkili olabilmitir. Ancak gkyzne bak, oradaki ay, gn ve yldzlarla ilgilenmesi, en eski zamanlardan beri devam eden bir olaydr. Kn ve ay, hem ksa hem de etkili bir isimdir. Bunlar birisi zaman lm olarak gn, teki de yine 30 gnlk kabul edilen zaman birimi ay karlamaktadr. Trkler sene ba olarak muhtemelen milattan sonraki ilk bin yl ortalarna doru gelmesi gereken Ergenekondan k esas aldklar, XIV. yzyln balarndaki kaynaklara, Cmit-Tevarihe yansmtr. Bundan ak olarak ortaya kyor ki Trklerin zaman lm milt yllarna kadar gitmektedir ve bu olaan saylmaldr. Baharn (yaz) balamas, Trk takviminin ba demektir. nk Trkn yaad orta kuak sebebiyle gnein iki dn ve onlarn tam ortas rahatlkla bilinebilir. Bylece drt noktas bilinen zaman, yl belirlemek ok daha kolaydr. Bunun iinde de yaklak gkyzndeki Ayn on iki hareketi vardr. Geri gkyzndeki Ayn on iki hareketi ile, mesela Gnein en alt dzeye inmesini belirleyen (21 Aralk) zaman lm tam uyumuyor. Bununla birlikte, Gnein hareketine bal bilgiler ok daha kesin olduundan mevsimlere bal ay hesab da daha rahatlkla bilinebilir. Nitekim Kemal Paazde, II. Bayezid Devrinde, orta k aynun onunda, ehr-i cemazil-hirn yigirmisinde penenbe gn diye bir kesin zaman vermektedir (VIII.

389

Defter, TTK, 1997, s. 172). 904 hicri yl 20 Cemazielahiri, 2 ubat 1499a tesadf eder. Ancak Perembe gn 31 Ocaktr; Bugn orta k aynn onu olunca, orta k ay, ocak aynn 24nde (veya 21), ilk k ay da araln 24nde (veya 21) balamaktadr. Bu ise, dorudan gndnmnde (21 Aralkta) balayan bir takvim demektir. Nitekim yakn yllara kadar Trkiye Trkleri arasnda kn ilk, orta ve son ay trnden mevsimlik ay isimleri de bilinmitir. Ay isimlerinde bir baka adlandrma aylarn sra ile saylmasdr. Birinay, kinay, . Yetinay, vb. gibi. Ancak son iki ay kimi zaman ulu-ay ve kk-ay diye de anlabiliyordu. Mevsimlik ay isimleri, eski Trk takviminin esas olsa gerek. Nasl ki Temrn XIV. yzyl sonlarndaki bir kitabesinde (Karsak-pay) byle bir tarihlendirme olduu gibi, XV. yzylda bat Trklerinde de byle bir tarihlendirmeyi Kemal-Paa-olu belirtmektedir: Trk takviminde ylba, Ergenekondan kn hatras olarak da unutulmak istenmeyen (Reideddin Fazlullah, Camit-Tevarih, Moskova 1965, I, 364) yaz balangcndadr (21 Mart). Trk takviminde yllar, ve Dou Asyada ok yaygn olarak kullanlan hayvan adlarn tar. Bu arada Trk hayatnda pek yer etmi olmayan hayvanlar deiebilir: Ejderha yerine balk gibi san, sr, pars, tavan, ejder-balk, ylan, at, koyun, maymun, tavuk, it, domuz. 60 yl bir meldir. Mevsime dayal dzeni, ay isimleri ve hayvan adlarn tayan yl isimleri ile Trk takvimi, komu lkelerden etkilenmi olsa bile, kendisine mahsus karekteristik zelliklerini milat yllarndan itibaren kazanm olmaldr. Trk takvimi bu esas ile gnmze kadar, eitli Trk boylarnda devam etmekte ve halen de kullanlmaktadr. III. Trkn En Eski Gemii Trkn en eski gemiine u yolla girebiliriz: A. Trk Dili, B. Arkeoloji, C. Mitoloji. A. Trk Dili ve Trkler Trke, Trk ve gemiini bilmek iin en nemli ve en etkili kaynaklardan birisidir. nk Trk dili, bu adyla da nemli bir birletirici ve tanmlayc bir unsur olmaktadr. Kendisine Trkmen diyen Eblgazi Bahadr Han, baz kelimeleri aklarken Trk dili demektedir. Dolaysyla Trk dili, ak, kesin ve ihmal edilmez bir kaynaktr. Zaten Trk Dili, byk siyas hasmlar tarafndan dahi, ihmal edilmez bir gerek olduundan Trk kavram ile adeta edeer saylmtr. nk Trke, Trkler sayesinde yaam ve her zaman canl kalabilmitir. Ayn byk dil ailesine mensup olu, Trkn olmasa bile Trk dilinin nemli bir gereidir. Bu dili konuanlara Trk Dilli Halklar dense de Trk kavram burada etkinliini ve nemini korumakta ve koruyacaktr. Trk denince M.. 4000 yllarndan itibaren ortak bir dil konuan insanlar anlalmaldr. Bu dilde temel olarak tek heceli kelimeler vardr. At, et, it, ot, ok, in, is, ud ve bakalar. Bu heceler sonradan teki kelimelerin de kkleri olmulardr.

390

Trk, mensuplarnn konutuu dil olan Trke ile yakndan balantldr. Trke ile ilgili aratrmalar, bu dilin konuulmasnn tarihini, dolaysyla Trkn varln ok daha eskilere gtrmektedir. Dnyadaki Trklk Aratrclarnn (Trkolog) kimi zaman farkl dnceleri yani bilimsel kanaatleri olmakla birlikte, aadaki tarihlendirme genel bir kabul grmtr: I. Trk Dilinin, Komu Yakn Dillerle Birlikte Olduu Altay Dnemi: M..: 4000-3000 yllar. II. En-eski Trke dnemi: Erken devirleri: M.. 3000-500 Ge devir. : M.. 500-M.S. 300 III. Eski Trke Dnemi: 300-1200 IV. Orta Trke Dnemi: 1200-(ve sonrasndaki gelimeler, konumuzla dorudan ilgili deildir). Grlyor ki dile dayal aratrmalar, Trkenin en eski dneminin kesinlikle milattan nce 4000lere, yani gnmz itibariyle en azndan 6000 yl geriye gtrebilmektedir. Bu tarihi biz, ayn zamanda Trkn grld en eski zaman olarak, bir ihtiyat pay brakarak belirtebiliriz. Trk Dili, Trk kavramnn olumasndaki en temel unsurlardan birisidir. Kimi zaman Trklerin Devletinin ad dorudan Trk adn tamasa bile, komular bu devleti, her eyi ile Trk Devleti sayyorlard. Hatta bu Devletin resm dili bazen Trke olmayabiliyordu (Trkiye Seluklular Devleti gibi). Bu trden gerekler, ne yazk ki Trk insannn zihnini kurcalamaya devam etmektedir. Bunun en nemli rnei, Osmanl Devletinde grlebilir. nk ad dorudan Trk olmayan bu Devletin Trk kavram ile ilikisi, gnmzde dahi birok Trkiye Trknn kafasn megul etmektedir. Oysa, mesela XIX. yzylda Devletin resm ad Devlet-i Osmaniye ve bu devletin iindeki halka da Osmanl denmesine ramen, bu Devletin resm dili Trke idi (1876 Kanun- Essisii 18. Madde, keza 68. madde). Trke ise ancak bir Trk Devletinde resm dil olarak kabul edilebilir ve bu dili de Trkler konuur. B. Arkeolojik Buluntular nsann yaad yerden madd kalntlar demek olan arkeoloji ile, Trk insann en eski zamanlarna gidebiliriz. Nitekim Altaylar bata olmak zere, Kazakistan ve Krgzistan gibi, Trklerin en eski zamanlardan beri yadna kimsenin, en byk Trk dmanlarnn dahi itiraz etmedikleri corafyalarda birok arkeloojik aratrma yaplmtr. Yakn zamanlarda buralara da hakim olan Rusya arl ve Sovyetler Birlii idaresindeki bilim adamlar, Trk adn kullanmamaya zen gstererek, btn bu yrelerde yle bir gemiten sz ederken;

391

Ta devri, Bronz devri, Sakalar devri, Usunlar devri Trk Hakanl Devri (VI. yzyl). Bylece tarih adlandrmada Trkler buraya ancak VI. yzylda gelmiler, bir sre hakim olmular, sonra da kaybolmulardr. Oysa, Kazakistan ortalarnda veya Krgzistanda Tanrda eteklerinde Issk gl boylarnda dorudan Trk insan yaam ve onun hatralar buralarda kalm olmaldr. Ancak elbette yazl bir belirgin ifade yoksa, sadece yaadklar yerden ve eyalarndan kalanlara baklarak kimlik belirlemek g ve tehlikeli bir itir. Ancak en azndan iki bin yldr kesin olarak Trklerin yaad belli olan yerlerin, daha eski yz ve bin yllarda da Trklerle meskn olmas tabi olmaldr. Bu hkmn kabulnde, Trklerle ilgili bir baka pein hkm veya varsaym etkili olmaktadr. O da Trklerin bir yerde pek karar etmeyip durmakszn g etmi olmalardr. Tarih boyunca Trk gleri nl olduundan, Trklerin yaad alanlar en eski zamanlardan beri Trklerin olmayabilir. Byle olduu takdirde dahi cevab verilemeyen pek ok soru vardr. Asya corafyasnda, mesela Issk gl, Trk destanlarnda da Trkn kenarnda yaad bir yerdir. Bu sebeple bu yredeki arkeolojik aratrmalarn gemi bin yllara ait verilerinin dorudan Trklerin atalarna atfedilmesi olaan saylmaldr. Ancak bu trden adlandrmalar ve izahlar imdiye kadar Pan-Trkist yorumlara (bkz. G. Frumkin) meydan vermeyecek ekilde yaplm, kavramlar ve terminoloji dikkatle seilmitir. Bu konuda Trk adnn ilk olarak VI. yzylda ortaya km olmas yolundaki genel kabul de etkili olmutur. Bununla birlikte aratrmaclar Altaylar zerinde daha ok durmaktadrlar. Altaylar, hem Trkistan sahas hem de daha doudaki tken yresi ile ilikili olduundan, muhakkak ki akla en uygun gelen yerdir. Fakat bize kalrsa bu alan, Trklerin anayurdunun, sadece dou kenarnda kalmaktadr. Anayurt olarak, Altaylar ile Hazar Denizi ve Tanr dalar arasndaki alan saylmaldr. Bylece Aral gl tam ortada yer alabilir. Eski Trk yurtlarndaki arkeolojik kazlar Zeki Velidi Togan ve Bahaeddin gel de salklarnda takip etmekle birlikte en iyi ekilde deerlendiren Trk aratrc Dr. Emel Esindir. (1914-1987) O, kaleme ald eserlerinde, arkeolojik yaynlarn gereini gz nne alarak, oluumlar Trk bak asndan deerlendirmeye almtr (Eserleri iin bkz. Bibliyografyaya). Onun ilm hkmleri o zamanki Sovyet ve imdiki Rus alimleri tarafndan da takdir edilmekte idi (mesela S. A. Klyatorny). Arkeolojik gereklerin, Trklerin baz yrelerde birka bin yldan beri oturduklarn ak olarak

392

gsterdikleri bir misl X-XI. yzyllardaki Ouzlar lkesine aittir. Aral Denizinin dou kesiminde, Srderya=Seyhun deltasnda bulunan eski Ouz Yabgularnn klk merkezi Yengikend, Yeni-ky (dih, karye) anlam ile dikkati eker. X. yzyl slam corafyaclarnn Ouz lkesi olarak sz ettii bu meknn ortasnda yer alan Yenikentteki kazlar yapm olan S. P. Tolstova gre buradaki kltr eserleri arasnda, milat yllarnn katlar ile M.S. X. yzyl katlar arasnda hibir kltr kesiklii sz konusu deildir. Yani milat yllarnda bu iskn yerinde oturanlar ile M.S. X. yzyln insanlar, ayn eyalar kullanm, ayn hayat yaamlardr. Eski kltrn bittii ve yeni bir hayat tarznn baladna (yeni insanlarn geldiine) dair arkeolojik bir delil sz konusu deildir. u halde tarih kaynaklardan X. yzylda burada kesinlikle varln bildiimiz Ouzlar, burada en azndan bin yldan beri oturmaktadrlar. Ayn Trkler orada oturmaya sonraki bin ylda da devam edecekler, ancak XIX. yzylda aralarnda Ruslar grleceklerdir. Prof. Denis Sinorun son makalelerinden birisinde sz konusu ettii gibi, birok bilgin, Trklerin durmakszn g ettiine inanmakta idi. Bu sebeple de baz Trk ve yabanc bilginlere gre Ouzlar buraya daha doudan gelmi olmaldr. Ancak arkeolojik veriler, bu gn eer varsa, en azndan milat yllarndan daha nceki bir zamanda olmu olabileceine iaret etmektedir. Arkeolojik neticeler, gerek kullanma eyas gerekse dorudan yaayan insanlarn iskeletleri zerindeki aratrmalar ile, Asyadaki devamll gsteriyor. Bu arada kimi zaman, mongoloit diye tanmlanan unsurlarn arttna iaret edilmekte birlikte, bunlar da fazla nemli deildir. Trklerin M.. binli yllardan beri yaadklar yerlerdeki yzey aratrmalar ve kazlar, bu yrelerdeki insanlarn madd kltr eyalarn ortaya karmaktadr. Bu insanlarn rettikleri eyalar arasnda, mesela inan alannda devamllk gsterenler dikkati ekiyor. Trklerin llerin mezarna koyduklar, ly temsil eden mezar ta=balbal, Trk zellikleri ile bilinir. Bu balballarn uzak benzerleri, dnyann teki sahalarnda da bilinir. Ancak VI-XII. yzyllarda dorudan Trk adn tayanlar tarafndan da ok kulland ak olarak bilinen balballarn benzerlerinin nceki bin yllarda da Bat Asya ve Dou Avrupada rneklerine rastlyoruz. Saka/Skit lkesindeki balballarn, bir byk kltr gerei olarak ele alnmas ve Skitlerle ilgili deerlendirmelerin, arkeolojik olarak da yeniden yaplmas gerekmektedir. Trk lkelerinin arkeolojisi, ta devirlerinde, ilk ve kapsaml buluntularn coraf adlarna gre de adlanmaktadr. Bunlar arasnda Andronovo, Tagar ve Tatk kltrleri dikkati eker. Bunlarla ilgili olarak ayrca deerlendirmeler yaplabilir. Trk lkelerinin arkeolojisi, ta devirlerinde, ilk ve kapsaml buluntularn coraf adlarna gre de adlanmaktadr. Bunlar arasnda Tatk, Tagar ve Andronovo kltrleri dikkati eker. Bunlarla ilgili olarak ayrca deerlendirmeler yaplabilir. Fakat bunlar arasnda Emel Esinin yazdklarn (slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, Trk Kltr ElKitab, II, Cild I/bden Ayr basm, stanbul 1978, s. 10-11, 19-20) aynen alyoruz: Tarihiler ve arkeologlar hem tarih kaytlara hem de arkeolojik kalntlara dayanarak Kem nehri kylar ve Kgmen Dalarndaki kltrleri Kagnl, Krgz ve Gktrklerin mterek atalarna

393

balamlardr. Bu blgede uzun bal Europeoidler olan Andronov kavmi yayordu. M.. 1300 sralarnda Karasuk kltrnn ortaya knda, doudan gelen baz daha Mongoloid boylarn mil olduu kltr kalntlarndan bilinmektedir. Doudan gelip Karasuk kltrne yol am olan boylar arkeolog Kiseleve gre Kagnl Ting-ling boylar idi. Kagnl boylar, bugnk inin kuzey blgelerinde yaamakta olan, baz aratrclara nazaran ksmen Europeoid, fakat Mongoloidler ile de gittike karan boylard. M.. 600 sralarnda ayn blgede Karasuk kltr, baz Europeoid glerin tesiri ile Tagar kltrne evriliyordu. M.. 300 etrafnda yeni Mongoloid glerin neticesinde Tagar kltr, Tatk kltr olarak geliti ve Altay dalarna da uzand. Bylece Kagnl, Krgz ve Gktrk kltrlerinin bir mterek kkten doduu aka grlr. Treyi efsanesinden anlaldna gre Gktrk sllesi bir devirde bunlar idare etmiti. Esasen dil ve yaz birlii gibi, hem Kagnl boylarn, hem Gktrklerin toteminin kurt olmas da mterek kltre dellet eder. Btn Trke konuan boylar hakknda at, da keisi ve su kularna dair baz efsaneler de mterek kltr unsurlar idi Tagar mezarlar eskiden beri yama edilmi olmakla beraber, bunlardan pek ok eya kmtr. Tagar kltrnde ekser erkek, fakat sava olduklar anlalan baz kadn mezarlarnda da silahlar bulundu. Oklar, dz kl ve kngrak dediimiz iki yan keskin dz kamalar oktu. Kabzasnda hayvan ba veya kk hayvan heykelleri olan, yataan dediimiz, eri baklar da bunlarn menei olan Kuzey in ile Tagar kltrnn ilikilerine iaret ediyordu. Erkek ve kadn mezarlarnda pek ok ss eyas bulundu: Renkli talar ve bilhassa al akik ile sslenmi altn ve tun tokalar, ineler, tclar, bilezikler, kpeler, taraklar ve sapl tun aynalar gibi Pazrk kurgannn bulunduu Altun-y, yani Altaylar da arkeolojik aratrmalar oka yaplmtr. M.. IV-II. yzyllara ait olduu sanlan Pazrk kurgan, in kaynaklarndaki M.. 176 ve 43 yllarna ait kaytlarda bu yrede Uygurlar bulunmakta imi Schmitt ise Milt sralarnda Altunyl manasna gelen Kin-man adl bir kavim mevcud olduuna gre Altun-yn Trklerin en eski vatan olduu fikrindedir. Altaylardaki mezarlardan da pek ok eya kmtr. Bunlar Gktrk Devri eyalarn andrrlar. Tatk devri levhalarndaki ahslarn kimisi Asya gebelerinin kyafeti olan akr ve mintan giymiler. Sava sahnelerinde uzun sal veya topuzlu olanlarn galip geldii ve kel olarak gsterilenlerin maluplar olmas dikkati eker (Kagnl boylar malup dmann san keserdi). Baz ahslar Kazakistandaki Esikte ve Aral blgesinde de grlecei gibi, maden veya deriden kk levhalarn dikilmesinden mteekkil zrhlar giymitir. Bunlarn banda Gktrk Devrinde yksek mertebeli kiilere mahsus olan sivri tulgalar vardr Alpler kulaa kadar gerilebilip oklar ok uzaklara yollayan cinsten gebelerin gelitirdii yaylar germektedirler. Bu resimler tek bir levha halinde bir Alpin hayatn tasvir etmekte olabilir. Emel Esin, bir baka yazsnda, en eski Trk hayatn, Trk kltr olarak ylece zetlemektedir:

394

Trk kltr, Kuzey Eurasia ktasnn geni ufuklarnda domutu. Trkler hakknda en eski kaynaklar, in tarihleri, milattan nceki nc asrda yaayan, tarih sahnesinde Trk olarak belirecek birka boy zerinde bilgi vermektedir (Basmllar, Krgzlar, Uygurlar ve inlilerin Tingling=Tieh-le gibi adlar ile andklar Kan sahibi kabileler, Yani kangllar). Bu Trk boylar inin kuzeyinden batya doru, Aral denizine kadar uzanan bir kuak boyunca kurulmu devletler olarak tantlmaktadr. Bylece erken Trkler, Kuzey Eurasia ktasnda yaygn, muhtelif rklardan (europid ve mongoloid) boylar evresinden idiler. evrenin dousu hakknda aratrmalar unu gstermektedir: Aslen ana etrafnda teekkl eden kk apta ekinci toplumlar, milattan nceki ikinci bin yln sonunda, bir istila sonrasnda, muhtemelen Ari kavimlerin ilerlemesi neticesinde hayat tarzlarn deitirmilerdi. Bu insanlar, geimlerini obanlk ve av ile salamaya balamlard. Souk mevsimi, eskisi gibi, hcumlara kar tahkim edilmi surlu klaklarda geiriyorlar ve muhtemelen kuvvetli, gereki ve heyecanl, hamasi sluptaki sanat eserlerini meydana getiriyorlard. Surlar iindeki klaklarda, otalarn yannda, benzer ekilde ina edilmi sval aatan evler de vard. Krgz Trkleri, milattan nceki son asrda, in tarznda kk de yapmlard. Baharda srleri yayla ve otlaklara gtrp adr (grlebilir ev) altnda yayorlard. Gnmz aratrclar mevsim gleri yaplan hayat tarzna yar-gebelik demektedir. Mevsim gleri srasnda, srlerin birbirine karmamas iin her boy, srlerine kendi tamgasn vuruyordu. Sanat eserlerindeki tamgalar, kuzey Asya kltrnn bir alameti oldu. Mevsim glerinde karlalan glkler ve boylar arasnda atmalar, erkek sava kiiliinin, Trke tabiri ile er ve alp ahsiyetinin n plana gemesine yol amt. Erler ve alpler, alpagutlar, baaturlar arasnda kurulan kademeli balar, ordularn ekirdei olacaktr. Alpler lenlerde mertebeye gre sralanyor ve iki kadehi ile, sava tanrs timsali klc ahit tutarak byklerine ballk and iiyorlard. Er ve alplerin mezarlarnda ve heykellerinde grlen alametleri kl veya kama asl kemer ile kadeh idi. Toplumdaki deiiklik, kadnlarn hayatnda ok fark yapmad. Kadnlar yine ailenin bakm ile, evi olarak kalmakta, ilaveten g esnasndaki glklere ve atmalara bile kar koyabilmekte idiler. Ana tanra tasavvurunun, ana etrafndaki nceki aile dzeninin hatras olduu sanlr. Kuzey Eurasia mezarlarnda bulunan eya, yar gebelie uygun olarak tanabilir cinstendir. Eski Trke ad ile kerek veya ota diyeceimiz, Kuzey Eurasiann stvani ekilde ve knbedli adrnn, ilemeli kee rtleri ile kee, yahut yn yayglar bulunuyordu. Hallar merasim eyas da saylyordu. Atl boylarn kyafetleri akr ve kee izme, kaftan, kepenek, krk hem souktan hem gneten koruyacak brkler, asrlar boyunca deimeyecekti. Birer sanat eseri olan madeni ve kemikten kk levhalar, giyimde olduu gibi, at takmlarnda da kullanlyordu. Boy bei mertebesinde olmayan erkekler, kadnlardan daha sade kyafette idiler. Fakat onlarn da kpeleri, gerdanlklar olabilirdi.

395

Tarih Trk devrinin en erken safhasndan beri ilemeli yaka ve kol azlarna dikilebilen eridler, mertebe iareti olarak gzkmektedir. Sanat eserlerinde, kadn tasvirleri, uzun elbiseler ve tac gibi balklardan seilebilmektedir. Kuzey Asya atl boylarnn mezarlarnn bir hususiyeti de ok sayda ve gelimi silah cinsleri ve zrhlar ile tulgalardr. Atl boylar drt nala gidite hem ne hem arkaya ok atmak mahareti ile n salmlard. Trklerde byle stn okularn alameti, baa taklan ift ahin kanad idi8 Grlyor ki arkeolojik tetkikler dorudan Trk yorumu vermese de, ok ynl zellikleri ile Trklerin gemi yz ve bin yllarn en iyi ekilde tasvire imkan vermektedir. Bylece arkeolojik bilgiler sonrasnda, dorudan tarih devirlere girilebilmektedir. C. Mitoloji / Destanlar: Trkn Kendi Destanlar Destanlar, efsanev bilgiler, tarih kaynaklarn bulunmad zamanlarda bir fikir verebilir: Bu sebeple Trklerle ilgili Destanlarda da tarih gerekler bylece aranacaktr. Zeki Velidi Togan, Trk Tarihinin en eski devirlerine ait rivyetler dorudan doruya destan olarak yazlmtr demektedir (Tarihte Usul, 1950, s. 47. ) Bunlardan u destan, Hanname, Tngealp (Afrasiyab), Trk, drt olu ve On kam (On-ok, yani Bat Gktrk) rivayetleri bize ancak baz paralarndan malumdur. Togana gre btn bu rivayetlerin tarih hayat yansttklar aktr. 1. En eski Trk destan Alp Er Tunga ile ilgilidir. Hatralar Afrasiyab adyla ran mill destannda saklanan Alp Er Tunga, Trk devletinin en eski ve en naml Hakandr. Kagarl Mahmud tarafndan nakledilen (I, 41, 189) destan paralar olduka etkili ve gzeldir. Alp er Tunga ldi m Isz ajun kald mu dlek in ald mu Emdi yrek yrtulur Ulp eren brley Yrtp yaka urlayu Skrp ni yurlayu Sgtap kzi rtlr. Alp Er Tunga destan ile biz dorudan destan hayattan, Sakalar=skitler devri Trk tarihine girebiliyoruz. nk Alp Er Tunga= Afrasiyab, ran sahasnn dou ve kuzeyine hakim olan bir byk

396

devletin Hakandr. 2. Zaman bakmndan sralandnda ikinci destanmz, muhtemelen Asya lerinden dou taraflarna g olayn konu edilen u Destandr. Bu destan da ancak hikye halinde Kagarl Mahmudun eserinde kalmtr. Buna gre skender-i Zlkarneyn, Trkistana geldiinde Trk Hakan u, douya doru ekilmitir. Hakann bu ekilme kararndan habersiz olan bir ksm Trkler ise Trkistanda kalmlar idi. Bunlar Kagarlya gre yirmi iki Trkmen boyudur. Emel Esin ve dier birok aratrc u Destannda, in slalelerinden Choularn izlerini grmektedirler. 3. XVII. yzylda yazya geirilmi olan Hanname, Kimmerlerin Orta Asyada baz Trk kavimleri, Hasarlar, Rak/Urak, iil ve laklarla birlikte yaadklar zaman anlatr. Hanname, bize ancak 17. asrda Buharal mami adl bir zbek tarafndan efsanelerle kark bir ekilde yazarak vasl olmutur (Z. V. Togan, Tarihte Usul, s. 48; ayrca bkz. Das zbekische Epos Chan-Name, CAJ, Vol. 1, No. 2 s. 144-156). Hannamenin, tahlili yaplmadan geni bir zeti, O. . Gkyay tarafndan yaplmtr (Hannme, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968, s. 275-329). Hannamede, hadiselerin olu zamanlar ile yazl devri arasndaki ok uzun zaman dolaysyla; yerler ve kahramanlar ok i ie girdiinden, tahlili ok dikkat ister. Bunu da Zeki Velidi Togan yapm olup, henz, ok ksa bir hulasas yaymlanmtr. 4. Ouz Han, en eski Trk tarihinin en ok bilinen kahraman olup, Trk destanlarnn nispeten en iyi muhafaza edileni de Ouz Destandr. Ouz Destannn dorudan Trkesi, hem de XIV. yzyl balarnda yaplan Farsa evirisi gnmze kadar gelmitir. Bu arada sonraki zamanlarda da Ouz Destan birka ekilde kaynaklara yansmtr (. Yezd, Ulu Bein eseri; Eblgazi Han). Zeki Velidi Togan, Ouz Destann hayatnn son senelerinde ele alm ve incelemeleri tarafmdan yaymlanmtr. Ouz Destannn daha ayrntl olarak nakledilen Reideddinun Cami tTevarihindeki Farsasnda, 24 kadar Padiah zikrediliyor. Burada birka slaleye mensup hkmdarlar kartrlm. Tam bir slalenin hkmranlk devri, tek bir padiahn mr gibi tasvir olunan noktalar da olabilir. Trke ve Farsa olarak birok ayr ekilleri bulunan Ouz Destan, Zeki Velid Togann ayr bir kitabnda incelenmitir. 9 1. Reideddin Fazlullah XIV. yzyl balarnda kaleme aldrd Cami t-Tevrihin giriinde, en ok Ouz Han zerinde durmu idi. O ayrca kendisine ulaan destanlar da sz konusu etmitir. Fakat ona gre, Trklerin gemileri ile ilgili en eski ve etkili destan, Ouz Destandr. Ancak o bu kesimi Trklerin ve Ouzlarn Tarihi diyerek vermektedir. Burada nne getirilen Trke metin Farsaya evrilirken, muhtemelen slm unsurlar katm, bu arada baz tasarruflarda da bulunmutur. Metin yle balar: Trk tarihileri ve dili abuk rviler yle anlatrlar: Nuh Peygamber A. S. yeryzn oullar arasnda bltrd zaman byk olu Yafese Dou illeri ile Trkistan ve o taraflar verdi. Yafes, Trklerin deyiine gre Olcay Han diye lakab alr. O gebe olarak yayordu. Yaylak ve klak

397

Trkistanda olup yaz aylarn pan ehri ehri yaknlarndaki Ortak ve Krtakta klar da ayn yrelerdeki Karakurum diye mehur olan Karakumdaki Borsuk adl yerde geiriyordu. Burada iki ehir vard: Birisi Talas, birisi Kar Sayram ki bu son ehrin ok byk krk kaps vard. Bugn orada Mslman Trkler yayorlar. Kunznn memleketine yakndr ve Kayduya aittir. Olcay Hann paytaht bu yerde idi. Onun Db Yavku Han adnda bir olu oldu. Dbin manas taht ve makam, yavku ise halkn nderi demektir. O byk ve tannm bir padiaht. Drt muteber ve hretli olu vard. Kara-han, Orhan, Kr-han ve Kz-han. Kara-han veliahd olduundan babasnn yerine geip Padiah oldu. Onun ok talihli ve padiahla layk bir olu dnyaya geldi. gn ve gece anasnn stn emmedi Bundan sonrasn zetleyerek verecek olursak, anas Tanrnn birliine iman ettikten sonra stn emer; bir yl sonraki toyda kendi adnn Our (Ouz) olmas gerektiini belirtir ve bydkten sonra babas kardelerinin kzlarn alr. Bunlar Tanrya iman etmediklerinden yanamaz, kk amcas Orhann kzyla daha iyi iliki kurar ve bu durum babasnn dikkatini eker. Ouz avda iken onu yok etme hazrlklar yaplr ve bunu da son hanm Ouza haber verir. Ouz ile babas ve amcalar arasnda mcadele balar ve bu 75 yl srer. Sonunda Ouz galib gelir; amcalar uzaklara kaar, Ouz onlara Muval yani her zaman kaygl olun diyerek Mool adn verir. Ouz zafer sonrasnda toy verdi ve kendisine uyanlara Uygur adn verdi. Sonrasnda cihangirlik iin dnyann drt bir yanna seferlere balad. Hindistana, in, Main ve Nenkiyasa sefer etti; lkesine dndnde nal Han ile savat. Oradan kuzey diyarna yneldi; Karaite galip geldi; Atil boyuna vard; Kl-barak ile savat; sonrasnda Karanlk lkesine yneldi; elde edilen ganimetleri yeni icad edilen Kangllara ykleterek memleketine gnderdi. Derbentten gneye indi, irvan ve amahdan sonra Arran ve Mugan tarafna gitti. Grcistana hakim oldu; Diyarbekir ve ama yneldi; oullar Tekfur ile mcadele sonrasnda Frenk ve Rum diyarna kar harekete getiler Ouz btn ordusuyla Dimeke yneldi, Msr da alp il yapt ve Badat tarafna yneldi. Oullarn Fars ve Kirman tarafna gnderdi, IrakAcemde iken, a kaldndan geride kalanlara Kal-a adn verdi. Mazenderana ve oradan Herata ulat; yurduna Gur ve Garcistan yoluyla dnerken, dalarda ok kar olduundan, geriden gelen Karluklar orada kaldlar. Ouz yurduna dnnce Uygurlar onu karladlar, byk bir toy verildi, Ouz Han altn evini kurdurdu. olu bir yay, olu da oklar buldular; bozulabilen yay bulanlara Bozok, oklar bulanlara da ok adn verdi. Daha sonra da vefat etti. Ouz Handan sonra yerine Gn Han geti; bu zamanda Yenikentli Irkl Hoca, Ouz Hann alt olunu ve her birisinin drderden 24 torunu kendi arasnda dzenledi. Bylece onlar toylardaki yerlerini, sralarn ve yiyeceklerini bileceklerdi. Bu arada her birisinin damgas ve ongunu (kuu) de belirlendi. Bunlar aada Eblgaziden nakledeceiz. Ouz ve sonras Gn Hann ardndan baa geen Ouz Yabgular (Db Yavkuy Han, Kurs

398

Yavkuy vb.) ile artk dorudan bir tarih dnem balamaktadr. 2. Uygurca Ouz Destan Uygurca Ouz Destannda Ouzun annesi Ay-kaandr; Ouz adeta vahi bir grnte bir yiit olur ve halkn birok canavardan kurtarr. Gkten inen k iindeki kzla evlenmesinden Gn, Ay ve Yldz; bir ada iinde bulduu kzdan da Gk, Da ve Deniz adnda oullar oldu. Ouz bir byk toy verdi ve dnyann drt bir yanna Ben Uygurlarn Kaanym, bana itaat etmeniz gerek diye haber gnderdi. Altan Han buna uydu; fakat sol yandaki Urum Kaan uymad ve zerine yrd. Bu srada gk tyl, gk yeleli bir kurt ordunun nnde belirdi; Ouzun ordusu onu takib ediyordu. Urum Kaan yenilmi, kardei Uruzun olu Ouzun Saklab adn verdii bir ehirde kalp Ouzla dost olmutu. ok geni olan til suyunu gemek iin Ulu Ordu Be, aalardan yararlanp bir alet yapt iin Ouz ona Kpak adn verdi. Yredeki bir buzlu daa giden askerleri karlar iinde kalnca onlara da Karluk dedi. Yoldaki bir altn evi aamayan Ouz, birisine burada kal ve a dedi ve onun ad da Kala oldu. ret ile kavgada ok ganimet alnmt; Barmakl osun Billig, kanga kanga diye ses karan Kangly icad edince onun adn Kangalu/Kangl koydular. Kurt nde olmak zere Hind, Tangut ve am taraflarna yrd; oradan Masar diyarna gitti. Masar Kaan yenildi, saysz eya ile geriye yurduna dnd. Ouz Kaann yannda, Ulu Trk adnda ak sakall, ak sal, ok akll bir ihtiyar, anlayl ve asil bir kii idi. Bir gn ryasnda gndousundan batsna uzanan bir altn yay ile gm ok grmt. Bunu Ouza anlatt; Ouz, Gn, Ay ve Yldz douya, Gk, Da ve Denizi batya gnderdi; Douya gidenler bir altn yay, batya gidenler gm ok bulup babalarna verdiler. Ouz, altn yay paraya blp bozdu; her bir oluna bunlar ve oklar verdi. Ouz en son bir byk kurultay toplad; Sa yanda yay bozup verdii oullar, yani Bozoklar, sol yanda da oku verdii oullar oklar oturdu, sonrasnda Ouz imdi yurdumu size veriyorum diyerek destan bitmektedir. Biroklar tarafndan yaynlanan (Bang-Rahmeti; M. Ergin, erbak, ) Uygurca Ouz Destan, henz slam motifler girmeyen bir dneme aittir. Ouz gl, kuvvetli ve Bozkurt rehberliinde ordularn yrten bir insandr. Ouz Hann akl banda maviri Ulu Trktr. 3. Temr Devri Tarihileri Temr devrindeki tarihiler, Asyadaki Ouz Destannn ve Ouz Hann ahsiyetinin teki Trk destan geleneklerinin biraz farkl bir eklini belirtir. XIV. yzyl sonlarnda bilinen ve XV. yzylda kaynaklara kaydedilen ekli (erefeddin Yezd Mukaddimesi) 1440 yllarnda Temr Bein torunu Ulu Be (1394-1449) tarafndan da eceretl-Etrk adl eserinde nakledilmitir. Ona gre, Nuh Peygamber, Turan ve Trkistan Yefesin hissesine verdi, bu sebeple ona Ebt-

399

Trk derler (yeni Trkn babas); ran topraklar, Acem ve Ahvaz, Sama yani Ebl-Aceme dt, nihayet Hindistan ve Sudan taraflar da Hama ayrld ve ona da Ebl-Hind derler. Yafesin dokuz veya sekiz ocuu olduu sylenir: Trk, Hazar, Saklab, Rus, Mensek, in, Kemari, Kimal (? k) ve Mareh (=Kan?). Bazlar Kimakle Kemariyi bir sayarak sekiz ocuk derler. Ulu Be Farsa eserinde, Trke Yafesolandendiini de kaydeder. Trk bin Yafes bin Nuhun padiahlnn anlatlmas kesiminde, aada Mcmelt-Tevarihte nakledilecek bilgiler hemen aynen bulunmaktadr. Ancak baz farklar da vardr. Mesela ok yerleri gezdikten sonra beendii sulu; emeleri bol yere Cayilgan (Yaylgan?) adn vermitir. Farslarn, Hz. demle ayn kii olduu sylenen hkmdar Keymers ile ada olup, o da Dou illerinin hakanlarnn arasndaki ilk kaandr. Son derece akll; edebli ve hner sahibi idi. Halkna at, deve, sr, koyundan istifdeyi ve kee yapmn retti. Zamannda bar ve huzur vard. Trkn be olu olmutu: Srasyla Amlca, Tnk, Cigil, Barshar ve lak. Yemee tuz katlmas Tnk Han zamannda olmutu. yle ki bir gn avda kebap yerken Tnk bin Trkn elinden der; bu yer meerse tuz madeni imi ve alp yediinde tad daha ho gelir. Durumu kardelerine, babasna ve teki devlet erkanna bildirir ve bundan byle kebaba tuz konur. Keza ehli ve vahi hayvan postlarndan elbise edinmek de Trk zamanndan kalmtr. 240 yl mr srd. Trkn vefatndan sonra kardeler arasnda baz olumsuzluklar grnd. Mesela Mensek, hilekr olup Bulgar nehri kenarn mekan tutmutu. Guzlar ondan gelir; istendiinde yamur yadrlabilen yada tan Mensek alm, Trke sahtesini brakmt ki sonra bu Guza geti. Guz ile amcas Trk arasnda bu sebeple kavgalar oldu. Yuur ve Trkmanlarn adlar bu ekime ve mcadelelerde geer. in de hnerli ve feraset sahibi bir kimse idi. Main, inin oludur ki Osman bin Erturulun ceddi buraya kar. Kemari de ayya ve av-sever bir kimse olup, sincap, samur ve kakm derilerinden giyim yapyordu. ki olundan birine Burtas, birine Bulgar adn koydu. Kimal/Kimak, zarif, latif bir kimse idi. Evlad da mirza tabiatl ve ho zellikleri ile nldr. Kan (yukarda Mareh diye gemiti) bin Yafes ise iyi yaratll ve gzel ahlakl idi. Kardeleri arasnda en insafl olarak hret bulmutu. in snrlarnda Kamrun taraflarnda kald ve evlad orada dald. Yafesolan Trk Han bin Yafes, Trkistan gzelce idare etti. Vefatnda olu Ablca Han, yerine onun olu Dibakuy Han, onun olu Kyk Han ve onun olu Almcan Han getiler. Almcan Han Trklerin lkesini Tatar ve Mool adl iki oluna paylatrd: Tatar Handan sonra srasyla Buku Han, Amlcana Han, Ensil=Elili Han, tsenir Han, Ardu Han, Baydu Han ve en son Han da Sevin Han idi. Mool Hana gelince bunun drt olu oldu: Kara-han, Oz-han; Kz Han ve Or-Han. Babalarndan sonra Kara-han Han oldu. Klak ve yayla Ortak ve Krtak idi. Bunlar kafir olup irk iinde idiler. Hatunundan bir olu dnyaya geldi, ad verme toyunda o kendi adnn Auz (bundan

400

sonra Ouz diyeceiz) olduunu syler. Anasnn stn, o ancak Tanrnn birliine inandktan sonra emdi. Bylece Ouz Han ile ilgili, nemli bir ksm Reideddinde verilen bilgiler verilmekle birlikte ordu dzeniyle ilgili ksm bir hayli ayrntl, ksmen Moolca fakat Trkeleri de olan bilgiler vardr. Ouz Han, Reideddinde olduu gibi Uygur, Kpak, Karluk, Kala ve hatta Aaeri Trk boylarnn isimlerini verir. Burada ek olarak Ulu Beyde iyurgan/Crgn? (uburgan?) ki katar manasna gelir, eklenmitir. Hatta bir yerde (yazma, 23b) kendisine Ouz Han-Gazi de denerek, o ayn zamanda bir slm kayram saylmaktadr. Asl yurduna dndkten sonra bir toy yapt, altn otan dikti; yenip iildi. Bozok (Kn Ay, Yulduz) ve oklar (Kk, Tak ve Tingiz) dzenledi. Ouz Handan sonra Kn Han geer ve Irkl Hoca sa ve sol kollar (Bozok ve oklar) dzenleyip onlarn lakap ve tamgalar ile yerlerini meclis ve toylardaki yerlerini belirtir; koyunun nerelerini yiyeceklerini de tanzim eder; fakat Kn Handan sonra, olu deil kardei Ay Han geer. Ay Handan sonra ise, Yulduz Han geerler. Bu arada Yulduz Han Ay Hann olu sayp, sonrasnda Yulduz Hann olu Mengli Han ve sonrasnda Tingiz-Han baa geerler. Tingiz Han 110 yl Moolistanda Hanlk yapar ve sonrasnda olu lhan padiah olur. Skin ve olgun bir kii olan lhan zamannda, ran-zemnden Tur bin Feridun asker ekip Ceyhunu geer ve Trkistana ynelir. Son Tatar Han Sevin Han, Ouz Han ailesine kar intikam iin frsat bulur ve onunla birleir. Tur ile lhan savarlar; Trklerden, Uygur ve Tatardan ou ldrlr; Tur ile Sevin Han ordusu hile ile geri ekip, sonra ani bir basknla Moollar yok ederler. lhann olu Kyan ile Nkz ve iki kadn lenlerin arasnda sa olarak kalrlar ve glkle kendilerini kurtarp, Trklerin Ergenekon, yani dar-geit dedikleri gvenilir bir yer bulurlar. Bu olay, Ouz Hann vefatndan bin yl sonra cereyan etmiti. Bu savalar srasnda bir tarafa kaan krk kzn soyu, Kr-kzlar oluturmu; otuz yiit de baka bir yne kam ve onlardan Otuz-olanlar meydana gelmi. Bylece dorudan tarih devirlere de gelinmi olur. nk artk Ergenekon ile ifade edilen Trk tarihinin bu bir felketli dnemidir ve Gktrklerden nceki zaman kastetse gerek. Grlyor ki XIV. yzyl sonlarndaki bir rivyet, Ouz Han Trke ve hatta daha yakn bir ata olarak da Moola balamaktadr. Ulu Be, kendisinin Trk olduunun uurunda olup, bu arada Asyadaki oluumlar da bilmekte, en nemlisi Moolun dorudan Trk ve Ouz Hanla yakn olduklarn bilmektedir. 10 4. Eblgazi Han 1603-1663 arasnda yaayan ve 1644 sonrasnda Hive Han olan Eblgazi Han, Trkmenler arasndaki Ouznamelerin olduka farkl olduunu grnce, kendisi de bir metin tesis etmitir. Onun metni, A. N. Kononov tarafndan yaynlanm, Trkeye de nakledilmitir.

401

Atil ve Yayk boyuna giden Yafesin sekiz olu vard: Trk, Hazar, Saklab, Rus, Menek, in, Kemari ve Tareh. Yafes ulu olu Trk yerine geirdi; Trke Yafesolan derler. Issk gl etrafn beendi, orada keeden evini kurup oturdu. Trkler arasndaki birok adetler ondun kalmtr. Trkn drt olu vard: Ttek, Cigil, Barscar ve Emlk. Trk lecei zaman Tteki yerine brakt; Ttek, akll, devletli ve iyi bir padiah idi; Trk iinde ok adetler o yaratt. Acem padiahlarndan Keymers ile ada idi. Bir gn ava kar, geyik ldrp kebap edip yerken bir daram et yere der. Onu alp yediinde azna daha ho gelir; oras tuzlak imi. Aa tuz salmasn o kard. Ondan sonra olu Amlca, sonra olu Bakuy Db Han geti. Dbin manas tahtn yeri, Bakuyunki de il ulusu demektir. Sonra olu Kk Han geti; lnce olu Alnca, Han oldu. ki olu vard, birisi Tatar, birisi Mool. Atas yalandnda yurdunu ikiye blp iki oluna bltrd. Tatar ve Mool her ikisi de kendi lkelerinde padiahlk ettiler. Mool Hann drt olu var idi: Ulusunun ad Kara-han, sonra Kr-han, Kr-han ve Or-han. Mool Handan sonra, byk olu Kara-han baa geti; Kara-han Ortak ve Krtakta yaylar idi. Bu zamanda ona Ulu-Ta ve Kiik-Ta derler. K olunca Sr suyunun ayanda ve Karakum ve Borsukta klar idi. Karahann ulu hatunundan yz ay-gnden parlak olan bir olu dnyaya geldi. gece gndz anasn emmedi. Her gece o olan anasnn dne girip derdi: Ey ana, Mslman ol, eer olmazsan, lecek olsam bile senin memeni emmiyeceim. Anas oluna kyamad ve Tanrnn birliine iman getirdi. Ondan sonra o olan memesini emdi; Anas grd d ve Mslman olduunu kimseye sylemedi. nk Trk halk Yafesden ta Alnca Hana kadar Mslman idiler; Alnca Han padiah olduktan sonra Tanry unuttular, btn halk kafir oldu. Kara-han zamannda da sk kafir idiler; baba olunun Mslman olduunu bilse onu ldrrd. O zamanda olan bir yana gelince ad konurdu. Karahan ile boya haber salp bir ulu toy yapt. Karahan beylerine oluna bir ad verilmesini istediinde beyleri cevap vermeden olan Benim adm Ouzdur dedi. Sonrasn zetleyecek olursak, Reideddindeki olaylar hemen burada da grrz. Ouz vefat ettikten sonra, yerine Gn Han gemiti. Gn Han zamannda Irkl Hoca, Ouzun ocuk ve torunlarn bir tertip ve dzene sokulmular idi. Ouzlar 24 ana boy esasnda dzenleyen Irkl Hoca, boylarn kendi aralarnda ekimeleri iin baz esaslar koymutur. Baz ayrntlar Reideddinin eserinde bulunmayan bu dzenlemenin Eblgazi Bahadr Handaki eklini aynen almak, baz Trk boylarnn, bu dzenleme deki yerini, orun ve llerini belirtmek asndan yararl olacaktr: Altn rgenin trnde Kn Han oturdu; Koyunun ban, arkasn, kuyruklu ucasn ve barn ona verdiler. rgenin i eiinde Irkl Hoca oturdu, tn onun nne koydular. Sakolda ilk rgeye Kn Hann byk olu Kayy (kuu unkar) oturttular. Sa akl ilii l verdiler. Bayat (ki) onu dorad, Sork atlar tuttu. kinci rgeye Alka-evliyi (kykenek) oturttular. Sa kar ilii l verdiler. Kara-evli (Kbek-sar) onu dorad, Lala atlar tuttu. nc rgede Ay Hann byk olu Yazr (turumtay) oturttular. Sa yan-ba l verdiler. Yapar (kargu) onu dorad, Kum atlar tuttu. Drdnc rgede Dodurgay (Kzl-karcagay) oturttular, sa umacay l verdiler. Der

402

(ggn) onu dorad Mrdeuy atlar tuttu. Beinci rgede Yulduz Hann byk olu Avar (cerlan) oturttular. Sa uyluu l verdiler, Kzk (sarca) onu dorad, Turum atlar tuttu. Altnc rgede Bediliyi (bahr=kuzgun) oturttular; sa yarn l verdiler. Karkn (su brkt) onu dorad, Karack atlar tuttu. Sol yandaki birinci rgede Gk-hann byk olu Bayndr (lan) oturttular; sol uyluu l verdiler, Becene (ala toan) onu dorad, Kazgurt atlar tuttu. kinci rgede avulduru (budaynk) oturttular, sol yan-ba l verdiler; epni (hmay) onu dorad, Kankl atlar tuttu. nc rgede Da Hann byk olu Saluru (brkt) oturttular, sol akl ilii l verdiler. Eymir (encar) onu dorad, Kala atlar tuttu. Drdnc rgede Alayuntluyu (yalbay) oturttular, sol umacay l verdiler regir (bayku) onu dorad, Teken atlar tuttu. Beinci rgede Tengiz Hann byk olu diri (karcgay) oturttular, sol kar ilii l verdiler. Bdz (italgu) onu dorad, Karlk atlar tuttu. Altnc rgede vay (toygun) oturttular; sol yarn l verdiler. Knk (cer karcgay) onu dorad, Kbak atlar tuttu. Ouz Hann alt olunun asl hatunlarndan doan torunlar yirmi drt kii idi. Kn Han onlarn her ikisini bir rgede oturttu ve on iki blk oldular. Bu onikisinden doanlara yzlk dediler. Ouzun adlandrd kiiler ve kumadan doan torunlar da yirmi drt kiidirler. Bunlarn hepsini evin (rge) dnda oturttular; On ikisi at tutup oturdu, on ikisi eikte oturdu; bunlardan doanlara aymak dediler ki asl omaktr. Eblgazi Hann eserinde, Gn Handan sonra, olu Kaynn getii yazldr. Reideddin ise bunu belirtmeyip, dorudan Dib Yavkuy Han baa geiriyordu. Biz, Reideddindeki bu durumu, dorudan zamann bir etkisi olarak yorumlam idik. nk Reideddinin eseri kaleme alnd yllarda (XIV. yzyl balar) Kaylar Anadolunun bat yakasnda etkili bir konumda bulunuyor ve lhanl Devletine problem olabiliyorlard. Eblgazi Hann eseri, XVII. yzyl ortalarnda kaleme alnm olmakla birlikte, bir yandan XIV. yzyl balarnn bilgilerini ierirken, te yandan da Ulu Beyin eserindeki bilgilerden de etkilenmi bulunmaktadr. Ouz Destan ve Ouz Han hakknda, bu drt farkl bilgi imkn gznne alndnda, Trk tarihinin gemi bin yllarnda ana eksen, u halde Ouz Destan gibi grlyor. Bu destan, sonraki zamanlarda, baz boylar tarafndan daha dar bir erevede tutulmu olsa da, Ouz ile Trkn ilikileri gibi, Mool ile Ouz Han arasnda da ilikiler kurulmutur. Ouz Han ve onun Trklerle olan balants, anlalyor ki iki ayr rivayet vardr. Reideddin, bu rivayetlerin birisini tercih etmitir. Eserinde, tekilere gre baz eksiklikler gze arpyor. Fakat teki ekil, daha XV. yzyl balarnda erefeddin Yezd ve zellikle yzyln ortalarnda Ulu Beyin eserinde yaamtr. Trk ile Ouz arasndaki mnasebet, bu arada Mool ile yaknlamay salamak zere, Ebulgazi Han da Ulu Beyin bilgilerini tercih etmitir. Nitekim o, eserinin banda da, Trkler ve Trkmenler hakknda birbirinden ok farkl bilgiler bulunduunu belirtir.

403

5. Buna Benzer Bilgiler 1507lerde kaleme alnan Tarih-i Gzide-i Nusretname adl Trke eserde de belirtilir. Orada Reideddin, erefeddin Yezd ve Ulu Beden alnan bilgiler bir araya getirilmitir. Btn bunlarda dikkati eken en nemli zellik, bugn (yni XIV-XV. yzyllarda) Mool denilen birok boyun Trk olduklarnn srarla belirtilmesidir. Trk, bu sebeple btn Asya tarihinde, zellikle ve Bat kesimlerinde XIV-XV. yzyllarda en st dzeyde itibarda olmutur. Nitekim bn Halduna gre XV. yzylda, Temr ile Trkln evketi en st dzeye erimi idi. 6. Reideddinin Ayrca Bildirdii Ulu Bein ise Ouz Handan bin yl sonrasna ait sayd Ergenekon apayr bir gerektir. Ergenekonda, Trklerin kkeni ve menelerine ait bilgiler yoktur; orada Trkleri (veya Moollar) ynetecek boylarn nderlerinin ortaya kmas etkilidir. Bu yn ile Ergenekon, Gktrklerin menelerine dair in kaynaklarnn yazdklar ile uygunluk gstermektedir. Bu trden bilgiler belki de Asyada yaygn bir efsanenin izleri de olabilir. Bu arada n Asya kkenli din rivyetlerde de Zlkarneynin ok hareketli bir kavim olan YecucMecucleri bir demir sed ardnda terk edip brakmas hikayesi de vardr. Burada Yecuc-Mecuclar, tesine itildikleri demir sedden dar kamazlar. Ergenekon ad ile zdeleen efsnede ise demir dan eritilerek klmas dorudan Trklerin yaad corafyada da izler brakmtr. Demir dalar eritilerek adeta bir demir-kap oluturulmu ve Trkler arasnda bu ad, Demir-kap ad ok yaygn olmutur. Demir-kap yer adlarnda efsane ile tarih gerekler, bir bakma iie girmektedir. En eski tarihli Demir kap, Gktrk kitabelerinde Semerkant dolaylarnda zikredilen olmaldr. Sonraki zamanlarda da Demir kaplar Avrupa ilerinde (Tuna-Demirkaps), Asya batsnda (mesela Hazar Denizi bats Derbent Demirkaps) ve daha pek ok yerde vardr. Gnmz Anadolu sahasnda dahi Demirkaplar yer (Kaml-Musul arasnda demiryol istasyonu) ve hatta ky ad (Balkesir-Bursa yolunda) olarak bir hayli oktur. D. Komu Milletlerin Destanlar 1. ranllar Trklerden destanlarnda sz eden milletlerin belki de ilki ran ve onlarn mill destan ehnamedir. Gerek burada, gerekse ran tarihlerinde, dnyann yaratlmas sonrasndaki ilk hkmdar Keymers olup, hatta bu kiinin Hz. Adem olduu dahi sanlrm. Bu olmasa bile mesela it Peygamber diyenler de varm (Lbbt Tevarih). Maaralarda yaayan, hayvan postlar giyen bu kii bin yl yaam, hayatnn sonlarnda evler yapmtr. Torunu Hueng ve srasyla Tahmures, Cemid ile hayat devam eder gelir. Cemid neslinden Afridun yararl iler yapmtr. olu olup, bunlardan Seleme bat diyarn, Ceyhuna kadar Douyu ortanca olu Tura, asl yurdunu (ran-

404

zemni) ise rece vermitir. Bunu kskanan teki kardeler ise reci ldrmlerdi ve ondan kalan kzn, Feridun, kardeinin olu ile evlendirdi ve bundan Menuehr dnyaya geldi. O da byynce iki daysn (Selem ve Tur) ldrd. Menuehr hkmdarl srasnda dnyay mamur etti, fakat Tur neslinden Afrasiyab byk bir ordu ile Menuehr zerine geldi, savatlar ve sonunda aralarnda bar yapld. Menuehrin olu ve torunlar zamannda da Afrasiyab ile ran arasnda savalar devam etti. Afrasiyab bir ara on iki yl kadar bir sre ran istil etti. Artk Turann ve Trkistann hkimi Afrasiyab ile ran arasndaki mcadele uzun yllar devam etmitir. Afrasiyab, balangta belki Turan ve Trkistan hkmdar idi, fakat destanda O, Turan hkmdarlarnn bir genel ad olarak grlyor. ranllar nihayet Onu Azerbaycan sahasnda ldrrr ve ran bir byk dmanndan kurtulur. Mcmelt-Tevarih vel Ksasta ran ah Feridunun olu Turu idare etmesi iin douya gnderdii yazldr. O, idaresindeki lkeyi sevince orada kalacaktr ki bu sebeple oralar, sonradan Turan, yani Turun lkesi olarak anlacaktr. Ondan Zdem, Zdemden de Peenk dnyaya geldi. Afrasiyab ise Peenkin oludur. Afrasiyab, Hindlilere ve Rumlara galip geldi. Birka defa da ran malup etti der ve ilerde anlatacan belirtir. Zeki Velidi Togan, Firdevsnin ehnamesindeki bilgilerin tarih kaynann Takentli Dakik adl bir airin eserinden alndn belirtir. Bu arada destandaki bilgilerin ehnameden biraz farkl ekilleri, an teki slam kaynaklarnda (Taberi, Dinever vs). yansmtr. Bunlara gre Afrasiyab, babas Beeng, onun babas net, babas Rimen ve babas Trk olmak zere drt batnda Trke balanmaktadr. Afrasiyab, Beenk=Pecenek ve sonrasnda drt batnda Trke balayan bir rivayet Karahanllar devri fkh kitaplarnda da varm. lk bakta milattan nceki zamanlara ait bu destan ve teki kaytlardaki Afrasiyab isminin Trklerle bir alakas grnmyor. Fakat XI. yzyln insan Kagarl Mahmud, bize ranllarn Afrasiyab diye belirttikleri kiiye Trklerin Alp Er Tunga dediklerini yazar ve bu bilgi Kutadgu Bilig tarafndan da desteklenir. O zaman ehnamedeki ran-Turan cenklerinin, Trklerin bir mill kahraman ile ranllar arasndaki mcdele olduu ortaya kar. Geri, eski Trk airleri, mesela Ahmed, ran edebiyatnn etkisi ile mesela skendernmesinde Afrasiyabdan hi de iyi bir ekilde sz etmez.11 Bu efsnevi zamanlar ise Zeki Velidi Togana gre M.. VI-V. yzyllardr. Bu zamanda ise, kaynaklar rann kuzeyinde byk Saka/skit Devletinden sz ederler. Bylece ran mill destan, Trklerin tarih varlklarn ve devlet hayatn M.. VI. yzyla kadar kartan bir kaynak olarak kabul edilebilir. n Asya kkenli din mitolojide, insanlar tufan sonrasnda Hazreti Nuhun olundan tremilerdir. Btn insanlar Nuha balayan bu rivyetin, ilk ve en ayrntl bilgilerini veren 520 h/1126de telif edilen Mcmelt-Tevarih vel-Ksas daki bilgilerin edepli, terbiyeli, akll ve temiz kalpli olan Trkle ilgili ksmn, R. een evirisinden aynen vermek yararl olacaktr. Buradaki bilgiler sonradan teki melliflerin yazdklarna da kaynaklk etmitir. Trklerin nesebi hakknda

405

Nuh Peygamber Tufandan sonra yeryzn ocuklar arasna paylatrnca, Ceyhun tarafn Yafese verdi Yafesin yedi olu vard: in, Trk, Hazar, Saklab, Rus, Yecuc-Mecucun babas olan Misek ve Bulgar ve Burtaslarn babas Kemri. Bu ocuklarn herbirinin nesli ve slalesi kald. Her birinin bir eit dili vard. Dou taraftaki topraklar kendi aralarnda paylatlar. Bu oullarn huylarna gelince, in ok akll ve terbiyeli, Hazar sakin ve az konuurdu. Rus hilekr ve ihtiyatl biriydi. Saklap yumuak kalpli olub Misek ok yaamamt. Onun olu olan Guz hileci ve kurnazd. Dedesi Yafes onu oullarndan daha ok severdi. Kemri oyunu seven ava ve irete dkn biriydi. Trk edepli, akll ve doru kalpliydi. Trk (kendisine yarar bir yerleme bulmak midiyle), btn dou lkelerini gezdi ve kendisine uygun bir yer buldu. Holand bu yerin adna Issk gl adn verdi ki Trkede ss (scak) gl demektir. Burada kk bir deniz vard, suyu scakt. emeler oktu, etraf dalarla evrilmiti. Otu bol, suyu da ok hotu. Trk Tanrya kretti ve burasn kendisine yurt etti. Yafesin oullar arasnda Trk ve Hazar akl sahibi idiler. Fakat dier oullarndan hayr yoktu. Geceleyin yanndaki dan zerinde ate grld. Ertesi gn ortalk aydnlannca Trk o dan tepesine kt. Fakat ateten hibir eser grmedi. Fakat Trk orasn ho buldu; yayla ve meralarn ho ve sevindirici buldu. O daa Iduk-art adn verdi ki bugn dahi ayn ad tamaktadr. Sonra aatan ve otlardan evler yapmay emretti. Bundan evler (khargah) yaptlar. Barnmak iin koyun derisinden kaban-stlk ve brk yaplmasn buyurdu, bu adet bugne kadar gelir. Kitaplardan okuduuma gre Trkn bu memlekette yerlemesi annda talihi Esed yldz olmu ve o saatin sahibi Merihin ayla, Zhre yldznn kavsle buluduu dakika olmutur Trkn hem kan dkc, hem de gzel yzl olmasnn sebebi bundandr. Trkn ocuklar oldu ki Tutel (? Tnk:), igil, Barshan ve lak. Bugnk Barshanllar, lakllar ve igiller bunlarn ocuklardrlar. Derler ki Tnk, bir gn avlanmaya gitmiti. Birey yemek istedi; yerler tuzlu imi. Elindeki lokmay drd, yeniden ald. Yediinde daha ho buldu. Buradan tuz getirip yemee koymay emretti. Mcmel t-Tevarih vel-Ksas daha sonra Hazar, Rus, Gz bin Misek ibn Yafes, in, Saklap ve Kemari hakknda da bilgi verir. Ayn eserde Trklerin bedenlerinde kl az bulunur ve sebebini Yafesin ocukluundaki bir hastalana balar ki anas tedavi olmas iin karnca yumurtasn kurt style kartrp vermiti. XII. yzyla ait bu kaynan haberleri, sonradan XV. ve XVII. yzyl kaynaklarnda da nakledilecektir. 2. inliler inliler de kuzey komularyla ilgili birok destan zellikten sz ederler. Kao-chelerin kkenine ait sylenen rivyet, Trk lkesinin yer adlaryla da uyumaktadr. Ona

406

gre Hun hkmdarlarndan birisinin ok gzel iki kz varm. Han bu kzlarn dnya beer insanlaryla evlendirmeye kyamam, kzlarm ancak ilahlara layktr diye dnmtr. Bu amala lkesinin ssz/uzak bir kesinde yksek bir kule yaptrarak kzlarn yeterli yiyecek ile oraya koymu, ilahlarn gelip kzlaryla evlenmesini beklemitir. Aradan aylar ve hatta yllar getii halde gelen giden olmamt. Bu srada bir yal kurt, bu kule dibinde kendisine barnak bulmu, gece gndz orada kalmaya balamtr. Zaman iinde ondan baka canl ortalkta grlmeyince kk kz karde, babamzn szn ettii ilah bu olamaz m demitir. Byk kardein ilk zamanlardaki ekingenliinden sonra zaman iinde gelen giden olmaynca ilah kabul edilen kurtla evlenen kzlarn ocuklar olmutur. Onun iin Kao-chelerin ocuklar, kurt gibi syledikleri trkler de kurt inlemesine benzer. Trklerin slamiyetin kabullerinden sonra da, halk arasnda devam eden, ancak slmiyetin temel zellikleri ile uyumayan bu rivyetin Trkler arasnda uur altnda yaam olduu Kz-kulesi yer adlarndan anlalyor. nk Trkn yaad, ssz yerlerdeki su iindeki kaylecik veya kuleler hep Kz-kulesi diye anlmtr. Bylece Dou Avrupa, Bat ve Asyada yzlerce Kz-kulesi veya Kzlar-kalesi, bu dikkate deer destann =efsanev hikayenin gerek izleridir. Kurt ile ilgili olarak halk arasnda birok rivayet de yaamtr. Bununla birlikte bilgili kimseler Trk insannn dorudan insan, kii-olu olarak dnyaya geldiine inanmlardr. Gktrk Devrinden kalan yazt=kitabelerde Kurt ile ilgili efsaneler bulunmaz; orada Trk Bilge Kaan, kendisini dorudan kii-olu olarak dnyaya gelmi kabul eder. Gktrklerin k srasnda in kaynaklar, onlarn gemii ile ilgili olarak hemen ayn esasl efsaneler naklederler. Pei-shih (386-618), Kuzey Slalesi yllklarndaki Tu-ke ksmnda yle yazldr (Tang Chi evirisi): Tu-chieh evvelce Hsi-hai (Bat Denizi) sa ksmna yerleip kendisi tek bana bir kabile kurmu Hsiung-nularn baka bir soyudur. Onun soy ad A-shi-nadr. Sonradan komu ulus tarafndan malup edilip soydalar da yok edilmitir. Ancak on yalarnda bir erkek ocuk arda kalmtr. Askerler ocuun yan kk grdklerinden ldrmeyip sadece onun el ve ayaklarn kestikten sonra otluk bir yere brakmlard. Orada dii bir kurt tarafndan bulunup et ile beslenmitir. ocuk bydkten sonra: dii kurt ile mnasebette bulunur ve kurt hamile kalr. Zamann hkmdar, ocuun hala hayatta bulunduunu haber alnca bir eli gnderip bu ocuu ldrmek ister. Eli ocuun kurtla beraber olduunu grr ve ikisini birlikte ldrecei srada bir mucize olur. Dii kurt ocukla birlikte Bat Denizinin dou tarafndan bulunan Kao-chang/Koo lkesinin kuzeybat ynndeki daa kap kurtularlar. Buras geni ve bol otlu bir ovann ukurluk bir kesimidir ve drt bir yan dalarla evrilidir. Kurt ite bu ovada saklanmtr. Daha sonra on erkek ocuu olmutur. On erkek ocuk bydkten sonra, ova dndaki kadnlarla evlenmiler ve bylece nesilleri oalmtr. Bundan sonra on kiinin her birisi bir boy olmutur ki A-shi-na onlardan birisidir. Onlarn arasnda en iyi ve deerli olan adam babu

407

olmutu. Kendilerinin kkenlerini unutmamak iin ordugh kapsnda kurt bal bir tu dikmilerdi. Benzer hikayeler, mesela Chou-shu (557-589), Sui-shu (589-618) slaleleri tarihlerinde de bulunur; son kaynakta ocuun brakld yer bir bataklk olup, kap kurtulmak iin kurt bir ukura girer ve teki tarafa ktnda bol otlu bir ova ile karlar. Nesillerce burada kalp oaldktan sonnra A-hsien-sh isimli babu, boyunu buradan karmtr. Ergenekon rivayeti ile in kaynaklarnn verdii bilgiler, muhakkak ki ayn byk tarih olayn yanklar olmaldr. Bu ise, bize kalrsa Mild sularnda, belki de 1-2. yzyllarda cereyan etmi olan bir byk siyas hadisedir. in kaynaklarndaki efsanev bilgiler, dorudan Trklerin en eski zamanlarna ait deildir. Onlar, Trklerin VI. yzylda, ayn adla bir gl devlet kurmalar vesilesiyle, Trklerin, daha dorusu Trk devletinin ynetici ailesinin gemiine dair bilgi vermek istemilerdir. 3. Arap Corafyaclarna Gre Trkler slamiyetin kmas ve Araplarn Bat ve hatta -Bat Asyaya hakim olmalarndan sonra, yazlan Corafya kitaplarnda, Trklerle ilgili birok bilgi vardr. Bunlarn nemli bir ksm VIII-IX. ve sonraki yzyllara ait olmakla beraber, genel olarak Trklerin kkenine ve zelliklerine temas edenler de vardr. 12 Bunlar arasnda Mesudnin (. 956), Mruc z-Zeheb adl eserinin on beinci bbnda in ve Trk hkmdarlar hakknda yle deniyor: nsanlar in halknn soylar ve balanglar hakknda ihtilafa dtler Samn evladndan Amr oullar dou tarafna giderek Belh nehrini gemiler, aralarndan ou ine kadar gitmilerdi. Bunlar oralarda eitli lkelere daldlar. Bir ksm ehirler ve kyler kurdular; buralara yerlemeyenler ayrlarak llerde oturmulardr. Bunlar, Trkler, Karluklar ve Kn/Ka ehri sahipleri olan Tokuz-ouzlardr. Tokuz-ouz lkesi Horasan ile in arasndadr; bugne, yani h. 332 (m. 944) tarihine kadar Trkler arasndan onlardan daha kuvvetli, kudretli ve memleketi iyi idare edenler kmamtr Trkler arasnda en kudretli Ouzlar, en gzel ve en uzun boylu, en parlak yzl olanlar Karluklardr Trk lkesinin Trklerin yznde ve gzlerinin kklndeki etkisi gibi. Hatta bu tesir onlarn develerini de etkilemi, develerinin ayaklar ksa, boyunlar kaln, tyleri beyaz olmutur Mesudye gre dnyadaki en nemli hkmdar Babil/Badatta olandr; sonra in ve ondan sonra da Trk hkmdarlarndan Kan ehri sahibi gelir. Bu Tokuz Ouzlarn hkmdar olup, yrtclar ve atllar hkmdar adn alr. Zira yeryzndeki hkmdarlar arasnda onun adamlarndan daha kahraman ve kan dkmeye istekli adamlar olan, ondan daha ok at olan kimse yoktur. lkesi in ile Horasan lleri arasndadr. Trkler arasnda daha birok hkmdar ve kimseye boyun emeyenler vardr. Arap corafyaclar, Trklerle ksmen Yec-Mecuc olay vesilesiyle ilgilenmilerdir. nk bir ksm n Asya kaynaklar gibi, Arap kaynaklar da, Zlkarneyn tarafndan bir seddin tesine atlan apulcu Yecc-Meccleri Trk sayarlar. Oysa dorudan Zlkarneynin bir Trk, hatta Ouz Han olduunu ileri sren Trk bilginleri de vardr. 13 VI. yzyldan itibaren dorudan Trk adyla ne kan

408

bu kavim, VIII-IX. yzyldan sonra Mslman olmaya balayarak, slam iin de bir mit olmutu. Bylece bir ksm Araplarn Trklere bak yumuam, hatta bir ksm Araplar Trklerin Hz. brahimin Kantra adl cariyesinin neslinden geldiine de inanmlardr. Bir kayda gre Hz. brahim Trk hakannn kz Kantra ile evlenmi imi. Bu sebeple olsa gerek baz Arap kaynaklarnda Trklere Benu Kantura da denilmektedir. 14 Grlyor ki, Trklerle ilgili destanlar, Trk tarihin ve insan olunun en eskileriyle bir tutmaktadrlar. IV. Tarih Devirlere Giri A. Destanlardan Hsiung-nu ve skitlere Gei Trk ad, imdiki yaygn bilgiye gre, tarih sayfalarnda ilk defa VI. yzyln ortalarnda meydana kmaktadr. Oysa Eski byk Alp-Er-Tunga veya Ouz Kaan Devletinin dalmasyla da Trk ad, Karadeniz kuzeyinde kalm olabilir. Bu arada dou kanadnda da Hun Yabguluunun dalmasyla, Topa/Tabga, Apar ve Sabrlarn tarih sahnesinde grlmelerinden sonra beleri Bumin idaresinde bir boy, Asyann dou kesiminden balayarak mill birlii salamt. Bu boy, kendisine asl Trk mansna gelen Gktrk adn veriyordu. Tabiatyla bu adlanma daha nce Trk soyunun bulunmad anlamna gelmez. yle seziliyor ki Trk has ismi, nceleri bir boyun ad idi. Bu boyun ad olarak da yaygn gelenee uygun olarak nce bir kiinin ismi saylmtr. Daha sonra bu Trk boyunun nderinin kurduu byk bir boylar birliinin ad haline geldi ve artk yerleip kkleti. Trk, VI. yzylda byk bir devlet olunca, komular bu byk milletin kkl bir gemii olabileceini dnmlerdir. Mesela eski in kaynaklarnda bulunan Tik kavim adnn da Trk kelimesinin ilk ekli olduunu kabul edenler vardr. Trkler eitli kaynaklardan anlaldna gre, tarih boyunca gerek kendileri gerekse komular tarafndan eitli adlarla adlandrlmlardr. in kaynaklar, kuzeylerindeki komu Trk kavimlerini nceleri Hsiung-nu ad altnda tanm ve tantmlardr. Batdaki Grek yazarlar, ayn toplumun batsndakileri, Skuthoi, yani skit ad ile belirtmitir. Bunlar aslnda birer boy, bir baka deyile byk devletin iki ana kesiminin ad olmaldr. Ayn isimler in, Ermeni, Sryani ve Bizans kaynaklarnda daha uzun bir zaman Trkleri ifade etmek iin kullanlmtr. Fars/ran ve Arap mellifleri, belki eski alkanla sahip olmadklarndan, belki slmn daha ilk iki yzyl iinde Mslmanl kabul eden Trkler tesiriyle bu milleti VI. yzylda aldklar isim ile Trk veya oul olarak Etrk veya Trkn ad altnda zikretmektedirler.

409

Destan veya mitoloji, Trkleri ve Bat Asyada ran ile komu bir alanda milattan nceki yllara kadar kesinlikle karmaktadr. Fakat bu zamanda, bilinen tarih kaynaklar ok farkl bir isimden sz etmektedirler. ran destanna gre Afrasiyabn yaad ve hkmettii corafya, Grek ve Roma tarihilerince skitler lkesidir. Saka ile skit (Skit) ayn kelime olup, kimi zaman kaynaklarn durumuna gre birbirleri yerine kullanlmtr. Batda, Grek-Roma kaynaklarnn etkisiyle kullanlan skit/Skit kavram, Asya sahasnda Saka kavramna terk etmitir. Sakalar, gnmzde, Sibiryada yaayan bir Trk halknn addr. Dolaysyla bu kavram ile Trkler arasnda yakn bir ilgi vardr. Bu ilgi, sadece gnmzde deil, XV. yzyl ve ncesinde kurulmutur. Daha Menandros, VI. yzylda Bugn Trk denilen halk gemite Skit/Saka diye anlyordu demiti. XV. yzylda da Bizans tarihisi Dukas, 1402 Ankara Savanda, Yldrm Bayezidin askerlerini Trk, fakat Asyadan kopup gelen Temr Bein askerlerini Skit diye adlandryordu. Sakalardan kalan baz edeb ve yazl metinlerin Trk dilinde olmamas, onlarn kkeni konusunda Trk olmadklar yolunda geni nazariyelere ilham vermitir. Mesela Tokharlar gibi. Sonradan Der adyla Ouz heyetine katlan Sakalar gibi. Oysa, Trk olduklar kesinlikle bilinen birok Trk boy ve devletinin belgeleri Trke deil, Farsa yazlrd. Bu sebeple aratrclar, kendilerinden Trke belge kalmayan ve ranl saylan birok boyun, sonradan Trklemi olduunu ileri srerler. Karadeniz kuzeyinden Asya ilerine kadar uzanan geni sahadaki Skit/Saka adlandrmasnn iindeki unsunlara, kesin olarak Trklerin atalardr denilebilir. B. Trkleme ve Gebelik 1. Trkleme Trkleme, gemi bin yllarda ok gereklemi ve gereklemekte olan bir oluum gibi gsterilir. Bunda ksmen doruluk pay vardr. Fakat Asyadaki btn problemler bununla aklanamaz. Trkleme ancak iki biimde sz konusu olabilir. Birincisi, iyice zayflayan veya boalan bir arazide Trk boylarnn etkin olmas; ikincisi ise, dorudan doruya teki etnik kimliklere mensup kiilerin veya boylarn dorudan Trk heyetine girmeleri. Kii olarak Trk olmann XV. yzyl sonrasnda pek ok rneklerini biliyoruz. nceki dnemlerden ise ak rneklerini sadece tahmin edebiliriz. Kavim olarak ise, milat yllarnda Saka heyetine dahil baz boylarn sonradan Ouz heyetine dahil olmalar srecini gsterirler. Burada, kendilerinden kalan dil rneklerinden nceleri ran bir dil olduundan ran saylan baz

410

boylarn, sonradan Trk olarak grlmeleri sz edilebilir. Bunlar Aral gl dolaylarnda, Harezm sahasnda veya Dou Trkistandaki vaha ehirlerinde, mesela Hotendeki Tokharlar gibidir. Burada dil yadigarlarnn, kald toplumun dili ile ayn olmayabileceini syleyeceiz. Ali ir Nevai, XV. yzylda Trklerin ran dilini rahatlkla konutuunu, fakat Farslarn asla Trke renmediklerini belirtiyordu. Dolaysyla kendilerinden velev ki Farsa dil hatras kalanlarn, kken olarak Fars/ranl olmayabilecekleri aktr. Bu sebeple, Asyada ok sz edilen Trkleme olaynn byk boyutlarn biz phe ile karlyoruz. Bu ancak ok kk topluluklar iin sz konusu olsa gerektir. Gerek olan o insanlarn genelde Trk zellikleri tadklarndan zaman iinde dil olarak da Trke yadigar brakmalardr. Aral glnn dousunda, eski Ouz sahasndaki arkeolojik incelemeler yapan S. P. Tolstov buradaki kltrn M.. yllardan sonra hemen hi deimediini kesinlikle ortaya koymu idi. Deimeyen madd kltr, elbette ayn insanlarn, yani Ouzlarn eseridir. Onlarn bir zamanda, dil bakmndan Trke rendiklerini sylemek, abartl bir husustur. 2. Gebelik Trkn ilk tanmnda, onun yerleik olmayp gebe (bir ksm kaynaklarn diliyle sahra-niin) oluu bir temel zellik olarak gsterilmektedir. Gerekten de yaygn kanaate gre Trkleri gebe bir kavimdir. Onlarn gebe zellikleri sebebiyle, hayatlarnda ve tarihlerinde yaptklar glerle dnya yznde etkin olmulardr. Hatta W. Bartholda gre Trk, bir yere yerleirse, Trk olmaktan karm. Oysa kesinlikle bilinmektedir ki, gerek arkeolojik kazlardan ve yzey aratrmalarndan gerekse tarih kaynaklardan Trklerin oturduklar iskn yerleri de vardr. Bunlar en azndan iki bin seneden beri varlklarn devam ettirmektedir. Bunlar arasnda, ksmen yukarda da sz konusu ettiimiz Ouz Yabgularnn klk merkezi olan Yengi-kent bata gelmektedir. X-XI. yzyllarn bu yerleme yeri, Trklerin bir ksmnn gebe, daha doru bir deyile yar ge olduklarn aka gsterir. Byle olunca, Trkler belirli sahalarda yaylak ve klak olarak da bulunmakta idiler. nsanlk tarihinin bir safhas olarak aslnda maara=inlerde oturmak, yani yerleiklik, gebelikten ok nceki bir safhadr. Netice itibariyle Trkler gebedir veya yar-gebe ya da yerleiktirler diye bir tanm yapmak imknszdr. nk var olularnn balangcnda yerleik olduklar gibi, sonraki zamanlarda da ilerinde yerleik olanlar her zaman bulunmutur. Bu yerleiklik kimi zaman keeden grlebilir evi olamayanlarn, yani ok fakirlerin yerleik saylmas gibi durum da ortaya koymutur. Her ne olursa olsun, Trk hayatnda sesleri daha ok kan ve etkin olan, mevsimlik hayat yaayan, yani yar gebe olanlardr. Onlar klar belirli bir yerde (klakta), sonraki bahar mevsimini, mevsimin Trke adyla yazlakta, yaz, gerekte yay mevsimini yaylakta ve gz mevsimini de gzlekte geiriyorlard.

411

Nasl vaktiyle Trkler yaygn olarak et yer, sadece ok zengin ve varlkl olanlar ekmek yiyebiliyorlarsa, bir zamanlar da Trklerin sadece ok fakir ve gsz olanlar devaml yaylak veya klaktaki yurtlarnda kalmlardr. Oysa Trkler bugn zerinde oturduklar topraklarn zellikle Asya ve Dou Avrupa kesimindekilerin, binlerce yldan beri kendi z sahipleridirler. Asya lkeleri iin olduu gibi Anadolu sahas iin de byle olduu sylenmektedir. Tarihi zamanlardaki grlen hareketlilik iinde, Anadolu sahasnda Trklerin son gelii ncesinde burada Rumlar/Yunanllar olmakla birlikte, onlardan nce de burada insanlar vardr. Yunanllar da buraya sonradan gelmilerdir. Dolaysyla burann en eski sakinleri pekla Asyadan gelmi olabilir ki bu gelenler de Trklerin atalar saylabilirler. Sonu ne olursa olsun, Trklerin tarihi devirlerde yaadklar sahalarn, daha eski zamanlardaki asl sahipleri olduuna dair inan, Atatrkn Tarih tezini oluturacaktr. C. Trk Adnn Corafyas M.. VI-V. yzyllarda Asyadaki byk devlet Karadeniz kuzeyi ile Baykal Gl arasnda yaylyordu. Bu byk devlet, Hakanlk, iki ana kesime ayrlm gibiydi: Bat ve Dou Yabguluklar. Batdan komular, bu devleti, zellikle bat kanadnn etkin ismi Saka/Skit olarak tanmlarken, doudan komular inliler Hsiung-nu olarak biliyorlard. Oysa bunlar bir byk Hakanln, banda bir zamanlar ran destanna gre Alp Er Tunga/Afrasiyab, Ouz Destanna gre de Ouz Kaan bulunmu idi. Bu byk Hakanln iinde, yaayan insanlar farkl dil, kimlik de tayabiliyorlard. Fakat hakim ve etkin unsur, hepsini sonradan kesinlikle Trk olarak bileceimiz boylar, kabilelerdi. Bu sebeple olsa gerek kimi zaman, bu byk corafya iindeki iskn yerleri buluntular, Trk zellikleri tamayabilir. Unutmamak gerekir ki bir Trk Devleti olduu kesin olan Osmanl lkesinde de, iskn yerlerinin hepsinde veya btn mahallelerinde Trkler oturmuyorlard. Trk insannn, gemiin karanlklarndan tarih sahnesine knda bylesine bir bulutsu durum sz konusudur. Ancak sonrasndaki ak ve berrak gerekler, daha eski zamanlar iin de bizim dayanamzdr. Bu gn bir dil ve kltr btnl tayan insanlarn ve belirli bir toplumlarn umumi ad olan Trk kelimesi, Gktrklerden sonraki Uygur metinlerinde de grlyor. Onlarda bu kelimenin manas g, kuvvet ve kuvvetli demektir. Trk kelimesi, daha sonraki Orta a ran edebiyatnda Gzel insan manasnda da kullanlmtr. Kendilerine sonradan Trk denen insanlarn atalarnn yaadklar yerler, arkeolojik malzemenin bulunmu olduu yerin adyla anlan (Tagar, Karasuk vb.) kltrlerle ifade edilir. phe yoktur ki bunlarn bir ksm dorudan Trklerin atalarna ait idiler. te bu insanlarn ocuklar ve nesilleri,

412

Trklerin ilk zamanlarda ihmal ettii yaz yerine, komularnn yazl kaynaklarnn verdikleri isimlerle anlmaktadr. Bylece batdan douya doru, kimi zaman step=bozkr kua da denen, fakat tam olarak bozkr olmayan corafyada yaayanlar Skit---Saka--- Hsiung-nu diye anlmlardr. Bunlar Asyann batsndan, hatta Dou Avrupadan Asyann dousuna doru uzanr gider. Atn etkili olduu bu topluluk, bir byk ve merkezi devlettir. Bu byk devletin iinde, Trk ad verilen bir halk da yaamaktadr. Ancak bunlar, henz byk devlete, hakanla=kaanla adlarn vermemilerdir. Kaanlk, birok hanlklara blnmtr. Bunun temelinde sonradan da iyi bilenen sa-sol=dou-bat en azndan iki ayrm vardr. Fakat baz aratrclar (V. G. Haussig), mesela Gktrk Hakanlnn dahi, en azndan drt Hanlk olduunu sylyorlar. Bir sonraki kademede artk ad da Trk olacak olan devletin drt Hanlk olmas, Trk devletlerinde devam edecektir. Bylece Trkler, insanolunun var olmasndan sonra, belirli bir corafyada binlerce yl birlikte yaayarak ortak zellikler kazanmlardr. Bu ortak zellikler, ok dar bir alanda deil, olduka geni bir alandadr. Kazak ve Krgzlarn yakn zamanlarda dahi, ata dayal hayatlarnn ok geni mesafelerde cereyan etmesi, Trk olarak birletirici bir ada sahip olacak insanlarn, ok geni bir sahada ortak zelliklerini kazanm olabileceklerini belirtmi olmuyoruz. Bunun iki nemli temeli vardr: 1. Atn ehliletirilerek her alanda kullanlmas; 2. Hayvancla dayal bir ekonomik hayat. Hayvanclk ve at, ortak zelliklerin ok geni meknlarda olumasna imkan vermitir. Bylece iklim bakmndan da orta kuak, Karadeniz kuzeyi ile Altaylar aras Trkn ana yurdu gibi olmutur. Burada Hazar ile Baykal arasn esas kabul ederek sonrasnda daha dar bir alan da seilebilir. Bu dar alan ise Aral ile Altaylar aras olabilir. Bir baka ifade Altaylar ile Tanr Dalarnn esas olmasdr. En eski hayatn maaralarda (in) gemi olmas da Trk insan iin olaandr. Trkenin en eski kelimeleri tek heceli olup in=maara da bunlardan birisidir. Gnmz Trk lkelerindeki inlerde=maaralarda (=ngr) hayat yakn yllara kadar srmtr. ngrlerin iine konan hazinelerin aznn kapatlmas gibi. En eski Trk rivayetlerinde de, vaktiyle sadece bir kurtun getii dar yoldan girilen vadideki hayat ve sonrasnda dan eritilerek klmas, bu zaman yanstsa gerekir. Burada Trk adnn ayn soydan gelen halklar iin birletirici bir isim olmasnn zaman iindeki olumlu veya olumsuz zelliklerine de ksaca temas etmek gerekir. Bylesine bir topluluun komular, bitiiklerinde yaayanlarn, ayn byk bir siyasi birlik iinde yer almasn, daha da gl hale gelmesini istemezler. Aksine bunlarn ayr ve daha kk birlikler halinde kalmalarnda, kendileri asndan fayda bulurlar. Bu sebeple komu milletlerin bu insanlara ait, alt isimlerini tercih etmelerini destekleyerek, onlarn kendi ilerinde atmalarn bekler ve bunu kendi lkelerinin rahat ve huzuru

413

iin gerekli grrler. Bununla birlikte, gl bir siyasi yapya ve birlie sahip olan herhangi bir Trk boyu, Trk oluunun uurunda olarak bu birliin siyas bakmdan da etkili olacan dnerek, konuyu birletirici zellikleriyle tabi olarak gerekletiriyordu. Asya lsndeki byk devletlerin kurulduu dnemlerde, bylesine birletirici zellikler eskiden beri dikkati ekiyordu. Mesela Ma-otun/Mete, btn yay eken kavimleri birletirmiti. Anlalyor ki, M.. VI-V. yzyllarda da Hazar Denizinin kuzeyinden douda Altaylarn tesine kadar uzanan blgede bir byk devlet olmutur. Yabanc aratrclar da Skit/Saka denilen bu devletin, kltrel mirasna sonradan Trkler sahip kacak ve devam ettireceklerdir. D. Sonu Olarak Btn bilinenleri, dorudan Trke kar bir pein hkml olmadan, bir kere daha en ksa olarak yle zetleyebiliriz: Trk, asl zellikleri ile tarihin karanlklarndan, birka bin yl geriden oluup gelerek, M.. bin yllarnda ekillenmi olmaldr. Milattan nceki bin yllarnda Trke belirli bir zmrenin, halkn, insan kmesinin konuma dili olmutur. Bu halkn yaad, ehliletirdii at ile mesafeleri yaknlat bir geni corafya iinde baz alt isimler de ortaya kmaya balamtr. Krgz, Uygur, Ouz, ve nihayet Trk gibi. Bu isimler yannda, hemen ayn zamanlarda bir insandan k esasl adlandrmalar da grlr: Karluk, Kala, Kangl gibi. Trk, bir zaman iin btn bu insanlarn ortak ismi olarak hibir yerde veya kaynakta grnmeyebilir. Fakat btn bu saylan insanlarn dil ve kltr bakmndan ortak zellikler ierdii kesindir. Kltr olarak da en ak seik belirginlik, in kaynaklarna gre yneticilerin bir ekilde kurt ile balantlarnn olmasdr. Bu kesinleen ortak zellikleri yaygn ekilde yaayanlar, ata tam olarak hkim ve demiri de etkili kullandklarndan dolay, evrelerinde daha stn bir g sahibi olmulardr. M.. VII. yzyldan itibaren, Avrupa ve Bat Asya yazl kaynaklarnn Skit/skit dedii byk devlet, sonradan kendilerine Trk denecek olan insanlarn idare ettii bir siyasi g idi. Hatta denebilir ki Trk daha milat yllarna doru ortaya km olabilir. Grek-Roma kaynaklarnn skit dedii bu devlete ran kaynaklar Saka demektedir. Zaten Saka, dorudan kendi zellikleri ile XXI. yzylda dahi bir Trk boyu olarak yaayacaktr. ran mill destan kuzeyindeki devletin bandaki Afrasiyab ile etin mcaleleri anlatr. Afrasiyab ise dorudan Alp Er Tunga adnda bir Trk mill kahramandr. Bylece gerek tarih bilgiler ile destan i ie girmekte bu Trkler artk tarih sahnesine kmaktadrlar. Alp Er Tungann banda bulunduu devlet ise, bakalarnn skit veya Saka dedikleri Karadeniz kuzeyinden Asya ilerine doru uzanan byk devlettir. Bu byk devletin Dou Hanl, Yabguluu in kaynaklar sayesinde ok iyi bilinmektedir. Hsiung-nular, inliler tarafndan da VI. yzylda dorudan Trk adyla devlet kuranlarn atalar olarak tanmlanr. Bu devletin iinde ise Trklerin daha pek ok boyu bulunmaktadr. Saka Devletinin Batdaki Hanl, Denis Sinora gre, milat yllarnda dahi Trk adn hatra olarak saklam ve bu ad Pliunus ve P. Melaya gemitir.

414

Trk, kendilerine ne ad verdikleri bilinmeyen, fakat yaadklarn arkeolojik kalntlarndan anladmz insanlarn, M.. 500lerden itibren bu ad almaya balayan ocuklardr. Trk, artk dorudan kendisine mahsus zellikleri ile insanlk tarihinin iine girmitir. 1 Reideddin Cmit-tevrih, I/1, (A. A. Romaskevia2 3 Fazlullah, L. A. Hetagurova, A. A. Ali-zade), Moskva 1965.

S. Maksud Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947, s. 130, not: 9. Z: V. Togann Ouz Destan evirisinde (Ouz Destan, Reideddin Ouznmesi,

Tercme ve Tahlili, stanbul 1972) baz resimleri verilen minyatrlerde, mesela Topkap Saray Hazine, 1654 numaradaki nshann ressam Ouzu daha aydnlk, fakat ayn yerde 1653 numaral nshann ressam daha deiik resmetmitir. Ouz Han, phesiz bir Trkt ve onun tasviri, bizi ilgilendirir. Fakat XIV. yzyl kaynandaki tipler, bu yzyla ait insanlardr. 4 Mesudden naklen, bkz. R. een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,

Ankara 1998, s. 44. 5 1247lerde kaleme alnan Simon De Saint-Quentinin Historia Tartaracum (yay. J. Richard,

Paris 1965) unda Turquie ve Turquia kullanlmtr. Yine bkz. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1969, (2. bask), s. 182, not. 150. 6 Arifin, I, 25. 7 Aydn Taneri, Trk Kavramnn Gelimesi, Ankara 1983, s. 74: Fahreddin Mbarekahtan Larende Sbas Musa Bein tavsifi: Trk, Bahadr ve Sadedil, Eflaki, Menakb l

(l. 1206) naklen. 8 409-428. 9 Z. Velidi Togan, Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, yay. T. Dr. Emel Esin, Trk Kltr Tarihi, Asyadaki Erken Safhalar, Erdem, I/2, Mays l985, s.

Baykara, stanbul 1972. 10 Ulu Beg, eceret l-Etrak, Bristh Museum, Or add 26. 190; keza bkz. Mirza Ulubek,

Trt Ulus Tarihi, zbek Trkesinde, Takent 1994. 11 Ahmed, skendernme, yay. . nver, Ankara 1983, s. st. 5407; Afrasiyabn oullarndan

birisi Berke Trk sultan idi). 12 Ramazan. een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, 2. bask, Ankara

1998, s. 34-35. 13 . Hami Danimend, Trkler ve Mslmanlk, (Trk Irk Niin Mslman Olmutur),

stanbul 1959, s. 132 ve dev.

415

14

. H. Daniment, Ayn eser, 139 ve dev.

Abdullah Battal, bkz. Taymas, Abdullah Battal, Akura-olu Yusuf, Trk Yl, Ankara 1928. Ali r Nevai, Muhkemetl-Lugateyn, (yay. Sema Barutu-znder), Ankara 1996. S. Maksudi Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947. O. Aslanapa, Trk Sanat, I, stanbul 1973. Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III, Ankara 1989, IV, 1991. Atatrkn Kltr ve Medeniyet Konusundaki Szleri, Ankara 1990. A. Ayda, Trk kelimesinin Menei Hakknda Bir Nazariye, Belleten, XL. W. Bang-R. Rahmeti, Ouz Kaan Destan, stanbul 1936. Baltacolu, . Hakk, Trke Doru, Atatrk Kltr Merkezi, Ankara 1994. W. Bang ve G. R. Rahmeti, Ouz Kaan Destan, stanbul 1936. W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1927. W. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, stanbul 1981. W. Barhold, (ev. H. Eren), Trkler, Dnya Edebiyatndan Semeler, I, Say: 3 s. 1-17. T. Baykara, Dou Anadolu= Trkmenia, Atsz Armaan, tken Yaynevi, stanbul 1976. s. 61-66. T. Baykara, Trk Adnn Anlam, Ankara 1999. T. Baykara, Trk Kltr Aratrmalar, zmir 1997. T. Baykara, Trk Kltr Tarihine Baklar, Ankara 2001. T. Baykara, Tarih Aratrma ve Yazma Metodu, zmir 1999 (3. bask). L Bazin, Chronologique Dans le Monde Turc Ancien, Budapest- Paris 1991. Les Turcs, Des Mots, Des Hommes, Paris 1994.

416

Cahiz. (ev. Ramazan een), Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, Ankara 1967. S. G. Clauson, An Ethymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford 1972. Sir Gerard Clauson, Turkish and Mongolian Studies, London 1964, nar, A. A., Trklerde At ve Atlk, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1993. Danimend, . Hami, Trkler ve Mslmanlk, Trk Irk Niin Mslman Olmutur, stanbul 1959. W. Eberhard, inin imal Komular, Ankara 1942. Ebl Gazi Bahadr Han, ecere-i Terkime, (yay. A. N. Kononov) Moskva-Leningrad 1958. Ebl Hayr Rum, Saltuknme, yay. . H. Akaln, I-III, Ankara 1988-1990. I. Ecsedy, Tribe and Tribal Society in the 6 th Century Turk Empire, Acta Orientalia Hungarica, XXV, 1-3, 1972, 245-262. A. Eflaki, Menakbul-Arifin, (ner. T. Yazc), Ankara TTK, 1959, 61, 2 cilt. N. Ekrem, in Kaynaklarna Gre Milattan nceki Trklerin Yurdu, Erdem, Say: 27, III, s. 1013-1032. Elvan elebi, Menakbul Kudsiye, yay. . Ernsal-A. Y. Ocak Ankara 1995. M. Ergin, Trklerin Soy Kt=ecere-i Terakime, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul. M. Erkal, Sosyolojik Adan Kltrel Kimlik ve Trk Kimlii, Tarih Boyunca Anadoluda Trk Nfus ve Kltr Yaps, (Tebliler) Ankara 1995, s. 69-80. Emel Esin, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slma Giri, Trk Kltr El-Kitab, Trk Kltr Tarihinin Erken alar zerine Aratrmalar, Seri: II, Cild 1/b, stanbul 1978. Emel Esin, Trk Kltr Tarihi, Asyadaki Erken Safhalar, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1987. Emel Esin, A History of Pre-Islamic and Early Islamic Turkish Culture, stanbul 1980. G. Ferrand, Les Grands Rois du Monde, BSOAS, VI, 1930-1932. G. Frumkin Archeology in Soviet Central Asia, Leiden/Kln, Brill 1970. A. von Gabain, Hunnisch-Trkische Bezichungen, Zeki Velidi Togana Armaan, stanbul 1950-55, s. 14-29.

417

R. Gen, Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1997. D. J. Georgacas, The Names for Asia Minor Peninsula, Heidelberg 1971. Peter B. Golden, An Introduction to the History of The Turkic Peoples, Wiesbaden 1992. V. D. Goryaeva-S. Y. Peregudova, Pamyatniki storii i Kultur Talaskoy Dolin, Bikek 1995. S. Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1997. Erol Gngr, Trk Kltr ve Milliyetilik, stanbul 1976. Veyis Gngr, Bat Avrupa Trkleri, Amsterdam 1992. Bozkurt Gven, Trk Kimlii, Ankara 1993. J. Hamilton, lOrigine des Turcs, Turcica, 30, 1998 s. 255-261. J. de Hammer, (J. J. Hellert), Histoire de lEmpire Ottoman, XVIII, Paris 1841. H. W. Haussig, Eski Trk Boylarnn Taksimi, Trk Kltr El-Kitab, Seri II, Cild 1/b, stanbul 1978, s. XXIII-LIII. bn Fazlan Seyhatnamesi, (ev. R. een), stanbul 1995. Abdlkadir. nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1972. Abdlkadir nan, Eski Trk Dini, stanbul 1976. Abdlkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, I, II, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1972, 1996. . Kafesolu, Trkler mad., slam Ansiklopedisi, XII/2, 1988. . Kafesolu, Tarihte Trk Ad, Reit Rahmeti Arat in, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, Ankara 1965, s. 306-319. . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1984. M. Kaplan, Trk Milletinin Deerleri, Ankara 1986. . Karaev, Kne Trkdr Tarih, Bikek 1994. Kagarl Mahmud (ev. B. Atalay), Divanu Lugat it-Trk, I-III, Ankere 1940-41; Dizin, 1943. A. Kezer, Trk ve Bat Kltr zerine Denemeler, Ankara 1986.

418

Krgzdar, I, Bikek 1993. Kyafetl-nsniyye F emilil-Osmniyye, stanbul 1987, Millet Ktphanesi, Tarih 1216daki nshann tpkbasm; BTTD. S. G. Klyatorny-V. A. Livi, Buguttaki Soda Kitabeye Yeni Bir Bak, (ev. E. G. Naskali), Trk Dili Aratrmalar Yll, Belleten, 1987 (1992) s. 201-241. A. N. Kononov, Rodoslovnaya Turkmen/ecere-i Terkime, (Hive Han Eblgazining telifi turur), Moskva-Leningrad 1958. H. Z. Koay, Miscellenia, Zeki Velidi Togana Armaan, stanbul 195- 55, s. 33-36. M. F. Kprl, Trkiye Tarihi, stanbul 1923. A. N. Kurat, XIV-XVIII. Yzyllarda Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri Tarihi, Ankara 1972. B. Levis, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1970. B. Moran, Trklerle lgili ngilizce Yaynlar Bibliyografyas, stanbul 1964. M. Mori, in Kaynaklarna gre Trk veya Trk Adlar, Trk Kltr El-Kitab, Seri: II, cild 1/b, stanbul 1978, s. III-XV. H. Mazolu, Osmanlcada Trki Szc, Trk Dili, say: 500 (Austos 1993) s. 87-93. Karl H. Menges, The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden 1968, E. Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1991. G. Moravczik, Byzantino-Turcica, Berlin 1958. Necib Asm-Mehmed Arif, Osmanl Tarihi, Birinci cilt, stanbul 1335/1919. H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara 1994. H. N. Orkun, Ouzlara Dair, Ankara 1935. H. N. Orkun, Trk Sznn Asl, stanbul 1940. H. N. Orkun, Trk Tarihi, I-IV, Ankara 1946. H. N. Orkun, Trkln Tarihi, stanbul 1951. B. gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1962. B. gel, Tarihte Trk Devletleri, Ankara 1987.

419

B. gel, Trk Mitolojisi, I, II, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1996. L. Rasonyi, Tarihte Trklk, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1998. Reideddin Fazllulah, Oguznama, Agabat 1990. Cmit-tevrih, I/1, (A. A. Romaskevia-L. A. Hetagurova-A. A. Alizade), Moskva 1965. O. F. Sertkaya, Gktrk Tarihinin Meseleleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1994. Denis Sinor, Inner Asia, (Syllabus), 1969 Indiana University Press. Denis Sinor, Early Turks in Western Central Eurasia, Studia Ottomanica (B. Kellner-Heinkele und P. Zieme), Harrosowitz, Wiesbaden 1997, s. 165-179. Faruk Smer, Ouzlar, Ankara 1972. Faruk Smer, Ouzlara Aitk Destan Mahiyetde Eserler, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Dergisi, XVII, Say: 3-4, Temmuz- Eyll-Aralk 1959 (1961), s. 359-456. Ramazan een, slm Corafyaclarna gre Trkler ve Trk lkeleri, 2. bask, Ankara 1998 (TKAE yayn). R. een, Eski Araplara Gre Trkler, Trkiyat Mecmuas, XV, s. 11-36. Aydn Taneri, Trk Kavramnn Gelimesi, Ne Mutlu Trkm Diyene, Ankara 1983. Taymas, Abdullah Battal, Divan Lgat-it-Trkte Trk ve Trke szleri, Trk Yurdu, Cilt: XXVI, Say: 31 lterin 1942 (ylk yl), s. 89-92. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970. Z. V. Togan, Hatralar, 2. bask, (Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar), Ankara 1999. Z. V. Togan, Trk li Haritas ve Ona Ait zahlar, stanbul 1943. Z. V. Togan, Kuran ve Trkler, stanbul 1971. Z. V. Togan, Ouz Destan, Reideddin Ouznmesi, Tercme ve Tahlili, stanbul 1972. S. K. Tural, Tarihten Destana Akan Duyarllk, Atatrk Kltr Merkezi, Ankara 1998. Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, stanbul 1978. O. Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, I, II, stanbul 1969. O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Ankara 1965.

420

Trk Kltr El-Kitab, Cilt: II, Ksm la, stanbul 1972 (yay. E. Esin). Trk Kltr El Kitab, (Trk Kltrn Aratrma Enstits), Ankara 2001, 3. bask. Trk Tarihi, Silahl Kuvvetleri ve Atatrklk, Cumhuriyetin 50. Ylna Trk Silahl Kuvvetlerinin Armaan, Ankara 1973. Ulubek-Mirza, Trt Ulus Tarihi=eceretl-Etrk, Takent 1994. F. R. Unat, Ne Mutlu Trkm Diyene, Trk Dili Dergisi, Say: 146 (1963). Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, stanbul 1976. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, haz. M. Kaplan, stanbul 1976.

421

Tarihte "Trk" Ad / Prof. Dr. brahim Kafesolu [s.308-315]

Bugn ilim dnyasnda, umumiyyetle, Trk adnn M.S. VI. yzyl ortasnda Gktrkler tarafndan kurulmu olan devlet (552-744) ile ortaya kt kabul olunmaktadr.1 Buna gre, Trk ad ilk olarak in yll ou-uda, Gktrk birliini gstermek zere 542 ylnda2 ve Bat Wei mparatoru Tai-tsu tarafndan Gktrk efi Bumna eli gnderilmesi mnasebetiyle de 545 ylnda grnmektedir.3 I. Trk Adnn Eskilii Hakknda leri Srlen Grler Trk ad in tarihi vesikalarnda byle ortaya kmakla beraber, Trk soyundan gelen ve Trke konuan topluluklar phesiz ok eskiden beri mevcut bulunuyordu. Asya Hunlar (in kaynaklarnda, Hsiyung-nu), Bat Hunlar (Avrupa Hunlar), Kuzey inde Tabgalar (in kaynaklarnda, To-pa) ile ayn sahann eitli blgelerinde kk devletler kuran Hsiyung-nu imparatorlarna bal topluluklarn ekseriyeti ana dilleri Trke olan ve Trk soyundan gelen topluluklar idi.4 Trklerin bylece tarihte byk yer tutan eski bir millet olduu dncesi birok tarihi ve dilciyi Trk adnn pek eski bir maziye sahip olabilecei hkmne gtrm ve bunlar Trk adn en eski tarih kaynaklarnda aramak yoluna girmilerdir. Mesel, nl tarihi J. v. Hammer, Herodotosun dou kavimleri arasnda zikrettii Targitalarn Trk olduunu tahmin etmiti ki, ona gre, Trk ismi ilk olarak bu kavmin adnda gemi olmal idi.5 Keza v. Hammer Tevrattaki Togharma adn da Trk ismi ile ilgili grmekte idi.6 Herodotosta Trk adn arayanlardan biri de Avusturyal bilgin Tomaschektir. Bu da Grek tarihisinin skit arazisinde gsterdii kavimlerden Tyrkaei (Jyrkae) Trk kabul etmiti.7 Linguistique esasa dayanarak deil, fakat benzetme yolu ile Trk adnn pek eski devirlerde izlerini bulmaya alanlar daha oktur. Mesel, bir Fransz arkiyats, Plinius ile P. Melada Turcae eklinde gedii iddia olunan kavmi Trklerle ayn saym,8 F. v. Erdmann, Thrak adn Trk ile aynletirmi,9 V. de St. Martin ile mehur J. Marquart eski Hint kaynaklarndaki Turukha veya Trka (yahud Turuka) adn Trk ile birletirmek istemilerdir,10 n Asya ivi yazl metinlerde lke ad olarak grlen Tourki ile ve Asurca ive yazl vesikalardaki Turukku okunabilen kavim ad ile Trk sznn mnasebeti dnlm,11 Trk isminin Arapadan uydurma Turkor kelimesinden kt iddia olunmutur.12 Trk adnn ok eskiden beri mevcut olduu kanaatinin hakim bulunduu zamanlarda bu ad tabiatyla eski in kaynaklarnda da aranmtr. Bylece in yllklarnda M.. 2. bin ortalarndan itibaren grnd sylenen Tik kavminin adnn, telaffuz bakmndan Trke yaknl sebebi ile, Trk kelimesinin incedeki ilk ekli olduu ileri srlmtr.13 Bu fikir, baz Trk tarihilerine cazip gelmi grnmektedir.14 Fakat Tik-Trk mnasebeti daha nce W. Koppers, P. Pelliot vb. gibi mtehassslar tarafndan phe ile karlanm,15 A. V. Gabain tarafndan kabul edilmemi16 ve W. Eberhardn tetkikleri de Tikin Trk ile alakaszln ortaya koymu bulunuyordu.17 slam kaynaklarnda ise Trk adnn dikkat ekici bir durumu vardr. Bilindii gibi, slam literatrnde Hicrete kadar olan dnya tarihi daha ziyade bir hlsa mahiyetindedir. Bu eserler

422

slamiyet ncesi ran, srail, Grek, Cahiliye-Arap tarihlerini ksaca ve birbirine mvazi ekilde kaydederler. slamiyetten nceki Trk tarihi hakknda bilgi veren slam kaynaklar ile bunlardan nakiller yapan mesel Sryani melliflerin eserlerinde, bilahere Trkl sabit olan kavimlerin ve hanedanlarn Trk olduklarnn belirtilmesi dikkate deer bir noktadr ki, bu nevi malumat arasnda bizi burada ilgilendiren bahis iki rivayet manzumesine dayanr: 1. ran, yani Zend-Avesta rivayetleri, 2. srail, yani Tevrat rivayetleri. Tevrata dayanan rivayetlerde Trkn Hazret-i Nuh neslinden olduu kabul edilir.18 Bir ksm kaynaklarda Trk, Nuhun olundan Yfesin olu olarak gsterilir.19 Bylece o zaman mevcut bulunduklar tasavvur olunan kavimler arasnda Trke verilen ehemmiyet belirmektedir. Baz mellifler de Trk Yfesin dorudan doruya olu deil, fakat torunu veya onun neslinden biri saymaktadrlar.20 Ancak Nuh ile ilgili rivayetin muahhar olduu ve Trk adnn bu rivayete Trklerin (daha dorusu Gktrklerin ve onlardan itibaren Trk soyundan gelen dier topluluklarn) VIII-X. yzyllarda slam dnyasnda kendilerini hissettirecek derecede rol oynamaa baladklar zamanlarda ilave edildii anlalyor. Zira elimizdeki, aslna en yakn olarak tespit edilen Tevrat metinlerinde Trk, ne ahs (ata), ne de kavim ad olarak yer almamaktadr.21 O halde Tevrat rivayetinde istinaden slam kaynaklarnda ve bunlardan nakillerde bulunan Sryn kaynaklarnda kaydedilen Trk ad sonraki bir devreye ait olmak gerekir. Trk ad yannda zikredilen eitli isimlerdeki Trk boylar da bunu gsterir. Dier taraftan ayn slam kaynaklar ran rivayetlerini naklederken de Trkten bahsetmilerdir. Avestann Ebl-beer (insan cinsinin babas ki, Tevratta Hz. dem mukabilidir.) olarak tantt Kaymarsdan (Kaymareta) ve Tevrat rivayetindeki Nuh zamanna rastlayan CamNdden sonra, ran rivayeti yle devam eder: Hkmdar FarNdn geni lkesini olu: Salm (Sarm), rac, Atvac veya Tuvac (dorusu, Turac) arasnda taksim etti22 ve Trk, in lkeleri Turaca dt.23 Bu arada zuhur eden taht kavgalarnda rac dier kardeleri tarafndan ldrld. racn yerine Seen olu Minihr (Manithra) babasnn intikamn almak zere Trk lkesine yrd ve Turac neslinden Afr#siy#b ile arpt. etin savalardan sonra, iki memleket arasnda hudut ok atmak suretiyle tespit edildi: Bir ranl tarafndan Teberistandan atlan ok24 Belh nehri (Ceyhun, Amu-derya) zerine dt. Bu sebeble bu nehir iki lke arasnda snr sayld.25 Bundan sonra ran rivayetlerinde artk Trk lkesinden Turan, Fars lkesinden de ran tabirleri ile bahsedilmitir.26 ran-Turan harpleri, bilindii gibi, mehur destan airi Firdevsinin (lm. 1021) ehnamesine balca mevzu tekil etmitir.27 Firdevsnin byk mbalaalarla anlatt bu savalarn28 tamamyla hayal mahsul olduu, ranllarn kendileri iin eski Hint-Avrupa mitolojisinden zengin ve renkli bir mazi, ran hkmdarlarnn iyiliklerini, adaletini ve imar faaliyyetlerini gstermek maksadyla bir sr vekayi icat ettikleri ilmi aratrmalar neticesinde anlalmtr. Mesel burada ran hkmdar olarak

423

zikredilen FarNdn (veya AfrNdn) Hint-ran mitolojisinde Thraetaona ad ile geen bir ilah olduu gibi, Afr#siy#b da ayn ilhlar zmresinden sava tanrsdr ve asl ad Frangrasyandr.29 Minihr ldkten sonra, Trk hkmdar Afr#siy#b30 rana girdi, Azerbaycan, istila ederek Babile kadar ileriledi. ran, bu durumdan Minihrin torunu Zav b. ahm#sb kurtard. ahm#sb genliinde Trk lkesine gitmi orada Trk hkmdarlarndan birinin kz ile evlenmiti. Bu Trk prensesinden doan Zav birok baarl savalar yaparak Afr#sy#b al-TrkNyi uzaklatrd. Afr#sy#bn ran topraklarnda 12 yl kaldn bildiren bu rivayete gre, rann kurtuluu hdisesi byk sevince vesile oldu ve bayram telkki edildi.31 Bundan sonra, hkmdar olarak, Kaykub#d ve Kayk#vsu mteakib, Siy#v geldi. Bu da Afr#siy#bn kz ile evlenmiti.32 te ran-Turan savalarnn asl kahraman bu evlenmeden doan KayHusravdr. KayHusrav, Afr#siy#bn kuvvetlerini ar malubiyetlere uratt, 50-60 bin kiiyi telef etti, 30 bin kii esir ald. Bu arada Trk kumandanlarndan ou ld. Olu da malup olarak len Afr#sy#b bizzat sefere kt ise de 100 bin kiilik telefat verdikten sonra, Azerbaycana ekildi, sakland; Fakat yakalanarak KayHusrave getirildi ve ldrld.33 Bu son savalarda bir hakikat mevcut gibi grnyor. Zira eski Grek kaynaklarnda, ad geen ran hkmdarna ait baz izlere tesadf edildii bildirilmektedir. Herodotosta ilk Ahameni kral olarak zikredilen zatn Kyrus (KayHusrav adnn Greke ekli) adn tad, Turan hkmdar Afr#sy#bn da Herodotosun Med kral olarak tantt Astiag olduu beyan edilmitir ki, buna gre Ahameni Devri ranllar Medyallar Turanl saymakta ve Med lkesi Turana dahil bulunmakta idi.34 Dier taraftan KayHusrav ile arpan Afr#sy#bn Saka hkmdar olduu da ileri srlmtr.35 Bu takdirde eski skitlerle ilgili bulunan Saklarn bir Trk kolu olduunu kabul etmek icap eder.36 Burada gerek Medyallar, gerek Sakalar hakknda ileri srlen tahminlerdeki tarih gerek payn tayin etmek mkl ise de, bahis mevzuu Afr#sy#bn hakikaten bir Trk hkmdar olduu phesiz grnmektedir. nk onun byk ve muazzez hatras Asya Trkleri arasnda asrlarca yaam37 ve tabiatyla ran rivayetlerindeki uydurma ad altnda deil, fakat, Trk ananesine gre, Tunga Alp Er eklindeki Trke ad ve unvan ile tannan bu ulu Trk hkmdar namna Trkler yzlerce yl yolar, trenler tertip etmilerdir.38 Bylece Trk-ran mnasebetlerindeki Afr#sy#b adl hkmdarn belki milattan nce asrlarda rol oynam byk bir Trk babuu olduu ortaya kmaktadr. Ancak bizi burada alkadar eden cihet, btn slm kaynaklarnn Afr#sy#b daima Trk olarak zikretmi olmalardr. Bununla beraber, slm kaynaklarndaki rivayetlerin de, tespit bakmndan, gerek mehazleri Vahb b. Munabbih olsa dahi, VIII. yzyl balarndan daha geriye gitmedii unutulmamaldr.39 slmi devir kaynaklarndan nce yazlm Arapa eserler iinde Trk adnn ilk getii yer olarak Chiliye Devrinin mehur Arap airi Al-N#biEa al-Zuby#nNnin (lm. 595-612 yllar aras) Dvn gsterilmitir.40 Buna gre, Arapa yazlm eserler arasnda Trk adnn ilk defa VI. yzyln

424

sonlarna doru zikredilmi olduunu kabul etmek lzmdr. Bizans literatrnde ise, Trklerin eski Troyallarla mnasebete getirilmi olmas dikkat ekicidir. Bu husus stanbulun fethinden sonra talyaya giden Bizansl Th. Gazes ile talyan hmanisti F. Filelfo arasnda teati edilen mektuplarda grnyor. Bu mektuplardan anlalyor ki, XV. asr Trkleri eski Troyallarn neslinden saylmaktadr: Trkler Bizans bakentini zaptetmek suretiyle, Troyay hile ile ele geiren Greklerin torunlarndan, atalarnn intikamn almlardr.41 Bu gibi telkkilerin douunda phesiz Trk adnn eski eklinin Troia olduu zann rol oynamtr. Bilindii gibi, Bizans mellifleri arasnda Trk ad ilk defa, Gktrkler dolaysile, Aghatias tarafndan zikredilir.42 II. Trk Adnn Telffuzu Trk adnn eski telffuzu meselesinde bugn varlan netice, bu adn eksikliine dair yukarda sraladmz grlerin isabet derecesini tayin bakmndan byk ehemmiyet tamaktadr. Bilindii gibi, Gktrklerden bahseden ilk in kaynaklar Trk adn olduka farkl bir ekilde zaptetmilerdir: Tu-ke.43 Burada -incede r sesinin bulunmamasndan sarf nazar- dikkati eken nokta Trk adnn ift heceli olarak tespit edilmi olmasdr. Tannm Fransz sinologu P. Pelliot bu ince iaretin Trkt okunmas gerektiini ve bunun da Trk kelimesinin, Moolca cemi eki +t ile yaplm, oul ekli olduunu ileri srmtr.44 Ancak +t cemi ekinin yalnz Moolcaya mahsus olmayp, Gktrklerden nce bile Trk dilinde kullanld45 ve lk ve Orta alarda ok stn bir kltr dili olan Trkeden devlet, hukuk, tekilt tabirlerinin Moolcaya gemesinin de gsterdii zere,46 daha ziyade Trkenin Moolcaya tesirinin bahis mevzuu olabilecei hatrlanmaldr. Nitekim son aratrmalardan birinde, Trkler ekline tekabl ettii sylenen ince iaretin sonunda +t deil, Trkede dier bir cemi eki olan +z bulunduu, buna gre de ince kelimenin Trkz okunmas icap ettii beyan edilmitir.47 Fakat bu suretle, Trk adnn incede daima oul eklile (Trkler!) kullanld peinen kabul olunmaktadr ki, bu herhlde mmkn deildir. Dier taraftan, incedeki ift heceli eklin hakikatte Trk adnn mfret halindeki karl olduunu, binaenaleyh bu adn vaktile iki heceli olarak telffuz edildiini gsteren emareler vardr. Bu hususta en kuvvetli delil bizzat Trklerin yazd Gktrk kitabeleridir. Kitabelerde Trk ad hem Trk, hem de Trk olarak iki ekilde gemektedir.48 Anlaldna gre, nceleri ift heceli telffuz edilen ad Gktrkler Devrinde tek heceli ekliyle birlikte iki trl telffuz olunmu, bilhere yalnz Trk eklini almtr. Syleni bakmndan zerinde durulan bir husus da Trk kelimesindeki vokalin ses deeridir. Araplar ve ranllar bu kelimeyi Turk telffuz ederler: Bil#d al-Turk, malik al-Turk, Turk#n vb. XI.-XII. asrlardan kalma ilk Rus vekayinmelerinde Trk ad Tork, Torki (Trk, Trkler) eklinde tespit edilmitir.49 Bu dillerde esasen sesi mevcut olmad iin izahta herhangi bir glk yoktur. Fakat kelimenin Sryn kaynaklarnda Toukaye olarak50 ve fonetik alfabe sistemi olan Grekede Tourkos (Tourcos Tourcoi) eklinde zaptedilmi oluu dikkate yandr.51 Hatt yukarda adlar geen iki hmanist arasnda Trk adnn telffuzu hakkna fikir teatisi olmu, F. Filelfo Milanodan yazd 1

425

Temmuz 1472 tarihli mektubunda Romada bulunan Th. Gazesten Trk adn niin u ile deil de ile yazdn sormu ve bu mnakaadan Trklerin Troya meneli olduklar meselesi ortaya kmt.52 Burada bizi ilgilendiren husus, Th. Gazesin kayd dnda, btn Grek literatrnde adn turk eklinde olmasdr. Halbuki, kelimenin aslnda Trk olarak sylendiini gsteren almetler vardr. Adn Orhun kitabelerindeki yazlnda ilk hecenin vokali u veya o deil, fakat ve ok defa sesini vermektedir. Ancak Trk eklindeki son harfin q () oluu yabanclarn dilinde ulu telffuza yol am olabilir. Buna gre de, Batdaki yabanc vesikalara adn tek heceli ekli ile intikal ettiini kabul etmek lzmdr.53 Gktrk kitabelerinde ilk hecedeki vokalin hem , hem de olabileceini grmtk. Kelimenin incedeki karlnda doru syleniin hangisi olduunu tespit mmkn olamamtr. Bu mesele zerinde duran L. Bazin, fonetik yaz sistemi olduu iin vokallerin deeri kolayca tayin edilebilen Brahmi yazl bir metindeki Trk kelimesine istinaden, bahis mevzuu vokalin olduunu ve iki hecelilik durumu dolaysiyle da, Trk adnn asl telffuzunun Trk olmas gerektiini belirtmitir.54 Bu bilgine gre, adn ilk ekli Trk veya Trk olup,55 kitabelerdeki Trk ekli ikinci hecedeki nn regressif bir tesirle ilk hecedeki y ye kalbetmesinden domu (mesel, Anadolu lehesinde, yrkten yrk vb. gibi) ve iki heceli ekli son hecesindeki vokalde bilre derek Trk telaffuzu meydana gelmi, (mesel, erkten erk, brkten brk vb. gibi), bylece Trk ad telffuz itibaryla u inkiaf takip etmitir: Trk>Trk> Trk.56 Trk adnn telffuzu zerindeki bu mtaalalarla ulalan neticeler bizi tarih ynnden u mhim hkmlere gtrmektedir: 1- Trk adnn Gktrk andan eski devirlerdeki telffuzu iki heceli ve Trk eklinde olduuna gre, trl kaynaklarda ve eitli vesikalarda Trk ile ilgili gsterilen, yukarda sraladmz isimlerin, Trk adnn ok muahhar telffuzu ile sadece dtan benzerlikler gsteren yabanc kelimeler olmas icap eder. 2- incedeki Tu-ke kitabelerdeki iki heceli ekli aksettirse bile bu, nihayet Trke tekabl etmekte, yani daha eski ekil olan Trke nazaran muahhar bir telffuz durumunda olduundan, Trk adnn ilk defa VI. yzylda meydana kt ve nce in kaynaklarnda grnd fikri kabule yan olmamak gerekir. 3- Bir kelimenin bnye deiikliine uramasnn uzun zaman isteyen bir husus olduu, bilhassa zel adlarn gelimesinde bu zaman paynn daha uzun olaca dikkate alnrsa, Trk adnn imdiye kadar sanldndan belki asrlarca nce mevcut bulunduu dnlebilir. Trk kelimesinin cins ismi olarak mevcudiyetinin ise daha da eski olaca aikrdr.57 III. Trk Ne Demektir? Tarihte Trk adna birok manalar verilmitir. Gktrk Devrindeki Sui-u adl in kaynana

426

gre, Tu-ke, Trk dilinde mifer manasna gelir. nk Trkler adlarn, Altay blgesinde, eteklerinde oturduklar, mifer biiminde ykselen dan eklinden almlardr.58 Hunlar ve Trkler hakkndaki byk eserini 1756-1758de yazm olan De Guignesten beri59 Orta Asya tarihi ile megul olan Batl bilginlerden ou Trk sznn mifer demek olduu hususundaki in tefsirine ehemmiyet vermi ve kendi alarndan bu kayd izaha almlardr: J. Klaproth (1826) Tu-keyi takye ile,60 J. Schmidt (1824) dugulga (mifer) ile,61 Gobelentz (1837) ve Schott (1849) Farsa targ (mifer)62 ile, J. J. Hess (1918), Trklerin silh imalcisi bir kavim olduunu ileri srerek, keza targ ile, B. Munkcsi (1921) dugulgann asl olduunu iddia ettii Tu-ke (kendisine gre, doru okunu: Tu-lu-ke) szn yine mifer ile mnasebete getirmi,63 S. W. Koelle Trk kelimesinin kkn tur-, tir- addederek, bunu ekmek, cezbetmek manasna balam,64 kelimenin aslnn Turku olduunu beyan eden K. Fik, bunun skit dilinde Deniz kysnda oturan adam manasnda olduunu ileri srmtr.65 slm kaynaklarnda da bunlara benzer garip izahlara tesadf olunur. bn al-FakNh alHamad#nNye (lm. 930a doru) gre,66 Trkler, Yecc-Mecc seddinin arkasnda terk edilmi olduklar iin bu ad almlardr. GardNzN (lm. 1048-1049) de Nuhun olu Yfese den arazi arasnda Trk diyar insandan hl, terk edilmi durumda bulunduu iin Trklere bu adn verildiini kaydeder.67 Trk adnn bir de XI. asrda Kgarl Mahmudun zikrettii bir izah tarz vardr. Bu nl Trk dilcisi, Trk milletine Tanr tarafndan verildiini belirttii Trk adnn Olgunluk a demek olduunu ifade etmitir.68 Trk adnn izahnda ilk ilm tecrbenin A. Vmbry tarafndan yapld kabul edilmektedir. Buna gre, Trk, Trkede tremek manasnda olan tre-, veya tr-den itikak etmi olup, yaratlm, mahlk manasna gelir.69 Bizde Ziya Gkalpa gre, Trk, treli demektir.70 Trk tarihine dair tetkikleri ile mehur W. Barthold da: Trk kelimesinin Orhun kitabelerinde bir ok defa kullanlan tr (kanun, det, kanunla dzelmi, birlik kazanm halk) kelimesi ile mnasebettar olduunu farz etmek mmkndr71 demek suretiyle Trk adna Gkalpnkine yakn bir mana vermektedir. Fakat Trk adnn ok baka bir mana tad Orta a Trk vesikalarndan anlalmtr. Bu hususta ilk kayna ortaya koyan Alman Trkolou F. W. K. Mllerin Uygur metinlerinde, cins ismi hlinde, tespit ettii trk kelimesi kuvvet, -li g-l manasna gelmektedir.72 Buradaki Trk kelimesinin kavim ad olan Trk ile ayn olduunu ilk defa A. v. Le Coq ileri srm73 ve byk Trkolog W. Thomsen de bunu kabulde tereddt etmemitir.74 Daha sonra Gy. Nmeth kavim ad olarak Trkn gc,-l; kuvvet,-li demek olduunu Trklerde ad verme usulne istinaden ve analojiler gstererek ispat etmitir.75 Ancak bu, Trk adnn lgat manas olup, etimolojisi deildir. Kelimeyi etimoloji bakmndan yine tr+ kkne balamann mmkn olduu dnlmtr. L. Bazin Trk adn tr+mekten

427

(Anadolu lehesinde tremek) neet ettiini kabul ederek, adn son telffuz tarzna doru gelitike mana itibaryla da u nanslar kaydettiini sylemitir: Trk ad ilk ekli ile var olmu, ekil kazanm mnasnda iken, sonra gelimi, daha sonra, tamamyla gelimi mefhumlarn ifade etmi, nihayet telffuz Trk eklini ald zaman kuvvet, g manasn kazanmtr.76 Bylece, mene hususunda Vmbry ile birleen L. Bazin mana bakmndan Nmethin ispatn takviye etmi durumdadr ki; Trk adnn mene ve manas hakknda varlan bu netice, cins ismi olduu gibi, millet ad olarak da Trk sznn ok eski bir maziye sahip bulunduunu bir kere daha ortaya koyan bir mahiyet tar.77 IV. Trk Adnn Yaygnl Trk adnn Gktrklerden itibaren sratle yayld dikkati eker. Bu hdise, Gktrk imparatorluuna bal, Trk soyundan gelen, eitli boylarn (kavimlerin) ayn zamanda Trk adn almalar ve bunlarn yabanclar tarafndan hep Trk umum ad altnda tannm olmalar ile ilgilidir. Gktrk hkimiyetinin kmesini mteakip bu soyda kavimler (boylar) ayr devletler kurduklar veya eitli istikametlerde muhaceret ettikleri zaman, kendi husus adlar yannda, toplayc ad olarak Trk ismini de kullanmlard. Mesel Bat Gktrk idaresinde bulunan Karluklarla daha birka kk Trk grubu tarafndan kurulan Karahanl Devletinden slm kaynaklarnda umumiyetle Trk Hanlar diye bahsedildii gibi, Orta Asya eski Trk lkelerinden muhtelif tarihlerde slm memleketlerine gelenler de ayn kaynaklarda hep Atr#k (mfredi, Turk) diye anlmtr. Ayrca, vaktiyle Gktrk mparatorluunda yer alm olan Ouzlar da daha sonra Trk adn muhafaza etmilerdir. Bu suretle, Rus yllklarnda Tork ve Torki diye zikredilen Ouzlardan baka, Seluklulardan zamanmza kadar, dier Ouz oymaklar tarafndan tesis edilen birok devletler ayn zamanda Trk adn tamlardr. Dier Trk gruplar tarafndan kurulan devletlerde de Trk ad unutulmamtr (mesel, Harezmahlar, Msr Klemen Devleti vb.). Trk adnn, Trk soyundan gelen kavimlerin hepsine mil mill bir isim olarak yaylmasn W. Barthold Mslmanlarn eseri saymaktadr: Araplar birok kavimlerin, VII.-VIII. asrlarda muharebeler yaptklar Trklerle ayn dili konutuklarn grerek, bunlarn hepsine Trk demiler, slmiyeti kabul eden Trkler de gittike bu ad benimsemilerdir.78 Barthold bu grne, Trk adnn slmiyet hudutlar dnda pek intiar etmediini, mesel ne Ruslarn ne de bat Avrupallarn Peeneklere veya Kumanlara Trk demediklerini ve slmiyeti kabul eden Trklerin hepsinin de kendi dillerine Trke demediklerini de ilve eder.79 Halbuki Trk adnn tahminden ve Barthold tarafndan zikredilen hususlarn gerektirdii genilikten ok daha yaygn olduu muhakkaktr. Bazan Gktrklerden nceki devirlere giden bu yaygnlkta Trklerin slmiyeti kabul etmeleri keyfiyetinin tesiri olmayaca aikrdr. Daha 420 ylnda, rann kuzey sahalarndaki Altayl kavimlere Perslerin umum olarak Trk demeleri80 dnda, Bizans kaynaklarnda sarahatle belirtildii zere, Sabrlar (VI. asr),81 Hazarlar (IX. asr), Macarlar (IX-XI. asr), Vardarllar (XI-XVI. asr), Seluklular, Msr Trk Klemen Devleti, Osmanllar ayn zamanda Trk ad ile zikredilmilerdir.82 Hatt coraf terim olarak Trkiye (Turkia) ad da Orta alarda ok geni sahalar gstermekte idi. VI. yzylda Orta Asya iin kullanlan Trkiye tabiri,83 IX.-X. asrlarda Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan Hazar

428

ve Macar lkeleri iin kullanlm (Dou Trkiye= Hazar memleketi; Bat Trkiye=Macaristan),84 XII. yzyldan itibaren de Anadolunun ad olmutur.85 Msr Klemen Devleti topraklar da Trkiye diye anlyordu.861 Bat literatrnde umumiyetle, dorudan doruya, Trkler, Trk Devleti diye zikredilen bu topluluk ve siyas teekkle biz, bunu dier Trk topluluk ve devletlerinden ayrmak zere, Gktrkler, Gktrk Devleti vb. demekteyiz. Yalnz, Trk dilini tarih tasnifinde Eski Trke blmnde, Uygurcadan nceki safha olarak yer alan bu Trk toplumunun diline Bat literatrnde Gktrke (Kk-Trke) ad verilmektedir (Gk kelimesinin o adaki telffuzu kktr). Bu tabir, ilk defa W. Bang tarafndan kullanlm (bkz., W. Bang, ber die kktrkische Inschrift Leipzig, 1896; ayn. mell., Zu den Kk-Trk Inschriften, Toung Pao, 1896, s. 255 vdd. ayn. mell., Kktrkisches WZKM. 1897, XI, s. 192 vdd., vb), daha sonra Trk dili mtehassslarnn ou tarafndan devam ettirilmitir (mesel, A. v. Le Coq, Kktrkischen aus Turfan, Berlin, 1909; J. Nmeth, Die kktrkischen Grabinschiften KCsA, II, 1-2, 1926, s. 134 vdd; R. R. Arat, Trk ivelerinin Tasnifi, TM, X, 953, s. 96, 119; A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, I, stanbul, 1958, s. 49, 99, vd; A. Dilaar, Trk Diline Genel Bir Bak, Ankara, 1964, s. 74, 92 vd). Bilindii gibi, Kk-Trk tabirini bizzat bahis mevzuu Trkler kendileri kullanmlardr (H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, I, 1936, s. 30: Kl-Tegin, I. D, 3; Bilge, II D, 4). Kk-Trk tabirinin mnas hakknda bkz., W. Thomsen, Turcica, 1916, s. 19-25; O. Pritsak, Qara, Studie zur Trkischen Rechtssymbolik, Z. V. Togan Arm., stanbul, 1953, s. 259; R. Graud, LEmpire des Turcs cleates, Paris, 1960, s. 15, 25. 2 Bkz., Lin Mau-Tsai, die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, I,

Wiesbaden, 1958, s. 28. 3 Liu M.-Tsai, ayn eser I, s. 6; II (1958), s. 490, not, 22. Gktrk devletinin kurulu tarihi

olarak gsterilen 552 senesi Bumnn resmen l-Hagan unvann ald yldr. Fakat gerekte bu devletin daha nceki tarihlerde mstakil hviyette bulunduunu in ile eli teatisi ortaya koymaktadr. Nitekim Bumn kendi elilerini Wei imparatoruna 546da gndermitir (ayn eser, I, s. 7). Gktrk Hakan bara (lm. 587)ya gre, bu devlet 535te kurulmutur (bkz., L. M. Ts. ayn eser I, 52; II, 528). 4 Liu Juan, Liu ung (304-318), e-Li (329-334), e-Hu (343-349), Pei Liang (397-439),

bkz., B. Szsz, A hunok trtnete Bp. 1943, s. 87 vd. A. Caferolu, ayn eser I, s. 62-78. 304-439 yllar arasndaki Asya Hun slleleri iin bkz., W. Eberhard, in Tarihi, 1947, s. 182; Seluklulardan nce Orta Asya ve Orta Douda Trkler iin bkz., R. N. Frye-A. Sayl, Belleten, say, 37, 1946, s. 103 vd. 5 6 7 J. v. Hammer, Geschichte d. Osm. Reiches, I, 1832, s. 1. Gst. yr. W. Tomaschek, Kritik der ltesten Nachrichten ber den Skytischen, Wien, 1887.

429

G. de Rialle, Mmoire sur lAsie centrale, 1875, bkz., Trklk (mecmua), I, 1, 1939.

stanbul, s. 74 vd. 9 10 Bkz., J. Nmeth, Der Volksname Trk, KCsA, II, 4, 1927, s. 277. V. de St. Martin, Dictionnaire de Gographie, VI, 1899; J. Marquart, Ern{ahr, 1901, bkz.,

H. N. Orkun, Trkln Tarihi, stanbul, 1944, s. 10 vd. 11 12 13 Bkz., H. Koay, Z. V. Togan Arm, s. 35. I. Trk Tarih Kongresi Zabtlar, 1932, s. 151. J. J. de Groot, Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit, Berlin-Leipzig, 1921, s. 4 vd. Daha

bkz., L. Ligeti, KCsA, II, 1-2, 1926, s. 2. Burada Tikler Asya Hunlar ile bir saylm, daha dorusu, Tik=Trk aynlii zerinde durulmutur. Tikler hakknda tafsilt iin bkz., B. Szsz, ayn eser, s. 49, 74, 474, 479, 513. 14 Mesel, H. N. Orkun, Trk Sznn Asl, stanbul, 1940, s. 11-18; Z. V. Togan, Umum

Trk Tarihine Giri, 1946, stanbul, s. 386. 15 Bkz., W. Koppers, Cihan Tarihinin Inda lk Trklk ve lk ndo-Germenlik, Belleten,

say, 20, 1941, s. 475, n. 6 (Almancas, ayn yer, s. 486, n. 6). 16 A. v. Gabain, Hun-Trk mnasebetleri, II. Trk tarih kongresi (1937) zabtlar, 1943, s. 900

vd; Ayn. mell., Hunnisch-trkische Beziehungen, Z. V. Togan Arm., s. 18. 17 W. Eberhard, inin iml komular, Ankara, 1942, s. 117. Esasen Trk adnn incede

iki heceli olarak tespit edilmi oluu bu gr deerden drmee kfidir (aaya bkz.,). Trk adna dair buraya kadar zikredilen iddialarn linguistique bir temele dayanmad hakknda bkz., J. Nmeth, Die Probleme der trkischen Urzeit, BOH, V, Bp. 1947, s. 91-98; ayrca bkz., Ayn mell., Trkln eski a, Trk. terc. . Batav, lk, say, 90, 1940, s. 518. 18 Bilindii gibi, aslnda Tevrata gre Nuh, Tufandan sonra btn insanlarn atas

durumundadr. 19 Al-TabarN, T#rNH al-Umam val-Mulk, I, Kahire, 1357, s. 139; bn al-ANr, Al-Kmil, I, Kahire, 1348, s. 44, Rivayetin kayna ilk slm tarih rivayetisi saylan Vahb b. Munabbihtir. (lm. 728) 20 Al-MasdN, Murc al-zahab, I, Kahire, 1367, s. 131. bn Hurd#dbih ve GardNzNye (lm.

440=1048/1049) gre (Zayn al-aHb#r, ner. ve Macarcaya terc. G. Kuun, Grdezi a Trkkrl, KSz, II, 1901, s. 2), Tufandan sonra Nuh dnyay olu arasnda taksim ettii zaman Yecc-Mecc (bkz., E, Gog-Magog, akl#b bkz., A bu mad.), in havalisi ve Trk, Yfesin hissesine dmtr.

430

Burada, Trk baka bir yoldan Yfese balanmaktadr. Sryani Mihael (lm. 1200) Tourkaye kavminin Yfes soyundan olduunu belirtmekle iktifa eder (J.-B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien, III, 1905, s. 149). Barhebraeus (lm. 1286)a gre (Abl-Farac Tarihi, I, Trk. terc. . R. Dorul, Ankara, 1945, s. 75) ise, doudan batya doru btn kuzey blgesi, Alan memleketi, Medya, Trkler vb. Yfesin oullarna ait olmutur. Bu rivayet, Orta a Trk mellifleride de grlr: Kgarl Mahmud, DLT, ner. ve terc. B. Atalay, I, 350 vd. Daha bkz., Eblgazi Bahadr Han, Trk eceresi, Anadolu Trkesine eviren, Dr. R. Nur, 1925, s. 13. 21 Bkz., Kitb- Mukaddes, yani Ahd-i atk ve Ahd- cedd, Der Saadet, 1922, bahsin getii

yer: Tekvn, X, 2. E. Blochetye gre, Yfesin olu Trk, Mool tarihini yazan Mslman tarihiler tarafndan ilve edilmitir (MTM, I, 1, 1331, s. 126, n. 1). Fakat bu ilve ok daha eski slm tarihlerinde grlyor. Ancak XIII. yzyldan sonraki ecerelerde bir de Mool ad eklenmitir. 22 23 Al-TabarN, I, n. 178; Al-MasdN, I, 224 vdd., 238 vd.; bn al-ANr, Tracn bir ad da Trdur (r vezninde), I, 47. byk oludur

FarNdnun

Maverannehirden in ve Maine kadar onun hissesidir Tr ayn zamanda Tr#n (Trk) vilyetinin addr Tercme-i Burh#n-i W#t, 1287, I, 1, s. 67. Tur ad, menei ve mnas hakknda bkz., V. Minorsky E, mad. Tr#n. 24 Rivayete gre, iki tarafn ordular Taberistnda Amul ehrinde (bkz., Y#kt, Mucam al-

buld#n, I, 2, 68 vd.) idi. 25 Bu rivayete gre, ok atma hdisesi TNr-m#h (=Ok ay, ran ems takviminde, 4. ay)n 13.

gn (2 Austos) vuku bulmu, bundan dolay kutlu addolunan bugn Mecuslerin bayram gn olmutur (Terc. Burh#n-i W#t, I, 2, s. 73). Ayn takvimde aylarn 13. gnleri TNr diye anlr. (gst. yr.). 26 Bu rivayete gre, ran ad racdan, Tran ad da Trac (=Tr) isminden gelmektedir.

Gerek mnas ve coraf mevkii zerinde ok durulmu olan Tr#n tbiri hakknda bkz., J. Marquart, Ern{ahr, s. 153 vdd.; W. Barthold, Cugrfy-yi Trihi-i rn, Farsaya terc. H. Sard#dvar, Tahran, 1308 . s. 5 vd.; Ayn. mell., Orta Asya Trk Tarihi Hakkda Dersler, stanbul, 1927, s. 77, vd. E. Oberhummer, Der Name Turan, Turn, Bp. 1918, 4, s. 193-208; H. N. Orkun, Trkln Tarihi, s. 10 vd.; R. N. Erye-A. Sayl, Belleten, say, 37, s. 118-121; A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, I, s. 12 vd; V. Minorsky E, mad. Tr#n. 27 Ferdowsis Shahnameh. A Revision of Vullers edition I-IX., Tahran, 1934-1935;

#hn#meh, ner. M. Rama#nN, 1310-1312 .; Trkeye terc. N. Lugal, ehname, I-III, 1945-1949 (ark-slm klasikleri, n. 10); A, mad. Firdevsi. 28 Rivayetleri Al-TabarNden nakleden byk tarihi bn al-ANr bile mbalaalara iaret

431

etmekte ve yukardaki ok atma mnasebetiyle yle demektedir: !I m~-0 2 ! -L)z!o N Kp}! } ! G1 ) .;g! !I 2~s~z Bir ok atnn bu kadar mesafeye varmas Farslarn yapt uydurmalarn en alacaklarndandr (Al-K#mil, I, s. 93). 29 A. Christensen, Les Kayanides, Copenhague, 1932, s. 28, bkz., Z. af#, Ham#sa-sar#N

dar r#n, Tahran, 1324 , s. 575, 577. 30 Fr#sy#b b. Fuanc b. Rustam b. Turk, Al-TabarN, I, 133; Afr#sy#b b. Fuanc b. Rustam,

Malik al-Turk bn al-ANr, I, s. 116. 31 Al-Tabarye gre (ayn. eser, I, s. 320) ranllar Navrz ve Mihricn bayramlarndan sonra

nc olarak bu hdiseyi kutlarlar. 32 Rivayete gre, Trk prensesinin ad Visp#nfrya (Fr#ngNs) idi (bkz., Z. af#, ayn. eser. s.

576). Al-Tabarya gre (ayn, esr. I, s. 361), dn Trk ehirlerinden birinde yaplmt. NaraHN, Afr#sy#bn bakentini Buharann kuzeyindeki R#miy#n ehri olarak gsterir (bkz., R. N. Frye- A. Sayl, ayn. esr. s. 121). Kgarl Mahmuda gre (DLT, III, s. 368), Afr#sy#bn bakenti Kgar idi (daha bkz., W. Barthold, Dersler, s. 78). 33 ranllara byk zaferler baheden bu rivayetlerde Afr#sy#b adl Trk hkmdarnn uzun

zaman yaam olmas (birka asr!) icap etmektedir. Fakat her ne kadar Trk hkmdarlar deiiyorsa da, ranllar onlar daima merhametsiz harp tanrs Afr#sy#b ad ile anyorlard. Son ran muvaffakiyetinden sonra da Afr#sy#bn kardei ve oullar ile KayHurav kuvvetleri arasnda srp gittii bn al-ANr tarafndan bildirilen bu savalar (Al-K#mil, I, s. 137 vd.)n heyet-i umumiyesi hakknda bkz., Hnd-mNr, HabNb al-siyar, I, Tahran, 1333 . s. 185-200; Dr. R. Nur, ehnamede ran-Turan cenkleri, Trk Bilik Revs, IV, Kahire, 1934. 34 Bkz., M. emseddin Gnaltay, ran Tarihi, I, Ankara, 1948, s. 103-125. Eer

Afr#sy#b=Astiag gr doru ise, Turan sahasnn dou Anadolu-Kuzey ran-Maverannehirin dousu istikametinde uzanan bir mevhum hattn kuzeyindeki lkeler olduunu kabul etmek gerekir. 35 36 Z. V. Togan, Umum Trk tarihine giri, s. 36. Fakat bu husus sarih deildir (Son olarak bkz., K. H. Menges, Early Slavo-Iranian

Contacts and Iranian Influences in slavic Nlythology, Z.V. Togan arm. s. 468 vdd.). 37 Mesel byk Trk hnedanlar kendilerini Afr#sy#ba nispet etmilerdir. Karahanllar Al-

i Afr#sy#b, NabNra-i Afr#sy#b diye tannd gibi (bkz., A, mad. Karahanllar), Seluklu ilesi de Afr#sy#b,a balanmaktadr (bkz., A, mad. Seluklular). Dier taraftan Karabalgasun Uygur kitabesinde ad geen Uygur hkmdar Bg Han Uygurlar tarafndan Afr#sy#b olarak tannmtr

432

(Trih-i Cihnguy, I, GMS, 1912, s. 40). Al-MasdNye gre (ayn. esr. I, 132, 271) Gktrk hanlar da Afr#sy#b neslinden idi. 38 Bkz., Gktrklerde: Eski Trk yaztlar, I, s. 50, 63. Uygurlarda: Eski Uygur ehirlerinden

Bezeklikde bir mbedin duvarnda Er Tungann muharebe ve lm tasvir edilmitir (M. F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1926, s. 57; R. N. Frye - A. Sayl, ayn. esr. s. 120). Karahanllarda: Kutadgu Bilig (ner. R. R. Arat, I, metin, 1947, s. 43, bugnk Trkeye terc. R. R. Arat, II, 1958, s. 31): Trk beyleri arasnda mehur olan Tunga Alp Er idi ranllar ona Afrasyab derler. Seluklularda: Kgarl Mahmud, DLT. III, 368: Trklerin byk hakan Afrasyabn asl Trk ad Tunga Alp Erdir. 39 Al-Tabar dnda, BalzurN ve NaraHhNde VII. asr 2. yarsnda Trkler iin bkz., R. N.

Frye-A. Sayl, ayn. esr. s. 105 vd. 40 T. Kowalski, Die ltesten Erwhnungen der Trken in der arabischen Literatur, KCsA, II,

1-2, 1926, s. 38-41; H. Derenbourg, Le Divn de Nabigha Dhobyni, Paris, 1869, s. 93, Frans. terc. s. 144. Al-N#biga ve lm tarihi hakknda bkz., A. Ate, arkiyat Mecmuas, II, stanbul, 1958, s. 29-32. 41 Tafsilen bkz., Gy. Moravcsik, Byzantinische Humanisten ber den Volkname Trk,

KCsA, II, 5, 1930, s. 381-385. Trkler-Troyallar mnasebeti hakknda daha bkz. R. S. Atabinen, II. Trk Tarih Kongresi Zabtlar, 1948, s. 543-556. Burada Atilla zamannda (434-453) Bat Hun mparatorluuna balanm olan Turcilinglerin (bunlar hak. bkz., B. Szsz, ayn. esr. s. 180, 201, 307) Trk olduklar, Trklerle Latinlerin mterek Troya menei ve Trk adnn Avrupada ilk defa rahip Hieronymusun (VII. asr) eserinde getii meseleleri ileri srlm, dier taraftan H. J. Graf (Yngve Tyrkia Conungr: Trklerin kral Yngve, bkz. Z. V. Togan Arm. s. 30 vdd.) da Troya meselesinden baka, eski Alman, skandinav dillerinde Torchi (Trk ve Torhotus Trklerin kral) szlerini bahis mevzuu etmitir. 42 Aqathias (lm. 582)in Gktrklerden bahseden eseri 552-556 yllar vekayiini ihtiva eder.

Bk. Gy. Morcvesik Byzontinoturcica, 1, 1043, s. 104 vd.) 43 in kaynaklarndaki Trk szn gsteren iaret mtehassslar tarafndan eitli

tarzlarda okunmutur: E. Chavannes (Documents sur les Toukiue-Turcs-occidentaux, Petersbourg, 1900): Toukiue; P. Pelliot (Toung Pao, XVI, 1915, s. 685 vd.): Tou-kiue; W. Eberhard (inin iml komular, Ankara, 1942, s. 86 vdd.): Tu-ce; A. v. Gabain (Hunnisch-Trkische Beziehungen, A. V. Togan Arm. s. 17 vdd.): Tu-kiu; P. A. Boodberg (Semitic and Oriental Studies, XI, 1951): Tu-cheh; B. gel (Dou Gktrkleri hakknda notlar, Belleten, say, 81, 1957, s. 84, 109): Tu-cheh; Liu MauTsai (ayn. esr.); Tu-ke. Son okunu tarz L. M. Tsaininkidir. 44 P. Pelliot, LOrigines de Tou-kiue, nom chinois des Turcs, TP. XVI, s. 687 vddd. A. v.

Gabaine gre (gst. yr.): Trkit.

433

45

Bkz., L. Bazin, Recherches sur les parlers To-pa, TP. XXXIX, 1950, s. 228 vdd, kr. A. v.

Gabain, Hunnisch-Trkische Beziehungen, s. 27. Orhun kitabelerinde +t ile cemilenmi szler vardr: Tarkat (tarhanlar), toygut (toygunlar=devletin ileri gelenleri), olut (olanlar) vb. Bkz. Eski Trk yaztlar, I, 30, 54, 174; II, 111, vb. 46 . Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar ve Cengiz Meselesi, Tarih Dergisi, say, 8, stanbul,

1953, s. 116-124. 47 P. A. Boodberg, Threc Notes on the Tu-cheh Turks, Semitic and Orient Studies,

California, XI, kr. L. M. Tsai, ayn. esr. II, s. 488. Trkede cemi eki olarak +z ve dier ekleri iin bkz. A. Caferolu, ayn. esr. s. 134. 48 Trk () iin bkz. Eski Trk yaztlar, metin, I, s. 101 (1, 2. satr, ilk kelimenin yars;

2. ilk kelimenin yars; 3. ilk satr, 5. kelime), s. 103 (9, son satr, son kelime), s. 107 (20, 2. str. 3. kelimenin son yars), s. 129 (3. ilk str. 4. kelime). Trk () iin bkz. Ayn. esr., metin, I, s. 23 (1 c 1, ilk str. sadan 4. kelime; 1c3, ilk str. 5. kelime), s. 25 (1c7, ilk str. 3. kelime) vb.. Son hecedeki +k harfinin Yenisey varyant oln B ile: I, s. 117 (46, 2. str. 2. kelimenin ilk yars; 52, ilk str. 5. kelime) vb.. W. Thomsen Gktrk kitabelerindeki bu ift telffuz zerine daha 1922de dikkati ekmiti (bkz. TM., III, s. 82). Kl-Tegin ve Bilge kitabelerinde kelime daima Trk eklinde getii iin son zamanlardaki aratrmalarda iki heceli telffuz ilk plana alnm grnmektedir (mesel, bkz. R. Giraud, LEmpire des Turcs clestes, Paris, 1960). 49 Bkz. H. Antal, Az orosz vknyvek Magyar vonatkozsai, Bp. 1916, s. 89, 159, 161, 235.

Bu Trkler, Ouzlarn Karadeniz kuzeyinden Balkanlara inen ksmdr (A. N. Kurat, Peenek Tarihi, stanbul, 1937, s. 10, 17 vb.; L. Rsonyi, Dnya Tarihinde Trklk, Ankara, 1942, s. 124, 135). Bunlar Bizans kaynaklarnda Uz diye geer. 50 51 52 Michel le Ayrien, III, s. 149. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, II, s. 269 vd. Tafsilt iin bkz. Gy. Moravcsik, KCsA. II, 5, 1930, s. 381-388; Trk sz ile ilgili Greke

metin iin bkz. Ayn. mell. Byzantinoturcica, II, s. 274. 53 Bizansl Th. Gazesin doru olarak Trk yazmas onun bu ad stanbulun fethini

mteakip bizzat Trklerden duymu olmasyla ilgili olabilir. 54 L. Bazin, Notes sur les mots Ouz et Trk, Oriens, VI, 2, 1953, s. 315-322. Mellif

burada grn takviye etmek zere Macarcada Trk adnn Trk eklinde yaamakta olduuna dikkati eker.

434

55

Trk adnn ince eklini son zamanlarda Trkt olarak okuma tecrbesi (b. H. W.

Haussig, Byzantion, XIII, 1954, s. 311) bu fikri kuvvetlendirmektedir. 56 57 L. Bazin, gst. yr. Trke Trk diyen Macarlarn Trklerle mnasebeti hayli eskidir: Dilimizin gsterdiine

gre, Macarlarn cetleri milttan binlerce sene evvel Ural dalarnn yaknnda ve bu dalarn Avrupa tarafnda Fin-Ugor kavimlerinin cetleriyle birlikte yaamlardr. Fin-Ugorlarn batsnda herhlde ndoGermenler, dou cihetinde de Trklerin cetleri bulunuyordu. Mteaddit gramer uygunluu ve baz mterek kelimelerin mevcudiyeti Ural ana-kavminin her iki komu ile olan mnasebetin hatrasn muhafaza etmitir (F. Eckhart, Magyarorszg trtnete, Trke terc. Macaristan Tarihi, 1949, Ankara, s. 3). IV.-V. asrlarda Trk-Macar mnasebetleri hakknda: L. Ligeti, Az urali Magyar zhaza, bkz. A magyarsg strtnete, Bp. 1943, s. 36-70; daha bkz. aada, n. 80-81. 58 O. Franke, Beitrge aus chinesischen Quellen zur kenntniss der Trkvlker Berlin,

1904, s. 13; L. M. Tsai, ayn. esr. I, 40, II, s. 490, n. 16. Dier bir in kayna olan ou uda Tukenin hkmdar unvan olduu bildirilmitir (ayn. esr., I, s. 6). 59 De Guignes, Hunlarn, Trklerin tarih-i umumsi, Trke terc. H. Cahid (Yaln), II,

stanbul, 1923, s. 271. 60 J. Klaproth, Tableaux historiques de lAsie, Paris, s. 115. Lous Bozin, Le Turcs de Mots, des Hammes, Budapest, 199. 61 Bkz. J. Nmeth, Der Volksname Trk, KCsA, II, 4, 1927, s. 275 vdd. 62 63 64 65 66 67 Bkz.: a.g.e. Bkz.: a.g.e. Bkz.: a.g.e. Bkz.: a.g.e. AHb#r, al-buld#n, BGA, V, 1885, s. 299. Zayn al-aHb#ar, gs. yr., s. 2. slm kaynaklarndaki bu izahta, Trk ve terk

telimelerinin Arap harfleriyle yazlnda birbirinin ayn oluu rol oynam grnmektedir. 68 69 DLT, I, s. 353. H. Vmbry, Die primitive Cultur des Trko-Tatarischen Volkes, Leipzig, 1879, s. 51.

Fakat bu izaha Nmeth tarafndan birka noktada itiraz edilmitir (J. Nmeth, Der Volksname Trk, gst. yr; daha bkz. H. N. Orkun, Trk sznn asl s. 23).

435

70

Ziya Gkalp, Trk medeniyeti tarihi, I, stanbul, 1341, s. 26. Gkalpe gre tre teml ve

det (la coutume) karldr. Z. Gkalp Eski Trklerde itim tekilt ile mantk tasnifler arasnda tenazr adl uzun makalesinde, (MTM, I, 3, 1331, s. bilhassa 449-454) yazdna gre, Trklerin ilk tim ekli byclk devridir ki, burada 4l tekilt ile amanizm hkim bulunur. amanizm ise, bir yandan Totemizm ile, bir yandan da mder semiye) (clan maternel) ile alkaldr. Daha sonra, Trkler arasnda yeni bir din balamtr (Ouz Han menkbesinde Ouz Hann getirdii yenilik bu yeni dinin zuhurunu haber vermektedir). 6l, 8li ve 24l tekiltn grld ve peder-h aileye dayanan bu devir trecilik devridir. te Trk adnn mnas buradan kmaktadr. Sondaki +k ek olup, kelimenin btn olarak mnas treli, yani tre dinine malik demektir. 71 72 W. Barthold, Orta Asya Trk tarihi hakknda dersler, s. 27. F. W. K. Mller, Uigurica, II, 1911, s. 10, 15, 97. Buradaki Trke metin iin bkz. H. N.

Orkun, Trk sznn asl, s. 24. Ayrca A. Caferolu, Uygur szl, III, stanbul, 1938, s. 201; R. Rahmet Arat, Eski Trk iiri, Ankara, 1965, s. 388. 73 74 75 Bkz. W. Thomsen-Festschrift, 1912, s. 151. TM, III, s. 82. Der Volksname Trk, s. 275-281. Burada belirtildiine gre, eski Trklerde kuvvet,

cesaret, fazilet, salamlk vb. ifade eden kelimelerin kavim, boy, oymak adlar olarak kullanlmas yaygn bir detti. Mesel, Peenek oymaklarndan birinin ad Kangar (kahraman), dier birinin ad Erdem (fazilet) idi. Ouzlardan Kay oymann ad kat, kuvvetli, Salur oymann ad muharip, or Trklerinden Karan oymann ad cesur, kahraman manalarna geliyordu. Yine Ouzlardan Knk oymann ad kuvvetli, salam manasnda idi (bkz. L. Rsonyi, Trk adatok a Magyar etymologii sztrhoz, Bp. 1941, s. 31. Kelimenin Kn ekliyle gayretli heyecanl, alkan manasna geldii de snlenmitir (bkz. R. R. Arat, ayn. esr. s. 403). W. Thomsen Trk kelimesini, hkmdar neslinin, yani Gktrk hkmdar ailesinin ad kabul eder (TM, III, s. 82). Nmethe gre ise, nce oymak ad olan Trk, sonra btn Trk kavminin ad olmutur (A honfoglal Magyarsg kialaulsa, Bp. 1930, s. 49). 76 77 L. Bazin, Notes sur les motsOuz et Trk, s. 321 vd. Trk adnn imdiye kadar umumiyetle sanldndan eski olmas ihtimali hakknda bkz.

Mustafa Kymen, Hsiung-nularn Tu-ku (Tu-ko) kabilesi, DTC Fakltesi Dergisi, III, 1, Ankara, 1944, s. 51-59, Almanca terc. s. 59-68. Burada Trk adnn Asya Hun imparatoru Mao-tunun hkmdar olduu tarihten (M.. 209) beri mevcut olabilecei ihtimali zerine dikkat ekilmitir. Bununla beraber, Tu-Ku veya Tu-ko adnn Trke tulug (tu tayan kabile) tarznda L. Bazinin bir izah tecrbesi de vardr (bkz. H. W. Haussig, ayn. esr., s. 350, n.) 78 79 W. Barthold, Dersler, s. 27. Bkz. W. Barthold, ayn. esr. s. 27 vd.

436

80

H. W. Haussig, Theophylaktos excurs ber die Skytischen Vlker, Byzantion, XIII, 1954, s.

311 ve not, 93-95. 81 Bizans tarihisi . Antiocheus (eserini 610da yazmtr) 515 ylndaki bir hdise

mnasebeti ile Trk szn zikretmiti. (Bk. H. W. Haussig, ayn. esr. s. 310, n. 92) Bu hadise Sabr Trklerinin Karadeniz civarna yapt akndr (Gy. Moravcsik, Bizantinoturcica, I, 173). Bizansl tarihi -Hun) tbirini zikreder ki, bu tabir Haussige gre (gst. yr.) Kudretli Hun demektir. Bylece tbirin bir ahs adndan ziyade, o ahsn mensup olduu aileyi veya kavmi (kudretli Hunlar) eklinde gsterdii anlalmaktadr. 82 Bkz. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, II, 269, vdd. Macarlara slm, Ermeni, Alman

kaynaklarnda da Trk denildii hakknda bkz. Gy. Nmeth, A honfoglal s. 196-203. 83 84 85 86 Menandrosda Torcia bkz. A magyarok sldeirl s a honfoglalsrl, Bp. 1958, s. 40. G. Nmeth, A honfoglal, s. 201 vd. Bkz., A, mad. Seluklular. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, II, 269.

437

Etnolojiye Dayanan Cihan Tarihinin I Altnda lk Trklk ve lk ndoGermenlik / Prof. Dr. Wilhelm Koppers [s.316-334]
Giri Burada verilen izahatta ilk Trklk ile ilk ndo-Germenlik kar karya tutuluyorsa, bundan, her iki kymet, kaytsz ve artsz olarak ayn mukayese mstevisi zerinde bulunuyor addedilebilirmi gibi bir mana anlalmasn. Malum olduu vehile Trke, Altay dil ailesinin bir rknn tekil eder. Bu aileye, Moolcadan maada, -muhtelif tali lisanlariyle, daha dorusu leheleriyle, -Trkenin kendisi, ve pheli olarak, Altay dili olduu, malum olduu zere, Shirokogoroff tarafndan srarla reddolunan Mano-Tunguz dili mensuptur. Maalesef Altayn Uralla olan mnasebetleri vazih surette meydana karlm deildir. Fakat gnn birinde, hem kltr tarihi, hem dil bakmndan, ilk ndo-Germenlii, yine kltr tarihi ve ksmen de dil manasnda alnan bir ilk Ural (Samoyed)-Altaylkla karlatrmamz icap etmesi ve burada Altaydan (biraz evvelki izahatmzn ruhuna uygun olarak) yalnz Trk-Mogola mensup, anlalmas mmkndr. Binaenaleyh, izahatmzn erevesi iinde, Trklk, yahut ilk Trklk tabirleri, umumiyetle, mutad olan manadan daha geni bir manay haizdir. Fakat aadaki tafsilatta, sklet merkezi kltr tarihi tarafnda bulunduundan, ve mukayeseler, neticede, kompleksden komplekse yapldndan, (ve verilen isimlerin ehemmiyeti tali bir dereceye dtnden) hareket tarzmzn bir zarar verecei pek memul deildir; bununla beraber, bu mlahazalar nceden arzetmei faydal, hatta zaruri grdk. *** En aa otuz seneden beri Etnoloji ile megul olan alimlerin bir iki sene evvel vefat eden, tannm Alman Etnologu Prof. Fritz Grabnerin izinde yryen bir ksm, Etnoloji sahasnda umumiyetle yaz eklinde olmayan mutat kaynak malzemesinin msaade ettii mikyasta, tamamen tarihi prensiplere uygun bir tarzda almaa gayret ediyor. Bu tarihi etnolojinin zemini zerinde Kltr Mnasebetleri cephesinin tamamen n safta bulunmas, iin mahiyeti ile alakadar bir keyfiyettir. Bu gibi mnasebetleri aratrmak iin evvelemirde ekil ve kemiyet kstaslarnn yardmiyle yaplan aratrmalar, netice olarak, bir taraftan esasta birbirleriyle bal kltr komplekslerini, dier taraftan esasta bunlarn birbirine nazaran-bittabi mutlak deil, ancak izafi-ya mnasebetlerini meydana karmakla mkelleftir. Tarihin kendisine has usulnn, etnoloji sahasna, yani yaz ihtira etmemi, binaenaleyh henz yazl kaynaklara malik olmayan kavimlerin ve kltrlerin tarih ve tekamlne tatbikini, sistematik olarak ilk defa, tarihilikten gelme olan, biraz evvel mezkur Profesr Fritz Grabner, 1911de kard Die Methode der Ethnologie (Etnolojinin metodlar)1 adl kitabnda baarmtr. Bundan biraz evvel, tarihi Etnolojiye ait yeni bir usul, W. Schmidtin kaleminden ve W. Koppersin makaleleri ile birlikte karmaa muvaffakiyet elvermitir. Eserin ad: Handbuch der Methode der kulturhistorischen Ethnologie (Kltr Tarihi Etnolojisinin metoduna dair El Kitab).2 Hacmi 300 sahifeden aa olmyan bu kitapta, Fr. Grabnerin kk kitabnn intiarndan beri, bilhassa metodoloji bakmndan yaplm olan terakkilerle, elde edilmi tecrbeleri kymetlendirilmee ve bylece, ilim sahalarmzn arzettii

438

aratrma durumunu, insan yapsnn daima cari ve malum bakaszlnn msaade ettii mikyasda, nnazar itibara alan bir el kitab vcuda getirmee teebbs olunmutur. Burada tarihi Etnoloji (yahut kltr tarihi etnolojisi)nin metoda ait temellerinin teferruatna tabiidir ki giriilemez. Yalnz una iaret edeyim ki, imdiden hem eski hem yeni dnyann ok etnologlar, mukayeseli almalarnda, etnolojinin kltr tarihine dayanan metodunu esas ittihaz ediyorlar. Fakat tarihi etnolojik aratrmalarn ilk toplu neticelerinin bazlarna kar biraz daha muhteriz davranlmaktadr. Bu toplu neticeler, vaktiyle -bundan 25-30 sene evvel- ilk defa bilhassa Fr. Grabner, B. Ackermann ve W. Schmidt tarafndan kurulan kltr tabakalarnda, yahut kltr evrelerinde temsil olunmaktadr. Bu kurululara kar muhteriz davranmak hakl olabilir; onlar yapanlar da yle dnyorlard ve hl yle dnyorlar. Bilhassa onlar, tarihi-etnolojik metodla, bu metodun yardm ile mazi iin kurulan kltr evreleri arasnda mutlaka bir tefrik yaplmas icap ettiine bir defa deil, bir ok defa, pek byk bir srarla iaret etmilerdir. Tarihi-etnolojik metodun, esas hatlarnda baki kalaca byk bir emniyetle sylenebilirse de, ayn ey kltr evreleri hakknda ayn mikyasta muteber deildir. Bu evreler, imdiye kadar malum ve tarihi noktai nazarlara gre ilenmi olan etnolojik malzemeye istinaden kurulmu ve kurulabilmi kltr birlikleri ifade eder. phesiz ki yeni aratrmalar, bu kltr evrelerinin manzarasnda bir takm deiiklikleri, itmamlar ve tashihleri zaruri klacaktr.3 Fakat bir kere kurulmu kltr evre yahut komplekslerinin tadil ve tashihine daima almak elzem olmakla beraber, eski kurulularda hereyin zamanla rdn kabul etme de yanltr. Hakikat hi de yle deildir. Ehemmiyetli olan epey eyler mevcudiyetlerini muhafaza etmi ve, tahmin edilir ki, daha da muhafaza edecektir. Fakat buras, bu hususta daha fazla tafsilata girimenin yeri deildir. imdi, ilk Trklkle ilk ndo-Germenliin tarihi etnolojinin kltr kompleksi yahut evresiyle ne gibi alakalar olduu ve ilk Trklkle ilk ndo-Germenlik aratrmalar, bu zaviyeden yaplrsa, ne derecede ilerlenecei meselesine geiyorum. Burada bahse mevzu mnasebet, mtekabildir. lk Trklk ve ilk ndo-Germenlik kompleksleri, bu kavimlerin daha yazsz ve binaenaleyh yazl kaynaktan mahrum olduklar zamanlara sevk ettii takdirde tabiidir ki her ikisi esas itibariyle etnoloji ilmimizi alakadar eder ve biz de, bu ilmin mmessilleri sfatiyle bu noktainazardan, ndo-Germen ve Trk Dil ve Eski alar ilimlerinin kendi baarlarndan memnuniyetle istifade ederiz. Fakat buna mukabil tarihi etnoloji, daha eski karde ilimlere, hazrlad kompleks yahut kltr evrelerini, ilk ndo-Germenliin yahut ilk Trkln evrelerine tatbik ve bylece anakkler zerine yeni klar dkmek suretiyle, yardm edebilir. Ve nihayet, kolayca gstereceimiz gibi, ilk ndoGermenlie ve ilk Trkle ait meselelerin daha iyi aydnlatlmas iin, alacamz etnoloji, evrensel tarih durumu, yalnz nazari bir art deil, ayn zamanda hakiki bir tevik ve ilerletmedir. Bu suretle, ilk Trklkle ilk ndo-Germenliin arasndaki mnasebetlerin yeni bir kta grnmesi kabili izahtr. Ve bilhassa bu mesele ayrca alakamz uyandrmakta ve bu alakaya layk bulunmaktadr. Btn meseleyi vazetme tarzmza tevfikan ilk sual, tabii olarak ancak u ekilde olabilir: Bugnk aratrmalarn altnda, ilk Trklk ve ilk ndo-Germenlik kompleksleri nasl bir manzara arzederler? kinci sual olarak daha az alaka uyandrc ve ehemmiyetli olmayan u sual takip eder: iki

439

kompleks biribirine tarihi ve jenetik bakmdan bal mdr? Bal ise, bu balar hangileridir? Demek oluyor ki nce dikkatimizi ilk Trkln ve ilk ndo-Germenliin ksa bir tasvirine hasredeceiz. 1. lk Trklk A. Giri Dar ve geni manada tarihi kaynaklar. Bu sonuncular arasnda etnolojik kaynaklar da vardr; fakat bunlar ayn zamanda hakiki tarihi kaynaklardr Altay dilleri konuan kavimlerin ve kabilelerin taksim ve gruplatrlmasn burada malum farzedebilirim.4 Altay dil ailesinin ve onunla alakadar eski a ilminin aratrlmas maalesef ndoGermen ve Sami dil ve eski a ilminde olduu kadar ilerlemi deildir. Bu sebeple, Altay ilminin yahut Trkolojinin yardm ile, ilk Trklk hakknda mesela umumiyetle ndo-Germen ilminin ilk ndoGermenlik hakknda yapt kadar muayyen bir kltr tablosu elde etmek henz mmkn deildir.5 Bunun haricinde, ilk Trklk aratrmasnda6 kaynaklarda iki esas grubu biribirinden ayrmalyz. Birinci grupta, dar manada tarihi kaynaklar mevzuubahistir, Mtehassslar tarafndan sk sk iaret edildii vehile, bu kaynaklar umumiyetle Trkenin dndaki dillerde yazlmtr. Baarmakla mkellef olduumuz vazife bakmndan, burada evvelemirde, n Asyann en eski inin bize arzettii kaynaklar gelir. Kaynaklarn ikinci ba grubu etnolojik mahiyettedir: Altay-Trk kavimlerinin mhim bir ksmnn bugn bile -yahut da zamanmzn ilerine kadar- nisbeten iptidai ekillerde hayatn idame ettirmesi ve bylece onlarn, evvelemirde at oban olarak mrlerini geiren Altay Tatarlarnda (ve bunlarn akrabasnda) etnoloji aratrmalarna mevzu tekil etmesi ile alakadardr. Dier aratrclar ve bilhassa Trkologlar bu vakay grmlerdir. Fakat her halde layk olduu ehemmiyet her zaman takdir olunmamtr. H. Winkler bunlar hakknda Etnoloji ve dil bakmndan ziyadesiyle dikkate ayan, fakat bunun dnda ehemmiyetsizdir der. (H. Winkler: Die Altaische Vlker-und Sprachenwelt- Berlin 1921, s. 21). Hayr, biz etnolo-kltr tarihileri, byle bir vakay baka trl kymetlendiriyor ve byle hareket etmek iin elimizde kafi sebepler bulunduuna inanyoruz. Bilhassa burada, beeri kltr varlnn yalnz daha basit deil, ayn zamanda hakikaten daha eski bir eklinin muhafaza olunmu olduunu gsterebilecek vaziyetteyiz. Fakat byle olunca, eski Altay-Trk kavminin iptidai zamanlarna brhan olan bakye kavimlerin ehemmiyeti pek byk olur. Ve her eyden evvel, ilk Trkln Rekonstruksiyonunu kendisine hedef edinen bir aratrma, yle aratrma vastalarna maliktir ki, bunlar bu nevi ve kesrette, ndo-Germen ilminde hemen hemen tamamen mefkuttur. Fakat burada, u nokta gznnde bulundurulmaldr ki, Hindukutaki Kafir kabileleri ve Kafkasyadaki Ossetler gibi ndo-Germen bakye kavimleri, ndo-Germen ilmi bakmndan henz sistematik surette ilenmi deillerdir. Mukayese ediniz, mesela: B. Schultz: Altaische Restvlker, Volk und Rasse, VI, 1931, 65-80. Buna binaen, ilk ndo-Germenlik aratrmasnn, ilk Trklk aratrmas karsndaki gayet msait durumu hakknda bu metinde verdiim hkmn epeyce bir tadile tabi bulunmas imkansz deildir ve bu noktai nazar kuvvetlendiren bir sebep de, Altay Tatarlar grubunun bugn karmzda menedeki safiyetleriyle belirmedikleri, bilakis, Gahsn mkerreren ve hakl olarak dikkat

440

nazarlarmz ektii gibi Yeniseyliler aleminden trl trl tesirler aldklardr. Bu noktaya aadaki avdet etmek zaruretinde bulunacaz. B. lk Trkln Dar Manadaki Tarihi Vesikalar Yardmyle Kavramas lk Trkln Eski n Asyadaki zleri Etnolog ve kltr tarihisi, tabii olarak ilk Trklerin kltrleri hakknda herhangi bir muayyen imaj (tasavvur) edinmitir. Bundan daha ileride bahsetmek icap edecektir. Dil aratrcs phesiz lisani hadiselerden hareket eder. Her iki zaviyeden, son on yllar zarfnda eski n Asya evresi iinde eski Trkle ait bir takm eylere rastland zannolunuyor. Muhtelif bilgi kollar hep ayn istikamete iaret ederse, o noktada bittabi dikkat daha fazla tekasf eder. Fr. Hommelin, sumercede bir Altay-Trk mrekkibi tesbit etmek hususundaki gayretleri malumdur. Her halde, evvelce olduu gibi imdi de Sumerce dingir (Allah) ile alelade Trke tenri (gk, Allah) arasnda benzerlik gze arpacak mahiyettedir. Bunun gibi bir taraftan, az tesir alm Altay Trklerinde (ve Samoyedlerde) ve dier taraftan Sumerlerde l gmme adetlerindeki uygunluk da zikre ayandr. llerin tabi olduklar bu muamele, malum olduu zere, her iki tarafta da krk bir halde bulunan trl trl edevatn ve hayvanlarn (eski Sumerde insanlarn da) beraber gmlmesinden ibarettir. M. Ebert, bu zaviyeden, Kuban kltrn eski Sumere ve her ikisini de (yani Kuban ile Sumer), izahatmza tamamen uygun olarak, Orta Asyaya balamakttadr. 7 Hommelin Sumerceye dair denemelerine son zamanlarda Hamit Zbeyir Koayn Elamca hakkndaki denemeleri ilave olmutur. (Mukayese ediniz: Mumaileyhin u makalesi: ElamischTrkische Sprachverwandtschaft).8 Meselenin srf dil ile alakadar taraf hakknda bir hkm vermei, tabii olarak, bakalarna brakmalym. Fakat bir etnolog ve kltr tarihisine, Elam ile Altayllar arasnda mevcut olmas melhuz bir mnasebet, mesela biraz evvel mevzuubahs Sumer-Trk mnasebeti gibi bir mnasebetten daha messir grnebilir. Bilhassa milattan nce 4nc binyln sonlarna doru, atlara sahip gebe kitlelerinin eski arkn kaplar nnde kalabalk bir halde kaynatklar, yeni aratrmalarn altnda gittike daha fazla bir vuzuhla grldnden ve btn grnlere gre evvelemirde eski Elam bunlarla alakadar olduundan, bu keyfiyet daha byk bir ihtimaliyet kazanmaktadr. 9 Buna ilave u da vardr ki, G. A. Barton10 gibi bir alim, eski Elam kltrn esas itibariyle Asyadan itikak ettirmektedir (fakat unu da kaydetmek gerektir ki o burada ilk frsatta Anau dnmektedir), Keza Gk tanrs Anu11 da ayn ekilde itikak ettirmektedir, bu sonuncusu, Altay Trklerine birok noktada yakn olan Samoyedlerin kainat tanrs Nmu (yahut Nu)12 zerinden atlayp geilemiyecek kadar ok andrmaktadr. Barton, hem Gk tanrs Anuyu, hem inlilerin Tienini Orta Asyadan itikak ettirmee meyyaldir.13 E. Herzfeldin14 de, bir taraftan eski Elam kltrnn zllne, istiklaline iaret etmesi, dier taraftan da Kaspien

441

diye tavsif etttii kltr, ki bunun iinde Anau, Mohenjo Daro, Susa I ve Susa IInin malum olan en eski yksek kltr ile, btn ran yksek yaylasna yaylm dier kltr bakyelerini15 grr, daha milattan nce 3000 senelerinde, yalnz Hindistanla deil, fakat in ile de her hangi bir vehile bal grmesi16 btn bu mlahazalara epeyce uygundur. Mterek taraflarn, hi olmazsa ksmen, Altay (Proto Trk) unsurunda bulunmas mmkndr. Ve nihayet bu mnasebetle Lansbergeri de zikredelim. Landsberger, eski Babilonyann bir zorba hanedan olan Guti krallarnn Trk olduklarn, bir ad tahliline dayanarak kabul etmee meyyaldir.17 nc olarak, Chorit yahut Hurrileri (A. Gtzeye nazaran Churriler) zikretmek gerektir. Bunlar ta milattan nce 3nc binyldan beri imali Suriye ve imali Mezopotamyada, Halepten Nineva ve Asura kadar bir devlete sahiptiler ve bu devlet Babilonya ile Hatti arasnda kpr vazifesini gryordu.18 Benim grme gre, u noktada btn bilgi sahipleri mttefiktirler ki, bu Choritlerin dilinin ne ndo-Germen dili ile ne de Sami dili ile alakas vardr. Forrerin teebbs ettii mahhas surette tayin keyfiyetinin (o, Chorit dilini Trkoid bir dil olarak tavsif eder), itirazlar karsnda dayanp dayanmyacan istikbal gstermelidir. Burada, etnoloun dikkatini bilhassa A. Gtzede19 bulduum ve muhtevas u olan bir mahede uyandrmaktadr: At yetitiren Choritlerin muhtemel olarak, zerine ndo-Germen bir tabaka gelmitir, fakat bunun dnda, bu kavmin mahiyeti karanlkta kalmaktadr. Burada da hadiseleri etnoloji ve kltr tarihi bakmndan mtalaa edersek, Trkoid bir tabaka dahi bahse mevzu olabilir. Choritlerin hakiki destanlara ve bilhassa tanr hikayelerine kar anlaylar ve bu destanlar, -Forrere nazaran Homeri andrdklar iin- Trk gebe kabilelerinin kahraman (epik) hikaye ve neideleri ile20 mnasebettar klmak mmkn olmakla beraber, bu keyfiyet bilhassa byledir. Drdnc olarak u nokta zikredilmee ayandr ki, W. Brandenstein Etrsk Deklinasyonunda, Altai hatlar (taraflar) tahmin ve Etrskenin tipoloji bakmndan Trk dillerinin ei olduunu kabul etmektedir. Onun iindir ki Brandenstein, Etrsklerin ilk vatan olarak Asyay kabul etmek ister. Be meselelerde bana mektupla malumat veren A. Nehring bu son noktada Brandesteinin peinde gidemiyeceine kanidir. O bilakis, Etrsklerin, daha dorusu Etrsklkte Tyrsen tabakas meneinin Lidya olduu keyfiyetini kafi derecede emin addetmektedir. Lidyann Etrsklerin son vatan olduu, zaten Brandensteinn noktai nazardr. Fakat kendisinin bana bildirmek nezaketinde bulunduu vehile, Nehring Etice, Lidyaca ve likyaca zamirlerinde Ural-Altay izleri bulunmas imkannn tesiri altnda bulunmaktadr. Maammafih, Nehringin iaret ettii gibi, bu eyler daha dakik surette incelenmelidir ve nihayet, yerine gre, Ural m yoksa Altay m meselesini de sormak ihtiyatkarca bir hareket olur. Btn bu lisani, kltrel ve dini-mitolojik teferruat toplarsak, grlr ki bunlar yalnz az veya ok bir katiyetle Altaiyi hatrlatmakla kalmaz, fakat bunlarn umumiyet itibariyle eski n arkn kltrnde, esasnda ancak milattan nce 2000 senesine doru muhtelif geni cephelerde messir olan ndo-Germen tesirlerine, uzun bir zaman, -takriben 1000-1500 sene-, tekaddm ettikleri kafi bir aklkla grlr. Buna binaen, eski Trkln (belki, Proto Trkln demek daha iyi olur) eski ark yksek kltrnn temellendirilmesine, daha dorusu ileri doru inkiafna melhuz bir yardm, hibir vehile bazen zan ve ifade edildii kadar fantezi mahsul fikir deildir. Nihai izahatta, burada

442

bagsteren dier problemlere bir defa daha dneceiz. lk Trkln Eski in Topra zerindeki Tesiri Uzun zamandan beri, birok aratrclar (mesela: A. Von Rosthorn, W. Schmidt, W. Koppers ilh...) eski in yksek kltrnn teekkl ve inkiafnda, Asya at oban kavimlerinin parma olduu kanaatini besliyorlard. Burada, bilhassa Altay kabilelerinin mevzuubahs olmas lazm gelecei, esas itibariyle akla yakn gelmekte idi. Fakat en son zamanlarda eski in zerinde messir olmu olan gebe kavimlerin Trklk karakterlerinin olduka byk lbir vuzuhla meydana karlm olmas, ilmi aklk ve doruluk bakmndan fevkalade takdir edilmelidir. Bu meselede de greceimiz vehile, dil aratrmas ve kltr tarihi ilimleri elele almaktadr; bu keyfiyet de elde edilen neticelere o nisbette byk bir ehemmiyet bahediyor. Btn bu noktalardan bizi W. Eberhard21 ile A. Von Tosthorn22 toplu olarak, ksmen de aratrmalara yeni yollar gstererek, haberdar klmaktadrlar. Bilhassa kehanet kemiklerinin okunabilmesi sayesinde imdi ang devri de (milattan nce: 17451117) dar manada tarihi bir devir haline girmitir. Daha bu devirde, -arkeoloji yolu ile de kuvvetlendirildii gibi- ehlilemi at, arabaya ift koulu olarak, meydana kyor: En eski inin dini hakknda elyevm L. Walk derince tetkikler yapmaktadr. Bunlara nazaran, malum olduu zere efsanevi messis diye Yye (farazi olarak 200 ile 2200 arasna tesbiti iktiza eder) irca olunan Hia hanedannn hamili, her halde Asyadan neet eden proto-Trk-Mogol bir kadim idi ve din bakmndan, Tien eklindeki gk tanrsna iman bu kavime has idi. ang-ti baka trldr. ang tayfasnn milli tanrs ang-ti, -btn grnlere gre- Hia tayfasnn Tisi (yahut Tien) ile ayn deildir. ang-ti, aslen ziraat olan ark sahil kltrnn gk tanrsdr. Choular (milattan nce 1116250), Asyadaki eski vatanlarnn tanrs olan Tienin yanna, yeni vatanlarnda ebaanced yerlemi iftilerin en yksek tanrs ang-tiy, ayn derecede olarak koymaa meyyaldrlar. Hatta, sanki ilk Chou krallar uurlu olarak ang-tiyi n plana srmler, maksatlar da kendilerinin inkyat ettirdikleri tabakaya kar, onlarn tanrlarna dayanarak, hakimiyetlerini mtaal surette kabul ettirmek, hanedanlarnn meruluunu emniyet altna almakm. Tien, hayvan yetitirici gebe kltrnn karakteristik gk tanrsdr. Bu tanr, gk kubbesinin zerinde ikamet eden ve oradan dnyay idare eden mahhas en yksek varlktr. Mebdede maddi gkle ayn telakki olunmu olan bu tanr, daha sonralar gittike fazlalaan bir derecede, panteist bir inkiaf arzetmektedir; ve bu vetirede kendi ahsi seciyesi gittike inhilal etmekte ve gayri ahsi bir dnya kanununa, dnyaya nizam veren bir kuvvete, yava yava kalbolmaktadr. Gne mitolojisi de Tien tasavvuru zerinde messir olmutur.23 Buna ilaveten, hi olmazsa birka kelime ile olsun, tipik ecdada tapmann vasflandrc unsurlar olarak, unlar zikredelim: mutlak ekber evlat usuln (herhalde Choular bunu kendilerine mensup hkmdarlarda tahakkuk ettirmilerdir), srarla zerinde durulan baba hakkn (pederahi sistemi), dardan evlenmeyi (exogamie), byk mikyasta hayvan yetitirme ile hayvan kurbann (bilhassa ang devrinde). Bunlar, arif olana, Asya hayvan yetitirici ve bedevi kavimleri hakknda birok yeni ilgileri meydana karrlar. Bu noktai nazara, esas itibariyle yukarda mezkur alimler, yani A. V.

443

Rosthorn ile W. Eberhard itirak etmektedirler. Btn bu ilgiler bilhassa Trk kabileleri ile olan ilgilerin de bulunduu mteakip Chou devresinde, daha ak ve katidir; zira dile ait hatrlatc unsurlar, tebarz ettirrilebilecek mahiyettedirler.24 Mesela, Eberhardn bildirdii gibi, Choularn dili hakkndaki muahhar in aratrmalar, bu dilde Trk unsurunun olduka zengin olduunu gstermitir.25 Bu keyfiyet, evvelce Haloun tarafndan ifade edilen tahmini pekala teyit edebilir: mumaileyh, Chou krallarnn en eski cetlerinin adlar arrasnda sk sk geen 4 (!) heceli adlar Trk meneine ircaa meylediyordu.26 Burada bahis mevzuu ettiimiz meselelere, S. Fedelenin yeni bitmi, fakat henz neredilmemi bir aratrmas: Eski inde Devlet ve Cemaat hakkndaki kitab, yeni bir k vermektedir. Fedeleye gre, eski inde iki kral kompleksinin mevcudiyeti, muhakkak olmasa bile, gayet muhtemeldir. Bunlarn birinde, kuvvetle sihri (ay mitolojisine dayanan) istikamette messir bir krallk bahis mevzuudur (hatta kral katline dair izler bile noksan deildir !); halbuki dier tam manasiyle dini bir karakter arzetmektedir. Burada kral kendisini, varlklarn en yksei olan bir varla tabi hisseder; kral bu en yksek varlkla halk arasnda ancak bir rahip, bir vasta olarak mevcuttur, ve kral tabiatta her felaketi kendi gnahlarna atfeder, ve tabiatta, en yksek varln gzn grr, sesini iitir. (Fedele). Sonra mellif, hakl olarak u noktai nazar mdafaa eder: bilhassa anglar sihri kralln hamilleri olarak, Choular ise dini kralln mmessilleri olarak alnmaldrlar. anglarda (ki bunlara, bu meselede, herhalde Jao ve unun efsanevi devirlerini de azok katmak gerektir) eski yerli ziraat kltrnden daha epice eylerin kalm olduu grlyor. Halbuki Chou [belki de Hsialar (?)] baka bir zaviyeden, -evvelce grdmz vehile- Asyann oban gebeleriyle daha sk bir ballk gstermektedirler. Bilhassa bu Altay-Trk at obanlarnn malum ekonomik ve dini rf ve adetlerine, birazdan da yakinen greceimiz vehile, dini bir krallk fikri umumiyet itibariyle gzel uymaktadr; bizatihi sihri unsur, bunlarda muhakkak yerli bir unsur deildir. Grld gibi, aratrmalar hararetli bir durumdadr. Ve eer dersek ki, eski in yksek kltrnn teekklnde ve kuruluunda Trk at oban gebelerinin teriki mesaisi olduunu ileri sren tez, yeni keifler ve aratrmalar sayesinde pek dikkate ayan yeni teyitlere mazhar olmutur, bu bir mbalaa olmaz. C. Etnolojik ahadetler Inda lk Trklk hzari Mlahaza Biraz evvel, dil ve kltr sahalarndan alnan istinat noktalarna dayanarak, mebdede vatan Asya olan at oban kltrnden, hem n Asya yksek kltrlerine, hem de eski ine tesirler gelmi olmas lazmgeldiini izah etmek mmkn oldu. imdi artk Asyann kendi durumuna lazmgelen dikkati hasretmek zaman gelmitir. Bununla da, ilk Trklk meselesinin aydnlanmas hususunda elimizde bulunan ikinci (esas itibariyle yazl olmayan) kaynaklar grubunu ele alm oluyoruz. n ark

444

ve eski inin en eski kltrleri sahasna ait muayyen dil ve kltr tezahrleri nnde tutularak, Asyada bulunan bir eski Trk kompleksi ile yakini yahut muhtemel mnasebetler bahis mevzuu idise, bu sonuncu hakknda zihinlerde muayyen bir tablo tasavvur olunmutu; bu tasavvur, bittabi, Asyay alakadar eden ve bilhhassa etnolojik mahiyette olan kaynaklar sayesinde teekkl etmiti; zira phe yoktur ki, at yetitiren malum Altay Tatarlar grubunda ve ksmen de onlara akraba komularnda, eski Trk kompleksi (yahut da onun bir bakiyesi) sezilebiliyor; bu kompleksin mevcut olmas lzumu, eski n arkta ve eski indeki Trk tezahrlerinin tespiti ile esas itibaryla muta idi. Nazari olarak mevcudiyetini kaydettiimiz diyebileceimiz bu eski Trk at oban kompleksinin, ana hatlaryla nmzde bulunmas ve bunu teferruatyla birlikte tetkik edebilmemiz, pek memnuniyete ayandr. Va vaka, ileride gsterilecei gibi, ilk Trklk meselesinin daha iyi aydnlatlmas bakmndan byk bir ehemmiyeti haiz olmakla kalmaz; bunun umumi beeriyet tarihi bakmndan da pek byk bir mul vardr. Burada, bittabi, bu eski devirlerde Asyada, kendisinden bir taraftan n arkta, dier taraftan ine inialar vukubulmu olan bir nevi yksek kltrn mevcudiyeti meselesi de, iyi bir metodla incelenmeyi bekler. Bu neviden bir faraziye iin bir zaruret grmyorum. Bunda arkeolojik, ya da dar manada tarihi aratrma, yardma itap etmelidir. Minusinsk kltrnn en eski tabakas, M.. takriben 2000 senesine konmaktadr ve daha o zaman iin burada ran tesirlerinin mevcudiyeti imkan derpi edilmektedir.27 phesiz, Asya mekannn cenubu garbi mntakasnda kain Anau daha eskidir. Bu noktadan n arkta teekkl eden yksek kltrlere (ehir kltrlerine her gna tesirler gelmi olmas, gerekten imkansz deildir; daha dorusu Anauun bir taraftan Mezopotamyann ehir kltrleri ile, te taraftan da Hindistann ehir kltrleri ise sk mnasebetleri olmas muhtemeldir. Burada, k noktasnn, herhangi bir baka yerden ziyade Anauda aranmas lazm gelir. Anauun, pek erkenden olduka zengin bir at buluntusu arzetmesi,28 Asyada, daha arka konacak bir ilk komplekse, -at oban kltrne ait bir ilk komplekse- ziyadesiyle uymaktadr; malumumuz olan en eski ehir kltr sahalar arasnda bu ilk kompleksin ilk eriecei ve tesirini brakaca yerin bittabi Anau olmu olmas lazm gelir. Fakat dier taraftan, evvelce dendii gibi, aratrmalarn bugnk durumuna baklrsa, bu kadar eski devirlerde, asl Asyada, yksek kltrl teekkllerin mevcudiyetini beklememek lazmdr. Sibirya- Asya oban Kltr Meselesinin Umumi ekli Altay at oban kltr meselesini daha ihatal bir ekilde kavramak iin, Sibirya- Asya oban kltrne biraz dikkat hasretmek lazmdr. Esasen epey zamandan beri grlmtr ki, Ren geyii besleyen Samoyedlerin kltr ile at yetitiren Trko-Moollarn kltrleri arasnda, ekonomi, sosyoloji ve din bakmlarndan birok mterek noktalar vardr; o kadar ok ve karakteristik itirak noktalar ki, her iki kompleksin menede ileri giden bir vahdet arzettiklerinden herhalde phe edilemez. Bu meselenin aratrlmas ile, senelerden beri, evvelemirde A. Gash megul olmutur. Aadaki ksa ekspoze, bilhassa, mumaileyhin ksmen neretmedii fakat emrime amade klmak

445

ltfunda bulunmu olduu yazlarna dayanmaktadr. Samoyedler iin Ren geyii ne ise, Trko-Moollar iin de, ekonomi bakmndan, at odur. Herhalde ayn esas mevzuun bir variante her ikisinin meneindeki avc k noktasnda olduka iyi kavranabilir (Samoyedlerde bittabi Trko-Moollardan daha ak ve kati olmak zere!) her ikisinde de, hayvan yetitirmenin akli ve dnyevilii phe uyandrmayacak ekilde tebarz etmektedir ve menede hem Ren geyii, hem at, evvelemirde et ve yk hayvan sfatlarn haizdirler (ve tek tk baz istisnalardan sarfnazar, bu hayvanlar henz binek hayvan deildirler); sistematik surette stlerini samak ve zerlerine binmek keyfiyetleri, btn tezahrlere baklrsa, at besleyen Trko-Moollarda zaman itibaryla ikinci olarak ba gstermi ve buradan komu Ren geyii yetitiricilerine -bilhassa Sayan mntkasnda!- sirayet etmitir. Binicilik meselesine, ilerde ayrca rcu edilecektir. Samoyedlerin sosyolojisi hemen hemen tam olarak Trko-Moollarn sosyolojisinin ayndr. Din sahas iin de mmasil mlahazalar caridir. Samoyedlerin kainat tanrs yksek Tanr Num ve Trko-Moollarn gk tarns Tengri, neticede, birbirinden ayrlmas g varlklardr. Bundan maada, her iki kompleks hayvan takdisi messesesi, muayyen kurban nevileri ve ilkbahar trenleriyle birbirine balanmaktadr. Btn bunlara ramen, Ren geyii yetitiren Samoyedlerin kltr kompleksi, kaytsz ve artsz olarak ve her noktada at yetitiren Trko-Moollarnki ile ayn olarak kabul edilemez. Baz farklar kalmaktadr; bu farklar, yalnz en n planda bulunan Ren geyii ve atn farklar yznden deildir, bir de dini sahada farklar vardr (bu hususta, kainatn yksek Tanrs Numun mahiyet ve eklini hatrlatrm; bu tanr, btn benzerliklere ramen gk tanrs Tengri ile her hususta ayn addolunamaz) ve kainatn yksek tanrs Num, uzaklara ulaan mnasebetleri (yani eski Babil ve Msra olan mnasebetleri), dier taraftan da Eskimolara ve Algonkinlere kadar eski imal kltrleriyle olan balar gstermesi icap ettiinden, mmaselet esasna dayanarak unu kabul edebiliriz. Hatta etmeye mecburuz ki, Samoyed kompleksinde, mebdee daha yakn, daha eski mnasebetler tezahr etmektedir. Ren geyii yetitirmenin, at yetitirmeye nisbetle daha eski olduu ispat edilebilseydi, yahut bunun muhtemel olduu gsterilebilseydi, bittabi bu noktai nazar ok kuvvet kazanrd. M. J. Artamonowa iareti, F. Hancara borluyum. Artamonowa nazaran Sibiryada, Neolitik devrinde, Ren geyiinin yetitirildii kati gibi grnyor. Az evvel Lena vadisinde, imal Ren geyiine ait kemikle birlikte bulunan koum levazmatnn tarihi, muahhar Neolitik olarak tesbit edilmektedir. (G. P. Sosnowskinin verdii malumat). Bu buluntular, yalnz Sibiryada Ren geyii yetitirilmesinin pek eskiliine brkan tekil etmiyor; ayn zamanda imali Avrupada da mevcut olduunu daha muhtemel klyor.29 Hancar bu hususta daha yakn adedi tafsilat ve imali Asya arkeolojisinde Ren geyii ve at mevzuu zerinde bir makalede bildirecektir.30 phesiz, bu ve bu gibi btn meselelerde eksakt tarihi belgeler (yahut kablettarihi belgeler), en mhim olandr. Fakat bu, dar manada tarihi vastalarla, kati kararla, mutlak bir emniyetle henz elde edilemezse, etnolojik ve psikolojik mahiyette umumi mulahazalara mesa yoktur, demek deildir. Bu sonuncular mutlak bir emniyet deil, az veya ok derecede bir ihtimaliyet teminine muktedirdirler. Etnopsikolojik noktai nazardan mtalaa olununca, evvelemirde iki sebep vardr ki, bunlar Ren geyii yetitirmesine, en uzun deilse de, uzun bir maziyi muhtemel klmaktadr. Sibiryann ve

446

Asyann bu mntkalarndaki Ren geyii ve at yetitirilmelerinde hakim olan akli ve dnyevi karaktere iaret etmek lzumu hasl olmutu. Demek oluyor ki, burada hayvan yetitirmesine n art tekil eden unsurlar, hesabi mahiyette ekonomi dnce ve gayretleridir ve bunun evvelce esas itibaryla baka trl olduuna hibir ey iaret etmemektedir. imali Asya ile Asyada etnolojik vaziyetin umumi heyeti de unu akla yakn klmaktadr ki, burada tarihi durumdan ilham alnarak ve avclk durumundan hareket edilerek n planda bulunan av hayvanlarnn yetitirilmesi ve ehliletirilmesi ii baarlmtr.31 Bu harici tazyik, tabii ve zaruri olarak, tabiatn kendiliinden verdii nebati gda maddelerinin bilhassa ktlat daha imali mntkalarda, o nispette daha messir oluyordu ve Ren geyii tam manasyla bir imal hayvan olduundan, bugn kablettarih aratrmalarnn sayesinde, imali Asyann bahis mevzuu olan mntkasnn uzun bir mddeten beri insanlar tarafndan meksun olduu kafi derecede sabit olduundan, at yetitirilmesine nispetle daha eski bir Ren geyii yetitirilmesi faraziyesi olduka muhtemel grlmektedir. Bu, gz nnde parlyor. Bununla da -ve nispeten vahi olan bir Ren geyiini ehliletirmek iin olduka az mesai sarfetmek lazm geldiini gz nnde tutarak- ikinci etnopsikolojik unsuru daha yakndan kavram oluyoruz. Hatta ok defa da eski zamanlardan beri Ren geyii yetitirilen yerlerde, vahi Ren de bulunmaktadr (kn, hayvann, yksek kar tabakasndan tr glkle ilerleyebildii yerlerde, adeta hayvan elle yakalanr. Hayvan da o saat ehlilemi demektir). Atn ehliletirilmesinin kyas kabul etmeyecek derecede daha byk glklerle mmkn olduu ayrca ispattan varistedir. unu hatrlayalm ki, tarihe kavranmas mmkn at ehliletirilmesi, milattan nce drdnc bin yla kadar geri gider; sonra, daha eski bir at yetitirme devrinin yahut da bir atl oban kltrnn Asyann daha telerine kadar yayld kabul edilmektedir. Bylece, Ren geyii yetitirmenin eskilii meydana karlm ve bunun doumu milattan nce takriben 5000 ylna kadar geri gtrlm olur. Fikrimce, mutlak bir katiyetten henz bahsedilmezse de, aratrmalarn bugnk durumuna nazaran, bu hususta olduka kuvvetli ihtimaliyet sebepleri mevcuttur. Mmkndr ki, kablettarih aratrmalar bize bu hususta daha kati eyler syleyebilsin. Etnoloji, bilhassa bu meselede tarih koyma bahsinde mkl bir durumda bulunuyor, nk Ren geyii yetitirmesi kompleksi, ksmen de mahiyeti itibaryla, mekanda gerekten mahdut bir komplekstir. Bu sebeple, tabakalarn stste gelme durumlarndan, kronolojik vaziyeti yeniden bina etmek gtr. Milattan nce 4000 yl civarnda bugnk Samoyedlerin sahalarnda, Ren geyii avndan Ren geyii yetitirmesine doru atmn atlm olduunu kabul edelim. Bu baary Presamoyed (Samoyedden nce!) bir kavme atfetmemek elimizden gelmeyecektir. Bunun da basit sebebi, bugnk Samoyedlerin cedlerinin milattan nce takriben 2500 ylnda Ural btnnden -Ural btnnn yeri olarak, malum olduu vehile, Uraln garb ve orta Volga mntkas kabul olunmuturayrldklarn ve ark istikametinde yol olduklarn, Uralistlerin izah etmeye muvaffak olduklarna kani bulunmalardr. Fakat, Samoyedlerin antropolojilerinin teyit eder grnd vehile, burada yalnz bir dil kabulnn bahis mevzuu olmas, fakat daha eski bir kavmin hayatn idame ettirmi olmas imkansz deildir. Samoyedlerle (yahut Presamoyedlerle) Trko-Moollar arasndaki sk kltr ilgileri, bittabi eski

447

bir komuluu tahmin ettirir. Birok ey, u noktaya iaret eder ki, her iki kompleksin birbirine balanmas Baykal glnn cenubu garbisinde bulunan Kossogol gl sahasnda aranmaldr. Muahhar gler (Tingling, Hakas Krgzlar ilh.) bunlar birbirinden azok ayrmtr. Bylece ortaya atlan suallere hemen biraz sonra daha fazla temas etmek lzumu hasl olacaktr. Samoyedlerin (Presamoyedlerin) ilk vatan byk bir ihtimaliyetle Yenisey nehrinin kayna mntkasnda bulunuyor ise de, Trko-Moollarnki, bunun cenubu arkisinde olmak zere buna bitiiktir. te Trko-Moollarn eski ilk vatanlar, burada, Gobi l ile imalde Baykal gl arasnda; arkta Kerullarla garpta Changai dalar arasnda aranmaldr. Buradan bunlar binyllarca Gobi ln kutrundan aarak cenuba doru ilerlemi ve durmadan inliler, Tonguzlar ve Tibetlilerle temasa girmilerdir. Bu yzden de Trkn Mooldan ayrlmas hasl olmutur (Gash). Ramstedt ile Parker de, Trklerle Uygurlarn eski asli vatann buraya korlar.32 Grne gre, hemen hemen vahdetli olan Samoyed (Presamoyed?) Trko-Mool hayvan yetitirme kompleksi zerine, cenubun herhangi bir yerinden yukar gelme, baka mahiyette bir kltr messir olmutur. Yenisey (Ket, Kott) dili, bunun hamillerinin dili olarak kendini gsterdiinden, bu mnasebetle, herhalde hakl olarak, Yeniseylilerden bahsedilmektedir.33 Bu Yeniseylilerin (yahut Preyeniseylilerin) daha Cmudiyeler sonu devresinde bu mntkalara nfuz etmi olmalarn kabul iin ciddi sebepler mevcuttur ve bunlar bulunmu olan ilenmi talarn yapclar ve hamilleri olarak kabul olunmaktadrlar. Halbuki hayvan yetitiricilerin ellerinde bilhassa (miolitik) kemik edevat vardr. amanizm kompleksi de -ve bunda gizli cemiyetlere pek benzeyeni- Yeniseylilerin tesirine atfolunmaktadr. Sonra, bununla alakadar olmak zere insicaml bir Tanrlar ve cinler akidesi, mitolojide tavan hikayeleri ve kanl kurbaalar ilh sonra bir de, bilhassa Ostyak Samoyedlerinde karakteristik bir ekil alan iki snf sistemi maderahi hukukun izleri (bilhassa Moollarda ve Yakutlarda!) kabul olunmaktadr. Daha fazla tafsilata ve mteferri noktalar hakkndaki brhanlara burada giriilemeyecektir. Bir de ayrca u noktaya iaret etmek isteriz ki, cenuptan gelen bu Yeniseyliler, herhalde asllarnda ziraati bir maderahi hukukun ve bununla alakadar bir maneviyat dnyasnn iinde yayorlard. Aslnda hayvan yetitiren gruplarn tesir almalar, karakteristik bir mertebeye iaret etmektedir. Cenuba gidildii nispette bu kuvvetlenmektedir. Bunun en fazlasn Moollar, daha az olmak zere Trkler ve en az Samoyedler, meydana vururlar. Bu durumun, btn tez lehine olduu aka grlyor. Altay-Trk Atl oban Kltr Hereyden nce bittabi etnoloji malzemesi yardm ile Asyann Altay atl oban kompleksinin bir tablosunu izmek teebbsne giriince, kltr sahasn mertebeye ayrmak tavsiyeye ayandr: Ekonomi, sosyoloji ve din mertebeleri. Bittabi burada bunlarn her biri ancak pek ksa bir ekilde vasflandrlabilir. Ekonomi, bilhassa, atn sr eklinde yetitirilmesine dayanmaktadr. Atn mmkn olduu kadar btn cepheleri istismar edilir [et, st, kl, cer (?), tamak]. Bu keyfiyet, ekonomi bakmndan kltr ve cemaat hayatnn manzarasn tayin eder. Bundan dolay atl oban kltr ad yanl bir ad deildir. Zira tarla ziraati mefkuttur yahut gayet mtevazi bir lde tatbik

448

edilmektedir. Binicilik meselesi ileride biraz tafsilatla mtalaa olunacaktr. Atn yannda, ehli hayvan olarak kpek, koyun sonra sr (baz yerlerde de yak) grlyor. Mebdede kei buraya dahil deildir; domuz da keza, hatta evleviyetle! Silah olarak bilhassa ok ve yay kullanlr. kametgah olarak ikamet hendei ile birlikte yahut da az zaman sonra bunun yerine, adr zuhut etmitir. Hayvanlar ve insanlar iza edice bceklere kar muhafaza etmek iin, ihtiya atei dediimiz ateler yaklrd. Bu ate bol dumanl idi.34 Yln ikiye ayrlmas (yaz ile k) adetmi gibi grnyor.35 Sosyoloji bakmndan aile, cemaat ve devlet, birbirinden tefrik edilebilir. Altayllarda kadnn mevkii umumiyetle madun mevkidir. Tasarruf hakkna hemen hemen hi malik deildir. Dier taraftan, evvelce kadnn mevkiinin daha iyi olduuna, hatta (mnhasran da olsa da) tek izdivacn daha revata olduuna dair iaretler mefkut deildir. Mesela, Abakan Tatarlarnn baz efsanelerinde, ilk zamanlarda yaayan cet kahramann, daha umumi olarak da onun ebeveyninin, numunei imtisal olacak, tek zevceli izdiva hayat srdklerinden sk sk bahsedilmektedir. Bu mnasebetle gen Trk (Jntrk) muhitlerinin bir noktai nazarnn etnoloji tarihi bakmndan meruiyetine iaret edilebilir. Bu muhitler kendi milletlerinin, slamiyetten evvelki devirlerde tek zevceli yaadklarn ve bu eklin hakim bir ekil olduunu ileri srmektedir.36 Esasen, oban gebelerde de izdiva, umumiyetle bir alm satm izdivac (Kalym) idi. Fakat izdivacn bu vasfn, ekseriye epeyce yksek olan trahoma yumuatr. Gelinin bekaretine ehemmiyet verilirdi. Bekaret imtihan bundan gelir. Herhalde at yetitirme ile bir dereceye kadar alakadar olarak (umumiyetle atla megul olmaya yalnz erkein hakk vardr) bu kltr, nispeten kuvvetli bir baba (pederahi) hukuku inkiaf ettirmitir. Bununla da ailenin ekberi evladi messesesi muvazi gider. Bu gibi bir kltrn ruhuna pedeahi izdiva tekabl eder. Dn alay messesesinin bununla ve burada tatbik olunan byk mikyasta hayvan yetitirme ile ilgili olmas lazm gelir. Sosyal bir meratip silsilesi, beyaz kemik ve siyah kemik ile tefrik edilmekte ifadesini bulmaktadr.37 Srf bedeni olan ie sevgi pek byk deildir. Bu kltr, aslndan maderahi hukuk ve totemizm tezahrlerini aslndan tanmaz. Kan karabeti ba da ehemmiyetli addolunmaktadr. Ekzogami de (dardan izdiva), buna uygun olmak zere bir kan karabeti ekzogamisidir. Kan karabetini haiz slalelerin ve byk ailelerin ekzogamisi, bununla beraber gitmektedir. Bu atl obanlk, kendi evresi iinde kaldka ve esas itibaryla gebe ekonomi tarzn tatbik ettike, devlet siyasi temayllerinin ve bunlara uygun ekilerin grnmemesi mutattr. Burada da esas itibaryla i, byk aile ve cinsiyette kalyor. Devletin byk ve srekli bir inkiaf vukubulamyor.38 Mutat olarak iptidai devlet tarafndan tesis olunan genlii tenvir messesesi de geriliyor ki, bu da son nokta ile ilgilidir.39 Ancak, bu oban gebelerin mensuplar, gruplar, yerli ziraati ve ehirci halkn zerinde bir tabaka tekil ettikleri yerdedir ki, siyaset ve devlet inkiaf baka bir seyir alm ve bu birleme ve karma yznden bsbtn yeni teekklleri tenbih etmitir. Baka yerde de grm olduumuz gibi bu, eski inde ve eski n arkta bahis mevzuu idi. Menelerine nazaran Asya Trk atl oban kltrne mensup gruplar ve kabileler, bu fetihlere, bu siyasal ve kltrel yuurmalara itirak etmilerdi. Fakat mnhasran bunlarn itirak etmi veya etmemi olmas yeni bir meseledir ve halline, biraz sonraki izahatla frsat verilmi olacaktr. Evvelemirde, bu eski Trk atl oban kltrnn,

449

kendine has dini iaretlerine bir bak atarsak fena olmaz. Din bakmndan, ilk olarak, gk tanrs Tengri tasavvuru ile onun taplmas zikre deer. Bu gk tanrs adna hayvanlar (bilhassa at, takdis edilmekte yahut da kurban edilmektedir. Ona ilkbaharda (yani oban gebelerin hasat mevsiminde, taze ksrak st, yahut taze ot ve yosundan ibaret turfanda kurbanlar sunulur. Gn byk cisimleri gne ile ayn, sonunda, gk grlts ile imek gibi gk hadiselerinin gk tanrsyla muayyen bir mnasebetleri vardr. Mebdede bu oban kavimlerin dinlerinde hem tipik amanizm40 hem de yer alt ulhiyetleri (toprak zevce!) tasavvurunun mevcut olmam olmas muhtemeldir. Karakteristik bir dalizm (yukarda aydn ve iyi Tanrlar, topran altnda karanlk ve fena Tanrlar; yani akul bir istikamet!) cenuptan gelen kuvvetli bir amanizm dalgasyla Asya oban kavimlerine girmie benziyor. Bu oban kavimlerinde, esasnda, ayya tapma da malum deildir. Fakat, dier taraftan, ark taraf gn kutsal istikameti olarak geiyordu.41 Bir de, dikkat edilmeye ayan bir nokta, nevi kendine has bir atalara ve kahramanlara tazimdir. Sonra, ndoGermenlerin Dioskurlarna tekabl eden iki varlk da mevcuda benziyor. Burada da yldzlarla, at ve kazkla hususi ilgiler grlmektedir. Bu izahatla etnoloji cephesinden kavranabilecek Altay atl oban kltrnn ana hatlarndan tasvir edilebilmi olduunu sanrz. lerleyen aratrmalar, elde edilen taplonun u veya bu tarafn tashih yahut itmam edebilir, fakat umumi hatlarnda, kanaatime gre, atide de bu tablo muhafaza edilmi olarak kalacaktr. phe yoktur ki, etnolojik eniyet ve hali hazr vaziyetin lk Trklk hakknda tersim etmee muktedir olduu bu tablo, n Asya ve in eski alar hakknda, umumiyetle kt olan kaynaklara dayanlarak istidll edilentasavvurdan, kyas edilmeyecek kadar daha tam ve daha plastiktir. Asl kymet, iki kaynak grubunun birbiriyle mukayesesinden kmaktadr; bunlar birbirini tamamlamakta ve salamlatrmaktadr ki bu da, bir ok mhim noktalarda kolayca grlebilir. Eer o eski devirlerde, dile ait ilgilerden sarfnazar, malum olan btn teferruatyla at, pederahi hukuk ve ekberi evlat hukuku, gk Tanrs tasavvuru ile bunun gibi daha baka kltr ve din tezahrleri, Asya mekanndan inia etmi ise, dier taraftan, ayn Asya sahasnda, bu tezahrlerini mteazzv surette iinde canl olarak yaatan ve gnmze kadar hayatna devam eden bir kavim mevcutsa, bu iki eyin esas itibaryla ayn olmas, yani mtalaa ettiimiz meselede, ilk Trklk kltr bahis mevzuu olmas lazm gelir. Buraya kadar elde edilmi neticelerimizin tenkit ve takdirine, ilk ndo-Germenliin de mmasil tarzda mtalaasndan sonra devam edilecektir. 3. lk ndo Germenlik A. Esas ve Metod Hakknda Mlhazalar, Kaynaklar ndo-Germenlik meselesinin halli iin, bilhassa u be ilim alyordu ve bugn de almaktadr: ndo-Germen dili ilmi, ndo-Germen eski a ilmi yahut kltr tarihi, prehistuvar yahut

450

arkeoloji, etnoloji yahut kavimler ilmi ve antropoloji yahnut rklarn aratrlmas. Btn bu disiplinler, mterek hedefe kendi paylarn vermitir; burada bir prestij meselesinin aslnda mevcut olmamas lazmgelir. Fakat bu keyfiyet bir dereceye kadar tabii bir meratip silsilesinin varln imkansz klmaz; bu meratip silsilesini yapan, ilimlerin her birinin hususiyeti ve kendi emirlerine amade aratrma vastalardr. Eski ndo-Germen aratrmasnn mebde noktas, malum olduu zere, dile ait tezahrlerin tetkiki idi; bununla, bizim ndo-Germen eski a ilmi yahut kltr tarihi adn verdiimiz disiplinin balanmas mutatt. Son zamanlarda bunun yerine, ok defa, prehistuvar (yahut ta arkeoloji) ve antropoloji (yahutta rk aratrmalar) n safa gemitir. Bir ok mtehassslarla birlik olarak, bu noktai nazar ve inkiaf doru bulmuyorum. Bilakis, hem muhteva hem metod bakmlarndan, gayet mhim sebepler eskiden olduu gibi imdi de, eski meratip silsilesinin ve srann doruluuna meylettirmektedir; buna yukardaki tadadmzda da iaret ettik: dil ilmi, eski alar ilmi (kltr tarihi), arkeoloji, etnoloji ve rk aratrmas. Buranda bu noktai nazarn ve bu sralamann meruluu hakknda tafsilata girimek doru deildir. u vaka katidir ki, ndo-Germen dil ilmi ve onunla ilgli ndoGerme eski a ilmi, umumiyetle aslnda ndo-Germen bir hazine diye tereddtszce vasflandrlabilecek bir kaynak malzemesi ile alr. Bununla, btn ndo-Germen aratrmalarnda kendisine ait olan ba rol aka ve itiraz gtrmez bir ekilde temellenmi olur. ndo-Germen meselesiyle megul olan btn dier ilimlerde baka bir durum gze arpmaktadr. Bunlarn hepsi (yani prehistuvar, etnoloji, antropoloji), evvelemirde, ndo-Germen meselesine daha ziyade tesadfi ve tali olarak temas eder. Fakat bu da tabii, dier ilimlerin, hini hacette, ndo-Germen meselesi hakknda mhim ve kati szleri yoktur, demek deildir. Tarihi ennoloji bakmndan imkanlar ve noktai nazarlar izah etmek bu yazn balca vazifelerinden biridir. Demek ki, ilk ndo-Germen meselesinin mtaalas bahis mevzuu olunca, ndo-Germen dil ilmi ile kltr tarihinin elyevm az ok emniyetle izebildikleri kltr tasvirinden hareket etmek lazmdr. Demek oluyor ki burada durum, ilk Trkl mtaala ettiimiz zaman iinde bulunduumuz durumdan, farkolunur derecede inhiraf etmektedir. lk Trklkle etnoloji ilmi, kuvvetli ilhamlarla, dorudan doruya mdahele edebilmiti. Bu neviden aratrma vastalarndan ndo-Germanistikte (bu ilmin evresi iinde) hemen hemen tamamen mahrum olmamz icap edecektir; burada, elimizde, daha ziyade ancak dar manada tarih kaynaklar mevcuttur. Buralarda da, ilk ndo-Germenlik dorudan doruya deil ancak bilvasta, mukayese yoluyla kavranabilir, ilenebilir yahut yeniden kurulabilir; zira tarihi ahadetler asl, ilk ndo-Germen devrinden neet etmezler, bilakis, ayrltan az ok uzun bir zaman sonraki devirde muhtelif kavimlerin hayatndan ve mukadderatndan haberdar ederler. Metod bakmndan dikkatle yaplm bir mukayese, mnferit hallerde, umumi ndo-Germen ekillerinin hangileri olmas lazmgeldiini az ok emniyetle tesbit edecek durumdadr. Bunun ayn, dil aratrmalar iin de muteberdir. Bunlara, evvelce de sylendii vehile, phesiz byk bir ehemmiyet atfetmek gekerir. Muhtelif ndo-Germen kavimlerinin adedi nispeten byk ve bize kadar gelmi olan kaynak malzemesi nispeten zengin olduundan, ilk ndo-Germenliin dil ve kltr hakknda olduka etrafl ve sadk bir tablo elde edilebildii gibi, tersim de edilebilir.

451

Aratrmalarn bugnk durumunu nazar itibare alan bir tasviri, az zaman evvel tannm ndoGermen A. Nehring armaan etmitir. Bu eser, tarafmdan nerolunan Die ndogermanenund Germanenfrage (Strazburg 1936) (ndo-Germen ve Germenler meselesi) adl ciltte, Studien zur indogermanischen Kultur und Urheimat (ndo-Germenlerin kltr ve ilk vatanlar hakknda etdler) bal ile intiar etmitir. Denebilir ki bununla Nehring bize, kendisi ve O. Sehrader tarafndan (kinci tab olarak) nerolunan Reallexikon der ndogermanischen Altertumskunde (ndo Germen eski a ilmi kamusu,42 adl eserin daha kullanl ve dzeltilmi yeni bir tabn vermi oluyor. Kafi emniyet yahut ihtimaliyetle alelade ndo-Germen telakki edilebilen btn unsurlar meydana karmann buras yeri idi. Fakat bu, ii fazla uzatr ve hakikaten bizim maksatlarmz iin de lzumlu deildir. Fakat, bir taraftan, takip edilmesi muktezi metoda, dier taraftan da meydana km gruplara ve mnasebetlere layk olduklar dikkati hasretmek ayn maksada yarar. Bittabi, bu mnasebetle, mnferit ndo-Germen unsurlar da, faydal ve lazm olduklar nisbette bahis mevzuu olacaklardr. in mahiyeti icab, Nehring, aratrmalarnda, ilk nce i ndo-Germen malzemeden hareket ediyor. Fakat bu noktada durmuyor, bilakis, cihan tarihine mteveccih etnoloji aratrma yoluna uurlu bir ekilde iltihak ederek, pencereleri dar doru amaya ve bylece, kendi evi iine yeni k ve yeni bilgiler sokmaya teebbs ediyor. Burada bahis mevzu olan metod meselesinin o kadar esasl bir ehemmiyeti vardr ki, buna ayrca bir iki kelime hasretmek lazm gelecektir. Neolitik devrin sonlarna doru, (yahut ta- madenler devrinin asl dnm noktasna doru), Avrasya mekannn bir yerinde ndo-Germenlik faaliyete gemitir. Ne zaman ndo-Germen eklinde bir varlk kazand, bittab burada tafsilatna girimeyecemiz, baka bir meseledir.43 Muhtelif ndoGermen kabilelerinin inia ettikleri ve messir olduklar zaman, beeriyet tarihi bakmndan, herhalde, nisbeten muahhar bir zamandr. Metod bakmndan, ndo-Germenliin baka dil, kavim ve kltr kompleksleriyle trl trl balar tesis etmesini o nisbette daha fazla beklemeliyiz. Buna gz nnde tutarak, son on yl zarfnda, ndo Germenlik hakkndaki muhtelif yazlarmda, bu meselede aratrcnn rehberi olmas lazmgelen cihan tarihi istikametinin zarureti zerine mrekkeren durdum.44 Aratrmalarn, alalede ndo-Germen yahut ilk ndo-Germen hazinesi olarak azok emniyetle ortaya koyduu eylerin, tamamen iten doaca, ve beer hayatnn baka merkezleri ile mnasebetleri, yahut bu gibi merkezlerde kkleri olmayaca, hi bir yerde yazl deildir. Bittabi harite bu gibi mnasebetler, keyfi olarak iddia edilmemelidirler; bu bedihi bir eydir. Fakat ayn derecede bedihi bir nokta da udur ki, bu, kabli olarak nceden dpe dz inkar edilmemelidir; hem, insan bunu aratrmak zaruretini grmemenin cezasn eker. Bylece, tam deerli ve tahmin edici bir ndo-Germen aratrmasnn neticede, yalnz bu meselenin iinde mteveccih deil, ayn zamanda, harice metevccih olmas icap ettii aikardr. ndo-Germenlik, mahiyetleri itibariyle tam yahut ksmen etnoloji aratrmalarna mevzuu olan dil, kltr ve akvam kompleksleri ile faydal ve muvaffakiyet vaitli bir tarzda mukayese edildii nisbetle, etnoloji ilmimiz sahneye kar. Hatta zaruri olarak harekete geer. Bununla, etnoloji ilminin ndo-Germen meselesinin bugn olduu gibi hararetli bir mnakaasnda yalnz dierleri mesabesinde sesini ykseltmeye kadir deildir, bir de vazifesinde tekasl gstermek istemediinden, sesini ykseltmeye mecburdur.

452

Memnuniyete ayan nokta udur ki, te taraf, yani ndo-Germen cephesi, etnoloji ile ibirliinin zaruretini gn getike daha fazla kanaat getiriyor. Nehringden sarfnazar, burada ilimlerinin baka birinci snf mtehassslar zikredilebilir, mesela: C. C. Uhlenbeck, J. de Vries, H. Gntert, M. Bartoli ve W. Havers. B. ndo-Germenlerin Kltrnn Balca Mrekkipleri (oban Kltr ve Ziraat Bakmlarndan) ve Bunlarn ndo-Germenlik Dndaki Mnasebetleri ve Bilhassa Asya Eski Trk Atl oban Kltr, Cenubun Maderahi-Ziraat, Boynuzlu Ehli Hayvan kltr ile Mnsebetleri ndo-Germen dil ilmi ve eski a ilmi noktai nazarndan, mazide, baka drt dil, kltr ve halk kompleksleriyle mhim ve mnakaaya deer ilmi imkanlar hasl olmutur: bu drt kompleks unlardr: 1) Urallllar, 2) Altayllar, 3) Samiler ve 4) Kk Asya Kafkas kyl kavimleri ile cenubu garbi Asyann eski yksek kltrleri. Bugnn ilim durumunun nda burada, ilk bakta biraz garip grnen eylere ahit oluyoruz: vaziyet, dil ve kltr bakmlarndan, ayn neviden olarak grnmyor; bilakis bu iki unsur azok birbirinden uzaklayor. Fakat yakndan baklrsa, yerinde gstereceimiz gibi, balangta olduka hakim olan zulmet aydnlanyor. Bir taraftan ilk ndo-Germen diliyle ilk Ural dili, dier taraftan ilk ndo-Germen diliyle Sami dili arasndaki itirakler, herhalde imdi, ihtisas sahipleri tarafndan, Altay ve Kafkas diliyle olan itiraklerden daha msbet olarka takdir edilmektedir. Bununla beraber u noktaya dikkat etmek gerektir ki, imdiye kadar ndo-Germen-Kafkas mnasebetleri meselesi, hemen hemen hi ciddi olarak gz nnde tutulmamtr.45 Kltr bakmndan vaziyet belki bunun makusudur: bilhassa, A. Nehring ile Koppers ve sairlerinin yeni aratrmalar, ndo-Germenliin bir taraftan Altaylarn atl oban kltr kompleksine dier taraftan, Kafkas-Kk Asya boynuzlu hayvan yetitirme kltrne olan sk mnasebetlerini byk bir srarla kaydetmektedir. Evvelki izahatmzda Asyann Proto Trk atl oban kltrnn esas vasflar ile megul olduktan sonra, imdi unu sylemeye mecburuz ki, ilk ndo-Germenlik iinde, oraya, (yani Proto Trk atl oban kltrne) iaret eden vasflar grmek o nisbette kolay olmutur. Evvelemirde, at, ekonomi bakmndan buraya (yani Trklere) aittir. Fakat imdilik, araba ile biniciliin menei meselesi ak kalmaktadr. ndo-Germenler, muhakkak arabay biliyorlar, ve herhalde arabann nne at da kouyorlard. Fakat asl harp arabas olan hafif arabann kendilerinde bulunduuna hkmedilebilir mi, edilemez mi? Bu mesele, G. Hermesin46 yeni aratrmalarndan sonra pheli grlmektedir. Ata, vahdet zamannda herhalde henz umumi olarak bilinmiyordu. yle grlyor ki, ancak ikinci bir ndo-Germen dalgas ata binmeyi Avrupada yayd.47

453

Peki, atla koulmu harp arabas nereden geliyor? Binicilik nereden ykseldi? Ata binmenin menei hakl olarak daima Asya atl obanlarnda aranmaktadr. Bu, doru olarak, Fr. Hancar48 tarafndan da kabul olunmaktadr. Zira o yle yazar: gerekten milattan nce 12. asrdan itibaren n Asyay istila eden ve eski n Asya devletlerini kendileriyle cenketmeye mecbur klan srlerde, her eyden nce hayvan yetitirici kabileleri tanyoruz. Kendi sr, at koyun srlerinin bymesi karsnda, Orta Asya gebelerinin tazyikleri altnda, bunlar yeni mera lkeleri aradlar ve daha ziyade yerlemi sfatn haiz kavimler zerine, binicilikleri yznden askerlik bakmndan stn olmalar hasebiyle, bu lkeleri zorla elde ettiler. n Asya devletlerinde, aa yukar ayn zamanda, binicilik hizmetinin kuvvet kazanmas, herhalde, ksmen, mstevlilerle yaplan binici savalarna kendini uydurmak eklinde telakki edilmelidir Eer Orta Asya gebeleri bizzat binici olmasalard (hem de ilk biniciler!) bu gebeler tarafndan tazyika uramak bahis mevzuu olamazd. u noktada gz nnde tutulmaa deer: Eski inde, yukarda grdmz gibi, araba nnde kuulmu at, binicilikten daha nce malumdu. inde, binicilik Chan devrinin sonlarna doru (Milattan nce 4. ve 3. asrlarda) tatbikata balanm buradan da hemen hemen kati olarak denebilir ki, sebepleri, ata binen gebeler: Hunlar ve Yue-ilerdir.49 Bylece her cepheden, u faraziyeye doru ilhamlar gelmektedir: biniciliin vatan, gerekten, Asya atl obanlar idi. Sistemli surette tatbik edilen ve inkiaf ettirilen bir biniciliin (yani svariliin), tarih bakmndan bu kadar ge kavranmas, acaba byle bir svarilie ekil verilmesi keyfiyetinin (eyer takm, zengi) ancak yksek bir inkiaf amazhar olmu kltrlerin yaknl ve tesirleri ile mmkn olabildiinden midir? Bu faraziye esas itibariyle doru ise, ilk ndo-Germenlerce sistematik bir biniciliin henz mehul olmas da pek l izah edilebilir. Byle bir binicilik ancak olduka muahhar zamanlarda ve mnferit ndo-Germen ksmi komplekselrde teekkl etmi ve bunda, bildirdiimiz manada, eski yksek kltrlerin yaknl, temel art tekil etmitir. Fakat yarm Barbarlar da biniciliin inkiaf, dier taraftan yksek kltr hamillerini bunu kabule mecbur klmtr. Sistematik binicilikte, daha dorusu svarilikte, bylece, kltr tarihi bakmndan, karakteristik bir halita, bir kompromi teekkl gryoruz: bir taraf, binek hayvannn kendisini ve (ara sra tatbik olunan) binicilik bilgisini; te taraf, sistematik bir binicilik (svarilik!) iin lazm olan tehizat veriyor. O halde, (sylediklerimizin bir neticesi olarak), biniciliin menei sorulursa, binicilikle binicilik arasnda bir tefrit yapmak lazm gelecektir.50 Son olarak burada, sivrisineklere, sineklere, ve hastalklara kar yaklan zaruret ateini de zikredelim (bu, Asya obanlar evresi iinde, tamamen dnyevi bir korunma tedbiridir; ndoGermen kavimlerde, ok defa dini-sihri bir ekilde tahvil ve tefsir edilmitir). Bir de menfi bir ey zikredelim: ndo-Germenlerde ehli domuz yoktur. Sosyoloji bakmndan burada da evvelemirde Mederahi hukuk ve totemizmin mevcut olmamas kaydolunmaldr. Dier taraftan, unlar gryoruz: byk aile, kuvvetli bir Pederahi hukuk,

454

kadnnn aa mevkii, ekberi evlat hakk, alm satm izdivac, trahoma, bekret provas, devletin geri planda bulunmas, asl duhul trenlerinin tamamen mefkut olmas. Hulasa: ndo-Germenlerin sosyolojisi, btn mhim noktalar da Altay kavimlerinin sosyolojisine uymaktadr. Dinde n safta gk Tanrs (Dyaupita) bulunuyor; fakat bu tanr, Altay Trklerinin daha vzuhlu olarak n plana kmasnn aksine, baka varlklar ynnden daha ziyade geriye atlm ve karanlk bir hale konmu grnmektedir. Yannda, Tanrnn oullar Dioskurlar gelir; bunlar, at, kazk ve yldzlarla olan ilgilerini de arzederler; sonra, at takdisi ve at kurban (gk Tanrsna olan eski ilgilerle birlikte) gelir. Dier taraftan, toprak kadn Tanrsnn ve ieV nmoVun menede bulunmamas, yahutta ancak zayf olarak mevcudiyeti gelir. Tabiidir ki btn bu unsurlar (bunlar esas itibariyle u varlk etrafnda gruplandrlabilirler: AtMaderahi cemiyet nizam-gk Tanrs) ilk ba, Altay atl oban kltr kompleksinde bulurlar. Oraya vastasz yahut ta vastal bir ba tesis edilmesi lazmgeldii meselesini ileride ksaca mtaala etmemiz icap edecektir. Burada da bittabi mhim olan nokta, Asya kavim ve kltrlerinin ndoGermenlere gelen tesirleri fazla basit tasavvur etmemektedir. Bilakis, bu gisi tesirlerin, yahnz muhtelif zamanlarda deil, fakat muhtelif mahallerde ve muhtelif artlar altnda ve hatta ndo-Germen kabilelerinin muhtelif gruplar zerinde vuku bulduu tahmin edilirse, hakikate muhakkak surette daha fazla yaklalm olur. Nehring, cenubi Rusyada vukua gelmi muahhar istilalarla ve binnetice yalnz Avrupann ndo-Germen kavimleri, hatta bunlardan bir para zerine vukubulmu tesirleri de hesaba katmakta hakldr. Burada akla gelece noktalar, bilhassa binicilik hnerinin ve dizlik libasnn kabul falandr. Bunun gibi, ilk ndo-Germen devri mefhumunun da basitletirilmesinden saknmaldr. Bu mefhum da bittabi genilemee salihtir; zira muhtelif kabilelerin gz yoluyla uzaklamas, pek farkl zamanlarda vukua gelmi olabilir. Btn bunlarn yannda, ilk ndo-Germenlik bir takm unsurlar arzetmektedir ki bunlar baka neviden v herhalde Altay atl oban kltriyle genetik bir ilgi ile balanamayacak mahiyettedir. Ekonomi bakmndan, burada tarla ziraatinin daha ziyade inkiaf etmi bir mertebesine ahit oluyoruz: bu ilk nce ancak apa ziraati eklinde bahis mevzuudur.51 Malum olan hububat unlard: arpa, buday ve dar. Ev ehli hayvanlarna, daha ziyade bir cenup ehli hayvan olan kei katlmaktadr. Fakat ekonomik bakmndan en mhim ehli hayvan, phesiz, srdr. Bunun karsnda at, bir taraftan, daha ziyade efendi hayvan olduu gibi, dier taraftan da nisbeten kuvvetli bir dini manay haiz bir hayvandr. Sosyolojide, ndo-Germeno has ekiller olarak yukarda zikrolunanlardan hemen hemen hi baka ekiller gzkmyor. oban kltrne dayanan Sosyoloji, aka grld vehile, hakimdir.52 Din bakmndan, Ktonik kadn Tanr ekillerinin grlmesi dikkat edilecek bir noktadr. Toprak kadn Tanrs ve ieV nmoV tasavvurlar, mutlak surette klli olmasa da yine olduka geni bir tarzda yaylmtr. Bu grnlerde karakteristik bir temevv gze arpar; sonra shri bir dnya yaradl srr, frtna ve hava tanrlar. (Bunlarn meneleri ay

455

mitolojisine dayanmakta olup sembolleri de sr, kei gibi boynuzlu hayvanlar arasndadr). Ata ait din ve kurban trenlerinde de baka neviden bir ok unsurlar grlmektedir: mesela atn Ktonik kadn Tanr tipleri ile balanmas; bununla da bir taraftan ehvet ve bereket trenleri, dier taraftan sekir veren iki trenleri, hunharca insan kurbanlar ilgilidir.53 Umumi durum, demek ki, bu unsurlarn da ilk ndo-Germenlie has olduundan phe brakmayacak gibidir. Bu itibarla, ilk ndo-Germenliin kltr alan, ilk Trkln alann, mhim miktarda amaktadr.54 Ve ilk ndo-Germenlikte baka ve yeni olan taraf, -eer her eyi umumi kltr tarihi altnda mtalaa edersek en yakn ve en kuvvetli ban, aslnda Maderahi ve ziraati olan, Kk Asya-Kafkas sahasnn boynuzlu hayvan yetitiriciliinde bulur. Bunu, bilhassa, ndoGermenliklerde at dini ve at kurban ile ilgili, olduka ok adetteki tezahrde gstermi olduumu sanyorum. Bundan baka da, burada bahis mevzuu olan unsurlar hakknda, mezkur sahaya doru az ok sarih ilgililer noksan deildir; bunu, bilhassa Nehring gstermi yahut ta muhtemel klmtr. Demek ki, muayyen cenip mntakalarna ve kltrlerine doru herhangi bir ilgi hakknda hi bir phe kalmaynca, -dier taraftan mevsimsiz tarzda, vaktinden evvel hkm verilmemesi de lazmgeldiine gire- ilk ndo-Germenliin kltrndeki bu ikinci ana mrekkipi sadece cenubi diye vasflandrdm. Neticede, ilk ndo-Germenliin kltrnde, iki ana mrekkibin grnr olduu bugn herhalde tesbit olunmutur; bunlarn biri, ilk Trkler tarafndan tanan Asya atl oban kltrne iaret etmekte, halbuki teki, ziraatl ve boynuzlu hayvan yetitirmenin cenup kltrleri ne en yakn ve en kuvvetli ilgilerini meydana vurmaktadr. Kltr tarihi ve etnoloji aratrmalarnn bu neticesi ile, yukarda ksacas zikretmi olduumuz gibi, evvel emirde, dilcilerin bugn muteber olan noktai nazar birbirine pek uymamaktadr. Fakat ben, burada hakiki deil, ancak zahiri ztlklar olduuna kaniyim. Bugn hkmedebildiimiz kadar u vakidir ki, ndo-Germencenin Uralca ile olan dil ilgisi pek eski bir devre kadar ular. Nehring bu hususta, heteroklitika denen devreyi dnyor onun fikrince, bu devrede ilk ndo-Germenlerde her nevi ziraatin mefkut olmas lazmgelir.55 Byle bir zamanda Urallarn kltrce daha yksek olduklar pek gayr muhtemeldir. Hatta belki bir ka derece aa addedilir. O halde, burada, dilce uygunlua ramen pek umumi olanlardan sarfnazar, hususi mahiyette kltr ilgilerinin meydana kmamas, alacak bir ey deildir. Sami ile doru olan dilg ilgileri, baka nevidendir (daha ziyade gramer bakmndandr) ve nispeten daha yeni bir zamana aittir. Onun iin Nehring belki dorudan doruya komuluu bile kabule zaruret olmadna kanidir; bu keyiyet, kltr bakmndan karlkl tesirlerin az olduunu daha ziyade akla yakn klar. ndo-Germen sosyolojisinin Samilerle olan mnasebeti gibi hususi mahiyette olan meseleye, aada ksaca temas edilecektir. Durum, dier iki kompleksle, yani Altay ile Kafkas -Kk Asya kompleksleriyle olan ilgilerde, olduka farkldr. Birincisiyle ilk ndo-Germenliin son devresi arasnda, esas itibariyle, atl oban kltr mrekkibi; teki ile de ziraat-boynuzlu hayvan yetitirmesi kltr mrekkibi, mterektir. O halde tam ndo-Germenlik ancak, bu iki mrekkibin birbiriyle meczolup bymesinden hasl olmutur. cap ederse, hararetle yaplacak aratrmalar, bir taraftan Altay diline (bu hususta yeni bi denemeyi,

456

az zaman evvel Profesr Mladenov56 vermitir), dier taraftan da belki Kafkasaya doru olan ilgileri meydana karr. Byle olmasa da, her iki halde, yahut yalnz birinde, herhangi bir ara kavme, bahis mevzuu kltr hazineleri bakmndan vasta rol atfedilip edilmeyecei meselesi kalmaktadr.57 A. Nehring, noktai nazarn, u dikkate ayan sebeplerle temellendiriyor: bilhassa Altay mrekkibinin, byle vasta, yahut ara kavmi sayesinde hasl olmas lazmgelir. Eer byle ise, herhalde bu meselede, dil uygunluklarnn geri kalmas (yani azalmas) artk byk zorluklara sebep olmayacaktr.58 Bilhassa Nehringin ve benim, ndo-Germen meselesinde ilk nce birbirimizden tamamen mstakil olarak -bu kere vasl olduumuz hal denemesi, dier denemeler karsnda u msbet taraf maliktir denebilir: bu hal tarz eski tezatlar yenmekte, amakta, hatta bir dereceye kadar bunlar mesut bir ekilde telif etmektedir. Her ne kadar O. Schrader ilk ndo-Germenlikte hi bir nevi kylln mevcut olmadn iddia etmemise de, oban kltr mrekkibine o kadar hakim ve n planda bir yer vermitir ki, baz kimseler onu bu yolda takip etmekte tereddt etmilerdir. Tezadn dier tarafna, fikrimce ilk ndo-Germenlii imal Avrupas ky kltr ile fazla erken ayn grm ve lk-ndo -Germenlik tipik bir kyl yapm olanlar dmlerdir. Tesir altnda bulunmayan mahitler ve aratrclar, baz kimselerin bu gibi esaslardan son neticeleri kartarak at ilk ndo-Germenlere terkettiklerini ve domuzu onlarn ev hayvanlar arasnda saydklarn grnce, daha da naho bir hissin tesiri altnda kalmlardr. Hayr! bu iki mfrit noktai nazarn, grne gre, hi biri doru deildir. Asl ilk ndo-Germenlik, dikkate ayan bir oban kltr mrekkibini epey kuvvetli bir kyllkle bir araya toplamtr. Eer -benim adlandrmak istediim vehile- mutedil ark tezi ilk vatan meselesine tatbik olunursa, bu sylediklerimin doruluu bsbtn canlanr. Ben, bu bakmdan, ksmen bildiklerimi deitirip, birok eyleri yeniden renmeye mecbur oldum. Ben de, O. Schraderin peinde giderek ilk ndo-Germenlikteki oban kltr mrekkibini fazla tek tarafl bir tarzda grm ve meneini Asyada, fazla ileriye koymutum. Fakat ksmen kendi aratrmalarm, ksmen bakalarnn tetkiklerine dayanarak, bizatihi ilk ndo-Germenliin gz nnde tutulacak mikyasta ziraatle karm olduu ve bu karmann Asyadan deil, cenubu garbi Asyann geni alanndan itikak ettirilmesi lazmgeldiine kanaat getirdikleri sonra, ilk vatan ben de daha garpta, aa yukar Hazer deniziyle Karadenizin imalinde aryorum. Bu noktada, ksaca drt ekle, daha dorusu drt itiraza temas etmek gerektir. lk nce, ndoGermen meselesinde ark tezi taraftarlarnn, ilk kavmin teekkl ve hareket merkezinin tesbitinde kararsz ve vuzuhsuz kaldklarn ve bu keyfiyetin, kendi aleyhlerinde bir nokta olduunu ileri srenlere cevap vermek lazmdr. Bu kusur, ancak mtehasss olmayanlar arasnda iddia olunuyor; bu da btn meslekdalara eref veren bir keyfiyettir! Aratrmann bugnk durumuna dayanlarak, iddiasz ve ihtiyatl davranmay bir noksan yahut bir hata gibi takbih etmek, herhalde, ilim hakknda biraz garip bir noktai nazardan douyordur. Biz, ark tezi mmessilleri, bu ithamdan korkmuyoruz. Daha dorusu, biz onu bir itham, bir serzeni olarak hissetmiyor, bilakis bir takdir ve eref addediyor ve bunda ilmi ihtiyatkarlk ve vicdanllk m bahis mevzuu olduu hakkndaki hkm, msterih vicdanla ilmimizin tarihine bakyoruz.

457

kinci mklde u kefiyet bahis mevzuudur: metod bakmndan pek de haksz olmayarak u sylenebilirdi: oban kltr Asya ve boynuzlu hayvan yetitiren cenup ile ilgililerin mevcut olduunu kabul edelim, neden ndo-Germenlik, (her iki tarafta da olsun, yalnz bir tarafta da olsun) verimli amil olmasn? Cevap olarak, ilknce ilk ndo-Germenliin bariz halita karakterini hatrlatmak gerekir. Halita mahsulleri, daha mukaddem olarak basit varlklar farzettirirler (halitann mrekkipleri), fakat aksi varit deildir. Bu itiraz muteber olunca, Asya oban kltrnn ve cenubi ziraat kltrnn (yahut ta bu iki kompleksten birinin) nevima halita unsurlarnn birbirinden ayrlmas vetiresine tabi olmalarn (ki o zaman ilk ndo-Germenliin hi olmazsa bir ksmnn bunu yaam olmas icap ederdi) kabul etmek gerektir. Fakat her ey byle bir iddiann aleyhinedir. Byle bir faraziyede kk Asya-Akdeniz sahasnn Neolitik devrinde kk salm olan boynuzlu hayvan yetitirici kompleksinin daha eski (ve tabii daha mudil!) bir ndo-Germen kltr alannn bakiyesi gibi alnmas lazmgeldii bir kere gz nnde tutulsun! buna verilecek cevap gerekten zaittir. Altay atl oban kltrnn kronologya bakmndan durumuna gelince, bununla da kafi derecede megul olduk, burada nmzde, yalnz bir tek kltr unsuru deil, esas itibariyle kapal bir kltr kompleksi bakmndan ve yalnz sade ekilleri deil, fakat ak seik bir surette daha eski ekilleri gryoruz. nc bir itirazn k noktas da u syle mndemitir: byk sr teekkl, kendiliinden bir oban kltr sosyolojisi yaratr, ve bunun neticesi olarak, ndo-Germenlerin sosyolojisi ile Altayllarn sosyolojileri arasnda genetik bir ilginin bulunmasna lzum yoktur; bu fikir bilhassa, Smilerin de anahatlarnda ayn olan bir sosyolojiye sahip olmalar ile kuvvet bulmaktadr. Bunun da tabii bir neticesi udur ki, ndo-Germenlerin sosyolojisi ile Altayllarn sosyolojisi arasndaki byk uygunluktan ndo-Germen kk kavminin arkta bulunan ilk vatan hakknda bir netice karlamaz. Bu satrlar yazan epeyce zamandr una kanidi ki, ndo-Germenlerin sosyolojisi,

Altayllarnkine, Smilerin sosyoloijisinin bu ikisine yaknlndan daha yakndr. Vaka bu fikir, btn teferruatyla isbat edilememitir. Bu meselede, muhakkak surette ayrca ehemmiyeti olan, Arap bedevi kavimleri hakknda brhanlar, Dr. J. Hennigerin Die Familie bei den Buduinen Arabiens, ein Beitrag zur Frage des mutterrechts bei den Semiten konusu zerine yazd ihtimaml bir aratrmada verilmitir. Orta Asya oban kavimlerinin sosyolojisinden karakteristik bir ayrl olarak mellif, kitabn sonundaki hulasada bilhassa u nokta zerinde durmutur: hkmdarlk esasnn (yani baba hakimiyeti ile ilk doan ocuk hakknn) zayfl, asl byk ailenin mevcut olmamas, tam bedevilerde mlkn merkeziletirmi olmamas, kadnn biraz daha iyi bir mevkii olmas (bu mevkii kocay semedeki hrriyetle, evlilik hayatnda mal ve mlkn ayr olmasnda, ahsi haklar ve daha byk hareket serbestisinde kendini gstermektedir), nihayet Klan eksogamisinin mevcut olmamas. phesiz, burada da, Asya oban gebelerinin sosyolojisi ile uygunluklar yok deildir. Bu uygunlar arasnda Henngier, her eyden nce unlar zikretmektedir: kadnn mdn mevkii, nianlya biilen fiat, kan akrabalna fazla ehemmiyet verilmesi, kfv evlenmelerle kan temiz tutmak kaygs, pederahi Klan tekilat, kan davas, bycek teekkllerin demokratik diyebileceimiz geveke tekilat. Fakat bunun dnda o kadar ehemmiyetli, o kadar esasl farklar kalyor ki, Samilerin sosyolojisini (bedevlerin sosyolojilerinden hareket edildii takdirde!) bir btn olarak Asya oban

458

kavimleri (ve ndo-Germenler) sosyolojisi ile genetik surette birbirine balamaa imkan kalmyor. Buna ramen mnferit sosyolojik yahut baka neviden ilgilerin burada oraya yahut oradan buraya balayp balamad meselesini burada inceleyeceiz deiliz. Drdnc itiraz da yledir: lk ndo-Germenliin balca mrekkiplerinden biri bizi oban kltr Asyaya, teki boynuzlu hayvan yetitiren cenuba gtrrse, kendi tesisatlar, kendi baarlar olarak ndo-Germenlere ne kalr? Bu suale u cevap verilmek gerektir. lk nce, eer tahlilimiz doru ise ndo-Germenler, bylece birleip gelimeden nce henz ndo-Germen deildiler, bunu, ancak bu bileme ve kaynama neticesinde oldular. Maamafih, burada ikinci bir sual daha kalyor ki, o da udur: acaba mrekkiplerden biri, tekinden daha ziyade ndo-Germen, yahut daha ziyade ndoGermen saylmaz m? Bu suale phe gtrmeyen bir cevap vermek, bana bugn henz mmkn grnmyor. Bu ancak, ilk ndo-Germenliin dil ile kltr bakmlarndan kkleri, hem geniliklerinde, hem derinliklerinde, kfi aklkla meydana karlrsa, memnun edici bir ekilde mmkn olacaktr. Bu alana ait aratrmalarn bugnk durumuna baklnca dil ilgilerinin kuvvetle Uralla, kltr ilgilerinin ise Altayla iaret ettikleri vkas, neticede, ilk ndo Germenliin, Asyann obanlna -kkleri bakmndan- herhangi bir baka kavim yahut kltr kompleksinden daha yakn olduunu meru surette kabul ettirebilir. Bu mnasebetle unu da hatrlatalm ki, ndo-Germen diline bir halita karakteri atfetmeye pek hazrdrlar ndo-Germen dilinin Ural diline ve ksmen de Sami dile olan ilgileri zerinde bilhassa durulmaktadr. Burada bir de Uhlenbecekin tezini zikretmek isterim; bu bilgin, bundan manda, ilk ndo-Germen dilinde yle bir dil halitasn kefetmektedir ki bu, Kentum ve Satem gruplarzerinden aprast olarak gitmektedir; grne gre, iindekilerden bir mrekkip Ural-Altay diline, teki belki Kafkas diline yakndr.59 Emil Forrer de,60 ndo-Germen dilinin baka bir tasnifini dnmektedir. Son olarak da Brandensteinin61 malm olan denemesi zikre deer: Brandenstein, dil bakmndan, daha eski bir tabakann varln kabule meyleder; bu deneme, dzeltilmee muhta olmakla beraber, btn meselenin aydnlatlmas iin yeni yollar amaktadr. Btn bu teebbslerde ne kadar ok eyin bundan sonraki aratrmalara tabi olduunu, aratrmalarn da bugn ne derece kaypak bir durumda bulunduunu, aina olan herkes bilir. Fakat aka grld gibi, daha imdiden, hem dil ilmi hem kltr tarihi aratrmalar u pek mhim neticeye doru bizi srklemektedirler: mebdedeki ndo-Germenliin mahiyeti mudildir, yahut ta halita nevindedir. Bu bilgiyi, yeni ndo-Germen aratrmalarnn elde ettii en mhim ve en kati bilgilerinden biri olarak grmeliyiz. Bylece yukarda ifadesini bulmu olan u imkan yahut faraziye: beer tarihi zaviyesinden baknca nisbeten muahhar bir tezahr olan ilk ndo-Germenlikte, metot bakmndan az ok mudil ve kark bir mebde beklemek lazmgeldii keyfiyeti, teeyyt etmi oluyor. Herhangi bir tecrbeye sahip kltr tarihisi, buna amaz. Bilakis, bunda ndo-Germenliin cihan tarihindeki tesirlerinin balca kkn, yahut hi olmazsa, balca kklerinden birini grr. Hatta, ilk ndoGermenler biribirinden bu kadar farkl kaynaklardan beslendiklerinden ve birok muhtelif cereyanlarn bir neticesi olarak byk bir nehir halinde toplandklarndan dolaydr ki, nisbeten byle zengin idiler ve beer tarihinde bu kadar byk ve ehemmiyetli roller oynamalar mukadder oldu. Birok unsurlar

459

arasnda u da dikkate deer ki, ilk ndo-Grmenlikte oban kltr unsuru, belli ki yalnz sosyolojik cepheden deil, din cephesinden de (Gk Tanrsna inanan!) pek kuvvetli idi. phe yok ki bilhassa bu miras, sonralar muhtelif kavimlere, byk dnya tekamlne girdikleri vakit pek faydal olmutur. 3. Son: lk Trkln ve lk ndo-Germenliin Beer Tarihi Bakamndan Byk Baarlarnn Mcmel Surette Takdiri lk Trklk ve ilk ndo-Germenlik hakkndaki szlerimizin balca neticelerini ksaca u cmlelerde toplayalm: 1. Vatan Asya olan ilk Trkle, atn ilk ehliletirilmesi ve bununla ilgili olarak karakteristik bir at oban kltrnn yaradlmas kafi emniyetle atfedilebilir. Bunun manas: beer tarihinde bir defa olmu bir baardr, yle bir baar ki kavimlerin ve kltrlerin inkiafnda nevi kendine has neticeler dourmutur. Ancak bunun sayesindedir ki, tarihi vakalarn isbat ettii gibi, byk devlet esas iin temel artlar, dar ve asli manada yaradlmtr. Fakat byle bir oban kltr kendi bana kald mddete bu esas tatbik mevkiine gememi; bu, ancak orada burada, yerlemi ziraat halk ve ehir halk ile stste gelince ve bylece kltr halitas ve tamamlanma vetiresinin bir neticesi olarak, aslnda kendilerinde mevcut olan yeni hamleler sayesinde vukua gelmitir. Bununla beraber, bittabi u sual ak kalmaktadr (burada bu suali ne yakndan mtalaa edebiliriz, ne de buna arzumuz vardr): boynuzlu hayvanlarn yetitirilmesi, ilk Altayllardaki at yetitirmesine irca edebilir mi? - Edilebilirse, bu ne mikyasta mmkndr?2. At ve atl oban kltrnn balca unsarlarn ilk ndo-Germenlik, ilk Trkle borludur. Bu ballk dorudan doruya m deil mi, meselesi herhalde kati olarak halledilir mahiyette deildir. Hemen hemen undan eminiz ki, arada vasta olarak Fin-Ugurlar mevzuubahs deildir. 3. Grne gre, ata binmek, ne mebdedeki at oban kltrnde ne de ilk ndo-Germenlikte her ne kadar her iki tarafta da tamamen mehul deilse de- umumi ve sistemli olarak tatbik ediliyordu. Sistemli binicilik (yani svarinin teekkl), olduka kati olarak, eski yksek kltrlerin yaknl ve tesiri yznden hasl olmutur (koum, zengi, gem...); bu yksek kltrler de, bunun zerine sava tekniklerini svariye uydurmaa mecbur olmulardr. Vaka, btn amiller gz nnde tutulunca, biniciliin meni meselesinde ilk nce hangi nevi binicilik kasdolunduunu bildirmenin iyi olacan sylemek dorudur. Her halde, arasra tatbik olunan basit binicilik daha ziyade Asyann ilk at yetitiricilerine irca edilir; halbuki sistemli bincilikte eski yksek kltrlerin (dorudan doruya yahut bilvasta) balca amil olduklarn kabul etmek icap eder. 4. lk Trklerde ilk ndo-Germenlerin sosyolojileri o kadar ok uygunluklar arzeder ki, her ikisinin genetik ballklarndan herhalde phe edilemez. Din unsurlar hakknda da -bu unsarlarn vatan Asya oban kltrlerinde bulunursa- buna msamil fikirler yrtlebilir. 5. Fakat ilk ndo-Germenliin, at oban kltr mrekkibinin yannda bir de ziraat ve boynuzlu

460

hayvan yetirtirici mrekkibi vard; bu sonuncunun kkleri (Samilerden ve ndo-Germenlerden nceki) cenubu arki Asyasnda bulunur. Ayn zamanda, ilk ndo-Germenlik, daha msait durumu dolaysiyle, n Asyann eski yksek kltrlerinden, daha nceden ve daha bol bir ekilde istifade edebilmitir. Diyebiliriz ki ndo-Germenliin beiinde talihin ona ayrca yaver olmu olmas keyfiyeti, corafi durumun msaitliinde fevkalade iyi bir temel art bulmutur. 6. Yakn arkn, Indus vadisinin (Mohenjo Daro ve Harappa) kendi tarzlarnda birer yksek kltr olan en eski ehir kltrleri, keza -muhtemel olarak ta- eski inin ehi kltrleri, ilk inkiaflarnda ilk nce ne Trklkten ne de ndo-Germenlikten esasl tesirler almlardr. Fakat, daha 4nc binyln sonlarna doru ran alanndan kendilerini gsteren ve bilhassa eski Elama doru yakn ilgiler arzeden at kullanan kitlelerin, Trk (yahut Trk halita kavimleri?) olmas mmkndr, hatta (eer Trklerle Elamllar arasnda dil bakmndan gerekten bir ba mevcut ise) muhtemeldir. Hem, Trkler cihetinden eski n Asya zerine -ister dorudan doruya, ister bilvasta olsun- tesirler vukubulduu olduka kati olarak ileri srlebilir. Eski ark ehir kltrlerinin, daha geni, ayn zamanda daha muntazam tekilatlandrlm birer siyasi kudret merkezleri haline sokulmak suretiyle tadili (Yani dar manada birer devlet olmas) ancak aa yukar milattan nce 2000 ylna doru balamtr ve bunun hamili ve msebbibi olarak at kullanan gmen ndo-Germenler grnmektedir; bunlarn sava teknii bakmndan stnlkleri ilkncek daha hafif Ren geyii arabas, sonralar binicilik sayesinde hasl olmutur. Eski ark fetheden ndo-Germen kabilelerinin, hi olmazsa ksmen olsun Trk kabileleriyle karm olmalar, (Chorit yahut Hurriler) tamamen mmkn grlmelidir. Bu fethi ve yeniden tekilatlandrmay, eski in toprandan mnhasran olmasa da ekseriyetle tahakkuk ettirmi olanlar, Trk at oban kabileleridir. Bu keyfiyet, Chou devresi iin bilhassa ak surtte tasvir edilebilir. Anaun Trklk yahut ndo-Germenlikte her hangi bir yakn ilgisi olup olmadn ve bu ilginin ne zaman mevcut olduunu bugn henz syleyemeyiz. Anauda bol bol mahade olunan at, neticede, her halde Trk olan bir unsur addedilmelidir. Anaun, aslnda eski ark ehir kltrler srasna dahil olmas (mukayese ediniz: Ur, Ki, Mohenjo Daro ilh...); fakat birinin, Orta Asyaya ok yakn bulunmas dolaysiyle, tekilerden daha abuk ata nail olmu olmas muhtemeldir. 7. Bu izahatn mevzuuna uygun olan, ilk Trklk ve ndo-Germenlik meselelerinin, etnoloji ve umumi tarih klar altnda grlmesine teebbs olunmutur. Beli burada, bu cehdin bsbtn bo olmamas ve bir taraftan tarihi etnoloji, te taraftan Trkoloji ve ndo-Germenlik ilminin bu ekilde biribirine raslamalarnn, kksenmeyecek meyveler -her iki taraf iin kymetli meyveler- vermi olmas midini izhar etmek yerinde olur. leride yaplacak aratrmalarn, bunda itmam yahut tashih edilmesi zariri olan noktalar itmam ve tashih etmesi temenni olunur. Fakat byk meselelerin daha iyi aydnlatlmas maksad ile, bundan byle tarihi etnoloji ile Trkoloji ve ndo-Germen ilminin elele yrmesi lazm geldiini ifade eden byk esas, fikrimce, artk sarsmak mmkn olmayacaktr. 8. Eski ark ehir kltrlerinin (herhalde en eski olan yksek kltrlerin) veya ilk Trklk yahut ilk ndo-Germenliin, yahut ta herhangi bir baka byk kavmin yaradc ve hamillerini, tehizatlar ve (er yahut ge) baarlar ile mtalaa edelim, o zaman daima grrrz ki, hepsinin, -haleflerince iftihara sebep olan ve nmune ittihaz edilen- kendilerine has taraflar vardr. Fakat grlyor ki

461

bunlarn hepsinin de aslnda snrlar vardr; itmam edilmee muhtatrlar, ve zaruri olan bu tamamlayc unsurlar insanlar bakalarnda, hatta diyebiliriz ki komularnda bulurlar. Bununla, fikrimce, tam, saf ve beeri olan her ey tezahr etmi olur. Btn cihan ve beer tarihi neticede, byk bir oyun, bir byk dnya sahnesi gibi grnyor. Bu oyunu tek bana bir kii oynayamaz. Roller dalmaldr. Ve rollerin dalmasnda, yksek bir kudret, oyuna mdahale eder gibi grnmyor mu? Btnn menfaati bakmndan, rollerin biri tekinden daha ehemmiyetsiz deildir. yi oyunda da her eyden nce oyuncularn biribirine kar deil, beraber oynamalar lazmdr. Bu fikirleri byk cihan ve beer tarihinden itikak ettirip tatbik etmek mevzuubahs olunca, phesizdir ki o zaman elde edilecek olan netice, eskilerin kanaatine gre tarihin ve tarih ilminin ne olmas lazmgeldiidir: yani zamanmz da dahil olmak zere, her zaman hayat reten stat olmaktr.

1 2 3

Heidelberg, 1911. Mnster . Westfalen 1937. Bu itibarla, Lowiein tenkitlerine (The History of Ethnological Theory, New York 1937,

German diffusionist, sa. 177-195) iyice hak vermek gerekir. Fakat, Lowie, birka senedenberi ayn yahut benzer metalibi daima ileri sdmz ve arzn muhtelif ksmlarna ait bu ilk kltr evrelerinin pek byk bir dikkatle gzden geirilmesi ve icabnda deitirilmesi yahut itmam edilmesi lazm geldiini sylediimizi, ilave edebilirdi. Bu hususta burada misal olarak F. Haeckelin Totemismus und Zweiklassensystem bel den Sioux-ndianern (Anthropos, XXXII. 1937, 210-238, 450-501, 895-848) yazsna iaret edebiliriz. 4 Giri mahiyetindeki eserler: H. Wmbry: Die primitive Kultur des turko-tatarischen Volke,

Leipzig 1879. Ayni mellif: Das Trkenvolk in seinen Ethnologischen und Ethographischen Beziehungen, Leipzig 1885. M. A. Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and at the Present Day, Oxford 1918 W. Jochelson: Peoples of Asiatic Russia, New York 1928. H. Winkler: Die altaische Vlker-und Sprachenwelt, Leipzig und Berlin 1921. W. Barthold: Der heutige Stand und die nchsten Aufgaben der geschichtlichen Erforschung der Trklker, Zeitschift der Deutschen Morgenlndischen Geselischaft, N. F. Bd. 8. (Bd. 83) Leipzig 1929, s. 121-142. Ayni mellif: 12 Vorlesungen ber die Geschichte der Trken Mittelasiens. Buradaki mlahazalarmz iin bilhassa mhim olan, Orta Asyay mtalaa eden etnolojik ihtisas eserleri zerinde uzun uzadya durmamza imkan yoktur. Olduka ehemmiyetli eserler hakknda tenkit ve mtalaalar, mesela u yazlarda gryoruz: W. Schmidt und W. Koppers: Vlker und Kulturen (Regensburg 1924), Fr. Flor, Haustiere und Hirtenkulturen, in Wiener Beitrge zur Kultrgeschichte und Linguistik I. (1931). W. Koppers: Die ndo-germanenfragi im Lichte der historischen Vlkerkunde, Anthropos XXX., 1935. 5 Burada, balangta yaptmz ihzari mlahazay hatrlatalm.

462

Malum olduu zere, Trk ad ilk defa olarak ancak milattan sonra 6. yzylda, in

kitaplarnda grlmektedir. Biundan sonra, kelimeyi, 8. yzyla ait olan Orhon Kitabelerinde gryoruz. Dar manada bir tarihi olan W. Barthold bile yle mtalaa etmekten kendisini alamyor: Trk diye tavsif olunan dili konumakta olan insanlar manasna Trkler, phesiz ok daha evvelleri mevcuttular. (Bathold: 12 Vorlesungen, ..... s. 33). Burada yrttm mlahazalarn, bu noktai nazar yalnz teyit etmekle kalmayp, derinletirdii ve hatta daha dakik surette tayin ettii fikrindeyim. J. J. M. de Groot (Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Chinesische Urkunden zur Geschichte Asiens, I. Teil, Berlin und Leipzig 1921, s. 5) pek eski olmas lazm gelen bir in iareti olan Tik-Garap ve imalin yabanc kavimleri iin umumi bir ad-den bahsedip bunun iinde, icabnda milattan nce 18. yzyla kadar geriye giderek Turk yahut Trk adnn meknuz olup olmadnn soruturuyor; bu phesiz ok enteresandr. Fakat dil sahasna giren eyler hakknda hkm vermeyi bittabi Sinologlara brakmak doru olur. - unu da kaydetmek gerektir ki, mevzuumuzun icab olarak, Trk kavimlerinin btn yeni hareket ve baarlarn (bu mnasebetle Higung-nular, Hunlar dnyorum) bir tarafa brakyoruz. Halouna nazaran (Seit wann kannten die Chinesen die Tocharer oder ndogermanen berhaupt, Leipzig 1926. s. 130) Hiung-nular (ekseriyeti binici gebe olan bir kavim) kitabiyatta, emin olarak ancak milattan nce 318 senesinden itibaren tesbit olunabiliyorlar. Bunlar Han devrinin balangcnda, (Milattan nce 2. yzyldan, milattan sonra 2. yzyla kadar), btn Shan-siye, Garbi Chi-liye ve arki Shen-siye hakimdirler. Her ne kadar Hiung-nular Hunlarla ayni telakki olunuyorlarsa da, bu hususta kati brhanlarn henz mefkut olduunu gz nnde tutmak lazmdr. (von Rosthornun ifahi beyanat), Paul Pelliot da buna benzer tarzda bir ifadede bulunmaktadr. (La Haute Asie. s. 6): Mebdede bir sfat olan Trk kelimesinin henz mehul olmasna ramen, bugn Hiong-nularla Hunlarn Trk olduklar sabit olmu gibidir. 7 8 9 (Chicago, Ebert, RLV, XIII., 60 ve dev. A. Ankara, 1937. G. Hermes: Das gezhmte Pferd alten Orient, Anthropos XXXI., 1936, 364-394. W. U. S. A.) in Kish ausgegrabenen Knochenmaterialien. Wiener Beitrge zur

Amschler: Die ltesten Funde des Hauspferdes, Unter erstmaliger Bentzung der von Sir Henry Field Kulturgeschichte und Linguistik IV., 1936, 497-516. 10 11 Semitic and Hamitic Origins; Philadelphia 1934. Bartona nazaran (yukarda zikrolunan eser, sahif 245), Anu ad Sumercedir; ona tapma,

Smi olan Babilonyadan alnm; ve en nihai menei Asyada aramak gerektir (zikrolunan eser, sahif 369): t is only recently become clear to me that Anu is a deity of the Central Asiatic race, which founded the city of Surippak. It is, therefore, explained why he heads the list. 12 W. Schmidt: Der Ursprung der Gottesidee, III., Mnster i. W. 1931.

463

13

Mukayese ediniz: Barton. a.a, O, s. 369, He (i.e. the God Anu) was brought in late

prehistoric time to Babylonia from Central Asia, whence he was also carried to China. In China he was called Tien; in Babylonia Anu. 14 Vlker-und Klturzusammenhnge im Alten Orient. Deutsche Forschung, Heft 5. Berlin

1928. s. 33-67. Baknz s.38. 15 16 17 12 s.) 18 E. O. Forrer, Eine Geschichte des Gtterknigtums aus dem Hatti-Reiche, Mlanges A.a. O., S. 44. A.a. O., S. 67. Landsberger: n Asya tarihinin esas meseleleri (kinci Trk Tarih Kongresi, stanbul 1937

Cumont, Bruxelles 1936, s. 688. Ayni mellif: Gttergeschichte als Weitgeschichte im alten Orient. Fortschritte, XI., 1935, 398-399. Mukayese ediniz: P. Kretschmer: Zur ltesten Sprachgeschichte Kleinasiens. Glotta XXI., 1932, 76-200. B. Hrozny: Die Lnder Churri und Mitanni und die ltesten Inder, Archiv Orientalni, I. 1929, 91-110; 251-253. 19 Hethiter, Churriter und Assyrer. Hauptlinien der vorderasiatischen Kulterntwicklung im II.

Jhtsd. v. Chr. Geb., Oslo 1936. Sa. 33e ayrca baknz. u esere de baknz: Die ersten Arier im alten Orient. Leipzig 1938. Chorrit dilinin Sami olmad gibi ndoGermen bir dil de olmad keyfiyeti, fikrimizce, Schmkel ve bir ok baka aratrclar tarafndan kltr tarihi zerindeki dncelerde kafi derecede gznnde tutulmamaktadr. Ayn mlahaza, mesela E. Unger iin de caridir, (Altindo-germanisches Kulturgut in Nodmesopotamien, Leipzig 1938). 20 Schmidt und Koppers: Vlker u. Kulturen, Regengburg 1924, s. 214 mukayese ediniz: M.

H. Kuezynski; Steppe und Mensch. 1925 s. 20, 25. A. Nehring bu mnasebetle bana aadaki notu verdi: Grekenin musiki stlahlar ve Homerosun sz hazinesine ait birok eyler Kk Asya maldr. Bunun iindir ki Kk Asyada vcut bulan Grek destannn, Kk Asya mal numulere gre teekkl ettii lehine oktanberi phe uyanmtr. Lidya kitabelerinde vezinli bir metin bulununca bu phe kuvvet kazand. Acaba bir Kk Asya destan nevi, Asyadan tesir alm olamaz m? Altay < Kk Asya < Grekler yolunu tesbit etmek, bir keif olurdu. 21 90-107. 22 23 Die archologische Forschung in China, Anthropos, XXXII., 1937, 633-646. L. Walk: Aufdeckungen ber die Religion Altchinas. Rechspost (Die Quelle), 8. VIII. lk in kltrnn yayl hakknda yeni bir alma faraziyesi, Tagungsberichte der

Gesellschaft fr Vlkerkunde (Leipzigte 1936da vukubulan toplant hakknda rapor) Leipzig, 1937, s,

464

1937, s. 217. 24 Japon bilgini S. Oqawann bir tezi vardr; bu teze gre, anglarn dili bile Trk (daha

dorusu Trk-Mogol) dilidir. Bu nazariye de phesiz daha fazla tetkik ve takviyeye muhtatr. Ogawa, anglarn (yahut da bunlarn balca mrekkiplerinden birinin) lk Vatann garbi Gobi lne kadar Dsungar lkesinde aryor. Oqawann Japonca yazlm olan bu husustaki kitabna (Shina-rekishichiri-Kenyu-zoker-schre, Kyoto ve Tokyo 1929) dikkat nazarlarm ekmek ltfunda bulunmu olanlar: Dr. Toh Yuho (yani Dr. Cyong-Ho Do) ve Dr. Alex. Slawik olmutur. 25 26 27 Eberhard, a.a O. S. 103. Baknz: G. Haloun: Contributions to the History of Clan Settlement Asia Major I. H. Khn: Zur Chronologie der Sino-Sibirischen Bronzen. IPEK, Jahrgang 1935, 165-168.

rani yerine Kafkas demenin daha doru olup olmayaca sualini ortaya atmak, doru gibi grnyor. Yafesi dnyann, demir sanayii ile olan eski ve byk ballna Marr kuvvetle iaret ediyor. (Der Japhetische Kaukasus und das dritte ethnische Element im Bildungsprozess der mittelldischen Kultur, Berlin-Stuttgart-Leipzig 1923, s. 73). Arkeoloji bakmndan, Fr. Hancarn (Wien 1937) Kaukasien adl monografyas, bu meseleler zerine yeni klar serpmektedir. Trklerin aslnda bir demirci kavmi olmadklarn, A. Alvldi, herhalde hakl olarak daima tekrar etmektedir. 28 29 30 W. Amschler, a.a. O, Artamanow, a.a. O. s. 25. Hem o zaman, A. Zolotarevin, Artamanowa bsbtn zt olarak, No traces of reindeer

breeding were found in the Neolithic sites of Siberia (Am. Anthropologist, XXXX., 1938, 13) demekte hakl olup olmad grlecektir. 31 Mukayese ediniz: W. Koppers: Konnten Jgervlker Tierzchter werden? Ein Beitrag zur

Urgeschicte der Domestication, Biologia Generalis, VII., 1932, 179-186. 32 33 ff. 34 Hofschlger: Der Ursprung der ndogermanischer Notfeuer, Archiv fr die Geschichte der A Tousand Years of the Tartars s. 98. Mukayese ediniz: Wiener Beitrge zur Kulturgeschicte und Linguistik IV., 1936, 174-395

Naturwissenschaften und der Technik, VI, 1913, 174-188. 35 Yln bu tarzda taksimine, W. Amschler (Biologia Generalis, VII., 1931, s. 450) Sibirya

Altaynda rastlanmtr. step gebeleri, yaz tekil eden alt ay da (lkbaharn sonunda Sonbaharn ortalarna kadar) Altayn yksek meralarna, sivrisinek ve sineklere kar kendilerini muhafaza etmek ihtiyac dolaysyla ekilirler.

465

36

Baknz: Fahri, Ziyaeddin Fndkolu: Ziya Gkalp, sa vie et sa sociologie. Esasi sur

linfluence de la sociologie franaise en Turquie, Paris 1936. Bu kitab maalesef ancak R. Hartmannn Orientalist. Literaturzeitung XXXX, 1937, s. 37 de yapt tenkitten tanyorum. R. Hartmann da teslim ediyor ki: Pek az olan tarihi ve etnografik malzemenin iinde, Ziya Gkalpn hareket noktas olarak kullanabilecei noktalarn mevcut olduu dorudur. Tarihi-etnolojik sosyolojinin (ki Fransz sosyolojisinde bunu bulmak pek kolay deildir) bugn izdii umumi tablo, Ziya Gkalpn tezini mkemmel surette desteklemektedir. Mukayese ediniz, mesela: W. Schmidt ve W. Koppers: Vlker und Kulturen, Regensburg 1924. Hans Plischke, in: Japanisch-Deutsche Zeitschr. f. Wissensch. u. Technik, II., 1924., s. 463/476. -Sonra: Koppersin: Handwrterburc der Soziologie (hrsg. v. A. Vierkandt) (Stuttgart 1931) de, Aile hakkndaki makalesi. 37 Burada, Cenuptan doru gelen, aslnda Trklere yabanc olan bir iki snfa ayrlam ile

ilgiler bulunup bulunmad yakndan tetkike deer. Baknz: A. Alfdi, La Royaut double des Turcs (14 sayfa), stanbul 1937. Al. Gahs, Spuren eines Zweklasssensystems in Nordasien (1931) (el yazs; henz baslmtr). 38 Bunun iyice grlm ve ifade edilmi olduunu, W. Barthold: 12 Vorlesnngen s. 10da

da mahade ediyoruz. -Bununla beraber, byk hayvan yetitirme esasna dayanan Devlet teekkllerini grmemek, bunlar karekteristik bir ekilde az srd diye, doru olmaz. Bunlar, bir taraftan byk Han Motun ve halefleri zamanndaki byk Hiung-nu Devleti, sonra, Tuke Trklerinin iki byk devletidir. phesiz her iki taraftan evvelce mevcut yksel kltrlerden kan ilham da hesaba katmak lazmdr. Fakat her eyi tlsml ran sz ile izaha kalkrsak, hedefimizi am oluruz. 39 Bu bakmdan her eyin mefkut olmadn, yahut mahvolmu olmadn, evvelce Gash,

Trk-Mool bahar trenlerinde, daha eski bir genlik initiationn meydana karmakla gstermitir. (Inrternationale Woche fr Religions Ethnologie, Mailand 1925, Paris 1926, s. 228, f.) (Der heutige Satand s. 138). 40 W. Barthold da, -Reiddeddinin peine giderek- amanizmin, oban gebelerin ilk dini

telakki edilmemesi lazm geldiine iarat eder. Kati olmamakla beraber dikkate deer bir vaka du udur ki, amanizmi ifade eden bir kelime, Orhon Kitabelerinde bulunmamtr. (W. Barthold, 12 Vorlesungen s. 16), Burada unu da kaybetmek lazmdr ki, in vakayinameleri, Hakas Krgzlarnda (Trklemi Yeniseyliler) nular hakknda bundan bahsetmezler. 41 42 43 W. Barthold: Der heutige Stand s. 138. Berlin 1926. Mukayese ediniz: Nehring, a.a. O. s. 38 f. amanlarn bulunduundan bahsederler, halbuki Hiung-

466

44

Mukayese ediniz: W. Koppers : Die Religion der Indogermanen in hren kulturhistorischen

Beziehungen. Anthropos XXIV., 1929, 1073-1089. Ayni mellif: Die Indogermanenfrage im Lichte der historischen Vlkerkunde. Anthropos XXX., 1935, 1-31. Ayni mellif: Pferdeoper und Pferdekult der Indogermanen. Wiener Beitrge zur Kulturgeschichte und Linguistik, IV. 1936, 279-411. Ayni mellif: Das magische Weltshpfungsmysterium bei den Indogermanen Van Ginneken Festkscher. Paris 1938, 149-155. 45 Baknz: Jensen, in: Hirt-Festchrift, Heidelberg 1936, s. 125 ff. Indo-Germen-Sam

hakknda, baknz: A. Schot, a.a. O. s. 45 ff. Sonra, A. Nehring: Studien zur indogermanischen Kultur und Urheimat, in: Wiener Beitrge zur Kulturgeschichte u. Linguistic, IV., 1936, s. 1, ff. 46 Das gazhmte Pferd im alten Orient, Anthropos, XXXI, 1. 936, 360-364. Mukayese

ediniz: s. 392, ff. 47 G. Hermes: Der Zug des gezhmten Pferdes durch Europa. Anthropos, XXXI, 1938,

105-146, bilhassa baknz: s. 116. 48 49 50 Ross und Reiter im urspnglichen Kaukasus, Ipek 1935, s. 59. H. Maspero: Paris 1927. Yaknda, ayr bir tetkikte, biniciliin meneini mtala etmei dnyorum. Bittabi bunda,

Ren geyiine -binicilik hayvan olarak -layk olduu yer verilecektir. 51 Ben burada phesiz, daha ziyade tarla ziraatiyle megul Avrupa ndo-Germanleriyle, bu

nevi ziraatten o kadar fazlasn ve o derece karakteristiini tebarz ettirmeyen Ariler arasndaki malum fark dnmyorum. Bu farklar tali nevidendir, ve ndo-Germenlik bahis mevzuu olunca, esas itibariyle o kadar mhim bir rol oynamazlar. 52 Bu hususta daha fazla tafsilat iin, baknz: Koppres, Pferdeopfer und Pferdekult der

Indogermanen, Wiener Beitrge zur Kulturgeschicte und Linguistik, VI, 1936, s. 107. 53 Bu tezahrler hakknda fazla malumat iin baknz: Koppers a.a. O. aslnda oban

gebelerin mal olan atn, imali Kafkas sahasnda (bilhassa ortann bakr devri esasnda yani milattan nce 2. ve 1. binyllarda) nasl yerli ve aslen mederahi bir istikamet alan verimlilik trenleri ile gittike daha fazla kart, en iyi olarak Hancarn Ross und Reiter im urgeschichtlichen Kaukasus (1. 1935, 39-65) adl yazsnda grlr. Aslen ndo-Germenliin temeli zerinde, her iki mrekkibin mezci, ihtimalki benzer bir tarzda vukua gelmitir. 54 lk Trkler halis gebe idiler; halbuki lk ndo-Germenler hi bir vehile ayn derecede

gebe deillerdi. Trklere gelince, onlar hakknda, Barthold (12 Vorlesungen s. 40) gayet iyi olarak der ki, onlar yerleir yerlemez, halis Trk olmaktan karlar.

467

55 56

A. Nehring, a. a. O. s. 156. Gemeinsame Eigentmlichkeiten und Elemente der ndogermanischen, Trkischen und

Mongolischen Sprachen Spisanie. - (Bulgar limler Akademisi Dergisi) 1937, s. 149-196. 57 58 A.a. O. s. 105, 218 f., 228. Malum olduu zere, Fino-Ugurlar, Altayllarla ndo-Germenler arasnda vasta olarak

grmek, dnlmtr. Nehring, Studienlerinde bunun aleyhine mteaddit kereler cephe almtr. Son zamanlarda Fin limi Hmljnen, u makelesinde aynn yapmtr: Tarihi Halk bilgisi ve etnik mene sahalarnn makalesinde aynn yapmtr: Tarihi Halk bilgisi ve etnik menee sahalarnn tayini (fince); makale: Kalevalaseuran Vusikirja 17, 1937, s. 127de kmtr. 59 C. C. Uhlenbeck : Oer-Indogermaansch en Oer-Indogermanen. Mededeelingen d. Kon.

Akademie van Wetenschappen. Afd. Letterkunde, Deel. 77, Serie A. No., 4, Amsterdam 1935. Ayn mellifin: The Indogermanic Mother Language and Mother Tribe Complex. American Anthropologist, XXXIX, 1937, 385-393. 60 61 Ursprung der indogermanischen Sprachen. Mannus, XX., 1934, 115-127. Die erste indogermanische Wanderung, Wien 1936. Ayn mellif : Die Lebensformen der

ndogermanen. Wiener Beitrge zur Kulturgeschichte und Linguistik. Band IV.

468

Toplum-Devlet lks Olarak Tarihte Trkln Olumas / Prof. Dr. aban Teoman Dural [s.335-349]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye

1. Kimlik, Gemite n Olunan Bir Bindr Tarihte zel yer tutmu olanlar ile olmayanlar olmak zre, milletler de, tek tek kiiler gibi, kabaca iki ana kmeye ayrlabilirler. Tarihe baktmzda, bizde, kimi milletlerin zel bir grevle ykmlendirilmi olduu izlenimi uyanr. Geri her millet kendi kendisine az yahut ok gelin gvey olur. Bu son derece duygusal ve znel mill tavr al, yine de, tarihle ilgili bir grnmn ortaya karlamayaca anlamna gelmez. Tarih sahnesinde uzun zaman zarfnda devletlemi bir toplumun, siysette, iktistta, hukukta, zanaat yahut fende, sanatta, rf ile detlerde gstermi olduu becerilere (Fr performances) gre deerlendirilmesi sonucunda, olaan m yoksa olaanst zmreye mi dhil edilecei, hkme balanabilir. Ayrca, becerilenin de hep ayn cinsten olmas beklenmemelidir. Mesel, Smerlilerin kayda deer becerisi, tarihi balatan devrimi yaratacak yazy icd etmek olmutur. Bunun yannda, ilk devlet kurucu kltr olma ann da tarlar. Asurlular ile lka ranllarna (Persler) gelince; kan ban dile getiren oymak (aret) esasl toplum yapsnn daha geni apl trevi olan kavimden lk tekiltna gemilerdir. Dorudan madd karlklar bulunmamakla birlikte, kendilerine inandmz, dayandmz deerlere lk diyoruz. Aile, akraba gibi kan bana dayal dirimsel etkenler, madddirler. Devletleme aamasna ulaabilmi toplumlardan pek az, dirim unsurlarndan tmyle uzaklamak becerisini gsterebilmitir. Bu unsurlar hibir vakit inkr etmemi olmakla birlikte, mesel in, kavim mlhazasnn yannda, tamamyla manev telkklar da esas almtr. Kavm asln esasn asla gzden karmamasna ramen, hudutlarna dayanm ister madd, ister fikr olsun yabanc deerleri de kesinlikle elinin tersiyle itip reddetmemitir. Ancak, alnan yabanc unsurlar, ylesine sindirilerek iletirilmilerdir ki, zamanla asllarn artrmayacak hle girmilerdir. Bunun da en belirgin rnekleri arasnda Burkancl (Budhaclk) sayabiliriz. Ad geen btn merebin yahut dinin ve bundan domu bulunan dnya grnn beii Hindistan olmasna ramen, in Burkancl farkl bir biime dnmtr. inin yerli dnce gelenekleriyle karlap karan Burkanclk, M.S. Altnc yzylda an (Japoncada Zen) Burkancl adyla yeni bir veche kazanmtr.1 lkan teki iki ana medeniyet muhiti, ran ile Roma ve onun devm olarak alglanan Bizans gibi, in, M..ki yllardan yaklak 1700lere dein kuzeyinde genellikle konar-ger tarzda yaayan

469

boylara czibe merkezi olmutur. Bu cmleden olmak zre, bahsi geen boylardan Hunlarn ( Hsiung-nu), Trklerin ( Tu-kiu), Moollarn, Manular ile daha birok bakalarnn defalarca uzun yahut ksa sreli, ksm yahut umum istilsna uram, her keresinde de onlar barnda eritip inliletirmitir. M.. kinci binin balarndan beri yerleik hayata intikl eden, tarmlaan, tedricen ehirleip devletleen, sanatta, zanaat ile bilgelikte medeniyet tarihinde ba ekmi olan in milleti, hl ayn corafyada yaayan en uzun mrl devlet olmak rekorunu elinde tutmaktadr. in, yazs izisi, sanat, zanaat, devlet idresi iytikatlaryla evresini etkileyerek Japon, Kore, Vietnam, Laos, Kambo, Tibet, Eski Trk, Mool toplumlarnn kimisinde stn medeniyet ortamlarnn olumasna nayak olmutur. Asyada ikinci bir medeniyet yldz Hinttir. inden farkl olarak Hint, mtecnis bir kavmyet manzaras arzetmez. Balca iki rk topluluu M.. Birinci binin balarndan beri Hintte kar karya gelmitir: Kuzey batdan Hint yarmadasna vsl olmu ak tenli Arler ile buraya daha nce yerlemi koyu tenli Dravitler. Bu iki ana unsura alar boyu hep yeni boylar, oymaklar ile uruklar da katlagelmi, Hint dnyas dah bir kavimler, inanlar, diller, rf ile detler haltasna dnmtr. in gibi, Hint de, evresine k sam bir medeniyet yldzdr. Ondan etkilenerek biimlenmi kltrler, Burma, T (h) ai, Nepal, Bhutan, Seylan, slm ncesi Malaydr. Yine medeniyet kudreti bakmndan ezel rakbi inden farkl olarak, Hint, lkadan -M.. Sekizinci ile Yedinci yzyllardanberi bir tarafta Akdeniz-Ege dnyasna, te yanda da Dou medeniyetleri cmiasnn bir diger yldz medeniyeti olan ine dek uzanan bir etki alan yaratmtr. Hintde ortaya kan zellikle Burkanclk, M.S. 60 yahut 70lerden itibren inde yerleip git gide yaygnlamtr. Hint, evvelemirde din akmlar ve bunlardan neet edip yksek soyutluk ile tmellik derecelerine erimi dnce gelenekleriyle etkili olmutur. Bundan dolay da o, ncelikle din-btn renklerin hkim gzkt bir medeniyet olma vasfn kazanmtr. Dou medeniyetleri cmiasnn nc yldz medeniyeti, slm ncesi randr. Onda, daha nce grdmz iki yldz medeniyetin birtakm belirgin zellikleriyle karlayoruz: inin devlet dncesinde odaklaan, Hindin ise din-btn hayat vurgulayan zelliklere ran medeniyetinde belli llerde rastlyoruz. Yalnz, Persler, inin kavim esasl devlet anlayndan ziyde, Bat medeniyetleri cmiasndan saylan Babil ile Asurdan etkilenerek gelitirdikleri kavimakn (Fr transethnique) olann lksn benimsemi olduklar grlyor. Bylelikle Babilliler ile Asurlulardan sonra, zaman sras itibriyle, geni bir kavim, dil ile din yelpzesini kucaklayan ilk imparatorluk devletini gerekletirenlerden biri de, Perslerdir. Persler, M.. 546da diger bir ranl kavim olan Medlerden I. Krosu nderliinde bamszlklarn kazanmlardr. Kurulan bu ilk Pers devleti adn Akhamenit sllesinden almtr: M.. Altnc yzylda Akhamenit Devletinin snrlarnn bir ucu, douda nds rmana, tekisi de,

470

batda Adalar denizi ile Kuzey Afrika llerine uzanmaktayd. Gneyde Umman denizinden kuzeyde Gney Rusya dzlklerine dayanan bu imparatorluun temel inanc, adleti, iyilik ile drstl telkn eden Zerdt diniydi. Ad geen geni lkede gelimi bir ulam ile haberleme a kurulmutu. Yirmi kilometrede bir ate kuleleri, duraklar -Eski Trkcede2 bunlara ka3 denirdi- bulunur; bunlarn her birinde de at deitirmek suretiyle bir ulak, gnde -fecr vaktinden geceyarsna dein- yaklak drt yz km yol alabiliyordu. Szn ettiimiz ulam ile haberleme ann temel unsurlar demek olan gerek at gerekse onu binek olarak kullanmak sretiyle uzun mesfeleri nisbeten ksa srede amak sanatn, ran, kuzeydousundaki Orta Asyal komularndan idhl etmitir. 2. Yolun, Sis Perdesi Gerisinde Kalm Balangc (1) Peki, kimdi, bu kuzeydoudaki komular? Trkenin atas bir dili konuan ve lka in belgelerinde Hsiung-nu yahut Hiung-nu adyla anlan bir halk. On dokuzuncunun sonlar ile Yirminci yzyl balarnda Alman, Rus, Macar, Finli, Danimarkal, Fransz ile ngiliz Trkiyt aratrmalarnda Protohun, yn nhun ile Hun eklinde de zikrolunan Hsiung-nu kavmi ile onun devm olan Trkler, bir varsayma gre, buzlu orta Kuzey Sibiryann bkir am ormanlarndan kp usuz bucaksz Moolistan ovalarn, Gobi l ile Tanr dalarn aarak tarihte Trkistan diye anlan ksmen bozkr, ksmense llk geni mi geni dzlklere yerlemilerdir. in kaynaklarnda M.. Drdnc yzyldan beri anlagelen Hsiung-nular yahut devlet ats altnda, bugn bildiimizce, ilk birletiren, ince yazlyla, Tou-man (Teoman: M. .?-209) kaandr.4 O dnemde tarih in corafyasnn kuzeydousunda oturan Hsiung-nular, tedricen batya, gney ile kuzeye yaylmlardr. Hunlarn adet merkez unsuru olarak kabul olunan Tu-kiularn tarih servenleri, Han devrinde tutulmu kaytlar uyarnca, Tou-man5 tarafndan Hsiung-nu (Hun) devletinin kurulduu M.. 206ya dein gerisin geriye izlenebilmektedir. Ad anlan devletin mr M.S. Sekizinci yzyla dein srmtr. Ne var ki Hun devleti git gide aptan derken onun yerini en nemli paras yahut mensubu olan Tu-kiular almaa balamlardr. Onlarn, bugn bildiimizce, tarihteki ilk devleti M.S. 501de Ouz Kaan Destannda anlan Ouz Kaan tarafndan kurulduu tahmn edilmektedir. Ouz Kaan, dier kaynaklarda Aina yahut Asena olarak gemektedir. Ouz Kaann, Mete Kaandan bakas olmadn ne sren tarihciler de vardr. Metinler, L. N. Gumiliyevin bildirdiine gre, btn Trk halklarn deil, sdece yneticilerin de aralarnda bulunduu st seviyedeki zmreyi kaydetmektedirler. Kadm Trklerin teekklnden bahseden bu metinlerde kesinlikle efsnelere rastlanmaz. Grne gre Aina, u yahut bu ekilde Siyenpiler arasnda ve Hun beliklerinde uzun sre varlk gstermemi savaclardan mteekkil ufak bir bein nderiydi. nc ile Beinci yzyllar arasnda kalan kark devirlerde devlet denmesi mmkn gzkmeyen bu eit kk bekler bir sre varlk gsterip sonra iz brakmadan kaybolup gitmilerdir. (2) inlilerin Tu-kiu dedikleri Trkler (Gktrkler), M.S. 400e doru, inin ansi eyletinin

471

batsnda yayorlard. Balarnda da, Hun olan Teoman ile Mete kaanlarn Tuku hnednndan gelen Aina sllesine mensp hkmdarlar bulunmaktayd. Sung hnednndan in imparatoru Tay Ven Ti, Trk budunundan Tsiu-kiu-i uruunu krma uratmtr. Tsiu-kiu-i uruunun yalnzca Aina (Ana yahut Asena) kolu, Bilge adn nderliinde 439da ansinin 2300 km batsndaki Altay dalarndaki Ergenekon Vdisine snarak kendisini katlimdan kurtarabilmitir. Ad anlan slleden de Tsk hnedn ortaya kmtr. Tsk, Trkler demek olabilir.6 (3) Belgelerin gvenilir klavuzluunda, bugn bildiimizce, Trkler, Hunlarn 468de

ykllarndan sonra, 500lerin ilk yarsnda tarih sahnesine kmlardr. Bu bildirdiimiz hususu, Trklerin oluma dnemlerine dnerek bellibal birka nemli vakaya ksaca bakarak yakalamaa alalm. 535te Ergenekondan kan Trkler, Altaylarn dou eteklerine varp Avarlarn hkimiyeti altnda yaamaa koyulmulardr. Avarlara geline; onlar da, 552de Tu-kiular (yn Trkler) ile Tabgalarn basklar karsnda gerilemi, sonuta yurtlarndan srlmlerdir. Yerleriniyse, kendileri gibi, Hunlardan (Hsiung-nu) gelen Trkler (Tu-kiu) ile Uygurlarn atas olan Tlelere brakmlardr. Nihyet, Avar, tahakkmnden kurtulan Trkler, 552de de Ccen (Ju Jan) hkmdar Analman da kesin yenilgiye uratnca, nihyet Bumin Kaan nderliinde bamsz devlet kurmak frsatn yakalayabilmilerdir. Babas Bilge ad olan Yavu Yabgunun olu Bumin Kaan, Trklerin atas olarak kabul olunan Eski Hunlarn pytaht tkeni kendisine idre merkezi iln etmitir. 535te kaan unvnyla Dou Gktrklerin ba olmutur. Kardei stemi Kaanla birlikte Avarlar 552de yenip de Gktrklerin bamszln temn ettikten hemen sonra Ulu-yabgu olmutur.7 Bumin Kaann ardndan olu Kara Issg Kaan ve onun vakitsiz lmyle Bumin Kaann inii (kk erkekkardei) Mugan yahut Muhan Kaan tahta kmlardr. Muhan Kaann teki inisi stemi Kaan (: 576; saltanat: 552-576), Trklerin genileme ile yaylma ynn doudan batya evirmitir. Bu noktadan itibren nceki siys siklere bu kere, bir de, iktisd menfaat mili de eklenmitir. Zir Trklerin ilk yaadklar meknn8 batsna den ok geni bir saha9 lkan sonlarndan itibren iktisd etkinlikler bbnda yeryznn en nemli bir iki yresinden biri olmutur. u bahsedilen yrenin can damarysa, mehr pek yoludur. Trkleri anayurtlarndan koparp da lkelerinin batsna cezbeden temel etken pek yolunu ele geirme ile onun getirilerinden pay kapma itiykdr. Asyann kuzeydousundan ortalar ile batsna intikl eden Trklerin saldr hedefleri ile etkilendikleri medeniyetler de, bylece, inden rana kaymtr. ran devred brakarak Trkler, in ile ilkin Dou Roma, ardndan da Bizans arasndaki ticretin aracs olma amalamlardr.10 Szn ettiimiz olaan, geliigzel bir ticret olmayp Avrasya medeniyet ekseninin iki ar ucu arasndaki mal, tavr, hner, zanaat, fikir ile zihniyet dei tokuudur. Trkler, ran medeniyetinin Seyhun ile Ceyhun teleri (A Mvernnehr; L Transoxiana) merkez lkesi Sodianay zapdedip burasn yurd edinmilerdir: Trkistan. Bahse konu olan, Trklerin neviahslarna mnhasr bir tavrdr. Ele geirdikleri topraklar

472

onlar, anayurtlarna eklenmi tl, ikincil bir lke olarak grmemilerdir. O yreye yerleip orasn yeni anayurtlar diye kabul etmilerdir; o kadar ki, geldikleri diyr, yn nceki, asl anayurtlarn maer hfzalarndan ou kere silmilerdir. Bylelikle uzun gemileri sresince defalarca yurt deitiriler; bunun sonucunda da tarih boyunca farkl corafyalarda birok yeni Trkeli ortaya kmtr. Her yeni Trkelinde Trk milleti, ncekisinden farkl bir kltr belirlenimine tb olmutur. Ne var ki kimi temel zelliklerini, kkl deimelere ramen, her naslsa, muhafaza etmilerdir. Bu deimez zelliklerin , dil, devlet eklinde tekiltlanabilme ile ordu yrtme yetisidir.11 (4) Tarihin kkl milliyetleri teden beri yerleik bulunduklar yurtlaryla bir solukta anlr Bahse konu olanlarn en tannm rneklerini inliler, Hintliler, ranllar,

olmulardr.

Yunanllar/Rumlar, Araplar, Moollar ve bilhare Ruslar, talyanlar, Franszlar, Almanlar ile ngilizler oluturmulardr. srailliler de, kadm vatanl bir milliyeti tekl etmekle birlikte, ilkin Babilliler (M. . 600-536 arasnda), sonra da Romallar (M.S. 77de) olmak zere, ecnebler tarafndan yurtlarndan srlmlerdir. Yeryznn hani neredeyse drtbir ke bucana dalmlardr. Fakat gittikleri her yere din-mill-vatan belirlenimleri12 ile zelliklerini berberlerinde tamlardr. srailliler gibi yurtlarndan srlmemi olmakla birlikte, yine de onlara benzer biimde ngilizler de yeryznn drtbir yanna yerlemilerdir. Bundan dolay da vatan ile devleti ngilize gnein batmad imparatorluk eklinde gzkmtr. ktisd ve buna bal siys saiklerle ngilizlerin bir ksm anayurtdan ayrlarak ak denizlere yelken am, meskn olan yahut olmayan yeni diyrlar kendilerine yurt klmlardr. ngiltere anayurdunu maer hfzalarndan silmeksizin yeni ngiltereler ile ngiliz smrgeleri ina etmilerdir. Trklerin tarih seyri az nce zikrolunmu bilindik rneklerden hibirine uymamaktadr. Bu yzden de gerek klasik slm gerekse Ge Ortaa ile Yenia Avrupa tarih ile kltr filozoflar tarafndan ya anlalmamlar ya da yanl alglanp hor grlmlerdir. Birka yzyl aralarla kltr belirlenimlerini kkten deitirmeleri Trkleri zgn dnce dzen ebekelerini ina etmekten alkoymutur. Mild altyzlere dein temelde in medeniyetinin kimi renklerini tayan konar-geravc-hayvanclk ile maden ilemecilii, ordu ile devlet tekiltlanmacl bir kltr belirleniminde yaamlardr. Bu salt Asyal renklerin bir ksmn Altyzlerin ikinci yarsndan itibren yitirir olmulardr. Hintten, zellikle de randan esen Ar yellerin etkisinde kalmlardr. Tibet araclyla Hintten Burkancl; randan ise Zerdtn (yaklak M.. 1200) dini Mazdacl (Trkede Mecuslik yahut Zerdtlik de denir), zellikle de Maninin (M.S. 216-277) kurduu Manicilik (Fr Manichisme) ile Hrstyanln bir kolu olup da stanbul piskoposu Nestoriosa (381-451) izfeten Nasturlii almlardr. Bu saylanlardan Manicilie byk rabet gsterip onu ine dek yaymaa, yleki imparatora benimsetmee aba harcamlardr. Yedinci yzylda yeryznn kalburst klasik drt medeniyetinden, yn inden, Hintten, ran ile Hristiyan Bizanstan kan yollarn kesitii kavak noktas Trkistan olmutur. Saydmz btn bu medeniyetlerden neet etmi unsurlar Trkler, kendi Gktanrc, konar-ger-avc ve hayvanclk,

473

maden ilemecilii, ordu ile devlet tekiltlanmacl kltr deerleriyle mezcetmilerdir. Bylesine olaanst gayrmtecnis, giderek karmakark bir kltr tableausunu hayl etmek bile zordur. Trklerin yzlerce yl yaadklar ve ierisinden ktklar artlar, zge toplumlarda da onlarnkisine benzer zelliklere zemn hazrlamtr. Bahsi geen zelliklerin banda din-uhrev itikdn kavm-mahal kalp ahlk cephesinin snkl ile zayfldr. Burkanclk, Hinduluk, Mazdaclk, zellikle de vahiye dayal Tektanrl dinler eidinden stn kurumlam itiktlara intisb edinceye dein kadm devirlerin Germenleri,13 inlileri, Ccenleri, Tatarlar, Moollar, Trkleri, Araplar, branleri, nkalar, Mayalar, Aztekleri, Berberleri, Zencleri ve bu gibileri, saydmz inan dzenleri ile benzerlerinin az yahut ok telkn ettikleri evrensel hakkaniyet, insf ile merhmet duyularndan yoksun kalmlardr.14 (5) Altnc yzylda Trkce konuan civr uruklar, gl bir devletin ats altnda birleerek

bara, esenlik ile gnence ulamak arzu ile ihtiycn duymulardr. te tarihte ilk Trk devleti olmak zelliini gsteren Gktrkler, evrelerinde yaayan Trkce konuan btn uruklar ile boylar kendi siys hkimiyetlerinde toparlayp birletirmilerdir. mdi, Gktrk devleti syesinde tekmil Trkce konuan boylar ile uruklara bundan byle Trk denilir olmutur. Yedinci yzylda Kktrk olan ad, bilhare Gktrk eklini ald anlalyor. Kk/gk, Trkcede sem, semv, yn mv, boz mvsi anlamlarna gelir. Semv Trkler anlamn tayan Gktrkn iddial bir eref lakab olduu krdr.15 Ergenekona bir Hun boyu olarak snm Trk budunu, yz yl zarfnda toparlanp bilinlenerek Gktrk devletini kurmutur. Trkce konuanlar devlet ats altnda biraraya getirmi, Kuzey Asyay ele geirmitir. Metenin eritii snrlara ondan sonra ilk defa yeniden ulaanlar, Gktrkler olmutur. rana girdiklerinden, Dou Avrupaya getiklerinden, yleki stemi Kaann son ylnda, yn 576da Krm bile zapdettiklerinden, Metenin eritii snrlar dah amlardr. Gktrklerin pytaht tken, Cengiz Kaann taht ehri Karakurumun altm km. kuzeyinde, Orhun ile Selenge (Tamur) rmaklar arasnda Koa aydam gl yaknnda, Budapeteyle ayn enlemde, bugnk Moolistann kuzeyindedir. 47 30 enlem ile 97 30 boylam. Gktrk ehzdelerine tiin yahut ad denmitir. Hkmdarlar, Avarlar gibi, kaan unvnn tamlardr. Bahsi geen unvn, daha Gktrklerin devrinde hagan eklinde telffuz edilir olmutur. Dou ile Bat olmak zre, iki kaan vard. tkendeki kaan, Batnnkinin de miri ve aasdr.16 Lev Nikolayevien Gumiliyeve (1912-1992) baklrsa, Altnc ile Yedinci yzyllar arasnda Trklerin, Asyann en gl, en byk devletini kurmalarn olabilir klan l yahut ulu dzenidir. Ad anlan dzeni yle aklayabiliriz: Trk devleti, uzun mzraklar ile keskin kllarla kurulmutur. Bu usulle de ok geni sahalar Trkler, hkimiyetleri altna alabilmilerdir. Ulu dzenini, bylelikle, Trkn cihngr devlet kurma tasarsnn gerekletirilmesine koulmu ana

474

yntem olarak da kabul edebiliriz. Ulu dzeni, balangta devlet kurumlarnn teklinde mildir. Zamanla kapsam genileyerek toplum hayatnn btn ke bucaklarn kaplar duruma gelmitir. Bylece aile ilikilerini dzenlemi, mlkn blnmemesini salamtr. Sonuta geni ailelerin belirmesine zemn hazrlamtr. 550 ile 560 arasnda kalan on yllk sre zarfnda Trkler, Sar Denizden Volga rmana dek gebe yaayan boylara ba edirmilerdir. Sonraki yirmi yl boyunca da yaylma srdrmlerdir. Bahse konu geni topraklar zapdetmeleriyle i bitmiyor. Asl mesele, fethedilenin elde tutulmasdr. Bylesine byk hzla yaylrlarken, yukarda zikrolunan gerekcelerin nda, Mslmanlk ncesi devirlerin Trkleri, hkmettikleri tabaalarnn sevgileri ile gvenlerini kazanamamlardr. Hem kendi aralarndaki hiziplemeleri nleyememeleri hem de hkmettikleri boylarn ayaklanmalarn bastramamalar, bahsi geen durumu yaratm balca iki etkendir.17 Az nce, Trklerin, yzlerce yl yaayp ierisinden ktklar artlarn, zge toplumlarda da benzer zelliklere zemn hazrlam olduklarndan bahsettik. Ne var ki, baka pek ok toplumla paylatklar zikredilmi olanlarn yannda, Trklerin, kendilerine mahss zellikleri de olmutur. En eski devirlerden beri Trkler, bir kere, genellikle, kanda bireylerden olumu yahut byle bir eye inanm bir toplum olmamlardr. Asena yahut Aine adl efsnev dii kurttan tremi silh arkadalna dayal bir topluluk oluturduklarna inanmlardr. te, silh arkadalna dayal savaclarn topluluuna orda yahut ordu denilmitir. Bahis konusu topluluk, demir iciliinde ustadr. Topluluk, silhn kendisi iml eder. Yalnz, demircilik de silh imlt da amac olmayp aratr. Etkinlikler, nnde sonunda, savama hedefine kilitlenmilerdir. Demirciliin yan sra, kurutulmu peynir ile yourt ve pastrma (bastrma) gibi, besinlerin hazrlan kadar, uzun bacakl, uzak ve zorlu yollara yatkn yrk atlar,18 hep bahsi geen maksada ynelik aralardr. Savaanlar, yaayan erkeklerden ibret deildir. lm atalarn ruhlarnn dah, vurumalara katldklarna inanlmtr. Sefere klmad zamanlarda bile, yurdu evadrn beklenmedik mtecvizlere kar korumak maksadyla lm atalarn ruhlarnn nbet tuttuklarna dair kanat beslenmitir. Onlarn bu hayat kutsal grevlerini, eikte ve dumann kmasna yarar boluk yahut aklk gibi yerlerde if ettikleri dnlmtr. slmncesi Kamlk dnemlerine dein gerisin geriye giden kltr arkaplan kaybolunca bu kadm iytikdn asl ess, sebebi unutulmaa yz tutmu; donmu-kalplam uygulan ancak, alar boyu srp gelmitir. Nitekim ger-konar gelenek ile greneklere bal kalm Trk boylarnda bidyette nbet tutan ata ruhlarn rencde etmemek gyesine matf iytikdn etkisiyle adrlarn eiine baslmadan zplayarak ieri girilegelinmitir. Hayat, hem doa hem de toplum-kltr artlar sebebiyle, batan aaya mcdele demekti. Temel geim kayna ganmetti. Bunun iinse savamak gerekiyordu. ytikd sebeplerle, oymak efrdnn kendi arasnda evlenmesi yasak olduundan, kz karlrd. Bu da, savama zorunluluunun en nde gelen siklerindendi. slmn benimsenmesiyle yerleik dzene geildikten ok sonralar bile kz karma deti terkedilmemitir. Bu, bir eit tre biimine brnmtr. Vurumalarda kl art, mall olmayan, gc kuvveti yerli yerinde erkekler, asker; devirilen kadnlar ise, zevce klnmlardr.

475

Tam anlamda olumu bir klelik kurumuysa yoktu. Kaanln teekklyle genelde bozkr halk, zellikle de Trkler zenginletiler. ncelikle, drtbir yandan ganmetler yamtr. Kaan, vergilerden, harac ile ganmetlerden gelip elinde toplanan servetin bir ksmn, l yahut ulu dzeninin koyduu kural gerei, bata yaknlar olmak zre, icb eden evreler ile kesimlere ba ve rvet tarzlarnda datrd. Kaanlk iktidrn, savaarak zapdetme, bylelikle de harac ile ganmet devirme ve nihyet rvet datma ark eklinde anlayabiliriz. arkn balangc ile bitii, tab ki, ayn noktadadr: Savama gc ile irdesi. O, aptan dt m, hara kesmek ile ganmet devirmek ii sekteye urar. Sonunda, le dzeninin zorunluluklarndan rvet iin gerekli servet de tkenmee yz tutar. nderden yahut batakinden paylarna decek rzka ve yaamalklara gzlerini dikmi iktidra yakn ve uzak evreler, beklediklerini bulamaynca, yeni ikbl kaplarna arketmekten gayr releri kalmazd. Bu yzden de uzun mrl devletler bir trl vucuda getirilemedi. ou kere kurucusunun iktidr ile ikbl mddetiyle snrl gnbirlik seyyar devletler, yldrm ordularnn srtnda yzlmleri yzbinlerce, yleki milyonlarca kmyi bulan blgeleri iki yl gibi ksack saylabilecek srelerde kendi hkmrnlk sahalar klabilmilerdir. Devlet, kaann ahsnda kimdir. O, devletin kutsal, yleki tanrsal ortasdr, merkezidir. slm devirlerinde birtakm deiikliklere uramakla birlikte, bu devlet anlay, essnda Gktrklerden Osmanllara dein srm kesintisiz bir gelenek izgisidir. u bildirdiklerimizi tekrarlarsak: Kaan ve onunla birlikte savaanlar, devlet-olmann, devletliliin ta kendisidirler: Ordu, ordaorta. Ayrca, otan, oda ile ate demek olan odun dah, ortayla kkdelikleri gcl bir ihtimldir. (6) Uzak Asyadaki savaclk ile hayvanclk-obanlk dnemlerinde Trklerin toplum ile

savama dzenleri, ongunlar (Fr totme) olan kurdun sr yaay ile avlann andrmas dikkat ve ilgi ekici bir vakadr. Nesiller boyu kurtla yakn temsta yaam Trk oymaklarndan kimi bilge ermiler, bu hayvann davranlarn dikkatlice izlemi olmallar. Tesbtleri ile kardklar sonular, aldklar ibretleri kendi toplumlarnn hayatna uyarlayp uygulamlardr. ylesine zorlu tab ve coraf artlar muvacehesinde kalkp geyikler ile ceylanlar kendilerine rnek alacak deillerdi ya; yahut gl ile blbl muhabetleri stne iir dzecek hlleri de yoktu! Btn mesele yaayakalmakt. Buysa, gcn kudretin yceltilmesini zorunlu klmtr. Gcn kudretin yceltildii ortamda vurgulanan erkekliktir. 1900lerin ortalarna dein erkeklik deyimi Trkcede dayankllk, ba emezlik, salamlk, sadklk, ahde vef, sznde durmak, gvenilirlik, inanmlk, dillik, hakbilirlik, arkadalk, srtn dnmemek, arballk, hl ile hareketlerde kvrmama, yryte krtmama, szleri peltek ve yayarak telffuz etmeme, ilikilerde etkinlik (faillik) ile muktedirlik, zayfa, yalya, ocuk ile kadna silh ekmeme, kadn karsnda hakbilir olmakla birlikte, t krldm kibrlklara tevessl etmeme anlayn temsl edegelmitir. Tab, bu, mnhasran Trklere mahss olmayp baka belli birtakm milletlerin dillerinde19 dah karlayabileceimiz bir zihniyet ve onu temslle ykml kavramdr.

476

Erkek, haddiztnda, erden20 gelir. Ondan gc, kudret anlamndaki erk tretilmitir. Erk de, bel vermeyen, kendi bana karar verebilecek yetideki kii, yn hr demek olan erkini tevld etmitir. ada Dou Trkcelerinde hr/lk karl olarak, nitekim, erkin/lik kullanlr. (7) Trk kaanl ats altnda budunun asl efrdnn yan sra, malb edilmilerden

ayakta kalanlar ile kendi lkelerinde barnamayanlar yahut ine tb olma reddedenler dah yer almlardr. te, bunlarn tm Trk budununu oluturmulardr. Burada budun, kandal ess alan kavimlikten (Y ethnos) ziyde, halk ve/ya millet (Y demos) anlamndadr. Nasl bir halk yahut millet? Eli silh tutan savac halk yahut millet anlamnda ve Trkceye mahss bir deyimle orda yahut ordudur. Tekrarlayalm: Orda, bir kavm (Y ethnikos) bek olmayp tekiltlanm savaclar topluluu anlamndadr. Altnc yzylda Trk ordas, oymaklardan (kable) olumu boylar (aret) birlii, yn uruktur. Gktrklerin olumasyla uruk, siys-hkm bir kimlik kazanm, devletlemitir. Gktrklerin halkdevlet birlik ile btnlyse budunu tekl etmitir. Budunun devleti ile lkesine il yahut el denilmitir. Kavm essa dayal toplum tryle Eski Trklerde karlalabilinir miydi? Karlalr. Bylesi bir topluma kun denmitir. Ne var ki, kun tarz toplum, hep geri planda kalmtr. Trk tarihine damgasn asla basamamtr. Hele Mslmanla intisb edildikten sonra kyda kede kalm kimi ger-konar boylarn boyutunu artk aamaz olmutur. Genelde silinip kaybolmutur. (8) Kuzey Dou Sibirya da yaayan ve Moollarn etkisinde kalarak Kam (aman) olan kimi

Trk oymaklar dnda Trkler, bidyette, Gktanr (T]ri) dinindendiler. Bu dinin peygmberi, Vahiy verisi Teblii, tapna, ibdet ekilleri ile ruhbn taifesi olmamtr. Gktanr, Allaha benzer ekilde lemlerin Rabb olmayp Trk budununa mahs bir tanrdr. Gk, yer yahut toprak ile su, kutsaldlar. ller ya tahnd edilir (mumyalanr) ya da gmlrlerdi.21 Eski Trklerde klelik ile criyelik yoktu. Trkler, kendi toplumlarnda kle yahut criye olamazlard. Hepsi hr ve savacydlar. Kk yalarda ok atmak bata gelmek zre, silh kullanmak ile ata binmei renirlerdi. Asker sradzeni ve nizm intizm esst ve toplumun tamamna mildi. Kleler ile criyeler, ya esir dmlerden temn olunur ya da satn alnrlard. Kadn dah, ata biner, silh kullanr ve rtnmezdi. Bununla birlikte, ncelikle asilzdeler arasnda olmak zre, kpzevcelilik (Fr polygamie) yrrlkteydi. Domuz eti yenmezdi. Bunu komular Tunguzlar (to]uzdomuz) ile Moollar yerler. Bkirelik ile iffete byk nem atfolunurdu. Domuz eti yemek gibi, kadnn ikrm edip bkirelie nem vermemek de, Moolluk almetinden saylrd. Irza gemenin cezs idmd. Meer ki tecvze urayan kzolankz yahut dul olsun ve o erkekle evlenmei kabul etsin. (9) Trkler, gebelie eilimli olup souk iklimin insanydlar. Zora dayankl olaanst

olumsuz artlarda yaamaa ynelik eitilirlerdi. Yine, souklara uygun giyinirlerdi. Nitekim to] (Fr pantalon), ye] (veste), yelek (gilet) ile izme hep Orta Asya meneli giysiler olup ran zerinden zge yrelere yaylmlardr.

477

(10) Melezlemi Eski Trkler,22 ak renk, gk (mv, yeil, el) gzl, sarna yakn kumraldlar. Gzleri ekik olmayp daha ziyde badem eklindeydi. Elmack kemikleri de kk deildi. Deirmi yzleri vard. Ak ve duru tenliydiler. Meknlarn deitirdikce, yeni yerletikleri yerin insanlaryla kolayca karm, zamanla onlarn ekliemillerini almlardr. Dou ile kuzeye genler, Mool; batya ynelenlerse, ran, Arap, Kafkas yahut Slav eidinden halklarn beer biimlerine brnmlerdir. Trkler, yerletikleri corafyalarda yaayanlarla her trl tems ksa srelerde kurma, yleki ftih ve hkim olduklar toplumlarla bir yahut birka nesil zarfnda hemhl olma becermilerdir. Dinleri ile dillerini dier kavimlere benimsetmek abasn dah gstermemilerdir.23 (11) inliler, Aina hanlarnn tabaasna Tu-kiu yahut Tu-ki demi olduklarndan yukarda bahsettik. Bu sz, Eski Trkcede Trk demek olan Trkten geldii sanlr. Trkn oulunun Trk+t (Trk+ler) olduu P. Pelliot tarafndan ne srlmtr. Aslnda, Pelliota gre, Trktn ~t Trkce deil, Moolca oul ekidir. Nihyet, btn siys deyimler, Eski Trkede Moolca oul ekini almaktaydlar. Bundan dolay da Trkeye bu erken alarda bile, ecneb dil unsurlarnn karm olduunu gryoruz. Trk sz gcl, sert anlamna gelmektedir Aina, 439da Gobinin kuzey kesimlerine bu dili kullanarak gelmitir. Aina, aslnda kurt demektir. Ainann yan sra, Trkcede kurda bri/buri yahut kagir/kasgir, Moolcadaysa onocino denilirdi. A taks incede sayg ifdesi olarak kullanlr. u durumda Aina asil kurt demektir. Kurt, haddiztnda, Trklerde kutsal kabul edilmitir. Zir kimi efsnelerde dii, kimisindeyse erkek kurttan trediklerine inanrlard. Trklerden farkl olarak Tunguzlar domuzdan, Moollar domuz ile kpekten, Tibetliler ise kpekten geldiklerine inanmlardr. Bu yzden olsa gerek, Osmanlnn erken devirlerine dein Trkler, Moollar ile Tibetlileri hor grmlerdir.24 Trk ad bin be yz yl boyunca birka kez anlam deitirmitir. Aina tiginin (Fr prince) evresinde toplanp Altnc ile Sekizinci yzyllar arasnda kk bir halk olarak varln srdren Trke konuan Trkler orda eklinde adlandrlmlardr. Fakat yine Trke konuan dier komu milletler Trk olarak anlmamlardr. lk defa Yahud asll ranl bilgin Fazlullah Rededdn el-Tabb (1247-1318), bir ihtiml, dilleri arasndaki farkllklara dayanarak Trkler ile Moollar birbirlerinden ayrdetmitir. Gnmzdeyse, aralarnda kavm balar bulunmayan kimi toplumlara bile, ortak dilleri Trkce olduundan, Trk denmektedir.25 Sonuta, Altay dalar ile eteklerinde geni ormanlk ile bozkr artlarnda kaynaarak yaam Trkt, yn Trkler, Altnc yzylda devletleme becerilerini tarih sahnesine karmlardr. Yakn yahut uzak evrelerinde yaayan teki halklarla da giderayak karp kaynamlardr. (12) Zamanla kurulan devletlerden en kayda deer olanlar Dou ile Bat Gktrkler ile Uygurlardr. Gktrkler, Orta ile Kuzey Asyal boylara mahsus Kamlk (amanlk), ncelikle de Gktanr gibi, iytikt manzmelerini benimsemiken, Uygurlarn ncelikle st toplum tabakalar daha

478

ziyde Burkanclk (Budhaclk), Taoculuk, Dou Hristiyan mezheplerinden Nasturlik ile zellikle Mazdaklk gibi yaygnlam dinlere intisb etmilerdir. Kurulduu 545 ile 600 arasnda en parlak devrini idrk eden Gktrk devleti ile Uygurlar ortak dil kullanr ve iki taraf yer yer gebeyken, aralarndaki ticret ilikisi ni pekitirmilerdir. (13) Hsiung-Nulardan itibren gerek Gktrkler gerekse Uygurlar, Dou medeniyetleri cmiasna mensuptular. u da var ki, toptan medenyetlemi kltrlerden deildiler. nk gerek Gktrk gerekse Uygur dnemlerinde Trklerin ancak bir blm medenyetlemi hldeydi; hatt bunlarn bir kesimi de felseflemi medeniyet merhlesine ulamtr. u durumda, Trklerin bir ksm konar-ger hlde yaarken, bir blm de yerleerek hayvanclkla, tarm ve zanaatla uramaktayd. Zamanla ehirleip26 devletlemilerdir.27 te, tarihte en geni corafyaya yaylarak yaam olan Trkln bir blm konar-ger kltrlerinin zelliklerini sergilerken, bir baka kesimi de Dou cmiasnn medeniyetlerinden olmutur. Mslmanln kabulyle Trklk, bu danklktan kurtulmutur. (14) Trklk, haddiztnda, hlli mkl bir meseledir. Kadm yahut Eski Trk denilen olayn kapsam nedir? Gktrkler dnda Trk adyla anlan zge bir devlet yoktur. Uygur, Krgz, Tatar, Peenek gibi halklar Trkce konumakla birlikte, kavmiyet bakmndan Trk mydler, bilmiyoruz. Trkce, aa yukar mild yllardan beri kuzeydou ile Orta Asya boylarnn ortak bildirime arac olduu biliniyor. yleki Cengiz Kaanla birlikte byk devlet boyutuna erien Moolun st seviyedeki erkn da Trke bildirimitir. Trkln bir ucunda Gktrk, brndeyse Osmanl durur. Bu iki tarih dura birbirine balayan hat Ouzdur. Gktrk ile Ouz, bir ve ayn varln iki farkl adlandrl mdr? Yoksa Gktrkn Trk kavmin ad olup da Ouz, efsnev kurucudan mlhem belik yahut kaan hnednnn nvn mdr? Ak seike bilmiyoruz. Bildiimiz sonraki iki Trk cihn devleti Seluklu ile Osmanlnn gerek en st idreci taifesi, demekki hnedn gerekse temel toplum unsurunun, Ouz olduudur. Aslnda okun oulu, yn gnmz Trkcesinde oklar demek olan Ouz28, bir boylar birliidir. Deiik Trk oymaklar ile boylarnn birliine Ouz denmitir. Bunlardan biri olan Kay areti yahut oyma, cihngr Osmanl devletinin alt yz yirmi yllk hnednna vucut vermitir. (15) Trk dilleri ile leheleri topluluuna gelince; bunlarn, dilbilim kapsamndaki genetik snflama uyarnca akrabas var m, yoksa yeryznde tek bana kalm bir bek midir, bu da, seikce bilinmiyor. Trk dilleri29 beinin bal bulunduu dnlen Altay dilleri ailesi, henz, varsaymdan teye geemiyor. Trkce gibi, bitiken olan, yalnzca, onun akrabas sanlan Moalca deildir. ylesine bol ayda bitiken dil var ki, armamak elde deil. Bahsi geen bitikenler, Gney bat Asyann kadm medeniyet dili Smerce ile ekvator kuandan itibren Afrikann gney yarsnda yaygn Bantu dillerinden tutunuz da, Hindin gney yarsndaki Tamil dillerine; Amerika ktasnn Kzlderili ile nuit (Eskimo) dillerinden MacarFinUgur dillerine varana dek olaanst geni bir sahada yrrlktedirler. Bunlarn bitiken olma zellikleri, dilbilim balamnda genetik

479

bakmdan akraba olduklar anlamna gelmez. Bahsettiimiz biimce (Fr morphologiquement) benzerliktir. 3. Medeniyetlerin Kesitii Corafya: Orta Asya Dzlkleri (1) Orta Asyann coraf hudutlarn bir rpda tayn etmek imknszdr. Haritaya kabataslak

tarzda gz attmzda, Orta Asyann, batda Aral glnn ortasndan geen 60 dou boylam ile douda Yakutsktan geen 130 dou boylam, kuzeyde Lena rman gneyden kesen 60 kuzey enlemi ile gneyde Hinduku dalarn ortadan kateden 32 kuzey enlemi arasnda kalan aa yukar 10,735,000 km2lik30 muazzam geni bir araziye yayldn gryoruz. Bu sahann gneyinde yeryznn en yksek sra dalarndan Himalayalar ile Hindikularn; orta kesiminde Altaylar, Karakurum ile Tanr dalarnn, usuz bucaksz Gobi, Taklamakan, Karakum ile Kzlkum llerinin, Balka ile Baykal gllerinin; batda Aral gl, Seyhun ile Ceyhun Irmaklarnn; kuzeyde de gney Sibirya ovalar ile kesf am ormanlar olan Taygalarn yer aldn gryoruz. Himalayalar gibi, deniz seviyesinden 8000 ksur m. yksekliklerden, Turfan ovas gibi, 170 m. aalara inilebilir. Scaklk, gney Sibirya ovalarnda kn -35 debilirken, llerin bzsnda 45ye dek kabilir. Nitekim bz yrelerde gndelik scaklk fark, 90 ile 95sgra dek varabilir.31 Bu dalarla, ormanlarla, ayrlarla ve bozkrlarla kapl, sert iklimlerin hkm srd ak denizlerden uzak, pek geni, zorlu, engebeli araz, gneydousundan gneyine, gneybats ile batsna doru uzanan in, Hint, kadm ran (Pers) ile Roma-Bizans gibi tarihin kaydettii en parlak medeniyetleriyle evrelenmi bir blgedir. Burann barndan skn edip Avrasya anakarasnn drtbir yanna dal budak salm olan sert, savac ruhlu kiilerin oluturduu gebe, yar-gebe, bozkr toplumlar, blgenin snr kesimlerinde ad anlan medeniyetlerle sreklice etkilemilerdir. Yine buras birok konuda tarihe ilkleri yazdrm bir blgedir. Bunlarn banda, aa yukar M.. kinci binden itibren, atn binek hayvan olarak kullanlmas gelir. Bunun yannda, ata binmee uygun giyecek (to]), eyer, zengi, mahmuz v.s. saymak gerek. Ata binilerek, yer deitirme, yol alma hususunda devrim yaratlmtr. Muazzam mesfeler, o devirlere gre, nisbeten pek ksa saylabilecek srelerde katedilebilir olmulardr. Mzrakl, kalkan ile kll araksak yaya savacdan farkl olarak Orta Asya bozkrlarnn ok ile yayl binicisi, olaanst hareket kbiliyeti gsterir. Hcuma kalkarken hill biimini izen bu hzl biniciler, yaknlarnda yaayan bata kurt olmak zre, yaban avc hayvanlarda grdkleri gibi, hasmla karlanca, birden srtlarn dnerek kaarcasna vuruma meydanndan ekilirler. Katklarn sanan dman, salkmsaak ya pelerine der ve aksi istikmette hzla yol alanlarn at stnde dnerek frlattklar oklara hedef olmak suretiyle zaiyat vermee balar ya da ganmetin stne r. Her iki durumda da, dman sndrarak mahvederler. Vur-ka yntemini uygulayarak ete savaclnn ncs olmulardr. te bu yntemle savamak suretiyle, en hzl arac, sava

480

arabas olan bata inliler ile Farslar olmak zre, etraflarndaki yerleik medeniyet toplumlarn iki de bir vurmu, sonunda da topraklarn ele geirmilerdir. Fakat, bir ksm dah, boyunduruklar altna aldklarnn barnda erimee yz tutmutur. Erimeyenlerse, ya yerlerinde yurtlarnda kalp devlet kurmular ya da tas tara toplayp g yollarna dmlerdir. Orta Asyada Hunlarn varsayl halefi olan iki merkez gc, Trkler ile Moollar,32 savaclarn onluk say dzenine gre tertiplemilerdir. Savaan birliklerde esas atllar yahut biniciler (ET atl) tekl etmitir. Piydeyse (yada s= yaya asker), nemsizdir. Atla yrtlen arpmalarda srat olaanst bir etkendir. Vurumann tekmil seyri sz edilen stn srate gredir. Bu durum, yalnzca vuruma srasnda deil, savan tamam iin de geerlidir. Her savac (yn eri=asker), uzun sefer boyu kendikendisine yeter tarzda donatlmtr. Bundan dolay uzun seferlerde ie derdi en aza indirilebilinmitir. Ondalk say dzeni uyarnca tertiplenmi birlikleri oluturan savaclar, topluca olduu kadar, icbnda, tek balarna da yiitce, ustalkla, sabr ve inatla drlerdi. Hareketlilikleri ve inatlaryla Ortaa Latin dnyasnda ongunlar olan kurtla bir azda talyanca bir deyimle anlr olmulardr: La bestia senza pace (huzursuz hayvan).33 Hayvandan kasdolunansa, kurttur. Durup dinlenmeyene gelince: Pes etmeyen, istirahata ekilmeyen; saldran, ekilen, dnp yeniden saldran demektir. Orta Asya bozkr boylarnn bahsi geen arpma, muharebe tarz ile zihniyeti, M. nceki alarn skitlerinden, Hunlarndan M. sonraki devirlerin Moollarna, Tatarlar ile Trklerine Timurlenk ile halefleri, Seluklular, Klemenler ile Osmanllara- dein kesintisizce srp gelmitir. Karada vurumalarnda bagsteren bu savama tarz, 1400lerin ortalarndan itibren kendisini git gide Osmanl Trklerinin deniz muharebelerinde dah gsterir olmutur. Btn bir yaama anlay ile ufku, dnyagr ile tekiltlanma retisi, Orta Asya meneli toplumlarn, zellikle de Trklerin tarihi boyunca savama ile savaclk stne bin olunmutur.34 Bahsettiimiz yaama anlay ile toplum dzeni kendisine mahsus birtakm zellikler tar; yle ki: Atasoylu ile ataerkil aile nizm; kpzevcelilik; evlenmenin ardndan kadnn, kocasnn aile efrdna, topluluuna katlmas; erkein savac olma keyfiyeti ile buna bal sk ve tutarl namus ile drstlk, arkadalk (iki savacnn srt srta vererek dmesi tasavvuru) ile dayanma anlay ve kadn-erkek birlikteliinin vurgulanmas. Kltr -burada sz konusu olan Trklktr-, belli bir -bu arada slm- medeniyet dairesine uyarland lde kadn-erkek birliktelii art da tavsamtr. Pekl baka birok toplumda da savaclk eilimi izlenebilir: Prusya Almanlar, Romallar, Japonlar, Masai eidinden kimi Afrikal yahut Apae, Komane, Navajo ile eroki gibi Amerika Kzlderili boylar yahut da Kafkasyann erkezleri ile eenleri szgelii. Ama savaclk bu saydmz kavimlerin yahut boylarn ya btn gemilerine yaylm deildir ya da yaylmsa bile onlarn kendileri tarihte etkin bir konumda olmamlardr. te sraladmz etkenlerden tr, ister Hunlarn ahfd isterse skitler gibi ran kkenli olsunlar, bata Trkler olmak zre, Orta Asya kl kavimler, tarihte zel ve zgn bir mevki tutmulardr. Gktrkler, Altnc ile Yedinci yzyllarda teki Trk kablelerinden daha fazla Mool grnlydler. Buna karlk, Uygurlar, atalar -yn bir ksm Hunlar- gibi, kzl, uzun sal Avrupallara benziyorlard. in tasvirlerinde Uygur, koca burunlu, iri gzl, alt dudaktan balayan sakall, gr bykl, kaln kal olarak gsterilmitir. Uygur hyklerinde giriilmi kazlar, bahsi geen

481

bein kesinlikle Ar grnmnde olduunu ortaya koymutur. Gktrkler ile Uygurlar arasnda benzemezlikler ile huy farklar dah vardr. Her ikisi de savacdr. Gktrkler, han ile tarhanlarna ar raddede bal bulunmalarna karlk, Uygurlar bamszlklarna dkn kableler kanmlardr.35 Yer yer ve zaman zaman devlet kurmu Orta Asyann bu bozkr savac toplumlarndan tarihte en ziydesiyle ses getirmi olanlar, Trklerdir.36 Onlarn da tarihte en grkemli baars, kurmu olduklar Yeni zamanlarn en uzun mrl olanlarndan imparatorluk lk devleti, Osmanldr. Onu da, uzun mrl imparatorluk lk devleti bbnda bir rpda inin, Sasan ile Romann saffnda sayabiliriz. klim ile toporafya artlar itibryla yeryznn en amansz yrelerinden biri olma zelliini gsteren Orta Asyann erkei, hatt kadn da, sert, inat, tavzsiz mizldr. Savamak irdesi, ona rz olmayp onun cevheridir. Filhakka, 1800lerin balarnda Malayada bir ngiliz memuru olup da insan tabiatn ilk elde iklimin tayn ettii kanatn tayan John Turnbull Thomson, kansn bize yle bir gzlem verisiyle temellendiriyor: Malayann (Straits) maytrc, miskinletirici, hlyl havalar yerine, dostumuz Mek,kavi, Altaylarn, adam elikletiren berk ikliminde yetiseydi, (Hz) Alinin aman tanmaz mutaassp takpcisi ve tarafdar olurdu. 37 Avrasya anakarasnn coraf merkezini tekil eden Orta Asyadan drtbir yana douya ve kuzeye: Sibiryadan Kuzey Buz Denizi kylarna dek: Yakutistan; gneye: Afganistan, kuzey ile orta Hindistan (zellikle Pencb ile nds vdileri); batya: ran, Irak, Suriye, Msr (zellikle Klemenler), Rusya ovalar gen Trk boylarnn, kimliklerini muhafaza edebilmi olduklar iki yre var. Bunlardan biri, Rusya ovalar Altnordunun bakyesi Kazan Tatarlar, tekisi de, Seluklu-Osmanl emsyesi altnda nevnem bulmu Kafkas (zellikle Azarbaycan) ile Anadolu (ksmen de Balkan) Trkleridir. Her iki geni blge, gerek iklim artlar gerekse yerekilleri (Fr topographique) zellikleri bakmndan anayurt38 Orta Asyay andrmaktadr. te, ana insan kaynan Kafkasya ile Anadolu Trklerinden salayp slmn kutsal mirs ile emnetini stlenerek, bir lde, atas ve selefi Selukluyla birlikte, Osmanl Trk, Devletiebedmddet ile Cihn hkimiyeti mefkrelerini bir bayrak gibi bin yl boyu tamtr. 4. mparatorluk Devlet lksnn Tarih Kayna Dar evremizden kp da dnyamzn kalan ksmn bir fasl gzden geirelim. Koca Trk (Pdih), deiik dinden yirmi milleti bar ierisinde idre ediyor. stanbulda iki yz bin Rumun gvenlii tam Trk yllklarnda (annales) bu din topluluklarnn herhangi birinden kaynaklanm bir olarak belirli bir ynetimin ats altnda birlemekten

482

ayaklanmadan bahis yoktur. Hangi blgeye giderseniz gidiniz: Filistine, Acemistana, Tataristana, hepsinde ayn hogry, sulhu sknu yaayacaksnz Franois Marie Arouet Voltaire: Trait sur la Tolrance, (Hogr stne Deneme), 44.s. Tarihe adn kazm milletler, gl bir lknn srarl takpcisi olmulardr. Kar konulmaz cinsten bir arnn39 ak bir biime brnm hline lk diyoruz. Deiik milletlerin lkleri de farkl olmutur. Kimisi bunu inliler ile Hintlilerde grdmz gibi bilgelikte, kimisi bilgelik ile edebiyatta -ranllarda, szgelii-, kimisi, devlet ynetme sanat ile hukuk -Romallarda-, Vahiy dinine nil olma ve yayma -srailliler ile Araplar-, edebiyatta -Ruslar ile Franszlar-, kimisi sanatlarn hepsinde ve zanaatta -talyanlar-, felsefe-bilimde -Yunanllar-, kimisi hem devlet ynetme, hem askerlik sanatlarnda, hem keif ile fetihlerde, hem ticrette, hem fen hem de edebiyatta -ngilizler-, kimisi de felsefe-bilim, fen, musk, edebiyat ile askerlik sanat gibi, hemen hemen btn sahalarda gerekletirmitir -Almanlar-. lk, Trkn ruhundaysa, Almanda, ngiliz ile Japonda grdmz gibi, askerlik ile savama sanatnda tecelli ettirmitir. Ama bunun yannda, Trk, bir baka tarih zelliiyle daha temyz etmitir; o da, devlet kurup ynetme hneridir. Hangi cins devlet? Kan ban tazammun etmeyen imparatorluk devleti. Mslman olunmadan nce imparatorluk devletinin lk ierii mphemdi. O hlde, nasl olmutu da imparatorluk devletine geilebilinmitir. Kadm Trklerin ongun zellii ile aile yapsnn incelenmesinden, onlarn, devlilik (Fr exogamie) yaptklar sonucuna varyoruz. Yakn kan ba evlilii yasakt. Aile, ataerkil40 ve ounlukla tekeli41 olup atann soyuna gre yn, atasoylu (Fr patrilinal) yrrd. Bu sebeple Trkce, atasoyuna gre dzenlenmi ayrntl bir terimler daarna mliktir: Szgelii ata (L pater); ana, g (L mater); oul (filius); kz (filia); aa, ece (byk erkek karde, aabe; L frter), ini (kk erkek karde), aba (byk kz karde, abla; L soror), singil (kk kz karde); abaga (OsmT amca; L patruus); tagay (day; avunculus); kelin (gelin gelmekten, yn koca evine gelen; L nupta, sponsa); kdeg, kbek (gvey; sponsus)42 Hikmetisebebi (Fr raison dtre) sava ve savaclk olan bir toplumun, aile yaps bakmndan atasoylu ve ataerkil olmas olaandr, doaldr. Dn de bugn de Trklerde ata tarafnn Trk soyuna dayanan bir hatd takb etmesine karlk, anne yakasnn byle olmamas sk rastlanr bir vakadr. Bu hususun en tannan kantysa, yeni alarda kesintisiz en uzun srm hnedanlardan olan Osmanoullarnn soyaacdr. Orada da nitekim, ata taraf hep Trk soy izgisini izlerken, anne farkl menelerden kagelir. slm benimsemeden nceki devirlerinde annesoylu (Fr matrilinal) bir yap tam olduklar anlalan Malaylarda, mesel, durum, Trklerdekinin tersinedir. Onlarda anne Malayken, ata farkl soylardan gelebiliyor. nan dzenleri bakmndan ievlilik (Fr endogamie) kuralna bal boylardan neet etmi toplumlardaysa, anne de ata da ayn soydan oluyor. Bu eit toplumlar, milletleebilmilerse, szgelii Moollarda, sraillilerde, inliler ile Almanlarda grdmz gibi, milliyetleri kavm tabana oturmutur. Kavimlilikten bir trl kurtulamam olduklarndan, mesel Trklerin, ranllarn, Romallarn, Franszlar ile ngilizlerin imparatorluk devletlerini sahiden tess edebilmi deildirler. Kh kavm esasl devlet, kh imparatorluk devleti kurmu olanlarsa Araplardr. Emev devleti ilkine rnekken, Abbasler de sonrakisini temsl etmilerdir.

483

5. Yce Grev (Misyon) Uruna Yaananlarla, lksel Hayat n Olunur (1) Ta Hsiung-nu atalarndan, demekki M.. Drdnc yzyldan beri Avrasya anakarasnn

btn bellibal inan cmialarna -Kamlk, Gktanr iytikd, Taoculuk, Burkanclk, Mazdaklk, Manicilik, Yahudlik ile Hristiyanln kollarndan Nasturlik, Katholiklik ile Ortodoksluk- girip km Trkln,43 hayat ile insana kar vazgeilmez lks, yn, tarih devi, slmn yce arsna ikindir, mndemictir. Alperen, kuvveydi; VelGzyle fiile dnt. Trklerin, imparatorluk devletini kurmak uruna savama irdesi, Mslmanlamalaryla mansn kazanmtr. Trk tarihinin en mmtz devlet adamlarndan Gktrklerin vezirizam Bilge Tonyukuk, Trkn hasletlerinin ne olduklarn ve lksnn ne olmas gerektiini yle bildirmitir: Trkler, inde kendilerinden yz kat kalabalk bir halkla ba edemezler. Trkler, mera ile pnarlar izlediklerinden, belli bir yere balanamazlar. Gerek bundan dolay gerekse yalnzca savama iinde kullanldklarndan, koskoca bir imparatorlua kar kamazlar. Gl olduklarnda zapdetmek zre ilerilerler; zayf dtklerinde de ekilip gizlenirler. Tan hnednnn ordusu kalabalktr; ama ie yaramaz. Bir ey daha: Burkan (Buddha) ile Lao e retileri salt insancllk ile zaaf telkn ederler. Savama ile gclenme duygusu ile irdesini ortadan kaldrrlar.44 Nihyet, Orhon kitbelerine bakarak Trklerin l (Devlet) tellkkisi yle dile getirilebilinir: Emniyeti ve adleti salama ama bilen, kuvvetli ve hkimiyete itaat ve inkyt eden tekiltlanm mstkil bir cmia.45 mdi, bu telkkiyi en ak ve sallantya yer brakmadan barndran slm lksdr. Bu, smr ile zulme kar ve ihls ile ilim, hak ile adlet uruna savata ifdesini bulan ve ciht denilen bir ulu lkdr. te, slm ahlknn odan oluturan bu lky iletirerek her hl ve artda yaayp bakalarna dah retme mcdelesini verenler mchittirler. Mslmanlatktan sonra Trklk, ciht tarihini yaamaa koyulmutur. Trk tarihinin kutsall da bu lkde sakldr. (2) Trkistanda Tanr Dalarnn gney batsndaki Talas Irma kenarnda mild 751de

vuku bulmu arpmann ardndan Trkler, kitleler hlinde Mslmanl benimsemilerdir. Bahse konu vurumada Trkler, Mslman Arab ordusuna iltihk edip inlilere kar arpmlardr. Baka bir deyile, Trkler, Arap klcnn zoruyla Mslman klnmlardr, iddias, tarihe ilikin bir vakann arptlmasndan zge bir ey deildir. Sayca da heyecn itibriyle de Trkler, Mslmanl ylesine hzl ve kalabalk biimde benimsemiler ki -rivyete gre, bir ayda iki yz bin Trk ihtid edince-,

484

onlara hayranlk nids eklinde tezhr eden Trk imn! denmi. Deyim birletirilip ksaltlnca, zamanla, ncelikle de Farsca telffuzla Turkoman,46 o da, Trkcede Trkmen diye sylenir olmutur. Talas Vurumasnn ardndan Trk boylar Orta Asyann dousundan batsna dalgalar hlinde hicret edip Mslmanlam, akbinde Drl slmda ounlukla yerleik dzene gemilerdir. Nitekim, szlkc ve muhaddis Macideddn bn Athrin (1149-1210) bildirdiine gre, sdece 960ta Mvernnehire ulap yerleen iki yz bin adrlk Trk topluluklar ihtida etmiler.47 Hicret etmeyip yurtlarn terketmeyen eitli Trk boylar dah, genlere oranla daha yava olmakla birlikte, zamanla Mslmanlamlardr. Ktaylar48 gibi, Douda kalp da Mslmanlamam olanlarsa, git gide Trklklerini yitirerek ya Moollam ya da inlilemilerdir. Buradan da Sekizinci ile Dokuzuncu yzyllardan itibren Mslman olmann, Trkln tarfinde ba orunu igl ettiini grp anlayabiliyoruz. Artk, Mslmanlamakla yetimeyip Dokuzuncu yzyldan itibren Trklk, slm dini ile medeniyetinin taycs, yrtcs, dnya apnda ncs ile savunucusu kesilmitir. Evvelce, ounlukla, gnbirlik bozkr devletimsi tekiltlar kurma beceren, bata da in olmak zre, yerleik stn medeniyet toplumlarn vur-ka usuluyla sndrarak talana dayal bir iktist siysetini gderken, Mslmanla intisbndan itibren Trklk, hakkanyetci savacretici uzun soluklu cihn devletlerini vucuda getirmei baarmtr. Nihyet bu devlet kurma sanatnn hikasn, stne stlk de Yeniada, alt yz ksur yl mrl, ulu nar andrr, Devletiebedmddeti, yn asrdde Osmanl Devletini tekl etmitir. lhmn slmn adlet esasndan alan Osmanl Devleti, siys ile hukuk tekiltlann atas Seluklular zerinden, bir lde, Akhamenitlerin halefleri Part ile Sasan devlet geleneklerinden devirmitir. Tab, bunlarn Mslmanlam hlini ifde eden Abbas devlet yaps birinci derecede etkili olmutur. Bizans araclyla Romann derp ettii imparatorluk devletinin salaml ile dayankll, gvenilirlii ile akaya gelmez ciddlii, her bakmdan ok eitlilii benimsemilik ve lkesiyle de milletiyle de blnmez btnl vurgulayan vasflar Osmanl iletirerek kendisine mletmitir. Trkln teden beri baat zellii olan asker savacln, herkes iin geerli klnmas, demekki belli bir zmrenin tekelinde bulunmamas keyfiyeti, Osmanl devlet ile toplum yapsnn esasn tekil etmitir. Ayn durum, din yakas iin de sz konusudur. Nasl, eli kl tutabilecek adam, muharebe meydannda arzendm eder idiyse, aklbli herkes, hinhcette, en azndan, bir cuma, bayram yahut cenze namazn kldrabilecek kadar dinin amel hnerleriyle mcehezdi. te, bu bildirilenlerden de anlalaca zre, asker (Fr militaire) -mlk (Fr civile) ile ruhbn (L clericus) ruhbn-olmayan (L laicus) ayrmnn, Tanzmt sonras dneme dein Mslman Trk, zellikle de Osmanl tarihinde yeri olmamtr. Ruhbn-ruhbn-olmayan ayrmnn olmamas, Mslmanln temel zelliidir. Allah, kendi

485

adna tasarrufta bulunma yetkisini hi kimseye tanmaz. Burada Peygamberler bile istisn tekil etmezler, onlar dah beerdirler: Peygamberleri onlara (ahlye) dediler ki: Biz sizin gibi beer olmaktan baka bir ey deiliz. Ne var ki Allah, kullarndan dilediine ihsnda bulunur; Onun, izni olmadkca sizlere hccet getirmee kudretimiz yoktur (brhm, 14/11); Senden nce gnderdiimiz Peygamberler de yemek yiyen, sokaklarda yryen (beer) idiler (Furkn, 25/20). Hlbuki ruhbnlk, ilah yetkiyle mcehhez olmak anlamndadr. u durumda birinin kalkp srtn Allaha yaslayarak resmen ve siyseten bakalarna ekidzen vermee yeltenmesi slmn esaslarna aykr bir itir. Ruhbn zmrenin ilah yetkiye ve kudrete dayal siys ve hatt iktisd erki anlamndaki diniktidar (Fr thocratie) slmla badamaz. Bu sebeple gemite slm yahut Mslman lakab yahut unvnn tam devlet yahut iktidar ad terkbiyle karlamyoruz. Bugnlerde de Hizbullah, yetullah trnden unvn tama iddiasndakilerin, Allahtan aldklar hcceti gz nne sermek zorundadrlar. Allahtan ruhsat aldmz iddia ederek dnya ilerini tanzm etmee kalktmzda, kanlmazcasna dtmz yanlglar ile yaptmz yanllarda, ilediimiz cinyetlerde Onu bunlara let etmee, Onun muazzez adn lekelemee ne hakkmz var? Byle bir yola tevessl etmek dpedz kfrdr. ki onulmaz yanltan sz edilebilir: Biri dini siyset ile iktisda let etmek, br de mstehcenliktir. Birincisi manev, ikincisiyse, madd mahrecimizi ayaa drmektir. Kiinin birinci yn dnya ile hretdayana, Rabb, ikincisi de Mrebbiyesidir (annesi). Bunlardan bata birincisi olmak zre, ikisini de yitirirsek, varoluumuz ryp zlr. Bir toplum-siyset ortamnda (Fr milieu sociopolitique) ruhbn zmre yoksa, kart, ruhbnolmayan da, tabatyla, bulunmayacaktr. Tpk, sivil zmreniz yoksa, askerinizin (Osm T Seyfyenin) de olamayaca, ve bunun tersi durumu, gibi. Osmanl Trk tarihinde ite bu sebeple, Clrical-Laque ile Militaire-Civile kart zmrelerini ve bunlardan kaynaklanm siys iktidarlar aramak beyhdedir. O hlde Cumhuriyet Trkiyesindeki bu kabl snflamalar idhl mal sunliklerdir. Nitekim, dinadam meslek bei dah, sunliklere briz bir misl tekl eder. Mslman Trk, savama gc ile kbiliyetini hep slmdan almtr. kisi el ele yrm srelerdir. slmn, savamaya, dolaysyla da yaamaa esin ve g kayna oluturmas, bir ahlk olaydr. Kurndan kaynaklanan ahlk gcyle zm ve Drul slm koruyup kollama abasnda bulunurum. zm ve Drul slm koruyup kollama mcdelesi meru mdfaadr. Srf talan maksadyla elin gnn malna mlkne, rzna canna, yerine yurduna tamah ve tecvz etmek, elbette, Allah yolunda gaz etmek deildir. Tam tersine, zulmdr. Taktik icb yer yer ve zaman zaman hcuma geilecekse bile, aslnda gaz, meru mdfaadan baka bir ey olamaz. Meru mdfaa, haddini bilmektir. Haddini bilmekse, edeptir. Haddini amak da kibirdir. te, ahlkl yaamak, edep ile kibir ular -ifrt ile tefrt- arasnda cereyn eder. Bu ulardan edep, hayata rnek; kibir ise, ibrettir. Geliigzel biraraya gelip talan peinde koan gruh kavgaclndan farkl olarak Osmanlnn asker savacl (Mchitlik), stn insan deerlerin demetlenmi hlini dile getiren lky gerekletirmek zre, savama olabilir klacak kuvvetler ile malzemelerin tekiltlanm btnldr. Toplumun btn madd ile fikr imknlarnn bahsi geen kuvvetler ile malzemelerin

486

tekiltlanmalarna hasredilmi olmalar, kendisinden nceki Trk devletleri gibi, Osmanly da yekpre bir ordu klmtr. Baka trl sylersek, Osmanlnn Mslman Trk unsuru, hkmdryla, renberiyle, bilgini, dervii ve zanaatkryla topyekn bir sava gcyd. Yalnz, slm ncesi Trklerden farkl olarak Mslman, zellikle de Osmanl Trkleri savamak iin savamamlardr. lk, lkeleri ele geirmek sretiyle topraklarn geniletilmesi ve bu yoldan madd servetin artrlmas dorultusundaki mcdeleyi ngrmez. lk ama, slm lemini bir bayrak altnda toplamak Halfelik49, bu maksatla stlenilmitir-, bunun baarlamad durum ile zamanlarda, zorda kalan Mslmanlar ile dier toplumlarn dah korunup kollanmasdr. Nitekim bu bildirdiklerimizin pheye yer brakmaz rneklerini, 1492den itibren spanyadaki Mslmanlar ile Yahudlerin, Katolik istilclara; 1500lerin ortalarnda Sumatrann kuzeyindeki Aelilerin, Portekiz; 1800lerin sonlarnda da Kafkas boylarnn, Rus saldrlarna kar savunulmalarnda grebiliriz. mdi, Osmanl yurdu, tarihi boyunca kolu kanad krlm, a bilc ve akta kalm mlteciye snak olmutur. u hlde, birinci ama, kavim, dil, iytikat, rf, det ayrmlar gzetilmeksizin, slm lksnde biraraya toplanabilecek cmle halklara ortak bir devlet ile yurt salamakt -mmetin barnabilecei Drulslm. kincisine gelince; bahse konu lky Mslman olmayan ellere ve halklara -Drulharbdah tamakt. Fetholunan Drulharb ahlsi diledii inan erevesinde yaamaa mezndu. Hedef, kl zoruyla halklar Mslmanlatrmak olmayp kendisini Osmanlnn kiiliinde gsteren, tebrz ettiren slm ahlkn onlara yaatmakt. Peki, bu ahlk ne menem bir eydi? Tabiatca, ftratca, maddeten glenip kudretlenmek imknndan yoksun olanlara insanca, insan eref ile haysiyetine uygun yaamak frsatn sunmak! Bu gyeyi gerekletirebilmek zre, zten gl olanlar ile byle olmaa eilimli bulunanlarn ziydesiyle palazlanmalarn nleyecek tedbirlere bavurulmutur. Szgelii, eitli din esasl vergilendirmeler, vakflarn tessi, verset ile zilyetin tanzmi, topraklarn ilenmesiyle ilgili dzenlemeler, hep bahse konu maksada matftular. nsanlar, eitce yaratlmadklarndan, hukukun dnda kalan sahalarda, herkes istiddyla, aklyla, fikriyle, zikriyle, renimiyle, yapp ettikleriyle balantl biimde lykna kavumaldr. Hukuk ise, kiinin, zihnine, genel kanatlarna, toplumdaki orununa baklmakszn, belli bir mekn ile zamanda olup bitmi bir olaya karmsa, vakada onun pay nedir; neyi, nasl, niin yapm olduunu sorgulayp bulgulamaa gayret eder. Toplumun btn katlarnda katmanlarnda her eyin ve herkesin lyk olduu oruna yerletirilmesiyse, adlettir. Giderek, adletin yaatan, hayat veren uygulanna da hukuk diyoruz. Bu yzden vur deyince ldrr dstru dorultusunda yryen bir hukuk, adletin zdd demek olan zulmden tremitir. Ahmak ile yoksulu, ie yaramaz ile tembeli, alkanla, zek ve hayrl olanla kartrmak da; o ilk saydklarmz insan eref ve haysyetiyle badamayan bir hayata hkml klmak da, ayn raddede zulmdrler. Kul hakk yiyenlerin, kanunlar ftrsuzca ineyenlerin, cezya arptrlmasyla kalnmayp, zlimce muamelelere tb tutulmamalar kaydyla, zarara urattklarnn, bir nebze dah olsa, c alma duygularna cevap vermeleri de adletin gereidir: Fkh. Sonuta, Mslman Trkn savarln, slm lksnden ekip koparmak, onun mcdele azmini dumra uratmaktan zge bir anlam tamaz. Btn ezilen snflarn, zmreler ile halklarn,

487

slm lksne sarlmalar, bu lknn taycs ile srkleyicisinin de Mslman Trkn olmas, tarih cihetten, akln, iznn gereidir.

1 2

Bkz: Werner Eichhorn: Cultuurgeschiedenis van China, 184. s. Eski Trkceden kasdolunan Gktrke ile Uygur Trkesidir. Osmanl Trkcesineyse,

Klasik Trkce diyoruz. 3 Bkz: Annemarie von Gabain: Eski Trkcenin Grameri, Almancadan Trkeye: Mehmet

Akaln, 276. s; T. D. K., 532, Ankara, 1988;. ayrca bkz: Ahmet Caferolu: Eski Uygur Szl, 160. s, I. . Ed. F., 260, Istanbul, 1968. 4 5 Bkz: Peter B. Golden: An Introduction to the History of the Turkic Peoples, 59. s;. Teoman (yahut Toman, TumanDuman) Kaan, Byk skenderden yz on drt yl sonra;

Iulius Caesardan (Jl Sezar) ise, yz altm be yl nce lmtr. Hun ile Gktrk kaanlarnn doum tarihleriyse bilinmiyor. bkz: Ylmaz ztuna: Devletler ile Hnednlar, 126. s. 6 7 8 9 10 11 12 Bkz: Ylmaz ztuna: a.g.e., 139. &178. syflr. Bkz: Ylmaz ztuna: a.g.e., 139. s. Yn Gobinin kuzeyi ile kuzey dousu. inin orta kesimlerinden Bizansn dou blgelerine dek. Bkz: Lev Nikolayevien Gumiliyev: Eski Trkler, 69. -82. & 130. -243. syflr. Ar sevk el-cey; Y hstratkik; L scientia rei militaris; Alm Feldherrnkunst, Kriegfhrung. Yeryznn neresine yerlemi olurlarsa olsunlar, Israilli topluluklarn mensplar, kendi

aralarnda, yzyllar boyunca, gelecek yl Kudste bulualm/buluacaz andn ierek asl anayurtlarn anm ve ona ballklarn arpc biimde teyd etmilerdir. 13 14 Mesel Vikingler, Gotlar ile Vandallar. Szn ettiimiz kadm devirlerin yalnkat yaban zulm ile gaddarlnn tekrarn, dinin

bilinlice, istenilerek yaama gndeminden drlp yerine bir dnce sisteminin ikme olunduu Yenia Bat Avrupa ile onun devm saylan ada ngiliz-Yahud medeniyetlerinde gryoruz. Ad

488

anlan medeniyetlerin erevesinde htillikebrle balayp Ortak mlkclk ve Mill Toplumculukla sren soluklar kesen, dudak uuklatc snr tanmaz zulm ile vahet selinin milyonlarca insann stne boandna tank olunmutur. 15 16 Bkz: Ylmaz ztuna: a.g.e., 139. s. Bkz: Ylmaz ztuna: a.g.e., 139. &140. syflr; ayrca bkz: Louis Hambis: La Haute-Asie,

34. - 49. syflr. 17 18 19 Bkz: A. L. Gumiliyev: a.g.e., 88. &89. syflr. Bunlar, tamamyla Trklere mahs olup Mool, Arap, ngiliz gibi rklardan farkl atlardr. Szgelii Yunancada (h@) andreia yahut (h@) aret@; Arapcada reculiyyet, Farscada

(Osm Trkcesinde de kullandmz) cevnmerd yahut merdng (mertlik); Almanca Mannhaftigkeit ile Ispanyolcada macho ile hombria szleri Trkcedeki erkekliin tasavvur ieriine artc derecede yakndrlar. 20 kiidir. 21 Bkz: Ylmaz ztuna: a.g.e., 123. s; ayrca bkz: Eveline Lot-Falck: Religions des Peuples Er, aslnda, beer (L homo) demektir. nsann (L humanus) Eski Trkcedeki karl

Altaque de Sibrie, 956-981. syflr. 22 Tarihte ana g dalgalarndan biri, M. . 2300 ile 1900 arasnda vuku bulmutur.

Zikrolunan tarihler arasnda Ar budunlar ile boylar, Rusyann gneyi ile Sibiryann batsndaki anayurtlarndan kalkp, bir blm, Hazar kuzeyi ile dousundan dolanarak ran yaylasna girip yerlemi, buradaki tarih Med ile Pers (Fars) devletlerini kurmutur. Baka bir blk ise, Hayber geidinden geip nds ovasna inmi, tarih Hint medeniyetini vucuda getirmitir. Nihyet bir ksm da, daha douya alarak Tanr dalar ( Tien-an) ile Altaylara dek uzanan geni bir mntkaya dalmtr. Orta Asyada kalan Arlerin bir kolundan zamanla skitler, Sarmatlar ile Sakalar neet etmi; fakat bir dieriyse, Sibiryann kuzey dousundaki buzlu dzlklerden, bir ihtiml, tundradan gelen boylarla orman kuann (Tayga) hemen gneyinde karlamtr. Tarih boyunca boylar karlatkca ilkin dlr, sonra da seviilir. Nitekim, deirmikafatasl (Fr brachycphalique) uzak Asyallar (muhtemelen Hunlar) ile uzun-kafatasl (Fr dolichocphalique) Hint-Avrupallarn (Ar) izdivcndan orta-uzun-kafatasl (msocphalique) Turanllarn ortaya ktklar farzedilmitir. Melezlemi Eski Trklerin, Turan zellikler tadklar da bir varsaymdr. Tpk Turan kavimlerin, Altay dalarndan mlhem, Altayca denilen bir asl dilden kaynakland sanlan akraba dilleri konutuklarn ne sren varsaym gibi. Altay, ama ondan da fazla, UralAltay dil aileleri varsaym dilbilim evrelerine Ondokuzuncu yzyln son eyreinden beri mnkaa konusu olmutur. Grlebilir bir gelecekte de bu sorunun zm mmkn gzkmyor.

489

Orta Asya bozkr kltrleri, kavm esslarca Ar ile Turan olmak zre iki ana bek erevesinde mtlea olunmulardr. Turan olanlar, M. . 1200-700 arasnda Yukar Yenisey mntkasnda kendilerini gstermee balamlardr. 700-300 arasndaysa Altay yresinde grlrler. Buna da Tagar dnemi denmitir. Nihyet, M. . 300lerden sonra Sibirya ile Altaylarn gneyine kaymlardr. Buradan da, Trklerin atalarnn, sk ormanlardan ilkin ar ar, Mild yllara doruysa, hzlanarak Tanr dalarnn kuzeyi ile Balka gl evresindeki bozkrlara intikl etmi olmalar gerektii karmlanabilir. ntarih (Fr protohistoire) dnemlerinden Mild yllara dein Orta Asyal uruklarn yaylma dzenine baktmzda, gr sahamz, en douda, Byk Okyanusun kuzey bat kesimlerine, yn Ohotsk denizine ulaan blgedeki Kadmasyal (Fr Palo-Asiate) boylara bitiik yaayan, coraf mekn srasyla sylersek, Tunguzlardan, Manular ile Moollardan, en batda, Tanr dalar ile Urallar arasnda kalan geni dzlklerde Hint-Avrupal kavimlere kap komusu olan Trklere dek uzanr -bkz. Jean-Paul Roux: LAsie Centrale, 35. &36. syflr. teden beri Hint-Avrupal halklarla yan yana, yleki i ie yaam olmak, bir ksm Trk uruunun -Bat Trkleri-, beer tip itibriyle, birtakm Ar zellikler edinmesi sonucunu yaratmtr. Avrasya anakarasnn dou kesimlerinde - Asya ile Kuzey Sibiryada yaamaa devm etmi Trkce konuan halklardaysa, daha ziyde, Mool tip zellikleriyle karlamak olaandr. 23 24 Bkz: Ylmaz ztuna: a.g.e., 123. &124. syflr. Bkz: Bahaeddn gel: Trk Mitolojisi, Birinci cilt, 18., 556., 557. &558. syflr; ayrca bkz:

Ahmet Zek Velid Togan: Umum Trk Tarihine Giri, 107. &108. syflr. 25 26 27 28 Bkz: L. N. Gumiliyev: a.g.e., 43. - 47. syflr. Balk: ehir. l: Devlet; ilkaan yahut ilhan: Hkmdar, devlet bakan. Ok+~uz; ~knin ardndan kaln sesli harf gelince, ~ye dnyor. mdi, okuz yerine,

ouz (oklar) oluyor. Eski Trkcedeki birden fazla oul taklarndan yalnzca -ses uyumu uyarnca~lar ile ~ler, Bat Trkcesinde etkin biimde varolakalmlardr. teki, ~ak _mesel, dudak, yanak, bacak (~ak, benzerini Yunanca ile Arapcada grdmz, ikilik bildirir bir oul eki biimidir) ile ~z _rnek: Biz, siz, ikiz, z, deniz (ETde t], gl, bataklk, sulaklk demektir; imdi, t]iz, gller veya koskocaman sulak yer anlamlarna gelir) gibi, oul ekleri, etkinliklerini yitirerek rtk, silik hlde varlklarn srdrmlerdir. Gnmz Trk dilleri ile lehelerinin kimisinde oul eki birden fazladr. Bu cmleden olmak zre, mesel, Kazakcada ~lar, ~ler, ~dar, ~der, ~tar, ~ter; Krgzcada ~lar, ~ler, ~lor, ~lr, ~dor, ~dr; Yakutcadaysa, ~lar, ~ler, ~lor, ~lr, ~dar, ~der, ~dor, ~dr, ~tar, ~ter, ~tor, ~tr, ~nar, ~ner, ~nor, ~nrdr.

490

-bkz: Ferhat Zeynalov: Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi, 106. s; ayrca bkz: A. Bekturova&Sh. Bekturov: Kazak Tili Okul, 25. 27. syflr. 29 Trk dilleri mi yoksa leheleri mi? Trkiyede hl zlmemi bir sorun. Bata Istanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesindeki olmak zre, Trkiyedeki Trkiyat evreleri Trk leheleri diyor. Trk iveleri deyiminden ise, artk vazgeilmi grnlyor!. Dilbilgisi biimleri, cmle yaps ile szlerin meneleri kkde, dolaysyla da birbirleriyle yakndan yahut uzaktan akraba olsalar bile, nnde sonunda, kullananlarnca anlalrl yoksa, iki konuma birimi (Fr unit de langage), birbirine gre dil konumundadr. Kazakcadan aldmz u bir, iki ksa cmle, ne demek istediimizi yeterince belgelemektedir: Tngdavlar sysinetindey, ol en sald (ark syleyerek dinleyenleri byledi). Kn jarkrap tranmen, katt ayaz (prl prl gnee ramen, ortalk ayaza kesiyor) _Bkz: A. Sh. Bekturova&: a.g.e., 346. & 347. syflr. Yerimi gsterirmisiniz? : zbekce: Caymn krsetip beresizmi? ; Uygurca: Caymn krstp koyamsz? ; Krgzca: Kii peyildikke, orunumdu krstp beresizbi? ; Kazakca: Ornmd krsetiz be? ; Tatarca: Minga urnmn krsete alamassz m? . Sizi yine bekleriz!: zbekce: Sizni yana ktemiz!; Krgzca: Kayra kelip turunguz!; Kazakca: Ta kelip turngz! -bkz: Timur Kocaolu, : Trk Dnyas Konuma Klavuzu, 132. &133. syflr. Azarbaycan ile Trkmen Trkcelerini rneklerimize katmadk; zir onlar ile Trkiye Trkcesi arasndakiler lehe fark eklinde grlebilinir. ki konuma (Fr langage) evresi arasnda anlalrln bulunup bulunmamasnn yannda, siys artlar da, dil-lehe tayninde etkilidir. Aralarnda anlalrlk bulunmamakla birlikte, in dilleri devletin resm dili Mandarinin ( Put_nghu) yan sra, nemli sekiz tne daha varayn devletin ats altnda yaadklarndan, lehe muamelesi grr ve bu tarzda vasflandrlrlar. Buna karlk, konuanlarnca, zor da olsa, anlalrlklar bulunan Danca, svece ile Norvece, ayr bamsz devlet ile milletin deiik bildrime aralar olduklarndan, farkl diller eklinde telkk olunurlar. te Iskandnavyadakine benzer durum, Trkmen, Azarbaycan ile Trkiye Trkceleriin de sz konusudur. 30 Bu rakam, Dou ile Bat Trkistanlar, Kazakistan, Moolistan, Afganistan ile Tibet gibi,

Orta Asyann ana blgeleri ile lkelerine ilikin yzlmlerin toplamn ifde eder. 31 Bkz: Jean-Paul Roux: LAsie Centrale, 21. -29. syflr; Fayard, Paris, 1997; ayrca bkz:

The Times Atlas of the World/Comprehensive edition, harita says: 38. 32 Daha nce belirtildii zre, Trkler ile Moollarn, gerek kavim olarak gerekse kullandklar

diller bakmndan ortak meneye shib olup olmadklarna dair hccet yoktur. Dillerinde paylatklar kimi unsurlar, biimce ikisinin de bitikenler beine mensb olmasnn dnda, arzdir. Birbirlerine uzun sre komu kaldklarndan, pek ok dil unsurunu takas etmilerdir. Bulunduklar ortak coraf

491

artlardan tr, ikisinin de kltr ile dilinde benzer zellikler husule gelmi olabilir. 33 Bkz: Grard Chaliand: Les Empires Nomades de la Mongolie au Danube/Ve - IVe sicles

av. J. C. -Xve-XVIe sicles ap. J. C., 34. s. 34 Konuyla ilgili olarak bavurulabilinecek balca kaynaklar:. David Nicolle&Angus McBride: Attila and the Nomad Hordes, 3. -62. syflr;. David Nicolle&Angus McBride: The Age of Tamerlane, 3. -47. syflr;. David Nicolle&Angus McBride: Armies of the Ottoman Turks 1300-1774, 3. -38. syflr;. David Nicolle&Christa Hook: The Janissaries, 3. -62. syflr;. David Nicolle&Rafaelle Ruggeri: The Ottoman Army 1914-18, 3. -46. syflr. 35 36 Bkz: L. N. Gumiliyev:: a.g.e., 229. &230. syflr. Bkz: John Keegan: A History of Warfare, 47. &48. syflr; ayrca bkz: David Nicolle &

Angus McBride: Attila and the Nomad Hordes, 6. s. dan itibren. 37 John Turnbull Thomson: Glimpses into Life in Malayan Lands, 43. s; Oxford University

Press, Oxford, 1991. 38 39 40 41 42 Alm Urheimat; Fr pays dorigine. Alm Berufung; Fr&ng vocation. OsmT pederh; Fr patriarcal. Alm Einehe; Fr monogamie. Bkz: Sadri Maksud Arsal: Trk Tarihi ve Hukuk, 333. -337. syflr; Istanbul niversitesi

Hukuk Fakltesi Yaymlar, Istanbul, 1947. 43 Mild Altnc yy. da kurulan Hazar (Trk) Devleti ile ahfd Karaym Trkleri, Yahudlik

dinini; Karaman Trkleri, Ortodoksluk ve Kuman Kpak Trkleri ise, Katoliklik mezheplerini benimsemilerdir. 44 45 46 Bkz: L. N. Gumiliyev: a.g.e., 425. s. Sadri Maksudi Arsal: a.g.e., 267. s. Bkz: E. W. Lane: Arabic-English Lexicon, I. cilt, 305. s; The Islamic Texts Society

Cambridge, 1863.

492

47

Bkz: Peter B. Golden: An Introduction to the History of the Turkic Peoples, 185. s;

konuyla ilgili olarak Peter Goldenin zikrettii kaynak: Ibn Athr: Al-Kmil fi-t-Tarikh/Chronicon quod Perfectissimum Inscribitur, ed. C. J. Tornberg, Leiden, 1851-1876, reprint Beirut, 1965-66 with different pagination. 48 inlilemiliklerinden, Ktaylara izfeten Orta Asya Trkleri, ini ve inlileri Ktay/l

eklinde anar olmulardr. Zamanla Trklere bakarak Araplar ile Farslar Hity, Ruslar dah Kitai demilerdir. bkz: Peter B. Golden: Ayn yer. 49 slm Halfelik, Hz Peygamberin manev ahsyetinin devm ettirilmesi demek deildir. Onun, birliini (mmet) salama abalarnn srdrlmesi anlamndaki siys

leminin

kurumlamadr. mmete gelince; o da, ille yekpre siys ile hukuk birlik anlamna gelmez. Mslman olan halklarn, milletlerin yahut devletlerin topluluu biiminde de anlalabilir. ngiliz milletler topluluu, Commonwealth gibi.

493

Tarihte Trklk / Prof. Dr. Lszl Rsonyi [s.350-377]

Giri Trklerin Anayurdu Batl milletlerin ortaya klarndan daha nce Trklk, dnyamzn en byk sahnesini tekil eden Eurasiann her anda ve her kesinde byk bir rol oynamtr. amzn Rus tarihileri Eurasia sz ile yalnz Kuzey Eurasiay kastetmilerdir. Halbuki, Eurasia Avrupann dou, Asyann orta ve kuzey kesimlerini kaplayan, kapal tarih ve coraf birlik arz eden, kendine has yaay tarz ile nem kazanan ve iki kta arasnda adet nc bir kta tekil eden ok geni bir lkedir. Bu lkenin gneyi Kven-Ln, Pamir, Hinduku ve Kafkas dalar ile snrlanr. Kuzeydeki ormanlar blgesinden gneye ve batya doru Manuryann Khingan dalarndan Karpatlara kadar bozkr sahalar uzanr. Bu bozkrlarn kuzey ve gney ksmlar daha ok koyu kestane rengindeki toprak eridi ile kapldr. Bozkrlarn gney snrnda bulunan Hazar Denizi ile Aral ve Balka Gllerinin kuzey kesimleri boyunca uzanan mmbit meralar Altay Dalarnda kesilir, ancak Altaylarn dou eteklerinde yeniden meydana karak Khingan Dalarna kadar, 45inci kuzey enleminin stnde devam ederler. Bu eridin gneyinde uzanan kumlu bozkr, yer yer llerle son bulur. Bu kumlu bozkr blgesi Altay Dalarndan batya ve douya doru yaylan daha mmbit bozkr eritlerini birbirine balar. Tien-an ile Altay Dalar arasnda Cungarya kaps adnda bir geit bulunmaktadr. Kumlu kap geidinin kolay geilen bir yer sanlmamas gerekir; mazinin derinliklerine gidildii nisbette onun, milletler ve kltrler arasnda ayrc bir izgi olduu anlalr. Passarge tarafndan Salzsteppe (Tuzlu Bozkr) ad verilen gney blgesi, kuzey blgesinden daha kktr; ya az ve kapal havza olmas sebebiyle topra da tuzludur. Bununla beraber, baz sahalar verimli topraklarla kapl olup, sulama yolu ile daha mmbit hale getirilebilir. Irmaklar boyunca hayvan yetitirmeye elverili otlaklar da vardr. Bu blgenin tipik hayvan devedir. Passargeye gre Steppe, Hettnere gre Winterkalte Grassteppe denilen koyu siyah kestane renginde topra olan esas bozkr, ak bir havza ve daha yal olmasna ramen sert kontinental, kn ok souk ve kar frtnal, yazn umumiyetle kurak bir iklime sahiptir. Yazn ara sra iddetli saanaklar dahi kurakl gideremez. Bu blgenin tipik hayvan attr. Daha kuzeydeki nehir vadilerinde ve yksekliklerde ormanlar bulunmaktadr. Trk dillerinde mevcut olan, ksmen Trln n tarihi ile ilgisi bakmndan nemli ve ayrca ykseklik ifade eden kelimeler, tantmaa altmz blgeye ait olabilirler. Mesel: Or (ykseklik), orman: aalkl yer, orta Trkede ta~tau~da kelimesinin Yakuta karldr (orman). tede beride ormancklarla rtl bozkr blgeleri yava yava kuzeydeki byk orman blgesine ular. Arazi gneye nisbetle daha sulak olduu iin, byk bir ksm tarm da elverilidir. Bu otlu erit, Ural ve Altay arasnda

494

tahminen 7-800 km. geniliindedir. Bugn, her ne kadar tek tarafl olarak, eskiden olduu gibi evrenin ve coraf imknlarn kaderi belirtme gcne inanlmamaktadr. G. van Bulckn Ancak muhit gelimeye imknlar hazrlar yolundaki grne katlmyorsak da, bozkrn zikredilen vasf ve artlar ile gebe kltrnn en yksek derecesi olan atl oban kltrnn teekklnde byk bir tesiri olduunu kabul ediyoruz. Sz edilen blge, bu suretle dnya tarihinin en byk cihangirlerinin meskeni olmutur. Birok byk devletlerin kurucular ve eitli Trk kavimleri bu blgede yetierek dou, bat ve gneye akn etmilerdir. Trkln Anayurdu da buras idi. Trklerin Anayurdunun neresi olduunu daha yakndan ve kesin olarak belirtmek gerekirse bu hususta birok nazariyelerin bulunduunu hatrlatmalyz. Klapproth, Vmbry ve daha bazlar Trklerin Anayurdunu Altay Dalarnda, Radloff bunun dousunda, hatt Ramstedt tamamen Dou Asyada olduunu sandlar. Eskiden, Parker, yeni zamanlarda Gahs ve Koppers mukayeseli kltr morfolojisi metoduna dayanarak ve PresamoyedPaleoasya kavimlerinin tesirlerini de gznnde bulundurarak, Trklerin anayurdunu yine douda, Moollarla birlikte, Baykaldan Gobi lne kadar uzanan sahada aradlar. Poppeye gre anayurt Orta Asyadr ve bugnk uva Trklerinin dedeleri byk bir ihtimalle mildn balarnda batya gmlerdir. Poppe, Orta Asya sz ile neyi kastettiini aklamaz. Trklerin anayurdu konusunu etraflca inceleyen Gyula Nmethdir. yle ki: En eski Trke ile Ural dilleri arasnda ba bulunduu phe gtrmez bir gerektir. Nmeth ayn zamanda baz eski Hind ve eski Trk szleri arasndaki benzerlii de kabul ettikten sonra, u soruyu ortaya atyor: Acaba hangi blgede en eski Trklerle (Burungu Trkler) bugnk Uralllarn atalar komu bulunduklar srada eski Hind szlerini alabilirler? Nmethe gre bu blge Bat Asyada, Aral Gl evresi ve belki de Ural ve Altay dalar arasndaki bozkrlarda, bugnk Kazakistanda olabilir. Buradaki ikmetleri, tarih sahnesine klar ve dallar safhasna dorudan doruya takaddm etmi olabilir. phesiz mukayeseli Trk dilbiliminin ilerleyii, en eski (burungu) Trk dilinin Moolcaya olan mnasebetlerinin belirtilmesi, zet olarak Altay dil biliminin zenginlemesinde; ayrca Trkoloji alannda hemen hi balamam olan Dil Paleontolojisi, kazlarda kmas umulan zengin eserlerin ve dier tesadf buluntularn incelenmesi, Trk anayurdunun belirtilmesinde geni lde ie yarayacaktr. Mukayeseli kltr morfolojisi ve eski kltre ait sonular da bu hususta, karanla k tutabilir. Dil bilimi belgelerinin yardm ile tesbit olunan ve Trk anayurdunda gelien kltr, oradan benzeri artlar haiz blgelere de yaylm ve nomad kltr erevesinin en yksek kademesini tekil etmitir. Ksaca, atl-hayvan yetitiren kltr ad ile anlmaktadr. Trk meneli fatih kavimlerin, ancak tarih sahnesinde grldkleri anda ad geen kltrn hamili olduklar da iddia edilemez. Baz bilginlerin kanaatlerine gre, bu kltr Trklerin en eski cedleri yaratmlardr. Bu kltrn baz unsurlar daha sonralar dier kavimlere de gemitir. Menghin, Koppers ve dierlerinin bu konu ile ilgili grleri ilerdeki aratrmalarn sonucunda birok ynden dzeltmelere urayabilir. Ancak, imdiye kadar, nomad kltrnn teekkl ve dier kltrlerle olan mnasebeti hususunda en esasl

495

incelemelerin yukarda ad geenler tarafndan yapld bir gerektir. Etnologlarn Viyana Okuluna mensup tarihi Menghin, beerin yaratt byk kltr evresinden biri olan nomad kltrnn gelimesini ve nemini aadaki ekilde izah eder: Buz ann sona ermesi zerine Baykal Glnden Baltk Denizine kadar uzanan geni sahada yeknesak bir kltr geliti. Bu kltrn balca zellii: Kemikten ilenmi letler ve yer deitiren balk-avc hayat tarzdr. Buna miolitische Knochenkultur denilmektedir. Ural-Altay dil ailesine mensup kavimlerin asl kltr bu idi; ancak bunun tesiri Amerika ve Gney Asyada da grlr. Bu kltrn evresi iinde hayvan besleme, nce kpek ve ren geyiinin ehliletirilmesi ile balar. Samoyedler ve Laponlar son zamanlara kadar bu kltrn evresinde yaadlar. Fin-Ugorlarn cedleri de takriben 5-6000 yl nce ayn seviyede idiler. Aslnda tek tanrya tapan eski gebe (altnomadistisch) kltrden dier iki byk kltr evresi: Totemistische Klingenkultur ve ondan Rinderhirtenkultur sr oban kltr geliti, ayrca Pflanzerische Faustkeilkultur Totemizm ve amanizmden gelen unsurlarla zenginleerek nomadizmin yksek derecesi olan at besleyen atl gebe ve ondan sava oban bozkr kltr geliti. Ayn zamanda bu kltrn baz esasl unsurlarn ndogermenler ve Sami kavimleri de almakla beraber, en tipik ekli Altayl kavimler arasnda teekkl etmitir. Menghin ayrca unlar ekler: Hlsa olarak unu syleyebiliriz ki, Ural-Altay kavimlerinin iki sahada cihan tarihi bakmndan kesin ekilde nemli rolleri olmutur: 1- ktisad alanda hayvan yetitirmeyi gelitirme, 2- tima alanda ise, olaanst devlet kurma kabiliyeti. Schmidtin de katld etnorafya aratrmalarna dayanan bu gr, arkeoloji de desteklemektedir. Eskiden alkan, fakat devlet kurmaya ehliyetsiz ifti kavimlerle meskn byk nehirler evresinde de yksek kltrler, ancak muharip oban kavimlerin aknlar dolaysiyle teekkl etmitir. Dnyann baka yerlerinde de nerede kudretli ve srekli devlet kurulmu ise, orada da muhakkak hayvan yetitiren unsurlar vardr. Bunun kk aratrlrsa neticede Ural-Altayl kavimlerin tesirleri ile ilgisi grlr. Yakn evrelerde bu tesir kan karmasndan ziyade, manev sahada olabilir. Devlet kurma kabiliyetinin neden yalnz Ural-Altayl kavimlere ait olduu sorulursa bunun cevab basittir. Ural-Altayl kavimlerin zikrolunan iki byk baars arasnda bir irtibat olmas gerekir. Byk srlerin idaresi ve bakm, geni sahalarda srekli dolama, mera ve mlk hukuku bakmndan kanlmas imknsz atmalar, oymak tekiltlar, hayvan yetitirici gebelikle ilgili her ey yekdieri ile sk skya baldr. Bunun tabi sonucu olarak gr ufku geniler, cesaret, oymaa ballk uuru, hkmetme gururu, tekiltlk kabiliyeti hlsa, devlet kurmak iin btn vasflar geliir. Bu ruh kabiliyet ve meleke ile yetien insanlar, ifti kavimleri yendikten sonra, srlerini barndrma imknlarna da sahip doutan hakim unsur ve devlet kurucu oluverirler. Byk topluluklar halinde iken muvakkat igal halinde lkelerin ve kltrlerin tahripisi olabiliyorlar (Moollar gibi). Tarih sayfalarnn tanklna gre, Ural-Altayl kavimler bu iki zt (yapc ve ykc) durum arz etmilerdir. (Archeolgiai rtesit, 1928:3538).

496

ada ngiliz tarihisi Toynbeenin gebe hayat tarz hakkndaki grleri de umum olarak ayndr (A Study of History, III. 8.13.18). Gebelik birok bakmlardan iftilikten stn bir meziyettir. nk, bata hayvanlarn ehliletirilmeleri, yaban bitkilerin ehliletirilmesinden phesiz ki stn bir sanattr. ktisad bakmdan ise ifti, yetitirdii ham mahsul dorudan doruya istihlk ettii halde gebe, aslnda yenmesine imkn olmayan otlar hayvanlara yedirerek onlar ste, ete ve yapaya tahvil eder. Bunun iin g fizik artlara uymak gerekir. Bu miller obanlk mahareti yannda asker kabiliyetlerin de gelimesini salar. leriyi gr, sorumluluk duygusu, fizik ve ahlk dayankllk gibi. Toynbee aynen unlar syler: The Nomads life is indeed a triumph of human skill (gebenin hayat, hi phesiz insan maharetinin bir zaferidir). Atl nomad kavimlerin ve kltrlerinin nemini belirtmek iin onlarn dier kavim aileleri ile mnasebetlerini de dikkate almamz faydal olacaktr. lkin Koppersin fikirlerini belirtelim: nce u bir gerektir ki, hayvan yetitiren nomad kltr Asyada domutur. Dier taraftan ndogermenlerin bu kltrn yaratcs olmayp, ancak ilk alcs olduklar da ispat edilmitir. Son alarn aratrmalarna gre bu kltr Asyada Trkler deil, Prototrkler veya Pretrkler gelitirmilerdir. Bu husus, netice itibariyle, evvelki hkm deitirmez. Koppers Urtrkentum und Urindogermanentum adl eserinde incelemesinin sonucunu aadaki ekilde zetler: Atn ilk ehliletirilmesini ve bununla ilgili karakteristik atl oban kltrnn yaatlmasn, kesin olarak Asyada yaayan eski Trklere kadar dayamak gerekir. Bu balbana kendine has tarih baar olup, dolaysiyle kavimleri ve kltrlerin gelimesinde zel durumlar ve nemli sonular yaratmtr. At ve umum olarak oban kltrnn esas unsurlarn, ilk ndogermenler, eski Trklere borludurlar. Bu irtibatn dorudan doruya veya vasta ile olup olmad hususu henz zlm deildir. Svarilik, grne gre, henz ne eski oban kltrnde ve ne de ndogermenlik evresinde umum ve sistemli bir seviyeye ulamamt. Svariliin dzenli bir ekil almasnda ve gelimesinde komu kltrlerin de tesiri olmutur. Burungu (eski) Trklk ve burungu ndogermenlik sosyolojisi pek ok ve esasl uygunluklar gsterdiinden her ikisinin genetik balantlar hususunda phemiz yoktur. Asyada kk salan din unsurlar da bunu teyid etmektedir. (Belleten: V. 522-23). Mterek sosyoloji (mesela: Byk aile, pederah tekilt, ilk doann hukuku, kadn satn alma vb.), ayrca eski din unsurlar (mesel: Gne efsanesi, atee sayg, balangta tek tanrya tapma ve bunun gelimesi ile fonksiyonlarna gre tal tanrlarn meydana kmas ve dier tabiriyle hypostasisin teekkl vb.) gibi sahalarda bu mutabakat mevcuttur. Ancak Kopperse gre Altayl kavimlerde zikrolunan hususlar daha asl ve saf ekli ile bulunur. Ar tesirlerin gsterilmesinde hibir frsat karmayan Wiesner ise Koppersten daha ihtiyatl olmakla beraber, at bahsinde, ancak harp arabalar kullanmann Ar buluu olduunu syler. Ayn mellif atl savala intikal safhasn Turanid rk karakterli kavimlerden kan tabi bir sonu olarak vasflandrmaktadr. Kanaatine gre bu kavimleri, harp arabas kullanan Arler, douya aknlar

497

srasnda Altaylar evresine srmlerdir. phesiz, Wiesnerin iddias doru olmayp, daha nce sylediklerimizi destekleyen Nehring, Flor ve Amschler vb.nin grleri dorudur. Trkln anayurdunu tesbit bakmndan nce ndogermenlerin anayurdunun neresi olduunu tesbit ve bu hususta yeni aratrclarn vardklar sonular renmek nemlidir. Kopperse gre kltr unsurlarn incelersek, ndogermenliin birinci ana kk sava oban kltrnn kayna olan Orta Asyaya, ikinci ana kk sr hayvanlar yetitiren Gney-Bat Asyaya ynelir. Bu suretle ndogermenlik teekkl tahminimize gre, GneyBat Asyann i ve kuzey blmnde ta ve maden intikal anda meydana gelmitir. Ayn yazar, bu konu ile ilgili dier bir yeni eserinde ndogermenlerin ana-yurdunun Hazar Denizi ile Karadenizin kuzeyindeki sahada bulunduunu sanr. W. Schmidt ve Menghin doudaki anayurt nazariyesi zerinde srarla, byk ndogermenist Schrader gibi, ndogermen anayurdunun Aral Glne kadar uzandn sanrlar. Dier bir ilim sahas olan antropoloji bakmndan incelersek, en ok sz geen Eickstedte gre, en eski ndogermen rk tipi Protonordicus olup Turan Bozkrlarnda teekkl etmitir. Mukayeseli kltr morfolojisine dayanan ve yukarda ad geen nazariyelere gre de Trk anayurdunun ndogermen anayurdunun yannda ve aklanan sebepler dolaysyla bugnk Kazakistanda olmas gerekir. Antropoloji her ne kadar henz kklememi yeni bir ilim ubesi saylrsa da, yine de bir Trk rk olup olmad sorusu varid olabilir. Bilindii zere, bugn bilinen btn kavimler (budunlar), hatt tarih boyunca renilen milletler ve akvam aileleri tarih ncesi binlerce yln karanlnda, eitli rklarn karmalar neticesinde meydana gelmilerdir. Mesel: Almanlarda alt rkn karmas tesbit edilmitir. u halde halk ve rk kavram tamamiyle yekdierini karlamaz. Buna ramen bir rk tipinin, bir halk kitlesinin ounluunu tekil etmesi mmkndr. Bu ihtiyat kaytlar erevesi dahilinde rk konusunu incelemeye devam edebiliriz. Irk antropolojisinin en yeni sonularn ksaca ve imkn nisbetinde basitletirerek zetlemek gerekirse unlar syleyebiliriz: Trklk, byk rk ailesi (Europid, Mongolid ve Negrid) iinde Europid rkna baldr. Europid gurubunun kuzey blmnde pigmenti az olan ak sal ve ak tenli teuto-nordicus, dalo-nordicus ve Dou Baltk rklar; ortada, Orta Asya ilerine kadar uzanan blmde esmer alpin, dinarid ve turanid klar; gney blmnde siyah sal, koyu esmer tenli ve kara gzl mediterran, taurid ve indid rklar bulunmaktadr. Baltkl, alpin, dinarid ve turanid rklar brahikefal, dierleri ise dolihokefaldrlar. Ayrca bunlarn da karmalarndan zel baz eitler meydana gelmitir. Konumuz bakmndan en nemlisi turanid rkdr. Deniker buna ak olarak Turko-tatar, Haddon ise Turk adn vermektedir. Bu rkn tavsifini Bartucz aadaki ekilde yapar: Turanid rkn pek ok somatik hususlar, bunu n Asya rklarna, bilhassa onun incelmi zmrelerine balar. Bu incelmi zmre sz ile europid zmreden Kafkasyal Avarlar, Grcler ve Lezgiler kastolunmaktadr. Trklerde mongoloid rkn ancak silik izleri sezilmektedir. Ortalama boy,

498

erkeklerde 166-167 cm.dir. Nadir olarak daha yksek boylulara rastlanrsa da umum olarak orta boyludurlar. Vcut yaps gzel ve hareketli, yalandka imanlamaya msaittir. Kafatas yuvarlar, 84-85 cm.dir. Aln olduka yksek, yumru ve genitir; ense ksa olmakla beraber, dinarid ve n Asya rklarnda olduu gibi yass olmayp hafif yuvarlaktr. Kafatas da mutedil ekilde yksek olup, tepesi hafif yuvarlaklk gsterir. Kafatasna nazaran yz byk olmayp, aaya doru daralmaktadr. Elmack kemiklerinin fazla gelimesi ve kk olmas sebebiyle aa yukar, ok defa, biraz daralm grnr. Yz, umum olarak geni ve yass olmakla beraber mongoloidlerdekine benzemez. Zira bunun iki taraf ikin olmasna ramen, kesin olarak europid karakterde ve yz sathndan hayli kk durumdadr. Dier taraftan burun nisbeten kk, dz veya ksa gaga burnu biimindedir. Binaenaleyh ne dinarid rkn engel burun kabalna ne de armenid burnun etliliine, mongoloid burun yasslna ve ne de Dou Baltk burun basklna rastlanmaz. Ka kemerini tekil eden kemik hafife gelimi olup, kalar dzgndr. Gz yar nisbeten dar ve kk olmakla beraber, mongoloid perde yoktur. Gzn i kesi d keye nazaran daha ieri kaymtr. Kk siyah gzler, bilhassa kadnlarda canl ve parlaktr. Yanak kemiinin ya yast gelimi ve bu yzden burun-dudak izgisi (sulcus nasolabialis) derindir. Az nisbeten kk, dudaklar ikin olmayp dar ve dzgndrler. ene kk, kuvvetli, dinarid rknda olduu gibi yksek deildir. Kulak kk ve yatktr. Vcuttaki kllar, n Asya rklarnda olduu kadar gelimemi olmakla beraber, kesin olarak europid vasfndadr, mongoloid deildir. Koyu esmer ve siyah sa sk ve dalgaldr. Byk ve sakal siyah ve hafif seyrektir. Yaylma bakmndan turanid rk, dier btn rklarla yarabilir. Sibiryadan itibaren Rusyay katederek Orta Avrupaya, hatt Fransaya kadar sokulur. Kuzeyden balayarak Hindistana, rana ve Balkanlara kadar az veya ok nispette her yerde bu rka rastlayabiliriz. Atl nomad kavimlerden tarih boyunca barndklar sahalarda; eski Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Uygurlar, Macarlar, Peenekler, Kumanlar ve daha sonra katlan dier eitli Trk-Tatar kavimleri iinde, gerek say ve gerekse faaliyet bakmndan en byk kitleyi turanid rknn mensuplar tekil ediyordu. Bugn de gney-bat bozkrlarnda, bilhassa Sibiryann gney blmnde; Trkistanda, Krgz bozkrlarnda, Altayda, Pamir yaylasnda ayrca Gney Rusyada, Kafkasyada, Karadeniz evresinde Moldavyada, Dobrucada, Anadoluda, Bulgaristanda, hatt Avusturyada sz edilen rk olduka byk topluluklar temsil ederler (Bartucz, A magyar ember Bp. 1938. 414-17). Macarlar da olduka karm unsurlardan mrekkep olmakla beraber, en kalabalk ve en nemli unsurunu, mevcut nfusun hemen hemen te birini, turanid rkn bir kolu olan Homo pannonicus: Alfld Ovas rk tekil eder. Bartuczn tahminine gre yurt igali anda bu nisbet daha da fazla idi. Finn-Ugor asll kavimle zaman zaman ve byk lde karan Trk kavimlerinin kanlarn gz nne getirirsek, bu sonucu tabi bulmamz gerekir. Dier taraftan Finn-Ugor asll unsurlar ve onlarla birlikte Baltk rknn kan, Ural evresindeki Trkle kart iin, onlar Macarlarn en yakn akrabalar saylabilirler. Anadolu Trkleri de turanid rknn daha ziyade taurid, dier bir tabirle n Asya unsurlar ile karmlardr. Baz nazariyelere gre mnferit Trk oymaklarna da Mool kan karmtr. Moollar ise europid rktan olmayp sinid ve dier Dou Asya gruplar ile birlikte mongoloid rkndandrlar.

499

Trklerin arasnda, batdan douya doru gidildike, bu rkn vasflarn gsteren gruplara rastlanr. Tekrar unu srarla belirtmeliyiz ki, rk tipinin kendisi, hibir kimsenin nereye bal olduunu zemez. Milyonlarca baltkl veya turanid tipindeki insanlar, bugn kendilerini Rus saymaktadrlar. Buna mukabil taurid, dinarid, mediterran rk tipinde olan Trkler de vardr. Bu bakmdan rk vasfa fazla deer vermek doru deildir. Irk ve kavim ayn anlama gelmedii gibi, rk ve dil mefhumlar da birbirine bal deildir. eitli rklara mensup kimseler ayn dili konuabilirler. Dillerin vasflandrlmasnda Trk kavimlerinin dillerini ve lehelerini Altay dil ailesine balarlar. W. Schottn 1836daki snflandrmasndan beri, Trk ve Fin dillerini bilen bilginler ve dierleri Ural dil ailesi ile birlikte, Trkeyi de Ural-Altay dil ailesinden sayarlar. *** Onlara gre bu dil ailesi emas yledir:

Btn bu diller iltisak (Agglutinasyonlu) dillerden olduklar iin yekdierine yakndrlar. Gnterin 1925te yapt bir dzenlemesine gre, Ural-Altay dilleri muslak (yapk) diller arasnda tal (sobordinatif) bir grup tekil ederler. Ayrca Ural-Altay dillerini, komu ndogermen, Sami ve Tibet-in dil ailelerinden byk lde ayran hususlardan biri de, kelime anlamlarnn cmle mnasebetlerine, rollerine gre, kelimelerin kklerine ekler katmak suretiyle deitirilebilmeleridir. Sesli harflerin ahengi de (bir kelimede ancak yksek veya derin sesli harflerin bulunmas) sz edilen dillerin bir zelliidir. Her ne kadar telffuz ahengi kaidesinden, bugn hayli zlme olmusa da, eski Trkede ve Setlye gre Finn-Ugor temel dilinde bu hususiyet mevcuttu. ndogermen ve Sami dillerinin gramerlerindeki cins, Ural-Altay dillerinde olmad gibi, bunlar kelime nnde sessiz harf yntsn da sevmezler. Bu ve dier vasflar, yukardaki emada gsterilen diller arasnda bir ortaklk yaratmakla beraber, bu tasnif yine de bir nazariye olmaktan ileri gidemez. Mool-Trk dilleri arasndaki balarn mahiyeti sorusu da henz lykiyle zlm deildir. Saysz benzerlikler, acaba eski (burungu) akrabalk, yahut srekli temaslarn bir sonucu mudur? Her ne kadar iki dil arasnda pek ok ses, kelime ve eklerin benzerlii var ise de, bu benzerliklerin birok tabakas olduu dikkati ekmitir. Ayrca temel baz anlamlar, mesel: Say adlarnn birbirinden tamamiyle ayr olduu da tesbit edilmitir. Bu sebeplerden dolay baz bilginler ve bunlar meyannda Trubetsko, ancak uzun mdder beraber yaamann dourduu dil yaknl Sprachbunddan bahsederler (I. Congrs Int. des Linguistes, Leiden, 1930). Buna karlk Mongolistik sahasnda n plnda sz geen ve ayn zamanda salhiyetli Trkolog olarak tanlan bilginlerden Ramstedt, Poppe, Ligetiye gre bir Altay ana dili mevcuttur. Bundan, eski (burungu) Trk ve burungu Mool gelimi

500

olup aralarndaki mterek birok hususlar bugne kadar kalmtr. Ligeti birok gzel ve deerli Trkoloji aratrmalar alanndaki baarsn, Moolcay gznnde bulundurmasna borludur. Eskiden Gomboczn ve son zamanlarda Ligetinin almalar u gerei ortaya koymutur: Trk dillerinin mukayesesi ve tarihi ile megul olan bir bilgin, Mool lehelerinin de ele alnmasn ihmal edemez. Tekrar unu da hatrlatmalyz ki, dil akrabal rk akrabaln gerektirmez. Trk dillerinin ve dolaysyla Altay dillerinin Ural ve bilhassa Finn-Ugor dilleri ile olan yaknlk derecesine gelince, Sauvageot nazariye olarak serdettii baz ses tekabl kanunlarna ve 214 kelimenin etimolojisine dayanarak, Langue Ouraloataique Commune, dier tabirle Ural-Altay dili bulunduunu isbaat alt. Nmeth de, daha ihtiyatl olmakla beraber, Ural dilleri ile Trke arasnda baz kelime ve hatt morfoloji uygunluklar da gsterdi. Bunlardan birkan gzden geirelim: Olmak fiilinin kk: ol. Eski Trke, aatayca: bol; Osmanl: ol; Finn: ole; Vogul: ol; Votyak: val; Macarca: val-vol; Eski Trke: boltm; Macarca: voltam. Unutmak (unut): Votyak: vunet; Finn: unohtaa. Uygur, Kazan Tatarca: tap; Finn: tapaa; Macarca: tap (ondan: tapos, tapad) Uyumak (uyu): Eski Trkede: ud; Uygurca: udu; Mordvin: udo. Kapmak (kap): Finn: kaappaa (okunuu: kp); Votyak: kab; Macarca: kap. Sihirli denek kelimesi: aatay, Krgzca vb.: arba (blemek); Finn: arpa. Gelin kelimesi: or Trke: keli; Ostyak: Kili; Mordvin: kel; Finn: kely (okunuu: kel). Ekin demeti: or T.: kobu; Bakurt: kbe; Finn: kupo, kubu; Macarca: kve. Trke (m, mi) Mesel: yetmi: 70. Zryence, Votyak: mysz; eski Macarca: misz. Mesel: Zryence vetymysz: 50; eski Macarca:

501

harmisz: 30. Ta ve ga ablativus ve lovativus ekleri ile baz fiillerden yaplm isimlerin ve fiil ekimlerinin de Finn dillerinde tam karlklar vardr. Cmle kurulularnda bilhassa Lativus ile yaplan tamlamalarda mutabakat oktur. Nmeth Netice itibariyle, Ural ve Trk dilleri arasndaki dil mnasebeti eski akrabal andrmaktadr diye ihtiyatl bir mtala yrtmektedir. imdi, bir de, Ural-Altay dil ailesi diye anlan dil gurubunun dier dil gruplar ile olan mnasebetini tetkik edersek grlr ki, birbirleri arasndaki kesin farklara ramen bunlardan ndogermen dilleri dierlerine nazaran en yakn saylabilir. sveli Collinder, eskiden byk nem verilen agglutinasyonlu ve fleksiyonlu diller arasndaki farkn, aslnda ok nemli olmadna iaret etmektedir. Ural ve Altay dil ailesi iinde Trk lehelerini ele alacak olursak, Trkenin tarihini, Gktrk yaztlarndan beri, yani VII. yzyldan itibaren biliyoruz. Ondan nceki alardan ancak has isimlerle, in kaynaklarnda grlen Hun ana ait baz kelimeler kalmtr. Mesel: kz, katun (hatun), bg (sihir), tengri (gk), krsa (karsak: tilki), tinglig (tiyin: sincap), tok (kaln, kuvvetli) gibi. En eski zel isimler fonetik bakmndan pek az, morfolojik bakmndan daha da az deerlidirler. Trke izah mmkn en eski has isimlerden biri Abarisdir; eski Yunan kaynaklarnda geer. Efsaneye gre Apollonun rahibi idi. sann doumundan nce VII. yzyl balarnda Altay dalarnn kuzeyine den bozkrlardan Apollonun kutsal kular, ark syleyen kuularn lkesinden uan bir oka binerek Yunanistana geldi. ark syleyen kuular ve ok stne binerek umak tabirleri Trk amanlnda geer. Yunan efsanesinde Altay Dalarna dellet ettiini sandmz Riphaei Dalar tabiri de ilgi ekicidir. Abaris adnn sonundaki -is, Yunanca ek olduu iin itikak bakmndan glk arz etmez. Bu zel isim zerinde inceleme yapan Moravcsik, Abarisi isabetli bir grle 2600 yl nceki Avar kavim ad ile birletirmektedir. (Abaris Avarlarn tarihte byk rol oynamalarndan 1200 yl nceye aittir). Avar kavminin eski ad Abar idi, kar koyan anlamna gelen bu isim tipik Trkedir. Daha ileride de grlecei zere, bu tarz kavim adlar Trkede pek oktur. Titiz bir tenkidi, Abaris ile Avarlarn tarih sahnesine klar arasnda bin yllk bir farkn olduunu syleyebilir. Trkoloun buna cevab u olacaktr: Trk kabile adlar arasnda 1200, hatt 1500 yldan beri kalan ve bugn de kullanlan kelimeler de vardr. Mesel: Sabar, Tli, Trgi gibi. skitler ve Trklk mnasebetlerinin de bu konularla ilgisi vardr. skitlerden bize kalan baz has isimler ran dillerinin vasflarn tarlar. Ancak yle kltr unsurlar da vardr ki, bunlar bizi douya gtrrler. Herodotos, Skithalarn kuzeyindeki tek gzl Arimasp kavminden bahseder. Bunlar altn muhafaza eden Grifonlarn komular olup altn temin etmeye alrlar. Lauferin tezine gre, (bu tezi Nmeth de kabule ayan bulur) Arimasplar Moollardr. Zira, Moollarda bu tarz efsane bugn de mevcut olduu gibi, Moolcada rm-dk tek gzl anlamna gelmektedir. Richthofene gre, skitler doudaki Ural-Altayl unsurlarla karmlardr. Son zamanlarda Wiesner, kafatas llerine ve Hippokratesin tavsiflerine dayanarak, skitlerin Turanid unsurlarna iaret etmektedir.

502

Abaris adndan baka, Yunan tarih yazarlarnda dier szlere da rastlanlr. Bunlarn da Trke ile aklanmas denenmitir. Mesel: skite, askh ve Karthasis adlar gibi. Herodotosa gre askh yabani vine ezmesinden yaplan koyu bir ikidir. Nmeth bu sz tam manasiyle Trke saylamaz! der. Curtius Rufus, Byk skender andan Karthasisin skit kralnn kardei olduunu syler. Nldeke bu sz Trke karda ile birletirir. Nmeth buna da itiraz ederek, kardein en eski eklinin karnda olduunu ve Byk skender anda da bu ekilde olmas gerektiini belirtmitir. Avrupadaki Hunlara ait has isimler de dil yadigr olarak deerlidirler. Avrupann byk uluslar daha ortada yokken ve Slvlarn tarihsiz ve mehul ynlar arasndan, Ruslar dahil, tek bir kavim dahi sivrilmemi iken, Trk uluslarnn ok eski alardan itibaren has isimlerini takip etmek mmkndr. ngiliz, Rus vs. zeks daha ortaya hibir eser vermedii ve bu milletlerin kendilerine gelerek uurlarna sahip olmadklar bir ada, Trk asll Mahmut al-Kgar ansiklopedi deeri tayan muazzam bir szlk meydana getirmitir. Mahmut Kgar mill ilmin, Trkolojinin kurucusu saylabilir. Trke en muhafazakr dillerdin biridir. Bu muhafazakrlk, Trkln yurdu olan Eurasia bozkrnn muazzam bir coraf birlik tekil etmesi ile de ilgilidir. Burada sk sk byk Trk siyas birlikleri teekkl ettii iin srekli zel gelimeler de olmamtr. Tabiatiyle bu muazzam sahann eitli blmlerinde, iki bin yl zarfnda eitli kltrler ile temaslar neticesinde, lehelerine saysz kelimeler katlmtr. Anadolu, Krm ve Azerbaycan Trkesinde, Arapa, Farsa; Yakut ile Krgz, Sibirya ve Altay lehelerinde ise Moolca unsurlar oktur. Halbuki, eski asl unsurlar ele alnacak olursa, bugnk Trk dilleri topluluunda ancak uvaa ile Yakutann farkl olduu grlr. Bu dillerde, eski Trk ana dilinde, kelime bandaki y sesi deierek s olmutur. Mesel: Gktrke yiti ve Anadolu Tresindeki yedi kelimesinin uvaas sittse ve Yakutas ise settedir. Anadolu Trkesindeki yaka, Uygurca ve Krmca yoga kelimesi yerine uvaada suga, Yakutada saga kullanlr. Bu esasa dayanarak Nmeth Trk dillerini (Y) Trkesi ve (S) Trkesi diye iki gruba ayrd. Eski Trk kavimleri arasnda Gktrkler, Uygurlar, Ouzlar, Kumanlar vb. (Y) Trkesi grubuna, Ogur Trkleri (Bulgar Trkleri) ise (S) Trkesi grubuna baldrlar. Tarih boyunca Ogur kavimleri bozkr blgesinin bat ucunda grnmlerdir. Ogur Trklerini ve onlarn bugnk bakiyeleri olan uvalar, dier Trk topluluklarndan ayran zelliklerden biri de: Trkedeki (Z) harfi yerine (R) harfinin kullanlmasdr. Mesel: Ouz yerine Our, sz yerine sr (uvaa ser), Macarcada szr; otuz yerine utur (Uturgur: Otuzgur adl kavmin ismi) gibi. Dilbiliminde bu zellie rotacizmus (rotasizm) denir. Trk dillerinin yeni, fakat olduka kark dier bir tasnifini de Samoylovi adndaki Rus bilgini yapt. O da nce (Z ve R) ana gruplarna ayrmaktadr. Ondan sonra (Z) grubundaki leheleri, ayak kelimesinin ortasndaki sessizin telffuz ekline veya fiil kknden yaplan ve sfat fiilin (g) ile tekil edilip edilmediine gre aadaki ekilde tal blmlere ayrmaktadr:

503

Buna gre, bugnk Kazan Tatarlarnn dili tokuz, ayak, kalgan, taul tipinde; Anadolu Trkesi ise tokuz, ayak, kalan tipinde bir lehedir. Trk kavimlerinin birbirleri ile olan srekli temas ve karmalar dolaysiyle baz leheler ayn zamanda birka lehe zellii gsterebilirler. Bu bakmdan Samoyloviin tasnifi birok soruyu cevapsz brakmaktadr. Son zamanlarda Ligeti baarl saylabilecek bir tasnif denemesi yapmtr. Bunun hakknda ancak Brczinin Macar Etimoloji Szlnn (Magyar Szfejt Sztar) nszndeki aklamay iktibasla yetineceiz: 1- Uz (Ouz) karakterli diller: Azerbaycan, Krm (A) Anadolu Trkleri, Trkmen, Seluklu; 2- Kpak karakterinde olan diller: Balkar, Bakrt, Karaay, Karay, Krgz, Kazan, Kazak, Krm (B), Kumuk, Kurdak, Mier, Nogay, zbeg, Tobol, Tura, Peenek, Kuman ve Houtsma, Et-Tuhfet, Abu Hayyan vs. szlklerindeki kelimeler; 3- Sibirya karakterini tayan leheler: Abakan, Altay, Baraba, Kan, Kundak, Karagas, Kzl, Kondom, Koybal, Kumand, Kerik, Lebed, or, Sagay, Soyot, Telet; 4- Trk karakterinde olan leheler: aatay, in Trkistan leheleri; 5- uva; 6- Yakut; 7- Gktrk; 8- Uygur; 9- Trkistann dier leheleri. Son zamanlarda Trk dillerinin birok yeni tasnifi yaplmtr. Rsnen (Materialien zur trkischen Lautgeschichte. 1949) ve Baskakavun (1952) tasnifleri yannda Rahmeti Aratn ok esasl ve teferruatl snflandrmas mevcuttur. Bu meyanda Benzing ve Mengesin tasniflerine de iaret edelim (Philologiae Turcicae Fundamenta, I. 1959, 1-10). Trk ive ve lehelerinin tasnifi ile ilgili aratrmalar ta batan zamanmza kadar ayr ayr inceleyerek mukayeseli bir ekilde tarihesini yapan ve bu aratrmalardaki mspet ve menfi grleri de belirterek bir neticeye varmaya alan R. R. Arat, eski tasniflere nazaran ok daha mspet bir tasnif eklini ortaya koymu bulunmaktadr (Trkiyat Mecmuas 1953, s. 59-139, tasnif tablosu: s. 139). R. R. Aratn, Trk lehe ve ivelerinin tasnifi hakkndaki fikirlerini hulsa ederek, onun tasnif cedvelini de vermek suretiyle bu bahsi kapatm olacaz: Trk dilinin lehe ve iveleri, vaktiyle J. Nmethin de iaret etmi olduu gibi, kelime bandaki y- ~s- hususiyetine gre, bir tarafta Yakut ve uva leheleri ile dier tarafta btn dier iveler olmak zere, iki byk ksma ayrlmaktadr. ivelerin tasnifinde kabul edilmi olan umum esaslardan z~r ve z (<d)~r husususiyetine gre de uva lehesi hem Yakut lehesinden hem de dier ivelerden farkl bir durumda bulunmaktadr; buna bir de bu leheyi dier lehe ve ivelerden ayran ~l hususiyetini eklemek mmkndr. Trk dilinin btnn gz nnde tutan btn tasniflerde uva lehesinin Trk dili iinde ayr bir grup tekil etmesi icap ettii neticesine varlm olduundan, bu hususun mnakaas artk bahis mevzuu deildir. Yakut lehesi de, y-~s- hususiyetinden baka d~t hususiyeti ile, dier lehe ve ivelerden farkl ayr bir grup tekil eder. Bu lehenin Samoylovite d-grubunun (Uygur, kuzey-dou) t-blmne tek bana ve Bogoroditskiyde, Karagas ve Tuva iveleri ile birlikte, kuzey-dou grubuna idhal edilmi

504

olmas yanltr. Dier ivelere gelince, bunlar ilk nce ivelerin tasnifinde esas olarak kabul edilen seslerden d (adak) sesinin inkiaf ekillerine gre ayrmak icap eder. Buna gre, bir tarafta d sesinin muhafaza edilmesi ve dier tarafta bunun z sesine inklp etmesi hususiyetleri ile, kendiliinden iki grup meydana kmaktadr. Geri kalan btn iveler, d>y bakmndan, y ksmna dahil bulunduklarndan, bunlarn tasnifinde bu hususiyetin dnda, baka bir esas bulmak lzm gelmektedir; bu da E sesinin muhtelif durumlarda ivelerde arz ettii inkiaf ekillerinde bulunmaktadr. Bu suretle tek heceli kelimelerin sonunda E>v (u) hususiyetine gre, ayr bir grup ve birden fazla heceli szlerin sonundaki E sesinin, sedaszlaarak, W sesine inklp etmesi hususiyetine gre de, baka bir grup ayrlabilmektedir. Yukardaki ive gruplar bylece tanzim edildikten sonra, geride daha iki ive grubu kalmaktadr. Bu gruplarn ikisi de tek heceli szlerin sonundaki E sesinin muhafaza edilmesi ve birden fazla heceli szlerin sonundaki E sesinin dmesi hususunda birlemekte, fakat tasrif eklerinin bandaki E sesinin durumu bakmndan, birbirinden ayrlmaktadr. Tasnif eklerinin bandaki E sesini dren ive grubu ayn zamanda kelime bandaki t- sesini sadalatrarak, d- ekline sokmaktadr. ive gruplarnn iaretinde birlii muhafaza etmek bakmndan, bu son hususiyetin de tasnifin esas unsurlar arasna alnmas faydal olur. Bu hususiyetlere gre, Trke lehe ve ive gruplar ve hususiyetleri u ekilde sralanabilir. A. Trk lehe gruplar: I. r-Grupu (r~z, l~, s-~y-) (uva). II. t-Grupu (t~d, s-~y-) (Yakut). B. Trk ive gruplar: I. d-Grupu (adaW, taE, taElE, WalEan) (Sayan). II. z-Grupu (azaW, taE, taElE, WalEan) (Abakan). III. tav-Grupu (ayaW, tav, tavl, WalEan) (Kuzey). IV. taEl-Grupu (ayaW, taE, taEl, WalEan) (Tom). V. taElW-Grupu (ayaW, taE, taElW, WalEan) (Dou). VI. daEl-Grupu (ayaW, daE, daEl, Walan) (Gney). Trk ivelerinin tasnifi ile ilgili aklamasn, R. R. Arat aada verilen cedvelde hulsa etmektedir:

505

Fonoloji bakmndan bugnk Trk lehe ve ivelerinin de snflandrlmasnn mmkn olduunu sanyoruz. Asl Trk dilinde aadaki sessizler kullanlyordu: p, b, t, d, q, k, y, g, , s, z, y, l, r, m, n, ng, . Bunlarn da arasndan ancak b, t, q, k, s, , y, , sessizleri kelime nnde bulunur. Seslilerden a, (ak e), e (kapal e), i, , o, , u, bilinmektedir. Finlandiyal Rsnen, Macar Ligeti ve Alman Mengesin aratrmalarna gre uzun seslilerde bulunuyordu. Bu uzun sesleri Mahmud al-Kgar XI. yzylda kullanmtr. Macarcaya geen eski Trk szlerinde de bunlar gstermek mmkndr. Mesel: kp (resim), br (cret), r (amur) szm (say) vb. Bugn, edindiimiz bilgiye gre, Trk dilleri tarihindeki devirleri u ekilde ayrabiliriz: 1- Ana Trke a: sann doumuna yakn yllarda bu dil kullanlmakta idi. zellikleri: Uzun seslilerin ve kelime nnde -h- sesinin bulunmasdr. 2- Eski Trke a: Milttan sonra altnc yzyldan balayarak dokuzuncu yzyln ortalarna kadar srer. Bu blme Gktrk ve Erken Uygur oyma yazl dil metinleri ile byk bir ihtimalle Erken Krgz lehesi girer. 3- Orta Trke a: IX-XV. yzyllar ihtiva eder. Bu blme Uygur edebiyat altn ann eserleri girer. Mahmud al-Kgarnin ansiklopedisi, aatay edebiyatnn mbyk eserleri: Rabgz, Nevy vb. Kpak szlkleri ile Codex Cumanicus vb. 4- Yeni Trk a: XVI. yzyldan zamanmza kadar Eski Trk metinlerinden daha ahenkli, temiz ve gzel bir dil dikkati ekmektedir. Gktrk yaztlarnn dilinde kuvvet, asalet ve destan hamaset salr. Uygur eserlerinin dili ok tarafl olup, din felsefesinin en mcerret mefhumlarn saf ve bozulmam Trke ile ifade edebilmektedir. aataycaya gelince, o zamann bilgini (polihistoru) Nevy 1499da cesaretle ve birok rnekler vererek, ifade bakmndan Trkenin ok ileri ve ilenmi bir dil olan Farsadan geri kalmadn ispat etmitir. Trk edeb dili daha sonralar arln muhafaza edememitir. Bir sr lzumsuz Arapa ve Farsa unsurlarla dolduruldu. Buna ramen yenileme mit ve imknlar mevcuttur. Zira edeb dile safl kazandracak unsurlar, eski Trk edebiyatnda ve Anadolunun ok zengin halk dilinde bulunmaktadr. Yaynlanan Anadolu azlar derleme szlklerinin imdiye kadar bilinmeyen sz hazinesine, pek ok Macar szlerinin kaynaklarn aydnlatacak malzemeye de rastlanmaktadr. Mesel: bocs (bo): ay yavrusu; csatak (atak): amurlu (yer); kopors (koporo): tabut (kaburcak) vb. *** imdiye kadar, birok defa Trk kavim ad geti; Macarca Trk de bu szden gelimitir. Bu sz Trkln en eski ad deildir. Hun devleti daldktan, toba, Avar ve Sabarlar tarih sahnesinden ekildikten sonra Trk sz ilk defa VI. yzylda meydana kmtr.

506

Bu umum kanaate ramen, in-u adl in kronikasnda, Tu-ko kavminden Hiung-nu (Hun) anylerinin meydana kmalarndan sz edildiine gre, Trk sznn burada yanl kullanlp kullanlmadn aydnlatmak gerekir. Tobalarda Tu-ku adl bir oymak vard. (Eberhard, Lin-Yan 52) (ayrca baknz: Hamit Koay, Trk Sz Hakknda, Zeki Velidi Armaan kitab). Trk sz Uygurca eski metinlerde kuvvet anlamnda, cins isimi olarak da gemektedir. Eski Trk oymak ve kii adlar arasnda bu anlama gelen pek ok sz bulunur. Mesel: Berk, K, Erdim vb. gibi Trk adlarnn da nce bir oymak ad olduu anlalmaktadr. Sonradan bu isim daha byk ethnik teekkle ad olmutur. Trk devletinin Khingan dalarndan Azak denizine kadar sratle yayln da hatrlarsak bu man deiikliinin ksa zamanda meydana geldiine hkmedebiliriz. Kuban rma boyunca yaayan Macarlar VI. yzyln sonunda Ermeni Khoreneli Moses (ad geen devlete bal olmalar dolaysiyle), Trk olarak adlandrmaktadr. XI. yzyla kadar bat kaynaklar Macarlar, bugnk yurtlarn igal ettikten sonra da, umum olarak Trk diye tannmlardr. *** Trk ad meneinin aratrlmas, dikkatimizi, Trk oymak ve has adlar konusuna evirir. Buna pek ok nemli soru baldr; eski Trk isimleri, dank Trk dili yadigrlar sayldklar iin, bunlarn da incelenmesi dil bilginlerini ilgilendirir. Yerleme tarihi ile uraan tarihiler iin de gereklidir. nk, binlerce yl boyunca, Hoang-ho yanndaki Salar (Singhoa-ting) ehrinden Viyanaya kadar uzanan sahada saysz Trk oymak veya has ismi geer. Bu ise, sz geen geni alanda Trklerin yaadn veya buralarda Trk tesiri bulunduunu ispat eder. Bunlar ister Abbasi halifelerinin veya in hkmdarlarnn kumandanlarnn, veyahut da Rumen boylarnn, Rus Kazaklarnn ad olsun bu adlarn hepsi Trklkle ilgilidir. Trk zel isimlerine ait pek zengin kaynaklar olmasna ramen, bununla imdiye kadar yeter derecede uraan yoktu. Halbuki, yerleme blgeleri olan kylere, dier dillerde olduu gibi, bunlarn yannda akan rmaklara, evresindeki dalara, o blgeye has aa ve hayvanlara, jeolojik teekkllere verilen adlara veya vaktiyle orada yaayan ulus, oymak veyahut ahsa nisbetle adlandrlm olabilirler. Bilhassa bu sonuncusu (ahs adlar) nemlidir. Mesel: En eski Trk oymak asll Macar ky adlar arasnda: Krt (Karyn), Kr (Ker, pek byk), Kesi (kesek, para) bu cmledendirler. XVIII. yzyln sonlarnda douyu dolaan Georgi Bakurtlarn kylerine ada aksakallar adnn verildiini syler. Oymak veya ahs adlarndan iyelik eki kullanmadan meydana gelmi ky adlar btn Trk dilleri alannda snrszdr. Hatt bugn yalnz Slavca yahut Rumence konuulan yerlerde bile buna rastlanlr. Trk dil alannda (Tpk Macarcada olduu gibi) bir yerin ilk sahibi olan ahsn ad, eksiz olarak ky ad yerinde kullanlr. Slvca bu adn sonuna -ovo-, -sk vb. ekler gelir. Mesel Bulgarca Selikovo, Rusa, Abaovo, Alatnsk, Akmolinsk, Tarkanovo vb. Rumencede -eni, eti ekleri gelir. Buna rnek olarak Belireti, Comandaresti, Tonguzeni vb. zikredilebilir. Irmak adlar da birka blme ayrlr. Kk rmak adlar ky veya ahs isimlerine izafe

507

suretiyle verilmi olabilir. Renk adlarn tayan rmaklara Balkanlarda in snrna kadar rastlanr. Mesel: Karasu Bozylga, Yeilz (z), nehir kys bitkilerine izafe suretiyle Taldsu (stl), Borao vb. Da adlarnda da durum ayndr: Bozuk, Kgmen (gk rengi) gibi. Daha az nemli yer, rmak, tepe ve geit gruplarnda evre ile ilgili olarak obanlarn, kervanclarn yeknesak hayatnda vukua gelen bir deiiklik veya hadiseye nisbetle adlandrlm olabilirler. Mesel: Dou Trkistanda tan ast (idonu ast), Trkistanda Barsa-Kilmez (varsa gelmez), Anadoluda Gelin utu kayas gibi. Dier Trk has isimlerinde kii ve cemiyet adlarn, baka bir ifde ile has isimler ile oymak ve ulus adlarn ayrabiliriz. Trk has isimlerinin aln tek bir hadise olmayp, kavim adlarnda olduu gibi bir dzene baldr. ptida derecesinde dier kavim ailelerinde ad verme, ad gelimesinde bal olduu psikolojik zeminin tesiri altndadr. Bunlar inceler ve eski Trk kaynaklarndaki adlarla mukayeselerimizi yaparsak dikkate ayan benzerliklerin bulunduunu grrz. Ad verme, gerek Trklerde ve gerekse dier kavimlerde sihr zemin ve teferruatnn tesiri altndadr. Ad verilirken tabiat kuvvetlerinin, ruhlarn ve cinlerin yeni doan ocuun hayatna muhtemel mdahaleleri hesaba katlr. Bu konuya bir dereceye kadar, totem (Trke onun) ile ilgili adlar da alabiliriz. Totemizmin mantk ncesi (prelojik), iptida gr, ilk nce Amerikal kzlderililer (ndianlar) da tesbit olunmu ve onlarn dilindeki totem kelimesi ile ifade edilmitir. Bu gre gre hayvanlar, hatt bitkiler mistik yksek derecede varlklardr. Mans cin anlamn da kapsamaktadr. Totem, gerek ferdin ve gerekse oyman ceddidir. Totemizmin aslnda, eski Trk kltrnn unsurlar arasnda olmayp, dier kltr evrelerinden alnm olduu sanlmaktadr. Onun iin Trklk bakmndan fazla nem tamaz. Ouz oymaklarnn kklerine, ayrllarna ait efsane en gze arpandr. Muhtemel totem adlarna misal: Bozkurt, Kk bri, Uku (bayku), Turul (turul), Ylan, Ayu, Esperik, Kartal, Omurtag, Turuntay Tugan (doan), Akku (turul dahil son alts yrtc kutur), urtan (turna bal), Bogday (buday), Arpa vb. htimale dayanan totem meneli adlardan sonra ahs adlarnn daha ak olan kategorilerine geebiliriz: I) Amal (entansiyonlu) adlar. Ruhlara verilen iaretler: a) Ana ve babann dilekleri: 1- Yeni doan ocuun uzun mrl olmas iin: Toktasn, Dursun vb. 2- Gelecek sefer de olan ocuu domasn istemelerini belirtmek iin: Kz-yeter, Oul-gerek gibi.

508

3- Doan ocuun, ana ve babann bir dileini, umudunu tahakkuk ettirmesi iin: ltut, Hindal, ldz, Baybolsun, Bebine vb. b) Apotropeonlar, yani koruyucu adlar: 1- Kt ruhlar korkutan, srat ve kuvvet anlamna gelen adlar: Kolbas, Brberdi, Katlboa, Altbars gibi. Bunlarn bir ksm totemistik meneli de olabilir. 2- Hor grlen baz hayvan adlar (kt ruhlarn yeni doan ocuun deersiz, ana ve baba tarafndan sevilmediini, lm ana ve baba iin znt tekil etmeyeceini gstermesi iin): Kpek, Barak gibi. 3- Ayn maksatla ocuun sevilmediini gstermek iin kullanlan irkin adlar: tkdn, Murdar, Sank, tbok gibi. 4- Erkek ocuklarna verilen kadn adlar veyahut kadn anlamnda olan adlar: Karakz, Kurtka, Bike gibi. 5- Kt ruhlar yanltan baka cins adlar. Bunlar arasnda nefret edilen kavimlerin adlar: Bolmaz, Satlm, Kala, Orus, Sart-Kalmak gibi. 6- Teofor yani, Allah adn kapsayan adlarn bir ksm: Tengri-Berdi, Kuday-Berdi gibi. Tengri kt ruhlardan stndr. c) ocuk iin iyi dilekleri dorudan doruya, dolaysz anlatan adlar: 1- Mutluluu, baary dileyen adlar: Bekbol, ahbula, Efendibula, dir gibi. 2- Uzun mr dileyen adlar: Yzyaar, Kobcaar, (okyaar), Binyaar gibi. 3- yi karakter zellikleri anlatan adlar: Tnbek, Canbek, Bilir, Alper gibi. Sayg duyulan kavimlerin adlar, gzellii ve kuvveti herkese bilinen nesne adlar da bu blme girer: Elmas, Bulat gibi. 4- Vcutla ilgili iyi zellikler, hayvan ve bitkilerin mspet zelliklerini belirten adlar: Karpuz, Kabak, Torsuk, Syrk, Selvi, Elif gibi. d) Gsteri ifade eden adlar. Bir blm VI ve VIInci maddelerde anlatlacak olan ve atalarn, byk kimselerin adlarndan gelen isimler. Rtbe bildiren adlar da bu ikinci kategoriye alabiliriz. II- Tesadf leminden alnm iaretler (indiciumlar): a- Yeni doan ocuun gze arpan bir zellii (vcut yaps, rengi vb.): Mengli, utur, Kzl vb. b- Doumdan sonra ilk gze arpan veya iitilen adlar: Balta, ubuk, akan, Kumz, Palav

509

(pilv) gibi. c- Doumdan sonra grlen hayvan ve bitki adlar: Karga, Kabak, Koyan (tavan), Alma gibi. d- adra, odaya ilk giren kii; ii ad veya rtbesi, bal olduu kavim, aulda (kyde) bulunan misafir adlar: Kerbende, Kteli-kaka, eri, Dgdrbay (Doktor bay), Candaralbek (Generalbey), Uzunbut (mehur seyyah Sven Hedin), Orus, Tatar gibi. e- Ana veya babann ilk duyduu veya syledii sz: ktur (sus), Balaboldu, Tepremez, Artm, Yarman gibi. f- Doum annda vuku bulan meteorolojik veya astronomik bir olay: Ayaz, Tolun, Yamur, Duman, Aydoa gibi. g- Gn, mevsim ve bayram adlar: Noruz, Yangot (yeni ot), Adina, Sal-beg, Bayram, Ramazan gibi. h- Doum zamanndaki nemli bir olay, ziyafet vb.: Bayga-bar, Toyboldu gibi. - Doum annda yenilen kavim, memleket, hkmdar adalar: Gr-sant (Aleddin Harzemahn Grhan yendii zaman doan oluna verdii ad), Macar (Batu Hann Macarlar yendii zaman verilen adlar) gibi. i- Doum yerinin yaknnda bulunan nehir, doum yerinin bulunduu yayla, ehir, krgir ev vb.: Etil, Altay, Yayla, Tatura, Badat-Hatun gibi. j- Babann ya: Elli-bay, Elli-ulu (olu), Altm gibi. k- Yeni doan ocuun kanc ocuk olduu: Trt-ul (drt oul), Alt, Yedi-san (say) gibi. l- Din adamnn bulduu rastlant: Kuran yapraklarnn kartrlmas ile bulunan ad: Yasin gibi. III. Teofor adlar: Kt ruhlar artmak maksadiyle veya ok defa da ana ve babann sevincini, krann gsterirler: Tengri-bermi, Kuday-berdi (Hda verdi) gibi. IV. Ana ve babann sevgisini, efkatini gsteren adlar (Hypochoristica). Bunlar, umum olarak ince, deerli, tatl, gzel, kk bir ey anlamna gelen ve daha ziyade kzlara verilen adlardr: iek Kzkna, Altun-gl, Glaym, nci gibi. V. Kiilere bal adlar: 1- Ata ve akraba adlar, 2- Herkes tarafndan tannan ve byk ahsiyetlerin adlar, ksmen moda adlar: gedey, Kbilay, Baybars gibi.

510

VI. Rtbe ve unvan adlar. Yukarda, II/c ve II/d ile belirtilen hususlarla ilgili adlar: Yula, Tarhan, Sultanbey gibi. Toplu (kollektif) adlar (Soy, Uru, Boy, Oymak, Kabile Kavim): 1- erden Gelimi Olanlar: Has isimden klan ad, klan adndan oymak ad ve oymak ad baa getii zaman budun, kavim, millet ad olur: zbek, Nogay gibi. 2- (a)- Dardan konan adlar: Oymak bakannn, dolaysiyle oyman geni gebe devleti (ili) erevesi iinde idar ve asker grevine dellet eder. Tarhan, Inak, Kabukn-Yula gibi. (b)- Dardan Taklan Adlar: Oyman, halkn herhangi bir zellii ile ilgilidir: Kesik, Aaeri gibi. Oymak ad ok defa kavim ad olabilecei gibi, siyas birliin zayflamas ve kmesi ile byk teekkln ad oymak, hatt oymak dalnn ad eklinde mevcudiyetini muhafaza edebilir. Soy, boy adlarnn umum olarak ahs adlarndan, nfuzlu aile reislerinin adlarndan gelimesi, o ailenin nesiller boyunca daha byk teekkl haline gelmesine baldr. Boy ve ahs adlarndan gelen soy, boy vs. adlar ahs adlarnda olduu gibi, ayn morfolojik ve semantik snflamalara baldr. Byk siyas teekkl (oymak, kavim) adlar arasnda nemli bir grup dier bir bakmdan dikkatimizi ekmektedir. in vakiyinmeleri, Bat Trklerinin hkmdar Ibarakaann halkn ne ekilde 10 boydan mrekkep birlik haline koyduunu aklamaktadrlar. Hakan her boyun bana bir ad tayin etti. Her ad kudret almeti olarak bir ok (silh) ald. Bu sebepten tr on boy on ok adn ald. Boylarn oklarla blnn Ouz boylar ile ilgili efsanede de bulabiliyoruz. Bizzat Ouz ad da aslnda oktan gelmekte ve ayn zamanda boy anlamn tamaktadr. Ok sz birok boy adna girmitir: Trk-Bulgar, Onogur gibi. Peenek boy adlar da, ileride grlecei zere, kavmin siyas kuruluu ile ilgilidir. Peeneklerde ve dier Trk kavimlerinde boylar birliine bakanlk eden oymak reisinin ad tekmil birlie lem olarak kalmaktadr. Oymak ve kavimlerin dardan gelen adlar onlarn kurulular ile de ilgili olabilir. Mesel Bulgar (kark), Kurama (kark), Kala (bakiye), Krk (kalnt), eski Macar Keszi Trke Kesekten (kesilmi, para) anlamlarna gelmektedirler. Kavim adlar kader deiiklii sebebiyle de verilmi olabilir: Mesel: Sabar, Kazar, Avar, Kabar bu cmledendirler. Veya, ad bir kavmin karakterine de iaret edebilir. Mesel: uva (sulhu, itidalli), Uygur (itaatli) gibi. ahs adlar konusuna yine dnelim. Hristiyanl kabul eden Macarlarda olduu gibi, slmiyeti kabul eden Trklerde de saha itibariyle kuzeyden gneye indike ve zaman bakmndan yeni aa yaklatka, slm dininin tesiri altnda, birinci derecede Arap, ikinci derecede Acem adlar yerleti. Bu konuda ksaca unlar syleyebiliriz: Arapa ad vermekteki kaideler keyfi olarak bozulmasa idi isimler gayet ak anlalabilirdi. Esas yledir: Knye (ahsn en byk olunun ad) ve bunun nne

511

katlan Abu (peder) sz ile isterse vcudu ile ilgili bir nian veya yer ad vb. isim+pederin, ceddinin ad (patronymlar) ve buna katlan ibn (olu) sz+lkab (sayg ad; umum olarak-din, mlk, zaman, devlet szlerinin terkibi) kullanlr. Memlklarda ise Memlkun eski efendisinin ad da eklenir. Kullanlta ismin yerini knye almtr. Mesel Abul-Farac Ali ibn Hseyin Al-sfahn (Arap), Abu-l-Gazi (Hiveli Trk tarih yazar). Hkmdarlarn ve byk devlet adamlarnn lkab n plna geer. Mesel: Salh al-Din gibi. Yazarlar, airlerde ise nisba tercih olunur. Mesel al-Birun. Bazen de patronymikon esastr. Mesel: bn Tagriberdi: Tanr verdi (Memlk tarih yazar). imdi tam ekilli birka ad verelim: Mahmud ibn alHseyin ibn Muhammed al Kagr (isim+ 2 patronymikon+nisba); Abu-l-Rayhan Muhammed ibn Ahmed al-Brun (knye+isim+patronymikon+nisba); az-Zhir Rukn al-Din Beybars al-Bundukdar (lkab+isim+nisba); al-Malik al Nsir Salah al-Din Abu-l-Muzaffar Yusuf (nvan+lkab+knye+isim). Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn shak Nizam ul-Mlk al Tsi. Byk Seluk hkmdarlarndan Alp Arslan ve Melikahn vezirinin tam ad (knye+isim+patronymikon+lkab+nisba). Acem tesiri ve Farsa isimler en ok Anadolu Seluklularnda ve Hindistanda kklemitir. Bunlar ksmen Sasanler devrine ait eserlerden iktibas ve ksmen de yeni bululardr. Birinci grupa, byk hkmdar anlamna gelen Key kelimesi ile tamamlanan Keyhsrev, Keykubad; ikinci gruba Cihangir (dnya fatihi) rnek olarak gsterilebilir. Trkler dier halklar ve dolays ile yabanc kltrler ile temasa geip onlarn tesiri altnda kaldka adlarn da almlardr. Bu sebeple Trk adlar arasnda, baz Mool ve Kpaklarda Rus meneli szlere raslanr ise de bunlarn ancak tal nemi vardr. *** Gebe toplulua bal ferdlerde ad verme dnyaya gelile ilgili ilk bir konudur. Shr itikatlara dayanan br dnyaya inantan ise hayatn son safhas olan l gmme detleri geliir. Eski Trklerde toy umum bir gelenek idi. l ziyafetine bizzat lnn de katld kanaati hakim idi. Yas tutanlar ly elendirmek iin toplanrlar, gelecekte de onun koruyuculuuna snarak eve balamak isterler. Eski Trkler, mesel Gktrkler defin merasimi iin yaprak dkmn veya aalarn yapraklanmas zamann beklerler, byklerin mezar stne toprak yarak kurgan (tepe) yaparlard. ran asll atl kavimlerde de ayni adet cari idi. in snrlarndan Macaristana kadar uzanan bozkr yolu boyunca bu kurganlar sralanr. Mezara (kurgana) kahraman lnn hayatta iken ldrd dmanlarn balbal ad verilen tatan yontma tasvirleri dikilir. bn Fadlan 926 ylndaki seyahatnamesinde, Ouzlarn da aatan yontma balballar mezarlarna diktiklerini ve bu srada, u szleri sylediklerini kaydeder: Bunlar onun (lnn) uaklardr. Cennette ona hizmet edeceklerdir. Macarlarda Lehel adl kahramann borazanndan bahseden efsanev rivayet bu inann Macarlar

512

arasnda da yaadn gsterir (Lehel bir aknda, 955te esir der. Dman olan kral, ldrlmeden nce son arzun nedir, der. O da bana nefirimi verin bir kerre daha fleyerek alaym der. Bu arzusu kabul olunur. Lehel nefiri ttrr. Sonra karsnda duran kraln bana iddetle vurarak onu ldrr. Bu suretle br dnyada onu kendisine ebed uak yapar). Eski Trklerde ve Hristiyanln kabulnden nce Macarlarda l ile birlikte at, yahut atnn ba ile ayak kemikleri, silhlar, sevdii eya da gmlrd. Btn bu adetler lnn br dnyada da yerdeki tarzda hayat devam ettirdii inancndan domaktadr. Macar bilgini Gyula Lszlnun incelemeleri ile isbat etttiine gre Trk halklar ve yurt kuran Macarlar zikri geen eyay mezara tersine koymakta idiler. Bunun mnas udur: Bu halklarn itikadna gre ahiret, dnyamzn ancak tersidir. Bunun amanizm ile ilgisi phesizdir. Baz Trk kavimlerinde mesel in kaynaklarna gre Gktrklerde ve mezar buluntularna gre Macaristandaki Hunlarda l yaklrd. Katafalk yerini tutan adrn evresinde at ve koyun kurban edilirdi. At adr evresinde birka defa koturduktan sonra o at kurban edilip dier eya ile birlikte yaklrd. Kller gmldkten sonra kurbanlar kesilir ve yzlerini yas almeti olarak yaralarlard. Ruh, ku ekline girerek uup giderdi. Eski metinlerdeki sonkuroldu (ahin oldu) sz bunu ifade etmektedir. *** Ruh ve ahiret kavram, btn din tasavvurlarda esas unsuru tekil ederler. Buna toptan amanlk diyoruz. aman sz aslnda Tunguzca bir sz olup bilim edebiyatna oradan gemitir. Trkler aman sz yerine kam kullanrlar. Attilann bir kaynpederinin ad Ekam (erik aman), dier bir Hunun ad da Ata kamdr. XI. yzylda yazlan Kutadgu-Bilig ve Kgari szlnde de aynen rastland gibi, VIII-IX yzyl Krgzlarnn da kullandn, muahher in-Sung a kaynaklar gsterir (Eberhard. . . K. 233). Zelenine gre Sibirya amanlnn kk totemizme dayanr. Ruh-totemleri ve ruh-ongonlar kltnn (ibadetinin) en gelimi ve kark eklini tekil eder. Zelenine gre Sibirya totemizmi ilk nce iptidai insanlar arasnda meydana km, insana, kendisine zararl hayvanlarn fevkal-beer vasflar arasnda nadir grn veya grnmezlik, gizlilikleri dikkatinden kamamtr. Bu itikattan zararl ruhlar, daha sonra ruhlar mefhumu gelimitir. Bu ruhlar hastaya, cesede ve suni tasvir olan onguna da nfuz edebilirler. nsan ile ortak yaay mefhumunu yava yava hayvanlar lemine, hatt ksmen bitki lemine de temil ettiler. Orada da kabileler tasavvur ederek hayvan klanlar ile ittifaklar akdettiler. Mesel: Evlenmede, kabile exogammias bu cmledendir. Bu hayal ittifaklarn amac, hayvan ekline brnen totemlerin sebep olduklar hastalklar, avdaki ansszlklar (avn rkp kamas, alarn ve kapanlarn bozulmas gibi) defetmektir. Bu bahse unu da eklemeliyiz: 926da bn Fadlan, Seyhatnmesinde, Bakurtlardan bir kabilenin turnalara sayg gstermesini, bu kularn bir seferde dmanlarn sesleri ile rktmelerine ve zafere kavuturmalarna atfeder. Acem tarihisi Gardiz ise XI. yzyl Krgzlarndan bahsederken, onlardan bazlarnn rzgra, kaplumbaaya, saksaana, ahine veya gzel aaca taptklarn zikreder.

513

Zelenine gre, kabile ile mttefik hayvan-klan kavramndan daha sonra, hayvan klanndan insan-klannn neet ettii ve onun ceddi olduu inanc domutur. Totemin varl lmle de sona ermez. Grnmeyen ksm iskelette veya doldurulmu derisinde veya suni olarak yaplan eyada, mesel; Aatan yontulmu putta veya keeden kesilmi figrde vb. ongunda yaamakta devam eder. u halde ongunlar ruhlarn meskenidir. Herhangi bir taplan ongun btn klann ortak putudur. Reideddin ve ondan sonraki kaynaklar 24 Ouz boyunun ongunlarn sralarlar. Bunlarn hepsi yrtc kulardr. Ongon yalnz hayvan eklinde (zoomorf) olmaz, insan eklinde (antropomorf) da olabilir. ller, bilhassa hkmdrlar ve amanlarn ruhlar da, onlar gsteren ongon suretine brnebilirler. Kimin ongon olabileceini aman tayin eder. Acaba, Zelenin totemizminin Sibiryadaki roln aklarken mbalaaya sapmyor mu? Ayrca buradaki da ve orman evresi muhtelif boylarnn inanlar, ezcmle Trk gebeleri inan lemine ne dereceye kadar uyar? Hayvanlarla ilgili her tasavvurun mutlaka totemizme bal kalmas gerekmez. amanizmin en eski ekline gre, br dnya aadaki dnya ile ayndr. Daha mtekmil amanizimde ise, k lemi olan gkn de, aa dnyann da birok tabakas vardr. En yaygn inan ekline gre, gkn 17 kat dahi olabilir. Radloffun Altay dalarnda iittiine gre, aa dnyann 7 veya 9 kat vardr. ki lem arasnda yeryz ve insanlar bulunmaktadr. Her eyi yaratan gk ilh (Tengri), bozulmaz, lem nizamnn kurucusu olup, gkn en st katnda oturmaktadr. Aslnda, yalnz bu tek Tengriye taplp taplmad hatra gelebilir: Bu gr eski Trklerin itima tekiltna, patriyarkal byk aile fikrine tamamiyle uygundur. br dnyann, zerinde yaadmz dnyaya uymas etnoloji kanunlar icabdr. Eberhardn da iaret ettii gibi, gkteki ve yerdeki nizam, itima tekilt ile sk skya ilgili, biri dierinin eidir. Gk veya gne mutlak hakimdir. Yeryznde aile bakannn da olduu gibi, gk-gne Tanrsna da yldzlar, tabiat kudretleri boyun eerler. Ayn tarzda, yeryzndeki itima kuruluta da hkmdra aslzadeler, aile bakanna ise dier aile ferdleri tabidirler. Eski din telakkisinde de ayn milin kkletiini grrz. Dnyann yaratcs tek Tanr kavram hakknda, bn Fadlann Ouzlarla ilgili bir haberi dikkate ayandr. Ona gre Ouzlar bir hakszla uradklarn sezdikleri zaman, balarn ge kaldrarak: bir Tengri!.. derler. VI. yzyl yazar Menander ise, Trklerden bahsederken her ne kadar topraa, suya ve atee sayg gstermekle beraber, yine de kinatn yaratcs tek Tanrya inandlar der. XIII. yzyl byk hakanlar, mesel bunlar iinde Mngke ak olarak u ekilde hitap eder: Ancak tek Tanr vardr. Onun takdirine gre yaar ve lrz. Bugnk, yabanc tesirler altnda etrefil hale sokulan inanlar arasnda bile tek Tanr mefhumu

514

sezilmektedir. yle ki, gk tanrs ycedir, deimemektedir. Halbuki dier tal derecedeki tanrlar, cinler, kaprisli beer zaaflarla malldurlar. eitli Altayl kavimlerin akideleri altnda bunlar yava yava yeryzn ve br dnyay istil etmilerdir. Tengriye, pek eski alardan itibaren hayatn temelini tekil eden en nemli nimeti; ad ve koyunu kurban ettiler. lkbaharda ayrca tabiatn dier hediyelerini; ilk otu, taze ksrak stn sundular. lkbahar enliklerinde Hunlar ve dier eski Trk kavimleri at yarlar tertip ettiler. At, gk ve dolaysiyle gnein kutsal hayvan idi. Eberhardn fikrine gre inde yontma ta andan itibaren kuzey barbarlarndan gelen din tesirler gsterilebilir. Bilhassa daha sonra Eski inde gk lemi ile ilgili herey, bu yne bakar. in felsefesinde de daha birok husus, bu cmleden olarak, ocuklarn aile babasndan douu, hep gk ve onunla ilgili felsef kavramn mahsuldr. Eski felsef gk kltnn ve itima nizamn yekdierine mezcedilmesi sonucu olarak imparator gk oludur. Uygur ve Gktrk hakan da, Tengri tek, Tengri yaratm lkablarna gre Tengriye benzer veya onu Tengri halketmitir. Moollarn hakan Mngke daha da ileri gider; Rubruquise gre bu hakann Fransa Kral IX. Luise yazd mektup aadaki ekilde balar: Ebed Tanrnn buyruudur bu: Gkte ancak bir ebed Tanr vardr. Yer yznde de ancak bir sahibin olmas gerekir. O da, Cengiz Handr. Kltr evresi nazariyesini ileri srenler, eski kltrlerden bahsederken, bitki yetitiren halklarn aya tapan amanlndan, avc halklarn totemizminden ve kadim (burungu) gebelerin gk ataya tapan monoteizminden bahsederek mbalaal ekilde kesin snrlar izerler. Ancak Trklerde bu kltr evrelerinden her nn ayn zamanda oluunu aklamadan brakyorlar. Gk Tanrsna eitli faaliyet sahas ve vasflar isnad olunuyordu. Bunlarn her birine ad taklmt. Daha sonra tedricen bu vasflardan zel tanr mefhumlar geliti: Hypostasislarn meydana kmas gibi. Tali derecedeki tanrlarn, tanr ocuklarnn ve yardmclarnn says bazen 7, bazen de 9, X. yzyl Bakrtlarnda ise bn-Fadlana gre 12 olarak grlr. Bilhassa gnee tapma n safhada gze arpar. Kuzey bozkr gebelerinde bu sarihtir. Hiungnularn Tan-hular doan gnei ve yeni ay eilerek selmlarlar. Trk hakanlarnn adr douya alr. in kaynaklarna gre bu gkn bu ynne sayg nianesidir, zira gne oradan doar. Gkten inen ate de gk tanrsnn oludur. Altayl kavimlerin hepsi atei kutsal sayarlar. Trklerin bu hareketi Arap yazarlarnn da dikkatinden kamamtr. XIII. yzyl seyyahlar Moollarn atei kutsal saydklarn anlatrlar. Atein temizleyici zellii olduundan zararl ruhlar uzaklatrr. Bizansl eliler VI. yzylda iki ate arasndan geirildikten sonra hakan huzuruna karldlar. Bu adet Moollar arasnda da cari idi. Rus prenslerinin Batu Han veya onun torunlar huzuruna kabilmek iin, nce iki ate arasndan gemeleri gerekiyordu. Dier tabiat kudretlerinin, unsurlarnn ve mevsimlerin de ayr ayr tanrlar vard. Tal derecedeki tanrlar arasnda Trk yaztlar dii Umay tanr adn defaatla anarlar. Bugn de ocuklar koruyan veya onlarn lnce ku olup uan cann alp gtren ruhlara inanlmaktadr.

515

Umak (cennet) de gkn ykseke bir katndadr. Orada iyi ruhlar ikamet eder ve Tanr ile insan arasnda efaatidirler. Ruh leminin yeleri doumdan lme kadar insanla ilgilenirler. Aralarnda mesel, bugnk Altay Tatarlarnda koruyucu melek vasfn tayan yayu ve fenalk getiren krms vardr. Aa dnyada bulunan cehennem, fena ruhlarn zarar getiren cinlerin yeri olup, Erlik de mutlak hakimidir. Yeryznde insanlardan baka yer ve su (sub) vb. gibi kutsal cinler (ilheler) vardr. nsanlar dorudan doruya Tengriye yalvarmaz, tal tabakalardaki tanrlar, yahut umaa (cennete) ulaan cedlerinin ruhlar aracl ile dileklerini bildirirler. Bu dilein ulatrlmasna da ancak aman salhiyattardr. in kaynaklarnn 519da verdii bir habere gre, bir kadn aman Juan-juan (Avar) prensi ile ge uar Psihopat aman, sarho edici ttsler arasnda, din ve son derece yorucu rakslarla epileptik sara nbetleri geirerek baygn hale gelir ve bu anda baz hayaletler grdn sanr, ruhlar lemine ve gk tabakalarna ular. Hastal getiren cinleri koacaksa, onlarla mcadele eder vb. aman raks cinlerle yaplan savan dramatize edilmesinden ibarettir. amann k ve scaklk, karanlk ve don lhiyeti tabakalarnda bulunuuna gre ak ve kara aman mefhumu teekkl etti. Bunlar kendileri de lmlerinden sonra ruhlar lemine kartlar. Birbirleri ile mcadelelerinde ekilden ekle girmeleri, kahramanlarn (alplarn) icraat ile ilgili gelenekler iinde mezcolunarak halk destanlarnn (epik) renk kazanmasnda messir oldular. Macarlarn da Hristiyan olmadan nceki inanlar byk lde yukarda tasvir olunanlara uyar. aman (kam)n ekil deitirmesi, halk masallarnda olduu gibi tabiat st kudretle alev veya hayvan klna brnmeleri Macarlarn tltounda da grnmektedir. amanlk Finn-Ugur kavimleri arasnda da yaygn olmakla beraber tlto sz aslnda Trke olmaldr. yle ki, eski Trke tal- kendinden gemek mnasna gelir. Mesel: Talgan ig baylma hastal-epilepsia. Bu kkten gelebilecek talt (baylma) demektir. Nitekim Trke bay ve bag sihir sznden eski Macarcaya bjos (okunuu: byo=sihirbaz) gemitir. Macarca bdr (asl mnas sihir=magia). Macarca orvos (okunuu orvo, hekim mnasna) Trke arv dan (sihirbaz) kmtr. Macarca blcs (okunuu bl) Trke bgi (sihirbaz) demektir vb. Ayn vechile Macarca kutsal mnasna gelen egy (ondan mtak egyhz=mabet, kilise); boszorkny (cad kar) Trke karl basrkan; srkny (okunuu rkny=ejderha) Trke karl alebi ihtimal sazagan; ige, igz (sihir) Moolca karl ge, ayn kategoriye girer. Macarcada baz eski din unsurlarn ancak dil malzemesinden, halk masallarndan ve Gyula Lszlonun aratrmalarna dayanarak eski mezar buluntularndan bulup karmak mmkndr. Eski Romanyann kuzeyinde ise, episkopos Bandininin de tasdik ettii gibi, XVII. yzylda bile Kumanlarn ve Tatarlarn bir hatras olarak Ortodoks Rumenler arasnda kesin olarak amanlk yayordu (Oradaki Katolik olan Macarlarda artk kalkmt). Rus Ortodokslarnda ve sektar mensuplarnda da amanlk izleri XX. yzyl balarna kadar sezilmektedir.

516

Douda Hint ve in kltrlerine de amanlk szmtr. Bilhassa inde buna ait bir sr belge gstermek mmkndr. Hunlardan itibaren, Trk olmalar muhtemel topalardan Wei sllesinin balangcnda, devletin byk din merasimlerine kadn amanlar da katlrlard (Eberhard: . . K. 228). Thraklarn Zalmoxisi ve Delfi khinleri de bununla ilgili amanlardr. Skitlerde amanlk izleri olduunu ise Skit asll Abaris bahsinde zikrettik. slm dnyas bile amanlk tesirlerinden azade kalamamtr. Orta Asyada kan ve en eski mistik (tasavvuf) tarikat olan Yeseviye, balangta Rfaiye tarikat da ksmen amanla dayanrlar (bk. Fuat Kprl). Kadnlar merasime tesettrsz katlrlar, kz de kurban edilir. Bir efsaneye gre Yesevi ve agirdleri ku ekline girerek uabiliyorlar. XIII. yzyl sonunda lhn saraynda byk tesiri olan Trk mutasavvf Barak Baba, muasr Arap yazarlarnn tariflerine gre, tipik Altayl kam veya Krgzlarn baksa tam kendisidir. *** inin kuzey ksmndaki halklar, amanlktan baka, kuzey barbarlarnn enliklerini de benimsemilerdir. 15 Mays tarihine rastlayan byk Ejderha yortusu, ayrca sonbahar balangc yortusu vb. Eberharda gre Hunlarda gsterilebilir. Bu enliklerde gerek Hunlarda gerekse inlilerde tahammur ettirilmi st mahsul, byk ithimalle kmz ile yourulmu ekmek hazrlanmas art idi. Eberharda gre, baharda dolunayla ilgili ve aslnda Hiung-nu ve dier kuzey kavimlerinde cari takvimin izleri in enlik gnlerinde tesbit edilebildii gibi, resm in takviminin de esasn tekil etmektedir. Eski Trk kavimlerinin bugn malm olan takvimi ise, ilm esasa gre gelitirilen in takviminden alnmtr. Eski Trkler, zaman hesaplamasnda iki eit takvim kullanmlardr. 12 yllk kk sikl devre yllar, 12 hayvan ad ile sralanrlar: Sgan, yahut Bulgar Trkesinde sever; ud (sr) ve dolaysiyle Bulgar-Trk sgor; bars; tavgan (tavan) Bulgar-Trk dvan; lu, neg, yahut balk; ylan, Bulgar-Trk dilom; yont, Bulgar-Trk morin; koyun yahut koy; biin; tavuk, tauk, Bulgar-Trk toh; it; tonguz, BulgarTrk dohs. Bugnk Trke ile: San, sr, pars, tavan, ejderha, ylan, at, koyun, maymun, tavuk, it, domuz. 5 hayvan sikli bir arada, 60 yllk pkanlg ad verilen devreyi tekil ediyordu. Bazen 180 yllk siklin kullanld da rivayet edilmektedir. Gktrk yaztlarnda ve Uygur arivlerinde hayvan sikline dayanan takvim kullanlmtr. Tuna Bulgarlarndaki atalar yatznda bunun gzel rnei olduu gibi, Volga Bulgarlarnda ve Cetisudeki (Yedisu=Semiryeie) XII-XIV. yzyl Hristiyan mezar kitabelerinde de kullanlmtr. Uygur arivlerinden alnan birka rnein tercmesini gsterelim: San ylnda, altnc ayn onuncu gnnde ben Kaysduya faiz ile susam tohumu gerekiyordu. ltemirden bir lek susam tohumu aldm. Tavuk ylnn ikinci aynn drdnc gnnde ben Baytemire pamuk ekmek iin toprak

517

ihtiyacm vard. Trk yaztlar ve onlarla muasr ince tercmelerinde geen san yllarn hesaplamak iin 12 saysnn emsali alnr ve ona 4 rakam eklenir. Mesel: 604, 676, 712 vb. hep san yllardr. *** Priskos Rhetor V. yzyl Hunlarndan bahsederken, trkleri ve kahramanlk destanlar olduunu kaydeder. Tank olarak da, Attila hkmet merkezine girerken Hun kzlarnn trklerle karladklarn anlatr ve akam Attilann sofrasnda ki Hun ozan kendilerinin hazrlardklar barbar trkler ile onun zaferlerini ve savata gsterdii baarlar dler der. in kaynaklar Trklerden ve Trke konuan Kao-e kavmini anarken trk yaptklarn ilve ederler. Kao-e oymaklar ge ithaf olunan byk at kurban leni iin toplandklar srada da trkler (ilhiler) sylerlerdi. Turfandaki renlerden karlan el yazmalar kalntlar arasnda Uygur trkleri bulunmutur. Mesel: Bunlardan bir tanesinin vezin ve kafiyesi yledir: 2+2+2+2, 2+2+2+2, 2+2+2+2, x, a, x, a. Bu trkde, yurdundan uzaa dm olan bir Uygur, mevsimlerinden geiini ve deimelerini anarken ana yurtta kalanlarn nasl olduklarn ve kendisi iin alamakl olup olmadklarn sorar. Uygur trksnn orijinali (Bang-Rachmati, Lieder aus Alt-Turfan: AM. IX. 131den). Aklar bult rlep kkirep Alkuka mu kar yaurur? Ak bir sal kar anam Ayu mu yalarn akdur? Karalar bult rlep kkirep Kar mu yamur ol yaurur? Kar yal ol anam Kayguta mu yan akdur? Yazk bult yalap kkrep Yamurlar mu ol yadur? Ya kiig alanlarm Yalarn mu akdur?

518

Kski bult kkirep rlep Kp m yamur ol yadur? Kngl tam iki kiig Kz yalarn mu ol akdur? Gney Trkesine evrilmii Ak bulutlar grleyerek kkreyerek Hep mi kar yadrr? Ak sal ihtiyar anam Acyarak m yalarn aktr? Kara bulutlar grleyerk kkreyerek Kar veya yamur mu yadrr? htiyar yal anam Hasret yznden mi yalarn akdr? lkbahar bulutu hayat bahederek kkreyerek Yamurlarn m yadrr? Kk yataki alganlarm(*) Gzyalarn m aktr. Gzdeki bulut kkreyerek grleyerek ok mu yamur ol yadrr? Gnldeim iki kk Gz yalarn m aktr? (*) Algan= zevce Bu trk Macarcaya da baar ile iir olarak evrilmitir. Eski Macar sekizli trkleri de bunun tpks olup, bu aslnda Ural-Altayl kavimlerin ortak hazinesi saylmaldr. Bilhassa XI. yzyldan kalan ansiklopedi mahiyetindeki szlnde Mahmud al-Kgar birok halk mni rnei vermitir. Bu drt

519

satrlk mnilerde, bozkr ve dalk orman blgesi kavimlerinin evrelerindeki tabiatle ahenkli olarak, kk teferruata kadar dikkatlerini etraflarna evirdiklerini grmekteyiz. Muhabbet trkleri ise bugn Anadoluda mni ad verilen drt satrlk iirciklere ok benzemektedir. Bunlarda her satr 2-4 heceden ibaret 2-4 vezinli ve vurgulu milli Trk iir eklini grmekteyiz. Bunlarda ho ve ahenkli bir intizam, mill Macar halk trklerinde olduu gibi iirin ritmini salamaktadr. Mesel: Kgardeki bir trk (III. 309) ritim ve manya sadk kalnmak zere aadaki ekilde evrilebilir. M. Kg. III, 309: Yni: Yelkin bulup barduki Misafir olup sevgilim gitti/halbuki/ Gnlm ona baladm;

Knglm alar balayu,

Keldim erin kadguka Kaygda kaldm; Im udhu yglayu M. Kg. I, 73: Yni: dil suyu akar durur, Kayalarn dibini der durur, im arkasndan alamaktr.

Etil suv aka turur, Kaya tbi kaka turur

Balk telim baka turur Bol balklar bakar durur, Klng tak kerr. Glck dahi taar.

Birincinin vezin ekli 2+2+3; 2+2+3; 2+2+3dir, ikincisininki ise: 2+2+2+2; 2+2+2+2; 2+2+2+2; 2+2+3. Halk edebiyatnn umum olarak muhafazakr olduunu ve atl halklarn da yzyllar boyunca pek az deitiklerini nazar itibare alacak olursak XI. yzyldan nceki en eski alarda da halk iirinin yukarda anlan biimde olduuna hkmedebiliriz. Bir menzilden br menzile g ederek geen kobuzcular, av lemlerinde, yas lenlerinde, dier trenlerde, eski kahramanlardan bahseden destanlarn ve yeni hadiseler ile ilgili irtical trklerini ve atlarn sylemi olmaldrlar. Bugn bilinen en eski Trk destan (epik eseri) Ouz Handan bahseder. Bunun slm tesirine maruz kalmayan bir nshas bulunmutur. Halk aznda daha bunun gibi birok yadigrlar ve destan kalntlar yaad halde, slm misyonerleri olan derviler, onlar slm efsanelere kalbetmilerdir. Eski Trk masal motifleri hususunda da ancak bugn toplanmakta olan muazzam masal hazinesine kyasla fikir yrtmek mmkndr. Masal unsurlar baka kavimlere de getiinden ve mukayese usul ile nceki ekli ok defa baar ile tesbit edilebildii iin, eski Trk masallarn da az ok, rekonstre etmek mmkndr. Macar masallarndaki baz eski temel unsurlar da, byk ihtimale gre, bozkrlarda yaayan Trk dedelerinden kalm olmaldr. Bu unsurlar ancak Trklerde grld

520

iin baka bir tez yrtlemez. Hatta Aziz Lszl efsanesinde, kraln Kuman bahadr ile olan dellosundaki baz unsurlar, Gza Nagy ve bilhassa Gyula Lszl incelemelerine gre, atl halklarn tasvirlerinde mevcuttur ve Trk masallarnda da gemektedir. u halde bunlar Macarlara Trklerden intikal etmi olmaldr. Folklordan edebiyat konusuna dnecek olursak, Trk edebiyat byk aa blnerek incelenmektedir: I) slmdan nceki edebiyat, II) slm tesiri altndaki edebiyat, III) Bat tesirleri altnda doan edebiyat. lk aa Gktrk yaztlar, Uygur Budist, Manichaeus ve Hristiyan; kinciye ge Uygur veya Karahanl, agatay, zbek, Kazan, Azerbaycan ve en nemli derecede Osmanl edebiyat; ncye XIX. yzyldan balayarak yeni bir yn alan Osmanl, Kazan ve Kafkas Trk edebiyat girer. *** Trk halklar musiki folklorunun bugn iki ve yekdierinden tamamiyle ayr kklerden beslenen alanlar vardr: kuzey ve gney alan. Gneydeki alana aa yukar 50 derece kuzey enlemine kadar Araplarn makam nizam kendine has ses renkleri (chromatisme) ve gamlarn muharrip inip klar ile revatadr. Bu musiki Mslmanlkla birlikte yaylmtr. En eski Trklk bakmndan bu bizi ilgilendirmez. Eski Trklk bu musikiye yabanc olurdu. Temel menei andran, autochton halk musikisi daha ok kuzeyde Volga-Ural ve Sibirya evresinde kalmtr. Bununla beraber, gney Trk kavimlerinin gebe hayat sren ve ehir kltr tesirinden uzak kalan Yrk Trkmen unsurlarnda, tede beride eski slp geleneklerinin yaad kabul edilebilir. Birka gen Trk aratrc ile 1936 ylnda Bla Bartkun Anadolu gezisinde toplad malzeme bu sonucu gstermektedir. Kuzey Trklerinde, bata Tatarlarda, uvalarda ve onlarn kltr tesiri altnda kalan Volga evresi Fin asll eremislerde bu ortak musiki zellikleri unlardr: Yar sesi olmayan pentatonik, dier tabirle a, b, c, d, fden ibaret be sesli gamlar dzeni, (quint adm), simetrik drt satrl ve inili taganni, dier tabirle, taganniye en yksek perdeden balayp, tedricen alalma ve sonunda en derin sesle bitirme. Macarlar arasnda Macar halk musikisinin en eski slbu Transilvanyadaki Szkelylilerde kalm olup zikri geen Trk halk musikisi tabakasndandr. Mezsg ve Moldvadaki angolar vastas ile bu musiki komular olan Romenlere de tesir etmitir. Bu Macar musikisi byk ihtimale gre, eski anayurdun bir mirasdr. Bu sonuca gre, Kodly, Szabolcsi ve Bartkun Macar halk

521

musikisinin elerine Volga evresinde ve Gney Anadolu Yrkleri arasnda rastlamalarna hayret etmemek gerekir. Kodlya gre en azndan bir-iki yz havada bu temel musiki dili bozulmadan kalmtr. Dou mirasn en temiz ekli ile yaatan bu havalar unutulmaya yz tutmakla beraber, yeni musiki slbunda uzv gelimesini ve devamn mahede etmekteyiz. Bugnk Trklk musiki aletleri arasnda imdi ve eskiden kobuz (Macarca koboz) bata gelir. Uygur edebiyatnda ve Mahmud al-Kgar szlnde de geer. Bu szck aslnda Trkedir. Kk tipte lanta biimli bu musiki aletinin Orta Avrupada muhtemelen 4-5 sistemine gre ayarlanm ift teli vard. Bunlar quart (gamda drt notalk aralk) yahut quint (be notalk aralk) zerine dzenlenirdi. Bu alet Asya ve Avrupada, ad ile birlikte geni alanda inden Orta Avrupaya kadar yaylmt. Koboz tabiat ile her yerde ayn alete lem olmu deildir. Mesel Radloffa gre bugnk Krgzlarda kobys iki telli, kemana benzeyen bir musiki aletidir. Dier en eski Trk musiki aleti ifte kavaldr. Bu kaval Macaristanda J#noshida kazsnda bir Avar mezarndan karlmtr. Kaval turna kemiinden gayet sanatkrane yaplmtr. Bu zellii, kavaln her yerde ve pek eskiden kullanldn, gelenei olduunu gsterir. Bu eit ifte kavallar imdi Kafkasyada ve bilhassa Volga evresinde yaayan halklar arasnda kullanlmaktadr. Barthaya gre inden Bat Avrupaya kadar her yerde rastlanan bu musiki aletinin ana yurdu, byk ihtimalle, Altay-Ural aras alandr. Trkln Anayurdunun da buras olmas gerektiini daha nce anlatmtk. 2-5 delikli Avar kavalnn tonimetrik incelenii, eski Avar gamlarnn mahiyetini tesbit hususunda belki destek olabilir. Kadim Macar sip (ip)=ddk, kaval sznn de Trkeden getii gsterilmitir. *** En eski Trk kavimlerinin gzel sanat eserlerini ne eit amalarla, ne gibi duygularla gerekletirdiklerini, atl gebe halklarn yaay tarzlar tayin etmitir. Gebe hayat, nakli g eyann yaplmas gayretini engellemitir. Ayrca ellerinde kullanlabilecek ham malzemeden: Yapa, deri, madenler, kil, kemik, aa bu kavimlerin sanat zevklerini silhlar, at takmlar gibi kk plstik eserler ve dokumalar zerinde tatmin arelerine bavurmalarn zaruri klmtr. Ancak insann son istirahat yeri olan mezar ynlarna, br dnya inanlarna uygun ve gerekli, nakli g plstik eserleri: Balbal ad verilen iptidai ta heykelleri istisnai olarak dikmilerdir. Mezarlarda bize kalan eski sanat yadigrlar umum olarak yeknesaktr. Bunun sebebini btn eyann l ile birlikte topraa gmlm olmasnda aramak gerekir. Yzyllar, hatta binyllar boyunca toprak altnda kalan eyadan ancak altn, gm ve ksmen tuntan yaplanlar kalabilmitir. Demir abuk pasland, kemik rd iin ok defa ancak izlerine rastlanmaktadr. Dokumalarn da 2-3 eser istisna edilecek olursa (bunlar Trk-Mool dil alanndandr) mahvolduklar iin ancak varlklarn belirten izler kalmtr. Step blgesinin tarih kltr, sadan nce ilk bin yl devresinde balar. At beslemeyi Dou Avrupaya, tarihleri hakknda pek az bilgiye sahip bulunduumuz Kimmer kavminin getirdiini

522

sanyoruz. Onlardan sonra M.. VII. yzylda Kafkasya ve Karadenizden kuzeye doru Skit kltrnn parlak an grmekteyiz. Skit sanat zerine bata tesir eden ilk kaynak Yunan sanat olup, kendisi ile Mezopotamya kltr unsurlarn da birlikte getirmitir. kinci kaynak ise bozkrlarn mirasdr. Bu sanatn baz unsurlar, bizzat ilgili kavimler ile birlikte doudan, eski Trkler diyarndan ulamtr. Bozkrlar blgesinde uzak mesafelerin, tecrit edici rol olmadn daha nce bahis konusu etmitik. Bat ve dou, nemli yollar boyunca daima, yekdieri zerine tesir etmilerdir. En nemli muvasala yollar: 1) Karpatlarn kuzeyinde Sileziyaya doru, 2) Karpatlar havzasnda douya doru Karadeniz, Hazar Denizi stnden Minusinsk havzasna ular. Sonuncu havza, Sayan dalar kuzey eteinde Yenisey nehri boyunca uzanan Abakan Bozkrdr. Burada toprak altndan karlan eyada, Skit sanat eserlerine rastlanlr. unu da hatrlatmalyz ki, Skit izleri, buraya tesir eden kltr cereyanlarndan ancak bir tanesidir. Bat tesirleri, inde bilhassa Ordos evresinde, Hoang-ho nehri byk kvrmnda sonuncu dura bulur. Krm meneli Yunan paralar Cungaryaya kadar ulamtr. Skit sanat, douya yapc unsur olarak tesir ettii iin, Trk kavimlerinden Hunlar, Avarlar vb. bir dereceye kadar, Skit kk plstik sanatnn yaatclar (devam ettiricileri) saylrlar. Batda Gotlar ayn durumdadrlar. Skitlerin at ra dier unsurlar da eklenir. Bu atl gebe Trk kavimlerinin kendi eski dip kltrleri olup, Skitler zerinde de messir olmutur. Tesirlerin aprazlamas temayl (differansyasyon) sonucunda srekli olarak yeni tipler domutur. Bozkrdakilerin muhafazakrlklarna ramen, silhlarda, sslerde vb. yeni tipler meydana gelebildiini arkeoloji aratrmalar ortaya koymaktadr. Gze arpan bu zellikler dolaysiyle, eitli tipleri yaratan ve onu tayan kavimleri birbirinden ayran: Skit, onlar takip eden Sarmat, Hun, Got, Avar, Bulgar ve yurt kuran Macar hatralarndan bahsedebiliyoruz. Atl gebe halklar malzemesinin en ok bulunduu yerler, Karpat havzas, Karadenizin kuzey ve kuzeydou sahil yn ve komu evresi, bilhassa Krm Yarmadas, Kubann aa mecras, kuzeye uzanm Perm evresi, Minusinsk havzas, ayrca Kuzey Moolistandr. Bozkr blgesi zincirinin iki gz olan Karpat havzas ile Minusinski, hatta Moolistan pek eski alardan beri saysz ve hayrete ayan uyarlklar birbirine balamaktadr. Hunlar dolaysiyle pek erken alardan beri atl gebe sanatnn, in Han devri sanatn besleyen unsurlar ine sokulmutur. Bylece Hunlar, tarih kltr aracl yapan Trk rkndan olan kavimler dizisini amlardr. Buna karlk, sann doumu srasnda Hunlarda han tesirleri seilmektedir. Rus Kozlof heyeti seferiyesi tarafndan 1923-24 yllarnda Noin-Ula dalarnda, Kuzey Moolistanda alan M.S. birinci yzyl Hun kral mezarlar buluntular, Hun syncrtismeini aka aksettirirler. Hun kral mezarlar bugnk Moolistann merkezi Ulan-Baaturdan takriben 100 km. uzaklktadr. Bir kurgann 9 m. derininde kuvvetli kalaslarla payendeli ve kaplamal ift mezar odasnda, ok eskiden soyulmu olmalarna ramen, dikkate ayan pek ok kltr tarihi yadigr

523

kalmtr. Bunlar arasnda in lke eya, kk maden eserler vb. bulunmaktadr. inde en nemlileri; gm phalera=gslk ve kumalardr. Bunlardan birisi zerinde gayet sanatkrane yaplm bir erkek portresi, bir yn kuma zerine, hayvann deri ile resmi, dier bir kee hal bordrleri orta stununda, dokuz hayvann mcadelesi applique usul ile ilenmitir. Bu dokuz resim, iki sahneyi tasvir eder, ilkinde be, ikincisinde ise drt varyant vardr. Sonuncu da yklan bir geyiin (sn), srtna ullanan efsanev hayvan tarafndan paralan iki varyant olarak gsterilmitir. Her iki vaziyette yrtc hayvan ayaklar grifoninkine benzemekle beraber, kanatl olmalarna ramen daha ziyade vahi, yrtc vaak (linx) andrmaktadr. Halnn ortas, uzunluuna mtenazr ve geniliine mkerrer mnhani bezekler ile doldurulmaktadr. u da dikkate deer ki, eskiden Yeniseyin yukar akmnda ve Uygurlardan sonra, bir mddet Moolistanda yaayan Krgzlarn hallar da kee cinsindendir. Bunlarda kullanlan bezek motiflerine yerliler kokording mz (kokarn boynuzu) derler. Bu motif mtenazir veya birbiri arkas sralanan mnhani bezeklerden ibarettir. Noin-Ulada bulunan eserlerin bir ksm Sibiryaya has bir Kuzey-Nomad kltrnn varln isbat ederler. Bu sanatn blge merkezi Selenga havzasdr. Dier eserler ksmen Han, ksmen bat atl gebe slbunda veya Pontuslu Yunan menelidirler. Noin-Uladan yz elli iki yz yl nce olan Pazrk buluntular da ok nemlidir. Pazrk Dou Asyada Balkt kl (Balklgl) evresinde bulunmaktadr. Bu buluntular, kurgann tedfinden itibaren buz tabakas ile rtl kalm olmas dolaysiyle istisna bir zellik tar. Her ne kadar madd deeri olan birok eya daha nceden soyulmu ise de ilerinden bir mezar dokunulmadan kalm olup, burada dokuz aygr tam techizat ve ilerinden ikisi balarnda geyik boynuzu maskeleri ile bulunmutur. Soyulan mezarlarda da baz teberi kalmtr. Haly andran bir kee paras zerinde geyii paralayan griff (grifon) tasvir edilmitir. On at cesedinin kulaklarnda im (iaretler) vardr. Kuyruklar, yele ve trnaklar kesilmitir. Abdlkadir nan, Trk kavimleri tarihinden ve etnografyasndan misaller gstererek, kuyruk ve yelelerin yas almeti olarak kesilmesinin eskiden olduu gibi bugn de daha medeni Trk kavimlerinde de tatbik edildiini ve bunun iin tabirler bulunduunu gstermitir. On aygrn kulaklarndaki ayr ayr imler (iaretler) tedfin trenine katlan oymaklarn damgalarna dellet etmektedir. Bu sebeplerden tr, Pazrk kurgannn, Rudenko, Grousset ve dierlerin bunu ranl, hayvan besleyici Skit-Sarmat-Massagetlere mal etmelerine ramen, eski Trk yadigr saylmas daha kuvvetle muhtemeldir. Daha nceki iki adet eski Trk kurgan buluntularndan, hayvan ve hayvanlar mcadelesi tasvirlerinin nemli ss unsuru olduunu grdk. Hayvan stili daha kuzeydeki Minusinsk havzasnda kuzeyden aa sarkan geometrik tezyini motifler zerinde iz brakr. Milattan bin yl nce Batdan buraya Ondronovo ve Karask kltrleri nfuz etmilerdir. Ancak geometrik sslerden baka burada, tatan yontulmu hayvan tasvirleri; geyik ve ko heykelleri, ko bal stunlar da braklmtr. Daha

524

sonra bu eit ko ve geyik kafalarn tun imalathaneleri kesici aletler sap olarak kullanmlardr. Yukar Yeniseyde ve Urallarda, Perm evresinde IV. yzyldan itibaren ve daha ziyade III. yzylda Minusinsk havzasnda tamamyla hayvan slubu hakimdir. Birok aratrc bilgin hayvan slubunun meneini gneyde, Skit kavimleri aracl ile nasyada aramaktadrlar. Gerekten bozkr hayvan slubu, gneyden nemli tevik grmekle beraber, bizim de kabul ettiimiz Menghin ve Koppersin tezlerine gre, asl ilhamn nomad kltr kaynandan ve onun nlarndan almtr. Gney tesiri, belki de bu kltrn geri iadesinden ibarettir. Ss ekillerinin (ornamentlerin) teekklnde maddenin, tekniin ve evredeki tabiatn rol kadar, belki ondan da fazla psikolojik fonun ve bu meyanda Haddonun yarm yzyl nce ortaya koyduu gibi, sihri ve dini temayllerin rol byktr. Bunlar ise hayvan slubunda, bozkr blgesi dini tasavvurlarnda, dolaysyla dnya grnde aramamz gerekir. Bu alanda yol aclk erefi baz dzeltmelere muhta olmakla beraber, 1931de kan eseri ile Alfldiye aittir. O, hayvan ve hayvan mcadele tasvirleri fonunda theriomorph diye adlandrlan dnya grnn hakim olduu inancndadr (Alfldi: Die theriomorphe Weltbetrachtung). Daha nce de zikrettiimiz vehile, eski mantk ncesi (prelogik) dn tarzna gre baz hayvanlar fekalbeer sihri gve sahiptirler. Trk destanlarnn kahramanlar ve amanlar, byk bir grevi baarmak istedikleri zaman hayvan ekline brnrler. Bunda totemizmin tasavvurlar amanizm ile karmaktadr. Hayvan mcadeleleri, ecdadn kadim, efsanevi savalarnn ve dman kovalamalarnn sembolik ifadeleridir. Beer st, muhtemelen mucizevi vasflara sahip bir hayvandan da bir insan ve soy neet edebilir. Sien-pi kavminin bir oyma olan Muhunglarn ceddi Ay-Bey idi. Hiung-nularn an-ys Mo-tunnun (Mete) kanndan gelen Liu-Paunun ei, erkek bir ocuu olmas iin dua ettii zaman, kanatl ve iki boynuzlu bir balk grnd ve uzun mddet ayrlmad. amanlar bunu hayretle karladlar ve Bu iyi bir almettir dediler. Doan ocuk Liu-Yan 304te inin Pie-han slalesini kurdu. Efsanevi ced olarak, in ile komu kavimlerde kanatl kaplana da rastlanr. Dier bir kanatl yrtc hayvann ad i-yu, yalnz oyman deil, ayn zamanda bir bezein de addr. Alfldi bu eit bezeklere totem emblemleri (almetleri) olarak bakmaktadr. Byle bir almet Trk bayraklarnda grlen kurt tasviridir. Zira Trkler mene efsanelerine gre, dii kurttan remilerdir. Onlarda beyaz geyik eklindeki totem hayvan izine de rastlanr. Moollarn ba oymana ait en eski ve kaytl mene efsanesine gre; peder olan bozkurt yannda, beyaz dii geyik anasdr. Bununla, en ok bilinen hayvan ced efsanesine (mucizevi geyike) ulam olduk. Alfldinin aklamasna gre, Hunlar beklenmedik bir anda Asyadan akn ettikleri zaman Romallarn soruturmalar zerine, saldrlarnn sebeplerini ve cereyan tarzn pragmatik usullerle anlatacaklar yerde -gebe kavimlerde her ada olduu gibi- kendi kutsal geleneklerinden ve ilahi dii geyiin gzel ve yeni yurda ulatrmasndan bahsettiler. Bizansl tarih yazar Enapios bu efsanevi hikayeyi makul sanarak, gerekten olmu gibi gsterdi. Ondan bu hikaye Priskosa, daha sonra Latin ve Bizans tarih eserlerine geti. Efsanevi yurt igalinin, dii geyik takibi yolundaki en eski

525

ekli, bugn de Kuzey Asya halk masallarnda yaamaktadr. En nemli eklini Ostyaklarn Paster oyma efsanesinde buluruz. Bu efsaneye gre: Kanatl Paster-Adam ve bir yaya adam geyii kovalarlar. Kanatl Paster geyii ykar ve yaya adam yanna arr. Av hayvanlar ve bal bol bu yer, yeni yurt olur ve adamn ahfad Paster oyma adn alr. Ugor kavimleri arasnda bu efsanenin dier trlerine de rastlamak mmkndr. Ostyaka Pasterin Vogulca karl Pasker, Latince Gulo Gorealis, Franszca Glouton= obur, vahi porsuktur. Bu kuzey blgesinde Zerdeva-Martre ailesine bal olup takriben bir metre uzunlukta son derece yrtc ve geyiklerin amansz dman olan bir hayvandr. Alfldi, Noin-Ula kee halsnda geyiin srtna srayarak onu paralayan hayvann bu Paster olduunu sanmaktadr. Vaak (lynx) denen kulakl bu memeli hayvan, Noin-Uladaki her iki trnde, kanatl olmasna ramen, obur (Vielfrass) intiban vermektedir. Bu aklamalara dayanarak, Noin-Ula, hatt Pazrktaki keeler zerindeki applikasyonlarn mene efsanesini gsterdiklerine hkmedebiliriz. Burada muasr in tarih kaynaklarnn; gerek Trkler, gerekse daha eski bir Tunguz kavmi olmas muhtemel Tu-y-hunlarn Keeden Tanr tasviri-ecdat tasviri keserler yolundaki ifadelerini zikretmeden geemeyiz. Marko Polo, Plan Carpin ve Rubruquis Moollar hakkndaki ayn haberleri tekrarlarlar. Tabiatyla, maden eserlerde gsterilen hayvan, hayvan mcadelesi ve hatta bitki tasvirleri de mene efsanesine ve dolaysyla totem cedlere ait olabilirler. Bu hususta dikkate deer rnek, Noin-Ulada at ss olarak kullanlan gm safihadaki resimlerin Uygur mene efsanesi ile mnasebetli oluudur. Bunun da farkna ilk nce Alfdi varmtr. Zikri geen gm safihada kk mahrutlarla ifade olunan tepede iki ince nazik aa arasnda geni boynuzlu bir erkek hayvan tasvir edilmitir. XIII. yzyl Acem tarih yazar Cuveyninin eserinde mukayese edeceimiz Uygur mene efsanesi tafsilatyla anlatlmtr. Buna gre Tola nehrinin Selengaya dkld yerde (Noin-Ula dalarna uzak olmayan yerde) birbirine yakn iki aa bymt. Bu aalardan biri ama benziyordu, br ise gerekten am idi. kisi arasnda byk bir tepe husule geldi, tepenin ortasna gkten k indi. Tepe gnden gne byd! Sonunda tepe ald ve be ocuk dnyaya geldi. Bunlar, terbiyeli ocuklar ana, babalarna nasl sayg gsterirler ise aalara yle hareket ettiler. Aalar konumaya baladlar: Ana babanza sayg gsterdiniz, mrnz uzun olsun, adnz ebedi kalsn. Be ocuktan biri, Bugu-Tegin her bakmdan dierlerinden stn idi, onu han olarak setiler, Burada Bugu-Tekinin manas erkek geyik-prenstir. Mene efsanelerinde geyik cinsi ile birlikte yrtc kularn da nemli rol vardr. Macarlarn milli slalesi olan rpdlarn ced anas Eneh (yani, dii geyik) idi. Bu szck bugnk Macarcada nye tekabl eder. Enehin yanna Turul (Turul) kuu gelip birleti. rpdlar kendilerini Turul soyundan neet etmi sayarlar. Yrtc kulara dier mucizevi kanatl hayvanlara, geyiklere vb. amanlk tesiri altnda kalan Skitlerin, Hunlarn, yahut Macarlarn hayvan slubu eserlerinde rastlanr. Skitlerin altn geyikleri, Noin-Uladaki kee zerine ilenen tasvirleri, Trklerin bozkurdu, eski Macarlarn kay ularndaki geyik ekilleri, tpk Romallarn kurdu gibi birer emblemdirler. Belki de (Romann kurduna nazaran) daha da yerli (autochton) olup, mana kkleri, dorudan doruya Kuzey-Eurasyada bulunmaktadr. Macarlarn Turula (Turul) olan mnasebeti Slavlarn orel (kartal) veya sokola ve ayn vecihle bugnk Trklerin bozkurta olan mnasebeti Rumenlerin kurda ilgilerinden daha fazladr.

526

Hayvan slubunun gelimesinde herhalde birinci derecede gebe kltr ile ilgili kutsal tasavvurlar faik olmutur. Atl gebe kavimler sanatnn deerini, gneyli kavimlerin sanat lleri ile lmek hatal olur. Onlarn nazarnda bunlar sanat deil, mesela madenlerde bir eit kuyumculuk olarak telakki edilebilir. Halbuki atl halklar sanat tezahrnn en bariz vasf ferdi olmaydr. Strzygowskinin ifadesi ile gneydeki yksek kltrlerin Einzelpersnlichkeitna karlk, atl kavimlerde Massenpersnlichkeit=cemiyetin ahsiyeti revatadr. Ayrca gneydeki kavimler sanatnn merkezinde insan bulunduu halde, Kuzey-Eurasya kavimlerinde sanat kendilerine has insan ekillerini vcuda getirmez, belki hammadde ile ii birletirerek amaca uygun kullanl eyada ekiller ile birlikte ruhi mefhumu dile getirir. lk anda insan akna dndren ve garip grnen bu hkmlerden sonra Strzygowski, Bu daha yksek seviyede (bir sanat) deil midir? der. nsan tasvir eden yksek sanatn aheserlerine alk olan gzler iin, rapsodik seciyeli ve pekok faraziye ortaya koyan Strzygowskinin szleri mbalaal grnrse de, bunlarda gerek payn sakl olduunu sezmek mmkndr. Atl kavimler tezyini sanatlarnn plastik maden ilerinden baka deri eserleri de vardr. anakmlek tr pek az bilinmektedir. Atl sanat kltrnn en byk ve kalc eserleri hal sanat alanndadr. adr, ar mobilya tanmaz, aslnda buna imkan da yoktur. adrn souk zeminini, scak ve sevimli tutabilmek iin, icabnda hasr stne serilmek zere, yk hayvanlar zerinde kolayca toparlanabilen ve kolayca naklolunan, stnde te beri yerletirilmesine elverile bir ey ancak hatra gelebilirdi. Zikri geen zaruretlerden baka, Uhlemanna gre, iklim icaplar, hal anayurdunun kuru bozkr blgesi olmasn gerektirmitir. Bu blgenin k iddetli olmasna ramen yllk ya miktar 2-300 mm.dir. Havasnn kuru oluu ve zemin toprann kuzey bozkr eridinde rutubeti ekmeye elverili ekilde kumlu bulunuu, dier yerlere kyasla, halnn muhafazasna daha msaittir. Yapay salayan hayvanlar, bilhassa koyun, bu blgenin en nemli yaratklardr. Bununla birlikte at, hayat ve geimin temelini tekil eder. Bu blgede yapa miktar bakmndan olduu kadar evsaf bakmndan da, Avrupann parlak olmayan ve lanolini bol yapalarndan stndr. Tabiatyla bozkr blgesi snrlar iinde de daha yal, havas daha rutubetli yerler vardr. Bu alanda, bilhassa bugnk gebelerde kilim (Wirkteppich) ve kee (Filzteppich), son zamanlarda ince dml hal (Knpfteppich) gelimitir. Yukarda sralanan amiller: 1. Bu blgede halnn hayat iin zaruri oluu, 2. Yaplmas iin lzumlu malzemenin hazr bulunuu, hayvan besleyen gebelerin hal imalinde ilk ustalar olmalarn salamtr. Hal dokuma sanat Trk, belki de daha nceki Pretrk gebelerinde yerlemi bir sanat idi. Lydia Rsonyinin tespit ettii vehile Trkede halclkla ilgili terimlerin yabanc iare olmayp mesela; Uygurca arga gibi fillerden yaplan asli Trke szler (nomen deverbale-ler) oluu da yukardaki nazariyeyi takviye etmektedir. Bu alanda eski ran dilleri sz hazinesinin de incelenmesi

527

gerekir. Hal sanat ranl kavimlere de ok erken ulamasna ramen, (Pazrk?), Noin-Ula, Dou Trkistan ve Konya blgelerine gre kdem Trklerdedir. En eski Orta-Asya kavimlerinin hallarna ait yazl belgeler olmamakla beraber, Dou Asya iin mevcuttur. Han slalesi anda Dou-in kaynaklar, tipik bir atl gebe kavim olan Vu-huanlarn (kadim Tunguz kavmi?) hal dokuduklarn bildirmektedirler. Yukarda zikri geen Noin-Ula ve Pazrk kee aplikelerinde tabiat motifleri bulunmaktadr. Geometri motiflerini havi kilimler ise daha ileri bir teknii gerektirir. En sonunda hayvan bezekleri de geometri motiflerine evrilerek suplarlar. Dml hallarda, Trk ounluunun Mslmaklkta Snnilere katl, geometri motiflerinin devamn salamtr. En tipik gebe Trklerde (Trkmen, Bergama, Yrk, Belu, Kakaylar vb.) bugn de hallarn her iki ucu kilimdir. ok eskiden mkemmellie ulaan Acem, Krt ve dier kavimlerin hallarnn halk sanat bakmndan en gzel rnekleri, dikkat edilirse ya bugn de Trklerin yaadklar yerlerdir (Kirman, iraz, Horasan, irvan, Dastan vb. gibi) yahut Trk etnik ve kltr tesirlerinin hesaba katlmas gerekli lkelerdir (Sine, Bicar, Saruk vb. gibi). Sultan saraylarnn resmi hal imalathanelerinde yaplan eski XVI. yzyl aheserleri zel bir istikamette gelimi olduklar iin ayr ruhtadrlar. Atl Trk kavminin ciddi skneti, gelenee ball, ahengi, atelilii, Buhara, Yomut, Belu vb. Trkmen hallarnda, koyu ve yine ateli renkli hayal genilii ve gc, halk trkleri derecesinde Yrk ve Kafkas hallarndan daha iyi nerede temsil edilmitir? Bugnk Krgzlar hal hususunda Trkmenler veya Kafkas Trkleri seviyesine

ulaamamlardr. Buna ramen Almsy onlarn eserlerini de aadaki u szleri ile mektedir: Ssl, zarif Krgz adrnn ii her zaman sevimli, neeli, renklere baygn intiba brakr. Batdaki kyl evlerinde maalesef ok rastlanan skcla asla rastlanmaz. Batl iin resimler ve mobilyalar birlikte ne idi ise, Trklk iin hal odur ve ayn ii grr. Bu yle bir sanattr ki, basit bir Trk kznn zevki ve emei mahsul en mklpesent Avrupal iin lks eya saylr. Bunun zaferi iin, bugnk Trk idarecilerin, Trk halknn uur alt yaayan renk ve ekil zevkinin daha geni lde reva bulmas yolunda, geni imkanlar salamasn gerektirir. *** Gebe hayat tarznn bugnk ihtisas eserlerinde rastlanan ilmi tarifi iin Febvre ve Ratzelin szlerini iktibas etmeliyiz. Febvree gre; Gebe obanln, yerleenlerden daha aa hayat seviyesinde olduklar yolundaki eski ve byk taassupla kkleen inanc tamamen deitirmek gerekir. Ratzel de iki nesil nce, Medeniyetin yksek derecesi, gebe yaayyla telif edilebilir. Yerleik kavimler arasnda da ok iptidai olanlar gsterilebilir demiti. Bozkr hayatn en iyi tanyanlardan Radloff, aadakilerini yazmtr: Gebeliin, geni bozkrlarda maksatsz bir serserilik olduunu sanmayalm. Plansz olarak

528

belki ancak Kuzey Sibiryann tundra ve ormanlarnda Tunguzlar dolamaktadrlar. Onlar tesadfen bol av ganimetine rastladklar yerde ancak kalrlar. Gebeler, yalnz geyik besleseler dahi, hayvanlarnn yemlerini dnmek ve srlerine zarar vermeyecek alanlara gmek zorundadrlar. Krgzlarda olduu gibi, byk lde hayvan besleyen kavimlerin plansz dolamalar tasavvur dahi edilemez. Her hayvan besleyicinin, hayvanlar iin en uygun yeri semesi gerekir. O zaman tabiatyla komularn menfaatleri ile atlr Bu, sonuncuda, topran kesin blmn icap ettirir; bir oymak veya oba belli bir araziye kendi mlk olarak bakar ve buraya komularn tecavzne tahamml edemez. Seilen topraklar oyman cz olan obalar arasnda paylalr. Bozkrdaki hayvan besleyici iin uygun k ve yaz kona da nemlidir. Zira gelii gzel herhangi bir yer, zikri geen mevsimleri geirmeye elverili olmayabilir. lkbahar ve sonbahar nerede olsa geirilebilir. Mallar ilkbaharda beslenecek otu ve suyu her yerde bulduklar gibi, sonbaharda da yaan yamurlar dolaysyla yeteri kadar taze ot biter. K ve yazn bulunmas gerekli yerin kesin artlar vardr, bunlara uyulmazsa mal telef olur. Kn, mevsimin iddetine kar barnabilmek iin, ormanlk yahut rzgarlardan masun derin bir vadi semek gerekir. Ayn zamanda burasnn aa ve meralarnn bol, kar az yatan bir yer olmas arttr. Yazn ise bunun aksine sulak ve ayn zamanda ak bir yer olmas tercih edilir. Bunun iin gllerin, rmaklarn kenarlarnda ve haarattan masun olan yerler elverilidir. K konanda, Nisan ortalarna kadar kalnr. Sonra birden acele adrlar derlenip toparlanr ve tedricen srlerle yaz ortas otlaklar istikametine ynelinir. lkbaharda ot henz ksa olduu iin aullar bir blgede ancak iki- gn kalrlar. Yaz balangcnda ise otlar yeteri derecede bydkleri iin ayn yerde haftalarca kaldklar olur. Yava yava daha ykseklere trmanrlar. Dalarda kar haddi faslnda eriyen kar suyu bitkilerin yaz ortalarnda da gelimesini salar. Austos ortasnda k konaklama yerine (klaklara) dn balar. Gittike hzn artrarak Kasm ortalarnda eski yerlerine ulam olurlar. Yazlk otlaklar btn oyman mterek mal olduu halde, klk konaklar ferdin mlk saylr. En ok kavgalar, iyi klk konak seme yznden kar. Zengin Krgz, daha hayatta iken, en byk olunun mstakil hale gelmesini ister. Mallarnn bir ksmn ona ayrp verir, klk konak dar geliyorsa byk oluna yenisini satn alr. Kendi kona msait ise her ocuu iin ayr yer tahsis eder, mallarn da blr. En kk olu baba yurdunun esas varisidir. kiden fazla erkek ocuk varsa, mallar blrler. Klk kona blmekte uyuamazlarsa (bu nadir olur), yine birlikte oturmaya devam ederler. Bu son k, tabiatyla en kk ocuun zararna olur. Mal klk konan alamayaca derecede oalm ise, byk ocuk ayrlarak bann aresine bakmak zorundadr. Bu taktirde kk kardeinden pek az yardm isteyebilir. Eer klk konak yine de dar gelirse, srada olan ikinci byk karde ayrlr. En sonunda kk ocuk baba yurdunda yalnz kalr. En ok himayeye muhta kk ocuun rf trelerine gre korunmas, uyulmas zaruri muhafazakar bir gelenee dayanr. Bu gelenek Vladimirtsovn (odigin hakkndaki makalesinde anlattklarna gre) Moollarda cari idi. Hikmet lenin (Aydn li ve Yrkler, Aydn 1945, s. 18) bildirdiine gre yakn tarihte Aydn Yrklerinde de en kk ocuk baba ocann varisidir. Hemirelerini ba gz ettikten sonra ancak

529

kendisi evlenebilir. Mallarn art ile ailenin klk ota geniler, iktisadi gerileme halinde ise klr ve nihayet mal sahibi geri kalan da satarak pek az hayvan ve teberi ile yakn akrabalarndan birine snr. Belki bir hizmet karl o akrabann otlandan faydalanr. Tekmil hayvanlarn yitirirse, cretli hizmetkar olarak kaplanmaktan baka aresi kalmaz. Hakszla ve zorbala kar tek are, ailelerin ve komularn belli bir ahsn evresinde birleerek dayanmalardr. Oymaklarn daima yeni yeni zmrelemelerinin tohumu bu eit birlemelerde sakldr (Radloff). Hayvan besleyen gebelerin otlaklar iin yaptklar srekli mcadelelerin dourduu tarihi rol ve ftuhata elverili hale gelmeleri konusunda, dier bilim uzmanlar ve bu meyanda Menghin aklamada bulunur. Klk ve yazlk konaklar arasndaki g yolu, ok defa yzlerce kilometreye uzanabilir. Trk kavimleri, bu meyanda Macarlar da yar gebe hayatn ve tabiat artlarnn msaadesi nispetinde iftilik ile de megul olmulardr. Bu taktirde oyman bir ksm halk, bilhassa kadnlar, ihtiyarlar, baz sanatkarlar ve esirler yazn da klakta kalarak iftilikle megul olmulardr. Bu usul gebelie sk surette bal olanlar arasnda cari idi. Mesela Gktrklerin Kapagan-Kaan (in kaynaklarnda: Mo-o). in salnamelerine gre 688de zaferle biten bir seferden sonra, onlardan klliyetli ham malzeme ve ipek kumatan baka hara olarak tohum ve ziraat aletleri almtr. Dier bir in haberi de bunu tamamyla teyit etmektedir: Trkler her ne kadar gebe hayat srmekte ve yurtlarn deitirmekte iseler de, hemen hepsinin kendi topra vardr (St. Yulien Documents II). Gebe Trkler tarafndan, en eski alardan beri yetitirilen at, tekmil kltre vehe veren, en nemli bir amildir. Atn ehliletirilmesi olmadan Eski a ve erken Orta an byk ldeki kavimler gleri tasavvur dahi edilemezler. Geni bozkr blgesinde eskiden iki eit yabani at yayordu. Her ikisi ancak son iki insan nesli zarfnda ortadan kalkt. Bunlardan biri, Dou Asyaya kadar uzanan sahada yaayan ar, kemikli ve byk bal cinsti. Buna taki cinsi denir. Flor adl bilgin bir taki cinsi yerine iki eit takdan bahseder ve Bat Avrupada taki cinsi saylan at, Moolistan ve Cungaryada yetien prjevalski cinsinden ayrr. Bize Bat Avrupa cinsi ve bundan gelien tali cinsler nemli deildir. Bozkr atlarnn ikinci cinsi Orta Avrupadan Bat Avrupaya kadar uzanan blgede yetimitir: Kk csseli, hareketli tarpan cinsi at; bunlarn tesalbnden bugn tandmz tali cinsler meydana gelmilerdir. Hunlar da byk ihtimalle taki cinsi at kullanyorlard. Macaristandaki Avar mezarnda ise Hank, tarpan cinsi iskeletler buldu. Bu bilgine gre, Macar atlar da bu cinstendi: Geni alnl, kk ve narin bal, keskin bakl, kuru sarl, elik sinirli, canl, ateli ve genel olarak 1.40 m. ykseklikte olup, ounlukla drt nala yrrler. Ahr asla grmezler, soua, scaa, yamura ve rzgara

530

dayankldrlar. Nadiren yatar, umumiyetle ayakta uyurlar. Dier bir mtalaaya gre IX. yzyldan nce Macarlar taki cinsi at kullanyorlard. Arkalarndan gelen atl-gebe dalgalar: Kuman ve Moollar tekrar taki cinsi at getirdiler. Nakil arac yalnz ata inhisar etmiyordu. Erken in kaynaklarnn bildirdiklerine gre, onlarn kuzey ve kuzeybatsnda yaayan gebe kavimler, bilhassa Hiung-nular deve, merkep, katr kullanyorlard. Bir Han a kaynana gre, her yl yaplan byk kurban enliklerinde at yarlarndan baka deve greleri de yaplrd. Umumiyetle iki hrgl deve bahis konusudur. Zira tek hrgl deve Asya dou yarsna daha ge sokulmutur. Eberharda gre deve (eski Trkede tebe) ine Trkler vastas ile, en ge Han slalesi anda girmitir. stitrad kabilinden, kuzeyde avcln byk nem tad yerlerde skinin (ayak kaya) birok Altayl kavimlerde ve bu meyanda Trk saylan Basmillerde ve Gktrklerin bir ksmnda kullanldn zikredelim. At ile birlikte koyun, iktisadi hayatn temelini tekil ediyordu. Avrupada pek az koyun cinsi bulunduu halde, Asyada sayszdr. Yine de bozkrn ortasnda ve dou blgesinde en ok ya kuyruklu koyun bulunurdu. Batda, Hazar Denizi kuzeyinde arkal cinsi koyunun eitleri yayordu. Sonuncu cinsin bir tr ok eskiden Finn-Ugorlara kadar ulam ve yurt kuran Macarlar ile birlikte V eklinde dzboynuzlu ratska koyunu Karpat havzasna gelmitir. Byk ihtimale gre, sr hayvanlar Trklere koyundan sonra ulamtr. Yine de, Han slalesi yllklar, Hiung-nularn ehli hayvanlar arasnda srdan bahsederler. Sr Ogur Trklerince de malumdur. Zira Macar kr sz Ogur dillerindeki krden gemitir. Dier Trk dillerindeki karl kzdr. Ancak bu sz aslnda Trke olmayabilir. Toharcas oksodur. Trke dana-tana da (gen inek) Trklere eski Hind dilinden gemitir. Halbuki sr halis Trke olup, aslnda samlk manas tar. Ayn hayvan adna, takvimde hayvan-sikli arasnda da rastlanr. Eski Trkln iftilii konusuna tekrar avdet edelim: Herhalde ilk yetitirilen tarm dar idi. Bunun asl yurdu in idi. Oradan Cilal Ta anda Avrupaya ve bu meyanda Macarlarn Ugor a cedlerine ulat. Bu tarmn, inde ve evresindeki komu lkelerde ok eskiden ilk yetitiini genetik corafya aratrclar ortaya koyduu gibi, Kuzey inde dini sunak merasiminde bugn de pirince nazaran daha nemli mevki igal etmektedir. Dar, Trklk aleminde, baka Hiung-nulara ok erken girmitir. Her ne kadar buday cinslerinin ana yurdu nasya olabilirse de, ikinci yurdu Orta Asyadr. Anau kazs sonularna gre Gney Trkistan vadilerinde 6.000 yl nce buday arpa ile birlikte biliyorlard. Halbuki bu ada orada hayvan yetitirmenin izleri bile yoktu. inde 2.700 yl nce, Ekim Bayramnda dar ile birlikte buday kullanlmakta idi. X. yzyl tarih kaynana gre, bir buday cinsine pi-mai denmekte ve bunun Hiung-nulardan alnd bildirilmektedir. Bunun ne eit buday olduu hususunda sarahat yoktur. Macarlarn cedleri ve Ural evresindeki eski Bulgar Trklerinin budaylar Rapaie gre Triticum dicoccum = ift taneli buday cinsinden idi. Arpa da inde ve Anauda binlerce yl nce bilindii iin, dou komular olan Trklerin ve dier Altayl kavimlerin ok

531

erken tanmalar, hatta yetitirmi olmalar gerekir. Hububatn ekilmesi ve ilenmesi ile ilgili olarak Mahmud al-Kgar szlnde, gerekse yurt igalinden nce Macarcaya geen Trke szlerde pek ok kelimeye rastlanr. Arpa at yeni olarak da kullanlmtr. Kgarde aadaki atalar sz bulunur: Arpasz at aumaz=arpasz at (yukar) trmanamaz. Kabuklu tarm mahsullerinin anayurdu nasyadr. Cilal Ta anda oradan Avrupaya ulam ve Akdeniz havzasnda iri taneli olarak gelimitir. Trk kavimlerinin nce kk taneli cinslerini tanmalar gerekir. Bunlar meyannda, eski Trke saylan burak sz, Trkenin bat ve dou lehelerinde ayn nispette mevcuttur. Ancak bu sz her yerde ayn manaya gelmedii iin, bunun zerine uzun faraziyeler yrtlemez. Buran asl manas, bur=biberimsi tohum manasna gelir. Zira byk ihtimale gre burak sz burtan gelmektedir. Fasulye cinsleri baklagiller arasnda ac bakla Orta Asya menelidir. Eski Trkede bunun iin ayr bir sz bilinmemekte ise de, bunun ok erken Trkler tarafndan yetitirildiine aadaki belge tanklk eder: inde bir eit sar baklann ad Hiung-nu veya Uygur baklasdr. Baharat arasnda bur (biber) pek eskiden beri Trkler tarafndan kullanlmakta idi. Nmethe gre buru Trkler anayurtta iken milattan nceki bin yl devresi ortalarnda eski Hintten almlardr. Sanayi bitkileri arasnda kendir sznn kk (ndogermen), Urall kavimler ve Trk blgelerinde mterektir. Trk kendir, eremi kine, Oset gen, Yunan kannabis. Bu nemli kltr sz, herhalde ana Trke anda ve M.. bir dilden brne gemitir. Bu sz ndogermen, Urall kavimler ve Trklerin yekdierlerine olan komuluklarn ispat bakmndan da nemlidir. Zikri geen bitkileri tanmakla Trkler, iki bin-iki bin be yz yl nce, bitki corafyas bakmndan aykr den geni lkelerde yaylmlardr. artlarn nispeten sakin yaamalarna msait olduu, klaklarn uzun srd veya daima yerlemeye msait olduu yerlerde (Onoguriada, Hazarlarda ve Uygurlarda olduu gibi) tarlalarndan baka bahelerin ve balar da vardr. Uygurlar bunlardan baka pamuk da yetitiriyorlard. Macarlarn yurt igalinden nceki en nemli bitki adlar kadim Trklerden veya onlarn akrabalar olan Onogurlardan ve Hazarlardan gemitir. Bu derecede eski bitki adlarna, dolaysyla bitkilere ramen Trk kavimlerinde ounluun ve bu arada gebelerin gdasnda bitkiler tali nemi haiz idi. Yemekleri aa yukar bugnk Krgzlarnkine benzemi olmaldr. Zikri geen bitkilerde karbonhidrat eksiktir. Eski Trklerin esas gdas koyun eti ve st mahsulleri olmutur. Bunlarn arasnda zellikle kmz (tahammur ettirilmi ksrak st) % 2-6 nispetinde alkol ile, fazla beslemese de, ferahlatc ve al teskin edici hassaya maliktir. Litre bana olduka yksek (450) kalori salayan kmz, salad zevkten sarfnazar, ihtiva ettii alkol dolaysyla yala tek tarafl beslenmeyi mmkn klyordu. Kuczynskiye gre bozkr Trkleri arasnda vitamin eksikliinden doan hastalk grlmemitir. indeki Han slalesi yllklar Hiung-nularn kmz keyfi srdklerinden bahsederler. Daha sonraki kaynaklar Uygurlar ve Gktrkler

532

iin de ayn hususu teyit ederler. Bugnk Krgzlarn koyun ve inek stnden yaptklar dier eit mahsulleri de vardr. Bunlarn nelerden ibaret olduunu tahmin edebiliriz. Mahmud al-Kgar szlnde yourt ve ayran zikreder. Eski gelenee bunlar da katmamz gerekir. Macarcadaki ir (ayran), tr (tuzsuz beyaz peynir), ayt (t-peynir) szleri fonetik zellikleri bakmndan Macarcaya Trkeden geen en eski szlerdir. Konserveler arasnda kurutulmu et, pastrma ve ettozunun harp esnasnda byk nem tad meydandadr. *** Eski dinden bahseden blmde, eski dinin cemiyet nizam ile ahenkli olduuna iaret etmitik; gerekten de eski Trk dinindeki tek Tanr kavram ve onu tamamlayan br dnyadaki hiyerari, Orta Asyada gebe hayat sren, geni aile hayat zerine kurulan patriarhal cemiyet kuruluunda inikas eder. Her ne kadar, komu kltrler ile temaslar, belki de daha eski kltr seviyesinden kalan ve tede beride hissedilen matriarhal kurulu tesisleri dolaysyla istisna kabilinden aksi gsterilebilirse de, Trkler ve dier atl kavimlerin itimai hayat, oymak ve devlet kuruluu hususunda, Radloffun geen yzylda Krgzlar iin syledikleri aynen variddir: Gebelerin itimai zmrelemelerinin nvesini, gayet tabii olarak, ailenin yekdierine ball tekil eder. Birbirleri ile yakn akraba olan ailelerle kk srler iin, mterek ve blnmez mlk hayat ehemmiyetlidir. Kendi yararlarna olan bu balant onlar birbirine kenetler. Mnferid oturan akraba ve dier icablar dolaysyla yakn aileler de birlie katlnca en kk itimai birlik olan aul meydana gelir. Aul, yaz-k birlikte yaayan 6-10 aileden terekkp eder. Aulun ba, ilerinde en zengin ve en kalabalk ferdi olan ailenin en ihtiyardr. Klakta (k konanda) birka aul bir araya gelir. Kn srlerin bir ksm aula alnmad iin onlarn muhafazas fazla adam kullanmay gerektirir. iddetli kn dourduu yoksulluklar, byk topluluklarda daha az hissedilir. Kk oymaklar bu suretle kurulur, Kazak-Krgzlarda ancak ka mahsus kalr ve yazn geni alanlara dalrlar. Aullar yine de, muhtemel bir saldr nlemek ve mterek dmana kar koyabilmek iin, aralarnda temas muhafaza ederler. Bu yerleme nizam bar a iin muteber olmakla beraber, buna mnhasr deildir. Rus kanunlar, oymaklar arasndaki ufak tefek atmalara karmadan nce bu usul cari idi. Radloff sava baz Krgzlar hakknda zirdekilere dikkat etmitir: Krgzlar aullara gre blnerek deil, btn oymak toplu olarak yaar. Kn nehirlerin kenarnda sra ile yurtlarn kurarlar. Bu yurt dizisi bazen 20 verst uzayabilir. Yazn daa ekilirken de ayn yurt nizamn muhafaza ederler. yleki, her oymak ayr bir da silsilesini tutar ve srlerini otlatr. Bu yurt nizamna gre birka saat iinde tekmil ordu saldr veya mdafaaya hazrdr.

533

Her andaki ihtiyalar karlama hedefine uygun olarak, iki nizamn, en eski atl gebe kavimlerinde cari olduuna hkmedebiliriz. Oymakn tali blm olan aullarn mterek olduu kadar, yekdieri ile atan menfaatleri de vardr. Bunu nlemek iin, nizalar yattracak ve hakem roln ifa edecek nfuzlu ahsiyete ihtiya vardr. Bu nfuzun zengin, manevi sahada kabiliyetli, drst bir insanda toplanmas gerekir. Ayrca akraba cihetinden de kalabalk bir urudan olmas, gerekirse daha uzak akrabalar ile szn bilfiil geirebilecek maddi kudrette bulunmas arttr. Bunlara Krgzlar bi, dier Trkler beg, bey derler, beyler hkm icra selahiyetini de haiz olurlar. Bey, seimle bu mevkiye gelmedii iin, edindii kudret bir nevi zorbala dayanr. Nfuz ls ahsn ferdi deerine ve onu destekleyenlerin gcne gre deiir. Oyman tali zmrelerinin nfuz ve kudreti beyin ahsi nfuz ve kudreti nispetindedir. Nfuzlu beye mensup oymaklar abuk byr, baz aileler ve aullar da ona katlrlar. Bu suretle menfaatlerini koruyacak daha salam bir dayanak elde etmi olurlar. Balangta nemsiz bir uru, bu suretle bir beyin ahsi gayreti sayesinde, kudretli yeni bir oymak olur ve onu temsil eden beyin de adn alr. Birok urular pek eski zamanlardan beri byk-kk oymaklar meydana getirmilerdir. Bu tarihi zmrelemeler, ayn urudan gelme, mterek bir g ve savalar neticesinde doar. Byk oymaklar sonunda itimai bir topluluk meydana getirirler. Oymaklardan, eski hareketli alarda eitli halk onglomeralar il ve ulus tekil etti. ller orda halinde birletiler. Ordalar, iller ve oymaklar dier rakip orda ve oymaklara kar koyabildikleri nispette varlklarn muhafaza edebildiler. Orda kendisine bal blmleri korur, il ve oymaklar da ayn surette hareket ederler. u halde her ne, mterek menfaatlerini koruma amac ile kurulmu birlikler olarak bakmamz gerekir. Aile: Eski atl gebelerin aileleri, Romallarda olduu gibi efendi snfn tekil etmekte ve kan kardelii ile bal zmrenin emri altnda, esirler, sntlar ve metbular bulunmaktadr. Aile reisi btn maln sahibidir. Aile efradna yaplacak ileri o gsterir. ocuklar zerinde nfuzu, torunlarndan herhangi birini kendisine evlat edinerek yetitirecek derecede snrszdr. Artk bn Fadlan bundan bahsetmekle birlikte, son zamanlara kadar Kazak, Krgz ve Bakrtlarda bu cari idi. Ailevi ata hakkna dayanan (patriyarkal) ve dardan evlenme (exogami) itimai ekillerine uygun (patrilokal nizam) esast. Dier tabirle, yeni kurulan aileler koca tarafn tutard. Yeni gelen kadn kocasnn ailesine hizmet eder ve onun mal saylrd. Onun iin kadn pederinden, eski ailesinden satn almak gerekirdi. Bedeli kalm eitli ehli hayvanlardan; at, deve, koyun vb. terekkp ederdi. Madmud al-Kgar szlnde kalng zikretmekle kalmyor, kullan tarzna dair misaller de veriyor. Ondan nce bn Fadlan X. yzylda Ouzlarda ayn adetin cari olduunu sylyor. Kaln dendikten sonra, nianlsna damat yalancktan bir kz karma ile kavuuyor. Bu eskiden cari, gerek kz karma adetinin kalntsdr. bn-al-Fakiha gre eski adet uyarnca, satlk kzn ba bir evre ile balandktan sonra kadn oluyor. Kadn, kocas ailesinin mlk olduu iin, kocasnn lmnden sonra da ailede kalr, zira sosyolojide leviratus ad verilen adet mucibince, kayn, bazan Moollarda grld zere, kocasnn dier einden olan olu, yahut ailenin dier bir erkek ferdi onunla evlenebilir. Acaba,

534

cemiyetin her tabakasnda, leviratus ayn ekilde yaylm ve muteber mi idi? Bir bakma gre bu adet ancak yksek tabakaya has idi. Kalmuk Moollarnn bir ataszne gre: Hanlar ve kpekler akrabalk tanmazlar. Her ne kadar btn Altayl kavimlerde ve bu meyanda Trklerde kadnn itimai mevkii aa seviyede saylmakta ve mlke sahip olmamakta ise de, dier yerleik komu kavimlere ve slam aleminde Araplara nazaran daha iyi ve saygl durumda idi. Gktrklerde, Uygurlarda, Sabirlerde hkmdar einin devlet idaresinde bazen nemli rol olduu bilinmektedir. Trk kitabeleri yalnz hakann pederi Elteri Hakann deil, onun yannda ilahi Umaya benzeyen hkmdar zevcesi Elbilgenin de tahta clusundan bahseder. Bu yaztlarda ok kadn almann izine rastlanmaz ise de, in kaynaklar aksini iddia ederler. Tek kadnla yaandna dair daha kesin deliller de vardr. Minusinsk evresinde yaayan Tatarlarn destanlarnda, en temiz tek evlilikte yaayan kahramanlardan bahsedilir. Uygurlarn ounluu da tek zevceli idiler. Ancak onlar da bu Manihaizm, Budizm ve Nasturi Hristiyanlk tesirlerine atfedilebilir. Turfan harabelerinde bulunan bir Uygur trksnn ifadesi, zikri geen bahisi aydnlatmas bakmndan dikkate ayandr: Yani; Aybsz tiike er Aypsz kadn nnde Boyunun sum kerek, Ba emek gerek Ol anda tzn birle Tiriglik klm kerek. Akikat bolsa tzn O zaman temizlik ile Hayat klm gerek Hakikaten temiz olsa

Anga can birmi kerek. Ona can vermek gerek. kinci e zevce iin eski Trkede Trk kknden kelimeye rastlanmadn sanyoruz. Ancak zbekede krnak bu manaya gelirse de Mahmud al-Kgar szlnde bu esir kadn demektir. Halbuki akrabalk mnasebetlerini gsteren sz hazinesi Trkede ok zengindir. Zolotnitskiynin uvaa szlnde akrabalk mnasebetleri zerine 60 sz vardr. Halbuki bu szlerin byk bir ksmna Bat Avrupallar ancak tarifle karlk bulabilirler. Kadnlarn i sahas, grevleri atl gebelerde Rubruquisin XIII. yzylda Kpaklar hakknda syledikleri gibi olmaldr: adrn zlmesi ve kurulmas, arabaya ykleni, st sama, tereya ve peynir karma, deri iilii, ayakkab, kee orap, giyim, kee imli. Ksrak sama ve kmz hazrlama

535

erkeklerin grevidir. Orta a seyyahlarnn verdikleri haberlerden tipik bozkr kavimlerinin, kadnlar dahil, maddi temizlikleri hakknda bir fikir edinmek mmkn deildir. Bu hususta, Yasaktaki kaidelere gre yaayan Moollarda olduu lde, kirli deil idiler. Nitekim, bn Fadlan Volga Bulgarlarnn akta nehirde ykanlarndan bahseder. Ayrca, bn Fadlan, Gardizi, Plan Karpin vb. Trk, Tatar kadnlarn ahlaki temizliini vmektedir. Marco Polo da onlar iin btn dnyada en temiz ve ahlakl sfatlarn kullanmaktadr. Vmbryye gre eski Trkede alfte, pi (veledi zina) szlerine rastlanmaz. Sonradan bu manalara gelen szler dier dillerden, bilhassa Farsadan gemitir, der. Kadn adlar arasnda temiz ve faziletli manasna gelen, mesela Hun, Sabir ve Uygur Arg, Ark, Uygur, Silig, Kazan Sulu szlerinin bulunmas sebepsiz deildir. Byk aile Trklerde, yalnz itimai ve autarchique bir iktisadi birlikten ibaret deildir. Tarihi gelime ile o gebe devlet seviyesine ykselir. Trk gebe devletlerinin kuruluu hakknda Radloff en iyi ekilde u aklamay yapar: Hr gebelerde, oymaklara tabi tali teekkllerin daimi tahavvl halka hayat gc salar. Srekli atmalar, kesiksiz kavgalara mncer olur. Bir kabile dald zaman paralar, kuvvetlenme yolunda olan baka kabileye katldklar iin, cemiyet hayat zerinde kt tesirleri sezilmez. Bir kabile savalar srasnda byk nfuz kazanrsa, onun reisi, mensup olduu kabile yardm ile tekmil budunun (kavmin) babuu olur. Babu tebaasn ganimetler ve toprak mlk ile doyurduu nispette, hkm srmede mstakil olur ve idaresi altnda birletirdii devlet de bydke byr. Didaktik iirlerden mrekkep Kutadgu Biligin bu konu ile ilgili aadaki satrlar dikkate ayandr: Devletin olmas iin, askere ihtiyacn var, Askerin olmas iin servet datman gerekir, Servet edinmek iin, halkn zengin olmaldr. Halkn zenginliini ise ancak rfler salar. Askerler toplanr, saladklar kazanlar nispetinde gibi byrler. Bilhassa daha fakir olan bozkrlar her an savaa hazrdrlar. Ailelerini ve btn varlklarn beraber gtrrler. Hayvanlar gerekli hayat artlarn her yerde bulur. Her zafer orduya katlanlarn mlkn oaltr. Kahraman oymak reisi, oymaklarnn konglomerasndan salam siyasi bir kurul vcude getirebilirse, mensup olduu oyman destei ile, hkmdar rtbesine ular. Devletin banda kaan bulunur. Akrabalarn han rtbesi ile, kendisine tabi oymaklarn bana vali olarak geirir. Kendisine sadk dier eski yaknlar ve taraftarlar uygun rtbeler alrlar. Bu eit gebe devletlerin, byk ve dehetli kudret tekil ettikleri, bin yl boyunca ortal titretmeleri ile sabittir.

536

Hun, Avar ve Mool mparatorluklar gibi, kuvveti kendisinde temerkz ettiren ahs veya slale ortadan kalkt ya da oymaklarn konglomeras dier sebeplerden dolay dald zaman, oymaklar yeni bir iktidar evresine balanarak yeni devlet kurarlar. Eski devlet ad yerine herhangi bir oyman ad, ya da kyna devletin harabeleri stnde yeni devlet konglomerasnn ittifaknn ad kaim olur. Eskiden cedleri Hun oymak birliine dahil olan Avar, douda Gktrk, batda Bulgar konfederasyon unsurlar bu ekilde kuruldu. Trk unsurlar daha sonra Uygur, Karluk, Hazar, belki de Macar ad ile hayatlarn sre geldiler. Peenekler, Uzlarn kalntlar, Kumanlarn arasnda Kpak devleti iinde eridiler. Gebe cemiyetlerin srekli bir ekilde hep yeniden kabakalanmas onlarn devlet tekilatnda ve unvanlarnda da ifadesini bulmaktadr. Bir ailede peder ne durumda ise, hkmdar da gebe devlet tekilatnda ayn durumdadr. Gktrk yaztlarnda: (komu kavimlerin adlar sralandktan sonra) budunun (halk topluluunun) maddi refah, halk tabakalarnn, oymaklarn cemiyet iinde birlikte dzenli yaamalarn salama, onlar kuvvetlendirme ve yeni oymaklar katarak sayca da oaltma, bahis konusudur. Hun, Trk ve Uygur hkmdarlarnn unvanlar, Gktrk yaztlar, hkmdarn Gk Tanrs tarafndan tahta oturtulduu inancn aksettirmektedir. Gk Tanrs hkmdara, grevini baarabilmesi iin, ferdi kabiliyet ve stnlkler salamtr. Bu Tanr vergisi ltfu, Bat aleminde Yunanca kharizma sz ile ifade edilir. Bu sfat hkmdar ailesine de geer ve slalenin kanuni meruiyeti inanc kkleir. Herhangi bir hkmdar kharizmaya dayanan nfuzunu yitirse bile, ailenin dier yeleri zerinde messir olmaz. Kt hkmdar ailenin dier bir ferdi istihlaf eder. Yeni hkmdar, halk topluluu tarafndan deil, zadegan tekil eden oymak reislerinin muvafakat ile tahta geer. Verasetin kesin usullere balanmas, Trk kavimlerinin ekserisinde, taht kavgalarn, karde savalarn dourmutur. Kabiliyeti (idoneitas-uygun olma) grld taktirde hkmdarn ocuu, bilhassa byk ocuu (primogenitura) bata tahta namzettir. Bazen de, ecdattan kalan topraklarn hkmdar en kk ocuk olur. Daha yal kardeleri sonradan kazanlan paralarda saltanat srerler. Buna klasik misal Cengizhan ocuklarnn devleti blmeleridir. Bazen de ailenin en yal yesi, (senioratus), tercihen len hkmdarn erkek kardei halef olurdu. in kaynaklarna gre, Asya Hunlarnn hkmdar an-y veya tan-hu lakabn tard. Ancak III. yzylda ilk defa Sien-pi kavminde kaan unvan geer. Daha sonra bu unvan slmdan nceki ve slm alemi dndaki Trkler tarafndan benimsenmitir. Hatta ilerde grlecei zere, Hazar tesiri altnda, ilk Rus hkmdarlarnn da en ok beendikleri unvan bu idi. Kaann derece itibaryla ilk zevcesine, katun ya da hatun denirdi. Bilindii zere, Macarcada hanm manasna gelen asszony da aslnda hkmdar zevcesi demektir. Nitekim bugnk kadn (katun) sz de ancak hanm manas tar. Katunlar ounlukla metbu oymaklarn ailesi efradndan, bazen de yabanc slalelerden, siyasi menfaatleri gznnde bulundurularak salanrd. Pek ok inli prensesler bu ekilde Trk, Uygur vb. Kaanlarnn adrlarnda yerlemi, buna karlk yine pek ok

537

Hazar, Kuman vb. prensesi de Bizans imparatorlar ve Rurik halefleri ile evlenmilerdir. Han da hkmdar unvandr. Baz alarda han ile hakan (kaan) arasnda, Batdaki imparator ve krala benzer bir derece fark vardr. Kaan, Gktrk yaztlarnda ve Mahmud al-Kgar szlnde de geer. Han unvan halk dilinde daha sonra, kaan (hakan) yerine gemi ve onu unutturmutur. slm aleminde Mool ftuhatndan nce sultan sz han arka plana brakmtr. Arapa sultan aslnda iktidar manasna gelmekte idi. Gazneli Mahmudun lakablar arasnda sultana rastlanr. lk Seluk hkmdarlarndan Turul vb. bu lakab Mslman hkmdarlarnn ulaabilecei en yksek unvan olarak tarlar. Ancak bu deerini Orta Asyada daha sonra kaybeder. Han sz de ayn akbete urar. Mool cihan imparatorluundan ayrlan devletlerin hkmdarlar han unvann tadklar halde, XVI. yzyldan itibaren randa han vali, sultan da kaymakam, asri randa ise sadece efendi manasna gelmektedir. Kaana (hakan) tabi cemiyet aristokrat mahiyet arz ediyordu. Aile efradndan prensler (teginler) ve dier zadegan (begler), yksek rtbelere (buyruk) getirilirlerdi. l, el ad verilen devlet, iine ald veya tabi kld oymaklardan, kavimlerden terekkp eder, eer bunlar savasz boyun emiler ise kendi beylerinin idaresinde kalmalarna msaade edilir, onlar da hakann ailesinden ad veya yabgu ad verilen bir valiye tabi olurlard. Yabgu, Ouz, Karluk hkmdarlarna verilen bir unvand. Ancak bu unvan Kimekler, hatta, pek eski yabanc bir kavim olan ndo-Skitlerce de bilinmekte idi. Yzyllar boyunca ortaya kan, gh kaybolan, bugn ak olarak renemediimiz grevler ile ilgili Trk unvanlar yzleri bulur. Birka misal: lteber, Elteber: (= belki: yabanc, devleti ezen, pepen, yahut halk etimolojisidir) Uygurlardan bir ksmnn ve Volga (dil) Bulgarlar reisi idi. Iduk Kut, di Kut: (=Tanr tarafndan gnderilmi, kutsal unvan) Turfandaki Uygurlarn hkmdar lakab, ur: Bat Trklerinden Tu-lu zmresinin reisi. Bu unvana Hazarlarda ve Peeneklerde de rastlanr. Tudun: Gktrklerde Avarlarda ve Turun eklinde Volga Bulgarlarnda rastlanr. Yugru: Avarlarda, Hrvatlarda, Karahanllarda ve Kala-Trk meneli Klc slalesi emirlerince kullanlan unvandr. Mahmud al-Kgarye gre bu rtbe kaandan sonra gelmektedir. Sagun: Karluk kavmi reisleri unvan. Karluk hkmdar ise Yabgudur. Kk Sagun: Semerkandl Karahanl sultan unvan. rkin: Bat Trklerinden Nuse-pi oymak-grubunun reisinin unvan. Kl rkin: (Gl apnda alim). Uygurlardan bir zmrenin reisi. Bu unvan daha sonra Karluklarda geer. bn Fadlana gre X. yzylda kl irkin, yabgu vekiline verilen unvandr. Knd: Hazarlarda hakann vekili, Macarlarda en ileri gelen oyman reisi=ba prens-Altayl Tatarlarda oymak reisinin vekili. Bugnk Moollarda ancak kk memuriyettir. Yula, Cula: (=meale). Yalnz kadim ah ad olmakla kalmayp, Bulgar-Trk slalesi ad. Peeneklerde unvan, Macarlarda ise Gyula eklinde ikinci e hkmdar. Tarkan, Tarhan: Asl manas demirci olabilir. Madenlerin ilenii ve kullanlnn, eskiden insan hayatnda olaanst bir tesir icra ettii phesizdir. Efsanevi tasavvurlarda bile bu, ifadesini bulmutur: Demircilik Tanr armaandr. Bundan da Demirci Tanr mefhumu teekkl etmitir. Beeri demirciler adeta insan st yaratklardr. Alfldi yukardaki hususlar iaret ettikten sonra, Eurasya blgesinde Arilerde ve Ural-Altayllarda demircilik ile

538

hkmdarln ayn derecede badatn, belgeler gstererek tevsik eder. Bu sebepten tr tarkan sz en eski bilinen kaynaklarda unvan olarak geer. Bata kral vekili iken sonradan manas alalarak asil olur. Son derece yaygn olan bu unvana, hemen btn Trk kavimlerinde rastlanr. Tarkan yurt igal eden Macar oymaklarndan birine de alem olmutur. Bu sze yer adlar arasnda da rastlanr. Rtbelerin sralanna, adrlklarda, adr kurmalarnda, meclislerdeki oturum yerlerinde, ziyafetlerde et datmnda ok sk bir ekilde dikkat edilirdi. Netice itibaryla, gebe topluluklar ve devlet tekilat fark oluu bakmndan, komu imparatorluklardan in ve Bizanstan geri kalmyordu. *** Askeri bakmdan da in ve Bizanstan geri deildiler. Gebe Trk kavimlerinin, ordu tekilat, techizi ve taktii bakmlarndan in, Roma, Bizans ve Ruslara ne derece messir olduklarn ilerdeki bahislerde sras geldike greceiz. in kaynaklarna gre, mparator Yang-ti (605-615), inlilere, Trklerin gzc koyma, tabur kurma tarzlarn tavsiye ile kalmyor bu tavsiyeyi hayvanlar otlatma ve yaama ekillerine kadar temil ediyor. Atl gebelerin kendilerine has tekmil yaay tarz; byk hararn ve srlerin bakm, byk srek avlar bir eit sava idman saylabilir. Tekilatlanma, binicilik, ok atma kabiliyetlerini gelitirmek iin, ykseli hamleleri, dier tabirle tebaann tekilatlandrlmas, yabanc komular haraca balamak iin yaplan seferler, bol frsat salyordu. Onlarda, milli tesand duygusu, milli gurur ve milli gururun icab kahramanlk ok erken geliti. Btn bunlar Gktrk yaztlar ok iyi aksettirir. Bu kavimlerin olaanst baarlarnn srrn anlayabilmek iin, ok eski veya nispeten yeni ve birbirinden dil, corafi saha, zaman bakmlarndan ayr kaynaklarn yukardaki gr teyit eden haberlerini zikretmeden geemeyeceiz. Trk kavimlerini fatih yapan bu kahramanlk ve askerlik ruhu Hiung-nulara mteallik in kaynaklarnda da inikas eder. M.. 36da savata len Hun hkmdar i-inin muazzam ve kendisini imha edecek in hcumunu beklerken aadaki hitabede bulunduu rivayet edilir: Boyun emeyeceiz. Zira teden beri Hiung-nular kuvveti takdir eder, tabi olmay hakir grrler. Sava svari hayatmz sayesinde ad yabanclar titreten bir ulus olduk. Zira bilirler ki, savata muhariplerinin kaderi lmdr. Biz lsek de, kahramanlmzn hreti kalacak, ocuklarmz ve torunlarmz dier kavimlerin efendisi olacaklardr. Daha sonraki in kronikalar Gktrkler hakknda unlar yazarlar: Savata lmeyi eref sayarlar, hastalanarak lmekten utanrlar. Trklerin mukavimlii, kanaatkarl ve sava aralarn kullanmaktaki maharet ve idmanl bulunular ok eski alardan itibaren Batl komular arasnda da n salmtr. Bizansl Prikopios V. yzylda Sabirler hakknda unlar syler: Yerin srtnda insanlar yaamaya balayaldan beri ne

539

Yunanlarn ve ne de ranllarn kafasndan, Sabirlerin kulland silahlar kmad der. Muasr Arap ve Farklar, Trklerin gittike artan tarihi rolleri kendilerini glgelendirmesine ramen, onlarn birok stnlklerini tanmaya mecbur oldular. Basral Chiz (vefat 864) IX. yzyl ortalarnda kaleme ald mehur Risalesinde Trklerden sitayile bahseder. Bundan birka cmleyi zikredelim: Eer stnde dayanmaya gelince, snr eri, postac, muhafz, mutaassp bir harici (mezhep mensubu) btn meziyetlerini bir araya getirseler bile alelade bir Trk ile boy lemezler. Ahlaki vasflar ise maddi deerlerini de aar: Enerjik, canl, faal ve zekidirler, kanaati miskinlik, savatan feragati tereddi sayarlar. Yeryznde, harpte sorumluluk lanetine uramayan tek kavimdirler. Yurtseverlik, her kavmin taktir ettii, btn insanla amil bir meziyettir. Bilhassa bu duygu Trklerde ok kuvvetlidir. XI. yzylda dier bir Arap mellif bn Hassul Trkler hakknda ayr bir risale yazmtr. Dier konular arasnda aadaki satrlara rastlanr: Btn kavimler arasnda ecaat, cesaret bakmndan Trklerden stn, byk hedeflere ulamak iin onlardan daha dirayetli hibiri yoktur. Cenab- Hak onlar arslan sfatndan yaratt. Onlar bozkrlara, otsuz ve ocaksz llere de alktrlar. Zaruret halinde, pek aza kanaat getirerek gn geirecek derecede dayankldrlar. Gbei kesildii andan itibaren Trk, askerin babuu, blgenin emiri olmaktan ve kendini zahmetli duruma sokmaktan baka birey dnmez. Bir Fars yazarndan da iktibas etmeden geemeyeceiz: 1206da yazlan Tarih-i Mubarekaha gre, yabanc bir lkeye giden garibi fena akibet bekler. Bunun aksine Trkler Mslman bir lkeye ulatklar zaman, orada sayg ve takdir grrler. Emir ve orduya kumandan olurlar. Hazreti Ademden beri bugne kadar, para ile satn alnan esirlerin sultan olduu hibir yerde grlmemitir. Trkler mstesna. Trkler denizin derinliinde midye kabuu iinde sakl inciye benzerler. Deerinin takdir edilmesi iin denizi brakarak krallarn tacn, gelinlerin kulan sslemesi gerekir.

540

Trkln Eski a / Prof. Dr. Gyula Nmeth [s.378-387]

lm neriyatta, umumiyetle, Trkln anayurdunun Orta Asya ve hatta ark Asya olduu fikri yaylm bulunuyor. Tarih sahnesine kan ilk Trkler yani Hunlar (M.. III. asr), yahut eer Trk saylrlarsa To-palar (M.S. IV. asr) ark Asya sahasnda, inin imaline doru, Gobi l etrafnda grnyorlar. Milattan sonraki bin yln ikinci yarsnda Asya ve ksmen Avrupa tarihinde de mhim roller oynayan Trk kavimleri, Trkler ve Uygurlar, Orta Asyann byk dalk blgelerinde Baykal glnn cenub garbinde oturuyorlard. Bundan baka Trk dilinin bir takm Orta ve ark Asya dilleriyle, Moolca ve Tunguzca ile olan ballklar -her ne kadar tarihi bakmdan istifade edilebilmesi iin kfi derecede tenkidli olarak tetkik edilmemilerse de- ok aktr. u hale gre Trk kavimlerinin en eski yurdunun Orta ve ark Asya olarak kabul edilii alacak birey deildir. Eskiden Trkleri ve en yakn akrabalarn (Moollar, Tunguzlar) deil, btn Ural-Altay dil ailesini ifade etmi olan altayik lisan ve kavmi tabirinde (Castrn, Schott),1 bu gr tarz belirmektedir. Trklerin anayurdunun Altay civarnda olduu baka belgeler yannda in kaynaklarnn ilmi eserlerde ok geen bir kayd ile de ispat edilmeye allmtr. Bu kayda gre Trk kavimlerine adn veren ve M.S. VI. asrda meydana kan Trk (=Gktrk) kavminin anayurdu Altayd. Klaproth 1824de Tableaux historiques de IAsienin III. cznde Trkln anayurdu ve ilk glerinden yle bahsediyor: Il parat quaprs la dernire grande inondation, lerus anctres sont descendus des monts neigeux de Tangnou et du grand Alta, dou ilse sont bientt disperss vers le sud -est et le sud- ouest, en se fixant principalement au nord des provinces chinoises de Chan si etde Chen si, dans le voisinage du mont In chan. Hammer de yle: Gesch. d. Osmanischen Reiches (Osmanl Devletinin Tarihi). Medhal ksmnda (2. basm, s. 34.1): Trkler, inliler tarafndan Tuku tesmiye edilmilerdir. Altaydan neet ederler2 Trkle dair ilk byk toplu eser olan Vmbrynin Das Trkenvolk adl eseri de ayn gr ihtiva eder, yani Trkln anayurdu Altay, daha sarih ve kat olarak Sayan dalaryla Altay civar idi, (s. 48.1) diye yazar. Gyrgy Almsy ise, Centralasien die Urheimat der Turkvlker unvanl taslak halinde ok ilgilendirici mhade ve dnceler ihtiva eden, lakin daha ok nazariyeler ileri srmek fikriyle yazlm, pek salam esaslara istinad etmeyen tetkikinde, Trkln anayurdunu biraz daha cenuba indirir. Keleti Szemle III. Gy. Almsy -zannma gre- Orta Asya seyahatinde yapt esasl antropoloji mahedelerinden hareket ediyor, bununla birlikte imdilik bunlardan tarih bakmndan istifade edilemez gibidir. Almsy, bu antropolojik mahedeleri ile bir takm medeniyet tarihi vklar, eski tarihi kaytlar ve faraziyeler (Hunlar, ndogermenlerin anayurdu, Arler ve ilk muhaceretleri, Smerlerin Trk olmas vs.) arasnda bir mnasebet tesis ediyor ve u neticeye varyor ki: Trklk, daha geni manada, meneleri tayin edilemeyen kark bir kavimler halitas deil, bilkis, Orta Asyada oturanlarn z yerli (otokton) koludur ve bunun vatan ark Trkistan, Gobi l, Orta Tien-an civar

541

ve bugnk Krgz bozkrdr (197-98.1). Bununla beraber ona gre Altay ve cenubi Asyaya Trkler daha sonra getmilerdir. Oberhummere gre Trkln anayurdu olarak Altay gsterilebilir.3 Radloff Trkln anayurdunu daha arkta aramtr. Yahut hi olmazsa Uygur tarihine dair yazd Toplu bir bakn ilk ksmndan byle bir netice karlabilir: (Das Kudatku Bilik, Teil 1, 1891, LXXXLXXXI. s. 1): ok eski zamanlardan beri in tarihleri bize, ksmen Tunguz ve ksmen de Trk soyundan olmalar ok muhtemel birok imal barbarlaryla yaplan mcadelelerden bahsediyorlar. Tunguzlar imal-i arkiden Byk Okyanusa kadar uzanan sahada ikamet ediyorlard. Trkler de bu esnada Sar nehrin cenubundan ve garbdeki dalardan Tibet hududuna kadar olan sahada bulunuyorlard. in devletinin takviyesi suretiyle Trk kabileleri daha imale doru atldlar. O suretle ki M. . IV. asrda bunlarn yalnz pek czi bir ksm Sar nehrin sol sahilinde ikamet ediyorlard. Trk kavimleri tarafndan imal ve garbe doru igal edilen sahann genilii hakknda tabiatyla elimizde hibir malumat yoktur. M. A. Czaplickann 1918de The Turks of Central Asia in History and at the Present Day unvanl eserinde (61.1) yazdklar da Radloffun grn andrmaktadr: Trklerin muhtemel cedleri, inin imalinde yaadlar ve oraya yaptklar istilalar dolaysyla in vakanvisleri tarafndan Milattan bin yl gibi uzun bir zaman nce zikredildiler. Fakat tabiatyla inin ok imalinde ve uzak garbinde yaayan Trklerden inliler hemen hi bahsetmemilerdir. G. J. Ramstedt ksa bir makalesinde4 Trkln anayurdunu arki Asyaya, Kingan dann ark ve garb yrelerine naklediyor, yahut da Trk dillerini bir zamanlar burada bir yerde konuulmu bir anadilden kartyor. Ona gre Trkler, Moollar, Tunguzlar ve Koreliler bu en eski dil ailesine mensupturlar. Bu anadilden ilk nce Trkler ve Moollar ayrlmlar. Tunguz ve Koreliler ise daha bir mddet beraber kalmlardr.5 Bu fikirlere kar -1917de Turan Cemiyetinde vermi olduum bir konferansta izah ettii gibiyle sanyorum ki, Trkln anayurdu Orta ve ark Asya deil, Garbi Asya idi. Meselenin tetkikinde usulnn shhati ve malzemesinin zenginlii ile, kendilerine dair hibir tarihi kayt bulunmayan, en eski ballk ve mnasebetleri (antropoloji ve kltr akrabaln deil) gstermek iin yalnz dil aratrmalar tam bir vuzuhla birer rehber olabilirler. En eski dil birlii Trkl Urall kavimlere balamaktadr. Daha nceden de ok defa sz geen bu dilbirliinden, Nyelvtudomnyi Kzlemnyek (Dilbilgisi Mecmuas) C. XLVII (1928)de sistemli bir surette bahsettiim iin burada delillerden yalnz manidar bir kan tebarz ettirmek ve birlii hi olmazsa rnekleriyle gstermek istiyorum. Olmak Uyumak itmek : Trke : Trke : Trke bol- ~ Zryence vil ~ Macarca vol-, udu- ~ Mordvince udo-, *qul- ~ Fince kuule-, qod- ~ eremise kos-,

Brakmak : Trke

542

Bylemek : Trke Gelin : Trke Siil : Trke ya

arba ~ Fince arpa by aleti,

keli ~ Zryence kel baldz, sigil ~ eremise eel, maj ~ Vogulca bi (Macarca vaj)

: Trke

Andm tetkikte gramer uygunluundan baka byle otuz iki kelime mutabakatinden bahsettim ki, bunlardan birkann doruluu ispat edilemezse bile byk bir ksm phesiz ki dorudur. Urall kavimlerin anayurdu -bundan pek de phe edilemez- Ural dalarnn Avrupa yakasnda, galiba Kama, Peora, Viegda nehirlerinin yukar mecralar blgesinde idi. Samoyedler buradan daha imale gmler, Finnugorlar da buradan daha cenubdaki bir lkeye, yani Kamann aa mecras olan Byelaya ile Volgann bunlara olduka yakn bulunduu bir yere inmilerdir. u halde en eski Urall-Trk mnasebetlerinin yerinin neresi olabileceini aradmz zaman, ilk nce bu sahay, daha dorusu bu saha civarn gznnde bulundurmamz lazmdr. Burada iki mesele ortaya kyor: Bilindii zere Ural anadilinin ndogermen anadiliyle kati ve aka grlebilen bir mnasebeti vardr.6 Acaba Trkler ve ndogermenler arasnda byle uygunluklar -nk yukardaki tespitlere gre bunlar da tasavvur olunabilir- yok mudur? Bunun yalnz bir misalini biliyorum, bu da insan manasna gelen kelimedir. Samoyedce kum insan, Zryence komi (bugn zryen bu manadadr), Voulca xum insan, erkek insan, Trke kn halk, Moolca kmun insan sz ile birdir ve bu szler de latince homo ve bunun ndogermence mukabilleri ile mnasebete getirilebilirler. Bunlar haricinde anatrke ve ndogermence arasnda birleme grlmyor ve bu sebepten bu dil uygunluklarna esas olabilecek vaziyeti yle tasavvur etmemiz lazm geliyor ki, Trkler Uralllar lkesinin ark, ndogermenler de bunun garb taraflarnda oturmu olmaldrlar (Bu esasa nazaran da ndogermen anayurdunun Asyada olmas imkanszdr). Burada ortaya kan ikinci mesele de udur ki, btn bunlardan sonra Trk dilinin Mool ve Tunguz dilleriyle olan mnasebetleri ne oluyor? Burada bir defa, bununla ilgili sorularn daha vazh olarak izah edilmesine kadar beklememiz lazmdr; ondan sonra da urasn ehemmiyetle belirtmemiz icab eder ki, bu kavimlerin oturduklur ana lkeyi mutlaka arki Asyada, daha garbdaki sahalarla dil ball bulunmayan bir ada halinde tasavvur etmemiz zaruri birey deildir. Trklerin en eski yurdunun Krgz stepi, rti ve Aral gl blgesinde olduunu farzedersek, o vakit Moollarn bu lkenin ark civarnda mesela Altay dalar evresinde, Tunguzlarn bunun arknda, Korelilerin ise daha arkda oturmalar icabedecektir. Bu takdirde u neticeye erimi olurduk ki zikrolunan kavimler ndogermenlerden Korelilere kadar- aa yukar eski yerleme vaziyetlerini bugne kadar muhafaza etmilerdir.

543

Byle olunca, Ural-Altay dilleri ailesi7 meselesi garip bir surette deiiyor, daha dorusu olduka siliniyor demektir. imdiye kadar varl ispat edilemeyen Ural-Altay anadili yerine, andmz ark Avrupa-Orta Asya dil zenciri nazariyesini kabul etmemiz gerekir (Orta Asya szn imali ve cenubi Asya mukabili olarak kullanyorum). Bu dil zenciri azalarnn eski mnasebetleri, baz noktalarda galiba akrabala deil, sk temaslara dayanmaktadr. u kadar phesizdir ki, bu dillerin benzemesinde -hi olmazsa ksmen- daha sonraki karlkl tesirlerin geni lde rolleri olmutur: ndogermen- Orta Asyal etnik gruplar arasnda -hi olmazsa baz mnferid mnasebetler- daima, nitekim milattan nceki bin yllarda bile sk bir temas vard ve yle zannediyorum ki, bu etnik guruplar Mezopotamya medeniyeti dairesiyle de mnasebette idiler. Mezopotamyallarn altl say sistemi izleri ndo-Germen ve finnugorlarda mevcut olduu gibi baz eya adlar da bu zikredilen sahada uzun gler yapmlardr. Mezopotamyada ince bir bez ad budur. brani ve Aramcada mukabili b bezdir; bu sz Grekeye bssos eklinde geiyor, Trkede de bz~ bez (uvaa pir) ekillerinde mevcuttur. Szn g yollarn izemiyorum, fakat Trkeye phesiz ki Trk ilkanda girmitir. Daha sonra mutlaka Trke vastasyla Moolcaya (bs, Kalmuka bs yn kuma) ve Manucaya (boso bez) girmitir. Trke balqa eki, Moolca aluqa, Tunguzca pal, xaluk, folo Mezopotamya meneli bir kltr szdr; bkz. Smerce balag balta, Babilon-Asurca pilaqqu ayn, Sanskrite para-I (pruI) ayn, Greke peleks ayn.8 Kendirin de ndogermen-Ural-Trk lkelerinde mterek bir ad vardr: Trke kendir, eremise kine, Ossete gen, Greke xnnabis vs.deki bu mhim kltr sz bu sahada bir dilden tekine, -elbette milattan nceki asrlarda ve phesiz garbi Asyada- gemitir. Szn anayurdu Ural lkesi grnyor.9 Bunlara nazaran Trkln anayurdunu kat ve sarih olarak tayin etmek henz mmkn deildir; belki daha sonraki aratrmalar daha verimli neticelere gtreceklerdir. imdilik u kadarn syleyeyim ki, anayurt Altay ve Ural arasndaki ovada idi. lm neriyatta eski Trklerin Smerlerle olan mnasebetleri hakknda ok eyler sylenmitir.10 Bazlar Smerleri Ural-Altay, hasseten Altay dil ailesinin bir uzvu, bazlar da dorudan doruya Trkln en eski bir kolu olmak zere tasavvur etmilerdir. Smerce ne bir Ural-Altay ne de bir Trk dilidir. Bu husustaki ispat teebbsleri imdiye kadar tamamen muvaffakiyetsizlikle neticelenmiir. Nitekim son zamanlarda Mnih niversitesi eski profesr Fritz Hommel, Trk-Smer, daha dorusu Altay-Smer akrabalnn taraftar idi. Iwan Mllerin klasik filoloji elkitab klliyatnn bir cildinde, Ethnologie und Geographie des Alten Orients de, bu nazariyeyi mdafaa etmektedir. Kaydettiimiz eserin 22. sahifesinde (1904) u yolda bir takm kelime mukayeselerini buluyoruz: Smerce ab ev, Trke eb ev; benzetme imkansz olmamakla birlikte kendi bana kandrc deildir; bu Smerce kelimeyi Delitzschnin Kleine sumerische Sprachlehre adl eserinde yle buluyorum: ab Wohnung.

544

Smerce agar tarla (Delitzschte adar, agar salon) ~ Trke ekin; imkansz birletirme, nk Trke ekin sz k- tohum ekmek sznden gelir. Smerce agarin tarla (Delitzschte agarin anne) Trke qarn karn, dlyata; 1. Smercedeki szba adan dolay, 2. manalar dolaysyla imkansz (Trke kelimenin manas karndr). Smerce dag ta Trke ta, Smerce din, til hayat Trke tiri canl, Smerce dir, dirig karanlk, ~ Trke tol ayn manada, (Trke karln bilmiyorum), Smerce dir doldurmak ~ Trke tola ayn manada (dorusu tol dolu olmak), Smerce gal, val olmak ~ Trke pol (dorusu:bol-) olmak, Smerce gar, gan balk ~ Trke balk balk btn bunlar her trl ihtimalden uzak, tesadfe bal benzetilerdir. Bunula beraber tek bir Smerce-Trke sz uygunluuyla ayrca megul olmamz icabeder, nk doru ve manal grnd gibi, belki de bunun sayesinde Trk eski ann anlalmas bakmndan son derece ehemmiyetli bir bulu olabilecek Smer-Trk temaslarna dair neticeler karmamza yarayabilir. Bu, Smerce dingir Allah sznn Trke tngri Tanr szyle olan birledirimidir. Fakat bu birletirmeyi iyice tetkik edersek bunun zahiri olduu anlalr, nk Smercede kelimenin ekilleri (bkz. Delitzsch, ad geen eser): dim-me-ir, dingir, digir, manas parlak, ldak;11 Tanr, Tanra; Trke kelimenin ekilleri ve manalar ise unlardr: Gktrke, Uygurca teari gkyz, tanr, Kazanca teagri tanr, t<ri (Ostroumov: terQ) mukaddes resim, ikon, Kazanca (Blint) teari tanr, Kazanca (Ostroumov), teaQrQ, tearQ tanr, Mierce (Paasonen), teaQrQ tanr, Bakurta (Katarinskiy) teagrQ, Telete teaere gkyz, yukardaki k, Altayca teaeri ay., Sagayca tengir gkyz, Kumuka teaairi tanr, Krgzca, Karakrgzca t@ari gkyz, tanr, Taranda tearQ gkyz, tanr, Lutsk Karaimcesi tendri, tenri tanr, Lebedce, orca tegri gk Sagayca tegri gkyz, Osmanlca taar tanr, tanrsallk, Yakuta taaara gk, tanr, veli, uvaa turP tanr; mukaddes tasvir ~ Moolca12 phags-pa yazl kitabelerde: dn-ri; baka yaztlarda: teageri; Yaz Moolcasnda tngri (okunuu teari; Kowalewski tegri okuyuu yanltr), daha seyrek olarak teageri; Yaz Kalmukas teageri gkyz, gkte oluran; Halha Moolcas teagQr < teageri (Vladimirtsov, Sraun. Gramm. 338); akarca, Karince tagQr (Ligetinin notlar); Dahurcada teageri (lvanovskiy), t>agQr, t>ag!r gkyz (Poppe 92); Darkata teagQr, kr. Buryata te`jQr gkyz (Sanceyer, Darchatskiy govor, 53. 1.); Buryata (Castrn) teaere, teaer; Naymanca, Gorlosa, Durbut-beisece, Jastuca, Arukorince (dorusu Korin, bkz. Ligeti, Raport, 33), Ordosa tear(i) (Rudnev, Material); Kalmuka teagr (Ramstedt: Nyelut. Kzlem. XLII, 237). Moolcada da anlam genellikle gkyz ve tanrdr. u halde Trke kelimenin manas gkyz, tanr Smerceninki parlak ve tanr, demek ki, bu manalar yalnz ksmen birleiyor. ekil uygunluu ise daha az kabul edilebilir bir halde. lk hecedeki Smerce i-den en eski Trkede a~e oluu bilinemedii gibi, Trke kelime sonundaki i--e-a vokalleri de Smercede mevcut deildir. Esasen teari sznn Smerceden alnm olmas da imkanszdr. nk asl Trke bir kelimedir.13

545

Trkede bazen bir takm szleri baka dillerde mmkn olduundan daha aka izah edebiliyoruz. Mesela uzuv adlarnn asl manalar Trkede bilinir: kz gz aslnda gren, qulaq kulak iiten, jrek kalp deprenen, yryen, Osmanl Trkesinde dudaq dudak aslnda tutan, burun asl koku duyan vs. yahut, mesela: sr inek asl salan; ylan ylan aslnda kayan; yemi yemi, asl yenilen; yldz, asl parlayan jumurta yumurta asl yuvarlak. Teari gk yz, tanr sz de bu izah edilebilir szler arasna girer. Kelime teaiz deniz szyle ayn asldandr; bunun da muhtelif ekilleri unlardr:14 Uygurca teaiz (Kagar15 1074); teaiz, Codex Cumanicus; tengiz, osmanlca deaiz, Kazanca dingQz diagQz, Mierce deagQs, Bakurta diagQs, aatayca tingiz, Krgzca tengit, Altayca teais, uvaa tinQs, Macarca tengr < Bulgar Trkesi teagir. Kelime yalnz deniz deil, ok defa byk gl, byk nehir manasna da gelir. Aslnda gk manasna gelen teari sz ile teaiz deniz, tea msavi, mabih, yeknasak sfatndan gelmedir; her ikisinin de asli manas: dz bir biimde, kesintisizdir. Teain - ekli biimi olan teaie Teleutede kesintisiz, bitiik, dz, msavi manalarnda rastlanmaktadr. Teaizdeki malum -z eki bir isim tekiline yarar ki, bunun hakknda Nyelvtud. Kzlemnyekin XLVII. cildinde bir yazm vardr (s. 82-83). Tearinin eki de bilinir, ilk ksm olan -r yine bir isim tekil ekidir.16 kinci ksm olan a---i de ayn tarzda isim tekil ekidir (bkz. Osmanlca vs.). Or delik, ukur, -aatayca vs. ora delik, ukur, Koybalca goaza bacak, -Krgzca goauz bcek, Kumuka qonguzaq bcek;17 kpr ad Trk ivelerinde: kbPr, kpPr, kbr, kmr -kpr (eski Osmanlca kpri) kpr, kprn, kmr, kprk. Bernt Munkcsi birok kereler Trk dillerinde eski indo-iran unsurlarn bulunduunu anlatmtr. Buna ait makalesini 1894de si trkrja nyelvrintkezs adyla Nyelvtudomnyi Kzlemnyekin XXIV. cildinde neretmiti. 1900de Keleti Szemlenin I., sonra 1905de yine Keleti Szemlenin VI. cildinde meseleyi yeniden bahis mevzu yapt. Zoltn Gombocz Nyelvtudomnyi Kzlemnyekin XXXVI. cildinde o na kadarki neticeleri phe ile karlayarak bu meseleyi ele ald. Munkcsi yine Keleti Szemlenin VII. cildindeki kk bir yazsnda Trke ql kl sznn eski Hindce meneini isbta alt ve bununla imdilik Trk-arya dil mnsebetlerini mevzu edinen aratrmalarna nihayet verdi. Fakat mesele 1912de Moskoval lim Th. Korschun Trkische etymologien adl makalesinde tekrar ele alnmtr. Bu makale Thomsen Festschrift-inde neredilmidir; bunda dokuz Trke-ranca sz birleiklii gsterilmektedir. Korschun bu makalesinde bizim burada kullanabileceimiz bir ey yoksa da, Munkcsinin makalesinde- Gomboczun yukarda andmz kk makalesinde ihtiyatla ve bhe ile karlamasna ramen-yle gryorum ki, Trkln en eski ann aratrlmasnda ihml edilmeyecek, ok mhim birletirmeler vardr. Munkcsinin birletirmelerinden aadakilerin doru olduu fikrindeyim:

546

1. En eski Trke *bur, bur biber eski Hindce18 maria- (m.) biberfidan (nominativ mariaI, marias); eski l....dce maria- (n.) biber (nom. mariam).19 Macar Etimoloji Lgati, bors maddesinde, sadallarn ok farkl olmasndan dolay birletirimi imknsz buluyor. Bununla beraber yle gryorum ki bu fark zahiridir. Aada gelecek misllerin isbat edecei gibi eski Hindce szsonu a-nn dmesi kaideye uygundur. Trkedeki ikinci hecenin u-suna kar, eski Hindcedeki -i- garib saylamaz. Fakat ilk hecedeki eski Hindce arnn Trke u-y karl da kaide dnda deildir, nk Trkede bir cihetten a> gelimesi ve a- karlam, dier cihetten -u karlam umumdir. Kumand Trkesindeki m r ekli eski Hindcesinin kusursuz bir karldr, ve hatt kumand ekli ihtimle gre yeni de olsa -ki bu, tamamen phesiz deildir- bunda grlen fonetik hususiyetler en eski Trkedekilerle izah edilebilir (Bur-un muhtelif Trk ivelerindeki ekilleri iin bak: Macary Etimoloji Lgati). 2. Trke sra bira, arab -eski Hindce sur#-ein geistiges Getrnk.20 Bak. Codex Cumanicus sira vinum; Altayca, Telete Kaybolca, Sagayca, Kaintse, Krgzca, Kazanca (Radloff), Karaayca (Prhle) sra Bier; bakrta (Katarinskiy) hra ayn mana; Tobolca (Giganov) sra; uvaa (Paasonen) sPra ay.; Koybalca (Castrn) ser a.m., -eski hindce sur# (nominativ sur#) ein geistiges Getrnk, vorzugsweise, Branntwein, namentlich, Kornbranntwein. Liqueur (BhtlingkRoth); A-vestada hur# Name eines alkoholischen Getrankes, Milchwein, Kumys (Bartholomae). Mnalarda grlen fark veyahut da kararszlk bir engel deildir. Filhakika Sanskrite szn mnas hakknda Munkcsi rja s kaukzusi elemek adl eserinde (s. 545) Khunun (Ztechr. f. vergl. Sprachf. auf hem Gebiete d. indog. Spr. XXXV, 314) deki fikrini zikrediyor, buna gre sur#nin eski mnalar rakndan ziyade, biray bildiriyor.21 lk hecedeki u > deiimi, sonra yukar vokalli ekil tahavvl Trkeye hasdr. 3. Trkedeki tana dana -eski Hindce d hen#- milchende Kuh.22 Bak. aatayca, Krmca, Karaimce, Kazanca (Radloff) tana eine junge Kuh, die Ferse, ein einjhriges Kalb; Kazanca (Blint) tana iki yanda inek, dve; Bakrta (Katarinskiy) tana iki yanda inek. osmanlca (Kms-i Trk) dana byke buza; uvaa (Pasoonen) tna iki yanda inek, dana, Macarca tin Bulgar Trkesi *tnaF-dan gelir ein junger Ochs von 2 bis 3 Jahren- eski Hindce (Bohtlingk-Roth) dhen#Milchende Kuh (nom, dhena). Trk ve eski Hind ekillerinin fonetik karlam mkemmeldir; Hindce szba d h- yerine Trkede t- vardr; nk Trkede szba d h- yoktur. hatt asl d- de yoktur; e > a deimesi henk kaidesi icabdr. Sz sonu uzun ann kaln anlamak iin biraz nce bahsi geen sra kelimesine baknz. Bu mukayeselere A honfoglal magyarsg kialakulsa adl eserimde ksaca bahsettiim, bir tanesini daha ilve edebiliriz (s. 94). 4. Trke tam duvar, dam -eski Hindce (Bhtlingk- Roth) dama- Haus, Heimat (-Ltince domus vs.).

547

Bak. Orhun tam: Thomsen en son23 Mauer diye tercme ediyor.24 Kgar (1077) tam Mauer, Wand; Uygurca tam (Bang-v. Gabain, Trk. Turfan-Texte) tam Mauer;25 Uygurca (Rachmati Zur Heilkunde der Uiguren) tam Mauer26 Codex Cumanicus 5lr tam tectus (byle) (= fars b # m dam); osmanlca, Azerbaycanca, Krmca (Radloff) dam Dach, Haus; Osmanl (Kms-i Trk) dam dam, damla rtl ve duvara benzer bir eyle evrilmi yer, avul, ahr, hasbhane; tam (Radloff) Sagayca: Erdschichte, Taranide, ark Trkistan dilinde, Krgzca, Karakrgzca, Kazanca: duvar Krgzca: trbe aatayca dam. yle sanyorum ki Trke ve eski Hindce arasnda imdilik bu drt szn uygunluunu ispat edebiliriz. Bu drt szn doruluundan phe etmiyorum, bilhassa burada kltr szleri bahis mevzuudur. uras da muhakkaktr ki, istikbalde bunlarn says daha da artacaktr. Bu eski Hindce szler Trkeye ne zaman ve nereden geldi? phesiz, daha btn Trkln beraber yaad bir devirde, milattan nce 1500 den 500-e kadar sren bin yl ierisinde yahut da bu bin yl yaknlarnda ve Garbi-Asyada, Aral gl civarndaki bir yerde, fakat ne hepsi ayn yerde ne de ayn zamanda, ve belki ne de dorudan doruya. Muhakkak ki mesel tana olsa olsa daha eski, bur galiba daha yeni zamanda (M. . 500?). Uralllarla olan mnasebet Trkln kaydettiimiz zamanda Garb Asyada skin bulunduunu gsteriyor, yine bu zamanlarda ayn shada Eski Hind kablelerinin dolam olduklar da olduka yaylm bir faraziyedir. Ancak zannetmiyorum ki Hindlilerin Milttan nce ikinci bir ylda, nasya, Ermenistan, Suriye ve Filistindeki rolleri bu kadar imkana tesir edebilsin.27 Fakat bu eski Hind-Trk temasn Orta Asyada, Altay yresinde, yahut ark Asyada bile tasavvur etmek gtr. Burada unsurlarn veren dilin hakkikatte malm, eski hindce deil, belki baka herhangi bir indo-iran lehesi olmas da muhtemeldir. En eski Trkede, eski Hindceden gayri baka bir ndo-Germen dilinin yni Toharcann tesiri de grlyor. Toharca ile Trke arasnda uygunluklar bulunduunu ok kere sylemilerdir.28 Zahiri ve tesadfi olan u aadaki uygunluklar: Trke kn gn, gne -Toharca kom Tag, Sonne (Schulze -Sieg- Siegling, Tocharische Grammatik, s. 49). Trke k-, ziehen, anziehen, herausziehen-Toharca tsek herausziehen (Toch Gr. 482). Trke jap- yapmak-Toharca ya, y p a yapmak (Toch. Gr. 457), braksak bile, u iki kelimenin uygunluunu tesadf sayamayz: 1. Gktrke, Uygurca, Telete tmn on bin; pekok; onbin kii; Kgr (1077) tuman; Codex Cumanicus tumen; Osmanlca tuman; aatayca tmen~tuman- zengin olmak; Macarca tmeny (<Bulgar ~ Trkesi *tmn).29 -Toharca tm#m, B-ivesinde (Trke eklin bundan geldiini sanyorum) tumane, tmane 10.000 (Toch Gr. 194).

548

Bu Trke sz Moolcada (tmen dix mille, nombre indtermin) ve Tunguzcada da vardr (Manuca tumen, Goldca tuma, tm vs. 10.000).30 2. Trke (miran, Stein elyazmas) kz kz; Kgr (1077) kz bua; Codex Cumanicus, 54r. ogus kz; Karaayca gz, ygs kz; Osmanlca kz kz; bua; Osmanlca (Kms-i Trk) ogguz tosun; aatayca, Krgzca gz kz, bua; uvaa vPkPr, mPkPr bua, kz; Yakuta ogus kz; Macarca kr (<Bulgar -Trkesi *kr).31 B. Toharcas okso Rind. Kelime sonundaki sadalnn kaideli dyle (bak. tmn -B. Toharcas tumane) meydana gelen bir *oks eklini Trkedeki ogus- kz ekli kaideli olarak temsil etmektedir. Bu kelime Moolcada da vardr: kr, ker bte, bte cornes. Kelimenin indogermen dilleriyle akrabal vardr, u halde Trkeye Toharcadan girmitir; tmen szn veren dilin de Toharca olduu aka grlyor (Pelliotnun yukarda anlan buna dair makalesine baknz). Toharca ile Trke arasnda muhtemel bir sz benzerlii daha vardr: ur rtbe adn kastediyorum ki, buna dair Tochr Gr. 50. sahifesinde unu buluyoruz: Gor belki Trke bir unvandr (vgl. F. W. K. Mller, Zwei Pfahlinschriften. Abh. BAW. 1915, s. 34, fakat buna husus bir ehemmiyet vermeyeceim, nk birleme galiba en eski Trk devrine ait deildir.32 Ancak dier iki sz uygunluu daha ok ilgilendiricidir ve Eskia tarihi bakmndan pek mhimdir. En eski Tohar-Trk temasnn nerede ve ne zaman olduuna dair beyanatda bulunmaya imdilik cret edemeyeceim, nk bu temas bir yere balamak, Toharlarn garb-ark ve ark-garb istikametindeki byk gleri ve Tohar dili meselesinin -grnd gibi- henz katiyetle aydnlanmam olmas itibariyle gtr. Trklerin en eski yurtlarndan nasl ve ne zaman g ettiklerini bilmiyoruz. Eer byle mevhum bir meselede rey srmek caiz olsa idi, Trklerin Milttan nceki 1000-500 etrafnda daldn, bz gruplarnn olduka mstakil bulunduklarn, buna mukabil aradaki birliin temas ve daimi muhaceretler neticesinde de muayyen bir ekilde mevcd olduunu sylerdim. Bir nokta aka grlyor ki o da en evvel Trk kitlesinden ayrlanlardan Yakut ve Bugarlarn cedleri (uvalar vs.) olmasdr, nk bunlarn dilleri ok deiiklie uram ve dier Trklerin dilinden ok farketmitir. Hatt uzun zaman Yakut ve uva dillerini hakiki Trk dillerinden saymamlardr. Bir az eskice bir tedkikimde (Az sjakut hangtan alapjai) Yakut ve Bulgar Trklerinin teki Trklerden ayrldkdan sonra daha bir mddet beraber kalm olduklarn, nk dillerinin mterek ayrlklar gsterdiini sylemitim. Bu mterek yenilik udur: dier lehelerdeki ilk hecenin a sesine karlk, uvaa ve Yakutada ayn yerde sekiz on misalde i sesini buluyoruz. [Nyelvt. Kzlem. XLII (1914) ve dd.]. 1. ayt- sylemek -Yak. yt- sormak uva. yt- i sormak, 2. al- almak -Yak. l- uv. il, 3. arq zaif -Yak. r- kuvvetden dmek -uv. rhan zaif,

549

4. at- atmak, endaht etmek -Yak. t- atb vurmak 5. qat kat, sert-Yak. kt#nax33 -uv. htg. 6. tay tay -Yak. ty -uv. Tiha 7. tamr damar -Yak. tmr -uv. tmar 8. yar yar, uurum -Yak. sr -uv. |Pran

-uv. vPt- atmak.

uvaa ile Yakuta arasnda daha baka uygunluklar da vardr. Mesal -hem de olduka ok olmak zere- yle haller vardr ki bunlarda, teki lehelerdeki asl ksa vokali uvaada iki hece, Yakutada uzun bir vokal yahud bir diftong karlamaktadr: kk mavi Yak. kx, uv. kPvak. Bununla ilgili meseleleri mufassal bir tedkik mevzuu yapmak icab eder. uvaa ve Yakutay s- Trkesi ad altnda topluyorum, buna mukabil teki lehelerin tekil ettii gruba y- Trkesi adn veriyorum. Bu adlamann esas u ki Trke kelime ba y si, uvaa ve Yakutada pek erkenden deimee balayarak s- sesine doru gelmitir; kalan lehelerde ise yksmen kalm, ksmen de biraz daha ge olarak dz sesine yaklamtr.34 uvaann ceddi olan Bulgar Trkesi eski ada, bu gnk uvaa gibi deil, ok mhim bir rol oynamdr. Bu, Trkln hatr saylr ve bz bakmlardan btn dier Trk gruplarndan ok daha nemli bir koldur. Fevkalde ehemmiyetini Moolcaya, ok eski devirde, belki milttan nce yapm olduu tesir gstermekdedir. Moolcann Trkeden gelme szleri meselesini ksaca u tarzda icmal edebiliriz: Eski Trke -z- sesi Bulgarcada -r- olmutur, mesel Mezopotamya sz bwu bez gerekse bssos -trke bz-bez-, Bulgarca uvaa pir; Tohar B. okso sr -Trke kz- oguzBulgar (uvaca) vPkPr; buna muvazi bir deime de en eski Trke -nin Bulgarcada l- oluudur. Halbuki Moolcada en eski Trkedeki z yerine r-, yerine l- gsteren birok Trke szler vardr;35 u halde bunlar eski Bulgarcadan Moolcaya gelmi szlerdir. Bulgar Trkesinin dier byk tesiri -bildiimiz gibi- Macarcada grlr. Fakat Moolca da Trkeye tesir etmitir. Macar dilinin Bulgar Trkesinden gelme szleri arasnda birok Moolca szler de vardr,36 bunlar Bulgar Trkesine Moolcadan gelmitir. Orhon Kitabeleri ve dier kitabeler dilinde de Mool meneli cemi eklerini buluyoruz ki bu kuvvetli bir dil tesirini gstermektedir, ancak bu tesirin teferruat henz bilinmemektedir. Hakikatte bununla, Trkln eski a tarihi mtaleasn bitirmi oluyoruz. Bu mtaleaya gre bu tarih milttan sonra 500e kadar olarak hesap edebiliriz. te bu tarihten biraz evvel ve sonra Trklk hakknda, aka izah edilebilir tarih kaydlar grlmeye balyor. Fakat daha nceki zamanlardan, yni Trkln en eski andan da tarih birtakm kaytlar vardr ki, bunlar Trklerle ilgilidirler, yahut ilm neriyatda ok defa Trklerle ilgili gibi rol oynamakdadrlar. Bunlar srasyla gzden geirelim:

550

Buna it ilk kaytlar Herodotosun, IV. kitap 23. faslnda bulunur, ve yledir: Bu skitlerin arazisine kadar, tasvir edilen mntaka tamamiyle dz ve bereketli bir topraktr, fakat tesi akll ve oraktr. Eer bu orak blgeden uzun bir yol katederek geersek, yksek dalarn eteinde birtakm insanlar buluruz ki, rivayete gre bunlarn hepsi ocuk yadan beri erkek ve kadn ayn sretle saszdrlar; kezalik bask burunlar, byk eneleri vardr, vka kendi dillerince konuurlar fakat skit elbisesi giyerler ve gdalarn meyve aalarndan temin ederler. Bunlara yiyecek veren aacn ad Pontikondur, bykl incir aac kadar vardr. Yemii fasulyeye benzer, iinde ekirdei vardr. Bu olgunlanca torbalardan szlr, bundan koyu siyah bir usare kar ki ad asxdr. Bunu hem yalarlar, hem de stle kartrarak ierler, tortusundan da rek yaparlar ve bunu da yerler, nk davarlar azdr, otlaklar da orada fenadr. Herkes bir aa altnda oturur, onu kn keeden bir tente ile rter; bu, yazn rtszdr. Bunlara kimse ilimez, nk mukaddes saylrlar. Harb silhlar da kullanmazlar; bundan baka komular arasndaki kavgalara bunlar bakarlar, kendilerine sna mcrimlere de yine yle, kimse onlara el srmez. Bunlara Argippai us diyorlar. 24. fasl: Bu sasz kimselerin memleketine kadar btn araziden, buraya kadar oturan btn kavimlerden sarih malumatmz vardr; nk bir taraftan yanlarna skitler gelirler ve bunlardan bilgi edinmek g deildir; dier taraftan da Borysthenes ticaretghlarndan ve daha baka Pontus ticaret yerlerinden Grekler gelirler. Herodotosun eserini Macarcaya tercme etmi olan Jzsef Gerb -baka izahlara uyarakburaya yle bir kayt koyuyor (II. kitap, 174. s., 40. n.) Bu pontikon, Prunus Padus Macarca yaban kiraz yahut ku kirazdr ki, bunu bugnk Bakrtlar ve Kalmuklar kuruturlar ve ince bulama hline gelinceye kadar stde kaynatrlar, sonra bunu sulandrarak besleyici bir yemek diye yerler. Burada geen asx szn Trke ile izah etmek detdir, bunu kullanan kavmi, Argippaeuslar da ok kere Trk sayarlar. Bunun hibir esas yoktur. Evvel unu kaydetmek lzmdr ki Herodotosun bu rivayetinin hakiki bir z varsa da -ki elbette var- umumyetle o kadar efsanev ve mnaszdr ki, bunu katiyetle Trklere atfetmek imknszdr. Asx kelimesine gelince, bunun Trke olmasn inandrc bir tarzda izah etmek ayn sretle, mmkn deildir. Tomaschek kritik der ltesten Nachrichten ber den skythi schen Nordens in II. ksmda37 bu kelime hakknda unlar yazyor: Argippislara id asx kayd 2340 yl nceki Trke kelimeyi gstermektedir. Bunun izah iin muhtelif yollar vardr; Trke sigh- skmak, tazyik ederek szmek (sighindu usre, su, Moolca sigr elek, szge); Moolca asxaxu dkmek, aktmak, auk koyu bir may; erman (Reise um die Erde I, 1, 427) Trke aigh, a eki, buruk, tuzlu, ac ile izah etmektedir. Belki bu kelime yalnz usreyi deil, ayn zamanda iyi bir gda mnasn ifade eden ezmeyi de bildiriyor. Trke -ghu (Moolca -xu) ve -ugh eklinde de tesadf edilen bir isim tekil eki, vuzuhla tannabilir. Bu normina actionis perfectae mnasndadr. Mesel jar-, yarmak, jar-ghu ayrlma, nifak; karar, mahkeme, kanun ve jar-ghu yark, ziya hzmesi; kk olarak as, beslenmek diye nazar itibre alnmaldr. Daha iptid ekli olan as-ghuya artk tesadf edilmemektedir. Fakat

551

bunun muvazi ekli olan as-ugh gda, yol az, gndelik yiyecek mnasna gelir; dier taraftan a (Yakuta as) gda; arpa; avdar; ekmek, orba, et mnasnda olanna tesadf edilmekdedir. Bugn bu alacal izah imknlarn cerhetmek artk lzumsuzdur, yalnz en ok muhtemel farzedilen izah hakknda unu kaydedeyim ki as beslemek fiili Trkede yoktur, as-ugh erzakn doru fonetik ekli azukdur ve bunun a gda ile hibir iliiklii yoktur. Tomaschek dpedz izah etmi olduu gibi, Argippaeuslarn tasvirindeki bz noktalar da Trk kavimlerinin bz detleriyle izah ediyor; bunu yapmak mmkndr, fakat bu iin bu gn elle tutulabilir hibir neticesi yoktur. Tomaschekin zikrettii eserin ilk ksm 1833de kmtr. Ermann bu hads fikrine Mllenhof38 ve Kiessling39 de taraftardrlar.40 Tomaschek keza Arimaspoi kavminin de Trk, Hun olduu fikrindedir; bundan da yine yalnz Herodotos (III. 116, IV. 13), Prokonnesoslu Aristeas hikyesine istinaden, bahseder. Tomaschekin Kritik der ltesten Nachrichten ber den skythischen Norden adl tedkikinin ilk ksmnda bundan bahsetmekdedir.41 Bu Arimasposlar, kalabalk, cenki, tek gzl bir kavimdir ki malm dnyann imal-ark kysnda otururlarm; bunlar altn bekleyen Grifflerin arazisine komu imiler, oradan altn elde etmee alrlarm. Burada Trk filolojisi bakmndan ele alnabilir bir ey yoktur. Buna mukabil Lauferin Arimaspoi kavminin Mool olduu hakkndaki nazariyesi ok cazibdir. (Toung-Pao, 1908, 429-52.); Lauferin ispatndan u noktalar belirteyim ki Moolcada erem-dek tek gzl demektir ve altn toplayan karnca kral efsnesi Moollarda mevcuttur. Eer bu ispat doru ise -ki bana ok muhtemel grnyor- o vakit daha milttan nceki VI-V. asrda, Moollar Grek dnyasnn ufkunda bulunuyorlard. Byk skender zamannda da yeniden pheli bir emre zuhur ediyor. Curtius Rufusta (VII,7, I) bir skit kralnn kardei Carthasi (m) adn tadn gryoruz at rex Scytarum.... fratrem Carthasim nomine. Bu skit adn Nldeke-meselede daha ok phe ederek- Trke qarda szyle birletirmitir.42 Bu birletirmeyi R. v. Scala 1905de Helmoltun Cihan Tarihinde yeniledi (V, 46); E. Oberhummer43 bunu muhtemel buldu. Ben de bu faraziye ile, 1922de Asia Majorun Hirth Anniversary Volumeun da etraflca megl oldum. Burada qardan eski eklinin qarnda olduunu ve Byk skender zamannda da bu eklin kullanlmas icab etdtiini gsterdim. u halde Carthasi(m) ad ancak, bu kaydn eksik olduunu farzetdiimiz zaman Trkesiyle birleebilir, fakat bu devirde bu shada bu izle beraber baka Trk izleri de grlebilseydi ancak o takdirde faraziyeye heyetiyle inanlabilirdi.44 Pelliot ise skitlerin ranl olmalar dolaysyle bunu ihtimal dahilinde bulmuyor.45 Tarihi tkib edecek olursak, bundan sonra Hunlardan bahsetmemiz icab eder. Fikrime gre Asya Hunlarna it olan ve in menblarnda geen kaydlar Trklerden bahseden ilk tarih haberlerdir. Hunlarn Trk olduu nazariyesi, umum olarak ilim edebiyatnda kabl edilmi deildir, fakat ben bunu ok muhtemel gryorum. Avrupa Hunlarnn dil bakyeleri A honfoglal magyarsg kialakulsa adl eserimde (131 ve dd.) izah ettiim gibi muhakkak olarak Trkedir. Asya Hunlarnn bunlarla, daha sonra Uygurlarla, Gktrklerle olan mnasebetleri tarih kaytlarna gre phesizdir. Ligeti de Magyar Nyelvin XXX. (1934 cildinde S. 45) galiba Hun dili de Trk dillerindendir diye

552

yazyor. Demek oluyor ki tarihin ilk Trklerini ark Asyada buluyoruz. Bunlarn Garb Asyadaki yurdlarndan buraya nasl ve ne vakit geldiklerini bilmiyoruz, fakat bunda bir fevkaldelik yoktur; nk Trkler tarihin muhtelif devirlerinde hayret verici bir abuklukla Karadenizden Sardenize kadar uzanan shada ftuhatda ve glerde bulunmulardr. Hunlarla ilgili in kaytlarnn byk bir ksmn -mhim bir bibliyografyay zikrederek- andm eserimde tanttm (S. 129 ve dd.), burada bunlar tekrarlamak tabi lzumsuz olur. Milttan sonraki IV. asrdan VI. asra kadar ark-Asyada Trk-Topalarn saltanat kuruluyor ki buna dir elimizde etrafl in kaytlar vardr.46 htiml ki Herodotosdaki Yrkalarn Mel ve Pliniusda Turcae, Tyrcae diye yazlmas,47 kont Gza Kuunun48 Chwolsona dayanarak Krmdaki bu zamana id branice mezar ta kitabelerinde bulunan Trk adlarndan anlaldna gre milttan nce II. asrda burada kavimlerinin oturduklarn sylemesi gibi (bunlar arasnda mesel slm Ayni ad da var) bz ikr hatlardan bahsetmek de galiba fazladr. Trkln tarih devri aa yukar V. asrda balyor; VI. asr ortasna kadar henz haberler seyrektir ve bu srada bilhassa Macarlar bakmndan en mhim Trk kavmi olan Bulgarlar rol oynar, VI. asr ortasnda Trkle adn veren kavim iktidar eline alyor, bu zamandan itibaren artk Trk tarihinden olduka vzh malmatmz vardr.

Bkz. Castrnin 27 ubat 1848 tarihli mektubu: Reiseberichte und Briefe aus den Jahren

1845-1849 (ed. Schiefner, 1856), 400-402 s. ve Castrn, Kleinere Schriften, 107 ve dd. Schott, ber das Altaische oder Finnisch-Tatarische Sprachengeschlecht (1849), s. I: Fin, Tatar dil ailesinin anayurdu Trklerin, Moollarn ve Finlere ait runot (epik halk arklar)larn kati ifadelerine gre, cesim Altay dalarnn zerindedir (Yukar rtiden Onona kadar). Altay civarnn Ural-Altayllarn en eski yurdu olduu nazariyesinin ilk mmessili bilhassa Wiedemanndr ki, 1838de Schottun aratrmalarnn tesiri altnda (Versuch ber die Tatarischen Sprachen, 1836) ud (-finnugor) ve TrkMool-Tunguz dillerinin akrabaln ve bu dillerle komu kavimlerin en eski yurtlarn Orta Asya olmak zere kabul ediyor. (ber die frheren Sitze der tschudischen Vlkern Mittelhochasiens, Reval, 16 sahife, 40, Bkz. Setl, Finnisch-ugrische Forschungen, V, 3-4 s. I. n) Castrn de hemen hemen Wiedemanndan mstakil olarak buna benzer bir fikre vasl oldu (Setl, Journal de la Soc. FinnoOugr. XXX, Ib. s. 33). Castrnin nazariyesi basit ve ani bir bulua deil, etrafl aratrmalara dayanmaktadr. Onun hareket noktas Ural-Altay dillerinin akrabaldr; andmz mektubunda buna dair u beyanatta bulunuyor: Fin dilleri Altaylarda oturan ve oradan yaylan kavimlerin dilleriyle az veya ok bir surette yaknlk gsterir. Bizim dilimizin kk hepsinden ziyade Samoyedce ve Trkeye baldr. Fakat Mool ve Tunguz dilleriyle de kati bir yaknl vardr. Kleinere Schrifterin 107-122.

553

sahifelerindeki ber die Ursitze des finnischen Volkes namyla neredilen ders metninde ilk nce Fin, Samoyed, Tatar (=Trk) halk iirlerinin akraba olduuna iaret ediyor, sonra Altay blgesinde bulunabilen Samoyed izlerinden bahsediyor: bir Samoyed kitlesi burada dilini de muhafaza etmitir, halbuki buralarda dillerini kaybetmi olduklar halde Samoyed boylarn saklam olan cemiyetlere rastlyoruz. in menbalar ve Eblgziye gre -Altay blgesinin Trkln en eski yurtlama yeri olduunu da iaret ediyor. u halde dilleri akraba Samoyed ve Trklerin en eski yurdunu tarihi aratrmalar ayn yerde gstermektedir. in kaytlar ve Tatarlarn ananesi de bir zaman burada sarn ve mavi gzl bir kavmin oturduundan bahsetmektedirler (Tatarca bu kavmin ad aqqaraq ak gzldr). Bundan sonra Castrn Altay blgesindeki corafi adlar Finlandiyadakilerle mukayese ederek birletiriyor. Btn bunlar, daha ok, Ural kavimlerinin en eski yurdu aratrmalar tarihine aittir, fakat Trkln ana yurdu meselesi bakmndan da ehemmiyetsiz saylamaz. 2 3 4 Bkz. bir de Schott, Versuch ber die Tatarischen Sprachen, 1836, s. 6. Die Trken und das Osmanische Reich, 1917, 4. Mmoires de la Soc. Finno-Ougr. LVIII (1928), 453. Bkz. Kai Donner: Journal de la Soc.

Finno-Ougr. XL, I ve XLV, I, s. 6. 5 6 7 8 Bkz. Kraelitz: sterr. Monatsschr. f. d. Orient, 1918, 191. Bjrn Collinder. Indouralischs Sprachgut. Uuppsala, 1934. Ligeti: Magyar, Nyelv XXX (1934) 44-45. Munkcsi, Az ural-altaji npek, 40. (Heinrich, Egy. rod. -trt. IV). Pelliot: Journal

Asiatique, Avril, Juin 1925, 245, 251. I. n. 9 10 Gomboez, Bulgarisch-trk, Lehnwrter, 92 ve dd. Laufer, Sino-Ironica, 293 ve dd. F. H. Weissbach, Dies sumerische Frage. Leipzig, 1898. Bernat Munkacsi, Az ural-altaji

npek, 38-41. (Henrich, Ci. Edeb. Tar. IV.) 11 Prof. Landsbergerin ifadesine gre Smercede bu szn parlak manas yoktur, yalnz

tanr, tanray bildirir. . Batav. 12 13 Lajos Ligetinin verdii malumat. Trke teari gkyz, Tanr sznn ince tien gkyz sznden geldii fikri de ileri

srlmtr. Bu ise fonetik morfolojik ve tarihi sebeplerden dolay ayn. 14 15 Gombocz. Bulgarisch-trk. Lehnwrter, 128-29. L. Brockelmann, Mittel-trkischer Wortschatz.

554

16 157. 17 18.

J. Deny. Grammaire de la langue turque. s. Margit Pall; Nyelvt. Kzlem XLVI (1923).

Margit Pall; a.y. Indoiranca verilerinin toplanlmasnda Lszl Gal ile Zsigmond Telegdi bana yardmda

bulunmulardr. 19 20. Keleti Szemle VI, 377. Munkcsi: Nyelvt. Kzlem. XXIV, 407; rja s kaukzusi elemek, 545; Keleti Szemle VI,

379; Kannisto, Die tatarischen Lehnv. im Wog. 174. 21. 22 Bak. bir de Laufer: Sino-ranica, 240. Munkcsi: Nyelvt. Kzlem. XXIV, 406; Melich: Magyar Nyelv XXII (1927), 552;

mukayeseyi yapan Flrian Mtysdr. bak. Magyar Nyelv XXIII, 547. 23 24 Ztschr. d. Deutschen Morgenl. Ges. NF. III (1924), 159. Bu tercme gvenli deildir; andmz yerde Yolg Tegin yle diyor: Yirmi gn burada

kalarak her eyi bu taa, bu (tam=) duvara yazdrdm; burada tam szn mezarn zerindeki yap diye tercme etmek icab etmez mi bilmiyorum (aadaki verilere bak.). 25 Tamamiyle vzh deildir; cmle aslen budur: (tegirmi tam iinte esrk ta innerhale der

Einfassungamauer (?) wurdest du betrunken). 26 Burada da mn phe gtrmektedir, bu yerde attan veya duvardan dmeye kar

kullanlan bir devdan bahsedilmekdedir. 27 Bak. Mesel Paul Kreteschmer, Varuna und die Urgeschichte der Inder, Wiener Ztschr. f.

d. Kunde des Morgenlandes, XXXIII (1926), s. 1-22 28 29 30 31 248. 32 33 Pelliot bunun ok eski olduunu zannediyor. Bak. Toung Pao, XXVII (1931), 449. Yunanca Khi, ve fonetik harflerden aspirata kh yerine x kullanmtr ( B.). (1931), 449. Bak. Pelliot: Toung Pao XXVII (1931), 447-49. Gombocz: Bulgarisch-trk, Lehnwrter, 131. Gombocz: Bulgarisch-trk, Lenhwrter, 131. Pelliot: Toung Pao, XXVII (1931), 448. Gomboc: Bulgarisch-trk, Lehnwrter, III. Pelliot: Journal Asiatique, Avril-Juin 1925, 240,

555

34

Trkln en eski dilinin bln hakkndaki baka nazariyeler iin: Ramstedt: Journal

de la soc. Frinno-Ougr. XXXVIII (1922-23); Poppe: Ung. Jahrb.- VI; Krsi Csoma Arch. II. 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Zoltn Gombocz: Keleti Szemle XIII (1912). I ve dd. Bak. Lajos Ligeti: Nyelvt Kzlem. XLIX, 233 (. Batav). Sitzungsber: Akad. Wien CXVII (1888), 59-60 Deutsche Altertumskunde III, 15. Pauly-Wissowa: Real Eneyelopdie, s. v. Hunni (1913), 2599. Bak. daha How-Wells: Acommentary on Herodotus, I. 309-311. Sitzungsber. Akad. Wien CXVI (1888), 715 ve dd. A. Gutscmid: Geschichte lrans, 1888, VI. ve s. 2, I. n. Die Trken und das Osmanische Reich, 25. Barthold: Enzyklopaedie des Islam, s. v. Trken, 970; Ztschr. d. Deutschen Morgenl.

Gesellsch. NF, VIII (1929), 126. 45 46 47 48 TOung Pao, XXII (1923), 363. Nyelvt. Kzlem. XLVII (I. cz, 1931, s. 139da bibliyografyasn tanttm. Oberhummer, Die Trken und das Osmanichs Reich, 55., Adalkok Krim trtnethez, 18; 3, 8-9. s.

556

Ortaa Orta Asyas'nda Trkistan ve Turan / Yrd. Do. Dr. Scott Levi [s.388-392]
Eastern Illnos niversitesi Asya Tarihi Blm / A.B.D.

Orta Asya tabiri bugn, (bat inin Dou Trkistan blgesi ile Kuzey Afganistann byk bir ksm ve Gney Sibiryann genie bir blm), genel olarak eski Sovyet cumhuriyetlerinden olan zbekistan, Trkmenistan, Krgzistan ve Kazakistann oluturduu blgeyi belirtmek iin kullanlmaktadr. Bu genel, hatta gndelik tabir zellikle 1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmasndan ve yukarda ad geen Mslman cumhuriyetlerin de buna bal olarak elde ettikleri bamszlktan bu yana geni bir izleyici kitlesine ulaabilme avantaj salamaktadr. Orta Asya tabiri Dou Asya, Gney Asya, ve Bat Asya gibi baka tandk modern corafi tanmlar balamnda blgeyi yerletirme avantajn da beraberinde getirmekte. Ne var ki, en azndan tarihi tartmalar asndan, Orta Asyann modern jeopolitik bir kavram haline getirilmesi eitli olumsuzluklar iermiyor da deildir. Bugn kullanld ekliyle, bu tabir 1920li yllarda Sovyetler Birliinin cumhuriyetlerin byk snrlandrlmas sresi boyunca blgede belirlenmi olan snrlarla epeevre sarlm alana da iaret etmektedir ve blgenin eski kltrel ve siyasi snrlarn artk yanstmamaktadr. Bu ekilde, tarihi tartmalardaki kesinliini son derece dikkat ekici bir biimde koparp atan modern siyasi, kltrel ve corafi imalar gndeme getirmektedir. Bu blgeden kan ana tarihi kaynaklar, blgedeki (Buhara, Hive ve Hokand Hanl gibi) istikrarsz siyasi oluumlarn, (Horasan, Harezm, Fergana, Bedehan gibi) tarihsel olarak yer etmi blgelerin ya da (esas olarak bir tmenlik yani on bin altnlk toprak vergisine tbi olduundan bu isimle anlan ve tipik olarak yz kyden olumu idari bir birim olan tuman gibi) daha kk birimlerin dndaki corafi kavramlardan yalnzca ara sra bahseder. Yine de yerli ya da dardan olsun, Orta a yazarlar, kabaca batda Kara Kum l, douda Tien an sradalar, gneyde Hindu Ku sradalar ve kuzeyde krlk Kpak bozkrlaryla kuatlm olan ve in, ran ve Hindistan medeniyetlerinin komusu olarak bu alanda yeermi olan medeniyete dikkat ekmeyi ara sra gerekli grmlerdir. Buna uygun olarak bu yazarlar bir ok isim kullanrlar ki, bunlar arasnda en ok bilinenleri Maverannehir, Trkistan ve Turandr. nemle belirtilmesi gereken bir nokta udur: Bu tabirlerin her biri farkl bir kltrel ve corafi anlam ifade etmektedir, ve zellikle baz durumlarda, bu anlamlarn zaman iinde deimesi, bu isimlerden herhangi biri iin kullanlabilir bir tanma ulama iini son derece gletirmektedir. I. Maverannehir Arapa nehrin tesinde olan anlamna gelen Maverannehir tabirinin kelime olarak kk ve onun Yunan-Latin dilindeki karl olan Transoxina (Oxusun tesindeki toprak), zellikle Zarafan nehri havzas da dahil olmak zere, byk blm, Arap fethinden nce Sogdia (Sodiya) olarak

557

bilinen, Oxus Nehrinin dou ve kuzeyindeki blgeye iaret etmektedir. Blge, Araplarn hakimiyeti altndayken, Yunanllar tarafndan Oxus ad verilen nehir, genel olarak Ceyhun adyla anlr oldu, ve onun biraz daha dousunda kalan karde nehri Jaxartes ise Seyhun olarak tannd. En azndan Mool dneminden beridir de, bu nehirler yaygn olarak Amu Derya ve Sir Derya adyla anlmlardr. Maverannehir isminin ilk kullanm sekiz ve dokuzuncu yzyllara kadar uzanr. Bu zaman, Emevi Halifesi Ebul-Abbas El Valid bin Abdl-Melikin (86-96/705-715) komutan ve Horasan valisi olan Kuteybe bin Mslim el Bahil tarafndan 712-713 yllarnda blgenin fethedilmesini takiben slam hakimiyetine getii dnemdir. Araplar iin Maverannehir, Nehrin bu yakasnda olan anlamna gelen (ya da Yunan-Latin karl Sisoxinia olan) ve Horasana iaret eden Madunennehr tabirine kar olarak ifade edilmitir ve bu isim, Bat rann dousundaki btn slam topraklarn ifade etmek zere ilk halifeler devrinde kullanlm olan mulak bir tabirdir.1 Maverannehir ile Horasan arasnda erken tarihte yaplan bu ayrm, onuncu yzyln sonlarna doru yazlm anonim bir corafya kitab olan Hududl-Alamda (Dnyann Blgeleri) dile getirilmitir. Yazar, o devirde her iki blge de kesinlikle Buharal Smnoullar Hanedannn (819-1005) hakimiyeti altnda olmasna ramen, Horasana Maverannehirin gney komusu olarak atfta bulunmutur.2 Hatta Mool igalinin ardndan bile, randaki lhanllar tarafndan kontrol edilecek olan topraklarn ve aatay Hanlarnn Maverannehirdeki blgelerinin snrn belirlemek iin Amu Deryadan yararlanlmt.3 Bunu dikkate aldmzda, byk Rus oryantalist V. V. Barthold, bu tabirin zel olarak Amu Deryann tesinde yer alan daha yerleik blgeye iaret ettiini ve bunun da slam medeniyetiyle arasnda bir balantnn varln hissettirdiini hakl olarak ileri srer.4 Maverannehirin gney snrnn tarihi kaynaklarda ak bir biimde belirtilmi olmasnn yannda, bu blgenin dier ynlere doru yaylan alanlar o kadar belirli deildir. rnein, on drdnc yzyl lhanl corafyacs ve tarihisi olan Hamdullah Mustavf Kazvn (1281-1339) o devirde popler olan gelenei, yani, Maverannehirin Amu Derya ile Sir Derya arasnda kalan alana iaret ettiini, nk Oxusun onun batsna akarken, Jaxartesin de dousuna akt, bylece her iki taraftan da nehrin tesindeki toprak olarak deerlendirildii tarifini kaydetmitir.5 Bu kavram destekleyecek baka belgeler de kant olarak bulunabilir. yle grnyor ki, bu tabirin, kuzeyin bozkrlarndan ziyade, tarm yapan slam medeniyetiyle balantl olan Amu Deryann tesindeki topraklara yaygn olarak iaret ettii bir gerektir. rnein, Mustavfnin bu satrlar yazmasndan yz yl nce, Huddl-Almn yazar, Sir Deryann dousunda yer alan Fergana Vadisinin bulunduu alan Maverannehirin bir blm olarak ona dahil eden nceki bir gelenein varln dile getirmitir.6 Bunun tesinde, Fergana da dahil olmak zere Mavernnehirin tarm yapan slam medeniyetiyle olan balants, Mustavfiden iki yz yl sonra, Babr mparatorluunun kurucusu Z. Muhammed Babr (1483-1530) tarafndan gsterilmitir. Babr anlarnda, Maverannehirin, dier blgelerden daha fazla slam lideri kardn ve bu byk slam yneticilerinin anavatannn, ve dolayl olarak Maverannehirin snrlarnn, douda kendisinin doum yeri ve o devirde yerleik yaamn snr olan Fergana Vadisine kadar eritiini ifade eder.7 Maverannehirin kuzey snrlarna gelince, kaynaklar bu blgenin krsal-gebe bozkrn gney

558

dzlklerinde sona erdii noktasnda gr birlii iindedir. Bylece, Hududl-Alam, Mavernnehiri, iman savalar (gazi pia) diye adlandrd dindar Mslmanlar tarafndan enlendirilmi, verimli bir tarm alan olarak tarif eder. Bu kaynak ayn zamanda, buras adalet ve eitliin hkm srd bir lkedir der ve ayn ekilde, kuzeydeki henz slamlamam krsal-gebe bozkrlarna tezat olarak, daha fazla tarm yaplan blgenin slam ile olan eski ban gsterir.8 Bu durum Mustavfinin, blgedeki (muhtemelen erkek) nfusun ounluunun askeri eitim ald ve kafirlerle olan srekli mcadelelerinden dolay savaa yatkn olduklar ynndeki iddias tarafndan da desteklenmektedir. Onun, bu tabiri daha ziyade corafi olarak kstlanm olarak kullanmasn dikkate alsak dahi, Mustavfi Maverannehire ait olan yirmiden fazla mehur ehir ismi sayp her biri ilenmi topraklarla dolu olan 20.000 civarnda kyn varlyla iftihar ettiinden bahseder.9 II. Trkistan Medenilemi (daha yerleik) topraklar kapsayan Maverannehir blgesi, ok yaygn olmamakla birlikte geni bir biimde Amu Derya ile Sir Derya nehirleri arasndaki alanla snrlandrlmaktayd ve bu tabir, Orta a ran-Arap yazarlar tarafndan Trkistan adyla bilinen, neredeyse tamamen krsal-gebe kuzey bozkrlarna zt olarak ska kullanlmaktayd.10 Muhtemeldir ki, Arap fetihlerinin hemen ncesinde Trkistan tanm, Trklerin altnc yzyldan beri yerletikleri rann kuzeyinde yer alan hem yerleik hem de krlk alanlar iin kullanlmt. Ne var ki, Arap fetihleri gebe Trk boylarn kuzeye doru iterken, etnik olarak karmam yerleik Trkleri ve Farsa konuanlar da Hilafetin idaresi altna sokuyordu. Yerleik hayat srdrlen yerlerin Maverannehir olarak adlandrlmasyla birlikte, Trkistan tabiri yaygn olarak sadece daha kuzeydeki krsal-gebe bozkr topraklar iin kullanlr oldu.11 Sonraki yzyllarda Trkistan ile Maverannehir arasndaki snr, muhtemelen yerleim biimleri ve srekli dalgalanan siyasi snrlarla deiim gstermi olsa bile, bu terminolojik ayrmn on beinci yzyla kadar devam etmesi, ak olarak Trkistan ve Maverannehiri iki ayr blge olarak deerlendiren Timurlularn Horasanl tarihisi Hafz-i Abru tarafndan gsterilmitir.12 Daha sonralar da, iban hanedanna mensup mehur zbek hkmdar II. Abdullah Hann (1583-98) vakanvisi Hafz Tani, benzer bir ekilde Horasan, Maverannehir ve Trkistana ayr blge olarak iaret etmitir.13 Ancak bu durum, hem yerli hem de yabanc insanlarn Trk gruplarn yurdu olan Horasan ve Maverannehirin eitli blgelerine Trkistan adyla atfta bulunmaya balamalar zerine zlmesi zor bir hal almtr.14 Daha Orta an balarndayken, Trk boylarnn Amu Deryay geip Belh civarnda (o zamanlar Toharistan olarak bilinen) kuzey Afganistandaki blgeye yerletikleri biliniyor. Daha sonraki dnemlerde, gebe zbek boylarnn on beinci yzyl sonu ve on altnc yzylda gneye doru g etmelerinin ve Semerkand, Buhara ve Belh civarndaki Timur devletine ait olan topraklarn fethedilmesinin ardndan, Trklerin bu blgedeki varl byd. Ar bir etnik ounluk olmamasna karn, tpk bugn de olduu gibi, blgenin o dnemdeki nfusunda Trkler hakim gruptu. En geni etnik gruplar unlard: zbekler, Trkmenler, daha az saydaki Kazak, Uygur ve daha baka Trk boylar, ayn zamanda Farsa konuan Tacikler, Hazaralar, Aymaklar ve dierleri.15

559

Buhara merkezli iban ve Astrahan hanedanlarnn hkmdarl altnda bile, batda Murgab Nehri ile douda Badahan arasndaki kuzey Afganistan idari blgesi, Belh ehri ve evresi de dahil olmak zere, Vilayet-i Belh olarak bilinmeye devam etti. Ancak, on sekizinci yzyln sonuna doru Ahmed ah Durani (1747-73) tarafndan kurulan Afgan Devleti zayflayp Belh ehri ve civar srekli olarak ekonomik glkler ve glerle boumaya balad. Blgenin siyasi tekilat paralara ayrld ve bir grup emir tarafndan idare edilen ehirler halinde blgeselleti. Mc Chesney bu durumu ok yerinde bir tabirle beylikler olarak adlandrmtr.16 Daha nceleri Vilayet-i Belh olarak bilinen blge, bu dnemde Vilayet-i Trkistan, ya da o devrin baz Afgan yazarlarnn ifadesiyle Aa Trkistan olarak bilinir oldu.17 Hindistandaki ngiliz smrge idaresinin, kuzey Afganistan Afgan Trkistan olarak ifade etmek iin, Trkistan tabirini kullanmaya balamasna, muhtemelen, sonraki Rus gelenei deil de, daha nceki dneme ait Afgan gelenei vesile olmutur. Bu tabirin kullanlrl ile ilgili genel deerlendirme, ksa srede destek buldu. Zira bu, ngilizlerin, Amu Deryann kuzeyinde gittike genileyen Rus smrge alanlarn Trk nfusun hakim olduu bu toprak parasndan kesin bir biimde ayrmalarnda yarar salyordu. Trkistan tabirinin krsal-gebe bozkrla olan balants, on dokuzuncu yzyln sonlarndan itibaren (1867den balayarak) Takent, Semerkand ve Fergana Vadisi civarndaki blgenin Ruslar tarafndan geni lde smrgeletirilmesiyle kalc bir biimde deimeye balad ve, arn smrge idaresi bu topraklara Trkistan Genel Valilii (Guberniya) ya da Trkistan Kray (Trkistan Blgesi) adn verdi. Bu ayrmn stne, idari olarak yle olmasa bile, (Rus ya da Bat Trkistana kart olarak) Kagarya, yani modern Sinjiang blgesini ifade etmek iin in ya da Dou Trkistan tabirleri yaygn biimde moda olmakta gecikmedi. inin gneybatsnda yer alan, batda Tien an sradalar, gneyde Pamir ve Kun Lun sradalar ile evrelenmi olan bu blge, Tarm havzasn, Cungarya ve Kagar, Yarkent, Hotan kentlerini kapsamaktadr. Yirminci yzyln ilk dnemlerinde ar rejiminin devrildii sralarda Trkistan, Orta Asya halklar arasnda ortaya kan siyasi bir birlik dalgas olarak yeni bir anlam kazand. 30 Nisan 1918den 11 Mays 1925e kadar, bu tabir resmi anlamda kullanld. nce zerk Trkistan Cumhuriyeti ve sonra Trkistan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti. Nihai olarak, Trk siyasi hareketinin geliimine engel olmak iin Sovyet rejimi Trkistan SSCyi paralara ayrd ve yerine etnik olarak ayrlm birok eyalet oluturdu. Bunlar modern Orta Asya cumhuriyetlerinin temelleri oldu. Bir zamanlar bozkrn gney ucunda baarl bir ticari istasyon olan Trkistan bugn sadece gney Kazakistanda yer alan kk bir ehir ismi olarak varln srdryor. III. Turan Barthold ve Fryen deerlendirmelerine gre Turan tabiri Sasani dnemi srasnda ran literatrnn baz rneklerinde, Sasani kontrolndeki blgenin dou dzlklerinde yer alan, modern Pakistandaki Belucistann kuzeydou ksmndaki blgeyi anlatmak iin kullanlyordu. Sasani dnemindeki balca ehri, blgesel nemi modern Kalat kenti tarafndan uzun sredir glgelenmi olmakla birlikte, 150 km. kadar kuzeyde yer alan Kuzdard.18 O devirde blge muhtemelen taral

560

Dravid Brahiler tarafndan doldurulmutu. Bunlar Sistann Sasani valisinin blgesi iinde yaayan ve ran ynetimine kar dmanlk besledii sylenen deve obanlaryd. Sonraki devirlerde Turan kelimesinin anlam deiti ve, rann gneydou u blgesinde yaayan yerel gruplara iaret ederken, kuzeydou u blgesinde bulunan gruplara iaret etmeye balad. Bu anlam deiikliini, her iki halkn da yerleik rann ularnda yaayan dman krsal blge insanlar olmasndan dolay aralarnda bir ba kurulmu olmasna dayandrmak mantkl grnmektedir. Bu durum ayrca, tabirin bozkr halklar iin bir isim olarak kullanld gereinin Sasani dnemine dayand dnldnde daha da glenmektedir.19 Bu kaynaklarda Turan ifadesiyle, muhtemelen Trk ve Farsa konuan bozkr halklarnn tmne, etnik ayrm yapmakszn iaret edildii dikkate alnmaldr. Sonu olarak sadece Trk halklaryla balantl bir hale gelmitir. Turan kelimesi, bir orta Farsa son eki olan (ve bu nedenle blge ya da lke ismi ifade eden) an ile, kt ruh, cin gibi anlamlara gelen Tura kelimesinin birlemesinden tremitir: Kesinlikle medeni, yerleik halklarn krsal-gebe komularna besledikleri dmanlk hisleriyle desteklenen bir deerlendirme. te yandan, ayn ekilde muhtemeldir ki, cesaret yiitlik anlamna gelen Farsa Tur kelimesinden tremi olabilir. Her halkarda, sonra gelen yazarlar kelimenin anlamn, ehnamenin dou ranl yazar Firdevsinin (940-1020) benimsedii bu ikinci etimolojiye borludur. Yaklak 60.000 beyitlik bu epik iir, daha sonra Trk Gaznevilere hitaben yazlm olsa da, balangta Buhara merkezli Farsa konuan Smnilerin (819-1005) saray iin tasarlanmt. Bu edebi kaynakta ranllarn daimi dman, rann kuzey ve dousundaki bozkr alanlarnda yaayan gebe boylard ve Turaniyanlar olarak adlandrlyordu. Sonraki dnemlerde yazlan eserlerde, Turan tabiri Arapa Maverannehir tabiri gibi kullanld. Horasan ile Maverannehir arasndaki snra iaret ederek, Firdevsi benzer ekilde Amu Deryay Turan ve ran arasnda snr olarak deerlendirmitir. On nc yzyl balarnda, Arap corafyac Yakut (1179-1229) bu iki tabirin eanlaml olduunu ifade ederken, 1320de Dmaki, Turann douya, Sir Deryaya doru uzandn, burasnn Trkistana alan yol olduunu ve yazarn kendi deyiiyle, Fergana Vadisini de iine aldn ne srmtr.20 Bu nedenle, Turan ve Maverannehir tabirlerinin esas olarak, Horasann karsnda, Oxus tarafnda olan toprak parasna iaret etmekte kullanld grlebilir.21 Ancak bu tabirlerin modern anlamda kullanlmasna henz balad sralarda, ince ama son derece nemli anlam deiiklikleri meydana gelmitir. O zamana gelindiinde Maverannehir tabiri, gneye, ya da Harezme ve kuzeybatya uzanan Horasana benzer ekilde, tarihi olarak yer etmi bir blge anlamn tayordu. Bunun tam aksine, Turann zihinlerdeki snrlar Maverannehirinkinden ok daha az belirgindi. rnein, hem onuncu yzylda Hududl-Alamn bilinmeyen yazar, hem de on drdnc yzylda bn Batuta, Belhin Horasanda, Tirmizden gneye bir buuk gnlk yrme mesafesinde, Maverannehirin epeyce gneyinde Oxus Nehrinin hemen zerinde ya da yaknnda kurulmu bir ulam ve ticaret merkezi olduuna tanklk etmektedir.22 Tirmiz nasl bugn Afganistan ile zbekistan arasnda bir snr karakolu olarak varln srdryor ise, Eski Tirmizin, Mool

561

saldrlarnn henz balarnda yklp birka mil gneydouda yeniden kurulmasndan nce bile, bu kent Maverannehir ile Horasan arasnda nemli bir snr karakolu grevi grmekteydi.23 Buhara Hanlnn kare eklinde kurulmu olan bakenti Maverannehirde yer alrken, ikinci nemli ehri olan Belh de, Horasanda, Tirmizin yaklak yetmi kilometre gneyinde kurulmutu. Bu durum, Buhara Hanlnn topraklarnn toplamna atfen kullanlmak zere Buhara hanlar iin Turan daha uygun bir tabir yapmaya yetti: Maverannehiri kapsayan, ama onunla snrl olmayan bir blge. Farsa Turan tabirinin nispeten gndelik dile ait tabiat, kelimenin erken modern dnemdeki byk poplerliine daha baka katklarda bulunmu da olabilir. Farsa, yerleik nfusun bulunduu blgenin hatr saylr bir blmnn kulland dildi ve ayn zamanda zbek iban ve Astrahan hanedanlarnn da saray diliydi. Bunun tam aksine, daha az gndelik olan Maverannehir tabiri ise, dinsel ve bilimsel almalar hari, erken modern dnemin balamasndan ok nce bu blgedeki yaygnln artk kaybetmi bir dil olan Arapayd. Bu etkenlerin bir araya gelmesi, Buharadaki erken modern dnem zbek hanedanlarnn blgelerini, en azndan Safavi ran ve Mughal Hindistan ile yaplan resmi yazmalarda, neden Turan olarak ifade etmeyi tercih ettiklerini aklyor.24 dari bir terim olarak Turann on sekizinci yzylda artk tercih edilmez olmasna karn, Maverannehir on dokuzuncu yzyln sonuna kadar blgenin ulemas tarafndan retilen eserlerde kullanlmaya devam etmitir. Bu tabirin corafi bakmdan ok katmanll ve yerli egemen hanedanlarn bu tabiri siyasi blgelerini adlandrmakta yaygn olarak kullanmalar, blge ile ilgili bir tartmada Turana, erken modern dnem siyasi ve kltrel bir varlk olarak, daha fazla kesinlik katmaktadr.

G. Le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge: Cambridge University

Press, 1905, s. 434. 2 V. Minorsky, (ev. ), Hudud al-Alam: the Regions of the World, 1937, reprint, Karachi:

Indus Publications, 1980, s. 102, 112, 119 (fol. 19a, 22b, 25a). 3 V. V. Bartold, An Historical Geography of Iran, ev., Svat Soucek and edited by C. E.

Bosworth, Princeton: Princeton University Press, 1984, s. 100. 4 5 Bkz., EI1., s. v. Ma wara al-nahr. Hamdullah Mustawfi, The Geographical Part of the Nuzhat-al-Qulub Composed by

Hamdullah Mustawfi of Qazwin in 740 (1340), ev., G. Le Strange, Leyden: E. J. Brill, 1919, s. 209.

562

6 7

Hudud al-Alam, s. 115-16 (fol. 23b). Zahir al-Din Muhammad Babur, Babur-nama: Memoirs of Babur, yay., ve ev., Annette

Beveridge, reprint, Delhi, 1989, s. 75-76. 8 9 10 Hududl-Alam, s. 112 (fol. 22b). Mustawfi, The Geographical Part, s. 255. V. V. Bartold, Turkestan Down to the Mongol Invasion, 2. Bask, ev., V. V. Bartold ve H.

A. R. Gibb, London: Luzac and Co., 1928, s. 64. 11 12 EI2, s. v. Turkistan. Bu yazar hakkndaki yorumlar iin bkz., V. Minorsky, A Greek Crossing on the Oxus,

Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 30 (1967), s. 46. 13 Alnt, farkl blgeye ynelmi olan kervanlara atfen yaplmtr. Bkz., Hafi Tani b. Mir

Muhammed al-Buhari, Seref-name-i Sahi, Institute of Oriental Studies, St Petersburg, Ms. No. D88, fol. 451a-b. Ilias Nizamutdinovda alntlanmtr: Iz istorii Sredneaziatsko-indiiskikh otnoshenii, (IXXVIII vv. ), Tashkent: Fan, 1969, s. 47 ve not 1. 14 15 Bartold, An Historical Geography, s. 26. Putuca konuan gruplar bu blgeye muhtemelen 1730lardan nce yerlesmisti. Jonathan

L. Lee, The Ancient Supremacy: Bukhara, Afghanistan and the Battle for Balkh, 1731-1901, Leiden: E. J. Brill, 1996, s. XXXIII. 16 Robert D. Mc Chesney, Waqf in Central Asia: Four Hundred Years in the History of a

Muslim Shrine, 1480-1889, Princeton: Princeton University, 1991, s. 231. 17 18 Mc Chesney, 1991. Kars. Bartold, An Historical Geography, s. 75-76; Richard Frye, The Golden Age of

Persia, London: Weidenfeld and Nicolson, 1975, s. 14, 31. 19 20 21 22 EI1, s. vv. Turan ve Turan. EI1, s. v. Turan. Kars. Bartold, Turkestan, s. 64-65; EI, s. v. Turan. Kars. Ibn Batuta, The Travels of Ibn Battuta, A. D. 1325-1354, ev., H. A. R. Gibb, 3 cilt,

New Delhi, 1993, III, s. 552-53, 571; Hududl-Alam, s. 108 (fol. 21a).

563

23 24

Minorsky, A Greek Crossing on the Oxus, s. 52. Turan kelimesi Buhara hanlarnn topraklarna atfen, Mughallar ile yaplan yazmalarda

rutin olarak kullanlmtr. Kar. Riazul Islam, A Calendar of Documents on Indo-Persian Relations (1500-1750), 2 cilt, Tehran: Iranian Culture Foundation, 1982, II, s. 203-89; yay., Mansura Haidar, Mukatebat-i Allam (na-i Abul-Fadl), Daftar I, New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1998. Ayn zamanda bkz., Sbhan Quli Hann (1681-1702) Mughal mparatoru Aurangzebe (1658-1707) Harezmli Anuah Han (1663-87) karsnda kazand zafer hakknda yazd mektup, Mektubat Mneat Manurat, a Collection of Seventeenth-century Letters of the Ashtarkhanid Rulers, Oriental Studies Institute of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, Ms. No. 289, fol. 3a. Bu deerli kaynak stne daha fazla bibliyografya iin, bkz., yay., A. A. Semenov et al, Sobranie vostochnykh rukopisei Akademii Nauk Uzbekskoi SSR, 11 cilt, Tashkent: Nauka, 1952-85, I, s. 157.

Bartold, V. V. An Historical Geography of Iran. Translated by Svat Soucek and edited by C. E. Bosworth. Princeton: Princeton University Press, 1984. , Turkestan Down to the Mongol Invasion. 2nd edition. Translated and revised by V. V. Bartold and H. A. R. Gibb. London: Luzac and Co., 1928. Encyclopaedia of Islam. Edited by M. Th. Houtsma et al. 1st ed. 4 vols. Leiden: E. J. Brill Ltd, 1913-36. Encyclopaedia of Islam. New edition. Edited by B. Lewis, Ch. Pellat and J. Schacht Leiden: E. J. Brill and London: Luzac & Co., 1954-(in progress). Frye, Richard. The Golden Age of Persia. London: Weidenfeld and Nicolson, 1975. Hafid Tanish b. Mir Muammad al-Bukhari. Sharaf-nama-i-Shahi. Reproduced in facsimile with Russian translation by M. A. Salakhetdinova. 2 vols. Moscow: Nauka, 1983-89. Hamd-Allah Mustawfi. The Geographical Part of the Nuzhat-al-Qulub Composed by Hamd-Allah Mustawfi of Qazwin in 740 (1340). Translated by G. Le Strange. Leyden: E. J. Brill, 1919. Ibn Batuta. The Travels of Ibn Battuta, A. D. 1325-1354. Translated by H. A. R. Gibb. Vol. 3. 1953. Reprint. New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1993.

564

Le Strange, G. The Lands of the Eastern Caliphate. Cambridge: Cambridge University Press, 1905. Lee, Jonathan L. The Ancient Supremacy: Bukhara, Afghanistan and the Battle for Balkh, 1731-1901. Islamic History and Civilization: Studies and Texts, edited by Ulrich Haarmann, vol. 15. Leiden: E. J. Brill, 1996. Maktubat munshacat manshurat, Oriental Studies Institute of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, Ms. No. 289. Mansura Haidar, ed. Mukatabat-i- Allami (Inshaci Abulcl Fadl), Daftar I. New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1998. McChesney, R. D. Waqf in Central Asia: Four Hundred Years in the History of a Muslim Shrine, 1480-1889. Princeton: Princeton University, 1991. Minorsky, V., tr. udud al->Alam: the Regions of the World. 1937. Reprint. Karachi: Indus Publications, 1980. , A Greek Crossing on the Oxus. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 30 (1967), ss. 45-53. Nizamutdinov, Ilias. Iz istorii Sredneaziatsko-indiiskikh otnoshenii, (IX-XVIII vv. ). Tashkent: Fan, 1969. Riazul Islam. A Calendar of Documents on Indo-Persian Relations (1500-1750). 2 vols. Tehran: Iranian Culture Foundation, 1982. Zahir al-Din Muhammad Babur. Babur-nama: Memoirs of Babur. Edited and translated by Annette Beveridge. Reprint. Delhi, 1989.

565

Ural-Altay ve Altay Dil Teorisi / Do. Dr. Emine Ylmaz - Do. Dr. Nurettin Demir [s.393-401]
Do. Dr. Emine Ylmaz Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye DO. DR. Nurettn Demr Bakent niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Giri Trkenin hangi dillerle akraba olabilecei meselesi bilim adamlarn uzun zamandr megul etmektedir. Bu sre ierisinde, Trkenin hi bir dille akrabal olmad grnden, baz kzlderili dilleri, Smerce, Etrske, Hint-Avrupa gibi dillerle akraba olabilecei ve hatta btn dillerin Trkeden kaynaklandna varncaya dek pek ok farkl gr ileri srlmtr. Bunlarn en fazla zerinde durulan ve kabul greni Trkeyi nce Ural-Altay ve daha sonra Altay dil ailesi iinde ele alan grtr. Aada son sz edilen dil aileleriyle ilgili tartmalar ksaca ele alnacaktr. Ural-Altay Dilleri Teorisi Ural ve Altay dillerinin kken birlii gr, genel olarak karlatrmal dil incelemelerinin gelitii 18. yzyln balarndan itibaren tartma konusu olmu, bilimsel almalarn ilerlemesiyle, Trkiyedeki yeni tarihli yaynlarda bile kabul edilmekle birlikte, doru olmad ortaya kmtr. Bir sava esiri olarak Rusya tarafndan Sibiryaya srgn edilmi olan sve subay P. von Strahlenberg, on yl boyunca bu blgede dolam ve blge halklarnn dilleri ve kltrleriyle ilgili malzeme toplamtr. lkesine dndkten sonra toplad malzemeyi bir kitapta deerlendirmi ve bylece Ural-Altay dillerinin ayn ana dilden geldii ynndeki tartmann da balatcs olmutur. Strahlenberg blgedeki halklarn tmn Tatar olarak adlandrm ve bunlar alt blme ayrmtr: 1. Fin-Ugorlar (Strahlenberg Uygur adn kullanyor): Macarlar, Finler, Vogullar, eremisler, Permyaklar, Votyaklar, Ostyaklar. 2. Trk-Tatarlar: Tatarlar, Yakutlar, uvalar. 3. Samoyedler. 4. Moollar ve Manular: Kalmuklar, Manular, Tangutlar.

566

5. Tunguzlar: Tunguslar, Kamasinler, Arinler, Koryaklar, Kuriller. 6. Karadeniz ile Hazar denizi arasnda yer alan halklar. Yaklak yz yl sonra M. A. Castrnin (1813-1852) yapm olduu blmleme (1. Fin-Ugor, 2. Samoyed, 3. Trk-Tatar, 4. Mool, 5. Tunguzca ve azlar) geree daha yakndr. Geri Castrn Ural-Altay dillerinin akrabal konusuna hi bir zaman kesin gzyle bakmam, szkonusu grubu da yalnz Altay dilleri olarak adlandrmtr. Ama konuyla ilgili almalar onu Ural-Altay dilleri aratrmalarnn nderi durumuna getirmitir. Karlatrmal sesbilgisi yntemini kullanarak Ural-Altay dillerinin gerek durumunu ortaya koyan W. Schott olmutur. Sz konusu dilleri Ural ve Altay olmak zere iki byk gruba ayran Schott, Ural grubunu Fin-Ugor ve Samoyed olmak zere iki alt gruba, Altay grubunu da Trk, Mool ve Manu-Tunguz olmak zere alt gruba ayrmtr. Schott yalnz Ural-Altay dil birlii alannda almam, daha sonra Ural dil birliinden ayr olarak incelenmeye balanacak olan Altay dil birliinin bel kemiini oluturan Genel Trke z/, uvaa r/l ses denkliklerini de tespit etmi ve yine Altay dilleri aratrmalar asndan byk bir nem tayan uvaann sanld gibi bir Fin-Ugor dili deil bir Trk dili olduunu ilk kez ortaya koymutur (De lingua Tschuwaschorum, 1841). Aratrmaclar Ural-Altay dillerinin ayn ana dilden geldii grne gtren, bugn bir ksmnn doru olmadn bildiimiz ortak ynler de yledir: 01. 02. 03. 04. 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. Ural-Altay dillerinin tmnde ses uyumu vardr. Kelimelerde erillik-diillik yoktur. Tanmlk (artikel) yoktur. Kelime yapm ve ekimi eklerle olur. simlerin ekiminde iyelik ekleri kullanlr. Eylem biimleri zengindir. nekler yoktur, sonekler vardr. Szdiziminde tamlayan tamlanandan nce gelir. Say sfatlarndan sonraki ad esi okluk eki almaz. Karlatrmada stnlk derecesi ayrlma durumu eki (-dan) ile yaplr. Ekeylem olarak sahip olmak deil olmak kullanlr. Pek ok Ural-Altay dilinde olumsuzluu gsteren zel bir eylem vardr.

567

13. 14.

Soru, ekle yaplr. Cmle balaycs olarak eylem biimleri kullanlr.

Bu benzerlikler yannda, Ural ve Altay dilleri arasnda baz dzenli ses denklikleri olduunu kantlamaya ynelik etimolojiler de yaplmtr. Ural-Altayca sz ba ince `-sesi tad ne srlen u iki kelime buna rnek olarak verilebilir: Fin. nolki alamak, Karel. `olgi ay. = uv. |ul < *#l < *`#l gzya, Ana Trke y# ay., Mo. nil-bu-tkrmek, nil-bu-(*r)-sun salya; gzya, Mo. nisun < *nilsun alamak, Evenki. nilbirin slak, ya. Macarca nyl biimine dayanarak genel Ural-Altayca biim *`#l olarak tasarlanabilir. Fin. nylke- (*`-) soymak, syrmak, Lap. `elkis-ayrmak = Orta Trke yli-tra etmek veya olmak, kazmak, Yak. sl-syrmak, Evenki `l-syrmak, Mo. clg-ovmak, srtmek (N. Poppe 1977: 222-223). 19. yzyl boyunca sren almalar sonucunda Fin-Ugor dilleri alannda byk ilerlemeler kaydedilmi ve bu dillerin akrabal kantlanmtr. Ancak Ural ve Altay dillerinin kken birlii kantlanamamtr. Bu arad Trkenin eski dnemlerinden gemi ok sayda kelimeye sahip olduu iin Macarcann Trk dili tarihinin en nemli kaynaklar arasnda sayldn da belirtmeliyiz. Szegedde bulunan Attila Jszef niversitesi Altayistik Blmnde Osmanl ncesi dnemde Trkeden Macarcaya girmi olan kelimelerle ilgili bir szlk almas yrtlmektedir. Bilindii gibi Macarcadaki Trke kelimelerin katman bulunmaktadr. lki uvalarn atalar olan Bulgarlarla birlikte yaadklar dnemden kalm olan ve bir r/l diline ait olmalaryla kolayca ayrlabilen kelimelerin ait olduu katmandr: gymlcs [dml] yemi, uv. |imQ| ay. kincisi Macarlarn bugnk yurtlarna gelmelerinden sonra Mool istilas sonucu dou Avrupaya doru ekilen Kpak kitleleriyle olan youn ilikileri neticesinde alm olduklar daha ok kii ve yer adlarndan oluan Kpaka kelimelerin katmandr: Agbra [Agbra] beyaz deve katman ise daha yeni tarihli olan Osmanl Trkesinden alnma kelimeler oluturur: kaapu, szakl [sak#l] sakal. Bu projede Gombocz (1912) ve ondan sonraki almalar da deerlendirilmektedir. Altay Dilleri Teorisi Altay dilleri yaygn gre gre Trke, Moolca ve Manu-Tunguzcay, daha az kabul gren bir gre gre ise Korece ile Japoncay da iine alan dil ailesinin genel addr. Altay dil birliini savunan aratrmaclar Korecenin bu birliin bir yesi olduunu kabul etmektedirler. Ancak Japoncann durumu imdilik pheli saylmaktadr. Orta Asyadaki Altay Dalar ve evresi bu dilleri konuan topluluklarn anavatan olarak kabul edilir ve Altay dilleri terimi de buradan gelir. Altay dilleri teriminin ierii, 19. yzyldan bu yana nemli deiiklikler geirmitir. nceleri Altay dillerinin baka dil aileleriyle de akrabal zerinde durulmu, karlatrmal almalarn ilerlemesiyle bundan vazgeildii gibi Altay dillerinin soyca akrabal gr de iddetli eletirilere

568

uramtr. Terim bugn kken birlikleri kantlanm bir dil ailesini ifade etmekten ok, tarihte birbirleriyle youn ilikide bulunmu ve ortak yapsal zellikler tayan dillerle ilgili bir alma hipotezinin ad olarak kullanlr. Elliden fazla alt dile/leheye ayrlan Altay dillerinin en byk kolu Trke, en kk kolu da Manu-Tunguzcadr. Altay dillerinden birini konuan topluluklarn kurduu devletler yannda in, Rusya, Balkan lkeleri, ran, Irak, Suriye, Ukrayna, Afganistan, Bat Avrupann gelimi lkeleri, Avusturalya, Ermenistan, Litvanya, Moldovya, Polonya, Tacikistan, Yunanistan gibi eitli lkelerde de Altay dillerinin alt dilleri/leheleri konuulmaktadr. Ortak zellikleri Altay dilleri birok ortak zellie sahiptir. Aralarnda nemli ses denklikleri bulunmaktadr. Hepsinde ses uyumlar vardr. Bir kelimedeki nller ile kaln ve ince varyantlar da bulunan/g/, /k/, /l/ gibi sesler ya kaln ya da incedir: T. el-ler-im-den, kol-lar-m-dan, Mo. monag boncuk gibi. Ancak Manu-Tunguzcada kimi kaln ve ince nl iftlerinin kaynamas sonucu kalnlk-incelik uyumu kelime kklerinde bozulmu, eklerdeyse korunmutur: Ma. biya < byaga ay. Ayn ekilde zbeke, Yeni Uygurca gibi Trkenin ses uyumu olmayan dillerin etkisinde kalm baz kollarnda da kalnlkincelik uyumu ksmen kaybolmutur: zb. kolide elinde, Uyg. balileri < balalar ocuklar. Dudak uyumu ise Trke ve Moolcada sonradan gelien bir zelliktir. Trke bir kelimede dar bir nl kendinden nce gelen hecedeki nlyle dzlk-yuvarlaklk bakmndan uyumludur: ev-in, gl-n. Moolcada ise geni nll bir heceden sonra yine geni bir nl gelir: ger-@s ev-den, noyon-hs bey-den. Altay dillerinin hepsi bitikendir. Yeni kelimeler genellikle kelime kkne ekler getirilerek tretilir: Mo. baya-lig = T. zengin-lik. Bir ka ek arka arkaya gelebilir: yap-tr-l-ma-ma. Ayn ekilde cmlenin eleri arasndaki dilbilgisi ilikileri de ekler yardmyla gsterilir: ev-in kap-s. Bir ekin, oklukla tek bir anlam veya ilevi vardr. Birleme yerleri genellikle aktr. Sadece son ekler vardr; kelime nne veya ierisine eklenen n ek ve i ekler yoktur. Mo. mori-d-hs-min (at-lar-dan-benim) = T. at-lar-mdan. neklerde de grld gibi ek snrlar bellidir, ek snrlarnn tespitini zorlatran kaynamalar yoktur. Sz diziminde normal bir cmledeki unsurlarn sralan zne-nesne-yklem eklindedir. Tamlamalarda, tamlayan tamlanandan nce gelir. Sfat tamlamalarnda tamlayan ile tamlanan arasnda hal, cinsiyet ve say bakmndan bir uyum bulunmaz. okluk bildiren saylardan sonra gelen isimler okluk eki almaz. Hint-Avrupa, Sami dilleri gibi byk dil ailelerinde grdmz gramatikal cinsiyet yoktur. Soyca Akrabalklar

569

1730 ylnda P. v. Strahlenberg tarafndan Altay dillerinin Ural dilleriyle akraba olduu ileri srlmtr. Bu yanl gr kimi yaynlarda halen tekrarlanmaktadr. Hint-Avrupa dilleriyle ilgili almalarn dil akrabal konusunda getirdii yeniliklerden sonra 19. yzylda Altay dilleriyle ilgili yaynlarn saysnda da art olmutur. Ancak bu dnemde yaplan ve ok eksii bulunan karlatrmal almalar, bugn sadece tarihi deere sahiptirler. Altay dilleriyle ilgili gerek anlamda karlatrmal almalar, W. Schottla (1809-1889) balamtr. Altay dilleri aratrmalarnn ilk devresi olarak grebileceimiz 19. yzyln sonuna kadar olan dnemde W. Schott, H. Winkler, J. Grunzel, W. Bang gibi bilim adamlarnn kaleminden kan bir dizi aratrma yaymlanmtr. Bu dnem, J. Benzinge gre J. Grunzelin Entwurf einer vergleichenden Grammatik der altaischen Sprachen nebst einem vergleichenden Wrterbuch (Leipzig, 1895) adl eseriyle sona erer. Sz geen kitaptaki ses bilgisi verileri Altay dillerinin karlatrmal ses bilgisi olmaktan ok uzaktr. Morfolojiye dair veriler ise Altay dillerinin akrabalndan ok akraba olmadklarn ispat edecek trdendir. Sz daarcnda ortak grnen kelimelerin bir ksm alntdr; dierlerinin de alnt olmad kesin deildir. Grunzelin bu eseri, karlatrma almalarnn henz erken olduunu, ayrnt almalarna devam edilmesi gerektiini aka gsterir (Benzing 1953). Altay dillerinin akraba olduu grn delillerle ilk defa Ramstedt ileri srmtr. Balangta Ana Altay dili gibi bir dilin varlndan phe eden ve Trke ile Moolca arasndaki ortak unsurlarn yzyllar boyunca sren karlkl kelime alveriinin bir sonucu olduuna inanan Ramstedt, daha sonra Trke, Moolca ve Manu-Tunguzcann akraba olduklar, Ana Altay dilinden tredikleri sonucuna varmtr. Akrabalk teorisi, Ramstedtten sonraki en hararetli taraftarlarn onun rencileri P. Aalto ve N. Poppe ile dil ailesinin snrlarn Japoncay da iine alacak ekilde genileten R. A. Millerde bulur. Altay dillerinin akrabalna taraf olanlar arasnda K. H. Menges, M. Rsnen, O. Pritsak, N. A. Baskakov, T. Tekin, Osman Nedim Tuna gibi bilim adamlarn da sayabiliriz. Trkiyede saha ile ilgili aratrmalarda bu teori genel olarak kabul grr. Akrabalk teorisinin belkemiini bu diller arasndaki ses denklikleri oluturur. Bu ses denklikleri arasnda da z/ ve r/l denkliklerinin ayr bir yeri vardr. Genel Trke z/ye karlk r/l sesleri yalnz Moolca, Manu-Tunguzca ve Korecede deil, bir Trk dili olan uvaada da bulunur: Genel Trke W= uv. hQl; Genel Trke Wz = uv. hQr. uvaa r/l seslerinin Genel Trkede z/ seslerine denk geldii ilk olarak W. Schott tarafndan farkedilmitir. Daha sonra, Altay dilleri arasndaki birok ses denkliinin bulucusu olan Ramstedt, Trke ile Moolca arasnda da bu denkliin bulunduunu gstermitir: T. yaz-yaz yazmak = Mo. ciru iaret koymak, T. yaur-rtmek, = Mo. dalda sakl, gizli. Bu ses denkliinde, r/l seslerinin mi yoksa z/ seslerinin mi? nce olduu konusundaki gnmze kadar sregelen tartmalar, E. Ylmazn uvaa ok Zamanl Sesbilgisi adl almasnda zetlenmitir. Ramstedt, bundan baka Moolca kelime ba n-, `, d,-c-ve y-nin uv. |ye, Genel Trkede ise y-ye denk geldiini ileri srmtr: Eski T. yaz, Trkm. y#z ilkbahar = Mo. niray taze, yeni domu = Man. `#rHun gen, taze, yeil = Ko. nyerim yaz = uv. |ur ilkbahar Mac. nyr yaz; Eski T. ya-gizlemek, saklamak = Mo. dalda gizli, sakl; gizlice = Man. dali-rtmek, gizlemek = Evenki dal-rtmek. Ramstedt, bunlarn yannda baka ses denkliklerini de bulmu,

570

eklerle ilgili birok sorunu aratrm, karlatrmal Altay dil bilimi alannn eitli hususlarn ele alan yazlar yaymlamtr. Ona gre Ana Altay dilinin en az drt az vardr: Ana Korece, Ana Trke, Ana Moolca ve Ana Manu Tunguzca. Bunlardan Ana Korece ile Ana Trke asl dil alannn kuzey ksmnda bulunuyorlard. Yine Ana Manu-Tunguzca ile Ana Korece bu alann dou ksmnda, Ana Trke ile Ana Moolca da bat ksmnda konuuluyordu. Ramstedtten sonra Altay dilleri teorisinin en ateli savunucularnn banda gelen N. Poppe yazm olduu Altay dillerinin karlatrmal gramerinde ses denkliklerini ieren ok sayda rnek vermitir. Bunlardan bir kan yle sralayabiliriz: Genel T. ta = Mo. ila-Eun <*tlagn ta = Halha ul, Buryat. ul] = Ko. tol ta = uv. ul ta<*tial < *t#l. Genel T. ya, = Mo. nilka kk, gen, taze, Bur. `ulgar < nilugar <`alugar kaygan, slak = Goldi nealun, `alun taze, i = Kor. nalket i Trke buza = Mo. biragu = Buryat. bur = Even. beru teke = uv. pPrudana (Poppe 1960, 21, 77). Karlatrmal aratrmalarda Moolca ile Trke arasnda baka ses denklikleri yannda kimi yapm ve ekim eklerinin de ortakl ileri srlmtr. rnekler iin bkz. Tuna 1992, 37. Altay dillerinin bir ortak dilden trediini savunanlar iin bu denklikler, iki dilin akrabaln kesin olarak ispat etmeye yetmektedir. Ama bu iki dilde karmza kan ortak yapm ve ekim eklerinin ok aznn Tunguzcada grlmesi bir tarafa, iki dil arasndaki ses denkliklerini gsteren kelimelerin bu ses gelimelerinden sonraki bir dnemde dnlenmi olmadklar da kesin deildir. Altay dilleri tartmalarna, zellikle r/l ve z/ meselesiyle ilgili yazlaryla katlan Talat Tekin, Doerferin teori kart grlerini eletirdikten sonra, Altay dillerinin soyca akrabalnn henz kesin olarak ispat edilmemi saylabileceini, fakat Altay dilleri teorisine kar olanlardan hi kimsenin imdiye kadar bir dilcinin kabul edebilecei deliller gstererek, bu teoriyi rtemediine iaret etmitir. Korecenin durumuyla ilgili olarak ise Han-Woo Choiun almalarna baklabilir (1985, 1989). Aratrmac Korecenin sesbilgisi ve biimbilgisi asndan dier Altay dilleri ile olan ilikisini gsteren ve kendisinden nce bu alanda yaplm dank almalar toplam olduu iki ayr alma yapmtr. Japoncann durumu asndan ise R. A. Millerin almalar dikkat ekicidir. Miller Ana Altayca (Genel Trkede z ve seslerine denk gelen) r ve l seslerinin Japoncada da korunduunu kantlamaya almtr. rnein: 1. Genel Trke sz-< *sr-; Eski Jap. siru sv, 2. Genel Trke toz < tor; Eski Jap. tiri toz vb. (Miller 1975: 164-165) (Tablo II). Akrabalk Teorisinin Kartlar Altay dillerinin akrabalk ilikileri bandan beri tartmal olmutur. Zaman zaman, tartmalarda teori taraftarlar, teoriye kar olanlarn bu dillerin akraba olmadklarn, kar olanlar ise teori

571

taraftarlarnn Altay dillerinin akraba olduklar ynndeki iddialarn ispat etmeleri gerektiini ileri srmlerdir. zellikle 20. yzyln balarndan itibaren konuyla ilgili genel almalarda aratrmaclar dikkatli davranmaya balamlar ve bu, mesela J. Nmeth, J. Deny gibi mehur isimlerin yazlarna koyduklar balklarda da kendini hissettirmitir. Bata Avrupal Trkologlar ve Mongolistler olmak zere birok bilim adam, almalarnda Altay dilleri terimini kullansalar bile bu dillerin soyca akrabalnn henz ispat edilemediini, olsa olsa bir Altay dilleri teorisinden sz edilebileceini sylemilerdir. Bunlara gre ortak zellikler 13. yzyl ncesinde Trkeden Moolcaya gemi alntlardr. Moolcadan Trkeye gemi rnek yoktur. Ayrca Altay dillerinde, alnt kelimeyle ortak ana dilden gelen kelimeyi ayracak salam ltler bulunamamtr. J. Benzing, Sir G. Clauson, G. Doerfer A. Rna-Tas, A. M. erbak gibi sahann nemli isimleri akrabalk teorisine kar iddetli eletiriler yneltmi, akrabalk grne tereddtle yaklam veya akrabaln kabul edilemez bir teori olduunu dile getirmilerdir. Teori kartlarnn akrabalk teorisi aleyhine ileri srdkleri deliller arasnda, dnyada akrabal kesin olarak ispat edilmi dillerdeki ortak ynlerin Altay dillerinde bulunmamas bata gelir. Mesela akrabal ispat edilmi dillerde kk say adlar ortaktr. Altay dillerinde ise birden bee kadar olan saylarn en eski ekilleri kabul edilenlerde durum, Doerfere gre yledir: Ana Trke Ana Moolca 1 2 3 4 5 *bNr *niken *@ki *Woyan * *Eurban *dnrt *drben *b@ *tabun Ana Tunguzca

*emen *cnr *lan *dgin *tu`Eu

Grld gibi 4 iin kullanlan kelime dnda, say adlarnda bir benzerlik yoktur. Bu da Doerfere gre T. //= Mo. //ses denklii bulunmad iin geerli deildir. Altay dillerinin akrabaln kabul edenler, saylarda denklik bulunmamasna, Trke ve Moolcann gerek anlamda say isimlerine sahip olmad eklinde bir aklama getirmilerdir. Say adlar yannda mevsim, gn gibi zamanla ilgili adlar, organ adlar ve akrabalk adlar da nemli anlam gruplardr. Altay dillerinde burada da tam bir rtme grlmez. Eklerdeki durum daha da karmaktr. Ramstedt ve Poppe tarafndan Altay dillerinin ekleri de karlatrlm, tam akrabal ispat etmese bile sk bir yaknl gsteren zellikler bulunmutur. Ancak dikkat ekici olsalar bile, mesela isim ekim eklerinin esneklikleri ve dnlenebilirlikleri yznden benzerliklere ar bir deer biilmemelidir. Nitekim kendinden nceki kelimeye daha sk

572

bal olan fiil ekim eklerinde Altay dilleri arasnda benzerlik yoktur. Doerfer isim ekim eklerini yle yorumlar (1963, 83 vd.): T. Mo. -n -

Yaln durum lgi

-yin,-u (n) -n -a~-da -ga

Ynelme Belirtme Bulunma Ayrlma

-i (standart dil) ~Og (i) -g -a~-da~-dur (i) -da ~-ta -da ~dn

-(a) a~-(da) a -dan vb.

Ara -war -n Zarf Eitlik -d~-t -a

Grld gibi isim ekim eklerinin bazlarnda belirgin bir benzerlik vardr. Ancak bu ekler Altay dillerinin yaps gerei kendilerinden nceki isim kklerine son derece esnek balandklar iin dn alnma olaslklar da yksektir. Nitekim kendilerinden nceki kk ve gvdeye daha sk bal olan fiil ekim eklerinde durum farkldr (Doerfer 1963, 86). T. Mo. -r -mu -ba

Geni zaman

Grlen ge. z. -d

renilen ge. z. -m -cugu Gelecek z. -da~-ga (y) ~-aak -ku

stek 1. tek. kii -ayn -su (gay) stek 1. o. kii -alm -su (gay) Kohortativ -alm -ya Emir 2. tek. kii -~-gl Emir 2. o. kii -A -dkn

573

Emir 3. tek. kii -zun -tugay Grld gibi bu ekler arasnda hi bir benzerlik yoktur. kinci tekil kiinin eksiz olmas akraba olmayan birok dilde de grld iin bir ey ifade etmez. Akraba diller geriye doru gittike biribirine yaklamaldr. Oysa Trkeyle Moolca geriye doru gidince yapca birbirinden uzaklamaktadr. Mesela Eski Moolcada okluk bildiren saylardan sonraki isim de okluk eki alabilmektedir. Ayn ekilde okluk bildiren isimlerden nceki sfat da okluk eki alr; yani tamlayan ve tamlanan arasnda sayca uyum vardr. Sfatn yeri olduka serbesttir. Zamirde ve fiilde biz ikimiz ile biz hepimiz arasnda ayrm yaplmaktadr. Gramatik cinsiyet bulunmaktadr. Sonu olarak Trke ile Moolca gnmze doru geldike biribirine yaklamakta, eskiye doru gittike biribirinden uzaklamaktadr. Bu da akraba dillerdeki duruma ters dmektedir. Akrabalk teorisinin en iddetli kartlarndan biri olan G. Doerfer akrabal kesin olarak ispat edilmi dillerden hareketle, iki dilin akraba olduunu ileri srebilmek iin gerekli onalt art belirlemi, Altay dillerinin bu artlar yerine getirmediine iaret etmitir (1963, 64 vd.). Bunlar, zetle yledir: 1. Ses olarak benzer, ses taklidi olmayan, tesadfen rtmeyen kelimeler bulunabilmelidir. 2. Ses kurallar tespit edilmeli ve buna sk skya uyulmaldr. 3. Ses kurallar istisnasz olmaldr. 4. Ses yaps ve anlamca tam denklik prensibi gereince geride yeterli sayda (birka yz) karlatrlabilir kelime kalmaldr. 5. Aratrlan kelimeler, her iki dilde ortak, belli sistematik gruplarda bir araya getirilebilmelidir. Ska dn alndklar iin unvanlar ve zel isimler, hi akraba olmayan dillerde de ortak olabilen yansma kelimeler ve zamirler buraya dahil deildir. 6. Akrabal ispat iin yaygn olan kelimeler karlatrlmaldr. 7. Akraba dillerde morfolojik zellikler de karlatrmada kullanlmaldr. 8. Akraba diller tarihte geriye doru gidilince biribirine yaklamal, uzaklamamaldr. 9. Yalnz dil corafyas bakmndan yakn blgelerde grlen kelimeler karlatrlmamaldr; bu durumda bir dilden brne dnleme olma ihtimali yksektir. 10. Sadece 13. yzyl ncesi Trke kelimeler karlamada kullanlabilir. 11. Yalnzca kkler ya da ekler karlatrlabilir; ikisinin birletii ekiller karlatrmada kullanlamaz. 12. Karlatrmada mmknse sese tesadfen rten kelimeler deil, anlamca ayn olan btn kelimeler kullanlmaldr. 13. O anda bulunan bir hipotezin ispat iin yldzl; yani belgelenememi biimler kullanlamaz. 14. Karlatrmada sz konusu dillerin en eski biimleri kullanlmaldr. 15. Akrabalk ve dnlemeyi biribirinden ayracak ak ltler bulunmaldr. 16. Akraba kabul edilen dillerin hepsi arasnda dorudan bir balant olmaldr. Oysa Trke ile Tunguzca arasnda dorudan bir ba yoktur. Doerfer bu artlar ve gerekli aklamalar sraladktan sonra, Altay dillerinin akrabalndan bu ltlere gre geriye bir ey kalmad grn dile getirir. Teori kartlar, buraya kadar sylenenlerden baka eletirilerde de bulunmulardr. Teori taraftarlar ise, bu eletirilere kar Altay dillerinin ortak ynlerinin ayrlan ynlerinden daha fazla olduunu ileri srmlerdir. Bunlar arasnda yer alan ve Altay dilleri tartmalarna, zellikle r/l ve z/ meselesiyle ilgili yazlaryla katlan Talat Tekin, Doerferin teori kart grlerini eletirdikten sonra, Altay dillerinin soyca akrabalnn henz

574

kesin olarak ispat edilmemi saylabileceini, fakat Altay dilleri teorisine kar olanlardan hi kimsenin imdiye kadar bir dilcinin kabul edebilecei deliller gstererek, bu teoriyi rtemediine iaret etmitir. Kollar Trke, Altay dillerinin en byk koludur. dil iinde en eski yazl kaynaklara sahip olan, ayn zamanda en iyi aratrlm olandr. zellikle 1893 ylnda V. Thomsen tarafndan Eski Trk yaztlarnn okunmas, Trkeyle ilgili aratrmalara byk bir canllk getirmitir. Trke aada da grlecei gibi ok geni bir alanda, zaman zaman yap bakmndan kendisinden ok farkl dillerin st dil olarak kullanld blgelerde konuulmaktadr. Bilinen tarihi ierisinde birok dil ile kar karya gelmi, onlar etkilemi, kendisi de onlardan etkilenmitir. Trkeyi anadili olarak konuanlarn says hakknda, Trkenin konuulduu blgelere ait gncel veriler olmad iin kesin bir ey sylemek mmkn deildir. Karaimce, Karagasa gibi kimi leheleri kaybolmaktadr. En son kefedilen kolu, 20. yzyln ikinci yarsndan sonra ciddi olarak aratrlan, Orta randa tahminen 28.000 kii tarafndan konuulan Halaadr. Trkiye Trkesi ise Trkenin en fazla konuan olan koludur. Trkenin alt dilleri/leheleriyle ilgili W. Radloff, G. J. Ramstedt, L. Ligeti, N. Poppe, J. Benzing, K. H. Menges, G. Doerfer, R. Rahmeti Arat gibi bilim adamlarnca yirminin zerinde snflandrma denemesi yaplmtr. G. Doerfer, Trkenin alt dillerini/lehelerini; 1. uva veya Bulgar Grubu, 2. Gney-Bat veya Ouz Grubu, 3. Kuzeybat veya Kpak Grubu, 4. Gneydou veya aatay Grubu, 5. Kuzey veya Gney Sibirya Grubu, 6. Yakuta ve Halaa olmak zere alt gruba ayrmtr. En son ve ok ayrntl bir snflandrma Claus Schnig tarafndan yaplmtr (1997-98). Ancak dorudan konumuz olmad iin burada bu almay tartmak yerine Talat Tekinin almasn zetlemek istiyoruz. Talat Tekin (1989) Trk dillerini alt lte gre 12 alt gruba ayrmtr. ltler unlardr: 1. r/z ve l/ denklikleri, 2. Sz bandaki h-foneminin durumu, 3. Sz ii ve sonundaki/d/foneminin durumu, 4. ok heceli kelimelerin sonundaki-E/-ig ses gruplarnn durumu, 5. Tek heceli kelimelerin sonundaki-aE ses grubunun durumu, 6. Kelime bandaki -foneminin durumu. Bu ltlere gre ortaya kan gruplar unlardr: 1. r-l- grubu: uvaa, 2. hadaW-grubu: Halaa, 3. ataH-grubu: Yakuta, Dolganca, 4. adaW-grubu: Tuvaca, Karagasa, 5. azaW-grubu: Hakasa, Sar Uygurca, 6. taElE-grubu: Kuzey Altay diyalektleri, 7. tlu-grubu: Altayca,

575

8. thl-grubu: Krgzca, 9. taElW-grubu: zbeke, Yeni Uygurca, 10. tawl-grubu: Tatarca, Bakurta, Kazaka, Karakalpaka, Nogayca, Kumuka, KaraaycaBalkarca, Karaimce, Baraba Tatarcas, Krm Tatarcas, 11. taEl-grubu: Salarca, 12. daEl-grubu: Trkmence, Horasani, zbekenin Harezm-Ouz diyalektleri, Azeri (KakayAynallu, Kerkk, Erbil azlaryla birlikte), Trke, Gagauzca. H. Boeschoten (1998) tarafndan yaplan bir almadaki tahminlere gre Trkenin alt dillerinin/lehelerinin konuulduu lke, hangi dilin/lehenin konuulduu ve konuanlarn says, u ekilde verilmitir (Trkiye, Kbrs ve Yunanistanla ilgili saylar gncelletirilmitir): Afganistan: zbeke (1.4 milyon), Trkmence (380.000), Kazaka (2.000), Karakalpaka (2.000), Krgzca (500), Afarca (45.000).Avustralya: Trkiye Trkesi (40.000) Azerbaycan: Azerice (6 milyon) Bat Avrupa lkeleri: Trkiye Trkesi (2 milyondan fazla) Bulgaristan: Trke (tahmini 1 milyon), Tatarca (11.000), Gagauzca (tahmini 5.000) in: Uygurca (7 milyondan fazla), Kazaka (1 milyondan fazla), Krgzca (140.000), Salarca (tahmini 74.000), Sar Uygurca (5.000), Tuvaca (400) Ermenistan: Azerice (40.000) Grcistan: Azerice (300.000) Irak: Irak Trkmencesi (tahmini 400.000) ran: Azerbaycanca (13 milyon), Kagayca (570.000), Horasani (400.000), Trkmence (500.000), Halaa (28.000) Kazakistan: Kazaka (7.3 milyon), zbeke (350.000), Tatarca (340.000), Uygurca (245.000), uvaa (23.000), Gagauzca (1.000) Kbrs: Trke (150.000) Krgzstan: Krgzca (2.4 milyon), zbeke (600.000) Litvanya: Karaimce (50) Makedonya: Trkiye Trkesi (80.000) Moldovya: Gagauzca (150.000) Moolistan: Kazaka (100.000), Uygurca (1.000), Tuvaca (6.000) Polonya: Karaimce (tahmini 20) Romanya: Tatarca (24.000), Trke (tahmini 24.000), Gagauzca (bilinmiyor) Rusya: Oyrota, Telete (52.000), Hakasa (58.000) orca (10.000), Tuvaca (200.000), Yakuta (400.000), Dolganca (5.000), uvaa (1.1250.000), Tatarca (3 milyon), Bakurta (1 milyon), Kumuka (30.000), Nogayca (70.000), Karaayca (70.000), Balkarca (40.000), Gagauzca (10.000) Tacikistan: zbeke (1.4 milyon) Trkiye: Trkiye Trkesi (65 milyondan fazla) Trkmenistan: Trkmence (3 milyon), zbeke (350.000), Kazaka (80.000) Ukrayna: Karaimce (6), Gagauzca (32.000), Krm Tatarcas (300.000) zbekistan: zbeke (16 milyon), Karakalpaka (450.000), Krm Tatarcas (200.000), Kazaka

576

(900.000), uvaa (9.000) Yugoslavya: Trkiye Trkesi (tahmini 20.000) Yunanistan: Trkiye Trkesi (tahmini 120.000) Moolca milyon civarnda konuanyla Altay dillerinin ikinci byk kolunu oluturur. 10. yzyldan bu yana yazl belgeleri vardr. Klasik Moolca, Uygurlardan alnan alfabeyle yazlmtr. Ancak 1240 ylnda yazlan ve Trkede Moollarn Gizli Tarihi adyla bilinen mehur eser, Mool yazsyla deil, in yazsyla yazlmtr. 14.-16. yzyllarda, zellikle ok sayda Budist metin Moolcaya evrilmi, bu arada Trke, Tibete ve ran dillerinden ok sayda kelime Moolcaya girmitir. Klasik Moolca 19. yzyla kadar devam etmi ise de, 17. yzyldan itibaren yava yava Halha azndan gelien konuma dili, merkezi bir yer alm ve bugnk standart Mool yaz diline temel oluturmutur. Moolcann alt gruplar tartmaldr. Genel olarak Dou ve Bat Moolcas olmak zere ikiye ayrlr. Dou grubu Halha, Buryat ve indeki Mool zerk Blgesinde konuulan azlardan, Bat Moolcas ise Oyrota ve Kalmukadan oluur. Halha Moolcas Moolistan Cumhuriyetinde 700.000 zerinde, Rusyada da 3.000 civarnda insan tarafndan konuulmaktadr. Ama Halha Moolcasnn blgeler st geerlilii vardr. Baka Mool gruplar tarafndan da ksmen anlalr. Bu yzden konuanlarnn saysnn 1.5 milyonun zerinde olduu tahmin edilmektedir. Buryata, Buryat zerk Cumhuriyeti ile Rusyadaki Baykal Glnn kuzeyinde ve batsnda konuulur. Ayrca bunlarn dousunda bulunan ve Halha Moolcasna gei az durumundaki Selenga az da vardr. 1979 saymnda toplam 317.875 kii anadili olarak Buryatay vermitir. 1939 ylndan bu yana Kiril alfabesiyle yazlmaktadr. Agin Buryatlarnn az olan Horin az yaz diline temel alnmtr. Kalmuka, Kalmuk zerk Cumhuriyeti bata olmak zere Eski Sovyetler Birliinde 1979 nfus saymna gre 133.900 kii tarafndan anadili olarak konuulmaktadr. Bundan baka Krgzistanda Issk Gl yaknlarnda yaayan bir grup Sart-Kalmuklar da vardr. 1927 ylna kadar 1648 ylnda Sya Panditin dini amalarla Kalmuklar iin gelitirdii Mool yazs kullanlm, 1923 ylnda Kiril, 1930 ylnda Latin, 1938 ylnda tekrar Kiril alfabesiyle yazlmaya balanmtr. Oyrota, inin Uygur zerk Blgesinde, Orta Asyann deiik blgelerinde ve Moolistann kuzeybatsnda tahminen 100.000 insan tarafndan konuulmaktadr. Bunlarn yannda byk Mool dillerinin uzanda kalm Mool dilleri de vardr. Tibetenin kuvvetli tesirinde in-Tibet dil snrnda, tahminen 60.000 zerinde konuan olan Mongurca veya Tu dili, bunlardan birisidir. inin Manurya blgesinde konuulan ve Orta Moolcann birok zelliini korumu olan Dagurca bir bakasdr. Gene inin Kansu blgesindeki Moollam Sar Uygurlardan

577

tahminen 2000 kiinin konutuu Yugu, Afganistann Herat blgesindeki 3000 kadar Mooldan 200 civarnda yalnn konutuu Mool gibi Kansu blgesiyle Kuzey Tibette konuulan daha baka kk Mool dilleri/leheleri de vardr. Manu-Tunguzca, Altay dilleri ailesinin en kk yesidir. 19. yzyldan itibaren ciddi aratrmalara konu olmutur. Bugn ok az konuan olan Manuca, 1115-1234 ylnda Kuzey ine hakim olan Kin-Hanedan ile 1644-1912 yllar arasnda inde hkm sren Ching hanedann kuranlarn dilidir. Manu yaz dili, 1625 ylnda gelitirilmi, en parlak zamann 17. yzylda Pekinde yaadktan sonra 18. yzyldan itibaren yava yava unutulmutur. Bugn Manu-Tunguzca aa yukar 70.000 kii tarafndan konuulmaktadr. Nfuslar az olmakla birlikte Manu-Tunguzlar inin kuzeyinden balayarak, Moolistan zerinden Rusyann kuzey snrna, Sibiryaya ulaan ok geni bir alana yaylmlardr. Yakut zerk Blgesinde zellikle Yenisey, Hatanga, Tunguska, Lena, Amur vs. nehirleri boyunca Yakutlarla kark olarak Tunguzlara rastlanmaktadr; sadece Tunguzlarn yaad blgeler de vardr. Ayrca Kuzey Manuryada Heilongjiang blgesiyle inin Moolistan zerk Blgesinde de Tunguzlar yaamaktadr. ok geni bir blgeye dalm olmalar yannda pek az sosyal organizasyona sahip olmalar dilde ar farkllama olarak kendini gstermektedir. Bu yzden Manu-Tunguzcann alt gruplarnn saysn tam olarak sylemek mmkn deildir. Bugn kuzey kolunu oluturan Tunguzca ve gney kolunu temsil eden Manuca eklinde iki byk gruba ayrld konusunda bilim adamlar arasnda belli bir fikir birlii vardr. Tunguz kolu Evenkice, Evence veya Lamuta, Negidalce, Solonca, Nanayca veya Goldice, Ulaca, Oroka, Oroice, Udehece; Manu kolu da Manuca, Siboca gibi alt kollara ayrlabilir. ou durumda iki dilli olan Manu-Tunguzlar kendi anadillerini unutmaktadrlar. Bu yzden Manu-Tunguzca lmekte olan bir dildir. 1970 ila 1979 arasndaki verilere gre Tunguzcay ana dili olarak konuanlarn says gerilemitir. zellikle Manuca ortadan kalkmaktadr. Tunguzcann kuzey kolunda yer alan Evenke, 1931den bu yana yaz dilidir. 1937 ylna kadar Latin, daha sonra Kiril harfleriyle yazlmtr. 1979 nfus saymna gre, Eski Sovyetler Birliinde yaayan toplam 27.531 Evenkiden 11.852 kii ana dili olarak Evenkice konumaktadr. Evenkler Kuzey Sibirya, Yakut zerk Cumhuriyeti, Buryat zerk Cumhuriyeti, Tamr zerk Blgesi, Sahalin adas, rkuts, Tomsk vs. gibi geni bir alanda yaamaktadrlar. Kuzey inde ve Moolistanda Evenkiler vardr. Evence veya Lamuta Yakutistanda Kamatka, uki zerk Blgesi, Magadan ve Ohotskta kk yerleim birimlerinde, 1979 saymna gre 6965 kii tarafndan konuulmaktadr. 1931 ylndan bu yana yaz dilidir. nce Latin 1936 ylndan sonra da Kiril harfleri kullanlmtr. Negidalce Aa Amur blgesinde, 1979 saymna gre toplam 504 Negidalden 224 tarafndan ana dili olarak konuulmaktadr. Gney kolunda yer alan Nanayca (Eski ad: Goldice), 5.869 kii tarafndan ana dili olarak

578

konuulmaktadr. Aa Amurun kuzeyinde, zellikle Komsomolsk blgesinde ve ky eridiyle inSovyet snrnda konuulmaktadr. Tunguz kolunun geri kalan azlarn konuanlarn says binin altndadr.

Aalto, P. (1969), Uralisch and Altaisch, UAJb 41, 323-34. Boeschoten, H. (1998), Philologie und der Turkologie, Wiesbaden. Benzing, . (1953), Einfhrung in das studium der Altaischen. Caferolu, A. (1984), Trk Dili Tarihi I, II, stanbul. Choi, Han-Woo (1985), Trke ile Korecenin Karlatrmal Fonolojisi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Choi, Han-Woo (1989), Trke ile Korecenin Karlatrmal Morfolojisi, Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ankara. Clauson, Sir G. (1956), The Case Against the Altaic Theory, CAJ 2, 181-187. Doerfer, G. (1976), Proto-Turkic: Reconstruction Problems, TDAYB, 1-50. Doerfer, G. (1963), Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden. Faensen, J. (1983), Sprachen in der UdSSR, Osnabrck. Gombocz, Z. (1912), Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der ungarischen Sprache, Helsinki. Johanson, L. -va . Csat (1998), The Speakers of Turkic Languages. The Turkic Languages, London-New York, 1-16. Meier, G. E. -Barbara Meier (1979), Handbuch der Linguistik und

Kommunikationswissenschaften. Band 1, Sprache, Sprachentstehung, Sprachen, Berlin. Menges, K. H. (1968), The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies. Wiesbaden. Miller, R. A. (1971), Japanese and Other Altaic Languages. Chicago, London. Miller, R. A. (1975), Japanese-Altaic Lexical Evidence and the Proto-turkic ZetacismSigmatism, Researches in Altaic Languages, Budapest.

579

N. Pople, Introduction to Altaic linguistics, Wiesbaden 1965. s. 146. Nmeth, J. (1912), Die Trkisch-Mongolische Hypothese, ZDMG 71, 549-576. Poppe, N. (1957), Introduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden. Poppe, N. (1960), Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen, Teil 1. Vergleichende Lautlehre, Wiesbaden. Poppe, N. (1977), The Problem of Uralic and Altaic Affinity, Altaica, Helsinki. Ramstedt, G. J. (1957), Einfhrung in die altaische Sprachwissenschaft. 1. Lautlehre, Helsinki. Rna-Tas, A. (1986), Language and History. Contributions to Comparative Altaistics, Szeged. Rna-Tas, A. (1991), An Introduction to Turkology. Szeged. Schnig, C., A new attempt to classify the Turkic Languages 1-3. Turkic Languages, I-1, 1997, 118-161; I-2, 1997, 262-277; II-1, 1998, 130-151. Strahlenberg, J. von (1730) Das nord-und stliche Theil von Europa und Asia. Stockholm. Tekin, T. (1976), Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas El Kitab, Ankara. S., 118-130. Tekin, T. (1989), Trk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi, Erdem 5, 141-168. Tuna, O. N. (1992), Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas El Kitab, kinci cilt, Dil-Kltr-Sanat, 2. bask, Ankara 7-58. Ylmaz, E. (1997), uvaa ok Zamanl Ses Bilgisi, TDK, Ankara.

580

 Avrasya ve Trke Konuan Halklarn Tarihleri / Do. Dr. David Christian [s.402-408]
San Dego Eyalet niversitesi Tarih Blm / A.B.D.

Trke konuan halklarn tarihi Moolistandan Akdenize uzanan geni bir blgede olumutur.1 Bu geni doal ortamn ekolojisi ve corafyas Trk tarihini nasl ekillendirmitir? Bu makalede, Trke konuan halklarn siyasi tarihlerinin nemli genel zelliklerini aydnlatmak iin bu topraklar tanmlama konusunda bir yol nereceim. Bu tarihin nemli bir blm byk Avrasya kara parasnn Avrasya ve D Avrasya olarak isimlendirdiim iki belirli blgesinde yaanmtr. Birok farkl Trke konuan halkn tarihi Asya ve D Asyann belirgin doalaryla ve bu iki blge arasndaki snr topraklar arasnda yaamann tarihi deneyimiyle ekillenmitir. Tabii ki, bu olduka basitletirilmi bir modeldir. Ancak bir karikatr unsuru tasa da, bu yaklak iki bin yllk Trk tarihinin uzun dnemdeki grnm konusunda yararl bir dnce ekli olabilir. Trkenin en eski konuanlar Asyann kurak ve seyrek nfuslu alanlarnda yaamtr. Ancak en azndan M. S ilk bin yln ortasnda, belki de daha nce, Trke konuan gruplarn bir ksm Asya snrnn tesine, D Asyann daha youn nfuslu tarmsal topraklarna yerlemeye balamt. Bu geii yapan ilk Trke konuan grup Kuzey inde bir hanedan kuran Tabgalar ve belki de bugnk Macaristanda ksa mrl bir imparatorluk kurmu olan Hunlar kapsar, her iki durumda da iktidardaki hanedanlar Trke dilleri konumaktayd. Tarihleri benzer bir seyir izleyen daha sonraki gruplar, Afganistanda ve Hindistan alt ktasnda ilk nemli Trke konuan hanedanlklar kuran Gaznelileri ve rann byk blm ile Anadoluyu yneten ilk Trke konuan hanedanlk olan Seluklular kapsar. Avrasyada bulunan Trke konuan halklarn tarihlerinin Asyann zorlu ekolojik koullar ile ekillenmesine ramen, D Avrasyann snrlarnda hanedanlk kuran gruplar kendilerini farkl ve daha zengin bir dnyada bulmulardr. Artk byk tarmsal nfusa, antik ehirlere ve eski ynetim geleneklerine sahip topraklar kontrol etmeye balamlardr. Bu Trk devletlerinin ve hakimiyetleri altnda olan insanlarn tarihi Avrasya geleneklerinin ve D Avrasyadaki ynetim gerekliklerinin bileiminden olumaktadr. Bu makalenin geri kalan ksm ve D Avrasya arasndaki baz nemli farkllklar gstermeye ve her iki blgede de Trke konuan insanlarn tarihlerini ekillendirmi olabilen baz yollar ortaya koymaya alacaktr. I. ve D Avrasya 1. Farkl Corafyalar ngiliz corafyac H. J. Mackinderin de vurgulad gibi Avrasya dnya-adas iki ana blgeye ayrlr. Bat, gney ve dou ynlerinde iyi sulanan D Avrasyann ky burunlarna, uzak batda

581

Avrupadan Mezopotamyaya (Afrika karlrsa aka bir burun), Hindistan alt ktasna, Gney Dou Asyaya ve uzak douda ine kadar uzanr. Bu kara parasnn merkezinde Avrasyann kuru, ktasal merkezi karas bulunmaktadr.2 Geni bir adan bakldnda, bu iki blge olduka farkldr. D Avrasyay evreleyen denizler blgeye yeterli yamur ve lml scaklk oranlar salamaktadr (Daha yksek enlemlerde olmasna ramen Avrupa Krfez aknts sayesinde snr). Yeterli yamur oran, lml scaklklar ve yeterli gne D Avrasyann byk blmnde yksek ekolojik verimlilik yaratr. Bylece, insanlar bir kez tarm yapmaya baladklarnda, nfus younluklar grlmeye ve D Avrasyann farkl ksmlarna yaylmaya balar. Buradaki youn nfus sonrasnda da ehirler, devletler ve okur-yazarlk olumaya balar. ehirleri, devletleri ve yazl belgeleriyle bu toplumlarda modern, ariv temelli tarih yazclnn ana konusu olumutur. D Avrasya tarihi Avrasyann modern tarihiliini oluturmutur ve ana konular da yeterince tandktr. Bunun aksine, Avrasya grece ihmal edilmitir ve blgenin belirleyici zellikleri daha az tandktr. Bu yzden bu makalenin geri kalan ksmnda Avrasyann belirleyici zellikleri zerinde durulacaktr. Avrasyay gzmzde canlandrmann en basit yolu eski Sovyetler Birliinin tm topraklarn, Moolistan ( ve D) ve inin Sincan blgesiyle beraber dnmektir. Bu ok geni bir blgedir ancak onu kendi dzenlilikleri ve belirleyici tarihi ile btnsel bir tarihi blgeye oturtmak iin hakl neden bulunmaktadr. 1) Btn olarak Asya net ekilde tanmlanm snrlara sahiptir; 2) Belirli bir topografyas vardr; ve 3) Belirli bir ekolojisi vardr. Bu faktrlerin her biri Avrasya corafyasnn, blgede ortaya kan toplumlarn ve devletlerin doasnn ekillenmesinde etkili olmutur. lk olarak Avrasyann doal net snrlar vardr. Gney snrlar boyunca, Kafkasya boyunca Karpatlardan, Kopet Da ve Sincan Dalarna, etraf dalarla evrilidir. Afrika ve Hindistan alt ktasn tayan tektonik plakalar ile Avrasya kara parasnn geri kalan parasn tayan tektonik plakalar arasndaki uzun sren, yava arpma sonras olumulardr. in ve Dou Avrupa ile olan snrlar boyunca, hudutlar fazla net deildir. Burada ekolojik ve iklimsel snrlar topografya kadar nemlidir; net ekilde belirlenmi hudutlar yerine burada Kuzeydou in ve Dou Avrupann byk blmnde karmak u beylikleri bulunmaktadr. Ancak bu zelliiyle, Avrasyann snrlarn tanmlamak grece kolaylamaktadr. Avrasyay btnsel tarihi bir blge olarak tanmlamamz iin bir baka neden, isel farkllnn byk olmasna ramen, blgenin olduka farkl bir topografyasnn olmasdr. Bir kozmonotun perspektifinden, Avrasya, D Avrasyann byk blmne gre daha dz ve daha tek biimlidir. Aslnda, Avrasya dnyadaki en geni dz alanlar ierir. Dou Sibiryada ve Moolistann byk blmnde, toprak deiken ve hareketlidir ancak burada hareket iin pek az topografik engel bulunmaktadr. leride de greceimiz gibi bu dzlk byk askeri ve siyasi neme sahiptir. nc nemli farkllk ekolojiktir. Avrasyann iklimi byk lde ana etkenle ekillenir:

582

Avrasyann byk blmnn kuzey enlemleri, Avrasya dzlnn boyutu ve Avrasyann byk blmnn denizden uzakl. Bu farkllklar Avrasyann ikliminin D Avrasyaya gre byk oranda daha souk, daha kuru olmasna neden olmutur. Mackinderin belirttii gibi, Avrasyann merkezi karas Ocak aynda donan ksmdr: Merkezi Karay grafiksel adan birletiren nemli bir fiziksel koul bulunmaktadr; tm, hatta scak Mezopotomyay yukardan gren ran Dalarnn kysna kadar olan blge bile k dneminde kar altnda kalr. Ocak aynn btnnde ortalama donma scaklklarnn gstergesi olan izgi Norvein gneyindeki Kuzey Burnundan, Norve kylarndaki adalarn iinden, Danimarkay geerek, Orta Almanyada Alplere, Alplerden de douya Balkan srasna dek uzanr. Odessa Koyu ve Azak Denizi ve Baltk Denizinin byk blm de her yl donar. K ortasnda, aydan da grld gibi geni beyaz bir kalkan tm merkezi karay kaplar.3 Kuzey enlemleri demek daha az gne demektir, bunun da anlam daha az fotosentez ve daha ksa byme mevsimleridir. D Avrasyann byk blmnde ortalama ya yllk 100 cm.nin zerindeyken, Avrasyann daha youn nfusa sahip gney yarsnda ortalama ya 25-50 cm. arasnda deikenlik gsterir.4 Avrasyann kendi iinde de iklimsel deiiklikler douya doru gidildike oalr. Btnsel olarak ele alndnda, kuruluk, kuzey enlemleri ve ktasal iklimler Avrasyay yaanmas zor bir yer haline getirir. zellikle burada tarm yapmak kesinlikle kolay deildir, bu yzden de Avrasya, D Avrasyaya gre daha dk nfuslu bir yer olarak kalmtr. 2. Farkl Tarihler Btnsel olarak ele alndnda corafi farkllklar ve D Avrasya tarihlerinin binlerce yl boyunca birbirinden farkl olmasna neden olmutur. Aslnda Avrasya tarihini btnsel olarak tanmlayan yapsal bir zellik bulunsayd bu sert, kuru ve dz olan i ksm ve daha scak, nemli ve daha fazla ykseklie sahip olan modern zamanlara kadar Avrasyann tarmsal uygarlklarna yurt olmu olan blge arasndaki nemli farkllk olacaktr. Farkllk Paleolitik dnemde bile belirgindi, erken dnemlerde de insanlar (Neanderthaller istisnadr) Avrasyaya D Avrasyadan daha ge yerlemiler ve Avrasyada asla srekli yerleimler kurmamlardr.5 Neolitik dnemden beri bu farkllklar her blgenin nde gelen yaam biimindeki farkllk eklinde ortaya kmtr. Son bin yla kadar, pastoralizm ve toplayclk yaam biimi Avrasyann byk blmn, tarmsal yaam ise D Avrasyann byk blmn etkisi altna almtr. Btnsel olarak Avrasya D Avrasyaya gre younlamann ok daha zor olduu bir blge olmutur. Bu yzden youn nfusu destekleyici nitelikte byk kaynaklar yaratmak daha zor olmutur. rnein 500 ylnda Avrasyada nfus younluu ya da toprak kullanmnn bir haritas D Avrasyann byk blmnn tarmsal topluluklar tarafndan doldurulup, bu topluluklarn da byk nfus ve birok ehre sahip olduunu gsterirken, Avrasyann byk blmnn pastoral ya da avc/toplayc topluluklardan olutuunu, bu yzden de az bir nfusa ve ok az byk kasabaya ya da ehre sahip olduklarn gsterir. II. Avrasyann Siyasi Tarihini

583

ekillendiren Gler Avrasyann farkl corafyas ve ekolojisi Avrasyada ulus devlet tarihinin de olduka farkl bir ekil aldn gsterir. Avrasya corafyas devlet oluum srelerini yolla ekillendirmitir. Birincisi, Avrasya ve D Avrasya arasndaki snrlar tanmlayan topografik ve ekolojik fay hatlar, bu snrlarn tesinde siyasi genilemeyi olduka zor hale getirmi ve bu sayede de Avrasyay olduka farkl bir yapya, siyasi arenaya dntrmtr. kincisi, Avrasyann byk blmnde doal savunma snrlarnn olmay, Avrasya devletlerine ar bir savunma yk brakmtr. ncs, Avrasyann sert ekolojik koullar devletlerin snrl demografik ve ekonomik kaynaklarla tarm yerine pastoralizm zerine ina edilmesine neden olmutur. Bu etkenler bir araya getirildiinde Avrasya siyasi tarihinin D Avrasyaya gre olduka farkl olmasna yol amtr. 1. ve D Avrasya Arasndaki Snr ve D Avrasya arasndaki snr gerek siyasi ve askeri snrlarla olumutur. Bunun en iyi kant Avrasya devletlerinin en gl olanlarnn genilemesinin D Avrasyann snrlarna doru yavalam ve kimi zaman da durdurulmu olmasdr. Dier bir ynden yaklaldnda, milattan nce 6. yzyldaki Achaemenidlerin zamanndan 2. yzyldaki Han dnemine kadar D Avrasya imparatorluklar Avrasyada imparatorluk kurmann ar derecede zor olduunu grmlerdir. En geni Avrasya imparatorluklar pastoralist kkenli Hsiung-nu ve Trk gibi hanedanlar tarafndan kurulmutur. Byk lde bu imparatorluklar yalnzca Avrasya snrlarnda genilemitir. stisnalar vardr, ancak bunlar genel kural bozmaz. Mool mparatorluunun ini, Irak ve Suriyenin byk blmn kapsad dorudur. Ancak ve D Avrasya arasndaki snra doru genilemenin sonucu, imparatorluk hzla ve D Avrasya ksmlarna ayrlmtr. ve D Avrasya arasndaki ekolojik fay hatt yalnzca Cengiz Hann varisleri tarafndan snrl lde gz ard edilebilir. Seluklular gibi dier imparatorluk hanedanlar da bu nemli snr gemilerdir, ancak onlar da Avrasya gelenekleriyle D Avrasya imparatorluklar kurma akbetine uramlardr. Hibir devlet uzun sreli ve D Avrasyada birleik imparatorluklar kontrol etmeyi baaramamtr. zellikle dikkat ekici olan bir baka nokta da ve D Avrasya arasndaki fay hattnn, sonunda Moskova ve Rus genilemesiyle ekillenmesidir. Aslnda bin yln zerindeki bir srede bu yrngeyi tanmlamann en kolay yolu Moskova, Rusya ve Sovyetler Birliinin Avrasyann byk blmn kapsayacak ekilde genilemesidir. Sincan ve Dou Avrupadaki birtakm istisnalarn dnda, Rus genilemesi Avrasya snrlarnda durmutur. ki nedenden dolay durmutur. lki, Avrasyann baz snrlarnda Rus ordular savan doasn deitiren (bu durumun son dnemlerdeki rnekleri Sovyetlerin Afganistan igalindeki baarszl ve eenistandaki savatr) da engelleri ile karlamtr. kincisi, Avrupa, Trkiye ve in gibi dier snrlarda Rus ordular farkl D Avrasya ekolojisine sahip blgelerle karlamtr. Bu yerler tarma daha elverilidir ve nfuslar da daha youndur, ellerinde tuttuklar bu devletler Avrasya devletlerinin byk blmne gre daha geni

584

insani, ekonomik ve askeri kaynaklar harekete geirebiliyordu. Trkiye, ran ve in gibi devletlere kar sava bu yzden demografik ve ekonomik adan ar ykler tayordu ve bunlar da Rusyann Avrasya devletleriyle olan merhametsiz ancak daha hzl ilerleyen savalarndan olduka farklyd. Rus tarihinde doru olan eyler genelde Avrasyann siyasi ve askeri tarihi iin de dorudur, bu blgede ortaya kan devletler ayn anda hem hem de D Avrasyann geni topraklarn ynetmekte olduka zorlanmtr. Avrasyann siyasi ve askeri tarihi D Avrasyannki ile birbirine gemitir ancak birbirinden olduka da farkl olmutur. 2. Dzln Askeri nemi Eer Avrasyann d snrlar daha kesin ekilde tanmlanm olsayd, i snrlar daha kt ekilde tanmlanrd. Avrasyada, genilemeci devletler blgenin ar dz olmasndan dolay ok az engelle karlamtr. Bu askeri ve siyasi adan son derecede nemlidir, nk corafya tek bana gl genilemeci ordular durdurmakta ok az rol oynar. Avrasyada Mool ordusu gibi bir ordu ngiliz kanal, Akdeniz, Alpler ya da Himalayalarla karlamamtr. zellikle kuzey ormanlarnn gneyinde ordular geni mesafelerle yol alabilirlerdi. Belki de bu tr sava glerinin en erken dnemdeki kant Bat Moolistandan Finlandiya ve Karpatlara uzanan arkeolojik blgelerdeki, Seima-Turbino kompleksinde bulunabilir.6 Bu milattan nceki ikinci bin yln ortasnda balar ve kuaklar boyu Avrasyann dou ucundan bat ucuna dolam olan sava bir toplumun ilerlemesini gsterir. Dzlk siyasi snrlar belirlemede corafyann rolnn snrl, bylece de savan zellikle nemli olduu anlamna gelmektedir. Savunma yknn corafya tarafndan karlanmad lde, bu ykler devletler tarafndan ynettikleri halktan toplanan vergiler yoluyla karlanacaktr. Bu Avrasya devletlerinin ynettikleri halklara ar derecede yklenmelerine yol amtr. Ancak bu argmann nemli bir yn vardr, mali engelleri baarl ekilde aan devletler, genileme yolunda nemli askeri olmayan engellerle karlamadan, genilemeyi mit edebilirlerdi. Bylece bin yln zerinde bir sre Avrasya nemli geni devlet oluumlarnn yurdu olmutur. Mool ve Moskova mparatorluklar ve altnc yzylda Trk imparatorluu gibi geni kara imparatorluklarnn Avrasyada ortaya km olmas tesadf deildir.7 Avrasya topografyas blgedeki gl ve azimli devletlerin yksek oranda vergi uygulamak ve genellikle de genilemek ya da yok olmak zorunda kald istikrarsz siyasi snrlara yol amtr. Doal savunma snrlarnn ardnda uzun sreli gizlenmek D Avrasyaya gre daha zordur. Dier yandan, bu sorunlarla baa kabilen yneticiler genilemek iin yeteri kadar alanlar bulunduunu fark etti. 3. Ekolojik Yetersizliklerin Askeri ve Siyasi nemi Avrasyann ekolojik yetersizlikleri siyasi tarihini iki yolla ekillendirmitir. Bir yanda Avrasyann byk blmnde hakim pastoral yaam biimi sava durumunda D Avrasyann kyl

585

yaam biimine gre daha iyi bir eitim olana salamaktadr.8 Pastoral toplumlarn srlerinin telef olmasna yol aan felaketler gibi ani felaketlere ak olmas, pastoral yaamlarda basknlarn dzenli bir zellik olmasna imkan verir. At stnde yaam ve basknlar birok pastoral insann (bazen erkekler kadar kadnlar da) temel askeri yetenekler asndan doal bir eitime tabi olmasna olanak vermitir. Avclk ve g srasnda iftlik hayvanlarnn elde tutulmas lojistik ve dzenli g egzersizi asndan deerli bir eitim imkan sunmutur. Ancak pastoral halkn askeri baarlarnn ana nedeni hareket yeteneklerinde yatar. Savata, pastoral halk yksek hzla dmann zayf noktalarna konsantre olacak ekilde geni alanlar kaplayabilir. Ekolojik adan konuursak, at stnde pastoral yaam biimi kk nfus birimlerinin askeri yeteneklerini gelitirir ve bunun geni mesafelerde pratiine olanak verir. te yandan, Avrasya toplumlar ciddi askeri ve mali zorluklar karlamak iin ar derecede snrl demografik, ekonomik ve hatta kltrel kaynaklara sahiptir. Baz askeri avantajlara karn, Avrasya toplumlar D Avrasyann birok blmndekine benzer gl devletler kurmak iin gerekli kaynaklardan yoksundur. III. Avrasyada Devleti Kuramsallatrma Bu faktrden biri, Avrasya ve D Avrasya arasndaki snrn doasnn tm Avrasya devletlerinin farkl devletler olmalarna ramen tek bir devlet olarak tanmlanmasn salamasdr. kinci ve nc faktrler bu blgelerde ortaya kan devletlerin olduka farkl zelliklere sahip olmasdr. Aslnda, Avrasya devletlerinin ounun zellikleri ylesine farkldr ki, blge tarihileri ve siyaset kuramclar asndan ciddi teorik sorunlar ortaya kar. Bu farkllklar Avrasyada ilk ortaya kan devlet yaplar gz nne alndnda olduka netleir. Milattan nceki ikinci bin ylda Orta Asyann Mezopotamyasnda gl ehir-devletleri ve milattan nce ilk bin ylda da Sincan, Karadeniz ve Kafkasyadaki ticaret yollar zerinde benzer devletler ortaya kmtr.9 Bunlarn hepsi ehir-devletleridir ve sulu tarmn ve ticaretin yapld yerlerde kurulmutur, bu yzden de g ve kaynaklar sulamaya ve pek Yollar corafyasna yakndan balyd.10 Bu blgeler kk ve orta lekte ehir-devletlerine sahipti ancak asla byk imparatorluk sistemlerine sahip olamamtr. Avrasyada ilk ortaya kan imparatorluk devleti pastorallk zerine temellenmitir. Bu eit ilk devlet muhtemelen Han ininin kuzey snrlarnda milattan nce ikinci yzylda grlen Hsiung-nu mparatorluudur. Milattan sonra altnc yzylda, 6 ve 8. yzyllardaki Trk imparatorluklar da Moolistan, Sincan ve bir dnem Orta Asyann byk blmn hakimiyetleri altna almlardr. Avrasyadaki pastoral imparatorluklarn en by tabii ki Mool mparatorluu idi. Bunlar yenilmesi zor glerdi ancak gerekten devlet miydiler? Sorun Avrasya ekolojisinin ve pastoralliin demografik ve ekonomik mantnn bu devletlerin snrl ekonomik ve demografik temellere sahip olmasna yol am olmasdr. Bu da devlet literatrn kaplayan tarm devletlerinden olduka

586

farkldr. Bu farkllklar zor teorik problemlere yol amtr. Muazzam askeri ve siyasi gleri dnldnde bu tip pastoral imparatorluklarn devlet olduunu inkar etmek aptallk olur. Peki bunlar en iyi ekilde nasl tanmlar ve ileyilerini nasl anlarz? Bunlar geleneksel devletlere benzememektedir. Bu trl sorunlar pastoral devletlerin belirgin zelliklerini tanmlama yolunda bir sr aba ile sonulanmtr.11 Pastoral gcn temeli pastoral yaam biimlerinde oluan askeri yeteneklerde yatar. Ancak, Avrasyann byk blmnde grlen ekolojik yetersizlikler gz nne alndnda, sradan pastoral halkn askeri cesareti gl ve ayakta kalan devletler yaratlmasnn aklanmasnda kendi bana yeterli deildir. Herodotun Dariusun skit lkesini baarsz igalini anlatt rnekte de grnd gibi geici askeri ittifaklar oluturmak ok zor olmamtr. Zor olan nokta, bunlar devlet olarak adlandrlacak siyasi yapya dntrmek iin bir arada tutmak olmutur. Thomas Barfield ve dierlerinin gsterdii gibi, saldrya maruz snrlarn ve dar kaynak temelinin bileiminin anlam hibir pastoral devletin yalnzca kendi kaynaklaryla ayakta kalamayacadr. Gl ve sadk ordularn devam iin yneticiler kendi snrlarnn tesinde kaynaklar aramak zorundadr. 12 Bu yzden d vergilendirme bu trl devletlerde daha fazla kaynak temeline sahip olan tarm devletlerine gre ok daha byk bir rol oynar. Pastoral devletlerin mali yaplar kendi tebaalarnn yan sra komu devletlerin kaynaklarna da dayanmak zorundadr. Bunu yapmann iki yolu vardr: d vergilerin zorla alnmas ve Avrasyada kvrlan birok ticari yolu vergilendirmek. Her iki strateji de igale dayal genilemeyi destekler. Burada Nicola di Cosmonun bu mant nasl deerlendii yer alr: Asyann imparatorluk tarihinde, d ekonomik kaynaklara ulam, ister hara, ticaret ya da vergilendirme yoluyla olsun, devlet oluumu iin son derece nemliydi. Aslnda Asya tarihi baz Asya ynetimlerinin ekonomik eriim noktalarn geniletme ve gebe olmayan toplumlarn rettikleri kaynaklara ulama ve kontrol etme ynnde yeni ve daha karmak yollar gelitirme konusundaki artan yetenekleriyle ekillenmitir. Uzun sreli kabileler aras askeri mcadeleler sonunda doan Asya imparatorluklar devlet oluturma srecinin yaratt byk askeri birlikleri ve saray maiyetini besleyebildikleri srece kabile biimi ynetimden kp bir baka ynetim biimi kuruyorlard. Bu balamda, yerleik devletlerden alnan vergiler, ticari ortaklklardan kar almak ya da byk tarm nfusundan vergi alarak dzenli bir gelir elde etmek devletin varl iin en temel hakkyd.13 D vergilendirmenin yalnzca kendi snrlar tesindeki kaynaklar ve ticaret yollarn kontrol etmek anlamna gelmediini de eklemeliyiz. Bunun anlam yaz sistemleri, mali yntemler ve brokratik teknikler gibi kltrel kaynaklar da dardan almak anlamna gelmektedir. Yani bu noktay genel olarak yle tanmlayabiliriz: Karlatklar glkler ve snrl kaynaklar yznden, Avrasya devletleri D Avrasyann tarmsal snr topraklarnda retilen maddi, ticari ve kltrel kaynaklara bal olmak zorunda kalmtr. zetleyecek olursak: Ar ekilde saldrya maruz kalma ve snrl kaynaklarn bileimi

587

Avrasya devletlerinin byk askeri glklerle karlatklar ancak bunlarla mcadelede snrl kaynaklara sahip olduklar anlamna gelmektedir. Bu onlarn ana, yolla d kaynaklar smrmelerine yol amtr: Hara almlar, ticari yollar kontrol etmiler ve snrlarnn tesindeki kltrel rnleri almlardr. Thomas Barfieldin savunduu gibi tm byk pastoral devletler komu tarm devletlerinin dzenli smrlmesine, krlgan siyasi ittifaklar bir arada tutabilmek iin liderlerin ardndan gelenlere databilecekleri kaynaklar rettikleri bir sistem zerine temellenmitir. Tarmsal ya da kentsel topluluklara yaplan ksa sreli basknlar pastoral ve tarmsal dnyalar arasndaki snr topraklarna zgdr, ancak bu hedeflere ulamak iin olduka istikrarsz bir servet ak salamtr. Ayn ey ticaret iin de geerlidir. Bozkrlarda ortaya kan servet ak nemliydi, ancak byk devletler oluturacak kadar deildir. Bunu yapmak iin istikrarl ve daha byk kaynaklar gerekliydi, bunu yapmann en iyi yolu da in, ran ya da Bizans gibi gl komu devletlerle dzenli hara demeleri zerinde grmekti. Bu Barfieldin D Snr Stratejisi olarak tanmlad eydir.14 Byk ve srekli basknlarla komular tehdit etmek iin gerekli istikrara sahip ittifaklarn yaratlmasna balyd. Eer byk Hsiung-nu lideri Motun ya da ilk Trk mparatorluunun kurucular Bumin ve stemi gibi kiiler dneminde olduu gibi bu trl bir btnlk elde edilebilseydi, kimi zaman in mparatorluu gibi bir devleti bile dzenli ve byk miktarlarda hara demeye zorlamak mmkn olabilecekti, bunlar da blgesel ittifaklar daha istikrarl bir siyasi sistem iinde tutabilecek mali temel oluumunu salayabilecekti. Baarl ekilde yrtldnde, D Snr Stratejisi tarm topluluu olan komunun bozkrlara kaynak toplayp gndermek gibi zorlu bir mali ii yapmas iin yeterli olmaktayd. Ancak Barfield Snr Stratejisi olarak adlandrd bir baka strateji daha tanmlamtr. Bu D Snr Stratejisi iin yeterli bask uygulayamayacak pastoral liderler iin uygundur. Snr Stratejisi tarmsal bir hakime daha fazla yaklamay ve para yardm karl paral askerlik yapmak gibi sembolik olarak bir dereceye kadar ona tabi olmay ierir. Her iki oyun da karmaktr ve beklenmedik sonulara yol aabilir. Ancak Snr Stratejisi genelde tarmsal hakimin siyasetlerinde daha fazla yer almay ierir. Ve bazen bu yolla, pastoral paral askerler eski beylerinin topraklarn ynetmeye balar. Bu yolla Seluklular gibi tarmsal hakimlerin paral askerleri olarak hizmet veren gruplar Avrasya snrlar tesinde daha geni tarm devletlerini ynetmeye balamtr. te bu mantk, sonunda, pek ok pastoral liderin Ordostan Afganistana ve sonunda Anadoluda, D Avrasya snr topraklarnda hakim hanedanlar kurmalarna yol amtr. Sonular: ve D Avrasya ve Trke Konuan Halklarn Siyasi Tarihleri Bu makalede olduu gibi ve D Avrasya tarihlerini birbirinden ayrmak Trke konuan halklarn tarihleriyle ilgili geni sonu ortaya karr. lk olarak, en erken dnemdeki Trke konuan halklar byk lde Avrasyann ekolojisi tarafndan ekillendirilmitir. Yine bu halklar son dnemlere kadar Avrasyada hakim yaam biimi

588

olan pastorallk; pastoral halk ile iftiler ve toplayclardan oluan komu topluluklar arasndaki karmak ilikiler tarafndan ekillendirilmilerdir. kincisi, Avrasyann farkl ekolojisi en erken dnemlerdeki Trk ynetimlerinin de farkl biimler almalarn beraberinde getirmitir. Bu farkl biimler pastoral yaam biiminin askeri ve ticari gelenekleri ile btnlemi ve yine bu yaam biiminde kaynaklarn ktl ilk devletlerin ve D Avrasyann tarmsal snr topraklarnda kaynaklar aramalarna zorlamtr. Son olarak, ayn sreler daha gl olan pek ok Trk hanedan liderlerinin niin sonunda bu snrlar ap, D Avrasyann ekolojik adan zengin snr topraklarnda hakim olduklarn aklamaya yardmc olur. Tabgalar, Seluklular, Gazneliler ve Moollar gibi hanedanlar Avrasyadaki yurtlarn Avrasyaya snr topraklardaki byk tarmsal imparatorluklar ynetmek iin terk etmilerdir. Ekolojik snrn te tarafndaki deien koullara hzla adapte olmular, ancak siyasi sembolizmlerinde ve tarihi geleneklerinde, Avrasyann sert dnyasna ait hatralarn asla tamamen unutmamlardr. Bu Afganistandan Anadoluya uzanan Avrasyayla D Avrasya snr topraklarnda sralanan Trk devletlerinin tarihi bir yrngesiydi.

Bu makale baka yerlerde gelitirdiim dnceleri zetler, rnein Inner Eurasia as a

Unit of World History, Journal of World History, Cilt. 5, no. 2 (Eyll 1994): 173-211; ve daha geni ekilde A History of Russia, Central Asia and Mongolia: Cilt 1: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire, The Blackwell History of the World, Oxford: Blackwell, 1998; daha yeni bir makale, Silk Roads or Steppe Roads? The Silk Roads in World History, Journal of World History, Cilt. 11, no. 1 (2000), 1-26 Avrasyada grlen birok deiim sisteminin tarihini aklar. 2 Mackinderin baz dncelerini ve snflandrmalarn kullanm olmama ramen, benim

argmanm pek ok ynden farkldr. Mackinderin yazlarna en iyi giri iin: H. J. Mackinder, Democratic Ideals and Reality, ed. A. J. Pearce, N. Y.: Norton, 1962. 3 4 Mackinder, Democratic Ideals, s. 110. R. N. Taaffe, The Geographic Setting, D. Sinor, ed., The Cambridge History of Early

Inner Asia, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, s. 35. 5 6 Christian, A History of Russia, Central Asia and Mongolia, Bl. 2, First Settlers. E. N. Chernykh, Ancient Metallurgy in the USSR: The Early Metal Age, Cambridge:

Cambridge University Press, 1992, s. 215-32. 7 imdiye kadar kurulan en byk imparatorluklarn bazlarnn byklne ilikin baz

tahminlere ilikin, bkn. R. Taagepera, An Overview of the Growth of the Russian Empire, Russian Colonial Expansion to 1917, ed. M. Rywkin, Londra ve New York: Mansell Publishing, 1988, s. 4-5.

589

Pastoral yaam biiminin baz askeri anlamlar iin Walter, Goldschmidt, A General Model

for Pastoral Social Systems, Lquipe Ecologie et Anthropologie des Socits Pastorales, Pastoral Production and Society, Cambridge: Cambridge University Press, 1979, s. 15-27. 9 41. 10 pek Yollar zerine yeni bir aratrma iin David Christian, Silk Roads or Steppe Roads? Bkn. Christian, A History of Russia, Central Asia and Mongolia, cilt. 1, s. 107-13 ve 137-

The Silk Roads in World History, Journal of World History, 11: 1 (Spring 2000), s. 1-26. 11 Bozkrlarda devlet oluumuna ilikin zorlu sorun zerine iki ayr tartma iin Nicola di

Cosmo, State Formation and Periodization in Inner Asian History, Journal of World History, 10 (1999): 1-40, ve David Christian, State Formation in the Inner Eurasian Steppes, David Christian ve Craig Benjamin, eds., Worlds of Silk Roads: Ancient and Modern, Silk Road Studies II, Turnhout, Belgium: Brepols, 1998, s. 51-76; bkn yine Thomas J. Barfield, The Nomadic Alternative, Englewood Cliffs: Prentice-Hall, 1993, ve A. M. Khazanov, Nomads and the Outside World, 2. bask., Madison: University of Wisconsin Press, 1994. 12 1989. 13 Nicola di Cosmo, New Directions in Inner Asian History: A Review Article, JESHO Thomas Barfield, The Perilous Forntier: Nomadic Empires and China, Oxford: Blackwell,

(Journal of the Economic and Social History of the Orient), 42, 2 (1999): 247-63, s, 260dan alntlanmtr, ayn yazarn argmann zetleyen State Formation and Periodization in Inner Asian History, Journal of World History, 10 (1999): 1-40. 14 Thomas Barfield, The Perilous Frontier.

590

Trk Tarih Tezleri / Ord. Prof. Dr. Reha Ouz Trkkan [s.409-423]
Trk 2000 Vakf Bakan, Columba niversitesi Eski retim yesi / Trkiye

Cumhuriyet Devri Atatrk, Trk Tarih Kurumunun kurulmas iin direktif verdiinde (1932) u hususlarn zerinde durulmasn istemiti:1 1- Trklerin slamiyet sonrasndaki tarihleri bir hayli aratrlm ve okutulmu olmasna ramen, daha nceki devirlerin tarihi karanlkta kalmtr. Arlk bu alar zerinde olmaldr; 2- Trklerin medeniyete katklarn Bat inkr etmi, Trklerin imajn daha ok sava ve hatta barbar olarak ilemitir. lk medeniyetlerde (Smer, Elam, Etrsk gibi) ve slm Medeniyetinde ise Semitik ve Aryen (Hint-Avrupa) kavimlerine pay verilmi, Trkler yok farz edilmitir. Trklerin o alardaki rol de belirtilmelidir; 3- Trklerin anayurdunun Orta Asya olduu ve o corafyada bugn de Trklerin yaad anlatlmaldr; 4- Trklerin rk yaplar ve brakisefal kafatasnn zellik olarak nemi:2 Trk Tarih Kurumunun ilk kadrosu, Maarif Vekili (Milli Eitim Bakan) Dr. Reit Galip, Prof. Dr. Hasan Cemil ambel, Prof. emsettin Gnaltay, Kazanl Prof. Yusuf Akora ile Prof. Sadri Maksudi, Azerbaycanl Prof. Ahmet Aaolu, Atatrkn manevi kz Dr. Afet nandan oluuyordu. almalarda Prof. Dr. Fuat Kprl, Bakurt Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Prof. Dr. evket Aziz Kansu, Ahmet Cevat Emre, Dr. Hamit Zbeyir, Prof. Dr. Remzi Ouz Ark, Prof. Dr. Mkrimin Halil Yinan, Prof. Besim Atalay katkda bulunuyorlard. Kongrelere davet edilen Avrupal n-Tarih uzmanlar (zellikle Prof. E. Pittard, Landsberger, Eberhard) Trklerin rk ve ilk medeniyetleri zerindeki rollerini belirtmilerdir. Kurum Trk Tarih Kongreleri dzenlemi, Belleten bltenleri ve eserler3 yaynlamtr. lk 2 Kurultayn toplantlarn Atatrk bizzat izlemiti. Prof. S. Maksud ile Prof. Z. V. Togann, 1917lede Rusyada (UFA Kongresindeki) siyas atmalarnn devam gibi gzken krsden tartmasna Atatrk mdahale ederek Dr. R. Galibin araya girmesini istemitir. Tarih farkl iddialar (okul Tarih kitaplarna da geen ve Trk glerini Turan Denizinin kurulmasna balayan ve S. Maksudnin destekledii tezle, bunun asl olmadn, bu apta bir kurumann ok daha eski jeolojik alarda cereyan ettiini syleyen Z. V. Togannn tezi krsde siyas bir ekle dnm,4 Z. V. Togana yeniden sz verilmeyince istifa edip Almanyaya (Bonn niversitesine) gitmitir. *** O devrin tarih faaliyetleri arasnda slam medeniyetinin Trk dahileri Farab, ve El Biruniden

591

ayrca bni Sina etraflca ilenmitir. Cumhuriyetin ilk devrinde hazrlanan lkokul, Orta Okul ve Lise Tarih ders kitaplar Atatrkn izdii ynde yaynlanm ve okutulmutur. Anayurt Orta Asya, kuraklk sonucu Trk gleri, Trklerin brakisefal kafatas zellikleri5 ve lk medeniyetleri kurular etrafl olarak retilmitir. Yaynlanan Belletenler ve Trk Tarihi Kongreleri bu tezleri ilm olarak ilemilerdir. Ancak Trkiyede tarihi olmayanlar -hatta baz tarihiler- bu iddialar abartm, dnyadaki her medeniyetin Trklerin eseri ve tarihte her ad geen nerdeyse her kavmin (Helenler, Romallar, Keltlervb.) Orta Asya Trk kkenli olduklarn ileri srenler olmutur. Bu gidie tepki olarak 1939dan sonra yazlan eserler ve toplanan Kongreler, gerekten Trklerle balants olan Smerler ve Etrskler gibi medeniyetlerden ya hi szetmemi, ya da belkili tereddtler ne srmlerdir. Artk Hun, Gktrk ve Osmanl tarihleri zerinde daha ok durulmu, daha dengeli bir tarihilik belirmitir. 1960lardan sonraki tarihiler iinde Seluk ve Osmanl messeselerini aka veya dolayl olarak Yunanllarn etkisine balayanlar (Ekrem Akurgal, Bozkurt Gven vs. ve Turgut zal imzal La Turquie en Europe kitab, Paris, Plom 1988) ve Orta Asya balantsn arka plana alanlar (zellikle 1968den itibaren) olmutur. 2000li yllarla birlikte ve zellikle 700. yl dnm dolaysyle Osmanl tarihini ele alan eserler yaynlanmtr. (Yeni Trkiyenin 12 ciltlik Osmanl Tarihi, birok yaynevinin Osmanl Tarihi ve Hammer tarihinin yeni ve tam basm gibi).6 Trkn Ad ve Adlar7 T+R Trk adnn eitli ekillerini, tarih boyunca deiikliklerini, Trklere taklan farkl adlar ve anlamlar iyi anlalmadndan karmakark isimler yanl sonular vermitir. Trkn TRK ad tartmal bir konudur. nceleri bunun ancak 6. yzylda Gktrklerle balad sanlmt. inlilerin Tuk-e (Tukyu) eklinde yazmalar okunup da, ardndan Orhun yaztlarnn zlmesiyle, asl adn Kk-Trk (Gktrk) olduu ortaya kmt. Ancak, Trk kelimesinin ekirdeini oluturan T+R, bazen de T+R+K (veya sadece T+K) sesinin daha eski kaytlarda kefedilmesi bu adn 6. yzyldan nce de kullanlmakta olduunu gsteriyor. Bu eski izi, M.. 1400lerde de yakalyoruz: Trkler Orta Asyadan dorudan doruya (veya Smer ilinden geerek) nce Kars civarlarna gelmiler, sonra Ege kylarna kadar gp, orada denizci bir toplum haline gelerek Akdenize iyice almlardr. Msrllar onlardan tarihlerinde, balarnda tyler takl Turuka deniz savalar diye bahsetmilerdir. Hintliler bugn bile Trklere Turuk ve Turuhka dediklerine gre Msrllarn M.. 1400lerde kullandklar Turuka adnn Trk kelimesinin bir ekli olduunu kabul edebiliriz.8 n Asya ivi yazlarnda da var.

592

Trkakalarn bir baka g talyann kuzey-bat blgesine yerleen ve M.. 800lerde nleri iyice parlayacak olan Etrsklerdir. Sonradan Romallarn taktklar, kelime ba harflerini atarsak, (E)Trsk kavim adyla ve soyktkleri olan (R asena-Asena) bozkurt totemiyle kar karya kalrz. te bu TRSK ad, TURUKA gibi, Trk adnn en eski izidir. Etrskn talyadaki dier izleri de hep (E) ile deil (T) ile balar: yaadklar topraklarn ad Tuskan idi (bugn de Tuscany denir). Kylaryla balayan denizin ad -bugn de- Tirhendir.9 Tirsen ve Turski adlara da rastlyoruz. ine girip, inlileri M. . 1100den 400lere kadar yneten Trk kkenli u/Su/eu slalesinin yllnda ve Hintli Aryenlerin Avesta destanlarnda T+Rli kavim adlar vardr. in kaytlarnda M.. 1100lerden itibaren ve zellikle M.. 1328de kuzeyli kavimler arasnda gsterilen Tu-Kue, Tik ve Tilerin de Trk-Tu-eleri ifade ediyor olabilir. Sinolog L. K. Katonann 1966da Sinologlarn Uluslararas Kongresinde verdii bir teblide, in alfabesineki r harfinin eksikliini bir kere daha -rnekleriyle- kantlamtr. T ile balayan eitli kuzey boylarnn, sonunda hangi ekler gelirse gelsin, T+r eklinde okunmas dorulanm oluyor. Ti ve Tikin bir baka ekli de in arivlerinin Toba (Topa)lardan szeden ksmnda Tu-Ku oymann ve Hyung-nu hanedannn Tu-Ko meneinin r ile okununca Turka ad ortaya kyor. Trkistann Semerkant yaknlarnda Tukhs ve Tukhsici adndaki kyler (YAQU, I, 828), Egil Bulgarlarnn Tukhsi olarak anlmas (bn Fadlan 221, 222) Gene inde, De Grootun szn ettii Tok-sin ile Tiklerin bir kolu olarak gsterdii (28-29) Tsolar, Sar Yugar Trklerinin Kansuda Trg ve Tog/Tukhsi boylar (ZVT, 433, not 164) rli rsiz telaffuzuyla T+S+K isim ekillerinin ne kadar yaygn olduunu gsteriyor. Yunanllar anda da byle izler buluyoruz: M.. 480lerde yaam olan nl tarihi Herodotun, yurkae ve targitoes diye yazd adn, 2. Plinius ile P. Melada turkae eklinde gemesi, artk aka Trk adn artryor.10 Truvallarda Tenkriler boy ismine rastlanyor.11 Truvada ilk tabakalardaki halkn Trklerle akraba (Pelajlar) tahmin ediliyor. Dorudan doruya Pelajlarda da Turxum eklinde bir isme rastlyoruz.12 Bu kadar farkl yazl ve sylenii olan Trk adnn asl ekli ne olabilir? Benim de katldm Prof. Z. V. Togann gr, kk kelimenin TUR veya TR olduudur.13 Bunu TURAN kelimesinde gryoruz. ranllar (Persler, Medler) Trklere Turan derlerdi.14 TUR ismine eklenen an eki tartmaldr. lk akla gelen, lke anlamdr. Bugn de r+an, Afganist+an, Hindist+an, zbekist+an, Trkist+an ekli, lke anlaml olarak kullanlyor. O zaman Turan, Turlarn lkesi demek oluyor. Ancak, bir baka yoruma gre, farsada ve Macarcada an, oul eki olarak da kullanlyor. Bunu kabul edersek, Turan= Turlar- yani millet ad oluyor. Eer Tur yerine Tr eklini alrsak, Hint-Avesta efsanesi dilinde ikin veya sadece Knn o

593

alarda yaygn olarak oul ifade ettiini, bylece ismin Trk=Trler olduu sonucuna varrz. Az sonra da greceimiz gibi, millet adlar ok kere tremekten ve insandan olma eklinden olutuuna gre bu yazl ve syleni kuvvetli bir ihtimaldir. M.S. 420 ve 515 tarihli Pers metinlerinde (ayrca, 580lerin Bizans kaynaklarnda) artk imdiki ekliyle Trk ad geiyor (slm Ansikl. 127/43). Ouz Kaan destan da, Hun an anlattna gre, Kaann tahtnn yanbanda bulunan bilge Ulu Trkten szeder. Artk TRK ad, imdiki ekliyle yaygnca kullanlmaya balamtr. Trk adnn Trkler tarafndan resmi devlet ad olarak ilk kullanl ise Kk-Trk ekliyle, 552 ylnda ve Gktrklerce olmutur (Doerfer). Trk ad, nce bu iktidarn tekelinde olarak balamsa da, daha sonra Gktrk kaanlarnn bir araya getirdikleri btn Trke konuan topluluklara (Ouz, Dokuz Ouz, Kpak, Karluk, Krgz, Trgi, Tles, Tardu, Basml, Bayrku, Kurukan, Tora gibi boylara) da temil edip hepsine birden Trk Budun (Trk Milleti) adn verdiler. Trk ad zamanla btn Trk soyundan olanlarn ortak ad olmu, milli ad haline gelmitir.15 Gktrk iktidarnn knden sora, eitli Trk devletleri, hatta halklar baka adlarla (kabile, klan veya hanedan adlaryla) bilinmilerse de, Osmanllar dahil, Trkler, Trklerce de, yabanclarca da daima Trk olarak anlmlardr (sadece Ruslar, Altnordu iktidarndan sonra, Rusyadaki btn Trklere Tatar demeye balam, yakn zamanlarda ise bu ad srf Krm, Kazan ve Sibirya Tatarlarna hasretmilerdir. *** Trkn ilk douundan beri demek ki, T+R/T+R+K sesli bir ad,16 ok temel bir soy-rk ad olarak vard ve 6. yzylda da artk devlet ve millet ad haline de gelmiti. Kk TUR veya TR olan bu isim, yalnz Altaylardaki ve bozkrlardaki ilk Trklerde deil, Hazar denizi civarndan Orta Douya, Yakn Douya ve Akdenizin iki kysna, ayrca Hindistan ve Tanrda blgelerine de yaylan nTrklerde bile sk sk rastlanyor. Trk, Trk gibi ekilleri de var.17 Trk toplumu tarih boyunca baka isimlerle anlm olmalarna ramen, temelde hepsinin soy ad olarak TR TUR veya TRK kelimeinin bulunduunu yukarda grdk. imdi bu adn anlamna bakalm. Burada da karanlk hkm sryor. Dilciler bir birinden ayr tezler ileri sryorlar. Sosyal bilimler asndan en gvenilir olan, TR kknden, tremi, yani cins-rk, insan, yaratk eklindeki izahtr. Sosyal antropologlar, dnyada her toplumun kendine ilk yaktrd adn insan olduunu ispatlamlardr. (insan olma zelliklerini farketmelerinden olacak). Tr-Trktremi, yrmekten Yr-Yrk gibi ekimler almtr demilerdir: (A. Vambery, J. Deny, F. Smer ve ksmen Z. V. Togan). Epey revata olan bir baka nazariyeye gre Trk, gl, kuvvetli anlamndaki Trk kelimesinden domutur. Eski Trk yaztlarnda ve Uygur kaynaklarnda Trk kelimesi bu anlamda sfat olarak kullanlmtr (bu grte olanlar: F. W. K. Mller, A. v. LeCoq, V. Thomsen, Nemeth, L.

594

Bazin, L. Rasonyi, Y. ztuna vs.) Bu nazariyenin aksi de dnlebilir; Trkler Trk adyla tanndktan sonra, gl kuvvetli olular yznden ismi haslar, sfat olarak dile girmi olabilir. Franszlarn Fort comme un Turc (Trk gibi kuvvetli) atasznde olduu gibi (Farsada trk, gzel anlamnda sfat olarak kullanlr). Zayf olan dier nazariyeler ise unlardr; Mifer (in kaynaklarndan biri); Terkedilmi (Arap kaynaklarnn bazs); olgunluk ana erimi (Divan-Lgat-it Trk); treli, treli, kanun ve nizama bal (Z. Gkalp, Barthold); bir devletin tebas olan halk (G. Doerfer); Tur/Tuz, intizam (ran destanlar) vb. Trklerin Kullandklar Baka Temel simler 1. S Kkl simler lk doan (Trkmenistanl ve Harezm-Maverannehirli) n-Trkler, temelinde S sesi olan adlar kullanyorlard. Bu S sesine eklenen sesli harf, kh kendilerince, kh komu kavimlerce eit eit olabiliyordu. En eski ekli Su olsa gerek; Su-var (Subar, sonraki Sabr, Sabir, Sibir) ve Su-mer gibi. Tek bana Su adnn ve bundan treme veya bozulma Sus, u, u, eu ekillerinin de kullanld grlyor. Daha sonra Sa, Sa-ha/Saka ve Skt adlar da belirmitir fakat kk hep bu ilk S sesidir. Sli ses veren adlarn n-Trklerde bir yandan Mezopotamyadan ine, te yandan Akdenize ve Karadenizin kuzeylerine kadar yaylm olmas Trkler arasndaki nemini gsteriyor. Bu ilk doan Trklerin ilk doum ve sonraki yerleme yerleri -dal ve bozkrl olan lk-Trklerden farkl olarak- hep byk sularn civarlarnda, kylarnda veya aralarnda olmutur. Balka-Aral glleri, Hazar denizi (Batdan g anlatan en eski Trk efsanelerinde Byk Deniz/Su), Maveranehir (ki-Nehir Aras=Seyhan/Ceyhan) ve gene iki nehir (Frat-Dicle) aras. Daha sonralar grlen To-Sa ad belki de Tur/Su kaynamasnn ifadesiydi. n Trklerin bir koldan akrabas olan Urall Finler, yzlerce glle kapl Kuzey yurtlarna gtklerinde lkelerine Su-omi demilerdir. (bugn de bu ismi kullanrlar). 2. Kh Kkl simler Altaylarda doan (2. dou) lk-Trkler, in arivlerinden ve sonraki Trk belgelerinden rendiimize gre h ve kh sesli isimlerle anlyorlard. in kaytlar bu isimleri Hu, Hyen-yen, Hyungnu, Kun ve Hun gib eitli sesli ideogramlarla yazyorlar. Bu isimlerin anlam henz aydnlanmamtr. Khu=insan, Kun=gne ve halk,

595

Kyungnu= Koyunlu gibi izah denemeleri belki de yaktrmadan teye gitmez. Tarihi N. Atsz, Hun adn Kun=Koyun, Hyungnuyu da koyunnu/koyunlu olarak zmek istemitir.18 Bozkrl Hunlar ve onlarn torunlar diye iddia edilen Ouz-Trkmenlerde Akkoyunlu Karakoyunlu gibi airet ve devlet isimleri olduundan, iddiasnn doru olmas ihtimali vardr. Eer Kun (Turdaki u harfinin Tr olarak deiiklie uramas gibi, Kunda kn olarak okunabilirse, Gn ve Gne anlam kar (eski trkede gne KN eklinde sylenirdi ve Tek Tanrnn sembol saylrd. (Kzlderili medeniyelerinde de KN=gne). Bu yorum da bir varsaymdan teye gitmez. 3. Og Ok Kkl simler Kuzey Trkleri daha sonralar Ouz ve Ourlar olarak da tannacaklardr. Bizce bu sadece kabileler (boylar) demektir. O/Ok Trkede daima bu anlamda kullanlmtr ve hakim olan (yay sahibi, ynetici, tahttaki olan) tebalarna, kabilelere, statlerinin simgesi olarak ok yollar. Trkede en eski oul eki R sonralar (uvalar ve Sahalar hari), Z (daha sonra da ler-lar) ekline girmitir. u halde Og+r ve O+z, boylar, kabileler demektir. Kutrigurlar, Onogurlar, Dokuz Ouzlarvb. (bazen o dm, sadece Gurlar, Guzlar ekli kalmtr. 4. Trkmen Ad Ouz ve Trkmen isimleri, kimilerine gre ayn, kimilerine gre ise ayr iki kavmin addr. Prof. Z. V. Togan bu konuya u akl getirmitir: Herhalde Trkmenlere Ouz denilmi, fakat hakiki gebe Ouzlara Trkmen denilmemitir (a.g.e., 187, 188). Prof. Faruk Smer, srf Ouzlara tahsis ettii eserinde, ayrmn daha ok din asndan olduunu belirtiyor: Ouzlardan Mslmanl kabul eden zmrelere, onlar gayrmslim kardelerinden ayrtetmek iin, Maverannehir Mslmanlarnca Trkmen ad veriliyordu. (a.g.e., s. 51). Bu adn kullanl sebebi de, Orta Asyada ilk defa Mslmanl kabul eden bir Trk boyunun Trkmen adl oluundand (bu Trk boyu Balasagun civarnda yayordu). O ad, Orta Asyann Mslmanlar arasnda Mslman Trk anlamna geliyordu. Bu hususun byk Trk ilim adam ElBirun tarafndan da19 dorulanm olmas kabulune sebep olmutur. Ouzlar, yar gebe, yar yerleik olan Mslman Trkmenleri yatk/tembel saydklar iin bu ad, kendileri Mslmanl kabul ettikleri zamandan sonra da kolay kabul etmemiler veya Ouz kimliklerini unutmamlardr. Ancak 13. yzyln balarndan itibaren her yerde Trkmen Ouzun yerini almtr. (bugn de konar-ger yrkler, konar-ger de olsalar Trkmenleri kendilerinden farkl saymaktadrlar).

596

*** Trkmen adnn etimolojisine gelince, burada da farkl grler vardr: Birinci gr 11. yzylda yaygnd. El-Birun ile Kagarl Mahmudun da20 az ok katldklar bu teze gre, Trkmen ismi, Trk adyla farsa mnend (yani benzer) ekinden olumu, nk Trkmenler Trke benziyormu. Benim tahminime gre bu yaktrma gene din farkllndan gelmi ve Trklerin ounluu henz Mslman olmamken Mslman bir airet olarak ortaya ilk kan Trkmenler, teki Trklerden ama, dinleri ayr, gene de dierleriyle bir balar var n intibandan domu olabilir. kinci izah bu tahmini dorular niteliktedir: Ibn Kesirle Mehmet Nerye gre21 Trkmen ismi Tr-i iman kelimelerinden galattr. Daha yeni ve Deny, Minorsky gibi nl yabanc trkologlarca ileri srlen bir teze gre ise,22 sondaki men eki Trkede abart eki olduundan (kocaman, iman, azman gibi) Trkmen sz de tastamam, z, kocaman Trk anlamna geliyor. Akla gelen bir baka yaktrma, men ekinin men=ben izahdr, yani Trk/ben (R. O. Trkkan). Belki kant bulamadmsa da, en doru izah bu olabilir. Trklerin lk Anayurdu, Yurtlar, Yaadklar Yerler ve Yaylmalar (Ayrca Tabiat ve klim zellikleri) Metodoloji Konu aamada ele alnmaldr: 1. Bugn23 Trklerin yurtlar, lkeleri ve yaadklar yerler; 2. Tarih alarnda: Trklerin egemen olduklar, yurt edindiklare ve yaadklar yerler; 3. En Eski/lk Atayurt-Anayurt: bir baka ifadeyle Trklerin doum yerleri. Burada iki ayr cevap vardr ve ikisi de dorudur: n-Trklerin (Proto-Turks) ve lk-Trklerin (Pre-Turks) Ata/Anayurtlar. Bu sorulara cevap aranrken, sade lenguistik dil tahlilleriyle iz srmek yeterli olmayabilir, hatta yanltabilir de. Antropolojik/genetik deliller de baz devirlerde maksad karlamyor: Tarih-ncesi alardaki fosiller ok az olduundan sade bunlarla o blgenin kimlerin yurdu olduunun tespiti zordur. Tarih kaytlarla Trk ve yabanc efsaneler ise ancak belirli bir blgeyi ve zaman aydnlatabilir. zm, bu disiplinlerin hepsini, tabii mevcutsa, kullanmak ve rttkleri ksmlarda

597

karlatrmalarla doruya yaklamatadr. *** Baz Kabuller Sorunu Hangi topraklarn Trklerin Ata/Anayurdu olduunu, veya yurdu haline girdiini veya ktn anlatrken, Trkler dediklerimizin Trk olduklarn phesiz ki kabul etmetle balamak zorundayz. Bu kabul, n-Trklerin (Anav, Sumer, Elam, Mohencadaro, Menes, Hatti, Lid, Pelaj, TurskaOlmek, Turska-Etrsk, Su/u/u ve Saka/skit) ve lk Trklerin de (Afanasyero, Andronov, Hyung-nu, Hun) doduklar ve yerletikleri yerlerin u aamada Trk Yurdu saylp saylmamasnn bir zm yoludur. Saydmz bu Gktrk ncesi toplumlarn hemen hepsinin Trkl tartmaldr. Aksini iddia eden hem Trk, hem de yabanc tarihiler bir haylidir kabul edenler de. Bunun tartmasn Trklerin Yurtlar blmnde yapmak, konuyu kartrp uzatacandan kabulle ie baladk; soy meselesini de Trklerin Soyu/Menei blmnde ele almay tercih ettik. Her iki tarafn tezlerini de ortaya koyduktan sonra, hangi kavimlerin Trklk kantlarnn daha ar bastn o blmde izah ettik. (Yurtlarn Trk kimliiyle balants bylelikle bir baka blmde bilimsel bir ekilde konu edildi.) I. Bugnk Ana Yurt Durumu Demirelin Cumhurbakanl srasnda sk sk kulland bir slogan Trklerin corafyasn yle zetliyordu: Adriyatikten in Seddine kadar. Bununla herhalde, 1885de Vamberynin de syledii gibi, Trke konuulan corafya kastedilmitir.24 Trkiye D leri Bakanlna bal TCAnn 1996da Londrada yaynlanan The Turks of Eurasia kitabnda biraz daha geni bir zetle, Trklerin bugnk yurtlar Avrasya olarak tanmladktan sonra snrlar yle iziliyor: Avrasya, da silsileriyle, ormanlarla ve llerle snrldr. Avrupann ve Asyann paralarn kaplayan 8000 kilometrelik bir alandr. Batda Macaristandan balayp, Ukrayna ve Orta Asyadan geerek, douda Manuryaya kadar uzanr Bu yurdun douda karlarla kapl Tiyanan (Tanr Dalar) silsilesiyle, batda da ulu Ural dalaryla kapatlmtr. Kuzeyde Avrasya bozkrlar Sibirya ormanlarna, taygaya; gneyde ise Karakum, Taklamakam ve Gobi llerine dayanr. (s. 7 ve 16). Bunun lmlerininse 45 tul ve 65 derece arz diye verirler: J. P. Roux (Orta Asya 22-35) ve N. Atsz (Trk Tarihi zerine Toplamalar, sah. 2.) Bu corafyada 1987den beri gezen Modern Evliya elebi John Lawton, romantik bir uslpla

598

Trk yurtlar hakknda imtibalarn yle anlatyor: Bu muhteem arazide dolap durdum, sihirli kentlerini tekrar tekrar ziyaret ettim ve imdi bamszln kazanan Trk Cumhuriyetlerinin, hatta inin Sincan Uygur Otonom blgesinin de l l halklaryla iie kartm Bu geziler (ciple, otobsle, trenle) fevkalade dleri mayalayan eylerdir (a.g.e., s. 12). Trk Kltrn Aratrma Enstitsnn Trk Dnyas El Kitab adl dev eserde (1976, 1992) bugnk snrlar biraz daha geni ekilde yle iziliyor: Bugn Trkler, kabaca, batda Balkanlardan, douda Byk Okyanusa, Kuzeyde Kuzey Buz Denizinden gneyde Tibete kadar olan geni bir sahada yaarlar. Bu geni saha dahilinde Trkler, iki yerde byk ve yeknasak topluluklar tekil ederler. Bunlardan biri Trkiye, dieri de bat ksm Ruslarn [1990 tarihinden beri, bamszlna kavuan 4 Orta Asya ve 1 Kafkasyadaki Trk Cumhuriyetlerinin25 dou ksm inlilerin idaresinde olan Trkistandr. Bu iki birlik, aralarndaki intikali salayan Azerbaycan ile beraber, Bat Trakyadan Moolistan hududuna kadar hemen hemen kesintisiz bir Trk nfus sahas vcuda getirirler. Bunun dnda Trklerin topluca yaadklar dier yerler, Tatar, Bakrt ve uva boylarnn ve Fin-Uygur kavimlerinin yaad dil-Ural blgesi, Yakutistan ile Altay dalar-Baykal gl arasndaki Altay, Hakas ve Tannu-Tuva blgeleridir. Kesintisiz Trk nfus sahas denilen yerlerin dnda Trkler tarahi yaylmalar sonucu, u yerlerde de yaar: Yugoslavyada, Makedonya ve skp blgesinde, Pritinede Polonyada, Romayada (Dobruca ve Besarabyada) Bulgaristanda (Deliorman, Mestanl-Kzanlk, Filibe, Pilevne ve Varnada), Yunanistanda (Bat Trakyada), Kbrsta baz Ege adalarnda, Irakta kalan Kerkkte, Suriyede (Azez, Mnbi ve Lazkiye) ve Afganistann kuzeyinde ve rann Kuzeyinde ve Gneyinde. Bunlara ilaveten, Trkiyeden yakn tarihte gm Trklerin Almanyada, Avusturyada, Fransada, ngilterede, skandinav lkelerinde, Amerikada, Kanadada, Avustralyada ve Libyada youn olarak yerletikleri yerleri de sayabiliriz. Btn bunlara Trklerin bugnk yurdu diyemeyiz ama, bugn youn olarak yaadklar yerler tanmlamasn kullanabiliriz. *** Trkler hakknda yazlan eserlerin hemen hepsinde yurtlaryla ilgili ok ayrntl bilgiler yer almaktadr. Mesela Fransz trkolog Jean Poul Roux, LAsie Centrale 1997 (Trkesi Orta AsyaTarih ve Uygarlk, 2001) adl eserinde Trk yurdunun iklim varyasyonlarn (kuzeyde sert klar -35C, lk yazlar 20C, gneyde kn ortalama 8C, yazn 26C olarak verdikten sonra Dou Trkistann (Sincann) lmn 1.646.000 km2 olduunu belirtir. Orta Asyann bozkrlarn, vahalarn, dalar ve herbirinin geitlerini de teker teker sayar (s. 22-35).

599

nl Trkolog Ren Grousset de LEmpire des Steppes adl klasik eserinde (Payot 1939, trkesi Bozkr mparatorluu, 2000), Bozkrlarn jeolojik ve iklim yapsyla tarih balantsnda La Steppe et lhistoire blmnde kurar. Orta Asyann sert iklim artlarn (eski Trkelinde, bugnk Urga/Moolistanda, +38den +42ye varan farkllklar) ve lkeleri anlatr (s. 17-29). Groussetye gre gerek Trk (ve Mool) bedenleri, gerekse son derece gl, sert dayankl ve sava psikolojik yaplar bu acmasz iklimden ve corafyadan domu (sah. 2) Leon Cahun de, nl eseri, Introduction lHistoire de lAsie 1896, uzun ayrntlardan sonra ayn sonuca varyor (s. 1-29). Her ikisi de Trklerin aslnda ok farkl iklimlerde doduklarn ve yaadklarn nedense gzard etmiler. *** Bugnk Trkler, tarih-ncesindeki ve tarih alarndaki saysz gleri sonunda yerleip yurt edindikleri 3 ana blge unlardr:26 1. Orta Asyada Byk Trkistan:Eski Sovyetlerdeki 4 Bamsz Trk Cumhuriyeti (Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan, Kazakistan) ve Tacikistanda, randa, Afganistanda kalm paralar ile inde kalan Dou Trkistan (Sinkiang blgesi); 2. dil-Ural: Krmdan Ural dalarna (Kazana) kadar ve hatta Yakuteli Sibirya; 3. Bat Ouzeli: Azerbaycan (Kuzey ve Gney), Kuzey Irak (Kerkk), Trkiye (Anadolu ve Trakya), Kbrs ve baz Balkan blgeleri. Aznlk olarak bulunduklar baka lkeleri yukarda verdik. II. Tarih alarnda Trk Yurtlar ve Yaylmalar A. n-Trklerin Yurt Kurmalar 1. Mezopotamyada: n-Trkler doum yerleri olan Aral-Balka glleri arasn terkedip, bir sre (birka yzyl) Maverannehirde iki nehir aras: Seyhun-Ceyhun ve Anavda (Trkmenistanda Akabata 40 km. mesafede) konakladktan sonra Zagros dalar yoluyla gneye inmi, gene iki nehir (Frat ve Dicle) arasnda, M.. 4000de Subarlar olarak Mezopotamyada yurt tutmulardr. Elam kollar daha douda, Krfez blgesine yerlemilerdir. Subarlar barajlar kurarak bataklklar kurutunca yurtlarn tarihin Mmbit Hill (Fertile Crescent) olarak nlenecek topraklar haline getirmilerdir. M.. 3600de n-Trklerin arkada kalm kollar da (Smerler) Mezopotamyaya gp Subarlarn devam olarak yurtlarn gelitirmilerdir. M.. 3000lerde Byk Tufan ehirlerini yerle bir edince bir kesinti devri yaanmtr. Az sonra Smerler tekrar dirilmi, byk ehirlerini (Eridu, Ur, Uruk, Nippur, Ki, Laga) ve tarihin ilk devletini kurmulardr. Ancak Kuzeyden ve Arap yarmadasndan srekli gelip bask yapan Semit (Sami)ler

600

snrlarda yerlemeye balamlar ve Akad devletini kurmulardr. M.. 2350de Smer ordular Akad alp eski yurtlarna kavuuyorlarsa da 2334de Akadl Sargon Sumer lkesinin tamamna hakim oluyor. M.. 2279da Sumer tekrar egemen oluyor, fakat bu M.. 2100l yllara kadar srebiliyor. Semitler (Kalde ve Amorit Babilliler ) Mezopotamyay tamamen alyor ve o topraklar, 3000 yl sonra, n-Trklerin yurdu olmaktan kyor. Elamllar ksa bir sre iin Babili ele geiriyorlarsa da sonuta btn o blgeler Araplarn ve branilerin lkesi oluyor. n-Trkler yurtlarndan ayrlp drt bir yana gyorlar (M.. 2000ler). B. Asyann Dousuna Doru Yurt Tutmalar I. Hindistanda: Smerler Mezopotamyaya kadar inerken (belki de Elamllarn Krfeze inmeleri srasnda) n-Trklerin bir kolu yola devam edip kuzey Hindistana (nds vadisine) ulam, oraya yerleip Mohencadaro-Harappa Kent-uygarlklarn kurmulardr (M.. 3400). Fakat M.. 2600 yllarnda parlayan bu uygarlk M.. 1800e kadar srm, n-Trkler yerliler arasnda eriyip yurtlarn elde tutamamlardr. (Ancak 3000 yl sonra Gazneli ve Babrl Trkler Hindistanda devletler kuracaklar, fakat oralar Trk yurtlarndan olamyacaktr). II. Orta Asyada: Semit yaylmas karsnda binlerce yl sren mcadelelerinden sonra Mezopotamyadan ve Krfez blgesinden ayrlan Sumerler ve Elamlar Trkistana ynelmiler, Tanr Dalarna kadar uzanp oralardaki Toharlar gibi Hint-Avrupallar srm, yerleip yurt edinmilerdir (Ortadouda kalanlar Semitler arasnda asimile olmulardr). Trkistan, daha sonra lk-Trklerin de kuzeyden o taraflara kaymalaryla bugne kadar esasl bir Trk yurdu olmu ve yle devam etmitir. 2000li yllarda Trkistanda Su/u adlaryla devlet kuran n-Trkler, daha sonra (M.. 800624) Saka-skit adyla ve ranllara kar Turan diye bilinen yurtlarn savunmalaryla (ran-Turan Savalar) yeniden tarihe girmilerdir. Daha sonra (IV. yzylda) Byk skendere kar da Trkistanda direnmilerdir. Tanr Dalarnda, lk-Trklerle de elbirliiyle, M.S. 552de Gktrk imparatorluunu kuranlar arasnda olmulardr. inin kuzeybatsna M.S. 1050de gen ve Turfan medeniyetini kuran Uygurlar M.S. 840ta o topraklar bugne kadar in igalinde de olsa, Trk yurdu olarak tutmulardr. III. inde: u adl n-Trkler, M.. 11. yzylda u olarak da tannm ine akn edip orada inin yarsn fethederek yurt edinmilerdir ve in devlet-milletinin kurulmasnda rol oynayan iki toplumdan (anglar ve eular) olarak rol oynamlardr. Fakat, onlardan sonraki 6 kadar Trk kkenli in Slleleri gibi onlarda M.. 221de Trk kimliklerini kaybetmi, inli olmulardr. Yerletikleri topraklar da in olmutur. IV. Msrda: Mezopotamya Byk Tufan sonucu altst olunca n-Trklerin bir kolu oradan ayrlp Msra Nil Vadisine gm, yerli (Hamitik) halkn bana geip M.. 3315de Menes (Men)le balayan ilk firavun sllesini kurmu, Sumer uygarln o lkeye tamlardr. Fakat ounlukta olan yerli halk sratle bu yenilikleri benimsemi ve milliletirerek Msr medeniyetini kurmulardr. Bylelikle Baybarsa Trk Memlklere ve Osmanllara kadar Msr Trk lkesi saylmam, 1918den sonra gene

601

Msr olarak devam etmitir. V. n Asya (Anadoluda, Balkanlarda ve talyada: Orta Douda (Mezopotamyada) n-Trkler (Sumer-Elam) Semitik halklarn yaylmas, basks ve bir ara egemen olmalar devrinde (M.. 2300lerde) n Asyaya (Anadoluya) doru g kollar yolladlar (bir teoriye gre, Mezopotamya uygarl ilk Gneydou Anadoluda atalhykte balad, Orta Douya, sonra da Anadoluya yayld). n Asyadaki n-Trkler (kutsal kitaplarda Hatti adyla geer) birok site-devletler (Alacahyk gibi) ve parlak bir Tun medeniyeti kurmular, Orta ve Gney Anadoluyu Anayurt haline getirmeye balamlardr. Ege kylarnda n Trklerden saylan Lidler (Lidya) ve Likler (Likya) ise Bat Anadoluyu yurt edinmilerdir (Lidler M.. 546ya kadar Egede egemen olmulardr). Marmara blgesinde ve Balkanlarda ise, gene n-Trk kkenli olduklar tahmin edilen Pelajlar anakkalede Truvay kurmulardr. Ancak M.. 2000lere doru Hint-Avrupa (Aryen) kkenli Nezitler ve Luvitler Hitit olarak tarihe geen ndo-Cermen bir kavim Kafkaslardan Kuzey Anadoluya girmi ve az zamanda dank Hattileri egemenlii altna toplayarak Anadolu yurdunu n-Trklerden alm, Hitit mparatorluu yapmlardr. M.. 1200lere doru, bu sefer Balkanlardan yeni Hint-Avrupa aknlar (Akalar, Frikler, Helen-Grekler) Hitit mparatorluunu kertmi, o topraklar kendi yurtlar yapmlardr. Truva da Akalar tarafndan alnp yklmtr. (M.S. 1000lerde Ouz-Seluklarn Anadoluya gedip yerlemeleriyle Anadolu topra tekrar ve bugne kadar Trk yurdu olacaktr). M.. 1000lerin kargaas ve basklar sonucu Egedeki n-Trk Lidlerin Turska adl denizci boylar M.. 1000lerde Akdenize alm, bir kol talyann kuzey batsna yerleip oralar Etrrya (Etrsk-eli) adyla yurt edinmilerdir (Balkanlardaki n-Trk Pelajlar da talyaya Kuzeyden girip Etrryada Turskalarla birlemilerdir). talyann byk bir blmnde egemen olan bu Etrskler M.. 400lerde Ltin talyotlara yenilince talyadaki n-Trk yurtlar da son buluyor. Egedeki Lidlerin bir baka Turska kolu, belki talyaya gidecek olanlardan daha nce denize alyor, M.. 1100lerde Amerikaya (Meksikadaki Vera Cruze ayak basyor ve orda Olmek ad altnda byk bir uygarlk balatyorlar. Etkileri Meksikadan Peruya kadar uzanyorsa da bin yl iinde yerli Kzlderililerle karp kimliklerini kaybediyorlar. VI. Arap lkelerinde: Tarih devirlerde ve slamiyetten sonra Suriyea ve Msrda hakimiyet kuran Trkler artk n-Trk deil, lk-Trklerle kaynap Trk kimlii tayanlard. Bu Arap lkelerinde, Osmanllar dahil, kurduklar egemenlikler ve devletler olmusa da buralar Trk yurdu olmamtr. C. lk-Trklerin Yurt Kurmalar M.. 2500-2000 yllarnda Altay dalarnn yayla ve eteklerinde dnyaya gelen lk-Trkler, douda komular Sinid rkyla (Mool, Tunguz, Manu, inli), batda da Hint-Avrupal kavimlerle mcadele halinde olmulardr. Neticede, bugn Moolistan denen blgeyi kutsal saydklar tken-

602

Orhun havzasn da almlardr. Altaylardan Urallara kadar uzanan Gney Sibiryada HintAvrupallarda (sonraki adlaryla Slavlardan, Cermenlerden) ve Fn-Ugurlardan ele geirmilerdir. Yerinde kalan bu kavimlerin aristokrasini ve kral tabakasn oluturmulardr. Hyung-nular, Hunkunlar, krali skitler (Royal Scyths-Saka). Bylelikle bu topraklar da Trk yurdu olmutur. in devleti glendike lk-Trkler kuzeyden aknlar yapm, in Seddini defalarca ap inin en, i slaleri olarak egemen olmu, fakat gene asimile olunca o topraklar (imdiki Sincan/Sinkiang, Dou Trkistan hari) Trk yurdu haline getirememilerdir. Hun imparatoru Mete Yabgu (Bagatur? belki Ouz Han), Trk yurduna sokulup duran Moollar yenerek onlar Kuzey-dou Sibirya ormanlarna srmtr. M.S. 4.-5. yzyllarda Hunlar blmnce Bat Hunlarndan Atila Avrupay hemen hemen tamamen fethetmi, fakat Trk yurdu yapamamtr (Macaristanda lnce oras Fin-Ugur vatan olmutur). Uzak Douda Moollar tekrar Orhun nehri ve Baykal gl civarna girmi, bir ara Avar adyla Trkistan topraklarnda da yurt tutmulardr. Fakat Tanr dalarndaki n-Trklerle lk-Trklerin, karm olan Trkler (Gktrkler) onlar yenip tekrar Trk Yurduna sahip olmulardr. Onlarn devrinde Trk Ata yurdu Orhun/Baykaldan, in Seddinden, batda Ural dalarna, ran snrna ve Kafkaslara kadar uzanyor, kuzeyde Sibirya, gneyde de Afganistana kadar ok geni bir alan kaplyordu. Bu genilemi yurtta bir ekirdek Atayurt vard, o da Trkistand. Trkistan corafya kavram dou edebiyatnda 6. yzyldan beri kullanlmtr. ngilizler bu kavram 19. yzylda Bat literatrne sokmulardr. Trkolog Prof. Dr. Baymirza Hayit Trkistann dalarn yle tasvir eder: Buras, Humboldtun Asyann sviresi diye anlatt Altay dalar, dier taraftan eski Trklerce Tanrda olarak tannan Tiyanan dalar ve bir dier ad da Dnyann Dam olan Pamir dalar ile evrilidir. Bu suretle Orta Asyann bir parasn tekil eden Trkistan, corafya bakmndan Asya iinde merkez bir yer igal etmektedir.27 *** Maverannehir, Trk yurtlar konusunda Altaylar ve Tanr Dalar kadar nemli bir corafyadr. Kagarl Mahmud (1071-1073), en eski devirlerde burasnn tamamen Trklerin yurdu olduunu, daha sonralar ranl glerin arttn belirtir. (III. sah. 111). Kitab- Divan Lugat-it Trk adl mehur eserinde, Trkistan dnyann merkezi olarak gsteren bir harita yaynlam ve yce tanrnn Trkleri bu merkeze bir misyonla yerletirdiini, hadislere dayanarak yazmtr.28 ngiliz tarih felsefecisi Arnold Toynbee de buna benzer bir gr ileri srmtr: Trke konuan uluslar, bu 1200 yl boyunca (M.S. 4. yzyldan 17. yy.a kadar), farkl uygarlklarn karadan balantsn, bozkr gleriyle kontrol etmilerdir. Gama (Vasco de Gama) ncesi dnyasnn merkez yurtlarndan Trkler, atlarn koturup fetih stne fetih yaptlar: douda ve batda ve gneyde ve kuzeyde: Manuryaya ve Cezayire,

603

Ukraynaya ve Dekkan Hindistana!.29 Bu merkez yurttan uzakta olan tken-Orhun blgesi hakanlarn kutsal topraklaryd. Ancak, Hunlarla balayan Batya kay, Gktrklerden sonra merkez yurtta toplanma sonucu doudaki yerler Moollarla dolmu, Cengizle birlikte Mool lkesi Moolistan olmutur. Prof. B. gelin dedii gibi, artk oralara Trklerin anayurdu demek baka, Trklerin mukaddes bakenti demek ise daha baka oldu.30 Cengizhan soyca Trkt, fakat eveyleri (Moollar) Trk yurtlarna sokmutur. Tarihin en muazzam imparatorluunu kuran bu Trk-Mool mparatorunun lmnden sonra Orta Asyada, Orta Douda ve Yakn-Dou/Anadoluda oullarnn ve torunlarnn egemenlii hemen Trklemitir; Orhun blgesi hari, o topraklar gene Atayurt ve yeni Anayurt (Trkiye) olarak tarihteki yerini almtr. Hazar-Aral gl ve denizleri blgesini yurt tutmu olan Ouzlar (ou n-Trk/Saka kkenli, gerisi lk-Trk Hunlarn torunlar) bu yurtlarndan gp Maverannehire gelmilerdir; orada Mslmanl kabul edip dier Trk devletlerini (Gaznelileri, Karahanllar) yenmi Orta Dounun mutlak hakimi olmu, 1072de Malazgirttede Bizans yenip Anadolunun kilidini amlardr. O tarihten sonra 1 milyonu aan Ouz-Trkmenleri Anadoluya gm, byk bir ksmn yeni Anayurt haline getirmilerdir. Anadolu Seluklular Hallara kar yeni vatanlarn koruyabilmi fakat 1243te Cengizli/lhanllarn egemenliini kabul zorunda kalmlardr. 13. yzyln balarnda Kay airetinden Osmanllar da Anadoluya gnce bu topraklar tek bir bayrak altnda birlemi, stanbulu da alarak anayurdun kalbi haline getirmilerdir. Avrupada, Viyanaya kadar ilerleyip birok lkeyi ynetimleri altna almlarsa da Kerkk, Hatay, Kbrs ve Trakya hari dierleri Trk yurdu olamam, Osmanlnn kyle ayrlmlardr. 15. yzylda Trk hakan Babrn Afganistan ve Hindistan fethetmi, Safeviler ve daha sonraki Trk boylar randa egemen olmular, ancak bu lkeler de Trk yurdu olmamtr. Bugn Trk Atayurdu ve Anayurdu, Dou (in) Trkistanndan Edirneye, Kbrsa, Hataya, Kerkke ve Karadenizin kuzeyine (Krma) kadar uzanan ok geni bir sahay kaplar. III. En Eski Atayurt / Trklerin Esas Doum Yerleri Trklerin Sar Mool kkenli olduuna inanan veya byle bir pein hkmle hareket eden baz tarihiler, Trklerin esas doum yerini Uzak Douya, Moolistana ve Altaylarn dou yakalarna koyarlar. Aksine, Trklerin Europoid/Beyaz olduu kanaatini besleyenler Ural dalaryla Aral gl arasn beik addederler.

604

1. Uzak-Dou Tezi: a- Dil asndan yer tespit edenler: Altaylarn dousu Wiedeman (1838), Radloff (1891), Ramstedt-Kingan/Kadrgan dousu (1928), Ligeti (1940), K. H. Menges 90. boylamn dousu.31 b- in kaytlarna gre yer tespit edenler: Klaproth (1824), Hammer (1832), Castren (1848), Schott (1849), Vambery (1885), Asistov (1896), oberhummer (1912), E. Posker-Baykaln dousu (1924),W. Koppers. Baykaln Gney bats (1937).32 2. Gney Trkistan: Krgz bozkrlaryla Tanrdalar veya Altaylar aras tezi: G. Almasy (1902), etnolojiye dayanarak O. Menghin. Altaylarla Krgz bozkrlar aras, (1937)33 3. Bat Yn Tezi: Sanat tarihisi Strzygowsky (1935): Kuzeybat Asya, Zichy. rtile Urallar aras (1938)34 4. Avrasya/Aral Gl/Aral-Tanrda Aras Tezi: Z. V. Togan (1928 ve 1946), Nemeth Gyula (1934), Necip ok (1943), J. P. Roux (1984 ve 1999-2001).35 Bu zt tezler kargaas, az nce belirttiim gibi, tek bir bilim disiplininin penceresinden bakmaktan ve nce pein hkmle yola kp sonra bunu hakl karacak deliller toplama hatasndan douyor. Sadece kimi dil-lenguistik verilerine, kimi in arivlerine, kimi etnolojiye/kltre, kimi de arkeolojik-antropolojik bulgulara bakarak hkm veriyor: Fili anlamaya alan krler fkras gibi. Zt iddialarn baka sebebi de, baka rklardan farkl olarak, Trklerin bir deil, iki doumla ortaya km olmas tezinin iyi bilinmemesinden. Eer n-Trklerin M.. 9000-7000lerde Ural dalaryla Aral gl arasnda doduklar, lk Trklerin ise M.. 2500-2000 arasnda Altay dalar arasnda dnyaya geldikleri kabul edilirse, sorun zlebilir: ilkinden Azyanik tabiredilen SmerElam kavimler; ikincisinden de Hyung-Nularn (ve atalar Afasayevo/Andronovo insanlar) bozkrlarda at oynatt anlalrsa, zt iddialar ok kere badam olur. O iki soyun iki ilk yurtlar tezi de eliki deil, gereini ifadesi olur.36 *** Bu iki lk Ata-Ana Yurt yle zetlenebilir: 1. n Trklerin Doum Yeri

605

Kagarl Mahmudun da iaret ettii gibi, Balka ve Aral glleri, daha dar olarak rti-Talas nehirleri aras bir yerde. Bunu dorulayacak arkeolojik-antropolojik kant yok. Trklerin ok eski efsaneleri k tutabilir, bir dou mitolojisine gre Trklerin ilk atasn dii bir kurt Batda byk deniz (herhalde Aral gl) civarnda beslemi, sonra da uup onu kucanda douya gtrm.37 Bir baka delil, Ural-Altay ailesinden olan Trkenin ok eski lehesi batdaki uvaann FinUgur dillerine daha yakn, doudaki Moolcaya daha uzak oluudur. uvalar ise dn de, bugn de Avrasyann Bat blgesinde yaamlardr. Bugn Sibiryada yaayan Yakutlarn bir ad Sakadr. Yakuta da paleo-Trke bir lehedir, Sakalar da tarihte Trk yurtlarnn dousunda deil, batsnda yaarlard. Etnolojik bir baka husus da, Trklerin Fin-Ugur kavimlerine yaknldr. Onlarn ilk yurtlar ise Ural dalarnda ve Karadenizin kuzeyindeydi. Rasonyi de bunu, Aral gl civar olarak teyid ediyor (a.g.e., s. 3) Kroeber ise, Hint-Avrupa dillerindeki izlerden hareketle daha Baty gsteriyor (a.g.e., s. 212). Nihayet, n-Trklerden Smerlerin ilk yurdu Mezopotamya deildi; pek itibar grmeyen denizden (Krfezden) gettikleri tezi bir yana, galip kanaat kuzeyden, Hazar denizini dolanarak geldikleri eklindedir. Reideddini kaynak gsteren B. gel (a.g.e., s. 56, 59), Isk Gl-Aral Gl arasn kabul ediyor; Talasa kadar (s. 60). Btn bunlar, n-Trklerin Altay ve Tanr Dalardan uzakta Batda, Ural dalaryla Aral-Balka glleri civarnda aramak gerektiini gsteriyor. Yl da M.. 7000-5000. 2. lk Trklerin Doum Yeri Altay dalarndan batya doru uzanan ve Gney dou Sibirya olan bozkrlar, lk-Trklerden Hyung-Nu ve Hun-Kun kavimlerinin ilk grndkleri topraklardr (M.. 2000ler). Burada arkeolojikantropolojik kantlar da var: Brakisefal olan, fakat dier zellikleri belirsiz Afasayevo fosilini (M.. 3000-1700) takiben tam lk-Trk tipinde ve brakisefal Andronovo fosili38 hep bu blgede bulunmutur. lk Trklerin sonraki grnmlerinde hafif gzekiklii bir dou (proto-mool) etkisine iarettir. Trklerin, Ural-Altay dillerinin orta yerinde (Fin-Ugurcaya da Moolcaya da akraba) oluu, hi olmazsa bir kolumun en eski alarda doulularla komu olduunu gsterir. Kltr tarihi de Moollarn ilk belirdikleri alarda onlarn Trklerden ok ey (ata binme, giysi, Trk okuvb.) alm olmalar, eskiden beri komu olduklarn anlatr. u halde lk-Trklerin doum yeri, Altaylar olmaldr. Bu tez ilerde daha baka delillerle de takviye olursa, Trklerin doum yerini kh douda, kh batda ayn kuvvetle gsteren iki tarafn da hakl olduu ortaya kacaktr. Etrsk Uygarlnda Trk zleri Etrsk

606

Medeniyetinin Tarih indeki Yeri ve nemi Uygarlk tarihilerini asrlardr en ok meraklandran, heyecanlandran ve ilgilendiren (Sumer, Msr, Girit, Etrsk, Olmek-Maya-nka gibi 3-4 medeniyetten biri de talyadaki Etrsklerinkidir. Roma uygarl ve imparatorluu balamadan yzyllarca nce, talyann Kuzeybat blgesinde (Etrryada) dier Latin ve ndo-Cermen talyotlara benzemeyen bir kavim yayordu. Kendileri adlarn R-Asena (Kurtsoyu) olarak biliyor, talyotlar ise onlara Tir-hen ve E-trsk gibi isimlerle tanyorlard. Balarnda Tarquin ve Tarquan eklinde sylenen bir kral slalesi vard ve bunlarn iki prensi karlp Tiber nehrine salverilmi, bir dii kurt Roms ve Romuls adl bu iki kardei emzirip bytm. Byynce Roma adn verdikleri bir ehir kurmu, oalmlar, bir ara da surlarn dndaki Sabina talyotlarnn kzlarn karp remiler. Romallar uzun sre Etrsk tarkanlarna tabi olmu, M.. 309da bakaldrp M.. 200de Romallar talyada tek egemen g olarak kalm. Ancak kltr ve medeniyetlerinin ou (dii kurt heykelleri dahil) Etrsklerinkinden alnt veya etkili olmutu. Etrsklerin medeniyeti Akdenizin en parlaklarndan biriydi. W. Brandeistein, sann doumu sralarnda Etrsk dili ortadan kalkm ise de kltrel mahsulleri bugne kadar etkili olagelmitir.39 diye yazyor. Bugne kadar devam eden teknolojik nclklerinden biri de Roma bakentinin hala kulland yeralt kanalizasyon sistemidir.40 Van Loon, Egeden geli teorilerini inceledikten sonra, Geli sebepleri ne olursa olsun, Etrskler tarihte ok byk bir rol oynamlardr. Eski medeniyetlerin polenlerini Doudan Batya tadlar. Kuzeyli bir halk olan ve bildiimiz gibi ilkel seviyede bulunan Romallara mimarinin ve sokak inaatnn ve sava tekniinin ve sanatn ve yemek eitlerinin ve tbbn ve astronominin ilk kurallarn bu Etrskler retmitir.41 Etrsklerin Roma medeniyetine dier katklar arasnda tarmda ve madencilikte ileri teknoloji, ileri deniz tamacl, tart sistemleri, hidrolik mhendislik vard.42 Buna ilaveten ayn kaynak, Etrsklerin daha il gelilerinde medeni hayatn aniden iek atn ve ondan evvel talyada mevcut Villanovan Demir ann ilkel yaayyla tam bir tezat oluturduunu yazyor (a.g.e., 66). Etrsk tanrs Tinia Romallarca benimsenmi, fakat deitirilip Zeusa benzetilip Jpiter olmutur.43 Etrsklerin Menei A. Farkl Tezler Bu konuda 3 teori vardr: 1. Etrskler, Bat Anadoludaki Liklerin ve Lidlerin Turska koludurlar ve M.. 1000 tarihlerinde deniz yoluyla talyaya gelip44 yerlemilerdir. Hint-Avrupa veya Semit kkenli deildirler. Ural-Altay

607

grubundan olabilirler; 2. Etrskler Alpler ve Balkanlar yoluyla talyaya kuzeyden girmi ve Etrryaya

yerlemilerdir.45 Muhtemelen, Truva Ii de kuran Pelajlarn bir koludur. Hint-Avrupal ve Semit kkenli deildiler; 3. Etrskler hibir yerden gelmedi, en eski alardan beri talyada yaayan bir kavimdiler. Daha sonra talyaya giren Hint-Avrupal talyotlarla kararak tarihi Romallar olmulardr.46 talyan arkeolog ve antropologlarn ou 2. ve 3. teoriyi destekliyorlar; fakat Dyonisusten beri Etrsklerin Ege kylarndan deniz yoluyla gettikleri, klasik kaynaklarda kantlarn fazlal dolaysyle, arlk kazanyor. Gene de, Kuzey Anadolulu-Trakyal bir grup Ural-Altay kkenli Pelajlarn da talyaya kuzeyden girip Etrryada Egeden gelme soydalaryla karm olmalar, buna ait delillerle desteklenebilir. Her iki ekilde de Dou Ural-Altay kkeni sz konusudur. 3. Teoriye gelince, tek bana Etrsk varln izah etmesi imkan ddr. Fakat denizci ve Balkanl Ural-Altayllar gelmeden nce Etrrya corafi blgesinde eski bir kavim de herhalde yayordu ve yeni gelenlerce asimile edildiler. talyal Etrsk halk byle olumu olabilir. B. Trklerle likiler 1. Adlar: Trklerin adlar blmnden deindiimiz gibi, zellikle Hint ve Msr kaynaklarnda Trk ad Turska, Turuka, Tursk ekillerinde ifade edilirdi. nl Etrskolog J. H. Breasted, Msrllarda t-r-s sesinin Yunancada T-r-r eklini aldn ve Etrsklerin dier ad olan Tyrhenin bunlardan trediini belirtiyor.47 Etrsklerin, Romallarn ilavesi olan E kaldrlnca, Trsk ad ortaya kyor. Tuska da (r) ve (s) mbadelesine uram Etrsklere ait yer ismidir: Tuskani Kral ve Tanra Adlar sim konusunu derinliine inceleyen E. Richardson48 Tirsen (oi) ekli an Greke olmayan ve prens anlamna gelen Turanos kelimesinin bozulmu ekli olduunu ve Etrsklerin ilk yurdu olan Ege-Lidya blgesinde Turan adl bir yer bulunduunu, Etrsklerin de bir tanralarna Turan adn verdiklerini belirtiyor. (a.g.e., nsz, s. 7) Tarkan ad ise Etrsk krallarn slale ismi olup ilk olarak TAGES efsanesinde geiyor: Tyrenusun kardei veya olu Taron, Tages adl bir hayalet grr ve sonunda Tarkinya blgesinin kral olur.49 Orta Asya Trklerinde de Tarkan (prens) adnn mevcut olduu malum (Trkiye Trkleri de hl bu ad takyor). 3. Tanr, Totem ve Kutsal Hayvan Ad

608

Diikurt Rasenna bunun semboluydu. Romann Etrsk prenslerince kurulan efsanesinde de dii kurt vardr ve bebek emzirmesi motifi Gktrklerinkinin ayndr. Bunu ileyen heykelleri her yere dikmilerdir. Romallarn R ilavesi kalrlrsa, Asena ad kar ki, bu da slam ncesi Trklerin dii kurt sembolleriydi. ine giren u (inin eu slalesi) Trkleri de Asena-Aina adl bir aileden geldiklerini sylerlerdi.50 Etrsklerin en ulu tanrs Tinia, kelime kkeni olarak Tindir; Smercede ve Dou Trkede tin ruh demektir. Smer ve slamiyet ncesi Trklerin tanrsnn eski sylenii de Tingiz, Tengir ve Tengri eklindedir (R. O. Trkkan). Cengiz Hann soyad Bor-cinann Br/Kurt-Ainadan tredii anlalmtr.51 4. Dil Yaplar Orhun yaztlarn zm olan Danimarkal dilci Wilhelm Thomsen, dil akrabaln bulmak iin kelime -vokabler- benzeriklerine tam gvenilemeyeceini, nk pek ok etkinin ve alntnn sz konusu olabileceini hatrlattktan sonra u kesin kural koyuyor: asl rol oynayan gramer yapsna bakmak lazmdr.52 Smerce konusunda da yaptmz gibi, Etrskeye de byle yaklaalm (Etrsk grameri iin M. Palotinonun The Etruscans adl son eserinin ingilizce tercmesinden, Trke gramer iin nl Trkolog ve lenguist Jean Denynin Grammaire de la Langue turquen 1921 basksndan ve Adile Aydann eserinden53 yararlandm.) Gramer ve Sentaks Dil yaps olarak Trke de, Etrske de, Bklm (Affluxion) dillerden (yani Hint-Avrupa veya Semitik) deil, Eklemeli/bitiik (agglutinant) yapl olanlardandr. Ama Ural-Altay ailesinin btn mensuplar (Finceden Moolcaya kadar) bu zellii tar. Tr (janr) ve artikel yokluu, fiil ekimlerinin edatlarla yaplmas, n ek yerine son ekin (hem de yapk olarak) kullanlmas, sfatlar isimden sonra deil nce gelmesi gibi zelliklerde Ural-Altay dillerinde ortaktr. Yani sade Trkeye has deildir. Fakat Trkeyle Etrskenin kendi aralarndaki zellikler bakadr. - Etrske Larth-al-i-la (aslnda kesiksiz). Bir isim ve 3 ekten oluuyor. Trkede (gene kesiksiz okuyun): komu-lar-n-ki. - Etrskede sfatlar son eklerle belirtilir. En sk kullanlan da NAdr. Trkede eskiden buna sk rastlanrd; modern Trkede (hatta Trkiye lehesinde) hala aynen var: Taparcas-NA, AzarlarcasNA - Bir yerin yerlisi anlamnda, etrkse: RomaL denirken, Trkede Roma-L ekli kullanlr. (bu rnei yorumlayan A. Ayda, Etrsk yazsnda ok kere nl (sesli) harflerin yazlmadn hatrlatarak, Trkedeki sesli harfle biti farknn bundan ileri gelmi olabileceini yazyor. Gene de

609

benzerlik aikr. - oul eki iin; Etrskede AR veya ER, trkede LAR veya LER konur. Carra de Vaux, Etrskenin, Trkedeki Lyi yazmadan oul yap, Trkede bunun sonradan kan bir ses kolaylndan domu olabilir54 diyor. Hakl olabilir, nk modern Trkede hala Lsiz oullara rastlanyor: er er; onar onar. Daha ok benzerlik var. Mesela Etrskede mekn eki VolsiniTHE, Trkede zmirDE veya meslek belirtici etrske thi, tre ci (uva lehesinde zi) gibi. Ve fiillerde, kelime sralamasnda vs. vs. Richardson, eitli iddialar gzden geirdikten sonra u sonuca varyor: Etrskenin bir HintAvrupa dili olduunu sanan ilim adamlar hatalarn anlam, yap bakmndan Ural-Altay diline yaknln kabul etmilerdir. Hatta Roma adnn bile eski bir Etrsk kelimesinden trediini kantlamlardr. (a.g.e., s. 24). Prof. Lissoner de bu sonucu doruluyor: Etrskenin dil yaps dolaysyle Ural-Altay dil ailesinden olduu artk phe gtrmez. Buna talyan Etrskolog M. Pallotino da55 Braasted de56 katlyorlar. Kelime Benzerlikleri Kelime benzerlikleri Thomsenin dedii gibi her ne kadar fazla gvenilemezse de ayn veya ok yakn ses ve hele anlam olarak ok sayda grlyorsa, delil olarak kabul edilebilir. Bir vekiller talyada eli olan Etsskolog Adile Ayda, rastgele 40 kadar kelimeyi rnek gsteriyor. Bunlardan 28ini zorluksuz kabul edebilirim. nceleri, tereddtle karladm ben anlamna gelen Etrske mi ve mini szleriydi. Trk lehelerinin ounda ben yerine men kullanlr; Smercede de, Etrskede de bu yledir. Fakat ndo-Cermen dillerinde de benzer bir durum olmas (me, moi) kafamda soru iaretiydi. Ancak Prof. Koppers, ndo-Cermenlerin Trklerden etkilendiini belirtmesi (bkz. Sumerce blm) soru iaretini kaldrd. A. Aydann 28 iyi rneinden bir ka (dikkat: latincede C bizim K gibi okunur). - Avgur =Uur - Cam (kam) =Kam (aman) - Templ (um) =Tapmak, Tapnak - Aegr =Ar - Curul (i) =Kurul

610

- Atta =Ata - Apa =Apa, bykbaba - Begoe =Be, Bike - Cap (e) okunuu = Kape = Kap, Kapak - Anan (c) =Onun (g) - Tarquin (us) =Tarkan - (R) asena =Asena (dii kurt) - Tepe =Tepe, Tepe.. vb. - Ani =Ana Kzlderili dillerindeki hem Etrskeyle, hem de Trkeyle ortak bir iki kelimeyi de ekliyeyim: Tepe/Tepeg/Tepeu (Orta ve Kuzey Amerika Kzlderililerde)= TEPE Kapana (Ak-Kapana) (Orta ve Kuzey Amerika Kzlderililerde)= KAPI Kapak-tokon (Aymara-nka Kzlderililerinin Kapal Yurt efsanesi)

Kzlderililerde, Etrsklerde, Trklerde ayn okunu ve ayn anlam tayan bu szckler, binlerce yldr yokolmayan delillerdir. 5. Antropolojik ve Genetik Yaplar (Irklar) Bunu drt trl tespit etmek mmkn oluyor: a. Mezarlardan kan iskeletlerin lmyle (kafatas, boy, burun v.b.); b. Tarihi kaytlarda tip tasvirleriyle; c. Heykellerde belirgin zelliklerle (gz ekli, burun, boy, v.b.); d. Etrsklerin yurdunda halen yaayan halkn kan gruplaryla (genetik lmler ise yeni balad). 1. Antropolojik Bulgular

611

Etrsklerin Trklerle ilikisi hakknda yerli-yabanc birok aratrmac (bata Adile Ayda), eitli bilim alanlarndan deliller/kantlar gstermilerse de, antropoloji ouna yabanc bir ilim dal olduundan bu konuda sessiz kalmlardr. Oysa bir toplumun ounluunun fizik yaps en azndan dilleri kadar nemli bir iarettir. Hele mene iddia edilen baka rklara kesin benzemiyorlarsa, ilave bir kanttr. svireli antropolog Prof. E. Pittard, tarih ve rk konusunda en byk uzmanlardan biridir. Bu isimli kitabnda (Les Races et lHistoire), talya yarmadasnn antropolojik yaps olarak drt rk tipi tespit ediyor; bunlardan ikincisi, yuvarlak kafatasl (brakisefal) Homo Alpinusn Etrsk blgesinde yaadn ve dierlerinden farkl olduunu belirtiyor. (Bilindii gibi Trklerin de yzde 92si Brakisefaldir (Yuvarlak bal). u ilgin ve biraz da abartl yorumu yapyor: talyann aydn (entelektel) byklnde damgasn basanlar, gneydeki talyot

dolikosefaller deil, kuzeybatdaki Brakisefallerdir. Hatta askeri g gelitirip talyann birliini kuranlar bunlardr. Cavourlar, Garibaldiler bu brakisefallerden deil miydi?57 oldu olacak, talyan Rnesans ressamlarnn ounun Etssyal olduunu da syliyebilirdi. (... Vinci, Mikal Angelo vb.!) Amerikal antropolog Prof. Roland Dixon, klasik rklar aratrmasnda, Etrsklerin llerini yakmalar yznden58 az fosil ele getiini, tesadfen bulunanlarn da hep kuzeyde, Etrsk blgesinde ve Po vadisinde ele getiini, Alpin ve Pale Alpin brakisefallere rastlandn kaydediyor, daha sonra da, Romann soylu snf aristokrasisini bu Etrsklerin olutuunu belirtiyor.59 Tabirler artabilir; bu antropologlarn Alpin dedikleri, Trklerin de ecdad olan Alp rkdr, Palea-Alpin ise burun ekli biraz farkl Alp soyudur. Fransz antropolog Prof. G. Poisson da Etrsk blgesinde llerini yakma gelenei yznden az iskelet bulunduunu kaydettikten sonra, Heredotu teyiden Etrsklerin Anadoludan geldiklerinin fiziki delillerini gsteriyor.60 Hele Prof. Calvin Kephart, Etrsklerin soyunu apak Turanl ve Trk tabirleriyle tanmlyor,61 hatta kklerini Smerden Bat Anadolu, oradan da talya olarak iziyor (302-303). Bir baka Amerikal antropolog Carleton Stevens de Etrsk mezarlarnda bulunan kafataslarnn lmleri yoluyla Bat Anadolu Alp rkyla balant kuruyor.62 2. Kan Gruplarnn Anlam Bugn Etrsk yresinde yaayan Toskana halknn kan tahlili sonucunun onlar Bat Anadoluda yaayan Trklerle balantsn kuran A. W. Bijwankn raporunu zikredip63 bu rk/kan izgisini kapatalm. 3. Heykellerin Anlatt

612

Heykellerin lmleri de yuvarlak kafatas, dz burun ve badem gz ekliyle, Hint-Avrupa kkenli dier halklarn uzun ba (dolikosefal) ve dz gz ekliyle farkllk gsteriyor. Roma Mzesindeki lahit zerinde tam boy kar-koca heykelinin tipi tamamile asiatic olup, bunun birok Trkn badem gz tipiyle ayndr; Romallara benzemeyileri mzeyi gezenleri hayrete drmektedir; (M.. 530 ylna ait).64 u bstler ve heykeller de ayn tiptendir: Hermes (M.. 510, byklar da Hunlarn uzatt trden);65 Apollo (ayn yl, ayn mze), Maenad kafas66 ve nihayet, M.. 490a ait bir sava ba67: Bu bst, Hun usul sarkk by ve nka (Kzlderili)lerin sava mifer ekliyle ilgintir. Floransadaki Etrsk mzesinde de bu tip heykeller ve bstler doludur. Buna ramen ekik gz zelliini sergilemeyen pek ok Etrsk bst varsa da, Trklerin bir koldan aralar olan Alpinlerin dz gzkapakl olduu ve bugn de Bat Trklerinin: 42.77 kadarnn bu tipte olduu unutulmamaldr. Zaten o bstlerin de kafa lleri dierleri gibidir. 6. Kltr zelliklerinde Benzemeler Kadnn Mevki: Etrsk toplumunda kadnn yksek mevkii vard. Eve de kapal deildiler. Dini trenlere, yarlara, temsillere, ziyaretlere kocalar ile birlikte giderlerdi. Buna baka milletler, mesela Yunanllar ok aard.68 slam ncesi Samiler (Araplar) da. Evli iftlerin scak ilikisini, az nceki lahit-st karkocann heykelleri ne gzel canlandryor! slamiyet ncesi Trk trelerinde de kadn eve ya da adra kapank deildi, hatta kaanlar bile tahtta elerini yanlarna oturturlard. Bitiik Oklar Sembol: Romallarn blnmezlik kuvvettir anlamnda bitiik uzun oklardan oluan bir sembolleri vard. Fascie denilen bu simge 20. yzylda Musolininin Faistlik amblemi olmutu. Asl Etrskt ve boylar oklarla temsil edilirdi. Trklerin Ouz Kaan da oullarna, ayr oklar kolaylkla krdktan sonra bitiik ok demetini alm ve nasl krlamadklarn, onun iin de Ouz boylarnn (oklarnn) birleik kalmalarn tavsiye etmiti (Bozoklar ve oklar byle olumutu.69 Mzik: Bildiim kadaryla Etrsk mziinden rnekler bulunamamtr. Fakat Etrskolog A. Ayda, franszca kitabnn bir dipnotunda, Toskana (yani Etrsk blgesi olan, bugnk talyann ili) kylerini gezerken, bugn bile TURKNA denilen trkler okunduunu duymu (a.g.e., 196). At Kuyruu: Floransada Tarquiniada Etrsk mzesinde, kuyruklar dml bir ift at heykeli grdm. Kuyruklarn byle dmlenmesi, Osmanllar dahil, Trklerin geleneklerindendir. Al Rengi: Etrsklerde krmz renk kutsald. Bu, Romallara geerken, mor rengi ne geip al ikinci srada kalm. Trklerde, yalnz Osmanl ve Cumhuriyet devirlerinin bayraklarnda deil, Trkmenistanda akmakl Ta Kalkolitik ann evlerinin, duvarlarnda ve in kaytlarna gre Hunlarda krmz renk kutsald (Eberharda gre ehren yani derince yogunca sevilirdi. Gk mavisi ve turkuaz renkleri Gktrkler zamannda sevilir oldu).

613

Sanatta Hayvan Stili: skit ve Altay Trklerinin gereki stilde hayvan sluplar hakknda M. . Artamanov70 ile Nejat Diyarbekirlinin71 kitaplarndaki resimlerle, Etrsk mzelerindeki hayvan heykellerine ve Raymond Blochun kitabndakilerine bakmak, akrabal anlamaya yeter. Kutsal Kular: Hem Trk (Yaratl), hem de Fin (Kalavela) destanlarnda dnyann yaratl srasnda tanryla birlikte yannda uan kutsal ku Etrsk mitolojisinde de vardr. Trklerin-Yakut boyu amanlarnda, Kzlderililerin -aynen bizimkilerine benzeyen- yaratl destanlarnn sonunda, hatta Hac Bekta Velinin kua dnmesi efsanesinde, baz kular insanlarla yaratclar arasnda arac ve yardmc rol oynarlar.72 Ayn rolde kular, Etrsk mitolojisinde de tpatp vardr.73 Ve dier: Ouzlarn 24 boyu ile Etrsklerin 12x2 esaslar, kuyumculuk ve ynlere ait huzafeler... vb. Bukadar ayn yerde kesien delil izgileri Etrsklerin Trklerle ilikisini fazlasyla kantlyor.

1 2 3

A. Fera Uzmay-nan, Trk Tarih Tezirinin Ana Hatlar, 1934. Dr. Afet Uzmay, Trkiye Halknn Antropolojik Karakterleri vs. Belleten, C. IV, 13, s. 43. Yakn ark, Uzak ark (. Gnaltay) Trk Antropolojisi (. A. Kansu) Anadolu n Tarihi

(H.C. ambel). 4 1917de Rus arl dalrken oradaki Trk topluluklar Kazann UFA kentinde toplanm,

bir ksm (iddiaya gre S. Maksud) Rusyadan bsbtn kopmadan dini muhtariyetin yeterli olacan, baka gruplar ise (Z. V. Togan) siyasi bamszlk tezini savunmulardr. Bilahare, Sovyetlerin kurulmas ile her iki profesr de Atatrkn himayesi altnda Trkiyeye iltica etmilerdir. Dr. R. Galip baka bilgiler ileri srm, Togan yznden Trk Birliinin kurulamadn Turanc bir heyecanla ileri srmler, Atatrk de dinlemitir. 1939dan sonra Z. V. Togan Trkiyeye dnm, Trk hareketlere katlm, nn devrinde tutuklanm, fakat beraat etmitir. (23ler olay) 5 Bu konunun daha geni ekilde ilenii u eser ve yazlarmda bulunabilir: R. O. Trkkan,

Turks in Retrospect, 1956, New York; Turkish-American Encyclopedic Digest, C. I, 35, 1971; Biz kimiz 1989, Sh. 15; Trk 2000 P., 1992, s. 10+Yaykur derslerim, 1976. Ayrca, Z. V. Togan, L. Rasonyi, C. Anadol, B. gel, . Kafesolu gibi yazarlarn Trk Tarihi zerine eserlerinde ve Trk Dnyas El Kitab ile TRK (1966) ve slam (1974) Ansiklopedilerinin TRK maddelerinde etrafl bilgiler verilmektedir. 6 Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, 1946, s. 37 (Ayrca, Turfan Kooda bulunan

Uygur belgelerinde de Trk-Uygur anlamnda TurusKa eklinde yazlmtr). J. Marguart Turukha=Trk Die Chronologie der alttrkischen Insehriften, 1898.

614

Etrsklere Romallar Tuski ve Turscum, Grekler ise Tursenoi ve Tur-hanoi diyorlard

(Poly Real-encyclopdie der Klassichen Altertums-Wissenschaft, VII, s. 1909). 8 9 10 11 12 13 Pliny-vi 13, Mela, DeSitv Orbis 1.21 (rkae dedii Bulgarlar iin de geiyor). Th-Birth Rhenisches Museum-F. Phil.n.F. 1896, C. 51 s. 516. A. Ayda, Les Etrusques etaient des Turcs-Preuves, 1985, s. 335. Prof. Hasan Cemil, 1. Trk Tarih Kongresi, s. 211. Z. V. Togan, a.g.e., s. 36, 37. Bat Trkistanda Harezmde geen Saka-Trk ve Med Savalar ehnamede ran-Turan

savalar olarak geer. 14 15 16 Turkudur. 17 18 Trk Tarihi zerinde Toplamalar, 1935, 1. Blm, s. 6. Kitab-ul Cumahir, Krenkov, Haydarabad, I, 205. Gazneli tarihilerde (Gerdizi, Beyhaki) . Kafesolu, 1976, Prof. M. A. Kymen, A. Alpman, Salim Koca, . Cansz v.b. Dr. Breasted, Etruscans, s. 462, ayn gzlemi yapmt. lk Trklerin de bir koldan atalar olan Ural-Altayl Finlerin lkelerinde bir blgenin ad

ayn fikirdedir. (F. Smer 51) 19 20 21 Divan Lugat-it-Trk, Besim Atalay Tere. III, 412-416. el-Bidyevs. Kahire 1348, XII, 48 (F. Smerden). Jean Deny:Grammaire de la Langue turque, 1921, s. 236 ve Minorsky-Hudud ul-lem

notlar s. 311. 22 Bir konuya Dnden yani balangcndan balamak adettir, (konumuzla ilgili olarak da en

eski Anayurttan) Fakat yeni psikoloji aratrmalar bilakis en yakn zamandan balamann konuyu daha sarahatla kavramaya faydas olduunu ortaya karmtr. Kolay grlenden, bilinebilenden hareket edilince, sisler iinde olan balanglar adm adm daha kolay farkedilir. (Dr. D. F. Pennington, A Memorease, Tor Educ. nc.) Ayn anlatm plnn Prof. J. P. Rouxun Histoire des Turcsde de nerdiini grrz, (1984, s. 27). 23 24 H. Vambery, Das Trkenwolk, Leipzig. Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan, Kazakistan.

615

25 19. 26 27

R. O. Trkkan, Trkkan 2000 Antiklopedisi, ubat 1992, s. 13, bkz. Biz Kimiz, 1989, s. 18-

Esir Trkler, 1980, s. 12. Harita, Besim Atalay Trke tercmesinin 2. cildinde (1940-TDK) arap harfleriyle

yaynlanm, bunlarn latin alfabeli karlklar iin bkz. Trk Kimlii B. Gven, 1993, son s. 28 29 30 Civilization on Trial, 1948, Oxfod niv. s. 69-70. Trk Kltrnn Gelime alar, 1988, s. 56. G. J. Ramstedt, 1915, 1928 Journal da la Socit Finno-Orgrenne XIVIII/4. V. Radlov Olsezrations, Tounal Asiatizue, Ligeti Bilinmeyen Asya, C. II, 227, 231. H. Varmbesy, Das Tkenvolk, Leifozig, 1885. E. Parker, A Thousanad Years of the Tartars, 1924. Asistor, Jiveya Starina 1896. Kfapzzolh, Mmoises Rehatif lAsie, 1824. 31 W. Koppers, Pferdeopfer und Pferdekulter und Pferdokultuer und Lingcistik, II, 1936

(ayrca ..... Blenz, Belleten V, 1941) 32 G. Almasy, Zentralasien Keleti Szemle III (1902) O. Menghen, Yungpalolitisehe LXIII, 1928, 1938 33 34 . Gnaltay, Trklerin Anayurdu ve ......... Meselesi, Tarih seminerleri1, 1937. Z. V. Togen, a.g.e., 384 v.s. Necip ok, Filoloji Bakmndan Trkler ve Komular, Ank. Del tacik Fak Dergisi, 1943, IV, 7-18 Nemelh Gyula, Trklerin ......... ae, 1934 ve lk XV, Ankara 1940. J. P. Roux, Historse des Tures, 1984 35 R. O. Trkkan, Trklerin Atalar Trk Dnyas Aratrmalar Haziran 1987 says.

Ayrca, Trkish-American encyclopedic Dig.

616

36 37 38

Z. V. T. Umumi Trk Tarihine Giri, 15. Balk-til-Obi evresi, Tun a: M.. 1700-1200. W. Brandeistein, Etrsk Meselesinin imdiki Durumu, 1937, Massimo Pallotino, The

Etruscans, 1975, s. 182 (baka kulferde de). 39 40 41 42 43 44 Tarih kongresi, s. 219. Hendrick Van Loon, The Story of Mankind, 1938, s. 93. Pallotino, a.g.e., s. 182. Prof. Agnes Carr Vaughann 1964de Smith Collegeindeki konferansndan. Heredotus, (I,, 94) ve Hellanicus (Dyonisustan atfen I, 28). Dyanisus (Halikarnasus) Roman Antiquities (XXV-XXX); Strabo, V, I, 10-11; A. Akerstrm,

Der Geometrische Stil in talien, 1943, s. 1567. Brandeistein, a.g.e.; G.A. Wainwright, The Teresh, the Etruscans and Asia Minoz, Anatolian Studies IX, 1959, s. 197++. 45 46 47 48 49 50 51 52 Trombetti, La Lingua Etrusca, 1928. Etruscans, 1938, Literary Guild of America, s. 462. The Etruscans 1964, Chicago ve Londra, s. 24 ve 368. Vaughan, a.g. konf. zabtlar, 50, 51. B. gel, Trk Mitolojisi, 1971, s. 27. Bkz. Cengiz blm (secere ksm). Academic Royale des Sciences et Lettres de Danemark, say 4, s. 375. Les Etrsques taient des Tures (Preuves), 1985. Etrskler Trk m idi? 1974. Trklerin Atalar, 1987. 53 54 55 The Living Past 1957, sh. 27. Etruscologia 368. A.g.e., 462.

617

56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68

s. 171 ve 176. The Racial History of Man, 1923, s. 141. Dixon, a.g.e., s. 144. Le Peuplement de lEurope 1939, 312, 329. Races of Mankind, 1960, s. 142, 247, 302. R. Blochdan naklen, The Ancient Civilization of the Etruscans, 1969, s. 185. Beinci Trk Tarihi Kongresine Sunulan bildiri, tutanaklar, s. 167. Roma, Musco Nazionale di Villa Giula. Ayn mze. Juno Sospita tapnandan, M.. 5. yy. balar. Ayn mze. A. Ayda, Trklerin lk Atalar, s. 83. Dil bilimcilere gre O+uz kelimesi, Ok+lar/Boylar demektir. En eski trkede (z) eki

oul olarak kullanlrd. 69 70 71 72 LArt Barbare Scythe, 1971, s. 12. Bozkr Sanat, 1974. The Ancient Civilization of the Etruscans, A. A., 195. W. Radloff, Sibiryadan Semeler (Ahmet Temir tese. s. 241) ve B. el, Trk

Mitolojisi, s. 29. 73 Jacques Heuzgon, La Vie Quotidienne chezles Etsusques 1963, s. 150.

618

n ve Orta Asya, Kafkasya, Karadeniz'in Kuzeyi, dil-Ural ve Bat Sibirya'daki Eski Trkler / Prof. Dr. Mir Fatih Zekiyev [s.424-431]
Kazan Devlet niversitesi / Tataristan Geleneksel Trkolojide eski Trkilerin yerleim alan sadece Orta Asya ve Altay blgesi olarak tanmlanmaktadr. Daha nceleri gya sadece rani dilli kavimlerin yaad Orta, n ve Kk Asya, Kafkas, Karadenizin kuzeyi, dil-Ural ve Bat Sibirya blgelerine ilk Trkiler milattan sonra IV-XI. yzyllar arasnda geldikleri sanlmaktadr. Bu makalede somut verilere dayanlarak eski Trki dilli yerleim alanlarn szkonusu blgelerde de mevcut olduu gsterilmeye allacaktr. n ve Kk Asyadaki Eski Trki Dilli Yerleim Alan n ve Kk Asyadaki eski Trki dilli yerleim alann varl konusu hi kimse tarafndan incelenmemitir zira, her yerde ilk Trkilerin n ve Kk Asyaya gelii milattan sonra XI. yzylnda gerekletii eklindeki konsept geerli olarak muhafaza edilmitir. Ancak, Smer, Akad, Asur ve Urartu kaynaklarnn incelenmesiyle n Asyann eski tarihine yeniden ve yeni bir adan k tutulmasna imkan salanm olacaktr. Bu ekilde Azerbaycan dilbilimcisi Firidun Agaslu Calilov yukarda bahsedilen kaynaklarnn incelenmesine dayanarak milattan nce IV-III. binyllarnda Dicle nehrinin st ksmnda Asurya ve Urartular arasnda Trki dilli Subarlarn (Sub-ar nehir insanlar) yaam olduklarn ortaya koymaktadr. Daha sonraki satrlarnda aratrmac ayrca Trki dilli Kumanlar, sonra Trki dilli Gutiler, Lulu ve Urmu glnn gneyinde yine Trki dilli Turuklar iaret etmektedir. Bunun dnda Asur, Akad ve Urartu kaynaklarna gre szkonusu gruplar arasnda Kumuklar, Kagaylar, Gugerler, Salurlar ve dier gibi isimli Trki dilli kavimlerin varlna iaret edilmektedir (15, 41-66, 156-162) Bunun dnda, n Asyada eski Trki yerleim alann varl, burada ve ayrca Kk ve Orta Asyada baz corafi yerlerinin milattan ok ncesinden Trki cins isimleri tad, bunlarn bir ksm daha sonra baz yerlerde zel isim haline geldii gerei ile de kantlanmaktadr. Eski Yunan seyyahlar ve Byk skenderin tarihileri getikleri yolu anlatarak Kk, n ve Orta Asyadaki corafik yerlerin isimlerini bu ekilde vermilerdir. rnein, Kk Asyada Tavr (Pontoslu Tavr, Kkasyal Tavr) adn tayan dalar mevcuttur. Eski Yunanllarn bildirdiine gre milattan ok ncesinde yerli halklar bu Tavr dalar ve buradan n ve Orta Asya zerinden douya Himalayaya kadar uzanan sradalar Tavr kelimesiyle adlandryorlarm (11, 283). Tavr kelimesi kken itibariyle dal insanlar, dallar anlamn tayan Trki etnonimdir. Bu kelime tau/taw/tav da ve ar/er insanlar, erkekler anlamnda olan szcklerden olumaktadr.

619

Yerli Trkiler gelen eski Yunanllara etraf anlatrken Tavrlarn dallarn yaad tm dalar Tavr (Tavr taular dallarn yaad dalar) kelimesiyle adlandrmtr. Buna istinaden eski Yunanllar Tavr dalar Kk Asyadan Himalaya kadar uzayan dalar eklinde iaretlemilerdir. Tavrlarn dallarn yaad tm dalar anlamna gelen bu cins ismi tavr daha sonra Kk Asya (ve Krmda) baz dalarn zel isimleri haline gelmitir. rnein, ayn ey Trki kelimeler olan kaukas ve kroukas iin de sylenebilir (11, 283). n ve Orta Asyadaki yerli Trkiler eski Yunanllara etraf anlatrken tm kayalk ve zerlerindeki karlardan dolay beyaz olan dalar kaukas karl kayal dalar veya kroukas beyaz kayal dalar diye isimlendirmilerdir. Kaukas (Kafkas) kelimesinde ky/kay beyaz, kas kaya kas/kis kesmek szcklerinden gelmektedir ki, daha sonra Trk dilinde bu szck kya/kaya ayrca ky/kay kesmek szc ile deitirilmitir. kinci kelime olan kroukasta ilk ksm krou kra, kar, ikinci ksm ise kas kaya anlamndadr. Kk ve Orta Asyann baz dalar yerli aborigenler tarafndan Yunanllara Oksiy ad ile takdim edilmitir. Anlald kadaryla bu dalar temiz nehirlerin akt dalardr. Oksiy Trki dilindeki aksay/oksuy/oksiydir: ok/ak beyaz, temiz, su/say/siy nehir. Ayn aborigenler (yerliler) baz nehirleri o zamanlarda cins isimleri olan Araks, Oks, Tanais kelimeleriyle adlandrmtr: Araks -Trki dilindeki ark/arak nehir, su yolu; Oks da- Trki dilindeki aksu/oksu beyaz, temiz nehir, su; Tanais ise-Trki dilindeki tns/tn sakin, takn olmayan nehir vb.dir. Bundan dolay, n ve Kk Asyada eski Trki yerleim alann var olmad ve ilk Trkilerin buralara ancak milattan sonra XI. yzylnda geldikleri eklindeki resmi tarih biliminde kabul edilen aksiyomun fiilen gereklere uymad ortadadr. n ve Kk Asyada eski Trki dilli yerleim alann varl ile ilgili ipular Smer dilini nasl bir Trki dili etkilemitir eklindeki sorusunu da ortadan kaldrmaktadr. Mesele, Akad kaynaklarnn bildirdiine gre, Badat gneyindeki blge Smerlerin yaad Kuenkir (Kangar) blgesi ismi ile anld, Badat kuzeyindeki blge ise Subarlarn yaad Subartu blgesi ismi ile anldndan ibarettir. Smerler kendilerini Smer ad ile deil Kangarl veya Kangar ad ile adlandryordu. Herodotta bu etnonim Angareon eklinde rastlanmaktadr. Kangarllar Smer ismi ile Akadllar ve dier halklarn adlandryordu ki, bu etnonim onlarn diline Subarlardan gemitir. Yani onlar, Kangarlar (Smerleri) de Subarlar da farkl dil ve lehe ortamlarnda sumar/sumer/umer/samar/suar/sabir/savir/sibir vb. farkl ekillerde telaffuz edilen Subar etnonimi ile isimlendiriyordu (15, 157). Bu ekilde, Smerlerin dilini Subar dili ve onun leheleri, yani o zamanlarda Kuman, Kumk, Turuk, Kuti, Lulu, Kagay, vb. etnonimleri ile adlandrlan en yakn Trki komular etkilemitir. Ancak, birok aratrmacnn kansna gre, Smer dilinin kendisi Trki dili deilmi.

620

Baka bir ekilde de dnlebilir. Smerlerin kendini isimlendirmede kullandklar Kangar kelimesi onlarn yaad blgeden geldii varsaym bir soruyu daha ortaya koymaktadr: neden bu blge Kangar diye adlandrlmtr? Kangar kelimesi etnonimdir, hem de Trki bir etnonimdir. Yani, burada Kangarlar yaamtr, ancak ne zaman? Smerlerin bu yerlere geliinden nce buradaki Smerler aslnda Trki dilli Kangarlar myd? Eer bu byle ise, artk milattan nce IV. binylda onlar Semit dilli Akadlar arasnda asimilasyon srecini yaamakta idi. Bu durumda, Smer dilindeki Trki kelimeler aslnda Trki dilinden alnma kelimeler deil kendi bana Trki bir sbstratum durumundadr, yani yenilmi Trki dilinin izleridir, ki bu dili kullananlar daha sonra Akad dilini benimsemitir. Grnrde, Smer-Kangarlarn bir ksm Orta Asyaya g etmi ve buradaki Horezmliler ile birleerek Horezmlilere de ek olarak Kangar etnonimini aktarmtr. Horezmliler arasnda kangha/kangy/kangar gibi etnonimlerinin kullanm bundan dolay olmaldr. n Asyadaki eski Trki dilli yerleim alan Orta Asya, Kafkas, dil-Ural, Bat Sibirya, Kazakistan ve Merkezi Asya blgelerinde ok gl bir Trki etkisine neden olmutur. Orta Asyada Eski Trki Dilli Yerleim Alan Orta ve n Asya kendi bana eski yazl kaynaklarna girmi olan bir blgedir. Bu blge HintAvrupal bilim adamlarnca ve zellikle rani, Yunan ve Romal tarihiler tarafndan titizlikle, ancak orada Hint-Avrupal etnik kkler bulmak eklindeki bak as ile incelenmitir. Bu balamda en ok Hint-rani uzmanlar zenmektedir ki, bunlar n ve Orta Asya, Kazakistan, dil-Ural, Karadenizin kuzeyi ve Kafkas blgelerine sadece Hint-ranilerinin eski ata yurdu imi gibi bakma eilimindedir. Bu bak as taraftarlar, arkeolojik verilerinin analizine dayanarak szkonusu blgelerindeki ve zellikle Orta Asya ve Kazakistandaki arkeolojik kltrlerinin sahipleri milattan nce II. binylnda buralarda yaayan ve Hint-rani dilleri konuan yerleik iftilerin olduunu iddia etmektedir (1, 40-41). Ancak, szkonusu bilim adamlarnn grne gre, milattan nce III. binylndan balayarak milattan sonra VI. yzylna kadar gl devlet yaplarna ve dolaysyla yksek maddi ve manevi kltrne sahip olan bu Hint-rani halklar milattan sonra VI-VII. yzyllarda gelen gebe Trkilerin etkisiyle Trki halklarna dnmtr. Hint-rani bilim adamlarnn byle bir iddiasna inanmak ok zordur zira, tarihin her yerinde tam aksini grmekteyiz, yani gelen gebeler, hatta ok daha yksek kltre sahip istilaclar bile zaman iinde ounluk olan aborigenlerin (yerlilerin) etkisi ile asimilasyona tabi tutulmutur. Bundan dolay burada baka bir ortam ortaya kartlabilir. Orta Asyada milattan nce daha III. binylnda birok defa eski ranl devletlerin ierisinde yer alan Trki kavimler de yaamtr ve bugn Orta Asya ile Kazakistanda yaayan Trki halklarn atalar onlardr. Milattan nce III. binylnda bu blgelerde yaam olan hangi kavimler Trki dilli olabilir? Tarihten biliyoruz ki, n ve Orta Asyada Smerlere paralel olarak Elam Devleti de var olmutur. Milattan nce III. binylndan itibaren yerel hiyerogliflerin yerini alan ivi yazsn Elamllar Smerlerden almtr. Ancak maalesef Elaml ivi yazlar bugne kadar da zlememi olduundan dolay hangi dilde yazldklar bilinmemektedir. Bilim adamlarnca bu dilin Hint-rani dili ve bir bknl (flektif) dili olmad, aksine bitiimli (aggltinatif) bir dili olduu tespit edilmitir. Anlalyor ki, bu blgede bir

621

bitiimli dil ancak Trki dili olabilir. Orta Asyadaki Elam Devleti Trki dilli kavimler tarafndan kurulmu ve bu kavimler lkesini Trki dilinde benim lkem (l-em>El-em>Elam) anlamn tayan Elem kelimesi ile adlandrm olabilecei olanakldr. Bunun dnda XIX ve XX. yzyllarda da bilim adamlar Elam dilini Trki dili ile ilikilendirmiler, ancak bu teebbsler Hint-ranililer tarafndan hemen reddedilmitir. Bir dayana olmadan . M. Dyakonov da Elam-Trki retileri bilim ncesi retiler olarak nitelendirmitir (7, 107). Tarih boyunca Elam Devletinin kltr milattan nce I. binylna kadar takip edilebilir ve milattan nce I. binylnn banda onun yerini Saksk (4, 33-36) ve Huarasmiy (6, 119) devletleri almtr. Somut etnogenetik aratrmalar Saklarn Trki dilli olduklarn ve ayn zamanda rani dilli olduklar konseptinin doru olmadn gstermektedir. Aada ksaca Horezmiylilerin etnogenetik konularna duracaz Resmi tarih biliminde Horezmlilerin ilk batan daha rani dilli olduklar ve ancak VI-VII. yzyllarda gebe Trkilerin etkisiyle kendi rani dilini Trki dili ile deitirmi olduklar kabul edilmektedir. Yukarda da belirtildii gibi bu bak asnn tenkitlere dayanacak hali yoktur. Gerekte Horezmiyliler batan itibaren Trki dilli idi ve bu halleriyle Orta Asya ve Kazakistann ada Trki dilli halklarnn iine dahil olmutur. Bu birinci tespitimizdir. kinci tespitimiz Horezm etnoniminin etimolojisi ile ilgilidir. Eski alarda bu etnonim Hvarizm, Horazm, Horamni gibi varyasyonlara sahipti. Bu etnonimi etnonimlerin Trki modellerine dayanarak anlamsal ksmlara blersek Hvarizm, Horasm, Horezm varyasyonlarnda Huar ve As olan iki kk ve ayrca 1. ahs, tekil -m aidiyet ekini (-m) grmekteyiz. Huar veya baka bir deile Suar, iki adet kkten olumaktadr-Su (hy>hu)su ve Ar yani insan, adamlar anlamnda gelen en eski Trki etnonim ki, bir btn olarak Huar nehir insanlar anlamndadr. Huarasm etnonimin iinde Suar etnonimin varl Huaraslarn bir nevi n Asyadaki Subarlarn (Suarlarn) torunlar olduklarn gstermektedir. Ayrca Suar (Huar) etnonimi Kafkas, dil-Ural ve grnd gibi Orta Asyada da aktif olarak kullanlmtr. Huarasm etnonimin ikinci ksm As dr ki, o da en eski Trki etnonimlerden biridir. Huaras Suarlarn kaviminden olan Aslar anlamna gelmektedir. Huaraslar kendi devletini kurmu ve hem onu hem de lkesini sadece Huaras eklinde deil sevgi ile Huarasm benim Huaras diye adlandrmlar. Zamanla Huarasm lkesinin ad Huarasm>Horezm etnonimin anlamnda da kullanlmaya balanmtr. Huaras etnoniminin ilk ksm Trki etnonimin Suar (Huar)dan geldii As etnoniminin olmad ancak -m (ni-anlalan daha sonra rani dilinin etkisinde olumu) aidiyet ekinin bulunduu Horamni varyasyonundan da anlalmaktadr. umer (Sumer/Sumar/Subar) ve Horezm (Huar-as-m) etnonimlerindeki ayn kknn (Suar/Huar) varlnda Smerlerin ve Horezmiylerin etnik akrabalnn belirgin izleri grlmektedir. Bunun dnda, bu durum Smerlerin kendilerini Kangar, dier halklar ise Horezmiyleri Kangha veya Kangy eklinde adlandrdklarndan da anlalmaktadr (14, 341). Bu tane etnonimin temelinde

622

ayn birincil etnonim kk olan Kang/Kann ilk ata yatmaktadr. Pamir vadisi ve Hindukuta Suarlar ve Aslar (Huaras) ile yan yana (Suar etnonimi gibi) etnonimleri ayn ekilde nehir insanlar anlamn tayan Bulgarlar da yaamtr. Bulgarlar ve Suarlar dil blgesinde de yan yana yaamtr. Bulgar bilim adamlar Bulgarlarn Orta Asya Trki yerleim blgesinden geldikleri grn ifade etmektedir. Sonradan Bulgarlar Karadenizin KuzeyiTuna havzasndaki Trki dilli yerleim alann olumasna katkda bulunmutur. Birincil (bileik olmayan) etnonimleri tayan kavimler ikincil (bileik) etnonimleri tayanlara nazaran ok daha nceki dnemlerde yaadklar bilim tarafndan tespit edilmitir. Bundan dolay, Orta Asyada Huaraslardan ok nce Arlar, Aslar ve Suarlarn yaadnn itiraf edilmesi gerekmektedir. Trkilerin ok eski alardan beri kendi lkelerini sayg ve sevgi ile benim anlamn tayan ve Trki dilinde Huarasm, Elem > Elam, Krm, Biarm vb. gibi 1. ahs, tekil -m aidiyet eki ile ifade edilen zamir ekini da ekleyerek adlandrdklar konusunda bir kez daha okurlarmzn dikkatini ekmekteyiz. Horasmiler (Horezmiyler) ile Pardllar (Parfyanllar) da yakn ilikilidir. ranilerin hakimiyeti altnda bulunan Pardllar, Horasmiler, Sogdiler, Gandariler ve Dadikiler rani ar Kserksin ordusunda birlikte bir kol oluturduklar ve Pardllar ile Horasmiler ayn komutann emrine gre hareket ettikleri grlmektedir (5, VII, 66). Burada hereyden nce Pardllarn (Parfyanllar) batan itibaren Trkiler olduunu ve sonradan Orta Asyadaki Trkilere katldklarn iaret etmemiz gerekmektedir. Eer onlar rani dilli olsayd gebe Trkilerin Trki dilini kabul edemezdi, aksine gelen gebe Trkileri asimile ederek onlara Hint-rani dilini kabul ettirirdi. Pardllar etnoniminin etimoloejisi de Trki etnonim modeline gre aklanmaktadr. Pard kelimesi par (bar) varlk, bolluk, zenginlik szc ve-d (-l) ekinden olumakta olup Pard zengin, mal sahibi, bolluk iinde yaayan anlamn tamaktadr. Rusa dilinde th sesi ilk nce theta (q) aracl ile daha sonra ise (F) ile aktarlmtr. Bundan dolay Parddan Rusa varyasyonu Parf > Parfyane ortaya kmtr. Pard kelimesinin Trki kkeni olan bir etnonimin olduu konusu Prikamye blgesinde de Bard eklinde ve ayrca ayidiyet eki -m ile birlikte Bardm olarak blge ismi gibi kullanld verileriyle de desteklenmektedir. Mool istilasndan nce Azerbaycanda ismini hakimlerinin etnoniminden alan ve Barda adn tayan hzla gelien bir ticaret ve sanat merkezinin var olduu bilinmektedir. Pard halknn devleti Hazar Denizinin gneyi ve gneydousunda Yunanllara ve ranilere kar yaplan mcadele sreci neticesinde milattan nce III. yzylnda kurulmutur. Ykseli dneminde Mezopotamyadan Hindistan snrlarna kadar geni alanlar bu devlete bal idi. Grnrde daha Smerlerin dneminde Pardllar n Asyaya kadar ulap Smerlerle iliki iinde idi. Daha sonra Pardllar Trkmen halknn oluumunda aktif rol oynamtr. Eski Pardllar Trkmen olarak

623

adlandrlmaya balanmtr. Anlalyor ki, Basra Krfezinin dousundaki Hamsinli Trkmenler ve Irak ile Suriyede yaayan Trkmenlerin Pard Devletinin n ve Orta Asyada byk topraklar kontrol ettii dnemlerden beri oralarda kalmtr. Kaynaklarda Yunan-Baktriy devletinin nfusu olarak yaayan ancak Horezmiyleri ve Pardlar ile yakn ilikide bulunan Sogdlar tasvir edilmektedir. Sakiler rani dilli olarak gsterilmekte, ancak Trkologlar onlar da Trki dilli olarak kabul etmektedir. Sogd kelimesi de Sak veya Saka etnoniminden -d (-l) ekinin yardm ile oluan bir etnonimdir. Sakd > Sagd > Sogd Sakalarla karm kavimler anlamnda gelmektedir. Eski kaynaklarda Horasmiler, Pardlar ve Sogdlar ile birlikte Ar/Ariy ve Gandariyden de bahsedilmektedir. Herodotun yazdna gre Ahemenid randa Pardlar, Horasmiler, Sogdlar ve Ariyler devletin onaltnc vilayetini oluturuyordu (5, III, 93). Daha sonra Herodot, Ariyler isminin aslnda Midyallara verilen isim olduunu iaret etmektedir (5, VII, 62). (Midyallarn bir ksmnn Trki dilli olduu konusunda uzman grleri de mevcuttur.) Ariylerin, Pardlarn, Horasmilerin, Sogdlarn, Gandariylerin ve Dadiklerin aynen Baktriyler gibi silahlanp kuanp savaa katlmak iin sefere ktklarn yine Herodot tarafndan bildirilmektedir (7, VII, 66). Bilindii gibi Baktriyda ise Trki dilli olan Toharlar/Togarlar (branice olarak Togarma) kavimi hakimdir. Ar/Er ismi en yaygn birincil ve Trki bir etnonimdir. Eski alarda Orta Asyada bu etnonim birincil hali ile ok aktif bir ekilde kullanlmtr. Arlar daha o dnemde Horasmilerin yapsna (Huar/Suar = Su+Ar+As) ve Kangarlarn yapsna (Kang+Ar) dahil olmutur. Hatta, Arlarn mteakip geliimlerine bal olarak ikincil etnonimler tayan Bolgar/Bulgar, Suar, Hazar, Sarir, Tatar, Avar, Miar, Salar, Uygur vb. gibi birok kavim olumutur. Gandariy etnonimine gelince ise Trki etimolojisine gre o da Arlar/Ariyleri kastetmektedir. Ancak gan/han sahibi olan Arlar eklinde ki, Gand-Ar ierisinde Gand/Hanl han sahipleri olan anlamn tamaktadr. Arlar/Ariyler ile ilgili anlamsal aklamalarmz elbette Hint-Avrupal bilim adamlarnn yorumlaryla rtmemektedir. Hint-Avrupallarn atayurdunu tespit etmeye alrken bu bilim adamlar, birok Orta Asya halkn kendi dil ailesine dahil etmek ve Hint-Avrupallarnn atayurdunu Merkezi ve Orta Asya eklinde belirlemek iin ok youn almalara girimitir. Bu istikamette baz Alman bilim adamlar zel gayretler gstererek bir ksm Orta Asya halklarna (rnein, Toharlara) suni olarak eski rani dilini yaptrmtr. Bu tr suni varsaymlar temelinde ve rnein Ariyleri HintAvrupallara katarak XIX. yzylnn ortasnda ayn evreler Ariyal rk teorisini ortaya karmtr. Bilindii gibi szkonusu teori baznda Hint-rani diller Ariyal diller eklinde isimlendirilmeye balanm ve bu dili konumu olanlara, yani Ariylere ortak fiziksel stn rksal zellikleri yaktrlmtr. Ve daha sonra da Ariyal Irk retileri Alman faistler tarafndan Almanlar stn Ariyal rk eklinde tanmlamak iin kullanlmtr.

624

Burada, yine Orta Asyadaki Trki dilli yerleim alanna dahil olan Kuanlarla ilgili birka noktaya da deinmemiz gerekmektedir. 1947 ylnda A. N. Berntam Usun/Kuan ve Toharlar konusunda isimli makalesini yaynlamtr. Bu yazsnda aratrmac, szkonusu kavimlerin Eftalitlere (Beyaz Hunlar) akraba olan ayn halkn paralar olduklarn kantlamaktadr. Gelenek olduu zere yazar hepsini rani dilli olarak kabul etmektedir (3, 41-47). Ancak ayn almada kullanlan somut veriler bunlarn Trki dilli olduklarn gstermektedir. Kusan (tarih kaynaklarnda daha ok Kuan eklinde yaygnlam) adn tayan halk tarihte derin izler brakmtr. Milattan nce I. yzylnda bu halk kendi devletini kurmu ve milattan sonra I-III. yzyllarnda bu devlet Orta Asyann nemli bir ksmnn, Afganistan, Pakistan, Kuzey Hindistan ve Sintszyann dahil olduu muazzam bir bykle ulamtr. Resmi tarih bilimi bu halk rani dilli olarak gstermekte ve gya bunlar ancak milattan sonra IVVII. yzyllarnda gelen gebe Trkilerin etkisinde kalarak Trklemi olduunu anlatmaktadr. Bilindii gibi gerek hayatta gelen gebelerin yerli ve daha yksek kltr dzeyine sahip yerleik halklarn asimile etmesi deil aksine gelenlerin yerleik yerlilerin iine asimile olmas eklinde grlmektedir. Bundan dolay Kuanlarn batan itibaren Trki dilli olduklarn kabul etmemiz yerinde olacaktr. Bunun dnda, tarihi kaynaklarda Kuanlar Toharlarn arasnda nde gelen kavimlerden biri olduklarn ve Tohar devletinin banda Usunlarn olduu aka tespit edilmektedir (3, 43). Toharlar ve Usunlar ise kukusuz Trki dilli idi. Dier taraftan bu kaynaklarda Kuanlar Eftalitler eklindeki dier ortak etnonimini tayan Beyaz Hunlar ile ilikilendirilmektedir (10, G. Distunisin yorumlar, 60). Eski kaynaklarnn verdii bilgiler Kusan (Kuan) etnonimin etimolojisi ile de desteklenmektedir: Ku ak, beyaz San ise Trki Snden gelmekte, dolaysyla Kusan Beyaz Hunlar anlamndadr. Kusan etnoniminin Ksan, Gsan, Guan, Guana, Kuan, Kuana, Kaan, Kasan vb. gibi birok fonetik varyasyonlara sahip olduu aka bilinmektedir. Baz varyasyonlarndan yola karak A. N. Berntam Kusan etnoniminin Usun etnonimin sadece bir Toharl telaffuzu olduu dncesini ortaya atmaktadr (3, 44). Usunlar Trkidir, Toharlar da Trkidir, bundan dolay dier ad ile Beyaz Hunlar olan Kusanlar da Trkidir. Elbette Orta Asyada Trki dilli yerleim alann varl sadece bu Hunlar (yani Usunlar, Toharlar, Beyaz Hunlar) ile deil Hunlarn (Snlar) tmnn tarihi ile de kantlanmaktadr. Horezmiylerin (Horasmiler), Sakilerin, Sogdlarn (Sakadlar), Pardlarn (Rusas: Parfyanler) ve Kuanlarn batan itibaren Trki dilli olduklar konusunda bir baka gl argman tm bu halklarn kendi eski etnonimlerini korumalarnda sakldr. Eer bu halklar bandan beri rani dilli olsalard ve Trki dilini gelen Trkilerin etkisinde kalarak ancak IV-VII. yzyllarnda benimsemi olsalard, Trkilerin iinde asimilasyonlar srecinde yeni bir etnonim, yani gelen Trkilerin etnonimini kabul etmi olurlard. Genellikle asimile edilen halk, eer devlet kurmam ise ve dier halkn ynetmiyor ise, her zaman onu asimile eden halkn etnonimini kabul etmektedir. Milattan ok ncesinden itibaren Orta Asyada Trkilerin yaadn eski Yunanl seyyahlarn

625

iaretledii Trki kkenli corafi isimlerle da ortaya kmaktadr: a) sradalar-Kavkaz (Kaukas), Kroukas, Tavr ve Oksiy; b) eitli nehirler-Araks, Oks, Tanais vb. (11, 283-284). Elamllar, Horasmiler, Pardlar, Kuanlar, Sogdalar, Toharlar, Usunlar ve Orta Asyadaki eski Trki toponimler ile ilgili olarak burada sylenen her ey aka ve yeterince kantlayc bir ekilde gsteriyor ki, bu blgelerde milattan nce daha III. binyl itibariyle Orta Asya ve Kazakistandaki eski Trki dilli yerleim alann oluturan Trki kavimler yaamtr. Kafkas, Karadenizin Kuzeyi, dil-Ural ve Bat Sibirya Blgelerindeki Eski Trki Dilli Yerleim Alan En eski Trki dilli kavimler Ar, As, Bi, Sn, Men, Sak gibi birincil ve tek heceli etnonimlere sahiptir. Kendi geliim srelerine ve iletiimlerine bal olarak bunlar baz deiimlere uramtr. Onlar bir birinden ayrt edebilmek iin etnonimlerine baz tanmlamalar ve ekler ilave edilmitir ki, daha sonra bunlarn temelinde ikincil Trki etnonimler ortaya kmtr. Etnonimlerle ilgili bu hususlardan yola karak birincil etnonimleri tayan kavimlerin yaad blgeler eski Trki dilli yerleim alanna dahil edilebileceini syleyebiliriz. Kafkaslarda (Kuzey Kafkasya ve Arka Kafkasya) en eski zamanlardan beri bir ksm bugnk Azerbaycanllarn atalar olan ve Ar/r, As/Az, Bi/Pi/Bey, Sn/San/an/Can vb. gibi etnonimleri tayan kavimler yaamtr. Daha sonra Trki kavimlerin karm srecinde Asar/Azar/Azer eklinde adlandrlan yeni ikincil etnik oluumlar meydana gelmitir. Hazar Denizinin kylarnda Kaspiy, yani kayalk dalarn beyleri yaam ve onlarn etnonimi daha sonra denizin de ismi haline gelmitir. Birbirine yakn akraba olan Azer, Beyler, Snler (Canlar) gibi kavimlerin karmas sreci sonucunda daha sonra Az-Er-Bi-an > Azerbaycan adn alan yeni bir etnik birimi olumutur. Kafkas blgesinde eski n Asyal Kumanlar, Kumklar, ve ilerinde Karaay kara nehir veya kara nehirliler etnonimini alan kara nehir insanlar olan Orta Asyal Balkarlarn (nehir insanlar) bir ksm da tutunabilmitir. Azer ad ile anlan Trki etnos sk sk Hazar etnonimi ile de isimlendirilmitir. Bazlarn grlerine gre bu son etnonim sadece Azer kelimesinin bir fonetik varyasyonudur, bakalarna gre ise bu kelime Ar etnonimi ve onun Haz/Has/Kas kaya, kayal da eklindeki tanmlamas baznda olumu olup Hazar da kayal dalarn insanlar anlamna gelmektedir. Baz Azerbaycan bilim adamlarnn bildirdiine gre n Asyal Subarlar/Suarlar milattan ok daha ncesinden Kafkas blgesine de yaylmtr. Bunun dnda buralarda Alban/Alvan/Alan adlarn tayan geni yerleimler ve hatta devlet oluumlar da belirlenmitir. Bu ekilde, gya ilk Trkilerin Hunlar ad ile Kuzey Kafkasya blgesine ancak milattan sonra IV. yzylnda, Arka Kafkasya blgesine ise Oguzlar ad ile ancak milattan sonra XI. yzylnda geldiklerini eklindeki geleneksel tarih biliminin iddialar geree aykrdr. Kafkaslardaki Trki dilli yerleim alann varl baz Trki kavimlerin milattan nce daha IV-III. binyllarnda n ve Orta

626

Asyada yaamaya baladndan beri sz konusudur. Karadenizin kuzeyinde milattan ok ncesinden itibaren Tavr, Trak, Onogur, Kimmer, Skd (Rusas: Skif) vb. gibi isimleri tayan Trki dilli kavimler yaamtr. Karadenizin eski ad olan Pont kelimesi de Trki Bn/Bun orba, yemek, katk ve sahip olma -d/-t ekinden olumaktadr. Bunt > Pont > Pont Trki dilinde doyuran, yiyecei zengin anlamn tamaktadr. Karadenizin kuzey blgesinde milattan nce daha I. binylnn bandan itibaren Trkilerin yaadnn bir ifadesi de Krmn Yunanllar tarafndan smrgeletirilmesi srasnda ayn isimlerini koruyan Fanogorya ve Pantikapey gibi Trkilerin yaad ehir yerleimlerinin varldr (12, 233). Bilindii gibi tarihsel olarak Fanogorya toponimi Honogur/Hunogur/(F) onogur etnonimine uzanmaktadr. Bu demek ki, Hunogur/Fonogor yerleim birimi Bulgar/Bolgarlarn direkt atalar olan Hunogurlar/Onogurlar tarafndan kurulmutur. Pontikapey toponimi ise tarihsel olarak Trki Pontkap Pontun kaps kelimesinden gelmektedir. Daha sonra bu ehir Ker ismini alm ki, bu szck Pontikapnn antonimidir-Kere giri. Bunun dnda Ermeni kaynaklar Kuban blgesindeki milattan sonra II. yzylnn Bolgar topraklarn iaret etmektedir. Dolaysyla Karadenizin kuzeyi ancak milattan sonra IV-VII. yzyllar arasnda Trkiletii eklindeki grler bu adan da tenkide demezdir. n ve Orta Asya blgelerindeki Trki yerleim alanlarnn etnik yaps incelenirken dil-Ural ve Bat Sibiryada da Trki dilli yerleim alannn varolduu iaret edilmiti. dil-Ural blgesindeki eski Trki dilli yerleim alan hakknda birok Trkolog aklamalar yapmtr. Kafkasyal bilim adamlar . M. Miziyev ve K. T. Laypanov, Trki kavimlerinin milattan nce daha IV. binylndan beri dil-Ural blgesinde yaadklarn etraflca kantlamtr. Bundan dolay bu bilim adamlar dil-Ural blgesini Proto-Trkilerin anavatan diye ilan etmitir (8, 16-28). Bunun dnda dil-Ural blgesinde eski Trki yerleim alannn varl bu blge ile n ve Orta Asya arasnda kurulmu olan yakn etnik, ekonomik ve politik balarn varl ile da dolayl bir ekilde kantlanmaktadr. n ve Orta Asyay dil-Ural blgesi ile balayan bu blgelerin ortak eski kavimler olan Subarlar ve Kangarlarn olduu gr ile balayalm. Daha nce belirtildii gibi, Sumer/umerlerin kendi kendine verdikleri ad Kangar/Kungur idi. Bunlarn Subarlarla ayn dili konutuklar iin Akadlar ve bu Kangarlar Subar/Sumar/Sumer/umer etnonimi ile isimlendirilmitir. Subar/Huar etnonimi Huaraslar/Horasmiler/Horezmiylerin yapsna da girmektedir. Onlar ise Kangar/Kang/Kangha etnonimi ile isimlendirilmekteydi. Bu kavimlerin isimleri dil-Ural blgesinde de tespit edilmitir. Burada onlarn izleri Kungur, Suar gibi toponimlerde korunmutur. Bu blgede ayrca As etnonimini tam olan kavimler ile ilikili olan Osa, Asl/Al gibi toponimlerin de var olduunu ekleyebiliriz. Hatrlatalm ki, Huarasm/Huaras gibi bileik etnonimin yapsnda Suar dnda As (Huar-As) etnonimi de farkedilmektedir.

627

Suarlar ve Kangarlar n Asya blgesinde milattan nce IV-III. binyllar arasnda, Orta Asya blgesinde ise milattan nce II-I. binyllar dneminde iz brakmtr. Peki, Suarlar ve Kangarlar hangi dneminde dil-Ural blgesinde yaam olabilir? Eer bu blge Trkilerin anavatan olarak kabul edildiini gznnde bulundurursak, bunlar grnrde n ve Orta Asyada ortaya kmadan nce buralarda var olmutur. Subar etnonimi Sumer/Samar eklindeki fonetik varyasyonlara sahiptir. Bu varyasyonlar Orta Asya blgesindeki (Samar-kend) ve dil blgesindeki (Samara, umer) toponimlerde de tespit edilmektedir. dil (Volga) nehrinin havzasndaki Toresk toponimi grnrde dil-Ural blgesinin milattan ok ncesinden Turuk kavimlerinin tespit edildii n Asya blgesi ile ilikilerini gstermektedir. dil-Ural ve Orta Asya blgelerin arasnda eski Orta Asyal etnosu olan Pardlar (Rusas: Parfyane) baznda da bu tr eski ilikiler grlmektedir. Tarihsel olarak bu etnonim bolluk, zenginlik anlamn tayan Par/Bar Trki szc ve Trki-d/-l sahip olma ekinden olumaktadr ki, Bard/Pard kelimesi zenginlie sahip, bolluk iinde yaayan anlamndadr. Prikamye blgesinde kendi kendine Bard/Pard ismini veren eski Bulgarlar yaamaktadr. Bugn onlara verilen ad Barda Tatarlar Bardal Tatarlar/Bardmskiye Tatary eklindedir. Orta Asya ve Prikamye arasndaki asrlar boyu devam eden yakn ilikilerin varl Orta Asyay inceleyen aratrmaclar tarafndan da iaret edilmektedir. Bu ekilde Eski Horezmi etraflca inceleyen S. P. Tolstov, daha Neolit ada alm eski yollar zerinden Horezm hakimiyetini uzak Prikamye blgesine kadar yaym ve buralardan krkl mamller eklinde vergiler toplamaktayd ve uzak Prikamyede Horezmin ve Karadenizin kuzeyindeki Ellin-Skif (Helenik-skit?)lerin etkileri kesimekteydi (14, 342). Orta Asya ve Prikamye blgesi arasndaki yakn ilikiler hakknda Prikamyede bulunan ve zerlerinde yazlar olan Horezm, Parfyan (Pardm) ve Kuan madeni paralar ve gm kap kacaklar da bir fikir vermektedir. Bunlardan byk miktarlarda bugnk Perm blgesindeki Bardm/Pardm kynde bulunmutur. Daha ncelerde kefettiklerinde bu tr buluntular genellikle eritilerek deerlendirilmitir, ancak XVIII. yzlndan itibaren koleksiyoncular onlar toplamaya balamtr (2, 5). Daha XVIII. yzylnda F. Stralenberg Prikamyenin Gney gm buluntularyla Hindistandan Biyarm zerinden Akdenize kadar Byk Ticari Su Yolunun varln kantlamaya almtr. Benzer grlere dayanarak XIX. yzylnda da baz aratrmaclar bu tr gm mcevheratlarn Prikamye topraklarnda gelen tccarlar tarafndan gmlm olduunu ve dolaysyla yerli halk ile ilikili olmadklarn iddia etmitir (2, 20). XIX. yzylnn sonunda Perm arkeolou olan F. A. Teplouhov ticari yolunun varlna kar km ve Ural blgesindeki gm eyalarnn Hanti ve Mansilerin putperest mabetlerinde kullanldklar eklinde bir varsaymnda bulunmaktadr (13, 85). Daha sonra hemen hemen tm aratrmaclar ayn gr kabul etmi ve gm eyalarn Ural ile Prikamye blgelerinde dinsel olaylarda kullanlmas olgusunun bu tr eyalarnn byk miktarlarda gneyden getirilmesine

628

sebep olduu grn ifade etmitir (2, 23). Bu aratrmaclarn grlerine gre, grnrde Bartm ky evresinde byk miktarlarda ithal mallarnn topland byk bir ekonomik merkez var olmutur (2, 25). Daha nce ifade ettiimiz gibi, Prikamye ve Orta Asya arasndaki ilikiler genellikle Trkiler sayesinde gerekletirilmekteydi. Nitekim, daha milattan nceki dnemlerde hem Prikamyede hem Orta Asyada Trki dilli kavimler yaamaktayd. Bu hususta, Prikamyede bulunan Horezm, Pardm (Parfyan) ve Kuan madeni paralar ve gm eyalarn zerindeki yazlarn Trki dilinde olduklar gerei da fikir vermektedir. Btn bunlar nmizmatik uzman olan A. G. Muhammadiyevin almalaryla kantlanmaktadr (9, 36-83). Nitekim bu tr yazlarn rani dili baznda okunmas iin verilen ve uzun yllar srm olan almalar hibir sonuca ulamamtr. Eski Horezmiylerin, Pardlarn ve Kuanlarn ilgisini Prikamye blgesine ynelten neydi sorusuna cevap bulmak kald. Bizim cevabmz: grnyor ki, sadece krkler deil, ayn zamanda Prikamye blgesindeki yer alt gm zenginlikleri eklindedir. Bugne kadar bilim adamlar Prikamyede bulunan gm paralar ve eyalarn bu blgede gm madenlerin varl ile direkt ilikili olduunu farkedememitir. Milattan ok daha ncelerinden itibaren Bulgar-Tatarlarn atalar gm retimi ile uram ve bu da Orta Asyal Horezmiylerin, Pardlarn, Kuanlarn ve skandinavlarngenel olarak Bat Avrupallarn dikkatlerini ekmitir. Prikamyede gm yataklarnn var olduu ve yerli halk gm retimi ile uratna dair bilgilere XIV. yzylndan kalan eski Rus kaynaklarnda da ulalmaktadr. Bu kaynaklarda Zakam gm nden ve Ural ile Prikamye blgesindeki halktan gm vergisi alnmasndan bahsedilmektedir (2, 5). Prikamye blgesindeki halkn gm retiminin sonucunda bu blgede gm ve belki de hazr gm eyalar ticareti gelimitir. Zira, Horezmiylerin Prikamiyeye hazr yazlar olan gm eyalar getirmi olmalar ihtimali mantkl grnmedii iin, byk ihtimalle bu tr eyalar bu blgede-gm yataklarnn yanbanda retilmitir. Prikamiyede bu tr eyalarn bulunduu bundan dolaydr. Bu da Prikamiyeden deiik blgelere doru gm yollarnn uzandn gstermektedir. Ve bu yollarn arasnda Prikamiye ve Orta Asyann Trki kavimlerini bir birine balayan yol herhalde en nemlisidir. Orta Asyadaki eski Trki dilli yerleim alann konularn incelerken geleneksel tarih biliminde Hint-rani olarak deerlendirilen Kuanlarn gerekte Trkiler ve daha somut olarak Beyaz Hunlar olduklarn ifade etmitik. Farkl lehe ortamlarnda Kuan/Kusan/Kaan/Kasan/Kazan gibi etnonimin deiik fonetik varyasyonlarn tayan Kuanlar, Orta Asyada olduu gibi dil-Ural blgesinde de Koan, Kazan toponimleri ve Kaan, Kazansu hidronimleri ile kendi etnik izlerini brakmlardr. Bu etnonimin dil-Ural blgesinde toponimler ve hidronimler eklinde kalc bir hal almas byk ihtimalle Kuan mparatorluunun milattan sonra I-III. yzyllar dnemindeki ykseli devrinde gereklemitir. dil-Ural blgesinde Orta Asyallarn da tarihsel hayatlarnda aktif katlm olan Snlerin (Hunlar), Avarlarn (Aorslar) ve Alanlarn etnik izlerine de rastlanabilmektedir. Geleneksel tarih biliminde, dil-Ural blgesinin Trkilemesi gya Bulgarlarn gelii ile ancak

629

milattan sonra VII. yzylnda gerekletii ifade edilen grler tenkide demezdir. Grld gibi dil-Ural blgesi en eski alardan itibaren Trki dilli bir yerleim alandr. Geleneksel tarihte Bat Sibirya da Trki dilli yerleim alan olarak saylmamasna ramen blgedeki kavimler daha en eski alardan itibaren n Asya, Orta Asya ve dil-Ural blgelerindeki kavimlerle yakn ilikili olduklar bilinmektedir. Hereyden nce Sibirya isminin kendi bana tarihsel olarak Trki etnonimi olan

Subar/Suar/Sabir/Sibirden geldii gznne bulundurulmas gerekmektedir. Kald ki, bu etnonimi tayan en eski halklar milattan nce IV-III. binyllarnda n Asyada yaam, bunlarn temelinde oluan As Huaraslar da milattan nce II. binylnda Orta Asyada yaamtr. Subar/Sabirler ve Horasmiler iin Hazar Denizinin kylarna k gayet sradan bir olgu olduu iin bunlar buradan Ural-Miass-Tobol-rti-Oba nehirleri zerinden Kuzey Okyanusuna ulap buradaki Karya Denizini Kar Dingeze Karl Deniz eklinde isimlendirmilerdir. Smerlerin ve Horasmilerin bir ksmnn kendine verdikleri isim Kangar olduunu hatrlayalm. Horasmiler ile birlikte Aslar (Huar+As) da vard. Bu etnonimleri tayanlar, yani Kangarlar ve Aslar da Bat Sibiryaya ulam ve milattan nce VII. yzylnda Enisey nehrinin kylarnda gl bir devlet birlii oluturmulardr. Kangaras adn tayan bu devlet milattan sonra V. yzyla kadar gelimeye devam ederek kontrol ettii topraklar Orta Asyaya kadar ulamtr. Kangaraslarn devleti farkl dnemlerde Ke, Kusan, Takent, Buhara, hatta Semarkand gibi deiik merkezlerden ynetilmitir. Bat Sibiryann tm Kangaras Devletinin snrlar iinde imi. Bilim adamlarnn grlerine gre bu devlet ok zengin Tagar arkeolojik kltr brakmtr. Ayrca ona Skif Halklar Konfederasyonunun nemli bir ksm imi gibi baklmaktadr. Bu ekilde eski Trki yerleim alanlarna Kk, n ve Orta Asya, Kafkas, Karadenizin kuzeyidil-Ural ve Bat Sibirya blgeleri de dahil edilmesi gerekmektedir.

630

Hititler Trk Mdr, Deil Midir? / Ord. Prof. Dr. Sedat Alp [s.432-434]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye

Etnik bakmdan bir mozaik tablosu oluturmu olan eski Anadolu halklar arasnda Hititlerin ok nemli bir yeri vardr. Onlar, yalnz bin yllk bir sper g olmakla kalmam, uygarlk bakmndan da birok konularda dnyaya rnek olmulardr. Eski Anadoluda en yaygn bir biimde konuulmu olan ve ayn zamanda en uzun sre yaam olan dil, Hititenin ok yakn akrabas olan Luwi dilidir. Bu dile ait rnekler, bir yanda ivi yazl tabletlerde dier yanda Hiyeroglif yazl antlarda ele gemitir: Luwi diliyle ilgili yaztlarn incelenmesi sonucunda nemli sonular ortaya kmaktadr. Birok Trk aydnnn merakla sorduu Hititler Trk mdr deil midir sorusunu yantlamadan nce dil konusunda baz temel bilgilerden sz edeceim. Dnyada yaam ve yaamn srdren diller iki byk gruba ayrlmaktadr. Birinci grup flektif diller, ikinci grup agltinant diller. Trkenin mensup olduu Ural Altaik diller, ikinci gruptandr. Bu dillerde szn z deimez kalr. rnein Trke grmek verbinde z olan gr sz deimez. Dil, ekler vastasyla alr; gren, grlen, grc, grr, grrm, gryorum, grdm, greceim gibi Ya da yaz fiilinin ekilmi halini gzden geirirsek; yazyorum, yazyorsun, yazyor gibi, fiilin kendisinin deiiklie uramadn grrz. Flektif diller arasnda iki byk grup vardr: ndo-Avrupa diller grubu ve Sami diller grubu. Bu dillerde taklar kullanlmaz. Szn z dediimiz ksm kendi iinde deiiklie urar. rnein Sami dillerden Arapay alalm. Arapada faala verbinde, fail yapan, fiil yapma, meful yaplan, faal sk yapan anlamna gelir. Bu rneklerin gsterdii gibi z kendi iinde deiiklie uruyor. ndo-Avrupa dillerinden biri olan ngilizcede gitmek anlamna gelen to go verbini rnek olarak alalm. I go giderim demektir. Gittim anlamnda kullandmz taktirde I went denilmektedir. Ya da grmek anlamna gelen to see verbini rnek olarak gsterebiliriz. I saw grdm, I had seen grmtm anlamlarna gelmektedir. Ayn ekilde to come gelmek fiili, I came dendiinde geldim anlamna gelmektedir. Burada grld gibi szn z kendi iinde deiiklie uruyor. Yzylmzn balarnda Norveli bilim adam Knudtzon, Msrda Tel-Amarnada bulunan, Anadoludan gitmi Arzawa mektuplar denilen iki tableti incelemi ve Hitite ile ayn dil olan bu dilin bir ndo-Avrupa dili olduunu sylemiti. Yani Knudtzona gre Hitit dili bir ndo-Avrupa dili idi. 1917 ylnda Viyana niversitesi profesrlerinden Bedrich Hronz de Hititenin bir ndo-Avrupa dili olduunu yazd. Hronz baz etimolojik yaknlklara dayanmaktadr. rnein Hititede watar, ngilizcede su anlamna gelen water sz ile ayndr. Hronz, bu szleri Slav dillerinde su anlamna gelen voda ile de karlatrmtr. Hititede ez- yemek fiili, ngilizcedeki to eat ve Almancadaki

631

essen ile birbirine ok yaklamaktadr. Hronznin gr dnyada ok tartld ve sonunda Hititenin bir ndo-Avrupa dili olduu kabul edildi. Trke agltinant bir dil olduu iin bir ndo-Avrupa dili deildir. Bu nedenle Hitite ile Trkenin bir yaknl sz konusu deildir. Hititler Trk deildir diyebiliriz, ancak i bununla bitmiyor. Ksa zaman nce TBTAK tarafndan yaynlanan Hitit anda Anadolu adl kitabmn nsznde yazdm gibi Trkler Anadoluya geldikleri zaman yerli Anadolu halkn imha etmemiler, gittikleri her lkede olduu gibi yerli Anadolu halkna kar byk bir hogr gstermilerdir. Yerli Anadolu halk ile Trkler karmlar, kaynamlar ve Orta Asyadan getirdikleri kendi yksek kltrleri ile eski Anadolu uygarlklarndan bir sentez oluturmulardr. Hatta Hitit ana ait baz yer adlar gnmze kadar yaamtr. rnein Hitit kenti Anzilia, klasik alarda Zela ve gnmzde Zile olmutur. Hitit rma Zuliya{ klasik alarda Skulaks ve gnmzde ekerek olmutur. Hitit a rma {ehiria, klasik alarda Sangarios gnmzde Sakarya olmutur. Hitit kenti Parha, gnmzde Perge olmutur. Hitit metinlerinde Adaniia diye geen kent bugn Adanadr. Hitit kentleri arasnda, bugnk ndo-Avrupa dillerinde arap kelimesi ile benzerlik gsteren ve Hititede de arap kenti anlamna gelen Wiyanawanda adl bir kent vard. Bu kent hakknda Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap adl kitabmda bilgi vermitim. Hititler birok bakmdan Avrupa lkelerine rnek olmu bir uygarlk yaratmlardr. rnein insan haklarnn nclleri Hititlerdir. O zamann dnyasnn iki sper gc arasnda gerekletirilen ve ilk uluslararas antlama olan Hitit-Msr antlamasna ait olan tabletin fotoraf gnmzde Birlemi Milletlerde sergilenmektedir (Resim I). Bu antlama iki tarafada kabul edildikten sonra, kabul edilen metinler taraflar arasnda deitiriliyordu. Gnmzde de ayn uygulama devam etmektedir. Bu uygulama gnmzde de rnek olmutur. Antlama metinleri imzalandktan sonra imzal nshalar taraflar arasnda deitirilmektedir. Sz edilen antlamann taraflarca kabulnden hemen sonra bu vesileyle iki tarafn kral ailelerinin, saray mensuplarnn ve yksek brokratlarn katlmyla sk sk yazmalar oldu. Mektuplarn konular hatr sorma, iyi dilekler ve hediyeler gnderme idi. Msrdan gnderilen hediyelerin alnmasn nlemek iin hediyelerin kim tarafndan ve kiminle gnderildii, saylar, her birinin arlklar, nitelikleri ve kaliteleri hakknda bilgi veriliyordu. Bu hediyeler arasnda herhalde Msr ve Hitit sanatlarnn aheserleri de bulunuyordu. Ne yazk ki Anadoluda ve Msrda yaplan kazlarda bu hediyelerin hibiri bulunamamtr. Hattu{ ili Ramsesden hastalar tedavi iin bazen doktor istiyordu. Bir defasnda Hattu{ ili hamile kalamayan kzkardei Matanazi iin bir ila yapmak zere bir doktor istemiti. Ramses gnderdii yantta benim bilgime gre senin kzkardein, 60 yalarnda bir kadnd, bu yata bir kadn dourtmak iin bizde ila yoktur, ama ben yine de sana bir sihir rahibi gndereyim, o istediin ilac yapsn ve onu bir mddet sonra geri gnder diye yazmtr. Bu mektuplar arasnda, Msr firavunu II. Ramsesin Hitit kral III. Hattu{ iliye gnderdii uluslararas Hitit-Msr antlamas ile ilgili bir mektubun nemli bir yeri vardr. Sz edilen mektubun Trkeye evirisi yledir (antlama metni gm tablet zerine yazld iin mektupta antlamadan

632

gn tablet diye sz edilmektedir): ve kardeinin bana aadaki gibi yazd konuya gelince: Kardeim iin gm tableti hazrlattm ve ona gnderdim. Sen de gm tableti hazrlat ve bana gnder, onlar Hatti lkesinin tanrlar ile Msr lkesinin tanrlarnn nne koyalm kardeim bana byle yazd. te kardeimin benim iin hazrlatt gm tableti habercilerin (elilerin) getirince ok sevindim. te imdi onun zerindeki btn szleri iittim ve gm tableti asil kiiler ile fakir kiiler nnde (tanrlarn nne) koydum ve Msr lkesinin insanlarna onun zerindeki btn antlamalar dinlettim ve kardeimin benim iin hazrlatt gm tableti Heliopolis kentinin Gne tanrsnn nne koydum. Ve ben gm tableti Msr lkesinin byk tanrlar nne koydum. Artk kardeimin bana ettii btn teklifleri uyguladm; ben de gm bir tablet hazrlatacam ve gm tableti kardeime gndereceim ve kardeim onun zerindeki btn szleri Hatti lkesinin insanlarna dinletsin, sen (de) onu Hatti lkesinin tanrlarnn nne koy! Gne Tanrs ile Frtna Tanrs, benim tanrlarm ve kardeimin tanrlar bizim gzel barmz gm tablet zerinde sulh temini iin yarattmz gzel ilikiye uygun olarak bizim gzel kardeliimizi aramzda sonsuza dek gelitirsinler! Kardeime <yle syle>: Kardeimin bana aadaki gibi yazd konuya gelince: Kardeim ikimizi ilgilendiren konuyu iitsin; Kardeim bana buluacamz yer hakknda btn tekliflerini yapsn. Kardeim bana byle yazd. te kardeimin bana syledii bu teklif ok ok iyidir. Gne Tanrs ile Frtna Tanrs ve benim tanrlarm ile kardeimin tanrlar, kardeimin kardeini grmesini salasnlar, kardeim bana gelsin ve beni ziyaret iin yaplan gzel teklifi uygulasn! Biri dierine gelsin ve biri dierinin yzne baksn kraln taht(n)da bulunduu yerde. Ben Msrn kral Byk Kral, Hatti lkesinin kral, kardeim Byk Kral grmek, onun yzne bakmak ve onu lkemde karlamak iin Kinahhi lkesine gideceim. Kardeime yle (syle): Kardeimin bana aadaki gibi yazd konuya gelince: Kardein kral sana gelmek istiyor. Kardein kral seni ziyaret etmek konusundaki gzel teklifi uygulamak istiyor. Kardein lkende kardeinin yzne bakmak iin yanna gelmek istiyor. Bu tabletin devam krktr. Dier bir tablette de Hattu{ ilinin Msr ziyaretinden ve gm tabletten sz ediliyor. Hitit Kral III. Hattu{ili ile Msr Kral II. Ramses arasndaki antlamada inisiyatif, II. Ramsesin III. Hattu{iliye yazd bu mektuptan da anladmza gre Hititlerdedir. Antlamann i redaksiyonu Hititler tarafndan Hattu{ada hazrlanmtr. Bu nemli antlamay hazrlama erefi Hititlere aittir. Hititlerin hazrlad bu antlamann hkmleri arasnda gz karma, kulak koparma, el, kol ve ayak kesme gibi ikence cezalar kaldrlmtr. Hititler sularn kiisellii dncesini ilk defa kabul etmilerdir. Dnemin nl Hitit kraliesi Puduhepann da Msrn kral ve kraliesi ile mektuplamalar olmutur. Birka yl nce Londrada bir mzayededen bir fragman satn alnm olan ve

633

tamamlanarak Ankarada Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen Msr Kraliesi Napterann Hitit Kraliesi Puduhepaya mektubu yledir: Msr lkesinin byk kraliesi Naptera yle (der): Hatti lkesinin byk kraliesi Puduhepaya syle: Ben kzkardein, iyiyim. lkem (de) iyidir. Sen, kzkardeim (de) iyi olasn. lken de iyi olsun. te senin kzkardeimin nasl olduumu sormak iin ve byk kral, Msr lkesinin kral ile byk kral, Hatti lkesinin kral, arasndaki iyi bar ile iyi kardelik ilikisinin varl dolays ile bana yazdn iittim. Gne Tanrs ile Frtna Tanrs senin ban yceltecekler. Gne Tanrs bar gelitirecek. Byk Kral, Msr lkesinin kral, ile kardei byk kral, Hatti lkesinin kral arasndaki iyi kardelii sonsuza dek koruyacak; ben de seninle bar iindeyim. Sen kzkardeimle ayn biimde karde olduk. te sana kzkardeime, senin iin, selamlama hediyesi olarak bir hediye gnderdim. Sen, kzkardeim, kraln habercisi Parihnawann eliyle gnderdiim hediyeyi bilesin; Boyun iin bir (kolye); ok renkli, saf altndan, on iki telden olumu, arl 88 ekel; bir tane ok renkli Maklalu giysisi, kral kalitesi, Bir tane ok renkli koton tunika, kral kalitesi; 5 adet ok renkli koton giysi, iyi kalite ince (iplikten) 5 adet ok renkli koton tunika, iyi kaliteli ince (iplikten), Btn giysilerin toplam: 12 koton giysi. Anadoluda yaklak bin yl devam eden bir uygarlk kuran Hititler, Anadolunun kendilerinden nce ve kendileri ile beraber yaayan kltr ve uygarlklardan byk lde etkilenmilerdir. rnein, Hitit kltr byk lde Hatti kltrnn etkisi altndayd. Hitit ismi dahil pek ok konuda Hatti kltr unsurlar Hitit uygarl iine nfuz etmitir. Hitit anda Anadolu kitabmda yazdm gibi, Hititlerden nce Anadolunun en eski dili Hatticeyi konumu olan Hattililer de Trke gibi agltinant bir dil konumaktaydlar. Hatti sz Hitit anda da Hititlerin oturduu corafi blgenin ad olarak kullanlmaya devam etmitir. Ayrca Gneydou Anadoluda uzun yllar yaam olan ve Hitit Devletini ve kltrn ok etkilemi olan bir baka halk olan Hurrilerin konutuu Hurrice de Trke gibi agltinant bir dil idi. Agltinant dillerin en eskisi ve dnyann ilk yazs ivi yazsn kefeden Smerlilerin konutuklar Smerce de agltinant dillerin banda gelmektedir. Btn Mezopotamya kltrlerinin yaratcs olan Smerliler eski Anadolu kltrlerini ve bu arada Hitit kltrn de ok etkilemilerdir. Trk olarak eski Anadolu kltrlerinin varisi olduumuz iin gururluyuz ve bu eserleri koruduumuz ve aratrdmz lde grevimizi iyi yapm oluruz. Yazdklarmz zetlemek gerekirse Hititler, Trk deilse de Trkler, kan bakmndan ve kltr bakmndan Hitit uygarl ile eski Anadolu uygarlklarnn en doal mirassdrlar.

634

Ortadou'da Trklerin Varl Tartmalar / Prof. Dr. Ekrem Memi [s.435450]

Seluk niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye Batllarn bugn Orta Dou adn verdikleri blge, eskiden Yakn Dou adyla anlyordu. Zaman zaman Eski Dou ya da Eski n Asya olarak da anlan blge, dnya tarihinin en eski medeniyetlerine sahne olmutur. Bu medeniyetler; Msr, Mezopotamya ve Anadolu medeniyetleridir. Bir baka ifade ile dnyann en eski medeniyetleri, Orta Dou topraklar zerinde kurulmutur. imdi, bu medeniyetlere sahne olan blgelerin jeopolitik zellikleri hakknda ana hatlaryla bilgi verecek, ardndan da sz konusu blgelerin eskialardaki durumunu, belgelerin nda gzler nne sereceiz. Bu arada Eski a Orta Dousundaki Trk varln da tartmaya aacaz. A. Mezopotamya Tarihinde Trk Varl 1. Mezopotamyann Jeopolitik Konumu Eski Dounun byk medeniyet merkezinden biri olan Mezopotamya, Yunancada ki nehir aras anlamna gelmektedir. Gerekten, Dicle ve Frat nehirleri arasnda yer alan bu verimli topraklara, Msrllar da ayn anlama gelen Naharina ismini vermilerdi. slami devirlerde ise Frat ve Dicle nehirleri arasnda kalan blgeye, ada manasna gelen Cezire denilmitir. Fakat, Mezopotamya medeniyetinin temellerini atan Smerler, kendi memleketlerine Kengi diyorlard. Mezopotamyann muhtelif yreleri, zaman ierisinde deiik corafi isimlerle anlmtr. Hakikaten, bugn Hor Dalma denilen Basra Krfezinin kuzeybatsndaki bataklk blgeye, Yeni Smer Devleti zamannda (M.. 2060-1960) Smer, I. Babil Slalesi zamannda (M.. 1850-1550) Denizeli, M.. 1. binylda ise Kalde denilmekte idi. Krfezin kuzey taraflarndan 34. enlem dairesine kadar olan blgeye Smerler zamannda Agade ehrine izafeten Akkad denildii halde, Klsik yazarlar, o zamanki dnyann en byk ehri olan Babilden dolay, sz konusu blgeye Babilonya demilerdir. Yeni Smer Devleti de denilen III. Ur Slalesi zamannda (M.. 2060-1960), Akkadn batsndaki memleketlere, Bat Memleketleri anlamna gelen Martu Memleketleri, dousuna ise Subartu denildii, vesikalardan renilmektedir. Diclenin dousundaki Kk Zap Suyu ile Diyala Nehri arasndaki sahann gneyine Gutium, Basra Krfezinin dousundaki topraklara ise Elam deniliyordu. Dicle ve Frat nehirlerinin hayat verdii Mezopotamya topraklar ok verimli olduu iin, sk sk istillara uruyordu. Bu yzden etnik yapda birtakm deiiklikler meydana geliyor, bu da yer adlarna

635

yansyordu. rnein Smerler zamannda Subartu denilen Diclenin dou kesimine, I. Babil Slalesi zamanndan (M.. 1850-1550) itibaren Asur denilmeye balanmt. I. Babil Slalesinin yerini alan Kaslar ise Babile Kardunia diyorlard. Bylece, tarihinin uzun seyri iinde zaman zaman sakinleriyle beraber topraklarnn isimleri de deien Mezopotamya, haritaya bakldnda da grlecei zere, Asya ktasnn Akdenize alm bir kaps grnmndedir. Gerekten Mezopotamya, en geni hatlarla Asyann batsndaki Akdeniz ile Basra Krfezi arasnda kalan 120.000 km karelik bir blgedir. Bu alan, douda ran, kuzeyde ise Anadolu pltolarn oluturan yksek dalarla bir hill eklinde kuatlmtr. Zira Toroslar, Akdenizin dou sahilleri boyunca gneye doru Cebel Lbnan, Hermon, Sina Da gibi eitli isimler alarak Kzldenize kadar ularlar. Diclenin dousunda ise Gneydou Anadoludaki Antitoroslarn devam olan Zaros Dalar, ran pltosu ile Dicle vadisini birbirinden ayran doal bir perde tekil eder. te bu yzdendir ki Mezopotamya, taraf dalarla evrilmi, yalnzca gneyden sonsuz gibi grnen Suriye ve Arabistan llerine ak geni bir dzlktr. Mezopotamya, yeryz ekilleri bakmndan, kuzeyde ve gneyde farkl bir yap gstermektedir. Gerekten, Kuzey Mezopotamyann dalk olmasna karlk, Gney Mezopotamya dz bir ova manzaras arz eder. Ancak hemen belirtelim ki, Dicle ve Frat nehirleri bu blgeden gememi olsayd, Gney Mezopotamya, Suriye lnn bir devamndan ibaret olurdu. Mezopotamyann eski sakinlerinin Purattu dedikleri Frat ile diglat ismini verdikleri Dicle nehirlerinin kylar boyunca birok ehirler kurulmutur. Ur, Uruk, Umma, Eridu, Larsa, Nippur, uruppak ve Mari, bu kentlerin nde gelenleridir. Mezopotamyann yukarda ana hatlaryla ortaya koymaya altmz corafi artlar, burada kurulan devletlerin siyasi hayat zerinde de etkili olmutur. Gerekten Mezopotamya, Asya ile Akdeniz arasnda bulunmasndan dolay, kuraklk nedeniyle Asya steplerinden kaan ve sulak topraklar arayan kavimler iin, daima ilk hedef olmutur. Dier taraftan, ayn kuraklk felketine urayan Arabistan dahi zaman zaman l ocuklarn bu verimli topraklara sevkediyordu. Bu suretle Mezopotamyaya kimi Asyal, kimi Smi bazan da Hint-Avrupal kavimler yerleiyorlard. Bu durum, Mezopotamyada kurulan herhangi bir devletin uzun sreli ve kararl bir hkimiyet kurmasna engel tekil ediyordu.1 2. Mezopotamyann Tarih ncesi Dnemleri nsanlk tarihinin en eski dnemi olan paleolitik devirden itibaren Kuzey Mezopotamyann iskn edildii blgede yaplan maara aratrmalaryla ortaya konmutur. Smerlerden nce bu blgede yaayan kavimlerin kimlikleri hakknda, yazl bir kltre sahip olmadklar iin, ne yazk ki, bilgi sahibi olamyoruz. Ancak, Kuzey Mezopotamyada Smerlerden nce yaam olan kavimlere nsmerler anlamna Presmerienler denilmektedir. Frat nehri boylarnn en eski topluluklarna da

636

Protofratllar denmitir. Smerlerin ncleri olan bu kavimler, bir mddet avclk seviyesinde yaadktan sonra yerleik hayata gemiler, kk kyler kurarak ziraate balamlar ve hayvanlar ehliletirmilerdir. Ayrca bu dnemde, suyu evlerine tamak iin kilden kaplar yapmlardr.2 nsanlk tarihinin ta devri ile tun devri arasnda geirdii uygarlk seviyesine kalkolitikum denir. Bu dnemde ta aletlerden yine yaygn bir ekilde yararlanlmakla beraber, az miktarda maden de kullanlmtr. Bu devir, insanlk tarihinde nemli bir dnm noktas saylr. nk bu devir insanlar madeni eriterek silahlar yapmlar, tarm aralarn da madenlerden yaptklar iin tarmda verimlilik artm, madeni silhlarla da henz madeni tanmayan topluluklar zerinde siyasi egemenlik kurmulardr. Mezopotamyada Kalkolitik devir M.. 5000-3000 yllar arasna tarihlenmekte olup, bu kltr drt aamada gelimitir:3 1. Prekalkolitikum: Hassuna kltr 2. Er Kalkolitikum: Ninive kltr 3. Orta Kalkolitikum: Samarra ve Tel-Halaf kltr 4. Ge Kalkolitikum: El-Ubeyd kltr Mezopotamya Kalkolitik kltr bir ky kltrdr. Bu kyler, kk sulama tarmndan byk sulama tarmna gemilerdir. Bu dnemde henz siyasal bir birlik yoktur. Kalkolitik dnem insanlar, elde ettikleri rnlerin fazlasn komu lkelere satyorlard. Bu dnem insanlarnn doa glerine dayanan bir dinleri vard. 3. Smerlerin Mezopotamyaya Gelileri ve Tarihi Devirlerin Balamas Kalkolitik devrin sonlarna doru Mezopotamyada mleki ark, silindir mhr ve yksek mabet gibi birtakm yeni kltr unsurlaryla karlalmaktadr ki, bunlar, M.. 3500lerde Mezopotamyaya gelen Asya kkenli Smerlere aittir. Smerler, kendilerinden nce gneydeki bataklk blgeye yerleen kavimlerin medeniyetine, yukarda sraladmz baz yeni kltr unsurlarn da katarak, mevcut eski ky kltrn bir ehir kltrne dntrmlerdir. Gerekten onlar, bataklk arazinin iinde yerlemeye elverili adacklara ayr ayr cemaatler halinde yerleerek birok ehir devleti kurmulardr. Eridu, Ur, Uruk, Laga, Umma, uruppak ve Ki, bu ehir devletlerinin en nemlileri arasnda saylabilir. Bu sitelerin hemen hepsi kazlm ve buralardan karlan arkeolojik ve yazl malzeme ile Smer tarihi aydnlanmtr. Smer ehir devletlerinde her ehrin ayr bir tanrs vard. Smerler, bu ehir tanrlarna tepeler

637

zerinde mabetler kuruyorlard. Vatandalara ait zel evler bu mabedin etrafnda kmeleniyor, sonra ehrin etrafna yine mterek emekle bir sur ina ediliyordu.4 Smerlerin inanna gre, yeryzndeki btn yaratklar ve varlklar tanrnn mal idi. Fakat tanrnn olan bu topraklar verimli hale getirebilmek iin bataklklar kurutmak, sular kanallarda toplamak gerekiyordu. Btn bu byk ve zor ileri, ancak mterek emekle baarabilirlerdi. Bylece btn ehir halk birlikte kanallar ayorlar, topra birlikte ekiyorlar ve yine rnleri birlikte topluyorlard. Grlyor ki, Smerlerin kurduu bu kk ehirler, bir eit ilkel sosyalizm ile idare ediliyorlard. Fakat bu sosyalizm gcn tanrdan ald iin, Mezopotamyada Smerlerle balayan bu rejime mabet sosyalizmi ya da teokratik sosyalizm denilmektedir.5 Bu sistem gereince her vatanda, topraktan elde ettii rnleri veya yetitirdii hayvanlar, avlad avlar ve hayvanlardan elde ettii st ve st rnlerini mabede teslim etmek zorunda idi. Mabette grevli bulunan rahip memurlar, toplanan bu rnleri, her ailenin ihtiyac orannda paylatryorlard. htiya fazlas rnlerle de, ta, kereste ve maden gibi memlekette mevcut olmayan maddeler, d lkelerden satn alnyordu.6 Smerler, bu ilkel sosyalizmin doal bir neticesi olarak, ok gemeden M.. 3200lerde yazy da kefetmeye muvaffak olmulard. Zira rahipler, her vatandan mabede getirdii mal unutmamak veya teslimat vesikalandrmak iin, kil tabletlerin zerine ancak kendilerinin anlayabilecei ekilde her ahs iin belli bir iaret, onun karsna da getirdii maln resmini yapmaa baladlar. Fakat bu sistemin birtakm karklklara yol at grlm olmal ki, bunu nlemek iin areler dndler ve iaretlerle resimleri belirli bir sistem halinde, ifre gibi kullanmaya baladlar. Bu hususta ilk adm, her iarete bir sada deeri vermekle atld. Bylece her iaret bir hece olarak kabul edildi. Fakat bu defa da, telaffuzu ayn anlam farkl olan (rnein Trkedeki yaz emri ile mevsim anlamna gelen yaz gibi) kelimelerde yine karklk oluyordu. Bunu nlemek iin sisteme determinatif usul ilave edildi. Bu ynteme gre, bir ismin kadn ismi mi, erkek ismi mi yoksa tanr ismi mi olduu, ismin nndeki determinatiflerden anlalyordu. te bylece ya kil zerine gen ulu bir kamla, sonralar madeni bir ula yazld ve iaretler de ivilere benzedii iin, modern aratrclar tarafndan ivi yazs olarak isimlendirilen yaz sistemi, yukarda da belirttiimiz gibi, M.. 4. binyln sonlarnda (M.. 3200ler) kefedilmi oluyordu. Bu yaznn dili Smerce olduu iin, ivi yazsnn, Smerler tarafndan kefedildii anlald. Smerler tarafndan kefedilen ve tarihi devirlerin balamasn mmkn klan ivi yazs, douda randan batda Anadolu ve Akdenize kadar yaylm ve M.. 1. yzyla kadar uzanan yaklak bin yllk zaman dilimi ierisinde eitli kavimler tarafndan kullanlmtr. 4. Smerlerin Kkeni Hakkndaki Grler

638

M.. 3500lerde Gney Mezopotamyaya gelerek buradaki ky kltrn ehir kltrne dntren Smerlerin Orta Asya kkenli olduklarna artk phe kalmamtr. Filolojik adan da Trke ile akraba bir dil konuan Smerler,7 yerletikleri yeni vatanlarnda (Mezopotamya), belki de corafi faktrlerin zorlamas neticesinde, yukarda da belirttiimiz gibi, emekte ve nimette mtereklik esasna dayanan yeni bir rejim meydana getirmilerdi. Mabet Sosyalizmi ya da Teokratik Sosyalizm ad verilen bu rejimin uygulanmasnn kanlmaz bir sonucu olarak da yazy kefetmilerdi.8 Eer Smerlerin Trkl kabul edilirse, ki biz bu kanaatteyiz, o zaman, dnya medeniyet tarihinde son derece nemli bir yer igal eden ve tarihi devirlerin balamasn salayan yazy icadetme erefi Trklere ait olacaktr. te bu yzdendir ki, Avrupal otoritelerin byk bir ounluu, bu erefi Trklere lyk grmedikleri iin, Smerleri Hint-Avrupa kkenli kavimlerden biri olarak gstermeye almaktadrlar. Halbuki mevcut bulgular, gerek filolojik, gerek antropolojik ve gerekse teolojik adan Smerlerin Orta Asyal Trklerden olduuna phe brakmamaktadr. Gerekten, Smerlerden kalan yazl tabletler zerinde yaplan filolojik tetkikler, bu kavmin dilinin, Trke gibi Ural-Altay dil grubuna mensup olduunu ortaya koymutur. Ayrca, iskelet bakiyeleri ve aratrmalar, Smerlerin yuvarlak kafal (brekisefal) bir kavim olduunu meydana karmtr ki, o dnemden kalan arkeolojik eserler zerindeki tasvirlerde de bunu grmek mmkndr. Bundan baka Smerler, Anu, Enlil ve Ea isimli tanrlara tapyorlard. Bunlardan gkyzn temsil eden Anuya daha byk sayglar vard ki, Trkler de slamiyet ncesinde Gk Tanrya taparlard. Btn bunlarn yannda, Smerlerin dz bir arazi yapsna sahip olan Mezopotamyada yma toprak tepeler oluturarak, mabetlerini bu tepeler zerine ina etmeleri ve scak bir iklimde yaamalarna ramen, bir alkanln devam olarak koyun ynnden yaplm elbiseler giymeleri, onlarn, iklimi sert ve yksek bir memleketten gelmi olduklarna iaret eder ki, bu memleket de, hi phesiz Orta Asyadr.9 Smerler, M.. 3500-2500 yllar arasna rastlayan dnemde Mezopotamyada gerekten byk bir medeniyet meydana getirmilerdir. Fakat ne gariptir ki, corafi artlar uygun olmasna ramen, byk bir imparatorluk kuramamlar, tam tersine, ehir devletleri halinde yaamay tercih etmilerdir.10 Merkez bir devlet kuramamalarnn nedeni ise aralarndaki hkimiyet mcadelesi olsa gerektir. 5. Mezopotamya Medeniyetine Katkda Bulunan Dier Kavimler M.. 2500lerde Mezopotamyaya yeni bir kavim daha gelmitir ki, bu, Smi kkenli Akkad kavmidir. Bugnk Araplarn en eski atalar olan Akkadlarn gelmesiyle birlikte, Mezopotamyann gerek etnik, gerekse siyasi ehresi deimitir.11 Nitekim Akkadlar, M.. 2350de byk bir imparatorluk kurmay baarmlardr. mparatorluun temellerini atan kurucu kral Sargon, fetih siyasetine dayanan bir d politika izlemitir ki, bu siyasetin odak noktasn Anadolu tekil ediyordu.

639

Gerekten Akkad imparatorlar, imparatorluklar, M.. 2150 yllarnda ran yaylasnda yaayan Gutiler tarafndan yklncaya kadar, bata Anadolu olmak zere, ran ve Msr memleketlerinin muhtelif zenginliklerini alabildiince smrmlerdir. Akkad metinlerinden anlaldna gre, randaki Zaros dalarnn eteklerinde yaayan ve son derece sava bir kavim olan Gutiler, M.. 2150-2050 yllar arasna rastlayan yaklak bir asrlk dnemde Mezopotamya kentlerine hkim olmulardr. Gutiler ya da Gutlar diye adlandrlan bu kavmin (Gut = Guz = Ouz) Ouzlar olma ihtimalinin ok yksek olduunu syleyen deerli aratrmac Sadi Bayrama12 hak vermemek mmkn deildir. Gerekten, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blmnde uzun yllar hocalk yapan ve birok bilim adammzn yetimesine vesile olan Yahudi asll Prof. Dr. Benna Landsberger de, 20-25 Eyll 1937 tarihleri arasnda dzenlenen II. Trk Tarih Kongresinde sunmu olduu n Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri konulu tebliinde: tarihimizde Trklerle en yakn bir suretle mnasebettar olan, hatt belki de ayniyet gsteren kabile budur.13 demek suretiyle Ouz Trklerinin tarihini gnmzden 4200 yl ncesine dayandrmaktadr ki, bu da bize Trklerin Orta Dou blgesindeki tarihlerinin ok derin bir gemie sahip olduunu gstermektedir. Nitekim, M.. 2. binyln balarndan itibaren Asur metinlerinde sk sk adlar geen ve Musul-Kerkk blgesinde yaadklar anlalan Turukkular14 ile M.. 1677-1100 yllar arasnda Mezopotamyada hkm sren Kaslarn da (III. Babil Devletini kurmulardr) Trk kavimlerinden olduklar,15 tarihi ve filologlar tarafndan eitli deliller gsterilmek suretiyle ortaya konulduundan, Trklerin Orta Doudaki tarihlerinin binlerce yl ncesine dayanm olabilecei yolundaki grmz, bir kat daha kuvvet kazanmaktadr. Mezopotamya-Anadolu ilikilerine, Anadolu bahsinde ayrntl olarak yer vereceiz. Biz imdi, Trk kkenli olduklar iddia edilen Elamlarn Orta Dou tarihindeki yerlerini ve ne lde Trk olduklarn tartacaz. Elam memleketi denildii zaman, Zaros dalarnn eteklerindeki plto ile Babilonyann kuzeyindeki topraklar akla gelmektedir. Merkezi Susa ehri olan Elam memleketi, M.. 6. binyldan itibaren yerleime sahne olmutur. Akkad metinlerinde Elamtu adyla anlan lke, yksek plto veya Doudaki lke anlamna gelmektedir. Gerekten, blgeye, bu isim bou bouna verilmi deildir. Zira bu lkenin deniz seviyesinden ykseklii ortalama 1500 metredir. Bakent Susa, Kerha ve Karun nehirleri tarafndan sulanan verimli bir vadide yer almaktadr. Smi kkenli Akkad krallarnn iktidar dneminde, Elam memleketinde kuvvetli bir Mezopotamya etkisi grlmektedir. Sadece Avan blgesinde Akkad kral Naram-Sinin vassal olmak kaydyla yerli bir slale egemen olabilmitir. Akkad kral Naram-Sin ile Avan kral arasnda yaplan ve Elam dilinde kaleme alnan antlama, bu krallk hakknda bilgi veren en eski vesikadr. Bu devirde, Proto-Elamcann yannda Smer-Akkad yazs da kullanlmakta idi. M.. 3. binyl sonlarna doru, arkeoloji terminolojisinde Asyallar olarak isimlendirilen ve hepsi de yar gebe olan u kavimler Bat rana yerlemeye baladlar: Kuzeyde Gutiler, gneyde ise Lullubiler, Kaslar ve Elamlar.

640

Yzyl akn bir sre iktidarda kalan Guti krallar arasnda arlak, El Ulume, nima Bak, Yarlagab, Kurum, Yarlaganda, Tirikan gibi isimler yer almaktadr ki, bunlar hem grn hem de anlam bakmndan Trk geleneine uygun olarak verilmi isimlerdir.16 Yeni Babil slalesi, Gutileri Mezopotamyadan kovduu zaman, Elam, Babilin bir eyaleti haline getirildi. Elam daha sonra ima Krallnn ardndan da sin slalesinin vasal oldu. M.. 2. binylda Elam, Akkad yazsn kulland. Larsa Slalesi, bir mddet iin Uruk ve Babile hkmettiyse de, Hammurabi ve halefi Rim-Sin, 31 yllk bir mcadeleden sonra Larsa Slalesine son verdiler. M.. 1300lerden itibaren Elam yeni bir slale idare etmeye balad. Elam, en parlak devrini bu zamanda yaad. Elam kral Kudur-Nahunte, Kaslar yenilgiye uratarak olunu Babile vali olarak atad. Tanr Mardukun heykelini de Susaya getirtti. Onun halefi Silhak-nuinak lkenin snrlarn Kerkke kadar geniletti. Babil ve Asur arasndaki egemenlik mcadelesi esnasnda Babilli I. Nabukadnezar Elam tahrip ederek bakent Susay ele geirdi. Tanr Mardukun heykelini Babile geri getirdi. te bu hadiseden sonra Elamn tarih sahnesinden ekildiine tank olmaktayz. Elamlarn kkenine gelince; dnya tarihinde nemli bir rol oynayan ve Asya kkenli bir kavim olarak kabul edilen bu rk, Hint-Avrupa orijinli kavimlerden nce rann Zaros blgesine gelip yerlemitir. Byk bir ihtimalle bu kavim de Trk kkenli bir kavim olmaldr. Zira Dr. Phil. Hmit Zbeyir Koayn yapm olduu dil aratrmalar, Elamca ile Trkenin yakn ilikisini hatt ayniyetini ortaya koymaktadr. Aada yer alan birka rnek, bu grn doruluunu btn plakl ile ortaya koymaktadr.17 Kelimelerdeki Benzerlikler 1. Elamca: atta Trke: ata 2. Elamca: balibe Trke: balbal 3. Elamca: la-gitta Trke: kit-mek (git-mek) 4. Elamca: Kukki Trke: kuk, gk Grlyor ki, bata Smerler olmak zere Gutiler, Kaslar ve Elamlar Mezopotamya medeniyetine ve dolaysyla dnya medeniyetine katkda bulunmu olan Trk orijinli kavimlerdir.

641

Mezopotamya tarihindeki Trk izlerini bylelikle ana hatlaryla ortaya koyduktan sonra, imdi de Eski a Anadolusundaki Trk varln, yazl ve arkeolojik belgelerin nda ortaya koymaya alalm. B. Eski a Anadolusunda Trk Varl 1. Anadolunun Jeopolitik Konumu Bilindii zere, tarihi meydana getiren ana unsurdan biri de corafi mekndr.18 Bir kavmin tarihi, zerinde yaad topraklarn corafi durumuna baldr. Bu yzden biz de ie, Anadolunun corafi meknn tetkik ederek balayacaz. Yalnz, Trkiyenin bugnk siyasal snrlar dnda kalan Kuzey Suriyeyi de bu kavramn iine almamz gerekir. nk bu blge, gerek jeomorfolojik artlar, gerekse kltr birlii bakmndan, Anadolu ile devaml bir btnlk arz etmitir.19 Haritaya bir gz atacak olursak, Anadolunun Asya, Avrupa ve Afrika ktalar tarafndan evrelendiini ve Asya ile Avrupa ktalar arasnda da bir kpr vazifesi yklendiini grrz. Bu kpr, gneydoudan Mezopotamya ve Msr gibi Eski Dou, batdan ise Akdeniz medeniyetlerinin oluturduu Eski Bat dnyalar tarafndan evrilmektedir. Bu durum, Anadoluya bir kltr aracl grevi vermi gibidir. Gerekten, tarihin en eski devirlerinden itibaren Anadolu, doudan ve batdan birok kavmin istilsna maruz kalm, pek ok medeniyete beiklik etmitir. Bu yzdendir ki Anadolu, Dou ve Bat kltr unsurlarnn iie karp kaynat bir blge durumuna gelmitir.20 Nitekim, daha M.. 3. binyldan itibaren deiik kkenli birok kavmin bir arada yaamas ve bu durumun asrlarca devam etmi olmas, bunun en gzel ifadesidir. Anadolunun yeryz ekilleri, akarsular ve iklim artlar da, Anadolu tarihinin meydana gelmesinde byk lde rol oynamtr. Gerekten, Anadolunun kuzeyden ve gneyden yksek sradalarla kuatlm olmas ve pek az yerden geit vermesi,21 bu ynlerden yaplacak olan birok kavimin gne imkn tanmazken, Bat Anadolu blgesindeki dalarn denize dik olarak uzanmas, pek ok istilcnn, bu da oluklarndan geit bularak, Anadolunun ortalarna kadar ulamalarn mmkn klmtr. Ayrca gney ve kuzey ynlerinde denize paralel olarak uzanan sradalar, Orta Anadoluda yerleen kavimlerin, bu dalarn arkasnda oturan kavimlerle kltrel mnasebetlerini de engellemitir. rnein, Karadeniz blgesinde kabileler halinde yaayan ve Hitit Devletini, kuruluundan yklna kadar devaml olarak rahatsz eden barbar Gaka kavimlerine ulamak22 ve onlar kltrel ynden etki altna almak mmkn olmad gibi, Toroslarn arkasnda oturan Kizzuvatna Krall da,23 bu dalar yznden, Anadolu kltrnn deil, daha ziyade Msr kltrnn etkisi altnda kalmtr. Van merkez olmak zere, Dou Anadolu blgesinde M.. 9-6. yzyllar arasnda nemli bir

642

siyasi g olarak ortaya kan Urartu Devleti de,24 bulunduu mevkiinin ok salam ve ulalmaz olmas nedeniyle, uzun sre Asur krallarna ba ememitir. Dikkat edilirse, Anadoludaki yerleme merkezleri, dnyann her tarafnda olduu gibi byk akarsu ve gl kenarlarna kurulmutur. rnein Hitit Devleti Kzlrmak ve Yeilrmak nehirlerinin bulunduu blgeyi tercih ederken, Urartu Devleti Van Gl ile Urmiye Gl arasndaki blgeyi kendisine yurt olarak semi, Lidya Devleti ise Gediz, Byk Menderes ve Kk Menderes nehirlerinin sulam olduu sahada kurulmutur. Anadolu insannn sosyal ve ekonomik yaants zerinde, iklim faktrnn de byk etkileri olduunu unutmamak gerekir. Bilindii zere Anadoluda birbirinden farkl eit iklim grlr: 1Akdeniz iklimi, 2- Karadeniz iklimi, 3- Karasal iklim. Akdeniz iklimi, Akdeniz ve Ege blgelerinde grlr. Bu iklimde yazlar scak ve kurak, klar ise lk ve yal geer. Karadeniz ikliminde ise her mevsim yaldr. Bunda, blgenin sk ormanlarla kapl olmasnn da byk rol vardr. Karasal iklim, Orta, Dou ve Gneydou Anadoluda grlr. Bu iklimde yazlar scak ve kurak, klar ise olduka souk gemektedir. Bundan baka, yaz ile k ve gece ile gndz arasndaki scaklk farklar da byktr. Grlyor ki iklim artlar, Anadolu insanna ne yapmas gerektii hususunda bir yn tayin etmitir. Bu nedenle, Anadoluda yerleen siyasal topluluklarn hayat, genellikle tarma dayanmak mecburiyetinde idi. nk bu devirlerde, henz denizin nimetlerinden yararlanma yollar bilinmiyordu. Fakat, Anadoludaki ziraat ekonomisini Msr ve Mezopotamya ile bir tutmak doru olmaz. nk, Anadolu nehirlerinin hibirisi, Msrn can damar saylan Nil nehrinin yaptn yapamyordu. Ayrca Mezopotamyada olduu gibi, dz bir araziye kanallar amak suretiyle sulama yapmak da arzal bir durum arzeden Anadolu topraklar iin sz konusu olamazd. Bu yzden, Anadolu sakinlerinin ziraate dayanan ekonomik hayatlar, bir yerde yalara bal idi. Havalar iyi gittii takdirde bol rn alnyor, bunun tersi olursa ktlk tehlikesi ile kar karya kalnyordu. Bu sebeplerden dolaydr ki, Hitit krallar, devaml olarak sefere kmak ve zellikle Mnbit-Hill Blgesinden25 saladklar ganimetle geinmek yolunu tutuyorlard. Anadolunun ziraate elverili olmayan dalk blgelerinde ise halk, hayvanclkla geiniyordu. Nitekim, Van blgesinde M.. 9.-6. yzyllar arasnda byk bir devlet kuran Urartularn da ekonomik hayat, byk lde hayvancla dayanyordu. Anadolunun M.. 2. binyl tarihi, Hititlerin bakenti Hattua bata olmak zere, orum-Ortaky ve Tokat-Maat Hykten karlan arivler sayesinde byk lde aydnla kavuturulmutur. Hitit tarihinin aydnlatlmasnda Hititlerle ada yaam olan Msr, Mitanni ve Asur devletlerinden kalan yazl vesikalarn da nemli pay vardr. Anadolunun eskialardaki tarihini ele alrken, yukarda zikrettiimiz corafi faktrleri daima gz nnde bulunduracaz. 2. Anadolunun Tarih ncesi

643

Devirleri Anadolunun en eski kltrleri ta devri kltrleri olup, bunlar da kendi arasnda paleolitik, mezolitik ve neolitik devriler olmak zere safhaya ayrlr. Paleolitik ve mezolitik devirler, bizim Yontma Ta Devri dediimiz devre tekabl eder. Bu iki devir Anadoluda yaklak olarak 400.000 yl kadar srmtr. Mezolotik devirden sonra, insanln eritii kltr aamasna Neolitik (Yeni Ta Devri) devir denilir.26 Neolitik devir, ta devri kltrleri ierisinde bir inklp devri olarak kabul edilir. nk bu devirde birtakm yeni keif ve icatlarla karlalmaktadr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz: 1. Ate, insanolu tarafndan kontrol altna alnmtr. 2. Piirme teknii ile seramik imline balanmtr. 3. Ziraat kefedilmitir. 4. lk defa yerleik hayat balamtr. Grld zere, yukardaki keif ve icatlarn her biri bir dierinden kaynaklanmtr. Gerekten, paleolitik devirlerden beri mevcudiyeti bilinen ate, neolitik devirde insanolu tarafndan kontrol altna alnm ve buna bal olarak da, o gne kadar elde yapldktan sonra gnete kurutulan anak mlekler, atete piirilmek suretiyle daha salam ve daha kullanl hale getirilmitir. Neolitik devre kadar, yiyeceini doadan temin eden insanolu, bu devirde ilk defa ekip bimeye balamtr. Ne var ki, bu defa da bir baka problem ortaya kmt. nk, ekip dikilen tarla ve bahelerin, yabani hayvanlardan ve d dmanlardan korunmas gerekiyordu. Bu yzden, Neolitik devir Anadolu insan, ekip diktiini beklemek iin, tarla ve bahelerin kenarlarna kk kulbeler kurmutur. Bylece, Neolitik devirde ilk yerleik hayat, baka bir tabirle ky kltr balam oluyordu. Anadoluda M.. 8000-5000 yllar arasna tarihlenen Neolitik devrin en nemli yerleme merkezleri; Burdur-Haclar, Konya-atalhyk, Mersin-Ymktepe, Tarsus-Gzlkule, Diyarbakrayn, Malatya-Caferhyk, Beyehir Gl evresindeki Suberde ve Erbaba hykleri ile Keban Barajnn imdi kaplam olduu alandaki hyklerdir.27 Neolitik devir yerleim merkezlerinin etrafnda sur yoktur. Ancak evler, aralk braklmakszn yanyana ina edilmek suretiyle, sur yerini tutacak, bir savunma dizgesi meydana getirmitir.28 Bu evlerin kaplar olmayp, damn zerinde alan bir delikten ieriye iniliyor ve sonra merdiven ieri ekiliyordu. Neolitik devir seramikleri tek renkli olup, bu devirde yaplan ara ve gerelerin tm, yine ta ve

644

kemikten imal edilmitir. Ancak, bu devir aletleri, paleolitik ve mezolitik devirlerdeki gibi kaba saba olmayp, perdahlanmlard. Bu yzden, Neolitik devre, Cill Ta Devride denilmektedir. Anadoluda neolitik devirden sonra balayan ve ta aletler yannda az miktarda madenin de kullanld devre, Kalkolitik devir denilir. Kalkolitik tabiri, Hellen dilinde bakr anlamna gelen khalkos ile ta anlamna gelen lithostan tretilmi olup, Bakr-Ta Devri olarak da isimlendirilir. Bu devrin en nemli zellii, ta aletlerden yine yaygn bir ekilde yararlanlmakla beraber, madenden de yararlanlmaya balanm olmasdr. Bu devirde, yaygn olmamakla beraber, en ok kullanlan maden bakrdr. Kalkolitik devirde, neolitik devre gre nemli deiiklikler olmam ise de, baz gelimeler tespit edilebilir. Hereyden nce tarm daha ilerlemi, aralar daha gelimitir. Dokumacln da bu devirde balad tahmin edilmektedir. mlekler, mleki ark henz bilinmediinden yine elde yaplmakta, baz yerlerde ise bunlarn stne kaln bir astar boya ekildikten sonra, geometrik motiflerin izildii grlmektedir. Bu devirde ller daha ziyade az ak kplere gmlm, kpn ierisine len kiinin silahlar ve eyalar da konulmutur. Kalkolitik devrin bir baka nemli zellii de, bu devirdeki yerleim merkezlerinin biraz daha bym olup, bunlarn etrafnn surlarla evrilmi olmasdr. rnein Kalkolitik devir Haclar yerlemesinin etraf byle bir surla evrilmiti. Demek ki, kalkolitik devir Anadolu insan, kendisini pek gven iinde hissetmemi olacak ki, byle bir yola bavurmutu. Ayrca ehir suru, eskiada bamszln bir iareti olarak kabul edilmekte idi. Anadoluda yaklak olarak M.. 5000-3000 yllar arasna tarihlenen kalkolitik devrin nemli yerleme merkezleri; Pulur, Canhasan, Beycesultan, Horoztepe, Ymktepe, Tilmen Hyk, Kusura, Alacahyk, Bykgllcek, Yazr, Aliar ve Fikirtepe hykleridir.29 Kalkolitik devirden sonra Anadoluda Tun Devri balar. Tun devri, M.. 3000-1200 yllar arasna tarihlenmekte olup, ana blme ayrlr: 1. Eski Tun Devri (M.. 3000-2000) 2. Orta Tun Devri (M.. 2000-1500) 3. Yeni Tun Devri (M.. 1500-1200) Orta Tun devriyle birlikte Anadolu, tarihi devirlere girmektedir. Zira, Anadoluya ticaret yapmak amacyla gelen Asurlu tccarlar, beraberlerinde ivi yazsn da getirecekler ve bylece Anadoluda da tarihi devirlerin balamasn mmkn klacaklardr. Dolaysyla, M.. 2. binyl balarndan itibaren Anadolu hakknda yeterince bilgi sahibi olabiliyoruz. Bizim iin karanlk olan dnem, Anadolunun M.. 3000-2000 yllar arasna tarihlenen Eski Tun a dnemidir. zellikle bu devrin ilk aamasn oluturan ve M.. 3000-2500 yllar arasna tarihlenen dnem hakknda hemen hibir ey bilmiyoruz. Ancak bu ilk dnemde, ara ve gerelerin yapmnda o kadar ok bakr kullanlmtr ki, bu yzden

645

arkeologlar, Eski Tun ann bu ilk safhasn Bakr a olarak da adlandrmaktadrlar. Eski Tun ann ikinci aamasn oluturan ve M.. 2500-2000 yllar arasndaki dnem ise Anadolu tarihi asndan tam bir dnm noktasdr, denilebilir. Zira bu ikinci aama, Anadolu ile Mezopotamya medeniyetlerinin gerek siyasi, gerek ticari ve gerekse kltrel ynlerden temasa getikleri ilk dnemdir. 4. M.. 3. Binyl Ortalarndan tibaren Anadolu-Mezopotamya likileri ve Trk Krall Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Eski Dou genini oluturan medeniyet merkezinden Msr ve Mezopotamya, M.. 4. binyln sonlarnda, kendilerine has birer yaz icat ederek tarihi devirlere girdikleri halde, Anadolu yazya ancak M.. 2. binyl balarnda kavuabilmitir. Buna ramen, M.. 3. binyln son eyreinde (M.. 2250lerden itibaren) Anadoluda neler olup bittiini dolayl olarak renebiliyoruz. Zira, Mezopotamyadaki Smer sitelerini teker teker yenerek Mezopotamyann ilk siyasal birliini salayan, ardndan da ran, Anadolu ve Msr gibi lkelere seferler dzenleyerek Eskian ilk smrgeci imparatorluu olmay baaran Akkadlar, Anadolu zerine dzenlemi olduklar seferler hakknda bize ayrntl raporlar sunmaktadrlar. Bu raporlardan biri, Akkad imparatorlarndan Naram-Sinin M.. 2200lerde Anadoluya yapm olduu askeri bir seferi anlatmaktadr. artamhari Metinleri adyla anlan bu yazl raporda,30 ad geen Akkad imparatorunun Sedir Ormanlarn (Amanoslar) ve Gm Dalarn (Toroslar) aarak Anadoluya girdii ve Hatti kral Pampann nderliindeki 17 ehir devletinden oluan Anadolu koalisyonuna kar savat anlatlr. artamhari metinlerinin Hattua arivinde ele geirilen kopyasnn (KBo III, 13 numaral metin), ilk 7 satr krk olup, metin, 8. satrdan itibaren yle devam etmektedir:31 8. Bana kar btn memleketler isyan ettiler. 9. Guua kral Anmanailu, Pakki kral Bumanailu 10. Ulluwi (Ullama) kral Lupanailu, sonra. kralinmipailu 11. Hatti kral Pampa, Kani kral Zipani.kral Nur-Dagan 12. Amurru kral Huwaruva, Parai kral Tienki 13. Armanu kral Mudakina, Sedir dalar kral gippu 14. Larak kral Ur-Larak, Nikku kral Ur-Banda 15. Trki kral lu-Nail, Kuaura kral Tikinki

646

16. Toplam 17 kral, ki onlar savaa girdiler ve ben onlar vurdum 17. Hurrilere kar btn orduyu seferber ettim ve sonra (tanrlara) arap takdim ettim. 18. O zaman savalarma, binlerce dman askeri hi mukavemet etmedi. Metnin ok bozuk olan arka yznde, geceleyin dman kararghna bir baskn yapld ve onlarn yenilgiye uratld anlatlmakta, alnan ganimetlerden eksik cmleler halinde bahsedilmektedir. Grlyor ki bu metin, Anadolu kkenli olmamakla beraber, Anadolu hakknda bilgi veren en eski yazl vesikadr. Bu metinden anlald kadaryla, M.. 3. binyln sonlarnda Anadoluda byk bir devlet yoktu. Ancak, her ehirde kk bir krallk hkm srmekte idi. Aralarnda hkimiyet mcadelesi yaptklarna phe olmayan bu ehir devletleri, dtan gelen tehlikeler karsnda, ilerindeki en gl ehir kralnn liderlii altnda birleerek, tek bir g halinde mcadele etmesini de biliyorlard. Gerekten, bu vesikada da belirtildii zere, Akkad imparatoru Naram-Sin, 17 Anadolu kralnn oluturduu koalisyona kar savam ve onlar malup etmiti. Bu krallardan biri de metnin 15. satrnda geen Trki kral lu-Naildi. Burada geen Trki kelimesinin Trk olduuna phe olmad gibi, lu-Nail ismi de kulaa pek yabanc gelmemektedir.32 Demek ki, gnmzden yaklak olarak 4200 yl nce Anadoluda deiik rklardan muhtelif kavimler yaamakta olup, bunlardan biri de Asya kkenli Trk kavmi idi.33 yle sanyoruz ki, M.. 3500lerde Smer Trkleri Mezopotamyaya yerleirken, muhtemelen ayn tarihlerde Kafkaslar zerinden gelen bir baka Trk ktlesi de Dou Anadoluya yerleerek burada bir ehir devleti vcuda getirmiti ki, bu, yukarda ad geen Trki Krall idi. Ancak, M.. 4. ve 3. binyllarda Anadoluda yaz mevcut olmad iin, bunlarn yaantlar hakknda yeterince bilgi edinemiyoruz. Bereket versin ki, yukarda sz edilen ivi yazl metin (KBo III, 13), hi deilse M.. 3. binyln son eyreinden itibaren Anadolunun siyasal yaantsna, bu arada dolayl olarak Anadoludaki Trk varlna da k tutmaktadr.34 Bu arada okuyucularmzn kafasnda meydana gelmesi kanlmaz gibi grnen bir meseleye dikkatleri ekmek istiyoruz. Acaba, yukarda tercmesini verdiimiz ivi yazl metnin 13. satrnda geen Armanu memleketinin, bugnk Ermenilerle herhangi bir balants var mdr? Gerekten ilk bakta, sz konusu metnin 13. satrnda geen Armanu memleketi kralnn (Lugal Kur. Uru Ar-manu), Ermeni kral olduu zannedilebilir. Fakat bu, doru deildir. nk Ermeniler, Dou Anadolu blgesine M.. 6. yzyln balarnda, yani Urartu Devletinin yklmasndan sonra gelmilerdir. yle sanyoruz ki onlar, M.. 8. yzylda Anadoluda gl bir devlet kuran Friglerin akrabalar idiler. ki asra yakn kabileler halinde babo dolatktan sonra, Urartu Krallnn yklmasn frsat bilerek, gelip onlarn topraklarna yerlemilerdi. Zira, Ermeni adna ilk defa M.. 6. yzylda Pers kral Dariusun kitabelerinde rastlanyor. Ermeniler kendilerine hibir zaman Ermeni dememiler, bilkis kendilerini Haikh (Tekil olarak Hai-Hay) olarak adlandrmlardr. Ermeni ismi tamamen Pers

647

kralnn, blgenin adna izafeten uydurmu olduu bir isimdir. nk blgeye, M.. 3. binyldan itibaren Armanu ya da Armenia denilmekte idi. te Pers kral, hegemonyas altnda bulunan ve batdan gmen olarak gelen bu yabanclara, Armenia blgesinde oturanlar anlamna Ermeniler ismini vermiti. u hususu da akla kavuturmakta fayda gryoruz: Ermeniler, kendilerinden nce bu topraklar zerinde oturmu olan Urartular (M.. 9-6. yzyllar) atalar olarak gstermek istemektedirler. Halbuki, yaplan filolojik tetkikler neticesinde, Ermenilerin kulland dilin, Hint-Avrupa kkenli dillerden olduu anlalmtr. Buna karlk Urartularn dili, M.. 3. binylda Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde oturan Hurri kavminin diliyle akraba olup, Asya kkenli dillerdendir. O halde, Ermenilerin byle bir iddiada bulunmalar, tamamyla yersiz ve yanltr. nk, filolojik adan, byle bir grn hakllna asla imkn yoktur.35 O halde unu rahatlkla syleyebiliriz ki, Anadolu, 26 Austos 1071de kazanlan Malazgirt Zaferinden sonra Trk yurdu olmu deildir. Trkler, gnmzden yaklak 4200 yl nce Anadoluya yerleerek, bu topraklar kendilerine yurt edinmilerdir.36 u noktay da zellikle vurgulamak istiyoruz: Biz eer Anadoluyu, Malazgirt Zaferinden sonra yurt edindiimiz eklindeki eski bilgileri durmadan tekrar eder ve binlerce yldan beri bu topraklarn bize ait olduu gereini grmezlikten gelirsek, Rumlar ve Ermeniler bata olmak zere, pekok Trk dman ortaya kar ve bize: Mademki siz Anadoluya sonradan geldiniz. O halde, geldiiniz yere (Trkistan/Orta Asya) defolup gidin diyebilirler. Bu tr yanllklara dmemek iin, tarihimizi ok iyi bilmemiz ve yeni aratrmalar mutlak surette gzden geirmemiz icap etmektedir. Bu aklamalar yaptktan sonra, tekrar konumuza dnebiliriz. Akkad imparatoru Naram-Sin, Anadolu krallarnn oluturduu koalisyonu yendikten ve ok sayda ganimet aldktan sonra memleketine dnmtr. Bu ganimetler arasnda bakrdan ve gmten yaplm olanlar, ounluu tekil etmektedir. O halde, Naram-Sinin Anadolu zerine yapm olduu bu seferi, bir eit keif seferi olarak deerlendirmek mmkndr. Gerekten Akkadlar, bu ilk seferde, Anadolunun yeralt ve yerst zenginliklerini tanmaya almlardr. Nitekim, Urda bulunmu olan Akkada bir metinde: (Tanr) Nergal, kudretli Naram-Sin iin yolu at ve ona Arman, blay verdi ve ona Amanusu ve Sedir Dan ve Yukar Denizi balad37 eklindeki bir ifade ile, yine ayn metnin dier bir yerinde: O, Amanusu, Sedir Dan itaati altna ald38 denilmektedir ki, bu ifadelerden, Akkad imparatorunun, Anadolunun zenginliklerini ok abuk tand ve vakit kaybetmeden Amanos blgesini kontrol altna ald neticesini karmak mmkndr. Belki de, artamhari metinlerinde ad geen Sedir Da kral gippu, Naram-Sinin bu kadar ksa zamanda tekrar lkesi zerine geleceini tahmin etmemi olmal ki, mttefiklerini yardma aramamt. Bylece, inaatlar iin son derece gerekli olan kaliteli sedir, selvi ve imir aalarnn yetitii Amanos blgesi, Akkad mparatorluunun hkimiyeti altna girmiti. Hakikaten, inaatlar iin gerekli temel maddelerin banda yer alan kerestenin, Mezopotamyada mevcut olmad gerei gz nnde bulundurulursa, Amanos ve Sedir Dalarnn, Mezopotamya ekonomisi iin ne kadar nemli olduu, daha iyi anlalr.

648

Anadolu, Amanos blgesini Akkadlarn lehine kaybetmekle, gneydou snrndaki gvenliini de tehlikeye sokmu oluyordu. Gerekten, Amanos geitleri Akkadlarn eline getii iin, Mezopotamya kavimleri, diledikleri zaman Anadolu ilerine rahatlkla girebilirlerdi.39 Nitekim, Akkad mparatorluu ykldktan (M.. 2150) sonra bile, Mezopotamyada oturan kavimlerin Amanoslar ellerinde tuttuklarn ve bu blgenin ormanlarndan yararlandklarn gsteren belgeler vardr. Bu cmleden olmak zere, Mezopotamyadaki II. Laga Slalesinin gl kral Gudeann (M.. 21. yzyl) Amanos da ile ilgili iki metnine dikkat ekmek istiyoruz. Bu metinlerden birincisi A-Silindiri ad ile tannmakta olup, sz konusu metnin bir yerinde aadaki kayt mevcuttur: Tanr Ningirsunun En-rahibi Gudea, (o zamana kadar) hi kimsenin girmemi olduu Sedir Dana yol yapt. Onun (= Sedir Dann) sedir aalarn byk baltalarla kesti. Sedir sallar devasa ylanlar gibi Sedir Dandan nehrin suyu (istikametinde) aaya akyordu Gudeann B Heykeli Yazt olarak bilinen ikinci metni ise yle balar: O (=Gudea), Tanr Ningirsu tapnan ina ederken, onun sevgili kral Ningirsu, ona (Gudeaya) Yukar Denizden Aa Denize kadar (btn) yollar at. Amanosda, Sedir Danda 60 kbit uzunluundaki sedir ktklerinden, 50 kbit uzunluundaki sedir ktklerinden (ve) 25 kbit uzunluundaki KU aac ktklerinden mteekkil sallar kurdu40 Gudeann bu metinlerinden, Lagata ina edilen binalar iin Amanos Dandan sedir aacnn getirtildii ve sedir ktklerinin nehir suyundan (Frat) yaralanlarak, Gney Mezopotamyaya nakledilmi kmaktadr. M.. 3. binylda Akkadlarn seferleri ile balayan Anadolu-Mezopotamya ilikileri, M.. 2. binylda da btn hzyla devam edecektir. Ancak hemen belirtelim ki, M.. 2. binylda Anadoluda yaayan Hititlerin vesikalarnda da kendilerinden nceki kavimler hakknda ayrntl bilgiler verilmektedir. Gerek Hitit vesikalarndan, gerekse M.. 3. binyl sonlarndan itibaren Anadolu ile ilgilenen Akkadlarn vesikalarndan renildiine gre, M.. 3. binyl Anadolusunda, bir baka ifade ile Eski Tun devri Anadolusunda u kavimler oturmakta idiler: Hattiler, Luwiler ve Hurriler. Bu kavimlerden Hattiler Orta Anadoluda, Luwiler Akdeniz sahilleri ile Bat Anadolu blgesinde, Hurriler ise Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaamakta idiler. Ad geen kavimlerden Hattiler ile Luwiler, konutuklar dil itibariyle, Hint-Avrupa kkenli idiler. Buna karlk Hurriler, Trkeye akraba bir dil konumakta olup, Asya kkenli idiler. te bu yzdendir ki, Hurrileri biraz daha yakndan takibetmemiz gerekmektedir. 5. Anadoluda Bir Trk Kavmi: Hurriler41 olduu anlalmaktadr. Lagaa 1100 kilometre uzaklkta olan Amanoslarn, Mezopotamya ekonomisi iin tad nem, bylelikle bir kez daha, ak ve net bir biimde, ortaya

649

Mezopotamyada byk bir imparatorluk vcuda getiren Smi kkenli Akkadlarn vesikalarndan renildiine gre, M.. 3. binyln sonlarnda Mardin merkez olmak zere Gneydou Anadolu Blgesi ile Kuzey Mezopotamyadaki Musul ve Kerkk dolaylarnda Hurriler adyla anlan bir kavim oturuyordu. Hurri dili zerinde yaplan filolojik tetkikler, bu kavmin dilinin Asya kkenli dillerden olduunu ortaya koymutur. Ayrca bu dilin, M.. 9-6. yzyllar arasnda Dou Anadoluda gl bir devlet kuran Urartu kavminin diline benzedii, bir baka deyile M.. 1. binylda karmza kan Urartularla M.. 3. binyl Akkad metinlerinden tandmz Hurrilerin akraba olduklar tespit edilmitir. Demek oluyor ki, M.. 3. binyl Anadolu kavimlerinden biri de, Gneydou Anadoluda oturan ve daha sonralar Kuzey Mezopotamya ve Kuzey Suriyeye kadar sirayet eden Hurrilerdi. Ancak, Dou Anadolu Blgesinde yaplan arkeolojik kazlar ve yzey aratrmalar neticesinde ele geirilen buluntulardan, M.. 6000-5000 yllar arasna tarihlenen Neolitik devir kltr ile M.. 5000-3000 yllar arasna yerletirilen Kalkolitik devir kltrnn de Hurrilere ait olduu anlalmtr. Hatt, M.. 3. binyla tarihlenen Eski Tun a kltr ile Kalkolitik ve Neolitik devir kltrleri arasnda hibir kopukluun olmad tespit edilmitir. Bu da bize gsteriyor ki, arkeolojik buluntulara gre hkm vermek gerekirse, Dou Anadolu Blgesindeki Hurri kltrnn kkleri, gnmzden 8000 yl ncesine dayanmaktadr. Bir baka ifade ile Proto-Trk kavimlerinden biri olarak kabul ettiimiz Hurriler, Anadolunun en eski sahiplerinden biridir. Yazl belgelere gre, M.. 3. binyln 2. yarsndan itibaren tarih sahnesine kan, fakat arkeolojik buluntulara gre, Dou Anadolu Neolitik ve Kalkolitik kltrlerinin de sahibi olan Hurriler, M.. 2. binyl n Asya tarihinde de nemli roller oynamlardr. Gerekten, yazl kaynaklardan anlald kadaryla, zellikle M.. 18. yzyldan itibaren birtakm Hurri memleketlerinden sz edilmektedir. Bunlardan birisi, asl Hurri devletinin bulunduu blgedir ki, buras Van Glnden itibaren Kzlrmak ve Yeilrmakn Karadenize dkld yerlere kadar uzanan lkedir. Geni manada Hurri lkeleri sahas; kuzeyde Kafkaslardan gneyde Suriye ve Yukar Mezopotamyaya, batda Toroslardan douda Zaros dalarnn tesindeki Urmiye Glne kadar uzanyordu. Buras yle bir sahadr ki, sz edilen devirde, arkeolojinin tespitine gre, Smer ve Babil kltr dnda tamamyla yeni ve homojen bir yap arz etmektedir. Ancak bu dalk sahalarda henz yeterli derecelerde aratrmalar yaplmam olduundan, yazl belgeler ok azdr. Bununla beraber, M.. 2. binyln ilk yarsnda Hurrilerin merkezi blgesinin Van Gl sahas olduu anlalmaktadr. M.. 1950-1750 yllar arasna tarihlenen Kltepe a (Asur Ticaret Kolonileri Devri) metinlerinde az miktarda Hurri ahs isimlerine rastlanld gibi, Orta Frat Blgesindeki Mari arivinde de Hurca din tabletler bulunmutur. Bu sonuncular, Hammurabi devrine (M.. 1728-1686) aittirler. Diclenin dousunda, Kerkk yresindeki Arrapha-Nuzi metinlerinde Hurri ahs adlarna, Tel Aanada (Hatay blgesi) yaplan kazlarda da Hurri sanat eserlerine rastlanmtr. M.. 2. binyln ortalarnda Hitit vesikalarnda Kizzuwatna olarak gsterilen Dou Kilikyada da (ukurova ve Amik Ovas), Hurrilerin hkim bir rol oynadklar anlalmaktadr.42 Belgelerden renildiine gre, Eski n Asyadaki Hurri-Mitanni Devletinin43 snrlar douda

650

Kerkkten batda Akdenize kadar uzanmaktayd. M.. 1550-1350 yllar arasnda n Asyann en kudretli devletlerinden biri olan Hurri-Mitanni Devletinin bakenti, bugnk Urfa-Ceylanpnar ile idantifiye edilen Vaugani ehri idi. Eski ve Orta Hitit devletleri zamannda (M.. 1700-1450) Gneydou Anadoluda yer alm olan Hurriler, I. Hattuilinin batya sefer yapt bir srada bakent Hattua dnda kalan btn Hitit lkesini igal etmek suretiyle byk bir askeri ve siyasi stnlk gstermilerdir. Fakat unu belirtmek lzmdr ki, Hurrilerin kltr, zellikle dini inanlar, Hititleri ok etkilemitir: Hattua kazlarnda ortaya karlan baz dini metinlerin Hurri diliyle yazlm olduklar grlmtr. Hititler pekok Hurri tanrsn benimseyip kabul ettikleri gibi, baz Hitit krallar da Hitite adlarnn yan sra Hurrice isimler de almlardr. rnein Hititler, Hurrilerin batanrs Teup ve onun ei Hepatn adlarn Hurri dilindeki biimleriyle kullanyorlard. Hurri kkenli Kumarbi Efsanesi ve dier birok efsane ve destanlar, Hitit mitolojisi ve edebiyatna girerek, kltrel alanda geni ve derin tesirler yapmtr. Nitekim dini tesirler altnda bir ksm Hitit kral ve kralielerinin Hurrice isimler tam olmalar, bu hususun en kuvvetli delilleri olsa gerektir.44 M.. 2. binyln ortalarnda Hurri-Mitanni Devleti, Eski n Asyann en kuvvetli siyasi glerinden biri iken, uppiluliumann seferleriyle kudretini kaybederek, Hititlere bal ve Asura kar tampon bir lke haline getirilmitir. M.. 1200lerde cereyan eden Ege Gleri neticesinde ise hem Hitit mparatorluu, hem de Mitanni Devleti, tarih sahnesinden ekilmilerdir. Fakat bu, Hurrilerin etnik olarak Anadoludan tamamen silindiklerine iaret etmez. Tam tersine onlar, M.. 1. binylda Van Gl ve civarnda Urartular adyla tekrar karmza kacaklardr. 6. Urartular Urartu dili zerinde yaplan filolojik tetkikler gstermitir ki, bu dil, Hurri dilinin bir devam olup, Asya kkenli dillerdendir.45 Van blgesinde kaz ve aratrmalar yapan Prof. Dr. Afif Erzen, Prof. Dr. M. Taner Tarhan, Prof. Dr. Oktay Belli, Prof. Dr. Veli Sevin ve daha birok Trk bilim adamnn gayretleriyle Urartu tarihini aydnlatacak yazl ve arkeolojik belgeler ortaya karlmtr. Ayrca ada Asur krallarnn brakm olduu kitabeler de bu konuda bize yardmc olmaktadr. Sz konusu yazl belgelerden renildiine gre Urartular, M.. 13. yzyln balarndan M.. 9. yzyln ortalarna kadar Nairi ve Uruatri adlarn tayan iki ayr konfederasyonun ats altnda kk beylikler halinde yaamlardr. Bu dneme, Urartunun Proto Tarihi denilmektedir.46 Prof. Dr. Taner Tarhan ise, sz konusu devri Urartunun Arkaik a olarak isimlendirmektedir.47 Bu toplumlarn rk kkenleri, yukarda da belirttiimiz gibi, M.. 3. binylda Anadoluda yaayan Hurri kavimlerine dayanmaktadr. M.. 13. yzylda, gelecekteki Urartu Devletinin temellerini oluturan Uruatri ve Nairi adlarn tayan iki byk siyasi birliin, Feodal Beylikler Konfederasyonu eklinde tarih sahnesine kmasnn en bata gelen sebebi, Asur tehlikesi idi.

651

Gerekten, M.. 2. Binylda Kerkk civar merkez olmak zere, Kuzey Mezopotamyaya hakim olan Hurri-Mitanni Devletinin,48 Hitit kral I. uppiluliuma tarafndan yklmas ve paralanmas neticesinde, bu politik g tarih sahnesinden ekilmi, Asur kral I. Salmanassar (M.. 1274-1245) da, varln devam ettirmeye alan bu devletin kalntsna son darbeyi indirmiti.49 M.. 13. yzyln sonlarnda cereyan eden Ege Gleri50 ise, bu tampon devletin tamamen ortadan kalkmasna neden olmutu. Bu olayla birlikte n Asyann siyasi dengesi bozulmu ve glerin ykc etkisinden, corafi konumunun uzakl dolaysyla kurtulan Asur Devleti, n Asya dnyasnda yeni bir Sper G olmak iin aba sarfetmeye balamt.51 ayet bunu gerekletirebilirse, tarihi boyunca deimez bir doktrin olarak gnlnde yaatt Dou Akdeniz blgesini ve ticaretini ele geirdii gibi, Anadolu topraklarnn zenginliklerine de yeniden kavuabilirdi.52 Bu doktrine ilerlik kazandrabilmek iin, her eyden nce ekonomik ynden gl olmak gerekiyordu. Ekonomik ynden gl olmak iin de, ilk aamada, Asura daha yakn olan Dou Anadolunun madenlerine sahip olmak ve onlar iletmek, yaplabilecek en akllca iti. Ayrca bu blgede oturan kavimler vergiye balanarak iyi bir gelir temin edilebilirdi. Dou Anadolu zerine yaplan seferlerle ilgili Asur kaynaklar incelendiinde grlecektir ki, bu seferlerin kkeninde ekonomik nedenler yatmaktadr. gale ynelik devaml ve kalc bir Asur egemenliinden sz etmek mmkn deildir. Bylece, bu tarihe kadar aralarnda herhangi bir siyasi birlik bulunmayan Dou Anadoludaki bamsz Feodal Beylikler gneyden gelen bu yeni tehlike ile kar karya kalmlard. Bu tehlike onlar, aralarnda birleerek g birlii yapmaya zorlam ve Uruatri, ksa bir zaman sonra da Nairi ad altnda tarih sahnesinde yerlerini almlard. Bu olay, M.. 13. yzyldan itibaren, Asur etkisine ynelik, bilinli bir kar tepki olarak yorumlanabilir.53 Asur Devleti, Anadoluyu her bakmdan ele geirmeyi plnlad M.. 11. yzyl ortalarnda hi ummad yeni bir tehlike ile kar karya kalmtr. Bu tehlike, Armi Gleridir. Eski a tarihinde Smi orijinli kavimlerin nc byk g hareketi olan Armi Gleri nedeniyle, Asur krallar btn glerini bu g hareketini engellemeye vakfetmilerdi. Bunun doal bir sonucu olarak, M.. 11. yzyl ortalarndan M.. 9. yzyl ortalarna kadar, Asur krallar, Dou Anadolu ile ilgilenmeye pek vakit bulamamlard. Bu ise Uruatri ve Nairi konfederasyonlarnn iine yaram, giderek glenmelerini ve hkimiyet sahalarn geniletmelerini mmkn klmt. Uruatri ve Nairi feodal beyliklerinin veya kabilelerinin birlemek suretiyle bir devlet meydana getirmeleri, M.. 9. yzyln ortalarnda olmutur. I. Sarduri (M.. 840-830), Birleik Urartu Devletinin gerek kurucusudur.54 Bakent Tupa (bugnk Van) da, bu kral tarafndan kurulmutur. Bundan sonra Urartu tahtna puini ve Menua adl krallar kmtr. Menua, askeri baarlarnn yansra imar faaliyetlerinde de bulunmu, stratejik nemi haiz noktalara kaleler ina ettirmi, bu kaleleri birbirine balayan yollar yaptrmtr. Ayrca bugn amran Suyu olarak bilinen ve Vann ime suyunu tayan su kanal da Menua tarafndan ina ettirilmitir. 51 kilometre uzunluundaki bu kanal, Urartu su mhendisliinin gerek bir aheseridir.55 Menuadan sonra Urartu tahtna olu I. Argiti, I. Argitiden sonra da onun olu II. Sarduri (M.. 764-735) gemilerdir. II. Sarduri zamannda Urartu Devleti en geni snrlarna ulam, n Asya

652

dnyasnn en gl krall haline gelmitir. Ancak, Urartu kral I. Rusann M.. 714 ylnda Asur kral II. Sargona yenilmesinden ve btn devlet hazinesinin Asurlularn eline gemesinden sonra Urartu Devleti ekonomik ynden zayflam, ekonomik gszlk siyasi zayfl da beraberinde getirmitir. Tam bu sralarda Kafkaslar zerinden Dou Anadoluya giren Kimmer ve skit kavimleri de Urartunun zayf dmesinde yardmc faktr olarak rol oynam olabilir.56 I. Rusaya II. Argiti, ona da II. Rusa halef olmutur. II. Rusa zamannda (M.. 685-645), Urartu Devleti bir rnesans dnemi yaam, geni apl imar faaliyetlerinin yannda, idari ve ekonomik alanda da yeni hamleler yaplmtr. Urartu Devleti, son yarm yzyl iinde devaml mcadele vermek zorunda kald byk rakibi Asur ile yapt savalar ve hemen ardndan Kafkaslar zerinden gelen Kimmer aknlar sebebiyle eitli yrelerde ok miktarda toprak ve insan kaybna uramtr. Ayn devirde ortaya kan ve Asur hudutlarn tehdit eden skit tehlikesi ise Urartuyu ksa bir mddet iin de olsa Asur tehlikesinden uzak tutmutur. stelik, II. Sargondan (M.. 722-705) sonra Asur, kuzey politikasn gevetmi, Batya arlk vermitir. te bu frsattan yararlanan II. Rusa, byk insan kayplarna uram olan lkesinin bu an kapatmak amacyla deiik bir metod kullanarak, yeni bir iskn ve nfus politikas uygulamtr. Kral, ekonomik hamleler iin gerekli bo topraklar ilemek ve buna paralel olarak yeni ehirler, ticar ve asker merkezler kurabilmek iin yeterli insan gcn temin maksadyla yeni ve din toplumlarn olumasn zorunlu grmtr. Bunun iin gerekli olan halk kitleleri, eitli komu lke ve blgelerden salanarak, Urartu topraklarna yerletirilmilerdir. rnein Manna blgesinden kadnlarn, Halitu yresinden (Halizonlar lkesi) erkeklerin, Muki ve Hate lkelerinden de yeni halk topluluklarnn, Urartu lkesine getirilip iskn edildiklerini kaynaklar bildirmektedir.57 II. Rusann lmnden sonra iktidara gelen III. ve IV. Sarduri isimli krallardan sonra Urartu Devleti, etkinliini byk lde yitirmitir. M.. 7. yzyln ikinci yarsnda Asur Devleti de giderek eski gcn kaybetmi ve gittike byyen Med tehlikesi ile kar karya kalmtr. Nitekim, balangta Asurun mttefiki olan skitler, bu defa Medlerle ibirlii yaparak, M.. 612 ylnda Asur Devletine son vermilerdir.58 Daha sonra skitler, Urartu zerine yrmler ve M.. 609 ylnda, bu devleti kesin olarak ortadan kaldrmlardr. C. Anadoludan talyaya Uzanan Kpr: Etrskler (Tursakalar) Eski talyada Roma tarihinin seyrini iyi takip edebilmek iin, ncelikle Etrskler denilen kavmi daha yakndan tanmak icap etmektedir. nk Etrskler talyaya ehir kltrn getirdikleri gibi, Romadan ok nce talyada siyasi egemenlik kurarak, yarmadann kaderi zerinde nemli bir rol oynamlardr. Btn bunlar bir yana, Etrsk medeniyeti, Roma medeniyetinin de temellerini oluturmutur.

653

Hellenlerin Tyrsenler veya Tyrrhenler, Romallarn da Tuscalar veya Etrusclar dedii, fakat kendilerini Rasenna adyla anan bu kavim, talyaya nereden ve ne zaman gelmiti? Daha nceki dnemlere ait kaynaklarda adlar geiyor muydu? Irk kkenlerini tespit edebilmek iin elimizde ne gibi deliller var? Bu sorularn cevabn verdikten sonra, ad geen kavmin tarihini, belgelerin nda, ana hatlaryla gzler nne sermeye alacaz. Bilindii zere, M.. 13. yzyln ikinci yarsnda, dnya tarihinin ilk Boazlar Sava cereyan etmitir. Bu sava, Dou ve Bat dnyalarn kar karya getiren ilk byk mcadeledir. Hemen herkesin tahmin ettii gibi, bu sava, Homerosun lyada adl destannn da konusunu tekil eden Troya savalardr.59 Arkeolojik bulgulara gre, M.. 1240-1230 yllar arasnda, Anadolu kkenli Troyallarla Yunanistandan gelen Akalar arasnda cereyan eden bu mcadeleyi Akalar kazanmlard. Fakat ne var ki Akalar, Troyallar malup etmelerine ramen, Troya blgesine ve dolaysyla Boazlara egemen olamamlard. nk, Troya savalarndan hemen sonra n Asya dnyasn altst eden byk bir g hareketi balamt. Ugarit ve Msr vesikalarndan renildiine gre, Ege Gleri denilen bu byk g hareketi, iki aamada cereyan etmiti. Birinci aama M.. 13. yzyln son eyreine (M.. 1225-200) tarihlenirken, glerin ikinci aamas M.. 12. yzyln balarna tarihlenmektedir.60 Tamamen ekonomik nedenlerle balayan Ege Glerinin birinci aamasna katlan kavimlerin adlarn, Msr firavunu Merneptahn yazdrm olduu Karnak Kitabesinden reniyoruz. Bu kavimler; Ekweler,61 Turalar,62 Rukkular,63 erdanalar64 ve ekelelerdi.65 Firavun Merneptah, Msr kaplarna dayanan bu kavimleri malup etmiti. Yukarda adlar geen kavimlerden Ekweler Akalarla, Turalar da Troyallarla idantifiye edilmektedirler. Yani, Troya savalarnda kar karya gelen iki kavmi, birden bire Ege Gleri ad verilen muhacerat hareketinin ierisinde grmekteyiz. Ege Glerinin ikinci aamas hakknda bilgi veren en nemli vesika, firavun III. Ramsesin 8. idare ylna (M.. 1190) tarihlenen Medinet-Habu Zafer Kitabesidir. Sz konusu kitabede, ad geen firavun, Egeli kavimler zerinde mutlak bir galibiyet elde ettiini belirtmekte, ardndan da malubettii kavimlerin adlarn sralamaktadr. Bu kavimler unlardr: Pelestler, Turalar, erdanalar, ekeleler, Zakkariler, Danunalar ve Vavalar. Grld zere, Troyallarla idantifiye edilen Turalar, glerin bu ikinci aamasna da katlmlardr. Fakat hemen belirtelim ki, III. Ramses tarafndan malup edilen bu kavimlerin bir ksm, Msr kaplarna yakn yerlere, firavuna tbi olmak ve vergi demek artyla yerletirilirken, bir ksm da yurtlarna geri dnmlerdir. Yurtlarna dnmek zorunda kalan kavimlerden biri de Troyallardr, yani Turalardr. Burada hemen belirtelim ki, Ege Gleri neticesinde M.. 2. binyln byk devletleri arasnda yer alan Hitit, Mitanni ve III. Babil (Kaslar) Devletleri, tarih sahnesinden ekilmilerdir. Troyallar bir mddet Bat Anadoluda oturduktan sonra, deniz yoluyla talyaya g etmilerdir.

654

Fakat bu g, iki aamada gereklemi gibi grnmektedir. Arkeolojik buluntulardan anlaldna gre, bu glerin birinci aamas M.. 10. yzylda, ikinci aamas ise M.. 8. yzylda cereyan etmiti. Troyallarn talya kylarna ayak bastklar bu ikinci g hareketinin cereyan ettii sralarda Avrasya steplerinden gelerek Kafkaslar zerinden Dou Anadoluya giren iki Trk kavmi ile karlayoruz. Bunlar, Kimmer ve skit kavimleridir.66 Kimmerler, Anadoluda Frig Devletini ykarak yaklak bir asr bu lkede egemen olmular, sonra da Lidyallar tarafndan ortadan kaldrlmlardr. skitler ya da dier adyla Sakalar denilen Trk kavmi ise 28 yl Dou Anadoluya hkmettikten sonra, Kimmerlerin boaltt Gney Rusyaya yerleerek orada Byk skit mparatorluunu vcuda getirmilerdir. Fakat bir ksm Sakalar, Gney Rusyaya dnmek yerine batya doru yrmeye devam ederek, Anadoluyu batan baa getikten sonra deniz yoluyla talyaya gelmilerdir. te Sakalarn bu grubu ile daha nceden talyaya g etmi olan Bat Anadolulu Troyallar talyada karp kaynaarak, bizim Etrskler yada Tursakalar dediimiz kavmi meydana getirmilerdir. Bir baka deyile, Etrskler ad verilen kavim, Troyallar ile Sakalarn birlemesiyle olumu yeni bir Trk topluluudur. Dolaysyla bu yeni kavmin kkeni hem Anadoluya hem de Orta Asyaya dayanmaktadr. Onlarn Orta Asya kkenli olduunu gsteren baka deliller de vardr. Bunlardan biri, kurt motifidir. Romulus ve Romus kardeleri emziren dii kurt motifi, belli ki, Etrsklerin Orta Asya ile irtibatl olduklarnn en nemli iaretidir. Etrsk krallarnn asalarnda yer alan kartal motifinin de Asya kkenli olduuna phe yoktur. Zira ift bal kartala tarihte ilk kez Smerlerde rastlanmaktadr ki, daha nceki sayfalarda, Smerlerin Mezopotamyaya Orta Asyadan geldiklerine iaret etmitik. Smer ivi yazs ile yazlm tabletlerde imdigud denilen ift bal kartal, Orta Asya Trklerinden olan Gktrklerde ve daha sonralar Seluklularda da grlmektedir ki, btn bu kavimlerin kkeni ayn yere dayanmaktadr. Dolaysyla Etrskleri oluturan iki toplumdan (Troyallar+Sakalar) en azndan birinin (Sakalar), Orta Asya kkenli olduklarna phe kalmamaktadr. Etrsklerin Trk olduklarna iaret eden bir baka delil de, krmz rengin, btn Trklerde olduu gibi, Etrsklerde de kutsal renk olarak kabul edilmesidir.67 Kabartmalar zerindeki Etrsk tasvirleri de, bu insanlarn, tpk Trkler gibi orta boylu, geni omuzlu ve yuvarlak kafal olduklarn ortaya koymaktadr. Grlyor ki, Etrsklerin Trk kkenli bir kavim olduunu kabul etmemek iin hibir neden yoktur. Etrsk tarihine gelince; yukarda da ifade ettiimiz gibi, M.. 10. ve M.. 8. yzyllarda olmak zere iki g dalgas halinde talyaya gelen Etrskler nceleri Tiber Irmann sa sahili ile Arnus Irmann sol sahili arasnda kalan blgeye yerletiler. Buraya onlarn adlarna izafeten Etruria veya Toscana denilmektedir. Etrsklerin dorudan doruya buraya gelmelerinde belki de buralarn maden zellikle de bakr bakmndan zenginlii rol oynam olabilir. Herhalde gemici ve muharip kiiler olarak buralara gelen Etrskler, blgenin yerli ahalisini de kendilerine tbi klmlar ve bunlarn efendileri olarak birlikte yaamaya balamlard.68 Etrskler, o zamana kadar ky kltrn yaamakta olan talyaya, Anadolu ve Ege kylarnn ehir kltrn getirmilerdir. ada kavimlerden ok daha yksek bir hayat standardna sahip olan

655

Etrskler, ksa zamanda blgedeki dier kavimleri egemenlikleri altna almlardr. Etrskler talyaya sadece ehir hayatn getirmekle kalmam, ziraati ve madencilii de gelitirmilerdir. talyada bacl ve zeytincilii bunlarn ilerlettii sylenmektedir. Deniz ticaretini de ksa zamanda gelitiren Etrskler, uzun mddet Akdeniz ticaretini ellerinde tutmulardr. M.. 509 ylnda Romada krallk rejimi yklp cumhuriyet dnemi balayncaya kadar i banda kalan krallar, Etrsk krallardr. Etrskler, bu tarihten itibaren siyaset arenasndan ekilmekle beraber, etnik olarak varlklarn yzyllar boyunca srdrmlerdir. zellikle Roma medeniyeti zerindeki Etrsk glgesi hibir zaman ortadan kalkmamtr. Sonu Orta Dounun eski alardaki durumunu ortaya koyarken, Orta Douda meydana getirilmi medeniyetler ierisindeki Trk izlerini, kaynaklarn nda gzler nne sermeye altk. Bu bilgiler nda sonu olarak unlar syleyebiliriz: 1. Zannedildii gibi tarihte bilinen en eski Trk kavmi Hunlar olmad gibi, Trk tarihi de Hunlarla balamaz. Grld zere, dnyann eitli corafyalarnda egemen olmu olan ve deiik adlarla anlan Trk devlet ve topluluklarnn mevcudiyeti ivi yazl kaynaklardan renilmektedir. 2. Tarihimizde kurduumuz devletler arasnda, Trk adn tayan ilk siyasi teekkl, Gktrk Devleti deildir. Akkad ivi yazl belgelerinden renildiine gre, gnmzden yaklak 4200 yl nce Dou Anadoluda kurulmu olan Trk Krall, Trk adn tayan en eski Trk devletidir. 3. M.. 2. binyl balarna ait Asur ivi yazl kaynaklarnda sk sk Turukkular ad verilen bir kavimden bahsedilmektedir ki, burada da Trk adn aka grmek mmkndn. 4. Smerlerin gerek filolojik, gerek antropolojik, gerek teolojik ve gerekse arkeolojik belgelerle, en eski Trk kavimlerinden biri olduklar, bugn artk bilinmektedir. Dolaysyla, tarihi devirlerin balamasn mmkn klan yazy icat etme erefi de, bu Trk grubuna aittir. 5. Mezopotamyada M.. 2350-2150 yllar arasnda byk bir imparatorluk kurmu olan Smi orijinli Akkadlar ykan Gutilerin ya da dier adyla Gudlarn Guzlar yani Ouzlar olduu, dolaysyla Ouz Trklerinin tarihinin gnmzden binlerce yl ncesine dayand da, kuvvetle muhtemeldir. 6. Mezopotamya medeniyetinde rol oynam kavimlerden Kaslarn ve Elamlarn da Trklerle akraba olduklar, nk bu iki kavmin de, Trkeye yakn ve hatt ayn dili konutuklar, filolojik delillerle ortaya konmutur. 7. Anadolu, 26 Austos 1071de kazanlan Malazgirt Zaferinden sonra Trk yurdu olmu deildir. Anadoluda M.. 6. binyldan itibaren Trk kltrnn izlerini grmek mmkndr. nk, yazl kaynaklara gre, M.. 3. binyldan itibaren Dou ve Gneydou Anadoluda yaadklar

656

anlalan Hurrilerin Trk kkenli olduklar anlald gibi, blgede M.. 5000-3000 yllar arasna tarihlenen Kalkolitik kltr ile M.. 6000-5000 yllar arasna tarihlenen Neolitik kltrn de Hurri Trklerine ait olduu tespit edilmitir. 8. M.. 9.-6. yzyllar arasnda Van Gl ile randaki Urmiye Gl arasndaki topraklar yurt edinerek, burada gl bir devlet kuran Urartular da Hurrilerin torunlar olup, blgedeki Trk varln devam ettirmilerdir. 9. Anadoludan talyaya g eden Troyallar ile Avrasyadan talyaya gelen Saka Trkleri, talyada karp kaynaarak Etrskler ya da Tursakalar ad verilen kavmi meydana getirmilerdir ki, Roma medeniyeti, bu Trk kavmine her bakmdan ok ey borludur. 10. Bu bilgiler nda unu rahatlkla syleyebiliriz ki, Orta Asya, Trklerin yegane anayurdu deildir. Anadolu da Trklerin en eski vatanlarndan biridir. Bizler Anadoluya sonradan gelmediimizi, tam tersine binlerce yldan beri bu topraklarda oturduumuz gereini kabul etmeli ve bunu tarih ders kitaplarna tamalyz. 11. Btn bunlar gsteriyor ki, Trklerin de bir eski a vardr ve bu konularn ok iyi renilmesi gerekmektedir. Bunun da tek yolu vardr: Milli Eitim Bakanlna bal okullarda okutulan tarih ders kitaplarndaki yanl bilgileri dzeltmek, hatt bu kitaplar, yeni bilgilerin nda tekrar yazmak.1 E. Memi, Genel Tarih, Geniletilmi 2. Bask, Konya 1999, s. 107-112. 2 3 4 5 E. Memi, a.g.e., s. 112. F. Knal, Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara 1983, s. 26 vd. E. Memi, a.g.e. s. 113. Hartmut Schmkel, Das Land Sumer, Stuttgart 1956, s. 81; E. Memi, Tarihi Corafyaya

Giri, Konya 1990, s. 22. 6 7 F. Knal, a.g.e. s. 37. Smerlerin kulland Smerce, Ural - Altay dilleri gibi bitiken diller grubundand. Bu dilde

btn kelimeler, tek hecelerin birlemesi ile meydana geliyordu. rnein; UR: kpek, TUR: kk, UR. TUR: kpek yavrusu veya ANU: eek, KUR. RA: da, ANU. KUR. RA: at gibi. Smercenin Trk dili ile akrabalna ilk defa dikkatleri eken Fritz Hommel isimli Alman bilim adam olmutur. Bu konuda ayrntl bilgi edinmek iin bkz: F. Hommel, Babylonien und Assyrien, s. 245 - 248. 8 9 115. E. Memi, Yaznn Tarihi, Kelime Dergisi, Say. 6, Konya 1986, s. 37. E. Memi, Orta Dou Sorunlar ve Trkiye, Konya 1995, s. 13; E. Memi, Genel Tarih, s.

657

10 11 12

E. Memi - N. Kstkl., Tarih Boyunca Orta Dou - Anadolu likileri, Konya 1992, s. 12. F. Knal, a.g.e., s. 18; E. Memi, Orta Dou Sorunlar ve Trkiye, s. 13. Sadi Bayram, Kaynaklara Gre Gney - Dou Anadoluda Proto Trk zleri, Trk

Dnyas Aratrmalar, Say 62, stanbul, Ekim 1989, s. 80. 13 B. Landsberger, nasya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri, II. Trk Tarih Kongresi

Teblileri, stanbul 20 - 25 Eyll 1937, TTK Yaynlar, Kenan Matbaas, stanbul 1943, s. 104. 14 S. Bayram, a.g.m., s. 92-107.

15 A. . D. T. C. F. Trk Dili ve Edebiyat profesrlerinden Vecihe Hatibolu, 20 Eyll 1978 tarihli Milliyet Gazetesinde yaynlanan Trk Tarihinin Balangcn Ararken adl makalesinde yle demektedir: Gney Mezopotamyadaki Smer uygarlk halkasn daha yukarlarda Kuzey Mezopotamyaya yayarak srdren ve yaatan Gudlar, daha sonra da Kaslardr. Ksaca, Smer uygarl kuzeyden gneye iner. Kvanla belirtmek gerekir ki, Kaslarn dillerinin Trke oluunun aklanmas ile Smerce sorunu da aydnla kavumutur. Son incelemelere gre, hi kukusuz Smerce Trkedir demek daha doru olur. 16 17 18 H. Zbeyir Koay, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1974, s. 214. Geni bilgi iin bkz: H. Z. Koay, a.g.e., s. 214-217. Tarihin deimeyen ana unsuru vardr. Bunlar; zaman, mekn ve insan faktrleridir. Bu

konuda geni bilgi iin bkz. E. Memi, Tarih Metodolojisi, Geniletilmi 3. bask, stanbul 1999, s. 6. 19 20 E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s. 15. E. Memi, Anadolunun Eski ark ve Eski Garp Dnyalar Arasndaki Yeri, Seluk

Dergisi, Say 1, Konya 1986, s. 59. 21 Bu geitler, Kuzey Anadoluda Zigana ve Kop geitleri ile Gney Anadoluda Glek

Boaz, Beylan Geidi ve Arslanl Bel geitleridir. Gney Anadoludaki geitler hakknda geni bilgi edinmek iin bkz: U. Bahadr Alkm, Samal le Asitawandawa Arasndaki Yol, Belleten XXIV, Say 95, Ankara 1960, s. 349 - 401. 22 Gakalar hakknda bilgi edinmek iin bkz: Von Schuler, Die Kaskaer, Berlin 1965; E.

Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s. 58 - 69. 23 A. Goetze, Kizzuwatna and the problem of Hittite Geography, Yale Oriental Series 22,

New Haven, 1940. 24 A. H. Sayce - D. Litt, The Kingdom of Van (Urartu) , CAH III, chp. VIII, Cambridge 1970,

658

s. 169 - 183; E. Memi, a.g.e., s. 185 -206. 25 26 Habur nehri ve kollarnn sulad blgeye Mnbit - Hill Blgesi ad verilir. Bu konuda zetlenmi bilgi iin bkz: F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, 2. Bask, Ankara 1987,

s. 13 - 18; James Mellaart, Early Cultures of the South Anatolian Plateau (An. St., C. 11, 1961, s. 159 - 184); U. Bahadr Alkm, Anatolia I, s. 46 - 68. 27 24. 28 247. 29 27. 30 artamhari metinleri aslnda nsha halinde olup, biri Mezopotamyada Babilde, ikincisi Kalkolitik devir hakknda bilgi edinmek iin bkz. E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s. 25Rudolf Naumann, Eski Anadolu Mimarl, ev: Beral Madra, TTK Yayn, Ankara 1975, s. Neolitik Devir hakknda bilgi edinmek iin bkz: E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s. 22 -

Msrda Tel el Amarnada, ncs de Anadoluda Hattua (Boazky) arivinde ele geirilmitir. Mcadelenin Kral anlamna gelen bu metinler iin bkz. H. G. Gterbock, Zeitschrift fr Assyriologie, 42 - 44. 31 Hattua arivinde ele geirilen nsha, KBo III, 13 numaral metindir. Hitit dilinde ve Hitit

ivi yazsyla yazlm olan bu metin, belli ki, Hititler zamannda (M.. 1750 - 1200), Akkadca orijinalinden Hititceye tercme edilmitir. Metnimiz, H. G. Gterbock tarafndan ZA (Zeitschrift fr Assyriologie), Berlin 1938, Say 44, s. 67-68de neredilmitir. 32 E. Memi, M.. 3. Binylda Anadoluda Trkler, Trk Dnyas Aratrmalar, Say 53,

Nisan 1988, s. 37; E. Memi, Eskia Anadolusunda Trk Varl, S. . Eitim Fakltesi Dergisi (Sosyal Bilgiler), Say 7, Konya 1996, s. 5. 33 34 35 E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s. 33. E. Memi, a.g.e., s. 34. E. Memi, M.. 3. Binylda Anadoluda Trkler, Trk Dnyas Aratrmalar, Say 53,

Nisan 1988, s. 46, n. 6. 36 37 s. 268. 38 St. II, sat. 25 vd; Karl: A. Ungnad, Subartu, Berlin ve Leipzig 1934, s. 117. E. Memi, a.g.m., s. 45. J. B. Pritchard, Ancient Near Eastern Texts relating to the Old Testament, Princeton 1955,

659

39 40 s. 358. 41

E. Memi-N. Kstkl., Tarih Boyunca Orta Dou-Anadolu likileri, s. 16. U. Bahadr Alkm, Samal le Asitawandawa Arasndaki Yol, Belleten 95, Temmuz 1960,

M. Tosun, Mezopotamya Silindir Mhrlerinde Hurri-Mitanni slubu, DTCF Yayn, Ankara

1956, s. 43-46; R. North, Some Links between the Hurrians and the Language of the Exodus (Anadolu Aratrmalar, C. II, No: 1-2, s. 343-357); Adil Alpman, Hurriler, A. . D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Dergisi, Say 25, Ankara 1981 - 1982, s. 283 - 313; A. Erzen, Dou Anadolu ve Urartular, TTK Yayn, Ankara 1984. 42 43 A. Erzen, Dou Anadolu ve Urartular, s. 21. Bu devlete Hurri-Mitanni Devleti denilmesinin nedeni, asl ounluu tekil eden geni

halk kitlelerinin Hurriler, idareyi elinde bulunduran ince tabakann ise Mitannilerden olumasdr. 44 45 s. 172. 46 1966, s. 6. 47 48 M. Taner Tarhan, Anadolu Aratrmalar VIII, . E. F. Yayn, stanbul l982, s. 70. Hurri-Mitanni Devleti denilince, idareci zmrenin Mitanni, halknn ise Hurrili olduu siyasi M. N. Van Loon, Urartian Art: Its Distinctive Traits in the light of New Excavations, Leiden Bu hususta geni bilgi iin bkz: E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s. 51. A. H. Sayce, D. Litt., The Kingdom of Van (Urartu) , CAH III, chp. VIII, Cambridge 1970,

bir yap akla gelir ki, burada idare edenler Hint-Avrupa, idare edilenler ise Asya kkenli idiler. 49 50 51 52 E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s. 191. Ege Gleri hakknda geni bilgi iin bkz: E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s. 159-168. M. Taner Tarhan, a.g.e., s. 71. Asur Ticaret Kolonileri Devrinde (M.. 1950 - 1750) Asurlu tccarlar, bata bakr ve

gm madenleri olmak zere Anadolunun pekok zenginliini Mezopotamyaya tamlard. 53 54 55 56 M. Taner Tarhan, a.g.e., s. 72. E. Bilgi, TAD, IX/1, 1959, s. 46. A. H. Sayce, D. Litt; a.g.m. s. 174; A. Erzen, a.g.e., s. 30. skitler hakknda geni bilgi iin bkz. E. Memi, skitlerin Tarihi, Konya 1987.

660

57 58 59

A. H. Sayce, D. Litt; a.g.m. s. 18. T. T. Rice, The Scythians, London 1958, s. 45; E. Memi, skitlerin Tarihi, s. 27. Troya savalar iin bkz. E. Memi, Eskia Tarihinde Dou-Bat Mcadelesi, 2. Bask,

izgi Kitabevi, Konya 2001, s. 47 - 53. 60 Ege Gleri hakknda bilgi edinmek iin bkz. E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 3. Bask,

Konya 2001, s. 159 - 168. 61 62 Ekweler = Akalar. Bkz. A. M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971, s 87. Turalar = Etrskler. Bkz. E. Forrer, MDOG 63, 1924, s. 6; D. Page, History and the

Homeric Iliad, Los Angeles, 1959, s. 106; A. M. Mansel, a.g.e., s. 87. 63 Rukkular = Hitit metinlerindeki Lukkalar = Klsik adaki Likyallar. Bkz: G. L. Huxley,

Achaeans and Hittites, Oxford 1960, s. 33. 64 erdanalar = Sardunyallar. Bkz. R. A. S. Macalister, The Philistines, Their History and

Civilization, London 1914, s. 24; A. M. Mansel, a.g.e., s. 87. 65 66 67 68 ekeleler = Sicilyallar. Bkz. R. A. S. Macalister, a.g.e., s. 25; A. M. Mansel, a.g.e., s. 87. skitler hakknda bilgi edinmek iin bkz. E. Memi, skitlerin Tarihi, Konya 1987. Adile Ayda, Etrskler (Tursakalar) Trk diler, Ankara 1992, s. 61. Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. I. Ankara 1953, s. 17.

AYDA, Adile., Etrskler (Tursakalar) Trk diler, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1992. BAYRAM, Sadi., Kaynaklara Gre Gney-Dou Anadoluda Proto Trk zleri, Trk Dnyas Aratrmalar, Say 62, Ekim 1989, s. 9-118. LNGROLU, Altan., Urartu ve Kuzey Suriye, E. . E. F. Yayn, zmir 1984. DEMRCOLU, Halil., Roma Tarihi, 1. Cilt, T. T. K. Yayn, Ankara 1953. ERZEN, Afif., Dou Anadolu ve Urartular, T. T. K. Yayn, Ankara 1984. GARSTANG, J. -GURNEY, O. R., The Geography of the Hittite Empire, London 1959.

661

GURNEY, O. R., The Hittites, Penguin Books, London 1952. HERODOTOS., Herodot Tarihi. ev: Mntekim kmen, Remzi Kitabevi, stanbul 1973. HOMEROS., lyada, ev: A. Erhat-A. Kadir, Sander Yaynlar, stanbul 1975. HUXLEY, G. L., Achaeans and Hittites, Oxford 1960. PLKOLU, Blent., Eskia Tarihinin Ana Hatlar, 2. Bask, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul 1994. KINAL, Fruzan., Eski Anadolu Tarihi, 2. Bask, T. T. K. Yayn, Ankara 1987. KINAL, Fruzan., Eski Mezopotamya Tarihi, A. . D. T. C. F. Yayn, Ankara 1983. KOAY, Hamit Zbeyir., Makaleler ve ncelemeler, Ayyldz Matbaas, Ankara 1974. KRAMER, S. N., Tarih Smerde Balar. ev: Muazzez lmiye , T. T. K. Yayn, Ankara 1990. LLOYD, Seton., Early Highland Peoples of Anatolia, London 1969. LUCKENBILL, Daniel David., Ancient Records of Assyria and Babylonia, New York 1968, C. I-II. MANSEL, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, T. T. K. Yayn, Ankara 1971. MEM, Ekrem-KSTKL, Nuri., Tarih Boyunca Orta Dou-Anadolu likileri, Konya 1992. MEM, Ekrem., Aka Medeniyetinin Douu, Gelimesi ve k, Tarih ncelemeleri Dergisi, Say X, E. . E. F. Yayn, zmir 1995, s. 41-54. MEM, Ekrem., Anadolunun Eski ark ve Eski Garp Dnyalar Arasndaki Yeri, S. A. M. Seluk Dergisi, Say 1, Konya 1986, s. 59-64. MEM, Ekrem., Asur Devletlerinin Anadolu Politikas, XII. Trk Tarih Kongresinden Ayr Basm, TTK. Yayn, Ankara 1999, s. 65-73. MEM, Ekrem., Bakr Madeninin Eski Anadolu Medeniyetinin Gelimesindeki Rol ve nemi, X. Trk Tarih Kongresinden Ayr Basm, Ankara 1990, s. 79-86. MEM, Ekrem., Eskia Anadolusunda Trk Varl, S. . Eitim Fakltesi Dergisi (Sosyal Bilimler), Say 7, Konya 1996, s. 1-7. MEM, Ekrem., M.. 3. Binylda Anadoluda Trkler, Trk Dnyas Aratrmalar, Say 53, Nisan 1988, s. 35-46.

662

MEM, Ekrem., Eskia Tarihinde Dou-Bat Mcadelesi, 2. Bask, izgi Kitabevi, Konya 2001. MEM, Ekrem., Eskia Trkiye Tarihi, 3. Bask, izgi Kitabevi, Konya 2001. MEM, Ekrem., Filistinlilerin Kkeni ve Tarihi, S. . Eitim Fakltesi Yayn, Konya 1996. MEM, Ekrem., Genel Tarih, Geniletilmi 2. Bask, Gnay Ofset, Konya 1999. MEM, Ekrem., skitlerin Tarihi, S. . Eitim Fakltesi Yayn, Konya 1987. MEM, Ekrem., Orta Dou Sorunlar ve Trkiye, Mimoza Yaynlar, Konya 1995. MEM, Ekrem., Tarih Metodolijisi, Geniletilmi 3. Bask, stanbul 1996. MEM, Ekrem., Tarih Corafyaya Giri, S. . Eitim Fakltesi Yayn, Konya 1990. NAUMANN, Rudolf., Eski Anadolu Mimarl. ev: Beral Madra, T. T. K. Yayn, 1975. PAGE, D. L., History and the Homeric Iliad, Los Angeles 1959. PRITCHARD, J. B., Ancient Near Eastern Texts relating to the Old Testament, Princeton 1955. RICE, Tamara Talbot., The Scythians, London 1958. SCHULER, Von., Die Kaskaer (Ein Beitrag Zur Etnographie des Alten Kleinasien), Berlin 1965. TARHAN, Taner., The Structure of the Urartian State, Anadolu Aratrmalar IX, . . E. F. Yayn, stanbul 1983, s. 295-310.

663

Mezopotamya ve Anadolu Medeniyetleri le likiler / Prof. Dr. Hseyin Sever [s.451-456]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye

Zamanmzdan bir yzyl ncesine kadar btn sanatlarn Fenikeliler tarafndan icat edildii kanaati hkimdi. Ayrca dnyann yaratl hakkndaki bilgiler ve insanlk tarihinin balangc da Fenikeliler vastasyla Yunanllara gemi olduu sylenmekteydi. Msr hiyeroglif yazsnn ve ivi yazsnn zlmesiyle Fenikelilerin de bu hreti sona erdi. Fransz arkeolog Schafferin 1929-1939 yllar arasnda Lazkiyenin 12 km. kuzeyinde ve Hatayn 40 km. gneyinde bulunan Ras-amra hynde yapm olduu kazlarda elde ettii iviyazl (tablet) arivindeki belgelerin Alman bilgini Hans Bauer tarafndan 1930 ylnda zmlenmesi sayesinde aydnla kavumutur. Bu belgeler Akadcann akrabas ve Sami bir lehe ile Kenan-Subar-Hurri dillerinde yazlmlardr. Bu belgeler sayesinde Ras-amra hynn M.. 1850 tarihinden beri bilinmekte olan Ugarit liman olduu da ortaya kmtr. ivi yazl belgelerden renildiine gre Ugarit liman, Urfa ile Mardin arasndaki bir yerde ve dili Hurrice olup Mitanni devletine bal idi. Ugarit bu devirde en nemli ithalat ve ihracat limanlarndan birisi idi. Anadoludan ve Kbrstan ithal edilen, kereste, at ve boya eitlerinin buradan, Halebe, gney Fenike limanlarna ve Msra sevk edildikleri bilinmektedir.1 Urukun IV. tabakasndan itibaren Mezopotamyada ziraat ilerinin younlat grlmektedir. Topra ileyen apin= saban ile apin=sabanla srlm tarla ve onu ileyen kiiye engar=ifti; kadastro ilerini yrten memurlara {abra veya {a{uk ad verilmekteydi.Arpa, buday ve atalsiyez ad verilen hububat da yetitirilmekteydi. En eski devirlerde arpann bilinmesine ramen buday ve atalsiyez bitkilerinin Mezopotamyadan Msra nasl gittii belgelerde grlmektedir. Uruktaki IV. kltr katndan itibaren hububat tme ilemlerinin devlet eliyle yaplmaya baland grlmektedir. Bu tme ekli M.. 2000 yllarnda Anadoluda da grlmektedir. Daha sonralar ise, btn n-Asyada kk ldeki ev deirmenciliine dnlmtr. Hububattan ince un tmeye M.. 2000 yllarnda sonra ilk nce Mezopotamyada balanm olup, sonra da batya doru yaylmtr. Latince simila=ince un mnsna gelen kelimenin, Mezopotamyadan Anadolu yoluyla bat dnyasna yaylm olduunu grmekteyiz. Mezopotamya ekonomisinde ka{=bira retiminin de byk rol olmutur. Birann malzemesi olan bulug=malt ve onun iin lzumlu olan bappir=bahar ve ulu{in=atalsiyez biras gibi muhtelif bira eitleri gemektedir. Burada bira retimiyle ilgili meslek isimleri Sumercedir. Bu dnemde Msrda da birann Mezopotamya ile ayn seviyede olmasna ramen, birann Anadoluya Mezopotamyadan geldii kabul edilmektedir.

664

Sumerlilerin gnlk yemek nlerindeki nc ihtiya ise susam yadr. Susam kltr Urukun III. tabakasna rastlamaktadr. Sumerce {e-gi{-=ya aacnn tanesi, susam anlamna gelen bu kelimenin Akadca karl {ama{{ammi=nebat ya sz btn dillere yaylmtr. Bu kelimeye, Hurri dilinde {um-{um, Arapada sim-sim veya sum-sum, Greke sesamas, Yunanca sesamites, Trke sisam ve bugn enfes kokusuyla insanlarn ok severek yedii simit kelimesinin bu ekilde meydana geldiini grmekteyiz. Hurma=sulumb, ya hurma=uhin, hurma aac=nimbar, hurma bahvan=nukarib kelimelerinin kayna da Mezopotamyadr. eitli meslek isimleri engar=ifti, bahvan=nukarib, muhtelif oban isimleri=sipad-kabarnagad-udul, balk={uhadak, ah=nuhadin, demirci=simug, marangoz=nangar, ilingir=tibira, berber=kinda, amarc=a{lak, dokumac=i{par, sara ev kundurac=a{kap, sepet rc=addup, anak-mleki=pahar, duvarc={idim gibi meslek sahipleri ya kendi balarna ya da amirlerinin mahiyetinde alrlard.Amirlere=ugula ve avularna da=ugula ad verilmekteydi. Daha sonralar kk ve byk sanatlarla ilgili bu meslek isimlerine Sumerliler tarafndan yzlercesi daha ilave edilmitir.2 Sumerlilerin Mezopotamyaya nereden geldikleri kesin olarak bilinmemekle beraber,

Hindistann batsndaki ndus ve Pencap vadisindeki eski kltr katlarndaki arkeolojik buluntularla, Sumerlilerin en nemli ehirlerinden olan Urukun IV. (M.. 3100) ve V. (M..2250) tabakalarndaki kltr devreleriyle ada olup ok byk benzerlikler gstermektedir. Sumerlilerin MELUHHA ismini verdikleri lkenin ndus vadisindeki topraklar kastetmi olabilecekleri de ihtimal dahilindedir. Meluhha, Sumerlilerce altn, deerli keresteleri ve kymetli (korneal) talarn ithalinden bahseden belgeleriyle tannmaktadr. Arkeologlar da, hem ndus vadisinde, hem de Mezopotamyada elde edilmi ve kendisine it tezyin motifleri olan korneal boncuklarnn sadece ndus vadisinde yaplabilecekleri kanaatndadrlar. Urukun IV. kltr devresinde Mezopotamya ile Meluhha (ndus) arasnda ticar mnasebetler en ileri safhadayd. Bilhassa bu devrin en byk hkmdar olan Akadl Sargon (M..2334-2279), Meluhhadan gelen gemilerin Frat boyundaki bir liman olan Uruka kadar yanatklarn iftiharla sylemektedir. Bu kadar sk bir yaknla sahip olan bu kltr mmessillerinin yaknlnn olup olmad, Sumerlilerin ndus vadisinden mi Mezopotamyaya geldii sorusunu ortaya koyuyor. Kavimlerin tarih sahnesine knda, baka kavimlerle karp kaynamasnda, bazen de byk bir g olarak ortaya kmasnda glerin etkisi byk olmutur. Gler, tarihten nceki devirlerde olduu gibi, tarihi devirlerde de belirli aralklarla devam etmitir. Bu glerden en by ve en nemlileri de Trk Dnyasnn ruhan bakenti olan Ulu Trkistandan olmutur. Biz de buluntu ve belgelere dayanarak asrlarca devam eden bu glerin en nemlilerinden birisi de M.. 4. asr ierisinde ndus vadisinde bir mddet konakladktan sonra, oradan Mezopotamyaya g etmi olan Sumerlilerdir diyebilir miyiz? Bu sahalarn otorite bilim adamlar, Sumerolog ve Asiriyolog Ord. Prof. Dr. Benno Landsberger, Arkeolog- Tarihi Prof. Dr. Helmut Schmkel ve Sumerolog Samuel Noah Kramer, Sumerlilerin M.. drdnc bin yln ikinci yarsnda kara yoluyla Mezopotamyaya gelmi olabileceklerini sylemektedirler.

665

Sumerce

destan

nevinden

yazlm

olan

belgelerin

de

incelenmesiyle,

ilk

Sumer

hkmdarlarnn Hazar Denizi evresinde kurulmu olan bir devletle sk ilikiler ierisinde olduklar ve Sumer dilinin de Ural-Altay dilleriyle akraba olduu kanaati hsl olmaktadr.3 Sumerlilerin insanla brakm olduu kltr mirsna gelince: Sumerliler Mezopotamyaya g ettiklerinde orada hazr bulup kendilerine mal etmi olduklar kltr deerleri ile kendilerine ait kltr varlklarn yourarak insanlk tarihinde en stn medeniyetin kefini yapm oluyorlard. Bu arada Msr tarih ve kltrnn de Mezopotamya ile birlikte ayn zamanda seyrettii halde, kendi iine dnk ve kapal kalmasna karlk, Sumerliler kltr ve medeniyetlerini en eski zamanlardan itibaren komu kavimlere yaymaya ve onlar tesiri altna almaya baarmlardr. Bilhassa Sumerlilerin ilk devirlerinden itibaren Mezopotamyada Akadllarla i-ie yaamalarndan dolay, Akadllarn da Sumer kltr ve fikriytn sadeletirerek Akadcaya geirerek baka komu kavimlere de Sumer kltr ve mirasn sratle yaymaya vesile olmulardr. Misal alarak verecek olursak, Msrda da Eski Sumer a sanatnn izleri grlmektedir. Mezopotamya Anadolu arasndaki ilk iliki Adapl Annemundu ile Uruk kral Lugal-zaggesinin Anadoludaki zengin keresteye sahip olan Amanos dalarndan ve yukar memleketten bahseden Akadca bilgileri sayesinde reniyoruz. Akadlarn byk kral Sargon (M..2334-2279) ve onun hedefleri olan krallarn Anadoluya seferleri ile Mezopotamya-Anadolu arasnda hem ticaret hem de kltr al-verii balamtr. Sargon ({arru-knu) gm dalar adn verdii Toroslara kereste iin gittiinden, Boazkyde bulunmu olan {ar tamhari=savan kral ad verilen iviyazl metinlerde de, Sargonun krallnn nc ylnda Puru{handa (Puru{hattum) ehrinde ticaretle uraan Akadl tccarlarn ba temsilcisi Nr-Dagann yardm istemesi zerine Anadoluya bir sefer yaptndan bahsetmektedir. Puru{handa ehrinin yerli halkndan bazlar ile Akadl tccarlar arasnda kan bu anlamazl zerek skneti salayan Sargon byk ganimetlerle Mezopotamyaya geri dnmtr. Bu suretle Mezopotamya-Anadolu ticari ilikilerinin de en eski alardan itibaren mevcudiyeti grlmektedir. Daha sonralar Akad krallarndan Naram-Snin Puru{handa, Kani{, Hatti ve Kur{aurann da dahil olduu 17 adet Anadolu ehri krallarnn Naram-Sne kar yaym olduklar savalardan bahsedilmektedir. Akad krallarnn Anadoluya yapm olduklar seferlerle her iki lke arasnda hem ticaret hem de kltr al-verii balam ve kesintisiz olarak devam etmitir. M.. 2000lerde Mezopotamyada Yeni Sumer kltrnn ba mmessili ve Sumer lkesinin imr ilerinin mimar olan Gudeada kitabelerinde, Anadoludaki Hahhumdan altn ve Ur{um (=Urfa) dan da kereste getirttiinden bahsetmektedir ki, btn bu belgeler Mezopotamya ile Anadolu arasndaki ticaretin olduka gelimi olduunu gstermektedir. M.. 2500lerden nce Mezopotamyada ehir beylikleri devrinin yaanmakta olduu belgelerle sabit olup bu alarda Anadoluda da ehir beylileriyle ynetilmesi ve ehir hayatnn canll grlmektedir.

666

Gney Mezopotamyadaki Ur kral mezarlarndan karlan eitli ince sanat eserleri ile orta Anadoludaki Alaca-Hykten karlan zarif sanat eselerinin biribirlerine benzerlii de MezopotamyaAnadolu arasndaki her trl ilikinin delilleri saylmaldr. ehir beylik ve devletleri Mezopotamyada M.. 2500lere yni Akad hanedanna ve ondan sonra da Yeni Sumer a dneminde de devam etmitir. Mezopotamya-Anadolu ilikileri, Aliar, Kalkolitik ve eski bronz alar ile, Truvann I. ve II. tabakalarnda da devam etmitir. Burada piktografik bitki motifleriyle sslenmi Mezopotamya kkenli silindir mhrler bulunmutur. M.. 2000li yllarda gney Mezopotamyadaki Babil lkesinde olduu gibi, kuzey

Mezopotamyadaki Asur lkesinde de mlkiyet anlay deimi, Sumerlilerden etkilenmi olduklar eski devlet mlkiyet sisteminin yerine, ahs mlkiyet sistemi gr hakimiyet kazanmtr. Ksa zamanda kalknm olan Asur devleti ve halk dar almak ihtiyac duyduklarndan, kendilerine yeni pazar yerleri aramaya balamlar ve al-veri artlar ve emniyet bakmndan Anadolu en msait pazar olarak benimsenmi ve seilmitir. Bu sebeple M.. 2000-1700 yllar arasnda Anadolu ile iktisadi mnasebetlere girien Asurlular Asur Ticaret Kolonileri a ad verilen a balatmlar, kullanmakta olduklar ivi yazsn da Anadoluya kazandrmlardr. Mezopotamya-Anadolu ticari ilikilerini aklayan bu vesikalara ilim leminde Kapadokya Tabletleri ad verilmitir. Bu belgeler eski Asur lehesiyle yazlm olup, ivi yazl eitli ticari mektup, mukavele ve zabtlar ile az sayda da sosyal konular (evlenme-boanma-tazminat vs.) kapsamaktadrlar. Belgelerin byk ounluu Kayseri-Sivas demiryolu zerindeki ve Kayseriye 25 km. mesafede bulunan Kltepe (=eski ad Kani{) de 1948 ylndan zamanmza kadar yaplan resmi kazlarla gn yzne karlan ivi yazl belgelerin says 30 binin zerindedir. Kapadokya tabletlerinden Aliar ve Hitit devletinin merkezi ve bakenti olan Boazky (eski ad=Hattu{a{) den, az miktarda da baka ehirlerden elde edilmitir. Asur Ticaret Kolonileri a ad verilen M.. 2000-1700 tarihleri arasnda, ivi yazs bir yandan Anadoluya girmi, bir yandan da Hitit mparatorluk dneminde (M.. 1650-1200), sadece Anadolu deil, Msr hudutlar da dahil olmak zere, btn n-Asya ile, Suriye ve Filistin shlarnda da ivi yazs kullanlmtr. Amarna a ad verilen M.. 1400-1300 tarihleri arasnda ise Mezopotamyadan btn nAsyaya yaylm olan bu dil ve yaz devletler aras muhabere dili hline gelmitir. Bu dilden Msr ve dier n-Asya devletleri de istifade etmilerdir. M.. 1100lerden itibaren srailliler (Yahudiler) de Asurlular ve Babillilerle yakn ilikileri sayesinde Mezopotamya kltrn onlar da benimsenmilerdir. slam leminin camilerinde cemaat namaza armak maksadiyle ina edilmi olan minarelerin de, Sumer-Babil kltrnn sembol olan zikkurat ad verilen basamakl kulelerden esinlenmi olabileceklerini ve onlarn izlerini grmezlikten

667

gelemeyiz. Baharn mjdecisi ve ldkten sonra yaniden diriliin sembol olan ve btn Trk Dnyasnn sevgiyle kutlad, kararan gnllerin aydnl, gelecee nee ve mitle bakld NEVRUZ da zamanmzdan be bin yl nce Sumerliler tarafndan kutlanmakta olup, btn Trk Dnyasna Sumerlilerden kalma bir kltr mirasdr. Mezopotamyada Sumer ekonomisi tarma dayal olup, onlar iin bolluk ve bereketin nemi ok byktr.Bu sebeple l tabiat yeniden canlandrmak zere, ak tanralar olarak sayg duyduklar, gzellii diller destan, gzeller gzeli nanna (Babilcesi {tar) ile oban tanrs Dumuzi evlendirilmekte ve her yl ilkbaharda bu muhteem kutlamalar tekrarlanmaktadr. Asur Ticaret Kolonileri anda kolonistlerin Anadoludaki merkezi Kltepe (=Kani{) olmutur. K#rum ve Wabartum ad verilen dier beler, ba merkez olan Kltepeye baldrlar ve buradan tlimat almaktadrlar. Asurlu byk sermaye sahipleri irketler kurarak, buradan da Anadoluya yaylmlardr.Bunlarn tappa adn verdikleri ortaklar ve samall adn verdikleri ticari ayanlar, onlarn yardmclar bu irketler adna ve kendi hesaplarna Anadolunun taleplerine uygun olarak getirdikleri maddeleri kara eek kervanlar ile Asurun kuzeyindeki en son ehri olan Ur{um (URFA) dan hareketle iki yol takip ederek 6 hafta ierisinde Anadoludaki merkez k{rum olan Kltepe (=Kani{) ye varyorlard. Birinci, kuzey yolunun gzerghnda, Cizre-Nusaybin civarnda bir yerde olmas gereken Nihria, sonra Frat nehri geidi, amuha-Hahhum-Timelkia-Tegerama-Tahmasu-Grn-Uzunyayla zerinden Kltepeye ulamaktadr. kinci, gney yolu Qatara-Eluhut-nehir geidi-Manna-Hurama ve Luhuzattia zerinden Kltepeye varmaktadr. Bu gzergh bugnk corafi yerlemeye gre Harran (Urfa) dan ktktan sonra batya doru Mara-Gksun-Kemer-Sarz ve Zamant vadisi zerinden yine Kltepe (=Kani{) ye balanmaktadr.4 Kervanlarn yollardaki emniyetleri Anadoludaki beyler tarfndan salanmaktayd.Bu sebeple btn yol gzergh boyunca karkollar kurmulardr. Asurlular getirdikleri mallara karlk Anadolu halknn istihsal ve iml ettikleri ettikleri kymetli talar, maden eitlerini, bilhassa altn, gm ve bakrla deitirerek, bunlar Asura nakletmilerdir. Koloni anda Anadoludaki en nemli keiflerden birisi bakr ile kalayn karmndan (alam) meydana getirilen TUN (veya BRONZ) ad verilen madenin meydana getirilmesidir. Anadoluda bol miktarda bakr bulunmasna ramen, kalayn ok az olmas sebebiyle Asurlu tccarlardan bol miktarda kalay talebinde bulunmaktaydlar. Bu madene Anadoluda ihtiyacn fazla olmas yznden, tccarlarn getirdikleri ss eyalar, parfmler ve kumalardan alnan vergi (nishatum) oran yksek olmasna karlk, kalaydan %2,5 ve %3 nisbetinde vergi alyorlard. Tccarlarn kervanlar ba merkez (Kani{) veya dier merkezlere uradklarnda kumalarn ve

668

dier ss eyalarnn %5i saraylarda nishatum vergisi olarak alnmaktayd. Ayn zamanda getirilen mallarn ilk hakk saraya tannmaktayd. Asurlu tccar Asurdan getirdikleri kumalarn yannda Anadolu (yerli) halkn dokuduu kumalar da sattklar ivi yazl belgelerde bahsedilmektedir. thal kumalar Asur, Babil ve imdiki kuzey Iraktaki Tell-el-Rimah ehrindeki bayan ltaninin dokuma tezghlarnn varlndan bahseden belgeler, Kltepe (Kani{) deki I/b kltr kat ile adatr. Bayan ltaninin tezghlarnda ok sayda ii almaktadr. Yazl belgelerden bir ksm dokuma tezghlarnda alanlarla ilgilidir. Bir ksm da kuma talebi hususunda yazlm mektuplardr.5 Kltepe metinlerinde Asurdan Anadoluya dokuma rnleri gnderen 20 civarnda bayan ismi gemektedir. Bayanlarn iinde en nlleri Lamassidir. Bayan Lamassinin Anadoluda bulunan Asurlu tccar Pu{u-kene yazm olduu mektuplarda, Anadoluya kervanlarla gnderdii kumalarla ilgili konular byk yer tutmaktadr. Bu mektuplarda kumalarn kaliteleri, lleri, kullanlan yn ve ipliklerin cinsleri ile dokuma tarzlar hakkndaki bilgiler de belirtilmitir. Mezopotamyada dokumacln yaygn olmas, bu yzden de talebin fazla olmas sebebiyle pahal oluundan dolay, yn Anadoludan ve dier komu lkelerden temin edilmekteydi.6 Kltepe metinlerinde gemekte olan tekstil rnlerini: A) Anadoluda dokunan yerli kumalar, B) Asurdan (Mezopotamyadan) ithal edilen kumalar olmak zere iki grupta incelemek gerekmektedir. A) Anadoluda dokunan yerli kumalar: 1) Pirikannum: Kt. h/k-76 numaral belgede (st. 15-19) bu kumatan bahsedilirken, Mama (ehrinin) pirikannu kumann yalatuvar ehrindeki tccarn adresine benim iin gnderiniz sz gemektedir. Bu kuma hakknda ok sayda belge vardr. En yenilerinden ikisi Kt. s/k -44 ve Kt. 78/k 22dir. 2) Epi{um: Pirkannum gibi tanmlanmaktadr. Kymetli bir kumatr. 3) Sabtinum: Bu kuma cinsi de Pirkannum ile birlikte gemektedir. Kt. n/k-1099, st.: 18de bu kuman eitli kalitelerinin olduu belirtilmektedir. 4) Dizabm: Bu kuman pirikannumdan daha kymette ve kalitede olduu belirtilmektedir. 5) Menunianum: Bu kumanda pirikannum cinsinden olduu belirtilmektedir. 6) Anianim/Anianiam: Kt. n/k-572 numaral metinde Anian ehrinin iyi cins kuma sz gemekte olup, bu yer isminin Boazky metinlerinde geen Ani yer adna ait bir kuma olduu anlalmaktadr. (Bilgi-Bayram, AKT II 1995) B) Asurdan (Mezopotamyadan) ithal edilen tekstil rnleri: 1) Abarna/Abarnium: Bu kuman Anadoluda sat fiat 45 {eqel arlndaki gm karldr. Kt. n/k-1067 ve Kt. n/k-1653 envanter numaral Kltepe tabletlerinde Abarna kuma eklinde

669

gemektedir. 2) Subatum {a Akkidie: Babilden ithal edilen bir Akad kumadr. Kaliteli ve pahal bir kuma cinsidir. 3) Kutanum: Kltepe (Kani{) metinlerinde en ok geen bir kuma cinsidir. ok kaliteli olup, daha ok saraylarda oturan mensuplara tccarlar tarfndan hediye edilmektedir. Kutanum kumann ynden imal edildii hususunda bilgi verilmektedir. Kutanum kelimesinin Akadca kitu veya kitunnu =KETEN anlam hakknda baka dillere de getii anlalmaktadr. Asurca ketannu, branca kuttonet, Sryanca kutinna, Arapa kettan kelimeleriyle ilgisi de dikkat ekicidir. Kt. n/k-1099 numaral belgede kraln (beyin) giyecei 10 adet (10 elbiselik) kutanu kuma sz gemektedir.7 4) Buranum: Metinlerden kaliteli ve pahal bir kuma olduu anlalmaktadr. 5) Kamsum/Kamsitum: Kt. n/k-1099 numaral belgede 5 adet iyi kamsutum elbisesi olarak gemektedir. Ve kaliteli bir kumatr. 6) Kusitum: AKT II, no. 10 metninde, st.1-7: K#rum dairesi kraln (beyin) kusitum elbiselerinin fiat olarak 35 {eqel gm Enna-Suen adl tccara kralm (beyin) hesabndan dendi. Sz gemekte olup, kaliteli bir ithal kumatr. 7) Lubu{um: Anadoluda umumiyetle lubu{um kumann beyaz tercih edilmektedir. Kaliteli ve pahal bir ithal kumatr. 8) Makuhum: Bu kuman tanmas Anadoluda toplar halinde ve arabalarla alnmaktadr. ok kullanlan ithal kumalardandr. 9) Namassuhum: yi cins bir ithal kumatr. 10) Nibrarum: Anadoluya gelen ithal kumalardandr. 11) Raqqutum: Asurdan ithal edilen pahal bir kumatr. Bu kuman yalnzca Asurlu tccarlarn kendi evlerinde muhafaza edildii kaydedilmektedir. Kutanum, Abarnium kumalar gibi kaliteli olduu yazlmaktadr. 12) Surum: Bu kuma hem kalayn nakledilirken zerine sarld, hem de elbise yapmakta kullanld anlalmaktadr. 13) yulupkaum: Kt. 78/k-167 numaral ve Kt. n/k-1099 numaral metinlerde raqqutum ve kusitum kumalar ile birlikte gemekten olan kymetli bir ithal kumatr. Tart sisteminin esas olan altma gre hesap yapma usul Sumerce tabirlerden alnm olup, o

670

zamanki dnyaya yaylmtr. Yaklak 500 gr. (=yarm kg.) karl arlk ls birimi olan, Greke mna ve Latin dilinde mina Sumerlilerden Akadllaraa oradan da btn dier dillere gemitir. Mezopotamyada en eski yaz rneklerinin ele getii devirlerde altlk ve altmlk hesaplama sistemi ile onluk hesap sistemi birlikte yanyana yrtlmtr. Tart ve zaman llerine altmlk sistemin esas alnmas, 60 saysnn 6,5,4,2 saylaryla kolayca blnebilme zelliinden dolay tercih edilmi olmas yerinde bir bulutur. Zaman ls olarak saate bu sistem Sumerlilerin buluu olup gnmzde de hl kullanlmaktadr. Anadoluda, Kltepe (Kani{), Pru{handa, Hahhum ve Kussara gibi byk ehirlerde byk bey (=rub#um rabium) veya byk mahalli krallar vard. Dier ehirlerdeki Bey (rub#um) veya kral ad verilen kiler de byk beye bal idiler. Normal olarak kendine bal ehri ve yakn evresini idare eden mstakil beyler (rub#um) de vard. Kltepeden kan yazl vesikalarda grld zere, kendi lkesini mstakil olarak idare eden, kadn beyler de (rub#tum) vard. Ayrca ei rub#um veya rub#um rab#um ad verilen yerli beylerin kadnlar da lkenin idaresinde hem sz sahibi ve yetkili olarak, hem de yardmc olarak eleri ile birlikte lkeyi idare etmekteydiler. kinci sayfada bahsedilen memuriyet nvanlarndan da anlald zere ekillenmi saray tekilatlar vard. Asurca targumannum=tercman da hem saraylarda hem de tccarlarla yerli halk arasnda kullanlmaktayd. Beylikler ve ehirler kendi ilerinde halknn ilerini sistemli ve kontroll yrtmek makdsadyla bir nevi LONCA diyebileceimiz idare sistemi kurmulardr. Koloni andaki bu sisteme, Orta an LONCA sisteminin bir balangc olarak kabl grecei kanaatn tamaktayz. Asurlular ile Anadolu halk arasndaki ilikilerin sadece ticar adan olmad, aile hukuku ile ilgili evlenme-boanma gibi sosyal konularda az sayda da olsa yazl belgeler mevcuttur.Bu ilikiler daha ok Anadolu (yerli) bayanlarla Asurlu tccarlarn genleri ve bekrlar arasnda olmaktadr. Burada evlenme akdi be ahitli olup, ahitlerden yerli (Anadolulu) bayan, ikisi de Asurlu tccar tarfndandr. Bu zamanda Anadoluda kadn-erkek eitlii vardr. Mezopotamyadaki klelik olay ve dolaysyla da kadnlar para ile kle gibi alp-satma olay Anadoluda yoktur. Kz ve erkek ocuklar kk yata nianlama ad verilen BEK KERTME Anadoluda da vardr.8

Landsberger (1942). Landsberger, B.; Ras-amrada Bulunan ivi Yazs Vesikalarnn

Kltr Tarihi Bakmndan nemi (Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt I, say 1 (1942), sayfa: 85-90). 2 Ladsberger (1944); Landsberger B.; Sumerliler (Trke) =Die Sumerer (Almanca) , A. .

D. T. C. F. D. Cilt I, say 5 (1943), Sayfa 89-102; Landsberger, Benno, Mezopotamyada Medeniyetin

671

Douu, A. . D. T. C. F. D. Cilt II, say 3 (1944), sayfa 419-429- Ankara. 3 Bilgi- (1982), Bilgi E. Atatrk, Fakltemiz ve Krsmz, Sumerlilerin Tarih, Kltr ve

Medeniyetleri (D. T. C. F. Atatrkn 100. Doum Ylna Armaan Dergisi; A. . Basmevi-sayfa: 75121, Ankara-1982). 4 Bilgi-1954; Bilgi, E, M. . kibin Yllarnda Mezopotamya-Anadolu Arasndaki Ticari

ktisad Mnasebetler (9. Corafya Meslek Haftas 22-29 Aralk 1954-Ankara). 5 (Dalley-1977); Dalley, S., Old Babylionian Trade in Textiles of Tell-Al-Rimah, Trade in

the Ancient Near East, (Uluslar aras XXIII. Assyrioloji Kongresi, s. 155-159, Londra-1977). 6 (Gnbatt-1994); Gnbatt, C., Kltepe Tabletlerine Gre Kadnlarn Ticari Faaliyetleri

Hakknda Baz Gzlemler, (XI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri I, s. 191-200, Ankara-1994). 7 (Veenhof-1972), Veenhof, K., R., Aspects of Old Assyrian Trade And Its Teminology,

Leiden-1972. 8 Sever- (1992); Sever, H., Anadoluda Niann Bozulmas Hakknda Verilmi Kani{

K#rumu Karar, Belleten LVI, say: 217, s. 667-675, T. T. K. Basmevi- Ankara-1992; Sever- (1995): Sever, H., Yeni Belgelerin Inda Koloni anda (M. . 1970-1750), Yerli Halk le Asurlu Tccarlar Arasndaki likiler Belleten Cilt LIX, say: 224, s. 1-16, T. T. K. Basmevi, Ankara-1995.

672

Smerce le Trk Dilinin Tarihi likisi / Prof. Dr. Grer Glsevin [s.457459]

Afyon Kocatepe niversitesi Uak Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Smerce, insanlk tarihinin bugn iin bilinen en eski yaz dilidir. Milattan nce bin yllarnda gney Mezopotamyada yksek kltrleri ile yaam olan Smerler, nc bin yln sonlarna doru da tarih ufuklarmzdan kaybolmulardr. Smerce ile baka diller arasnda akrabalk ve kaynak birlii zerine pek ok alma yaplm olmasna ramen, imdiye kadar bunlarn hibiri ispat edilebilmi deildir. nceleri Akata ile bu dilin akrabal dnlm, daha sonra Akatann Sami dillerine mensup olduu anlalnca, bu fikir kendiliinden unutulmutur. Smerce ile, (birbirinden tamamen farkl olan) Msr, in, Etrsk, UralAltay, Sami gibi dillerin akrabaln savunan grler de inandrc tanklar ortaya koyamamtr. XIX. yzylda, Smerceyi Ural-Altay dil ailesi ile ilgili gren J. Oppert, bu dil ile Macar, Mool, Manu ve Trk dilleri arasnda karlatrmalar yapmtr. Ancak bu dille en ok ilgilenen F. Hommel olmutur. Hommel yapt aratrmalar sonucunda ilk nce Smerceyi Altay dillerinden biri saym, 1884te ise daha ileri giderek Smerlerle Akatlar ortak bir Altay kavmi olarak kabul etmitir.1 Smerce ile Ural-Altay (zellikle de Trk) dilleri arasnda lengistik ve morfolojik benzerliklere deinen Hommel, Kagarl Mahmutun Divanu Lgatit-Trknden de kelimelerle karlatrmalar yapmtr.2 Davasna en uygun rneklerden birka unlardr: Smerce ai = Trk dili ay tengri eb/ev

dingir = ab =

Ancak, bu tr kelime benzerliklerine dayanan akrabalk tezleri yntem asndan zayf bulunduundan, bilim dnyasnda pek kabul grmemitir. nk, kelime benzerliklerine dayanlarak karlatrlmas yaplan iki dil arasnda drt bin yl kadar bir zaman aral bulunmaktadr (Smerce M..3100/Divanu Lgatit-Trk M.S. 1072). nsanlk tarihinin u anda bilinen en eski yazl dili olmas dolays ile, Smerce ile kurulabilecek dil akrabal btn bilim adamlarn itahl bir ekilde megul etse de, salam lengsitik yntemler kullanlmadndan, sorun henz zlememitir. Smerce ile yaayan diller arasndaki en inandrc tezi, XX. yzyln sonunda, merhum hocam Osman Nedim Tuna ortaya koymutur. Daha nce baka lengistik keifleri de olan O.N.Tuna, ilk olarak 1947 ylnda tespit ettii bir ses denkliinden hareketle elli yl bu konu zerinde younlamtr. 1961de Amerikada N. Poppenin yannda Trkoloji, Mongolistik, Altayistik ve Lengistik alanlarnda

673

doktora eitimine balayan O.N.Tuna, 1970te Philadelphia Oriental Clubde bu konu ile ilgili bir konferans vermitir. Dnyann muhtelif yerlerinde Smerolog, Altayist, Trkolog ve antropologlarn bulunduu ortamlarda eitli konferanslar veren ve tartan O.N.Tuna, almalarnn son hlini 1989da Trk Sovyet Kollokyumunda bir bildiri ile sunmutur. O toplantda byk heyecan yaratan bu lengistik keif, 1990 ylnda Trk Dili Kurumu tarafndan yaymlanmtr.3 Osman Nedim Tunann Smer ve Trk Dillerinin Tarih likisi Konusundaki Tezi Kitabnda Smerce ile Trke ok daha eski bir devirde birbiri ile akraba olmu olabilir veya olmayabilir. Bu konu bizi burada ilgilendirmiyor. diyen O. N. Tuna, bu iki dilin birbiri ile akraba olduunu iddia etmemektedir. O halde, Smerce ile Trk dilinin akrabaln iddia etmeyen O.N. Tunann tezi nedir, neyi iddia etmektedir? Tuna, Smercede geen, ancak Smerologlar tarafndan Smerce deildir, Smerceye yabanc bir dilden alnm dnlemelerdir denilen kelimeler zerinde alm ve bunlardan 165 tanesinin Trk dilinden Smerceye verildiini kantlamtr. Bunu yle bir benzetme ile aklayabilirz: Nasl biz Trkiye Trkesindeki jambon kelimesinin bandaki j ve ikinci hecedeki o seslerine bakarak Trk dili kaynakl olmadn anlayabiliyorsak, byk Smerolog Landsberger de, Smerce metinlerde geen birtakm kelimelerin Smerce olmadn tespit etmitir. Bu kelimelerin, Smerceye yabanc bir alttabakaya (substrat) ait olduunu, bu tabakay temsil eden kavmin, bir ok Smerce kltr kelimesinin asl sahibi bulunduunu, bu kavmin Smerlerin daha kuzeyinde yaam olmas gerektiini iddia ediyor. Sonra da kk+ek tipli kelimelerin iki trde olmasna dayanarak, bunlardan birincisine Proto-Euphrates (Ana-Frat), ikincisine de Proto-Tigris (Ana-Dicle) adlarn veriyor. Yani Lansberger, Smercede geen kelimeleri iki ana grupta dnyor: Bunlardan ilki, Smerce asll kelimeler, ikincisi ise, Smerce olmayp, Smerlerin kuzeyindeki bir kavimden alnan dnleme kelimeler.4 te, O.N. Tuna, Smerce olmayp, fakat Smerlerin kuzeyindeki bir kavimden gemi olan alnt kelimeler zerinde alyor. O.N. Tuna, kitabna ald 165 kelimenin Trk dilinden Smerceye getiini ispat etmitir. Bunun iin de, dzenli ses denklikleri (regular sound correspondence) yntemini kullanmtr. Bu yntem, iki ayr dnem ve dilde tespit edilen kelimelerin (varsa) aynln ispat iin kullanlabilecek tek ve kesin ldr. Lengistik aratrmalarda sk kullanlan bu yntemi aklamak iin gnmz Trk dilinden bir rnek vermek istiyoruz: Trkiye Trkesindeki yol kelimesi Krgz Trkesinde col olarak bulunur. Burada bir kelime ba y = c denklii sz konusudur. Elbette byle bir denkliin, tek bir kelimede tesadf olarak grlmesi ihtimali de vardr. Peki, iki dil arasndaki ses denkliinin tesadf olmayp bir mnasebetin varln kantlamas iin ka tane benzer ift olan rnee ihtiya vardr? Bu sorunun cevabn lengistler hesaplamtr. Cowana gre, byle yalnz ift, Groenberge gre ise -drt ift olmas, iki ayr dildeki kelimelerin tarih mnasebetini kantlamaya yeter. Zaten Trkiye Trkesi ile akraba olduu bilinen Krgzcada, ayn dzenli ses denkliini gsteren yzlerce rnek de bu mnasebeti kantlar:

674

TTk. y-

Krg. ccatcl ca cok, vs.

yat- = yl ya yok = = =

O.N. Tuna, dillerin ilikisini en net ve kesin kantlayabilen bu dzenli ses denklikleri yntemini, Smerce (metinlerde geen, ancak Lansbergere gre Smerce olmayp kuzeydeki bir kavimden alnd sylenen) kelimeler ile Trk dilinin kelimeleri arasnda uygulamtr. lk olarak 1947 ylnda Smerce gud kz, sr kelimesi ile Eski Trke ud kz arasnda bir ilgi olabileceini dnmtr: Smerce (deki alnt kelimeler) de g= Trk Dili gud = ud

Eer, bu bir tesadf deil de Smer ve Trk dillerinin tarih bir ilgisinden ileri geliyorsa, o takdirde Smerce kelime ba glerinin Trkede -a tekabl etmesi gerekir diye dnp, Smerce szlklerde g ile balayan maddeleri taramtr. Bu ekilde balayp 1989a kadar sren almalar sonucunda, O.N.Tuna, bu g-= -denklii iin 15 rnek bulmutur. Bunlardan birka (rnek kelimeler ilgili kitaptan alnmtr. Bilgin, rnek kelimelerin anlamlarn, ald szlklerdeki orijinal dilleri ile vermitir): 5 Smerce g= = = Trk Dili -

gud ox

ud sr, kz ig hastalk, hasta eik kap = = d-salmak, gndermek ez-to crush or-kesmek, bimek, vurmak

gig to be ill giig door = gid entfernen gaz to crush gur ernten =

Dilbilim llerine gre, Trk dili ile Smerce arasndaki bu tr denk iftin tesadf olarak bulunma ihtimali udur: 1. ift iin 1: 5000 X 5000 = 1: 25 000 000 5. ift iin 1: 24 X 25 X 106 = 1: 400 X 106

675

10. ift iin 1: 29 X 25 X 106 = 1: 12 000 X 106dr Ksaca sylemek gerekirse, g-= -gibi bir ses denkliini gsteren 15 iftin bulunmasnda tesadflik ihtimali yoktur. Yani, iki ayr dildeki bu kelimeler, ayn kelimelerdir ve tarih bir ilikiyi gsterirler. O.N.Tunann kitabndan bir baka dzenli ses denklii verelim:6 Smerce D-(d-/t-) = = Trk Dili y-

dar spalten dib Band =

yar yarmak yip ip yap rtmek, kapamak yir yer, toprak, yeryz

tab verschlissen = tir country = tu waschen =

yu-ykamak

Bu denkliin de kitapta 16 ift rnei verilmitir. Smercedeki alntlar zerinde bugne kadarki en salam ve tutarl tezi ortaya koyan O.N.Tuna, dzenli ses denkliklerini eserinde u ana balklarda vermitir: A. Kolay Tannamayan Kelimelerle lgili Ses denklikleri a. Kelime ba nszleri: D, g, m, n, S, , (yedi denklik, toplam 82 ift) b. Kelimenin ilk nlsnden sonraki nszler: d, d, m, r, (be denklik,toplam 43 ift) c. Kelime sonu: ae, g, m, Vr/z (drt denklik, toplam 23 ift) B. Dorudan Grlebilen denklikler (toplam 52 ift) Karlatrmalarda, niin Ana Altayca deil de Eski Trke kelimeler kullanlmtr, Trk dilinden geldii anlalan bu kelimelerin, onun hangi devresine ait bulunduu gibi sorular da, kitabn Metod ve Yorum blmnde ayrntlar ile aklanmtr. Osman Nedim Tunann dzenli ses denklikleri ile kantlam olduu ey, Smercede alnt olarak bulunan bu 165 kelimenin Trk dilinden dnlenmi olduudur. Bu gerek, bizleri birbirinden nemli u sonulara gtrr: 1. Smercedeki dnleme kelimeler, Trk dilinden alnmtr. 2. Landsbergerin, Smerlerin kuzeyinde, dalk blgelerde yaayan ve Smerceye kelimeler

676

vermi bulunan Proto-Euphrates (Ana Frat) ve Proto-Tigris (Ana-Dicle) olarak niteledii dil, Trk dilidir. 3. Bugn iin insanlk tarihinin bilinen en eski yazl belgeleri Smerce metinlerdir. Smerlerin ve dillerinin kimlii, yaayan veya tarih bir milletle akrabalklar henz tespit edilememitir. Ancak, dnyann en eski yazl metinleri olan Smerce belgelerde alnt szler olarak geen ve Trk diline ait olduu kantlanan bu 165 kelime, dilimizin belirlenebilen en eski ekillerini de temsil etmektedir. O halde, u anda, dnyada en eski yazl belgeye sahip olan dil de Trk dilidir. 4. Lansbergerin, Smerlerin kuzeyinde yaam olan Ana-Frat ve Ana-Dicle diye dnd dil aslnda Trk dili olduundan, en pinti hesaplamalara gre, Trkler, M.. 3500 yllarnda Anadolunun gney dou blgelerinde yaamakta idiler.

Fritz Hommel, Die Somero-Akader ein altaisches Volk, Ausland 1884; The sumerian

language and its affinities, JRAS, XVIII, 1886. 2 3 Fritz Hommel, Ethnologie und Geographie des alten Orients, Mnchen 1926, s. 21. Osman Nedim Tuna, Smer ve Trk Dillerinin Trih lgisi ve Trk Dilinin Ya Meselesi,

Trk Dili Kurumu yaynlar, Ankara 1990, IV+57 s. 4 Benno Lansberger, n Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri, kinci Trk Tarih Kongresi

Zabtlar, stanbul 1937, s. 20-25; Smerler (Die Sumerer), DTCFD I, 5, Ankara 1943; Mezopotamyada Medeniyetin Douu, DTCFD, II, 3, Ankara 1944; Materials for a Sumerian Lexicon, Vols, III, IV, V, 1955 5 6 Osman Nedim Tuna, a.g.e., s. 6-8. Osman Nedim Tuna, a.g.e., s. 5-6.

677

NC BLM ORTA ASYA'NIN EN ESK KLTRLER / N MEDENYET LE LKLER

Orta Asya'nn En Eski Kltrleri ve in Medeniyeti le likiler / Prof. Dr. zkan zgi [s.463-477]
Hacettepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Orta Asyann En Eski Kltrleri Asur dilinde Dou lkesi anlamndaki Assu kelimesinden gelen Asya ktasn incelediimizde corafi bakmdan iki husus hemen gze arpmaktadr. Biri suyun bulunduu blgelerde ovalar ve dolaysyla tarm, dier tarafta, bozkr yahut hayvanclk. Bu iki husus Asyada yaayanlarn uzun zaman yaam biimlerini ekillendirmitir. Yine bu iki nemli unsura dayal olarak, gebelik yahut yar gebelik ve yerleiklik unsurlar da karmza kmaktadr. inin kuzeyinden, batda Aral Glne kadar uzanan blgeyi, yani Kuzey Asyay, Proto Trklerle birlikte Ari ve Proto Moollar paylamlardr. Kaynaklardaki verilerin azl, kimin nerede, ne zaman ve nasl yaad sorularna net bir cevap bulmamza mani olmaktadr. lkemizde hl skitlerin bir Proto Trk m yoksa Hind-Avrupa kkenli mi? olduu tartmasnn sebebi en iyimser bir tahminle, kaynak ktlndan ileri geldiine balanabilinir. Her ne olursa olsun, bu kavimlerin birbirleriyle olan yakn ilikileri ve ayn corafyay paylama zorunluluu zamanla hayat tarzlarnda deiiklikler yaratm ve eitli blgelerde kltrler yaratmlardr. Kltrel alanlarn belirlenmesi karmza her zaman bir problem olarak kmtr. Bu problem, bu blgelerde yaayan kavimlerin belli blgelere aklp kalmamasndan kaynaklanmakla birlikte, topraa bal yerleiklie gemi olan kavimlerle olan ilikilerine de baldr. Yerleik hayata geenler mlkiyet meselesini de halletmek zorunda kalmlar ve zorunlu olarak tekilatlanmalarna yol amtr. Bu tekilatlanma hem sosyal alanda hem de gebeler tarafndan yama veya sava yoluyla rnlerine sahip olmas duygusundaki gebelere kar askeri tekilatlanmalarnda da kendini gstermitir. Yalnz bu husus zamanla yerleik toplumlarn aleyhine de ilemitir. nk, gebelerdeki kiisel mlkiyet, zamanla kabile geniliine ulam ve devaml olarak bir ulus olarak yerleiklerin aleyhine genilemilerdir. Gebelerdeki bu yaplanma, btn yelerin sz hakkna sahip olduu ve herkese ak Toylarda gerekletirilmitir. Orta Asyada yaplan kazlardan karlan eserleri bir araya getirip deerlendirmek, ancak bu insanlarn gnlk hayatlar, dini inanlar ve giyinileri gibi eler hakknda bilgi verir. Bu insanlarn hangi sebeplerden dolay yer deitirdikleri, yeni komular ile temaslarnn sonucunda ki yeni hayat

678

tarzlar elbette ki ok nemlidir. Fakat bu kazlardan kanlarn hangi kavime veya kabileye ait olduunu bize kesin olarak gstermez. te bu yzdendir ki, Orta Asyann pek ok yerinde eitli zamanlarda ortaya karlan kaz buluntularnn kime veya kimlere ait olduu meselesi hl byk bir problem olarak karmzda durmaktadr.1 Corafi artlara bal olarak yaayan kavimlerden orman blgelerinde oturanlar, daha ok doal kaynak diyebileceimiz avclk, balklk ve toplayclkla ihtiyalarn karlyor ve dolaysyla hayat tarzlar da bu ynde ekilleniyordu. Yine bu blgede yaayan baka toplumlar, bozkr kavram iinde kalmlar ve hayvanclkla i ie yaamlardr. Bu gruba giren insanlar srlerini otlatabilmek iin kendi snrlar dna kmak mecburiyetinde kalmlar ve srekli hareket halinde olmulardr. Dolaysyla, bunlarn yaaylar ve ihtiyalar da ormandakilerden farkl olmutur. lk trampa yntemi ile ticaretin balad bu dnem, kk apta da olsa madenciliin de kullanldn gstermektedir.2 Orta Asyada ticaretin gelimesi de tamamen bozkr toplumlarnn bir rndr. Orta Asyadaki almas g topraklar alm ve dou-bat ticaretinin gelimesine yol amtr. Bozkrllarn bu hareketlilii ayn zamanda Ortadou kkenli dinlerin de Asyada rahatlkla yaylmasna yol amtr. te bu ve bunun gibi eler, Orta ve Kuzey Asyada yaayan insanlarn imdiki adyla kltrlerinin de yeermesine yol am ve eitli isimler altnda anlmtr. Ancak btn bu olup bitenler kesin izgileriyle hl gn na karlamamtr. Bozkr kltr, Atl kltr, Gebe kltr, ismine ne derseniz, bunlar yaratan insanlarn hangi etnik gruba ait olduklar, ancak yaadklar dnemlerden ok sonra kaytlara gemi bilgilerden geriye dnp baklmasyla netlemektedir. nk, ayn tabiat artlarnda insan olunun hemen hemen ayn ihtiyata olmas ve bu ihtiyalar iin yaptklar aletlerin veya malzemenin ayn veya benzer olmasndan doal bir ey olmamas lazm gelir. Bilinenden bilinmeyene gidilerek etnik mensubiyeti ortaya kartmak elbette ki baz hatalar beraberinde getirecektir. Corafi olarak Moolistan evresinde meydana gelen kltr, ayn zaman diliminde inde meydana gelen kltrden ayrmak mmkndr. Bu blgede yaayan insanlar, daha sonraki devirlerde, mesela Hun veya Gktrk dneminden aaya doru inerek takip ettiimizde bunlarn Proto Trk olduunu sylememiz mmkn olmaktadr. Yine ayn ekilde, Gney Sibirya, Yenisey blgesi insanlarnn kltrlerini daha sonraki dnemdeki Trkistan blgesiyle karlatrdmzda kan benzerliklerden dolay yine Proto Trk olarak isimlendirebiliriz. Ayn metodu, Dou ve Bat Sibirya insanna uyguladmz da bu kltrleri yaratanlarn Ari ve Proto Mool insanlarn rettiklerini anlayabiliriz. Birok inli aratrmac, inde ve zellikle inin kuzeybatsnda bulunan eitli kltrleri, Orta Asyadaki kltrlerle balant kurmaz.3 Halbuki, tamaktadrlar.4 inli aratrmaclar Neolitik Devrinden itibaren in topranda genel olarak Mongoloid tipi inin kuzeybat blgelerindeki arkeolojik aratrmalarnda blge insan, kltr ve inanc dahil bir ok ynden dou-bat karma zelliklerini

679

insanlarn yaadn sylemektedirler.5 Ancak inin kuzeybat blgeleri zelikle Dou Trkistan blgesindeki 6000-4000 yl ncesine dayanan kurumu ceset zerindeki aratrma neticede blgede Hint-Avrupa veya Arian rklarn bulunduu tespit edilmitir.6 Yani tarihin karanlk dneminde Avrupal rklar, Orta Asya ve ine kadar g etmitir. Neolitik Devrin hemen sonras inin orta ve kuzeybat blgesinde meydana gelen Yang Shao Kltrnn menei de tartmal bir konu olmutur. Bat ve Rus bilim adamlar Yang Shao Kltrn, zellikle bu kltr temsil eden renkli mlein menei Orta Asyadan ine getiini ortaya koyarken, inli aratrmaclar ise inin i blgelerinden ortaya ktn iddia etmektedirler.7 Yang Shao Kltrnden (M.. 5000-3000) sonra inin kuzey ve kuzeybat blgelerinde meydana gelen Lung Shan Kltr (M.. 3000-1000) inin kuzeyinde yaayan Jung ve Ti gibi gebe halklarn izlerini tamaktadr. inli aratrmaclarn gr bu kltr yerleik ve gebe halkn karma bir kltrdr.8 Moolistan kaz aratrmann sonucunda blge kltr Lung Shang Kltryle ortak noktalar bulunmaktadr.9 Proto Trkler olarak bilinen Chan-yilerin yaam olduklar Kuzey in blgesinde, nce Yang Shao Kltr, daha sonra Lung Shan Kltr hakim olmutur. Chan-yiler, tarih sahnesine ktnda, Lung Shan Kltrn son zamanlarn yaamaktadr. Chan-yilerin yaad blgenin kuzeydousunda, Lung-Shan Kltr ile birbirinden az farkl olan Kan-su ve Ching-hai eyaletlerin arasndaki Ma-chia-yao Kltr (M.. 3000-2000), Kan-su eyaletinde bulunan Chi-chia Kltr (M.. 2100-1700) ve yine Kan-su eyaletinde bulunan Chih-wa Kltr (M.. 5000-M.. 206) bulunmutur. Bu kltrler tamamen Kuzey Asya gebelilere ait olduu tespit edilmitir.10 Neolitik Devrinde Orta Asya blgesinde yaygn olan kltr ise ince yontmal ta aletleridir. Bu tr gebe halkn yaam tarzyla uyum iinde olan kltr hem kuzeyden hem de batdan kaba yontmal ta aletleri bulunan inin i blgelerine kadar uzanmtr. Ancak Baykal blgesinde meydana gelen bu kltre inli aratrmaclar pheyle bakmaktadrlar.11 Bu dnemde Dou Trkistann gney blgelerinde ise, hem renkli mlek hem de Yontma Ta Devri zelliini tayan bir kltrn olduu bilinmektedir.12 Shang Dneminde (M.. 1700-1100) inin i blgeleri, Karasuk kltryle kltr alveriinde bulunduu kazlardan bilinmektedir. zellikle inin tun, kap ve yeim ta zerindeki motifler Karasuk Kltrn derinden etkilemitir.13 Altay ve Kazakistan blgede, gebelere zg olan arabalar, ayn devirdeki Shang ve Chou slalelerine ait mezarlklarda da bulunmutur.14 Gebeliler bu tr arabay kaya zerine izmiler ve bu modifin Altaydan Moolistana uzanan blgelerinde yaygn olduu grlmektedir. Aratrmaclar bu dnemin M.. 2000-1000 yllar arasnda olduunu ve Karasuk Dnemine denk gelmekte olduunu ortaya koymaktadr.15 in Medeniyeti ile likiler Trk tarihinin ne zaman balad hakknda eitli yorumlar vardr. Baz aratrclar kaz buluntularna dayanarak, bazs yaanm olan geni corafyadaki kltrlere bakarak, bazs Trk

680

dilini konusunu aratrarak, bazs da slam kaynaklarna ve mitolojilere dayandrarak, hemen hemen tarihin balangcndan itibaren Trklerin yaadn iddia etmektedir. Bu yorumlar daha ok bir takm teoriler zerine kurulduundan, Trk topluluklar hakknda somut belgelere dayanan aratrmalar ne yazk ki yeterli deildir. Bu Proto Trk kavimleri hakknda kendi kaynaklar olmad iin dier kaynaklara bavurmak zorunluluu vardr. Bu dnemin iki nemli kaynandan Eski Yunan kaynaklarnda hemen hemen hibir bilgi yoktur. Dier bir kaynak olan in kaynaklarnda da kabileler ve kavimler birbirinin iine girmi ve karmtr. Bu yzden kabilelerin bilhassa yer ve isim deiikliklerini tespit etmek bir hayli zorlamaktadr. Bu dnemlere ait inlilerin de siyasi tarihlerini ve hareketlilikleri takip etmek zordur. Kendi kaynaklarnda ki bu karklklar, yazl kaynaklarn azlndandr. Bilindii gibi, net olarak in yazsnn dahi ortaya kmad bu dnemdeki bilgiler, bambular, kaplumbaa kabuklar zerine yazlan yazlar ile, tuntan yaplm basit aletler zerine yazlmtr. Tuntan yaplm olan nesnelerin zerine yazlan yazlarn silinmesi mmkn olmadndan en salkl olanlar bunlardr. Ancak, bunlarn saylarnn az olmas, bilgi eksikliini beraberinde getirmektedir. in tarihinin de ayn Trk tarihinin olduu gibi ilk dnemleri ok karktr. Han Slalesine (M.. 206-M. S. 23) kadar olan dnem yani Hsia (M.. 21-17. yy.) Shang (M.. 17-11. yy.) ve Chou (M.. 1027-256) dnemleri bir hayli yorum isteyen in tarihinin bir blmn oluturur. Kabilelerin i ie girmiliinin yan sra, bu dnemlere ait bilgileri ieren iir kitaplar, fal ve felsefe kitaplar, siyasi ve ahlak kitaplar ile tp kitab M.. 3. yzylda Chin imparatoru tarafndan yaklmtr. En eski dnemlere ait bilgileri ien bu ok nemli eserler, Han Dneminde yaplan kazlardan ve baz ahslarn evlerinde bulunan eserlerin tekrar bir araya getirilmesiyle yazlan yeni eserleri oluturmutur. Ancak, incenin bu ilk rnekleri olan eserler, Han Dneminde, zamann yaz diline evrilmitir. Bu evirmeyi yapan kiiler, zaman zaman kendi dncelerini veya anlaylarn aksettirdiklerinden pek ok ey deimi veya daha karmak hale gelmitir. Bu yzdendir ki, hem Trklerin hem de inlilerin, bu ilk dnemlerine ait bilgiler, birbirine karm ve adeta izah edilemez duruma girmitir. Elde baka veriler olmadndan, bu yazlanlarla yetinilmek zorunda kalnmaktadr. Ancak bu durum, bu dnemler zerinde alanlarn farkl grler ortaya koymalarna yol amtr. Trk ve in tarihinin ilk dnemlerine ait birbirleri ile olan ilikilerinin salkl bir ekilde ortaya kabilmesi iin, eski Trk kavimlerinden bilhassa ok nem kazanmakta ve mmkn olan en iyi bir ekilde izah edilmesi lazmdr. Bu kavimler, Tieh-le, Ti-li (Ting-ling) ve Kao-chelardr. Bu kavimler hakknda in Slaleleri izah edilmee allrken ayrntl bilgi verilecektir. Hsia Slalesi: inlilerin ilk resmi tarih kitab olan Shih-chide, in tarihinin balangc olarak alnmakta, slalenin Y isimli bir lider tarafndan kurulmu olduu kaydedilmekte ve bu kii in efsanelerinde geen Sar mparatora balanmaktadr.16 Bilindii gibi, Sar mparator in milletinin ilk atas olarak kabul edilmektedir.17 Ancak Hsia Slalesini kuran Ynn bu ilk ata ile balants bugn bile inli aratrclarnn zme kavuturamad bir konudur. Bence, Y ve Sar imparatorun birbirlerinden farkl kiiliklere sahip olunmasnn sebebi yaadklar farkl corafyadan ve farkl

681

kavimlerden gelmelerindendir. Bu ayrntlara burada girmek gereksiz gzkyor. Fakat iddia ne olursa olsun Hsia Slalesinin mensup olduu kavim hakkndaki in kaynaklarndaki bilgiler ok karktr. Bunun sebebi ise, in topraklarnda, Proto inliler ile Proto Trkler ve Proto Moollarn kark bir halde yaam olmalardr. Bu kavimlerin oturduklar blgeler, savalar ve gebelikten kaynaklanan yer deitirmeler yznden tam olarak tespit edilememektedir. Bundan dolay da Shih-chi kitabndaki bu ilk bilgiler karktr. Bir de gnmzde her millet, kendi atasn bulma dncesinde olduu dnlecek olursa, inlilerin de ayn dnce ile hareket ettikleri sylenebilinir. Shih-Chi kitabndan baka, devrin hadiselerini anlatan yine in eserlerinde, Hsia Slalesinin hanedan soyunun inli olduu phelidir. Burada dikkati eken bir husus vardr. Shih-chi kitabnn Hunlar blmnde, Hunlarn atasnn Hsia hanedan soyundan geldii kaydedilmektedir. Hsia Slalesinin son hkmdar olan Chieh, devletini zalimce ynettii iin, Hsia Slalesi sona ermitir. Yerine Shang Slalesi gemitir. Shang Slalesinin ilk hkmdar olan Tang, Hsia Slalesinin son hkmdar Chiehi, Min-tiao adl yere kadar takip etmi ve burada sene sonra lmtr. Chiehin olu Hsn-y, vey annesi ile evlenmi, kuzeye giderek burada gebe bir hayat srmtr. Bunlara inliler Hsiung-nu (Hun) demilerdir.18 Bylece Hunlarn atalarnn, Hsia Slalesi ile balants ortaya kmaktadr. Dier taraftan, bilindii gibi baz aratrmaclar Hunlarn Mool kkenli olduklarn da ileri srmektedirler. Hal ne olursa olsun, byk bir ihtimalle Hsia Slalesinin hkmdar soyunun inli olma ihtimali epey zayf grlmektedir. Dolaysyla, Hsia Slalesinin Proto Trk veya Proto Mool kkenli olduunu syleyebiliriz. Hsiallarn Yang-Shao Kltrne sahip olduklar grlmektedir. Yang-Shao Kltr, ismini bir kasabadan almaktadr. Bu kasabada ilenmi ta ve kemik eyalar, renkli mlekler bulunmutur. Bu kltrn zellii, mlein d ksmnn ince ilenmi olmas ve zerinde boya ve ince izgilerin bulunmasdr. Bu kltrn menei hakknda da aratrmaclar ikiye ayrlmaktadr. Kimisi, bu kltrn kkenini, Orta Asya hatta Anadoludan ine doru yayldn sylemektedirler. Baz aratrmaclar ise bunun tamamen in kkenli olduunu kaydetmektedir.19 Hsia Dneminde, yzlerce kavim birletirilerek, Hsia Slalesi kurulmutur. Askeri yap ve ilk kanunlar bu devirde ortaya kmtr. Bu dnemde, tun ve bronz gibi madeni eyalar kullanlmaya balanmtr. Hsia Slalesinin 17. hkmdar olan Chieh zamannda devlet kt ynetilmi ve zayflamtr. Shang Slalesinin ilk imparatoru olan Tang tarafndan ortadan kaldrlmtr. Bu Slale takriben 470 yl hkm srmtr. Hsia Slalesi zamannda inin kuzeyinde pek ok kavim yaamtr. Bu kavimler iinde hangisinin Proto Trk olduu aka belli deildir. Ancak bunlarn iinde bir kavim ne kmaktadr. Bu kavim Chen-yidir. Bu proto Trk kavminin Hsialarla ilikisi olduu ve kendilerine isyan ettikleri ve inliler tarafndan bugnk Shan-hsi eyaletinin snr blgelerine yerletirildiklerinden bahsedilmektedir. Chen ay, dere anlamndadr; Yi ise, avclk ve gebelikle megul olan kavimlere verilen genel bir isimdir. Yinin anlam ise, srtnda ok ve yay tayan kimsedir. in kaynaklarnda belirtilen Dokuz Yilerin iinde Proto Trk, Tunguz, Tibet ve hatta Kore kavimleri de yer

682

almaktadr. inliler, kendi topraklarnda yaayan, gebe ve balklkla megul olan topluluk ve boylarn birbirlerinden farkl olduklarn grdkten sonra, zellikle inin kuzeydousunda yaam olan topluluklara Yi demilerdir. Daha sonra Yi kelimesi, barbar ve kaba olan topluluklar iin sylenmitir. Takriben son iki yz yldan beri de inliler yabanclara, genellikle Batllara Yi demektedirler.20 Yi kavminin iinde ok kesin olarak Proto Trk gruplarnn olup olmadn sylemek zor olsa da, yaplan almalarda bu grubun oturduu blge, dier kavimlerle olan ilikileri ve kullandklar hayvan -kurt ve geyik- totemlerinden dolay bu grubun Proto Trk olduu hkmne varabiliriz. Shang Slalesi: inde kurulan ikinci slaledir. Bu slale M.. 17-11 yzyllar arasnda hkm srmtr. 18 nesil yaam ve 30 hkmdar baa gemitir. Shangllarn soylar hakkndaki efsaneler de karktr. Shangllarn atas olan Chinin annesinin ismi Chien-tidir. Chien-ti bir nehirde ykanrken, siyah bir kuun yumurtas gkten dm, Chien-ti bu yumurtay yutmu ve hamile kalarak Chiyi yani Shang Slalesinin atasn dourmutur. Hsia Slalesinin hkmdar kendisinin ok kabiliyetli olduunu duyunca, Halklar birbirini sevmiyor, rf ve adetleri bozulmutur. Sen onlar eiteceksin diyerek kendisine bugnk eitim bakan unvanna eit olan bir unvan vermitir. Grevinde baarl olan Chiye daha sonra Shang blgesi verilmitir.21 Bylece ikinci in slalesi domutur. Bizim burada dikkatimizi eken husus treyi efsanesidir. in kaynaklarnda, ku ve ku yumurtasndan treyen efsanelere sk sk rastlamaktayz. Ku yumurtasndan tremi olan birok kavim vardr. Bunlarn bazlar inin kuzeydousundaki kavimler ile inin dousundaki eski Kore kavimleridir. Bilindii gibi pek ok Trk kavmi de avc kular kendi sembolleri olarak benimsemilerdir.22 Shang Slalesinin kurulu dnemine baktmzda, bir takm veriler, bunlarn Yi kavmine mensup bir baka deyile Tonguz kavmine ait olduklardr. Tm Shang Slalesinde Sar mparatorun soyuna yani inlilere rastlanmamaktadr. Dolaysyla, Shang Slalesinin inli deil, bir baka kavim tarafndan kurulduunu sylemek daha doru olacaktr. Shang Slalesi yksek bir kltre sahip ve ehir kltrn de iinde barndrmaktadr. Shang Dneminde yaz ortaya kmtr. Shang hkmdar gnlk hayatnda fala bakar ve bunu kemik zerine yazarm. Bu ite ilk in yazsnn eklini oluturmutur. Bu yazlar daha sonra kaplumbaa kabuu zerine de yazlmaya balanmtr. Bu eit yaz rnekleri arkeolojik kazlar neticesinde ortaya km ve drt be bin olduu tahmin edilen bu rneklerden bin yedi yz tanesi okunabilmitir. Bu yaznn kullanld tarih ise, M.. 1300-1028 yllar arasnda tahmin edilmektedir.23 Bilindii gibi, yaznn kullanlmas uygarln ilk iaretidir. Ayrca yerleik hayata gemenin de bir gstergesidir. Shangllar, ge ve tabiattaki tm varlklara tapmlardr. Tarm ile ilgili aletleri gelimitir. Evlerinin yars toprak altnda, yars toprak stnde ina edilmitir. Elbiseleri basittir. Evlilikle ilgili yasalar bulunmaktadr. Aabey lnce kars, kardei ile evlenebilirdi. Bakr ve demir gibi madenleri kullanmasn renmilerdir. Pirin, buday, dar ve sebze yetitirmilerdir. Tarihi ve arkeolojik aratrmalarn sonucunda Shang Kltrnn, Hsia Kltrnden ileri olduu anlalmaktadr.

683

Shang Slalesi zamannda yaznn ortaya kmasyla birlikte birok meselenin de zm kolaylamtr. Bu dnemde Shangllarn ilikide bulunduklar kavimleri takip etmek daha kolaylamtr. Shangllar kuzeylerinde bulunan kavimlerle youn bir iliki iine girmilerdir. Dolaysyla bu blgelerde oturan Proto Trk kavimleri ile ilikileri oalmtr. Bu Trk kavimleri iinde Kui-fang ve Kung-fang kavimleri n plandadr. Wang kuo-weiin aratrmasna gre, Kui-fangllar en eski Trk kavimlerinden biridir.24 Bu kavmin, btn Shang Slalesi Dneminde byk savalar yapt kaydedilmektedir. Bu kavim hakknda yaplan aratrmalarda, M.. 8. yzyl balarnda devlet kuran Chular ile de ilikisi olduu ortaya kmaktadr. Chularn meneinin Orta Asyadan kuzeye Gney Sibiryaya- daha sonra da inin gneyine geldikleri anlalmaktadr. Acaba bu Kui-fangllar, Chulularn atalar olabilir mi? Zeki Velidi Togan ve Mahmud Kagarinin eserlerinde geen u Rivayeti ile ilikisi nedir? Bunlar tam manasyla akla kavumam olsa bile bize karine ile de olsa Kui-fang, Chu ilikisinin var olduunu ve Kui-Fangllarn Shangllarla yaptklar eitli zamanlardaki savalar neticesinde inin gney blgelerine gelip yerletiklerini ve Chular ile bir akrabalk ilikilerinin olabilecei dncesini ortaya karmaktadr.25 Bu kavmin M.. 8. yzylda ortaya kan Ti kavmi ile de ilikili olduu sanlmaktadr. Ti kavminin bu yzyldan sonraki yaaylarna ve hangi kavimlerle ilikisinin olduuna baktmzda, tamamen bir Trk kavmi olduunu syleyebileceimiz gibi, daha sonraki dnemlerde pek ok Trk kavminin nvesini meydana getirdiini grmekteyiz.26 kinci nemli kavim Kung-fangdr. Kung-fangllarn da Shangllarla bilhassa savalar bakmndan ilikileri ok olmutur. Aralarnda uzun yllar sren mcadeleler olmutur. Kunglular ok ve yay yapmnda ok ileri bir dzeydedirler ve Shangllar her zaman kendi ihtiyalar olan bu aletleri satn almlardr. Bu kavmin oturduu corafi blge ve dier kavimlerle olan ilikilerine baktmzda, bunlarnda daha sonra ortaya kan ve bir Trk kabilesi olduundan phe edilmeyen Krmz Tilerin atalar olduunu grmekteyiz.27 Yukarda ksaca haklarnda bilgi vermeye altmz Kui-fan ve Kung-fangllarn Shang Slalesi iin neyi ifade ettiine gelince, bunlarn bu slale ile ilikileri daha detayl incelendiinde, Shang Slalesinin bir inli slaleden ok, Trkler tarafndan kurulmu fakat corafi alandaki inlilerin nfus bakmndan ok daha kalabalk olmalar ve bu blgelerde yaayan inlilerin yerleik hayata bu devirlerde adapte olmalar gibi sebeplerden dolay zamanla hakimiyetlerini ve mevcudiyetlerini kaybetmi olduklar sonucuna varmamza sebep olmaktadr. Chou Slalesi ve Trklerle likileri: inin nc slalesi olan Chou Hanedanl, M.. 1027M.. 771 tarihleri arasnda Shan-hsi blgesinde kurulmutur.28 256 sene hkm sren bu slale, kuzeydeki Trk kavimlerinin basksyla 771 senesinde gneye inmi ve bu tarihten sonra Dou Chou Slalesi olarak isimlendirilmitir. Chou Slalesi Dnemi, kuzeydeki Jung ve Ti kabileleri ile ilikilerin artt ve karlkl saldrlarn getii bir dnemdir. Chounun nemli imparatorlarndan Ku-kung Tenfu zamannda bu ilikiler Choular fazlasyla rahatsz etmi ve yer deitirmek zorunda kalmlardr. Bu yer deitirme kendi yaam tarzlarnda da bir deiiklik yapmtr. Bu dneme kadar daha ziyade iftilikle uraan Choulular, yeni yerletikleri blgede yerleik hayata gemilerdir.

684

Trk kavimlerinin basksyla yer deitiren ve yerleik hayata geen Dou Chou Slalesi, in topraklarnda yaayan en kalabalk halk tekil etmitir. Bu dnemde pek ok derebeylik kurulmu ve bunun neticesi olarak da Chou Slalesinin siyasi hakimiyetinden kurtulmak iin mcadeleye girimilerdir. Yava yava glenen derebeylik devletleri, birbirleriyle de savaarak bamsz devletler kurmular ve tamamen Chou Hanedanlnn kontrolnden kmlardr. Bu dnem in tarihinde Muharip Devletler Dnemi ismiyle anlmtr. Derebeylerin kendi aralarndaki savalar sonucunda, yedi byk devlet kalmtr. Bunlar da birbirleriyle savalara devam etmiler ve neticede, inin kuzeybatsnda kurulan Chi Devleti de dier alt devleti ortadan kaldrarak inde yeni bir dnemi balatmlardr. Chou Slalesine son vererek kurulan bu yeni devletin ismi Chin Devleti olmutur.29 Chou Slalesi, in topraklarnda kurulan ilk en medeni bir devlet olarak karmza kmaktadr. Bu dnemde, zellikle devlet tekilat, sosyal hayat, askeri dzen, edebiyat, tp, astronomi, matematik, felsefe ve fal gibi konularda ok nemli eserler yazlmtr. Ayrca bu slale dneminde, btn in tarihinin en nemli ahsiyetleri olan Konfys, Tao-tzu, Men-tzu, Hsiung-tzu, Hen-fei-tzu, Ch-yuan gibi filazoflar ortaya kmtr. Chou Slalesinin bizi ilgilendiren en nemli hususiyeti, bu slalenin dayand etnik kkendir. Trk tarihilerinin bu mevzuda syledikleri, bu slalenin bir Trk kavmi olduu eklindedir.30 inli tarihilerden ve bu dnemler zerinde yapt aratrmalarla tannan Chin chung-mien, Choularn dini, yazs ve ilikide olduu kavimler hakknda yapt aratrmalar sonucunda, Choularn Trk olduunu sylemektedir.31 Choularn etnik kkenini hangi Trk kavmine balamak lazmdr? Bu sorunun cevabn verebilmek zor olsa da, yaplan aratrmalar ve kavimlerin takip ettikleri yollar incelendii zaman, Choular atasnn Pu-chou isimli bir ahs olduu karmza kmaktadr. Bu ahs ilk slale olan Hsia Slalesinin darbelerinden kaarak, halkyla birlikte Jung ve Tilere snmtr. M.. 2188-2160 seneleri arasnda gerekleen bu olaylar sonrasnda, Pu-chou bugnk Shan-hsi blgesine gelip yerlemitir. Batsnda Junglar, kuzeyinde ise, Tiler bulunmaktayd. Chou Slalesine gelinceye kadar geen ok uzun sre iinde bunlarn Jung ve Tilerden ayrlmalarnn sebebi olarak toprak kavgalarnn olduunu syleyebiliriz.32 Gebe topluluklarda topran ne kadar nemli olduu bilinmektedir. Ziraatin yannda hayvanclk da nem kazanm ve Chuolular daha Shang Slalesi zamannda ordu komutanlarna eitli hayvan adlarn unvan olarak vermilerdir. Bu durum da onlarn hayvanclkla ne kadar ilgilendiklerini gstermektedir. Ayrca, Choular Dneminde Hayvanclk Bakanl da kurulmutur. Bu bakann grevleri arasnda yayla dzenlemesi yapmak ve bilhassa at beslenmesi hakknda kararlar almakta vardr. in kaynaklarnda, Chou Slalesinin kendilerine Bat Topraktakiler ismini verdiklerini gryoruz. Bu ne anlama gelmektedir? Bat anlam btn in tarihi boyunca daha ok kendilerinden batda ama Orta Asya ile ilikili ve daha ok Trklerin oturduklar yerlerle ilgili olarak sylenmitir. Bat Topraklar hele milattan sonraki devirlerde iyice belirgin bir hal almaktadr. Bu durumda bize

685

Chou Slalesini kuranlarn inli olmadklar hakknda en nemli ip ularndan birisidir. Choulular Devleti kurmak iin mcadele ettikleri dnemlerde, askeri tekilatlarnda Binba ve Yzba unvanlarn kullanmlardr. Bu unvanlara baktmzda daha sonraki dnemlerde de Hunlar, Avarlar, Gktrkler ve Moollar tarafndan da kullanlmtr. Bu askeri tekilatlanma ayet inlilerin bir hususiyetleri olsayd daha sonraki dnemlerde de kullanlm olmas lazmd. Fakat bu sisteme Han Slalesinden sonra inlilerde rastlamyoruz. Choular, devletlerini kurduktan sonra, beylere toprak balamlardr. Tarlalar ve topraklar iinden geen dere, ay gibi sularla paralayarak, beylerin mevkisine gre datmlardr. Onba rtbesindeki bir kii, genilii ve derinlii bir buuk metre olan bir nehre, be kilometre karelik bir topraa; Binba, genilii ve derinlii drt metre byklndeki nehre ve elli kilometre karelik bir topraa; Tmenba ise, genilii ve derinlii be buuk metre byklndeki bir nehre, be bin kilometre karelik bir topraa sahiptir.33 Choulular, in tarihinde ilk olarak ge inanan bir toplum olarak karmza kmaktadr. amanizmde bulunan tanrclk inanc da burada rastlanmaktadr. Grld gibi, Choulular ve Chou Devleti, in topraklarndaki dier kavimler ve devletler ile eitli konularda farkllklar gstermektedir. Sz konusu Choularn, Proto Trklere daha yakn olduklar ortaya kmaktadr. Fakat u da bir gerektir ki, Chou hanedan soyu, Proto Trk olmasna ramen, inin i blgelerine yerletikten sonra, zamanla kendi kltrlerinden uzaklamlardr. Choularn devlet yaps, Hsia ve Shanglardan farkllk gsterir. Chou hkmdar, zellikle ilk karsnn olunu veliaht olarak seince, aile kanunu ortaya kmtr. lm ve rf adet gibi kaideler ekillenmitir. Chou hkmdarnn ocuklar ve yakn akrabalarnn ocuklar, yksek mevkilere gelmilerdir. Hkmdar kendini Tanrnn olu diye kabul etmektedir. Vezirler ve st dzeydeki grevliler de bey olarak kabul edilmilerdir. Choularn ibadetleri de Hsia ve Shangllarnkine benzememektedir. Hsia ve Shang hkmdarlarnda Tanrnn olu unvan yoktur. Choular Tanrya taparlar, Shanglar ise her eye taparlard. Hsia ve Shang dneminde, evli kadnlarn ve kzlarn soyad yoktu. Fakat, Choular zamannda, ayn soyadl kiilere evlenme yasa konmu ve evli kadnlar ile kzlar, soyad kullanmaa balamlardr.34 Shang Dneminde ceza kanunlarnda sadece katil, hrsz ve tecavz edenlere ait cezalar vardr. Chou Dneminde ise, dostlua ihanet eden, aileye ve hkmdara sadk olmayan kiiler iin de cezalar konulmutur.35 Btn bu yukardan beri izah ettiimiz zellikler ve proto Trk kabilelerini takip edebildiimiz lde, Choularn Hsia ve Shanglardan ayr olduunu hem kabileler nazarnda hem de kltr bakmndan sylememiz doru olacaktr. Chou dnemindeki Trk kavimlerini incelersek bunlarn arasnda Chan-jung, jung ve Tilerin ok n plana ktn grmekteyiz. Zaten bu kavimleri biraz daha irdelemek, bize Choular hakknda daha salkl bilgilere ulamamz salayacaktr. Chan-jung, Kpek Jung anlamnda ve M.. 10. yzyldan itibaren bilgi alabildiimiz bir kavimdir. Chou Devleti ile devaml sava ilikisinde olan bu kavim, Choularn kendi i mcadeleleri

686

sebebiyle devletin kuzeybat blgelerini tamamen ele geirmitir. Bir derebeylik devleti iken M.. 8. yzyldan sonra kuvvetlenecek olan Chin Devleti zaman zaman Choulara yardm etmi fakat Choular Chan-junglarn bu saldrlarna kar koyamamlar ve yklmlardr.36 M.. 750 senesinde Chinliler, Chou Devletinden kalan blgelerinde Chan-junglarla savamlar ve onlar yenmilerdir. Bylece btn bu blgeler Chinlilerin eline gemitir. Chinliler bundan sonra glenmee balamlar ve M.. 746 senesine gelindiinde in topraklar zerindeki btn devletleri ortadan kaldrarak Chin mparatorluunu kurmulardr. Bu tarihten sonra da Chnjunglar tarih sahnesinden silinmilerdir.37 Jung kavminin szlk anlam asker ve silahtr. Daha sonra ise, sava ve sava arabas anlamn almtr. Yine bu devrin kaynaklarnda ayn ismin kesip ldrmek ve vahi anlamna da geldiini gryoruz. Sava bir kavim olduunu bildiimiz Junglara bu isimlerin kendileri tarafndan m yoksa inliler tarafndan m verildiine dair kesin bir bilgi olmamasna ramen, inlilerin bu kavimden korktuu ve nefret ettikleri iin bu ismi verdiklerini sylemektedirler.38 Junglarn ne zaman tarih sahnesine ktklar hakknda in kaynaklarndaki bilgiler karktr. Wang kuo-weiin aratrmasna gre, Junglular, Hsn-y ve Hsien-ynlerin ortadan kalkmasndan sonra onlarn yerini almtr. Kaynaklar Junglarn inin kuzeyinde yaadn ve Kuzey Junglar dendiini kaydetmektedir. M.. 650 senesine gelindiinde, Kuzey Junglar tarih sahnesinden silinmi ve Bat Junglar ortaya kmtr. Bu durum ise, Junglar hakkndaki aratrmalar zorlatrmtr. Kuzey Junglar, eski Proto Trk tipinde olup, Bat Junglar ise, daha ziyade Tibet tipindedir. Fakat bu her iki tipi de birbirinde ayrmak bir hayli zordur. ince kaynaklarda bunlarn hepsine Jung denilmitir.39 Choular, inin kuzeybatsndan dousuna g ettikten sonra, kuzeybatda yaam olan Junglar, Choular iin bat olmutur. Dolaysyla karklk buradan kmaktadr. Bat Jung kavmi iinde Tibet unsurlar da vardr. Junglarn oturduklar yer iin bir in kayna Choularn kalesinin bat kapsnn darsndadr diye yazmaktadr. Bir baka ince eserde Dokuz Yiler, Sekiz Tiler, Yedi Junglar ve Alt Manlarla dnyay oluturuyoruz diye kayt vardr. Yine bir baka eserde, Chung-kou (inin orta blgeleri) halklar, doudakilere Yi, gneydekilere Man, batdakilere Jung, kuzeydekileri Ti olarak adlandryorlard demektedir.40 Esasnda Jung Kavmi iinde Trk, Tunguz ve Tibet unsurlarnn hepsini birden ieren bir kavimdir. Bu konularda aratrma yapm olan Eberhard, bunlarn hepsinin Bat Jung olduunu veya Tibetlilerin atalar olduunu kaydetmektedir.41 u noktay bir daha belirtmeliyim ki, Junglarn tm asla sadece bir blgede Eberhardn iaret ettii gibi, sadece inin batsnda yaamamlardr. inin kuzeyinde oturan Junglar daha ok Trk unsuru tamlar, inin batsnda oturanlar ise Tibet unsurunu. Bu arada inin kuzeydousundaki Junglar da Tunguz unsurunu tamlardr. Bu kavimlerin yaadklar blgeleri ve tarihleri ok iyi takip ettiimiz zaman bu yukardaki sonu ortaya kmaktadr. Mesela Eberhard ayn hatay, Proto Trk olduundan hi phemiz olmayan Tiler iin de yapmtr. Bu Ti kavmini iinde Tibet unsuru da tayan dier Ti kavmiyle kartrm ve Tunguzlara balamtr.42 Bir an iin bunun byle olduunu dnrsek o zaman, Ting-ling, Kao-che ve Ti-lileri izah etmemiz imkansz ve bu yukardaki kavmin eitli

687

zamanlarda kurduu Trk devletlerini, Hun, Gktrk ve Uygurlarn kkenlerini izah etmemiz imkanszlamaktadr. Chan-Junglar tarafndan Chou Devleti yklp, yerine Dou Chou Devleti kurulduktan sonra, in topraklarndaki derebeyi devletleri glenerek topraklarn geniletmee balamlardr. Chou Devleti bir kukla haline geldike, glenen derebeyi devletlerinin oyunca durumuna dyordu. Derebeylik devletlerinin iddetli toprak yamalamas sonucu, bu devletler kuzeybatda yaayan Trk kavimleri ile karlamlardr. Bir yandan kuzeylilerin gneye inme istekleri, dier yandan gneylilerin toprak kazanma hevesleri bu iki gc devaml kar karya getirmitir. Derebeylik devletleri arasnda anlamazlklar olsa bile, kendi rk ve tipine benzemeyen bu kuzeylilere kar birlemiler ve bu birliktelik Junglarn tarih sahnesinden silinmesine yol amtr. Tiler hakknda ilk olarak kaplumbaa yaztlarnda ve tun yaztlarnda rastlyoruz. En eski ince szlkte anlam Krmz Tiler kpek soyundandr. Ti, irkin ve pis anlamndadr. Bir baka ince szlkte ise, kuzeylilere verilen bir ad olup anlam uzaktr. Ti kelimesinin ince de iki trl yazl vardr. Bunlardan birincisinin anlam daha ziyade kpek ve yrtc hayvan, ikinci ise, uzun kuyruklu ku, ku ve ku ty anlamlarna gelmektedir.43 Dolaysyla hangi anlam alrsak alalm Trklerle bir balantsnn olabileceini syleyebiliriz. Bilindii gibi, Trklerin kurttan ve geyikten baka yrtc kular olan kartal, doan ve sungur gibi kular sembolize ettikleri bilinmektedir. Bunlardan en arpc rnek Uygurlar zamannda yaanmtr. 789 tarihinde Uygur kelimesinin incesi olan Hui-he kelimesi Huihu olarak deitirilmi ve bu durum Tang hkmdarna anlatlrken, Hui-hunun dolaan ahin anlamnda olduu sylenmitir.44 Kuzey Devletleri Tarihi (386-581) Kao-Che (Yksek araballar) Blmnde: Kao-cheler, ok eski zamandaki Krmz Tilerin soyundandr. lk ad Ti-lidir. Kuzeyliler Tieh-le diyorlard. in blgesindekiler ise, Kao-che veya Ting-lin diyorlard. Dilleri Hunlarnkine benziyordu. Bu kavimde Ti, Yuan-hu (Uygur), Hu-l, Yi-chin gibi etnik gruplar vard diye yazmaktadr.45 Bu ifadeye gre Krmz Tiler daha sonra devlet kurmu olan Uygurlarn atalardr diyebiliriz. inde yaplan bir baka aratrmaya gre, Ti ve Junglar Hun milletini oluturan kavimlerdir. Bir baka in kaynanda unlar yazldr: Chi-hunun dier ad Pe-luo-ch olup, Chin Dnemindeki (265-420) Hunlarn bir boyu olmaldr. Baz kimseler, Chi-hularn Shang-jung (da Junglar) ve Krmz Tilerin atalar olduunu sylerler. Dilleri de kuzeylilere benzer diye yazmaktadr.46 Bir inli aratrmac da unlar yazmaktadr: Chi-hular, eski beyaz Tilerin blgesinde yaamakta idi. Onlarn yz ve ba, Hu gibidir. Dili ise, incedir. Tipi ve karakterleri de Huya benzemektedir.47 Burada karmza kan Hu kavmi iin de pek ok aratrma yaplmtr. Bunlarn iinde hi phesiz Wang kuo-wei en n sray almaktadr. Bu konuda yle demektedir: Hu, inin kuzeybatsnda yaayan, gz ukur, burnu yksek, gr sakall ve bykl, inlilere benzemeyen etnik gruplara verilen bir addr.48 Bu ifadeden hareketle, yukarda grdmz Chi-hu da Hu tipinde olduuna gre, Chi-hular muhakkak ki sakall, yksek burunlu ve gzleri ukurdu. Buna gre Chi-hularn atas Tiler tipindeydi.49 M.. 771-223 yllar arasnda in topraklarnda yaam olan Chou Slalesine bal derebeylik

688

devletleri ve kabileleri, yava yava glenmi ve Chou Slalesini kukla haline getirmilerdir. Ayn zamanda da, toprak kazanma mcadeleleri yznden birbirlerine dmlerdir. Bu dnemde bir de kuzeyden gelen Jung ve Ti kavimlerinin saldrlarna uramlardr. Bylece, Chou Slalesi zamannda ki inin orta blgesindeki toplumlar, drt taraftan gelen baskyla, Chung-kuo yani Orta memleket anlamnda olan bir anlay ortaya karmlardr. Kendileri dndaki, drt taraftakileri uygar olarak grmeyen derebeyi devletleri, onlar dlamaya aba gstermilerdir. Derebeyliklerin, Jung ve Ti kavimlerine kar oluturduu bu birlik, daha sonra Chin Devleti tarafndan topraklarn birlemesine yol am ve Han Slalesi (M.. 222) zamannda da maddi ve manevi unsurlarla oluturulan bir birlie dntrlmtr. te bu durum, in milletinin temelini tekil etmitir. Derebeylik devletlerinde ortak birliin ykselmesiyle birlikte, Jung ve Ti kavimlerini de daha yakndan tanmaya balamlardr. Bu dnemde yazlan Li-Chh isimli eserde unlar kaydedilmitir: Chung-kuo (Orta memleket), Jung ve Ti gibi, be blgedeki insanlar dnyay oluturmaktalar. Batdaki insanlara Jung deniliyordu. Bunlar salarn kesmezler, deriden elbise giyerler ve hububat yemezlerdi. Kuzeydeki insanlara da Ti deniliyordu. Bunlar, ku ty ve hayvan tynden (derisinden) elbise giyerler. Maarada yayorlard. Be blgedeki insanlarn dilleri birbirlerinden farkldr. Birbirlerini anlamak iin tercman gerekiyordu. Bat insanlarnn dilini tercme eden kiinin ad Ti-ti, kuzey insanlarnn dilini tercme eden kiinin ad da Yidir.50 Bir baka aratrmada da unlar yazldr: Drt taraftaki insanlar inin orta blgelerine geldiklerinde, ancak tercman vastasyla anlaabiliyorlard. Bunlar birbirlerine benziyorlar ama dilde anlamalar ok zordu.51 Bu kavimlerin tipleri ve yaaylar hakknda da in kaynaklarnda bilgiler bulunmaktadr. Batllarn yz dier blgedeki insanlara benziyor, hareketleri ar, boyunlar etli, balar dik yryorlard. Cesur ve merhametsizdiler. Bu yerler dar yetitirmee uygundur. Burada Tibet kz ve gergedan oktu. Kuzeylilerin ise vcut yaplar geni, boyunlar ksa, omuzlar kaln ve geni, kalas aaya sarkktr. Bu insanlarn zekas yoktu. Hayvanlar yiyerek yayorlard. Kpek ve atlar oktur.52 Bat blgesinde maden ve yeim ta boldur. Kum ve ta fazla olup, gk ve yerin birletii yerdir. Halklar yksek tepelerde yaarlar. klimi sert, rzgar oktur. Halk, ty ve aacn lifinden yaplan elbise giyerler. Yal ve kuvvetli yerler. Bu nedenle hasta olmazlar. Hastalklar ancak vcudun iinden kaynaklanyordu. Sert bitkilerle tedavi edilirlerdi. Sert bitkilerin kullanlmas Batdan bize gelmitir. Kuzey blgesi gk ve yerin karanlk blgesidir. Bu blge yksek olup, halk burada yayordu. Souk rzgarda yer buz tutuyordu. Halk kolayca her yerde yaayabiliyordu. Stl rnler yerlerdi. Soukluk ilerinde sakland iin, kolayca mide ve barsak hastalklarna yakalanabilirlerdi. Ai bitkisi ile dalama yaplmas uygun bir tedavi yntemidir. Bu nedenle bu dalama yntemi bize Kuzeylilerden gelmitir.53 inlileri hem siyasi ynden hem de yaay biimleri ynnden epey megul etmi olan Jung ve Tiler, inliler tarafndan istenmeseler bile, zamanla kk topluluklar halinde bile olsa in topraklarnda oturmulardr. Dolaysyla, in kaynaklarnda oturan bu gruplar, oturduklar yer ismine kavim adlar da ilave edilerek kaynaklara gemitir. Bugnk, Kan-su, Shan-hsi, He-nan, He-pei gibi blgelere hakim olmular ve inin orta blgelerindeki insanlar iin tehlikeli olmaa balamlardr. in

689

ilerinde yaamaya balayan bu Jung ve Ti gruplar zamanla asimile olmulardr. Bu gruplar inin iinde yerli halkla birlikte yaam ve daha sonra kurulan Han Slalesinin de iine karmlardr. Hatta in hkmdarlarnn kzlaryla da evlilikler yapmlar ve devlet iinde nemli yerlere gelmilerdir. Bunlarn arasnda in veziri olan bile vardr. Bu gruplar eski alkanlklarn brakp yerleik hayata gemiler ve soyad kullanmaya balamlardr. Beyaz Tilere mensup olan Hsien-yler tarafndan kurulan Chung-shan Devleti, tpk Chou Slalesi gibi, hkmdar, vezirleri, bakanlar ve ordusu olan bir devletti. Bu tekilatlar onlara devlet stats vermitir. 1974 ylnda bu devletin yaad blgede yaplan kazlarda on binden fazla eya ortaya kmtr. lyle birlikte gmlen eitli eyalar, mezar yaps ve yazlarnn deiiklii, kendilerinin bir kuzey kavmi olduunu gstermektedir. Bu buluntulardan elde edilen eyalar iinde balta, mzrak, kl ve oklar bulunmutur. inin orta blgelerine gelen bu Jung ve Ti gruplar, buraya at kltrn, sava elbiselerini de beraberinde getirmilerdir. Ayrca bu blgelere, biber, soan ve fasulye gibi tarm rnlerini de tantmlardr. Sonu olarak diyebiliriz ki, Han Slalesi kuruluncaya kadar, inin orta blgelerinde Proto Trkler yaamaktadrlar. Hatta onlar orada bir devlet dahi kurmulardr. Jung ve Tiler kendi kltrlerden pek ok unsuru bu topraklara tamlar ve in kltrnn iine sokmulardr. Gebelikten uzaklap, yeni yerleim blgelerine gelen bu kavimler, zamanla yerleik hayata gemiler ve asimile olmulardr. To-palar (Tabgalar) in tarihinin en kark bir dneminde yaam ve devlet kurmu olan bu kavim hakknda kendi tarihilerimiz iinde bir birlik kurulamamtr. Devletin ismi eitli ekillerde yazld gibi, bu devleti kuran kavmin kimlerden olduu da daima mnakaa konusu olmutur.54 Bizim tarihiliimizde, bu devleti kuran kavmin Trklerden olutuu hakknda yaygn bir kanaat vardr. Bana yle geliyor ki, bu durum Ebarhardn almalarndan kaynaklanm ve dier tarihilerimiz de bu kanaata uymulardr. To-palar esas itibariyle Trktr; ve onlara en ok Hsiung-nularla Hsien-piler karmtr. Biz, bu kuzey kavimlerinin etnik mensubiyeti hakkndaki hkmlerimizde daima bugnk milli birlik hakkndaki fikirlerimizden azade kalmalyz. Bu Tobalarla burada zikredilenler zaten bir millet deildirlerki. Burada, etrafna bir ok kabilelerin toplanm olduu bir esas kabile bahis mevzuudur. Tobalarn bu esas kabilesinin Trk olduu zannediliyor. Bu birliklere mensup olan dier kabileler muhteliftir. Tobalara bir ok Trk kabileleri de ilave olunuyor, fakat Mool, belki de Tonguz ve belki de henz daha tahlil edemediimiz birok baka kabilelerde karmtr. Bilahara Mool Devletinde yalnz Moolca konuulmayp Trke de konuulduu gibi bu kabilelerin muhtelif dillerle konumu olmalar da muhtemeldir. Bunlar bir milletten ziyade siyasi bir birlik, bir kabile ittifak, bir kabile birlii tekil ediyordu.55 Orta Asya Trk tarihine kurduu Sinoloji Blm ve akademik almalaryla ok ey kazandrm olan Eberhardn bu yukardaki cmlelerini teker teker ele alnp incelenmesi lazmdr.

690

Bilhassa Trkiyede hi tannmayan ve dnyada henz gelime gsteren bir sahada, 1947ler de yazlan bu satrlar irdelenmee ve zerinde yeniden dnlmee muhtatr. Eberhard, Trk dedii Tobalara, Hsiung-nu ve Hsien-peilerin kartndan bahsetmektedir. Hsiung-nular hemen hemen btn tarihilerin ortak gr olarak ilerinde Proto Trk, Proto Mool, Tibet ve Tunguzlar ile baz kk boylarn olumasndan meydana gelmi bir federasyon veya kabileler birliidir. Bizim amzdan bunlarn en nemli hususiyetleri, -Bat tarihilerinin bazlarnn itirazlar sakl kalmak artyla- Hun Devletini kurmu olmalardr. Bu Hun Devleti de kurulan ilk Trk kkenli devlettir. Hun Devletinin oluumu problemlerine burada girmee lzum yoktur. Konumuz dndadr. Hsien-peiler ise, yine Eberhardn szleriyle Proto-Mool56 olup Hsiung-federasyonu iinde yer almtr. Eberhard, Tobalarn Trk olduklarn sylerken hangi gruba mensup olduklarndan kesinlikle sz etmiyor. ayet kurucular arasnda Trklerden bahsetmeyip sadece Hsiung-nular tarafndan kurulduunu syleseydi belki daha isabetli olurdu. nk bu grubun iinde nasl olsa Hsien-peiler bulunmaktadr. Tobalarn kkenleri hakknda bizde baz tarihilerimiz pheyle de olsa Hsienpeilerden bahsetmelerine karlk, hemen hemen bu mevzuu da aratrma yapm olan Batl tarihiler Tobalarn kkenlerinin Hsien-peiler olduklarn yazmaktadrlar.57 Eberhard yazsnda devamla Bu Tobalarla burada zikredilenler zaten millet deildiler ki diyor. Bu cmle ile neyi ifade etmek istediini anlamak zor. ayet Tobalar kendi deimi ile Trkler kurduysa, bunlar millet deil mi? Eberhard devamla Bilahara Mool Devletinde yalnz Moolca konuulmayp Trke de konuulduu gibi bu kabilelerin muhtelif dillerle konumu olmalar da muhtemeldir. diyor. Trk olduunu syledii Tobalardan bahsederken birdenbire Mool Devletinden bahsetmesinin sebebi nedir? Moollarn 13. yzyldan sonra Trke de konutuklar bilinmektedir. Ancak bu zamana kadar Mool-Trk kltrel yaknlamas gereklemi olduunu unutmamak lazmdr. Bu konu da bu yaznn ieriinin dnda kald iin zerinde durulmayacaktr. inlilerin To-pa dedikleri toplulua Trkler Tabga demilerdir. Orhun kitabelerinde Tabga kelimesi gemektedir. Tabga tabiri burada in anlamnda kullanlmtr. Bu kelime, bir unvan olarak Karahanllarda da kullanlmtr.58 To-palar kimdir sorusunu iyi anlayabilmek iin bu devletin kurulu tarihinden biraz ncelere gitmek lazmdr. Bilindii gibi takriben asr Asyada egemenlik kuran Hsiung-nular (Hun) M.S. 48 tarihinde Gney ve Kuzey Hsiung-nular olmak zere ikiye ayrlmtr. Konumuz itibariyle bizi ilgilendiren Kuzey Hsiung-nular, inlilerin ve Douda yeni yeni g kazanan Hsien-peilerin ve Ting-linglerin hcumuna urayarak Orhun Nehri civarndaki oturduklar blgeleri terk ederek Batdaki li Nehri yresine g ederler. Terk edilen bu topraklar, g etmeyerek burada kalan Hsiung-nular ile Hsien-peilerin eline geer. te bizi ilgilendiren hadiseler bu tarihten sonra ve bu topraklar zerinde balar. in kaynaklarnn bize verdii bilgilere gre Hsien-peiler, Tung-hu boylarnn bir koludur.59 Tung-hular iindeki Hsien-peiler 2. yzylda Tan-shih-huai isimli bir liderle siyasi bir birlik kurar. Bu birlik hemen hemen Hsiung-nularnkine benzer bir rgtlenme yapsndadr. Egemenlik alanlar orta, dou ve bat olarak e blnmtr. 3. yzyla gelindiinde, Hsien-peilerin iinde bir boy olan ve Orta blmde bulunan olan Mu-junglar Douya doru g etmilerdir. Mu-jung kavmi ve lideri

691

tarafndan bugnk Hopei civarnda yeni bir devlet kurulmu ve ismi de Yen olmutur. Daha sonralarda ise, nceki Yen, Sonraki Yen, Kuzey Yen ve Gney Yen olarak anlmlardr.60 Bat blmndeki Hsien-peilerin iinde bir boy olan To-palar ise Chieh-fen isimli bir nderin idaresinde Gneye g ederek, Moolistandaki Hsiung-nularn eski topraklar zerine yerleir ve daha sonra inin kuzeyindeki Shan-hsi ve Ho-pei blgelerine gelirler.61 te bizim konumuz olan To-palarn ortaya kmasn bu noktadan itibaren artk daha rahat takip edebiliriz. 258 senesinde Yin Shan blgesinden Douya gen To-palar bu sradaki nderleri Li-wei ynetiminde bir kurultay toplayarak Sheng-le ehrini kendilerine ynetim merkezi yaparlar. Bu dnemde To-palarn Hsien-peiler de olduu gibi yine e blnerek Dou, Orta ve Bat eklinde idare edildiini gryoruz. Han Slalesinin 220 senesinde sona ermesiyle birlikte in tarihinin belki de anlalmas en zor takriben 4 asrlk bir srece girilmitir. Bu 4 asr mddetince inliler ile Kuzey kavimleri arasndaki savalar ve kltrel ilikiler ok nem kazanmtr. Han Slalesinin yklmasnda en nemli etken olan Hsiung-nular (Hun), inin ilk dnemlerinden beri kendilerinin dndaki kavimler iin gttkleri bir siyasete maruz kalmlardr. Son Han imparatoru, Shanside geni bir blgeyi Hsiung-nulara otlak olarak vermi ve etrafnda bulunan kk ehir idarecileri vastasyla da bunlar kontrol altnda tutmay tasarlam ve eskiden olduu gibi Hsing-nularn burada inliebileceklerini mit etmilerdir. Fakat kalabalk bir nfusa sahip olan Hsiung-nular bu devirde inlilemedikleri gibi, inlilerin zayflndan istifade ederek burada ufak bir devlet kurmulardr. Bu karklklardan faydalanan ve nceleri in topraklarna yerlemi olan Hsiung-nular inlilere kar isyan ederek Kuzey inde nceki Chao ismiyle bir devlet kurarlar. Takriben 4 asrlk Kuzey in blgelerine yerlemi olan ilerinde Trklerin ve Hsien-peilerin olduu 19 Hsiung-nu kabilesinin inlilerle olan mcadelesinin dnemidir. Bu dnemin bir baka nemli noktas da, her ne kadar inliler nc yzyldan nce Budizmle tanm olsalar bile, bu dnemde Budizm, inlilerin kltr hayatlarnda ok nemli deiiklikler meydana getirmitir. Yeni kltr elerinin inliler tarafndan tannmasna yol aan Budizm, o zamana kadar yalnz inin bir kltr merkezi olduunu dnen inlilerin, artk Batda da bir kltrn olduunu kabul etme noktasna getirmitir. Daha nce ehir ve zirai kltre sahip olmadklarn, sadece hayvanclkla megul olduklarn dndkleri Kuzeylileri, kendilerine Budizm eitli elerini tantan bu insanlar yakndan tanmalarna frsat vermi ve belki de Budizm yznden fikri alanda gelimelerine yol amtr. Hatta bu devirde artk in imparatorlarnn Gn olu olma bykl de ortadan kalkmtr. inlilerin Hsiung-nularla yaptklar mcadeleler srasnda kendilerine yardm etmi olan To-palar mkafatlandrlarak 310 ylnda, bir To-pa beyine inliler tarafndan Tai blgesindeki topraklar ile Tai Beyi unvan verilmitir. Bu To-palar kuzeyde bulunan kendi soydalar olar dier To-palar ile ve yine Kuzey inde Tibetliler tarafndan kurulan nceki Chin Devleti ile mcadele etmilerdir. Tibetlilerle yaplan bu mcadele sonucunda To-palar yenik dm ve kurduklar ilk siyasi birlik ortadan kalkmtr.

692

To-palarn ikinci ve asl byk siyasi birlii, inliler tarafndan Pei-wei (Kuzey Wei) diye de adlandrlan 386 ylnda To-pa Kuei tarafndan kurulmutur. Tibetliler tarafndan kurulan nceki Chin Devletini inliler ortadan kaldrdktan sonra bundan faydalanan To-pa Kuei baa gemitir. Ksa srede byk askeri baarlar elde eden To-pa Kuei Kuzeyde nemli bir g haline gelmitir. 395te Douda Hsien-peiler tarafndan kurulan Yen Devletini ortadan kaldrmtr. Yine bu dnemin nemli kiilerinden olan To-pa Tao zamannda devletin kuvveti en st noktaya gelmi ve btn Kuzey in To-palarn eline gemitir. Sar Nehir blgelerine kadar hakim olan Toballar Tai-wu Dneminde (424-452) en parlak dnemlerini yaamlardr. leriki yzylda byk bir g olacak olan Mool Juanjuanlar malup etmiler, Kua, Kagar, Karaar ve Turfan ehir devletlerini kendilerine balamlardr. Bu baarlar salayan Tai-wu, bylece ipek yoluna da hakim olmu ve ekonomik bir g de kazanmtr. Hkmdar Ta-wu (424-452) idaresi altndaki in topraklarnda Budist faaliyetlerini kontrol altnda tutmaa gayret etmi ve Budist tapnaklarnda ayinler dnda din propoandasn yasaklamtr. Bununla beraber, Budizmin yaygnlamasn nleyememi ve Topallarn inlilemesine yol amtr.62 471-499 tarihleri arasnda devleti idare eden Wen-ti, kendini To-bal olarak deil, ald eitim dolaysyla inli olarak gryordu. Topraklarndaki btn yabanclara resmi yerlerde kendi dillerinde konumay yasak edip, bunlarn sadece ince konumasn emretmitir. Giyim ve adetler aynen inlilerinki gibidir. Bu arada hkmet merkezi Lo-yanga tanm ve bu blgeye alamayan, hayvan srlerinden uzakta kalan To-ba ileri gelenleri, bu srada bir de isiz kalmaya balamlardr. nk, artk inliler onlarn ilerini yapmaya balamlardr. 550 senesi dolaylarnda To-pallar ikiye ayrlm ve tamamen bir inli olarak hayatlarn devam ettirmilerdir. To-palarn idare biimlerine gelince unlar syleyebiliriz. Gebe boylar birlii ynetim tarzndan inlilerinkine benzer hanedan tipi bir ynetim tarzna gemilerdir. Genileyen topraklarn idare edebilmek iin in ile ilikilerini arttrmlar ve inlilere kendilerini kabul ettirebilmek iin, inli yneticilerin desteini almlardr. inde byk toprak sahiplerini kendi yanlarna ekebilmek iin onlara valilikler vererek kendi yanlarna ekmilerdir. Fakat bu durum da toprak sahiplerinin uzun sre etkinliklerini srdrmelerine yol amtr. Kendi hakimiyetleri altna giren boylara topraklar datarak bunlarn g etmesi yasaklanm ve belli boylarn belli topraklara bal hale gelmesini salamlardr. Bylece nemli olan bir boya ait olmak deil, sadece zerinde oturulan toprakt. Bu durum da eski geleneklerinde olan boy dzeni yerine topraa bal olanlarn oluturduu bir memuriyet sisteminin ortaya kmasna yol am ve indeki aristokrat ve feodal bir devlet yapsna benzerlik ortaya kmtr. Devletin ileyebilmesi iin lazm olan grevlere, soylulua gre atamalar yaplmaya balanmtr. To-palarn idari sistemlerine baktmz zaman burada memuriyetler ayrm ok nem kazanmaktadr. Memuriyet grevlileri iinde kendilerine tbi olanlarla, kendi bnyelerinde olan kavimleri idare etmedeki baarlarnn nedenlerini grmekteyiz. Halkn idaresi iin grevlendirdikleri memurlarn grevleri, nasl kuvvetli bir tekilat kurduklarn gstermektedir. Bu memuriyet grevlerinin bazlar unlardr: Dou kavimleri iin saray memurlar, Bat kavimleri iin saray memurlar, Hsiung-

693

nularn (Hun) idesi iin saray memurlar, Mzik Dairesi memurlar, Tarih Dairesi memurlar, mimarlar, ariv memurlar, ktphane memurlar, ila kontrol memurlar, byk sel basknlar iin memurlar, ehir kaplarn kontrol eden memurlar ve sava olmad zamanlarda komu kavimlerle ilikileri ayarlayan pek ok ordu grevlisi bulunmaktadr.63 Bir ksmn saydm bu memuriyetler hi phesiz ki To-palarn ilk dnemlerinde mevcut deildir. nk bu memuriyetlerin pek ou dier Trk kavimlerinde bulunmamaktadr. Btn bunlar in ilerine gelip buralara yerletikten sonra in devlet tekilatndan renmi olmalar kuvvetle muhtemeldir. Bu durum da kendilerinin ne kadar inliletiklerini gsteren bir husustur. Kurulu dnemlerinde gebe zelliklerini zerlerinde tayan To-pallar aldklar topraklarn idaresini, ikisi kendi soylarndan birisi de inli olmak zere kiiyi askeri vali olarak atamlar ve bu grevliler geimlerini rvet ve ticaret yoluyla salamlardr. Daha sonra ise maa sistemine geilmitir. eitli grevlerde bulunan gerek To-pa ve gerekse inli yneticiler, bir sava sonrasnda elde edilen kle, hayvan ve tarlalar aralarnda paylarlar ve bylece yaamlarn srdrrlerdi. Fakat bu durum bir sre sonra feodal beyleri ortaya karm ve ynetimlerde iyicene etkinlikleri artmtr. Ayrca bu yneticiler ticaret ile de urayor ve buradan da kazan salyorlard. te bu durum maa sistemine geilmesiyle ortadan kalkm ve memurlarn ticaretle uramas yasaklanmtr. Memur maalar halktan alnan vergiler denmitir. Bu durum da sonradan karklklara yol am ve yeni bir sistem gelitirilerek Muhtarlk ve Eit Toprak Sistemi uygulanmaya koyulmutur.64 ato Trkleri Bilindii gibi Sha-to kelimesi, Trkede ato diye adlandrdmz bir kavme inlilerin verdii isimdir. in kaynaklarnda Sha-tolarn atalar olarak Chu-ye kabilesi gemektedir. Chu-yeler de bildiimiz kadaryla Bat Gktrkler idaresinde On-okun Chu-yueh kavmin bir koludur. Chu-ye kabilesi airetten olumaktadr. Chu-yehler, Chin-sha dann (bugnk Uruminin kuzeyinde) gneyinde ve Pu-lei (bugnk Barkl) glnn dousunda bulunan kum ynlarnn bulunduklar blgelerde oturmulardr. Trkede l kelimesinin ince karl Kum Ynlar olduundan ve bu kelime incede Sha-to eklinde yazld iin bu kavmin ismi in kaynaklarnda Sha-to veya Sha-to Trkleri olarak gemektedir.65 Sha-tolar (bundan sonra atolar olarak metinde geecektir) M.S. 582de Gktrklerin Dou-Bat Gktrkler olarak ayrldnda Bat Gktrkleri iinde kalan ve o zamanlar kendilerine Chu-ye denen bu kabile Chu-yueh kabilesinin hakimiyeti altnda yaamaktaydlar. 661-663 seneleri arasnda inlilerin Tieh-lelerle (Tles?) yaptklar savata inlilerin yannda bu savaa girmiler ve baar kazanmlardr. 741-42 senesinde ise, yine inlilerin istei ile, An-lu-shan isyannn bastrlmasnda inlilere yardm etmilerdir.66 atolar bir ara tken Uygurlarnn hakimiyetinde (744-840) yaamlar fakat ok bask grmlerdir. Uygurlarn bu basklarna dayanamayan atolar 785-805 tarihlerinde yaklak 7000 adrlk bir toplulukla Tu-polulara (Tibetler) snmlar ve ok gemeden Tu-polularla birlikte

694

Bebalk ehrine saldrmlardr. atolar daha sonra Kan-chou (Kansu) blgesinde oturmaa balamlardr. Bu arada Tu-polularn Uygurlar tarafndan malup edilmeleri zerine Kansu blgesini de terk ederek daha douya gitmilerdir. Eskiden dost olduklar Tu-polularla aralar alm ve bunlar tarafndan Sar Nehrin kuzeyine yerletirilmek istenmilerdir. Bu duruma kar kan atolar in himayesine girmek iin yollar aramaya balamlardr. 808de Tu-polular tarafndan malup edilmiler ve Yen-chou (bugnk Kansu ehrinin kuzeyi) blgesine zorunlu olarak yerlemilerdir.67 atolar iyi bir asker olduundan inliler onlarn bu zelliinden bol bol faydalanmlardr. Pek ok isyann bastrlmasnda nemli rol oynamlar ve ato liderlerine in imparatorlar tarafndan unvanlar verilmitir.68 Tang Slalesi Dneminde (618-906) Sha-tolar kabileden olumaktadr.69 Tang Slalesi sona ermesiyle inde kurulan Be Slale Devri (907-960) in tarihi bakmndan ok nemlidir. nk bir taraftan dardan yabanc kabileler gelmi, dier taraftan da i mcadeleler dolaysyla, ekonomik ve etnik durumlarda ok nemli deiiklikler olmutur. Bu Slaleye dardan etki yapan iki nemli kavim vardr. Birisi Trk asll atolar dieri de Mool asll Kitanlardr. atolar inin iine girmiler ve bu be slaleden n kurmulardr. Bundan dolay da pek ok sava yapmlar ve devlet kurulduktan sonra da yeni bir tekilat kurarak geni in topraklarn idare etmilerdir. Be Slale Dneminde atolarn devlet tekilatnda pek nemli rolleri yoktur. Bunu iki sebebe balamak mmkn gzkyor: Birinci sebep, nfus azl. atolar in ilerine girinceye kadar verdikleri mcadeleler dolay nfuz azalmasna yol amtr. Bu gler srasnda pek ok sava yapmak zorunda kalmlar ve saysz l vermilerdir. Bir de, inlilerle birlikte, bilhassa Tieh-le (Tles)lere, An-lu-shan isyanna (757-764), Huang-chao isyanna (875-883) ve dier kabilelere kar yaptklar savalar nfus azalmasna sebep olmutur. Bu tarihlerde atolarn nfusunun 50-100 bin arasnda olduu tahmin edilmektedir. Dier yandan, hakimiyetleri altndaki in nfusu ise 50 milyon civarnda idi. Yine in kaynaa gre, Sha-tolar Cengiz Han Mool Devletinde yer alan Wang-ku veya Ongut kavmi ile ilikilidir. Ongut kavmin reisi A-la Wu-ssu Ti-chi Hu-li (Ala Ku Tiit Kuri) Yen-meng Shatonun soyundan gelmektedir.70 Ala Ku Tiit Kurinin torunu damat Niku-yai (Negdai)71 hakknda yazlan bir mezar tanda Negdainin Tang Slalesi (618-906) son dneminde Chin Wang unvanna sahip Sha-to soyundan olan Li Ke-yungun neslinden olduunu yazmaktadr.72 Moollarn balang zamanna ait Sung Slalesi elisi Chao-hunun yazd Meng-ta Pei-lu seyahatnamesinde (1221) Tatanlar (Tatar, ancak burada Moollar kastetmektedir) atolarn bir baka soyundan geldiini yazmaktadr ve Wang Kuo-weinin aratrmasna gre buradaki atolar Ak Ta-tanlarndandr (Ak Tatarlar).73 Tzu-chih Tung-chiene gre, yukarda ad geen Li Ke-yung ve babas Li Kuo-chang 880de bir karlamada malubiyete uraynca slalesiyle birlikte kuzeye doru Ta-tanlara snmladr. 881de Tang Slalesinin Huang-chao isyann bastrmak iin tekrar davet edince Li Ke-yung on binlerce ato ile Ta-tanlarla yardma gelmitir.74 Yani atolar Moollar Dneminde Ak Tatar kavmini oluturan temel unsur olduu aikardr.

695

inlilerden daha yksek bir kltre sahip olmayan ve say bakmndan da az olan atolarn bu yzden, in usul devlet tekilatn ve inlileri kullanmak mecburiyetinde olduklar grlr. Bundan dolay da atolarn kurduklar devlet tam bir in devleti idi. kinci sebep ise, Mool kkenli Kitanlarla yaptklar devaml savalardr. Bu durum da atolarn ini idare etmedeki skntlarna sebep olmutur. Bu yukarda saydm sebepler olmu olmasna ramen, iki husus ok n plana km ve atolarn in tarihi iindeki nemini ortaya koymutur. atolar genel olarak devletin merkez sivil tekilatnda Tang Slalesi zamannda kullanlan sistemleri aynen benimsemi olmalar ve bunlar tatbik etmelerine ramen aada sralayacam iki tekilat ok nemli olmu ve bu devirden sonra kurulan Sung Slalesine de byk katklar salamtr. Tang Slalesi zamannda, hanedan mensuplarnn raporlarn alp imparatora sunmak ve imparatorun karar ve emirlerini hanedan mensuplarna bildirmek iin kurulmu olan Shu-mi-shih isminde bir tekilat bulunuyordu.75 Zamanla bu tekilat bozulmu, baz imparatorlar tarafndan tamamen kaldrlm veya tekilatn banda bulunanlarn grevleri birbirine karmtr. te atolar bu tekilat yeniden ele alm, tekilatn banda bulunan kiilerin yalnzca devletin sivil ileri ile ilgili deil, ayn zamanda askeri ileri ile de ilgilenme ve idare etme yetkisi verilmitir. Bu durum, in vezirlerinin askeri glerinin bu tekilata gemesini salam ve Shu-mi-yan, devletin btn askeri ileriyle ilgilenen bir kurum haline gelmitir.76 atolarn kurduklar ikince tekilat ise, yine Tang Slalesi zamannda kurulan devletin gelirleriyle ilgili birimdir. Bunlar, devletin tuz ve demir ilerine bakan birimi, nfus ve toprak vergisi birimi ve hara (burada hara anladmz anlamda olmayp, o devirlerde ine tbi yahut iyi ilikiler iinde bulunan kavimlerin in imparatorlarna verdikleri hediyelerdir) genel vergi ile muhasebe ilerine bakan birimlerdir.77 Grlecei gibi, bu birim de devletin en nemli fonksiyonlarn kapsayan birimlerdir. Bu birimlerde zaman zaman bozulmu, kaldrlm veya tekrar kurulmutur. Bu kuruluun bana geenler de zaman zaman grevlerini ktye kullanmlar ve zimmetlerine para ve mal geirmilerdir. te bu birimler, atolar tarafndan tekrar ele alnm, eskiden bir vezirin elinde bulunan bu tekilat birletirilmi ve grev vezirden alnarak, vezir olmayan bir ahsa verilmitir.78 Bylece vezirlerin zerinden mali iler alnm ve zerlerinde sadece genel idari grevler kalmtr. Bu durum ise, Sung Slalesi Devrinde, devletin yeniden yaplanmasn salam, askeri, mali ve idari olmak zere tekilat e ayrlm ve birbirlerini kontrol etme imkanna kavumulardr. atolar, Orta Asyadaki dier Trk topluluklar gibi askerlie ok nem vermilerdir. Bilhassa atl kuvvetler n plana kmtr. Ancak, yaplan savalar neticesinde zamanla bu atl kuvvetlerin zayfladn ve saylarnn azaldn gryoruz. Bunun iin atolar bu kuvvetleri takviye iin in ve dier lkelerden asker kabul etmilerdir. Bu alnan askerlerin zamanla kendilerine kar olmalarn nlemek iin de Evlatlk Ordusu tekil etmilerdir.79 Bu ordu dier lkelerden aldklar askerlerin iinde cesur ve kabiliyetli olanlardan evlat edinme yoluyla seilmitir. Evlatlk seilirken de, seilen

696

kiilerin daha ziyade ayn aileden olmasna dikkat edilmitir. nk bu yolla, akraba olan bu kiilerin aralarndaki badan faydalanlma yoluna gidilmitir. Bilindii gibi, evlat edinme adeti inde mevcuttur. inliler iki husus iin evlat edinmilerdir. Birincisi, ocuksuz aileler soylarnn devam iin erkek ocuk edinme yoluna gitmiler, ikinci husus ise, in imparatorlar dier lke devlet byklerine eref versin diye evlat edinmilerdir. Bu husus daha ziyade, siyasi bir tedbir olarak alndn gstermektedir. atolar da Evlatlk Ordusu zamanla genilemi fakat baz problemleri de beraberinde getirmitir. atolar aldklar bu evlatlklar kullanarak inde iktidar ele geirmei baarmlardr. Fakat bu durum zamanla atolarn aleyhlerine dnmtr. Evlatlklar, atolar destekledikleri mddete atolar kuvvetli kalmlar, aksi durumda da zayflamalarna yol amtr. Hatta zamanla evlatlklar, atolarn tahta kmalarnda da nemli roller stlenmilerdir.80 Askeri ynden evlatlk ordusu, atolarn en kuvvetli ve gvenilir ordusuydu. Fakat, evlatlk ordusunda daha ziyade inlilerin bulunmas, ordunun zamanla inlilerin eline gemesine sebep olmutur. Zaten atolarn indeki hakimiyetlerinin ksa srmesine sebep olarak bu hususun ne ktn da grmekteyiz. inde 28 sene gibi ksa bir sre hkm sren atolarn hakimiyeti 951 senesinde tekrar inlilere gemitir. atolar askerlikte, eski Trk geleneinde bulunan adr da kullanmlar ve hatta in imparatorlarna da adr hediye etmilerdir. atolar inde bulunduklar dnemlerde Budizm, Taoizm ve dier dinlerinde tesiri altnda kalmlardr. Ancak zaman zaman eski dinlerine de sahip ktklar grlmektedir. 924 senesinde ato hkmdar, bir daa giderek Gke kurban sunmutur. Bu kurban sunmann ne iin yapldna dair kaynaklarda bir malumat yoktur. Yine ayn ekilde, len ato hkmdarnn arkasndan yeni hkmdar tahta ktktan sonra, len hkmdarn iki atnn kurban edilmesini emretmitir. atolar kendi dinlerine ait adetleri yerine getirirken dier yandan inde tesiri altnda kaldklar Budizmin baz gereklerini de yerine getirmilerdi. Gk, gne, ay ve topraa kurban vermiler ve Budist manastrlarna giderek dua etmilerdir.81 ato hkmdarlarnn zamanla inlilemeleri, belki de hkmdarlarn Budizm ile dier dinlere yaknlk duymalarna yol amtr. atolar inde bulunduklar srada Budizmin tam manasyla hamisi olmulardr. Dier lkelerden gelen Budist hocalar ine geldiklerinde yanlarna Budist kitaplar da alarak hediye etmilerdir. Bu devirde inde pek ok Budist mabedi yapldn gryoruz. atolarn indeki hakimiyetleri sona erince, bu Budist mabetlerinin ou yklmtr. nk, zamanla bu Budist mabetleri, askerlikten ve su ilemi olanlarn kaarak sndklar yer olmutur. Askerden kaan inliler burada Budist rahibi oluyorlard. Ayrca Budist mabedi ina etmek byk masraflara yol amtr. Ekonomik olarak ke geen inde atolardan sonra Budist mabetlerinin yklmasn bu iki sebebe balyabiliriz. atolar inde bulunduklar srada, in mziine de ilgi gstermilerdir. Sarayda daha ok milli mzik veya hakiki mzik denilen in mzii dinlemekle beraber, eski mziklerini de dinlediklerine dair kaytlar mevcuttur.82 inli olmayan yabanc askerlerle (bunlarn ounluunu Trkler

697

oluturuyordu) telli bir saz ile davul aldklar ve bunlarn eliinde ark syledikleri bilinmektedir. Bununla birlikte milli dans da sarayda rabet grmektedir.83 Be Slale Devrinde inliler Tsu-ch denilen, bugnk futbola benzeyen bir oyun oynamakta idiler. Saray dahil. Her yerde bu oyun iin sahalar yaplmtr. atolarn da bu oyunu ok sevdikleri ve oynadklar hakkndaki bilgiler de in kaynaklarnda mevcuttur. Hatta, bir ato hkmdarnn tahta kt 923lerden sonra maiyeti ve memurlar ile birlikte bu oyunu oynamtr.84 in kaynaklarnda bu oyunun in kkenli mi, yoksa Orta Asya kkenli mi olduuna dair bir kayt bulunmamaktadr.85 atolarn inlilemelerine sebep olan unsurlar inceleyecek olursak bunu grupta toplayabiliriz.86 Bunlardan birincisi Nfustur. Yukarda grld gibi, Bat Gktrklerin hakimiyetindeki bir kol olan atolar, 643 senesinde Bat Gktrklerde bagsteren kargaalklardan dolay ine tbi olmak istemiler ve bu tarihten sonra yava yava ine g etmee balamlardr. Bu gler srasnda saysz kayplar vermilerdir. Ayrca ine tbi olduktan sonra bilhassa Tieh-le (Tles)lere ve dier inin dman olan kavimlere kar in ile ortak hareket ettiklerinden nfus bakmndan ok azalmlardr. Nfus bakmndan inlilere oranla ok az olan atolar, bundan dolay devletin siyasi, askeri ve ekonomik ilerinde inlileri kullanmak mecburiyetinde kalmlardr. Bu durum ise, zamanla atolarn inlilemesine yol amtr. kinci husus Evlenmedir. atolarn erkek ve kzlarnn her ikisinin de inlilerle evlendiklerini gryoruz. ato hkmdarlarnn hemen hepsi inli kzlarla evlenmilerdir. Hkmdar ailesine mensup kzlarnda inli erkeklerle evlendikleri bilinmektedir. Hkmdar ailesindeki erkek ve kzlarn inlilerle evlenmeleri sadece bir gnl ii olmayp, eski Trk kavimlerinde de grdmz, in ile akrabalk tesisi iin yapld da dnebilinir. Fakat, hkmdar ailesinin dnda kalan atolara baktmzda, kz ve erkeklerin inllilerle olan evliliklerinde baka sebeplerde olabilir. Her ne olursa olsun bu evliliklerin neticesinde ikinci, nc nesillerden sonra, kltr bakmndan da atolarn inliletikleri muhakkaktr. nc unsur Siyasidir. atolar, ine g etmeden nce Tang Slalesi Dneminde ve Be Slale Dneminde inlilere ok yardm etmilerdir. Bundan dolay da Tang hkmdarlar tarafndan kendilerine eitli memuriyet ve unvanlar verilmitir. Bundan dolay da kendilerini Tang Slalesinin bir paras olarak hissetmilerdir. Bu durum, Be Slale Dneminde kurduklar Sonraki Tang Slalesi Dneminde hissedilmi ve her iki Tang Dneminin bir fark grlmemitir. atolarn Trk kkenli olduklar bilinmektedir. Ancak, btn ato tarihine baktmz zaman bu toplumun asl bilinen tarihlerinin in iinde getiini grmekteyiz. Bundan dolay da, in kaynaklarnda, Tang Slalesinden itibaren isimleri ok gemektedir. Ksa bir sre de olsa inde hkm srmlerdir. Bu ksa sre dahi in tarihi asndan nemlidir. nk, Be Slale Dneminden nce yabanc kabileler inliler tarafndan idare edilmilerdi ve inliletirilmilerdir. Ancak bu dnemde atolar inlileri idare etmelerine ramen inlilemilerdir. Bu ok nemli bir

698

husustur. nk, daha sonraki dnemlerde, Kitanlar, Moollar ve Manular da ini idare ederek inlilemilerdir. Bunun tek sebebi de atolardan sonra hkm sren Kitan ve Moollarn in kltrn atolardan renmi olmalardr.87

gel, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1988, s. 3; Grousset, Rene, Bozkr

mparatorluu, stanbul, 1980, s. 13. 2 3 Sinor, Denis, Erken Asya Tarihi, stanbul, 2000, s. 12. Anonim, Zhongguo Peifang Mintsu Kuanhsi Shih (inin Kuzey Milletlerin likileri Tarihi),

Pekin: Zhongguo Shehui Kehseh Chubanshe, 1987: 1-40. 4 Wang Pinhua, Ssuchou Chihlu Kaoku Yenchiu (pek Yolu Arkeolojik Aratrmalar),

Urumi: Xinjiang Jenminchubanshe, 1996: 1-57. 5 Tian Chichou, Hsien Chin Mintsu Shih (Chin Slalesi ncesi Milletler Tarihi), Chengtu:

Ssuchan Mintsu Chubanshe, 1988: 6-17. 6 32. 7 8 9 10 11 12 13 Tian Chichou, 1988: 22. Tian Chichou, 1988: 33-40. Anonim, Zhongguo Peifang Mintsu Kuanhsi Shih, 1987: 18. Tian Chichou, 1988: 40-44. Tian Chichou, 1988: 66. Tian Chichou, 1988: 70-71. Chang Chih-hsiao, Aletai Tanshan Peipu y Tungpu de Saien Hsiong-nu Wenhua (Altay Han Kanghsin, Ssuchou Chihlu Kutai Chmin Chongtsu Jenlieh Hsueh Yenchiu (pek

Yolu Eski Halklar Hakknda Antropolojik Aratrmalar), Urumi: Xinjiang Jenminchubanshe, 1995: 1-

ve Tanr Dan Kuzey ile Dousundaki Sak ve Hunlarn Kltr), baknz Chang Chihsiao derlendirme, Tsao-yuan Ssu-chou Chihlu y Chong-ya Wenmin (Bozkr pek Yolu ve Orta Asya Medeniyeti), Urumi: Meishu Sheying Chubanshe, 1994: 108-109. 14 Chang Chihsiao derlendirme, 1994: 146.

699

15 16 17 18 19 20

Chang Chihsiao derlendirme, 1994: 148. Latourette. Kenneth Scott, The Chinese Their History and Cultture, New York, 1968, s. 27. Ssu-Ma-Chien, Shh-Chi, Pekin, 1975, s. 49. Ssu-Ma-Chien, ayn eser, s. 685. W: Eberhard, in Tarihi, s. 23-24. Ekrem, Erkin, in Kaynaklarna Gre Eski Trk Kavimleri (M.. 2146-318), Baslmam

Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Tarih Blm, Ankara, 1995, s. 12-13. 21 22 23 24 Yuan-yuan, On Klasik Kitap, Pekin, 1979, s. 639. Ekrem, ayn eser, s. 25. Tian Chi-chou, Chin Slalesinden nceki Milletlerin Tarihi, Cheng-tu, 1988, s. 254. Wang-Kuo-Wei, Wang-Kuan-Tangn Aratrmalar, Tai-pei, 1988, 566. Wang-kuo-wei, bu

aratrmasnda Hunlarn atalarn incelemi ve Kui-fanglarn, Ti lerle, Junglarla ve Hunlarla akraba olduklarn ileri srmtr. 25 26 27 28 29 30 Ekrem, ayn eser, s. 30. Wang-kuo-wei, ayn eser, s. 573. Ma Chang-shou, Kuzey Tiler ve Hunlar, 1962, s. 3. Chou Slalesinin dier in sleleleri iindeki yeri iin bak, Latourette, ayn eser, s. 33-40. Ssu-ma-chien, ayn eser, 52-60. Togan, Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 13-14; Kafesolu,

brahim, Trk Milli Kltr, stanbul, 1988, 50. 31 32 33 34 35 36 Chin-Chung-Mian, Umumi Trk Tarihi, Pekin, 1958, s. 62. Ekrem, ayn eser, 42. Yuan-yuan, ayn eser, s. 719. Wang-Kuo-Wei, ayn eser, 449-50. Wang-Kuo-Wei, ayn eser, s. 461. Ssu-Ma-Chien, ayn eser, 2881.

700

37 38 39

Yuan-yuan, ayn eser, s. 178. Wang-Kuo-Wei, ayn eser, s. 585/86. zgi, zkan, Orta Asyann Trklemesi, Tarih Enstits Dergisi, Cilt XII, stanbul, 1981.

s. 629. Esin, Emel, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul, 1978, s. 33-42. 40 41 42 43 44 Yuan-yuan, ayn eser, s. 2616. Eberhard, inin imal Komular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1942, s. 114. zgi, ayn eser, s. 632. Ekrem, ayn eser, s. 66. zgi, zkan, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), Trk

Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, 1987, s. 24. 45 46 47 48 49 50 51 52 53 Li Yen-shou, Pei-Shu (Kuzey Devletleri Tarihi) Pekin. 1974, s. 3270. Chin-Chung-Mian, ayn eser, s. 459. Chin-Chung-Mian, ayn eser, s. 464. Wang-Kuo-Wei, ayn eser, s. 599. zgi, Orta Asyann Trklemesi, s. 636. Yuan-yuan, ayn eser, s. 1321. Ekrem, ayn eser, s. 89. Tian-Chi-Chou, Chin Slalesinden nceki Milletlerin Tarihi, Cheng-tu, 1988, 350. Ekrem, ayn eser. s. 89. Bu hususta Erkin Ekremin aratrmasn aynen vermeyi uygun

buluyorum. nk zamanmzda da ok konuulan in tababeti ile ilgili bilgilerin ne olup olmad ve kkeni hakkndaki bilgiler ok enteresandr. Yazar bilinmeyen, in tbbnn ilk teori eseri Huang-ti Nei-chindir. Bugnk Dou tbbnda ok nemli bir yere sahip olan eserdir. M.. VII. ve M.. III. yzyllar arasnda tamamlanan bu eser, tabiat, insan ve sosyal hayatlar ve bunlarn arasndaki ilikileri in felsefesiyle anlatmtr. Dolaysyla bu eser ayn zamanda bir felsefe kitabdr. in tbbnda bitkisel tedaviler ikiye ayrlmaktadr. Biri salkl yaam iin, yani her gn grdmz sebzeler ve ifal bitkiler; dieri tamamen tedavi amal bitkilerdir. Bu ikincisi ite yukardaki kitapta bahsedilen sert bitkidir. Chou Slalesinden evvel in topranda bitkisel ilalarn kullanm bilinmiyordu. Shang Dnemine ait en eski ince yaztlara gre, insanlarn hastalklarn

701

falclar ve bycler tedavi etmekteydi (Li-chin-wei, 1987: 4). Chou Slalesi Dneminde bitkisel kaynakl tedaviler ortaya knca, in tbb falc ve byclerden kurtulmutu (Li, 1987: 5). Yalnz bu dnemdeki bitkisel tedavi yntemi ayn zamanda Msr, Eski Yunanllarda kullanlan bitkisel tedavi eitleri ve bunlarn neticeleri gibi konulardan olduka geri kalmtr. (Li, 1987: 51). M.. 3000 yllarnda Mezopotamyada, M.. 1555 ylndan nce Msrda ve M.. 2000 ylndan evvel Anadoluda youn halde bitkisel ilalar kullanlmtr (Baytop, 1984: 13-16). 54 Bu devletin ismi, Orta Asya Trk tarihiliinin nemli isimlerinden Toganda Toba/topa ve

tabga (Togan, Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihi Giri, stanbul, 1981, s. 61), elde Toba; el, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989, s. 290), Kafesoluda, Topa/To-ba (Tabga) (Kafesolu brahim, Trk Milli Kltr, Ankara, 1977, s. 71) eklinde gemektedir. 55 56 57 58 Eberhard, Folfram, in Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1987. s. 136. Eberhard, ayn eser, s. 135. Latourette, ayn eser, s. 117. Orhun Kitabelerinde geen Tabga szc, bir corafi terim olarak in iin

kullanlmtr. Karahanllar da bu kelimeyi inin nfus ve kltr bakmndan kuvvetli olduundan dolay bir stn nitelik anlamnda kullanmlardr. 59 Tung-hu Dou hu demektir. inin kuzeyinde ve batsnda oturan kabilelere verilen genel

bir addr ve anlam barbardr. Han Slalesi zamannda Hsiung-nularn dousunda oturan ve Mool kkenli kabilelere verilen bir isimdir. (P., Pelliot, A Propos des Comans, Journal Asiatique, 1920. 146. Eberhard, W., inin imal Komular, Ankara, 1942, s. 63.) 60 61 Latourette, ayn eser, s. 118. Otkan, Pulat, To-palar Boylar Birliinden Devlete-, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi

Dou Dilleri, Cilt. IV. Say. 1, 70. 62 63 64 65 Eberhard, in Tarihi, s. 73-74. Eberhard, W., in, Sinolojiye Giri, stanbul, 1946, s. 117-163. Otkan, ayn eser, s. 74-79. Ou-Yang Hsiu, Hsin Tang-shu, blmm 218, Sha-To, Pekin: Chung-hua Shu-ch, 1975:

6153; Ou-Yang Hsiu, Hsin Wu Tai Shih (Yeni Be Slaleler Tarihi), blm 4, Pekin: Chung-hua Shuch, 1974: 40. 66 Pulleyblank, E. O., The Sackground of the Rebellion of An-lu-shan, Oxford University

702

Press, 1955. 67 Tibetliler, Uygurlar ve atolarn arasnda cereyan eden olaylar iin baknnz Christopher I.

Beckwith, The Tibetan Empire in Central Asia, Princeton: Princeton University Press, 1987: 152-166. 68 69 Hsin Tang-shu, blm 218, 1975: 6155. Liu H-sn, Chiu Tang-shu, blm 18A, Pekin: Chung-hua Shu-ch, 1975: 593; Chiu

Tang-shu, blm 161, 1975: 4234; Chiu Tang-shu, blm 161, 1975: 4272. Tzu-chih Tung-chiene gre, Sha-tolar Sha-to, Sha-ke ve An-ching gibi kabileden olumaktadr (Ssu-ma Kuang, Tzuchih Tung-chien, blm 251, Pekin: Chung-hua Shu-ch, 1956: 8131). Ancak Tsen Chung-mian buna pheli bakmaktadr (Tsen Chung-mian, Sui Tang Shih, Pekin: Chung-hua Shu-ch, cilt 2, 1958: 552. not 14). 70 Sung Lian, Yuan Shih (Yan Slalesi Tarihi), blm 118, Pekin: Chung-hua Shu-ch,

1976: 2924. Bu ahsiyet hakkndaki aratrmas iin baknz Bahaeddin gel, Sino-Turcica, Taipei, 1964: 305-308. Moollar Dnemindeki Ongutlarn menei hakknda baknz Abdulkadr nan, Ongutlarn Menei Meselesi, Makaleler ve ncelemeler, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1987: 55-58. 71 72 Yuan Shih, blm 108, 1976: 2738; blm 109, 1976: 2758. Li Hsiu-sheng, Chan Yan Wen (Yan Slalesi Yaz Belgeleri), Chiang-su Ku-chi Chu-

ban-she, 2000: 775-776. 73 305. 74 75 76 Tzu-chih Tung-chien, blm 253, 1956: 8231, 8247. Tzu-chih Tung-chien, blm 272, 1956: 8882. Tzu-chih Tung-chien, blm 272, 1956: 8882; blm 275, 1956: 8978 ve 8982; blm Wang Kuo-wei, Wang Kuan-tang Hsien-sheng Chan-chi (Wang Kuo-weinin

Aratrmalar), Taipei: Wen-hua Chu-ban Kung-ssu, 1968: 4985; B. gel, Sino-Turcica, Taipei, 1964:

277, 1956: 9046 ve 9059; blm 279, 1956: 9133; blm 281, 1956: 9168; blm 284, 1956: 9285; blm 285, 1956: 9301. 77 Hseh Ch-cheng, Chiu Wu Tai Shih (Eski Be Slale Tarihi), blm 146, Pekin: Chung-

hua Shu-ch, 1976: 1949-1957. 78 79 Chiu Wu Tai Shih, blm 149, 1976: 1996. Hsin Wu Tai Shih, blm 36, 1974: 385. Evlatlk Ordusunda yer alan en nemli dokuz

kiinin biyografisi iin baknz Hsin Wu Tai Shih, blm 36, 1974: 385-396.

703

80 81 82 83 84 85

Hsin Wu Tai Shih, blm 36, 1974: 385. Chiu Wu Tai Shih, blm 142-143, 1976: 1893-1921. Chiu Wu Tai Shih, blm 144-145, 1976: 1924-1942. Chiu Wu Tai Shih, blm 144, 1976: 1924-1927. Chiu Wu Tai Shih, blm 69, 1976: 912; Hsin Wu Tai Shih, blm 28, 1974: 312. Tsu-ch topu ilk defe Shih-chinin 69. blm Su-chin Tezkeresinde gemektedir. Han

Slalesi Dnemindeki (M.. 206-M.S. 5) bilgin Liu-hsiang, Rivayete gre bu oyunun Sar mparator Dneminde icat edilmitir. Baz sylentiye gre Chan-kuo Dneminde (M.. 488-M.. 221) oynanmtr diye aklamaktadr (Ssu-ma Chien, Shih-chi, Pekin: Chung-hua Shu-ch, 1975: 2257, not 8). 86 Tatarlarda kalan atolar daha sonra Moollar Dneminde Ak Tatar veya Ongutlar olarak

adlandrldn grmekteyiz. atolarn inlilemesi kuzeyde kalan atolar iermemektedir. 87 Be Slale Dneminde (907-960) kurulan atolarn slalesi ktkten sonra atolarn

izlerini Kitanlarn kurduu Liao Slalesi (938-1125) Dneminde grmek mmkn. 916 ylnda kuzeydeki ato kavmi Kitanlara tabi olmutur (Tuo-tuo, Liao-shih, blm 1, Pekin: Chung-hua Shuch, 1974: 11); 926 ylnda atolar byk hizmet gsterdii iin dnlendirmitir (Liao-shih, blm 2, 1974: 22) ve atolar Liao Slalesinin Tabi lkeler Ordusunda yer almtr (Liao-shih, blm 36, 1974: 430).

704

Orta Asya'nn Paleocorafik Evrimi ve nsan Topluluklarna Etkisi / Prof. Dr. Mmin Kksoy [s.478-485]
Ahmet Yesevi niversitesi Vakf / Trkiye 1. Corafya ve Habitat Yerkre; zerinde yaamn var olduu bilinen tek gk cismidir. Uzaydaki baka gk cisimlerinde hayatn var olup olmad henz bilinmiyor. Yerkre; zerinde barndrd canllara ev sahiplii yapyor, onlara yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan her trl ortam salyor. Canllarn yaamlarn srdrdkleri bu doal ortama habitat ismi verilmektedir. Her canlnn yaamasna elverili doal yaam ortamlar (habitatlar) vardr. Kendi yaam ortamnda canllar oalrlar, salkl ve mutlu bir yaam srerler. Canllar, yaam ortamndaki kk deiimlere, bir miktar deierek uyum salayabilirler. Ortamdaki byk deiimler ise o trn azalmasna, yok olmasna veya uyum salayabilecei yeni ortamlara g etmelerine sebep olmaktadr. Canllarn yaam ortamn belirleyen en nemli faktr iklim koullardr. klimin de en nemli iki faktr scaklk ve yatr. Yerkrenin Olak Dnencesi (S 23 1/2) ile Yenge Dnencesi (N23 1/2) arasnda kalan ekvator blgesi genel olarak ok scak ve yal bir iklime sahip olup, burada tropikal ormanlar yer alr. Gney Kutup dairesi (S 70) ile Gney Kutbu; Kuzey Kutup dairesi (N 70) ile Kuzey Kutbu arasndaki kutup blgeleri ok souk ve orta derecede yal olup tundra tipi bitki rtsne sahiptir. Ekvator blgesinde gece ve gndzn uzunluklar birbirine ok yakn olup mevsimler hissedilmez. Kutup blgelerinin kabaca alt ay gecesi alt ay gndz ve yalnz iki mevsimi bulunmaktadr. Yerkrenin dnenceler ile kutup daireleri arasnda kalan orta blm ise lman bir iklime, mevsimlik yalara ve drt gzel mevsime sahiptir. Karalarn denizlere ve byk gllere yaknl, okyanuslardaki byk su akntlar ve atmosferik hareketler, blgenin iklimi zerinde ikinci derecede nemli etki yapmaktadr. rnein, Kuzey Atlantik Scak Su Aknts (Gulf Stream) Bat Avrupa ve skandinavya lkelerini, bulunduklar corafi enlem derecelerine gre daha lman bir iklime sahip klmaktadr. klim eitleri, hkm srd kuan bitki rts tr ile younluunu ve hep birlikte blgenin toprak trn belirleyen en nemli etkenlerdir. Bylece her canl trne uygun doal yaam ortamlar corafi faktrlerle denetlenmektedir. 2.Yerkrenin Bereketli Altn Kua Gerek tarih ncesi, gerekse tarih sonras alarda, insan topluluklarnn younlat ve yksek

705

dzeyde medeniyetler yaratm olduklar yerlerin corafi konumlar incelendiinde, bu medeniyetlerin kuzey yarm krede N 30 ile N 45 derecelik meridyenler arasndaki olduka dar saylan bir kuak iinde yer aldklar grlr. Yerkrenin Bereketli Altn Kua da diyebileceimiz bu altn kuak zerinde yer alm olan eski yksek medeniyetler arasnda; Mezopotamya, Anadolu, Dou Akdeniz (Lavant), Msr, Hindistann nds Vadisi, Orta Asyann Tarm Havzas, Sar Nehir (Pekin) ile Yangtse Nehri (angkay) arasndaki eski in, Eski Yunan ve Eski Roma medeniyetleri saylabilir (Harita 1). Buday, arpa gibi temel tahl rnleri ile eitli meyve trlerinin; koyun ve kei gibi yararl hayvanlarn doal olarak bol miktarda yetitii, sonra bunlarn ilk defa tarm ve hayvanclk faaliyetleriyle insanlar tarafndan yetitirildii veya evcilletirildii, bylece tarihte tarma dayal byk yerleim birimlerinin ve medeniyetlerin kurulduu merkezler de bu kuak zerindedir. Orta ve yakn an gl devletleri ile medeniyetlerinin de bu kuak zerinde kurulmu ve gelimi olduunu grrz. amzn gl devletleri olan ABD, Japonya ve Avrupa devletleri de bu kuak iinde veya biraz kuzeyinde yer almaktadr. zetlemek gerekirse; yeryznn %10unu igal eden bu altn kuak, gelmi gemi btn medeniyetlerin %90ndan daha fazlasna ev sahiplii yapmtr. Byk medeniyetlerin doduu veya youn insan yerleimlerinin gnmzde bile yer ald yreler incelendiinde bunlarn byk nehirlerin kenarlarndaki vadilerde veya deltalarda yer ald grlr. Bu ok doal bir sonutur. nk su, hayat demektir. Su denince kastedilen tatl sulardr ki bunu en ok byk nehirler salamaktadr. Byk vaha ve tatlsu gl sahilleri de insan ve dier karasal hayvanlarn su ihtiyacn karlayan nemli kaynaklardr. 3. Avrasyada Son Buzul a Yerkre yaratlndan beri, baz dnemlerinde, souk bir iklime sahip olmu, denizlerin bir ksm donmu, karalarn bir ksm zerinde biriken karlarn yeniden kristallemesiyle oluan ve adna buzul denilen ve adeta talam kaln buz tabakalar ile kaplanmtr. Buzullar genel olarak iki tre ayrlr. Bunlardan birincisi yerkrenin kuzey ve gney kutup blgelerini bir takke gibi kapsayan kta byklndeki buzullar olup bunlara ktasal buzullar (continental glaciers) denilmektedir. Ktasal buzullara buzul ktalar demenin daha doru olaca kansndaym. kinci tr ise yksek dalk blgelerde oluan ve adna da buzullar (mountain glaciers) veya vadi buzullar (valley glaciers) denilen buzullardr. Yerkrenin geirmi olduu en son buzul a, gnmzden yaklak 3 milyon sene nce balayp 10 bin sene nce en kk dzeye indii bilinen 4. zaman (Kuvaterner) buzul dnemidir. Son buzul a, en geni dneminde gnmzde kapsam olduu alann mislinden daha geni bir alan kapsamt. Kuzey Buzul Ktasnn snrlar Londraya, Orenburga, yaklak 50 N enlemine kadar inmiti (Harita 2). Gnmzde karalarn yaklak onda biri buzullarla kapldr; son buzul ann en geni dneminde ise karalarn yaklak te biri buzullarla kaplanmt. Son buzul anda, Avrasyann buzullarla kaplanm olduu blgeler Harita 1de gsterilmitir.

706

Bu haritada grlecei zere, Avrasyann kuzey yars tamamyla Kuzey Buzul Ktas tarafndan rtlmtr. Dou-Bat ynnde uzanan Alp-Himalaya da kua yer yer baz kesintiler olmakla birlikte da buzullar ile kaplanmtr. Trk Dnyasn ilgilendiren Orta Avrasya, Kuzey Buzul Ktas ile Alp-Himalaya da buzullar arasnda kalmaktadr. Ancak, Orta Avrasya Kuzeydou-Gneybat ynl ikinci bir da kuan oluturan Tanr ve Altay Dalar buzullar ile ikiye blnmtr (Harita 1). Bylece Tanr ve Altay Dalar ve buzullar, Trkistan corafyasn Dou Trkistan ve Bat Trkistan diye ikiye blm durumdadr. Trk topluluklarn oluturan halkn yaklak 20 bin yl nceki atalar, Orta Avrasyada ortalama atmosferik scakln gnmzdekinden yaklak 5C daha dk, etraf buzullarla evrili Orta Asyann i blgelerinde ok sayda bykl kkl, souk tatlsu gllerinin bulunduu byle bir corafyada yaam mcadelesi vermilerdir. O gnlerden gnmze nasl gelindiini daha iyi anlayabilmek iin Hazar Denizi ile Tanr Dalar arasnda yer alan Turan Ovasnn paleocorafik evrimini ve bunun o blge insanlar zerindeki muhtemel etkilerini daha yakndan inceleyelim. 4. Hazar-Aral Tatlsu Glleri Son buzul ann 20.000 yl ncesindeki ana snma dneminde buzullar hzla znmeye balamtr. Bunun sonucu olarak, Karadeniz, Hazar ve Araln kuzeyinde oluan byk buzul gllerinden taan tatl buzul sular, byk nehirlerle Hazar ve Aral glleri ile Karadenize boalyorlard. M.. 12.500 ylna kadar devam eden bu buzul sular Aral Gln, Hazar Denizini ve Karadenizi azlarna kadar doldurmutu. Fazla gelen sular, gl ve denizleri birbirine balayan kanallardan taarak, Marmara ve Akdenize boalyorlard. Hazar Denizi, bugnk dou ve kuzey sahillerindeki alak arazileri basm, gneyden Aral Gl ile birlemi ve bylece Karadenizin 1,5-2 misli byklnde, fakat olduka s bir tatlsu glne dnmt (Harita 3). Bir yandan kuzeyindeki buzul glleri ve onlar boaltan Volga ve Tobal nehirleri ile, dier yandan dousunda Afganistan, Tacikistan ve Krgzistan dalarndaki kar ve buzullardan (Tanrda Buzullar) beslenen Amu Derya ve Sir Derya Nehirleri, Hazar-Aral tatlsu gllerini srekli olarak beslemekteydiler. HazarAral tatlsu glnn bugnknden ok daha geni bir araziye yaylmas ve ayn zamanda ok s oluu nedeniyle evresinde olduka lman bir iklim kua oluturmutu. Ayrca Karadeniz ile Hazar ve Aral Denizlerinin kuzey sahillerinden geen yerkrenin altn kuann kuzey snrn oluturan 45lik kuzey enlemden balayarak, 37lik kuzey enleme kadar inen blgede, Akdeniz blgesinin bereketli lman iklimine benzer bir iklim hkm srmektedir. Bu corafya ve iklim artlar nedeniyle blge, M.. 12.500 ve 6.200 yllar arasnda meydana gelen kk Younger Dryas ve Mini-ce Age buzul dnemlerinde bile yaanabilir bir habitat durumunu korumutur. Neresinden baklrsa baklsn, Hazar-Aral tatlsu gl evresi, zellikle Turan Ovas her trl yaamn yeermesine, insanlarn ve dier canllarn oalarak mutlu bir hayat srmesine ok elverili bir konumdayd. 5. Amu Derya veya Turan Ovas

707

ve Paleocorafyas Amu Derya, Orta Asyann en nemli nehirlerindendir. Klasik ismi Oxusdur. Kuzeydou Afganistandan doar, 2.400 km. kadar kuzeybatya doru aktktan sonra Aral Glne dklr. Aral Glnden itibaren Buhara yaknndaki arcau ehri demiryolu kavana kadar yaklak 1500 kilometrelik ksmnda nehir ulamna imkn tanmaktadr. Ana su kayna Pamir ve Hindiku dalarndaki kar sular ile beslenen gllerdir. Trkmenistan-zbekistan snr yaknndaki Termeze gelinceye kadar dalar arasndan akarken, Termezden sonra dz ovaya ular. Ovann orta ve aa ksmlarnda ksmen llemi ovay sulamak zere sulama kanallarna su verir. Aral Glne girmeden nce bataklk deltasnda kaybolur. Amu Deryann Afganistan snr iindeki yukar kesiminde M.. 4000 yllarna ait renkli mlekler bulunmutur. Hindu-ku dalarnn Trkmenistana bakan kuzey kesimleri yeryznde tarmla uraan ilk insanlarn yerleim yerlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Burada 70ten fazla buday trnn mevcudiyeti bu gr desteklemektedir (Encyclopedia Americana, 1982). Amu Deryann batsnda Karakum l, dousunda ise Kzlkum l yer alr. Gnmzdeki yerleim alanlarnn byk bir ksm gney ve gneydoudaki da yamalarnn eteklerinde, sulak arazilerde yer almaktadr. ller, yazlar ok scak, klar serin gemektedir. Klarn ksa oluu, yln 190-220 gnnde tarm yapmay elverili klmaktadr. klim olarak Gneydou Anadolu ve Akdeniz iklimine, baka bir ifade ile ilk tarm lkesi olan Bereketli Hilal iklimine benzemektedir. Genel olarak, Amu Derya Ovas veya Turan Ovas olarak isimlendirilen bu blge, batda Hazar Denizi ve st Yurt; gneyde Kpet dalar, Afganistann Parapamisus ve Band-i Trkistan dalar; douda zbekistann Nur dalar ile Sir-i Derya; kuzeyde ise Aral Gl ve bozkrlarla snrlandrlmtr. Blgenin 15-20 bin yl nceki corafyas (paleocorafya), bir nceki blmde anlatld gibi gnmzden ok farkl idi. Blgede yaam olan insanlarn, tarih ncesi alar ile tarih alarnda geirmi olduklar hayat hikyelerini anlayabilmek iin o gnlerden gnmze kadar blgenin geirmi olduu paleocorafik evrimini bilmek gerekir. Son buzul andan gnmzdeki arabuzul dnemine geite, buzullarn ilk ana snma dnemi 20.000 yl nce balam ve 12.500 yl ncesine kadar devam etmitir. Bu dnemde Kuzey Avrupa ve Asyadaki buzullar abuka znmeye balamtr. Bunun sonucu olarak, znen buzullarn kenarnda birbirleriyle balantl byk buzul glleri olumutur. Buzul gllerinden taan bol miktardaki buzul sular gneye doru akan Dinyeper, Volga, Don, Ural, Tobol, Iris gibi byk nehirlerle Karadenizi, Hazar Denizini ve Aral Denizini srekli olarak beslemitir (Harita 3). Bu i denizler de kademeli olarak birbirlerine balanmlard. Daha yksekte bulunan Araln sular gneyden Hazar Denizine dklrken, Hazarn sular da kuzeyden ondan daha alakta bulunan Karadenize dklyordu. Tanr Dalar buzullarndan beslenen Amu Derya ve Sir-i Deryann sular da ayrca Arala boalmaktayd. Aral Denizi bugnk Araln yaklak 4 misli olup, neredeyse bugnk Hazar Denizi kadar bir bykle erimekteydi. Hazar Denizi de bugnkne gre 1,5 misli daha bykt. Bu

708

 i denizin de tertemiz ve berrak, tatlsu deniziydi. Orta Asyada Balka ve Baykal glleri gibi tatlsulu baka i denizler ve gller de vard. Gneyinde Himalaya, kuzeyinde Tanr Dalar ile her ynden evrilmi olan, bugnk Dou Trkistann yer ald Tarm Ovas (Taklamakan l), o zamanlarda byk bir tatlsu i deniziydi ve sahillerinde yaayanlara muhtemelen mutlu bir hayat bahetmekteydi. ok geni bir alan kapsamakta olan Turan Ovas, s i deniz sularnn yaratm olduu lman ve hafif rutubetli bir iklime ve verimli topraklara sahipti. Yerkrenin bereketli altn kua iinde yer ald iin, bol miktarda tahl ve bitki tr ile evciletirilmeye msait hayvan trleri mevcuttu. Nereden baklrsa baklsn Turan Ovasnn corafi koullar insan ve her eit canl trlerinin oalabilmeleri ve yaayabilmeleri iin ok elverili idi. M.. 12.500 ile 11.500 yllar arasnda hkm sren ve Younger Dryas diye anlan buzul dneminde yalar azalm, biraz geriye ekilmi olan kuzeydeki buzul ktasnn eteindeki bir dizi buzul glnn mevcut sular eskisi gibi gneydeki i denizlere boalma yerine, Adriyatik Denizine ve Kuzey Buz Denizine doru boalmaya balamtr. Bylece Aral, Hazar ve Karadenizi besleyen byk nehirlerin sular epeyce azalm, bir ksm ise kurumutur. Bunun sonucu olarak bu denizin birbirleriyle olan balantlar kesilmi herbiri kendini besleyen nehirlerle yetinmeye almtr. Younger Dryasn sonundan (M.. 11.500 yl) Mini Ice Agein balangc (M.. 6.200 yl) arasndaki lman dnemde denizleri besleyen akarsularn getirimleri, buharlamayla kaybolan sular ancak karlayabilmi ve su seviyelerinde nemli bir azalma gzlenmemitir. Mini-Ice Age buzul dnemiyle birlikte (M.. 6.200-5.800) blgede felket rzgrlar esmeye balamtr. Yalar epeyce dm, ana nehirlerin sular azalm, kk nehirler kurumu; gllere boalan nehir sular buharlaarak kaybolan suyu karlayamaz olmutur. Durgun sular, akarsulara gre daha abuk kirlendikleri ve tuzlandklar iin srekli yalar ve byk akarsular tarafndan beslenmezlerse, hayat kayna olma zelliini zamanla kaybederler. Zaten ok s olan Aral Gl de hzla klmeye, bzlmeye balam; bunun sonucu olarak gldeki znm tuz konsantrasyonu artarak oraklamaya, bir ac gl haline dnmeye balamtr. Mini-Ice Age dneminin sona ermesiyle balayan yal ve lman iklim byk denizlerden uzak olan Orta Asyaya fazla bir ya getirmemitir. Eriyen kta buzullarnn sular da i denizlere dklmez olmutur. Dolaysyla scaklk arttka gllerdeki buharlama ve su kayb oalm ve lleme hzlanmtr. Kuruyan gln tabannda biriken tuzlu kum ve mil taneleri iddetli rzgrlarn etkisiyle etrafa savrulmaya balamtr. Bir zamanlarn sahil kenarndaki verimli topraklar ve yerleim yerleri ksa denebilecek bir zaman dilimi iinde kum ynlaryla rtlmeye balamtr. te o gnlerde balayan felket gnmze kadar devam etmitir. Baz kitaplarda var olduu yazlan, baz kitaplarda uydurma olduu ileri srlen Orta Asyadaki hayat kayna tatl sulu idenizlerinin varl ve sonradan kuruyarak oraklat, lletii jeolojik bir gerektir. Henz yeterince bilinmeyen husus, bu ortamlarda insanolunun nasl bir hayat srdrm olduudur.

709

6. Turan Ovas nsanlar Bilim; maddeler, eyalar ve olaylar arasndaki ilikileri, gzlem, lm ve deneylerden elde edilen verilerle, bilinenlerden de yararlanarak, akl ve mantk yolu ile ortaya karmaktr. Bu ilikiler iin elde gzlem, lm ve deney yok ise; yalnz bilinenler ile akl ve mantktan yararlanlarak maddeler ve olaylar arasndaki ilikiler hakknda ortaya atlan veya ne srlen bir varsaym, bir felsefe olarak kabul edilir. Ciddi bir varsaym veya felsefi dnce, bilim adamlarnca zerinde ciddi aratrmalar yaplmas gereken konular gndeme getirir, onlara yol gsterir. Bunun iin felsefe, bilimsel aratrmalarn kayna ve itici gcdr. Turan Ovasnda tarih ncesi alarda yaam ve ileri bir medeniyet dzeyine erimi insan topluluklarnn varl hakknda baz kalntlar mevcut ise de bilimsel nitelikli herhangi bir veri, ayrntl bir arkeolojik alma henz elde mevcut deildir. Ancak yerkrenin bereketli altn kua iinde bulunan, insan ve dier canl trleri iin en uygun paleocorafik artlara sahip olan bu yrenin, gelimemi insan topluluklarnn yaam olduu bir arazi paras olarak kalm olmasn da akl ve mantk kabul etmemektedir. Bereketli Altn Kuak zerinde bulunan dier yrelerdeki gibi, Turan Ovasnda da tarih ncesinde ileri derecede medeniyetler kurmu olan insan topluluklarnn yaam olmas gerekir. Eer yle ise, onlarn kurmu olduklar medeniyetlere ve yerleim merkezlerine ait kalntlar kum ynlar altnda gml kald iin henz kefedilmemilerdir. O zaman felsefi bir yaklamla denilebilir ki, Bereketli Altn Kuak zerindeki dier yrelerde olduu gibi Turan Ovasnda da Younger Dryas buzul dneminin sonundan itibaren (M.. 11.500) tarih ncesindeki alarda insan topluluklar yaam ve benzer dzeyde medeniyetler kurmulardr. Biraz daha ileri gidilerek denilebilir ki, bu dnemde Turan Ovas, zellikle Hazar ve Aral Gl sahilleri, insan ve btn canl trleri iin mutluluk iinde birlikte yaanan bir yurt olmutur. Mini-Ice Age buzul dnemiyle birlikte (M.. 6.200-5.800) blgede felket rzgrlar esmeye balamtr. Bir zamanlar sahil kenarndaki o gzelim balar, baheler, tarlalar, iftlikler ve yerleim yerleri yava yava kum ynlaryla rtlmeye balamtr. lleme Mini-Ice Ageden sonra hzlanm ve daha geni alanlara yaylmtr. Siz o alarda bu corafyada yaayan byke bir ailenin reisi olsaydnz, ne yapardnz? Herhalde byk kum frtnalar karsnda mevcut yurdunuzu koruyamayacanz anlar; tatlsuyu bulunan, ok uzak olmayan, daha gvenli yerlere g ederdiniz. Herhalde onlar da yle dnm ve yle yapmlardr. Tatlsuya ve verimli topraa sahip en elverili yerler byk nehirlerin deltalar olmalyd. Nitekim tarih ncesindeki pek ok medeniyetler Nil, Mezopotamya, nds gibi vadilerde kurulmutu. Turan Ovasnda kum frtnasndan kaan bu insanlara (birinci byk g) kucak aabilecek 4 nemli nehir az, delta bulunmaktayd. Bunlar Amu Derya azndaki Harezm, Sir-i Derya azndaki Kzlorda, Hazar Denizi sahilinde eski Amu Derya azndaki Uzboy ile Utrek blgeleriydi. kinci yerleim yerleri olarak bu blgelere yerleen insanlarn daha kalabalk topluluklar oluturarak kk kyler kurmu olmalar; ilk tarm ve hayvanclk faaliyetlerinin de bu dnemde balam olmas gerekir. Kedi, kpek, sr bu dnemde ehliletirilmitir. Arpa, buday, avdar yetitirmek iin mevsimlere gre rejim

710

deiiklii gsteren nehirleri, sulama kanallar ve gletlerle slah etmeyi ve kontrol altna almay bu dnemde renmilerdir. Ancak buzul dnemlerinden uzaklatka havalar daha ok snmakta, kuraklk daha ok artmakta, akarsular azalmakta, kum frtnalar llemeyi yaygnlatrmakta, insanlarn deltalardaki ikinci yerleim merkezlerini de tehdit etmeye balamaktadr. Doal afetler ve zor artlar altnda yaam mcadelesi veren bu insanlar, bir yandan doaya kar nlem almada epeyce bilgi ve beceri sahibi olmular, dier yandan da doaya kar gelinemeyeceini renmilerdir. Kuraklktan, llemeden ve ar scaklardan bunalmaya balayan bu insanlar iin, M.. 4000 ve 5000li yllarda artk nc yerleim merkezlerine doru ikinci byk glerini yapmalar kanlmaz olmutur. Turan Ovas insanlar nc yerleim yerleri olarak gneydeki ve doudaki yksek dalarn eteklerinde, havas serin ve yal, sular bol ve berrak, topraklar verimli ve lleme tehlikesinden uzak, kenarlarnda otlaklar bol, yaz-k sular kesilmeyen nehir yataklarnn kenarlarnda kurmulardr. Birinci yerleim yerleri olan gl kenarnda ve ikinci yerleim yerleri olan deltalarda edinmi olduklar deneyimlerden de yararlanarak buralardaki nc yerleim yerlerini bir byk ky veya kk kasaba eklinde daha toplu ve daha byk lekte yapmlardr. Tarmsal faaliyetlerinde srn ve eein gcnden byk lde yararlanmaktadrlar. Dnyada ilk defa at ehliletiren insanlar olarak byk bir tama ve ulatrma olanana kavumulardr. Bu dnemde, insanlarn toplumsal faaliyetleri olduka gelimi, komu ehir ve lkelerle ticari ilikiler kurulmaya balanm olmas gerekir. At srtndaki bu insanlar iin dnyalar kk gelmeye balam, onlar sayesinde dalar fethedilmeye, dalar tesi lkelere ulalmaya balanmtr. Havalar sndka havas serin, suyu bol ve berrak olan, bol otlu ve verimli yaylalara doru at srtnda g ederek, oralarda yeni yerleim merkezleri kurmu olabilirler. rnein, Hindu-ku dalarnn kuzeyindeki tarih ncesine ait kalntlarn sahipleri bu insanlarn hemehrileri veya akrabalar olmaldr. Bu son yerleim yerlerinde insanlar daha gvenli, daha huzurlu ve daha mutlu olmulardr. Bu nedenle bu kasabalardan balayarak byye byye gnmze kadar gelinmitir. Gnmzdeki baehirler ile dier byk ehirler bu nc yerleim yerlerinin yaknnda veya stnde kurulmulardr. Bunlardan bazlar olarak, Akabat, Merv, Buhara, Semerkant, Duanbe, Takent, Andican, Namangan, imkent, Trkistan, Cambul (Taraz), Bikek ve Almat saylabilir. Acaba Turan Ovas insanlarnn, kum tufanndan nceki ve sonraki hayat tarzlarn, yaam biimlerini merak eden yok mudur? Acaba bu insanlar kendi atalar olarak kabullenen ve bu nedenle kklerini merak eden ada topluluklar yok mudur? Elbette vardr, ancak bu topluluklarn gnmzdeki ekonomik, teknolojik ve bilimsel gleri byle aratrmalar tek balarna yrtebilecek dzeyde deildir. Bu nedenle, maalesef, bu tr aratrmalarn yaplmas, bu insanlarla genetik ve kltrel ilikileri olmayan Hint-Avrupa devletlerinden ve bilim adamlarndan beklenecektir. O zaman da bu insanlarn ne srecekleri kendi dnce ve grlerine uygun felsefe ve yorumlarn etkisi altnda kalnacaktr. Bu da hi yoktan daha iyidir, diyerek kabul edilecektir.

711

7. BMAC - Anav (Annau) (Trkmenistan) Medeniyeti Raphael Pumpelly isimli Amerikal bir jeolog 19. yzyln ikinci yarsnda, in ve Moolistan dahil, Orta Asyada 70 yl kadar gezmi, bu ktann jeolojik ve jeomorfolojik haritalarn kartm, yerbilimleriyle ilgili pek ok gzlemlerde bulunmutur. Btn bu almalarn iki ciltlik bir kitap halinde 1908 ylnda yaymlayan Pumbelly, insanolunun ilk tarmsal faaliyetleriyle ilgili olarak Tatlgl Teorisi (Oasis Theory= Vh Teorisi) diye bir teoriyi ortaya atmtr (Pumpelly, 1908; Ryan ve Pitman, 1998de). Pumpelly, insanolunun ilk tarmsal faaliyetlerinin oasis veya vh diye anlan, (tarafmdan Tatlgl diye Trkeletirilmi olan) byk tatl su birikintileri etrafnda gelimi olabileceini ne srmtr. Son buzul ann sonlarna doru, Orta Asyada olduka kurak bir iklim hkm srmekteydi. Ona gre, ta devri insanlarnn bu kurak iklim blgesinde yaamlarn srdrebilmek iin, vahi hayvanlar ve bitkilerle birlikte, byk tatlsu glleri etrafnda toplanm olmalar gerekirdi. Nitekim ayn gerekeyle Ryan ve Pitman (1998), insanlarn ve hayvanlarn Karadeniz tatlsu gl etrafnda toplanm olabileceklerini iddia etmektedirler. Bir araya gelerek kalabalklam olan bu insanlar buralarda byke kyler kurmulardr. Topluluun besin ihtiyacn daha kolay karlayabilmek iin ok nemli bir kltrel evrim gerekletirilerek baz bitkiler ve hayvanlar evcilletirilmitir. Buday ve arpa evcilletirilmi ilk tahl rnleri; koyun ve keivs. evcilletirilmi ilk hayvan trleri olmalyd. Pumpelli, son olarak 1904 ylnda Trkmenistann bugnk bakenti Akaabat yaknndaki baz harabelerde, buradaki insanlarn tahl retmi olduklarnn iaretlerini bulmutu. O zamanlarda muhtemelen Hazar-Aral tatlsu glnn gneydou sahilleri Akaabata kadar uzanmaktayd. lk defa Pumpelly tarafndan 1904 ylnda ortaya atlan Tatlsu teorisi daha sonra, Avrupada geni arkeolojik almalarda bulunan bir ngiliz arkeolog olan Gordon Childe tarafndan gelitirilmitir. Childeye gre tarmdaki bu gelimeler, insanolunun parazitlikten kurtulup doayla ortaklk kurarak retken hale geiinin ilk evrimidir. Childeye gre tahl iftilii ve hayvanclk ilk defa Orta Asyada gerekletirilmi ve daha sonra Karadeniz sahillerinden Avrupaya gemitir. Ona gre, Avrupadaki ilk evcil koyun tr (Ovis vignei) Trkistan (Trkmenistan-?) ve Afganistandan gelmitir (Ryan ve Pitman, 1998den). Daha sonraki zamanlarda Asya, Sovyetler Birlii hegemonyas altna girmi olduundan bu konudaki almalar Bat Dnyasna yanstlmamtr. Souk savan sona ermesiyle birlikte Batdaki bilim adamlar Bamsz Devletler Topluluu bilim adamlar ile birlikte ortak almalara ynelmilerdir. Bunlardan gzel bir rnei aada greceiz. 13/05/2001 tarihli New York Times gazetesinde yer alan bir makaleye gre, Rus ve Amerikan arkeologlar bugnk Trkmenistan ve zbekistanda, zamanmzdan 4.000 yl nce yaam bir medeniyetin kalntlarn bulmulardr. Aadaki bilgiler bu makaleden alnmtr. Aratrmay yrten arkeologlara gre, bu blgedeki insanlar, bir Tatlgl (oasis) evresinde kerpiten yaplm binalardan

712

ve koruganlardan oluan yerleim merkezleri kurmulardr. Bu medeniyetin insanlar koyun ve kei beslemiler, kanallarla sulamal ziraat yapmlar, tarlalarda buday ve arpa yetitirmilerdir. Onlarn bronz baltalar, mkemmel seramikleri, mermer ve kemik oymalar, altn ve deerli talardan ss eyalar varm. Elit snfa mensup insanlarn mezarlarna lks ziynetler ve eyalar brakmlardr. Pensilvanya niversitesi Eski Asya Dilleri uzman Prof. Dr. H. Maire gre blgede yeni kefedilen bu yksek medeniyet; Eski a Asyasnn kltr ve ticaret al-veri yolu zerindeki ok byk bir boluu veya yokluu tam olarak doldurmutur. Bu bulula eskiden sanld gibi, Asya halknn M.. 4000 yllarnda birbirlerinden ve dnyann dier yerlerinden kopuk, ayrk (izole) halklar olmad ortaya kmtr. Yeni kefedilmi olan bu medeniyete ait, batda Annaudan douda zbekistana, hatta Afganistann kuzeyine kadar uzanan Kara Kum l boyunca, dzinelerce yerleim harabeleri bulunmutur. Bu saha 300-400 mil uzunluunda ve 50 mil kadar geniliindedir. Bu insanlarn kim olduklar, nereden geldikleri ve kendilerine ne isim verdikleri henz bilinmemektedir. Bu nedenle arkeologlar bu medeniyete bulunduu blgeleri dikkate alarak Bacteria Margiana Archaeology Complex ismini vermiler ve ksa olarak bu kelimelerin ba harflerini alarak BMAC (Bimak okunur) ismini vermilerdir. Harabeler kumlarla rtldkten ok sonra, M.. 2. ile M.S. 16. asrlar arasnda, in ile Akdeniz lkelerini birbirlerine balayan adna efsanevi pek Yolu denilen kervan yollar bu yreden gemitir. Muhtemelen bu ipek yolu Bronz anda da hizmet vermiti. BMAC medeniyeti tarafndan korunan ve desteklenen eski pek Yolu zerindeki bu tatlgl evresinde yer alan istasyonlar, yolcular iin birer dinlenme ve stok yenileme olana salamaktayd. Moskova Arkeoloji Enstitsnde alan Dr. Victor Sarianidi pek ok harabede belirgin bir arkeolojik dzen kefetmitir. Her yerleim mahallindeki binalar; sanki tek bir mimarn deseninden km gibidir. En byk binalar birer byk apartman kompleksi gibi ina edilmilerdir. Her biri bir futbol sahasndan daha geni bir alan igal eden bu komplekslerin iinde onlarca ve onlarca odalar bulunmaktadr. Bu komplekslerin bazlar ykseklii 2,5 metreye yaklaan birka kerpi tula duvarla evrilmitir. Bu duvarlarn gerisinde ise geni tarm tarlalar uzanmaktayd. imdi Trkmenistan ve zbekistan snrlar iinde kalan bu blgede, Sovyet arkeologlar son birka on yldan beri sessizce bilimsel aratrmalar yapmakta idiler. Gn na kavuturduklar eserler, bu yrelerde yaayan insanlarn sosyal ve ekonomik gelimelerle yksek bir medeniyet dzeyine eritiklerini gstermekteydi. Byle bir medeniyet iin tek eksik grnen husus, bu medeniyete zg bir rakam ve yaz sisteminin varlna ait belgelerin henz bulunamam olmasyd. Souk savan sona ermesiyle, Amerikal arkeologlar da blgedeki Rus meslektalarnn almalarna katldlar. 1990larda Dr. Hiebert kaz almalarn derinletirerek daha alttaki seviyelere, dolaysyla daha eski yerleimlere doru ilerletti. Bunun mkfatn da 2000 yl Haziran aynda Trkmenistann bakenti Akaabatn 8 mil uzanda ran snr yaknnda bulunan Annauda, ynetim binas olduu sanlan bir binann odalarndan birinin altn eerken elde etti. Orada 2,5

713

santimetre geniliinde zerine semboller ve yazlar kaznm parlak ve siyah bir kmr paras (oltu ta) gibi bir ta buldu. Arkeologlar, bunun bir mhr olduuna; genellikle eski alardaki ticari eya kutularnn iindeki maln cinsini ve bu maln sahibini belirtmek iin kullanldna inanmaktadrlar. Ayn yerde kutularn ve paketlerin azlarn mhrlemek iin kullanlan ok miktarda mhr kili paralar bulunmutur. Bu eyalarla birlikte bulunan odun kmr paralarnn radyometrik ya tayini M.. 2300 yln vermitir. Bu ortak alma sonucunda aratrmaclar, bu medeniyetin sahiplerinin M.. 2300 yllarna doru yazy veya deneme niteliindeki bir n yazy (proto-writing) kefetmi olduklarn ifade etmektedirler. Amerikallarn radyometrik ya tayinine gre BMAC kltr M.. 2200den balayarak M.. 1800-1700 yllarna kadar devam etmitir. Bu tarihlemeler Ruslarnkine gre yaklak 500 yl eskiye gitmektedir. Bu aratrmalara katlan Pensilvanya niversitesi profesrlerinden Dr. Fredrik T. Hiebert, Zamanmzn yeni politik dzeni nedeniyle, eski a tarih kitaplarn yeniden yazyoruz beyannda bulunmutur. Dr. Hiebert, zellikle zerine krmz renkli 4-5 sembol veya harf kaznm kk bir ta parasn ve kefinin nemini dil ve arkeoloji zerine dzenlenen bir konferansta kamu oyuna aklamtr. Bu yaz sitili, o alardaki hibir yaz sistemine benzemiyordu. Dier bilim adamlar da bu yaznn adalar olan Mezopotamya, ran ve Inds vadisindekilere benzemedii konusunda birlemilerdir. Baz bilim adamlar bu iaretlerin haberlemeye yarayan bir yaz tr olduu konusunda kesin bir kanya sahip olmakla birlikte, henz komularnkilere gre tam gelimemi olduunu ifade etmilerdir. Pensilvanya niversitesi Eski Asya Dilleri uzman Prof. Victor H. Maire gre, bulunan tan zerindeki sembollerin muhakkak bir yaz olmas gerekiyor. Maire gre, bu semboller bir piktograf (resim yazs) olmayp, iyice soyutlam bir yaz trdr. Maire gre, bu semboller in yazs deildir, ayrca in yazs bu tatan yzlerce yl sonra gelimitir. O ekiller Mezopotamya veya eski Elam yazsna da benzemiyor. Pensilvanyada nds arkeoloji uzman olan Dr. G.L. Possehle gre ta, bir nds mhrne benzemiyor; ancak zerindeki sembollerden yalnz birisi nds yaz sistemine benzemektedir. Dr. Hiebert; bu yaznn, bu insanlar tarafndan kefedilmi orijinal bir yaz tr m, yoksa komularnn icat ettikleri yaz trlerinden ilham alarak kendilerine gre uyarlamaya altklar bir yaz tr m? olduu konusunda henz emin olmadn beyan etmitir. Ona gre bu yaz sisteminde kelime veya kelimelerden nce gelen bir n-ek bulunmaktadr. ki yl nce, St. Petersburg Arkeoloji Enstitsnden Dr. I.S. Klochkov, BMAC halknn yazy kefetmi olabileceklerine ait baz bulgulardan bahsetmitir. Bu ve dier Rus bilim adamlar da BMAC kltrne ait insanlarn kil ve mlekler zerine yazy andran semboller kullandklarn ifade etmilerdir. Akademisyenler, BMAC kltr insanlarnn nereden geldikleri, dnemlerinde ne gibi etkinliklerde bulunduklar ve sonra onlara ne olduu gibi konular merak etmektedirler. Dr. Hiebert,

714

bu medeniyetin ran-Trkmenistan snr boyunca uzanan da eteklerinde Annau yaknnda domu olabileceini, zira bu yrelerde eski yerleim merkezlerine rastlanldn ifade etmektedir. Dr. Sarianidi, bu medeniyetin kknn Trkiyeye kadar uzandn iddia etmektedir. Baz bilim adamlar ise bu insanlarn kuzeyden gelmi olabileceklerine iaret etmektedirler. BMAC medeniyetinin k de bir sr gibidir. Harwarddan Dr. Lamberg-Karlovsky Mimari stilleri, duvarlarla evrilmi muhteem binalar birka yz yl iinde ortadan kaybolmutur. Lks eya ve malzemeler yaplmaz olmu ve herey klmtr. Belki insanlar tekrar kk yerleim birimlerine, kylerine geri dnmlerdir veya dier medeniyetlerce absorbe edilmilerdir. diyor. Sonu ne olursa olsun arkeologlarn son yllara kadar hi ummadklar bu yerde, bir zamanlar byk bir medeniyet domu; sonra yok olurken arkalarnda byk kerpi bina kompleksleri ile kk ta paralar zerine ilenmi yaz sembolleri brakmtr. 8. Sonu ve neriler nsanlk tarihini inceleyenler, 20. yzyln balarna kadar medeniyetlerin balangc olarak Eski Yunan Medeniyetini gstermekteydiler. 20. yzyln balarndan itibaren Smer ve Babil tabletlerinin tasnif edilerek okunmaya balamasyla gzler Mezopotamyaya evrilmitir. Artk gnmzde btn bilim adamlarnca dnya medeniyetlerinin beii denilince Mezopotamya ve zellikle Smerler akla gelmektedir. imdi konumuzla ilgili olarak n Smerlerin kkenine gelelim. Smerler balangta bulunduklar lkeye dardan g etmi yabanclardr. Zira bu insanlarn ne yerli halkla ne de komu lke insanlaryla herhangi bir kltrel ve dil balar yoktur. Bu insanlarn dil ynnden Ural-Altay dil ailesinin bir mensubu olduu, zellikle Trke ile pekok ortak ynleri bulunduu btn bilim adamlarnca ifade edilmektedir. Hatta baz bilim adamlarnca bu insanlarn Hazar Denizi blgesinden g etmi olduklar ifade edilmektedir. Bugne kadar elde edilen bilgiler nda hibir bilim adam aksine bir gr belirtemediine ve mevcut veriler bu insanlarn kkenini Turan Ovasna doru ynlendirdiine gre daha ne beklenilmektedir. Niin bu insanlara hala nereden geldikleri bilinmeyen Kimsesizlerin Halk (=Nobodys people) denilmektedir Bu insanlarn Turan Ovasndaki lk Trklerden kopup gelmi gmenler olduunu kabul ederek, onlarn kklerinin aratrlmas gerekmez mi? Onlarn kklerine ait kalntlar Turan Ovasndaki birinci yerleim merkezleri olan tatlsu gl kenarlarnda bulmak ok zordur, belki de imkanszdr. nk oralardaki kalntlarn ilkel adrlar veya sazlardan yaplm kk kulbeler eklinde olmas gerekir. Byk nehirlerin deltalarndaki ikinci yerleim merkezlerinde kurmu olduklar yaplar ise basit bir ka evden oluan kk kyler eklinde olmaldr. Bunlarn byk bir ksm ya tamamyla yok olmu veya kum ve balk altna gmlmlerdir. Ancak bunlar bir ans eseri olarak bulmak mmkn olabilir. Byk nehir yataklarnn kenarnda, da eteklerinde kurmu olduklar nc yerleim yerleri gelimi byk kyler ve zamanla byyen ehirler eklinde kurulmulardr. Kum frtnalarndan ve sel basknlarndan daha az etkilenmi olacaklar iin bunlar bulma ans olduka fazladr. Bu gibi yerlerin tespitinde blgenin uydulardan

715

ekilmi grntlerinin uzaktan alglama (remote sensing) yntemi ile incelenmesini neriyorum. Bu yntem ile ok geni bir alan kapsayan Orta Asyann Kuvaterner Dnemine ait paleocorafik evrimi daha abuk, daha ucuz ve daha salkl bir ekilde taranabilecek; bu gne kadar hi dikkati ekmemi eski yerleim yerlerinin izlerine rastlamak mmkn olabilecektir. Gerek uzaktan alglama yntemi ile yeni bulunabilecek, gerekse bilindii halde henz yeterince incelenmemi kalntlarn n incelemesi, kalntllarn bulunduu lkenin arkeologlar tarafndan yaplmal; bu n inceleme sonucunda nemli grnenlerin derinlemesine ve genilemesine daha ayrntl olarak incelenebilmesi iin Trk Dnyasnn ve uluslararas kurulularn maddi, teknolojik ve bilimsel destei aranmaldr. Bu ve benzeri almalar yapld takdirde, Smerlerin kkenlerine ait izlerin, Orta Asyada zellikle Turan Ovasndaki kalntlarda bulunabileceine inanyorum.

The Encyclopedia Americana, International Edition, V.1, s. 252, 1982. Pumpelly, 1908: Ryan William and Pitman Walter, (2000)den alnmtr; Noahs Flood: The New Scientific Discoveries About the Event That Changed History; Published by Simon and Schuster, New York, s.319. Ryan William and Pitman Walter, (2000) Noahs Flood: The New Scientific Discoveries About the Event That Changed History; Published by Simon and Schuster, New York, s.319. New York Times Gazetesinin 13.05.2001 tarihli saysnda yaynlanan makale.

716

Orta Asya'nn Tarih ncesi: Alt, Orta ve st Yontma Ta a / Prof. Dr. Leonid B. Vishnyatsky [s.486-493]
Rusya Bilimler Akademisi Kltr Tarihi Enstits / Rusya Corafik Snrlar veYerleimlerin Dalm Aratrlan blge; batda Hazar Denizinden douda Tiyen-ana, kuzeyde rti Nehri ve Gney Ural yamalarndan, gneyde Pamirler ve Kopet Dana kadar uzanan alanlar kaplamaktadr. Buras, ok deiken doal iklim koullarn olduu muazzam bir alandr ve onun farkl blgeleri, farkl jeolojik ve evresel tarihlere sahiptir. Genel olarak, Orta Asyann Ge Senozoik Dnemi, palinolojik renk skalasnda ak bir ekilde gsterilen, iklimin artan kurakl ile karakterize edilir. Ayn zamanda, hem Pleistosen hem Holosen devirler, ilk insanlar iin yeterince uygun olan nispeten daha nemli dnemlere tanklk etmilerdir. Holosenin varl, maaralar ve ak hava yerleimlerini, ilik yerleri (deiik sreli ve maksatl) ve atlyeleri kapsayan birok Yontma Ta a sitleriyle belgelenmektedir. Bu oluumlarn bazlar, sadece tek tip ta aletler verirken, dierleri ise on binlerce etkili buluntularla bilinirler. Sitlerin ou, blgenin gneydousundaki dalk blmnde younlar (Pamirler ve Tiyenan), fakat ayn zamanda bat ve kuzeydeki llk alanlarda da Yontma Ta a sitlerinin kesin izleri vardr (figr 1). Aada, ksaca ok nemli malzemeleri tanmladm ve blgenin ilk yerleimcileri ile onlarn kltrleri hakknda bize anlatlanlar dikkate aldm. Alt Yontma Ta a ve Blgede lk Yerleimler Orta Asyann en eski yerleimi, Gney Tacikistandaki Kuldaradr.1 Sitin arkeolojik kolleksiyonu byk deildir (yass ve yuvarms akllardan yaplma 40 tane kk ve kaba alet), fakat Tacik kntsnn esiz tabakalam ve iyi allm ls depolarnda derince gmlm paleosoller 1211 ile (eski zaman koloidal eriyikleri, .n.), bu buluntularn birliktelii, onlarn kronolojisinin kurulmas iin gzel bir frsat salar. Kuldara, kesin olarak Alt Pleistosenin sonuna tarihlenebilir (yaklak gnmzden 800-850.000 yl ncesi), bunun anlam, blgede ilk insan 800.000 yl ncesinde grnmtr. Eldeki veriler nda bu tarih, Asyadaki en eski arkeolojik sitlerin kronolojisi iin olduka mantkl grnr. in, Endonezya, Hindistan ve Pakistandan elde edilen hominid kemikleri ve szde aletler iin 1.5 milyon yl ncesinden daha eski ve hatta 2 milyon yl ncesi olarak iddia edilen tarihler, bir zaman kontrolne dayanmamasna ramen, en azndan Alt Pleistosenin sonu iin az da olsa bir phe vardr. Gney ve Dou Asya, imdiden bir ya da daha fazla insan etkileimine tanklk eder. Kuldarann, blgenin tek Alt Pleistosen siti olduu grlr. 600.000 yldan daha eski olabilecek Tacik kntsnn 9-8 paleosollarndan elde edilen tek izole buluntular, Kuldara ile Karatau 1, Lakhuti, Obi-Mazar, vd. gibi Orta Pleistosenin ikinci yarsna ya da ortasna tarihlenen buluntu topluluklar arasndaki boluu doldurur. Bu buluntu topluluklar, Dou Asya ve Kta Hindistann kuzeyinde bulunanlara benzer, kaba yonga aletler ve kyclarn (figr 2) olduu yontuk akl

717

endstrilerini verirler. Bir dier ok nemli Alt Yontma Ta a siti, deniz seviyesinden yaklak 2000 m. ykseklikteki Soh nehri vadisinde bulunan, Krgzistandaki Sel-Ungur maarasdr.2 Faunal malzemeyle birlikte palinolojik veriler, st kltrel tabaka zerindeki kattan alnan bir traverten rnek zerine elde edilmi G.. 126.000 5000 (LU-936) veren bir Uranyum-Toryum yayla btnyle uyuan Yontma Ta a tabakalar iin Orta Pleistosen a iaret eder. Ta aletler ve hayvan kemiklerine ilaveten maara dolgular, baz insan ve insan olduu varsaylan kalntlar da ierir: Diler, bir kol kemii paras ve artkafa kemii olabilecek bir para. Bu buluntular alan paleoantropologlar, Sel-Ungur hominidlerini, baz gelimi zelliklere sahip olan Homo erectusun, rnek olarak gsterilebilecek yerel zellemi bir tr olarak dnrler.3 Aletler; kyclar, basit dz ya da dbkey kenar kazyclar, ontuklu ve dilemeli aletleri, dzeltili yongalar ve paralarn kapsar. Ayrca, en azndan biri tanmlanabilmitir. Sel-Unguru ortaya karan uzmanlar, endstriyi Alyen olarak kabul etme eilimindedirler, ama bir yandan gerek el baltalarnn yokluu ve te yandan Tacik kntsnn yontuk akl buluntu topluluklar ile ak benzerliklerinin varl gznne alndnda, byle bir tanmlama eletiriler karsnda ok zayf kalr. Sel-Unguru, Orta Asyann Alt Yontma Ta ann yontuk akl endstrileri snfna atfetmek iin, daha iyi sebepler olduu tartlabilinir.4 Daha ok Ge Alyene atfedilen ve Alt Yontma Ta ana ait olduu dnlen sitlerin bir ka, Orta Asyann bat ve kuzeyinde, Trkmenistann ve Kazakistann kurak steplerinde ve llerinde kefedilmitir. Yandaca (Bat Trkmenistan), Esen (Karakalpakistan), Mugocary, Vinevka (her ikisi de Kuzey Kazakistandadr) ve baz teki yerlerden elde edilen koleksiyonlar, gerek el baltalarn da ieren ok sayda ve farkl iki yzden allm formlar kapsar (figr 3). Maalesef, bunlarn tamam yzey buluntulardr ve onlarn jeolojik ya tatmin edici bir biimde saptanamaz. Bir yandan yontuk akl endstrilerinin corafi dalm, te yandan el baltas buluntu topluluklar (fig. 4), bir Dou-Bat kartlnn varln gstermesi asndan ilgintir.5 Bilinen tm elbaltalar, batda ve kuzeydedir ama ekirdek ve yonga endstrileri gneydouda younlarken, elbaltalar gneydouda neredeyse hi yoktur. Bu fenomenin mmkn olabilecek yorumlarndan biri, Orta Asyann bat ve kuzey ksmlarnda, aslnda Kafkasyadan (ki burada elbaltal zengin Alyen endstriler bilinmektedir) gelen hominidler tarafndan yerleilmiken, Orta Asyann gney dou ksmlarnn ilk yerleimcilerinin ise, Dou Asyadan (yontuk akl endstrileri baskndr) gelmi olabilecekleridir. Yine de, ekolojik yorum, eit bir olasl gsterir: ekirdek ve yonga endstrilerinin neredeyse yalnz dalk alanlarla ve elbaltalarnn ise ovalarla ilikili olduu iaret edilmektedir. Orta Yontma Ta a Bu evreye atfedilen sitlerin ou, nispeten ge grlmektedir, buna ramen, bu varsaymn temel olarak, tipolojik grlere dayandrld ve bundan baka sadece ok nadir olarak, stratigrafik gzlemler ve mutlak yalandrmalarla desteklenebildii vurgulanmaldr. Tacikistandaki Huci ve OgziKiikin ve zbekistandaki Obi-Rahmatn Orta Yontma Ta a buluntu topluluklarndan elde edilen

718

radyokarbon tarihleri, onlarn yalarnn yaklak 40.0005000 yl nce civarnda olabileceini gstermektedir.6 Yine de, baz sitler, erken st Pleistosen ve hatta Orta Pleistosen yal olabilirler. Her eyden nce, bu durum, uzun sreli bir kltrel katlamn kefedildii, zbekistandaki Kulbulak iin mmkn olabilir. Orta Asyann ou Orta Yontma Ta a sitleri, Musteriyen olarak tanmlanabilinir. Bunlar, maaralar (Obi-Rahmat, Hocakent, Ogzi-Kiik, Teikta, vb.) ya da ak hava yerleimleri (Kuci, Kuturbulak, Zirabulak, vb.), i yerleri ya da atlyeler olsalar da, bu yerleimler, olduka benzer envanterlere sahiptir.7 Bu envanterler, kk disk biimli (merkezcil) ve geni tek platform ya da iki kutuplu ekirdeklerle, nispeten geni dzenli tamalk serisi ile (dilgiler ve dilgimsi yongalar), eitli kenar kazyc kombinasyonu ile (bir kural olarak ikili ve yneenleri ieren) ve byk bir koleksiyon iinde bulunan ve her zaman mekik aletlerin (limaces) de ilave edildii dzeltili ularla karakterize edilirler (figr 5). Elbaltalarnn, yaprak biimli ularn ve dier iki yzeyli aletlerin tmden ya da hemen hemen yokluu da nemli bir noktadr. Farkl buluntu topluluklar arasndaki benzerlik, eer alet retiminde kullanlan hammaddenin deikenlii olmazsa, tamamyla ortaya koyulur. rnein, byk bir olaslkla hammaddenin deikenlii yznden, Kuturbulakta (zbekistan) yontuk akl aletler boldur ve Kara-Burada (Tacikistan) baskndr ve yine ayn sebepten dolay, Kos kurgan 1in (Gney Kazakistan) Musteriyen yaps, temel olarak kk boyutlu objelerden oluur. Bazen, ayn koleksiyondan gelen farkl hammaddelerden yaplm buluntu topluluklar, farkl sitlerden gelen buluntu topluluklarna gre daha az benzerlik gsterebilir. ki yzeyli aletler (kk bir el baltas ve baz yaprak biimli ular ieren) ve dilemeli aletlerin youn olduu Kulbulak endstrisi, kendi zgnl ierisinde arpcdr (figr 6). Dilemeli aletlerin younluu (en azndan ksmen) kltrel olmayan faktrleri yanstma olaslna sahip iken, byle bir yorum, iki yzeyli aletlerin varlna cevap veremez. Dier Orta Asya sitlerinin ounun tersine, Kulbulakn sakinleri, teknik becerilerinin gereklemesi iin daha uygun frsatlar salayabilecek yksek kaliteli akmaktalarna ulaabilme ansna sahiptiler, ancak bunun, sadece sitin zelliinin bir sebebi olup olmayaca phelidir. Uzun bir aratrma tarihine ramen, bu sit hemen hemen tm yaklamlar iinde (kronolojik, fonksiyonel, kltrel) hl bir bilmece olarak kalr ve Orta Asyann Yontma Ta a iindeki yeri ak deildir. Komu blgelerin Orta Yontma Ta a endstrileri ile Orta Asya Musteriyeni

karlatrldnda, kuzey ve gneyle yakn benzerliklerin ok nadir oluu ya da olmamas, bat ve douyla byle benzerliklerin varl gzlemlenir. Ak olan u ki, Dou Avrupann gney ksmnn Mikokiyen endstrisi (Ilskaya ve Suhaya Meetkada olduu gibi), ayn Dou Asyann ada endstrilerine grnte olduka benzeyen Hindistan ve Pakistann Orta Ta anda olduu gibi ok farkl grnr, Gney ve Dou Asya malzemeleri hakknda iyi bir bilgiye sahip olan, Boriskovsky,8 birok kereler, Musteriyen teriminin, Hindistann Orta Ta a endstrilerine uymadn iaret etmitir, nk bu endstrilerde, dzeltili ular ve mekik aletler (limaces) eksiktir ya da ok azdr; bunlar, tipik olmayan kenar kazyclara sahiptir (bunlarn ou, yine de, dzeltili yongalar olarak isimlendirilir, nk dzelti kenarn eklini deitirmez ama onun doal kenarlarn izler), bunun

719

yannda, bu endstriler, sk sk yongalardan ok yass ve doal paralar zerine yaplan aletleri ve bunlara benzer aletleri ierir. Tm bu zellikler, Pakistandaki Sangao maarasnn, Penjabn ge Soaniann, Racastan ve Orta Hindistandan elde edilen malzemelerin ve belki de hl ok az bilinen Afganistan Orta Yontma Ta a envanterlerinin tipik ve benzer karakterleridir.9 Birok adan, Gney Asyann Orta Yontma Ta andan farkllklar olsa da, Orta Asyann Mousteriyeni, Orta Dounun tahminen ada endstrileri ile ok fazla ortak zelliklere sahiptir. Bu ilk kez, yarm yzyldan daha fazla bir zaman nce, Okladnikov tarafndan iaret edilmiti ve o zamandan beri toplanan veriler, onun tahmininin doru olduunu ortaya koymutur. Benzerlikler, sitlerin topografyalarnda, faunal buluntu topluluklarnn kompozisyonunda ve ta endstrilerinin karakterinde ortaya kyor. Her iki blgedeki ou Musteriyen siti, deniz seviyesinden 1200-1400 m. ykseklikte yer alr ve onlarn faunalar, ounlukla ya yabani kei ya da yabani koyun veya her ikisiyle baskn olmutur. Bu sitleri terk eden hominidlerin, ayn tr Homo neanderthalensis olduklarna dair az da olsa kukular vardr. Neanderthal kemik kalntlar, hem Orta Douda (Iraktaki anidar maaras) hem de Orta Asyada (zbekistandaki Teik-Ta maaras) bulunmutur. Her iki blgenin ta endstrileri: Dilgi ynelimli fakat hala Orta Yontma Ta a teknolojili budamal faetal paralarn varlyla; nemli derecede ekirdek redksiyonu ve aletin yeniden keskinletirilmesiyle (bir ya da iki istisna ile); elbaltalarnn tmden dier iki yzeyli aletlerin tmden ya da tme yakn yokluu ile; ikili ve yneen tipleri fakat seyrek olarak da yatay ya da Quina kazyclar ieren eitli kenar kazyclarn ezamanl varl ile; ok sayda dzeltili ular ile (uzun olanlar da kapsayan); mekik aletlerin varl ile ve st Yontma Ta a alet tiplerinin nadirlii ile karakterizedir. Douya doru, Orta Asyadakilere ok benzer bir Musteriyen, Altay Dalarnda ok iyi bilinmektedir10 Altay endstrilerinin ou, Zagros dalarndan Pamir ve Tiyen-an dalarnn yamalarna kadar uzanan genel eilimin devaml olduunu gsterir. Eer biz: 1) Orta Asya Musteriyen sitleri iin nispeten ge bir zamann olasln; 2) Neandertallerle (anidar ve Taik-Tataki) olan ilikilerini; 3) Bu endstriden gelimi olabilecek herhangi bir ak ncelinin Orta Asyada tmden yokluunu ve 4) Zagros-Torosun, Kafkas tesi ve Altaylarn ta buluntu topluluklarnn benzerliini gz nnde bulunduracak olursak, o zaman u hipotezleri formle edebilmemiz olasdr. Birinci olarak, hem Zagros hem de Trans Hazar Musteriyen sitlerinin, Bat Asyadan douya doru hareket eden Neandertaller tarafndan igal edildiini ileri srmek olasdr.11 kinci olarak, bu hareket, ya baarl bir adaptasyondan kaynaklanan bir yaylmdr (bu, byk ihtimalle, tm eldeki tarihlerin, bir olaslk olarak, ok gen olduunu ima etmektedir) ya da dier yaylmc topluluklarn, tahminen ada insanlarn basks altnda zorunlu bir geriye ekiliidir. Sahip olunacak yeni ve olduka gvenilir tarihler elde edilene kadar, bu hipotezleri zmlemek mmkn grnmemektedir. st Yontma Ta a Blgenin tmnde, u anda, st Yontma Ta a buluntu topluluklarn veren bir dzineden

720

fazla yerleim yeri yoktur. Bu durum, Son Buzul ann (yaklak 20.000 yl nce) sert iklim koullar ya da ilgili an jeolojik dolgularnn yetersizlii veya Orta Asyann birok ksmnn yetersiz aratrlmas nedeniyledir. st Yontma Ta a sitlerinin birka, Zerafan havzasndan bilinmektedir. Bunlarn en nemlisi, zbekistanda Semerkandn snrlar iinde yer almaktadr.12 Sit, 1939dan beri aratrlmaktadr ve kazlarla ortaya kartlan tm alan, 1000 m2 civarndadr. Kltrel kalntlar, amasiyab deresinin sa kys zerindeki iki terasn dolgularna birikmitir. Youn yerleimin ste doru olan yedi seviyesi ayrt edilebilmektedir, bu seviyelerin her biri, ta aletler, kemik krklar, kmr ve a boyas paralar ile dolmu birka cebi ierir. 3000den fazla kemik ve kemik paralar tanmlanabilmitir. Bunlarn yars attr ve bunu Pleistosen eei ile yaban srlar izler. Semerkandda bulunan ve anatomik olarak modern insanlara atfedilen insan kemiklerinin kkeni biraz net deildir ve onlarn Yontma Ta a sedimanlaryla olan ilikileri sorundur. Ta envanterler, ok zengin (binlerce para), eitli ve zgndr (figr 7). ekirdeklerin ou, ounlukla bir ya da iki vurma dzlemine ve srasyla tek ynl ya da iki kutuplu, paralel negatif izlerine sahip olan kk akllardr. Tek yzl disk biimli ekirdekler de mevcuttur. Baz formlar kama biimli ekirdeklere benzer olmalarna ramen, gerek prizmatik ekirdekler yoktur. Dilgiler ok deildir ve onlarn ou youn bir ekilde dzeltilenmilerdir. Deiik tiplerdeki nkazyclar, yaygn alet tipidir. gren kenarlar hafif dbkey olan olduka kk yongalar zerine yaplm kenar kazyclar, yatk yneen kenar kazyclar ve keski biimli aletler de yaygndr. Ayrca, alet takmlar, delicileri, dzeltili dilgicikleri, takalem yzeyli objeleri, yontuk akl (kyclar/kyc aletler) aletleri ve entik yapmak iin kullanlan ya da rs olarak tanmlanan objeleri kapsar. Sitin her iki kltrel eilimi ve kronolojik durumu, henz kesinlememitir. Bu tahminin yanl olma olasl olsa bile, geleneksel bir ekilde, arkeolojik buluntu topluluunun tek ve trde olduu dnlmektedir. Benim gr amdan, Semerkandn, zaman iinde geni bir alana yaylm (Orta Pleistosenden st Pleistosenin sonuna kadar) mesleki olaylarn yeniden ele alnn gstermesi ve farkl kltrel geleneklerle ilikili olmas yadsnamaz.13 st Yontma Ta a tabakal dier bir sit, Fergana kntsnn (zbekistan) kuzeyinde, Kuzey-Bat Tiyen andan bilinmektedir. Bu sit, bu metinde daha nce Orta Yontma Ta a ile ilikili olduu sylenen Kulbulaktr. st Yontma Ta a, Kulbulak katlamnn st blmnden gelen malzemeler ile tanmlanmaktadr. Prizmatik ekirdekler ve eitli nkazyclarn, Orta Yontma Ta a tabakalarnda bulunan ontuklu/dilemeli aletler (saysal olarak baskn olan) ve kenar kazyclar gibi karakteristik alet tipleri ile bir arada bulunmas, burada anlmaya deerdir. Karasu (Valihanovun) siti, Kazakistanda imkentin yaklak 140 km. kuzeyinde bulunan Arstand Nehrinin yksek ksmlarnn sa tarafnda bulunmaktadr.14 Sitin kltrel tabakalar, nc nehir sekisinin kumlu topraklaryla (loam: iinde organik maddeler olan kum ve kil karmnn meydana getirdii gevek yapl toprak, .n.) ilikilidir ve ta aletler, hayvan kalntlar ve ocak yerlerinin izlerini ierir. Hayvan kalntlar iinde at boldur ve bunu bizon, antilop ve kzl geyik izler.

721

Mevcut palinolojik veriler, iinde kltr kalntlar veren dolgularn olumaya balad dnem iin, stepik iklim koullarnn olduunu da gsterir. Son zamanlarda, G.. 24.8001100 yllarn veren radyokarbon ya, stteki kltrel tabaka iin rapor edilmektedir.15 Ta aletler, yaplm yaklak 6000 paray kapsar. Tm tabakalardan elde edilen ekirdekler ve yongalarn, Orta Yontma Ta a olduu dnlmektedir (ok az dilgi, ok az ya da tamamen olmayan prizmatik ekirdekler), fakat dzeltili aletlerin zellikleri, bunun bir st Yontma Ta a endstrisi olduuna phe brakmaz. nkazyclar, aletlerin yarsndan ounu oluturur, olduka simetriktir ve zenli bir ekilde dilgimsi yongalarn ve dilgilerin zerine yaplm dzeltili aletlerdir. Alet takmnn geri kalan, takalemler, dzeltili yongalar ve nadir olarak kenar kazyclar ve ulardan olumaktadr. sfara nehrindeki (Tacikistan) Hoca-Gor sitinden elde edilen malzemenin byk bir ksmnn, st Yontma Ta ann son safhasna tarihlendiine inanlmaktadr. Buluntularn bir ksm yzeyden, geri kalan da kazlardan gelmitir. Kazlarda bulunan aletler, en st sekide sonradan depoland dnlen soluk sar renkli bir kum tabakasyla ilikilidir. Ta aletler, prizmatik ekirdekleri, dilgileri, ok sayda dilgi zerine yaplm nkazyclar (ikili olanlarn da bulunduu), delicileri ve dzeltili dilgicikleri kapsar. Okladnikov ve Ranov, Kuzey Afrikann Capsian (Kobis, Tunus) endstrileri arasnda bu buluntu topluluuna benzerlikler olup olmadn aratrmlardr. Ge st Yontma Ta ana tarihlenebilecek birden ok buluntu topluluu, Tacikistandaki ugnounun 1. tabakasdr. Koleksiyonda, dilgicikler ve geni dilgiler, eitli nkazyclar, baz Gravette ularna benzeyenleri de ieren eitli u tipleri, deliciler, dzeltili dilgiler vs. nemli yer tutarlar. Grld gibi, Musteriyenden farkl olarak, Orta Asyann az bilinen st Yontma Ta a endstrileri, ok eitlidir. Tipoloji temelinde, ayn gruba eletirilebilecek iki yerleim yerinin bile olmad grlr. Yine de, Karasu, Semerkand ve Kulbulakn st Yontma Ta a tabakalarnda, kayda deer yaygn bir zellik vardr: st Yontma Ta a unsurlar olduka az gelimi olarak kalmken, kendi tipolojileri ve teknolojileri iinde gze arpan Orta Yontma Ta a unsurlar daha aklda kalcdr. Bu st Yontma Ta a endstrileri iinde Orta Yontma Ta a unsurlarnn kalma srar, onlarn yerel kklerini gsterebilir, ama bu olasl destekleyecek yeterli kant yoktur. Endstrilerin farkllna ramen, onlarn komu blgelerde benzerlerinin de olduunu gstermez. Ne Orinyasiyen benzeri zelikleri ile Zagrosun Baradostu16 ne de dzeltili dilgiler ve omurgal nkazyclarla stn olan ve dilgi ynelimli bir teknolojiyle karakterize edilmi olan KaraKamarin (Kuzey Afganistan) 3. tabakas17 ve ne de Ak-Kupruk kltr (Afganistan), Orta Asyada bulunanlara benzer buluntu topluluklar vermez. Sadece Bat ve Kuzey Sibiryann, Kazakistann dou ksmndaki endstrilerle benzerliinin aratrlmas bir mit oluturmaktadr, fakat hl, Kuzey Sibirya tam olarak allp yaynlana kadar byle bir benzerliin olduunu sylemek mmkn olmayacaktr.

722

Ranov V. A., E. Carbonell, E., X. P. Rodriguez. 1995. Kuldara: Afro-Asyatik kontekste

Orta Asyada En Erken nsan Yerleimi//Current Anthropology (Gnmz Antropolojisi). say. 36. No 3. s. 337-346. 2 Islamov U. I. 1990. Selungur, Orta Asyann Alt Yontma Ta ann Yeni Bir Yerleim

Yeri//LAnthropologie (Antropoloji). C. 94. s. 675-688. (Franszca). 3 Islamov U. I., A. A. Zubov, V. M. Kharitonov. 1988. Fergana Vadisinde Bulunan Sel-Ungur

Yontma Ta a Yerleim Yeri.//Voprosy Antropologii (Antropoloji Sorunlar). say. 80. s. 48 (Rusa). 4 Vishnyatsky L. B. 1989. Movius Kuram ve Sovyet Orta Asyann Yontma Ta a

(Trkmenistanda baz son dnem buluntularna zel referanslarla birlikte)//Journal of Central Asia (Orta Asya Dergisi). C. 12 No. 1. s. 31. (ngilizce). Davis R. S. & V. A. Ranov. 1999. Orta Asyann Yontma Ta anda son dnem almalar//Evolutionary Anthropology (Evrimsel Antropoloji). cilt. 7. say 5. s. 190 (ngilizce). 5 Vishnyatsky L. B. 1989. Movius Kuram ve Sovyet Orta Asyann Yontma Ta a

(Trkmenistanda Baz Son Dnem Buluntularna zel Referanslarla Birlikte)//Journal of Central Asia (Orta Asya Dergisi). C. 12 No. 1. s. 21-50. (ngilizce). 6 Derevianko A. P., U. I. Islamov, V. T. Petrin, R. H. Suleimanov, K. Alimov, K. A. Krahmal,

I. N. Fedeneva, A. N. Zenin, A. I. Krivoshapkin, A. A. Anoikin. 1998. 1998de Obi-Rakhmat Barnak Yerleimindeki almalar (zbekistan Cumhuriyeti)//Sibirya ve Yakn Blgelerin Arkeoloji, Etnografi ve Antropoloji Sorunlar. Novosibirsk: Arkeoloji ve Etnografi Enstits. s. 37-45 (Rusa). Ranov V. A. & S. A. Laukhin. 2000. Dou Akdenizden Sibiryaya Orta Yontma Ta a nsannn G Yolu zerinde Bir Yerleim//Priroda (Doa). No. 9. s. 52-60 (Rusa). 7 Vishnyatsky L. B. 1999. Orta Asyann Yontma Ta a//Journal of World Prehistory

(Dnya Tarih ncesi Dergisi). Say. 13. No 1. s. 69-122. 8 (Rusa). 9 Davis R. S. 1978. Yontma Ta a//Allchin F. R. & N. Hammond (yayma hazrlayan). Boriskovsky P. I. 1971. Gney ve Gneydou Asyann Eski Ta a. Leningrad: Nauka

Afganistann Arkeolojisi. Londra: Academic Press. s. 74. 10 (Rusa). 11 Ranov V. A. 1990. Mousteryen Kltrn Dou Snr zerine//Chronosratigraphia Paleolita Derevianko, A. P. & S. V. Markin 1992. Altay Dalarnn Mousteryeni. Novosibirsk: Nauka

723

Severnoi, Tsentralnoi i Vostochnoi Azii i Ameriki (Kuzey, Orta ve Dou Asyann ve Amerikann Kronostratigrafik Yontma Ta a). Novosibirsk: Nauka. s. 262-268 (Rusa). 12 Djurakulov M. D. 1987. Samarkandskaya Yerleim Yeri. Takent: Fan (Rusa). Korobkova G. F. & M. D. Djurakulov. 2000. Orta Asyada st Yontma Ta ana Model Olarak Samarkandskaya Yerleimi//Stratum. No. 1. s. 385-462 (Rusa). 13 Davis R. S. & V. A. Ranov. 1999. Orta Asyann Yontma Ta anda son dnem

almalar//Evolutionary Anthropology (Evrimsel Antropoloji). cilt. 7. say 5. s. 191 (ngilizce). 14 Taimagambetov Zh. K. 1990. Ch. Valikhanov Yontma Ta a Yerleim Yeri. Alma-Ata:

Nauka (Rusa). 15 Taimagambetov Zh. K. & B. Zh. Aubekerov. Kazakistann st Yontma Ta a//Voprosy

Arkheologii Zapadnogo Kazakhstana. Samara: Samara Universitesi, 1996, s. 24 (Rusa). 16 Olszewski D. I., and H. L. Dibble. 1994. Zagros Aurignayonu//Current Anthropology

(Gnmz Antropolojisi). say. 35. No. 1. s. 68-75. 17 Davis R. S. 1978. Yontma Ta a//Allchin F. R. & N. Hammond (yayma hazrlayan).

Afganistann Arkeolojisi. Londra: Academic Press. s. 53.

Boriskovsky P. I. 1971. Gney ve Gneydou Asyann Eski Ta a. Leningrad: Nauka (Rusa). Davis R. S. 1978. Yontma Ta a//Allchin F. R. & N. Hammond (yayma hazrlayan). Afganistann Arkeolojisi. Londra: Academic Press. s. 37-70. Davis R. S. & V. A. Ranov. 1999. Orta Asyann Yontma Ta anda Son Dnem almalar//Evolutionary Anthropology (Evrimsel Antropoloji). cilt. 7. sayi 5. s. 186-193 (ngilizce). Derevianko, A. P. & S. V. Markin 1992. Altay Dalarnn Mousteryeni. Novosibirsk: Nauka (Rusa). Derevianko A. P., U. I. Islamov, V. T. Petrin, R. H. Suleimanov, K. Alimov, K. A. Krahmal, I. N. Fedeneva, A. N. Zenin, A. I. Krivoshapkin, A. A. Anoikin. 1998. 1998de Obi-Rakhmat Barnak Yerleimindeki almalar (zbekistan Cumhuriyeti)//Sibirya ve Yakn Blgelerin Arkeoloji, Etnografi ve Antropoloji Sorunlar. Novosibirsk: Arkeoloji ve Etnografi Enstits. s. 37-45 (Rusa). Djurakulov M. D. 1987. Samarkandskaya Yerleim Yeri. Takent: Fan (Rusa). Islamov U. I. 1990. Selungur, Orta Asyann Alt Yontma Ta ann Yeni Bir Yerleim

724

Yeri//LAnthropologie (Antropoloji). C. 94. s. 675-688. (Franszca). Islamov U. I., A. A. Zubov, V. M. Kharitonov. 1988. Fergana vadisinde Bulunan Sel-Ungur Yontma Ta a Yerleim Yeri. //Voprosy Antropologii (Antropoloji Sorunlar). say. 80. s. 38-49 (Rusa). Korobkova G. F. & M. D. Djurakulov. 2000. Orta Asyada st Yontma Ta ana Model Olarak Samarkandskaya Yerleimi//Stratum. No. 1. s. 385-462 (Rusa). Olszewski D. I. and H. L. Dibble. 1994. Zagros Aurignayonu//Current Anthropology (Gnmz Antropolojisi). say. 35. No. 1. s. 68-75. Ranov V. A. 1990. Mousteryen Kltrn Dou Snr zerine//Chronosratigraphia Paleolita Severnoi, Tsentralnoi i Vostochnoi Azii i Ameriki (Kuzey, Orta ve Dou Asyann ve Amerikann Kronostratigrafik Yontma Ta a). Novosibirsk: Nauka. s. 262-268 (Rusa). Ranov V. A., E. Carbonell, E., X. P. Rodriguez. 1995. Kuldara: Afro-Asyatik kontekste Orta Asyada En Erken nsan Yerleimi//Current Anthropology (Gnmz Antropolojisi). say. 36. No 3. s. 337-346. Ranov V. A. & S. A. Laukhin. 2000. Dou Akdenizden Sibiryaya Orta Yontma Ta a nsannn G Yolu zerinde Bir Yerleim//Priroda (Doa). No. 9. s. 52-60 (Rusa). Velichko A. A., H. A. Arslanov, S. A. Gerasimova, U. I. Islamov, K. V. Kremenetsky, A. K. Markova, V. P. Udartsev, N. I. Chikolini. 1990. Erken Yontma Ta a Maara Yerleimi SelUngurun, Sovyet Orta Asyas, Stratigrafisi ve Paleoekolojisi//Chronosratigraphia Paleolita Severnoi, Tsentralnoi i Vostochnoi Azii i Ameriki (Kuzey, Orta ve Dou Asyann ve Amerikann Kronostratigrafik Yontma Ta a). Novosibirsk: Nauka. s. 76-79 (Rusa). Taimagambetov Zh. K. 1990. Ch. Valikhanov Yontma Ta a Yerleim Yeri. Alma-Ata: Nauka (Rusa). Taimagambetov Zh. K. & B. Zh. Aubekerov. Kazakistann st Yontma Ta a//Voprosy Arkheologii Zapadnogo Kazakhstana. Samara: Samara Universitesi. s. 23-29 (Rusa). Vishnyatsky L. B. 1989. Movius Kuram ve Sovyet Orta Asyann Yontma Ta a (Trkmenistanda baz son dnem buluntularna zel referanslarla birlikte)//Journal of Central Asia (Orta Asya Dergisi). C. 12 No. 1. s. 21-50. (ngilizce). Vishnyatsky L. B. 1999. Orta Asyann Yontma Ta a//Journal of World Prehistory (Dnya Tarih ncesi Dergisi). Say. 13. No 1. s. 69-122.

725

 Asya'da Milattan nceki Binylda Trklerin Atalarna Atfedilen Kltrler / Prof. Dr. Emel Esin [s.494-517]

Umm Mlhazalar Trkistann kalbinde, bugnk Kazakistann bakenti Alma-atann dousunda, Esik (veya Issk) ay kylarnda, M.. V.-IV. yzyllardan bir mezarda, Kk-Trk (Gktrk) harflerinin arkaik bir ekli ile, Trke sanlan bir yaz bulunmutur.1 Bu keyfiyet, Trk tarihinin sandmzdan daha ok kadm devirlerde balam olduu imknn ortaya kard. Bylece, Trk kltr tarihinin balangcn bulmak iin Esik devresine ve Eurasiada ilk yerleik kltrlerin bitip, atl oban yar-gebeleri kltrnn balad devir saylan M.. IX.-VIII. yzyllara kadar geri gitmemiz gerekiyor. Fakat derhal itirf edelim ki, erken devirlerdeki aratrmalarmz phelerden r kalamayacaktr. Yazl veskalar olmayan mezarlarda, Trklerin atalarn dier ilk atl gebelerden ayrt etmek, antropoloji nda dahi kolay deildir, nk M.. bin ylda bile, Asya gebeleri birbiri ile ok kark rklardan mteekkil bulunuyorlard. Bugnk durumda, antropologlar, arkeologlar ve madd kltr tarihileri geni izgiler ile yle bir levha izmektedirler.2 Dou Asyada bugnk Moollar, Tibetliler ve Tunguzlara benzeyen ve bu sebepten Mongoloid diyeceimiz, ksa boylu, kuvvetli yapl, kimisi geni, dierleri dar yzl, ezike burunlu, ekik gzl, az kll, kselie mtemayil boylar yayordu. Fakat Mongoloidler daha M..ki bin ylda, batda, Kama kylarna kadar ilerlemilerdi (Ananin kltr mensuplar, bkz. Bl. 1/5). En kuzey blgelerde, bugnk Eskimolara benzeyen, Mongoloid vechede, fakat Mongoloidlerden daha uzun bal bir rk yayordu. Bugnk Avrupallara benzedikleri iin Europeoid diyeceimiz, bugnk Europeoidlerden daha geni yzl, fakat onlar gibi uzun bal, uzun boylu, sarn bir rkn merkezi Sibiryada Kem (Yenisey) ve Erti (rti) rmaklar kylar idi. Kem blgesinde, M.. 2000-1200 yllar arasnda uzanan Afanasiev ve Andronov kltrleri bu rka mensup boylarca vcuda getirilmiti. Bunlarn daha Mongoloid Doulu rklarla karmasndan meydana gelen Karasuk kltrne (M.. 1200-700) mensup boylarn, tarihi Trklerden Krgz ve Kk-Trklerin atalar arasnda olduu bugn galip gelen grtr. Kuzeydouda, mmsil, fakat daha geni bal bir rk, Baykal gl evresine, ve bugnk Dou Trkistan ile inin kuzeyine kadar uzanyordu. Tarih Trklerden Uygurlar gibi muhtelif boylarn bunlardan tredii zannedilmektedir. Dou blgesinde Europeoid rk, daha geni bal bir veche alyor ve Mongoloidler ile karyordu. Orta Asyann Bat ve gney blgelerinde ise Smerlilere ve Dravidoidlere (bugnk Dravid dillerini konuanlara) benzeyen ve Moorcrofta gre bazs Mongoloid olan insanlar yaamakta iken, milattan nceki binyln banda, ranl-hindli boylar, Orta Asyaya yaylm ve eski milletlerin yerini almlard. Bugnk ranllara benzedikleri iin ranoid diyeceimiz tipte insanlar, Persepolis kabartmalarnda, ksa boylu, badem gzl, byk gaga burunlu, ok kll, kvrck sakall, ve renkli tasvirlerde ise siyah sal olarak gzkmektedir. Tarih Trk devrinden yan Trke yazlarn kt alardaki mezarlarda, yukarda anlatlan tiplerin balcalarnn, muhtelif derecelerde birbirlerine kark olarak, temsil edilmekte olduu, Ginzburg ve Trifonov tarafndan ifade edilmektedir.

726

Kltr bakmndan, birbiri ile ok karan ve ayn tarz hayat sren atl oban ve avc gebelerin, rklar ne olursa olsun, benzer eserleri vard. Gebe hayata uygun ve tamas kolay eya vcuda getiriliyordu. Krkten, deriden, keeden, ynden rtler ve kyafetler; ata binmee yarayan, akr, izme, mintan, kaftan, brk gibi elbiseler ve onlarn tezyinat; kemer ve at koumu tokalar, insanlarn ve adrlarn zerinde tand kagnlar; adr takmlar ve silahlar gibi. Gebeler silahlar arasnda bilhassa ok ve yay kullanmakta mhir idiler. Nitekim, inlilerin Mao-tun dedii ve adnn Bagatur olduu anlalan Hun hkmdar, M.. 177de Yay eken milletlerin hepsini birletirdim demekte idi (de Groot, 1, 76). Okuluu bu Asya gebeleri gelitirmiti. Btn Eurasia gebeleri, inlilerin king-lo, Herodotosun akinakes diye muharref ekilde kaydettii kl ve kamalar kullanyorlard.3 Shiratori king-lo kelimesinin Trke kltan muharref olduunu sanmakta idi. Pulleyblanka nazaran akinakes kelimesinin asl belki rn dillerden gelmiti. Egamiye gre akinakesin asl Trke kgrak idi (iki yan keskin dz kama). Biz de bu kelimeyi kullanacaz. Asya gebelerinin ou bir sava tanrsna tapmakta idiler ve bunun maden iiliini, silahlar icat ettii sanlarak, kl gibi silahlar bu mabudun timsli addedilmekte idi. Eurasia ilk gebelerinin sanat, hams slpta idi. Hayatlar sava ve avclkla geen gebe sanatkrlar, bu konulardaki sahneleri, edebiyatta destan slbu denecek bir tarzda, plastik sanatlarda da tasvr ediyorlard. oban ve avc olarak, hayvanlar yakndan tanyor ve mahretle resmedebiliyorlard. slplar realist (gereki) olmakla beraber, naturalist (tabata yakn) deildi, nk, heyecanl olaylar anlatrken, mbalaal ifadelere kaymakta, ekilleri tabat dnda grnlere sokmakta idiler. Gebe slbuna realist-expressionist (gereki, fakat mbalaal) denmektedir. Asyada zamanmza kadar yaayan destanlardan bazsnn, bu arada Dede Korkut menkbelerinin, ok eski olduu kabul edilirse, bu destanlarn tasvirlerin ilk gebelerin sanat eserlerinde grmek mmkndr. Gebelerin eserlerinde, M.. bin ylda yaam erleri (eski Trkede kahraman), bunlarn kemer ve ayna gibi belki rtbe iaretlerini, alplik destanlarn, av srasnda vurulan hayvann kurban ve ongun mhiyeti ald sahneleri grmekteyiz. Ongun, kurban, veya totem (ata sanlan ongun) mhiyetindeki hayvanlar, her yerde aa yukar ayn cinsten, at, geyik, da keisi, boa, kaplan, kurt, su kuu, yrtc ku gibi motiflerdi. Bazen, belki gebelerin din inanlarndan dolay, zoomorfik motifler, efsanev bir vecheye brnerek, hayal, muhtelit azl mahlklar ortaya kyordu. Baz motiflere verilen heraldik (ongun ile ilgili), veya totemik (ata saylan ongun ile alkal) manlarn bir netcesi olarak, bunlar boy veya ahs damgas olan bir piktogram (bastletirilmi resim), daha sonra fonogram (bir ses ifde eden piktogram), hatta yaz harfi ekline girebiliyordu.4 Mesel, Mannay-ool, Kk-Trk Kagan sllesinin damgas olan da keisi piktogramnn M.. VIII. yzyl sralarndaki motiflere kadar geri gittii kanatindedir. Zuev, Kk-Trk Kagan soyunun atlarna vurulan ku eklindeki damgay bir totemik menkbeye balar. Rudenko, bir eklin basitletirilmesi ve tahrfini, gebelerin kulland sanat tekniklerinin de bir icb sayar. Renkli keelerin bir levha tekli iin birbirine eklenmesinde, halclkta, tahta, veya maden sanatlarnda, motifleri en karakteristik hatlarna ve geni izgilere irc ile basitletirmek gerektiine dikkati eker. Her halde, bastletirme

727

ameliyyesi bir adm daha ileri giderse, kendi-kendine piktogram, ideogram ve daha sonra, fonogram mhiyetinde harf ortaya kyordu. Hatta Aristov, Orkun ve Kiseleve gre Kk-Trk fonogramlar ve harfleri ok kadm devirlerde damgalardan gelimiti. lk Eurasia gebelerinin inanlar ve kosmoloji bakmndan, yerleik muhtlerle de kltr alveriinde olduklarnda phe yoktur. lk Eurasia gebeleri bulunduklar yerleik evrelerden tematik, ikonografik (konu ve tasvrler ile ilgili) teknik, hatta bir az da stilistik (slp ile ilgili) ilhmlar da alyorlard. Mesel, ine yakn olanlar maden dkme sanatnn (Kgarnin tabri ile koyma tekniinin) Shang ve Chou muhtlerinde M..ki bin yllarda bile gelimi bulunan inceliklerini; hayvan ba eklinde kabzas bulunmakla tebrz eden, yataan gibi eri kamalar, sapsz maden aynalar reniyorlard. Tezynt ve ikonografi bakmndan inliler, bugnk Kuzey inde yaayan gebeler ve bu meynda Trklerin de katks ile, kintn mansn izha alan bir kosmolojik sistem ve ideogramlar (bir mefhm ifde eden ekiller) ile piktogramlar ict etmilerdi. Hatta kosmik tasavvurlar, tek ve ift izgiler ve noktalar gibi iretler ile ifde eden, incede kua, Trke de ise rk denen bir kriptografi (gizli yaz) bile gelitirilmiti. Baka-baka mahluklarn azlarndan mteekkil, tabat d bir yapma tasavvur olan ekiller de dnlmt (Tao-tieh denen, inin kuzeyindeki gebelerin sava tanrsnn kesik ban tasvr eden maske ile Kuei denen erken in ejderi gibi). inde erken ada, ekser drt keli ekiller alan bu remzlerin hussiyetleri, belki yalnz slp bakmndan, belki de mefhm nitelii ile, Douda yaayan gebeler arasnda yaygn bulunuyordu. Yakn Dou snrlarndaki Eurasia gebeleri ise, Elam, Asr, Keyler devri Fars ve Yunan sanatlarnn, tabata yakn ve seyyl slbunun czibesini duyuyorlard. Yakn Douda, muhtelif azl, yapma ekiller bile, tabi uzuvlardan mteekkil oluyordu. Karadenizin kuzey kylarnda, Yunan-Skit sanatkrlarnn maden yontma ve kalp akma tekniklerinde eritikleri olgunluk, gebe ustalara ilhm veriyordu. Eurasia gebelerinin, Douda Sar Denizden, Batda Etil boyuna ve Akdenize varan gleri ile, uzak kutuplardaki in ve Yakn Dou yerleik medeniyetleri, birbirinin ayr slplarndan haberdr olabiliyorlard. Asya atl oban gebelerine yukarda kullanlan yar-gebe adnn verilmesine balca sebep, bunlarn muayyen yazlk ve klk yerler arasnda g etmeleri ve trbe ile kaleler gibi yaplar in etmeleri idi. Yar-gebelerin yaplarnn en basti, otagn yan ortasnda ocak ve tepesinde baca (tgnk) vazfesini gren delikli bir kubbe olan adrn kerek takldi idi.5 otagn takldi, aatan ve balktan veya tatan olabiliyordu; keli veya yuvarlak planda bir mesnet zerine kurulmu bulunabiliyordu. Bunun yuvarlak planda olanna Trke teirmi tam (deirmi yap) deniyordu. Balk ile tahkm edilmi otag eklinde aatan yapya, da rlm dallardan mteekkil otaga verilen kerek ad teml ediliyordu. Bugnk Altun-y (Altay) Trkleri otaga benzeyen ktkten yapya yurt demektedir. Modern arkeologlarm dilinde otaga benzeyen yapnn ad Trk odas dr. Bylece otag, takldi oda ve her ikisinin merkezinde yer alan ocak arasndaki balar belirmektedir. Souk iklmlerde tab ekilde kullanlan ocak, Asyada, boy timsli idi ve din bir man da

728

tard.6 Douda,7 sava tanrs ibdeti ile ilgili bir mhiyet alan maden iilii ynleri de, ocak banda yaplyordu. Ocak tanrs ve tanrasna kurban ve sa (sa) ile tkk (arap dkmek) eklinde hediyeler de arz ediliyordu. Ocan etrafndaki meknn kosmografik man almas, kubbenin ge tebhi, drt yn ve kap eii tanrlarna taplmas gibi detler, in kaynaklarnda, kadm Chou (M.. 1059-249) devrine izfe edilir (Choularn ekser boylarnn Trk olduu Eberhard tarafndan gsterilmitir). Fakat otaga benzer yaplan btn Asyada yaygn idi.8 Erken Ta devrinde ve daha sonra, Aral glnn batsndan Sibiryaya ve Orta Asyaya, Ge Ta devrinden itibren de henz inlilememi bulunan ve o devirde Asya gebelerinin Doudaki vatan olan bugnk Kuzey ine kadar, otaga benzer yaplar mevcuttu. Asya gebelerinin, M..ki bin ylda, surlar iinde yerleme blgeleri de olduu aada anlatlacaktr.9 Yazl kaytlarda Mlttan nceki bin yldaki Trkleri aramaa balaynca, btn Eurasiada, Dou Avrupadan (Yayk rma), Kuzey ine kadar, Trkler ile ilgili rivyetler, tahmnler, ve hatt, Esikteki gibi, Trke olabilecek yazlar ile karlamaktayz. Tarih devirde Trk olarak bilinen boylardan bazlar hakknda ise, M.. II. M.S. III. yzyllara ait in kaynaklarnda, bilgilere rastlanmakdadr.10 Bu boylarn balcalar unlard: inlilerin Ti veya Tik dedii, inin kuzeybatsnda yaayan ve inli olmayan boylarn ad, de Groota gre, Trkden muharref idi. Tilerin al rengi ile tavsf edilen bir kolundan indikleri in kaynaklarnda rivyet olunan, inlilerin Ting-ling dedii boylar da, bugnk aratrclarn ou tarafndan Trk saylmaktadr. Ting-linglerin ve onlarla yaayan, tarih devirde Trk olarak ortaya kan Krgzlarn aslen Avrupallardan olup sonradan Trkletii hakknda, bu yzyl banda ileri srlen nazariye, hlen ispt olunamam bir iddia olarak tavsf edilmektedir. Mld IV. yzylda tarih sahnesine Trk boylar olarak giren, inlilerin Tie-le ve Kao-che (yksek tekerlekli kagnlarn shipleri) dedii boylar in tarihleri Ting-linglerin ahfd olarak tantmaktadr. Ting-ling, Tie-le ve Kao-cheler, Eurasia gebe dnyasnn Avrupa ksmnda ve belki Skitlerde de grlen bir gelenek zere, adrlarn kagnlar stne kurarak, g ederler idi. Pruek ve Hamilton11 Ti ve Ting-ling kagnlar zerinde durmutur. Prueke gre inde mlttan nce mevcut iki tekerlekli ve emsiyeli sava kagnlarn da, inliler deil, Ti muhtinden gelen arabaclar kullanrd. Demek ki belki Tiler de, Ting-ling ve Tie-le gibi, kagnl boylardan idiler. Hamilton ise, Ting-linglerin kagnlarnn drt tekerlekli olup, tekerleklerinin de ok parmakl bulunduunu in kaynaklarndan istihrt etmektedir. Egami, Kao-che adnn Trke Karl (Kagn)nn karl olabileceini sanmaktadr. Pulleyblank ve Hamilton, Ting-ling adn, Trke tekerlek mansna gelen Tgrg veya Tegregden muharref sanmaktadrlar. Prof. MasaoMorinin ltfen bildirdiine gre Japon limleri ise, muhtemelen Ting-ling adn ve muhakkak olarak Tie-le ismini Trk (Trk)ten muharref addetmektedirler. Bazlar, ince Tie-le ismini tarih Trk boylarndan Tlisin adndan muharref bilmektedir. Dierleri Tu-linin Tlisden muharref olup, Tlisin Tie-le ile ilgisi olmadn ileri srmektedirler. Gumilev, Tie-le adn bugnk Altay Trklerinden Teleutlerin ismine balamaktadr. Bu fikir ihtilf karsnda, biz Ting-ling-Tie-le-Kaoche boylarndan, Kagnl ad altnda bahsetmeyi uygun bulduk. Kagnl boylar arasnda yer alan veya almayan, fakat tarih devirde Trk olarak ortaya kacak boylardan Mlttan nceki kaynaklarda ad geen, baka balca boylar unlar idi: Uygurlar; ala at yetitiren ve belki Ala-yondlular ile kark

729

olan Basmllar; inlilerin Kiu-she dedii ve Kpaklar olduu sanlan boylar; Clausonun Ouzlar sand, inlilerin Wu-huan dedii boylar; inlilerin Ken-kuan gibi okunan bir ad verdii ve asl isimleri Krkun olduu sanlan eski Krgzlar. Eski Krgzlar ekser Ting-ling boylar ile beraber yaamakta idiler. Eski Krgzlara Hakas dendii hakknda da bir kayt vardr. Kk-Trk kitbelerinde Kegeres denen boyun aslen Trk veya sonradan Trklemi bulunan atalar da Trklerle ilgili eski boylardan idiler. Mlttan nceki Asya boylarndan, Dou Hunlarnn (Hsiung-nu) Trk olduundan phe etmeyenler yannda, onlar Trk saymayanlar ve sonradan Trkletiklerini sananlar da mevcuttur. Mlttan nceki bin yln sonunda ve muhtemelen daha nce, sz geen boylarn yayl balca koldan ibretti: Bat, Kuzey, Dou boylar. a) Bat boylar Isk-klden (43K, 76D) batya, Wu-sun ili Fargna ve Kegeres boylarnn merkezi saylan Takent ve Samarkanttan (40K, 62 il 72D) kuzeye ve kuzey-batya giden blgede yaamakta idiler. Bir tahmne gre merkezleri Talas rma vadisi (43K, 71D) idi. Kgar, Trklerin en eski vatann, ZulWarneyn devrinde, u (unun Trkesi) rma vadisi olarak gsterir (42-45K, 70-75D). En eski kaynaklara gre Krgzlar ile baz Ting-lingler mlttan nceki son yzyllarda Bat Trkistann kuzey blgesinde bulunuyorlard. Kpak olduklar sanlan Kiu-shelerin de Bat Sibiryada bulunduklar imkn zerinde duranlar vardr. Fakat ekser aratrclar Kiu-shey Altay blgesinde sanmaktadrlar. Mlttan nce 176 ve 43 yllarna ait kaytlara gre, Uygurlar da Batda bulunuyorlard. Bu Uygurlar, Isk-kln (43K, 76D) gneyindeki, inlilerin Wu-sun dedii kavmin kuzeyinde, idiler. Yan Isk-kln kuzeyinden Ila vadisi, Tarbagatay dalar ve Altay dalarna kadar uzanan blgede bulunuyorlard. Clausona gre Ouzlar olan, inlilerin Wu-huan dedii boy, mlttan nce III. yzylda, (Baykal evresinde olduklarn aada greceimiz) kuzeyli Ting-linglerin gney-batsnda ve (Isk-kl cenbundaki) Wu-sunlarn iml-dousunda yan tken ile Altay dalar tarafnda idiler. b) Kadm Trklerin Kuzey boylar, erken kaynaklara gre, Baykal gl (53K, 109D) ve Orkun vadisinden Batya ve gney batya, tken-y (Hangay) dalar ve Kem vadisine (Yenisey) uzanyorlard. Bu grup iinde en eski kaynaklarda Ting-ling ve Basml boylar, M.S. III. yzyl kaynaklarnda ise Uygurlar, ve Krgzlar da yer almaktadr. Mld 375 kaynanda, Ting-ling, Tiele ve Kao-che (Kagnl) boylar beraber Orkun blgesinde yaamakta idiler. Dou Hunlar (Hsiungnu), Kuzeyli Ting-linglerin gneyinde idiler. c) Kagnl boylar ile bunlardan saylan Uygurlar ile onlarla birlikte yaayan Krgzlarn nc bir merkezi de Douda idi. Trke Teri-ta denen iki dadan biri olup, Ak-tag ad da verilen Dou Tien-shann (34-44K, 86-93D) gney eteklerinde, bugnk Dou Trkistann Ham (eski Trke Kaml, hlen Kamul) blgesinde, mlt sralarnda, Tie-le boylarnn yaadklar bilinmektedir. M.. 58 sralarnda, Dou Hunlarnn Batya ilerlemesinden kaan Krgzlar, Douya g etmi ve onlar da Hamnn batsna gelmilerdi. Krgzlar, Ham ve Bar-kl mntkasndan batya, Ak-tan gney eteklerinde, Kara-ehrin kuzeyine kadar uzanyorlard (42K, 86-93D). Doulu Ti, Ting-ling, Tiele ve Kao-che boylar, daha douda da bulunuyorlard. Dou Trkistandan gney-douya, bugnk Kansu vhasna (35-40K, 100-105D) ve oradan in snrndaki Ala-tag (Ala-shan)

730

silsilesine (38K, 105D), Ordos yaylasna (39K, 108D) ve bugnk Kuzey ine kadar dalmlard. Bylece bu erken Trkler, Dou Avrupadan Kuzey ine kadar, Asyann ve bugnk Trkistann kuzeyini de iine alan blgeyi kuatm bulunuyorlard. Bu erken Trk boylarnn kltrn, kronolojik ve coraf sralar gz nnde tutarak, aratrmaa alacaz. 1. Kagnl ve Krgz Boylarnn Kuzey Kollarna Atfedilen Karasuk-Tagar-Tatk Kltr evresi Czegldynin kaydettii gibi, Trklerin treyi destanlarndan biri, VI. yzylda Kuzey Chou (M.S. 556-81) tarihinde bulunmakdadr.12 Kuzey Chou ad altnda bugnk inin Kuzey blgesinde hkm sren bu slle, ekser boylar Trk olan Tabgalardan olduklar iin, her halde Trkleri iyi tanrlard. Bu destan Krgzlar ve Kk-Trkler ile ilgilidir. Kuzey Chou tarihine gre, ad geen Trk boylar, Dou Hunlar devletini tekil eden boylardan olup, Kuzey Chou sllesinin de mensp bulunduu Tabgalarn da yaad blgeden idiler. Balangta Trkler drt boydan mteekkil bulunuyordu. Trk unvnn tayan ve ilk oca yakan yani temsl manda boy kurucu ve ad verici olan bir kahraman, en byk boyu idre ediyordu. Trk boyu, bugnk Bat Sayan silsilesinden olduu anlalan bir dada yayordu. Kk-Trk kitbeleri bugnk Sayan ve Tannu-ola silsilelerine (50-55 Kuzey, 90-00 Dou) Kgmen-y (ormanl Kgmen da) adn vermektedir. Kgmen-yn KkTrklerin eski vatan olduu keyfiyeti Kk-Trk kitbelerinde bu da-lara Emiz, apamz tutm yirsub13 (Atalarmzn tuttuu yer-su) denmi olmas ile de desteklenmektedir. Ayn in tarihine gre, dier bir boy, Krgzlar, Kgmen silsilelerinden Kuzeye doru akan Kem (Yenisey) rmann Trke Ulug Kem denen Gney-Dou yatann ve Kem rmana Batdan akan Abakan rmann kylarnda bulunuyorlard.14 Ulu Kem blgesine bugn Tuva denmektedir. leride anlatlaca gibi, Tuva bir Kagnl boyunun ad idi.15 Karde boylardan ncs Kem rmann, belki daha kuzeydeki kylarnda bulunuyordu. Drdnc boydan bir kim-senin ak kuu ekline girdii rivyet ediliyordu. Bu remz veya ongun zerinde, daha sonra duracaz.16 Treyi destannn sahnesini yle tasavvur edebiliriz: Kgmen dalar Asyann kuzeyindeki souk iklmde, 3-4000 metreye ykselen zirvelerdir. Yer altndaki buzlar hi eriyemedii iin, toprakta ancak yosun bitmektedir. Ormanlar da, Trke tayga17 denen tarzda, seyrek ve kkleri toprak stndedir. am aalar ve ak kaynlar tayga da okluktadr. Dnyann en geni, derin ve uzun nehirlerinden biri olan Kem, dalk blgeden ayrldktan sonra, krlardan Kuzey denizine doru akar. Tarihiler ve arkeologlar, hem tarih kaytlar, hem de arkeolojik kalntlara dayanarak, Kem kylar ve Kgmen dalarndaki kltrleri Kagnl, Krgz ve Kk-Trklerin mterek atalarna balamlardr. Bu blgede uzun bal Europeoidler olan Andronov kavmi yayordu. M.. 1300 sralarnda, Karasuk18 kltrnn ortaya knda, doudan gelen baz daha Mongoloid boylarn mil olduu kltr kalntlarndan bilinmektedir. Doudan gelip Karasuk kltrne mil olan boylar, Kiseleve gre, Kagnl Ting-ling boylar idi. Kagnl boylarn Dou kolu mnsebeti ile kaydedildii

731

gibi, bunlar bugnk inin kuzey blgelerinde yaamakta olan, baz aratrclara nazaran, ksmen Europeoid, fakat Mongoloidler ile de gittike karan boylard. M.. 600 sralarnda, ayn blgede, Karasuk kltr, baz Europeoid glerin tesri ile, Tagar19 kltrne evriliyordu. M.. 300 etrfnda, yeni Mongoloid glerin netcesinde, Tagar kltr Tatk kltr20 olarak geliti ve Altay dalarna da uzand. Tatk kltr ise, M. V.-VI. yzyllarda, tarih devirde Trke konuan boylarn kltr eklini ald. Bylece, Kagnl, Krgz ve Kk-Trk kltrlerinin bir mterek kkten doduu aka grlr.21 Treyi efsnesinden anlaldna gre Kk-Trk sllesi bir devirde bunlar idre etmiti.22 Essen dil ve yaz birlii gibi, hem Kagnl boylarn, hem Kk-Trklerin toteminin kurt olmas da mterek kltre dellet eder.23 Btn Trke konuan boylar hakknda at, da keisi ve su-kularna dir baz efsneler de mterek kltr unsurlar idi.24 Kiselev, Karasuk ve Tagar-Tatk kaya resimlerinde, zerinde otag dikilmi drt tekerlekli kagn tasvrleri grp, Tagar-Tatk mezarlarnda tekerlek kalntlar bulunca, tarih kaytlara arkeolojik kalntlarn ahdeti de ilve edilmi oldu. Karasuk-Tagar-Tatk kltrnn Kagnl boylara atf kesinleti.25 Dier tarafdan, Kagnl boylara atfedilen, Kuzey ile Douda26 ve Batdaki27 baka blgelerin kltrleri de Karasuk-Tagar-Tatk kltrne benziyordu.28 Tagar-Tatk devrinden yerleme blgelerindeki kalntlar29 ve petrogliflerden (kaya zerine al boya ile resmedilmi veya sivri bir u ile izilmi levhalardan) bu kltrn mensplarnn, otag eklinde, aatan kkler yaptklar renilmitir. Bunlarn yapl tarz Tatk devri knbetli mezarlardan da bilinir. Knbetler gibi mnhan ksmlar, eilmi dallar ile vcuda getiriliyordu. Bylece Trke, kubbe, knbet ve kemer anlamna gelen egme ve egin gibi kelimelerin, otag kubbesinde olduu gibi, aa malzemeyi eerek kullanan bir yap uslne iret ettii hatra gelir.30 Kubbe veya knbedin altndaki yap, teirmi tam denen stvn ekilde olabilecei gibi, drt-ke planda da olabiliyordu. O takdrde yatk ktklerden mrekkep duvarlar da bulunabiliyordu. Her iki ekilde, merkez ocak ve onun tepesindeki tnk denen baca delii mevcuttu. Otaglarn ve otag eklinde meskenlerin topland yerleme blgelerinin31 etrfna, ktk ve dallardan, eski Trke32 ad ile t (it) denen duvarlar rlyor ve yine Trkede titig denen, hayvan tyleri veya samanla kartrlan, balk har ile tahkm ediliyordu. Bu,ok salam duvarlarn kalntlar, Sibiryann baz blgelerinde, bugne kadar kalmtr. Trke balk33 kelimesinin, hem balk anlamna hem de evresi duvarlar ile mstahkem kale ve ehir mansna gelmesi, belki bu yap gelenei ile ilgili idi. Tagar kltrne ait son devre mezarlarnda, bayrak kalntlar da bulunmutur. Bayrak direinin tepesine, ongun olarak, da keisinin34 kk bir heykeli dikiliyordu. Da keisi ongununun altnda, bazen de, ngraklar ve baka kk da keisi heykelleri bulunan tun emberler de, taklm bulunuyordu. Kiselev da keisi almeti olan bayraklarn yksek mertebeli alp mezarlarnda bulunmasna dikkati eker. Mannay-ool ise Tagar kltrnn bu da-keisi ongununda, Kk-Trk Kagan soyunun bir da-keisi piktogram olan damgasnn asln grmektedir.35

732

Tagar ve Tatk kalntlarnda, ok sayda tuntan kk hayvan heykeli, veya hayvan ba tasvri bulundu.36 Bunlar, ummiyet ile, da keisi, geyik, at, kurt, boa, kaplan, pars ve yrtc ku tasvrleri idi. Bu zoomorfik (hayvan tasvr eden) eserlerin hussiyeti, tabata bal bir slp idi.37 Tagar kalntlarnda, btn Asyada olduu gibi, tuntan, veya altndan, bazen renkli talar ile murassa, kabartma veya delikli levhalar da bulunmutur. Bu tarz levhalar, ekser, mtevzn ekilde kar-karya duran, veya birbiri ile mcdele hlinde olan hayvanlar gsteriyordu. Yine btn gebe eserlerinde olduu gibi, bu levhalarn bir hussiyeti de, belki ereveye uymak mecbriyeti ile, tab ekillerin bazen zorlanm, uzatlm, veya tersine evrilmi olmasdr.38 Kem vadisinin bats ile gneyinde, Sibiryada ve Altun-y silsilesinin gneyindeki Trke Yar39 denen Cungarya yaylasnda, yeri tespt edilmeyen mezarlardan, Rus tccarlar altn levhalar toplam ve bunlar I. Petro haznesinde yer almt. Bu blgeler de Kagnl ve dier Trk boylarnn yaylma shas idi. M.. 176 ve 43 tarihli in kaytlarna gre, Isk-kl ile Altun-y dalar arasnda, Uygur boylar da bulunuyordu. Bylece, sz konusu altn levhalarn kimisinin erken Trklerin eseri olmas imkn mevcuttur. Sibirya ve Cungarya levhalar da Ordos levhalarna benzer. Bazlarnn, yar-Mongoloid grnl ahslarn haytndan sahneler tasvr ettikleri sanlmaktadr. Bu levhalarda Trk destanlarnn safhalarn arayanlar bile olmutur. Okladnikovun iret ettii gibi,40 btn Asya gebelerinde yaygn bulunan ve kam maskeleri sanlan, fakat bayrak direklerinde ve llerin yzlerinde de bulunan maden insan maskeleri, Tagar ve Kem evresinde de mevcuttu. Bu maskelere benzer balar, dikili talara da oyuluyordu. Karasuk41 devrinde balayp, Kk-Trk devrine42 kadar devam eden bu balarr hussiyeti, tabat-d ksmlard: aln stnde bir nc gz, boynuzlar veya gne klarn taklit eden hleler gibi. Mlttan nceki devirde muhtelif gebe evrelerinde bulunan ve geyikli ta diye anlan, alp mezar olduu sanlan talar da Ulu Kem vadisinde mevcuttu.43 Bunlarn alp mezar olduu, zerlerindeki ok, yay, kama, balta gibi silah resimlerinden ve mertebe ireti olduu Kk-Trk devri kitbelerinden bilinen kur (kemer) tasvrinin mevcudiyetinden anlalmaktadr. Dikili talarda gne remzi ve baka astral piktogramlar da grlr. Bunlarn bazlar Trk olduklar ihtimlini kaydettiimiz Choularn astral piktogramlarna benzer. Karasuk evresinde gne ibdetinin mevcudiyeti Bes-oba tapnandan da bilinmektedir.44 Byk talardan yaplm Bes-oba tapna, kl gne eklinde idi. Tagar kltrnde ejder tasvri bulunmakta, fakat o devirde in ikonografisi ile ilgili gzkmemektedir.45 Yine Karasuk devrinde balayan ve Kk-Trk alarnda devm eden bir konu da ko veya koyun heykelleri idi.46 Bu heykellerin mans, sandmza gre, Asya gebelerinin birok detleri gibi, M..ki bin ylda Kuzey inde devlet kuran ve Trk olduklar tahmn edilen Chou sllesinin (M.. 1059-249) kurban yinleri hakkndaki kaytlar ile anlalabilir. Bu muhtte, hkmdrlar, sadkat timsli olarak, atalarna koyun kurban ederler ve yksek mertebeli beyler de hkmdra koyun hediye ederlerdi. Kurban edilen koyunlarn balar tapnaklarda yksek mevkilere dikilirdi. Mmsil ekilde atalara kurban edilen geyikler hakkndaki kaytlar ileride anlatlacaktr. Nitekim tarih Trkler de llere, br dnyda

733

kullanlmak zere, atlar ve koyunlar kurban eder ve bunlarn ba ve derilerini, trbe etrafna, dikerlerdi. Arkeologlarn kurban ta dedii kayalar, bu detlerin htras olsa gerek. Abakan rma kaynaklarnda yani yukarda kaydedilen treyi efsnesine gre, Krgzlarn ilk vatannda, Askz kurban tanda, kan aktmak iin oluklar ve at ile boynuzlu hayvanlar tasvirleri grlr. Kadm Choularda yer tanrsna verilen kurbann kan topraa aktlrd. Tagar mezarlar47 eskiden beri yama edilmi olmakla beraber, bunlardan pek ok ey kmtr. Tagar kltrnde, ekser erkek, fakat sava olduklar anlalan baz kadn mezarlarnda da, silahlar bulundu. Oklar, dz kl ve kgrak48 dediimiz, iki yan keskin dz kamalar oktu. Kabzasnda hayvan ba veya kk hayvan heykelleri olan, yataan dediimiz, eri baklar da, bunlarn menei olan Kuzey in ile Tagar kltrnn ilikilerine iret ediyordu. Erkek ve kadn mezarlarnda pek ok ss eys bulundu: renkli talar ve bilhassa al akk ile murassa altn ve tun tokalar, ineler, talar, bilezikler, kpeler, taraklar ve sapl tun aynalar gibi.49 Tagar kltrnde ift kulplu ve ayakl mzeyyen tun kazanlar da bulundu.50 Kazanlar tayan, ayakl ate ocana ve ortasnda ocak olan otag veya odaya verilen Trke ook yan ocak ad ile ilgili, yukarda kaydedilen len ve ynlerin Tagar kltrnde de mevcudiyeti bylece hatra gelir. 2. Altun-y (Omanl Altn Da: Altay) Kgmenin gney silsilesi olan Tannu-ola dalarnn Batya doru devam, Altun-y dalarnn Bat koludur (48K, 81D evresi). Altun-yn karl zirveleri de 5000 m. kadar ykselmektedir. Bu dalara y adn veren kesf am ve kayn ormanlar idi. Zirvelerin eteklerinde Trklerin Yar dedii Cungarya gibi, otlak yaylalar ve gller vardr, Kiselev,51 Kgmen blgesindeki Tatk kltrnn (M.. III. yzyl), Altun-yta, Mayemir kltr eklini aldna dikkati eker. Kiseleve gre, Altun-yta, Pazrk ve Mayemir devri erken mezarlarnda yatan Mongoloidler Kuzeydoudan (Kgmen dalar blgesinden) gelmilerdi. Bylece Tatk kltr Altun-ya yaylmt. Alekseevin son antropolojik aratrmalar Kiselevi hakl karmaktadr. Altun-yn kuzeyindeki dalk blgede Mongoloid mezarlar daha oktur. Bylece, Kgmen ve Altun-y kltrlerinin birbirine yaknl desteklenmektedir. Altun-ydaki en eski, Pazrk mezarlarnn tarihlendirilmesi hussunda gr farklar vardr.52 Pazrk devri mezarlarn, Rudenko ve onu takiben Potapov, M.. IV.-II. yzyllardan sanmaktadrlar. Bu mnsebetle Potapov, M.. 176 ve 43 tarihli in kaytlarnda, Isk-kln kuzeyinde yan Isk-klden Altun-ya uzanan blgede, Uygurlarn bulunduunu53 hatrlatr. Potapova gre Pazrk devri mezarlar Uygur eseridir. Schmitt ise, Mlt sralarnda, Altun-yl mansna gelen ince ve Trkeden mrekkep bir ad olan Kin-man ismini tayan bir kavm mevcut olduuna gre, Altun-yn Trklerin en eski vatan olduu fikrindedir. Essen, slp bakmndan da Pazrk devrinden itibren Altun-y eserlerinin bugnk Asya Trk sanatna ok benzemekte olmas da Potapovun dikkatini ekmitir. Yukarda sylendii gibi, Kiselev Mayemir devri mezarlarn,

734

Doudan gelen Ting-linglere ait saymakta idi. Grumm-Grjimayloya gre, bu blgelerde, Kpak sanlan Kiu-she kavmi yayordu. Mlt devri in kaynaklarna nazaran, o devirlerde, Altay blgesinde, hem hal ile ynl kumalar dokumak hem de altn iiliinde ve at koumlar yapmakta pek mhir olan Wu-huan boyu da bulunmakta idi. Clausona gre ise, Wu-huanlar Ouzlarn atalar idi. Halcln Ouzlar arasnda yaamaa devm ettiine gre, dnynn en eski halsnn bulunduu Pazrk kurganlarn, Ouzlarn atas olabilecek Wu-huanlara da atfetmek hatra gelebilir. Gavrilovaya nazaran ise, Altun-ytaki, Mlttan nceki tek mezar, Parzk 6dr, nk bunun iinde henz at gml bulunmamaktadr. Bu blgede ise, atl mezarlar ancak M. II. yzylda balamaktadr. Gavrilova, Pazrk 6dan sonraki mezarlar, M.S. IV.-V. yzyllardan tarihlendirmekte ve hem en eski mezar hem de IV.-V. yzyllardan olanlar, Kiselevi takiben, Ting-linglere atfetmektedir. Filhakika, bu blgede, mlttan nceki devrede, Kagnl boylardan Uygurlarn mevcudiyeti tespt edildii gibi, M.S. IV.-V. yzyllarda da, yine Kagnl boylarn bulunduklar anlalmaktadr. Mld 485te Yar yaylas bir Kagnl ili idi. Mld VI. yzylda yazlan Sui-shu da, Altayn gney-batsnda, Tardularn ve dier Kagnl boylarn yaadn bildirmektedir.54 Bu Trklerin mezarlk olarak, Altun-y zirvelerini kullanm olmalar tab saylabilir. Gavrilova kronolojisinde ikinci devreye atfedilen hussiyet, atl mezarlar olmalar, fakat atlarda zengi bulunmamasdr. stikamet, Trk mezarlarnda grld gibi (Trkler gnee hrmeten Douya dnerdi) Dou-Bat ynndedir. Mld IV.-V. yzyllardan Kagnl boylara atfedilen mezarlar arasnda, Gavrilova, Pazrk 6 dndaki eski mezarlar olarak, ibe, Katanda I, Koksa ve Yakonur mezarlarm saymaktadr. Gavrilova, bu mezarlardaki eserlerde, dier Kagnl boylar (ve Hun) blgesi Noyn-ula ile benzerlikler de kaydeder. Gavrilovann kronolojisinde nc tip mezar olup, sikkelere nazaren M.S. VI. yzyln ikinci yarsndan tarihlendirdii Kudirge mezarlarnda istikamet deimi ve lenlerin balar gneye evrilmitir (Fikrimizce bu bir Dou kltr tesridir. inliler ve Hunlar gnein zirvede grld cihet olan gneye yzlerini evirirlerdi). Kudirge mezarlarnda hem atlar hem de zengi mevcuttur. Kk-Trk tarznda kemerler de dikkati eker. Doudan gelen ve zengi kullanan bir kavme atfolunan Kudirge mezarlar, Rudenko, Gryaznov ve dierlerince, erken Kk-Trklere it saylr. nk Kk-Trklerin Kagan soyu, M.S. 439-60 arasnda Doudan Batya, ilk nce inliler, sonra Juan-juanlar tarafndan srlerek, in snrlarndan Kooya ve oradan Altun-ya iltic etmilerdi. Gavrilova bunu kabl etmekle beraber, Kudirge mezarlarnn 550 sralarnda, Kk-Trkler tarafndan Batya srlen Juan-juanlara da mal edilebileceine dikkati eker. Altun-y zirvelerindeki Kk-Trk mezarlar, bazs sikkeler ile M.S. VI.VIII. asrlar arasnda tarihlendirilebilen ve Kk-Trk yazlar da bulunan nemli bir grup tekl etmektedir (Gavrilova kronolojisine gre, Katanda II/I; ibe 2,5; Kuray II/3, III/I, IV/I, V/I, VI/I, baz Tuekta mezarlar, bu meyndadr). Son Kk-Trk mezarlarndan sonra, Gavrilovaya gre, Uygur ve Krgz mezarlar da Altun-yta mevcuttur (Strotski 1/1, 6a, 11; Krasnoyarsk 1/5; Yakonur 3,4; Katanda 11/1-3; Kuray 111/2; baz Tuekta mezarlar). Rudenko, antropolojik sebeplere dayanarak, Gavrilova ile mmsil neticelere varmaktadr. Rudenkoya gre de en erken devirden beri Altun-y mezarlarnda Trkler yatmakdadr.55 Rudenko, yukarda da sylendii gibi, Pazrk devri Altun-y mezarlarn daha eski tarihlerden saymaktadr. Kiselevden farkl olarak, Rudenko, Pazrk mezarlarnda yatan Mongoloido-Eurepoidleri,

735

doudan deil, Batdan gelmi addetmektedir. Rudenko u hussa dikkati eker; erken Altay mezarlarnda yatan Mongoloid ile kark Europeoidler bugnk Asya Trkleri ile ayn rktan idiler ve Trk gelenekleri vard. Rudenkoya gre eski Altayllar, Kiselevin sand gibi Doulu Hunlar deil, Europeoidler ile iyice karm olan yar-Mongoloidler idi. Rudenko, eski Altay mezarlarnda yatan kark Europeoido-Mongoloidleri, Herodotosun Asya kavimleri arasnda, Mongoloid vechede tarf ettii Argyppaoi56 kavminden, veya Kama Etil kylarnda yaayan Ananin kltrne mensup Mongoloidlerden saymaktadr. Argyppaoiun yksek dalarn eteinde yaadklar Herodotos tarafndan sylenmiti. Bu ilin Altay veya Yayk-Ural blgesi olduu sanlr. Rudenko, anlaldna gre, Argyppaoi ilini Altay olarak tasavvur etmekde ve Argyppaoiu ve Ananin kavmini bugnk Asya Trkleri ile ayn rktan addetmektedir. Hatta Rudenko bu erken Altaylarn Kagnl boylar ile beraber yaayan Krgz Trkleri olmas ihtimline iret etmektedir. nk M.S. I. yzyldan tarihlendirdii Tuekta I mezarnda, Rudenko, Krgzlarn kulland ekilde, tahtadan zrh paralar, kolak, butluk ve omuzluk kalntlar bulmu. Hamilton ise,57 erken Altay mezarlarnda bulunan drt tekerlekli ve tekerlekleri ok dilimli olan arabalar ve bunlarn stne kurulan kubbeli otag kalntlarn, in tarihlerindeki Kagnl boylarn kagnlar tarfine uygun bulmutur. Aada sz konusu olacak, Trke sanlan bir yaznn kt Esik mezarlarndaki eya ile erken Altay mezarlarnda kanlar arasndaki benzerlikler de, Altay slbunun Esikin devm olduunu destekleyecek mhiyettedir. Ancak, Kiselevin de kaydetmi olduu gibi, Pazrkta, hem Batdan hem Doudan gelen tesrler Tagar kltrnde (ve Esikte) olduundan daha brizdir. Kiselev Bat tesrlerinin58 Iskender istlsndan kaan boylar tarafndan getirildiini sanmakta idi. Bunlar arasnda Yunan maskelerine benzeyen maskeler bilhassa dikkati eker. Erken Altay slbu da Bat gebelerinkine, mesel Skit sanatna, yaklamt. Muhtelit azl ekiller arasnda, gebe slbunun ifdesinde bsbtn baka bir veche alm olmakla beraber, insan bal bir arslan, yan sphinx ekli tannabilmektedir. Dou tesrlerine de59 dell olarak Ordos levhalarna benzeyen kaplan ekillerine dikkati ekerler. Hamiltonun iret ettii zere, Pazrkta bulunan otagl kagnnn ekli de Kagnl boylarn Dou kolunun kulland gibidir. Ayrca erken Altay mezarlarnda in aynas ve in cilas izleri tayan kalntlar da kmtr. Erken Altay mezarlarnda kan eyadan bilhassa unlar tebrz etmektedir:60 altn, tun, veya tahtadan, kemer veya at koumlar ssleri; dnyann bilinen en eski dml hals; deri ve muhtelif renkte keelerden mteekkil, hendes veya figratif (mahhas) motifli rtler. Bunlar arasnda, renkli keeden bir otag gergisinde ranoid vechede bir atl, bir aa yannda oturan, daha mongoloid bir mabdenin karsnda tasvr edilmiti. Mabde, Sibiryada bulunmu bir levhada da gzken ekilde ve kadnlara mahsus olduu anlalan, stvn bir balk giymitir. Baln yukarya evrilmi kenar, t gibi dilimlidir. Bu tarz balk, Kk-Trk devrinde yksek ahslarn tasvrlerinde ve Kk-Tiginin heykelinin banda da grlecektir. Altay erken mezrnda tasvr edilmi mabdenin bir toprak tanrs olduu, yanndaki bitkiden istidll edilmektedir. Nitekim Kk-Trk devrinde de tkeny (Aal tken da) tanrasna tapld sanlmaktadr. Altay atls da, Esikde ve Tatk resimlerinde grlecei gibi, bir mintan ve izme eklinde biten akrdan ibret kyfet giymitir.

736

Erken Altay mezrlarnda kan kalntlar arasnda, bir bayrak direine dikilmi olabilen kk geyik heykeli ve atlara geirilmi geyik maskeleri, geyiin ongun olmas imknna iret eder. Mlt sralarnda, Altayda ve Kmen dalar ile Kem rma kylarnda maden iiliinde bir gerileme balangc grlmektedir. ekiller kalplamt ve dkm mtekip, eserlerin zerindeki ince teferrutn ilenmesi ihml ediliyordu. slp bakmndan ise, Pazrk devri erken Altun Y mezarlarnda kan eserlerde zirvesine varan, muhtelit azl, hayl hayvan ekilleri, artk unutulmaa balamt. Daha erken devirde, Tagar kltrnde grlen tabata yakn (naturalist) uslba geri dnlmekte idi. Natralizme doru bu ak iinde, insan tasvri de geliti. Uybat mezarlarnda kan tahta insan heykelleri, mesel bir yar-Mongoloid, yar-Eurepeoid, uzun sal erkek ba, aka bir portredir. Karasuk devrinden beri Sibiryada kayalara oyulan ve tabat d hussiyetler ile tebrz eden balar bile, Tatk devrinde, bazen natralist bir portre grnne vard. Tatk mezarlarnda kan ve l yaklrken yznde pien boyal terra-cotta (pimi topraktan) maskeler, Kiselevin61 tabri ile, dme izgilerine kadar teferrut gsteren, portrelerdir. Pazrk devrinden erken Altn Y mezarlarnn birinde de, bir yar-Mongoloid alpn vcudunun baz ksmlar, av sahneleri tasvr eden dmeler ile ssl bulunuyordu.62 Pazrk devrinden beri Altayda mevcudiyeti bilinen, bugnk Asya Trk gebelerinin ts (eski Trke tz: rh)63 dedii keeden yaplm hayvan ve insan eklinde byk kuklalar da, Tatk devrinde devm ediyordu. Tatk mezarlarnda64 gayet natralist ekilde keeden veya in ipeinden yaplm insan boyunda kuklalar, vcudu yaklm olan llerin yerine yatrlyor ve yzlerine yukarda bahsi geen pimi topraktan maskeler taklyordu. Bunlarn Kk-Trk devrinde adlar tul idi. Hayvan maskeleri tayan tsler de, ongun olarak, savalarda tanrd ve btn Eurasiada yaygnd. Kurt bal ts hakknda aratrma yapan K. Trever65 bu tsn bilhassa yaygn olduunu gstermitir. Yazl kaytlara gre, kurt ongunu Asyada, inlilerin Wu-sun66 (veya U-sun) dedii ve sarn bir Europeoid kavim olarak tasvr ettii boylarn hkmdr soyuna ve Kk-Trkler67 ile Kagnl ve Uygurlarn kagan sllesine atfedilmektedir. Zuev, inlilerin A-shi-na dedii Kk-Trk kagan soyunun asl adnn Uysun olup bunlarn Wu-sunlardan olduunu sanmaktadr. Nitekim in kaytlar sarn Kk-Trklerin Wu-sunlardan indiini sylerler. Wu-sunlar M.. 150 sralarnda in snrlarndan Isk-kln gneyine g etmek zorunda kalmlar ve efsneye gre hkmdrn olunu bir dii kurt kurtarmt. Kk-Trk Kagan soyunun IV. yzyldan treyi efsnesinde de mmsil bir menkbe olduunu greceiz. Muhtelif aratrclar Wu-sunlarn Trklerden olduu ve bilhassa Krgzlara yakn bulunduklar nazariyesini ileri srmlerdir. Treverin aratrmasna gre, KkTrklerin kurt bal bayrana benzer ekilde, bir kurt ba ve kuyruundan ibret bir almet, M.S. II. yzylda, Dakiallar ve Teuton rkndan Markomannlar tarafndan kullanlmakta idi. Danimarkadaki Kelflerin de benzer almetleri olduu, onlara atfedilen bir eserdeki tasvirlerde grlr.68 Bu huss Kelt rknn Asyaya da yaylmas hakkndaki Gumilevin grlerini destekler. Treverin aratrmalarna gre Parthlarn da byle bir bayra olup, bu bayrak bir ylan ekli tasvr ediyordu.

737

Parth bayran I. yzylda Flavius Arrianus tarf etmiti: Bir diree aslm bulunan ongunun keeden vcudu torba eklinde idi. Rzgr ongunu iirince, ongun harekette gibi grnyordu. Torbann iinden rzgrn iniltileri de duyulup, ongun canl imi gibi bir hl alrd. Hunlara atfedilen, fakat Kagnl boylarn Kuzeyli kollarnn illerinden olan, Orkun vdisi blgesindeki Noyn-ula mezarnda da byle bir hayvan eklinde torba kmtr. Trl renkte keelerin birbirine dikilmesinden vcuda gelen torba, yine ayn mezarda bulunan tahtadan kurt ba ile birlikte bir diree taklnca, Trklerin bri (kurt) ongunu vcut bulmu oluyordu.69 Bu ts Kagnl boylara ait olabilir, nk onlara mensup Uygurlarn devrinden Trkistan resimlerinde byle ts tasvrleri vardr. Fakat Dou Hunlarna da atfedilebilir. in kaynaklar Dou Hunlarn ve Dou Trklerini ayn millet sayarlar.70 Ancak Kagnl treyi destannda bri menkbesi Hun devrinin sonunda yer alr. Kagnl boylarn efsnev ceddi, Dou Hun hkmdrnn kz ile, bir erkek briden domu saylyordu. Demek ki treyi efsnesi belki Kagnl boylarn Hunlar ile karmasna iret etmektedir. Ge Tatk devrinde, tahta zerine resim yapmak sanat da balam bulunuyordu. Bu resimlerin71 tamamen grafik (izgilerden mteekkil) olan teknii petrogliflerden (kaya zerine levhalar) gelimi gzkmektedir. Sava ve srek av sahneleri tasvr edilmi. Srlen hayvanlar arasnda, bilhassa geyikler vardr. Bir resimde bir atn srtnda, Trke esri denen, av iin terbiye edilmi pars grlmektedir. Atlar, kk Asya atlardr. Uzun yeleleri ve kuyruklar ile ve zerlerindeki damgalar ile tebrz etmektedirler. Bunlar belki cins veya adanm atlard. Kar, duk olarak tavsf ettii adanm atlarn yelesinin krplmadn kaydeder. Tatk levhalarndaki ahslarn tasvrleri de nemli veskalardr. ahslarn kimisi, Asya gebelerinin kyfeti olan akr ve mintan giymiler. Sava sahnelerinde, uzun sal veya topuzlu olanlarn glip geldii ve kel olarak gsterilenlerin maluplar olmas dikkati eker (Kagnl boylar malup dmann san keserdi). Baz ahslar, Esikte ve Aral blgesinde de grlecei gibi, maden veya deriden kk levhalarn dikilmesinden mteekkil zrhlar giymitir. Bunlarn banda, Kk-Trk devrinde, yksek mertebeli kiilere mahsus olan sivri tulgalar vardr. Zrhlarn kalkk yakas bir hussiyet tekl eder. Alpler, kulaa kadar gerilebilip, oklar ok uzaklara yollayan cinsten, gebelerin gelitirdii yaylar germektedir. Belki bu resimler, tek bir levha hlinde, bir alpin hayatnn muhtelif safhalarn tasvr etmekte idi. 3. Eik Mezar Kgmen dalarndan Gney-Batya doru, Asyann en yksek zirveleri olan Bat Altay, Tarbagatay, Tien-shan ve Ala-ta silsileleri birbirini takip ederek ve bazen birbirine muvz olarak, Isk-kle kadar uzanmaktadr. Ku uuu ile 1500-2000 km giden bu da silsilelerinin kuzey etekleri boyunca (42 50D-52 50K ile 55K-85D arasnda), vsi yaylalar ve bozkrlar uzanmaktadr. Bu blgede de, tarih devirde Trk olarak bilinen boylarm yaadn kaydetmitik:72 Uygurlar M.. 176 ve 43 sralarnda Isk-kln kuzeyinde ve belki Ila vadisinden, Tar-bagatay ve Altay dalarna uzanan blgede bulunuyorlard. Mlttan nceki yzyllarda Krgzlarn bir merkezi olan Talas rma vadisi ise, Isk-kln ancak 200 km kadar batsndadr. Zlkarneyn devrinde Trklerin vatan olarak Kgarnin bildirdii u (u) rma, Isk-kle akmaktadr. Isk-klun dousundan geen Ila rma,

738

Kuzey-batya doru, (45K ve 75D), Tering-kle (Balka) akar. Bu blge Mlddan nce Kagnl boylarn, Uygurlarn, Krgzlarn Kuzey ve Bat kollarnn bulutuu yerlerdir. Kazak limleri vatanlarnn kadm tarihini73 yle izmektedir: M.. VI.-III. yzyllarda, bu blgede bulunan Asya gebeleri, kadm melliflerin Sakai74 dedii, hviyeti mbhem gebeler olsa gerek. Ila ve Srdery kylarnda yaplan aratrmalarda Sakai denen bu rkn, sanld gibi Europeoid deil, ksmen mongoloid olduklar anlalmtr. Bu aratrmalar Ila vadisinde srdren Akev, Persepolis ta kabartmalarndaki Sakai tasvrlerinin aka mongoloid olduuna da dikkati ekti. Hviyeti mphem kalan bu boylara, Sakai ad kadm melliflerin verdii bir isimden ibret saylmaktadr. Hviyeti mphem bu Sakai arasnda Mlttan nceki binylda Trklerin bulunmas hakkndaki grleri Srdery Sakai boylar mnsebetiyle anlatacaz. M.. III. yzylda, yine hviyeti mehl, fakat erken Trklerden olmalar imkn zerinde durulan kavimler bu illerde belirdi. Bunlar, inlilerin Kang-k ve Wu-sun dedii boylard. Wu-sunlar, rivyete gre sarn, yeil gzl bir kavim idi. Fakat antropolojik aratrmalar, Kang-k ve Wusunlara atfedilen mezarlarda da kark rkta, muhtelif nispetlerde yar-mongoloid, yar-Europeoidlerin yattn gsterdi. stelik bu illerde Esik yazsna mmsil, Kk-Trk harflerinin eski bir ekline benzer harflerle yazlm yazlar da bulundu ve Kazak limlerince Kang-k ile Wu-sun boylanna atfedildi.75 zerinde Alaan Kagan ad okunabilen ve Wu-sun damgas bulunan byle talardan birinde mongoloid vecheli bir ba, Sibirya slbunda, tasvr edilmiti. Bu mnsebetle Kk-Trk Kagan soyunun, A-shi-na ad ve bri (kurt) ongunlar bakmndan, Wu-sunlardan olduu hakkndaki Zuevin tasavvurunu hatrlatalm. in kaynaklarna gre Wu-sunlar Isk-krtin gneyinde bulunuyorlard. Yukarda da iret edildii gibi.76 Mlttan nceki yzyllarda Wu-sunlarn kuzeyinde Uygurlar ve batsnda Krgzlar yayordu. Daha sonra, M.S. VI. yzylda Tarbagatay dalarnda Kagnl boylarn bulacaz. Demek ki btn bu blgede tarih devirlerde Trk olarak ortaya kan boylar da mevcuttu. O halde, sz konusu illerdeki Sakai, Kang-k ve Wu-sunlara atfedilen mezarlarn yar-mongoloid shipleri, Europeoid saylan Sakai ve Wu-sunlar deilse ve yar-mongoloid kavimler arasnda aranmas gerekiyorsa bu mezarlarn shipleri olarak, Trkler de hatra gelebilir. Sz konusu mezarlarda bulunan eserler Trklere de it olabilir. ayakl kazanlar ve mangallar, Kgarnin tarf ettii krme ookdan (taman ocak) baka deildi. Kazakistanda da, Mlttan nce, otag eklinde, tatan ve aatan meskenler bulundu. Sanat eserlerinin konular bakmndan, Sakai ile Wu-sunlara atfedilen mezarlarda77 kan da keisi ongununun Kk-Trk Kagan soyunun damgasnda bulunduu bilinmektedir. Kazakistan mezarlarnda kan eserler konu asndan, bazen Hunlara ve bylece onlarla ayn soydan saylan Trklere balanmtr. Kargalkta bir yar-mongoloid kadnn mezarnda, Taoist konular tasvr eden bir murassa altn t bulundu. Taoist efsnenin mevzu kutlu rhlarn, hakmlerin ve hakm hkmdrlarn yaad, veya ziyret ettii, gk kaps saylan da idi. Taoist kutlu da efsnesi M.. IV. yzyllardan beri bilinmektedir ve bu efsneyi Hind mitolojisinde dnynn merkezinde bulunan atln da (Sumeru) ile ilgili grenler vardr.

739

Trklerde de, Kk-Trk devrinde, en byk Trk hkmdrnn merkezine altn da denilmitir. Demek ki Asyada ok yaygn bir kosmik da menkbesi mevcuttu. Taoist efsnede, kutlu dada, birbiri ile cinsleri karm efsnev kanatl ve alacal olmakla tebrz eden hayvanlar bulunmakta idi. Kanatl gk ejderi (Trke kk-luu), ejder-atlar, ejder-parslar, yrtc kular, da keisi ile geyik (Trke sgun-kiyik) faslesinden gerek hayvanlar ve efsanev, tek boynuzlu chi-lin (Trke kelen) gibi. Geyik faslesinden hayvanlar ve Taoist hakmler, semv dada biten lmszlk otunu (Trke sgun ot), veya eftali, elma veya nar gibi bir aacn yemiini yiyerek, lmsz ve lmszlk timsli olmakta idiler. Kargalk tcnda tasvr edilen Taoist menkbeler sebebi ile Werner bu tc in eseri sanmt. Ancak, renkli talarla murassa bu altn iiliinin Tagar-devrinden beri Asya gebelerince yapld anlald. O halde Taosit konular nereden geliyordu? Berntam, Kargalk mezarnda yatan kadnn yar-mongoloid olduuna dayanarak bu mezar Trklerle e tuttuu Hunlara atfetti. lmszlk otunu yiyen sgun-kiyik konusu Sibiryada bulunmu ve Tagar evresine atfedilen bir murassa altn tokada da mevcut gzkmektedir. Ayrca sz konusu Taoist masallarn in snrlarndaki en kadm gebelerden Junglar ile de ilgili olduunu ve M.S. IV-VI. yzyllarda Trklerin Ala-ta ve ormanl da (y) efsnelerinde de yaadn greceiz. Essen in snrndaki kadm gebeler ve Trkler Taoist kltr erevesi iinde bulunuyorlard. Ala-da, y, efsnev hayvanlar, ve geyik-da keisi, eski Trke tabri ile sgun-kiyik faslesi ile ilgili sanat eserleri ve efsneler, Trk kltrnde, Hkn devrinden sanlan Er-ttk gibi destanlara kadar, tekerrr edecekti. Bat Trkistandaki Ala-ta silsilelerinin ormanl zirvelerinden, kuzeye, Alma-atann (4319K, 77D) 50 km dousuna akan Esik ay kysndaki mezar bulan Akev, bu mezarn mensp bulunduu kltr evresini yle izmitir: Esik78 mezar Ala-ta silsilelerinin kuzey yamalarndan Ila vadisine (40-45K, 75-80D) akan btn Sakai devri mezarlar, ve Altun-y dalarndaki (50K, 85-90D) Pazrk devri mezarlar ile, rk ve kltr bakmndan, mterek hussiyetler gstermektedir. Esik mezarnda yatan ceset ile Ala-tan kuzey yama-larnda, Ila vadisinde ve Altun-y mezarlarnda yatanlar ayn rk ve kltre mensp idiler. Pazrk devri Altay mezarlarndaki ksmen Europeoid, ksmen mongoloid rkn Trkler ile e rktan olduu netcesine varldn yukarda kaydettiimize gre, Esik mezarlnda ve dier Sakai devri mezarlarndaki medfn olanlar iin de mmsil netcelere varmaktayz. Bilhassa ki M.. IV. yzyllardan sanlan Esik mezarnda, gm bir kap iinde, Kk-Trk harflerinin arkaik ekli olduu sanlan harfler ile yazlm ve Kazak limlerine gre, iki harfi yalnz Trkede olan bir yaz bulundu.79 Bu ok nemli bulu, Kk-Trk yazsnn mlttan nce, belki Aristov, N. Orkun ile Kisilevin,80 sandklar gibi, damgalardan gelierek, teekkl ettiini gsterebilir. Esik ay kenarnda bir hkmdr ilesi mezarl bulunduu anlalmtr. En by olduu sanlan merkez mezar, yamalanm olduu iin, arkeolojik aratrma hibir netce vermemitir. Gneydeki mezar ise dokunulmam vaziyette bulundu. Esik mezarlarnn gney blmnde, on alt yalarnda bir gen yatyordu. Kyfeti, Tatk resimlerinde grlen ksa kaftan ve akrdan ibretti. Ancak, kaftann stne ve akrn baldr ve ayak ksmna, altndan bir zrh ve izme geirilmi gibi idi.

740

Bu zrh ve izme, gen ve drtgen eklinde altn varaktan ve som altndan kk levhalarn yanyana dikilmesinden teekkl ediyordu. Gen alpin bandaki ok yksek ve sivri brk de altn sslemeler ile kapl idi. Brkn aln hizsndaki ksmna erken Altay mezarndaki keeden rtye tasvr edilmi mabdeninkine mmsil ekilde, bir t geirilmiti. Brkn motifleri, ayn evredeki mezarlardan, Kargalk mezarndaki tta bulunan da ve efsnev hayvanlar konusunu, baka ekillerde, anmakta idi. Kargalk tcndaki da konusu Esikde bulunan altn levhalarndan birinde de grlr. Kanatl bir kaplan veya pars, Kargalkdaki tata gsterilen ekilde, sivri dalardan mteekkil bir evre iinde tasvr edilmitir. Kargalk mezarndaki tacn Taoist in efsnelerinde, lmszlerin cenneti olarak grd kutlu da ve kutlu hayvanlar konusuna balandn kaydetmitik. Esikde yatan gencin brk sanki byle bir sivri da ekli arz ediyordu ve tepesinde, altndan bir kk yabani kei heykeli bulunuyordu. Brkn n ksmnda baka altn heykeller, iki ift olarak yer alyordu. Bunlar bir ift at ile, bir ift kanatl da koyunu (arkar), veya boynuzlu at tasvr etmekte idi. Pazrk devri Altun-y mezarlarnda, ayn devirden Baykal gl civarnda bulunmu bir tun levhada ve Kk-Trk devri Altun-y petrogliflerinde, kanatl, veya boynuzlu, bazen maskeli at tasvrlerine rastlamaktayz. Bunlarn belki mans Trk devri metinlerinde, meydana kacaktr. Kurban edilen atlarn tabat st bir hviyet kazanarak, len kimseye br dnyda bineklik ettiine inanlyordu. Belki eski devirlerde de bu inanlar mevcuttu. Esikde yatan gencin tcndan ykselen motifler arasnda oklar ile birlikte, aa veya tye benzer ekiller de yer almaktadr. Byle tylerden mteekkil, Kgarnin kedt adn verdii, balklar, Kagnl Trklerinin giydiini kinci blmde greceiz. Gencin gvde ksmlarndaki altn levhalar, nden grlen kaplan veya pars balarn tasvr ediyordu. Mezarda, frze ile murassa altn kpeler ve iki altn yzk de bulundu. Yzn birinde, gencin kendisi gibi, tcl bir brk giymi bir ba tasvr edilmiti. Gen alpin kemeri de onalt altn levha ile ssl idi. Kemere geirilmi levhalardan bykleri, drt-ke ereve iinde, bir efsnev kulakl ku bann, diz km bir geyie, saldrdn gstermektedir. Dier kakmal demirden kl ve bir kama, solunda ise kgrak dediimiz cinsten, yine altn kakmal bir kamann, ift yrtc ku ba eklinde, kabzas bulunmutur. Ayn tarz kama kabzalar, Tagar kltrnde ve Altayda, ulman rma kylarnda, Kumurtuk mezarnda da vard. Esik mezarndan drt bin kadar altn levha kt. Gen alpin solunda altn sokumlu ve bylece temsl mans olduu anlalan bir ok ile bir kam kalntlarn da bulundu. Se-Ma Tsienden renildiine gre Mlddan nce II. yzylda ok ve yay hkmdr timsli idi. Kk-Trkler ve Hknl Trklerinde ok, boy remzi ve kama ile kl (ve) berge (kam) hkmdrlk ireti saylyordu. Esikde yatan alpin ba ucunda, tuntan bir ayna konmutu. Ayrca, iki gm tabak, altn yaldzl bir tun tabak ve kepe ile, zerinde yaz bulunan gm kadeh ve aatan kaplar da, buluntular arasnda idi. Bunlarn iindeki yemek ve ikilerden eser kalmamtr. Kurbanlarn kalntlar da bulunamad. Esik altn levhalarndaki motifler, at, da keisi, geyik, kaplan, pars, kurt, yrtc ku, gibi motifler, Eurasia lk gebeler sanatnn Douda Ordosdan, Sibiryaya, Orta Asyaya ve Batda Karadeniz Skit blgesine kadar yaylm ve aa-yukar ayn tarzda tasvr edilmi konulardr. Esike mahss bir

741

slp aranrsa, belki yle denebilir: Tagar evresinin kk maden hayvan heykellerinde tebrz eden natralist temyl, Esikte yksek bir sanat seviyesine erimitir. stelik, Tagar heykellerinde grlmeyen, hareketli levhalar, Esik altn eserlerinde gelimi bulunmaktadr. Yenilmi ve gsz kalan hayvann yklr gibi dmesi, stn bir sanat ile tasvr edilmiti. Baka bir hayvan tarafndan avlanan veya yklan geyik tasvrlerinin mans hakkndaki tahmnleri, aada M..ki binylda Kuzey inde devlet kuran ve ksmen Trk olduu sanlan Choularn kltrnden bahsederken aklayacaz. Burada u kadarn syleyelim: Choularda, atalara kurban olarak, av srasnda, hayvanlar ok ile vurmak mersimi vard.81 Trklerin ise kurbanlk atlar avda vurduklar ileride grlecektir. Esikte tasvr edilen yere dm hayvanlarn art ayaklar, baz Tagar maden levhalarndaki gibi tersine dnmtr.82 Bu ekl zorlama, belki levhann muhtelif ksmlarna birbirine perinlemek iin, teknik bir mecbriyet idi. Fakat, ayn hussiyet, teknik sebep olmadan, Esikden daha ge devirde, Altun Yda Pazrk devri mezarlardan kan, renkli kee tasvrlerdeki yenik hayvanlarda da tekerrr edecekti. Doudaki Kagnl boylarn vatan olan tken-Orkun-Baykal blgesinde de, M.. V-III. yzyllardan bir mezarda bulunan tun aynada art ayaklar tersine dnm da keisi tasvr edilmitir. 4. Aral Glnn Gneyi Esik mezarndan Batya doru alan yaylalar ve ovalar boyunca 1000 km kadar ilerleyince, Turan ovasna inilir (40-45K, 57-65D). Turan ovas denen bozkr evresinde, bitki olarak, otlardan baka, bilhassa Trke saksaul veya sekseul denen (Radloff lugatna gre salsola, arbustris) ve yakt olarak kullanlan, eri-br allar yetiir. Dnyann en byk nehirlerinden Amu-dery ve Srdery, allklar ve ard aalar arasndan, Aral glne doru akmaktadrlar. Bozkrn ufuklarnda, tepeler ve Batda, Ouz destanlarnda Karacuk denen Kara-ta silsilesi gzkr. Karacuk dalarnn tesinde, Douda, bir nceki merhalemizde sz geen Talas, u ve Ila rmaklar ile Tering-kl ve Isk-kl bulunmaktadr. Mlttan nceki bin yln banda, Turan ovasnda, Tolstov ve Trofimovanm aratrmalarma gre,83 Dravidoidleri, Elam ve Smerlileri andran rklar yayordu. Bunlarn dili, Tolstova nazaren Trkeye benzeyen Smer dili idi. Veya bunlar Ust-Poluy kltr ile ilgili Fin-Ugor boylar olabilirdi. Antropolojinin verdii bilgiler yannda, Trofimova, baz hkmdr tasvrlerinin eski kavimlerde grlen tipolojiye benzediine dikkati eker. Bunlar, Smer heykelleri gibi, badem gzl, yukar doru kalkk burunlu, az sal ve ksa boylu insanlard. Mlttan nceki binyln ilk yarsnda, Turan ovasna baz gebe boylarn akn ile, Tolstovun, ilk gebeler devri84 dedii safha balad. Turan ovasnn bu ilk gebelerinin Avestada, ad geen Tra boylar olduu sanlr. Avesta bunlarn iline Kanha adn veriyordu. Dier gebe topluluklar gibi bunlarn da muhtelif rklardan ve boylardan mteekkil olduu anlalr. Tolsova gre, Tralarn balca boylar, Amu-derya ynnden gelen Hind-ranllar, Tuna nehri cihetinden ve Karadenizin kuzeyinden ilerleyen Thrako-Kimmerler, Herodotosun M.. IV. yzylda aa-yukar bu illere tekabl eden bir blgede tespit ettii boylardan Massagetoi ve onlarla karm Dou Avrupal Skythai (Skitler) ve Orta Asyal Sakai idi. Bu muhtelif boylarn Eurepeoid olduu tasavvur ediliyordu. Nitekim de, antropologlar, pek ok sayda Sibiryann Andronovo kltrndekilerine benzer insanlarn

742

mezarlarn buldular. Sanat eserlerinde de, Karadeniz kysndaki Skit tasvrlerine benzer, Yunan normuna gre gzelletirilmi, dz burunlu, Skitler gibi uzun sal, fakat daha seyrek, belki takma sakall olarak gsterilmi ehreler okluktadr. Persepolis kabartmalarndan bilinen, Sm rklara benzer, gr, kvrck sakall, gaga burunlu ranoidler Turan ovasndaki erken eserlerde grlmemektedir. Halbuki Turan ovasnn Amu-derynn batsndaki ksmnda yaayan Hvarizmliler, tarih devirlerde, ranl bir dil konuan bir kavim olarak belireceklerdi. Mlttan nceki binylda, Turan ovasnda, Mongoloidlerin de yaad Trofimovann yapt anthropolojik almalar ile ortaya kt.85 Mongoloidler, veya Mongoloid ile karm Eurepoidler, daha ziyde, kadm kaynaklarda Apasiakae denen (Su kenarndaki Sakai) boylarn yaad tasavvur edilen Sr-derynm Aral glne mansabna yakn blgede, Tagisken mezarlnda, fakat Amu-dery batsnda (Kalal-gr harbelerinde) da bulunmutur. Trklerin Mongoloidler ile Eurepeoidlerin karmasndan husle geldiini sanan Tolstov, M.. V.-IV. yzyllarda Turan ovasnda Mongoloidler bulunmas keyfiyetinin Trk tarih bakmndan nemini kayt ile, yle bir izh aramt. M.. IV. yzylda Herodotosun bu blge boylar arasnda, Tn (Tanas, bugnk Don) ve Etil (Volga) rmaklar dousunda bulunan bir bozkr tesinde, yksek dalar eteinde yaadklarn bildirdii ve mongoloid bir vechede tarf ettii Argyppaoi86 kavmi, Sr-dery kysndaki Mongoloidler ile ilgili olabilirdi. Z.V. Togan, Haussig ve dierleri, Argyppaoiun ilini Ural dalarnn gney eteklerinde, Yayk (Ural) rma kylarnda sanmaktadrlar. nk M.S. II. yzylda yaayan Ptolemausun corafyasnda, Yayk rmann ad, Trkeye benzer bir ekilde verilmiti. Margulan ise, Herodotosun verdii bilgilere gre yapt hartada, Argyppaoiu Aral glnn kuzeyinde, Erti vadisine doru, bugnk Kpak ilinde tasavvur etmitir. Anlaldna gre, Berntam ve Margulan Argyppaoiu inlilerin Kiu-she dediini kaydettiimiz ve eski Kpaklar sanlan boylar ile e tutmaktadrlar. Tolstov ise Argyppaoiun M.. V. IV. yzyllarda Sr-dery blgesine Doudan yeni geldiklerini, ve Sr-dery Apasiakaesi ile kararak, Turan ovasmdaki Trk ve Hun boylarnn ecdd olduklarn sanyordu. Tolstova gre, Apasiakaenin adn Peenekler tevrs etmi idi. Peenekler87 mnsebetiyle Klyatornynin mlhazalar da burada yerini bulmaktadr. Klyatorny u husslara dikkati eker: M.. 130 ylnda, Belh ilindeki Yunan Devletini ykan Sakarauka gebelerini sayarken, Strabo, Pacianadan da sz etmektedir ki bunlar Peenek olsa gerek. Pracnkana ad altnda Mathura kitbesinde bahsedilen boy da Peenekler olabilirdi. Tolstovun nazariyelerine geri dnersek, kadm Kaha ad da, Peeneklerin asl boyu saylan, Kangar boylarnca tevrs edilmiti (Klyatorny Kangarn Kk-Trk kitbelerinde Kag erleri mansna Kengeres eklini aldn tespt etti). Gumilev, Kangar boylarnn Kpaklar ile karmas netcesinde Kangl (kagn mansnda) bir ad tayan Trk boylarnn ortaya ktn sanmaktadr. Kpaklarn kadm devirden beri Aral glnn kuzeyinde ve Erti vadisinde yaad hakkndaki gr yukarda kaydetmitik. Yine Tolstova gre kadm Sakai boylarndan Augassoi ve Tobar veya Dukeresin adlar da Trklerden Ouzlar ile Dker (Dger) lere gemitir. Avestadaki Tra kavmi ise, zaman ile Tr adl efsnev hkmdrn ahfd Trkler saylm ve bunlarn ili Trn cemi olan Trn eklini almt.

743

Sr-derydaki lk gebelerin Dou ile madd kltr bakmndan da ilgisi olduuna Tolstov iret eder. Aral dousundaki Baland I ve II88 diye adlandrlan kalelerde, Apasiakaeye ve dier Europeoid saylan gebelere atfedilen yaplardan bsbtn baka ve Mlttan nceki binylda ml inde greceimiz bir yap gelenei, gze arpmaktadr. Bu yerlerde Mongoloid iskeletler kmtr. Tolstov ve onu takibedenler Kanha kelimesinden Trke Kagl ve Kereres boy adlar gelitiini ileri srerken, Egamiye dayanan Kollautz ve Miyakawa89 aksine, Kanha adnn Trke Karh gibi eski bir ekilden geldiini sylemektedirler. Bu mnsebetle adlar Kao-che (yk-sek tekerlekli kagn) olan Trklerin de kagl (kagn) sahibleri olduunun ve Tagar kltrnn bunlara atfedildiini hatrlarz. Kollautz ve Miyakawann vardklar netce in tarihlerinin M.. 134ten beri Kang-k (veya Kang-ki) adn verdii Sir-dery ve Talas rma boyundaki devletin de Trk yahut Trklemi olduunu muhtevdir, nk Avesttfdaki Kanha ile in tarihlerindeki Kang-k nn ayn olduu ummiyetle kabl edilmektedir. Essen Tomaschek,90 Barthold,91 Berntam,92 Shiratori93 ve dierleri hem Kanha hem Kang-k nn Trke Kangldan geldiini tahmn etmekte idiler. Bu fikre dayanarak To-maschek,94 Avestadaki Kanha ili ve Tra milleti hkmdr Frarasyann (sonraki kaynaklarda Turan ve Trk hakan Frsyb veya Afrsyb) Kegeres-Kagl neslinden olabileceini sanyordu. Kegeres-Kagl boylar aslen Trk olsa veya olmasa, Sakai arasnda Trklerin atalar da bulunduu muhakkak gibi gzkmektedir. Esik gibi, Trke olduu sanlan bir yaznn bulunduu mezardan kan eynn Sakaiye atfedilen mezarlardakilere benzer slpta olmas da, Sakai arasnda Trkler bulunduuna, iret olabilir. Mld VI. VII. yzyllarda Menander Protektor, Trklerin Sakai neslinden olduunu sylerken, hakl olmu olabilirdi. Ssn kaynaklarna dayanan IX. yzyldan slam mellifleri de, Trn ve Kag (Kanha) blgesinin, Trkistan ile mterdif sayarlar. Onlar, Avestadaki Turalara Tr demekte ve Tr adl efsnev ahsn ahfdn Trkler olarak bilmektedirler. Avestadaki95 Frarasyan, IX. yzyl Mslman melliflerinin eserlerinde Frasyb veya Afrsyb adn almakta ve Trk Hakan olarak tantlmaktadr.96 Hvarizmlilerin de Trkler ile kark olduu anlatlr.97 Brnnin Hvarizm ilinin efsnev hkmdr olarak tantt Siyvah (Siyv), Trk Hakan Afrsybn kz ile evli idi ve Kang-dz kalesi Trkistanda kurulmutu.98 Afrsyb, M.S. XI. yzyl metinlerinde, Trke ad olan Alp-er-toga olarak tantlr ve kz, o devirde bir hkmdr ongunu sayldn greceimiz su kularndan, Kaz adn alr.99 Kgar, Alp-er-toga ve Kaz hakknda, destan paralar kaydetmektedir. Aral blgesindeki madd kltr eserlerine100 gelince, bunlarda grlen kyfetler, Esikdeki tarzda, mintan, ksa kaftan, akr, sivri brkler ve demirden kk levhalardan mteekkil zrhlardan ibrettir. Kgrak dediimiz kamalar ve bunlara benzer, daha uzun kllar da, buralarda bulundu. Herodotosun Aral boylarn gebe saymasna ramen, bugn bunlara da yar-gebe denmektedir. Aral gneyindeki boylar oban idiler, fakat rmaklardan, arklar vstas ile su alarak suladklar, tarlalar da vard. Tula ve balktan, otag eklinde bidev trbeler de bin ediyorlard. Tagisken mezarl byle bidev trbelerden mteekkildi. Turan ovasndaki yar-gebeler, iki veya boyun ayr blmlerde yaamasna imkn veren, srlu ehirler de in ediyorlard.101 Bu ehirlerde, toplant ve len yeri, belki de tapnak mhiyetinde olan ve bir ocak ile temyz eden

744

merkez yap idi. Ocan ate ibdeti ile ilgili olaca sanlmaktadr. Sr-dery ve ona akan Inkrderydaki mezarlklarda,102 sed zerine kurulmu aatan kklerde, llerin yakldn gsteren kalntlara da rastland. Tarih devirde, ran dnlerinde, ve bu arada Zerdt dninde, cesetlerin etleri, yrtc kular ve huss ekilde yetitirilmi kpeklere yedirilip, kemikleri, sonraki Arap kaynaklarndan, adnn nvs olduunu rendiimiz mahfazalarda, muhfaza edilirdi. Mlttan nceki binyldan kalntlarda Trn ovasnda da, insan heykeli eklinde nvslar bulunmutur.103 Cesetleri kk iinde yakmak gelenei ise bundan tammen ayrdr ve bu detin tarih Trkler arasnda yaayacan greceiz. Mlttan nceki binylda Turan ovasndaki madd kltr izleri, yrtc ku ile at gibi hayvanlarn ve bunlardan mlhem, Herodotosun gryf dedii arslan vcudlu ve ku bal efsnev ekil gibi motiflerin yaygn olduunu gsterir. Bu motifler belki dn, belki heraldik vecheler de almakta idiler. Sr-dery yar-gebeleri maden ilerinde Altayllar kadar mhir deildi, fakat buna karlk, kabartmal keramik levhalar ve duvar resimlerinde muvaffak oluyorlard.104 5. Kama ve Etil Irmaklar Kylar Aral glnden Kuzey-Batya ilerleyince, (55-57 K, 47-55 D blgesindeki) Kama ve Etil rmaklar kylarnda, Mlttan nceki bin ylda, bugnk arkeologlarn Ananin105 adn verdii kltr bulunuyordu. Ananin kltr arkeologlar tereddde drmtr. nk Herodotosun corafyasndan karlan netcelere gre, Ural dalarnn batsnda, Tanas (Tn, bugnk Don) ve Etil arasnda ve belki Aral gl kuzeyine kadar Eurepeoid bir kavm saylan Sauromataenin oturduu sanlyordu. Halbuki kazlar, Kama ile Etil vadilerinde, bugnk Kazan ehrinin dousunda, Mongoloidler ile kark bir kavmin yaadn gstermitir. Belki bunlar, Herodotosun mongoloid bir grnte tarf ettii Argyppaoi ile karm olabilirdi. Argyppaoi boylarnn, baz tasavvurlara gre, ya Yayk nehrinin Hazer denizine akt blgede yahut Aral glnn kuzeyinde yaamakta sanldn kaydetmitik. Bylece, Argyppaoin yaad tasavvur edilen iller, Kama ve Etil kylarndan pek uzak deildi. Ananin kltrn vcuda getirenlerin yar-mongoloid olduunu hem antropoloji, hem de sanat eserleri gstermektedir. Dikili talar zerindeki tasvrlerde, Tatk ve Altay kyfetlerine yakn ekilde, mintan ve akr giymi, ekik gzleri ve kselie temyl ile tebrz eden ahslar dikkati ekmektedir. Bunlarn belinde, alplara mahsus, silahlarn asld kemerler bulunmaktadr. Ananin kltrnn douda Tagar-Tatk evresi ile, kuzeyde Pin-Ugor kavimlerine atfedilen kltrler ile, ve gneyde Skit dnyas ile ilgileri vard. Ananin kltr mensplar, Kama kylarnda yerleme blgeleri de in etmilerdi. Bunlar, alt ta, st balktan srlar ve hendekler ile evrili, bazen gen eklinde, mstahkem ehirlerdi. Mezarlardan kan eydan anlaldna gre, Ananin kltrnde, aa, yrtc ku, at ve ylan motifleri temsl manalar tamakta idiler. Toprak tanras sanlan ylanl bir kadn tasvri de bu mezarlarda bulundu. 6. Kgmen Dalarnn Dousu, tken Dalar, Baykal Gl ve

745

Orkun ile Selege Irmaklar Blgesi imdi yine Trk dnysnn erken devirdeki merkezi sanlan Kgmen dalarna dnerek, bu merkezden bu sefer Douya doru ilerleyeceiz. Dou cihetinde ilk merhalemiz, Kagnl boylarn Kuzey kuann en doudaki illeri olan, Kk-Trklerin duk (mukaddes) vatan tken (bugnk Hangay) dalar evresidir. tken dalar (47 60K, 9250D) Kgmen dalarnn bir az gneydouya devmdr. Bylece tken dalar, Kgmen dalarna nispeten, daha az souk blgede bulunmaktadr. Yine de, toprak altndaki buzlarn erimedii tayga iklmi, tken dalarnda bile kendini duyurmakta, 4300 metreye kadar ykselen zirvelerdeki plak kayalar ve seyrek am ve kayn aalar ile tezhr etmektedir. Yeri tam tesbit edilemeyen tken-yn (tken ormanl dann) daha mlyim bir yama olduu anlalr. Selege rma, tken dalarnn batsnda bulunan kaynandan, Douya doru 500 km. kadar aktktan sonra, kollar olan Orkun ve Togla rmaklarnn sularn da alarak, Kuzeye, Baykal glne (57K, 103-106D) akar. Kgmen silsilesinin en KuzeyDoudaki kayalk zirveleri bulunan ve deniz gibi geni ve iinde adalar olan Baykal gl iddetli tayga iklimindedir. Kayalk ve buzlu toprakta ancak seyrek am ormanlar bitmektedir. Yerler yosun kapldr. Asya gebe sanatnn motiflerinden geyik ve Karnin sgun dedii, Kk-Trk kaganlarnn tamgasmda yer alan da keisi bu illerde yaar. Gllerde, yine Trk ongunlarndan olan Kuzey iklminin su kular, yabani kaz, kuu ve turnalar uuur. Bu blgede tatl ve tuzlu sulu gller bulunmaktadr. tken dalarnn gney eteklerinde ve Orkun ile Togla rmaklar kylarnda, baka bir iklm, bozkr yaylalar, balamaktadr. Bozkr yaylalar oban boylar iin elverili, geni otlaklardr. 48K, 87D evresinden itibren, Dou Altay silsilesi, 1000 km. kadar, Gney-Dou istikametinde uzanr. Dou Altayn yamalar bozkr yaylalar ve zirveleri al granit tandan, plak kayalardr. Zirvelerden yuvarlanan al granit kayalarna, daha sonra, Kk-Trkler heykeller oyacakt Trke tag, bugn Mogollarca taki denen yabani kk atlar hla Dou silsilesinde yaamaktadr. tken dalarnda, Selere ile Orkun rmaklar ve Baykal gl kylarnda, M..ki yzyllarda, modern arkeologlarn Yass tal mezarlar kltr adn verdii nemli bir kltrn merkezi idi. Mlttan nce VI. yzylda balad sanlan bir kltr, krmzmtrak granit kayalardan yass ekilde kesilmi talar ile kapl, Dou-bat ynl mezarlar ile tebrz ediyordu. Tarih kaytlara gre, bu blgenin (kadm Tilerden saylan Basmil Trkleri ile), Uygurlarn ve baka Trklerin atalar olan Kuzeyli Ting-ling boylarnn, Mlttan nce yaad mntka olduunu, Dikov, Goxman ve Okladnikov kayd etmilerdi.106 Pruek ise,107 son yllarda yaplan kazlara iret ile, Yass tal mezarlar kltrnn, Mlttan nceki III. yzyldan nce, ok geni bir shya, Batda Karasuk-Tagar kltr ve Yumar (Ob) rma blgesine kadar, Douda, bugnk Manuryaya (eski Tunguz ili), in duvarnn kuzeyine (bugnk Jehol ve Sui-yuan blgeleri), Ordosa ve hatta bugnk Sse-chuana kadar uzandna dikkati eker.

746

O halde, Yass-tal mezarlar kltrnn gney snr, Ting-linglerin Dou kolunun ve onlarn atalar saylan Tilerin iline varyordu. Prueke gre bu keyfiyet, Karasuk-Tagar kltrnde grlen in tesrlerini izh etmektedir. in snrndaki Ti ve Doulu Ting-ling illerindeki balayan ve Kuzeyli Ting-ling illeri zerinden geen gmenler, Karasuk-Tagar kltrnn kurucular olmutu. Nitekim, Yass-tal mezarlar kltrnden kan ey, yukarda izilen snrlar iindeki kltrlere ve Tagar kltrne ok yakn bir tarzda idi. Burada da silahlar, kgraklar; renkli boncuklar ile murassa altn ss eys, ve zoomorfik motifler grlyordu. Bu illerde de gnee tapld anlalmaktadr. Gne eklinde hlesi olan tun maskeler ve gne piktogram bulunan geyikli talar, burada da mevcuttu. Bu geyikli talarda da, gne, ok, yay ve kgrak tasvrleri bulunuyor ve bunlarn alp mezarlar olduu anlalyordu. Btn Asyada yaygn ve kam tasvri sanlan boynuzlu maskeler burada da bulunuyor ve ayn slpta, kuzeyde 60-65K-120-124D mntkasndaki, bugnk Yakut Trklerinin buzlu vatanna kadar yaylyordu (Yakutlarn, Baykal blgesindeki Kagnl Trk boylarndan, Kk-Trk metinlerinde ad Kurkan diye geenlerden indikleri sanlr). Kuzeyli Ting-ling boylarna it saylan Yass tal mezarlar kltrnn, yine Ting-linglere atfedilen erken Altay kltr ile de balar olabilecek motifler arasnda, Pazrk devri Altay mezarlarnda olduu gibi, geyik maskeli at tasvrleri dikkati eker. Boynuzlu bir hayvan maskesi tayan atlarn resimleri, yine Altay blgesinde, Kk-Trk devrinde de kayalara izilmiti. Baykal tesinde bulunmu ve Mlttan nceki bin yln sonuna atfedilen bir tun levhada da, banda boynuz gibi bir ss olan, at tasvri grlmektedir. Baykal kaya resimlerinde, krmz boya ile izilmi hill eklinde kanatl ku resmi bir yrtc ku ibdetine balanmaktadr. Yass Talar kltrn vcuda getirenlerin, mongoloid milletlerin merkezine yakn bulunmak dolays ile, Altay evresine nispeten, Mongoloidler ile kark olduklar, hem antropoloji aratrmalarndan, hem de yukarda sz geen tun levhadan anlalr. Kk boyda bir ata binmi bir kii, kk elmack kemikleri ile, Mongoloidleri, fakat uzun sakal ile Eurepoidleri hatrlatr. Bu tun levhada, Kun, Tabga ve Kk-Trk beylerinin giydii tarzda, dize kadar inen ve devrik yakal bir kaftan dikkati eker. Maden iiliinde de, Yass Talar kltrne mensp olanlar, inin tun dkme tekniinin inceliklerini renmi bulunuyor ve Trke krme ook (tanr ocak) ad verilen tarzda, ince li denen, ayakl toprak mlekler ile ince ting ve Trke kze denen, yine ayakl, tun kazanlar kullanyorlar idi. in kaytlarna gre, M.. 209da Dou Hunlarnn ald Hun-nu (Orkun veya Selege) blgesi Yass Talar kltr evresi idi. Yass Talar kltrnn Hun Devletine ilhktan sonra da, ayn vecheyi koruduu ve Dou Hun kltrnn fazla bir yenilik getirmedii, Okladnikov ve Rudenko tarafndan, arkeolojik aratrmalara dayanarak tespt edilmitir. Hatta Dou Hun istlsndan sonra, Yass Talar kltrnn, Dou Hunlarndan kaan bir boy tarafndan, Baykal tesine yaylmtr. Bu sebepten, Dou Hunlarna atfedilen bu blgedeki mezarlarda da, Ting-lingler ve akrab boylarn kltr kalntlar aranmaktadr.108 Bugnk Mogolistann bakenti olan Ulan-batorn 100 km. kadar kuzeyinde, 48K, 106D evresindeki Noyn-ula mezarlarn Rudenko Dou Hunlarna it sanmakta, fakat mezarda bulunan krmz ile sar salar Krgzlara atfetmektedir (Krgzlar Ting-ling boylar ile

747

beraber yayorlard ve Kk-Trk devrinden in kaynaklarna gre, sarn idiler). Rudenko, belki Ting-linglerin atalar Tilerin M.. VIII. yzylda deri gslk ve M.. III. yzylda demir zrh giydii ve Ting-linglerin, tahtadan kolak ve butluk gibi zrh paralar kullandklarm hatrlayarak, Dou Hunlarnn onlardan zrh kullanma renmi olmas ihtimli zerinde durmaktadr. Nitekim, biz de, yukarda, Noyn-ulada bulunan kurt bal ve ts eklinde bayrak kalntlarnn, Dou Hunlarn deil, totemi kurt olan Tiie-le boylarna it olmas imknndan sz etmitik. Esik, Altun-y ve Ordos sanatlarnn balca konularndan biri olan, geyik avlayan yrtc ku motifi iin de, ayn mlhaza geerli olabilir. Bu motif, Noyn-ulada, Altun-yda, ve Uygurlarm ecdd Kuzeyli Ting-ling boylarna atfedilen Yass-talarn zerindekine, pek benzer ekilde tasvr edilmiti. Sz konusu blgede, KkTrk devri balayncaya kadar, Kagnl boylarn hkim kald, 357 yl ve VI. yzyldan in kaytlarndan bilinmektedir. Mld 357de Ting-lingler ve Tie-leler, in seddinin kuzeyinde, beraber yaamakta idiler. Altnc yzylda ise, Orkun blgesinde bulunuyorlard. 7. Dou Trkistan ile in Snrlar Artk, Kagnl boylarn en Doudaki109 illerine gelmekteyiz. Bu mntkada, ilk duramz, bugnk Kuzey-Dou Trkistanda eski Trklerin muhtemelen Terri-ta veya Ak-ta dedii, Tienshan silsilesinin en Dou etekleridir (43-44K, 86-93D). Tarih kaytlara gre, bu blgenin Dou ksmnda, Karlk-ta adl zirvenin eteindeki Ham mntkasnda, Mlt sralarnda, Trklerden Tiele boylar yaamakta idiler. Schmitfe gre, Dou Hunlarnn M.. 114de ykt Pu-lei devletinin ad Trke Bars idi. Bars Trkleri, devletleri ykldktan sonra, Bar (s)-kl adn alan gln kylarna snm ve bir beylik kurmulard. Mlttan nceki yzylda adlar geen Kin-fu devleti ve muhtelit ince-Trke bir ad tayan Kin-man ehri (Altn (da) l mansna: sonraki Bebalk) de, Schmitfe nazaran, Trk merkezleri idi. Kgarn ince ad olan Shu-leyi Trke Suvladan (Sulak) muharref sayan Schmitt, Shu-le adnn ortaya kt Mlttan nceki asrda, Kgarda Trkler, muhtemelen Krgzlar bulunduunu sanmaktadr. Ayn devirde, Sakalar ise (Kgarnin Kencine dedii boyun atalar), Schmitfe nazaren, Tumuk tarafnda yaam olsa gerek. Tang kaytlarna gre, M.. 58 sralarnda Talas blgesindeki merkezlerinden kamak mecbriyetinde kalan Krgzlar, Kem kylarna iltic ederken, Dou Trkistana da gelmilerdi. Bunlar, Tie-lelere komu olarak, daha Batya, Ham ve Bar-klden Kara-ehre doru ve Kara-ehr kuzeyindeki Ak-taga yerlemilerdi. Hamdan Gney-Dou istikametinde 400 km. kadar ilerleyince, inlilerin Kansu dedii dar vhnn giriine gelinir. Aa-yukar 40-36K, 100-104D arasnda, Gney-Douya doru uzanan ve yksek dalar iinde dar bir geit olan Kansu vhas da, kadm devirde, inli olmayan boylarn vatan idi ve Mlttan nceki binylda, in ile az mnsebeti vard. inli olmayan ve kimisi Europeoid grnl olan, muhtelif rklardan bu boylar, Kuzey inin birok ksmlarnda devletler kurmular, hatta Ynnana kadar uzanyorlard. Aada, daha tafsltl olarak grlecei gibi, inli olmayan kuzey-batl boylar arasnda, Trklerin atalar da vard. Mlttan nceki binylda, inliler, inli olmayan kuzey-batllar, bugnk Shansi ile, Ho-si denen ve bugnk Shensi, Ordos ve Kansudan

748

mteekkil blgeye srmlerdi. te, Mlttan nceki binyln sonunda, inin kuzeyinde devlet kurmu olup inli olmayan boylardan Al Ti lerin ahfd sanlan, Kanl boylardan Ting-lingler de, bylece Ho-si de yayorlard. Hatta, Kansu vhasnm gneyinde, bgnk Sse-chuana kadar yaygn idiler. Fakat, Ting-ling boylarnn merkezi, Kansu vhasnn dou ksm idi. Bugnk Tun-huang ile hl Trke bir ad tayan Ala-tag (shan) (38K, 106D) aras Ting-ling boylannn vatan saylyordu. Tabga devrinden bir efsneye gre Ala-tag110 ad bu dan ok aal olup alacal bir grnte olmas ve bu dada gebelerin alaca atlar yetitirmeleri sebebi ile verilmiti. Bat Trkistanda da Ala-ta silsilesinden bahsetmitik. Trklerin ala dalar ve orada yaayan alacal hayvanlar hakknda menkbeleri her gittikleri iklmde tekrar yaattklarna ve bu efsnelerin Taoist inanlar ile ilgisine, iret etmitik. Aada grlecei gibi bu kutlu da menkbeleri belki Kuzeyli Tilerden tev-rs edilmiti. Mlttan nceki devirde ala at yetidiren bir Ti boyunun ad in tarihisi Se-ma Tsien tarafndan kayt edilmiti. Bunlar inlilerin Po-ma (alaca) ve O-lo-co (Trke Alaca) dedii, muhtemelen Basml boylar idi. Bunlarn hem kuzeyli Ting-ling boylar ile Baykal blgesinde, hem de in snrndaki Ala-ta yaknnda Ping-liang da yaadklar in tarihlerinde bildirilir. Ouzlardan olan Al-yondlu boyunun da in snrndaki Ala-tada bulunduu hakknda Tibet kayd mevcuttur. in snrndaki Ala-tan dousunda, sarmtrak sularndan dolay Sar-su denen Hoang-ho akar. Bu rmak, kendi vatanlarnn dousunda bulunduu ve gk-yeil renklerinin Dou timsli olduu iin, Trkler bu rmaa Yeil rmak mansna, Yal-gz diyorlard.111 Yal-gzn kuzeye doru akan kolunun batsnda Ala-ta, dousunda ise, Mlttan nceki binylda Ti ili olup, asgar Hun devrinden beri hl Ordu (ordugh) mansnda bir ad tayan Ordos yaylas bulunmakdadr.112 Bozkr bir yayla olan Ordosda nice Trk ordular ordugh kuracakt. Yal-gz, 41K, 106D evresine kadar Kuzeye aktktan sonra, birden 90 bir dirsek ile, Douya dnmekte ve ku uuu ile 300 km. kadar Douya akmaktadr. Yal-gz nehrinin 41K, 106D ile 40K, 111D arasndaki Batdan Douya aknda, nehrin gneyinde Ordos yaylas ve kuzeyinde, Gobi lnn snrlarnda ykselen, muvz iki da silsilesi uzanmaktadr. Mlttan nceki binylda Ti ili olan bu silsilelerde,113 inlilerin Yin-shan ve Trklerin ogay-kuz dedii zirve, KkTrk kaganlarnn ordughlarndan biri olacakt. Yal-gz rma, 40K, 111D evresinde, yine bir 90 dirsek daha yaparak, gneye dnmektedir ve artk inin mnbit loess yaylalar, yan sar topraklar blgesinde, douda bugnk Shansi ve batda bugnk Shensi illeri arasnda akmaktadr. Shansinin bir ksmnn eski ad ince Tai-yan ve Jung-Ti dilinde Talu idi.114 Talu, Ting-linglerin atalar Al Tilerin merkezi idi (Ak Tiler bugnk Shenside yayorlard). Btn bu blgede Mlttan nceki binylda merkezi Baykal gl olan Yass tal mezarlar kltrnn yayldna, nceki blmde iret etmitik. inin kuzey-bat snrlarnda yaayp, inli olmayan kark rklardan boylara,115 inliler, Mlttan nceki kinci binylda, hepsine rci bir ad olarak, Chiang diyordu. Koyun besleyenler mansna bu isim, sonradan daha ziyde Tibetlilerin ahfdna tahss edilmiti. Mlttan nceki binylda ise, inli olmayan kuzey-batl boylara, yine umm manda, Jung ve Ti denmekte idi. Bunlar, Al Ti; Ak Ti; Yeil Ti; Shan veya Pei (Dal, veya Kuzeyli) Jung (imalli Ti); Chang (dev boylu)

749

Ti; Hsien-yn; Kuei; Lu gibi, belki ayr rktan boylara ayrlyordu. in kaynaklarna gre, Trk olduklar muhakkak bulunan Kagnl boylar, Ting-ling vstas ile, Al Tilerden, Shiratorinin tahmnine gre ise, Hsien-ynlerden iniyorlar idi. De Groofa nazaran, btn Tiler Trk idi ve Ti, Tik gibi adlar, Trkten muharref idi. Bakalar ie, btn Ti leri Tibetli veya proto-Mogol, veya Eurepeoid saymaktadr. Fakat, tarih devirde Trk olarak bilinen Basmllarn Tilerden olmas keyfiyeti, hi olmaz ise baz Tilerin Trk olduunu gstermektedir. inli olmayan kuzey-batl boylardan olup, ksmen proto-Trk saylan Choular,116 Mlttan nceki binylda btn Kuzey ine hkim idi. Dier Jung ve Ti boylar, Choulara veya kk in beyliklerine komu olarak, daha ziyde onlarn kuzey-batsnda, devletler kurmulard. Jung ve Tilere mensp boylarn bir ksm ehirlerde yaamaa alm bulunuyorlard.117 Shiratoriye gre proto-Trk olan Hsien-ytin boyu bilhassa, da tepelerine kaleler kurmak ile tebrz ediyorlard. Ge Ta devrinden kalma eserler arasnda, Jung ve Tilerin yaad, Shensi gibi blgelerde, knbedli otag eklinde ve ortasnda ocak bulunan, aa ve balktan mesken kalntlar bulunmutur.118 Ormanl bir dada yaayan Kuzeyli Junglarn (imlli Ti ler) in ettikleri rivyet edilen tahta kkler de otag eklinde olabilirdi. inin kuzey-batsndaki gebelerin maden sanat eserlerinde in tesrleri,119 Shang devrinden (M.. ikinci binyldan) beri, hissedilmekte idi. Shang tarznda bir tun kazann Chiang evresinde yapld, zerindeki yazdan anlalmtr. Ordos levhalarndaki kurt tasvrleri kadm in ejderi kueiden mlhem hussiyetler gstermekte idi. Kaplumbaa (Trke baka) motifinin Kuzey gebelerinde yaylmas da, Han devrinde (M.. 209-M.S. 220) in fagfurunun Kuzey ve Bat yabanclarnn beylerine kaplumbaa tasvrli mhrler hediye etmesi ile ilgili olabilir. Kaplumbaa ve ylan (Trklerde Kara-ylan) Kuzey ongunlar idi. Kaplumbaa ile e cinsten saylan kurbaa, Trk olduu bilinen Tabgalarn bayranda olup, Tabgalardan inen Kuzey Chou sllesi (M.S. 557-81) ile Kk-Trkler tarafndan da, kaplumbaa ongunun kullanld, bilinmektedir. Bazen Trklere bazen inlilere tf edilen, Mlttan nceki binyldan kalma, zoomorfik vecheli bir kltr tezhr de, On iki hayvanl takvmidi.120 Chavannesnn tarih aratrmasna gre, Oniki hayvanl takvim inin kuzeyindeki Trk boylar arasnda, M.. V. yzyl sralarnda domu ve M.. II. I. yzylda ine yaylmt. Bu imkn u keyfiyet destekler: Oniki hayvanl takvmdeki remzlerin, zoomorfik grnleri yannda, bir de astrolojik mhiyetleri vard. Bunlar, yldz gruplar olarak, oniki dilime ayrlm bir kubbe eklinde gn muhtelif cihetlerinde yer alm, tasavvur ediliyordu. Bylece, Oniki hayvanl takvmin remzleri, yn mabdu vecheleri ile, kubbeli bir kint tasavvurundaki yn tanrlar ile birlemekte idiler. Kubbeli kint tasavvuru, kubbeli otag ekli ve eik ile ocak mabdlar ibdeti gibi husslar ise, bir gebe katks olarak, in kltrne girmi saylr. Eberhard kubbeli otag ile ilgili inanlar, ekseriyetini Trk sayd kadm Choulara (M.. 1050-249) balamaktadr. Altay Trklerinde, Mogollarda, Trkiyede, Bekta geleneinde, otag veya kubbeli odada, ynlere ve ocak ile eik cihetlerini gz nnde tutarak, dizilip oturmak deti zamanmza kadar yaad. L. Bazin, Trk takvmleri hakkndaki eserinde, asl Trk takvminin mevsimlerin ve tab olaylarn silsilesine gre olup, Trklerin Oniki hayvanl takvmi inlilerden rendii nazariyesini

750

savunmaktadr. Buna iaret olarak, Oniki hayvanl takvmin bilhassa Doulu Trklerce kullanld ve bu takvmin remzlerinden luu (ejder) gibi bazlarnn yabanc kaynakl olduunu dell gstermektedir. Ancak yine Bazin, Batl bir boy olan Trk proto-Bulgarlarnn da Oniki hayvanl Trk takvmini kullandn ve ejder remzini Trke evren kelimesi ile adlandrdklarn sylemektedir. Luu gibi yabanc remzler ikinci derece tesrler olarak da grlebilir. Oniki hayvanl takvmin Trkler ve inlilerce beraber gelitirilmi olmas da hatra gelmektedir. Belki baz proto-Trkler, gebe obanlarn tasavvurunda daha kolay canlanabilen hayvan remzlerini kullanm ve bu remzler inliler tarafndan bir sistem ekline sokularak, gelimi ekilde, tekrar Trklere intikal etmiti. Ordos tun levhalarnn Jung Ti ve Ting-ling lere atf olduunu ve in tesrlerine ramen, Eurasia gebe sanat evresine girdiini kaydetmitik.121 Nitekim, bu eserlerde, Tagar sanatnn slbunu hatrlatan tarzda, insan ve hayvan tasvrleri grlr. Ordos ilinde de, Tagar kltr evresinde olduu gibi, ayakta duran geyik ve da keisi heykelleri yaplmakta ve bunlar bazen bayrak direinin tepesine dikilmekte idi. Ordosda bulunmu, altndan, veya tuntan, diz km geyik motifleri, Esikde yatan gen alpin kemerindekilere ok benzer. in kaynaklarna gre, ilerinde Trkler de bulunan Kuzeyli gebelerin bayraklarnda, yrtc ku, ay, kaplan gibi motifler de grlyordu. Trk olmalar muhtemel sanlan Choular, Trke kutaz denen yabani sr kuyruundan tug kullanrd ve tug kelimesinin belki bir eski ekli o devirde inceye gemi olabilirdi.122 inliler, kuzey-batl gebeleri, totem olduklar anlalan ongunlara tebh ederdi.123 inli olmayan kuzey-batl boylar, eurepeoid vecheleri, mesel inlilere nispeten daha keskin burunlar sebebi ile, yrtc kua, ve nispeten daha kll olmak ynnden, geyie kyas ediliyordu. Jung, Ti ve Ting-lingleri inliler, ylan cinsinden kimisi, efsnev hayvanlara ve bilhassa kurta benzetiyorlard ve kurt cinsinden hayvanlardan trediklerini iddi ediyorlard. Ak renkte kurt ve geyik motifi, Junglar hakkndaki muhtelif rivyetlerde yer alyordu. inlilere gre, Ting-linglerin kalbi kurt ile kaplan yrei gibi idi. Burada aka bir ongun sz konusudur, nk Brinin (kurt) Trk boylarnn ekseriyetinin totemi olduu pek iyi bilinir. Geyik ve da keisi Tagar kltrnde de bayrak direi tepesi ve Kk Trklerde kagan soyu ongunu olduu kaydedilmiti. Dou Trkistandaki bir kadm Trk devletinin adnn Bars (Pars) olmas imknna da iret edildi. Trklerin ecdd saylan boylarda ve Trklerde kaplan ve pars motifinin kadm ongunlar olduu keyfiyeti zerinde aada durulacaktr. inin kuzey-batsnda yaayan ve inli olmayan boylarn ounun at yetitirdikleri de aada grlecektir. Gk tanrs timsli olan baz yrtc kular124 yannda, yukarda deinilen su kular motifi125 de, in rivyetlerinde, inli olmayan kuzey-batl gebeler ile, kadm devirden beri alkal idi. Ksmen Trk olduklar anlalan Choularda yaban kaz, yksek mertebeli kimselerin timsli idi. Kk-Trklerin ve Krgzlarn treyi destannda, bir boy mensbunun kuu kuuna mnkalib olduunu ve Alp-ertogann kznn adnn Kaz olarak rivyet edildiini kaydetmitik. Btn bu su kuu efsnelerinin izh Kar tarafndan verilmekdedir: kaz ve korday (kuu), Trklerde, beylik ve kut timsli idi. Bu timsl belki su kularnn ok bulunduu Kuzey Asya iklminde domutu. Da Junglarnn (bunlar Kuzeyli Ti ler idi) 126 yaadklar ormanl dada, hepsi alacal olan yrtc ku, pars, at gibi hayvanlarn ve semv ejderlerin birbirine kart rivyet edilirdi.127 Da

751

Junglar alaca at yetitirir ve bunlar ine satarlard. Bu rivyet, tarih Trk devrinde Kansudaki Alata ve orada yetien alaca atlar128 hakknda kaydedilen menkbelere ok benzemektedir ve muhtemelen onun prototipini tekl ediyordu. Esik mezarnda kan motifler ve Kansudaki Ala-tag mnsebetiyle, mukaddes da konusunun Taoismde mevcut olduuna ve Trklerdeki kutlu y (ormanl da) gelenei ile alkasna iret edilmiti. Mmsil bir dn veche Dal Junglarn (Kuzeyli Tilerin) 129 yaad ormanl da menkbesinde de mevcut idi. Bu Ormanl da, maden iiliini, silahlar ve (Tiler ile Ting-linglerin kullandn kaydettiimiz130) zrhlar ict ettii sanlan gebe hkmdrlar ve sava mabtlar efsnesi ile ilgili idi. Her mevsim banda gebeler ormann etrfnda at stnde, yarr ve kurban yni mhiyeti de bulunan bir mersim icr ederlerdi.131 Kurban ynin mhiyeti de in rivyetlerinden132 anlalabilmektedir. Bu rivyetlerin birine gre Al Tilerden Lu boyu hkmdr Ying-erh bugnk Shanside, Shan-tangdaki bir dada, kurban mersimi icr ederdi. M.. 645 ylna ait ikinci rivyete nazaren, inin kuzey-batsnda yaayan ve inli olmayan gebeler at kurbann dan gney yamacnda, Pruekin iret ettii gibi, gne ve ate ibdeti ile ilgili bir ynde icr ediyorlard. Kurban verildikten sonra, inli olmayan gebeler, kurbanlk atn eti ve arap ile, bir len dzenlemilerdi. Pruekin tahmn ettii zere bu len Skiflerin, Hunlarn (ve Trklerin), gk tanrs ile sava mabdu timsli kgrak (kl) hit tutarak, and itikleri ekilde bir mersimde, birbirlerine sadkat yemni ile alkal idi. Pruek, bu rivyeti, gebelerde and yemni edenler arasnda kurulan alpler birlii hakkndaki en eski kayt saymaktadr. Atl gebeler olduklar iin, kuzey-batl boylar, at ile kovalanan geyik cinsinden hayvanlarn avnda ok mhir idiler.133 Bu avn da kurban mersimleri ile ilgisi, Choularn aada anlatlacak mmsil geleneklerinden, anlalacaktr. M.. 1059-249 arasnda bugnk Kuzey ine hkim olan Choularn Shang devrinde Chiang134 denen kuzey-batl gebelerden olup, ksmen proto-Trk sayldklarn kaydetmitik.135 Choular in kosmolojisinin temellerini kuracak ve gk ile yer ibdetini kosmolojik bir sistem ekline sokarak, gk mmessili hkmdr tasavvurunu gelitireceklerdi. Burada henz Choularn Asyal gebe gelenekleri ile ilgileri zerinde durmaktayz.136 Ocak ibdeti, drt-ynler ve eik tanrlarna tapmak gibi Chou devrine atfedilen gelenekler, yukarda sylendii gibi, otag, kintn modelinde bir mikrokosm olarak tasavvur eden gebe evresinde domu olsa gerek.137 Chou devrindeki kadn eklindeki ocak mabdesi, Trk ana-tanras Umayn ocak mabdesi vechesini hatrlatr.138 Choularda rivyet edilen yn eklindeki avlar da gebe geleneklerinden saylmaktadr.139 Kaplana benzetilen Chou hkmdr, gz mevsiminde ava karak, ok ile geyikler vurur ve bunlar atalar tapnana kurban olarak yollanrd. Ordosdan Sibiryaya, Baykal kylarna, Pazrk devri erken Altay mezarlarna, Esik mezarna ve Skit blgesine yaylan avc kaplan ve diz km geyik motiflerinin, geyiin, kaplana benzetilen alp tarafndan kurban edilmesi mansn tad bylece hatra gelir. Chou devri av, kurban yni ve onu takip eden lenin manlar hakknda aratrma yapan Granet u netcelere varyordu. Her avcnn vurduu av onun yemei ve ongunu olmakta idi. Avn rhu, Trke tabiri ile z, avcya gemi saylmakta idi. Hkmdrn geyik avlayp geyii kendi soyu mensplar ile birlikte yemesi ve atalara a (rhlara verilen kurban) olarak geyik takdm etmesi, geyik ve o cinsten hayvanlarn ifde ettikleri man ile ilgili olsa gerek. Chou devrinden haber veren in

752

kaynaklar, Choularda, Taoist inanlar iinde gelimi, fakat yukarda ad geen Jung ve Trklerle ilgili Ala-ta ve kutlu alacal hayvanlar menkbesine mmsil inanlar olduunu bildirirler. Hkmdrn korusu ve bazen sllenin mezarl olan kutlu dada, efsnev hayvanlar arasnda, geyik cinsinden hakik ve efsnev baz hayvanlarn yaad ve bunlarn kutlu dada biten lmszlk otunu yiyerek, lmsz olduklar sanlyordu. Bylece geyik ve o cinsten hayvanlar lmszlk timsli olmakta idiler. Av ve kurban ynleri, kutlu da, efsnev hayvanlar, geyik cinsinden ongunlar, av mtekip lende av etinin karde boylar arasnda paylalp, mertebeler tevz edilmesi ve kadeh ile and iilmesi gibi mersimlerin, inin kuzey batsnda, M.. 645te yaayan boylarda ve Choularda olduu gibi, Trklerde de mevcuttur. Da keisi veya geyik, yahut insan avlayan yrtc ku motifi gibi Kuzey in ve Eurasia gebe evresinde ok yaygn olan bir motif de, henz in kltrnn ekil almam bulunduu ve Asyal gebelerin Kuzey inde yaad Mlttan nceki bin yllarda belki mansn bulmakdadr.140 M.. kinci binylda Shang devri khinlerinin koyun krek kemiklerine piktogramlar ile yazdklar kehnetlere gre, yrtc kular ve byk su kular gk tanrsnn bir ekli sanlyor ve bunlarn nne atlan ylan ve baka kurbanlar gk tanrsna verilmi saylyordu. Granetin vard netcelere nazaren ise, sar ku denen ve kulaa benzer tyleri olan byk bayku, veya kerges ve aylak gibi kular, gk tanrsnn kendisi veya kz saylp, bunlarn nne insan kurbanlar, bilhassa kk kz ocuklar atlyordu. Bu kurban mersimleri ate unsuru ve imek ile yrtc ku mefhmlarnn zirvede olduu sanlan yaz tahavvlndeki bayramlarda, ve hkmdr cenze mersimlerinde, mezar takds iin, icr edilirdi. Brentgesin iret ettii Chou devri bir eserde, penelerinde bir insan tutan ve bandaki iki tutam ty bir ift sivri kula andran kartal-bayku tasvri, belki insan kurban remzi olarak grlmelidir. Asya gebe sanatnda ise, daha ziyde geyik veya da keisi cinsinden hayvanlar karan yrtc ku, veya kulaa benzer tyleri olan ku grlr. Brentjesin kaydettii gibi, ylan ve insan karan yrtc ku motifi Buddhist sanatta da tekerrr edecekdi. Suvarnaprabhsa-strann ince ve Trke tercmelerinde, lan kuu, lm ve kurban remzi olarak, devm edecekti. Shang devrinde inlilerin Chiang dedii, inli olmayan gebeler, inliler tarafndan avlanarak kurban edilirdi.141 M.. 596da son Ti devleti yklncaya kadar, Jung ve Tiler, zrhlara brnm olarak, kz boynuzu eklindeki tun ve bakr borularm alarak, in seddine akn eder ve belki inlilerin istil ettii vatanlarn geri almaa urarlard.142 Tiler yenilirse, inliler, esrlerin aralarndan, dev Ti denen ok boylularn boazm karg ile delerek ldrr ve balarn kesip, ehir srlarnn kuzey kaplarna, kurban olarak, gmerlerdi. Tiler glib gelince, onlara yakn bir boydan olan Chou imparatoru, hatununu Tilerin bey kzlar arasndan seerdi.143 Ti beylerine Chou saraynda yksek vazfeler verilirdi.144 Ti devletinin yklmas ile Tiler yok olmad. Kk beylikler hlinde, M.. III. yzyla kadar, devm ettiler. Doulu Hun Devletine Tilerin de dhil olup olmad hlen mnkaaldr. Son Ti alp, demirden bir zrh giymi olarak, elinde bir demir sopa, in ordularna ve arabalarna kar tek bana savaarak, lmt.145 Jung ve tiler, zrhlardan baka, ata binmeye uygun suvr kyfetleri, akr ve kemer giyerlerdi.146 Ummiyetle, uzun entriler giyen ehirli inliler ata binmei ve atl kyfetlerini ve M..

753

V. yzylda, Kuzey-bat gebelerinden renmilerdi.147 Jung ve Tiler de, daha sonraki Tinglingler, Tie-leler ve Kk-Trkler gibi, inlilerin aksine olarak, kaftanlarn sola doru kapatrlar ve salarn uzun brakrlard.148 Ti kadnlarnn balarna bir serp giydii metinlerden anlalmaktadr. Ti kadnlar ilemeli kaftanlar giyer ve keten kumalar dokurlard.149 Tiler muhtemelen kosmik timsller olan muhtelif renk gruplarna da ayrlyordu.150 Yeil Tilerin douda, Ak Tilerin batda, Al Tilerin az daha gneyde yaadklar anlalmaktadr.151 Ti boylar, mensp olduklar renkte elbiseler giyerlerdi. Uygurlarn da dhil bulunduu Ting-ling boylarnm Al Tilerden indii sanldn kaydetmitik.152 Gumilev Ak Hunlarm Orta Asyaya g eden Ak Tilerden indiini sanmakdadr.153 Erken in kaynaklarnda, inin kuzey-batsndaki yabanc boylarn bazen eurepeoid vechede olup, Mongoloidlere nisbeten, daha gaga burunlu, daha kll, ve dev gibi boylu olarak tarf edildiklerini kaydetmitik. Jung ve Tilere atf edilen bu hussiyetler daha sonra Hu ve Hu-Me adn alan Han devrindeki (M.. 220-M. 209) kuzey-batl gebelere ve Trklerden Krgzlar ile baz Kk-Trklerde de grlecekti.154 Nitekim, keskin burunlara Hu burnu denecek idi. Ordos yaylas ile, Choularn ve Tilerin merkezlerinden bugnk Shansi ve Hopeideki kazlarda kan insan tasvrleri,155 hakikaten bazen eurepeoid vechelidir. Ordos maden levhalarndaki insanlar in metinlerinde anlatld ekilde ve Tatk levhalarnda grlen ahslar gibi, uzun sal; atl kyfetleri mintan, kaftan ve akr giymi olarak tasvr edilmilerdi. Sibirya ve Cungarya maden levhalarnda olduu gibi, Ordos maden levhalarnda da sanki destanlar anlatlmaktadr. Trklerin mill oyunlarndan gre de bir Ordos levhasnda gzkmektedir. Chou sanat insan tasvrlerinde, eurepeoid grnte ve Asya kyfetinde tasvrler yannda, mongoloid smda ve uzun in elbiseleri giymi olanlar da vardr. Asyada, Mlattan nceki binyldaki yar-gebe kltrlere ait ilk blm bitirirken, belki yle bir netceye varabiliriz: Kiselevin ileri srm olduu gr, gittike, yeni aratrmalar ile, desteklenmektedir. M.. binylda, bugnk Kuzey inden, Batya doru, tken dalarna, Kem rmana, Kgmen dalarna, Altun-y dalarna, Ak-ta, Ala-tan eteklerinde ve oradan Turan ovas ile Kama ve Etil rmaklar kylarna kadar, birbirine bal, yar-gebe kltrleri sralanyordu. Rudenko156, bunlardan bazlarnn, mesel Ordos, tken-Orkun, Sibirya ve Altay kl-trlerinin birbirine bilhassa yakn olduuna dikkati ekmede ve bunlarn hepsini ayn boylar cmiasna, atfetmekdedir. Kanl boylardan Uygurlarn, dier Trk boylarndan, Basml ve Krgzlarn, muhtemelen Kegeresin, belki Ouz ve Kpaklarn atalar, Mlttan nceki Asya yar-gebe kltrlerinin ba milleri arasnda bulunduklar, bylece, anlalmaktadr.

Esik: bkz. aada not 78-79. Eurasiada kk mikyasda zirat ile uraan toplumlarn

754

sonu ve atl gebe kltrnn balangc: Pruek, 95. 2 3 Anthropoloji: bkz. Debetz; Ginzburg; Gumilev, Din-lin; Moorcroft; Trifonov; Trofimova. Bkz. Pulleyblank, AM, IX (Egamiye atf); Shiratori, Sinolog-. Beitr., 4; Pruek, 133

(kgrak kelimesinin asl irn deildir). 4 Orkun, II, 22. Kiselev, MIA 9, 259. Musabaev-Aydarov, VANK (1967 6). Rudenko,

Sibirische Sammlung, 29-33. 5 Eurasia gebelerinde adr lrhi: Vaynteyn, 8E 1976/4, Tegirmi tam: Bang-Gabain,

TT I, 57 ve Arat, iir, 228. Yurt: bkz. Xaruzin. Kerek, tglink: Clauson, s. v. Trk odas: Beletzkiy, 66-74. Otag eklin de tatan mesken: Margulan-Basenov-Mendkulev. 6 7 8 Dou: aa. not 136. Bat: Tolstov, Khorczm, 128, 182. Choular ksmen Trkd: aa. not 133. Dou: Watson, Civilization, ill. 10-11. Eberhard, Lokalkulturen, 23-24 (de Groot,

Religious system, 289-91, 399-400e atf). Bat: Tolstov, Khorezm, Abb. 18/IV ve aa. not 102. Sibirya: aa. not 29. 9 10 Bkz. aa. not 31, 101. Tarih devirlerde Trk olarak bilinen boylar hakknda erken in kaynaklarndaki balca

metinleri veriyoruz. M. . 209 sralarnda Mao-tun (Bagatur) un futhat devri hakknda en erken (Han devri) kaynaklarnda yle denir: Mao-tun, daha sonra (Hoang-ho rma gneyine akm ettikten sonra), kuzeye dnd ve Hun-nu (de Groofa gre Orkun, Ogel, Tles, 795-96ya nazaren Selege blgesi), Kiu-she, Ting-ling ve Krgz devletlerini ald (de Groot, I, 61). De Groot I, 62, M. III. yzyl Jin kaynaklarnda bu devletlerin yerlerini yle tayn edildiine iret eder: M. III. yzylda, merkezi Takentten Samarkanda gemi olan Kang-a (Kez kuzey-batda idi (Sr-dery blgesi). Bir dier metin, M. . 176 da Dou Hun futhtn yle anlatr: Sonra, Lou-lan (Lob-nor blgesi: 40K, 90D), Wu-sun (Isk-kl gneyi: 43K, 78 D) ve Hout u (Uygur) ald (de Groot, I, 76). Demek ki bir Uygur devleti o devirde Isk-kl kuzeyi, Ila vadisi ve Altay dalar mntkasnda bir yerde bulunuyordu. gel, Tles, 800-801de bu adn Ugur okunmas gerektiini bildirmektedir. nc bir metin Uygur, Krgz, ve Ting-ling boylarnn M. . 50-54 sralarnda yerlerini, yine bir Hun hkmdrnn ftht mnsebeti ile tayin eder: Wu-sunu ald (Isk-kl gneyi, 43K, 78D), sonra kuzeye dnp Uyguru ald (Ila vadisi ve Altay blgesi), sonra Batya dnp Krgz ald (u ve Talas vadileri ve daha bats). Sonra Kuzeye dnp Ting-lingi ald (Sr-dery vadisi ve daha kuzeyi) (de Groot, I, 221). Kuzey Tinglingleri ise, M. . 99 ve 85-68 yllarnda, o zaman Orkun blgesinde bulunan Dou Hunlarnn idresinde ve onlarn daha da kuzeyinde, yan Baykal blgesinde idiler: de Groot, I, 199. Ting-ling adnn asl, Karde tekerlek mansna gelen, Tegregdir: Hamilton, Toquz-Oguz, 24-6, 51-2 ve not 4-8. Ting-lingin asl Tgrg dr: Pulleyblank, AM. IX, 230-31. Tie-lenn asl Tlis dir: Orkun, I,

755

34, 164, 170. Tlis karl Tu-li dir, Tie-le deildir: Pulleyblank, Toquzoghuz, not 353 (Klyukine atf). Ting-ling ve Tie-le adlarnn baka ekillere yakladrlmalar iin bkz. Istoriya Tuv, 55; Kollautz-Miyakawa, 108-109; Koay, 71 (Czegledy, Nomada atf); Liu Ost-Trken 491 (not 24); Gumilev, Din-lin; Boodberg, ilah. Prof. Masao Moriden rendiime gre Japon limleri, belki Tingling adnn ve muhakkak Tie-le adnn aslnn Trk (Trk) olduunu sanmaktadrlar. Ting-ling lerin Kuzey boylar: Chavannes TP (1905), 260-67. Ting-lingler Eurepeoid idi, fakat Mongoloidler ile kardlar: Grumm Grjimaylo, indeks, Din-lin ve Kiselev MIA (9), 217-72. Ting-ling ve Tie-le Trk idiler: Eberhard, iml, 71; Clauson, Trk, 113; Maen-chen-Helfen, Ting-ling, 78. Uygurlar M. III. yzylda Gobi l kuzeyinde idiler (Orkun vadisi): de Groot, I, 79. M. 357de Ting-ling ve Tie-le beraber idiler; bunlar Hun dili konuurdu; bunlara Kao-che (byk tekerlekli kagnlar olanlar) denirdi: Eberhard, iml, 234. Kuzeyliler onlara Chih-le (Tie-lenin bir bozuk ekli) adn verir, inliler ise onlara Kao-che, veya Ting-ling demektedir: Wei-shudan naklen, Shiratori, Queue, 24. Bu boylar, bugnk Kuzey inde yaayan Tilerin al renkte elbise giyen boylarndan inerler idi: bkz. aa. not 109. Kagnl boylarn kagnlarnn ekli: Hamilton, Toquz-Ouz, not 25. stnde tanan kan ekilleri tarih: Vaynteyn, SE (1976/4). Kao-che nin mans Kangh (Kagn) idi: KollautzMiyakawa. I, 108, 64, 295. Krgzlar Ting-lingler ile yaard: iml, 67. Tardu boylar M. VI. yzylda Altayda: bkz. not 54. M. 385de Tie-le boylar Altay-da ve Ham ilinde: Kollautz-Miyakawa, 108-109. M. III. yzylda Krgzlar ve Kk-Trkler Kem (Yenisey) vadisinde: Liu, Ost-Trken, 6. Umum bilgiler: Eberhard, Siml, 63-89; Kollautz-Miyakawa, 108, 64 de Groot, I, 61-62, 76-9, 221-23, 229 (Batdaki erken Trk boylarnm merkezi belki Talas rma idi); Pruek, 24, 77; 81, bu konuda yine bkz. Franke, Geschichte I, 356-57; Hamilton, Toquz-Ouz. Kiu-she=Kpak: Gumi-lev, Din-lin, 19 ve Herrmann, 11. Wu-huanlar (veya Wu-wan) Ouzlarm atalar idi: Clauson, Trk, 117. Wu-huan; bkz. iml, 148-9 ve Biurin, I, 144 (Onlarn memleketi Ting-linglerin cenup-batsnda ve Wu-sunlarm iml-dousundadr. ) Mao-tun onlar yok etti ve kalanlar Hunlarn dousuna (bkz. Hermann, harta 15) katlar ve Hsien-piler ile yaadlar: Clauson, Turk, 117 (Biurin, I, 144e atf). Wu-huan kadnlar yn ve hal dokur, ileme iler; erkekleri ise ok, yay, at koumlar yapar, altn ve demir eritmesini bilirlerdi: Biurin, I, 143; iml, 148-40. Wu-huanlar ve ince Hsi, Hi veya Ki ad ile anlan Kay (Mogol) boylar (belki sonraki Kayglar, Osmanllarn atalar: Pritsak, Two movements). Tabga devleti devrinde, dilleri Trke olan Tabga boylar arasnda yer almakta idiler: Eberhard, Toba, 318 ve Bazin, Topa, 118. Tabsalarm ekser boylar Trk idi: Bazin, Topa, 238-39 ve Eberhard, Toba, 362. Wu-huan adnn asl Trke Ugan (semv, yksek mansna) idi: Ba-zin, Topa, 118. Hsien-pi, Wu-huan ve Hsi (Kay, Kayg) Mogol idiler: Pritsak, Two movements. inlilerin Hsien-pi, Mu-yun, ve Tu-y-hun dedii boylar, Tabgalar gibi, Trk idiler: Clauson, Trk, 117-18. Hsien-pi = Sabir: Pritsak, Sabir, 128. Dou Hunlarnm Bat Hunlar ile ayn millet olup olmad ve Trk olup olmadklar hakknda msbet ve menf grler: Gabain, Hunnisch-Trkische Beziehungen. Dou Hunlar, Hindlilerin Hna dedii Orta Asya Hunlar ve Bat Hunlar, ayn millet idi ve Trk idiler: Clauson

756

Trk, 114-15. Dou Hunlar Trk idi: de Groot, I, 59-60; Shiratori, MRDTB, V, 27 ve id. Sinol. Beitr. Dou Hunlar Trk deil idi: Pruek, 16, 99. Dou Hunlarnn Trk olduu kbil fakat muhakkak deildir: G. Doerfer, Zur Sprache der Hunnen, CAJ, XVII/1 (W. 1973). Dou Hunlar aslen belki Trk deildi, fakat V. yzyldan sonra her halde Trklemi idiler, nk dilleri Trke idi ve gerek inliler, gerek Sogdaklar (Livitz, SE, 1960/2, 103e atf) Kk-Trklere de Hun diyordu: Klyatorny, Pamyatniki, 106 (kaynaklar verilmitir). inlilerin Wu-sun dedii boy Trk idi: Shiratori, MRDTB, V, 27. Wu-sunlar ve KkTrklerin treyi efsnelerinde ayn ekiller: Zuev, 15-8. Wu-sunlar Krgz idi: Gumilev, Din-lin (Aristova atf). Trk sanlan boylarn Bat grubu: bkz. Bl. 1/2, 3, 4. Kuzey grubu: Bl. 1/1, 2, 6. Dou grubu: Bl. 1/7. gu (u) rma hakknda rivyet: Kar, Balasagun. Kegeres: bkz. aa. not 83104. Basml: bkz. aa. not 110. Ak-ta: Docs. 237; Liu, Kutscha, 171, 236, 238; Hamilton, ToquzOguz, 26. Tegri-tag: Bazin, Topa 287-88; Shiratori, Sinologfische Beitrge, 5; Franke, Geschichte, III, 10 (belki Hun dilinde gk anlamna olan kiloman kelimesinin veya Trke kklerin (gkler) tahrfi olan Ki-lien adn tayan iki da vardr. Bunlar kuzeyde Ak-ta ve gneyde Nan-shan idi). 11 Czegldy, AOASH XXV, 220. Liu, Ost-Trken, 6. Pruek, 11, 30, 63, 83, 126 (not 31).

Yine bkz. yuk. not 10. 12 13 14 15 16 17 Orhun, I, 36, 38, 46, 60, 108, 110, 172; II, 161. Emiz apamz tutm yir-sub: ibid., I, 38. Liu, Ost-Trken, 6. Tupa, Tuva: Hamilton, Toquz-Ouz, 27. Liu, Ost-Trken, 6. Kuu ve Kaz ongunu: bkz. aada not 99, 125. Tayga: Radloff, Wrterbuch, s. v. Andronov kltr ve eski Kpaklar: Gumilev, Din-lin, 19. Kara-suk ve Tagar kltrleri

Doudan gelen Din-lin (Ting-ling) eseridir: Kiselev, MIA 9, 106-108, 176; Kollautz-Miyakawa, I, 63. 18 19 20 21 22 Bkz. yuk. not 10. Kiselev MIA 9, 108-78. Yuk. not 19. Bkz. yuk. not 10, 11. Bkz. yuk. not 11.

757

23 24 25

gel, Dou Trkleri. Chavannes, TP 1905, 260-67 ve aada not 122 ve 123. Kiselev, MIA 9, 106-108, 176. Muk. ed. Okladnikov, Siberia, 25, (dilimli drt tekerlein

tad, stnde otag bulunan araba tasvri hakk. bilgi). 26 Umm mlhazalar: Rudenko, Noin-ula, 65, 77, 150, 151, 153; lenova: Taqar

(mukayese unsurlar). Aa. not 108de baka mukayese unsurlar kaydedildi. Pruek, 110-112, Orkun, Jehol, Ordos, Shensi, Shansi blgelerinde yeni yaplan kazlarn Karasuk kltr ile benzer kltrler meydana kardna dikkati eker. 27 Rudenko, Noin-ula, 65, 77, 150, 151, 153 ve lenova, Taqar (mukayese unsurlar)

Kiselev, MIA 9, 106-108, 176-78 (Altay ile mukayese); 142 (Ananin kltr ile mukayese). Karasuk kltr Batda Altay ve Yumar (Ob) rma vadisine kadar uzanmakdadr: Pruek, 186. 28 29 yuk. not 5. 30 Tatk kubbeleri: Levin-Potapov, 68; Kiselev, MIA 9, 128. Egme: Kar, s. v. Egin: Kollautz-Miyakawa, 64. Kalntlar: Martinov. Petroglifler: Devlet, 8A 1973/3; Kiselev MIA (9), 148. Tegirmi tam:

Orkun, II 77 ve Clauson, Dictionary, s. v. 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Martinov ve Kiselev, MIA (9), 148, 161. t: Slovars. v. Titig: TT, VI, satr 79-88. Balk: Slovar, Balq. Kiselev, MIA (9). Mannay-ool. Kiselev, UIA (9), 138. Kiselev, MIA (9), 134-146. Kiselev, MIA (9). Gryaznov, Siberie, pl. 160-170, Jettmar, Steppenvlker, 184-202. Orkun kitbelerinde

Cungaryann Trke ad Yar dr: Giraud, 179. 40 41 Okladnikov, amanskie izobraieniya. Kiselev, MIA (9), Okladnikov, Siberia, 25.

758

42 43

Bkz. Bl. III not 202-204. Kiselev, MIA (9), Okladnikov Siberia, 35 (Karasuk); Ulug-Kem vadisinde geyikli talar:

lenova, Olen Tefsrler: Okladnikov, Siberia, 46-48. Chou astral piktogramlar: Williams, 442. 44 45 46 Bes-oba tapma: Okladnikov, Siberia, 24. 15. Devlet. Chou devrinde kurban cinsleri: Biot, I, 419-21 ve Li-chi, 256. Gen ve erkek cinsinden

hayvanlar gk ve yer ynlerinde kurban seilirdi: Li-chi, 256. Bylece, inceden tercemelerde, koyun kelimesini ko olarak anlamak gerekdii anlalmaktadr. Chou devrinde koyun (ko) kur-ban ve koyunun yksek memr ireti olmas: vezr rtbeli memrlar hkmdra koyun (ko) hediye ederdi. Biot, II, 191-94; I, 433 Choular ksmen Trkt: aa. not 153. Choularda yer ile gk tanrlarna kurban vurulan av yni: aa. not 137. Kk-Trk mezarlarnda ko heykelleri ve kurban kolarn direklere dikilmesi. 47 48 49 50 Kiselev, MIA (9), 112-27. Kgrak: Pulleyblank, AM, IX, 222. (Egamiye atf). Yuk. not 47. Tagar kltrnde kazan: Devlet, op. cit. Ocak ynleri: yuk. not 8. Oak, ook: Clauson, s.

v. ve Radloff, Wrterbuch, s. v. Krme ook: Kar. 51 52 53 10. 54 127. 55 Potapov, Altay, 81. Levin-Potapov, 71. Rudenko, Pazyryk 53; ibid., Noin-ula, 100, 55 M. 485 olaylar: Kollautz-Miyakawa, I, 108-109. M. VI. yzyl rivyetleri: Liu, Ost-Trken, Kiselev, MIA (9), 178. Kiselev, MIA (9), 178 v. d. Gavrilova 54-72, 104-106. Schmitt, 352. Altay blgesinde Mlttan nceki devirde Uygurlar ve Wu-huanlar hakk. bkz. Bl. I, not

(Biurin, I, 352ye atf). (Kolak ve butluk: bu tabrler iin bkz. Tarama). Ti lerin M. . 706da kullandklar deriden gslk ve M. . III. yzylda giydikleri demir zrh: Pruek, 137-38, 208. 56 57 58 Herodotos, IV, 23. Tegreg kagns: Hamilton, Toquz-Oguz, not 25. Kiselev, MIA 9, 216. Maske: Rudenko, Pazyryk, pl. 92.

759

59

in tesrleri: Rudenko, Pazyryk, 114-116, 189-192, 206, 296, 305-6. Muhtelit azl

hayvanlarda in tesiri: Dittrich 25, 34. Ordos levhlarnda kaplan motifi: Rudenko, Noin-ula lev. 57. Altayda (Baadar) kaplan motifi: Jettmar, Steppenvlqer, fig. 98. 60 61 62 63 64 65 66 67 68 Bkz. Rudenko, Pazyryk. Kiselev, MIA 9, 248-57; tabl. XXXVIII/2, XL-XLIII. er, res. 1 d. Rudenko, Pazyryk, pl. 166. Inan, Samanism, 42-3; Esin, Ts. Tz: Clauson, Dictionary, s. v. Bkz. not 61. Tul: bkz. Bl. III, not 151. Trever, op. cit. Kelt almeti: aa. not 68. Bkz. yuk. not 10. gel, Dou Trkleri. Esin, Ts, pl. IV/a. A. Ross, Pagan Celtic Britain (London 1974), fig. 9 (Danimarkada bulunmu Gundestrup

gm kazannda kurban sahnesinde tane srk zerine dikilmi kurda benzer hayvan balar). Kelfleri Eurasia gebe-leri ile ilgili sayanlar vardr: Gumilev, Din-lin. 69 Noyn-ulann bulunduu yer Kagnl boylarm blgesi idi: yuk. not 10. Noyn-ulada ts

kalntlar: Trever, 176 (n. 2); Rudenko, Noin-ula, pl. XXXII, L, LIII; Esin, Ts, pl. Il/a, b. Son zamanlarda, ayn blgede ve ayn devirden, kurt ba eklinde, tuntan bir bayrak direi tepesi de bulunmutur: Griin, 90 ve lev. XXXIII/1. 70 71 Bkz. yuk. not 10. Gryaznov, Minyaturi, res. 6. Tgnlig at: Orkun, I, 128. Yayn gelimesi: bkz. Uray-

Khalmi. Esri: Clauson, s. v. Sivri tulga: Bl. III, not 157-158. Yenilen dmann san kesmek: gel, Tles, 829.72 Bkz. yuk. not 10, 53-54. 73 74 75 66. 76 77 Bkz. yuk. not 10, 53, 54deki kaynaklar. Sz konusu mezarlarda kan eserler: Nurmuhammedov, op. cit. Da keisi piktogram Berntam, SA XI, 344-45, 362-63. Akev, Kultura Sakov; Trofimova, Pri-Aralskie Saki; Margulan ve dierleri, 403. Runiform yazlar: bkz. Musabaev. Keneres: aa. not 83-104. Wu-sun: yuk. not, 10 ve

760

Kk-Trk kaganlar damgas idi: Mannay-ool, res. 1. Kutlu da, lmszlk otu, Ala-shan ve mmsil efsneler: Bl. I, not 10, 110, 126, 132; Bl. II, not 28; Bl. III, not 76, 77, 78, 132; Eberhard, Lokalkulturen, 245-55; Williams, Hsi-wang-mu; Esin, Cosmic moun-tain, 34-5 ve not 4. Ala-ta, Ila vadisi ve Altay dalarndaki mezarlar, ayn milletin eserleridir: Akev, Issk, 61-2. Altay hakk. bkz. Bl. 1/2. Er-ttk; bkz. Boratav. 78 Bkz. Akev, Esik ve id., Issk; Diyarbakrl; Oraltay; Rolle ve Sleymanovun

makaleleri. Esik de bulunana benzer ekilde, ift ku-ba tezyntl kabzas olan kamalar Sibiryada ve Altayda da bulundu: Kise-lev, MIA (9), lev. XXII/3, XXV/7, XXX/11. 79 80 81 Rolle, 77. Orkun, II, 22. Kiselev, MIA (9), 959. Balta, yay ve ok, krallk timslleri idi: Se-Ma-Tsien, I, 180, 294. Kk-Trk Kagan, in

Fagfruna yeim tandan sopa hediye etmiti Liu, st-Trken, 56. Trklerde kl ve kam hkmdrlk timslleri idi: KB, beyt 5279. Kk-Trk devrinde, kama ve kam hkmdrlk, ok ise boy timsli saylyordu: Docs., 56, 75, 96. 82 Ok ile kurban vurmak: bkz. aa. not 135. Choularn ekser boylar Trk sanlmaktadr:

bkz. aa. not 133. Choulara mmsil detlerin Kk-Trklerde devm: bkz. Bl. III, not 106. Tagar motifi: Kiselev, MIA 9, lev. XXXII/4; Jettmar, Steppenvlker, lev. 109. Baykalblgesi motifi: V. V. Volkov-E. A. Novgorodoya, Sovyeto-Mongolskaya ekspeditsiya, AO 1974 (M. 1975), 558 (M. . VIII. yzyllardan tun ayna). 83 84 85 Tolstov, Khorezm, 73-100; Trofimova (1959), 7, res. 7. Tolstov, Khorezm, 101-78. Tolstov, Scythians, 50 ve Tolstov-tina (Tagisken ve Uygarak mezarlarnda Mongoloidler).

Trofimova (1959), 6 (Kalal-grda M. . IV. II. yzyllardan saray kalntlarnda kark MongoloidEurepeoidler). Trofi-raova (1963) (irik-ribat, Baland 4 ve Bab-Molla 2 gibi M. . III-II. yzyllardan kalntlarda Mongoloid ile kark Europeoid kadnlar). Persepolis kabartmalarnda Sakalar Mongoloid grnl: Akev (1963). 86 Argyppaoi: Herodotos, IV, 23. Tahmnler: Togan, Giri, 41; Margulan ve dierleri, 308

(harta), 408 (Sr-deryda Mongoloidler); yine bkz. Philipps. Son zamanlarda H. Haussig bu gr ayr bildiri de savundu (XXIX. arkiyat Kongresinde, I. Trkoloii kongresinde ve XVI. PIACda). 87 88 Klyatorny, Pamyatniki, 177. Gumilev, Turki, 266. Tolstov, Scythians, 35-38. Bu tarz yap: Blm II, not 14 ve 24. Balandda Mongoloidler

vard: yuk. not 85.

761

89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Kollautz-Miyakawa, I, 53, 63, 65, 68, 71, 73, 77-9, 97-8, 108-114, 116, 126-127, 129, 295. Tomaschek, 131-36. Barthold, Soeneniya, II, 26. Berntam, 8A XI, 263. Shiratori, MRDTB V, (1930), 233. Menander Protectora atf: Dieterich, II, 17. Minorsky, Turan. Masd, I, 152. Tabar, I, 324, 608, 645, 864-66, 899. Tolstov, Khorezm, 83-4 (M. IX. yzyl mellifi Makdisye atf). Klyatorny, Pamyatniki, 167-75 (Firdavsnin ahnmesine atf). Kar, Alp-er-toga. Kaz ve koyun, ksmen Trk olan (bkz. aa. not 133) Choular da

(M. . 1059-249) byk memr timsllerinden idi: Biot, 433. Trklerde kaz beylik timsli idi: Kar, Kaz, Kuu ongunu: yuk. not 15, aa. not 125, Kuu kut timsli idi: Kar, korday. 100 Madd kltr eserleri: Tolstov, Khorezm, 101-178 Id., Delta. 89-246. Kgrak ve Akinakes: Pulleyblank, AM IX, 222 (Egamiye atf). 101 Madd kltr eserleri: Tolstov, Khorezm, 101-78. 102 Tolstov, Scythians 43-45. 103 Bkz. not 101 supra. 104 Tolstov, Delta, res. 67, 65. 105 Ananin kltr: bkz. Zbrueva. Argyppaoi: bkz. yuk. not 86. 106 Blgenin tab artlar hakknda Schuberfin eserine bkz. Kuzey Ting-lingleri: bkz. yuk. not 10, aa. Bl. 1/6 ve Bl. II, not 37, 149; Sosnovskiy (1941); Dikov; Goxman; Jettmar, TKEK, 8; Odladnikov, Siberia, 46-52; Okladnikov-Zaporoxskaya. Yakut ili: kladnikov, Yakut. 107 Hun-nu Orkun blgesi idi: de Groot, I, 61. Hun-nu Selege blgesi idi: gel, Tles, 795-96. Levin-Potapov 75-80; Jettmar, Steppen-vlker, 144, 146. Okladnikov, Siberia, 46-52. Baykal blgesinde tuntan atl tasvri: Maenchen-Helfen, fig. 74. Boynuzlu at resimleri: OkladnikovZaporoxskaya. Altayda boynuzlu atlar: Jettmar, Steppenvlker, fig. 87. Altayda Kk-Trk devri kaya resmi: Potapov, Altay, 93.

762

108 Yass-talar kltrnn geni shas: Pruek, 101, 108-12. Ti ve Ting-linglerin zrhlar: bkz. yuk. not 55. Rudenko, Noin-ula, 7, 55, 100, fig. 48 (geyik). Ayn geyik motifi Yass Talar kltr mezarlarnda: lenova, Olen, res. 6/10. Yass-talar kltrnde ting: Pruek, 104. Kze, tingm Trkesidir: TT, I, satr 189 daki rk, Ting adl kua 55dir. Tinq ekli: Cheng, Chou, pl. 15/a. 109 Ham blgesi, Tie-le boylarna ait idi: Docs., 169. Bar-kln asl ad Bars-kl ise, bu Trkedir ve bu blge, ok eskiden Trkler ile ilgili idi: Pulleyblank, AM IX, 219. Pu-lei (Bars) Trk devleti, Altun-y dalarndan adn alan Kin-man, Kin-fu devleti: Schmitt, 352-53, 356. Karda, Mld srasnda Krgzlar: Schmitt, 377, 348. Krgzlar Ak-ta eteklerinde: Chavannes, TP (1905), 559. Kagnl boylar (Kao-che Ting-ling, Tie-le veya Chih-le) Tilerin Al elbiseli boylarndan iner. Kaocheler kendilerine Ti-li adn verirler. Kuzeyli milletler onlar Chih-le ad ile anar (Chih le, Shiratoriya gre Tie-lenin bozuk bir eklidir). inliler onlara Kao-che veya Ting-ling demekdedir. (Wei-shuya, atfen, Shiratori, Queue, 24). Asyadaki Kao-che Ting-ling ve Tie-le boylar iin, bkz. yuk. not 10. Ti, Tik=Trk: de Groot, I, indeks, Tik ve s. 5, 8, 10, 18, 20, 24-5. Jung: ibid., indeks, Dzong. Bugnk Kuzey in, eskiden, inli olmayan kark boylarn vatan idi: Chavannes, TP (1905), 52027. Chiang ve Jung adlar eskiden bilhassa Tibetlilerin atalar ile ilgili sanlrken, imdi Shang devri yazlarnda Chiang adnn btn inli olmayan inin kuzey-batsndaki boylara, Jung isminin ise, Chou devrinde, yine kuzey-batl inli olmayanlara verildii anlalmtr; bu boylarn yerleri ve adlar: Pruek, 23, 29-40, 85, 123, 142. Tun-huang ile Ala-shan (da) arasnda yaayan Ting-lingler: Chavannes, TP (1905), 526. Jung ve Tilerden Hsien-yn boyu Trklerin ecdd idi: Shiratori, Queue, 24. Basmllar Ti boylarndan idiler: bkz. aa. not 110. Kuei=Wei: bkz. Pruek, indeks. 110 Basmller Ti boyudur: Chavannes, TP (1905), 528 (not 1) (Se-Ma-Tsien, CXVI, 1 v. ye atf). Sonraki kaynaklar: Eberhard, iml, 280; Pelliot, Calacian; Zuev, 118. Mmsil rivyetler: Bl. I, not 10, 77, 127, 132; Bl. II, not 28; Bl. III, not 76-78, 106, 132. 111 Yeil ve gk renkleri Dou timsli: bkz. Bl. II, not 22. 112 Franke, Geschichte, III, 236; Clauson, Dictionary, s. v. 113 Pruek, 186. 114 Pruek, 124, 142; 186. 115 Bkz. yuk. not 109. 116 Pruek, 39-40. 117 Pruek, 56, 170, 214. 118 Otag eklinde meskenler: Lokalkulturen, 23-7 ve Watson, Civili-sation, figs. 10, 11. Jung kkleri: Granet, 115, 363-75.

763

119 Chiang kazan: Pruek, 39-40. Ordos tun levhasnda Kuei tarznda ejder: Rudenko, ^Northern nomads, fig. 10 (Rudenko bu ekle kurt demektedir: bkz. Esin, Ts, pl. I a). Kaplumbaa tasvrli mhr: Chavannes, TP (1907), 216. Tabga bayranda kurbaa: Toba 357. Kuzey Chou sikkelerinde Kuzey timslleri ylan ve kaplumbaa: Eberhard, Lokalkulturen 33. Trklerde Kuzey timsli Kara-ylan: Bl. II, not 22. Kk-Trk Kagan soyu mezarlarnda kaplumbaa heykeli: Klyatorny-Livitz, 121. 120 Chavannes, Le cycle, 83-5; Bazin, Calendriers. Oniki hayvan ad aylar iin de kullanld: Williams, Twelve terrestrial signs. Oniki hayvann yn tanrlar ile karmas: Granet, 306-307. Otag ve kubbe, ekser boylar Trk olan kadm Choularn inde katksdr: bkz. yuk. not 118. 121 Bkz. yuk. not 107. 122 Granet, indeks, Drapeau. Choularda tu: ibid., 268, 69, 279, 216, 457 v. d. Doerfer, Tu. Sanatta yrtc ku ba motifi Tik aknlar devrinde imli ine yayld: Watson, China, 16163. Trke kutuz, kutaz ekillerinden Arapa kuts: Pelliot, Marco-polo, I, 96. 123 Pruek, 145. Chavannes, TP (1905), 560-67. Grumm-Grjimaylo, 18. De Groot, I, 8 (in fagfur Mu, M. . 1000-947 arasda, Junglardan drt ak geyik ve kurt ganmet almt). inli olmayan kuzey-batllardan Choulara akrab bir sllenin yrtc kua ve geyie benzemesi: Granet, 373. Hu grn: Franke, Trvlker, 5. Yrtc ku, pars, ejder, at rivyetleri: Granet, 115, 365-75 ve Lokalkulturen, 135-37, 234-35. Pars ve kaplan motifi: bkz. yuk. not 109 ve aada not 137. Geyik ve da keisi: bkz. yuk. not 34-35, aa. not 137. Bri: bkz. yuk. not 65-69. 124 Yrtc ku: bkz. aa. not 138. 125 Bkz. yuk. not 15 ve 99. 126 Bkz. yuk. not 109. 127 Granet, 113, 365-75. Lokalkulturen, 135-37, 234-35. 128 Bkz. yuk. not 77 ve 110. 129 Bkz. yuk. not 109. 130 Bkz. yuk. not 55 ve 108. 131 Pruek, 151, 132. Chou av mersimi: aa. not 137. 132 Pruek, 39-40. 133 Choularn Ti memleketinden geldii: Se-Ma-Tsien, I, 212. Chou-larn ekser boylar Trk idi: Eberhard, in, 17, 33.

764

134 Bugnki Shensi gneyinde, Pan-po daki kerek eklinde yap: Watson, Cwttization, fig. 10. inde otag ve kubbe ekilleri ekser boylar Trk olan kadm Choularn katksdr: Eberhard, Lokalkulturen, 1/9; 21/3-4, Choularm gk ibdetinin ve kubbeli yaplarmn tesri olarak M. . III. yzylda Chin hkmdrnn mezarnda kubbenin gk eklinde astral tezynt: Eberhard, Lokalkulturen, 23-4. Chou devrinde ocak ibdeti: Granet, 306-308, 431-32, 500-501. Trklerde ve Mogollarda kubbe, otag ve ocak ile ilgili mersimler ve detler: Esin, Oldrug-turug. 135 Bkz. yuk. not 134. 136 Ocak mabdesi: Granet, 381-94. Umay: Bl. III, not 88. 137 Av yni: Granet 91 (not 1), 109-11 ve not 1; Bodde, 57 ve 327-39. Ongun tayni: Granet, 380. Avlanan hayvann kut getiren ongun olmas ve ongunun znn avcnn rhuna hullu: ibid., 912 (n. 1), 103, 169, 216. Choularda kutlu da, orman, efsanev hayvanlar, geyik, kutu ve lmszlk otu: bkz. yuk. not 77, 110, 126-127; Bl. II, not 28. Trklerde av, kurban ve len: bkz. Bl. III, not 106, 133-134. Clauson, A, zt (TT VII, 25/8e atf) Tolu: bkz. Tarama. Avc kaplan tasvrleri: Rudenko, Noin-ula, 57 (Ordos); Jettmar, fig. 98 (Altay, Baadar). Kaplan alp timsli idi: Granet 282, 326 (not). Trklerde Tonga (kaplan) ad veya unvn: Kar, Toria. 138 Kadm inde ge adanan kurbanlarn yrtc kulara yedirilmesi. Tsung Tung Chang, 203, 234; Granet, 527-28, 547-48, 266. Adam karan bayku heykeli: Brentjes, Westtrift res. 1. Buddhist remz: agatay, Altun yaruk, 620/20-93. Ayn hikye daha eski (M. V. yzyldan) ince metinde de mevcuttur. 139 Pruek, 39-40. 140 De Groot, I, 8. Granet 252, not 6. Pruek, 28. 141 De Groot, I, 18-9, 25. 142 Pruek, 68. 143 Pruek, 208. 144 Granet, 275. 145 Ibid. 146 Shiratori, Queue, 1, 2 ve Chavannes, TP (1905), 521-25. 147 Chavannes, TP (1905) 521-25. 148 Chavannes, TP (1905), 521-25. 149 Chavannes, TP (1905) 521-25 ve de Groot, I, 20.

765

150 De Groot, I, 24. Chavannes, TP (1905), 521-25. 151 Gumilev, Din-lin 22 (Biurin I/43e atf). 152 Granet, 373; Franke, Turkvlker^ 4; Chavannes, TP (1905), 521-25; Ti lerin anthropolojisi hakknda kaynaklar: Gumilev, Din-lin, 21 ve Grumm-Grimajlo, 16. Krgzlarn ve baz Kk-Trklerin kzl sal ve yeil gzl olduu hakknda Kk-Trk devri kaynaklar; iml, 67-9, 105; Levin-Potapov, 345. 153 Ordos plastikleri: Rudenko, Noin-ula, 65-77, 150-151, 153 ve Jettmar, Steppenvlker, 159-73. Chou devrinden kk tahta heykel Cleveland Museum of art no 61 206. 154 Cheng, CUou, pls. 30, 43 b. 155 Rudenko, Noin-ula, 65, 77, 150-151, 153.

766

Tagar Kltr / Prof. Dr. Nikolai Bokovenko [s.518-525]

Rusya Bilimler Akademisi Kltr Tarihi Enstits / Rusya

Orta Asyann eski toplumlar zgn corafi konumlarndan dolay Avrasya bozkrlarndaki Saka tipi kltrlerin oluumunda nemli yere sahiptir. Bu blge batdan Byk Kazak Bozkr, kuzeyden geni Tayga ormanlar, doudan Baykal gl, gneyden ise Orta Asya lleriyle evrilidir. Bol su kaynaklarnn, dalarn ve eitli otlarn bulunduu bozkrlarn bir arada bulunmas eski zamanlardan beri insanlarn dikkatini ekmitir. Zira, insanlar bu ortamda en verimli retim ekillerini uygulayabilirlerdi. M.. I. binyln balarnda son Bronz Dneminin Karasuk kltrnn yerini Tagar kltr almtr. Bu kltr Asyann merkezinde mevcut olmu ve doudan Sayan dalar, batdan ise Altay dalaryla evrelenmi Minusinsk-Hakas havzasnn bozkrlarn kapsamtr. Bu nedenle de Tagar kltr dier kltrlerden daha az etkilenmi ve bronz dneminde ortaya km yerli gelenekler zerinde gelimitir. Bu blge, baz yerlerde kuru olan keskin kara iklimine sahiptir. Havzalarn yzeyi yaz gnei sayesinde ok snmaz. Yllk yamur miktar ylda 24-300 mmyi gemez. Doal bozkr otlaklar hayvancln temel yem kaynan oluturmaktadr. iftilik iin sulama gerekmektedir. Blgenin faunas ok zengindir. Blgeye zg Sibirya hayvanlarnn dnda gney blgelere Moolistandan ve Kuzeybat inden hayvanlar gelmektedir. Dalarda eitli krk hayvanlar, ayrca Avrupa musu, karaca, ren geyii, misk geyii, yaban keisi, yaban koyunu, ay, yaban domuzu, kurt, yksek dalk blgelerde ise kar leopar da bulunmaktadr. Orta Asyann bozkr havzalarnn doal ortam yerleik hayvanclk iin de ok elveriliydi. iftilik suvarma gerektiriyordu ve sk sk grlen donlar ekinlere zarar veriyordu. Onlarla ve yzlerle kilometre mesafeye dikey ynde mevsimlik gler (yazn da otlaklarna, kn ise daha az karl aa blgelere) yaplyordu. Bu, mevsimlik hayvanclk tr Orta Asyann gnmzdeki Trk halklarnda (Altayllar, Hakaslar, Tuvallar) da grlmektedir. L. N. Potapova gre bu, eski zamanlardan beri yzyllar boyunca oluagelmitir.1 deal retim eklinin, demograf ve hayvan dengesinin bozulmas eski toplumlarda sosyal gerilim, sosyal patlama ve glere neden oldu. Tagar Kltrnn zerine almalar XVIII. asrn balarnda ar I. Petronun ferman dorultusunda Sibiryann ve Orta Asyann geni bozkrlarnn benimsenmesine balanyor ve Sankt Petesburgdan Bilimler Akademisinin ilk keif heyetleri gnderiliyor. Onlar blgede ok ynl aratrmalar yapyorlard. D. G. Messermidtin

767

(1720-1727), G. P. Millerin (1733-1744), daha sonra ise P. S. Pallasn (1770) bakanlnda bir ka keif heyeti gnderilmitir. Bu heyetler Yeniseydeki Tagar hyklerinin ilk bilimsel kazlarn gerekletirmi, eya koleksiyonlar toplam, eitli dnemlere ait en nemli abidelerin tasvirini vermi ve toplanm kaynaklarn bir ksmn yaymlamtr. Geen yzyllar boyunca P. K. Frolov, N. M. Martyanov, D. A. Klements vd. gibi yerli aydnlar geni apl aratrmalar yaplmlar. Bu aratrmalar, yerli mzelerin arkeolojik koleksiyonlarnn kaz ve tesadfi bulgularla nemli lde zenginlemesinde byk paya sahiptirler. Bu dnemde yazlar ve Yenisey ve Altayn kaya resimleri gibi abideler bulunmutur. Bunlarn byk bir blm Erken Gebeler Dnemine, yani M.. I. binyla aittir. Ayrca, Altay ve Minusinsk havzasnn eitli blgelerinde V. P. Radlov ve A. V. Adrianov tarafndan dzenli kazlar yaplmtr. A. V. Adrianovun elde ettii kaynaklarn bir blm aratrmacnn kendisi tarafndan yaynlanm (1906, 1908, 1916, 1902-1924), bir blmne ise Sovyet arkeologlarnn almalarnda atfta bulunulmutur.2 1920li yllardan itibaren Sibiryann ve Orta Asyann arkeolojik abidelerinin renilmesi byk arkeologlar S. A. Teplouhov, G. Merhard, S. . Rudenko, S. V. Kiselev ve M. P. Gryaznovun adyla baldr. Bu dnemde S. A. Teplouhov ilk kez sadece arkeolojik bulgularn analizine deil, arkeolojik abidelerin kk bir blgede aratrlmas ve etnografi, antropoloji, dilbilimi, toponomi vs. verilerin eklenmesi suretiyle bu abidelerin kronolojik blmleme standardnn oluturulmas gibi hedeflere ynelik kaz aratrmalarnn tekili ve gerekletirilmesinde bilimsel yaklam ortaya koymutur. C. A. Teplouhov ok sayda kaz sayesinde kabir yaplarnn, gmme geleneklerinin ve kabir eyalarnn deiimini dikkate alarak Minusinsk havzas kltrlerinin periyodik cetvelini oluturmutur (1929). O, daha sonralar Tagar kltr (Tagar adasndaki benzer hyk kazlarna gre) olarak adlandrlan Minusinsk hyk kltrn Saka Dnemine ait saymtr. O, bu kltr birbirini izleyen drt dneme ayrmtr. S. V. Kiselev ise Tagar kltrn aamaya blmtr. Bu almalar bulgularn sistemletirilmesi, Sibiryann ve Orta Asyann eski tarihinin ortaya karlmas iin onlarn anlamlarnn aklanmas asndan byk nem tamaktadr. Geri, aamalarn kesin tarihlerinin daha sonralar dzeltilmesi gerekmitir. M. P. Gryaznov, bir dnemden dierine gei srasndaki sosyal-ekonomik deiimler konusuna almalarnda byk yer ayrmtr. O, Gney Sibiryann M. . II-I. binyllarn sonlarna ait arkeolojik bulgularnn esas kitlenin yargebe ve gebe hayvancla getiini emin bir ekilde sylemeye imkan verdiine ve bunun, kltrlerin arkeolojik grnmnde ak bir ekilde ifade edildiine dikkati ekmitir.3 M. P. Gryaznov bu dnem iin yeni bir kavramerken gebeler dnemi kavramn nermitir. Bu kavram, kronolojik erevesi M.. I. binyl, yani Kuzey Karadeniz boyundaki Saka dnemini kapsayan dnemin zn aklamaktadr. Sibirya ve Orta Asya halkalar tarihinin renilmesinde nemli aamalardan birini S. V. Kiselevin sentez nitelii tayan monografisi olmutur (1951). O, bu almasnda eski toplum kltrlerinin oluumu ve geliiminin tm konularna deinmi ve o dneme kadar mevcut olan arkeolojik bulgularn sentezini yapmtr. Onun fikrince, Gney Sibiryann Saka kltrleri M.. VII. yzyla doru olumaya balamtr. Bunu dikkate alarak, S. V. Kiselev aadaki snflandrmay nermitir: I. Dnem- M.. VII. yzyldan V. yzyln balarna dek, II. Dnem- M.. V-III. yzyllar, III.

768

Dnem- M.. II-I. yzyllar. Tagar kltrnn gnmzdeki baz aratrmaclar da benzer sonulara varmlardr.4 Teplouhov-Gryaznov snflandrmas daha fazla kabul grmtr. M. P. Gryaznov 1950-60l yllarda Leningrad niversitesindeki Sibirya arkeolojisi zerine ders notlarnda Tagar kltrne ilikin kendi snflandrmasn ortaya koymutur. Bu snflandrma yalnz 1968 ylnda ksaltlm bir ekilde yaynlanmtr. O, kabir yaplarnn, gmme geleneklerinin, kabir eyalarnn deiimine dayanarak, Bronz Dneminin yerli Karasuk kltrne ait olan Tagar kltrn birbirini izleyen drt dneme ayrmtr: I. Dnem- Bainovsk dnemi (M.. VII. yy.), II. Dnem- Podgornovsk dnemi (M.. VI-V. yy.), III. Dnem- Saragaensk Dnemi (M.. IV-III. yy.), IV. Dnem- Tesinsk dnemi (M.. II-I. yy.). Petersburgdan gelen Krasnoyarsk ve Orta Yenisey keif heyetlerinin youn almalar sonucu elde edilen yeni bulgularn artmasyla bu snflandrma daha da netlemitir (ilki M.. VIII. yzyla ait edilen, birbirini izleyen yedi dnem belirtilmitir).5 Ancak genelde M. P. Gryaznovun drt dnemli snflandrmas kullanlmakta ve yeni aratrlan abideler ilk nce bu snflandrmaya gre kyaslanmaktadr.6 Erken Tagar kltrne ilikin zelliklerin detayl incelenmesi, baz aamalarn kronolojik erevesinin yeniden belirlenmesi ve Tagar kltrnn balangcnn en azndan M.. IXVIII. yzyllara ait saylmas iin n ayak oluturmaktadr. Abidelerin bu kadar erken bir dneme ait saylmas eitli laboratuarlarda yaplm ok sayda radyokarbon testiyle de kantlanmtr.7 Ayrca, erken Tagar abidelerinde, bat blgelerle organik balar bulunan ve M.. I. binyln birinci yarsnda Orta Yeniseyde Kazakistan-Orta Asya kltr yenilikleri dalgasn izlememizi salayan unsurlar gzlemlenmektedir. Minusinsk havzas kltrlerinin tarihi geliim srecine ilikin dier bir gr N. L. lenova tarafndan ortaya atlmtr (1967). O, Minusinsk havzasnda e zamanl olarak Bronz Ddneminin farkl kltrel oluumlarna ait bir ka kltrn ve kltr grubunun mevcut olabileceini dnmektedir (1972). Ancak bir ka blgede (Tepsey da eteklerindeki ernov ve Karasuk nehrlerinin vadileri) yaplan farkl kltrlere ait arkeolojik abidelerin aratrlmas ayn bir blgede iki ve daha fazla kltrn bir arada bulunduunu dorulamam, fakat tarihi kltrel dnemlerin srasn ve Tagar kltrnn Karasuk kltrnn (Tagar kltrnn Karasuk-Kamennolojsk-Bainovsk aamas) devam olduunu kesin bir ekilde ortaya koymutur. Tagar kltrnn kuzey snrlarnda son dnemlerde de devaml kazlar yaplmaktadr. Bu kazlar Ainsk seyrek ormanlndaki kltr oluumunun yerel zelliklerini kapsaml bir biimde ortaya koymaya olanak salamtr.8 Kltr ve Gmme Gelenei Tagar kltr genelde Krasnoyarsk blgesinin gneyinde ve Hakasya Cumhuriyetinde rastlanan Tagar mezarlklar bulgularyla temsil olunmutur. Bunlar, mezarlarn etrafn evreleyen yksek dikili talar sayesinde bugn de yeterince ak ekilde gze arpmaktadr. Daha eski mezarlklar ok sayda olup mezarn yapsna gre tek tiplidir. Daha sonraki dneme ait olanlarda ise daha az hyk ve deiik kabir abideleri bulunmaktadr. Tagar gmme geleneinin karakteristik

769

zellii lnn, dik (bazen yatay ekilde) ekilde topraa dikilmi talardan oluan kare veya dik drtgen ekilli duvarlarla evrelenmi alanda gmlmesidir. Duvarlar boyunca ve kelerde yksek dikili talar bulunmaktadr. Erken Tagar dnemine (M.. IX-X. yy.) ait bu duvarlar llerine ve orantlarna gre Karasuk Dnemindekilere yakn olup ykseklikleri bir metreyi bulmaktadr. ou zaman duvarlar birbirine yakn yaplm, ayrca payandalarla takviye edilmitir. Duvarlarda says sekize ulaan dikili talara rastlanlmaktadr. Bazen bunlarda dikey ta levhalardan zel olarak yaplm giriler de bulunmaktadr. Bu duvarlar iinde genelde sonuncusu daha sonra yaplm bir veya iki mezar bulunmaktadr. Kabir yaplarnn en yaygn tr bir, bazen ise iki adamn gmld ta kutulardr. Tagar gmme geleneinin genel zellii kabirlerin llerinin giderek artmas, kutularn yerini tedricen kaln aa rtyle kaplanm aatan yaplm odacklarn almas, defin olunanlarn saysnn artmas, byk kabirlerin ise aile gruplarnn toplu ekilde gmld mahzenlere evrilmesidir. nceleri ller, srt zerine ve balar gneybatya (bazen kuzeydouya) olmak kaydyla gmld halde, daha toplu mahzenlerde ller saylarna ve kabrin llerine bal olarak deiik istikametlerde gmlyorlard. Erkeklerin ba tarafnda, iinde sv yemek bulunan bir veya iki kap, ayak tarafnda ise sr, bazen ise koyun ve at eti paralar konuluyordu. Onun yanna ayrca, gvde boyunca uzun sapl balta, kemerin sa ve sol yanlarnda haner ve bak, ayak tarafta ise iinde oklar bulunan okluk gibi silahlar da konuluyordu.9 Kadnlarn kemerinde ise bak veya iinde tuvalet eyalar (ayna, tarak) olan anta bulunmaktadr. Giysiler ok sayda boncuklar, desenler ve asmalarla sslenmitir. lnn giysisinin, ba giysisinin ve salarnn sslendii karmak boncuk takmlarna rastlanlmaktadr. Erken Tagar Dneminin Podgornovsk aamasnda ykseklii 4 metreyi, duvarlarnn evresi 30 metreyi bulan ve 10-13 dikil talarla evrelenmi zadegan hyklerine rastlanmaktadr.10 Buradaki geni odalarda zenginler gmlmtr (Kara-Kurgan, Uzun-Oba, Tigey vd.). Tedricen yneticiler, kahin-sava aristokrasisi ve dier sosyal tabakalar olumaa balyor. Nomad toplumundaki bu gelimeler karmak dini sistemleri, statlerin gmme gelenekleriyle pekitirilmesini, belli mevki iaretlerini (altn gs levhas ve ggs zrhl ortaya kmtr), eitli sanat dallarn ve mitolojik gelenekleri gerektiriyordu. Saka Dnemine ait kaya st resimlerde kurban verilen hayvanlarn geii, kutsal geyik, gne atlar, bar dnemi sahneleri, av sahneleri (svarilerin ve piyadelerin), sava sahneleri (piyadelerle svariler ve svarilerin kendi arasndaki), mitolojik-trensel ierikli sjeler (sema atlar, ahret dnyasna yol, savalarn yolcu edilmesi, bayram ayinleri) gibi eitli sjeler ve olaylar ilenmitir. Hayvan slubunun ve mene itibariyle nceki dnemle bal sjelerin giderek yaygnlat gzlemlenmektedir. yle ki, gnmzde Erken Bronz Dnemine ait Okunevsk sanat ile SakaSibirya sanat11 ve Karasuk ile Saka hayvan sluplar arasnda ayr ayr sjelere ve ifa tarz zelliklerine gre belli benzerlikleri ortaya karmak mmkn olmutur.12

770

Saka-Sibirya hayvan slubunda yaplm eitli sjelerin ve figrlerin Hindistana ve ine kadar geni bir arazide yaygn olduu gzlemlenmektedir (Jettmar 1964, 1979; 1991). Bu, sadece gebe kltrlerin hareketlilii ile deil, ayn zamanda bu dnemde yaam birok Hint-ran halklarnn hayat felsefesi sistemlerinin benzerlii ile aklanabilir. Orta Asyann bu dneme ait ok saydaki kaya st resimlerinde, ayrca sava sahneleri, toplumda bir ka askeri zmrenin olutuunu gsteren askeri tren fragmanlar da yer almaktadr. Bu resimlerde dzlem zerindeki figrler farkl llerde izilmitir.13 Bir sonraki Saragean Dneminde gmme geleneklerinin ve kabir st yaplarn deiimi grlmektedir. 200-300 metre kareye kadar alan olan byk ll sekiz-yirmi tal duvarlarla evrili alanda iki, ve daha ok kare ekilli toplu mezar bulunmaktadr. zel giri araclyla ayn bir soydan 200e kadar kiinin gmld kabirlerin yan sra daha zengin kiilerin mnferit mezarlar da bulunmaktadr. ocuklar ya ta kutucuklarda ya da toplu mezarlarda kadnlarla birlikte gmlyordu. Kabir eyalar Podgornovsk Dnemindekilerin aynsdr. Fakat, seramikler, i aralar ve silahlarda baz deiiklikler grlmektedir. Bronz mamullerin genel evrim meyli, llerinin kullanlmas imkansz olan minyatr biimlere kadar klmesidir. Bu dnemde ok sayda geyik ekilli bronz ve altn gs levhalar ortaya kmtr. Bunlar llerin giysilerine dikiliyor ve muhtemelen bir tr madalya nitelii tayorlard. Zira, bunlara daha ok erkek sava mezarlarnda rastlanmaktadr. Bu dnemde Tagar toplumunda aristokrasi zmresi kesin bir ekilde ortaya kyor. Bunu, Abakandan 60 km kuzeye doru byk ar vadisindeki ykseklii 20 metreyi bulan ok byk hykler de kantlamaktadr. S. V. Kiselyov tarafndan kazs yaplan Byk Salbk hynde 11 metre ykseklikte piramit ekilli toprak kmesi ve devasa ta levhalardan (arl 50 tonu bulan) yaplm byk duvarlar bulunmutur. Duvarlarn her biri (uzunluu 75 metreye kadar) tek para levhalardan ve 4-6 metre ykseklikteki dikili talardan yaplmtr. Dou taraftaki giri boyunca dikey ta levhalar yer almaktadr. Derinlii 1.8 metre olan 5x5 metre ebatndaki kare ekilli mezar tamamen yamalanm, sadece yedi kiinin kalntlar altn folyo paralar ve bir de bronz bak kalmtr. Ancak yapnn ok byk olmas ve onun inasna sarf edilen emek (duvarlarn ta levhalar 20-70 km uzaklktan getiriliyordu) Salbkta yksek inli bir zatn, muhtemelen Tagar kltrne ait olan kabile birlii reisinin gmldn kantlamaktadr.14 Tuvada (Arjan) ve Kazakistanda (Besatr, Issk) da benzer zadegan kurganlar aratrlmtr. Tagar kltrnden olan dier kiiler genelde byk ve dayankl kabirlerde gmlyordu. Bu dnemde, muhtemelen daha sonralar mumyalama iin nayak oluturan, lnn cenazesini gmlnceye kadar bir mddet saklanlmas gelenei ortaya kmtr.15 Baz abidelerde bu srecin geliim srasn restore etmek mmkndr. nceleri, gmme geleneine ait mezarlarda kelleler ve belli bir sre mezar dnda saklanan, (ou zaman anatomik olmayan bir usulle) paralara ayrlm kemikler gmlyordu (Tagar adas, Kk nya, Bazunuvo, Kopevo vd.). Daha sonra, rnein VIII. Tepsey Mezarlnda, kemiklerin anatomik usulle gmlmesine gayret gsterilmitir (Ancak bilgisizlik nedeniyle onlar kartrlyor ve farkl yerlere konuluyordu). Sonunda, cesedin tamamen rmemesi

771

iin zel olarak omurgada alm delikler aracl ile onu ince ubuklarla balyorlard. Eller ve ayaklar da benzer ubuklarla balanyordu (II. Medvedka, Mayak, III. Sabinka vd.). Vcut zerindeki ameliyatlar tamamlayan bir sonraki aama len kiinin yz hatlarn saklamak iin bata yaplan karmak ameliyatlardr. Ameliyatlarn tam srasnn restorasyonuna ynelik zel aratrmalar bu ameliyatlar detayl bir ekilde izlememize olanak salyor: 1-lnn bedeninden yumuak rtlerin ayrlmas, 2- yz benzerliinin salanmasyla kilden ban hazrlanmas, 3- kemiklerin birbirine balanmas ve mankenin bedeninin yaplmas, 4- kilden yaplm ban bedene birletirilmesi ve mankenin hazrlanmas, onun renklenmesi ve giydirilmesi. Vcut zerindeki benzer karmak ameliyatlara bu dnemde Altayda (Baadar, Pazrk),16 Tuvada (III. Urbyun, Balgazin vd.) ve Dou Kazakistanda da rastlanlmaktadr.17 Daha sonraki dnemde, zellikle Tatk kltrnde mumyalar deil, otla doldurulmu kuklalar gmlyordu. Onlara eitli giysiler giydiriliyor, deri balon eklindeki balarna boyanm aldan maskeler taklyor, iine ise lnn yaklm kemikleri bulunan torba konuluyordu.18 Tagar Dneminin maddi kltr kaynaklar ok deiiktir. zellikle bronzdan yaplm gzel aletler (on binlerle) yksek dzeyde bronz imalinin ve Bronz Dneminden itibaren sregelen bu retim alanndaki geleneklerin mevcutluunu ispatlamaktadr. Silahlar genelde kategoride toplanabilir: Hanerler, dv baltalar ve uluklu oklar. Hanerler, saplarnn alt ve st ksmlarna gre deiik ekillerde olurdu: sapnn alt ksm ha ekilli olup st ksm giydirilmi olan hanerler, sapnn alt ksm kelebek ekilli olup st ksm deiik biimlerde olan (ayr ayr ksmlara ayrlm silindir ekilli, halka ekilli, hayvan figrleri eklinde) hanerler. Tagar kltrnn sonlarna doru hanerlerdeki ha biimi tedricen ortadan kmaya ve yerini yeniden dz biimli demir hanerlere brakmaya balad. M.. IV-III. yzyllarda hanerlerin ekilleri ebatlar minyatr boyutlara dek klm, ancak resimleri deimemitir. Tagar kltr iin dv baltalar da karakteristiktir. lk dnemlerde bu baltalarn, bir taraf dairevi eki ekilli, dier taraf okgenli kazma ekilli veya uzun zvana zerinde yerleen mantara benzer kazma ekilli trleri vard. Zaman getike zvana ksaltlmaya, kazma ise hayvan figrleri eklinde (kei, geyik) yaplmaa balad. Dv baltalarnn kesici ksm ayrca mantar ekilli, yahut vahi ku ba veya yaban domuzu figrleri eklinde hazrlanyordu. Bazen baltalarn zvanalar zerinde ok nefis ekilde yaplm hayvan tasvirleri bulunuyordu.19 Baltann sapn takviye eden ve uuna giydirilmi uluk ou zaman basit ekilde (koni ekilli, keli) oluyordu. Bazen ise hayvan figrlerine benzer veya krek ekillilerine de rastlanmaktadr. Temrenler deiik biimlerde yaplyordu. Bunlarn says dier blgelerdekine (Tuva, Kazakistan) oranla daha azdr. Sz konusu blgelerde cesetlerin okluklarnda bunlarn says onlarla ve yzlerledir. lk dnemlerde uzun zvana zerinde iki levhal ve ou zaman dikenli, daha sonraki trleri ise (M.. VI-IV. yy.) keli, yelekli temrenler yaplyordu. Bunlarn geni bir snflandrlmas yaplmtr.20 Trlerin ayrlmas yelek ve temrenin uluunun yaplmasna gredir.

772

ki- keli, bazen mermi ekilli, fakat genelde standart biimde yaplan ve Neolot Dneminden bilinen kemikten hazrlanm trlere rastlanmaktadr. Yayn kiriini ekerken parman zedelememesi ngrlen uluklarn yaplmasnn en sert yayda bile kirecin sonuna kadar gerilmesine olanak salamas ok ilgi ekicidir. Okluklarn kopalar da standart biimli olup, baz durumlarda sarmal ekilli veya ku gagas eklinde yaplyordu. aletleri sok sayl ve bir hayli deiiktir. Sadece baklarn bir ka bin tr vardr. Onlarn gerek anlamda snflandrlmas ise gelecekte yaplacak bir itir. Baklarn birok biimleri birinden dierine geerken onlarn ayr ayr ksmlar ok czi deiiklie uradklar iin bu snflandrmann yaplmas zordur. Tm Tagar baklarnda kesici az ayndr. Farkllk ise sadece saplarnda grlmektedir. Saplarn; halkalardan olumu, kk ve byk delikli, kavis ekilli, hayvan figrleriyle sslenmi ve eitli oyma ileri yaplm vs. trleri vardr. Bazen ban gzel gzkmesi iin onu kalaylyor ve ok ince kesici aletle zerine hendesi desenler iziyorlard. Bizler drt keli olup ba ksmlar deiik ekillerde yaplyordu. Erken dnemlerde iviye benzer, daha sonralar iki bal olarak yaplyordu. Uzun, dz drtgen ve trapez ekilli tart talarna da rastlanyor. Aa imali iin uzun levha ekilli ve aa sap giydirilmesi iin zvanalar olan testereler kullanyorlard. Oraklar hafife eik olup teknik adan gelimemitir. Bu da iftiliin gelimediinin bir gstergesidir. Hyklerde bulunmu ok sayda hayvan kemii ve hayvanlara sahipleri tarafndan taklan eitli nianlardan grld gibi, hayvanclk burada yksek seviyede olmutur. Bu nianlar genelde erevelerin deiik biimlerine gre ayrlyordu. Bronz imalatnda kullanlan i aralar genelde tatan olduu gibi kil ve bronzdan yaplm iki katl dkme kalplardan olumaktadr.21 Dkmede kullanlan mandallar, borular, emberler, ayrca karmak sanatsal yapya sahip bronz mamuller (gemler, sanat eserleri, kazanlar) gibi dier gereler kukusuz uzmanlam ve ok gelimi bir retim eklinin mevcut olduunu gstermektedir. Nitekim, Krasnoyarsk blgesinin gneyinde bakr, kalay ve altn karlan ok sayda maden bulunmutur.22 ok sayda bulunmu at tehizat paralar, tesadfi bulgulara ait olmalarna ramen eitli biimlere sahip olmalar ve yksek yapm kaliteleri Tagar toplumunda bu mamullerin byk nem tadn gstermektedir. Titiz aratrmalar sonucu gemlerin ve gemin ularna monte edilen paralarn geliimini izlemek mmkn olmutur. M.. IX. yzyla doru daha eski delikli boynuz eklinde olan bu paralar bronzdan yaplmaa balanld. Bu dnemde gemler ulardan eik olup zerinde ilave delik yaplyordu. Sz konusu paralar bu delie giydiriliyordu. Daha sonra M.. VI-V. yzyllarda eik gemlerin yerini ularna ift halkal paalar giydirilmi tek halkal gemler ald.23 Ayrca gemler, dizgin kaylarnn kesitii deiik paralar, asklar, boyun tokas vs. tmyle geliiyordu. ok sayda at tehizat eyalarnn bulunmas ve kaya zerindeki tasvirler Tagar kltrnde atln ok nemli yere sahip olduunu emin bir ekilde sylemememize olanak salamaktadr. Kaplar kilden, aatan yaplr ve bronzdan yaplyordu. zellikle mezarlardan bulunmu kil

773

kaplar, zerlerinde az miktarda paralel izileri, inci ve zikzakl desenleri bulunan kavanoz ekilli standart biime sahiptir. Tagar Dneminin sonlarna doru altl bulunan ve tencere ekilli kaplar yaygnlam, ayrca srahiler ortaya kmtr. Seramiklerin rengi yaklma derecesiyle orantldr. Grisarms renklere daha ok rastlanlmaktadr. Bu da mamullerin ocaklarda zel olarak oksijen verilmeden dengesiz bir biimde piirildiini gstermektedir. ok abuk bozulduklarndan aa kaplara ender rastlanlmaktadr. Sadece sobalarda ok sayda aa ve keresteden yaplm kmrlemi eyalara rastlanlmaktadr. Bunlar, muhtemelen gebeler arasnda yaygn olarak kullanlm aatan yaplm dairevi, oval ve kare ekilli tepsiler ve kk masalar, tencere ekilli kaplar ve kepelerdir.24 Minusinsk havzasnda ayrca, ok sayda altlkl bronz dkme kazanlar da bulunmutur. Bunlar ok kklerden (5 litreye kadar) balam devasa (bir ka yz litre) boyutlara kadar ebatlardadr. Onlarn yan tarafnda genelde halat ekilli desen bulunmaktadr. Kulplar deiik biimlerde olup (halka ekilli, hal ekilli, ilmek ekilli, mantar ekilli kntlar bulunanlar ve bulunmayanlar, hayvan figrller), bunlarn evrimine gre kazanlarn snflandrlmasn yapmak mmkndr.25 Daha eski kazanlarn kulplar halka ekilli, daha sonrakilerinki ise ilmek ekillidir. Tarihin babas Heredot kurban gelenei ile ilgili olarak bu kazanlardan bahsetmektedir. Bunlar gebe ortamda muhtemelen ok fonksiyonlu olarak kullanlmlar. Nitekim bunlarn bazlarna ayinlerin yapld alanlarn civarnda rastlanlmaktadr. Tuvalet eyalar ya deri torbalarda (kk antalarda), ya da tahta kutularda saklanyordu. ok sayda kemikten yaplm ve figrl taraklara, ok ender de olsa aatan yaplanlara rastlanlmaktadr (Dalniy hy). lgin eyalardan biri pergel ekilli desenlerle sslenmi ve bir uunda hayvan figr bulunan taraktr. Bir arada bir kolye oluturan bronz ve bikonik boncuklar ile camdan ve akik tandan yaplm boncuklar ok yaygndr. llerin ba giysileri ve giyimleri yar sferik bronz (bazen altn folyo ile kaplanm) figrlerle, gsleri levha ekilli talar ve hayvan ba eklinde asmalarla sslenmitir.Bylece, Tagar kltrne ve komu Orta Asya gebe kltrlerine ait bulgular henz oluumlarnn ilk aamalarnda (M.. IX-VIII. yy.) gelimi kabir yaplarnn, karmak gmme gelenei sisteminin ve gelimi silah, at tehizat ve sanat trlerinin mevcut olduunu gstermektedir. Bu Kuzey Karadeniz boyundaki benzer Saka tipi kltrlerden daha nceye tekabl etmektedir. Tagar kltr bu dnemde olgun bir toplum rgtlenmesine sahip gl hayvanclk uygarln oluturmutur. Bu nedenle, Aristo ve Heredottan balayarak eitli arkeolojik bulgulara dayanan aratrmaclar tarafndan ne srlen Avrupa erken Saka kltrnde Dou Asya unsurlarnn bulunmasna ilikin tez giderek daha gncel konuma gelmektedir26 unu da belirtmek gerekir ki, antropolojik tipe gre Tagarlar Avrupa rkna mensupturlar ve Avrupa Sakalerna ok benzerdirler. Sadece Tagar Dneminin sonlarna doru Mool rk karm artmaktadr.27 M.. sonlarna doru Tagar kltrnde ve toplumunda nemli deiiklikler olmutur. Bunun birok nedenleri vardr. Birincisi, bronz eyalar yerini demir eyalara brakyordu. kincisi, gmtlerin

774

yan sra byk toprak mezarlklar meydana km ve gmme gelenei ksmen deimitir. Bu, muhtemelen daha ok Mool karm olan nfusun gyle baldr. Gebe halklarn (Hunlar, daha sonra Gktrkler vd.) Orta Asyadan douya, Karadeniz ve Merkezi Avrupaya kadar Byk G dnemi balamtr.

ASGE -Arheologieskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitaja. L. VD -Vestnik drevney istorii. Moskva. DMKA -Devlet Maddi Kltr Akademisi. DTM -Devlet Tarih Mzesi, Moskova. DE -Devlet Ermitaj. AE -SSCB Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstits. AK -Izvestiya Arheologieskoy komissii. Petrograd. MK -Maddi Kltr Tarihi Enstits, Sankt-Peterburg. LA -zvestiya Laboratorii arheologieskih issledovaniy Kemerovskogo Gos. Universiteta. KSA -Kratkie soobeniya Instituta arheologii AN SSSR. Moskva. KSMK -Kratkie soobeniya Instituta istorii materialnoy kulturi. Moskva. AEL -SSCB Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitsnn Leningrad ubesi. AEE -SSCB Bilimler Akademisi Antropoloji ve Etnografi Enstits, Leningrad. MA -Materiali i issledovaniya po arheologii SSSR. ME -Materiali po etnografii. Leningrad. DETBAE -Dil, Edebiyet Tarih Bilimsel-Aratrma Enstits. RA -Rossiyskaya arheologiya. Moskva. PDO -Problemi istorii dokapitalistieskih obestv. Leningrad. PMK -Problemi istorii materialnoy kulturi. Leningrad. SA -Sovetskaya arheologiya. Moskva.

775

SA -Svod arheologieskih istonikov. Moskva. SMAE -Sbornik Muzeya antropologii i etnografii. Moskva-Leningrad. SE -Sovetskaya etnografiya. Moskva. Konf. tebl. -Konferans teblileri. TDVK- Tezisi dokladov Vsesoeznoy konferentsii. TSARANON- Trudi sektsii arheologii Rossiyskoy assotsiatsii nauno-issledovatelskih institutov obestvennih nauk. Moskva.

Potapov L. P., 1984. Geografieskiy faktor v traditsionnoy kulture i bte tyurkoyazenh

narodov Sayano-Altayskogo regiona, Rol geografieskogo faktora v dokapitalistieskih obestvah. L. S. 126-145, s. 132. 2 Gryaznov M. P., 1947. Pamyatniki mayemirskogo etapa epohi rannih koevnikov na Altae,

KSIYMK. Vp. 18. S. 9-17; Kiselev S. V. 1951 Drevnyaya istoriya YUjnoy Sibiri, M. 643 s. 3 Gryaznov M. P., 1939. Rannie koevniki Zapadnoy Sibiri i Kazahstana, Istoriya SSSR s

drevneyih vremen do obrazovaniya drevnerusskogo gosudarstva. ast I-II. M. -L. S. 399-413. 4 5 Subbotin A. V. 2001. Dinamika razvitiya tagarskoy kultur. Sankt-Peterburg. 32s. Gryaznov M. P., 1979 Vvedenie, Kompleks arheologieskih pamyatnikov u gor Tepsey

na Enisee. Novosibirsk. S. 89-146. 6 Vadetskaya E. B., 1986. Arheologieskie pamyatniki v stepyah Srednego eniseya. L. 179

s.; Bokovenko N. A., Krasnienko S. V., 1988. Mogilnik Medvedka II, Pamyatniki arheologii v zone melioratsii Yujnoy Sibiri. L. S. 23-45.; Bokovenko N. A., Mokova M. G., Mogilnikov V. A. 1992 Osnovne problem v izuenii pamyatnikov skotovodov Zapadnoy i Yujnoy Sibiri i Zabaykalya, Arheologiya SSSR. Stepnaya polosa Aziatskoy asti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya. M. S. 140148.; Bokovenko N. A., Smirnov YU. A. 1998. Arheologieskie pamyatniki dolin Belogo Iyusa na severe Hakasii. Sankt-Peterburg. 94s.; Alesksandrov S. V., Pauls e. D., Podolskiy M. L. 2001. Drevnosti Askizskogo rayona Hakasii. Sankt-Peterburg. 7 Sementsov, A. A., Zaitseva, G. I., Gorsdorf, J., Nagler, A., Parzinger, G., Bokovenko, N.

A., Chugunov, K. V., Lebedeva, L. M. 1998 Chronology of the burial finds from the Scythian monuments in Southern Siberia and Central Asia, Radiocarbon. V. 40. No. 2. PP. 713-720.

776

8 9

Martnov A. I., 1979. Lesostepnaya tagarskaya kultura, Novosibirsk. 208 s. lenova N. L., 1990. Tagarskaya kultura, Arheologiya SSSR. Stepnaya polosa aziatskoy

asti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya. M. S. 206-224.; Alesksandrov S. V., Pauls e. D., Podolskiy M. L., a.g.e., ekil 43. 10 Gryaznov M. P., 1968. Tagarskaya kultura, Istoriya Sibiri. T. 1. L. S. 187-196.; Vadetskaya E. B., 1986. Arheologieskie pamyatniki v stepyah Srednego eniseya. L. 179 s. 11 12 er YA. A., 1980. Petroglif Sredney i TSentralnoy Azii. M. 328 s. Savinov D. G., 1976. K voprosu o hronologii i semantike izobrajeniy na plitah ograd

tagarskih kurganov (po materialam u gor Tu ran), Yujnaya Sibir v skifo-sarmatskuyu epohu. Kemerovo. S. 57-72.; Samaev Z. S. 1992 Naskalne izobrajeniya Verhnego Priirtya. Alma-Ata. 288s.; Sovetova O. S. 1995. Petroglif gor Tepsey, Drevnee iskusstvo Azii. Petroglif. Kemerovo. S. 33-54. 13 Kiselev S. V. 1951 Drevnyaya istoriya Yujnoy Sibiri, M. 643 s.; Gryaznov M. P., 1968.

Tagarskaya kultura, Istoriya Sibiri. T. 1. L. S. 187-196; Vadetskaya E. B., 1986. Arheologieskie pamyatniki v stepyah Srednego eniseya. L. 179 s. 14 15 Vadetskaya, a.g.e., s. 85. Kuzmin N. YU., Varlamov O. B., 1988. Osobennosti pogrebalnogo obryada plemen

Minusinskoy kotlovinna rubeje er: opt rekonstruktsii, Metodieskie problem arheologii Sibiri. Novosibirsk. S. 146-155.16 Polosmak N. V. 2001. Vsadniki Ukoka. Novosibirsk. 336s. 17 Samaev Z. S., Faizov K. ., Bazarbaeva G. A. 2001. Arheologieskie pamyatniki i

paleopov Kazahskogo Altaya. Almat. 108s. 18 Kzlasov L. R. 1969. Kto jil v Hakasii dve tsyai let nazad, Nauka i jizn. e2. S. 93-96;

Vadetskaya E. B., 1999. Tatkskaya epoha v drevney istorii Sibiri. Sankt-Peterburg. 439s. 19 20 lenova N. L., 1967. Proishojdenie i rannyaya istoriya plemen tagarskoy kultur. M. 298s. lenova, a.g.e.; Kulemzin A. M. 1976. Tagarskie bronzove nakoneniki strel, Yujnaya

Sibir v skifo-sarmatskuyu epohu. Kemerovo. 21 22 Griin YU. S., 1960. Proizvodstvo v tagarskuyu epohu, MIA. e 90. S. 116-206. Sunugaev YA. I., 1975. Drevneyie rudniki i pamyatniki ranney metallurgii v Hakassko-

Minusinskoy kotlovine. M. 173 s. 23 lenova N. L., 1972. Hronologiya pamyatnikov karasukskoy epohi, M. 248 s; Bokovenko

777

N. A., 1986. Naalny etap kultur rannih koevnikov Sayano-Altaya, Avtoref. kand. diss. Leningrad. 24 s. 24 Kurokin G. N., 1988. Tagarskie kurgan v zone Novoselovskoy orositelnoy sistem,

Pamyatniki arheologii v zonah melioratsii Yujnoy Sibiri. L. S. 5-22 ekil 14; Bokovenko N. A., Krasnienko S. V., 1988. Mogilnik Medvedka II, Pamyatniki arheologii v zone melioratsii Yujnoy Sibiri. L. S. 23-45, ekil 10-11. 25 Bokovenko N. A., 1981. Bronzove kotl epohi rannih koevnikov v aziatskih stepyah,

Problem zapadno-sibirskoy arheologii. Epoha jeleza. Novosibirsk. S. 42-52. 26 Iessen A. A., 1954. Nekotore pamyatniki U-UP vv. do n. e. na Severnom Kavkaze,

Vopros skifo-sarmatskoy arheologii. M. S. 112-131; Jettmar K. 1964 Lart des Steppes. Paris.; Jettmar K. 1970 Cross-dating in Sentral Asia. The Chronology of the Karasuk and the scythian periods, Central Asiatic Journal. V. XIV, 4. Wiesbaden; Jettmar, K. 1979 Die zentralasiatishe Entstehung des Tierstils. BAVA, 1. S. 145-158; Terenojkin A. I., 1976. Kimmeriyts, Kiev. 223 s.; Kossak G. 1987 Von der Anfangen des skytho-iranischen Tierstils. Skythika. Mnchen; Kloko V. M., Murzin V. YU. 1987a O vzaimodeystvii mestnh i privnesennh elementov skifskoy kultur, Skif Severnogo Priernomorya. Kiev. S. 12-19; Piotrovskiy B. B. 1989. Skif i Urartu, Vestnik Drevney Istorii. Moskva. e4; Aleksandrov V. P., 1975. K paleoatropologii Gornogo Altaya v epohu rannego jeleza, Arheologiya Severnoy i TSentralnoy Azii. Novosibirsk. S. 175-178; Kurokin G. N., Subbotin A. V. 1993 Boeve ekan (klevts) s golovkoy hinoy ptits mejdu boykom i vtulkoy v aziatskoy i evropeyskoy astyah skifskogo mira (k probleme proishojdeniya i rasprostraneniya), Antinaya tsivilizatsiya i varvarskiy mir. . 2. Novoerkassk. S. 59-64; Chochorowski J. 1993 Ekspansja kimmeryjska na tereny Europy erodkowej. Krakw. 327 s;. 27 kultur. L. Kozintsev A. G. 1977. Antropologieskiy sostav i proishojdenie naseleniya tagarskoy

Adrianov A. V., 1906. Pisanitsa Boyarskaya, IRKSA. Vp. 6. S. 55-59. Alesksandrov S. V., Pauls E. D., Podolskiy M. L. 2001. Drevnosti Askizskogo rayona Hakasii. Sankt-Peterburg. Aleksandrov V. P., 1974. Nove danne o evropeoidnoy rase v Tsentralnoy Azii, Bronzovy i jelezny vek Sibiri. Novosibirsk. S. 370-390. Bokovenko N. A., 1981. Bronzove kotl epohi rannih koevnikov v aziatskih stepyah, Problem zapadno-sibirskoy arheologii. Epoha jeleza. Novosibirsk. S. 42-52.

778

Bokovenko N. A., 1986. Naalny etap kultur rannih koevnikov Sayano-Altaya, Avtoref. kand. diss. Leningrad. 24 s. Bokovenko N. A., Krasnienko S. V., 1988. Mogilnik Medvedka II, Pamyatniki arheologii v zone melioratsii Yujnoy Sibiri. L. S. 23-45. Bokovenko N. A., Smirnov YU. A. 1998. Arheologieskie pamyatniki dolin Belogo Iyusa na severe Hakasii. Sankt-Peterburg. 94s. Bokovenko N. A., Mokova M. G., Mogilnikov V. A. 1992 Osnovne problem v izuenii pamyatnikov skotovodov Zapadnoy i Yujnoy Sibiri i Zabaykalya, Arheologiya SSSR. Stepnaya polosa Aziatskoy asti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya. M. S. 140-148. Vadetskaya E. B., 1986. Arheologieskie pamyatniki v stepyah Srednego eniseya. L. 179 s. Vadetskaya E. B., 1999. Tatkskaya epoha v drevney istorii Sibiri. Sankt-Peterburg. 439s. Griin YU. S., 1960. Proizvodstvo v tagarskuyu epohu, MIA. e 90. S. 116-206. Gryaznov M. P., 1939. Rannie koevniki Zapadnoy Sibiri i Kazahstana, Istoriya SSSR s drevneyih vremen do obrazovaniya drevnerusskogo gosudarstva. ast I-II. M. -L. S. 399-413. Gryaznov M. P., 1947. Pamyatniki mayemirskogo etapa epohi rannih koevnikov na Altae, KSIYMK. Vp. 18. S. 9-17. Gryaznov M. P., 1968. Tagarskaya kultura, Istoriya Sibiri. T. 1. L. S. 187-196. Gryaznov M. P., 1979 Vvedenie, Kompleks arheologieskih pamyatnikov u gor Tepsey na Enisee. Novosibirsk. S. 89-146. Iessen A. A., 1954. Nekotore pamyatniki U-UP vv. do n. e. na Severnom Kavkaze, Vopros skifo-sarmatskoy arheologii. M. S. 112-131. Kiselev S. V. 1951 Drevnyaya istoriya Yujnoy Sibiri, M. 643 s. +Kloko V. M., Murzin V. YU. 1987b Etap prodvijeniya protoskifov v stepne rayon Vostonoy evrop, Istorieskie teniya pamyati M. P. Gryaznova. Omsk. S. 169-170. Kozintsev A. G. 1977. Antropologieskiy sostav i proishojdenie naseleniya tagarskoy kultur. L. Kulemzin A. M. 1976. Tagarskie bronzove nakoneniki strel, Yujnaya Sibir v skifo-sarmatskuyu epohu. Kemerovo. Kurokin G. N., 1988. Tagarskie kurgan v zone Novoselovskoy orositelnoy sistem, Pamyatniki arheologii v zonah melioratsii Yujnoy Sibiri. L. S. 5-22.

779

Kurokin G. N., Subbotin A. V. 1993 Boeve ekan (klevts) s golovkoy hinoy ptits mejdu boykom i vtulkoy v aziatskoy i evropeyskoy astyah skifskogo mira (k probleme proishojdeniya i rasprostraneniya), Antinaya tsivilizatsiya i varvarskiy mir. . 2. Novoerkassk. S. 59-64. Kzlasov L. R. 1969. Kto jil v Hakasii dve tsyai let nazad, Nauka i jizn. e2. S. 93-96. Martnov A. I., 1979. Lesostepnaya tagarskaya kultura, Novosibirsk. 208 s. Piotrovskiy B. B. 1989. Skif i Urartu, Vestnik Drevney Istorii. Moskva. e4. Potapov L. P., 1984. Geografieskiy faktor v traditsionnoy kulture i bte tyurkoyaenh narodov Sayano-Altayskogo regiona, Rol geografieskogo faktora v dokapitalistieskih obestvah. L. S. 126145. Savinov D. G., 1976. K voprosu o hronologii i semantike izobrajeniy na plitah ograd tagarskih kurganov (po materialam u gor Tu ran), Yujnaya Sibir v skifo-sarmatskuyu epohu. Kemerovo. S. 5772. Samaev Z. S. 1992 Naskalne izobrajeniya Verhnego Priirtya Alma-Ata. 288s. Samaev Z. S., Faizov K. ., Bazarbaeva G. A. 2001. Arheologieskie pamyatniki i paleopov Kazahskogo Altaya. Almat. 108s. Sovetova O. S. 1995. Petroglif gor Tepsey, Drevnee iskusstvo Azii. Petroglif. Kemerovo. S. 33-54. Subbotin A. V. 2001. Dinamika razvitiya tagarskoy kultur. Sankt-Peterburg. 32s. Sunugaev YA. I., 1975. Drevneyie rudniki i pamyatniki ranney metallurgii v HakasskoMinusinskoy kotlovine. M. 173 s. Terenojkin A. I., 1976. Kimmeriyts, Kiev. 223 s. lenova N. L., 1967. Proishojdenie i rannyaya istoriya plemen tagarskoy kultur. M. 298s. lenova N. L., 1990. Tagarskaya kultura, Arheologiya SSSR. Stepnaya polosa aziatskoy asti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya. M. S. 206-224. lenova N. L., 1972. Hronologiya pamyatnikov karasukskoy epohi, M. 248 s. er YA. A., 1980. Petroglif Sredney i TSentralnoy Azii. M. 328 s. Bokovenko N. A. 1996 Asian influence on European Scythia, Ancient civilizations from Scythia to Siberian. Vol. III, 1. Leiden. P. 97-122.

780

Bokovenko N. A. 1995 The Tagar Culture in the Minusinsk Basin, Nomads of the Eurasian Steppers in the Early Iron Age. Berkeley, CA. P. 296-314. Chochorowski J. 1993 Ekspansja kimmeryjska na tereny Europy erodkowej. Krakw. 327 s. Gryaznov M., 1969. South Siberia. Geneva. 152 p. Jettmar K. 1964 Lart des Steppes. Paris. Jettmar K. 1970 Cross-dating in Sentral Asia. The Chronology of the Karasuk and the scythian periods, Central Asiatic Journal. V. XIV, 4. Wiesbaden. Jettmar K. 1979 Die zentralasiatishe Entstehung des Tierstils. BAVA, 1. S. 145-158. Kossak G. 1987 Von der Anfangen des skytho-iranischen Tierstils. Skythika. Mnchen. Sementsov, A. A., Zaitseva, G. I., Gorsdorf, J., Nagler, A., Parzinger, G., Bokovenko, N. A., Chugunov, K. V., Lebedeva, L. M. 1998 Chronology of the burial finds from the Scythian monuments in Southern Siberia and Central Asia//Radiocarbon. V. 40. No. 2. PP. 713-720.ASGE -Arheologieskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitaja. L.

781

M.. IX-VII. Yzyllarda Sayan-Altay Gebeleri / Prof. Dr. Leonid Marsadolov [s.526-532]

Hermitage Devlet Mzesi Sibirya Arkeolojisi Blm / Rusya Milattan nce IX.-VII. yzyllarda batda yani Yakn Douda ve Akdenizde, gneydouda yani in ve Hindistanda, gelimi klemen devletler ortaya kmt. Bu lkelerde nl, anonim siyasetiler, erdemli insanlar ve dini kiilikler yaamtr. Bu dnem dnya tarihinin en parlak dnemidir. ncil peygamberleri, Homer, II. Sargon, II. Nebukandenzer ve Midas gibi isimler bu aa aittir. Yunanistanda lyada ve Odesa, inde Deiimler Kitab, ve Hindistanda Vedalar bu ada ortaya kmtr. Ayn dnemde, askeri demokrasi dzeninde yaayan ve snfl toplum dzeninin ncleri olan baka bir dnya daha vardr: Avrasyann bozkrlarnda yaayan gebelerin dnyas. Bu dnem, Kimmeryallar, skitler, Sakalar vb. gibi nispeten daha byk ve tehlikeli gebe ittifaklarnn oluumu, ykselii ve d adr. Arkeologlar, Avrasya gebelerinin grkemli antlarnn ok az ksmn ortaya karmlardr: Sayan Dalar blgesinde Arzhan, Kazakistanda ilikta ve Bear, Trkiyede Gordion, Kuzey Kafkasyada Kelerme, Bulgaristanda Piata Mogila vb. Bu dnemde Avrasyada tarihsel geliimin ynn belirleyen yeni sosyal, ekonomik, siyasal ve ideolojik ilikiler oluturuldu. Kabileler ve kltrel geler, doudan batya, batdan douya ve gneybatdan kuzeydouya eski ve yeni yollarla kar karya geliyordu. Bu almann konusu, Sayan-Altay bozkrlarnda bulunan gebe kabilelere ait antlar olacaktr. Bu kltr blgesi, Asyann merkezinde yer alr (ekil 1). Kazakistan ve Moolistann yksek dalarnda batya ve gneye ve bu blgenin dousuna ve kuzeyine uzanan bozkrlar bulunur. Dalk bozkrlarn uzun k ve ksa yaz, milattan nceki ilk bin ylda burada yaayan gebelerin ekonomik yapsn ana hatlaryla ortaya koyar. Bu gebelerin temel kltrel geleri, sahip olduklar antlar, mezarlar ve ta resimlerdir. Arzhan M. H. Mannai-Ool ve M.S. Griaznov ynetimindeki arkeolojik aratrma yolculuklarnda, Tuva Cumhuriyetinde, Arzhan yaknnda bulunan ve Sayan-Altay blgesinin en byk ant (ekil 2) olan Arzhan ant (ekil 2) ortaya karlmtr.1 Bu eski antn, corafi ve astronomi bak asyla olduka uygun bir yere, Turan-Uyuk vadisinin merkezinde bat-dou ynne doru kurulduu tespit edilmitir.2 Bu blgedeki en yksek dalar, bu anta gre kuzeyde ve gneyde bulunurlar. Oysaki antn bat ve dou blgelerinde, ay ve gnein douunu ve batn yl boyunca izleyebilmeyi olanakl klan daha kk dalar yer alr. Gmtn (ant) nlarnn yn ile ekinoks ve gn batmnn astronomik deerlendirmeler asndan nem arz eden dan tepeleri ve ukurlar arasnda baz ilikiler tespit edilmitir.

782

Arzhan ant sadece cenaze merasimleri asndan deil, ayn zamanda Orta Asya antik kabilelerin dnyasn gsteren bir model olmas bakmndan da nemli bir nesnedir. l dikey yap, trbede kolaylkla grlebilir: st dnya ta yapldr, orta dnya (insan ve atlarn gmld) ikili aa tasarmna sahiptir; alt dnya ise zeminden oluur. Bu, drtgen/sekizgen yzl yatay bir yapdr: Ana ynlerde drt blm (Kuzey, Gney, Dou, Bat) ve drt ara kesim bulunur. Trbenin dou ksmn bahar mevsimiyle, dier ksmlar dier mevsimlerle ilikilendirmek mmkndr: Kuzey yaz mevsimini, Bat sonbahar ve Gney k mevsimini temsil eder. Akraba gebe kabilelerin reisi, kars ve 8 kii Arzhan trbesinin merkezine gmlmlerdir (ekil 3). Dier gml kiilerin ikisi kuzeydouya, drt kii gneybatya gmlmlerdir. Bunun nedeni astronomi bakmndan nemli gnlerin ynleri olabilir. Arzhan trbesinin farkl blmlerine gmlm atlarn says, muhtemelen belli bir sembol ifade ediyor. Sadece aadaki rakamlarla ikier kez karlalmtr: 2 (dou-bat, gndz-gece, ilkbaharsonbahar vb. ztlklar anlatr), 7 (ay haftas) ve 30 at (1ay). Gml atlarn byk bir ksm antn dou tarafnda yatmaktadr: 30+ 30+ 15+ 3+12= 90 at= 3 ay. Yaklak olarak 160 at ve 15-20 at kuyruu merkez katn altna gmlmler (yln yars).3 Dendrokronik incelemelere gre bu ant M.. 808in Austos-Eyllnde dikilmitir.4 Bylece, M.. IX yy.da Sayan-Altay gebelerinin bir yln gnlerini ilkbahar gn dnmnden balamak zere saymaya baladklar sylenebilir. Arzhan, 1 atn 1 yla ve Tanrnn bir gnnn insanlarn bir ylna eit olduu Avrasyada ilk ant olmakla birlikte tek deildir. Bu dnce, N. Veselovski tarafndan ortaya karlan Kuban trbesindeki toplam gml at saysyla da ifade bulmutur: 360 at= 1 yl (M.. VI. yy., Ulsky aul), 30 at= 1 ay (M.. IV. yy., Voronejskaya). Benzer dnceler, Saglu yerleiminin yaknlarnda Tuvann gneyinde, M.. VIII-VII. yzylda dikilen Ulug-Horum antnda da grlebilir. Fakat eer Arzhanda trbenin nlar logaritmik olarak hesaplanmsa, talar Ulug-Horumda kullanlmtr (ekil 4). Gn doumu ve gn batm, UlugHorumda astronomi bakmnda nemli gnleri gstermek iin, 5. ekilde gsterilmitir. Saglu ve Arzhan antlarnda ortak bir dzenlilik vardr: Dou ve Bat alak bir ufka sahipken, Kuzey ve Gneyde dalar yer alr. Kara-Bom. Yaplan yolculuklarda Sayan-Altay blgesinin astronomi noktalar olduu dnlen baz antlarda aratrmalar yaplmaktadr. Bunlarn arasnda Elo yerleiminin yaknlarnda, Altay dann merkezinde Semisart (Kara-Bom) yer alr.5 Kara-Bomda en az be ant vard. Antlarn en genii dalk blgenin yaknnda Gneybatda yer alr. Bu antlar kkt ve aplar 4-8 metreydi. Bu antlarn merkezinde 1-3 stun vard. Ant merkezlerinin gzlem noktas olarak kullanlm olmalar muhtemeldir (ekil 6). Kara-

783

Bomdaki aratrmalar, trbelerin oluturulmasnda baz dzenlikler bulunduunu gstermektedir. Bunlar Kuzeydou ve Gneydou ynne kurulmulardr. Bylece, gndoumu ve gn batmnda gne nlar bir trbenin zerine derken, dier trbe uzun sre glgede kalr. nemli astronomik ve topografik ynler, da tarafnda ve trbenin bentlerinde, geni talara, levhalarla ve beyaz kuvars talarla iaretlenmitir. Bu gzlem noktas dan gneyine yerletirilmitir (ekil 7). Bu noktann astronomik meridyeni tam olarak Gneydeki tepenin stnden geer. Bylece, 28 dereceyle den her bir astronomik nesne ve en dk konuma sahip Ay en alak durumda iken bu tepenin yzeyini yalayarak geer. Bu nokta, -drt oyuk ve dz kenarl talardan ve yanal duvarlardan meydana gelir. Bu oyuklarn her biri zenle hazrlanm ve kayann stndeki konumuna gre belirlenmitir. rnein, bir oyuktan gnein ve ayn douunu; dier ynlerden; Batda bat ve nc ynde Gney ufkunu vb. izlemek mmkndr. Bir btn olarak, Kara-Bomdaki gzlem kayas, astronomik amalarla kullanlan antik zigurat planlarna benzemektedir. nsan maskeleri ve s ukurlar (10-15 sm.), nemli insanlarn kayalar stne ve duvarlara oyulmu gzlem noktalarna yamanmtr (ekil 7). Kk oyuklar ve hayvan resimleri, nemli astronomik ve topografik iaretler olarak talara ve kayalara ilenmitir. Farkl ta renkleri ve levhalar, farkl biimlerin bileimi, kaya resimleri, antlar, gzlem noktalar, Kara-Bomdaki sistem iinde yer alr ve antik insanlarn doal evreyle, kosmosla olan ilikisini anlatr. Kara-Bomdaki tapnak ve gzlem noktas ok uzun zamandan beri varola gelmitir. Avrasyann Byk Bozkr Yolundaki Sanatsal mgeler 100-200 yldan sonra sanat tarzndaki farkllk, M.. I. yzylda Avrasya imgelerinin ve nesnelerinin yapsn deitirmitir. Bu sre, ilk ve daha sonraki dnemlerde yaanm olmaldr. Kendi alarnda yaratlan imgeler, oluturulurken ve yaplmalarna karar verilirken ahenkli ve sanatsal bir zellie sahiptiler. Bu tr yknme rnekleri srekli talep edilmitir ve farkl kiiler tarafndan kopya edilmitir. Fikirler, nesneler ve imgeler bir toplumdan baka bir topluma bar, sava ya da ticaret yoluyla ular. Bunlar, etnik olmayan uluslararas bir olgu olarak, geni bir blgede siyasal snrlar aan, sanatn farkl ideolojik kkenleriyle ilgilidir. Genel olarak, karmak konular ve dekoratif motifler deil, baz hayvan imgeleri kopya edilmitir. Bir imge (konu, kompozisyon) kkeninden uzaklatnda, nihai noktalarda oluturulmas zorlar. Bir hayvan imgesi, komu blgelerde en ok ibadet edilen baka bir hayvan imgesiyle deitirilirdi, fakat bir nesnenin ilevine ve maddi kullanmna bakmakszn karakteristik nitelikler korunurdu. Kukusuz, birok blgedeki eski tarzlar sonraki imgeler zerinde iz brakrd.6 Fakat sanat geleneklerinin etkilerine ramen yeni tarz imgeler kolayca tannabilir. Kk blgelerde iki ya da daha fazla tarz,

784

sanat ekolleri ayn zamanda var olmutur. Farkl imgelerle ilgili almalarda, sadece onlarn grndkleri merkezleri ortaya karmak deil ayn zamanda yaylma blgelerini de ortaya karmak nemlidir. Bir rnek olarak, tarz bakmndan benzerlik gsteren sadece kronolojik bir tabakay inceleyeceiz. Bu rnein yer ald blge: Ordos- Moolistan-Moolistan-Tuva-Dou ve Bat Altay-Tien an-Kafkasya-Anadolu ve Yunanistandr (ekil 8).7 Birok bilim adam ran, Yunanistan ve talyada tarz asndan benzerlikler gsteren saysz resim ve vazolardan sz ederler (ekil 8: 13-16).8 Komu ve orta blgelerde benzer imgeleri bulmak olduka mmkn gzkmektedir. Btn bu imgeler, ortak bir tarzla birletirilmitir: toynaklarla drt ince paralel bacak. Doulu imge grubu iin en temel zellikler unlardr: Dar bir yaka, dik al bir arkalk ve bir gzn arkasnda yer alan gen biimli bir kulak. Batl imgeler ayrk bir yaka, dz bir arkalk ve ok bol bir nlkte oluur. Yakn blgelerin imgeleri benzerlik tar (bkz., kafalar, gzler, azlar, kulaklar ve vcutlar). Dou blgelerinde geyik ve elk (byk boynuzlu geyik) imgelerine daha ok rastlanrken, bat blgelerinde at (Yunanistan) ve boa (ran) imgelerine rastlanr. Sadece geyik, kei ve at imgeleri deil, baka hayvan imgeleri de M.. I. binylda ve daha sonralar da Avrasyada yaygn olarak kullanlmtr. M.. I. binylda Dou ve Bat arasnda benzer imgelerin yaygnlamasn nleyen en nemli etken corafi engellerdir. Pasifik ve Atlantik sadece hikayelerde geilirdi. Kuzeyde nfus seyrektir ve gebeler iin hayvancla ve tarma uygun orman alanlar yoktur. Gneyde ok scak ller ve kt dalk blgeler yer alrd. Merkezdeki bozkra ve orman-bozkr blgesine has nesneler, Kuzey ve Gneyin uzaklarnda bulunmutur. Asya haritasna bakldnda, Sayan-Altay-Tiyenan-Pamir ve Hindiku dalk blgelerinin NESW hattnda bulunduklarn grrz. Muhtemelen gebelerin ana yolu, Sayan-Altaydan Orta Asyann zengin tarm lkelerine dorudur ve Yakn Dou da bu kuan iinde yer alr. Daha sonralar pek Yolu da buradan geecektir. Byk Bozkr Yolunun en uzun hatlarndan biri Avrasya bozkr koridorundan geer. inOrdostan, Moolistan-Sayan-Altay-Kazakistan-Aral Gl-Gney Sayana; Hazar Denizinin Kuzey ve Gney kylarndan Kuban nehiri-Kuzey Kafkasya ve Kafkasyann ilerine; Yakn Dou ve Batya ya da daha dz bir hat olan Sayanlardan Volga nehiri blgesi boyunca Ukrayna-Bulgaristan-MacaristanYunanistan-Fransadan Atlantik Okyanusuna doru uzanr. Kesinlikle sava, zafer kazanmak ve daha baka nedenlerden kaynaklanan g amalarna bal olarak bu yollarn farkl seenekleri kullanlabilir. Benzerlikler, genellikle bu hatlar boyunca ortaya kan sanatsal ve karmak aralarda ortaya kmtr. Aratrmalar, M.. IX. ve VII. yzyllarda ve zellikle VIII. yzylda Yunan ve ran imgelerini farkl yollardan ortaya koyar. Arzhan ant bu son dneme yakndr.9 Bu benzer imgelerin yaylma ynn Doudan Batya veya Batdan Douya imi gibi yorumlamak aceleci bir tavr olur. Tarihsel olarak

785

Arzhan antnn benzerleri, Bulgaristanda Ptiata Mogila ve Gney Sayanlarda ta yapl Gumarovo mezar bentlerin iinde ortaya kartlmtr. Fakat kazy yapan yazara gre bunlar antn yapm srasnda konulmu olabilir. Sadece yksek sanatsal imgeler deil, ayn zamanda ilerlemeci dnceler de Avrasyann Byk Bozkr Yolu boyunca yaylmtr. Bu bakmdan kozmolojik dnceler byk deere sahiptir ve daha ok yazl kaynaklarda, ta yaplarda, kaya resimlerde, mezarlarda, aynalarda vb. eserlerde ifade edilmitir.10 Son zamanlarda Buktarmadaki bronz ayna, bulunduu mekan, semantii ve zaman bakmndan tekrar zel ilgi konusu olmutur. Buktarma aynas yuvarlaktr, ap 3,7 cm., incelii 0,25-0,3 cm.dir ve biraz ie bkktr (ekil 9: 1). Aynann n yz iyi parlatlmtr. u anda aynann byk ksm pasla kapldr. Arka yzn ortasnda bir ilmik yeri vardr. Kulp blgesine be geyik ve bir Asya keisi olmak zere alt tane hayvan resmi yerletirilmitir. Antik usta, hayvan resimlerini aynaya yerletirmek iin model olarak muhtemelen balmumu, kil, yumuak ta vb. eylerle oluturulan bir kalp hazrlam, bylece imgenin negatifini oluturmutur. mgelerin pozitifleri, yani hayvan imgelerinin dbkey kalb, aynaya bundan sonra ilenmi deildir. Buktarma aynas, M.. VIII. ve VII. yzyllara rastlar.11 Hayvanlar profilden yanstlmtr ve tarz olarak Sayan-Altay ve Moolistanda bulunan ta geyiklere ve kaya resimlere benzemektedir. M. S. Gryanzov, ta geyikleri inceledikten sonra der ki, izimler, ncelikle bir tan ucuna boya ile yaplm, daha sonra tan d yzeyine ilenmitir. Antik sanat bir geyik figrn gzden balayarak izmeye balard, daha sonra buna bir gvde, bir burun, boynuzlar ve bir kulak eklerdi.12 Kei ve geyik imgelerini aynalara izme almalar kalba dklrken ayn sray izlerdi. Gz btn izimin ana noktasdr ve usta ilk kez onu izerdi (ekil 9: II). Bu, yaplan bytmelerde ortaya kan ve gzn hayvann boynu ve kafasyla kuatld gereiyle dorulanmtr. Usta, gz yaptktan sonra hayvann bedenini ve kafasn izerdi. Bir geyiin bedenini kesiksiz izmek ok zordur. Durma noktalar unlardr; arka tarafta dik alar, belirgin bir karnla birlikte geyiin baldrlar, bedenin alt ksmlarn gsteren bir izgi ve gzn dier tarafna yerletirilmi bir hayvan ban belirten izgi. izgiler, burunla ya da geyiin gzyle birletirilmitir. Kk keskin toynaklarla biten drt paralel bacaa gvde eklenmitir. Geyik boynuzlarnn izilme teknikleri ok ilgi ekicidir. Sbiimli boynuzlar ve onun n uzants bamsz olarak yaplmtr ve daha sonra dzgn ve dik izgilerle gzle birletirilmitir. Tepesi altta olan gen biimli kulak gze ek olarak ve kuyruk arkaya izilmitir. Bu tr sanatsal yntemlerin dzeni, izim ve gvdenin farkl paralarnn birletirilmesi esnasnda birletirme ve durma noktalarnn tespit edilmesiyle dorulanabilir. Bir keinin resmedilmesi yntemi bir geyiin izilmesine benzer. Keinin bir gz, ba, bir kula ve bacaklar, bir geyiin profiline benzer ekilde yaplrd. Fakat baz farkllklar da vard; keinin gvdesi daha ksa yaplr, kuyruk ve baldrlar olmazd. Arka taraf ve baldrlar bir izgi ile belirtilirdi. ok byk ve kaln izilen kei boynuzu arka tarafn ortasna kadar uzatlrd. ncelikle boynuzun st taraf yaplrd, nk alt ksmlarn st ksmla birletii yerde boynuzlar kalnlard. Bu

786

iri boynuzlar hem Asya hem de bezor geyiklerinin sahip olduu zelliklerdir. Aynadaki hayvanlarn dizilii uyumlu bir kompozisyon oluturur. Ayna dzgn bir daire biimindedir ve ortas kulplar arasndadr. Aynann zerindeki hayvanlar, daire boyunca sralanmtr ve eer dairenin ortas baz alnrsa, hayvanlar eit mesafelere yerletirildiinde byle bir uyumun elde edilebilecei sanlabilir. Fakat dikkatli bir incelemeden sonra hayvan gzlerinin ayn daire zerinde yer almad ve dairenin merkezine eit mesafede bulunmadklar ortaya kar. Keinin ve geyiklerin gzleri iki yay zerine oturtulmutur ve yar aplar eittir (herbiri 5,2 cm), fakat yaylarn merkezi sapn en st ve en alt noktalarna yakn iki farkl noktada bulunur. Ayna dikkatlice incelendiinde, hayvan gzlerinin farkl boyutlara sahip olduklar grlr. En nemli noktalar Adan Jye harfleriyle gsterelim (ekil 9-III). Byk gzl (C, E, G noktalar) ve kk gzl (D, F, H noktalar) hayvanlardaki deiiklikler gzlemlenebilir. ekiller tablosu var Ortada kk bir gzn olduu iki byk gz (C, D, E) noktalar, A noktasnda yayn merkezinde yer alr. Ortada byk bir gzn olduu iki kk gz (F, G, H noktalar), A noktasnda ters yayn merkezinde yer alr. Byk gzl geyikler gvdelerde yer alan en geni boyutlardr. Aynann deiik ilevleri vardr. Gnlk olarak kullanlan bir nesne, kt ruhlar kovan sihirli bir ara ve sahibine mutluluk getiren bir nesne olarak deerlendirilebilir. Birok insan aynay asl takvimin, evrenselin bir kk kopyas olarak deerlendirmitir.13 ktisadi ve dini faaliyetlerde bulunan halklar iin byk neme sahip olan bu takvim fikri kklerinden ok uzaklam da olsa ok yaygndr. Geyik, gne ve ayna ilikisinin M.. I. binylda varolduu birok arkeolog tarafndan kabul grmtr.14 Kesintisiz bir dairesel zincir izleyen hayvanlar, sonsuz dngy ifade etmektedir. Sbiimli boynuzlar ve geyiklerin gvdeleri ayn dnceyi ortaya koyar. Aynadaki hayvanlarla ilgili yukarda yaplan deerlendirmeler sonucunda mmkn yorumlardan birini yapabiliriz. Belirttiimiz gibi bir yayn zerindeki hayvann gzleri, dier yayn zerinde bulunan hayvanlarn gzleriyle tenakuz oluturmaktadr. Gzlerin byle oluturulmasnn bir nedeni olmadn sanyoruz. Bir yayn stne gn doumu noktalar (C, D, E) ve dier yayn stne gn batm noktalar (H, G, F) yerletirilirse, muhtemelen D ve G geyikleri, genellikle ayn dz izgi zerinde yer alan ilkbahar ve sonbahar ekinokslar gnlerinde, gn doumu ve gn batm noktalaryla birleecektir. Byle bir durumda C geyii gn doumu noktas ve H geyii yaz gn dnmnn gnbatm noktas olacaktr. E geyii ve kei kn gn doumu ve gn batm olacaktr. Kei neden k gndnmnn gnbatmnda yer alyor? Sambatsar takvimine gre (M.. II. Binyln sonu ve I. Binyln ba), k gndnm noktas, Olak (Capricorn) burcunun uluslararas ismine tekabl eden Makar burcundadr.15 Modern astrolojik dnceler de Olak uydusuyla k dnemini ilikilendirirler. Bundan dolay, ayna zerinde geyikler arasnda bir keinin bulunuunun bir nedeni yoktur ve sadece fazladan bir geyiin imgesini izebilecek yerin kalmayyla aklanamaz. Kei yln bitiini anlatr

787

gibidir. Bundan sonra gneli gnler kapdadr. Belki bu dnyann felsefi-matematiksel alglayn gsteren kutsal bir iarettir. Buktarma aynas tam bir hayvan takvimi deildir, eksiktir nk sadece iki asl hayvan-ibeks (kei) ve geyik diskin zerinde bulunmaktadr. Tam takvim, Kelermesteki aynada mevcuttur.16 Buktarma aynas Kelermes aynasndan daha eskidir ve M.. VII. yy.n ortalarna denk der.17 Ortak Avrupa-Asya kutsal zaman-mekan fikri, bunlarn temelinde yer alr ve bunlar eyalarn merkezine konulmaldr. M.. IX. yy.da ortaya kan ve daha sonralar ileyen Avrasyann Byk Bozkr Yolu, nemli dncelerin, ahenkli sanatsal imgelerin, gelimi teknolojik yeniliklerin, silahlarn, at koum takmlarnn, vb. eylerin dnyaya daha hzl yaylmasn salamtr. Atlarn binek olarak ve yarlarda kullanlmas kabilelerin farkl dzeylerdeki sosyal, siyasal ve iktisadi rgtlerle karlamasn hzlandrm ve artrmtr. Dinsel, siyasal, etnik, ticari ve dier yasaklar, sadece farkl tarzlardaki imgelerin bulumasn engellememi, ayn zamanda kendi alarn aan fikirlerin daha az allmasna neden olmutur. M.. VIII. ve VII. yy.larda Altay, Tuva ve Kuzeybat Moolistan nfuslarnn kltrel-politik bir btn oluturduklar dnlmektedir. M.. VI. yy.n ilk yarsnda, bu blgelerde nfusun dalmasn salayan nemli deiiklikler meydana gelmitir. Sayan ve Altay dalarnda ve Moolistanda yaklak olarak M.. VI. yy. dolaylarnda ta geyikler ve kheregsurs dikme gelenei ortadan kalkmtr.18 Altay blgesinde birden bire ortaya kan ve yukarda belirtilen yenilikler, M.. VII. yy.n sonlar ve VI. yy.n balarnda Anadoludan buralara yeni bir askeri gebe grubun gelmesiyle aklanabilir. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Griaznov, 1980; Bokovenko, 1996. Marsadolov, 1989. Marsadolov, 1996. Grach, 1980. Marsadolov, 1991. Marshak, 1992. Marsadolov, 1984, s. 41-44. Ghirshman, 1974/1977; Medvedskaya, 1986. Marsadolov, 1996, 1997. Raevsky, 1985; Samashev, 1992; Kiryushin, Tishkin, 1997. Griaznov, 1980, s. 51-52. Marsadolov, 1982; 1996, s. 54.

788

12 13 14 15 16 17 18

Gryaznov, 1978, s. 227-230. Lubo-Lesnichenko, 1975, s. 8, 16. Martynov, 1979, s. 134-143. Reports., 1972, s. 287-288, 310. Raevsky, 1985. Kisel, 1993. Savinov, 1994; Volkov, 1981.

Bokovenko, N. A. 1996. Asian Influence on European Scythia/Ancient Civilizations from Scythia to Siberia. New York, s. 97-122. Ghirshman, R. 1974/1977. A propos de la Necropole B de Sialk/Jahrbuch fur prahistorische und Kunst, 24 Band, Berlin-New York, s. 41-49. Grach A. D. 1980. Drevniie kochievniki v tsientre Azii. Moskva. (Ancient nomads in Center of Asia, Moscow). 256 s. Griaznov, M. S. 1978. Sayano-altaisky olen/Problemy arkheologii. Vys. II. Leningrad (The Sayan-Altai deer/Problems of archaeology. Vol. II), s. 222-232. Griaznov M. S. 1980. Arzhan-tsarsky kurgan ranneskifskogo vremeni. Leningrad (Arzhan-the tsar barrow of the Early Scythian period). 63 s. Kiryushin, Yu. F., Tishkin, A. A. 1997. Skifskaya epokha Gornogo Altaia. Part 1. Kultura

naselenia v ranneskifskoye vremya. Barnaul (The Scythian period in Mountainous Altai. Part 1. Culture of the population in the Early Scythian period). 231 s. Kisel, V. A. 1993. Stilisticheskaya i technologicheskaya atributsia serebryanogo zerkala iz

Kelermesa/Vestnik drevneei istorii, N 1. Moskva (Stylistical and technological attribution of the silver mirror from Kelermes), s. 111-125. Lubo-Lesnichenko, E. I. 1975. Privoznye zerkala Minusinskoy kotloviny. Moskva (Imported mirrors of Minusinsk hollow). 240 s. Marsadolov, L. S. 1982. Zerkalo iz Altaiskoy kollektsii S. K. Frolova/Soobshchenia

Gosudarstvennogo Ermitazha. Vys. 47. Leningrad (Mirror from the Altaic collection of S. K. Frolov/Communications of the State Hermitage Museum. Vol. 47), s. 30-33. Marsadolov, L. S. 1984. O territorialnykh granitsakh edinogo khudozhestvennogo stilya v I

789

tysyacheletii do n. e. /Skifo-sibirsky mir. Tezisy dokladov. Kemerovo (On the territorial boundaries of the united artistic style in the I-st millennium BC/The Scythian-Siberian world. Abstracts of reports), s. 41-44. Marsadolov, L. S., 1989. K voprosu o siemantikie kurgana Arzhan/Problemy arkhieologii skiifosibirskogo mira (sotsialnaia struktura i obschiestviennyie otnoshieniia). Tiezisy vsiesoiuznoei arkhieologichieskoei konfierienthii. Chast 2. Kemerovo (The Arzhan Barrow semanthics. In: Problems of the Scythes-Siberia world, Theses of report, Part 2), s. 33-35. Marsadolov L. S. 1991. Astronomichieskaia obsiervatoria v Gornom Altaie/Arkhieologichieskiie kultury Ievrazii i problemy ikh integratsii. Kratkiie tiezisy dokladov nauchnoei konfierientsii posviaschiennoei 60-lietiiu Otdiela arkhieologii Vostochnoei Ievropy i Sibiri. 4-5 diekabria 1991 g. St. Petersburg (Astronomical observatory in the Altai Mountains/The Euroasia archaeological cultures and the problems of its integration. Theses of conference), s. 27-29. Marsadolov, L. S. 1996. Istoriia i itogi izucheniia arkheologicheskikh pamiatnikov Altaia VIII-IV vekov do nasheei iery (ot istokov do nachala 80-ch godov XX veka). St. Petersburg (The History and Results of the Study of the Archaeological Monuments of the Altai during the VIII-IV centuries BC (from the beginning to the early 80-s of the 20-th century). 100 s. Marsadolov, L. S. 1997. Problemy utochnenia absolyutnoy khronologii bolshikh kurganov

Sayano-Alataia I tys. do n. e. /Radiouglerod i arkheologia. Vys. 2. St. Petersburg (Problems of closer definitions of the absolute chronology of great barrows of Sayan-Altai region of I millennium BC/Radiocarbon and archaeology. Vol. 2), s. 45-51. Martynov, A. I. 1979. Lesostepanaya tagarskaya kultura. Novosibirsk (The forest-steppe

Tagar culture. Novosibirsk). 208 s. Marshak, B. I. 1992. Voiny v iskusstve Sogda i Tsentralnoy Azii/Severnaya Evrazia ot

drevnosti do srednevekovia. Tezisy konferentsii k 90-letiyu M. S. Gryaznova. St. Petersburg (Warriors in the art of Sogd and Central Asia/Northern Eurasia from the antiquity to Middle Ages. Abstracts of the reports of the conference devoted to 90-th anniversary of M. S. Gryaznov), s. 208-211. Medvedskaya, I. N. 1986. A study on the chronological parallels between the Greek geometric style and Sialk B painted pottery/Iranica Antiqua. Vol. XXI, s. 89-120. Raevsky, D. S. 1985. Model mira skifskoy kultury. Moskva (Model of world of the Scythian culture). 256 s. Reports 1972. Soobschienia ob issledovanii protoindiyskikh tekstov/Proto Indica, Tom. 2. Moskva (Information about study of the Proto-Indian texts. Proto Indica. Vol. 2). Samashev, Z. S. 1992. Naskalnye izobrazhenia Verkhnego Priirtyshya. Alma-Ata (Rock images

790

of Upper Irtysh river region). 283 s. Savinov D. G. 1994. Olennye kamni v kulture kochevnikov Evrazii. St. Petersburg (Deer-stones in culture of the Eurasian nomads). 209 s. Sher, Ya. A. 1980. Petroglify Sredney i Tsentralnoy Azii. Moskva (Petroglyphs of Central Asia). 328 s. Sher, Ya. A. 1998. O vozmozhnykh istokakh skifo-sibirskogo zverinogo stilya/Voprosy

arkheologii Kazakhstana. Vol. 2. Sbornik nauchnykh statey. Almaty-Moskva (On the possible roots of the Scythian-Siberian animal style/Problems of archaeology of Kazakhstan. Vol. 2. Collection of scientific articles), s. 218-230. Volkov V. V. 1981. Olennye kamni Mongolii. Ulan-Bator (Deer-stones of Mongolia). 254 s.

791

Eski in Kltr ve Trkler / Prof. Dr. Wolfram Eberhard [s.533-539]

in denildii zaman birok insan, memleketi dman taarruzlarndan ve dardan gelen btn kltr tesirlerinden ayran in seddini hatrlarlar. in, bizim iin kendi iinde ve kendi kendine tekaml eden kapal bir kltrn timsalidir. in kltrnn bu tasviri artk bugn iin doru deildir. in hakknda dndklerimiz son on sene zarfnda tamamiyle deimitir. Bu yazmzn gayesi, in hakkndaki yeni ilmi mtalealar zerinde konumak,1 en mhim noktalar tebarz ettirmek ve bilhassa inin aydnlanmas iin Trklerin bu sahada oynadklar roln ehemmiyeti ile ilgili olan problemleri izah etmektir. Bununla ayn zamanda Trklerin en eski tarihlerine de temas etmek zorunda kalyoruz. Bunu sylediim zaman anlamazla sebebiyet vermemek iin biraz izahat vermem lazmdr. Ben Trklerin ilk yurtlarnn dou Asya olduunu iddia etmek istemiyorum. Fakat bugn Trklerin ve Trklerle akraba kavimlerin, M.. 3. bin ylda, hatta Neolitik devirde Orta Asyann Dou ksmlarnda yaadklar bir hakikattir. Bu Trkler de tpk Trk rkna mensup dier kavimlerle Anadoluda yaayan ve Asyann dier ksmlarndan Anadoluya hicret eden Trkler gibi bugnk Trklerin ecdadlardr. Bunlarn tarih ve kltrlerinin incelenmesi, Trk tarih ve kltrlerinin incelenmesi demektir ve bu ulusal bir devdir. Orta Asyada Trkleri hakknda elde ettiimiz en eski malumat ve zaten Trkler hakknda mevcut en eski bilgiler in kaynaklarndan alnabilir. Bunu yapmak bu memlekette Sinolojinin vazifesidir. Bunun nasl yapldndan yazmzn sonunda bahsedeceim. *** inlilerin dnyann en eski kltr milleti olduklar ve arkalarnda 5000 senelik bir kltr devri bulunduu birok defalar sylenmitir. Bu fikir bu ekilde artk doru deildir. Tabii in, haritalarmzda gsterilen corafi bir mntaka olarak ele alnacak olursa Akadlar ve Smerler kadar olmasa bile yine ok eski bir kltre sahiptir. Fakat 4000 sene evvel orada mevcut olan kltr, bizim bugn grdmz in kltr deildir. Tpk Bugnk talya Eski Roma mparatorluunun ayn olmad gibi, Bugnk talya, eski Roma mparatorluunun da zerinde bulunduu corafi mntakadr, fakat insanlar ayn deildir ve kltrleri de eski Roma kltrnn devam deildir. Memlekete yeni kavimler gelmi, yeni kltrler nfuz etmi ve netice tamamiyle yeni ve kendisine has bir ekil almtr. inliler bize, tarihi devirler iin umumiyetle iyi ve kullanlabilen birok tarihi eser brakmlardr. Eski tarihleri iin uramlar ve hatta M.. I. yzylda en eski devirleri tasvire almlardr. Bu tasvirin zerinde zamanla uralm ve nihayet birok muahhar tarihlerde ve Avrupa dillerindeki tercmelerde grld zere tesbit edilmitir. Tasvir, in tarihinin balangcnda halka, kltr reten birok akl ve ahlakl mparatorlar gsteriyor. Bu mparatorlar evlenmeyi, giyimi, yazy vesaireyi, yani ksaca yksek bir kltr iin lazm olan her eyi icat ettiler; ekseriya 100 yldan fazla icray hkmettiler. Bu devirlerde harp yoktur ve mesut bir devir hkm srmektedir. Ancak sonradan, bizde imdi mevcut olan ktlkler, harpler, ahlakszlklar, cinayetler, ktlk ve sefalet yava yava ba

792

gstermitir. Btn bu mparatorlarn saltanat srdkleri tarihler de veriliyor ve yeni icatlarda bulunduklar zaman bundan bahsediliyor. Her ey gayet mantk ve sarihtir. Yeni aratrmalar bu gzel hayali tamamiyle bozmutur. Bugn artk bunlarn hi birine inanmyoruz. Kazlar bize yaznn E.E. 3. bin yln balangcnda icat edilmeyip ancak M.. 15. yzylda icat edildiini gsteriyor. nk M.. 15-10. yzyllar arasndaki yaz daha ok iptidaidir ve bu kadar uzun bir tekaml devresi geirmi olamaz. Eski masal aratrmalar ve din tarihi bize eski mparatorlarn hakiki mparator olmayp, ancak sonralar in alimleri tarafndan insan ve mparator ekline sokulan tanrlar olduklar gstermitir. Biz bugn kati olarak tanr olan bu mparatorlara hangi blgelerde tapldn biliyoruz; bu tanrlar hakknda mufassal malumat veren birok eski kanaklar bulduk. Etnoloji bize evlenme, giyim gibi eylerin bir mparator tarafndan icat edilmediini, fakat, insanln, pek ok devirler evvel bunlar icat ettiini gstermitir; sonra Etnoloji bize yine en eski devirlerde, balarnda bir hkmdarla memurlarn bulunduu bir devletin hibir yerde bulunmadn, bunun bugn bildiimiz ve o zaman inde mevcut olduunu grdmz ilk merhaleler zerine kurulmu olan muahhar bir gelime olduunu retmitir. Astronomi riyazi hesaplarla takriben M.. 1000 ylna kadar in kaynaklarnda verilen tarihlerin yanl olduklarn isbat etmitir.2 Burada bahis mevzuu olan tarihler, tarihi devirlere ait olmayp sann doduu yllarda ve hatta daha sonralar yaam olan inli alimlerin hesaplarnn neticeleridir. Astronomik bilgileri ok olan bu bilginler, eldeki pek az malumatla ve kendi baz fikirleri ile bu pek eski zamanlarda yaam olan krallarn ne zaman yaadklarn hesaplamaa altlar. Fakat astronominin bugnk kadar tekaml etmemi olmasndan hesaplarnda baz hatalar mevcuttur. Bykl hesap edilebilen bu hatalar tarihlerde gze arpmaktadr. Ben burada bunlardan fazla bahsedemiyeceim, fakat bugn tarihen doru olmadklar her hususta grlyor. Fakat, tarihi devir ne zaman balar? M. . 1400-1050 arasndaki zaman tekil eden ve Shangdevri denilen ala balar. nk bu devri hem kazlardan ve kazlarda bulunan vesikalardan ve hem de klasik in edebiyatndan biliyoruz. 1927 ylndan beri Shang slalesinin hkmet merkezinde kazlar yapld ve bunlarn evvelce nasl yaadklar hakknda bugn, olduka kati malumat elde edilmitir. Bundan ncekilerinden emin deiliz ve ou da yar efsanevidir. Shang devrinden nceki alar Neolitik devre aittir. Shanglarn hkmet merkezinde yaplan kazlar bize vaka Shang kltrnn sonraki in kltr ile birok noktalarda ayn olduunu, fakat in kltrn basit bir ilk merhalesi olmayp baka karakterde bir kltr olduunu gstermitir. Arkeoloji tetkiklerinden elde edilen neticeler ile ve Etnolojinin de yardm sayesinde en eski in kltr meselesine temas edilmi; bu suretle in kltrnn teekkl hakkndaki yeni grler vcude gelmitir. *** Bu yeni mtaleaya gre bir in kltrnden ancak M.. 1050 ylndan itibaren bahsedebiliriz. Bundan ncekilerin hepsine proto-in yahut buna benzer bir isim verilir.

793

M. . 3. yzylda corafyada in adn alan blgede ne bir birlik tekil eden in kltr ne de bir vahdeti olan bir in nfuzu vard. Fakat bunun yerine muhtelif in kltrleri ile muhtelif kavimler bulunuyordu. Bugn bu blgede 20 byk halk grubu tefrik edilebiliyor, fakat bunlar byke gruplardan mteekkil bir sra halinde toplanabilir. En mhimleri aadakilerdir; blgenin dou imalinde bizim bugn in dediimiz yerde bugnk Manularn ecdad olan Tunguzlar yayordu. Bunlar iptidai kltr kavmi idiler. Ksmen avc, fakat ksmen de ehli hayvan ve bilhassa domuz beslerler (Tunguz kelimesinin Trkesi domuz kelimesi ile karabeti hibir suretle tesadfi deildir. Tunguzlar iin domuz tipik bir hayvandr; halbuki Trkler btn tarihleri boyunca, hatta slamiyetten evvel hibir zaman domuz beslememilerdir). Tunguzlarn batsnda bugnk Moollarn ecdad olan Moollar yaarlard ve bunlar bilhassa sr beslerlerdi. Fakat bugnk Moollar gibi yalnz Moolistanda deil, ta inin ilerine, Sar rmaa kadar yaylm olarak yaarlard. Bunlarn da batsnda, bugnk Trklerin ecdad oturuyordu. Byk Huangho dirseinin iinde bizim bugn Ordos dediimiz blgenin batsnda olan Kansu eyaletinde ve cenupta Wei nehrine kadar uzanan yerlerde yaarlard. Onlar ilk tandmz en eski zamanlarda bile bilhassa at yetitirirler ve inanlarla hayvanlarn klk yiyimlerini temin iin ziraatla megul olurlard. Gebe kavimlerin yalnz hayvan besledikleri gibi fikirlerden ayrlmamz lazmdr. Hemen btn gebeler klk yiyeceklerini temin maksad ile ziraat ile de megul olmak zorundadrlar ve bunu yapmyan kavimler de istisna tekil ederler. Bu en eski Trklerden ilerde tekrar bahsedeceiz. inin batsnda en eski zamanlardan beri Tibetliler otururlard. Yalnz bugn yaadklar blgelerde deil, fakat inin ilerine kadar uzanrlard. Bu Tibetliler bilhassa koyun beslerler ve koyunlar iin dalar tercih ederlerdi. Trkler ise ovalarda yaama sevdiklerinden Trklerle Tibetlilerin bir arada oturduklar byk sahalar vard; yani ovalarda Trkler, dalarda da Tibetliler yaarlard. Bazan bunlarn kartklar da vaki olmutur ve sann doum yllarnda birok Trk-Tibet melez kavimlerine tesadf ediliyor. Muhtelif kltre sahip olan kavimlerin karmalarn aratrmak modern Etnolojinin en mhim problemlerinden biridir ve byle aratrmalarn neticeleri bizim meselelerimiz iin ok ehemmiyetlidir. Bugnk inin cenubundaki blgede muhtelif kltrler tayan muhtelif kavimler yayorlard. Bu cenup kavimleri imal kavimlerinden bariz bir ekilde ayrlmaktadrlar. imal kavimlerinin ekonomisinde hayvan beslemek en mhim rol oynar; cenup kavimlerinde ise bilhassa ziraat ehemmiyetlidir, fakat ziraatin de iptidai bir ekli olan yakma suretiyle yaplan ziraattir. Bu nevi ziraatte dalarn yamalarndaki aalarla allar yaklr ve geri kalan kle nebatlar, bilhassa kknde yumru bulunan nebatlar ekilir. Cenup kltrne ait olan Tailar ok sulak ovalara da nebatlar ekmee balamlardr. Bu Tailar ilk defa olarak pirin ekmei icat etmilerdir. Pirin ziraatinin cenup inden Hindistana ve oradan da bat Asyaya ve cenup Avrupaya yaylm olmas ihtimal dnda deildir. Pirin eken Tailar bugnk Siyamllarn ecdaddrlar (bu memlekete onun iin bugn de Tailand deniliyor). Fakat ayn zamanda bugnk inlilerin de en mhim cetleridirler. Sizi artmamak iin cenup kltrlerinden fazla bahsetmiyeceim. Yalnz yine cenup kltrlerinden biri olan ve inin dou cenup kabilelerinde bulunan Yeh kltrn zikredeceim. Bu Yeh kltr bir gemici kltr idi ve

794

olduka yksekti. Yehlerin gemicileri yalnz cenup in ile Hindiininin btn sahillerinde deil, ayn zamanda cenup Japonya ile Korede de mstemleke tekil etmilerdir. Kore, in ile Japonya arasnda bir badr ve Japonya ile cenup in arasndaki d benzerlikler gibi iki taraf kltrlerinin mabeheti Yehlerin mstemleke tekil etmelerinin neticeleridir. Dier taraftan Hindiiniye hicret etmi olan Yehler deierek Hollanda adalarndaki yerlileri tekil eden Malayenler olmulardr. Bylece cenup indeki vaziyet yalnz Japonya ve Hindiinideki etnik vaziyet deil, Avustralyaya kadar btn adalardaki etnik vaziyeti de izah etti. Ben burada fazla tafsilata giriemiyeceim fakat size bu aratrmalarn pek ok neticeler verdiini gstermek istedim. Demek ki takriben M.. 2500de bugnk inin bulunduu blgelerde halkn vaziyeti byle idi. imdi siz, o halde inlilerin kendileri nerede idiler, diye soracaksnz. Bugn buna yle cevap veriyoruz: Onlar henz mevcut deildiler, tpk bundan 1400 sene evvel Franszlarn henz mevcut olmayp onlarn yerine bilahare Fransz olan bir ok kabile ve kavimlerin bulunduu gibi. Mevcut olan btn yksek kltrlerin zerinde yaplan aratrmalar, bunlarn hibirinin kendiliinden vcuda gelmediini gstermitir. Dnya yznde grdmz ve yakndan tetkik ettiimiz btn yksek kltrler, muhtelif kltrlerin birbirlerinin zerine olan tesirlerinin mahsuldr. Eer bu byle olmasayd o zaman yksek kltre sahip olan kavimlerin dierlerinden daha kabiliyetli bir rka mensup olduklarn kabul etmek lazmd. Bu vaka mteaddit defalar iddia edilmitir, fakat imdiye kadar hi bir suretle ispat edilmemitir. Hatta modern psikolojinin verdii neticeler bunun aleyhindedir.3 O halde bugn, M.. 2500de imdiki manada inlilerin henz mevcut olmadklarn sylyor ve buna mukabil inlilerin yaadklar blgelerde yukarda ksaca bahsettiimiz muhtelif kavimerin yaadklarn iddia ve ispat edebiliyoruz. Umumiyetle kavimler yalnz ve yar olarak yaamazlar. ptidai kavimler bile sulh halinde iken veya harp dolaysiyle birbirleri ile mnasebette bulunurlar. Bu mnasebetlerdeki karlkl tesirler sathi kalmaz, birbirlerinin kltrlerine messir olurlar. Eskiden kavimlerin arasndaki bu mnasebetlerin yalnz harple temin edilebildikleri zannolunurdu. Bylece bir kavim dierine hcum ederek onu ezerdi. Fakat bunun her4 zaman byle olmas icap ettii ve iyi artlar altnda da temaslar yapld hatta bu temaslarn tekiler kadar ehemmiyetli olduklarn gsteren bir ok misaller vardr. in tarihinde bu misallere ok tesadf ediyoruz. O halde balangta anlatlan ayr ayr kltrler, zamanla mnasebelerini gittike daha fazla arttrmlardr. Bu bilhassa btn kabilelere ait mstemleke yahut bir geit blgesi olan yerlerde daha iddetli olmutur. Eski indeki mstemleke blgeleri Sar rmak ile Yang-tsenin mansab idi. Bu mansap blgeleri sularn ekilmesi ile hasl olan yerlerdir ve tarihi devirlerde bile Hopei eyaletinin yani bugnk Pekinin bulunduu eyalet tamamiyle bataklk ve gayr meskundu. Nehirden kazanlan arazi gittike bymekte ve etrafnda yaayan kavimlerin bir ksm ile muhtelif muhacirler en yakn mnasebetlerde bulunuyorlar, imal in ovalarnn kenarnda cereyan eden bu hal Yang-tsenin deltasnda cereyan etmitir; burada Sar rmakta olduu gibi yeni bir kltr teekkl etmitir. Dier taraftan Kansu eyaletinden kp douya akarak Shensi eyaletinden Sar rmaa dklen Sar rman tali kolunu tekil eden Wei nehrinin vadisi de bir geit blgesi idi. Nehir

795

vadisinin cenubu geilemeyen dalarla rtldr, bunun imalinde istep ile l vardr. Vadi ok zengindir. Dou Asya ile Orta Asya arasndaki yegane geidi tekil eder. Onun iin bu nehir vadisi en eski zamanlardan beri kavimlerin doudan batya ve batndan douya akmalarna bir geit tekil etmitir. Bu geit blgelerinde halk arasnda en yakn temaslar temin eden etnik geitler bulunmaktadr. O halde inde bugnk bilgimize nazaran yksek kltrn teekklne yarayacak 3 blge vardr. Her 3 blgede de hakikaten byle yksek kltrler teekkl etmitir. Yang-tsenin deltasnda teekkl eden kltr bizim iin ok mhim olmadndan bundan fazla bahsetmiyeceim. nk bu yukarda bahsedilen Yeh kltr bilhassa Japonya ve Hindiini iin ehemmiyetlidir fakat in iin byle deildir. Huanghonun deltasnda vcuda gelen kltr daha mhimdir. nk zraatlar iin ok elverili olan ve yeni teekkl eden vadilere cenuptan Tailar muhaceret etmilerdir. Bu yeni vadilerin kenarlarndaki ormanlara yine bir cenup kavmi olan avc ve toplayc Yaolar yerlemilerdir. Domuzlar iin rutubetli vadilerle ormanlar ideal bir yer adden Tunguzlar da imalden gelmilerdir. Bylece her 3 unsurun ve bunlar meydana getiren czlerin vazih bir ekilde grld bir kltr meydana gelmitir. Bulunduu yerin adyla ilgili olarak buna lungshan kltr deniyor. Bu takriben M.. 2000 ile M.. 1600 yllar arasnda mevcut olmaldr. Bu zraat bir kltrd ve iskan ekilleri Eski Anadolu yerlilerininkine benzerdi. Hykler zerinde otururlard. amurdan ve kerpiten yaplm olan evleri vard. Fakat kylerinin etrafn duvarla evirmek zorunda idiler, nk iki byk dmanlar vard: Birisi yeni teekkl eden arazinin kenarndaki dalarda yaayan da kavimleri ve bilhassa yukarda bahsedilen ve cenuptan gelen Yaolar ki bunlar inin cenubunda bu gn elan yaptklar gibi soygunculuk aknlar yaparlard; dieri ise imalden gelen Trk-Mool atllar idi. Bunlar suvari ve harp arabalar iin bu byk vadilerde iyi bir saha bulmulard. Bylece tarih boyunca imali inde bu gne kadar yaptklar gibi atlaryle sratli taarruzlarda bulunabiliyorlar. Bu Trk-Mool kavimlerinin (bunlarn ikisinden, ayn olmadklar ve yalnz kltrleri benzedii halde ayn imiler gibi bahsediyorum; imdiye kadar mevcut kaynaklarmz bunlar kati olarak ayrmamz iin henz msait deildirler) temaslar menfi neticeler vermemitir. Gebeler iftilerle kolayca beraber yaayabilirler ve bylece ideal bir birlik tekil ederler. Gebeler iftilerden kn kullandklar zrai mahsulleri alrlar ve bunlarn yerine zraatlara hayvanlardan elde ettiklerini, bilhassa deri, yn ve bazan st ile stten yaplm maddeler verirler. Bu temas u neticeyi verebilir ve bu blgede de byle olduu zannediliyor. Gebeler iftilerin efendileri olur ve idareyi ele alrlar; orduyu vucuda getirirler; iftiler ise memleketin zirai mahsullerini istihsal eden snf tekil ederler. Tabakalanma dediimiz bir hal iin misaller muahhar in tarihinde ok boldur. Bylece yukarda bahsedilen Lung-shan kltrnden bir az sonra iinde sarih olarak Trk-Mool unsurlarnn grld yeni bir kltr meydana geliyor. Bu Shang adn alan ve Dou Asyada yaadklar ispat edilebilen ve M.. 1500-1050 arasnda mevcut olan ilk yksek kltrdr. Lung-shan kltr iin elimizde yalnz arkeolojik deliller mevcut olduu halde Shang kltr iin bundan baka yazl deliller de vardr. Bu deliller hem klasik in edebiyatnda hem de sonraki in yazsnn iptidai eklini tekil eden bir yaz icat etmi olmalar dolaysile, kendi yazlarnda mevcuttur. Shanglar Dou Asyada ilk devleti

796

kurmulardr ve biz ok mhim olan bu devlet kurma iini Trklerin yaptklarn kabul etmek zorundayz. Dier taraftan Trk-Mool kltrnn tesirinin hl bu devlette ve bu kltrde ok kuvvetli olmad da aikardr. Dou inde yeni elde edilen mstemleke blgesinde demin bahsettiimiz hadiseler cereyan ederken, batda Wei nehri vadisindeki geit blgesinde en az doudakiler kadar mhim vakalar cereyan etmekte idi. Bu blgeye de Tai kabileleri girdiler ve orada imalden gelip geit blesindeki nehir vadisinin zengin otlaklarna girmi olan Trk kabileleri ile karlatlar. Bundan maada etraftaki btn dalarda koyun srleri ile Tibet kevimleri bulunuyorlard. Burada yine birok kltrn kartklarn gryoruz. Fakat bu sefer karan unsurlar baka olduklarndan bundan tamamiyle baka bir netice kt. Bu sefer Tunguzlar deil, daha fazla Trkler itirak ettiler. Moollar mevcut olsalar bile, tesirleri ok az olmutur. Bunlarn arasna Tibetliler de girmilerdir. En son olarak Trk kavimlerinin getirdikleri bir n Asya tesiri de hissediliyor. Burada meydana gelen ve balangc takriben M.. 2200 ylnda olup en parlak devrine bu zamanda erien kltr, balca bulunduu yerin adna gre Yang-shao kltr adn almtr. Bu kltr Avrupa literatrnde gzel ve boyal keramii ile mehurdur ki bu da n Asya ile Avrupann cenup dousunda boyal keramii ile akrabadr. Fakat bu akrabal ok mbalaa etmiler ve bu kltre sahip olanlarn cenup dou Avrupadan buraya muhaceret etmi olmalarnda kabil olacan sylemilerdir. in mdekkiklerinin yaptklar son aratrmalara gre artk bu mevzu bahs olamaz.5 Bilakis bu karabetin ne ekilde olduundan ve nasl tasavvur edebileceinden emin deiliz. Yalnz hakikat olan, bu keramiin Tailara ait olmaddr. Trklerle mnasebeti olduu bir az daha muhtemeldir. Bu Yang-shao kltrnn yayld blge olduka genitir. Yalnz bugnk inin btn imal batsnda deil fakat muayyen farklarla ksmen Moolistan ile Manuryada, sonra inin en bats yani Trkistann hudut blgesinde bulunur. Demek ki bugnk malumatmza nazaran boyal keramik kltr mhtelif farklarla o zamanlar Trk kavimlerinin oturduklar yerlerde yaylm bulunuyordu. Takriben M. . 1600den itibaren bu kltr dou kltr ile sk mnasebetler temin etmitir, ve bu kltrn kuvvetli tesiri altnda kalarak deimitir. Bylece doudan yaz da nufuz etmee balam ve yabanc yaz ile kendi dillerini yazmaa almlardr. Siyaset bakmndan 1500 ile 1100 yllar arasnda batda kuvvetli ve byk devletlere tesadf edilmemektedir. Bunun yerine muharip olan birok kk devletler bulunmaktadr. Bunlar devaml surette dou devleti ile harp halindedirler. Dou devleti degitike daha fazla Trk kavimlerinin tesiri altnda kalmaa balam ve bunun neticesinde din gibi devlet de deimee balamtr. Muharp bat devletleri iin devlet tekilat ile ayn olan askeri tekilat tipik ve mhimdir. Bu cihetten -Trk kavimlerinin kuvvetli tefevvuklar dolayisiyle- dou develetinden stndrler. M.. 1100 sralarnda dierlerinden daha kuvvetli ve bakalarn ilhak eden ve batda byk bir birlik tekil eden bir askeri devlet kurmulardr. Bu yeni devlette, Trk olduu sanlan bir hkmdar tabakasndan maada olduka muharip ve kuvvetli Tibet tesiri altnda olan kavimler de bulunuyordu. Halbuki Tailar yalnz ziraatla megul olan gayr muharip geimli kavimler idiler. Tailar hala dou devletinde hkmdar tabaasn tekil ediyorlard. Bylece, vaka dou devleti maddeten daha zengin ve kltr bakmndan farkl idi ise de askeri bakmdan bat

797

devletinden daha zayf idiler.6 Takriben M.. 1050 ylnda kendisine Chou devleti adn veren kuvvetli bat devleti ile dou devleti tamamiyle paraland ve Choular her iki devlete ve bununla btn imal ine hakim olmulardr. Her iki kltr birbiri ile karm ve bunu mteakip 200 yl devam eden ve kknn artk deimedii ve bizim asl in kltr dediimiz bir kltr meydana gelmitir. M.. 1050den itibaren ilk hakiki in devleti olan Chou devletinde Trk-Mool tesiri hl kuvvetli ve aikardr. Ancak Tai unsurunun karsnda yava yava azalmaktadr. O halde bizim bugnk telakkimize gre in kltrnn hakiki doum tarihi M.. 1050 yldr. Ancak bu devirden itibaren muayyen tarzlarda birbirleriyle akraba olan fakat yine esas itibariyle birbirlerinden ok farkl olan dounun ve batnn bu iki byk kltr birbiriyle kaynamlardr. Ancak M.. 1050den itibaren kendilerini bir birlik hissederek komularna tahkir makamnda barbar diyenler, inli adn almlar ve bu suretle bir birlik kurmulardr. Bu devirden sonra aksi istikamette bir hareket balamtr: Bu devre kadar ayr ayr kltrler birbirleri zerine akmaa ve karmaa devam etmilerdir. imdi karma mahsul olan inli meydana gelince, mnferit kltrlerden geri kalanlarn zerine in kltr geerek, kalntlar kendine meczetmee alt. Bundan sonra M.. 10. yzyln sonlarnda ilk nce hafif bir surette kendini gsteren ve gelimesi bu gne kadar devam eden inliliin yaylmas balamtr. Bundan daha mufassal bahsetmemize yer msaade etmiyor. Dou Asyada cereyan eden tekamln ana hatlarn, teferrata girimeden gsterebildiimi mit ediyorum. imdi bizi bu memlekette en ok ilgilendiren meselelere de biraz temas etmek istiyorum. *** M.. 2500de Dou Asyada mteakip devirlerde hakiki in kltrnn teekklnde byk bir tesiri olan bir ilk Trk kltrnn mevcudiyetinden bahsedilebileceini sylemitik. Trklerin in kltrn vcude getirdiklerini sylemek yanl olacaktr. Fakat Trklerin ve kltrlerinin tesiri olmadan hibir zaman bir in kltrnn meydana gelemeyeceini sylemek doru olabilir.7 Trk kltrnn, teekkl etmekte olan in kltrnn zerine ok messir olduunu tebarz ettirmek zorundayz. inlilerin bir Trk kavmi olduklarn veya eskiden Trk olduklarn sylemek yanltr. nk inliler Mool rkna mensuptular, halbuki Trkler ise hibir zaman bu rka mensup deildiler. Bugn antropologlar tarafndan tasdik edildii zere vahdeti olmayan bir rka mensup bu insanlara pek ok Trk kan kartn sylemek de dorudur. imdi balca iki sorguya cevap vermek zorundayz: 1- Elimizde yazl vesikalar olmyan bir zamana ait bir kltrn bir Trk kltr olduu nereden biliniyor? 2-Bu Trk kltr nasld ve ona has olan eyler nelerdi ve in kltrnn teekklne neler tesir etmitir? nce birinci soruya cevap vereceim. Bizden bu kadar uzak olan zamanlar hakkndaki malumat iin tabii ilk kaynak arkeolojidir. Son 20 sene zarfnda in, Japon ve sveli mdekkikler tarafndan yaplan kazlar sayesinde bugn tarihten nceki devirlerde dou Asyann muhtelif kltrleri hakknda olduka mkemmel bir fikir edinebiliyoruz. Fakat arkeolojinin bize verebildii her eyde byk gedikler kalmtr. anak mlek, kemik kaplar, ta ve metal aletler gibi muhafaza edilebilen eyalar bahis

798

mevzuu olduu kadar arkeoloji bize kymetli yardmda bulunabilir. Fakat kuma, rme eya, tahta zerine ilemeler gibi bozulabilen eyalarda arkeoloji ok yanlr. nk kaz esnasnda bu gibi eyler ancak tesadfi olarak bulunur. Hatta din, devlet tekilat, sosyal bnye hakknda arkeoloji bizi tatmin edecek bir cevap verecek bir durumda deildir. Bundan maada ekseriya bulunan eyann sahiplerinin hangi kavme ait olduklarn nadiren syliyebilmektedir.8 Burada etnoloji ile kltr tarihi karyor ve bu iki ilmin sinoloji ile i birlii yapmas suretiyle bu gedik kapatlabilir. Neticelerinden demin ksaca bahsettiim aratrmalarn alma tarzlar aada gsterilmektedir. lk nce, kabil olduu kadar, inlilerin komular hakknda yazdklar eserlerin hepsi toplanmtr. Bu eserler takriben M.. 700de balar ve bugne kadar devam eder. Burada muazzam bir malzeme mevzuubahistir. 2000den fazla kabile ve kavim zikredilir ve hepsi aa yukar tasvir edilir. Yalnz in kaynaklarnda bulunan bu malzemeyi gzden geirmek ve tanzim etmek zoru vard. Bu tasnifi yaparken inlilerin ayr ayr kabileleri byk gruplar halinde topladklar ve bizim modern ilimlerde yaptmz gibi, onlara yan ad vermedikleri halde, aa yukar modern tasnife hemen tamamiyle uyduklarn gryoruz. inin snrlarnda bir ok komu kavimler kltrlerinin varl grlm ve bundan bu kltrler iin tipik eyler tesbit edilmitir. 2500 yldan fazla bir zaman ihtiva eden kaynaklar sayesinde ayr ayr kltrlerin bulunduklar muhtelif tarihi devirlerle mnasebetlerinin ne olduu ve zamanla bu iskan blgelerinin nasl deitiklerini, nceki devirlerde kavimlerin yayln gsteren bir harita izmek ve ayn zamanda ayr ayr kavimlerin kltrlerini tasvir etmek kabil olmutur. Bundan bile baz ok enteresan eyler elde edilmitir. Mesela tarihi devirlerde bile, Trkler, Tibetliler ve daha bakalar yabanc kavimlerin arasnda yaamaa devam ettikleri ve ancak zamanla ya tamamen imha olunduklar yahut temessl edildikleri anlalmtr. Bu aratrmadan sonra bizzat in kltr tetkik edilmitir. Kltrden baz mnferit eyler alnmtr. Misal olarak geyii alalm. Geyiin in kltrnde oynad rol tetkik edilmitir, yani ne zaman ve nerede en mhim rol oynad aratrlmtr. Bunun neticesinde geyiin yalnz imal inin baz blgelerinde bulunan kltrlerde byk bir ehemmiyeti olduu grlmtr. imdi btn bu mnakaalara ilaveten in kltrnde geyik derisinden yapld iin pantalon tetkik edilmitir. Burada yine pantalonun yalnz imalde ve hatta imal inin muayyen bir blgesinden neet etmi olabilecei gsterilmitir; sonra geyik derisinden yaplm olan baz balk ekilleri, sonra geyikle ilgili olan efsaneler vs. tetkik edilmitir. Bu ayr ayr aratrmalardan bunlarn imalde ve hatta imalin muayyen bir blgesi ile ilgili olduklar anlalmtr. Bu tarzda yzlerce muhtelif aratrmalarda bulunulmutur. Bunlardan imal inde, dier blgelerden farkl bir kltr bulunan, bir blgenin mevcut olduu meydana kmtr. Tabii ayn aratrmalar baka eyler zerinde de yapld. Mesela ev ve ocak ekilleri, vs. cenubu hatrlatrlar. Bu mahalli kltrler tespit edildikten sonra evvelce tesbit edilen kenar kavimlerinin kltrleri ile ne ekilde mnasebettar olduklar aratrlm ve mahalli kltrlerin kenar kavimleri kltrleri ile ayn, sadece daha eski ekilleri olduu meydana kmtr. imdi kaynaklar vastasi ile bir ok eylerin tarihleri tesbit edilebilmitir. Bu tarih verme ile Shang devrine yani M.. 15. yzyla kadar gidebiliyoruz. Fakat bir oklarnn Shang devrinden de eski olduklar anlalyor ve bunlarn da tarihleri arkeolojiden elde edilen neticelerin mukayesesi ile meydana kyor.

799

Bylece imal inin muayyen blgesinde bulunanlarn tamamiyle Trk olduklar, tesbit edilen muahhar kltrle ayn olduunu gsterecek durumdayz ve bununla in topraklarnda bulunan bir Trk kltrnn eksiklii anlattmz ekilde tesbit edilmitir. Bu eski Trk kltr nasld? Esas itibarile daha sonraki zamanlarn Trk kltrnden ok farkl deildi. Bu adamlar bilhassa at beslerler, biraz ziraatla megul olurlar, buna mukabil av (baz eski mdekkiklerin iddialarna muhalif olarak) bunlarda hemen hi bir rol oynamamtr. Bunlarda gne tarafndan temsil edilen ve en byk ehemmiyeti haiz olan, gk tanrs kltrn ihtiva eden Gk dini vard. Btn din mtekamil bir yldz dini idi. Bundan maada bir de ate klt vard. Mtekamil bir hkmet mevcuttu ve muhtelif snflar, yani aslzadelerden mteekkil bir yksek tabaka ile klelerden ibaret bir aa tabaka vard. Zahiren erkek evin efendisi olduu halde cemiyette kadn olduka byk bir rol oynard. Bunlar hakknda bildiimiz btn teferruattan bahsetmek fazla vaktimizi alacaktr. Btn gebelerde bilhassa ekonomi ekillerinden dolay fazla tekaml eden siyasi tekilat kabiliyeti, Trklerin in kltrnn teekklnde, getirdikleri mhim unsurdur; buna din, felsefe ve aile tekilat karmtr. Bunlar meydana gelmekte olan in kltrnn esasn tekil etmiler ve bunlarn sayesinde in kltr tekamlne devam etmi ve bugne kadar ortadan kaybolmamtr. Bu eski Trk kltrnden daha birok eyler nakledilmitir, fakat hi biri saydklarmz kadar mhim deildir. Bunlar da Trklerin dnya tarihindeki ehemmiyetleri grlmektedir. O halde inin douu ve en eski tarihi hakkndaki Sinolojik aratrmalarn en eski Trk kltrn aydnlattn9 ve bize artk baka kaynaklardan renemiyeceimiz devirlerdeki eyler hakknda malumat verdiini gryoruz. 1 Literatr iin aadaki kitaplarma iaret ediyorum: inin imal komular (T. Tarih

Kurumu, Ankara 1942); Lokalkulturen im alten China (cilt 1 Leiden, Toung-Pao-Supplement, 1942, cilt 2 Pekin, Catholic University 1942); son ksm iin Trk dilinde hazrlanm olan bir kitabm iaret ediyorum (En Eski Trk Kltr Hak. Aratrmalar). Nazariyenin eski ekli Early Chinese cultures (Smithsonian Report 1937; Washington 1937) adl makalemde gsterilmitir. Adlara aada geen sinoloslar buna kar mspet cephe almlardr. Prof. E. Rousselle (Sinica 1941), E. Erkes, W. Koppers ve C. Hentze, Nazari esaslardan Zur ethonologischen untersuchungen von Hochkulturen (Zeitsch. F. Ethnologie 1941) adl makalemde bahsettim. 2 3 4 Bk. benim Der Beginn der Chou-Zeit (Sinica 8, s. 182-188; 1933). Muk. et: Muzaffer . Baolu : Irk Psikolojisi (stanbul 1943) Bu hususta bilhassa R. Thurnwaldn aratrmalar mhimdir (Die Menschliche

Gesellschaft, cilt 4, s. 229; Lehrbuch der Vlkerkunde, 2. tab, s. 266); R. Mhlmann (Krieg und Frieden; Heidelberg 1940) in gr biraz dardr. 5 Bk. Wu Chin-ting: Prehistoric Potteryin China (London 1938).

800

6 Bd. 1). 7 8 9

Muk. et. W, Eberhard. Das ltere China (Nevue Propylen-Weltgeschichte, Berlin 1940,

Mk. el. W. Koppers. lk Trklk (Belleten, say 20, s. 448-449: 1941). Mk. et. W. Mhlmann, Methodik der Vlkerkunde (Stutgart 1938, s. 207). Bk. Benim, Trkiyede sinolojinin vazifeleri (r, say 99, s. 37-40; Ankara 1941).

801

Sincan ve in'deki Kazaklarn Fiziksel Antropolojileri le lgili Yeni Veriler / Dr. Gyula Henkey - Izabella Horvath [s.540-543]

Dr. Gyula Henkey Kecskemet / Macaristan Dr. Izabella Horvath Chcago / A.B.D. Yaknlarda, yaamnn en parlak dneminde vefat eden Macar Trkolog Istvan Mandoky Kongur, Moolistan ve Bat ine g eden Kazaklarn, Kazakistanda kalanlara nazaran eski geleneklerine ok daha gl bir ekilde sahip ktklarn dnmekteydi. Atalarndan kalan kalntlarn ya da bugn mensubu olduklar halkla fiziksel ya da kltrel benzerlikleri paylaan halklarn izini srmek iin, uzak diyarlara seyahatler yapan, pek ok bilim adamnn aratrmalarnn temelini bu gzlem oluturmutur. Yukarda verilen bilginin nda I. Horvarth, Macar halklaryla mukayese etmek zere veri toplamak iin inin Sincan zerk Blgesindeki halklarn kafataslarnn lmlerini yapmay planlad. Bu alanda bir balang oryantasyonu salayabilmek iin, alan aratrmalar srasnda Sincanda yaayan Kazaklar ve Uygurlarn srasndaki fotoraflarn ekti. Kazaklarn fiziki antropolojisi zerine ortak yazlm ilk rapor 1999 ylnda yaynland.1 Bu almada kullanlan alan fotoraflar ise, I. Horvath tarafndan 1996dan 1997 ylna kadar Pekinde topland. Mevcut fotoraf kaytlar iin parametreler, o sralar I. Horvath tarafndan Tarimu Zhene ynlendirilen ve fotoraf sreci ile veri toplamaya gzetmenlik yapan bir inli Etnografyac (Urumide) olan Gyula Henkey tarafndan temin edilmitir. Portrelerin teknik kurgusu bir profesyonel fotoraf olan (Chiacagoda) Hyunjung Bae tarafndan yaplmtr. Fotoraflama srasnda, birka kiinin apka ya da ba rts giymekte srar etmesine ramen, bilimsel saha artlarn srdrmek mmkn olmutur. Btn gnlllerin fotoraflar ekilmi ve onlarla rportajlar yaplmtr. Bu makalede, bugn inin Sincan zerk Blgesinde yaamakta olan Kazaklarn tipolojik tespitiyle ilgileneceiz. Fotoraflarn kimlii, dzenlenmesi ve organizasyonu Horvath tarafndan yaplmtr. Gy. Henkey ise daha nceki verilere dayanmak suretiyle, antropolojik saptamalar yapmtr. Fotoraflarnn ekilmesine msaade edecek kadar nezaket gsteren bu kiiler zerinde gerek bilimsel lmlerin de yaplabileceini umut etmekteyiz. Son olarak toplam 137 kiinin resmi ekildiini belirtmekte yarar var. Tipolojik saptamann temellerini, en iyi ekilde, Henkeyin almalarnn ana zetlerinden renebiliriz.2 Fiziksel tiplerle alakal bu antropolojik saptamalar, Bartuczun3 1950 yl sonrasnda

802

almalarnda ifade ettii grlerle ve Liptak4 ile Nemeskeri-Gaspradynin5 1960 yl ncesinde yazdklaryla paralellik arz etmektedir. Son ikisinin zetleri 1954 ylnda yaynlanmtr. Bartuczun 1950lerden sonra deien fikri, onun daha nce (1938) ulam olduu sonulardan farkllk gstermektedir. O zamanlar, Bartucz Pamir formunun bir Turan alt tipi olmaktan ziyade, ayr bir fiziksel tip olduunu dnmekteydi. nde gelen Macar fiziksel antropolog olan P. Liptakn 1962 ylnda tipoloji hakknda daha nceki fikrini deitirmesi, gen Macar antropologlarn ilerini daha da gletirmitir. 1962den nceki fikirleri, Turani tipin sadece gl Mongoloid zellikler tadn dnen Byk Rus-Sovyet bilim cemiyetinin sergiledii durua yaklamaktayd. Bu gl Mongoloid Turani forma, bugnk Macarlar arasnda sadece %0.5 orannda rastlanmaktadr. Turani tipin dier belli bal blmleri, Liptakn blerek Cromagnoid-C, Cromagnoid-C+Turani ve Pamiro-Turani eklinde yeniden adlandrd Europoid Andronovo formu tarafndan karakterize edilmektedir. Bu yolla, yani paralamak, yeniden datmak ve yeniden adlandrmak suretiyle Liptak, Macar atalarnn ve nceki tarihlerinin izini srmekle ilgilenen bilim adamlarndan Turani fiziksel tiplerin gl Europoid ounluunu gizlemeyi baard. Aratrmann bu alannda, doru bir anlamlandrmada karlalan dier bir zorluk da Liptakn almalarnn ounun 9. asr Macar toplumlarnda en yaygn fiziksel formun Turani tip olduunu gsteren nceki (1962den nceki) fikirlerine gre yazlm olmasdr. Bu alanla ilgilenenlerin kafasn daha da kartracak sebepler bulunmaktadr. Sovyet antropologlarn, Andonovo tipi (Kuzey Kazakistanda bulunan yer ismi) olarak isimlendirdikleri ve Turani tipin6 temel unsurunu oluturan bu karakter zelliklerini 1962den sonra Liptak, Cromagnoid-C olarak adlandrmaktadr. Bu terim, okurlarn Cromagnoid-C Europoid tipinin Orta Asyal olmaktan ziyade Bat Avrupal olduu sonucunu karmasna sebep olmaktadr. Bu makalenin yazar da en ok Debetz ve Levinin eletirilerine maruz kalan Liptakn nceki grleriyle ayn fikirdedir. Bu iki Rus antropolog, Macarlarla dier Orta Asya halklar arasnda fiziksel bir benzerlik olduunu reddetmektedirler.7 Osanin de, Orta Asya antropolojisi zerine yazd zetde, ayn fikirleri ifade etmektedir.8 Ginzburg,9 Miklasevskaia,10 Ismagul11 ve Henkey12 de Liptakn 1962den nceki bulgularyla, yani Macarlarn Orta Asya halklaryla yakn antropolojik balara sahip olduu eklindeki gryle, ayn fikirdeydiler. Sincandaki Kazaklar incelemenin neden bu kadar nemli ve kymetli olduunun sebebi Osanine gre, Kazaklarn kendi deyiiyle Gney Sibiryal Mongoloidler olarak karakterize edilebilmeleridir. Eer, sadece almasnda takdim ettii fotoraflar hesaba katacak olursak, Osaninin gr kabul edilebilirdir. Ancak, eer Osanin lmlerini Kuzeydou Kazakistann pek Yolu ksm boyunca yapm olsayd, 13 ve 15. asrlar arasnda bu blgenin asl yerlileri arasnda gl bir Mool mevcudiyeti bulunduunu gstermemiz gerekecekti. Krgzlar zerine almalar yapan Miklasevskayann13 sunduu verilere gre, Kazaklar ile Krgzlarn grnleri arasnda ok kk farkllklar vardr. Sincan Kazaklarnn fiziksel antropolojik lm ve balangtaki fotoraflama, iki amaca hizmet etmektedir: 1. Kazaklar ile Macarlar arasnda bir fiziksel ilikinin gsterilip gsterilemeyeceini saptamak ya da 2. Debetz, Levin ve Osaninin grlerine dayanarak, byle bir ilikinin olmadnn

803

ispatlanp

ispatlanamayaca

ve

bylece

Orta

Asya

benzemesi

fikrinin

bertaraf

edilip

edilemeyeceidir. imdi, Sincandan elde edilen verilerin analizinin sonularna bakalm ve sonra da Macar halklar ile ne tr benzerlikler sergilediklerini not edelim: A. Yukarda bahsedilen verilere bakacak olursak, Kazaklar ve Macarlar arasnda deiik Turani formlarn baskn olduu aktr. Bu, zellikle, Macaristann Kisujszalls blgesinde yaayan ve atalar aslen Kuman (Orta Asyal Trke konuan bir halk) olanlar gibi, Macaristann belirli blgelerindeki yerlilerin oluturduu Macarlar arasnda da byledir. (Getiimiz 40 yl ierisinde Henkey tarafndan incelenen 32.899 Macar arasnda, yerli halklarn soyundan gelenlerin oran %62.7dir. O, bu insanlarn yerli olduunu, Kuman ve Peenek soylar hakkndaki bilgileri hl canl olanlar arasnda tespit etmitir. Hl Peenek atalarnn bilincinde olan halklar, Rabakozda incelenen 10 halk arasnda 5 blgede, incelenen 32 Gney Slovakya blgesi arasnda ise 4 blgede bulunmaktadrlar). B. Daha da nemlisi Turani fiziksel tip iinde deiik formlarn hangi oranlarda olduunun ayrntlarn gstermektir. Sincan Kazaklar arasnda Turani tipin gl Andronovo formu %14.7lik bir sklkla grlmektedir (Fotoraf 3-4); Byk Macar Ovas varyasyonu ise %10.3 orannda bir sklkla (fotoraf 1-2); daha gl bir Mongoloid varyasyon %9 orannda bir sklkla grlmekteyken (fotoraf 7); Orta Tip Turaninin grlme skl ise %21.6 olarak hesaplanmtr (fotoraf 5-6). Orta Tip Turani, aa yukar eit saydaki llebilir Mongoloid ve Europoid antropolojik fiziksel zelliklerin varl ile karakterize edilmektedir. St. Petersburglu Profesr Ginzburgun grne gre, Henkeyin Gl Andronovo diye adlandrd Turani varyasyon, Turani fiziksel tip iinde Byk Macar Ovas varyasyonunun bir ar formuyla zdeletirilebilir. ayet biz bu iki formu Sincan Kazaklar arasnda birletirecek olursak, istatistiki adan grnme sklklarnn toplam %25i bulmaktadr. ncelenen Macar halklar arasnda da en yaygn formlar bu ikisi oluturmaktadr. Ginzburgun hipotezi temel olarak, Turani tipin Byk Macar Ovas varyasyonunun mnhasran Macar halklarna balanabileceini ifade eden Bartuczun grn yanstmaktadr. Ancak, bu formun Bulgar Tatarlar arasnda da ok yaygn olduuna dikkat ekmektedir. ve saha fotoraflar temelinde bu formun Kazaklar, Uygurlar, zbekler, Krgzlar, Tacikler, Osetler, uvalar ve eremis halklar arasnda da byk sklkla grldn saptad. Ayrca, bu formun bugn Macaristanda yaamakta olan Hrvatlar, Bunevasiyanlar, Sokaclar ve Slovaklar arasnda da var olduunu gzlemledi. Bu yzden veriler, Turani tipin Byk Macar Ovas (ya da Gl Andronovo) varyasyonunun ksmen ya da tamamen Orta Asya halklar ve bu halklarla temaslar olan dier halklar arasnda bulunduklarnn gsterildii bir sonuca iaret etmektedir. Fin soyundan gelen eremisler arasnda, bu karm Volga Bulgar Trkleri mparatorluu iinde yaam olan atalar (uvalarn atalar) yznden olabilir. Bu ba, Altay halklarnn eski mzik geleneinin izlerinin srlebilecei Macar halk mziinin

804

eski tabakasna benzeyen uva mziinin varlyla da daha gl bir ekilde ispat edilmektedir.14 C. Yaygn olan bir dier form, Pamiri, ya Orta Asyal ya da ksmen Orta Asya orijininden gelen halklarn fiziksel antropolojik resminin organik bir parasdr. Ismagule gre, Turani form en yaygn bir ekilde Kazaklar karakterize etmesine ramen, Pamiri formun grnme skl sadece Sincan Kazaklar arasnda deil, Kazakistanda yaayanlar arasnda da olduka dikkat ekicidir. (%5.1). Pamir-Turani gei formu, incelenen hem Macar hem de Sincan Kazak gruplar arasnda Pamiri tip iinde snflandrlabilir (fotoraf 8). Tpk Macar halk arasnda olduu gibi, Sincandaki denekler arasnda da Pamir-Turani gei formunun Pamir tipi iindeki oran 2/3 gstermektedir. Bu yzden, (ve bu formun, Macar nfusu iinde %20 orannda bir sklkla bulunduu grlebildii iin), btn Trke konuan Orta Asya halklar arasnda Macarlar, sadece baskn ekilde Turani Kazaklara deil, ayn zamanda Turaniler, Turanoid, Turano-Pamiryan, Pamiro-Turanyan ve Pamiroid zbeklere de en yakn fiziksel benzerlii gstermektedirler. Bu formun orannn Kuman ve Peenek soyundan gelme Macarlar arasnda daha yksek olmasnda ise alacak bir durum bulunmamaktadr. Liptakn Pamirinin ayr bir fiziksel tip olup Turaninin bir alt tipi olmad eklindeki grn kabul etmemize ramen, lmler asndan geisel Pamiro-Turani formu Turani ile ok daha yakndan ilgili grlmektedir ve sadece morfolojiye (grn) dayanarak bu form Pamiri tipi iinde saylabilir. Turanoidlerin Europoid varyasyonlar ile Pamiro-Turani formlarn gei formlar arasnda bir yaknlk olabilir, nk Andronovo tipi sadece Turaninin temel bir unsuru olmayp, Ginzburga15 gre, bu tip ayn zamanda Pamiryann geliiminde de nemli bir rol oynamtr. D. Dier bir form olan Hazar,16 Trkmenler arasnda yaygn olmasna ramen, Orta Asya orijinli fiziksel tiplerin nemli bir unsurudur da. Biz burada bu form ile uramayacaz, nk Sincanl deneklerimiz arasnda bu forma rastlanlmamtr. E. Macar halk iinde grlen Mongoloidler de Orta Asya orijinli formlar arasnda snflandrlmtr. Ancak, ak Mongoloid (Sayan, Asyallar, Tungidler ve Baykal Mongloidler) formlar Macarlardan ziyade Asya halklar (Mogolistan, Moolistan, ve Buryat zerk Blgesi) arasnda dikkat ekici oranda bir sklkla grlmektedir. F. Son olarak, Macarlar ile Orta ve Asya halklar arasndaki ba aratrmann yan sra, bunlardan daha ok, Macarlarla farkl antropolojik benzerlikler gsteren Kafkas halklarnn etdne de dikkat edilmesi gerektiini ifade etmeliyiz. Bunlar Balkar Trkleri, Kalmuklar, Karaaylar, Osetler, ngular, eenler ve Avarlardr. G. Henkeyin bilimsel lmlerine gre, Macarlar arasnda %0.1 orannda grlebilen ve dil asndan Finno-Ugrik Vogullar ve Ostyaklar (pek ok dil bilimciye gre bunlarn dilleri Macarcaya son derece yakndr) karakterize eden Urall Tipini de nemle not etmek gerekir. Bu bulgu ok

805

nemlidir, nk son 100 yl boyunca Macar tarihi konusunda Macaristandaki resmi duru (sadece lingusitik ltlere dayanarak), Macarlarn Ostyaklar ve Vogullar ile alakal Finno-Ugrik etnik orijinle balantl olduunu dnmekte ve bylece Orta Asya ile bir ba reddetmektedir. Ginzburg tarafndan desteklenen ve Bartucz, Liptak, Ismagulovun bulgularna dayanan Henkeyin aratrmas ok ciddi bir ekilde bu resmi durula atmaktadr. Son zamanlarda yaplan bir alma da Sincann Kazak halk ve Karpatyan Havzasnn Macarlarnn sergiledikleri fiziksel benzerliklerin Macarlar yaknen Orta Asyayla alakalandrdna dair gr teyid etmektedir. Her iki halk da, zellikle Neolitik17 dneme kadar uzanan ve ayrca Ginzburgun saptamalarna18 gre M.. 5. asrdaki Saka ve skit halklar arasnda bulunabilen ve M.. 7. asrn balarnda19 da Sincana ulaan Orta Asya halklar ile zdelemi karakter zelliklerini paylamaktadr. Bu formlar Turani tip ve onun gibi Pamiryan ve onun gei varyasyonlar ve ayrca bir Orta Asya (Dou Asya deil) Mongloid karmnn ok saydaki varyasyonudur.

Henkey, Gyula ve Izabella Horvath (1998) Physical Anthropological Field Report and

Comparative research Results on the Kazaks and Kirghiz from the Peoples Republic of China. International Journal of Central Asian Studies. C. 3. 170-11. 2 Henkey, Gyula (1978) Etnikai embertani vizsgalatok taxonomiai eredmenyei Kozep-

Magyarorszagon (Orta Macaristanda etnik fiziksel antropolojik incelemelerin taksamonik sonular). Cumania 5: 395-448; (1993) Oseink nyomaban (Atalarmzn izinde). Magyarsag es Europa Publishers. Budapest; (1998) A magyarsag etnikai embertani vizsgalata (Macarlarn etnik fiziksel antropolojik incelemesi). Cumania 15: 403-466; (1999) A magyarsag keleti elemeinek embertani kepe I-IV (Macarlarn dou unsurlarnn fiziksel antropolojik haritas) Turan. 1999/1-4. 3 Bartucz, L. (1938) A magyar ember: A magyarsag antopologiaja. (Macar Adam:

Macarlarn Antropolojisi). Magyar Fold, Magyar Faj Series, IV. Budapest. 4 Liptak, Pal (1958) Awared und Magyaren im Donau-Theiss Zwischenstromgebiet. Acta

Archaeologia Hungarica 8. 199-268. 5 Nemeskeri, Janos and Gaspardy, G. (1954) Megjegyzesek a magyar ostortenet emberani

vonatkozasaihoz 6 Alma-Ata. 7 Toth, T. (1965) A honfoglalo magyarsag etnogenezisenek problemaja. (The problem of Ismagul (ov), O. (1970) Naszlenuie Kazahsztana ot epohi bronzu do szoveremenoszti.

the Ethnogenesis of the Hungarians). Anthropologiai Kozlemenyek. 9/4. 139-149. 8 Osanyin, L. V. (1957-1959) Antropologicseszkij szosztav naszelnyija Szrednyej Azii is

806

etnogenez jejo noradov. I-III. Jerevan. 9 Ginzburg, V. V. (1966) Die Entstehung der mittelasiatische Zweischenstromtypus. Homo.

17: 172-190. 10 USA. 11 Ismagul (ov), O. (1982) Etnicseszkaja antropologia Kazahsztana. Alma-Ata. Also, Miklasevszkaja, N. N. (1968) Contributions to the Physical Anthropology of Central Asia.

Peabody Museum. Harvard University Russian Translation series III/2. Cambridge, Massachusetts,

Ismagulov, (1970). 12 13 14 Henkey, 1999. Miklasevskaja, (1968). Du, Yaxiong (1982) The folk songs of the western Yugur nationality and the comparative

research with other related folk songs. Chinese Music. Dec 4. No 8. 22-25. 15 16 17 No. 1. 18 19 Ginsburg (1966). Horvath, Izabella and Du Yaxiong (1995) Xinjiangs Population of the Pre-Turkic age in Ginsburg (1966). Henkey (1999). Okladnikov, A. P. (1959) Ancient Population of Siberia and its Cultures. Russian

translation series of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, C. I,

light of Chinese Archeology and Histoical Sources. Eurasian Studies Yearbook. 67 (1995). 95-108. Bartucz, L. (1938) A magyar ember: A magyarsag antopologiaja. (The Hungarian Man: the Anthropology of the Hungarians). Magyar Fold Magyar Faj Series, IV. Budapest. Bunak, V. V. (1976) Rassengeschichte Osteuropas. In: Rassengeschichte der Manschheit. Schwidetzky I. Publishers 4. Lieferung: 7-101. Du, Yaxiong (1982) The folk songs of the western Yugur nationality and the comparative research with other related folk songs. Chinese Music. Dec 4. No 8. 22-25. Ginzburg, V. V. (1966) Die Entstehung der mittelasiatische Zweischenstromtypus. Homo 17: 172-190. Henkey, Gyula (1978) Etnikai embertani vizsgalatok taxonomiai eredmenyei Kozep-

807

Magyarorszagon (The taxonomic results of the ethnic physical anthropological examinations in Central Hungary). Cumania 5: 395-448. Henkey, Gyula (1993) Oseink nyomaban (Tracking Our Ancestors). Magyarsag es Europa Publishers. Budapest. Henkey, Gyula (1998) A magyarsag etnikai embertani vizsgalata (The Ethnic Physical Anthropological Examinatins of Hungarians). Cumania 15: 403-466. Henkey, Gyula (1999) A magyarsag keleti elemeinek embertani kepe I-IV. (The physical Anthropological map of the eastern elements of the Hungarians). Turan 1999/1-4. Ismagul (ov), O. (1970) Naselenie Kazahstana ot epokhi bronzy do soveremennosti. Nauka, Alma Ata. Ismagul (ov), O. (1982) Etnicheskaia antropologia Kazahstana. Alma-Ata. Liptak, Pal (1958) Awared und Magyaren im Donau-Theiss Zwischenstromgebiet. Acta Archaeologia Hungarica 8. 199-268. Miklasevskaia, N. N. (1968) Contributions to the Physical Anthropology of Central Asia. Peabody Museum. Harvard University Russian Translation series III/2. Nemeskeri, Janos and Gaspardy, G. (1954) Megjegyzesek a magyar ostortenet emberani vonatkozasaihoz. Annales Historica Naturales, Musei Nationalis Hungaria 5. 485-526. Okladnikov, A. P. (1959) Ancient Population of Siberia and its Cultures. Russian translation series of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, C. I, No. 1. Osanyin, L. V. (1957-1959) Antropologicheski sostav naselnia Srednei Azii I etnogenez jejo norodov. I-III. Jerevan. Toth, T. (1965) A honfoglalo magyarsag etnogenezisenek problemaja. (The problem of the Ethnogenesis of the Hungarians). Anthropologiai Kozlemenyek. 9/4. 139-149.

808

Erken Trk Kalntlar in Bir Aratrma: Sincan'n Tiyan an Blgesindeki Yeni Arkeolojik Keifler / Dr. Sergei V. Alkin [s.544-553]

Rusya Bilimler Akademisi Sibirya Etnografya ve Arkeoloji Enstits / Rusya ou Kazakistan ve Rus Altay ile snr komusu olan Dou Trkistan blgesinden (inin Sincan Uygur zerk Blgesi) gelen arkeolojik kantlar, Orta Asyadaki etno, kltrel gelimelerin tarihini anlamak iin ok nemlidir. Her ne kadar son on yl iersinde inli arkeologlar tarafndan geni lekli arkeolojik almalar yaplsa da, inin bu blmnn antik tarihine dair bilgilerimizde hl nemli boluklar vardr. Huno-Sarmat dnemin (M.. 3. yzyldan M.S. 6. yzyla kadar) arkeolojik yerleimlerinin aratrlmas ve Trklerin erken tarihine dair almalar, Dou Trkistannn arkeolojisindeki ok nemli, ancak yeteri kadar allmam sorunlar arasndadr. Arkeolojik bak asndan umut verici en nemli yerlerden birisi, Rus Altay ve eski Orta Asya Cumhuriyetleri ile snr komusu olan ve Sincann kuzeybatsnda bulunan Yili Kazak zerk blgesidir. Bu blgenin nemi uzun sredir farkedilmi olsa da, son yllara kadar 30 yl nceki in kazlarndan kalan eski verileri kullanyorduk (Dou Trkistan, 1995: 297-302). Huno Sarmat dneminin yerleimlerinden gelen arkeolojik veriler ve Gktrk dnemin gvenilir olduu dnlen yaplar eksiktir. Buna ramen, yldan yla, bu blgeden gelen arkeolojik verilerin says artmaktadr; bu sebeble, Tiyan ana yakn blgelerden gelen birka yeni gvenilir bilgi, Sibiryal arkeologlar olduka ilgilendirmektedir. 1990larn sonunda, inli bilimadamlar, in-Kazak snrnn gney blmne yakn olan antik bir gm tepeciinden, bir mezar eyas koleksiyonunu yaynladlar (An Yingxin, 1999). 1997nin Ekiminde, Boma mahallindeki antik bir gm tepecii, kaz almas yaplarak ald ve deerli madenlerden yaplm birok buluntuyu ieren mezar eyalarnn ou topland. Bu makale, bu mezar eyalarnn zmlemesi zerine younlaacaktr. Snr karakolu Boma, Tanr Dalarnn (Tiyan an) kuzey kollarna yakn Zhaosu ilesinde bulunmaktadr. Bu yerleimin corafik durumu, 801511,4 Dou boylam ve 424130.4 Kuzey enlemindedir (bak. Harita 1). Yerleim, deniz seviyesinden 1820 m. yukardadr. Gm alan, gneydoudan kuzeybatya uzanan, byk dairesel gm tepeciinden olumaktadr. Gm tepecikleri arasndaki uzaklk ortalama 30 metre, tepecik uzunluu 0.7-1.5 m. ve aplar 20-30 m. idi. Tm buluntularn, gnmz toprak yzeyinden 3.5 m. derinde bulunduu rapor edilmitir. Mezar eyalarnn yansra, insan kalntlar ve sahibini yalnz brakmayan bir at gms aa kartlmtr. Maalesef, bu nadir yap, youn tarmsal faaliyetler yznden hemen hemen yok edilmitir. Yerel yneticiler tarafndan alnan korumac tedbirler sayesinde, koleksiyonun ana blm baarl bir ekilde toplanm ve daha sonraki zmlemeler iin arkeologlara teslim edilmitir. Yine de, bilimsel deeri yksek bilginin asl blm yok olmutur. Byle elverisiz durumlarda, arkeologlar, batan

809

sona kadar, mezar eyalarnn tm tabakalarn zmlemeli ve btn bir gm yapsn daha nceden oluturan, cenaze trenine ait dinsel trenin unsurlarn korumaldr. inli bir arkeolog olan An Yingxin Bomada kefedilen koleksiyonu yaynlad ve bu buluntularn zamandizinsel ve etnokltrel zelliklerine dair kendisine ait yorumlar ortaya att. Buna ramen, biz, inli meslekdamzn baz sonular yeniden ele alarak sunacana inanyoruz. Toplam 35 paradan oluan koleksiyonun ana blmn altn ve gm buluntular oluturmaktadr (97XZPC: 1~35). Bunlarn arasnda, yakutlarla sslenmi bir adam maskesi, bir iek deseni ile bezenmi ve yakutlarla sslenmi azlkl bir kap, kedi formunda (An Yingxinin tanmna gre byk ihtimalle bir aslan) bir kulba sahip akik ta ve yakutla sslenmi bir kadeh, yakutla sslenmi ve altnla ilenmi kn paralar, yakut bir kabokonlu altn ili bir yzk, menteelerle birletirilmi altn iki dikdrtgen tabak, altn tabakms levhalar ve ta yapra rozet. Bu koleksiyonda, boynunda geni bir yaldzl bant bulunan gm bir kavanoz da bulunmaktadr. Bir dier buluntu grubu, demir silahlardr. Bu grupta, tane paralelkenarl ve basamakl saplara sahip keskin ok ucu vardr. Gm tepeciindeki arkeolojik almalar srasnda, birok kuma paras da bulunmutur. Bu koleksiyonda, deri ayakkab paralar, at derisi ve ince cidarl akik ve cam kap paralar da bulunmaktadr. 1. Altn Buluntular Yakutlarla Sslenmi Altn Maske: Uzunluk 17 cm, en 16.5 cm, arlk 245 g; deforme olmu. Maske kalp ile kesilmi ve iki paradan oluuyor: sol ve sa. Tmden parlatldktan sonra, bu paralar kk perinlerle birbirine birletirilmi. Maske aa yukar kare eklindedir ve kaln gr kal, yuvarlak gzbebee sahip byk gzl, uzun sarkk bykl ve az ak, uzun bir erkek yzn tasvir eder. Azn, burnun, dudaklarn ve yanaklarn d hatlar belirgin bir ekilde gsterilmitir. Sadece, yakutlarla ssl st yapra eklindeki bir levha ile yaplm olan bir ka korunmutur. Bu levha, ka iin uygun bir yerin iine perinlenmitir. Szde ikinci bir kan yerinde, perinlerden ayrlm drt tane boluk vardr. Gzbebekleri, kk perinlerle maskeye raptedilen gz ukurlar iine sktrlan iki geni yuvarlak yakutla yaplmtr. Byk, tm kaybolmu yakutlarla sslenmi enli ve yukar evrik altn levhalarla yaplmtr. Sakal, yanaa perinlenmi 1 cm kalnlnda iki altn banttan oluur. Bantlarn st ular maskenin akaklarna ular ve alt ular enede son bulur. Altn bantlar, ular aa doru simetrik bir ekilde yerletirilmi 39 tane kalp eklinde yakut ile sslenmitir (sa tarafta 20 ta ve sol tarafta 19 ta). Burun kprsne yakn (st maskenin kesindeki) ve alt enenin altnda, kalarn d blmlerinden sarkan kk yzk vardr; bu yzkler, byk ihtimalle, len kiinin yzne maskeyi tutturmak iin kullanld. Kabuk balamas iin kullanlan talarn renginin (krmz yakut) krmz sa rengini imleyebileceini tahmin etmekteyiz. Azlkl Altn Kap: 1 adet. (Kat. No. 97XZPC: 2). (Levha 2: 11 ve 4: 3). Tm uzunluk 14 cm, az ap 7 cm, en geni blmdeki gvde ap 12.3 cm, dip ap 5.7 cm ve arlk 489 g. Bu kap iyi korunmu ve kresel bir gvdeye, da dnk azl olduka dar bir

810

boyuna ve dz omuzlara sahip. Bklm altn bir tel ile bezenmi yuvarlak bir dip, kap tabanna lehimlenmi. Ufak kubbe eklindeki kapak, merkezi damla eklindeki kymetli talara sahip 7 iek ile bezenmistir. Btn kymetli talar korunamam. Kapak az, benzer ekleri balangta tayan 25 tane dikdrtgen yuvaya sahiptir. Eksik olan kapak yumrusuna balanan perinlerden arta kalan kapan st ksmnda 4 tane boluk vardr. Kabn omuzlar, zerinde yakutlarla sslenmi oval bir yuva dizisinin grlebilecei, bklm bir altn tel ile bezenmitir. Bu bezeme ekleri dizisi zerinde, pirin tanesi formunda yakutlarla ssl ta yapra rozetlerinin 14 tane kmesi vardr. Biz, biri dierinin zerinde olan iki ilmein, omuzlara yerletirildiini dnebiliriz, nk birleme noktalarnda perinlerin izleri vardr. Bir Kulplu Altn Kadeh: 1 Adet (Kat. No. 97XZPC: 3). (Levha 2: 3) Uzunluk 16 cm, az ap 8.8 cm, apraz blge ap 10.5 cm, dip ap 7 cm, arlk 725 g. Yzey damgalanm ve karelere blnm. Her karenin merkezinde, yakut ve akik ta eklemeleri iin oval bir yuva var. Uzun ve kra bir vcuda sahip dairesel bir kedi figr, kadeh kulbunu oluturmaktadr. An Yingxinin tanmna gre, bu hayvan bir aslandr. Yakut Kabokonlu Altn Yzk: 1 Adet. (Kat. No. 97XZPC: 6). (Levha 2: 10) Arlk 16.5 g. Byk bir yakut iin (2.1 x 1.5 cm) oval bir yuva, byk altn taneciklerinden oluan iki dizi ile yerletirilmitir. Yzn n yznn arta kalan tm yzeyi, daha kk altn paracklar ile kaplanmtr. Yzn n paneli, kk bir kabokon iin yaplm yuvann ters tarafndaki oval bir panelin eklendii dier ularn iinden perinlendii ince kavislere sahip gen ulara sahiptir. Altn Kn Paralar: 2 Adet. (Kat. No. 97XZPC: 4). Bir haner knnn levha eklindeki d paralar. Zarar grm. Korunmu uzunluk 21.4 cm, en 4.3den 5.8 arasnda deimekte ve arlk 66 g. Yzey, paralel dizi olarak biimlendirilmi damla ve yar dairesel ekilde olan akik ta ve yakutlarla sslenmitir. Eklemeler arasndaki yzey, altn taneleme teknii ierisinde imal edilmi olan genler ve ekenar drtgenler ile doldurulmutur. Bu bezeme bandnn bittii benzer altn tanelerin olduu paralel diziler vardr (Levha 3: 1, 2). (Kat. No. 97XZPC: 7). Altn kn paralar, demir bir ban paralar ve bu ban konulduu ahap bir knnn arta kalanlar ile birlikte bulunmutur. Paralarn uzunluu 13.5 cm ve arlk 167 g. Knn yzeyi, damarlar kaklarak tamamyle dmdz edilmitir. Altn Kemer Toka: 1 Adet. (Kat. No. 97XZPC: 8). (Levha 2: 4). Uzunluk 7.4 cm, en 3 cm ve arlk 28 g. Toka, byk ihtimalle, ilk nce hareketli menteelerle birletirilmi iki dikdrtgen levhadan oluur. Bir levhann yzeyi dmdzdr; tekinin yzeyi, tula eklini andran bir desen ile bezenmi dikdrtgen ukurlarn olduu be diziye sahiptir. Eldeki tanmlamalar ve resimlerden ortaya kan yarglarmzdan ve boluun doldurulmasna dair izlerin

811

yokluu yznden, biz, bu ukurlarn kabuk balamas iin yuvalar olarak ilevselletirilmediini tahmin etmekteyiz. Altn Levha eklinde Bezemeler: 41 para. Tip 1: Plakalar, 38 para. Plakalar dvlm altndan imal edilmitir. Yuvarlak dipli aa yapra eklindedirler; tabana tutturulmas iin her bir plakada 4 boluk vardr. Plakalarn merkezinde bir yiv vardr. ller 2.7 x 2.2 cm; 7 adedinin arl 5 g.dr (Levha 2: 9). Tip 2: Karmak ekilli ta yapra pandantifi. retim teknii birok aamay ierir: Varak dvlmesi, kesim ve lehimleme. Pandantifin st ksm, bulutlar eklinde yaplmtr ve alt ksm, keskin ular aaya doru olan tomurcuk eklinde yaplmtr. Yuvarlak levha asmalar (hangings), bir yzk ile bu tomurcuklarn sonuna eklenmitir. Pandantif, st kesindeki bir ya da iki ilik ile tabana balanmtr. Alt Tip 1: 1 Adet (Kat. No. 97XZPC: 9). Fasulye, kalp, damla ve ok eklindeki yakutlarla ssl bir pandantif. Uzunluk 5.5 cm, en 3.5 cm ve arlk 2.5 g. (Levha 2: 7). Alt Tip 2: 2 Adet (Kat. No. 97XZPC: 10, 11). D hatlar damgalanm; dz yzey. Uzunluk 6.6 cm, en 5.3 cm, ve arlk 3 g. (Levha 2: 8). 2. Gm Buluntular Gm Kadeh: 1 Adet (Kat. No. 97XZPC: 4). (Levha 2: 2). yi korunmu, uzunluk 17.2 cm, az ap 7.4 cm, boyun ap 6.8 cm, gvde ap 6.8 cm, dip ap 5.5 cm, arlk 544 g. Kadehin boynunda, 2 cm kalnlnda yaldzl bir bant vardr. Bu bandn altnda, kabartma konsantrik daire bezemelerinden oluan bir bant vardr, dairelerin arasndaki mekan bir iek deseni ile doldurulmutur. Gvdenin orta blmnde, bakr perinlerin lekemesinden sadece oksit yeilinin grld dikey bir kulp izi var. Gm Bezeme. 1 Adet (Kat. No. 97XZPC: 29). Orjinal formu yeniden yaplamam. Sadece dz kelerin birok boyutlarda paralar, perin boluklar ve perinlerin kendileri korunabilmi. 3. Demir Buluntular Zincir Zrh: 1 Adet (Kat. No. 97XZPC: 30). 1 Para 4.5 x 4 cm. Ok Ular: 3 Adet (Kat. No. 97XZPC: 31~33). Saplar ile keskin ok ucu. Demir ciddi oranda anm. apraz alanda doldurulmu birok

812

ahap ince sap korunmu. ki bozulmam ok ucunun dnda, 4 cm uzunluunda sapl bir ok ucu parasnn olduu bir grup var, bu rnein ok ucu tipi saptanamam. Tip 1: Basamakl bir sapa sahip ok ucu. 1 Adet. Ok ucu 7 cm uzunluunda, keskin, ince bir uca ve basamakl sapla birleme yerinin alt blmndeki bir oyua doru eimli omuzlara sahiptir. Tip 2: Asimetrik-ekenar drtgen eklinde bir sapa sahip ok uu. 1 Adet. Ok ucu 4.8 cm uzunluunda, keskin, ince bir uca ve eimli omuzlara sahip. Demir Bak: 1 Adet. 7 cm uzunluunda, 3 cm geniliinde ve 0.5 cm kalnlnda demirden ift-keskinlikli bir ban (doubled-edged blade) paras. Bu obje, kaz raporunda, altn kn paralarnn (bak. Kat. No. 97XZPC: 7) tanmyla beraber anlmaktadr. Byk ihtimalle, bu iki obje her naslsa bir ekilde birbirleriyle ilikilendirilmi. 4. Kumalar Tahrip edilmi gm tepeciinde on alt para kuma bulunmu. Altn iplikli bir para dnda, teki tm kumalar 4 gruba ayrlm: Pamuklu kuma, iyi mal tafta ipek, saten dokumal iyi mal ipek, ve dokunmu ipek (Levha 3). 5. Deri Objeler para ksele eridi ve bir para tabandan oluan, kahverengi sr ve at derisinden ayakkablara ait drt para bulunmutur (29 cm uzunluunda, korunmu ksmda eni 8 cm). Paralarn dikildiine dair kant olabilecek dikilerin izleri vardr. 6. Ta Obje ok ince akik tandan bir plaka paras. 1 Adet (Kat. No. 97XZPC: 34). Byk ihtimalle, bu, bir ay fincan paras ya da bir kadeh taban. 7. Cam Obje Kahve renginde bir cam paras. 1 Adet (Kat. No. 97XZPC: 35). Bu, bir kap ya da kadehin az paras. Yerleimin zamann belirlemek iin, An Yingxin, Boma Koleksiyonunun inli yayncs, Boma mezarlnn batsndaki (Krgzistandan Rusyann gneyi ve Krma) ve dousundaki (Kuzey Hanedanlarn ini ve Tang Dnemi) blgelerden bir ok karlatrlabilecek buluntuyu anlatr. Seilen rnekler rastgele gibi grnyor ve nerilen tarihler sk sk gnmz grleri ile uyumamaktadr. rnein, An Yingxin Boma kumalarn, olduka dar ve daha ge bir tarihte olduu dnlen Astana mezarlnda bulunanlarla karlatrr. M.. 7. yzyla tarihlenen Karadeniz Blgesinden bir gm

813

kap, Boma buluntularndan birisinin bir karlatrmas olarak dnlmektedir; dier taraftan, kltrel bak as hesaba katlmamtr. inli yazar, Bomadaki gm tepeciinin, en ge 6-7. yzyllarda ina edilebileceine inanmaktadr. Han dneminden in yazl kaynaklarndaki mevcut bilgilerin nda, Vusun, Yili blgesine yerlemi ve Tang ve Song dnemlerinde, Bat Trkleri burada yayorlarm, An Yingxin, Boma yapsn Gktrklere atfediyor. Bylece, An Yingxin, Bat Gktrk kaanlarnn klan alanlarnn lokalizasyon sorununu zmede, Boma koleksiyonunun hatr saylr bir neminin olduu mantksal (onun gr asndan) bir sonuca geliyor. Dou Trkistannn bu blgesinden iyi bilinen Gktrk arkeolojik kantlarnn yokluunu hesaba katarsak, inli meslekdamzn ileri srd gr olduka ekici grnmektedir. Yine de, Boma objelerinin zmlenmesinden, gm ayininin korunmu elerinin bulunduu verilerin karlatrlmasna kadar var olan durum, bu blgenin bir dier zamandizinsel ve kltrel yorumlarn ne srmek iin bize meru zemin salar. Boma koleksiyonundaki objeler, farkl zaman zelliklerine sahiptir ve bu yzden, bunlar ayr ayr zmlenmeye gereksinim duyarlar. Sapa yakn olan dz bir kntya sahip keskin demir ok ucu Sarmat dnemine tarihlenir ve M.S. 3-4. yzylda yaygndr (Zasetskaya, 1983). Benzer bir ekilde basamakl ok ular (Bomada ayn tip gsterildi), rti Irma havzas, Tuva, Altay, Moolistan ve Transbaykal blgesini ieren, Orta Asyann geni bir alannda Huno-Sarmat dnem boyunca yaygn bir ekilde kullanlmtr (Konovalov, 1976; Davydova, 1985: 48, 66; Danchenok ve Nesterov, 1989: 94-96; Mandelshtam ve Stambulnik, 1992: 198, 200-203; Soenov, 1995; Matyushchenko ve Tataurova, 1997: 64-66, vd.). Uzmanlar, bu tip ok ularnn yaylmn Hun (Hsiung-nu) ya da ilikili kabilelerin hareketleri ile aklarlar. Genellikle geni kaplarn [Hun tip kaplar] kullanm ile aklanan, Boma ok ularnn olduka geni ebatl oluuna dikkat ederiz (Moshkova, 1989: 184-185). Bilindii gibi, Orta Asya kabileleri zincir zrh, M.. 1. bin yln ortalarnda Tanr Dalarnn batsnda yaayan insanlardan dn almlard (Gorelik, 1993: 161, 164). Zincir Zrhlar, hem arkeolojik veriler tarafndan hem de yazl kaynaklar tarafndan akland gibi, Trk kabilelerini ieren, Orta Asya nfusu tarafndan uzun sre kullanlmtr (Gavrilova, 1965: 31; vanov, 1987: 182; Kozhomberdiev ve Khudyakov, 1987: 97-98; Slyusarenko ve Cheremisin, 1995; Yunusov, 1990: 98). Deerli metallerden yaplan polikrom objeler, Boma koleksiyonundaki en ekici paralardr. Polikrom stil, Avrasya bozkrnn bat alanna kadar yaylm ve varl Sarmatik gebe kavimlerin etkisini ispat eder. Avrasya bozkrnn dou blmnde, polikrom objeler nadiren bulunur. Byk ihtimalle Hunlardan ya da ilikili nfustan ayrlan, Huno-Sarmat dneminin Tuva kltrnden polikrom stilin kkeninin geldiini iddia eden baz arkeologlarla ayn grleri paylamak zordur (Mandelshtam ve Stambulnik, 1992: 200). Polikrom stil, yar deerli talarla ve renkli camlarla tekli rneklerin ya da tam derlemelerin sslendii bir zeri kabuk balama (incrustation) tarzdr. Polikrom objelerin retimi iin kullanlan iyi

814

bilinen iki teknik vardr: (1) Talar ayr yuvalar ierisine sokulur, (2) Tmden zerleri kabuk balayanlar kaklr. Avrasya bozkrlarnn bat alanndaki polikrom stilin snflandrlmas ve tarihlemesi yeteri kadar allmasna ramen (Ambroz, 1971; Zasetskaya, 1982), Orta Asyadaki polikrom stilin sorunlarna ilgi azdr. Altay ve Tanr Dalar (Tien Shan) blgeleri iin, polikrom stilin bat orjini (alnt olan) olduka aktr. Bu tekniin ortaya k, M.S. 4 ve 5. yzyllar arasna tarihlenir (Umanskii, 1978). Bu zaman, Bat Avrasya bozkrlarnn skit-Sarmat kltrlerinden kan bu deerli ta tekniinin son formasyonu ile ayn zamanda meydana gelir (Zasetskaya, 1982). Sk sk kabuk balama teknii ile anlan, altn tanelemenin (graining) sorunu, hl olduka karmaktr. Dou Avrupada taneleme teknii M.. 1. bin yln ortalarndan beri biliniyordu. Han dneminde, inde yaygn olarak kullanlyordu. rnein, Shuanghecun ky (Shandong eyaleti) yaknndak tula mezardan gelen bir ok obje, bunlarn arasnda kk altn taneleri ile tmden yzeyi kaplanan altn bir kurbaa heykelcii de vardr, taneleme kullanlarak yaplmtr (Liu Yuntao, 1999: 27). Deerli talarn olduu kabuk balama ile birlikte kullanlan altn taneleme, Altayda M.S. 4-5. yzyl yerlemelerinde sk sk bulunur (Umanskii, 1978: 135-155). Bu tekniin kullanld objelerin, bat Sibiryadaki Sargat kltrnn (M.S. 1. bin yln balar) mallarnda ta kakmalarla birlikte kullanld bilinmektedir (Matyushchenko ve Tataurova, 1997: 74; Matveev ve Mateveeva, 1987: 192-196). Deerli talarla sslenmi bezemeler, Dou Trkistannda Huno-Sarmat dnemine tarihlenen yerleimlerde de bilinir: rnein, M.S.nn ilk yzyllarna tarihlenen Yarkhotodaki (Molodin ve Kan Inuk, 2000: 91) ve Chaohugoudaki (n rapor, 1990: 882-889) mezarlarda M..nin son yzyllarndan turkuazla sslenmi altn brolar vardr. Bu buluntular, Bat Asya nfusu ile [Afganistan, Semireche blgesi (yedi Orta Asya nehrinin arasndaki nehiraras (interfluvial) blge, Bat ya da Rus Trkistan olarakta bilinir)] ve Turfan blgesi arasndaki gl ilikileri ispat eder (bak., Sarianidi, 1983: 128-129; Zadneprovskii, 1992: 82). 1976da bir yzk ve bir yaldzl kemer tokas Xiatai mezarlnda (Mongolkure (Zhaosu) blgesi, Yili ilesi) bulunmutur. Yzn yzeyine kresel ve piramidal tanelerin bir erevesi ierisine krmz bir ta kaklmtr (An Yingxin, 1999: 13, ek 5). Renkli talarn kabuk balamas ve altn taneleme ile yaplan altn objeler, ge Vusun dnemine tarihlenen Semireche blgesindeki Kenkol mezarlnda bulunan mezarlarda da bulunmutur. Baz uzmanlar, bu mezarlktan gelen arkeolojik mallar, Hunnu (Hun olarak da bilinir) dneminin balarna koyarlar (Zadneprovskii, 1992: 86). ta yapra rozeti zel bir ilgi alandr. Benzer objeler, Aral blgesindeki Saka dnemi yerleimlerinden gelir; basit rozetler (Kuzey Tagisken) ve renkli talarn kakld rozetler (BabishMulla) vardr (Stepnaya Polosa, 1992, levhalar 2: 9 ve 14: 32). Sonraki rnekler, alm kanatlar ile bir kuun sembolize edildii altn bir kpenin bulunduu, Kuzey Baktriyadaki Tulhar mezarlndaki erken dneme ait bir mezardan gelen buluntularla stilistik adan benzerlik gsterir. Bu kpeye turkuaz kaklm ve kire hamuru kullanlarak ayrma (partition) teknii ilenmitir (Mandelshtam, 1992a: 113; Stepnaya Polosa, 1992, levha 43: 4). Tulhar Yaps M.S. 2. yzyln son eyreine - M.S. 1. yzyla tarihlenir (Mandelshtam 1992a: 114). Bomadan ta yapra rozetlerini, M.S. 1. yzyl yerleimlerinden bilinen ku simgesinden ok daha yksek derecede stilize edilmi

815

objeler olduunu dnmekteyiz. Ayn karlatrmal stilistik durum, birinci tip levha ekilli plakalar iin de dnlebilinir. Bu plakalarn, aaya doru sarkan ular ile bir elbise zerine dikildiklerini dnrsek, ak bir ekilde, bunlar, Tuvadaki Aimyrlyg mezarlndan gelen hayvan ba eklindeki bronz plakalarla benzerlii grlr (Mandelshtam, 1992b: 190; Stepnaya Polosa, 1992, Levha 77: 42). Boma koleksiyonu almasndaki esas nokta, deerli madenlerden yaplm kaplarn zmlenmesidir. Bu kaplarn kltrel ve zamandizinsel katklar, ncelikli olarak, karlatrlabilinir benzerlerinin yokluundan dolay, zor bir sorunu barndrr. Boma kaplar, Orta Asyada iyi bilinen ve M.S. 3-7. yzyllarn Sasani sanat ile yakndan ilikilendirilen ark maden oymacl geleneine aittir (Marshak, 1971). ok formlu gm kaplar, Bozkrdaki skit-Sarmat yerleimlerde yaygndr, ve bir ok anak 2-4. yzyl Sargat yaplarndan biliniyor (Matyushchenko ve Tataurova, 1997: 68). Yine de, biz, Boma kaplarnn yakn benzerlerini bulmada baarl deiliz. Ayn zamanda, bu stilistik zellikleri gsteren kaplar, olduka uzun bir sre boyunca devaml kullanmdaydlar (bak, rnein, Toth, Horvath, 1992: 180-181); bu yzden, biz kullanlan bu kaplarn tm yaplarnn tarihini belirleyemiyoruz. Boma koleksiyonunda, szde hayvan stili sanat ile ilikilendirilecek kedi ekilli yuvarlak bir kulba sahip bir kap var. skit-Sarmat buluntularn arasndan bu kabn benzerini bulmay baardk. Don nehrinin sol kenarnda bulunan Vysochino VII mezarlnda, arkeologlar, dik cidarl ve omuzlarna ve krubuna taslarn kakld ayakta bir panter eklinde bir kulba sahip gm kresel bir kadeh buldular (Moshkova, 1989: 182; Stepi Evropeiskoi Chasti, 1989, levha 79: 16). Bu iki kedi simgeleri stilistik adan birbirlerine yakindir. Boma kedisinin skit-Sibirya sanatnn en ge rneklerinden birisi olduunu syleyebiliriz ve onun olduka arkaik stili, An Yingxinin tanmna gre, M.S. 1. bin yln ikinci yarsnn kltrleri ile ilikili olmayabilir. Mezar yaps hakkndaki bilgi, Boma mezarlna dair yorumlara biraz k tutabilirdi. Ne yazk ki, bu nemli bilginin byk ksm kaybolmu. Yine de, eldeki veriler mezarlarn yaplar iin bizim inli meslekdamzn ileri srd tarihten daha erken bir tarihi gsterir. Erken Trk dneminin mezarlar, u ana kadar Bomadakilerden daha kk yma toprak mezarlar zerinden biliniyordu. Dier taraftan, yakn benzerler arasnda, bizim bildiimiz, rnein, rti Nehri havzasndaki M.S. 2.-4. yzyllar ge Sargat yma toprak mezarlar, Boma tepecikleri ile byklk olarak karlatrlabilinir (Matyshchenko ve Tataurova, 1997). Byk mezar tepecikleri, gm ayini iinde arkaik olarak dnlebilinir. At mezarlar sadece Trklerle ilikilendirilemez; bu gelenek, Altay blgesini ieren geni bir alanda Gktrk dneminden ok nce ekillendi ve M.. 1. bin yl-M.S. 5. yzyl boyunca srerek varoldu. Dou Trkistannda, nadir bir at mezar rnei, Jiaohe yerlemesi yaknndaki Yarkhoto mezarlnda bulundu. Bu mezarln erkek mezarlarnda, at iskeletleri ve iki at baca birbirlerine kar yerletirilmi (Molodin ve Kan Inuk, 2000: 90). Ayrca, at ve deve iskeletinin olduu 50den fazla kurban ukurlar, Yorkhoto mezarlnn bir blmnde kazlmtr (Jiaohe Gucheng 1998: 36-45; Yang Yiyung 1999: 19-21). Rus ve Koreli arkeologlar, Altay ve Sincann bu blgesi

816

arasndaki kesin kltrel ilikileri byk ihtimalle ispat etmek iin Hun dneminin Yarkhoto tip yerleiminin maddi ve manevi kltr iinde Saka ve Pazrk unsurlarn (rn., Gornyi Altay blgesi ile ilikili) iaret etmektedirler (Molodin ve Kan Inuk, 2000: 97). Hun (Hsiung-nu) kltrnde, atlarla beraber gmlen insan mezarlarna dair rnek olmamasna ramen; at iskeletleri, Tuvadaki Huno-Sarmat dneminin baz mezarlarnda da bulunmutur (Mandelshtam ve Stambulnik, 1992: 202). Sincann Yili blgesine yakn bir alanda, insan kalntlarna yakn uzanan bozulmam bir at iskeletinin olduu ge Saka dnemine ait (erken Vusun dnemi) sadece bir mezar kazlm (Zadneproskii, 1992: 82). lenin zellikleri korunarak yaplm metal maske gelenei, sadece Trklerle ilikili deildir. Orta Asyadaki mezar maskeleri ve yz koruyucularnn kullanm zerine zel ilgi gsteren E.. Lubo-Lesnichenko, szde Katakom-Ni kltrlerde (Kuzey Tanr Dalar (Tien Shan) blgesinde Shamsi mezarl, St.Petersburgdaki Devlet Hazinesinde saklanan Turfandan tannan maske) benzer gelenei buldu (Lubo-Lesnichenko, 1984: 115). Olaand bir maddeden -iyi taneli kum ta- yaplm bir dier insan maskesi, Yili blgesindeki Kunges nehri havzasndan gelir (Zhang Yuzhong, 1985). Stratigrafik olarak tayin edilmese de, biz bu maskenin gm treninde kullanldn tahmin edebiliriz. Kuzey inin Kidan kalntlar ile benzerlik kurarak, Zhang Yuzhong, bu maskeyi Bat Liao kltr ile ilikilendirir. Dier taraftan, stte aklanan gerekler, Kunges maskesinin ge Orta a dnemi ile ilikilendirilmesinin yanlln gsteriyor. Birok son dnem buluntular arasnda, Yingpan nekropolisindeki mezar 15den gelen bir erkek maskesi dikkatimizi ekiyor. Yerleim, tannm Han yerleimi Loulanin 200 km. dousundaki Kurug Tag dalarnn gney yamalarnda Kunqiaohe Nehrinin (Konqi Darya Nehri) olduu yere yerletirilir. Maske, lenin zelliklerinin korunduu, altn yaldzla sslenmi ve siyah mrekkeple ve krmz renkle boyanm kat kuman uygulanmas ile retilmitir (Zhou Jinling ve Li Wenying, 1999: 13). Yingpan mezarlnda, temsili bir antik kuma koleksiyonu kazlmtr. Batdan ithal edilen antik tekstillerin dnda, hem retim teknii hem de bezeme deseninde Boma rneklerine benzerlik gsteren Han ipek kumalar da bulunmutur. Yingpan mezar, M.S. 1-2. yzyllara tarihlenir. Astana mezarlnda bulunan ipek kumalarn Bomadakilerle karlatrlmas, inli yazara, Astana mezarlarnn Kuzey Hanedan dnemiyle ilikilendirmesine olanak salad, bu yzden, Boma mezarlna daha ge bir tarih nerdi. Yine de, Astana mezarlnn varl M.. 3. yzyln ikinci yars ile M.. 9. yzyl arasndaki dnemle snrlandrlr. E.. Lubo-Lesnichenko ak bir ekilde Astana tekstillerinin takriben M.S. 4-5. yzyllara iaret ettiini gsterdi (Lubo-Lesnichenko, 1984: 114-118). Bomadan birok ipek kuman, Sincandaki ge Dou Han yerleimlerinde yeniden kullanlan tekstillerle benzerlii nemlidir (Zhou Jinling ve Li Wenying, 1999). pek kumalar, Hun ve onlarla ilikili kabilelerle Dou Trkistanna geirilen in Kltr ile Boma nfusu arasndaki iliki iin tek kanttr. Bu durum, Boma mezarlnn yerel yerleikler tarafndan terkedildii ve douya uzak blgelerden yakn zamanlarda gelen bir nfus tarafndan burasnn yerleilmediine dair ek bir kant sunar. Btnde, Boma koleksiyonu kesinlikle batl bir ortaya ktr ve Boma objelerinin polikrom stili

817

birletirilir ve gelimis polikrom stilin kendine has tm zelliklerini gsterir. Eldeki bilginin btnl, Boma mezarlnda bulunan koleksiyonun, en ge M.S. 1. bin yln ortalarna kadar geri giden bir tarihi olanakl klar. Charysh Nehrindeki (Ob Nehrinin bir kolu) M.S. 4-5. yzyl Tugozvonovo yerleiminde bulunan (Umanskii, 1978) polikrom objeler, Boma yaps iin ok kesin bir tarihlemeyi salamak iin nemlidir. Bu polikrom objeler, dnlen blgedeki Boma buluntularna ok yakndr. Sadece bir noktada farkllk gsterir, blnm kabuk balama olduka sk kullanlmtr. Bu tekniin, yuva-kabuk balama tekniinden ok daha ge ortaya kt dnlmektedir. Tugozvonovo buluntular arasnda, blnm kabuk balama sadece, objelerin snrl sayda ve snrl alanda, rnein, hanerin gei yerinde, grlebilir. Akca, Boma nfusu, blnm kabuk balama ile daha iyi tannr. Bundan baka, Boma objelerinde, Boma yaps iin daha ge bir zamann, byk ihtimalle M.S. 5. - erken 6. yzyln, nerildii kaklm talarn ok daha eitli formlar grlr. Bomadaki son dnem keifler, Tugozvonovo yerleiminin varlna baz noktalarda k tuttu. ncelikle, bu yerleme, ge Huno-Sarmat dnemin polikrom stilinin dou snr olduu dnlyordu. Tugozvonovo buluntular, benzer tipteki buluntularla karlatrlamamt nk bu yerleim ok uzakta idi ve Altaydaki polikrom stilin orjini sorunu uzun sre ak kald. Boma mezarlnn etnik zellii, ok nemli sorunlardan birisinin deimeyip olduu gibi kalmasdr. almann sonu blmnde, An Yingxin, Han zamanndaki, Vusun insanlarnn hl Tekes Nehrinin kenarlarnda ve Yili Nehrinin st alanlarnda yaad ve Sui ve Tang dnemlerinde, Bat Gktrklerinin bu blgelerde yaad sonucuna ular. Bylece, M.S. 6. yzylda, As Yingxinin inand gibi, Bat Gktrk kaanlarnn kabile alanlar, Tekes Nehrine lokalize olmutu (An Yingxin, 1999: 14). Boma buluntularnn Trk ilikisi hakknda doru bir cevap veremese de, tarihlemesini (M.S. 600-700den daha erken) ve aratrmasnn tm mantn meru klmak iin, belirsiz bir ekilde, Trklerin erken tarihini almak iin Boma buluntularnn temel roln vurgular. Boma koleksiyonu zmlememizden ve tarih olarak mezarlk iin M.S. 5. yzyl ve 6. yzyln balarn nermemizden dolay, yerleimi Vusun kltryle ilikilendirmeyi nerebiliriz. Bu hipotez, M.. 1. bin yln ge dnemi ile M.S. 1. bin yln ilk yarsnda Yili Nehri havzas ve yakn blgelerine yerlemi olan gebelerin son dnemde kabul edilen etnik yaps ile ok iyi uyumaktadr (Zadneprovskii, 1971). Bilindii gibi, Yedisu ve Tanr Dalarnn (Tien Shan) tarihindeki Vusun dnemi, M.. 3 ve 2. yzyllar arasnda balar. Asyadan Sincan blgesine giren Vusun kabileleri, daha gneye hareket etmek iin (daha sonraki dnemlerde, Yuezi, gneydeki Kushan eyaletine yerleti) g kullanarak Yuehilerin (Yueh-Chih) nemli bir blmn kontrol altnda tutarak Saka nfusunu buraya getirdi (Zadneprovskii, 1992: 81). Dnemimizin ilk yzyllarnda, blgedeki gebe kavimlerin tarihinde, Asyann kalbinden gebe kavimlerin yeni bir g dalgasna balad yeni bir sayfa balad; bu g geliiminde en nemli roln, birleik adlar Hun (Hsiung-nu) olarak bilinen kavimler oynad. Yeni

818

nfusun blgeyi ilhak, Tanr Dalar (Tien Shan) blgesinin kltrel evresinde keskin deiimlerle sonulanmad. M.S. 1. bin yln ilk yarsnn arkeolojik verileri yerli ve yabanc elemanlarn karmndan dolay kltrel deiimin ok yava bir geliimini gstermektedir. Bu blgenin Gktrk soylu kaanlklarla birlemesinden nce, Tanr Dalar (Tien Shan) blgesi, nemli sayda Vusun kavminin youn bir yerleim yeri idi. Ayn zamanda, ge Vusun yerlemelerinin yannda, Tanr Dalarnn (Tien Shan) ve komusu Yedisunun (ya da Bat Trkistan) gebe kltrleri, dromoslu (mezara bir gei yolu) katakom mezarlarn olduu Kenkol-tipi yerlemelerle ifade edilir (Kentkol, Aktasty, Amisarai, Beriktas, vb.). Bu tip yerlemeler, Sakalardan farkldr-Vusun kalntlar, ve Hun (Hsiung-nu) kavimleri olarak tanmlanr ve gvenilir bir ekilde dnemimizin balarna tarihlenir (Zadneprovskii, 1992: 85-86). Literatrde, Hun ve Vusun ve Yedisuda ve Kazakistann gneyinde yaayan Kanju arasnda barl bir iliki olduuna dair ve daha batya hareketlerinde ekonomik ve politik merkezler olarak yaplm sabit kaleler dzeni (Khabdullina ve Akishev, 2000: 327) olduuna dair bir gr vardr. Trk soylu halklar, Avrasyann etno-kltrel tarihi iinde nemli bir rol oynar; bu yzden, onlarn orijin sorunu modern bilimde olduka nemlidir. Bu sorunun dorudan, Hun tarihinin, Dou Tanr Dalar blgelerini ilhak etmesi ile balantl olmas saptanm bir gerektir. Trklerin erken tarihinin ana hatlar, in yazl kaynaklarnn ve erken etnogenetik efsanelerinin verileri kullanlarak yeniden ina edilebilinir. M.S. 600de inli tarihiler tarafndan kayt edilen efsanenin Trk versiyonuna gre (bu efsanenin bilinen iki versiyonu var), byk bir batakln sonunda yaayan Trklerin atalar, sava komu bir kavim tarafndan tmden ldrlm. Sadece dmanlar tarafndan kollar ve ayaklar paralanm on yanda bir olan ocuu sa kalabilmi. Olan, sonradan onun ei olacak olan dii bir kurt tarafndan emzirilmi. Yine de, dmanlar bu olan ldrmler, ama dii kurt saklanabilmi ve Turfann dousundaki (Kuzey Tien Shan) dalarda snacak bir yer bulabilmi. Orada, bir maara ierisinde, dii kurt, bytt olandan olan on tane olan dourmu. Kurtun oullar, Turfandan kadnlarla evlenmi. Kurtun torunu olan Asina, yeni kavmin lideri olmu. Daha sonra, Asina, kendi liderliinde, klanna Trk isminin verildii yer olan Altaya halkn gtrm. Bylece, efsane, dou Tanr Dalar (Tien Shian) blgesi ile Trklerin orijinini ilikilendirir. Bu efsane, M.S. 460da Hun (Hsiung-nu) kavimlerinin Zhuanzhuan halklarnn basks altnda Turfandan Batya (byk ihtimalle, Altaya) glerini gsteren inin tarihsel kaytlarnn verileri ile tam olarak uyumaktadr (Vostochnyi Turkestan, 1992: 121-125). Bu verilerin zmlenmesi, Erken Gktrk Kltrnn orjininin Hun etnik evresinden doduunu gsterir. Ayn zamanda, Trklerin atalar Turfan vahasnda yaarken, Fars soylu nfus onlarn dzeni iinde yer alabiliyordu. Gnmzde, Turfan evresinde, youn kaz almalar, Trk halklarnn dzeninin erken devresine k tutan buluntularn bulunduu bir yerleimde yrtlyor (Jiaohe Gucheng, 1998; Molodin ve Kan Inuk, 2000; Larichev ve Varenov, 2001: 105-114). Bu tek bir arkeolojik yerleimdir, nk gnmzde, Dou Trkistanndaki ve Sayan-Altayn kuzey blgelerindeki Hunno-Sarmatik dneme tarihlenen yaplarn tanm sorunsaldr (bak. Khudyakov, 1999: 152-153; Vasyutin, 1999). Yine de, gnmzde, Dou Trkistan ve Altayda tanmlanan Huno-

819

Sarmatik dnemin birok arkeolojik kltrleri vardr. Dier taraftan, gelimeler, batya doru olan Hun (Hsiung-nu) hareketine yerel nfusun tepkisinin sonucunda olmutur; bunun yannda, gelimeler, sonuta Gktrk kltrnn dzenine yol aan etnik gelimelerle e zamanl oldu. Yine de, bu gelimelere dair bildiklerimiz, hl yeterli deildir. Gktrk arkeolojik kltr, Asyadaki Erken Orta a kalntlar arasnda da ayrt ediliyor. Bu kltrn bulunduu yerleimler, Moolistan, Sayan-Altay, Dou Trkistan, Kazakistan ve Krgzistanda bulunuyor. Baz uzmanlar, Dou Avrupada antik Trklerle ilikilendirilen arkeolojik yaplarn, Asyada yerlemi bulunanlardan sonradan farkllatna inanmaktadrlar ve Uygur ve Krgz devletlerindeki Trklerin birlemesi ve kinci Gktrk kaanl dnemine tarihlemektedirler (ca. M.S. 600-700). Tanr Dalar (Tien-Shan) blgesinde, yerleimlerin birou, Bat Gktrk ve Trgi kaganatlar dneminde tarihlenmektedirler (ca. 600-700). Birinci Gktrk kaanlna (ca. M.S. 500700) ve Trklerin Altaya g zamanna (ca. M.S. 400-500) tarihlenen ok az arkeolojik yap vardr. Gl bir Hun (Hsiung-nu) etkisi gsteren Gornyi Altaydaki Huno-Sarmat dnemi yerlemeleri iin st zamandizinsel snr, M.S. 6. yzyldan daha ge olamaz gereinin altn izmeliyiz (Kubarev ve Zhuravleva, 1986; Savinov, 1994: 146). Boma mezarl iin muhtemel tarih, iaret edilen dneme yakndr. L.R. Kyzlasovun u bir hipotezi, en Gktrk soylu dil kavmini, skit ve Hunno-Sarmat dnemleri kadar ok eskiye tarihler (M.. 7. yzyl - M.S. 4. yzyl) (Kyzlasov, 2001). Ancak, bu hipotezin gvenilir nedenleri yoktur ve herhangi bir arkeolojik kantla kantlanamamtr. Balangtaki Avrupal Saka nfusunun kademe kademe Moollamas ve Asya gebelerinin gnn etkisi altndaki yerli Fars soylu gebelerin Trklemesi geliimi, zaman iinde gereklemitir. Trk nfus, Tanr Dalar (Tien-Shan) blgesinde, sadece M.S. 7. yzylda geni bir ekilde yaylmtr. Bylece, Gktrklerin kltrel yaps, pheye yer brakmayacak bir ekilde, Hun (Hsiung-nu) kltrden ortaya kmtr. Ancak, Boma kalntlarnda Hun (Hsiung-nu) unsuru eksiktir. Boma koleksiyonu, farkl, batl zelliklere sahiptir. Doulu ipek kumalarn dnda, Hun (Hsiung-nu) etkisini kantlayacak kant yoktur. Yine de, bu mezarlara gmlen nfus, byk ihtimalle, erken Trk kltr dzeni ile ilikili gelimelerin iinde yer almtr. Ancak, tek Boma yapsna dair bizim n etnik ve kltrel ilikilendirmelerimizin, benzer yerleimlerde gelecek yap aratrmalar ve keiflerle gelieceini ummaktayz.Hejing blgesindeki Chauhugou 3 mezarlnn kazsnn n raporu. 1990. Kaogu, No. 10: 882-889 (ince). Ambroz A.K. 1971. Dou Avrupann Erken Orta a zamandizininin Sorunlar, Sovetskaya Arkheologiya, No. 3: 106-123 (Rusa). An Yingxin. 1999. Zhaosu Blgesindeki Antik Bir Mezarda Bulunmu Altn ve Gm Objeler, Wenwu, No. 9: 4-15 (ince). Davydova A. V. 1985. Ivolginskii Kompleks (Gorodishche i Mogilnik) -Pamyatnik Hunnu v Zabaikale (Ivolga Savunma Yerleimi-Baykaln tesindeki Bir Xioung-nu Yerleimi), Leningrad:

820

Leningr. Univ. (Rusa). Danchenok G. P. and Nesterov S.P. 1989. Aimyrlyg Vadisindeki Hunno-Sarmatik Dnemin ki Mezar, Metodichehskie Problemy Rekonstruktsii v Arkheologii i Paleoekologii iinde (Arkeoloji ve Paleoekoloji iindeki Yenidenyaplanmalarn Yntemsel Sorunlari), Novosibirsk, s. 94-103 (Rusa). Gavrilova A.A. 1965. Mogilnik Kudyrge kak Istochnik po Istorii Altaiskikh Plemen (Altaik Halklarn Tarihi almalar in Bir Kaynak Olarak Kudyrge Mezarl), Moskova-Leningrad: Nauka (Rusa). Gorelik M.V. 1993. M. S. 1. bin ylda Avrasya bozkrlarnda ve yakn alanlarndaki Zrh, Voennoe Delo Naseleniya Yuga Sibiri i Dalnego Vostoka iinde (Sibirya ve Uzak Dou Halklarnn Askeriyesi), Novosibirsk, s. 149-179 (Rusa). Ivanov V. A. 1987. Gney Urallar ve yakn blgelerinde Ortaa Gebelerinin Silahlandrlmas (7 ve 14. yzyllar), Voennoe Delo Drevnego Naseleniya Severnoi Azii iinde (Kuzey Asyann Antik Nfusunun Askeriyesi), Novosibirsk: Nauka, s. 172-189 (Rusa). Jiaohe Gucheng. 1998. Jiaohe Gucheng-1993-1994 Niandu Kaogu Fajue Baogao (Jiaohe Yerleimi: 1993-1994 Kaz Raporu), Beijing: Dongfang (ince). Kozhomberdiev I.K. and Khudyakov Yu. S. 1987. Bir Kenkol savasnn silahlanma yaps, Voennoe Delo Drevnego Naseleniya Severnoi Azii iinde (Kuzey Asyann Antik Nfusunun Askeriyesi), Novosibirsk: Nauka, s. 75-106 (Rusa). Konovalov P.B. Hunnu v Zabaikale (Baykal Glnn tesindeki Xiong-nu), Ulan-Ude: Buryat. Izd., (Rusa). Khabdulina M.K. and Akishev K.A. 2000. Xiong-nu mezar yeri Beriktas I, in Arkheologiya, Paleoekologiya i Paleodemografiya Evrasii (Avrasyann Arkeolojisi, Paleoekolojisi, and Paleodemografisi), Moskova, GEOS, s. 316-328 (Rusa). Khudyakov Yu. S. Antik Trk kltrnn douu, Rossiya i Vostok: Arkheologiya i Etnicheskaya Istoriya (Rusya and ark: Arkeoloji and Etnik Tarih), Omsk, s. 58-63 (Rusa). Khudyakov Yu.S.1999. in Trkistan mzelerindeki Hunnu dnemi mallar, Drevnosti Altaya. Izvestiya Laboratorii Arkheologii No. 6 iinde (Altay Kalntlar. Arkeoloji Laboratuvar Gelimeleri No. 6), Gorno-Altaisk, s. 152-159 (Rusa). Kubarev V.D. and Zhuravleva A.D. 1986. Altaydaki Xiong-nunun Seramik retimi, Paleokonomika Altaya iinde (Altayn Paleoekonomisi), Novosibirsk: Nauka, s. 101-109 (Rusa). Kyzlasov L.R.2001. lk Trkik Kaganat ve Dou Avrupa in Rol, Drevnosti Altaya. Izvestiya Laboratorii Arkheologii No. 6 iinde (Altay Kalntlar. Arkeoloji Laboratuvar Gelimeleri No. 6), Gorno-

821

Altaisk, s. 119-124 (Rusa). Larichev V.E. and Varenov A. V. 2001. Bat Orta Asyann altn takvimleri ve kosmogramlar, Traditsionnaya Kultura Vostoka Azii iinde (Asyann Dousunun Geleneksel Kltrleri), Blagoveshchensk: Amursk. Univ., Say 3, s. 91-115 (Rusa). Lubo-Lesnichenko E.I. 1984. Astana Mezarl, Vostochnyi Turkestan i Srednyaya Aziya iinde (in Trkistan ve Orta Asya), Moskova: Nauka, s. 108-120 (Rusa). Lu Yuntao. 1999. Juixiang Blgesinde Shuanghequndeki Han mezar, Wenwu, No. 12: 25-27 (ince). Mandelshtam A.M. 1992a. M..nin Son Yzyllar - M.S. lk Yzyllarnda Orta Asya Nehirler Aras Blgedeki Gebe Nfus, Stepnaya Polosa Asiatskoi Chasti SSSR v Skifo-Sarmatskoe Vremya iinde (skit-Sarmatik Dnemde SSCBnin Asya Blmndeki Bozkrlar), Moskova: Nauka, s. 107-115 (Rusa). Mandelshtam A.M. 1992b. skit Dneminde Tuvann Erken Gebeleri, Stepnaya Polosa Asiatskoi Chasti SSSR v Skifo-Sarmatskoe Vremya iinde (skit-Sarmatik Dnemde SSCBnin Asya Blmndeki Bozkrlar), Moskova: Nauka, s. 178-196 (Rusa). Mandelshtam A.M. and Stambulnik E.U. 1992. Tuvadaki Hunno-Sarmatik Dnem, Stepnaya Polosa Asiatskoi Chasti SSSR v Skifo-Sarmatskoe Vremya (skit-Sarmatik Dnemde SSCBnin Asya Blmndeki Bozkrlar), Moskova: Nauka, s. 196-205 (Rusa). Marshak B.I. 1971. Sogdiiskoe Serebro. Ocherki po Vostochnoi Torevtike (Sogdian Gm: ark Maden Oymacl almalar), Moskova: Nauka (Rusa ve ngilizce). Matveev A.V. and Matveeva N.P. 1987. Tyutrin Mezarlnn Kymetli Talar (Sibiryal Birinci Peter Koleksiyonunun Sorunlarna), Antropomorfnye izobrazheniya. Pervobytnoe Iskusstvo (Anthropomorfik Desenler. Paleolitik Sanat), Novosibirsk: Nauka, s. 191-201 (Rusa). Matyushchenko V.I and Tataurova L.V. 1997. Mogilnik Sidorovka v Omskom Priirtyshe (Irtysh Nehri Havzasndaki Sidorovka Mezarl, Omsk Blgesi), Novosibirsk: Nauka (Rusa). Molodin V.I., Kang In-Uk. 2000. Yarkhoto site (Turfan depression, China) in The Context of The Hunnu Problem, Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia, No. 3: 89-99 (Rusa ve ngilizce). Moshkova M. G. 1989. Orta Sarmatik Kltr, Stepi Evropeiskoi Chasti SSSR v SkifoSarmatskoe Vremya iinde (skit-Sarmatik Dnemde SSCBnin Avrupa Blmndeki Bozkrlar), Moskova: Nauka, s. 177-191 (Rusa). Savinov D.G. 1994. Hunno-Sarmatik Dnem, Drevnie Kultury Bertekskoi Doliny iinde (Bertek

822

Vadisinin Antik Kltrleri), Novosibirsk, s. 144-146 (Rusa). Sarianidi V. I. 1983. Afganistan. Sokrovishcha Bezymyannykh Tsarei (Afganistan. simsiz Krallarn Hazineleri), Moskova: Nauka (Rusa). Slyusarenko I. Yu. and Cheremisin D. V. 1995. Dzhazator Ky Yaknlarndan Bir Zincir Zrh Buluntusu (Gornyi Altay), Gumanitarnye Nauki v Sibiri, No. 3: 100-104 (Rusa). Soenov V. I. Ust Katun Nehri havzasndan Hunno-Sarmatik Dneme Ait Ok Ularnn Snflandrlmas, Gumanitarnye Nauki v Sibiri, No. 3: 97-100. (Rusa). Stepi Evropeiskoi Chasti SSSR v Skifo-Sarmatskoe Vremya (skit-Sarmatik Dnemde SSCBnin Avrupa Blmndeki Bozkrlar). 1989. Moskova: Nauka, (Rusa). Stepnaya Polosa Asiatskoi Chasti SSSR v Skifo-Sarmatskoe Vremya (skit-Sarmatik Dnemde SSCBnin Asya blmndeki Bozkrlar). 1992. Moskova: Nauka (Rusa). Tth E.H., Horvth A. Kunbbony. 1992. Das Grab Eines Awarenkhagans, Kecskemet. Umanskii A.P. 1978. Byk G Dnemine Tarihlenen Charyshdeki Bir Mezar, Drevnie Kultury Altaya i Zapadnoi Sibiri (Altay ve Bat Sibiryann Antik Kltrleri), Novosibirsk: Nauka, s. 129-163 (Rusa). Vasyutin A. S. 1999. Sayano Altayda allan Hunnu Dneminin Sonular, Arkheologiya, Etnographiya i Muzeinoe Delo (Arkeoloji, Etnografi, ve Mze almalar), Kemerovo, s. 104-108 (Rusa). Vostochnyi Turkestan v drevnosti i rannem srednevekove: Etnos, Yazyki, Religii (Antik ve Orta a Dnemlerinde in Trkistan: Etnos, Dil, Dinler). 1992. Moskova: Nauka (Rusa). Vostochnyi Turkestan v drevnosti i rannem srednevekove: Khozyaistvo, Materialnaya Kultura (Antik ve Orta a Dnemlerinde in Trkistan: Ekonomi ve Materyal Kltr). 1995. Moskova: Vostochnaya Literatura (Rusa). Yang Yiyung. 1999. Turfandaki Jiaohe yerleiminin kuzey amasndaki mezarlk kazlarnn n raporu, Wenwu, No. 6: 18-25 (ince). Yunusov A.S. 1990. M.S. 7 ve 10. yzyllarda Trklerin Askeriyesi (Arap Kaynaklarndan), Voennoe Delo Drevnego i Srednevekovogo Naseleniya Severnoi i Tsentralnoi Azii iinde (Kuzey ve Asyann Antik ve Orta a Nfusunun Askeriyesi), Novosibirsk: Nauka, s. 97-105 (Rusa). Zadneprovskii Yu. A. 1971. Vusun Dneminde Semirechin Gebe Yerleimlerinin Etnik Dalm, Strany i Narody Vostoka iinde (arkn lkeleri ve nsanlar), Moskova: Nauka, Say 10, s. 27-36 (Rusa).

823

Zadneprovskii Yu. A. 1992. Semirech ve Tian Shannn Erken Gebeleri, Stepnaya Polosa Asiatskoi Chasti SSSR v Skifo-Sarmatskoe Vremya iinde (skit-Sarmatik Dnemde SSCBnin Asya Blmndeki Bozkrlar), Moskova: Nauka, s. 73-87 (Rusa). Zasetskaya I. P. 1982. Hun Dneminin Polikrom Objelerinin Stilistik Snflandrmas, Drevnosti Epokhi Velikogo Pereseleniya Narodov V-VIII vv. Iinde (Byk G Dneminin Kalntlar, M. S. 5-7. Yzyllar), Moskova: Nauka, s. 14-30 (Rusa). Zasetskaya I. P. 1983. Hun Dneminin Okularnn Snflandrlmas, M. S. ge 4-5. Yzyllar, Istoriya i Kultura Sarmatov iinde (Sarmatlarn Tarihi ve Kltr), Saratov, s. 70-84 (Rusa). Zhang Yuzhong. 1985. Gunaisi Nehrinin Kenarnda Bulunmu Bir Ta Maske, Sincan, Wenwu, No. 1: 65 (ince). Zhou Jinling, Li Wenying, N Jiati ve di. 1999. Yingpan Mezarlnda Mezar 15 Kazlarnn n Raporu, Weili Blgesi, Wenwu, No. 1: 5-16 (ince). Bu alma, nsani Aratrmalar iin, Rus Vakf tarafndan desteklenmitir (Burs No. 99-0100319 Antik ve Orta a Devirlerinde in Trkistannn Gebe Uygarlklar). Bu metnin yazar, yararl olan tartmalar iin, Boris A. Litvinskii, Yurii A. Plotnikov, Vladimir D. Kubarev, Gleb V. Kubarev, ve Kirill I. Retse teekkr eder. Ve bu metnin ngilizceye evirisi iin rina Filipovaya ok teekkrler.

824

in'in Resmi Hanedanlk Kaytlarnda Trk Kavimlerine Ait Monografiler / Prof. Dr. Dr. Sema Orsoy [s.554-572]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye

ok eski dnemlerden itibaren tarih yazma geleneini srdren inliler, gerek kendileri gerekse Orta Asyada yaayan dier kavim ve devletler ile ilgili bilgileri aktarmlardr. Dolaysyla in kaynaklar, yazl kltr olmayan toplumlarn gemiini aydnlatmada byk katkda bulunmutur. inin resmi hanedanlk kaytlar olan 24 Tarih, Han Hanedanlndan (M..206-M.S.220) Ming Hanedanlna (M.S.1368-1644) kadar olan geni bir tarihi dnemi iine almaktadr. Bu kaytlar, Orta Asya tarihi asndan nem tamakta, bu alanda yaplacak olan aratrmalara ilk elden kaynak oluturmaktadr. Ayrca, bilinen ilk yazl belgelerimizin Gktrk dnemine ait olduu dnldnde, kaytlarda Trkler ve Trklerden nceki budunlar hakknda bilgilere yer verilmi olmas, bunlarn Trk tarihi bakmndan nemini ortaya koymaktadr. 24 Tarih sayesinde, az bilinen bir dneme ait yeni bilgiler ortaya kmaktadr. Resmi hanedanlk kaytlar iinde, kii adlarna gre dzenlenmi biyografiler ile kavim ve yre monografileri blmleri yer almaktadr. Bunlarn birou farkl kiiler tarafndan toparlanp yazlmtr. Bu nedenle, yaplacak bir aratrmada, her bir blm iindeki bilgilerin karlatrlarak kullanlmas bilgi eksiklii ya da yanln ortadan kaldracaktr. Kaytlarn deiik zamanlarda baslm nshalar bulunmaktadr, bu almada, noktalama iaretlerinin yerletirilmi olduu Zhonghua1 Basmevi tarafndan Pekinde baslm olan nsha kullanlmtr. Olduka kapsaml bir kaynak oluturan inin resmi hanedanlk kaytlarnn bundan sonra yaplacak aratrmalarda kolay kullanmn salamak iin bir n klavuz niteliindeki bu almada, 24 Tarih ad altnda toplanan 24 kitabn kapsamna giren 235 cilt ve 3249 blm hakknda ayr ayr genel bilgi verilmi, her birinin iinde yer alan Trk kavimlerinin ve Trklerle ilgili dier kavimlerin monografileri kaynaktaki yeri, kapsad tarih ve metnin ierii balklar ile ortaya konmaya allmtr. 1. Shi Ji (Tarih Kaytlar) lk resmi hanedanlk kayd, Si-Ma Qian (M.. 145-yaklak M.. 90) tarafndan Han hanedanl (M.. 206-M.S. 220) dneminde yazlm olan Shi Ji (Tarih Kaytlar)dir. Balangta ad Tai Shi Gong Shu idi, ayrca Tai Shi Gong Ji ya da Tai Shi Ji de denilmekteydi.2 Eser, yaklak olarak M.. 104de yazlmaya balanm ve M.. 91 tamamlanmtr. Kitabn tamam 130 blmdr. Bunun, 20 blm Ben Ji,3 10 blm Biao,4 8 blm Shu,5 30 blm Shi Jia6 ve 70 blm de Lie Zhuandr.7 Ben Ji ve Lie Zhuan tm kitabn en nemli ksmlardr. Resmi hanedanlk kaytlarndan ilki olan, Shi Jiden nce belli bir dnemin tarihi olaylarn

825

anlatan rnein; Chun Qiu, bir blgenin tarihi olaylarn anlatan rnein; Guo Y ve Zhan Guo Ce, politik tarihi olaylara ait raporlar ariv eklinde muhafaza eden rnein; Shang Shu gibi tarih kitaplar vard.8 Ancak, bunlarn ou yllk biiminde idi. Oysa Shi Jide Huang Diden balayarak Han Wu Dinin Tai Chu ylna kadar olan inin 3000 yllk tarihi olaylar kaydedilmektedir.9 Si-Ma Qianin babas Si-Ma Tan, M.. 140 ile M..110 tarihleri arasnda Tai Shi Ling10 grevini yapmtr. Bir genel tarih kitab yazmay dnen Si-Ma Tan, bunu gerekletirememi, lmeden nce olundan bu konuda balatt almay tamamlamasn istemitir. M.. 108de, Si-Ma Qian babasnn grevine getirilerek Tai Shi Ling olmu, M..104 ylnda, Tai Chu Linin11 dzenlenmesine yardm ettikten sonra, Shi Jinin yazmna balamtr. zellikle 110. blmdeki Xiong-nu Lie Zhuanda (Hun Monografisi), Xiongnu (Hun) lar ve atalar hakknda tarihi kaytlarn bulunmas nedeni ile Shi Ji, Orta Asya Trk tarihi ile ilgili nemli bilgilerin aydnla kavumas asndan ilk yazl belge olarak deerli bir kaynaktr. Eserdeki kavim monografisi; Kavim Ad: Xiong-nu (Hun) Kaynaktaki Yeri: 110. Blm, Lie Zhuan 50, s. 2879-2920 Kapsad Tarih: indeki efsanevi hkmdarlar dneminden yani Xia hanedanl (M.. 21.yy16.yy) dneminden balayarak yaklak M.. 97ye kadar sren siyasi tarih. Metnin erii: Xiong-nularn atalarndan, kimliklerinden, yaam bi-imlerinden, toplumsal yaplarndan sz edilmekte ve Xia hanedanlndan itibaren inin kuzeyindeki kavimlerin tarihi hakknda bilgi verilmektedir. Qin hanedanl dnemindeki Xiong-nu tarihi, Tu-mandan balanarak anlatlmakta ve Tu-man ile olu Mo-du dneminde Xiong-nularn kabile rgtnden, askeri yaplarndan, dinsel inanlarndan, gelenek greneklerinden, Metenin ve daha sonra srasyla dier Chan-ylerin12 baa geiinden, i gelimelerinden ve in ile ilikilerinden sz edilmektedir. 2. Han Shu (Han Tarihi) Ban Gu (M.S. 32-92) tarafndan,13 Hou Han (Sonraki Han)14 hanedanl (M.S. 25-220) dneminde, M.S. 82de yazlmtr. Eserde, Han Gao Dinin ilk ylndan (M.. 206), Wang Mangn Di Huang 4. ylna (M.S. 23) kadar geen 230 yllk tarihi olaylar kaydedilmitir.15 Xi Han (Bat Han) dnemi tarihini anlatan Han Shuya, Qian Han Shuda denilmektedir.16 Balangta 100 blm olan eser, 12 blm Ji, 8 blm Biao, 10 blm Zhi ve 70 blm Zhuandan olumaktadr. Ancak, daha sonra 120 blme ayrlmtr.17 Dnemin tannm Konfyanistlerinden olan Ban Gunun babas Ban Biao, Shi Jinin devam

826

olarak 65 blmlk Hou Zhuan yazmtr. M.S. 54 ylnda lnce, olu Ban Gu yeterince detayl bulmad Hou Zhuan yeniden dzenlemeye balam, bu almas, eseri Han Shuya temel olmutur. Bu eserin tarz yaklak olarak Shi Ji ile ayndr. Ancak, Shi Ji genel tarih, Han Shu ise bir dnemin tarih kitabdr. Han Shu, bu zellliinden dolay method olarak daha sonraki dnem tarihi yazlmnlarna n ayak olmutur. Han Shu, Bat Han dnemi tarihi aratrmalarndaki en nemli tarihi dkmandr. Ban Gu, deerli devlet adamlar ve yeni yreler ile ilgili biyografiler yazarak kaydettiklerini 28 cilt haline getirmitir. Ming Di, ona tamamlayamad Han Shuyu yazmas iin izin verince, Ban Gu, bundan sonraki 20 ksr yln Han Shuyu dzenlemekle geirmitir.18 Ban Gu ld zaman eseri henz tamamlanmamt. Bu nedenle, Ban Zhao eseri tamamlamas iin ve Ma Xu de, ona yardmc olmak zere grevlendirildi. Bylece Han Shu, Ban Biao, Ban Gu, Ban Zhao ve Ma Xu olmak zere drt kii tarafndan yazlm, 30-40 yllk bir srede ancak tamamlanabilmitir. Eserdeki kavim monografisi; Kavim Ad: Xiong-nu Kaynaktaki Yeri: 94. Blm, 1.-2. Ksm, Lie Zhuan 60, s.3743-3835 Kapsad Tarih: 1. Ksm; Xia hanedanl dneminden balayarak, yaklak M.. 58 ylna kadar olan siyasi tarihi, 2. Ksm ise; blnmeden sonra Xiong-nu Chan-ys Hu-han-xie dneminden itibaren yani M.. 58 ylndan balayarak yaklak M.. 25 ylna kadar olan dnemdeki siyasi tarihi kapsamaktadr. Metnin erii: Birinci ksmda, Xiong-nularn kimliklerinden, yeti-tirdikleri hayvanlar dahil yaam biimlerinden, toplumsal yaplarndan ve gelenek greneklerinden sz edilmektedir. Xia hanedanlndan balanarak inin kuzeyindeki kavimler hakknda bilgiler verilerek bunlarn in ile ilikilerinden, Dong Hu ve Yue Zhilerin Xiong-nular ile ilikilerinden, Mo-dunun baa getikten sonra siyasal hakimiyetini kurmasndan, Xiong-nu Chan-ylerinin siyasal rgtlenmelerinden, askeri yapsndan, dinsel inanlarndan sz edilmektedir. Ayrca Han hanedanl dneminde Xiong-nularn in ile ilikileri, Mo-dudan sonra baa geen Xiong-nu Chan-ylerin hem iteki durumlar, siyasal gelimeleri hem de in ile ilikilerinden de sz edilmektedir. kinci ksmda, Xiong-nularn gelimeleri, iteki siyasal olaylar ve in ile ilikileri anlatlmaktadr. Ayrca, inlilerin Xiong-nular hakknda hkmdarlarna sunduklar raporlar yine bu ksmdadr. Metnin sonunda da tarihinin yorumu bulunmaktadr. 3. Hou Han Shu

827

(Sonraki Han Tarihi) Fan Ye (M.S. 398-445) tarafndan Song hanedanl (M.S. 420-479) dneminde yazlmtr. Kitabn yazld tarih kesin olarak bilinmemektedir. Dou Han dnemi tarihinin kaydedildii eserde, Wang Mang dnemi sonundan Han Xian dnemine kadar olan Dou Han hanedanlnn 195 yllk tarihi kaydedilmitir.19 Kaynak, toplam 120 blmden olumaktadr. Bunun 10 blm Ben Ji, 80 blm Zhuan, 30 blm de Zhidr.20 Fan Yeden nce birok kii biyografik kayt tarzn kullanmtr, Hou Han dneminde bir hanedanln tarihi bu sistem ile yazlmtr. Ayrca resmi tarih trndeki Dong Guan Han Ji dnda kiisel yazlm eserler ve kaytlar bulunmaktadr. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Nan Xiong-nu (Gney Hunlar) Kaynaktaki Yeri: 89. Blm, Lie Zhuan 79, s. 2939-2978 Kapsad Tarih: Hu-han-xienin torunu Wu-ju-liu Ruo-dinin dne-minden balayarak M.S. 30lu yllar ile M.S. 216 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: in nfusuna giren Xiong-nularn tarihinden, bunlarn indeki yerleim alanlarndan, yerleim tarihlerinden sz edilmektedir. Baa geen Chan-ylerin iteki siyasi gelimeleri ve in ile olan ilikileri, gelenek grenekleri, ynetim tekilatlar, kabile adlar, kuzey blgesinde geride kalan Xiong-nular ile ilikileri anlatlmakta ve inli generallerin hkmdarlara Xiongnular ile ilgili sunduklar raporlardan sz edilmektedir. Metnin sonunda tarihinin yorumu bulunmaktadr. Kavim Ad: Wu Huan Kaynaktaki Yeri: 90. Blm, Lie Zhuan 80, s.2979-2984 Kapsad Tarih: Han hanedanl dnemi (M.. 206-M.S. 220) balarndan, M.S. 204 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Wu Huanlarn kimlikleri, tariheleri, gelenek grenekleri, dinsel inanlar ve yasalar hakknda bilgiler verilmektedir. Mo-du tarafndan yenilgiye uradktan sonra g ettikleri anlatlmaktadr. Han hanedanl dneminde Wu Huanlarn, inliler ile olan ilikilerinden, inin Xiongnular yenmesi ve Xiong-nularn dalmasndan sonra Wu Huanlarn, inin kuzeyindeki topraklara yerlemelerinden ve bu yerleim blgelerinin nereleri olduundan, bu topraklarda g kazanmalarndan ve buradaki faaliyetlerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Xian Bei

828

Kaynaktaki Yeri: 90. Blm, Lie Zhuan 80, s.2985-2998 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 30lu yllardan, M.S. 180li yllara kadar olan siyasi tarihi. Metnin erii: Dong Hularn soyundan geldiklerinden, adlarnn tarihesinden yani ksacas kimliklerinden, gelenek greneklerinden, Han dnemi balarnda Xiong-nular ve inliler ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Xiong-nularn inliler tarafndan yenilmesinden sonra Xian Beilerin glenmeleri, yerletikleri blgeler ve Xian Bei yneticileri hakknda bilgiler verilmektedir. Metnin sonunda da tarihinin ksa bir yorumu bulunmaktadr. 4. San Guo Zhi ( Devlet Tarihi) Chen Shou (M.S. 232-297) tarafndan Jin hanedanl (M.S. 265-420) dneminde yazlmtr. Eserin yazld tarih kesin olarak bilinmemektedir. San Guo Zhi, 30 blm Wei Shu,21 15 blm Shu Shu,22 20 blm Wu Shu23 olmak zere toplam 65 blmden olumaktadr. San Guo Zhida, Zhi ve Biao ksmlar bulunmamaktadr. Wei Wen Dinin, Huang Chu ilk ylndan Jin Wu Dinin, Tai Kang, ilk ylna kadar olan sre (M.S. 220-280), in tarihinde Wei, Shu ve Wu beyliklerinin oluturduu Devlet Dnemidir.24 Bu Devlet tarihini ieren San Guo Zhinn belli ksmlarn aklamak iin, Gney Hanedanlklarndan olan Song hanedanl dneminde Pei Song Zhi tarafndan ksa notlar eklenmitir. Chen Shounun ulaabildii tarihi kaynaklar snrl olduu iin, her tarihin ierii de yeterli deildi. Bu nedenle, Pei Song Zhi, notlar ilave ederek aklama yapm, hatalar dzeltmitir. Devlet dneminde politikada, ekonomide, askeri olaylarda insanlarn ilikileri ve ilim dncesinde, edebiyatta, sanatta, bilim ve teknolojide yardmc kiiler kitapta kaydedilmitir. Eserde, ayrca lkedeki aznlk uluslar ile komu lkelerin tarihi de yer almtr. rnein; Wei Shu iindeki biyografide Japonyann eski tarihi ile ilgili ok nemli bilgiler bulunmaktadr.25 Tang hanedanlndan nce, Shi Ji, Han Shu ve Dong Guan Han Ji Tarihi oluturmaktayd. Daha sonra Dong Guan Han Jinin kaybolmasyla26 Shi Ji, Han Shu ve Hou Han Shu Tarih olarak adlandrlmtr. Sonraki nesillerce Chen Shounun tarihi aratrmas ve yazm nemli bulunarak, eseri San Guo Zhi da dier ne eklenerek Drt Tarih olumutur.27 Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Wu Wan Kaynaktaki Yeri:30. Blm, Wei Shu 30, s.831-835 Kapsad Tarih: Han dnemi (M.. 206-M.S. 220) balarndan sonuna kadar olan siyasi tarih.

829

Metnin erii: inin kuzeyindeki Xiong-nular, Wu Wanlar ve Xian Beiler ile ilgili genel bir deerlendirme yaplmakta ve Han dneminde bunlarn gelimesi ile ilgili mevcut durum anlatlmaktadr. Metnin banda yer alan dipnotta Wu Wanlarn biyografisi bulunmaktadr. Bu biyografide kimlikleri, yaam biimleri, gelenek grenekleri, inanlar, oturduklar yreler, komular zellikle Xiong-nular ve in ile olan ilikilerinin tarihesi zerinde durulmaktadr. Asl metin ksmnda ise, Han hanedanl dnemi sonlarndan itibaren eitli Wu Wan boylarnn ve nderlerinin bamszlklarn ilan etmeleri ve in snrndaki faaliyetleri ele alnmaktadr. Kavim Ad : Xian Bei Kaynaktaki Yeri : 30. Blm, Wei Shu 30, s. 835-840 Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 200l yllardan, M.S. 228 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Metnin dipnot ksmnda Xian Beiler ile ilgili biyografi bulunmaktadr. Burada, kimlikleri, oturduklar yreler, gelenek grenekleri, toplumsal yaamlar, inliler, Xiong-nular ve dier kavimler ile olan ilikileri zerinde durulmaktadr. Tan Shi Huai adl liderlerinin lmne kadar olan durumlarndan sz edilmektedir. Asl metin ksmnda ise, Xian Bei hkmdar A Bi Neng dneminden balayarak Xian Bei tarihi anlatlmaktadr. 5. Jin Shu (Jin Tarihi) Fan Xuan Ling ile birlikte birok kii tarafndan, Tang hanedanl (M.S. 618-907) dneminde, M.S. 646da28 yazlmaya balanm, M.S. 648 ylnda yani yldan ksa bir sre iinde tamamlanmtr. Eserin yazmnda 21 kii grev almtr. Bunlar arasnda Fang Xuan Ling, Chu Sui Liang, X Jing Zong, Ling Hu De Fen, Jing Bo, Lai Ji, Li Chun Feng, Li Yi Fu, Cui Xin Gong gibi isimleri sayabiliriz. Bu tarihilerden Li Chun Feng, Tian Wen, L Li ve Wu Xing olmak zere tane Zhiy kendine zg bir tarzda kaleme almt. Onun bu tarih yazma eklini Jing Bo gelitirmitir ancak, ne yazk ki bu tarz nesilden nesile aktarlamamtr.29 Tang hanedanl imparatoru Tai Zong30 ise, Xuan Di ve Wu Di kaytlar ile Lu Ji ve Wang Xi Zhi biyografilerini yazmt.31 Xi Jin (Bat Jin) ve Dong Jin (Dou Jin) hanedanlklarnn tarihi olaylarnn kaydedildii Jin Shu, 10 blm Ben Ji, 20 blm Zhi, 70 blm Lie Zhuan ve 30 blm Zai Ji olmak zere toplam 130 blmden olumutur. Zai Ji blmnde, hanedanlk snrlar dndaki olaylar anlatlm, zellikle 16 devletin siyasi gleri hakknda bilgiler verilmitir. Burada sz edilen uluslar iinde en nemlileri Xiong-nu, Xian Bei, Di ve Qiang saylabilir. Tang hanedanlndan nce, Jin hanedanlnn tarihi ile ilgili olarak yirmiden fazla kitap yazlmt. Ancak, Tang hanedanl balarnda bazlar kaybolmutur. Jin hanedanl tarihi ile ilgili

830

yazlm kitaplarn says oktu ancak, bilgiler yetersizdi. Bundan dolay, Tai Zong, Jin Shunun tekrar yazlmas iin emir vermitir. Kitap yazlrken, Jin hanedanlnn dkmanlarndan yararlanlmtr, zel tarihler dnda ayrca mevkiler, trenler, gnlk yaam hakknda da bilgilere yer verilmitir. Dkmanlar kullanlrken seici davranlm, bylece titiz bir alma kmtr. Kitabn yazmnda sadece Zang Rong Xnn Jin Shusu temel kaynak olarak kullanlmtr.32 Ayn zamanda toplanan eitli hikayeler de kaydedilmi ve ilaveler yaplmtr. Bylece oluturulan Jin tarihi hem iyi bir dkman, hem de referans kayna olmutur. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Tu Y Hun Kaynaktaki Yeri: 97. Blm, Lie Zhuan 67, Xi Rong, s. 2537-2542 Metnin erii: Kavime adn veren Tu Y Hun hakknda ksaca bilgi verilmektedir. Komu kavimler ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Daha sonra sras ile baa geen liderler ve dnemlerindeki siyasi olaylar anlatlmaktadr. Kavim Ad: Xiong-nu (Hun) Kaynaktaki Yeri: 97. Blm, Lie Zhuan 67, Bei Di, s.2548-2552 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 200l yllardan, M.S. 295 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Xiong-nularn tarihelerinden ve kimliklerinden ksaca sz edilmektedir. Han hanedanl dnemi ortalarnda paralanmalarndan sonra, in topraklarna yerlemeleri ve yerletikleri blgeler ile Devlet dnemindeki yerleim alanlar hakknda bilgiler verilmektedir. Daha sonra balca Xiong-nu kabilelerinin adlar sralanmakta, Xiong-nularn devlet tekilat ve in ile olan ilikileri zerinde durulmaktadr. Metnin sonunda ise, tarihinin yorumu bulunmaktadr. 6. Song Shu (Song Tarihi) Shen Yue (M.S 441-513) tarafndan Qi hanedanl dneminde, M.S. 488 ylnda yazlmtr. Song hanedanl, Dou Jin hanedanlndan sonra gneyde kurulmu olan feodal bir hanedanlktr. M.S. 403 ylnda, Huan Xuan kendisini Jin hanedanlnn imparatoru ilan etmitir. Daha sonra Liu Yu, Huan Xuani devirerek M.S. 420 ylnda Song hanedanln kurmutur.33 Song hanedanlnn 60 yllk tarihinin kaydedildii Song Shu, 10 blm Ben Ji, 30 blm Zhi, 60 blm Lie Zhuan olmak zere 100 blmdr. Song hanedanlnn ulusal tarihinin yazlmasna, M.S. 439 ylnda balanmtr. Dnemin nl bilim adam He Cheng Tian Ji ve Zhiy taslak olarak oluturmu, Tian Wen Zhi ve L Li Zhiy yazmtr. Ondan sonra birok kii eserin yazmnda grev almtr. Ancak, onlarn grev sreleri ok

831

ksa olmutur. Shen Yue, M.S. 462 ylnda, Zhu Zuo Lang34 grevine getirilmitir. nceki kiilerin orijinal metinlerine bavurarak, Ulusal Tarihi yazmtr. Bugn birok kitapta, Xu Yuanin yazd Song Shunun tamamlanmam eski metinleri korunmaktadr. Gney Qi hanedanl dneminde M.S. 487 yl baharnda, yeniden Shen Yueye Song Shuyu yazmas emredildi. Bunun zerine Shen Yuede, He Cheng Tian, Xu Yuan ve dierlerinin eski almalarn tamamlayp tekrar gzden geirerek dzeltmi, bu i iin bir yla yakn bir sre harcamtr. M.S. 488 ylnda, Ji ve Zhuanlarn 70 blmn tamamlamtr. Shen Yue imparatorluk hatralarnda, Zhi blmlerinin tamamlanmak zere olduunu belirtmektedir. Song Shunun sekiz Zhisnn 30 blmnn sonradan tamamland grlebilir. Song Shunun en son uyarlamasnda, M.S. 494den M.S. 502ye kadar olan zaman grlebilmektedir. Dou Han hanedanlnn son yllarndan itibaren sre gelen gl aileler sistemi Dou Jin ve Kuzey-Gney hanedanlklar dnemine gelindiinde byk lde gelime kaydetmitir. nde gelen aileler, siyasi ve ekonomik bakmdan zel bir gce sahiptiler. Dolaysyla ynetimi de ellerinde tutabiliyorlard. Shen Yuenin Qi ve Liang hanedanlklar dneminde yazd Song Shu ayn zamanda bu dnemin ve snflarnn zelliklerini tamaktadr. Song Shu, ok deerli bir tarihsel dkmandr. 100 blmlk eserde, 60 yl iinde meydana gelen olaylar kaydedilmi, ok sayda tarihi kaynak korunmu, ayn zamanda da dnemin ok sayda imparatorlua ait hatrat, mektup ve makalesi toplanmtr. Bylece o dnemde ki toplumsal, siyasi ve ekonomik durum aka grlebilmektedir. Ayrca zellikle 95. blm, 55. Lie Zhuanda yer alan Su Lo iinde genellikle To-balar ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Rui Rui35 Kaynaktaki Yeri: 95.Blm, Lie Zhuan 55, s.2357 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 460l yllara kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Rui Ruilerin kimliinden, yaadklar yrelerden, belli bir ehirlerinin olmadndan, gebe olarak yaadklarndan, komu kavimler ve in ile olan ilikilerinden, yazlarnn olmadndan sz edilmektedir. Kavim Ad: Xian Bei Tu Y Hunlar Kaynaktaki Yeri: 96. Blm, Lie Zhuan 56, s.2369-2375 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 469 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Xian Bei Tu Y Hunlarnn, Liao Dong Xian Beilerinden olduklarndan, kimliklerinden, Xian Bei dilindeki kimi szcklerin ince karlklarnn ne olduundan sz

832

edilmektedir. Metnin sonunda tarihinin yorumu bulunmaktadr. 7. Nan Qi Shu (Gney Qi Tarihi) Xiao Zi Xian (M.S. 489-537) tarafndan, Liang hanedanl (M.S. 502-557) dneminde, Liang Wu Dinin, Tian Jian ylnda (M.S. 502-519) yazlmtr. Gney hanedanlklarndan olan Qi hanedanlnn tarihinin kaydedildii kitabn balangtaki ad Qi Shu idi. Song hanedanl dneminden sonra Nan szc eklenmitir. Eser, toplam 60 blmdr. Ancak, bugn 59 blm korunmak-tadr.36 Kitap, 8 blm Ben Ji, 11 blm Zhi, 40 blm Lie Zhuandan olumaktadr. Yazar Xiao Zi Xian, Xia Dao Chengn37 torunudur. Liang hanedanl dneminde nemli kiilere ait bilgileri toplamaktan sorumlu idi. Ayrca, faal blgelerde koruma grevi yaparak glenen hanedanla hizmet etmitir. Gney Qi hanedanlnn balarnda bir tarih enstits kurulmutu. Tan Chao, Jiang Yen ve dierleri burada Resmi Tarihi yazmlardr. Xiao Zi Xiann yazd Qi tarihinden nce de birok Gney Qi eski tarihi bulunmaktayd. Ayrca tm imparatorlarn gnlk yaamlar ile ilgili tuttuklar notlar bulunuyordu. te tm bunlar Xiao Zi Xiane kitabn yazarken temel kaynak olmutur.38 Eserdeki, yre kaytlarnda her yrenin corafi geliimi dnda, aydn kesimin durumunu gsteren notlar da bulunmaktadr. Bu da eserin tarihi dkman olarak deerini olduka ykseltmektedir. Nan Qi Shu iinde, bu almada ele alnan kavimler ile ilgili ayr balk altnda monografi bulunmamaktadr. Ancak, metin ilerinde Trklerle ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. 8. Liang Shu (Liang Tarihi) Yao Si Lian (M.S. 557-637) tarafndan, Tang hanedanl (M.S. 618-907) dneminde, M.S. 629 ylnda imparatorun emriyle yazlmaya balanm, M.S. 636 ylnda tamamlanmtr. Gney hanedanlklarndan olan Liang hanedanl, Dou Jin, Song ve Qi hanedanlklarn takiben Jiang Nanda kurulmutur. mparator Xiao Yanin39 kurduu hanedanlk mparator Xiao Fang Zhi dneminde yklmtr. Toplam 56 yl (M. S. 502-557) hkm sren bir hanedanlktr. Liang hanedanlnn tarihinin kaydedildii Liang Shu, 6. yzyln 50. ylndan 7. yzyln 30. ylna kadar olan dnemi iermektedir. Kitap, 6 blm Ben Ji, 50 blm Lie Zhuan olmak zere toplam 56 blmden olumaktadr. Liang Shunun yazar Yao Si Lianin lakab Xin olarak gemektedir,40 babas Yao Cha, Liang hanedanl dneminin nl edebiyatlarndandr. Chen hanedanl dneminde eitli grevlerde bulunmutur. Chen hanedanl ykldktan sonra Sui hanedanlnda ise Mi Shu Cheng41 grevine

833

getirilmitir. Sui Wen Dinin emri ile Liang ve Chen hanedanlklarnn tarihini yazmaya balamtr. M.S. 606 ylnda Yao Cha lnce, olu Yao Si Lian bu iki tarih ile ilgili almalara devam etmitir. Tang Tai Zongun, Zhen Guan yl balarnda Zhu Zuo Lang42 grevine getirilen Yao Si Lian, imparatorun emri ile resmi olarak Liang ve Chen hanedanlklar tarihini yazmaya balamtr. M.S. 636 ylnda Liang Shuyu tamamlamtr. zellikle Liang Shudaki edebiyat biyografileri, Liang dnemi edebiyatnn zenginliini yanstmaktadr. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Hua Guo43 (Eftalitler) Kaynaktaki Yeri: 54. Blm, Lie Zhuan 48, Xi Bei Zhu Rong, s.812 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 126 ylndan, M.S. 526 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Hua Guolarn kimliklerinden, yerleim blgelerin-den, yaam biimlerinden, giyim kuamlarndan, gelenek greneklerinden, ehirlerinin ve kendilerine zg yazlarnn olmadndan sz edilmektedir. Kavim Ad: Rui Rui Kaynaktaki Yeri: 54. Blm, Lie Zhuan 48, Xi Bei Zhu Rong, s.817-821 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 72li yllardan, M.S. 541 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Rui Ruilerin kimliklerinden, ehirlerinin olmad-ndan ve gebe olarak yaadklarndan, giyim kuamlarndan, komu kavimler ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. 9. Chen Shu (Chen Tarihi) Yao Si Lian (M.S. 557-637) tarafndan, Tang hanedanl (M.S. 618-907) dneminde, M.S. 622 ylnda imparatorun emriyle yazlmaya balanm, M.S. 627 ylnda tamamlanmtr. Gney hanedanlklarndan olan Chen hanedanl, tpk Liang hanedanl gibi Dou Jin, Song ve Qi hanedanlklarn takiben Jiang Nanda kurulmutur. Toplam 33 yl (M.S. 557-589) hkm sren bir hanedanlktr. Chen hanedanlnn tarihinin kaydedildii Chen Shu, 6 blm Ben Ji, 30 blm Lie Zhuan olmak zere toplam 36 blmden olumaktadr. inin resmi hanedanlk kaytlar olan 24 Tarih iinde blm says en az olan kitaptr.44

834

Eseri, Yao Cha yazmaya balam ancak, o ldkten sonra olu Yao Si Lian, M.S. 622 ylnda Gao Zunun emriyle babasnn kald yerden devam ederek kitab yazmaya balamtr. Babasnn yazd eski metinlere bal olarak dzenlemeler yapmtr. Kitap uzun olmad iin yazm da fazla zaman almamtr. Chen Shu iinde, bu almada ele alnan kavimler ile ilgili ayr balk altnda monografi bulunmamaktadr. Ancak, metin ilerinde Trklerle ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. 10. Wei Shu (Wei Tarihi) Wei Shou (M.S. 510-572) tarafndan, Kuzey Qi hanedanl (M.S. 550-577) dneminde, M.S. 551 ylnda yazlmaya balanm, M.S. 554 ylnda tamamlanmtr To-ba milletinin kurduu Kuzey Wei ile Dou Wei tarihinin kaydedildii eser, 12 blm Ben Ji, 92 blm Lie Zhuan ve 20 blm Zhi olmak zere toplam 124 blmdr.45 4. yzyln sonundan 6. yzyln ortalarna kadar olan Kuzey Wei hanedanl tarihini kapsamaktadr. To-ba Gui, Kuzey Wei hanedanln kurduunda Deng Yuan, 10 blmlk Dai Jiyi derleyip yazmt. Daha sonra birok kii kronolojik sistemi kullanarak Wei tarihini derleyip yazmlardr. Lao Wen Dinin, Tai He 11. ylnda (M.S. 487) Li Biao tarih almalarna katlnca biyografik sistemi kullanmaya balamlardr. Genel olarak derlemeler, To-ba Hong ynetimine kadar yaplmt. Xing Luan, Cui Hong ve dierleri Gao Zu, Shi Zong, Su Zong dnemlerinde imparatorlarn gnlk faaliyetlerini derleyip yazmlardr. Kuzey Qi hanedanl dneminde, M.S. 551 ylnda, Wen Xuan Dinin emriyle Wei Shou, Wei tarihini yazmaya balamtr.46 Wei Shou, Kuzey Qi dneminin nl aydnlarndandr. Kuzey Wei dnemi sonlarnda Devlet Tarihi ve imparatorlarn gnlk faaliyet raporlarnn derlenmesi almalarna katlmtr. Bu arada kurulan tarih enstitsnde Gao Longun denetiminde Fang Yan You ile birlikte alt kii tarih almalarna katlmtr. Aratrmalarn banda Gao Lung bulunuyordu ancak, ii yrten Wei Shou idi. Bu arada M.S. 531de Wei Shou San Ji Shi Lang47 grevine getirilmiti. Bu almalar sonunda, M.S. 554 yl sonbaharnda Ji ve Zhuan, 11. ayda da 10 blmlk Zhi tamamlanmtr. Wei Shu bugn korunan Kuzey Wei tarihinin ilk ve nemli kaynadr.48 Ancak, Wei Shunun baz blmlerinin kaybolduu, daha sonra baka belgeler ile karlatrlarak bu kayp blmlerin tamamlanmasna alld bilinmektedir. rnein, Wei Shunun 102. blmndeki Bat Blgeleri kaytlar kaybolmu, daha sonra tekrar derlenmise de orjinalliinden pek ok ey yitirmitir.49 Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Qi Dan (Ktaylar ya da Kitaylar) Kaynaktaki Yeri: 100. Blm, Lie Zhuan 88, s.2223-2224 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 390l yllardan, M.S. 517 ylna kadar olan siyasi tarih.

835

Metnin erii: Qi Danlarn kimliklerinden, in ve komu kavimler ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Tu Y Hun Kaynaktaki Yeri: 101. Blm, Lie Zhuan 89, s.2233-2241 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 400l yllardan M.S. 541 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Tu Y Hunlarn kimliklerinden, liderleri Tu Y Hunun azndan siyasi durumlarndan, sras ile baa geen liderlerinden, in ve komu kavimler ile ilikilerinden, Tu Jueler (Gktrkler) ile ayn olan gelenek greneklerinden, l gmme trenlerinden, giyim kuamlarndan, yaadklar yrelerden szedilmektedir. Kavim Ad: Yue Ban Guo Kaynaktaki Yeri: 102. Blm, Lie Zhuan 90, s.2268-2269 Kapsad Tarih: M.S. 450li yllardaki siyasi tarih. Metnin erii: Vusunlarn kuzeybatsnda yaayan Yue Ban Guolarn atalarnn Kuzey Xiongnularn kaan olduu anlatlmakta ve yerleim blgelerinden, nfuslarndan, gelenek greneklerinin ve dillerinin Gao Chelar ile ayn olduundan, Ru Rular ile ilikilerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Ru Ru Kaynaktaki Yeri: 103. Blm, Lie Zhuan 91, s.2289-2303 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 380li yllardan, M.S. 533 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Kimliklerinden, sras ile liderlerinden sz edilerek iteki siyasi durumlar hakknda bilgi verilmektedir. Ayrca, in ve komu kavimler ile ilikilerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Gao Che Kaynaktaki Yeri: 103. Blm, Lie Zhuan 91, s.2307-2312 Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 540l yllara kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Gao Chelarn kimliklerinden, gelenek greneklerinden, yetitirdikleri

hayvanlardan, in ve komu kavimler ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. 11. Bei Qi Shu (Kuzey Qi Tarihi) Li Bai Yao (M.S. 565-648) tarafndan, Tang hanedanl (M.S. 618-907) dneminde, M.S. 627 ylnda imparatorun emri ile yazlmaya balanm, M.S. 636 ylnda tamamlanmtr. Bei Qi Shuda,

836

Dou Wei ve Kuzey Qi hanedanlklar tarihi kaydedilmitir. Kitabn tamam 50 blmdr. Bunun 8 blm Ji, 42 blm Lie Zhuandan olumaktadr. Balangta ad Qi Shu olan kitaba, Xiao Zi Xianin kitab Nan Qi Shudan ayrtedilebilmesi iin Song dneminde Bei szc eklenmitir.50 Wei Lao Wu Dinin, Yong Xi 3. ylnda (M.S. 534), Shan Jianin Wei imparatoru olmas ile Wei hanedanl Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrld. Tarihte Shan Jianin bu ynetimi Dou Wei olarak bilinmektedir. Shan Jianin, Wu Ding 8. ylnda (M.S. 550), Gao Yang, Dou Wei hanedanln ykarak kendini Qi imparatoru ilan etmiti. Kurduu bu ynetim tarihte Kuzey Qi olarak bilinmektedir. Bei Qi You Zhunun Cheng Guan ilk ylnda (M.S. 577) Zhou Wu Di Qi hanedanln ortadan kaldrd.51 Li Bai Yao eserin yazm srasnda babasnn nceden yazm olduu 30 blmlk Qi Tarihinden de yararlanmtr. Kuzey Song dnemine gelindiinde Bei Qi Shunun birok blm kaybolmutu. Orjinal metinlerin sadece 17 blm korunabilmiti. Bugn kullanlan kitap, daha sonradan dzenlenmitir. Bu yzden yazlarn dzeninde birok karklk ortaya kmaktadr. Ayrca, kaydedilen olaylarda da tezatlklar bulunmaktadr. Kitap iindeki birok metinde o dnemin konuma dili kullanlmtr. Her blmn sonunda tarihinin yorumunun ardndan uyakl olarak yazlm vg blmleri bulunmaktadr. Bei Qi Shu iinde, bu almada ele alnan kavimler ile ilgili ayr balk altnda monografi bulunmamaktadr. Ancak, metin ilerinde Trklerle ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. 12. Zhou Shu (Zhou Tarihi) Ling Hu De Fen (M.S. 583-666) tarafndan, Tang hanedanl (M.S. 618-907) dneminde, M.S. 628 ylnda imparatorun emri ile yazlmaya balanm, M.S. 636 ylnda tamamlanmtr. M.S. 535 ylnda Wen Di, kendisini imparator ilan edip Bat Wei hane-danln kurmutur. M.S. 557 ylnda ise Bat Wei hanedanlnn yerini Zhou hanedanl almtr. Tarihte bu hanedanlk Kuzey Zhou olarak gemektedir. M.S. 581 ylnda da Sui hanedanl tarafndan yklmtr.52 Bat Wei ve Kuzey Zhou hanedanlklarnn tarihinin kaydedildii Zhou Shu, 8 blm Ben Ji, 42 blm Lie Zhuan olmak zere toplam 50 blmden olumaktadr. Zhou Shunun baz blmleri Kuzey Song dnemine gelindiinde kaybolmutu. Bugn her Ji ve Zhuan iindeki tarihinin yorum ksmlar ile 18., 24., 26., 31., ve 32. blmlerde eksiklikler bulunmaktadr. Bu blmlerin Ling Hu De Fenn orjinal metinleri olmad ve bunlarn birounun daha sonradan dzenlenip eklendii konusunda grler bulunmaktadr.53 Tang dnemi balarnda pek ok almas bulunan Li Hu De Fen, Resmi tarih yazm almalarna katlmt. M.S. 622 ylnda Mi Shu Cheng54 grevine getirilmiti. Ayrca, Sonraki Liang, Chen, Qi, Zhou ve Sui hanedanlklarnn resmi tarihlerinin dzenlenmesinde de yardmc olmutu.

837

Gktrkler ile ilgili bilgi veren ilk kaynak olan Zhou Shu iindeki kavim monografileri; Kavim Ad: Tu Jue (Gktrk) Kaynaktaki Yeri: 50. Blm, Lie Zhuan 42, Yi Y, 2. Ksm, s.907-912 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 545 ylndan, M.S. 580 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Tu Juelerin atalar ile ilgili ilk efsane anlatldktan sonra, Ru Rulara kle olduklarndan ancak, daha sonra Tu Juelerin ba kaldrarak devlet kurduklarndan sz edilmektedir. Ayrca, devlet kurulu dnemindeki i ve d olaylardan, Tu Juelerin gelenek greneklerinden, giyim kuamlarndan, barnakla-rndan, yaam biimlerinden, toplumsal yaplarndan, kaanlarn tahta k trenlerinden, inanlarndan, devlet tekilatndan, askerlerinden, silahlarndan, sslemelerinden ve taklarndan, tularndan, yasalarndan, l gmme trenlerinden, in ve Tu Y Hunlar ile ilikilerinden, indeki Qi ve Wei hanedanlklar ile Tu Jueler arasndaki ilikilerden sz edilmektedir. Kavim Ad: Tu Y Hun Kaynaktaki Yeri: 50. Blm, Lie Zhuan 42, Yi Y, 2. Ksm, s.912-914. Kapsad Tarih: Bat Wei hanedanl dneminde Wen Dinin Da Tong yl (M.S. 535-551) ortalarndan, M.S. 578 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Qin Hai yresindeki Tu Y Hunlar anlatlmaktadr. Genel olarak Tu Y Hunlarn tariheleri ile ilgili ksa bir giri yapldktan sonra, toplumsal yaamlar konusunda bilgi verilmektedir. Ynetim sistemleri ve rgtlenmelerinden, Tu Jueler ile ayn olan gelenek greneklerinden sz edilmektedir. 13. Sui Shu (Sui Tarihi) Zhang Sun Wu Ji, Wei Wei ve dierleri tarafndan, Tang hanedanl (M.S. 618-907) dneminde, M.S. 629 ylnda yazlmaya balanm, M.S 636 ylnda tamamlanmtr. Sui hanedanl tarihinin kaydedildii kitap, toplam 8555 blmdr. Bunun 5 blm Ji, 30 blm Zhi ve 50 blm de Lie Zhuandan olumaktadr. Ji ve Zhuan blmlerinde M.S. 581den 618e kadar olan 38 yllk tarih kaydedilmitir.56 M.S. 629 ylnda aralarnda Fan Xuan Ling ve Wei Weiin de olduu bir grup grevlendirilerek Sui Shunun yazmna balamlardr. M.S. 652 ylnda Zhang Sun Wu Ji de dzenleme yapmas iin grevlendirilmitir. M.S. 656 ylna gelindiinde 85 blmn tamam hazr duruma gelmitir.57 Tam bir ibirlii iinde hazrlanm olan Sui Shu olduka deerli ve zengin bir materyaldir. zellikle Bat Blgeleri ile ilgili aratrmalar iin nemli bir kaynaktr. Sui Shunun 83. blm, 48. Lie Zhuanda Qiang boylarndan olan Dang Xianglar (Tangut) ve

838

bunlarn komu kavimler, zellikle Trkler ile ilikileri anlatl-maktadr. Sui Shudaki Zhi blmnde yer alan Tian Wenda astronomi almalar ile ilgili bilgiler kaydedilmitir. Yine Zhi blmnde yer alan corafya kaytlar, tm lkenin nfusu, dalar, nehirleri, corafi geliimi, her blgenin gelenek grenekleri, yetitirdikleri rnler gibi eitli bilgileri iermektedir. Ayrca, mzik ile ilgili kaytlarn yer ald Zhida, Sui dneminde mziin gelimesi, arklar, mzikal enstrmanlar gibi birok konuda bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgiler, inin kltr ile ilgili nemli tarihi materyal olma zelliini tamaktadr. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Tu Y Hun Kaynaktaki Yeri: 83. Blm, Lie Zhuan 48, Xi Yu, s.1842-1845 Kapsad Tarih: Sui hanedanl dneminde Wen Dinin, Kai Huang yl (M.S. 581-600) balarndan, Yang Dinin, Da Ye yl (M.S. 605-616) sonlarna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Tu Y Hunlarn ortaya klarndan ve tarihele-rinden, Qin Haia yerlemelerinden, devlet rgtlerinden, gelenek greneklerinden ki bunun Tu Jueler ile ayn olduundan, lkenin corafi konumundan ve ikliminden sz edilmektedir. Kavim Ad: Tu Jue Kaynaktaki Yeri: 84. Blm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1863-1876 Kapsad Tarih: 6. yzyln ortalarndan, Sui hanedanl (M.S.581-618) sonlarna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Bu blm, Sui Shudaki Trkler ile ilgili en nemli belgelerden biridir. Tu Juelerin atalar hakknda bilgi verilmekte, Ru Rular ve in ile olan ilikilerinden, aralarndaki resmi yazmalardan, inlilerin szl raporlarndan, in hkmdarlarnn Tu Jueler ile ilgili verdikleri fermanlardan, inlilerin Tu Jue hkmdarlarna evlenmeleri iin gnderdikleri prenseslerden ve in ile olan ticari ilikilerden sz etmektedir. Kavim Ad: Xi Tu Jue (Bat Gktrkler) Kaynaktaki Yeri: 84. Blm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1876-1879 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 605 ylndan, M.S. 614 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Tu Juelerin ikiye ayrlmalarndan, yerleim ve ynetim blgelerinden, hangi yneticinin hangi blgeyi ynettiinden, in ile olan ilikilerinden sz edilmekte, Chu Luo Kaann azndan Xi Tu Juelerin iteki siyasal olaylar dile getirilmektedir.

839

Kavim Ad: Tie Le Kaynaktaki Yeri: 84. Blm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1879-1880 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 590l yllardan, M.S. 607 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Atalarndan, yerleim blgelerinden, Tie Lelarn hangi boylardan olutuklarndan, nfuslarndan, Sui Wen Dinin, Kai Huang yl (M.S. 581-600) sonlarnda in ve Tu Jueler ile olan ilikilerinden, hakimiyet alanlarndan, gelenek greneklerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Xi Kaynaktaki Yeri: 84. Blm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1880-1881 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 600l yllarn balarndaki dneme ait siyasi tarih. Metnin erii: Dong Hulardan olduklarndan, Tu Juelerin in ile balant kurmalarndan sonra bunlarn ilikilerinden ve be boy olduklarndan sz edilmektedir. Kavim Ad: Qi Dan Kaynaktaki Yeri: 84. Blm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1881-1882 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 584 ylndan, M.S. 600 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Qi Dan bal altnda Shi Wei kavimi ve onlarn atalar hakknda bilgi verilmektedir. Qi Danlarn, Koreliler ve Tu Jueler ile ilikilerinden, askerlerinden, kabile saylarndan, gelenek greneklerinden sz edilmektedir. Daha sonra, Shi Wei kaviminin, be boy olduundan, ayrca Shi Weilerin kendi aralarnda Gney ve Kuzey Shi Wei olarak ikiye ayrldklarndan, bunlarn yaadklar yrelerden, Kuzey Shi Weilerin dokuz boy olduklarndan sz edilmektedir. Metnin sonunda ise tarihinin yorumu bulunmaktadr. 14. Nan Shi (Gney Tarihi) Li Yang Shou tarafndan, Tang hanedanl dneminde, M.S. 659 ylnda yazlmtr. Nan Shi ve Bei Shi in tarihindeki Kuzey Gney hanedanlklar olan sekiz hanedanln yani Song, Qi, Liang, Chen, Wei, Kuzey Qi, Zhou ve Sui hanedanlklarnn tarihinin yeniden dzenlenip yazld kitaplardr. Nan Shida, Shen Yuenin yazd Song Shu, Xiao Zi Xianin yazd Nan Qi Shu, Yao Si Lianin yazd Liang Shu ve Chen Shu birletirilip zetlenmitir.58 Kitap toplam 80 blmden olumaktadr. Bunun 10 blm Ji, 70 blm de Lie Zhuandr. M.S. 420-589 yllar arasndaki Song, Qi, Liang ve Chen hanedanlklarnn 170 yllk tarihi kaydedilmitir.59 Kitabn yazar Li Yang Shou, Tang Tai Zong dneminde Sui Shu ve Jin Shunun dzenlenmesi

840

almalarna katlmtr. Ayrca, Tang hanedanl dneminde Resmi Tarihin yazlmas almalarna yardmc olmutur. Nan Shinn yazm ile ilgili almalara ilk olarak Li Yan Shounun babas balamtr. Li Yan Shou, babasnn almasn temel alarak Shi Jideki kaytlar ve biyografileri kitabnn dzenini oluturmak iin kullanmtr. Sekiz hanedanln (Song, Qi, Liang, Chen, Wei, Bei Qi, Zhou ve Sui) tarihinden baz blmleri kartm, baz blmleri zet olarak alm, yeni materyallerden yararlanp bunlardan yeni bilgiler eklemi bylece, Nan Shiy yazmtr. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: He Nan Kaynaktaki Yeri: 79. Blm, Lie Zhuan 69, Xi Rong, s.1977-1978 Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 480li yllarn sonundan, M.S. 529 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: He Nan kavminin, Xian Beilerin Mu Rong kabilesinden olduklarndan, yerleim blgelerinden,60 oturduklar yrenin ikliminden, yetitirdikleri rnlerden, bata at olmak zere besledikleri hayvanlardan, barnaklarndan, giyim kuamlarndan sz edilmektedir. Tu Y Hunun torunlar dnemindeki olaylar da anlatlmaktadr. He Nan kavminin, bulunduklar yredeki Qiang ad verilen yerel kabileler ile kartklar ve inliler ile olan ilikileri anlatlmaktadr. Kavim Ad: Hua Guo Kaynaktaki Yeri: 79.Blm, Lie Zhuan 69, Xi Y, s.1984. Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 126 ylndan, M.S. 526 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Hua Guolarn tarihi hakknda ksaca bilgi verilmektedir. Wei ve Jin hanedanlndan sonra in ile pek ilikileri olmadndan ancak, Liang hanedanl dneminde in ile balant kurabilmek iin zerdeva (beyaz aslan) ve deerli talar gnderdiklerinden bahsedilmektedir. Kuzey Wei hanedanl dneminde, Hua Goularn Ru Rulara bal kk bir devlet olduundan, yava yava Afganistann kuzeyi ile ran ele geirip snrlarn genilettiklerinden ayrca yeilliin az olduu geni topraklarnda tahl yetitirdiklerinden, ekmek ve koyun etinin temel yiyecekleri olduundan, atlarnn ve iki hrgl develerinin olduundan sz edilmekte, Hua Guo insanlarnn hepsinin ok iyi oku olduklar, giyim kuamlar anlatlmaktadr. Ayrca, kendilerine ait yazlarnn olmad, Qi Danlarn yazsn kullandklar ve kat olarak koyun postundan yararlandklar, komu lkelerle iliki kurduklar, gk tanrlar ve ate tanrlarnn olduu gibi eitli konularda bilgi verilmektedir. Ayrca, He Nanllarn Hua Guolara, inliler ile konumalarnda evirmenlik yaptklar da anlatlmaktadr. Kavim Ad: Ru Ru

841

Kaynaktaki Yeri: 79.Blm, Lie Zhuan 69, Bei Di, s.1986-1991 Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 478 ylndan M.S. 541 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Ru Rularn Xiong-nularn bir kolu olduundan, kentlerinin olmadndan, gebe olarak adrlarda yaadklarndan, ksa elbise giydiklerinden, yaadklar yrenin iklimi ve corafyasndan sz edilmekte, Song dneminde ine bir eli gndererek Weilere kar savamay nerdikleri anlatlmaktadr. Metnin sonunda tarihinin yorumu yer almaktadr. 15. Bei Shi (Kuzey Tarihi) Li Yang Shou tarafndan, Tang hanedanl dneminde, M.S. 659 ylnda yazlmtr. Bei Shida, Kuzey hanedanlklar tarihi olan Wei Shounun yazd Wei Shu, Li Bai Yaonun yazd Bei Qi Shu ve Ling Hu De Fenn yazd Zhou Shu birletirilip zetlenmitir. Kitap, 5 blm Wei Ben Ji, 3 blm Qi Ben Ji, 2 blm Sui Ben Ji ve 88 blm Lie Zhuan olmak zere toplam 100 blmden olumaktadr.61 Kuzey Wei hanedanl dneminde M.S. 386 ylndan Sui hanedanl dneminde M.S. 618 ylna kadar olan Kuzey hanedanlklarndan Wei, Bei Qi, Zhou ve Sui hanedanlklarnn 233 yllk tarihi kaydedilmitir.62 Bei Shi ile ilgili ilk almalar Li Yang Shounun babas yapmtr. Kuzey blgesinden bir kii olduu iin yapt almalar, Nan Shiya gre daha detayl olmutur. Bu nedenle, babasnn almalarn temel alan Li Yang Shounun yazd Bei Shinn ierii Nan Shidan daha kapsaml olmutur. Nan Shida olduu gibi Bei Shida sekiz hanedanln (Song, Qi, Liang, Chen, Wei, Bei Qi, Zhou ve Sui) tarihi temel alnm ancak, ilerindeki baz blmler ya karlm ya da zet olarak verilmitir. Ayrca kitabn yazmnda yeni materyallerden de derlemeler yaplmtr. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Xi Kaynaktaki Yeri: 94. Blm, Lie Zhuan 82, s.3126-3127 Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 388 ylndan, M.S. 497 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Xilerin kimliklerinden, in ile olan ilikilerinden, bata at olmak zere yetitirdikleri hayvanlardan, gelenek greneklerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Qi Dan

842

Kaynaktaki Yeri: 94. Blm, Lie Zhuan 82, s.3127-3129. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 391 ylndan, M.S. 612 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Qi Danlarn kimliklerinden, in ve komu kavimler ile ilikilerinden, gelenek greneklerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Shi Wei Kaynaktaki Yeri: 94. Blm, Lie Zhuan 82, s.3129-3131 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 540l yllardaki siyasi tarih. Metnin erii: Bulunduklar yreden, kimliklerinden, dillerinin Qi Danlar ile ayn olduundan, gelenek greneklerinden, in ile ilikilerinden, be boy olduklarndan ve bu boylarn zelliklerinden, bu be boy iinde yer alan Gney Shi Wei boyunun giyim kuamlarnn ve gelenek greneklerinin Qi Danlar ile ayn olduundan, yetitirdikleri hayvanlardan sz edilmektedir. Kavim Ad: Tu Y Hun Kaynaktaki Yeri: 96. Blm, Lie Zhuan 84, s.3178-3190. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 436 ylndan, M.S. 617 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Liao Dong Xian Beilerin soyundan geldikleri anlatlmakta, Tu Y Hunlarn kurulular, i siyasetleri ve dilleri ile ilgili bilgiler de verilmektedir. Tu Y Hunlarn siyasi gelimelerinden, gelenek greneklerinden ve komusu olan kavimlerden, bunlardan Di ve Qiang kavimleri ve in ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Metin iinde in hkmdarlarna sunulan raporlar bulunmaktadr. Kavim Ad: Ye Da (Eftalitler) Kaynaktaki Yeri: 97. Blm, Lie Zhuan 85, Xi Y, s.3230-3232. Kapsad Tarih: Yaklak M.S.450li yllardan, M.S.610lu yllara kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Ye Dalarn, Byk Ye Zhilerin bir kolu olduundan, bunlara Gao Chelarn bir baka kolu da denildiinden, oturduklar yreden, gelenek greneklerinin Tu Jueler ile ayn olduundan, hayvanlarndan, yasalar olduundan, Ru Rular ile evlilik balar olduundan, ine gnderdikleri ticari elilerden, Tu Jueler tarafndan yklmalarndan, corafi konumundan sz edilmekte, Hui Shenn raporlarndan yola klarak Xi Ydeki blgeler ile ilgili bilgiler verilmektedir. Kavim Ad: Ru Ru Kaynaktaki Yeri: 98. Blm, Lie Zhuan 86, s.3249-3267.

843

Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 416l yllardan, M.S. 555e kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Ru Ru adnn nereden geldii konusunda bilgi verilmekte ve devleti kurmalarndan, eitli hkmdarlar dneminde inliler, To-balar ve komu kavimler ile ilikilerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Gao Che Kaynaktaki Yeri: 98.Blm, Lie Zhuan 86, s.3270-3273. Kapsad Tarih: Wei Dao Wu Dinin hkm srd yllardan (M.S. 386-M.S.409) Wei Lao Wen Dinin hkm srd yllarn (M.S.471-M.S.500) sonuna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Gao Chelara balangta Di Li denildiinden, kimliklerinden sz edilmektedir. Xiongnular ile dillerinin ayn olduu sylenmekte ve siyasal yaplarndan, sava tekniklerinden, gelenek greneklerinden, yiyecek ieceklerinden, adrlarda yaadklarndan, giyim kuamlarndan, cenaze trenlerinden, gebe olduklarndan, Ru Rular, To-balar ve Ye Dalar ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Metnin sonunda tarihinin yorumu yer almaktadr. Kavim Ad: Tu Jue Kaynaktaki Yeri: 99.Blm, Lie Zhuan 87, s.3285-3299. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 545 ylndan, M.S. 616 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Kimlikleri konusunda bilgi verilmekte, Tu Jueler ile ilgili efsaneden bahsedilmektedir. Ru Rular ile olan ilikileri anlatlmaktadr. Tu Juelerin ilk yerleim yreleri hakknda eitli varsaymlar ne srlmtr. Birinci varsayma gre, Xi Haida yerletikleri ve Aina ailesinden olduklar ne srlmek-tedir. Ikinci varsayma gre, Ping Liangda yerlemilerdir. nc varsaym ise Altay dalarnda oturduklarndan ki bu da mifere benzedii iin Tu Jue adnn da buradan geldii ne srlmektedir. Bir baka gre gre de bunlar, Su Guodan gel-mektedirler. Tu Juelerin siyasi ve tarihi gelimelerinden, gelenek greneklerinden, hkmdarlarndan sz edilmektedir. Komu kavimler ve in ile olan ilikilerinden, in hkmdarlar ile yaplan yazmalardan, in hkmdarlarna sunulan raporlardan bahsedilmektedir. Kavim Ad : Xi Tu Jue Kaynaktaki Yeri : 99. Blm, Lie Zhan 87, s.3299-3302. Kapsad Tarih : Yaklak olarak M.S. 600l yllardan, M.S. 615 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii : Yerleim alanlarndan, Tu Juelerden ayrldktan sonra baa geen hkmdarlarndan ve in ile olan ilikilerinden sz edilmektedir.

844

Kavim Ad: Tie Le Kaynaktaki Yeri: 99. Blm, Lie Zhan 87, s.3303-3311 Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 600l yllar iindeki siyasi tarih. Metnin erii: Tie Lelerin kimliklerinden, yerleim alanlarndan, gelenek greneklerinin Tu Jueler ile ayn olduundan, M.S. 608 ylndan itibaren in ile herhangi bir ilikilerinin olmadndan sz edilmekte ayrca, Tie Le boylarnn isimleri sralanmakta ve herbirinin yerleim alanlar hakknda bilgi verilmektedir. Metnin sonunda tarihinin yorumu bulunmaktadr. 16. Jiu Tang Shu (Eski Tang Tarihi) Liu Xu tarafndan, Sonraki Jin hanedanl dneminde, M.S. 945 ylnda yazlmtr. Tang hanedanlnn M.S. 618den 907ye kadar olan 290 yllk tarihinin kaydedildii kitabn balangta ad Tang Shu idi.63 20 blm Ji, 30 blm Zhi ve 150 blm de Lie Zhuan olmak zere toplam 200 blmden olumaktadr. M. S. 941 ylndan itibaren Tang dnemi tarihinin yazlmas iin almalara balanmtr. 945 ylna gelindiinde Liu Xu son dzenlemeleri yaparak kitab tamamlamtr. Kitabn yazm srasnda belge ynnden sknt ekilmemitir. zellikle de kitabn yazld dnem Tang dnemine yakn bir tarih olduu iin belgelerin derlenmesinde herhangi bir zorlukla karlalmamtr. Tarihi deeri olan birok makaleye yer verilmitir. Kitabn Lie Zhuan blmnde, indeki aznlk milletler tarihi kaydedilmitir. zellikle Tu Jueler (Gktrk) ve Hui Helar (Uygur) hakknda detayl bilgilere yer verilmitir. Bu da kaynan deerini ve nemini arttrmaktadr.64 Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Tu Jue Kaynaktaki Yeri: 194. Blm, 1.-2. Ksm, Lie Zhuan 144, 1.-2. Ksm, s.5153-5193. Kapsad Tarih: 1. Ksm; Yaklak M.S. 610lu yllardan balayarak, M.S. 742 ylna kadar olan siyasi tarihi, 2.Ksm; Yaklak olarak M.S. 610lu yllardan, M.S. 740l yllara kadar olan dnemdeki siyasi tarihi kapsamaktadr. Metnin erii: Birinci ksmda, Tu Juelerin tarihinden bahsedilmekte ve Sui Shudan sonraki

845

blm anlatlmaktadr. Bilgiler, Qi Ming Kaann olu dneminden balamaktadr. Tu Jue Kaan ile inliler arasndaki ilikilerden, sras ile Tu Jue Kaanlarnn tahta klarndan, dnem ile ilgili olaylardan sz edilmektedir. Ayrca, inlilerin Tu Juelere kar izlemeleri gereken politika ile ilgili bir rapor da bulunmaktadr. Bilge Kaan Tonyukuktan bahsedilmekte ve toplumsal yapdan ok siyasi olaylar hakknda bilgi verilmektedir. kinci ksmda, Xi Tu Juelerin (Bat Gktrkler) temelde Bei Tu Jueler (Kuzey Gktrkler) ile ayn olduu sylenerek bunlar hakknda bilgi verilmi, yerleim alanlarndan, geleneklerinin Tu Jueler ile ayn olduundan ancak, dillerinin biraz farkl olduundan, devlet grevlerinden, in ile ilikilerinden, Kaanlarndan ve dnemlerindeki siyasi olaylardan, komu kavimlerle olan ilikilerinden sz edilmektedir. Metnin sonunda tarihinin bir yorumu bulunmaktadr. Kavim Ad: Hui He65 (Uygurlar) Kaynaktaki Yeri: 195. Blm, Lie Zhuan 145, s.5195-5216. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 600l yllardan balayarak, M.S. 860 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Atalarnn Xiong-nular olduu, To-balar dneminde Tie Lelar iinde yer aldklar, gelenek grenekleri, nce Gao Chelara sonra Tu Juelere balandklar anlatlmaktadr. Balarnda bir ynetici bulunmadndan, gebe olduklarndan, tarihsel ve siyasi gelimelerinden sz edilmektedir. Metnin sonunda tarihinin yorumu yer almaktadr. Kavim Ad: Tu Y Hun Kaynaktaki Yeri: 198. Blm, Lie Zhuan 148, Xi Rong, s.5297-5301. Kapsad Tarih: Yaklak olarak, M.S. 605li yllardan balayarak M.S. 800 yllarna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Tarihesinden, gelenek greneklerinden, devlet tekilatlarndan, corafi konumlarndan, Sui hanedanl (M.S. 581-618) dneminden itibaren in ile ilikilerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Tie Le Kaynaktaki Yeri: 199. Blm, 2.Ksm, Lie Zhuan 149, 2. Ksm, Bei Di, s.5343-5349. Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 610 yllarndan itibaren M.S. 650 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Tie Lelarn kimliklerinden ve bunlara bal boylardan, in ve komu kavimler ile olan ilikilerinden sz edilmektedir.

846

Kavim Ad: Qi Dan Kaynaktaki Yeri: 199. Blm, 2. Ksm, Lie Zhuan 149, 2. Ksm, Bei Di, s.5349-5354. Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 620 ylndan balayarak, M.S. 812 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Qi Danlarn yaadklar yre anlatlmakta ve hkmdar ailesinin kimliinden, askerlerinden, boylarndan, gerekte Tu Juelere bal olduklarndan, gelenek ve greneklerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Xi Kaynaktaki Yeri: 199. Blm, 2. Ksm, Lie Zhuan 149, 2. Ksm, Bei Di, s.5354-5358. Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 620li yllardan M.S. 816 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Xiong-nularn bir boyu olduklarndan, oturduklar yreden, gelenek greneklerinin Tu Jueler ile aa yukar ayn olduundan, srekli Qi Danlar ile sava halinde olduklarndan sz edilmektedir. Kavim Ad: Shi Wei Kaynaktaki Yeri: 199. Blm, 2. Ksm, Lie Zhuan 149, 2. Ksm, Bei Di, s.5356-5358. Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 620li yllardan M.S. 836 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Qi Danlarn bir boyu olduklarndan, yerleim blgelerinden, gelenek greneklerinden, Shi Weilerin eitli boy adlarndan ve bunlarn yaadklar yrelerden ve inliler ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Mo He (Merkitler) Kaynaktaki Yeri: 199. Blm, 2.Ksm, Lie Zhuan 149, 2.Ksm, Bei Di, s.5358-5359. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 620li yllardan balayarak, M.S. 730lu yllara kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Mo Helarn yaadklar yreden, Tu Jueler ile komu olduklarndan, kabilelerinden, gelenek greneklerinden, kimilerinin Korelilere kimilerinin de Tu Juelere bal olduklarndan sz edilmektedir. Kavim Ad: Di Kaynaktaki Yeri: 199. Blm, 2. Ksm, Lie Zhuan 149, 2. Ksm, Bei Di, s.5363. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 630lu yllardaki siyasi tarih.

847

Metnin erii: Xiong-nularn bir kolu olduklarndan, yaadklar yreden ve bu yrenin eskiden Xian Beilere ait olduundan, komu kavimlerinden, gelenek greneklerinden M.S. 630 ylnda ine eli gndererek, iliki kurduklarndan sz edilmektedir. Kavim Ad: Wu Luo Hun Kaynaktaki Yeri: 199. Blm, 2. Ksm, Lie Zhuan 149, 2. Ksm, Bei Di, s.5364-5366. Kapsad Tarih: Yaklak M.S. 630lu yllardaki siyasi tarih. Metnin erii: in ile ilikilerinden, komusu olan Tu Jueler, Mo Helar, Qi Danlar ve Wu Wanlardan, gelenek greneklerinin Mo Helar ile ayn olduundan sz edilmektedir. Metnin sonunda tarihinin yorumu yer almaktadr. 17. Xin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi) Ou Yang Xiu, Song Qi ve dierleri tarafndan, Song hanedanl (M.S. 960-1279) dneminde, M.S 1061 ylnda yazlmtr. Tang dnemi tarihinin kaydedildii kitap, toplam 225 blmden olumaktadr. Bunun 10 blm Ji, 50 blm Zhi, 15 blm Biao ve 150 blm de Lie Zhuandan olumaktadr. Song hanedanl dneminde Ren Zong, Sonraki Jin hanedanl dneminde Liu Xu tarafndan yazlm olan Tang Shuyu yetersiz bulduu iin Ou Yang Xiu ve Song Qiyi Tang tarihini yeniden yazmalar iin grevlendirmitir. 1044 ylnda balanan almalarda Song Qi ncelikle Lie Zhuan ksmn bitirmitir. Daha sonra Fan Zhen ve dierleri Zhi ve Biao ksmlarn yazmlardr. Ou Yang Xiu da tarih yazma grevine getirildikten sonra Ji ve Zhi ksmlarna eklemeler yapmtr. Daha sonra tm almalar birletirilmitir.66 Kitabn yazarlarndan Ou Yang Xiu, Kuzey Song dneminin nl edebiyatlarndandr. Dier bir yazar Song Qi de Kuzey Song dneminin nl edebiyatlarndandr. Her ikisi de kitabn yazmnda Liu Xunun yazd Tang Shuyu temel almlardr. Xin Tang Shu ve Jiu Tang Shunun bir karlatrmas yaplacak olursa, Xin Tang Shu, Jiu Tang Shuya gre daha zl olarak hazrlanmtr. Tarihi verilerin nemi asnda ise Jiu Tang Shu, Xin Tang Shuya gre daha zengindir.67 Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Tu Jue Kaynaktaki Yeri: 215. Blm, 1.-2. Ksm, Lie Zhuan 140, 1.-2. Ksm, s.6023-6070.

848

Kapsad Tarih: 1. Ksm; Yaklak M.S. 605 yl ile M.S. 715 ylna kadar olan siyasi tarihi, 2. Ksm; M.S. 616 ylndan M.S. 766 ylna kadar olan. siyasi tarihi kapsamaktadr. Metnin erii: Birinci ksmda, inin gemite ve Tang hanedanl dneminde evresindeki yabanc kavimler ile olan ilikilerinin ve metnin balarnda Xiong-nular da dahil olmak zere tm yabanc kavimlerin genel bir deerlendirilmesi yaplmaktadr. Tu Juelerin, Aina ailesinden olduklarndan, eskiden Xiong-nularn bulunduu yerin kuzeyinde, Altay dalarnn eteklerinde yaadklarndan, Ru Rulara bal deiik bir tr kabile olduklarndan bahsedilmektedir. Tu Mene gelindiinde kaanln balam olduundan, kadnlara kadn ya da hatun dendiinden, topraklarnn geni olduundan, unvanlarndan (at, tekin, yabgu vb.), baa geen Tu Jue kaanlar dnemindeki i siyaset ve gelimeleri, in ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. kinci ksmda, Kltekin ile Tonyukuktan, in ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Ayrca, Tu Jueler hakknda genel bir bilgi verildikten sonra Xi Tu Jueler hakknda bilgi verilmektedir. stemiden balanarak kaanlarn adlar sralanmakta ve onlarn siyaseti ile ilgili aklamalar yaplmaktadr. inlilerin hkmdarlara Tu Jueler ile ilgili sunduklar raporlardan, hkmdarlarn verdikleri fermanlardan sz edilmektedir. Ayrca, komular ile ilikileri, Trgeler ve bunlarn Xi Tu Juelerin bir kolu olduklar anlatlmaktadr. Metnin sonunda tarihinin yorumu yer almaktadr. Kavim Ad: Hui He68 (Uygurlar) Kaynaktaki Yeri: 217. Blm, 1.-2. Ksm, Lie Zhuan 142, 1.-2. Ksm, s.6111-6152. Kapsad Tarih: 1.Ksm; Yaklak olarak M.S. 612 ylndan balayarak, M.S. 807 ylna kadar olan siyasi tarihi, 2. Ksm; M.S. 800l yllarn balarndan, M.S. 850li yllara kadar olan siyasi tarihi kapsamaktadr. Metnin erii: Atalarnn Xiong-nular olduundan, yksek tekerlekli arabalara bindiklerinden, To-balar dneminde bazen Gao Che, bazen de Tie Le olarak adlandrldklarndan, 15 tane boyu olduundan ve bunlarn dank olarak yaadklarndan, Hui He szcnn ince farkl yazllar olduundan, yaam biimlerinden, Hui Helarn kimi boylar ile birlikte Tu Juelerden ayrldklarndan, asl kabilenin Yahogu (Yablagar) olduundan sz edilmekte, yaadklar yre ve hayvanlar anlatlmaktadr. Tu Juelerin yklmasndan sonra Hui He boylarnn yerletikleri alanlar belirtilmektedir. gelimelerinden, in ve evre kavimler ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Ayrca, inlilerin hkmdarlara sunduklar raporlar da bulunmaktadr. kinci ksmda, in ile Hui Helar arasndaki evlilik ilikilerinden sz edilmekte ve Hui Helarn boylar hakknda bilgi verilmektedir. Yaadklar yreler, nfuslar, askerleri, retimleri ve sahip olduklar hayvanlar anlatlmakta, dillerinden, gelenek greneklerinden sz edilmektedir. Metnin sonunda tarihinin yorumu yer almaktadr. Kavim Ad: Qi Dan

849

Kaynaktaki Yeri: 219. Blm, Lie Zhuan 144, Bei Di, s.6167-6173. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 626 ylndan, M.S. 867 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Qi Danlarn, Dong Hulardan olduklarndan sz edilerek, kimlikleri zerinde durulmakta ve yaadklar blge hakknda bilgi verilmektedir. Ayrca, Tu Juelere bal olduklarndan, gelenek greneklerinden, in ve komular ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Xi Kaynaktaki Yeri: 219. Blm, Lie Zhuan 144, Bei Di, s.6173-6176. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 620li yllardan balayarak, M.S. 868 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Xilerin, Dong Hulardan olduklar, Xiong-nular tarafndan ykldklar ve daha sonra Wu Wan dana ekildikleri anlatlarak, kimlikleri hakknda bilgi verilmekte, corafi konumlarndan, komularndan, gelenek greneklerinin Xiong-nular ile ayn olduundan, askeri durumlarndan sz edilmektedir. Kavim Ad: Shi Wei Kaynaktaki Yeri: 219. Blm, Lie Zhuan 144, Bei Di, s.6176-6177. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 631 ylndan, M.S. 860 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Qi Danlarn bir baka boyu ve Ding Linglerin de torunlar olduklar anlatlmaktadr. Yaadklar yrenin snrlar belirtilerek komu kavim adlar verilmekte ve gelenek greneklerinden, in ile ilikilerinden, ayrca Shi Wei boylarnn isimlerinden ve bunlarn yerleim blgelerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Hei Shui Mo He (Karasu Merkitleri) Kaynaktaki Yeri: 219. Blm, Lie Zhuan 144, Bei Di, s.6177-6179. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 623 ylndan balayarak, M.S. 790l yllara kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Hei Shui Mo Helarn, tarihesi hakknda ksaca bilgi verilerek, snrlar ve komu kavimler belirtilmektedir. Gelenek greneklerinden, in ile ilikilerinden, boylarnn saysndan ve balca boylarnn isimlerinden sz edilmektedir. Kavim Ad: Tu Y Hun Kaynaktaki Yeri: 221. Blm, 1. Ksm, Lie Zhuan 146, 1. Ksm, Xi Y, 1. Ksm, s.6224-6228.

850

Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S.618 ylndan balayarak, M.S.663 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Tu Y Hunlarn, yerleim blgelerinden, yaam biimlerinden, devlet tekilatlarndan, gelenek greneklerinden, kendilerine ait yazlar olduundan, yetitirdikleri rnlerden ve hayvanlardan, in ve komu kavimler ile olan ilikilerinden ve Sui hanedanl dnemindeki (M.S. 581-618) hkmdarlarndan sz edilmektedir. 18. Jiu Wu Dai Shi (Eski Be Dnem Tarihi) Xue Ju Zheng ve dierleri tarafndan, Song hanedanl dneminde, M.S. 973 ylnda yazlmaya balanm, M.S. 974 ylnda tamamlanmtr.69 Be Dnem (M.S. 907-960) tarihinin kaydedildii eser, toplam 150 blmdr. Bunun 61 blm Ben Ji, 77 blm Lie Zhuan ve 12 blm de Zhidan olumaktadr. Jiu Wu Dai Shinn 150 blm iinde muhtemelen 24 blm Liang Shu, 50 blm Tang Shu, 24 blm Jin Shu, 11 blm Han Shu ve 22 blm Zhou Shu olarak blnmtr. Bu be blm daha sonra iki blmlk biyografi halinde toplanmtr.70 Eserde, Sonraki Liang, Sonraki Tang, Sonraki Jin, Sonraki Han ve Sonraki Zhou dnemlerinin 54 yllk tarihi ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Eserin balangtaki ad Liang Tang Jin Han Zhou Shu idi. Daha sonraki dnemlerde Ou Yang Xiunun eserinden ayrtedilebilmesi iin Jiu Wu Dai Shi adn almtr.71 Be Dnemdeki 10 lke ile ilgili ok nemli bilgiler de kaydedilmitir. Bugn hala bu bilgilerin korunmasndan dolay bu eser olduka deerli bir kaynaktr. Kitabn yazar Xue Ju Zheng, Song hanedanl balarnda Resmi Tarih yazm almalarna katlmtr. Tai Zunun emri ile 973 ylnda Be Dnem tarihini yazmak zere grevlendirilmitir. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Qi Dan Kaynaktaki Yeri: 137. Blm, Wai Guo Lie Zhuan 1, s.1827-1838. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 870li yllardan balayarak, M.S. 950li yllara kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Qi Danlarn kimliklerinden, yaadklar blgelerden, iteki siyasi yaplarndan, gelimelerinden, in ve komu kavimlerle olan ilikilerinden sz edilmektedir.

851

Kavim Ad : Hui He Kaynaktaki Yeri: 138. Blm, Wai Guo Lie Zhuan 2, s.1841-1843. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S.911 ylndan balayarak, M.S.954 ylna kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Hui Helarn Xiong-nularn bir kolu olduklarndan ve To-ba dnemindeki kimliklerinden, Tang hanedanl dneminde (M.S. 618-907) An Lu Shandaki isyanlarndan, Hui Helar ve inliler arasndaki ilikilerden, Krgzlarn saldrsna uradklarndan sz edilmektedir. 19. Xin Wu Dai Shi (Yeni Be Dnem Tarihi) Ou Yang Xiu (M.S. 1007-1071) tarafndan, Song hanedanl dneminde yazlmtr, eserin yazld tarih kesin olarak bilinmemektedir. Be Dnemin (M.S. 907-960) tarihi olaylarnn kaydedildii eserin, tamam 74 blmdr. Bunun 12 blm Ji, 45 blm Zhuan, 3 blm Kao, 11 blm Shi Jia ile Nian Lun, 3 blm de Si Di Fu Lden olumaktadr. Sonraki Liang, Sonraki Tang, Sonraki Jin, Sonraki Han, Sonraki Zhou olmak zere Be Dnemin 54 yllk tarihi olaylar kaydedilmitir.72 Balangta Wu Dai Shi Ji olan eserin ad, Xue Ju Zhengnin eseri Wu Dai Shidan ayrtedilebilmesi iin Xin Wu Dai Shi olarak deitirilmitir. inin resmi hanedanlk kaytlar olan 24 Tarih iinde, Tang hanedanl dneminden sonra dzenlenmi olan ilk kaynaktr. Biim olarak Xin ve Wu Dai Shi ilk bakta birbirlerinden farkldr. Xin Wu Dai Shida 10 Devlet tarihi kaydedilmitir. Ayrca, Qi Dan (Ktaylar ya da Kitaylar) ve dier uluslarn tarihi de kaydedilmitir. Ou Yang Xiu eserinde, Konfysn Chun Qiu (Ilkbahar-Sonbahar) adl eserindeki dncesini rnek almtr.73 Xin Wu Dai Shi iinde, bu almada ele alnan kavimler ile ilgili ayr balk altnda monografi bulunmamaktadr. Ancak, metin ilerinde Trklerle ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. 20. Song Shi (Song Tarihi) Tuo Tuo tarafndan Yuan hanedanl (M.S. 1206-1368) dneminde, M.S. 1343 ylnda yazlmaya balanm, M.S. 1345 ylnda tamamlanmtr. Song hanedanlnn tarihi olaylarnn kaydedildii eser, toplam 496 blmdr. Bunun 47 blm Ben Ji, 162 blm Zhi, 32 blm Biao ve 255 blm de Lie Zhuandan olumaktadr. inin resmi hanedanlk kaytlar olan 24 Tarih iinde en uzun olan kaynaktr.74 Song Tai Zunun ilk yllarndan (M.S. 960-975) Di Bingin, Xiang Xing 2. ylna (M.S. 1279) ylna kadar olan yaklak 300 ksr yllk tarihi olaylar kaydedilmitir.

852

M.S. 1279 ylnda Song, Liao ve Jin hanedanlklar tarihi imparatorun emri ile dzenlenmitir. Song dnemi tarihinin gelimesinden dolay vakanvistlerin uygulad sistem olduka mkkemmeldi. Song Shi, bugn hala korunmakta olan zengin tarihi kaynaklardan biridir. Bunun nedeni, bu eseri derleyen kiilerin almalarda titiz davranm olmalardr. Song hanedanl tarihi ile ilgili yaplacak almalarda yararlanlabilinecek balca eserdi. Ancak, daha sonra kitapla ilgili yaplan dzenlemelerde birok blm karlmtr. Bu yzden kitabn tamamnda ilk haline gre eksiklikler bulunmaktadr. Song Shinn kark ve dzensiz olmasndan dolay daha sonra baz blmlere eklemeler yaplmtr. Ancak, ne yazk ki bu almalarda ok fazla baar salanamamtr. Song Shida kaydedilen Song hanedanl tarihinin detayl olmas nedeniyle bugn yaplan aratrmalarda eksikliklerine ramen yararl olmaktadr.75 Song Shi, Liao, Song ve Jin dnemleri tarihi iin temel kaynak konumundadr. Eserde, o dnemdeki imparatorlarn fermanlar, yazmalar, edebi eserler ve dier pek ok dkman bulunmaktadr. Eserdeki kavim monografileri; Kavim Ad: Hui He Kaynaktaki Yeri: 490. Blm, Lie Zhuan 249, Wai Guo 6, s.14114-14118. Kapsad Tarih: Yaklak olarak M.S. 961 ylndan balayarak, M.S. 1120li yllara kadar olan siyasi tarih. Metnin erii: Hui Helarn kimliklerinden, To-balar dneminden itibaren tarihelerinden, Tobalar (M.S. 386-534) ile Tang (M.S. 618-907) ve Wu Dai (M.S. 907-960) hanedanlklar dnemlerinde in ile olan ilikilerinden sz edilmektedir. 21. Liao Shi (Liao Tarihi) Tuo Tuo ve dierleri tarafndan Yuan hanedanl dneminde, M.S. 1343 ylnda yazlmaya balanm, M.S. 1345 ylnda tamamlanmtr. Qi Danlar (Ktay ya da Kitay), inin kuzey blgesinde yaam eski bir ulustu. M.S. 916 ylnda kurulan Qi Dan Devletinin ad, 947 ylnda Liao Tai Zong tarafndan Liao olarak deitirilmitir. 1125 ylnda da Jin hanedanl tarafndan yklmtr. Liao hanedanlnn tarihi olaylarnn kaydedildii kitabn tamam 116 blmdr. Bunun 30 blm Ji, 31 blm Zhi, 8 blm Biao ve 45 blm de Lie Zhuandan olumaktadr. Eserde, Liao dnemi (M.S. 907-1125) ve Qi Dan milleti ile Bat Liaonun tarihi kaydedilmitir. Liao ynetiminin yaklak 200 ksr yllk ykseli ve k tarihi hakknda bilgiler bulunmaktadr.76 Liao hanedanl in tarihinde en uzun sre ynetimde kalmasna ramen Liao Shi ok ksa bir

853

srede yazld iin ve belgelerdeki eksiklikler yznden dier kitaplarn yannda ok yetersiz kalmaktadr.77 Liao Shi iinde, bu almada ele alnan kavimler ile ilgili ayr balk altnda monografi bulunmamaktadr. Ancak, metin ilerinde Trklerle ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. 22. Jin Shi (Jin Tarihi) Tuo Tuo ve dierleri tarafndan, Yuan hanedanl dneminde, M.S. 1343 ylnda yazlmaya balanm, M.S. 1345 ylnda tamamlanmtr. N Zhenlar, inin kuzeyinde yaam olan eski bir ulustur. M.S. 1115 ylnda lkenin ad Jin olarak deitirilmitir. 1234 ylna gelindiinde de yklmtr. Jin Shida, 120 yllk Jin ynetiminin tarihi kaydedilmitir.78 Kitabn tamam 135 blmdr. Bunun 19 blm Ben Ji, 39 blm Zhi, 4 blm Biao ve 73 blm de Lie Zhuandan olumaktadr. Jin hanedanlnda tarihi materyaller ok iyi korunduu iin Jin Shuda ok iyi dzenlenmi bir kitaptr. Jin hanedanl ykldktan sonra hanedanla ait materyaller Yuan hanedanl Tarih Enstitsnde korunmutur. Jin Shuda N Zhen ulusunun geliim tarihi sistemli bir biimde kaydedilmitir. Bu kaytlar, N Zhenlar ile ilgili bugn elimizde olan ilk bilgilerdir.79 Jin Shi iinde, bu almada ele alnan kavimler ile ilgili ayr balk altnda monografi bulunmamaktadr. Ancak, metin ilerinde Trklerle ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. 23. Yuan Shi (Yuan Tarihi) Song Lian (M.S. 1310-1381) ve Wang Yi tarafndan, Ming hanedanl (M.S. 1368-1644) dneminde, M.S. 1369 ylnda imparatorun emri ile yazlmaya balanm, M.S. 1370 ylnda tamamlanmtr. Yuan hanedanlnn tarihi olaylarnn kaydedildii kitap, toplam 210 blmden olumaktadr. Bunun 47 blm Ben Ji, 58 blm Zhi, 8 blm Liao ve 97 blm de Lie Zhuandr. Moollarn ortaya kt tarih (M.S. 1206) ile ayn dneme rastlayan Yuan hanedanlnn kuruluundan yklmasna kadar olan tarihi kapsamaktadr.80 Kitabn yazarlarndan Song Lian, Ming hanedanl dneminin nl edebiyatlarndandr. 1369 ylnda Wang Yi ile birlikte Tai Zunun emri ile Yuan Shinn dzenlenmesi almalarna balamtr.81 Yuan Shi soylu snfnn kyl snfna kar yrtt siyaseti aklamaktadr. Bir feodal tarih

854

kitabna benzemesine ramen Yuan hanedanlnn tarihini aratrmada deerli bir kaynak olmutur. Yuan Shi iindeki biyografiler blmnde tanr ile ilgili kitabeler, aileler ile ilgili biyografiler, mezar kitabeleri gibi birok derleme bulunmaktadr. Eserdeki kaytlarn doruluu hakknda karlatrmalar yapldnda, eserin baz ksmlarndaki eksiklikler grlmektedir. Eksiksiz olanlar iindekilerden de ancak bazlar kullanlabilir dzeydedir. Yuan Shi kitap haline getirilirken ok sayda blm hatal olmasndan dolay karlmt. Yuan Shi iinde, bu almada ele alnan kavimler ile ilgili ayr balk altnda monografi bulunmamaktadr. Ancak, metin ilerinde Trklerle ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. 24. Ming Shi (Ming Tarihi) Zhang Ting Y ve dierleri tarafndan, Qing hanedanl (M.S. 1644-1911) dneminde, M.S. 1679 ylnda imparatorun emri ile yeniden dzenlenmi, M.S. 1379 ylnda tamamlanmtr. Eserde, Qing hanedanl dneminde yeniden dzenlenerek yazlm olan Ming dnemi tarihine ait kaytlar bulunmaktadr. inin resmi hanedanlk kaytlar olan 24 Tarih iinde en son yazlm olandr. Ming hanedanlnn Tai Zudan (M.S.1368-1398), Si Zonga (M.S. 1628-1643) kadar olan yaklak 300 yllk tarihi kaydedilmitir.82 Eserin tamam 336 blmdr. Bunun 24 blm Ben Ji, 75 blm Zhi, 13 blm Biao, 220 blm Lie Zhuan ve 4 blm de Mu Ludan (liste) olumaktadr. Ming Shi, 24 Tarih iindeki dier kitaplar ile karlatrldnda Tang dneminden sonra yazlan Resmi Tarihler iinde nitelii yksek olanlardan bir tanesidir. Bunun nedenlerinden biri, Ming Shi yazlrken temel alnan materyallerin olduka zengin olmasdr. kinci bir neden de kitabn tarihi iyi bilen, dnemin nl tarihilerinden oluturulan bir grup tarafndan dzenlenmi olmasdr. nc bir neden ise, kitabn uzun bir srede yazlmas ve dolays ile dzeltmeler yaplabilmesi ve tekrar gzden geirilmesi iin daha ok zaman harcanmasndan kaynaklanmaktadr.83 Ming tarihi ile ilgili ok sayda kitap bulunmaktadr. Ancak, Ming Shi dierlerine nazaran daha dzenli ve kapsaml bir kaynaktr. Eser iinde, bu almada ele alnan kavimler ile ilgili ayr balk altnda monografi bulunmamaktadr. Ancak, metin ilerinde Trklerle ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. Han hanedanlndan Ming hanedanlna kadar geni bir tarihi dnemi iine alan inin resmi hanedanlk kaytlar, imparator emriyle hazrlanmt. 24 hanedanln tarihini bize aktaran bu belgeler, sadece in tarihi ile ilgili deil, her hanedanlk dneminde in ile ilikisi bulunan kavim ve devletler ile ilgili de bilgiler vermektedir. lk elden kaynak olma zelliini tayan kaytlarn Orta Asya Trk tarihi iin nemi de akca ortadadr.

855

Yukarda ele aldmz inin resmi hanedanlk kaytlar dnda, birer ansiklopedik klliyat olan eserler, seyyah raporlar da bulunmaktadr ve bunlarn herbiri ile ilgili yaplacak almalar Orta Asya Trk tarihine katkda bulunacaktr. ince kaynaklardan yararlanlarak gnmze dein yaplm olan deerli almalarn ou direk Trk kavim ve devletleri ile ilgili olmutur. Ancak, komu kavim ve devletler ile ilgili gerekletirilecek aratrmalarn da ilim dnyasna byk katkda bulunaca bir gerektir.

1 2

ince karakterlerin transkripsiyonu iin pinyin sistemi kullanlmtr. Zhong Guo Da Bai Ke Quan Shu, Zhong Guo Li Shi (Byk in Ansiklopedisi, in Tarihi

Blm), C. II, Pekin, 1992, s. 936 (Buradan sonra kitabn ad, ksaca Z. G. L. S. olarak verilecektir). 3 Ben Jide, yllara bal olarak imparatorlar ve ailelerinin yaantlar ve baarlar ile ilgili

kaytlar bulunmaktadr. Ayn zamanda her alandaki nemli olaylar da kaydedilmitir. 4 verilmitir. 5 Shuda, eitli sistemlerdeki gelimeler aktarlmaktadr. Trenler ve mzik sistemi, Biaoda, soy ktkleri, kii ve olaylar ile ilgili listeler kronolojik tablolar kullanlarak

astronomi, askeriye ile ilgili bilgiler, sosyal ekonomi, corafya vb. konular iermektedir. 6 Shi Jiada, yksek dzeyde memurlar ve soylu ailelerden kiiler ile ilgili kaytlar

bulunmaktadr. 7 Lie Zhuanda, toplumun her tabakasndan yararl iler yapm kiilere ait biyografilerin yer

almas nemli bir noktadr. Ayrca indeki aznlk milletler ile inin karlkl ilikilerini anlatan metinler ve birka devlet ile yreye ait kaytlar da yine bu ksmdadr. 8 9 10 Si-Ma Qian, Shi Ji, Zhonghua Shuju, Pekin, 1975, s. 2. Xu Ling Yun, Du Shi Ru Men, Pekin, 1984, s. 15. Byk Astrolog anlamndadr. Wei hanedanl dnemine kadar trenler haznedarnn

emri altnda bir grevdi. Daha sonra saray ktphanesinin emri altna girdi. Han hanedanl dneminin banda grnte tarihsel alma grevi vard. Ancak, genelde gksel doa olaylar ve doadaki dzensizlikleri inceler, kehanetlerde bulunur ve hava tahmini yapard. Ayn zamanda, resmi devlet takvimini hazrlamak da Byk Astrologun grevi idi (Charles O. Hucker, A Dictionary of Official Titles in Imperial China, Taipei, 1985, s. 482). 11 Si-Ma Qianin Gong Sun Qing, Kun Sui ve dier arkadalar ile birlikte hazrlayp

imparatora sunduklar takvimdir (Si-Ma Qian, a.g.e., s. 1).

856

12 57). 13

Chan-y, Hun yneticilerinin unvandr (Gu Hanyu Chang Yong Zi Zi Dian, Pekin, 1993, s.

Ban Zhao derlemeye devam etmitir (Gimpu Uchida, Tamura Jitsuzo, Kiba Minzoku-shi

(Atl Kavimler Tarihi), C. I, Tokyo, 1971, s. 367). 14 15 16 17 18 19 20 Bu dnem, Dong Han (Dou Han) Hanedanl olarak da gemektedir. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 21. A.g.e., s. 20. Z. G. L. S., C. I, Pekin, 1992, s. 350. Ban Gu, Han Shu, Pekin, 1974, s. 2. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 22. 30 blmlk Zhi ksm, Jin hanedanl dneminde Si-Ma Biao tarafndan eklenmitir

(Gimpu Uchida, a.g.e, s. 367). 21 22 23 24 25 26 Wei Zhi da denilmektedir (Xu Ling Yun, a.g.e., s. 24. ). Shu Zhi da denilmektedir (a.g.e., s. 25). Wu Zhi da denilmektedir (a.g.e., s. 25). Chen Shou, San Guo Zhi, Pekin, 1982, s. 1. Z. G. L. S., C. II, s. 874. Bugn muhafaza edilen Dong Guan Han Ji, daha sonraki nesiller tarafndan derlenmitir

(Chen Shou, a.g.e., s. 1). 27 28 A.g.e., s. 1. Eserin yazl tarihi ile ilgili bir baka gr de, Zhen Guan 18. ylnda (M. S. 644)

yazlddr (Gimpu Uchida, a.g.e., C. I, s. 367). 29 30 31 32 Fang Xuan Ling, Jin Shu, Pekin, 1974, s. 1. Asl ad Li Shi Mingdir (a.g.e., s. 1). A.g.e., s. 1. A.g.e., s. 2.

857

33 34

Shen Yue, Song Shu, Pekin, 1974, s. 1. Basm Mdr anlamndadr. Saray ktphanesi personeli idi. Saray ktphanesinde

basm servisinin ba olarak imparatorluk gnlklerini, dier tarihsel malzemeleri derler ve devletin yaynlad takvimi hazrlard (Charles O. Hucker, a.g.e., s. 184). 35 36 Farkl dnemlerde, Ru Ru, Ruan Ruan gibi farkl okunular da bulunmaktadr. Kaybolan bir blm belki tantc listelerin bulunduu ksm olabilir. Baz biyografilerin

iinde de eksik metinler bulunmaktadr (Z. G. L. S., C. II, s. 727). 37 Gney Qi Hanedanlnn imparatoru, ad Gao Di olarak da gemektedir (Xiao Zi Xian,

Nan Qi Shu, Pekin, 1975, s. 1). 38 39 40 41 Z. G. L. S., s. 727. mparatorun ad, Liang Wu Di olarak da geer (Yao Si Lian, Liang Shu, Pekin, 1973, s. 1). Z. G. L. S., C. II, s. 577. Bi Shu Cheng olarak da okunmaktadr. Saray Ktphanesi Yneticisinin Yardmcs

anlamndadr. Saray ktphanecisinin vekilidir. M. S. 220lerden 604e kadar yneticinin ba yetkili yardmcs olmutur (Charles O. Hucker, a.g.e., s. 376). 42 43 44 45 Bkz., dipnot 34, s. 12. Farkl dnemlerde, Ye Da, Yi Da gibi farkl okunular da bulunmaktadr. Z. G. L. S., C. I, s. 94. Balangta 131 blm idi. Kuzey Song dneminde, bir blm Li Mu ile Ji, Zhuan ve Zhi

iindeki 9 blm kaybolmutur (Z. G. L. S., C. III, s. 1211). Gimpu Uchidann a.g.e., s. 368de, eser toplam 114 blm olarak gemektedir. 46 47 Wei Shou, Wei Shu, Pekin, 1974, s. 1. San Ji Chang Shi unvanna paralel olarak gelimi bir unvandr. mparatorluk gnlnn

derlenmesinde grevli kiilerin ba konumundadr. Bu grevdekiler tarihiler grubunun bir yesi olarak saylmaktadr (Charles O. Hucker, a.g.e., s. 396). 48 49 Wei Shou, Wei Shu, Pekin, 1974, s. 5. Pulat Otkan, To-pa Wei Dneminde Toplum ve Ekonomi (Baslmam doentlik tezi,

Sosyal Bilimler Enstits, D. T. C. Fakltesi), 1974, s. VII.

858

50 51 52 53 54 55

Z. G. L. S., C. I, s. 33. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 32. A.g.e., s. 32. Z. G. L. S., C. III, s. 1604. Bkz., dipnot 41, s. 15. indeki 30 blm Tang hanedanl dneminde Y Zhi Ning ve dierleri tarafndan M. S.

641 yl ile M. S. 656 yl arasnda eklenmitir (Gimpu Uchida, a.g.e., s. 368). 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 34. Z. G. L. S., C. II, s. 1043. Z. G. L. S., C. II, s. 727. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 34. Metin iinde, konu ile ilgili ayrntl bilginin Bei Shida olduu sylenmektedir. Z. G. L. S., C. I, s. 33. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 35. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 36. A.g.e., s. 37. Farkl dnemlerde okunuu ayn olsa da ince imi farkl yazlmaktadr. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 37. A.g.e., s. 38. Birinci ksmdaki metin iinde He iminin yazl, ikinci ksmdakinden farkldr. Qing Gao Zongun, Gan Long 40. ylnda (M. S. 1775) yeniden dzenlenmitir (Gimpu

Uchida, a.g.e., s. 368). 70 71 72 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 40. Z. G. L. S., s. 500. Z. G. L. S., C. III, s. 1325.

859

73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83

Xu Ling Yun, a.g.e., s. 41. Z. G. L. S., C. II, s. 1020. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 42. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 43. Z. G. L. S., C. II, s. 595. Xu Ling Xun, a.g.e., s. 43. A.g.e., s. 44. Z. G. L. S., C. III, s. 1457. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 45. Z. G. L. S., C. II, S. 698. Xu Ling Yun, a.g.e., s. 47.

860

DRDNC BLM BOZKIRIN ESK TOPLULUKLARI: AVRASYA'DA SAKA AI

skitler / Prof. Dr. Abdlhaluk ay - Do. Dr. lhami Durmu [s.575-596]

PROF. DR. ABDLHALUK M. AY Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye DO. DR. LHAM DURMU Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri avimlerin tarih sahnesine klarnda, baka kavimlerle karp, kaynamalarnda ve bazen byk bir, g olarak ortaya kmalarnda glerin byk etkisi olmutur. Gler tarih ncesi ve tarihi devirlerde belirli faslalarla gereklemitir. Bu glerin byk bir ksm Asya ilerinden yaplmtr. Asyann bu i ksm Trk rknn anavatan olarak bilinmektedir. Buras, douda Kadrgan Dalarndan, batda Ural Dalar ile Hazar Denizine kadar, kuzeyde Sibiryadan, gneyde in, Tibet ve Iran lkelerine kadar uzanan olduka geni bir sahadr. Bu sahann gnmzde corafyaclarca kabul edilen ad Orta Asyadr.1 Buradan binlerce yl dalgalar halinde devam eden gler balca iki yoldan olmutur. Bunlardan biri kuzey yoludur. Bu yol Ural dalar ile Hazar denizi arasndan ve Karadenizin kuzeyinden gemektedir. Gney yolundan Kafkaslar gemek suretiyle kuzey yoluna ulaan kafileler de olmutur.2 Gney yolundan n Asyaya aralkl olarak yaplan gler tarih ncesi devirlerde balamtr. Buraya ilk g edenlerin Smerler olduu kabul edilmektedir. Smerlerin turan bir kavim olmas, bunlarn meneini Orta Asyaya gtrmektedir.3 Kutlarn dillerinden gnmze ulaan baz kalntlar dikkate alnarak, onlarn Trklerle akraba,4 dolaysyla Orta Asya kkenli bir kavim olduu anlalmaktadr. Kuzeydou step blgesi yksek Pamir, Tiyen-an, Altay da kollar ve Bat Trkistan zerinden batya ve aa Tuna blgesine kadar btn Gney Rusyaya yaylmaktadr. Batda Silezyaya kadar uzanan bu blgenin Dou Trkistan ve Gobi blgesiyle olan balants doudaki ok sayda geitle kurulabilmektedir. Bu blgenin dousunda geni ller vardr. te yandan batda, dounun aksine olduka verimli topraklar bulunmaktadr. Daha eski zamanlarda bu blgenin kuzeye doru bataklklar

861

ve sk ormanlarla kapl olduu bilinmektedir. Gneye doru uzanan geni sahalar Hazar Denizi ve Karadeniz, geri kalan ksmlar ise randaki dalk arazinin ykselen da dalgalar ve Kafkas silsilesiyle snrlanmtr. Bat Trkistan step blgesi ile randaki dalk arazi arasnda nispeten sk bir balant bulunmaktadr.5 Yukarda kaplad sahay belirtmeye altmz step blgesinin bat tarafnda, Karadenizin kuzeyinde Hazar Denizi ve Tuna nehri arasndaki corafya M.. 2. binin balar ve M.. 8. yzyllar arasnda Orta Asya kkenli bir kavim olan ve daha sonraki yllarda adlarndan Kimmerler olarak bahsedilen bir kavim tarafndan iskan edilmitir.6 Bugnk Moolistan ve Trkistanda yaklak olarak M.. 800 yllarnda meydana gelen ve olduka uzun sren bir kuraklk Orta Asya ve Gney Rusya bozkrlarnda kayda deer bir nfus basksna sebep olmutur. Otlaklarn kuraklktan byk lde zarar grmeleri dou bozkrlarndaki gebelerin inin kuzeybat snrlarna kaymalarna sebep olmutur.7 in kaynaklarndan rendiimize gre, M.. 8. yzyln balarnda Hiung-nular inlilerle ve Choularla savamlardr. Buna sebep olarak Choularn, her yerde garnizonlar kurmalar ve Hiungnularn otlaklarnn klmesi gsterilebilmektedir.8 mparator Suan (M.. 827-782) onlara kar askeri bir harekette bulunmutur.9 Bunun sonucunda Hiung-nular in snrlarnn batsna kadar ekilmiler ve batda bulunan komularn yerlerinden oynatmlardr. Dier kabilelerin de batda bulunan kabilelere hcum etmeleri ok gemeden bozkrda mthi bir g hareketinin balamasna zemin hazrlamtr. Her kabile, yeni otlaklar elde edebilmek gayesiyle batdaki komularna saldrmak zorunda kalmtr.10 skitler yukarda da belirttiimiz zere doudan batya doru kavimlerin birbirlerini sktrmalar sonucunda, tarih sahnesine kmlardr. Bunlarn M.. 8. yzylda Kimmelilerin lkesine yayldklar kabul edilmektedir.11 Antik yazar Herodotos da gebe skitlerin Asyada yaadklarn ve Massagetlerle yaptklar savata yenildiklerinden dolay batya doru ilerleyerek, Kimmerlerin yaadklar corafyaya yayldklarn bildirmektedir.12 A. skit Ad ve skitlerin Yayld Corafya 1. skit Ad skitler douda in Seddinden batda Tuna nehrine kadar, 40. ve 50. paraleller arasnda, yaklak 7000 kilometreden fazla bir sahaya yaylmlardr.13 Bunun sonucunda eitli kavimler tarafndan tannmlar ve bunlarn yazl belgelerinde adlarndan bahsedilerek, haklarnda bilgiler verilmitir. skit adna ve onlarla ilgili bilgilere Grek kaynaklarnda, Pers ivi yazl metinlerinde, Asur ve in yllklarnda rastlanmaktadr. Ad geen kaynak, metin ve yllklar, dil, kltr ve corafya bakmndan birbirinden farkl kavimlere ait olduundan skit ad bu belgelerde deiik ekillerde

862

gemektedir. Uzak Kuzeydou step blgesi hakknda son derecede mulak olan ilk bilgiler Odysse, XI, 1219da Kimmerlerden bahsedilirken gemektedir.14 Biraz daha iyi anlalr bilgiler Hesiodosta M.. 8. yzyldan sonra, Kolonizasyon hareketlerinin balamas zerine ortaya kyor. Bu dnemde Grek dnya anlay tamamen deiiyor ve mekan dnceleri daha ok gerek anlaya ynelen yeni bir ekil alyor.15 Hesiodosun iirlerinde skitlere Skudai adyla rastlanyor.16 Grek kaynaklarnda skit ad ve skitler hakkndaki bilgilere M.. 8. yzyldan sonra sk sk rastlanmaktadr. Bu dnemden sonra baz kaynaklar gnmze kadar ulaamamtr. Bu kaynaklarda skit ad Skythai olarak gemektedir.17 Sz konusu kaynaklar arasnda tarih asndan ok byk nemi olan Herodotosun Tarihinde adlar dahil skitler hakknda ok kymetli bilgiler verilmektedir. Hippokrateste de skit ad gemekte ve zellikle skitlerin gelenek ve grenekleri hakknda kymetli bilgilere yer verilmektedir. Strabonun Corafyasnda da skit ad gemekte ve onlarn hayat tarz, gelenek ve grenekleri hakknda bilgi verilmektedir. Ayrca, Thukydidesin Peloponnesoslularla Atinallarn Sava ve Ksenophonun, Kyrosun Anabasisi adl eserlerinde de skitlerden bahsedilmekte ve skit ad Skythai olarak gemektedir. Asur kaynaklar tarih asndan byk nem tamaktadr. Bu kaynaklarda bir takm tarihi hadiselere, siyasi gelimelere k tutabilecek noktalar vardr. Bilindii zere, yaklak M.. 3100 yllarnda yaz Smerler tarafndan icat edilmi ve Mezopotamyann kuzey ve gneyine dalgalar halinde gelerek yerleen Sami kkenli kavimler tarafndan gelitirilmitir. Bu gelimelerin deiik konulardaki bilgilerin gnmze kadar ulaabilmesinde son derece hayati bir rol oynadna phe yoktur. Sz konusu kavimler ierisinde Mezopotamyann kuzeyinde yerlemi olan Sami kkenli kavimlerin kuzey kolunu oluturan Asurlularn nemli bir yeri vardr. Asurlular, Mezopotamyann kuzeyine yerlemeleriyle Anadolu, Kafkasya ve randa bulunan kavimlerle tanma imkan bulmutur. Asurlular skitlerle de tanmtr. Asur kaynaklarnda skitlerin adna, ilk kez Asur imparatorlarndan Msr fatihi Asarhaddonun (M.. 680-668) devrine ait vesikada Gimirrailerden ve Aguzallerden bahsedilmektedir.18 ivi yazl metinlerde geen bu kavimlerden Gimirrailerin Kimmerler ve Aguzailerin de skitler olduu kabul edilmektedir. Bu vesikaya gre, Asur mparatoru Asarhaddon, imparatorluun kuzey ve kuzeydou hudutlarn tehdit eden Kimmer ve Mannalarn saldrlarn bertaraf etmek amacyla skit Kral Bartatua ile anlamak yolunu tercih etmi ve ona kzn vererek, skitlerin ad geen kavimlere kar savamasn salamtr. Pers kaynaklarnda da skitlerin adna rastlanmaktadr. Bu kaynaklarda skitlerden Saka olarak bahsedilmektedir. Sakalar yerletikleri corafya, gelenek ve grenekleri dikkate alnarak ayr grupta ele alnmaktadr. skitler hakknda bilgi veren ve onlar grupta ele alan en nemli kaynak Pers Kral Dariusa ait olan Behistun kitabesidir. Bu vesikaya gre, Sakalar, Saka tigrakhauda (sivri balkl Sakalar), Saka tiay para daray (Denizin tesindeki Sakalar) ve Saka haumavarga olmak zere grupta

863

incelenmektedir.19 Persepolisten Xerxes kitabesinde de Daha, Saka haumavarga, Saka tigrakhauda ve Skudra adlar gemektedir. Denizin tesindeki Sakalardan burada fazla bahsedilmiyor,20 fakat denizin tesindeki Sakalar iin Skudra adnn kullanlm olduu kesin olarak grlyor. Sus ve evresinde bulunmu olan tulalar zerine yazl ivi yazl tabletler zerinde de Ikudra (Susa) ve kudra (Perse) adnn Gney Rusya ve Karadenizin kuzeyindeki Avrupa skitleri,21 yani Denizin tesindeki Sakalar iin kullanld anlalmaktadr. Ad geen ivi yazl metinlerde Omuvargafa adna rastlanlmaktadr22 ki, bunun Sakal Amyrgioiyle23 phesiz ayn olan Saka halknn, lakab olduu anlalmaktadr. Tigrakodap (Perse, Tigrakhoda) ad da bu ivi yazl tabletlerde gemektedir. phesiz bununla Jaxartes rmann yannda oturan Sakalar ifade edilmektedir.24 skitler hakknda yaplan almalarda in kaynaklarndan da istifade edilmektedir. Ancak, bu kaynaklarda sadece Orta Asya skitleri hakknda bilgi bulmak mmkndr. Asl in kaynaklarn TsanTsienin Biyografisi ve Han-shunun Bat lkeleri Monografisi oluturmaktadr. Bu kaynaklarda Orta Asya skitleri, Sai25 ve Sai-wang eklinde gsterilmektedir.26 Bu kaynaklarda ou zaman Sakalara, Sai ad verilmitir. Bat Trkistana giden Sakalar ise, Sai-wang ad ile tantlmtr. incede wang sz kral, prens demektir. Bu nedenle bu boyu, kral soyu eklinde tantanlar dahi olmutur.27 Eski incede Sak olan Sai phesiz Sakalar iin kullanlmtr.28 Sai halklar arasnda An-hsi, Chi-pin, Chan-tu, Hsiu-hsn, So-ch, Su-lo, Wei-tou ve Wu-shanli topluluklar bulunmaktadr. Asl Sai halklar Trkistann bat ksmndadr.29 skitler daha nce de belirttiimiz zere, in seddinden Tuna nehrine kadar yaylmlardr. skitlerin bu kadar geni bir corafyaya yaylmalar, onlarn ok sayda kavim tarafndan tannmalarna vesile olmutur. Onlarn geni bir sahaya yaylm olduklarn yazl kaynaklar ak bir ekilde gstermektedir. skitlere ait arkeolojik malzemenin de bu geni corafyadan karlm olmas yazl kaynaklar desteklemektedir. Burada skit adn aydnlatmaya altmzdan dolay yazl kaynaklar n plana kmaktadr. Daha ak bir ifadeyle Grek kaynaklarndaki Skythai, Pers kaynaklarndaki Sak, in kaynaklarndaki Sai ve Asur kaynaklarndaki Aguzainin ayn olup olmad, baka bir deyile ayn kavim iin kullanlp kullanlmad meselesi ortaya kmaktadr. skitlerden deiik corafyalarda yaayan ve birbirinden farkl dillerde konuan topluluklarn kaynaklarnda bahsedilmi ve skit ad da bu kaynaklarda birbirinden deiik ekillerde yazlmtr. Grekler esasen M.. 8. yzylda kolonizasyon hareketlerinin balamas sonucunda Karadenizin kysnda skitlerle tanma imkan bulmutur. skitler doudan batya doru g ettiklerinden ve Perslerin kuzey komusu olduklarndan dolay onlar tarafndan yakndan tannmtr. Pers kaynaklarnda Saka haumavarga, Saka tigrakhauda ve Saka tiay para daray30 olmak zere Saka grubundan bahsedilmektedir. Pers kaynaklarnda geen Saka haumavarga, phesiz Herodotosta geen Sakai Amyrgioiyle ayndr.31 Kelimenin etimolojisi karanlk olmakla beraber, basit olarak belki Omargas Sakalar ya da Omargasa tabi olan Sakalar dnlebilir.32 Saka tiay para

864

daray, yani Denizin tesindeki Sakalar olarak Karadeniz skitleri dnlmtr. Greklerin dilinde Sakalara genel olarak Skythai denilirken, dou Sakalar olan Saka haumavarga Sakai olarak adlandrlmtr. Herodotos, Sakalar olarak adlandrlan skitleri balarna yksek, yukarya doru sivrilerek ykselen balklar giyen, pantolonlar bulunan ve lkenin artlarna gre, muharebe silah olarak yay, haner ve balta tayan insanlar olarak tasvir etmektedir. Ayrca, Greklerin skit olan Dou Sakalarn, Sakai Amyrgioi olarak adlandrdklarn, Perslerin ise, btn skitleri Sakai olarak adlandrdklarn belirtmektedir.33 Bizzat Persleri tanyan Herodotosun Perslerin btn skitleri Sakai olarak tandklarn belirtmesi gerekten byk nem tamaktadr ve Pers kaynaklarnda Saka grubundan bahsedilmesi meselesinin hallini kolaylatrmaktadr. Denizin tesindeki Sakalar tabirinin Karadeniz skitleri iin kullanld anlalmaktadr. Asur kaynaklarndaki Aguzai (kuzai) ad da Sakalar iin kullanlmtr.34 in kaynaklarnda ise Sai ad gemektedir. Klasik incede Sai, Sak35 olarak okunmaktadr. Grek kaynaklarndaki Skythainin, Pers kaynaklarndaki Saka ile ayn olduu sonucu ortaya kmaktadr, fakat Grekler skit tabirini daha ok Bat skitleri, yani Hazar Denizinden Tuna Nehrine kadar Karadenizin kuzeyinde yaayan Sakalar iin kullanmtr. in kaynaklarndaki Sai ad dou Sakalar iin kullanlmtr. Greklerin kulland skit kelimesinin ad olarak Perslerin Sakalarn tam olarak karlamasa da onlarn byk bir ksmn karlad anlalmaktadr. Grek kaynaklarndaki skit adnn Pers kaynaklarndaki Saka, Asur kaynaklarndaki Aguzai kelimelerini karladn sylememiz mmkndr. in kaynaklarnda geen Sainin de Pers kaynaklarnda geen Dou Sakalar iin kullanld anlalmaktadr. inlilerin batsnda; Asurlularn kuzeydousunda ve Greklerin dousunda bir corafyaya yaylm olan Perslerin dou Sakalarnn in kaynaklarndaki Sai, Grek kaynaklarndaki Skythainin Pers kaynaklarndaki Denizin tesindeki Sakalarla ayn olduu akla kavumaktadr. skitlerin ok geni bir sahaya yaylmalar ve farkl kavimler tarafndan tannmalar ve kendi dillerinde adlarnn ne olduunun bilinmemesi meseleyi gletirmesine ramen; antik kaynaklarn verdii bilgiler, yukarda da belirttiimiz zere skitlerin Sakalar olduunu sylememizi mmkn klmaktadr. 2. skitlerin Yayld Corafya skitlerin yayld corafya hakknda bilgileri, hem yazl kaynaklardan hem de arkeolojik buluntulardan renebilmekteyiz. Yazl kaynaklarda skitler ya giyinilerine ya da bulunduklar corafyaya gre adlandrlmtr. Gnmzde artan arkeolojik aratrmalar ve bunun sonucunda ortaya karlan buluntular skitlerin yaylm olduklar corafyann tespiti bakmndan byk nem tamaktadr. Arkeolojik buluntular skitlerin M.. 1. bin yl ierisinde Tuna Nehrinden inin bat snrlarna kadar uzanan olduka geni bir sahaya yayldklarn gstermektedir. Bu geni dzlk, doal bir otlak grnmndedir.36 Bu kuzeydou step blgesi yksek Pamir, Tiyen-an ve Altay da kollarndan,

865

Bat Trkistan zerinden batya ve aa Tuna blgesine kadar, btn Gney Rusyaya yaylmaktadr. Batda Silezyaya kadar ulamakta, douda birok geit vastasyla Dou Trkistan ve Gobi blgesiyle balanmaktadr. Bu blgenin dousu byk l sahasyla kapldr, buna karlk bat ksm umumiyetle verimli ve doudan elverilidir. Kuzeye doru bu mekan eski zamanlarda bataklklar ve sk ormanlarla tamamen kaplanmt, gneye doru geni alanlar Hazar Denizi ve Karadeniz, geri kalan ksmlar randaki dalk arazinin ykselen da dalgalar ve Kafkas da silsilesiyle snrlanmtr.37 Antik ada bu blgenin snrlar daha ok siyasi snr olmakszn corafi hatlarla tespit edilmiti. Bu corafi snrlar, doudan batya doru Nanan ve Tiyen-an sradalar ile Oxus Nehrinden olumaktayd. Bunlarn arkasndan gelen ran Platosu, belki daha ziyade siyasi bir snrd, fakat onu tekrar Kafkas Dalar, Karadeniz, Karpatlar ve Tuna nehrinin oluturduu doal snrlar takip ediyordu.38 Bu kuzeydou step blgesi ilk olarak M.. 8. yzylda tarih sahnesine kmtr. Buras yaklak bin yl boyunca step topluluklarnn elinde kalmtr.39 Behistun Kitabesi 6da en eski lkeler listesinde yalnz Saka ad bulunuyor. Persopolis e Darius Kitabesi lkeler listesinde de ilk defa Hindu ad meydana kyor. Bu liste ndus blgesinin zaptndan sonra, keza Tell el Maskautah, Kabret ve Msrda Sveyten Darius stellerinde olduu gibi yaplmtr. Sonunda bu liste Sakalarn Asya snrndaki bataklk arazide yaayan Sakalar ve ovalkta yaayan Sakalar olmak zere iki gruba ayrldn gstermektedir. Artk, Saka haumavarga ve Saka tigrakhaudann arka arkaya sralandn daha sonraki kitabe rnekleri aklkla gsteriyor. Dzlkteki Sakalar phesiz Saka tigrakhaudadr. lk grup olarak ise, Saka haumavarga gsteriliyor. Hamadandan I. Dariusun altn levha kitabesinde Saka haumavarga, ad geen yerin, sonunda kuzeydou snr halk olarak, tespit edilebiliyor. Burada imparatorluun kuzeydou-gneybat snr boyunca Sogdun yanndan Puta kadar Sakalarn bulunduu belirtiliyor.40 rana arkeolojik kazlar yapmak zere giden Ernest Herzfeldin Hamadanda bulduu bu altn kitabede Pers mparatorluu kaytlarna gre Darius zamannda en kalabalk snr halk olarak Sugdann tesinde kuzeydouda bulunan Sakalar gsterilmektedir. Herzfeld bu bilgilerden imdiye kadar kabul edilenin aksine, Sakalarn vatannn Pamir silsilesi olmad ve ad geen yerin kuzeyindeki Fergana Ovasnn olduu sonucunu karmaktadr.41 Strabon ise, Hazar Denizi civarnda hkm sren skitlerin daha ok Dahalar, daha doudakilerin ise Massaget ve Sakalar olduklarn belirtmektedir.42 Hekataios ise, Karadeniz skitleri, Hazar Denizinin dousunda geni dzlkte yaayan Massagetler ve onlarn dousunda bulunan Sakai Amyrgioi olmak zere grup tanyor. Pers takviminde Hekataiosun doru anlattn, artk yazl listeler gsteriyor. Yalnz Massaget tasviri orada meydana kmyor. Her iki ad Saka tigrakhauda ve Massaget tamamen maksada uygun olarak ayn ekilde grlyor. Bununla her iki tasvirin birbirini tuttuu ve zellikle Massagetai olarak ifade edilebildiine karar verilebiliyor. Keza, her iki adla tamamen ak bir ekilde Saka kavimlerinin Bat Trkistan dzlk sahasndaki gruplar belirtiliyor. Msr Darius stelinin ifadesiyle Dzlk Sakalar, Hekataiostaki gibi, Hazar Denizinin dousundaki blgede yaayan Dzlk Massagetleri olarak belirtilmitir.43

866

Hamadanda bulunan altn kitabede Sogdianann tesinde oturan Sakalar, yani Saka tiay para Sugdam sz konusudur. Sugdann doal snr Zarafann kuzeyindeki dalardr. Bunlarn arkasnda Jaxartes sahas balamaktadr. Yalnz Sakalarn oturduu Para Sugdam gnmzde Ferganadr. lk olarak Sogdiana Dalarnn arkasnda Ptolemaiosa gre Sakalarn lkesi balyor, Buras Surcab ve Wach nehir blgeleri zerinde gneye doru genilemitir. Bylece aa yukar Karateginde Saka lkesine dahil olmaktadr. Herhalde bu hat daha iyi olarak altn kitabedeki Para Sugdama uyuyor.44 in kaynaklarnn verdii bilgilerden olduu gibi, Pers ve Grek kaynaklarndaki bilgilerden de Dou Sakalarnn arlk noktas meydana karlabiliyor. Bunlarn yerleim sahasnn Fergana ve bunun dousunda aranmas gerekiyor. in kaynaklarna gre, dou taraf iin Tiyen-anda, Yukar li, u ve Narinde oturduklar aktr. phesiz daha sonra, Hoten ve Maralbanda bulunmu olan Saka el yazlar gnmz Dou Trkistannda Sakalarn yaylm olduklarna iaret ediyor. Bu yaylmann ne zaman olduunu belirleyemiyoruz.45 Hazar Denizinin batsndan balamak zere Tuna nehrine kadar Karadenizin kuzeyindeki sahaya skitler yaylmtr. Bunlarn yayldklar corafya hakknda antik kaynaklarda nemli bilgiler vardr. Bu kaynaklar arasnda Herodotosun verdii bilgi nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca yaplan arkeolojik kazlar sonucunda meydana karlan maddi kltr unsurlar da skitlerin yayldklar corafya hakknda bize fikir vermektedir. Ad geen blgede yaayan skitler, Pers kaynaklarnda Denizin tesindeki Sakalar olarak adlandrlmtr. Herodotos bu blgede yaayan skitlerin oturduu yerler hakknda iki farkl mtalaa vermektedir. Bunlardan birincisi Pers kral Dariusun skitya seferi dolaysyla syledikleridir.46 Buna gre, skitya topraklar kare eklinde, dama talarn andrr bir dzlktr. Burada arpan ordular, byk rmaklar ve dalar yznden hibir gle uramadan dama talar gibi, kolayca dolamaktadr. kincisi ise, Herodotosun Olbiadaki Greklerden ve Aristeas adnda, M.. 7. yzylda yaam olan bir seyyahn sylemi olduu destan dizelerinden renmi olduu bilgilerdir. Buna gre, Gney Rusyada Olbia kentinden kalkarak, kuzeye doru gidilirse, nce Hypanis47 nehrinin denize yakn kylarnda oturan Kallipidaia skitlerine rastlanr. Daha kuzeyde Tyras48 nehri ile Hypanis nehrinin orta yataklarnn birbirlerine yaklatklar yerde Halizonlar yaamakta idiler. Bunlarn yaaylar da Kallipidailerinki gibi, skitlerinkinden epeyce deiik olup iftilikle uramakta idiler. Buday, dar, mercimek, soan ve sarmsak yetitirdikleri belli bal rnlerdi. Halizonlarn yukarsnda ifti skitler vard. Bunlarda buday yetitirmekte idiler. Daha yukar da ise Neuriler yaamakta idiler. Bunlarn kuzeyinde ise, iskan edilmemi blgeler bulunmaktayd.49 Deniz ynnden gelirken Borysthenes50 nehrini geince, aal bir blge gelmekte, bu blgenin i kesimlerinde ise, ifti skitler oturmakta idiler. Bunlar kendilerinin adnn Olbiopolitler olduunu sylemekte idiler.51 Bu ifti skitlerin oturduu blge, douda Pantikapes52 kuzeyde ise Borysthenes nehirleri arasnda yer almakta idi. Bundan sonra gelen blge llerle kapl olup,

867

buralarda skit soyundan olmayan Adrophaglar oturmakta idiler. Adrophaglarn blgesini getikten sonra ise, yeniden ller balamakta idi. Bu llerin balad yerlerde insan yaamamaktayd.53 Herodotos, szn ettiimiz ifti, skitlerin dousunda, Pantikapesi geince, gebe skitlerin srlerini otlattklarn ve bu blgenin Gerros54 rmana kadar uzandn belirtmektedir. Gerrostan tesi ise, Kral skitlerin lkesi olup, gney ynnde Taurikaya,55 dou ynnde Palus-Maiotis zerinde bulunan ve Kremnes56 ad verilen limana ve Tanais57 nehrine kadar uzanan topraklar kaplamakta idi. skitlerin en yiit ve en kalabalk blm bu blgede oturmakta idi. Kuzeyde Kral skitlerin tesinde, skit olmayan Melankhlenoslar yaamakta idi. Melankhlenoslarn lkesini getikten sonra ise, yeniden ller ve bataklklar balamakta idi.58 Tanais nehrini getikten sonra ise; skitya sona ermekte idi.59 skitler in Seddinden Tuna nehrine kadar yaylmalarnn yannda, n Asyaya da ynelmitir. skitlerin n Asyaya ynelmelerinin sebebi Kimmerleri takip etme dncesidir. Kimmerleri yurtlarndan karan skitler, bunlarn ardndan, Kafkaslar doudan dolaarak, Hazar Denizi kysn takiben Derbent-Demir Kap geitleri zerinden Azerbaycana ve daha gneye60 -daha genel bir deyimle- n Asyaya dalgalar halinde akmaya balarlar. Urartu Kral II. Rusann Kimmerlerle olduu gibi, akllca bir siyaset izleyerek, bunlarla anlama yapt grlr. skit aknlar Asur snrlarna ynelir.61 Kimmerleri kovalayarak gelen skitler Medlerin egemenliine son verirler. Btn Kk Asyaya yaylrlar ve burada yirmi sekiz yl hkm srerler.62 skitlerin ok istekli bir ekilde gneyde bulunan lkelere gittikleri birok tarihi hakikatten anlalmaktadr. Akamenit dneminden sonra bunlarn bir ksmn gnmze kadar adlar Arachosia ve Drangiana olarak sylenen yerlerde buluyoruz. Keza onlar, Anadolunun ilerine kadar da yaylm ve orada hakimiyetlerinin izini brakmtr. Ayn skitler muhtemelen de Akamenit Dnemi ncesinde Frat ve Dicle dolaylarnda hkm srm ve dillerine ait ipular brakmtr.63 M.. 4. yzyln balarnda dahi Dou Anadoluda hakim olduklarn bize Ksenophon bildirmektedir. Ksenophon, Onbinlerin drt plethron64 geniliindeki Harpasos65 nehrine kadar ilerleyerek, buradan da skitlerin memleketine girdiklerini ve bir ovada drt gnde yirmi parasang66 gittiklerini belirtmektedir.67 skitler yalnz Anadoluda kalmayarak, daha gneye ilerlemitir. Msr zerine ynelerek, Suriyeye girdikleri srada Msr Kral Psammatikos karlarna km, armaanlar vermi ve daha ileri yrmekten onlar alkoymutur. Sonra onlarn bir ksm dnm,68 fakat bazlar orada kalmay tercih etmitir. Bundan dolay eski Tevrattaki Beth-Sean, daha sonra Skythepolis olarak, anlmaktadr.69 skitler n Asyaya yaylmalar esnasnda Filistine kadar ilerlemelerine ramen, onlarn asl izleri Anadolunun dou kesiminde bulunmaktadr. Artk yazl kaynaklarn yannda son kazlarda karlm olan arkeolojik malzemeler de bu gr kuvvetlendirmektedir. B. skitlerin Kkeni Meselesi 1. skitlerin Kkeni zerine

868

Grler skitlerin kkenine dair antik kaynaklarda ve arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan buluntularda yeterli bilgiler bulunmamaktadr. skit aratrmalarnn balamasyla birlikte skitlerin kkeni meselesi de gndeme gelmi ve eitli grler ileri srlmtr. E. H. Minns, Etnografya ile ilgili hibir mesele belki de skitlerin soyu problemi kadar tartlmad70 diyerek, meselenin nemini belirtmektedir. Zihinleri megul eden bu mesele zerinde 18. yzyldan gnmze kadar almalar yaplarak, eitli grler ileri srlmtr. Baz otoriteler skitlerin ran, bazlar Slav ve bazlar da Ural-Altay rkna mensup olduklarn belirtmitir. Buna gre, irani, Slav ve Ural-Altay rk nazariyeleri olmak zere farkl bak as ortaya kmaktadr. skitlerin kkeni meselesi ortaya atlnca, ileri srlen nazariyelerden birisi skitlerin ran bir kavim olduklardr. 19. yzylda Zeus, Mllenhoff, Tomaschek, Fressel ve Wilserin almalar dikkati ekmektedir.71 Bu nazariyenin savunucular skit ve ran dinini karlatrarak, bu iki din arasnda balant kurmaya almtr. Yine, skitleri ran bir kavim olarak kabul eden bilim adamlar, onlardan kaldn ileri srdkleri kelimelere dayanarak iddialarn ispat etmek istemektedir. 20. yzyln balarndan itibaren de skitlerin ran bir kavim olduunu ileri sren bilim adamlar ortaya kmtr. Bunlarn banda raniyat Albert Herrmann gelmektedir. Bu bilim adam Pamir Sakalar olarak adlandrd grubun dou ran kkenli olduunu dillerinin gsterdiini ileri srmektedir72 Kretschmer de skitlerin bakiyelerinde asl ran ktlesinin bulunduunu ve skitlerle ranllar arasnda kltrel yaknlk bulunduunu belirtmektedir73Junge ise, Sakalarla Perslerin yakn akraba kavim olduklarn74 ve dolaysyla Hint Avrupaliklerini kabul etmektedir.75 Von der Osten de ad ok defa zikredilen skitlerin ounluunun Hint Avrupai soydan olutuunu belirtiyor. Avrasya step kua iinde byk hareketlerle daima baka rka mensup gruplarn da bir g dalgas oluturduklarnn ortaya ktn vurgulayarak, bu durumda bylece Trk topluluklarn da karmasnn sz konusu olabileceini ileri sryor.76 Potratz77 ve Rostovtzeff78 de skitlerin ran bir kavim olduu grn ileri sryor. Grousset de zel adlar biliminin de gsterdii gibi skitler ran rkna mensupturlar diyerek, onlarn Hint-Avrupa bir kavim olduklarn kabul ediyor.79 Bu grler skitlerin dili ve dini ele alnarak ileri srlmektedir. skitlere ait olduunu belirttikleri baz isimleri dikkate alarak ve skit diniyle ranllarn dinini karlatrarak, skitlerin ran soyundan olduunu ileri srmektedirler. Oysa, elde ettikleri az sayda malzemeyle ve skit diniyle ranllarn dinini karlatrmakla in Seddinden Tuna nehrine kadar yaylm olan skitlerin kkenini belirlemek ve onlarn Hint Avrupa bir kavim olduunu ileri srmek ilmi gereklere uymamaktadr. Bu nazariyeye gre skitlerin Slav rkna mensup olduklar kabul edilmektedir. Bu fikir Slav memleketlerinde revatadr. Bu gr savunanlar Ruslardr. Ruslar daima skitlerden Slavlklar ispat olunmu gibi bahsetmektedir. Halbuki Herodotos ve Hippokratesin eserlerinde Slavlk tezini destekler bir tek delil bulmak imkan bile yoktur. Slavlk tezini ileri srenlerden birisi . E. Zabelindir.80 Zabelin Herodotosun eserinden ziyade

869

Kul Obada bulunmu skit vazolarndaki resimlerden hareketle skitlerin Slavln ispat etmeye almtr. Bu resimlerdeki elbiseler ile Ruslarn elbiseleri arasnda balant kurmaya gayret etmitir. Mannert ve Cuno gibi baz bilim adamlar da ikna edici deliller getirememeksizin, skitleri Slavlarn atalar olarak grmlerdir.81 Grigoriev, lovaiski gibi baz Rus bilim adamlar da onlarn Slav orijinli olmalar gerektiini ileri srmtr.82 Bu gr destekleyecek hibir yazl kaynak bulunmadndan ve son derece de keyfi olarak deerlendirilen arkeolojik buluntulardan da salkl bir sonu alnamayacandan, ilmi temeli en tutarsz olan gr skitlerin slavldr. Zaten bu nazariye Rus bilim adamlar dnda hibir bilim adam tarafndan rabet grmemitir. skitlerin hangi rka mensup olduu meselesi ortaya kaldan bu yana, en kuvvetli nazariye skitlerin asllar itibariyle Ural-Altay rkna mensup olduklar nazariyesidir. Bu gr de yaklak olarak 19. yzyln ilk eyreinden itibaren ileri srlmeye balamtr. Bu tezin en mehur taraftar olarak, B. G. Niebuhr bilinmektedir.83 Niebuhr, Herodotosun eserini gayet tarafsz bir metodla inceledikten sonra, skitlerin Tatar84 veya Mool kavimlerinden olduklar fikrini ileri srmtr. Dayand esas, skitlerle Tatarlarn rf ve adetlerindeki benzerliklerdir. Bu fikri mehur Yunan tarihi mtehassaslarndan Grote de aynen kabul etmitir.85 Niebuhr ve Groteden sonra skitlerin Moolluu tezini Neumann86 takviye etmitir. Kiepert ise, Orta Asyadan Gney Rusyaya gelen skitlerin gelenek ve greneklerinin atl kavimlerin gebe hayat tarzna uyduunu belirterek, bunlarn Mool ya da Trk-Tatar rkndan olduklarn ileri srmtr.87 Nagy88de skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduunu belirtmitir. Niebuhrun ileri srm olduu nazariye gitgide daha da ok taraftar bularak, mesele ok ynl olarak incelenmitir. Bu aratrmaclar arasnda yer alan pek ok mehur tarihi, filolog ve arkeolog yapt almalarda grlerini deiik ekillerde aklamlardr. Bunlar arasnda mehur ivi yazs mtehasss Mordtmann, Saka tigrakhauda ve Saka haumavargann Trkln ivi yazl metinlere dayanarak ispatlamaya almtr.89 Filolojik malzemeleri Trke kelimelerle karlatran Kuun da, Artk belgelerin bolluu skitlerin kolektif adnn farkl Trk soylarn ierdiini aka gsteriyor demekle skitlerin Trkln kabul etmektedir.90 skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduu nazariyesi dorultusunda 20. yzylda da birok alma yaplmtr. Bunlarn banda Minns gelmektedir. Minns yazl kaynaklar ve ok sayda arkeolojik malzemeyi deerlendirerek, onlarn Hint Avrupa! bir kavim olmadklarn,91 dolaysyla UralAltay rkna mensup olduklarn kabul etmitir.92 Franke de skitlerin Trkl fikrindedir.93 Meyer ise, gebeleri genelde ran olarak grmesine ramen; Oxus ve Jaxartes dolaylarnda ve buralarn biraz daha kuzeyinde oturan Sakalarn vaktiyle bir Trk soyundan olabilecekleri fikrini beyan etmektedir.94 Huntignford da skitlerin Asya kkenli, Tatar veya Mool rkna mensup olduklarn kabul etmektedir.95 Ruben ise, skitlerin lisannn ran lisan olsa bile, onlarn Herodotos tarafndan tasvir edilen adetlerinin ran adetleri olmadn belirttikten sonra, Herodotosun onlarn Dede Korkuttaki gibi

870

Tepe-gze benzeyen varlklara itikatlarn tasvir ettiini, gzleri kr olan kle hakkndaki hikayelerin Krolu destanlarna getiini vurgulayarak,96 skitlerin Trk olduklarna inanyor. Von der Osten ise, skitleri ran saymasna ramen, Avrasya step kua iinde byk hareketlerle daima baka rka mensup gruplarn da bir g dalgas oluturduklar ortaya kyor. Bu durumda Trk topluluklar da sz konusu olmalyd97diyerek, skitlerin ierisinde Trk topluluklarnn varln da kabul ediyor. skitlerin Ural-Altay rkna mensup olduunu kabul eden ve bu konuda grlerini belirten Trk bilim adamlar da vardr. Bunlardan biri, Molla Mehmed Elabeidir. Bu bilim adam, Trk urularndan ve dnyann byk eski kavimleri zmresinden biri skit Trkleridir98diyerek, skitlerin bir Trk kavmi olduunu kabul ediyor. Arsal ise, antik kaynaklar ilmi metodla inceleyerek, skitlerin (Sakalar) Trk olduklarn beyan ediyor.99 Gnaltay da Sakalarn Trkln kabul ediyor.100 skitlerin Trkln kabul eden Trk bilim adamlar arasnda Zeki Velidi Togan da bulunmaktadr. Togan, Zamanmzda skitlerin menei ve kltrleri meselesi ile uraan E. Minns, H. Triedler ve B. Laufer gibi, ben de bu kavmin hakim tabakasnn Trk olduu kanaatindeyim dedikten sonra, bunlarn hayat tarz, kyafet ve simalar, adet ve ahlaklar hakknda Hippokrates tarafndan verilen bilgilerin Hunlar ve Gktrkler hakknda yazlanlarla ayn olduunu kabul etmektedir.101Krzolu da skitlerin bir Trk kavmi olduunu aynen kabul ediyor.102 skitlerin Trk asll olduunu kabul eden bilim adamlarndan birisi de Guboludur. Bu bilim adam, skitlerin Orta Asya ya da Turandan Dou Avrupaya g ederek, tarihte Scytsi ya da skit adyla tannan Proto-Trkler olduunu belirtiyor.103Tarhan ise, skit aratrmalarnn, Kimmerlerinkine nazaran ok daha ileri bir safhada bulunduunu, aradaki bir takm problemlere ve kart hipotezlere ramen, kkenlerinin Orta Asyaya balandn ve bunlarn Trk asll olduklarnn katiyetle kabul edildiini belirtmektedir. Arkeolojik materyal ve kaynaklarn bu tezin ana dayanak noktasn tekil ettiini ve dier grleri objektif bir ekilde bertaraf ettiini de ileri srmektedir.104 gel de, Orta Asyadaki atl kavimler iin, bazen geni olarak, Saka yerine skit deyiminin kullanldn ve Saka kavim adnn yalnzca ndo-Cermen kavimlerini belirten bir deyim olmadn, bunlarn iinde Trklerin ve hatta Moollarn dahi olduunu kabul etmektedir.105 Seyidof ise, Sakalarn esasn Trk dilli kabilelerin tekil ettiini belirtmekte ve Trk soyunun, bilhassa Yakutlarn, Kazaklarn ve Azerilerin Soy kknde -etnik oluumunda- rol oynayan Sakalar, yalnz ve yalnz Trk dilli olmulardr demektedir.106 ztuna da Sakalarn geni lde Ar unsurlarla karm Trkler olduunu, Hanedann ve hakim unsurun Trkln kabul etmektedir.107 Koca ise, skitlerin idareci kesiminin ve baz boylarnn Trk olduu kanaatinde olduunu belirtmektedir.108 2. skitlerin Trkl Meselesi skitlerin kkenine dair nazariyelere baktmzda, skitlerin slav kkenli olduunu ileri srenler, onlarn Slavln ortaya koyabilecek salam deliller ortaya koyamamaktadr. skitlerin rani bir kavim olduunu ileri srenler, onlarn dillerine ait olduunu belirttikleri baz kelimelerden hareket ederek, Perslerle skitlerin dinini karlatrarak, rani bir kavim olduu kanaatine varmaktadr. Dilleri ve

871

dinlerinin dnda skitlerin rani bir kavim olduuna dair baka delil getirilmemektedir. skitlerin UralAltay kkenli bir kavim olduu kanaatinde olan bilim adamlar da yazl ve arkeolojik kaynaklar nazar itibara alarak, grlerini beyan etmektedir. skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduu ve hatta Trk olduu tezi de gitgide bilim aleminde daha ok taraftar bulmaktadr. Zamanla Orta Asya, Kafkaslar ve Anadolunun dou kesiminde yaplacak arkeolojik kazlarn bu kanaati daha da glendirmesi ve meselenin hallini kolaylatrmas ihtimal dahilindedir. imdilik elde mevcut kaynaklarn verdii imkan lsnde skitlerin ilk yurtlarnn, adlarnn, dillerinin, dinlerinin, sanatlarnn, gelenek ve greneklerinin Trklkle ne derece ilgili olduunu belirtmeye alacaz. skitlerin anayurdu zerine ilk tarihi bilgiyi Herodotos vermektedir. Herodotos, Gebe skitler, Asyadaydlar; Massagetlerle yaptklar bir savatan yenik ktlar, Araxes rman getiler, Kimmerlerin yanna g ettiler demektedir.109 Herodotos, Araxesi Aral Glnn dou tarafna akan Jaxartes olarak ifade ediyor ve sonraki yazarlarn Hazar Denizine batdan aktn syledikleri Araxesi kastetmiyor. Ptolemy yukarda ad geen halk Saka olarak bildiriyor ve douya, Jaxartesin doduu blgeye yerletiriyor. Bundan dolay skitlerin M.. 8. yzylda Orta Asyada bulunduklarn ve daha uzakta Bering Boazna kadar gebe topluluklarn yayldn anlayabiliyoruz.110 Strabon da Sakalarla beraber skit olarak adlandrlan Asyal gebe topluluklarndan bahsediyor.111 phesiz Herodotosun verdii bilgi Strabonunkinden ok daha fazla deer tayor, nk Herodotos, Strabondan yaklak drt asrdan daha fazla bir zaman nce yaadndan dolay verdii bilgi ok eskiye aittir. Modern aratrmaclardan bazlar da skitlerin Asya kkenli olduu tezini kabul ediyor. Bunlardan Minns skitlerin Asya kkenli bir kavim olduunu u ekilde ifade ediyor: Elbette, gebe skitlerin Asya kkenli olmalar ranllarla alakal deildir, fakat onlarn Ar olmayan kklerini hatra getirir.112 skitlerin Asya kkenli bir kavim olduu yolundaki grler beyan edilmeye daha sonraki zamanlarda da devam edilmi, onlarn Asya kkenli bir kavim olduu aradaki bir takm problemlere ve kart hipotezlere ramen, bilim aleminde kabul edilmitir.113 Batda bulunmu olan grnrdeki beli bir takm Sibiryal unsurlarn mevcudiyeti de skitlerin Bat Sibiryal bir kavim olduunu ileri sren bilim adamlarnn grlerini desteklemektedir.114 Trk rknn anavatan Asyann orta ksmdr. Buras douda Kadrgan Dalarndan, batda Ural Dalar ile Hazar Denizine kadar, kuzeyde Sibiryadan, gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar uzanan geni sahadr. Bu sahann bugn corafyaclarca kabul edilen ad Orta Asyadr. Trkler bu sahalardan btn dnyaya yaylmtr.115 Herodotosun skitlerin Asyal bir kavim olduunu bildirmesi ve arkeolojik buluntularla batda Sibiryal unsurlarn ortaya kmas ve Orta Asya olarak tanmlanan corafyann da en eski devirlerden bu yana Trklerin anayurdu olarak bilinmesi, geldikleri corafya itibariyle gebe skitlerin Trk kkenli bir kavim olabileceini dnmemizi mmkn klyor.

872

skit/Saka adn aklamak zere imdiye kadar baz grler ileri srlmtr. Togan, skitlerin kabile isimleri olan Targutae, Skolot ve Paralat kelimelerinin de Trk, igil ve Barula adlarnn Tli cemi eklinin, yani Trkt, Sikilt ve Barulat demek olmasnn pek mmkn olduunu belirtiyor ve skit kelimesinin Cengizin ilk dayand kabilelerden Sakait kabilesinin ad gibi, Saka adnn Tli cem ekli olmasn hatra getirdiini ileri sryor.116 Kuun ise, Part krallklarnn kollektif adnda, Arsak (Romallar arasnda Arsaces), Massagetlerin etnik adnda Mas-sag ve Sakalarn Grekler arasndaki Sakai adnn kukuya yer brakmakszn oriantal Trk sz sa, akll, yetenekli, ileri grl anlamna gelen szlerle ayn olduunu belirtiyor.117 Saka/Sak adnn Trk diline ait bir kelime olduunu kabul eden Gnaltay ise, aatay lgatnda Sak kelimesinin yan manasna geldiini belirterek, Sakalarn oturduklar yerlerin ana Trk iline nispetle yan taraf olduu dnlrse, onlara bu adn verilmi olmas mnasebetinin anlalacan bildiriyor.118 Ayn bilim adam, vaktiyle bu ad tayan Trklerden Sibirya ilerine ve kuzeydouya doru g etmek mecburiyetinde kalm olan ve gnmzde Ruslar tarafndan verilen Yakut adyla anlan boylarn kendilerini hala Saka adyla anmakta olmalarnn da eski Sakalarn Trklklerini gsterdiini belirtiyor.119 Seyidof ise, Sag/Sakn birden ok anlam olan Trk meneli bir kelime olduunu ileri sryor ve Gnaltayn da belirttii zere, Sak(a)/Salarn Yakutlarla soyca ya ayn, ya da yakn akraba olduklarn kabul ediyor.120 Birok Trk lehesinde Sa/Sak kelimesinin yaygn manalarndan birinin yay olduunu, baz Trk lehelerinde kuvvet, g manalarnn bulunduunu belirtiyor.121 Trkede bata y ve s ile balayan kelimelerin birbirinin yerine kullanldn, Yakut adnn birinci hecesi yann, fonetik bakmndan Sak(a), Sa (yay) ile farkl olsa da mana bakmndan Sak/Sa (yay) ile aynln savunan Seyidof, ya ve Sa(k)/Sann her ikisinin de yay demek olduunu kabul ediyor.122 Sakalarn kendilerine hangi ad verdikleri henz kendi yazl kaynaklaryla belirlenmi olmamasna ve onlara bu ad komularnn vermesine ramen, kendilerini buna yakn bir adla anmalar mmkn grnmektedir. Bilim adamlarnn Trklkle ve Trke ile balantl grmeye altklar Sak kelimesinin, Seyidofun da belirttii zere, Trkede baz kelimelerde bata s ve y deiim hadisesini, Trklerde yay ve okun en eski devirlerden bu yana nemini, Bozoklar, oklar, 53 Yaylar, 40 Yaylar123 gibi daha sonraki Trk boylarnn da yay ve oku kendilerine ad olarak aldklarn dndmzde Sak kelimesinin Trke ile alakal bir kelime olabilecei akla yatkn geliyor. Ayrca, Sakalarn ok iyi yay ve ok kullanmalar, bu hususiyetlerinin hem yazl kaynaklar ve hem de arkeolojik malzemeyle tespit edilmesi, onlarn adnn yay ve okun birlemesinden olutuu dncesini kuvvetlendiriyor. Dilin milletlerin kknn tayininde phesiz ok byk nemi vardr. Bir milletin dilini tespit edebilecek yeterli malzemenin olmamas, o milletin hangi rka mensup olduunun belirlenmesinin zorlatrmakta ve byle bir durumda bu meselenin zmnde din, gelenek ve grenekler ve sanat eserleri gibi ikinci dereceden kaynaklarn kullanlmas mecburiyeti gndeme gelmektedir. phesiz ki, bunlarn meselenin zmnde dil kadar neticeye gtrc olmas mmkn deildir. skitler de dilleri hakknda fazla materyal bulunmayan kavimlerden biridir. Bundan dolay skitlerin rani bir kavim olduunu iddia edenlerden baka, Trk olduu grn savunan dil bilimciler

873

de bulunmaktadr. skitlerin diliyle ilgili bilgileri ivi yazl metinlerde ve Grek yazarlarnn eserlerinde belirttikleri kelimelerden renebiliyoruz. Blgenin corafi adlar Eski a yazarlar arasnda Trk dilinin yardmyla Karadenizden Hazar Denizine kadar byk bir sahada yaylmtr. Hatta eski yazarlarn gsterdikleri delillere gre onlara Trk dilinde baz adlar verilmitir. Bunlara, Temerinda, Karm Paluk, Graucasus rnek olarak verilebilir.124 Temerinda birleik kelimesinin ilk kelimesi olan Temer, Trke Tengiz ve Macarca Tenger olarak bilinmektedir.125skitler Graucasus Dana Graucasim demitir. Trk dilinde kar, kar ve okar, ykseki nitelemek iin kullanlmaktadr. Formalardaki augan, Uygurca okan, aatayca ogan yani Byk Tanrya iaret etmektedir. skitlerin Karm Paluk ad da Balk Glne iaret etmektedir.126 skitlerin sadece corafya adlaryla deil, ayn zamanda skite Tanr adlaryla Trke arasnda da balant kurulabilmektedir. Herodotos, skitlerin Hestiaya Tabiti, Zeusa Papaeos, Geaya Apia, Gksel Aphroditeye Artimpaa, Poseidona Thamimasadas dediklerini bildirmektedir.127 Thamimasadas, Denizin Babas ve Artimpaa, Erdem Paa, btn cesaretlerin ba anlamna gelmektedir. Tabiti ise, tapnmakla alakal olup, tapm, tapnmay gsteriyor. En byk Tanrnn ad olan Papaeos, Baba, Dede, Ata, Babir, Bayat Tanr manasna geliyor.128 Sakalarn diliyle ilgili olarak Sus ve civarndan bulunan ivi yazl metinler onlarn dilinin Trke olduunu gstermektedir. Olduka dank olan yazlardan Sakalarn Trkl anlalmaktadr. Bu ivi yazl metinlerde Trke kelimelere, anira, onarmak; arta, oturmak; daldu, doldurmak; gik, gk; irigi, artmak, artk; kutta, katmak; ari, oul; val, yol; vita vana, te yana; vurun, urun rnek olarak verilebilir.129 Mordtmann bu metinlerden hareketle Sakalarn Trk olduunu ve bu yaztlarn TrkTatar dil kkyle balantl olduunu kabul etmekte ve bu dile Saka adn vermektedir.130 Bu metinlerde, zellikle fiillerin hemen hemen tamam Trkedir. Bunu bir tesadf olarak dnmek mmkn deildir. Tuna Birbiriyle hi ilgisi olmayan Dnya dillerinde, tesadfi kelime uygunluklar bir mucize kabilendendir ve rnekleri bir elin be parman gemez131 derken, bunun sebebini de ad geen eserde aklamaktadr. Oysa, Susta bulunan ve Sus diliyle ilgili grnen kelimelerin byk ounluu Trkedir. Kazakistanda Alma-Atann yaknnda Esik kurganndan zeri yazl kk bir kap bulunmutur. Sakalara ait olan ve 26 harften oluan bu yaz Sleymanov tarafndan, Hann olu yirmi yanda yok oldu. (Halkn?) ad da yok oldu132 eklinde de gnmz Trkesine aktarlmtr. Antik yazarlarn verdii Tanr, corafya ve ahs adlar, Sus ve evresinde bulunan tula paralar ve nihayet Esik kurganndan bulunan kk kap zerindeki yaz skit/Sakalarn Trkln gstermek bakmndan byk nem tamaktadr. phesiz, inin kuzeybatsndan Tuna nehrine kadar ok geni bir sahaya yaylm topluluklar ierisinde baka dilleri konuan topluluklar bulunuyordu. Fakat mevcut belgelerin gsterdiine gre, skit/Sakalar Trk dilli ve Trke konuuyor olmalyd. Mordtmannn da belirttii gibi,133 ivi yazl belgelere gre Sakalarn dili, Trk-Tatar ve

874

Fin-Ugor dillerinin henz ayrlmad dnemdendi. skitlerin dini hakknda Grek kaynaklarnda verilen bilgiler olduka snrldr. skitlerin Tanrlar hakknda Herodotos bilgi vermektedir. Herodotos skitlerin en ok Hestia olmak zere Zeusa, Zeusun kars olan Topraka itibar ettiklerini, Apollon, Gksel Aphrodite, Herakles ve Aresin ise, ikinci srada yer aldn belirtmektedir. Yine Herodotos, skit dilinde Hestiaya Tabiti, Zeusa Papaios, Topraka Api, Apollona Oitosyros, Gksel Aphroditeye Artimpasa, Poseidona Thamimasadas denildiini bildirmektedir.134 Herodotosun verdii bilgilerde skitlerin Trklne dair ak iaretler vardr. Balca, Papaeus (Gk Tanrs), Apia (Yer Tanrs) ve Tabiti (Ev ve Aile Tanrs) olmak zere Tanr bulunmaktadr. Eski Trklere ait btn eski kaynaklar Gk Tanrs (Tengri) ile Yer Tanrs (Yersub)nn varlndan bahsediyor. rnein, Orhun Kitabelerinde, Yukarda Trk Tanrs ve mukaddes Yer-Subu yle demitir:135 Trk milleti yok olmasn, millet olsun.136 Bu iki Tanrdan baka, Trklerde bir de Umay adnda ev hayatna ve ocuklara bakan bir Tanra bulunmaktayd. skitlerin Tabiti adn verdikleri tanra fonksiyonu itibariyle eski Trklerdeki Umaya tekabl etmektedir.137 Yer Tanrs ismi olarak gsterilen Apia kelimesi de Trke bir kelimeyi dndryor. Hemen hemen btn Trk lehelerinde Ebi, Ebe kelimesinin douran kadn manasna geldii bilinmektedir. Bu kelime zamannda mahsul Tanrs, yani mahsul veren, mahsul douran Tanr ad olup, daha sonra Ebelere, douran, dourmaya yardm eden kadnlara gemi olmas kuvvetle muhtemeldir. Kazan lehesinde Ebi kabile, byk ana ve umumiyetle muhterem kadn manalarna gelmektedir.138 Eski Trklerde muhterem kadnlar Tanra adlaryla yadetme adetinin olduunu da Orhun kitabelerinden anlyoruz. Bilge Kaan anasn Umay gibi gryor.139 skitlerde ruha inan dncesi de kkl bir gelenee bal bulunmaktayd. Btn hayatlar boyunca, tabiatla mcadele ve kaynama ierisinde bulunan bu insanlar, zaman zaman bir takm korkun veya garip tabiat hadiseleriyle karlamlar ve aklayamadklar bu halleri ruhlara atfetmilerdir. Bunlar iyi ve kt ruhlardr. Bazs da ilerini bozar.140 skitlere gre mukaddes addettikleri ve tapndklar her cisim bir ruh tamaktadr. Bundan da anlalaca zere, bilhassa Greklerle temastan nce skitlerin dininde amanizme ait unsurlar bulunmaktadr. amanizm, umumiyetle Sibiryada yaayan kavimlerin dini inanlarn ifade eden bir tabir olup, Kuzey Asya halklar arasnda, Byc-Sihirbaz anlamna gelen aman kelimesinden tremitir.141 skit dininde amanizm ile beraber grnen unsurlar aynen, Trk-Mool kltr tarihinde de bulunmaktadr. W. Schmidt, amanizmi Gk Tanr ile Yer Tanr ve bunlara bal ruhlara dayanan bir din olarak kabul etmektedir.142 skitlerin inandklar ruhlar ve Tanrlar aleminin eski Trk dininde bulunan motiflerle olan benzerliini tesadfle aklamak mmkn deildir; aksine bu benzerlikler ve balarn skitlerin Trklne iaret olarak kabul akla yatkn gelmektedir. skitlerin gelenek ve greneklerine dair bilgileri Herodotos ve Hippokratesten renmekteyiz.

875

Herodotos ve Hippokrates skitlerin hayat tarz ve baz adetleri hakknda nemli bilgiler vermektedir. Herodotos skitlerin gelenek ve greneklerine bal ve yabanc geleneklere kesinlikle kapal bir toplum olduunu belirtmektedir.143 Hippokrates ise, skitlerin gebe bir kavim olduunu, onlarn soua kar korunakl keeyle kapl, drt ya da alt tekerli, kzler tarafndan ekilen arabalarda yaadklarn hayvanlarna otu bol otlaklar bulmak iin dolatklarn belirttikten sonra; onlarn pimi et yediklerini ve ksrak st itiklerini bildirmektedir.144 Hippokrates tarafndan verilen bilgiler Hunlar ve Gktrkler hakknda yazlanlarn ayndr. Bunlar Trk derme evlerinde, yani keeden yaplm kubbeli adrlarda yaamlar. Sz konusu derme evleri Trklerden alarak benimseyen baz ran kavimlerin bu evlerin baz aksamna dair kullandklar kelimelerin ounun Farsa deil de Trke olmas, ad geen evlerin asl sahibinin Trkler olduunu aka gstermektedir. te taraftan Araplarn da bu evlere Qubba Turkiya, yani Trk adr dedikleri bilinmektedir.145 Ayrca skitlere tbi olan Alan, As gebelerinin adr ve alauk yapmasn bilmedikleri, st aa kabuklar il rtlm arabalarda yaadklar ve skitlerin dier Trk kavimleri gibi kmz itikleri ve st kurutarak kurut yaptklar bilinen hakikatlerdendir.146 skitler ve Hunlar ata binmek ve kmz imek gibi adetleri bakmndan birbirine benzemektedir.147 Herodotosun anlattna gre skitler bata at olmak zere btn hayvanlar kesmektedir. Yine o, onlarn domuz kurban etmeleri bir tarafa, onu topraklarnda beslemelerinin bile sz konusu olmadn ifade etmektedir.148 Trkler hemen her devirde kesim hayvan olarak at dier hayvanlara tercih etmilerdir. Gnmzde at kurban etme adetinin gayrimslim Altay Trkleri arasnda devam ettii bilinmektedir. skitlerin genelde domuz beslemeleri ve onlar asla kurban olarak kesmemeleri olduka ilgi ekicidir. Buradan Trklerin bu hayvana kar duyduklar nefretin sadece slam kanaatle ilgili olmad sonucunu kartabiliriz.149 Bu cmleden olarak, skitlerin at kurban etmeleri ve domuz kesmemeleri itiyad, onlarn Trklkleri hususunda bir iaret olarak kabul edilebilir. skitler arasnda olduka fazla olan falclar kehanetlerinin icrasnda st ubuklar kullanmlardr.150 Bu kehanet gsterme tarz da gnmzde bile ok sayda gayrimslim Trkn dini merasimlerde abuk kullandklar dnlecek olursa.151 skitlerin Trklklerinin bir delili olarak dnlebilir. Herodotos, skitlerin nasl and itikleri hakknda da bilgi vermektedir. O, and ienlerin toprak bir kabn ierisine arap doldurup, kanlarn bunun ierisine kartrdktan sonra itiklerini ve orada bulunan ileri gelen kiilere de ikramda bulunulduunu belirtmektedir.152 skitlerdeki bu merasim de eski Trklerde grlen and ime merasiminin ayndr. Bu merasim Asya Hunlarnda da ayn ekilde yaplmaktadr. Hun hkmdarlarndan Huhanye M.. 1. yzyln ortalarnda in elileriyle anlama yapt zaman araba kan kartrarak imitir.153 Bunun Ural-Altay kavmi olarak Macarlar ve Kumanlar arasnda da yaygn olduu bilinmektedir.154 skitlerdeki dostlama merasimlerinde grlen kan kartrma usul Tarih boyunca btn Trk boylarnca devam ettirilmitir; hatta Osmanl edebiyatnda kan yalap dost olma motifine rastlanmaktadr.155

876

Herodotos hkmdarlar ld zaman, skitler tarafndan o blgede eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazldn ve lnn mumyalandn belirttikten sonra, hayatta olanlarn kulak memelerini kestiklerini, balarn epeevre kazdklarn, kollarn izdiklerini, alnlarn ve burunlarn yrttklarn bildirmektedir.156 Orhun kitabelerinden de byle bir merasimin yapldn renmekteyiz. Bilge Kaan Abidesinin gney cephesinde; Bilge Kaan babasnn it ylnn onuncu aynn yirmi altnc gnnde ldn, domuz ylnn yirmi yedinci gnnde yas treni yaptrdn, bu esnada inlilerin triyat, altn ve gm, dier topluluklara mensup kiilerin de iyi at ve kara samur krkleri getirdiklerini belirttikten sonra; tren srasnda btn halkn salarn tra ettiini ve kulaklarn yaraladn bildirmektedir.157 Buradan skitlerdeki l gmme adetinin aynen Gktrklerde de tatbik edildiini anlyoruz. skitlerde llerin mumyalandn arkeolojik malzemelerle de ispatlayabiliyoruz. Pazrktan bulunan cesetler mumyalanmtr. Bu mumyalanm cesetlerin zerinde dvmelere de rastlanmtr. Genelde cesetlerde, vcudun n ve arka ksmlarnda batan aaya kadar dvmeler bulunmaktadr.158 Klasik eserlerde mumya, mumya ve mumyag olarak geen mumya, tpta ve tahnitte cesetleri korumak iin kullanlan bir maddedir. Bu madde Ouz Trkleri tarafndan mukaddes addedilmitir. Eski Trkler, yok olmay, toprak olmay bir trl kabul edememiler, btn fertlerini deilse bile, ulularn ve hkmdarlarn mumyalamak suretiyle, maddi varlklarn ebediletirmek istemilerdir. Deitirdikleri muhtelif dinlerin ruh anlayna gre, bu sanatlarn bazan tadile lzum grmler, fakat bsbtn brakmamlardr. slamiyetten sonra da, bu dinde byle bir dnce olmad halde, mumya yapmakta devam etmilerdir. Buna en gzel misal, Anadolu Seluklularnn yaptklar mumyalardr. II. Kl Arslan, I. Keyhsrev, II. Sleyman ah, III. Kl Arslan ve daha biroklar mumyalanmtr.159 Bu durum, skitlerde balayp, onlardan Gktrklere geen ve onlardan da Anadolu Seluklularna kadar ulaan kkl bir ananeyi gstermektedir. Herodotos, skitlerin l gmme ileri tamamlandktan sonra, mezarn zerine toprak attklarn ve en yksek tmsei yapmak iin birbirleriyle yartklarn bildirmektedir.160 Bu adet eski Trklerde bulunmaktadr ve Orta Asyann kuzey blgeleri bu ekilde yaplm kurganlarla doludur. Orhun kitabelerinde mezarlar zerine dmanlarn heykelleri konulduu belirtilmektedir.161 12. ve 13. yzyllarda Karadenizin kuzeyindeki sahada yaayan Kpak Trklerinde mezar stne tepecik yapma adeti olduu malmdur. 13. yzylda Altn-ordu hanlarndan Batuhan Devrinde Trk lkelerine seyahat eden Gillaume de Rubrouck Kpaklarn llerinin mezar stne byk tepeler yaptklarn ve tepe zerine lnn heykelini dikerek, eline bir kap verdiklerini belirtmektedir.162 skitlerin kendi gelenek ve greneklerine ok bal olduklar bilinmektedir.163 Ayn ekilde Gktrklerin de gelenek ve greneklerine ok bal olduklar Orhun kitabelerinden anlalmaktadr. Bilge Kaan milletine in kltrnn cazibesine kaplmamalarn tavsiye ediyor. in lkesine yerleenlere, ince unvanlar kabul edenlere, yaptklarnn yanl olduunu anlatyor.164

877

skit sanatnn izlerini ok geni bir corafyada bulmak mmkndr. Gebe skitler, yaam olduklar hayat artlar icab, daim mesken yerine, adr ikametgh olarak kullanm ve kendilerini, her trl tab unsurlardan koruyan bu nesneyi mukaddes addetmilerdir. Kurgan ad verilen tepecikler de esasnda, skit adrnn, br dnya iin hazrlanm bir benzerinden baka bir ey deildir. Bu mukaddes istirahatgh form olarak asrlarca devam etmi ve bilhassa Hun-Trk kltrnde nemini muhafaza etmitir.165 Enteresan bir nokta da, Seluklu kmbetlerinin mimari olarak ayn gelenei devam ettirmesidir. Bunlar ekseriyetle iki katldr. Alt taraf defin blmesi olan kmbetlerin st blm tamamen adra benzetilmitir. Bu da bize, Seluklu Trklerinin Mslman olduklar halde hala eski bozkr hayatnn geleneklerine bal olduklarn gstermektedir. inin kuzeybatsndan Tuna nehrine kadar ok geni bir sahada meydana kartlan kurgan buluntular da skit ve Hunlardaki sanat anlaynn benzerliini gstermeleri bakmndan byk nem tamaktadr. Bu sanata Hayvan slbu ad verilmektedir. skit ve Hun Bozkr sanatkrlar, ounlukla ormanlardaki sarmaklar gibi, lmne birbirleriyle mcadeleye girmi hayvanlar tasvir etmektedir. Uzuvlarn bklmesi, yrtc hayvanlarn, akbabalarn veya aylarn penelerinde kvranan geyikler ve atlar dramatik sanatn holand konular oluturmaktadr.166 En ok kaplar, vazolar, levhalar ve ss eyalar zerindeki sava sahneleri ve hayvan mcadelelerinde ileri teknik dikkati ekmektedir. Bu sanatn en belirgin zelliini mcadele halinde olan hareketli figrler oluturmaktadr. Orta Asya Trk sanatnn zn oluturan Hayvan slubu da skitlerde ok kullanlm ve onlar tarafndan gelitirilmitir.167 Gerek seilen konular ve gerekse bunlarn ilenileri bakmndan, skit ve Hun sanat birbirine ok yaknlk gstermektedir. Hatta bir merkezde imal edilip, deiik yerlerde ele geen sanat rnleri gibidirler. Bu derece yaknlk skit ve Hunlarn ayn hayat tarzlar ve ayn anlayta sanatlarna da aksetmi olduunu gstermektedir. Bu durumu, Hun sanatnn skit sanatnn bir devam olduunu dnmememizi mmkn klar. skitler uzun sre tarih sahnesinde kalan ender toplumlardandr. Hem uzun sre hkimiyetlerini srdren, hem de geni bir corafyada varlklarn hissettiren skitlerin bakiyelerinin olmas ve yeni devletlerin teekklnde yer almalar gayet tabidir. skitlerden Tiyen-an, Maverannehir ve Dou Trkistanda yaayanlar Saka, Yedisuda yaayanlar u ismini alm grlmektedir. Sakalarn Vusunlarla Gktrklerin atalar olabilecei dnlmektedir.168 Bu dnceyi ilgili blmlerde bahsedildii zere gelenek ve grenekleri, dini inanlar ve sanat anlaylarndaki yaknlk ak bir ekilde gstermektedir. Saka tigrakkaudaya ait olan ve Esik kurganndan karlm olan yaznn Gktrk yazsnn proto tipi olduu kabul grmektedir.169 Trke yazld anlalan ve transkripsiyonu yaplan bu yaz Sakalardan Gktrklere gemitir. Bu durum ak olarak ok ynl bir balantnn olduunu ve Gktrkenin oluumunda Saka tigrakhaudann fonksiyonunu ortaya koymaktadr. Gnmz Trk topluluklarndan Kent Trklerinin, Kagarllarn, Taranlarn, kuzeyde bulunan

878

Yakut Trklerinin atalarnn Sakalar olabilecei kabul edilmektedir.170 zellikle Kuzey Sibiryada yaayan ve kendilerini Saka olarak adlandran Yakut Trklerinin atalarnn da milattan birka asr nce dardan gelen bir saldr sonucunda gneyden kaarak, Yenisey rma ve Baykal gl yaknlarna snmayan mecbur olduu hakknda riayetler vardr.171 Manucada Sakalara Yakuv denilmekte ve onlarn Sakalarn bir uzants olduu da belirtilmektedir.172 Filolojik olarak da Yakutla Sak(a), Sa adlarnn birinci hecelerinin ayn manaya gelen szler olduu belirtilmektedir. Buna gre ya ve sak/sa her ikisi de yay demektir. Yakutlar kendilerine Saklar gibi, yay/ya/ say ad olarak almtr.173 Bu ad konulurken, sa/ya/yayn, kuvvet, g ve mstakillik manalar dikkate alnmtr.174 Gerek Manucada Sakalarn Ykuv olarak gemesi ve gerekse Trk dilinde s ve y deiiklii Yakutlarn Sakalarn bir uzants olduunu gstermektedir. Yay ve okun Trk topluluklarnda nemi sa-k/ya/a/ yay. Kasok (Kas+ok), Yakut (Ya+kut) adlarndan anlalmakta175 ve Yakutlarla Sakalarn arasnda bir balant kurmamz mmkn klmaktadr. Yakutlardan bir ksm, zellikle Lena vadilerinde yaayanlar, kendilerini Uranhay Sakalar, yani Orman Sakalar olarak adlandrmaktadr.176 Kendilerini Saka olarak adlandrmalar da Yakutlarn Sakalarn bir uzants olduunu gstermek bakmnda bir delil saylmaldr. Tarih sahnesinde varlklarn on asr akn bir sre devam ettiren Sakalarn, Yakutlarn, Kazaklarn ve hatta Kafkaslarda yaayan baz Trk boylarnn oluumunda nemli rol oynadklar sylenebilir.177 C. skitlerin Siyasi Tarihi 1. Kavimler G ve skitlerin Tarih Sahnesine klar Tarih ncesi devirlerden balayan gler aralklarla devam etmitir. Bu glerin hemen hepsinin siyasi ve askeri sebepleri vardr. Tarih ncesi devirlerde yaplan glerin sebeplerini, o devreyi aydnlatabilecek yazl kaynaklar bulunmadndan tam olarak aklayabilme imkn her zaman bulunmamaktadr. Genelde yukarda da belirttiimiz zere siyasi ve askeri sebeplerinin olduu bir gerektir. Burada ele alacamz g, M.. 8. yzylda skitlerin tarih sahnesine klaryla ilgili olandr. Yaklak olarak M.. 800 yllarnda bugnk Moolistan ve Trkistanda meydana gelen ve uzun sren bir kuraklk, Orta Asyann ve Gney Rusyann bozkr blgelerinde, kayda deer bir nfus basksna sebep olmutur. Otlaklarn kuraklktan etkilenmesi, dou bozkrlarnda yaayan Hiung-Nu (Hun) kabilelerinin inin kuzeybat snrna kaymalarna yol amtr.178 in kaynaklarndan rendiimize gre; M.. 8. yzyln balarnda Hiung-Nular inlilerle ve Choularla savamlardr. Bunun sebebi olarak da Choularn her yerde garnizonlar kurmalar ve Hiung-nularn otlaklarnn klmesi gsterilmektedir.179 mparator Suan onlara kar askeri bir harekete bulunmutur.180 Bunun sonucunda Hiung-Nular in snrlarnn batsna kadar ekilmiler

879

ve orada bulunan komularn yerlerinden oynatmlardr. Bylelikle dier kabilelerin de batlarnda bulunan kabilelere hcum etmeleri, ok gemeden bozkrda mthi bir g hareketinin balamasna zemin hazrlamtr. Her kabile, yeni otlaklar elde edebilme gayesiyle batdaki komularna saldrmak zorunda kalmtr.181 skitler yukarda da belirttiimiz zere, doudan batya doru kavimlerin birbirini sktrmalar sonucunda ortaya kmtr. Bunlarn M.. 8. yzylda Kimmerlerin lkesine geldikleri kabul edilmektedir.182 Horodotos Gebe skitlerin Asyada yaadklarn ve Massagetlerle yaptklar savatan yenik karak, Kimmerlerin yanna gtklerini bildirmektedir.183 Fakat skitlerle Greklerin tanmalar Grek ticaret kolonileri zamanna rastlamaktadr. Bilindii zere, Grekler Karadeniz kylarna koloniler kurarak, bir takm ticar faaliyetler de bulunmulardr.184 Bu kolonizasyon hareketleri skitler hakknda fazla bilgi sahibi olmamza yetmemektedir. Malzemelerin arkeolojik buluntulardan olumas ve yazl kaynaklarn olmamas salkl sonular karma imknn ortadan kaldrmaktadr. skitlerin adna ilk kez Asur kaynaklarnda rastlamaktadr. Asur imparatorlarndan Asarhaddon (M.. 680-668) Devrine ait Prizma (B)de adlar gemektedir. Bu vesikaaya gre Asarhaddon, imparatorluun kuzey ve kuzeydou snrlarn tehdit eden Kimmer ve Mannalarn saldrlarn bertaraf etmek maksadyla skit hkmdar Bartatua ile anlamay tercih etmi ve ona kzn vererek, skitlerin ad geen kavimlere kar savamasn salamtr.185 Asur kaynaklarnda skitler hakknda Grek kaynaklarndaki kadar fazla bilgi olmamasna ramen, Greklerin tarihi deer tayan ilk kaynann Herodotosun eseri olduu dnldnde, skitler hakknda bilgi veren ilk Asur kaynann, bundan yaklak olarak ikiyz yl nce ortaya kt anlalr. Buradan karabileceimiz baka bir sonu da M.. 8. yzyln ierisinde Orta Asyadan kan skitlerin M.. 7. yzyln ilk eyrei ierisinde hissedilir bir g olacak ekilde Asur snrna kadar ulam olduudur. Bu ifadeden skitlerin Hazar denizinin bats, Tuna nehrinin dousu ve Karadenizin kuzeyindeki Kimmer yurdunun dnda, n Asyaya kadar ok ksa zamanda yaylm olduklar gerei de ortaya kmaktadr. skitlerin tarihini ok daha ncelere gtrmek isteyenler bulunmakla birlikte, salkl sonularn alnabilmesi yazl kaynak olmamasndan dolay mmkn olmamaktadr. Bizce, skitler yukarda ad geen Kimmer yurduna Asarhaddonun adlarn zikrettii dnemden biraz nce, M.. 8. yzyln ortalar ya da bu tarihten biraz daha sonra gelmi olmaldr. 2. skitlerin Komu Kavimlerle likileri skitlerin tarih sahnesine ktktan sonra eitli kavimlerle ilikisi olmutur. Bu iliki genelde mcadeleleri aksettirmektedir. Hazar denizi ve Tuna nehri arasndaki corafyaya geldiklerinde Kimmerlerle karlamlar, onlarla mcadele edip yurtlarndan kovarak, onlar takip etmilerdir. Bu esnada Urartuluar, Persler ve Asurlularla karlam ve onlarla mcadele etmilerdir. skitlerin mcadele ettii dier bir kavimde bozkr kavimlerinden biri olan Sarmatlardr.

880

a- skit-Kimmer likileri: Kaynaklardan rendiimize gre, skitler doudan batya doru yneldiklerinde, Karadenizin kuzeyinde bulunan ve Hazar denizinden Tuna nehrine kadar uzanan geni corafyada Kimmerlerle karlamlardr. Herodotosun bildirdiine gre, skitler yukarda bahsettiimiz corafyaya gelince, Kimmerler byk bir istila karsnda olduklar dncesiyle bir araya gelip durumu grmler. Hkmdarlar ve halkn bir ksm yurtlarn olmas muhtemel bir istilaya kar savunmay dnrken, dier bir ksm ise, skitlerle savamaktansa, yurtlarn terketmeyi daha uygun grmtr. Sonunda bu dnce ayrlndan dolay ikiye ayrlan halk, birbiriyle savam ve geriye kalanlar da yurtlarn terketmitir.186 Buradan anlaldna gre skitler, Kimmer lkesine doudan girdiklerinde lkenin dou blmnde bulunan Kimmerlerle ilk temas kurmular ve dier blgelerde yaayan Kimmerler, skitlerin batya doru geldiklerini ve durumun kendileri iin kt sonu getireceini anlamlardr. Kimmerler M.. 8. yzyln son on yl ierisinde batya ynelmilerdir. phesiz bu gn merkezini Karadenizin kuzeyinde bulunan bozkrlar oluturmutur. Kimmerler oradan hareketle Kafkas yolunu seerek,187 Kafkas geitlerini amlar188 ve Urartu topraklarna yaylarak Anadoluyu istila etmeye balamlardr.189 Kimmerleri yurtlarndan skitlerin eden skitler, Dou Yakn Douya kadar gelen onlar takip ederek

kovalamlardr.190

nnde

Anadoluya

Kimmerler,

Urartulara

saldrmlardr.191 M.. 8. yzyln sonlar ve M.. 7. yzyln balarnda Asur snr blgesinde nemli deiiklikler olmutur.192 Anadolunun dousundaki Urartu, M.. 8. yzyln ortalarnda bir taraftan Kuzey Suriye ve Frata kadar, dier taraftan Kafkaslara kadar uzanan byk bir devlet olmutu. Bunlar gerek Sargon ve haleflerinin, gerekse Kafkas geitlerinde gittike byyen Kimmer tehlikesi yznden Asur nfuz blgesinden ekilmilerdir. Urartu-Kimmer mcadelesi sonucunda istilaclarn yolu Anadolunun ilerine doru evrilmi ve Urartu Devleti de kmekten kurtulmutur.193 skitler, Kimmerlerin ardndan Kafkaslar doudan dolaarak, Hazar denizi kysn takiben Derbent-Demirkap geitleri zerinden Azerbaycana ve rana.194 Daha genel bir deyimle n Asya dnyasna dalgalar halinde akmaya balarlar. Lehmann-Hauptun Wincklere dayanarak verdii bilgilere gre, Kimmerlerin Urartunun kuzeydou eyaletlerine, Urmiye glnn bat kylarna kadar yayld, Urmiye glnn gneydousunda oturan kuzalar tarafndan Mannalarn lkesine saldrld ve gn batya doru yneldii kabul ediliyor.195 Buradan da anlalaca zere, Kimmerleri batya gitmeye zorlayan sebeplerin banda doudan gelen bask yer almaktadr. Ayrca, Kimmerleri batya, yani Anadolunun ilerine iten sebepler arasnda Kimmerler ve Anadoludaki kavimler arasnda daha nce gereklemi ilikiler ve bylece Kimmerlerin Anadolunun en azndan bir blmn tanm olmalar dnlebilir. Asur vesikalarnda ilk olarak Kimmerlerin ortaya k kral Sargon (M.. 722-705) zamanna rastlamaktadr.196 Bu tarih skitlerin ilk grubunun Kimmer yurduna yerlemelerine tekabl eden tarihe yaknlk gstermektedir ve in imparatoru Suann, Hiungnulara kar giritii cezalandrma tedbirleriyle harekete geen Asya kkenli kavimlerin batya doru yapm olduklar glerle dorudan

881

ilikilidir. b- skit-Urartu likileri: Urartulular yerlemi olduklar corafya itibaryla, Kafkaslardan n Asyaya alan kaplar zerinde bulunmaktaydlar. Urartularn gneylerinde bulunan Asurla olduu kadar olmasa da, Kafkaslardan inen gebe kavimlerle ilikileri olmutur. Bunlardan ilkini Kimmerler, ikincisini ise, onlar takip eden skitler oluturmutur. Kimmerleri takip ederek Dou Anadoluya, Urartu lkesine ulaan skitlerle Urartu kral II. Rusa (M.. 685-645) akllca bir politika izleyerek, bir anlama yapmtr.197 Ancak, skitlerle Urartularn dostluklar uzun srmemi ve 7. yzyln sonlar ve 6. yzyln balarnda skitler Urartu yerleim merkezlerine basknlar dzenleyerek bu merkezleri yakp ykmlardr.198 II. Rusa tarafndan ina ettirilen Teiabaini kenti ve kalesi M.. 7. yzyln sonlarna doru skitler tarafndan zaptedilerek, tahrip edilmitir. Burada yaplan kazlarda skitlerin kullanm olduu ok ular, orada yerleik olan ve oray savunanlarn cesetleri bulunmutur.199 Yine II. Rusa tarafndan ina ettirilen Rusahinili kentinin de M.. 7. yzyln sonlan ile 6. yzyln balarnda skitler tarafndan yaklp ykld sanlmaktadr. Kaleye yaplan baskn sonunda at ve ahap malzemenin yanarak kmesi, kerpi duvarlarn pierek tulalamasna neden olmutur. Kazlar srasnda ortaya karlan 30 cmlik kl ve yangn art tabakas yangnn iddetini gstermektedir. Yangn ve ykmdan sonra, Toprakkalede herhangi bir yeni yerleme olmamtr.200 avutepe kalesi de skitler tarafndan yama ve tahrip edilmitir.201 Urartulular tarih sahnesine ktktan sonra, Asurlular ile ilikide bulunmu ve onlarla savamlardr. M.. 8. yzyln sonlarna doru Kafkaslardan inen Kimmerlerle de mcadele eden Urartulular, onlar takip ederek gelen skitlerle zaman zaman anlamalarna ramen, onlarn M.. 7. yzyln sonlarnda ve 6. yzyln balarnda gerekleen istilalarna kar koyamayarak, yaklak olarak M.. 585 yllarnda202 tarih sahnesinden ekilmilerdir. Bylelikle skit-Urartu ilikileri, skitlerin Urartu Devletini ortadan kaldrmalaryla son bulmutur. c- skit-Asur likileri: Kimmerlerin yurtlarn ellerinden alarak, onlar takip eden skitler Kafkaslar aarak, Urartu Devleti zerinden Asur Devletinin kuzey snrlarna kadar ulamtr. Kimmerlerin hemen arkasndan gelen skitler Kimmerlerle birlikte Asur kaynaklarna gemitir. Asarhaddon zamannda Asur Devletinin kuzey ve kuzeydou snrlar Kimmerler ve skitlerin istilasna uramtr. Asarhaddon skit hkmdar Bartatua ile anlaarak, kzn ona vermitir.203 Bu Asur ve skit dostluu sonucunda Asur kral Asarhaddon Hubanaya (Konya Erelisi) kadar giderek, Kimmer babuu Teupay ye mttefiki olan Hilakku Devletini malup etmitir.204 Bu arada skitler de bo durmayarak, Kimmerleri batya doru sktrmaya balamtr. Bunun sonucunda Kimmerler Anadolunun ilerine kadar yaylmtr.205 skitlerle anlama yaparak batya doru Kimmerlerin zerine yryen ve onlara kar zafer kazanan Asarhaddon, bu zaferinden Til Barsib stelinde de bahsetmektedir. Bu vesikaya gre, Hilakkular skit ordularn yenen Mannalarla birleerek, Asur Devletine kar isyan etmiler ve fakat Asur kral bu isyan bastrmtr.206

882

Asarhaddon devri vesikalarnda skitler hakknda verilen bilgileri klasik Yunan yazarlarnn rivayetleri de desteklemektedir. Gerekten de Herodotosta Prototeus olu Madyas idaresinde byk bir skit ordusunun Avrupadan kovduu Kimmerleri takip etmek zere, Asyaya girdiklerine ve Med topraklarna vardklarna dair bir kayt vardr.207 Herodotosta Prototeus eklinde ad geen skit hkmdarnn Asur vesikalarnda ad geen ve Asur kral Asarhaddon ile anlaan Bartatua olduu genelde kabul edilmektedir.208 Urartu Devletinin Azerbaycan tarafndaki eyaleti paralannca, skitler hkmdarlar Bartatua ve olu Madyes idaresinde, bizzat Urartularn lkesini igal etmek ve oradaki Sakz kendilerine bakent yapmak ve de buradan Kzlrmaka kadar uzanan bat istikametindeki blgeyi kontrol altnda tutmak maksadyla Kuzey Persiada kalmlard. Onlar bu dnemde ok gl grnyorlard. Gerekten de M.. 626da Asurlular onlarn yardm ile Medlerin yapt Ninive kuatmasn krmlard. Baarlarndan dolay zafer sarholuuna kaplan skitler, M.. 611 ylnda Filistine ulancaya kadar Suriyeyi bask altna almlard. Msra kar herhangi ileri bir hareket ise, kral Psametikos tarafndan hara demek suretiyle nlenmiti.209 Bu zaman zarfnda Medler Babillilerle ittifak yapmlar. Onlarn birleik ordular, Asurlulara kar yrmler ve bu defa mttefik kuvvetler bir zamanlarn bu gl imparatorluunu tahrip etmilerdir.210 Ninivenin dmesinden sonra Medler, vakit geirmeden skitleri memleketlerinden karabilmek ve hi durmakszn bu normadlar, Persiay istilaya baladklar noktadan Asya ilerine geri itinceye kadar, gerekeni yapmak iin, yeniden kuvvetlerini toplamlard.211 Medlerin basks karsnda, Bat Asyann byk bir blmne yirmi sekiz yl hkmeden skitler,212 tekrar Urartularn yaam olduu corafyaya ekilmilerdir. Belki de bu tarihte onlarn bir ksm asr sonra Partlar meydana getirecek olan akrabalar Dahailerle kararak, Hazar denizi ve Aral gl arasnda yer alan step blgesini igal etmek iin yeniden douya doru dnmlerdi. Dierleri Skytho-Dravidler ierisindeki skit karmn gz nnde bulunduracak olursak, Hindistana kadar itilmi olabilirler. Bu arada baka bir grup da Urartu blgesinde kalmtr. Bylece byk ounluu bat steplerinde kalan skitler, orada refah ierisinde yaayan akrabalarn grmler ve Gney Rusyann verimli topraklarna yerlemilerdir.213 M.. 8. yzyln sonlarna doru Asur yazl kaynaklarnda adlar geen ve daha sonraki Asur kaynaklarnda da adlarndan bahsedilen ve Asur kral Asarhaddonun anlamak zorunda kald skitlerin Asur Devleti ile ilikileri yaklak olarak bu corafyaya ulamalarndan bir asr sonra, Asur Devletinin ortadan kaldrlmas neticesinde son bulmutur. d- skit-Pers likileri: skit-Pers ilikilerinin Eskia tarihi ierisinde nemli, bir yeri olup, bu iliki uzun bir sre devam etmitir. Medlerin yerine geen Akamenitler slalesi dneminde skitler byk bir g kaybetmelerine ramen, siyasi bir kuvvet olarak varlklarn devam ettirmiler. ran destanlarna baklrsa bunlar Afrasyapdan sonra tekrar byk-bir devlet haline gelerek, bir aralk tekrar ran kendi nfuzlar altna almlardr. Byk Kirus (M.. 555-528) zamannda Sakalarn Babil ve Asurlulara kar dmanca hareketleri ve Hazar denizinin gneybat sahilinde yaayan Herkanllarla bir olarak

883

Asurlulara kar asker gnderdikleri ve sonuta Kirus ile birletikleri zikredilmektedir. Fakat Sakalarn Trkistandaki esas zmreleri Kirusa tabi deildi. Babil, Lidya gibi n Asya devletleri ile uzun savalar yapan Kirus kendi yannda Saka devleti gibi kuvvetli bir devletin bulunmasn tehlikeli bulduundan bunlar kendi idaresine tabi klmak iin uramtr.214 Kirus bu arada Anadoluya da bir sefer dzenlemitir. M.. 547 ylna doru Lidya kral Kroisos harekete geerek, rann nfuz blgesinde olan Kapadokyaya girmitir. Bunun zerine Kirus Lidyallarn yalnz Kapadokyadan karmakla ve eski snr olan Kzlrmakn batsna srmekle kalmayarak, Lidyallar izleyerek bakent Sardes kaplarna dayanm ve onlar o yrede byk bir yenilgiye uratmtr. Sardes ksa bir kuatmadan sonra zaptedilmitir. Bu suretle Lidya krall ykldktan sonra Persler Harpagos ve Mazares adnda komutanlarnn idaresinde Bat Anadoluya girerek, orada bulunan ehirleri teker teker ele geirmilerdir.215 M.. 539 ylnda Kirus Babili zaptetmek ve byk bir trenle ehre girmek suretiyle Babil Devletini krallna katmtr. Kirus mrnn son yllarn rann kuzeydousunda oturan step kavimleri ve en ok Sakalarla savamakla geirmi ve aa Oxus blgesinde M.. 529 ylnda lmtr.216 M.. 8. yzyln sonlarnda Kimmerlerin Anadoluya aknlar, onlar takip eden skitlerin de Anadolunun dousundaki bir takm faaliyetleri, Asurlularn Anadolu ilerine doru yaptklar seferler Anadolunun siyas gcn iyice zayflatarak, Anadoluda Pers hakimiyetinin tesisinde nemli bir rol oynamtr. Pers krallar Anadolunun batsna kadar ksa zamanda ulama imknn bulmulardr. Pers hkimiyeti Kirusun olu Kambizin yerine geen I. Darius zamannda da devam etmitir. Darius da hem douya hem de batya seferler dzenlemitir. lk seferini M.. 518-517 yllarnda Orta Asya Sakalarna yapm ve savaarak, sonunda savan galibi olmutur.217 Darius, Behistun kitabesinde sivri balkl Sakalarn lkesine sefer yaptn, onlarn bir ksmn yendiini, bir ksmn ldrdn, liderlerinden birisi olan Sakunkhay esir ettiini bildirmektedir.218 Bize kadar ulaan tarihi kaynaklarda, Dariusun Trkistan Sakalarna kar yapt sefere ait fazla bilgi yoktur. Yalnz Togann Polyene dayanarak verdii bilgiye gre, Darius Sakalar ile yapt savata kendi askerlerine Saka askeri kyafeti giydirerek, hile ile hareket etmitir. Bundan dolay Saka reisleri malup olarak llere ekilmi. Srak isminde bir oban Dariusun ordusuna kasten yanl yol gstererek, onlar z ortasna sokup memleketlerini kurtarabilmitir.219 Buradan da anlalaca zere, Dariusun Saka reislerinden Sakunkhay esir etmesine ramen, dier Saka reisleri memleketlerini btnyle esarete dmekten kurtarabilmilerdir. Pers kral Darius, Denizin tesindeki Sakalara kar da bir sefer yapmay planlamtr. M.. 513 yllarna doru Bat Anadoluda Ege denizi kysnda baz kaynamalar olduunu haber alan Darius dikkatini Anadoluya evirmitir. Ayn yl Trakya zerinden Karadeniz skitlerine kar harekete gemitir.220 Anadolu zerinden harekete balayan Darius, Samoslu Mandrosle tarafndan ina edilen bir kpr zerinden stanbul Boazn geerek, Trakya ilerine doru ynelmitir.221 Batya

884

doru ilerlemeye balayan Darius, skitlerin, kendisinin mezar yaztnda bildirdii zere Denizin, tesindeki Sakalarn zerine yrmtr.222 Darius skitya ilerine doru yava yava ilerlemeye balamtr. Bu arada skitler de bo durmayarak, komularyla birlikte Perslere kar koymay amalamlardr. Komu kabilelere bavurarak, onlar aralarnda ittifak yapmak iin ikna etmeye almlar. Baarlarnn kalabalk olmalarna bal olduunu, aksi takdirde Dariusun hepsini teker teker ezebileceini, halbuki birlik olurlarsa, Pers kralnn onlar malup etmesinin g olacan anlatmaya almlardr. Gelon, Budin ve Sarmat hkmdarlar, skitlere yardm etmeyi uygun grmler. Buna karlk kuzeyde oturan kabileler skitlerin bu teklifini kabul etmemilerdir.223 Darius yoluna devam ederek, Don nehrini gemi ve Volgaya doru ilerlemitir. skitler ise, onun nnde geri ekilmitir. Pers kralnn, Tuna nehri zerindeki kpry savunmalar iin onyallara verdii altm gnlk sre hzla dolarken, onun askerleri bu yararsz kovalamacadan yava yava bkmaya balamtr. Ancak skitler douya doru geri ekilmeye devam etmitir.224 Bu durum karsnda can sklarak bir sonu almayan Darius, skit hkmdar danthyrsosa bir haber gndermitir. skit hkmdarna, kendini gl hissediyorsa, kamayarak savaa girmesini, eer kendisinde o gc grmyorsa, huzuruna karak hara olarak toprak ve su getirmesini istemitir.225 Bunun zerine skit hkmdar da Dariusa bir cevap verme ihtiyacn duyarak, ondan korkmadn, kendilerinin kentleri ve dikili aalar olmadndan dolay savaa girmek istemediini; fakat atalarnn mezarlarn bulurlarsa, o zaman savaacaklarn bildirmitir.226 skitlerle savama imkn bulamayan Darius geri ekilmeye karar vermi ve askerlerini kprye kadar getirerek, Tuna nehrini geirmeye muvaffak olmutur. Bylece Darius felaketten kurtulmutur.227 Belki de skitlerin Kafkasya yoluyla ran zerine akn yapmalarna kar bir tedbir olarak genellikle skitleri doudan olduu gibi batdan da kuatmak fikrinde olan Darius228 skitlerin oyalama taktii karsnda gn getike daha da g durumda kalarak, geri ekilmesinin kendisi ve ordusu iin daha aklc olduunu dnmtr. Bylece Darius skitlere kar yapm olduu seferde herhangi bir baar salayamamtr. e- Sarmat-skit likileri: skitlerin iliki ierisinde bulunduu kavimlerden birisi de kendileri gibi bir Bozkr kavmi olan Sarmatlardr. Sarmatlar skitlerin dousunda bulunan sahada yaamlardr. Herodotosun bildirdiine gre, skit ve Sarmatlarn hayat tarznda yakn benzerlik bulunmaktayd.229 Sarmat kzlar ata biniyor, ok atyor, at zerinde karg savuruyor, dmanla savaarak, dman ldrmedike evlenemiyorlard.230 Herodotos Amazonlarn Sarmat kadn savalar olduunu bildirmektedir.231 Bunu Tiflisten sekiz mil uzaktaki Zemo Avchalada, 1928 ylnda, bir grup tarm iisi tarafndan bulunan bir kadn muharibe ait mezarn kefi ispatlamaktadr. Kadn melmi bir vaziyette gmlm olup, silahlar hemen yanna konulmutu. Bu mezarn bir Sarmat Amazonuna ait olmas kuvvetle muhtemeldir.232 skityann bat snrlar Keltlerin saldrlarna maruz kalrken, dou taraf da Volga nehrinin

885

tesinden gelen Sarmatlar tarafndan tehdit edilmeye balamtr. M.. 3. yzyln balarnda Sarmatlar, Don nehrinin dou kylarna yaklamlar ve ayn yzyln sonlarna doru da Don nehrinin bat kysna gemeye muvaffak olmulardr. Srekli sktrlan skitler M.. 2. yzyln balarna kadar eski imparatorluklarnn yalnzca bir blmn, zellikle orta ksmn ellerinde tutabilmilerdir.233 M.. 2. yzyln banda Keltlerin ve Sarmatlarn saldrlar sonucunda iyice gsz duruma den skitler, ayn asrn sonuna doru yeniden glenmi ve onlarn hkmdar Scylurus M.. 110 ylnda Neopolisi kendilerine bakent yapmtr. Fakat Sarmatlar, Avrasya steplerini gemek iin skitleri mtemadiyen batya doru itmilerdir. Sarmat muharipleri yeni tehizatlaryla hareketlerinde tam bir baar elde etmiler. Sarmatlarn metal zengiyi de icat etmeleri, onlarn ordularnda ar svari birliklerinin kurulmasn kolaylatrmtr. skitler bu modern kuvvete malup olmulardr. M.S. 2. yzyla kadar varlklarn koruyabilen skitler, bu asrda Gney Avrupaya doru ilerleyen Gotlar tarafndan tamamen ortadan kaldrlmtr.234 Sonu Yaklak olarak M.. 8. yzylda tarih sahnesine kan ve bu tarihten M.S. 2. yzyla kadar hkimiyetlerini devam ettiren skitler, douda in Seddinden batda Tuna nehrine kadar uzanan geni bir sahada varlklarn, yaklak olarak 1000 yl gibi olduka uzun bir zaman korumulardr. Onlar bu corafyada Atl Kavimler Medeniyetini oluturan kavimlerin ana grubunu meydana getirmitir. Olduka geni corafyaya yaylm olan skitler deiik kavimler tarafndan tannarak onlarn kaynaklarna gemilerdir. Bundan dolay skitlerin ad Grek kaynaklarnda Skythai, Pers kaynaklarnda Saka ve in kaynaklarnda Sai (Sak) olarak gemitir. Pers kaynaklarnda Saka grubundan bahsedilmekte olup, bunlar Saka tiay para daray, Saka havmavarga ve Saka tigrakhaudadr. Saka tiay para daray, yani Hazar denizinden Tuna nehrine kadar uzanan corafyada yaayan Sakalar, Grek kaynaklarnda Skythai olarak ad geen skitlerle ayndr. Pers kaynaklarnda ad geen Saka haumavarga iin ise, inliler Sai adn kullanmtr. in kaynaklarnda Sai, Pers kaynaklarnda Saka haumavarga olarak ad geen dou Sakalar iin Grekler Sakai Amyrgioi tabirini kullanmtr. Grekler dou Sakalar olan Sakai Amyrigioinin haricinde btn Sakalar Skythai, yani skit adyla anmlardr. Bunun sebebi ise, Orta Asya skitleri ya da dou skitleri olarak kabul ettiimiz Saka haumvargay corafi uzaklktan dolay tanmalar mmkn olmadndan, ancak Perslerden bu ad alarak kullanmlardr. Persler ise, btn Saka gruplarn yakndan tanma imkn bulmutur. skitler ok geni bir corafyada ayr gruplar halinde yaamtr. Pers kaynaklarnda geen adyla Saka tigrakhauda ortada, Saka tiay para daray, yani Qui trans mare habitant olarak kabul ettiimiz, denizin tesindeki Sakalar onlarn bat tarafnda yaamtr. Saka haumavarga olarak belirtilen Sakalar da Saka tigrakhaudann dousundaki blgede yaamtr. Pers kaynaklarnda ad geen bu Saka grubu zaman zaman ortak dmanlarna kar bir araya gelmitir. Hatta sz konusu Saka grubu liderlerinin genel durum deerlendirmesi iin bir arada

886

toplanabildikleri de bilinmektedir. Daha ak bir ifadeyle antik kaynaklarda, Darius gruba ayrlm Sakalara kar sava ilan ettiinde, Saka liderleri Sakesphares, Homarges ve Thamyrisin istiare iin bir araya geldikleri belirtilmektedir. Saka grubunun birbirleriyle balantl olduunu ve bylece ortak dman olan Perslere kar birlikte hareket ettiklerini, Dariusun nce kendi imparatorluunun kuzey ve kuzeydou snrlarna, daha sonra da denizin tesindeki Sakalara sefer dzenleme ihtiyac duymasndan da anlamaktayz. skit yaylnn doudan batya doru olduunu, Perslerin kuzey, kuzeydou ve kuzeybatdaki gelimelere yabanc kalmadklarn ve onlar yakndan tanma imkan bulduklarn bildiimizden, Perslerin Saka grubunu da tandklarn ve herhangi bir yanllk yapmadklarn kabul ediyoruz. Perslerin yaad corafya da hesaba katlnca, onlarn Saka grubunu ok iyi tandklarn sylememiz mmkn oluyor. Buradan Perslerin btn skitleri Saka, Greklerin de kendi corafyalarna ok uzak kalan Saka haumavarga hari olmak zere, genelde Sakalar skitler olarak tandklar sonucunu karabiliyoruz. skitlerin tarihi, dili, dini, gelenek ve grenekleri, sanatlar hakknda yazl kaynaklar ve arkeolojik malzemelerden bilgi sahibi olabiliyoruz. ok geni bir sahaya yaylm olan skitlerin eitli kavimlerle mnasebetleri ve onlarla mcadelelerini Pers, Asur ve Grek kaynaklarndan reniyoruz. Antik kaynaklardan dilleri, dinleri, gelenek ve grenekleri hakknda bilgi sahibi oluyoruz. Sanatlar hakknda ise arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan ok sayda sanat eseri bize k tutuyor. Antik kaynaklar ve arkeolojik malzemelerle haklarnda bilgi sahibi olduumuz skitlerin kkleri de bu almalarn balamasyla aratrlmaya balamtr. Bu konuda eitli fikirler ortaya atlmtr. Bunlar, ranlik, Slavlk ve Ural-Altay rk nazariyeleridir. skitlerin ran bir kavim olduu fikrini daha ok Almanlar, Slav olduu fikrini ise, yalnz Ruslar savunmutur. ran bir kavim olduu nazariyesinin savunucular kazlar sonucunda ortaya karlan az sayda filolojik malzeme ve dinlerini dikkate alarak skitlerin ran bir kavim olduunu, hatta bir ksmi Almanlarn atalar olduunu ileri srmtr. Slav kavmi olduunu savunanlar, arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan vazolar zerindeki resimlerden hareketle, o vazolar zerindeki insan figrlerinin Slavlarn atalar olduunu ileri srmtr. Eskiden bu yana en kuvvetli nazariye olan Ural-Altay rk nazariyesi ve bunlar ierisinde de skitlerin Trkl fikri gitgide daha fazla taraftar bulmu ve bilim adamlar eitli ynleriyle meseleyi deerlendirmitir. Biz de skit tarih ve kltr zerine yazl kaynaklar inceleyerek ve arkeolojik malzemeyi de deerlendirerek yaptmz bu almamzda, ilk yurtlarnn Trk corafyas olduunu belirterek, adlarnn Trklkle olan balantsn ortaya koyduk. Gerek Sus ve evresinden toplanlan ivi yazl metinler ve gerekse antik kaynaklardaki baz adlardan skitlerin diliyle Trk dili arasnda balant kurarak, elde edilen kelimeleri Trke ile irtibatlandrabiliyoruz. Saka tigrakhaudaya ait olduu kabul edilen Esik kurganndan karlm olan yaz ve onun dili de bizi Trke ve Trk yazsna gtrmektedir. Bu kurgandan kartlm olan yaznn daha sonraki Trklerin zellikle Gktrklerin kulland Orhun yazsnn proto-tipi olduu kabul edilmektedir.

887

skitlerin hayat tarzlar, kullandklar arabalar, besledikleri hayvanlar, ata iyi binebilmeleri ve hayatlarnn byk bir ksmnn at zerinde gemesi dier eski Trk topluluklarn hatrlatmaktadr. Ayn hayat tarznn nceki yzyla kadar yaam olan bozkr Trk topluluklarnda varln da biliyoruz. skitlerin gelenek ve greneklerine ballklar, genelde at kurban etmeleri ve onlarda domuz kltrnn olmamas, hatta l gmme adetleri eski Trk topluluklarnkine aynen uymaktadr. skit kurganlarndan karlan sanat eserleri de byk nem tamaktadr. Gebe Hayvan slbu ad verilen ve stilize hayvan figrleriyle sslenmi olan buluntular eski Trk sanat eserleriyle balant kurabilmemize imkan vermektedir. zellikle Hun sanatnn, skit sanatnn bir devam olduunu sylememizi mmkn klmaktadr. skitlerin dinlerinin, dillerinin, sanatlarnn, gelenek ve greneklerinin eski Trklerinkiyle balantlar ve bu kadar ok ynl benzerliklerin olmas, skitlerin byk ounluunun, zellikle hakim tabakann Trk olduu kanaatini dourmaktadr. nk bu derece ok benzerlik ve hatta ayniyet bizi bu dnceye sevketmektedir. Fakat zaman ierisinde bat kolu olarak kabul ettiimiz grup, dier etnik gruplar ierisinde eriyerek kaybolmutur. Asl ana ktleyi oluturan Saka tigrakhauda ve dou kolu olan Saka haumavarga daha sonraki devirlerde de varlklarn srdrerek, Orta Asyada kurulan Trk devletlerinin ve gnmz Orta Asya Trklnn oluumunda temel tekil etmitir. Gnmzde kendini hl Saka olarak belirten Trk topluluklarnn varl da bunu ak bir ekilde gstermektedir.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

S. M. Arsal; Orta Asya, Ankara 1933, s. 39. A. nan; Trk Tarihinin Ana Hatlar, stanbul, 1930, s. 52. Y. Z. zer; Son Arkeolojik Nazariyeler ve Subarlar, II. TTKB, (1937), s. 115-125. B. Landsberger; n Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri, II. TTKB., (1937, s. 98-114. J. Junge; Saka-Studien, Leipzig 1939, s. 5. T. Tarhan; Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. TTKB., (1979), s. 355. T. Tarhan; a.g.m., s. 365. W. Eberhard; in Tarihi, Ankara 1987, s. 38-39. G. Vernadsky; A History of Russia, I. New Haven s. 50. T. T. Rice; The Scythians, London 1958, s. 43.

888

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

K. Kretchmer; Scythae, RE, IIA1, (1921), s. 923. Haredotos IV, 11. B. B. Piotrovsky; skitlerin Dnyas, UNESCOdan Gr, XII, (1976), s. 6. M. . Rostovtzeff; Skythen und der Bosporus, Berlin 1931, s. 18. J. Junge; a.g.e., s. 2. A. Ayda; Etrsklerle skitler Arasnda Benzerlikler, VIII. TTKB.; (1979, s. 288. K. Kretschmer; a.g.m., s. 923. D. D. Luckenbill; Ancient Records of Assyria and Babylonia, II., New York 1968, s. 517. A. Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, Afo, I, (1933), s. 158. J. Junge; a.g.e., s. 60-61. A. D. Mordtmann; ber die Keilinschriften zweiter Gattung, ZDMG, XXIV, (1870), s. 29. A. D. Mordtmann; a.g.m., s. 42. Herodotos IV, 64. A. D. Mordtmann; a.g.m., s. 61. Frankenin verdii bilgiye gre, Sai ad aratrma yapan sinologlar tarafndan, Szu

(Klaproth), Su (De Guignes), Sai (Remusat), Sse (Julien) ve Se (Schott) olarak da okunmutur. 26 O. Franke; Beitrage dus Chinesischen Quellen zur Kenntnis der Trkvlker und Skythen

Zentralasiens, (?), 1904, s. 46. 27 28 29 B. gel; Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, Ankara 1981, s. 184. G. Haloun; Zur e-Tsi-Frage, ZDMG 93, (1937), s. 251. W. Eberhard; in Kaynaklarna Gre Orta ve Garbi Asya Halklarnn Medeniyeti, TM,

VII/1, (1942), s. 137-139, 168. 30 31 32 A. Herrmann; a.g.m., s. 13. Herodotos VII, 64. A. D. Mordtmann; a.g.m., s. 42.

889

33 34

Herodotos VII, 64. Sami kkenli bir dil olan Arapada Trk kelimesinin oulu olarak Etrak kelimesinin skitler (Sakalar) manasnda kullanlm bulunmas,

kullanlmas gibi, Aguzai kelimesi de oul olarak

olabilir. Trk/Trkmen adnn gnmzde de farkl dillerde farkl telaffuz ve imlalarnn bulunabileceine iaret olarak kabul edilebilir. 35

bundan yzyllar ncesi skit adnn da deiik dillerde deiik telaffuz ve imlalarnn

in kaynaklarnda geen Sai adnn Sak olarak okunduu sahann uzmanlar

tarafndan belirtilmektedir. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 E. Memi; skitlerin Tarihi, Konya 1987, s. 15. J. Junge; a.g.e., s. 5. T. T. Rice; a.g.e., s. 33-34. J. Junge; a.g.e., s. 6. J. Junge; a.g.e., s. 67. A. Herrmann; a.g.m., s. 157. Strabon XI, 8, 2. J. Junge; a.g.e., s. 70. A. Herrmann; a.g.m., s. 159-160. J. Junge; a.g.e., s. 86. Herodotos IV, 101-102. Bug nehri. Dinyester nehri. Herodotos IV, 17. Dinyeper nehri. Herodotos IV, 18. Dinyeper nehrinin kollarndan biri. Herodotos IV, 18.

890

54 55 56 57 58 59 60 61

Donetz suyu. Krm yarmadas. Kremnes deniz ars, Azak Denizi zerinde bir ticaret liman idi. Don nehri. Herodotos IV, 20. Herodotos IV, 21. Herodotos IV, 12. T. Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Aratrma Sonular Toplants Bildirileri, I,

(1984), s. 113. 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 Herodotos IV, 1. A. D. Mordtmann; a.g.m., s. 49-50. Plethron: 100 ayak: 29,6 m.dir. oruh nehri. Parasang Fersahtr. 1 fersah yaklak 5,5 km.dir. Ksenophon IV, 7, 18. H erodotos IV, 105. K. Kretschmer; a.g.m., s. 940. E. H. Minns; Scythians and Greeks, Cambridge 1913, s. 35. K. Zeus; Die Deutschen und Nachbarstamme, Mnchen 1937. K. Mllenhoff; ber die

Herkunft und Sprache der Pontischen Skythen und Sarmaten, Deutsche Altertumskunde, III, Berlin 1870-1900. W. Tomaschek; Kritik der altesten Nachrichten ber den Skythischen Norden, I, Wien, 1888. J. Fressel; Die Skytho-Saken die Urvater der Germanen, Mnchen, 1886. L. Wilser; Investigations in the Province of Gotho Slavonic Relations, St. Petersburg 1899. 72 73 74 A. Herrmann; Sakai, RE, II, A1, (1921), s. 1798. K. Kretschmer; a.g.m., s. 925. J. Junge; a.g.e., s. 6.

891

75 76 77 78

J. Junge; a.g.e., s. 9. H. H. Van der Osten; Die Welt der Perser, Stuttgart 1956, s. 71. J. Potratz; Die Skythen in Sdrussland, Basel 1963, s. 17. M. . Rostovtzeff; ranians and Greeks in South Russia, New York 1969, s. 60.79 R.

Grousset; Bozkr mparatorluu, stanbul 1980, s. 24. 80 81 82 83 . E. Zabelin; storia Ruskoy Jizni, Moscou 1876. K. Kretschmer; a.g.m., s. 923. E. Memi; a.g.e., s. 22. B. G. Niebuhr; A Dissertation on the Geograpy of Herodotos and Researches into the

History of the Scythians, Getae and Sarmatians, Oxford, 1930. 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 Burada Tatar ismi Orta Asya Trk manasnda kullanlmtr. G. Grote; History of Greece, III, New York 1857, s. 240. K. Neumann; Die Hellenen im Skythenlande, Berlin 1855. H. Kiepert; Lehrbuch der alten Geographie, II, Berlin 1878, s. 343. G. Nagy; Neprajzi Fsetek, 3, Budapest 1895. A. D. Mordtmann; a.g.m., s. 77. G. Kuun; Codex Cumanicus, Budapest 1981, s. LVII. E. H. Minns; a.g.e., s. 44. E. H. Minns; The Scythians and Northern Nomads, CAH, IX, (1970), s. 187. O. Franke; a.g.e., s. 60-61. E. Meyer; Geschichte des Altertums, I/2, Berlin 1926, s. 905. G. W. B. Huntingford; Who were the Scythians?, Anthropos, Wien, XXX, (1935), s. 785. W. Ruben; Biyografi Tarihi iin Trk, ran ve Hint Materyalleri: Kyros-Keyhsrev-Krisna-

Afrasyab-Alper Tunga, DTCF Yllk almalar Dergisi I, (1940-1941), s. 698. 97 H. H. van der Osten; a.g.e., s. 71.

892

98 99

Molla Mehmed Elabei; Tarih-i Kavmi Trki, Ufa, 1909, s. 54. S. M. Arsal; a.g.e., s. 8.

100 . Gnaltay; Trk Tarih Tezi Hakknda ntibalarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi, Belleten, II, (1938), s. 349. 101 Z. V. Togan; Umumi Trk Tarihine Giri, I., stanbul 1981, s. 34. 102 M. F. Krzolu; Kars Tarihi, stanbul 1953, s. 69. 103 M. Gubolu; Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri ile likileri Hakknda, VIII. TTKB, II, (1938), s. 753. 104 T. Tarhan; Eskiada Kimmerler Problemi, s. 358. 105 B. gel; a.g.e., s. 186. 106 M. Seyidof; Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, Karda Edebiyatlar V, (1983), s. 39. 107 Y. ztuna; Devletler ve Hanedanlar, ilk a ve Asya-Afrika Devletleri, Ankara 1990, s. 127. 108 S. Koca; Trk Kltrnn Temelleri I., stanbul 1990, s. 31. 109 Herodotos VI, 119. 110 G. W. B. Huntingford; a.g.m., s. 785. 111 Strabon XI, 5, 11. 112 E. H. Minns; a.g.e., s. 44. 113 T. Tarhan; a.g.m., s. 358. 114 E. Memi; a.g.e., s. 23. 115 S. M. Arsal; a.g.e., s. 3. 116 Z. V. Togan; a.g.e., s. 35. 117 G. Kuun; a.g.e., s. 35. 118 . Gnaltay; a.g.m., s. 349. 119 . Gnaltay; a.g.m., s. 350.

893

120 M. Seyidof; a.g.m., s. 31-32. 121 M. Seyidof; a.g.m., s. 32. 122 M. Seyidof; a.g.m., s. 34. 123 M. Seyidof; a.g.m., s. 36. 124 G. Kuun; a.g.e., s. LVII. 125 G. Nemeth; Trkln Eski a, lk, XV, (1940), s. 806. 126 G. Kuun; a.g.e., s. LVIII-LIX. 127 Herodotos IV, 59. 128 G. Kuun; a.g.e., s. LIX. 129 A. D. Mordtmann; a.g.m., s. 9-70. 130 A. D. Mordtmann; a.g.m., s. 77. 131 O. N. Tuna; Sumer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi, Ankara 1990, s. 38. 132 O. Sleymanov; Ceti Sudn Kne Cazbalar, Kazak Edebiyat, 11 Eyll 1970, s. 3. 133 A. D. Mordtmann; a.g.e., s. 50. 134 Herodotos IV, 59. 135 S. M. Arsal; a.g.e., s. 10. 136 M. Ergin; Orhun Abideleri, stanbul 199, s. 78. 137 S. M. Arsal; a.g.e., s. 10. 138 S. M. Arsal; a.g.e., s. 10. 139 M. Ergin; a.g.e., s. 25. 140 A. Herrmann; a.g.m., s. 1797. 141 S. Bulu; aman, slam Ansiklopedisi, XI, (1979), s. 320. 142 T. Tarhan; skitlerin Dini nan ve Adetleri, Edebiyat Fakltesi Dergisi, 23, (1969), s. 148149.

894

143 Herodotos IV, 76. 144 Hippokrates XCI-XCIV. 145 Z. V. Togan; a.g.e., s. 34. 146 Z. V. Togan; a.g.e., s. 34. 147 E. H. Parker; A Thousand Years of the Tartars, New York 1924, s. 39. 148 Herodotos IV, 61-63. 149 S. M. Arsal; a.g.e., s. 11. 150 Herodotos IV, 67. 151 E. H. Minns; a.g.e., s. 87. 152 Herodotos IV, 79. 153 N. Y. Biurin; Sabronie Svedeniy o narodah Obitavih v Sredney Azii V drevnie Vremena, Moskva 1950, s. 78. 154 E. H. Minns; a.g.e., s. 87. 155 A. nan; Makaleler ve ncelemeler, I, Ankara 1987, s. 326. 156 Herodotos IV, 71. 157 M. Ergin; a.g.e., s. 45-46. 158 S. . Rudenko; Kultura Naseleniya Gornogo Atlaya V Skifskoe Vremya, Moskva 1953, s. 328. 159 . H. Konyal; Mumya ve Trklerde Mumyaclk, Tarih Konuuyor, III, (1969), s. 11961199. 160 Herodotos IV, 71. 161 M. Ergin; a.g.e., s. 22. 162 S. M. Arsal; a.g.e., s. 13. 163 Herodatos IV, 76. 164 M. Ergin; a.g.e., s. 18, 21.

895

165 S. Bulu; a.g.m., s. 331. 166 R. Grosset; a.g.e., s. 32. 167 S. Koca; a.g.e., s. 35-36. 168 Z. V. Togan; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, I, stanbul 1942, s. 86. 169 O. Sleymanov; a.g.m., s. 1-3. 170 Z. V. Togan; a.g.e., s. 86-87. 171 Z. V. Togan; a.g.e., s. 92-93. 172 . Kudayberdiul; Trk-Krgz-Kazak Hem Hanlar eceresi, Alma-At 1991, s. 63. 173 M. Seyidof; Azerbaycan Halknn Soy Kkn Dnrken, Bak 1989, s. 86. 174 M. Seyidof; a.g.e., s. 86. 175 M. Seyidof; a.g.e., s. 86. 176 B. Hayit; Sovyetler Birliindeki Trkln ve slamn Baz Meseleleri, stanbul 1987, s. 449. 177 M. Seyidof; a.g.m., s. 36. 178 T. Tarhan; Eskiada Kimmerler Problemi, s. 365. 179 W. Eberhard; a.g.e., s. 38-39. 180 G. Vernadsky; a.g.e., s. 50. 181 T. T. Rice; a.g.e., s. 43. 182 K. Kretschmer; a.g.m., s. 923. 183 Herodotos IV, 11. 184 A. M. Mansel; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971, s. 169. 185 D. D. Luckenbill; a.g.e., s. 207. 186 Herodotos IV, 11. 187 M. Streck; Assurbanipal un die letzten Assyrischen Konige bis zum Untergange Ninivehs, I., Leipzig 1975, s. CCCLXXI.

896

188 C. F. von Lehmann-Haupt; Kimmerier, RE, XI, 1, (1921), s. 398. 189 T. Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, s. 110. 190 T. Tarhan; Bozkr Medeniyetlerinin Ksa Kronolojisi, Tarih Dergisi, 24, (1970), s. 22.191 J. Lewy; Kimmerier und Skythen in Vorderasien, RLV, VI, (1926), s. 347. 192 J. Von Prasek; Geschichte der Meder und Perser bis Makedonischen Eroberung, Darmstadt, 1968. s. 112. 193 K. Tansug; Kimmerlerin Anadoluya Girileri ve M. . 7. Yzylda Asur Devletinin Anadolu ile Mnasebetleri, DTCFD, VII/4, (1949), s. 536. 194 Herodotos IV, 12. 195 C. F. van Lehmann-Haupt; a.g.m., s. 406. 196 J. Lewy; a.g.m., s. 347. 197 T. Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, s. 113. 198 H. Schmkel; Kulturgeschichte des alten Orients, Stuttgart 1961, s. 639. 199 H. Schmkel; a.g.e., s. 639. 200 O. Belli; Urartular, Anadolu Uygarlklar, I, (1982), s. 175. 201 O. Belli; a.g.m. s. 182. 202 O. Belli; a.g.m. s. 178. 203 M. Streck; a.g.e., s. CCCLXXIV. 204 B. Landsberger; Zu neuverffentlichen Geschichtsquellen aus der Zeit von Asarhaddon bis Nabionid, ZA, 3/37, (1927), s. 79. 205 E. H. Minns; a.g.m., s. 189. 206 F. Knal; Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1991, s. 258. 207 Herodotos I, 103. 208 C. F. von Lehmann-Haupt; a.g.m., s. 404. 209 E. H. Minns; a.g.m., s. 189. 210 T. T. Rice; a.g.e.

897

211 E. Memi; a.g.e., s. 28. 212 Herodotos IV, 1. 213 T. T. Rice; a.g.e., s. 46. 214 Z. V. Togan; Sakalllar, BTTD, 17, (1986), s. 32. 215 A. M. Mansel; a.g.e., s. 253. 216 A. M. Mansel; a.g.e., s. 254. 217 Z. V. Togan; a.g.m., s. 33. 218 W. Hinz; Zur ranischen Altertums kunde, ZDMG, XCIII, (1939), s. 365. 219 Z. V. Togan; a.g.m., s. 33. 220 V. Sevin; Anadoluda Pers Egemenlii, Anadolu Uygarlklar, I, (1982), s. 316. 221 Herodotos IV, 87. 222 A. M. Mansel; a.g.e., s. 255. 223 Herodotos IV, 118-119. 224 T. T. Rice; a.g.e., s. 47. 225 Herodotos IV, 126. 226 Herodotos IV, 127. 227 T. T. Rice; a.g.e., s. 48. 228 Z. V. Togan; a.g.m., s. 33. 229 Herodotos IV, 117. 230 Hippokrates LXXXIX. 231 Herodotos IV, 110. 232 E. Memi; a.g.e., s. 31-32. 233 G. Vernadsky; a.g.e., s. 73. 234 T. T. Rice; a.g.e., s. 50.

898

AA: Acta Archaologica. Afo: Archiv fr Orientforschung. AH: Archaologia Hungarica. ARSAL, S. M.; Orta Asya, Ankara 1933. AYDA, A.; Etrskler ile skitler Arasnda Benzerlikler, VIII. TTKB. I, (1979), 287-292. BELL, O.; Urartular, Anadolu Uygarlklar, I, (1982), 140-208. BURN, N. Y.; Sabronie Svedeniy o narodah Obitavih v Sredney Azii drevnie Vremena, Moskova 1950. BTTD; Belgelerle Trk Tarihi Dergisi. BULU, S.; aman, slam Ansiklopedisi, XI, (1979), 310-335. CAH: Cambridge Ancient History. CEA: Cambridge Encyclopadie der Archaologie. DTCFD: Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi. EBERHARD, W.; in Kaynaklarna Gre Orta ve Garbi Asya VII/1, (1942), 125-141. EBERHARD, W.; in Tarihi, Ankara 1987. EBERT, M.; Sdrussland, Skytho-Sarmatische Periode, RLV, XIII, (1929), 52-114. ERGN, M.; Orhun Abideleri, stanbul 1981. FRANKE, O.; Beitrage aus Chinesischen Quellen zur Kenntnis der Zentralasiens, (?), 1904. GROTE, G.; History of Greece, III, New York 1857. GROUSSET, R.; Bozkr mparatorluu, stanbul 1980. GUBOLU, M. Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri ile likileri Hakknda, VIII. TTKB., II, (1976), 751-781. GNALTAY, ., Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntibalarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi, Belleten, Trkvlker und Skythen Halklarnn Medeniyeti, TM,

899

II, (1938), 337-365. HALOUN, G., Zur e-Tsi-Frage, ZDMG, 93, (1937), 363-380. HAYT, B.; Sovyetler Birliindeki Trkln ve slamn Baz HERODOTOS; Herodotos Tarihi, stanbul 1973. HERRMANN, A.; Sakai, RE, II A1, (1921), 1770-1806. HERRMANN, A.; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, Afo, I, (1933), 157-170. HNZ, W.; Zur ranischen Altertumskunde, ZDMG, XCIII, (1939), 363-380. HPPOKRATOUS; Hippokratous to Peri Aeron, Hydaton, Topon, Parisioi, 1816. NAN, A.; Trk Tarihinin Ana Hatlar, stanbul 1930. NAN, A.; Makaleler ve ncelemeler-I, Ankara 1987. JUNGE, J.; Saka-Studien, Leipzig, 1939. KINAL, F.; Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1991. KIRZIOLU, M. F.; Kars Tarihi, stanbul 1953. KEPERT, H.; Lehrbuch der alten Geographie, II, Berlin 1878. KSELEV, S. V.; Drevnyaya storiya Yujnoy Sibiri, Moskova 1951. KOCA, S.; Trk Kltrnn Temelleri, stanbul 1990. KONYALI, . H.; Mumya ve Trklerde Mumyaclk, Tarih Konuuyor, III/15, (1969), 1196-1199. KRETSCHMER, K.; Scythae, RE, II, A1, (1921), 923-942. KSENOPHON; Anabasis, stanbul 1944. KUDEYBERDUL, .; Trk-Krgz-Kazak Hem Hanlar eceresi, Alma-At 1991. KUUN, G.; Codex Cumanicus, Budapete 1981. LANDSBERGER, B.; n Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri, II. TTKB, 1987, 98-114. LANDSBERGER, B.; Zu neuverffentlichten Geschichtsquellen aus der Zeit von Asarhaddon bis Nabionid ZA, 3/37, (1927) 60-98. Meseleleri, stanbul 1987.

900

LEHMAN-HAUPT, C. F. von.; RE, XI/1, (1921), 398-434. LEWY, J.; Kimmerier und Skythen in Vorderasien, RLV, VI (1926) 347-349. LUCKENBLL, D. D.; Ancient Records of Assyria and Babylonia, II New York 1968. MANSEL, A. M.; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971. MEM, E.; skitlerin Tarihi, Konya 1987. MERHART, G. Von; Bronzezeit am Jenisei, Wien 1926. MEYER, E.; Geschichte des Altertums, I/2, Berlin 1926. MNNS, E. H.; The Scythians and Greeks, Cambridge 1913. MNNS, E. H.; The Scythians and Ndrthern Nomads, CAH, IX, (1970) s. 187-205. MORDTMANN, A. D.; ber die Keilinshriften zweiter Gattung, ZDMG, XXIV, (1870), s. 1-85. NEMETH, G.; Trkln Eski a, lk, XV, (1940) 299-306. GEL, B.; Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, Ankara1981. ZER, Y. Z.; Son Arkeolojik Nazariyeler ve Subarlar, II. TTKB, 1937, 115-125. ZTUNA, Y.; Devletler ve Hanedanlar, lk a ve Asya-Afrika Devletleri, Ankara1990. PARKER, E. H.; A Thousand Years of the Tartars, New York1924. POTROVSKY, B. B.; skitlerin Dnyas UNESCOdan Gr, XII, (1976), 4-8. POTRATZ, J.; Die Skythen in Sdrussland, Basel 1963. PRASEK, J. Von.; Geshichte der Meder und Perser bis Makedonischen Eroberung, Darmstadt, 1968. RE: Paulys Real Encyclopaedie der classicchen Altertumswissenschaft. RCE. T. T.; The Scythians, London 1958. RLV: Reallexion der Vorgeschichte. ROSTOVTZEEF, M. .; Skythen und der Bosphorus, Berlin 1931. ROSTOVTZEEF, M. .; ranians and Greeks in South Russia, New York 1969.

901

RUDENKO, S. I.; Kultura Naselleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, Moskova 1953. SEVN, V.; Anadoluda Pers Egemenlii, Anadolu Uygarlklar, 1982, 310-332. SEYDOF, M.; Altn Muharibin Soy-Etnik Talihi Hakknda, Karda Edebiyatlar, V, (1983), s. 3039. STRABON, The Geography of Strabo, Cambridge 1969. STRECK, M.; Assurbanipal und die letzten Assyrischen Knige bis zum Untergange Ninivehs, I., Leipzig, 1975. SLEYMANOV, O.; Ceti Sudin Kne Cazbalar, Kazak Edebiyat, 25 Eyll 1970, s. 1-3. TANSU, K.; Kimmerlerin Anadoluya Girileri ve M. . 7. Yzylda Asur Devletinin Anadolu ile Mnasebetleri, DTCFD, VII/4, 535-550. TARHAN, M. T.; skitlerin Dini nan ve Adetleri, Edebiyat Fakltesi Dergisi, 23, (1969), 145170. TARHAN, M. T.; Bozkr Medeniyetlerinin Ksa Kronolojisi, Tarih Dergisi, 24 (1970), 17-32. TARHAN, M. T.; Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. TTKB., I, (1979). s. 355-369. TARHAN, M. T.; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Aratrma Sonular Toplants, I, Ankara 1984, 109-120. THUKYDDES, Peloponnessoslularla Atinallarn Sava II, Ankara 1975. TOGAN, Z. V.; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, I., stanbul 1942. TOGAN, Z. V.; Umumi Trk Tarihine Giri, I, stanbul 1981. TOGAN, Z. V.; Sakalar (I) BTTD, 17 (1986) 20-24. TOGAN, Z. V.; Sakalar (VI) BTTD, 23 (1987) 30-34, TSAD: Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi. TTKB: Trk Tarih Kongresi Bildirileri. TUNA, O. N.; Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi, Ankara, 1990. VERNADSKY, G.; A History of Russia, I, New Haven 1943. VON DER OSTEN; H. H.; Die Welt der Perser, Stuttgart 1956.

902

ZA: Zeitschrift fur Assyriologie. ZDMG: Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft. ZVELEBL, M.; Der Aufstieg der Nomaden in Zentralasien, CEA, Munchen 1980.

903

n Asya Dnyasnda lk Trkler: Kimmerler ve skitler / Prof. Dr. M. Taner Tarhan [s.597-610]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Giri Kimmerler ve skitler Eskiadaki Trk Kltr Tarihinin, daha genel bir deyile de Mill Tarihimizin ilk temsilcileridir. nk, Eskia ve devamndaki eitli yazl kaynaklardan edindiimiz bilgilerin altnda ve bu bilgileri dorulayan, zenginletiren muhteem arkeolojik bulgular yardmyla, adlar gnmze kadar ulam olan ilk Trkler ve ilk Trk Devletleridir. Onlarn yks tarih gerekler olarak, bir anlamda -ok uzun sreli- Eskiadaki Trk Dnyasnn yksdr. Her ne sebeple olursa olsun, inkr mmkn olmayan gerekleri vurgulamak iin lk Trkler baln zelliini zellikle kullandmz, ncelikle ifde etmek isteriz. ktaya yaylan corafyann byklyle paralel olarak, Trk Dnyasn kapsayan ounlukla ada/hemzaman- yazl kaynaklar gerekte ok eitli ve ok zengindir: Asur, Babil, Pers, Grek, Roma, Latin, Bizans, Arap, ran, Avrupa, in, Hint, Trk vb. Hibir kayna sarfnazar etmeden deerlendirmek sz konusudur. Sadece, bu kaynaklar bir araya getirmek bile, byk bir sistem iidir: Yni, Eskiadan gnmze uzanan bir kaynak klliyat sz konusudur. lk grev, bunun noksansz olarak baarlabilmesidir. Bunlardan ve de arkeolojiden yeterince yararlanmayan bir gerek bir tarih yazm dnlemez. Aa yukar iki- asr ncesinden balayarak Avrupallarn ya da Ruslarn, Trk Mill Kltr ve Tarihinin kaynaklarn aratrp dnyaya ve dolaysyla da bizlere tantmalar, bir anlamda ibret verici ve dndrcdr: Orta Asyadaki Trkiyat Aratrmalar onlarla balamtr. 18. yzylda Messerschmidt, Strahlenberg, 19. yzylda Yadrintsev, Heikel, Radloff, Thomsen ve daha niceleri. lk Trkoloji Krss, 1795te Pariste Ecole des Languages Orientales Vivantesda kurulmutur. Bunu arkiyat ve Trkoloji ile ilgili enstitler takip etmitir. Mesela, Napolide (1723), Moskovada (1814), Pariste (1821), Londrada (1823), Helsinkide (1883) ve yine Londrada (1906) vs. ve bu kurulularn yaynlad saysz bilimsel dergi ve eserler. ok zet bilgiler de olsa, bunlar genlerimize hatrlatmay kanlmaz bir grev addediyoruz. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn takiben, 1924te Fuat Kprlye verdii direktiflerle Trk dil, kltr, tarih ve etnografyasnn aratrlmas amacyla (1933 Reformu ile stanbul niversitesine dntrlen) Darlfnunun Edebiyat ubesine (Edebiyat Fakltesi) bal olarak Trkiyat Enstitsn kurdurma onuru da Mustafa Kemal Atatrke aittir. Bilindii gibi, bunu 1931de Trk Tarih Kurumu ve 1932de de Trk Dil Kurumunun kurulular izler. Ama, Trk, Anadolu ve dnya tarihinin derinlemesine aratrlmas; Trk dilinin incelenmesi, zletirilmesi ve gelitirilmesidir. Gnmzde, tm dnyay kucaklayan gerek bir bilimler birliktelii sz konusudur. Bizler de bu dorultuda emek

904

veren, gerek bilim adamlarna, Trk ve yabanc meslektalarmza en iten teekkrlerimizi sunmay zevkli bir grev addediyoruz. Bu satrlarn yazar olarak, konuya, her trl -i ve d- politik eilimlerden ve de kimlik arama abalarndan arnm bu hatrlatmalarla balamamzn nedenlerini dnmenizi de dilerim. Mesel Kimmer ve skitlerin-hl-ndo-ran kkenli olduklarn savunanlar, insafa davet ediyoruz. nk, Trk Dnyas bizler tarafndan, Trkler tarafndan gerek anlamda, tarafszca kefedilmeyi beklemektedir. Atatrkmz bir kez daha minnetle anyoruz. Konumuzla balantl olarak, Zeki Velidi Togan, Bahaeddin gel ve brahim Kafesolu gibi ok az saydaki hocalarmzn eserlerinden, daima byk bir hayranlk duyarak yararlandmz da ncelikle ve de kran duygularmzla ifade etmek isteriz: Togann Umumi Trk Tarihine Giri; Kafesolunun Trk Mill Kltr; gelin slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi: Orta Asya Kaynak ve Buluntularna Gre ve de Trk Mitolojisi gibi. Kimmer ve skit Aratrmalarnn Balamas Kimmerler meselesi, skit aratrmalar ile ortaya km ve buna paralel olarak gelimitir. skitler zerine yaplan aratrmalar ise bir rastlantyla balar. 17. yzyln son eyreinde, Sibiryadaki kurganlarda gizli kazlar yapan bir defineci etesi, ok deerli altn eserler ele geirirler. Durum, ar I. Petroya bildirilir. Eserlere el koyularak bu nadide yaptlar St. Petersburga getirilir. Dnemin koleksiyoncular ve sanat severleri, imdiye kadar bilinmeyen bu deiik tarzdaki eserlere hayran kalrlar ve etkilenirler. Bu olay takiben, Sibiryada ve Gney Rusyada tesadfen bulunan benzer ekilde buluntular, bu sanata kar youn bir ilginin ve de ilk bilimsel aratrmalarn balamasna neden olur, kurganlar kazlmaya balanr. Sonu olarak bu nadide arkeolojik eserlerin, bir zamanlar Avrasya bozkrlarnda yaam olan atl-gebelere ait olduu anlalr. 19. yzyldan bu yana -muhtelif aralarla- gnmze kadar ulaan aratrmalar,1 satr balar ile bizleri u sonulara gtrmtr: Douda Byk in Seddinden, kuzeyde Sibiryadan, gneyde Tanr Dalarna, batda ise Tuna Havzasna, Macaristan ovalarna kadar uzanan, dou-bat ynnde yedi bin kilometreyi aan geni bozkr kuandaki corafi alan, genelde skitler olarak tanmlanan gebe uluslarn yaylma blgeleridir. M.. 8 ve M.. 7. yzyllardan itibaren de ksmen nasyay, hemen hemen de btn Anadoluyu iine alan corafyay kapsar. Kurgan Kltrleri-Kimmerler ve skitler Kimmerler ve skitler, kkenleri M.. III. bin yllar aan Kurgan Kltrlerinin -M.. II. ve I. bin yllardaki- temsilcileridir. Kurganlar, bozkrlardaki gebe hayat tarznda, belli bir hiyerarik dzen iinde nem tayan kiilerin mezarlardr. Bozkr kltrlerinin ayrlmaz paras olan adrlarnn, ller iin hazrlanm benzerleridir. Bu yma mezar tepeleri, antik bat kaynaklarnda ve daha sonraki literatrde Tmls olarak adlandrlmaktadr. Bin yllar iinde -blgelere gre- baz farkllklar gsteren bu tip mezar kltr, ister Ural-Altay Trk kkenliler olsun, ister Hint-Avrupa kkenliler. Bozkr gebelerinin tipik mezarlardr. Kurgan z Trke olup, korugandan gelmektedir. lleri

905

koruyan zellikleri nedeniyle bu ad verilmi olmaldr. En grkemli skit kurgan gruplar, M.. 8. ve M.S. 1. yzyllar arasnda Kuban, Taman, Krm, Dinyeper, Don, Kiev, Poltava, Volga, Ural, Altay, Kuzey Moolistan ve batda da genellikle Macaristan ve Romanyada kmelenmilerdir.2 Bunlar, bu mezarlk alanlar, bu atl-gebelerin en kutsal alanlardr. Tuna Havzas ve Balkanlar zerinden Trakyaya ve Anadoluya g eden ve bu topraklarda yerleen gebe kkenli toplumlar da, zellikle topraa balanp, devlet kurabilme aamasna geldiklerinde, eski geleneklerine bal kalarak, ulularn, krallarn, kralielerini, soylularn, tmls adyla tanmlanan mezarlarna gmmlerdir: Anadolu Demir alarndaki Frig, Lidya ve Trak tmlslerinin tipik rnekleri gibi. Burada ilgin olan nokta Trklerin, slamiyeti kabul etmelerinden sonra da kurgan geleneklerini devam ettirmi olmalardr. ster Orta Asyada, ama zellikle de Anadoludaki Osmanl ncesi Trk sanatnn en zarif mezar antlar olan Kmbetler, btnyle geleneksel adr mimarlnn -srl tula ya da tala- ina edilmi esiz rnekleridir. Ayrca Herodotosta (IV. 71-73) tm ayrntlaryla anlatlan skitlerin l gmme adetleri ve kurganlarnn yan sra, nemli kiilerin mumyalama geleneklerinin de devam dikkat ekicidir. Hanlar, hakanlar, hatunlar ve ulular mumyalama, skitlerde olduu gibi, hemen hemen tm Trk Dnyasnda Hunlarda, Gktrklerde sregelmi zellikle slamiyetten sonra da Anadolu Seluklularnda devam etmitir.3 1993te Gney Sibiryada, Altaylarda bulunan Ukok kurgan, mumyalanm cengaver skit hatununa aitti. Bu gen soylu skit kzn hemen hemen tm dnya tand: Natalya Polosmak tarafndan National Geographic, Vol. 186, No. 4, October 1994 saysnda, s. 80-103 arasnda, Siberian Mummy Unearthed makale bal altnda, enfes renkli fotoraflarla yaynland. Bunu, Trkiyede Atlas dergisinin 92. says (Kasm 2000) takip etti. Bu sayda, bu kona daha ayrntl olarak ele alnd. Altaylar: Anayurt, bal gze arpyordu. Trk Dnyas en arpc ve duygusal renklerle tekrar gndemdeydi. Bozkr Yaants Usuz bucaksz bozkrlardaki yaantnn temelini, hayvanclk ekonomisine ynelik gebe hayat tarz tekil eder. Bozkrdaki acmasz tabiat artlar, bozkr insann uzun bir tarihi sre iinde devaml bir mcadeleye yneltmitir. Kendilerine zg rf ve adetler, sanat eserlerinde grlen doaya ynelik gerekiliin yan sra ince bir romantizm, at srtnda, arabalarda geen hareketli bir yaamn verdii sonsuz tecrbe; giyim, kuam, silah ve tehizatlar gibi geler bu insanlarn farkl karakter ve yaplarn ak bir ekilde vurgulamakta ve ne karmaktadr. Bozkr insannn asl geim kayna sahip olduu hayvan srlerinden ibarettir. Baz boylarn ise topraa balanarak ziraat yaptklar bilinmektedir. Bu zellik Gebe-oban ekonomisinin Yerleik tipini yanstmakta ve bu merkezler bir anlamda dier gebe boylar iin dei tokua dayanan ticaretin aktif merkezlerini dier bir deyile de evrelerinde konaklanan Klaklar simgelemektedir.4 Herodotosun -Gney Rusyadaki alanlarda- Kral skitler olarak tanmlad esas ynetici snf, soylu skitler, hiyerarik olarak egemen olduklar dier kabile ve boylar da ynetmilerdir.

906

amanlar amanlar da ulu kiilerdir, hem ruhlar aleminden, gaibden haber verirler, falclk yaparlar, hem de hekimlik grevini if ederlerdi. At Kltr Yukarda da deindiimiz gibi hayvan yetitirmek gebe hayatnn en nemli uradr. At, en bata gelen unsurdur, bozkr insannn her eyidir, onun ayrlmaz bir parasdr: Onun zerinde g eder, srlerini ynetir, avlanr, savaa gider, dini inanlarna uygun olarak nadiren kurban edilir, ssl koum takmlaryla donatarak sahibiyle birlikte kurgana gmlr, ayrca etinden ve stnden yararlanlrd. Ural-Altay kkenli gebelerde, baka bir deyile Trk dnyasnda ksrak stnden yaplan Kmz kltr de bunun bir parasdr. Bu gelenein Hint-Avrupal gebelerde var olup olmadn bilemiyoruz. Oysa kesin olarak skitlerle birlikte bu gelenek gnmze kadar hemen hemen btn Trk dnyasnda devam etmitir. Bozkr atlar, her ne kadar kk boyda iseler de, ok dayankl, sratli, evik ve vahi idiler. Strabon5 bununla ilgili olarak, skitlerin zel At Terbiyesinden sz etmektedir. Bozkr sanatn resmeden eserler zerinde de atlarn yakalanmas, gem vurulmas, eerlenmesi ve terbiyesi oka tasvir edilmitir. Mesela, nl ertomlyk vazosundaki sahneler de ok gerekidir. Herodotosa gre,6 skit ileri gelenlerinin en byk zenginliklerini yar vahi at srleri tekil etmekteydi. Bozkrlarda, av sporu da at zerinde yaplrd: Strabona gre7 bataklklarda geyik ve yabani domuzlar, dzlklerde ise yabani eekler ve karacalar avlanrd at zerinde tavan av ise en sevilen sporlardan biriydi. Bu evik ve hareketli hayvanlarn av, bozkr insannn at zerindeki evikliini ve yeteneini arttrmaktadr. Zengin arkeolojik bulgular skitlerin ata verdii nemi ve at sevgisini aka gzler nne sermektedir. zellikle zengin at koumlar ve tehizat dikkat ekicidir, kurganlarda saysz rnekler bulunmutur. skitlerde mahmuz yoktur, ancak kam kullandklar bilinmektedir. Arabalar Bozkr yaantsnda hayat daima hareketlidir: Erkeklerin gnlk grevi at zerinde srleri otlatmak ve avlanmaktr. Btn kabile ve boylar, yeni ve taze otlaklar bulmak amacyla, belirli zamanlarda ok uzaklardaki dier belirli yrelere g ederlerdi. Bu hareket gebelerce hiyerarik bir dzende paylatrlm corafyann ynlendirdii yazlaklar ve klaklar arasndadr. Yal kadnlar, ocuklar ve ihtiyar erkekler btn arlk ve tehizatlarla birlikte arabalarda g ederler, erkekler ise at zerinde srleri yneterek g kafilelerine nclk eder ve yol gsterirlerdi, gen kzlar ve kadnlar da yine at srtnda erkeklerine yardmc olurlard. Arabalar, kzler/srlar tarafndan ekilirdi. Arkeolojik bulgulara gre tekerlekler masif ahaptan veya alt kollu olarak ilenir ve zerine de demir bir ember geirilirdi. zellikle bu uzun

907

gler srasnda 4 ve 6 tekerlekli arabalar revatadr. Bunlar ayn zamanda, skitlerin seyyar evleridir. Arabann zerine aynen adr eklinde bir ahap atk raptedilmekte, bu atknn zerine ise kee, keten veya kenevirden dokuma kaln kumalardan bir rt ile kaplanmaktadr. Arabann iinde de hal ve kilimler serilidir. zellikle Hipokrates8 skit arabalarndan ayrntl bir ekilde bahsetmektedir. Araba, aynen at gibi kutsaldr. Baz kurganlardaki arabal gmler bunu aka yanstmaktadr. Ayrca zengin tezyinatl zel cenaze arabalar, hanlar ve beyler iin kullanlmtr. Pazrk kurganlarnda bunlarn ok arpc rnekleri bulunmutur. len hanlar ve beyler tm silahlar ve tren giysileri kuandrlarak egemen olduu topraklarda tam 40 gn dolatrlmaktadr. Bu tren srasnda yollara dklen halk silahlar ile ellerini yzlerini yaralamakta ve bir yas iareti olarak salarnn ucunu kesmektedirler. Bu zellikle Herodotosta ayrntlaryla verilen trenler, Hunlarda ve dier Trk boylarnda tarih boyunca devam etmitir.9 Bu ulu llerin 40 gn dolatrlma gelenei, slamiyetten sonra, sadece ve sadece Trkler arasnda var olan, Hz. Muhammed iin Sleyman elebi tarafndan kaleme alnan mevlidin krknc gn okutulmas ile halen yaatlmaktadr. Sz geen adrl arabalar, bozkr kltrnn tipik gelerinden biridir. adrlar adrlar, yani yurtlar ise konaklama alanlarnda kurulur, obalar tekil edilirdi. Yerleik iskan yerlerinde de bu adr modelleri aynen taklit edilmitir: Bu evlerin ileri de adrlarda olduu gibi kuma, kee, kilim ve hallarla kaplanmtr. Zeki Velidi Togan10 (19702, s. 34) skitlerin bozkr yaantsna deinirken araba ve adrlar hakknda aynen unlar nakletmektedir: Bunlar Trk derme evlerinde, yni keeden maml kubbeli adrlarda, ounlukla bunlarn tekerleklilerinde yaamlardr. Bu nevi derme evleri Trklerden alarak benimsemi olan baz Orta Asya ranlerinde bu evlerin aksamna ve ekillerine ait zengin stlahn ranca olmayp, kmilen Trke olmas, bu evlerin Trk mill mal olduunu gsterdii gibi, Araplar da bunlar Qubba Turkiya yani Trk adr olarak bildirmilerdir. adr/Yurt, skit gebesi iin kutsal bir anlam tar: Kutsal atein yand ocak, aile fertlerini stmakta, bozkrn acmasz souk veya scandan korumakta ve zerinde pien ala beslenmektedir. Yukarda da vurguladmz zere kurgan ad verilen mezarlarn yaps da, bu bozkr adrlarnn br dnya iin hazrlanm bir benzerinden baka bir ey deildir. skit Hayvan slbu skitlere Bozkrlarn Kuyumcular denilmektedir. Bozkr Hayvan slbunun en gzel ve zengin rneklerini yaratan insanlardr. Grek kolonilerindeki sanatkrlara da, kendi zevklerine gre eserler yaptrmlardr. Kurganlarda bulunmu olan bu muhteem eserler, ki ou altndandr. bozkr insannn duygularn en yaln, ancak en arpc ekilde dile getirirler Art Treasures of Ancient Kuban;11 Les Dossiers dArchologie:12 Les Scythes gibi muhteem sergi kataloglar bu sanatn en gzel tantld yaynlardr.

908

Kutsal ve nc hayvan olan geyiin o kadar ok eitli tasviri vardr ki, kendilerine zg bu sanat anlatmlarn bendeniz Bozkrlarn Dili/Bozkrlarn Yazs olarak alglamaktaym. almalarmza gre, yazdan nceki ve de (ilk Runik alfabe gibi.) yazdan sonraki geleneksel, anonim anlatmlardr. Trk Dnyasndaki, ok zengin kilim, orap, evre, heybe vs. gibi el sanatlarndaki her motifin bir ad ve de bir anlam vardr. Kanaatimize gre bunlar, resim yazlarnn zm gibi yeniden deerlendirilmelidir. Giyim-Kuam skitlerin giyim-kuamlar da kendilerine zgdr. nden alan bedene oturmu olan dar kollu gocuklar ve gmlekler baldrlara kadar uzanmaktadr. Bunun altna pantolon giyilmekte, elbise bir deri kemer ile balanmaktadr. Kurganlarda bulunan arkeolojik bulgulara gre, zengin skitlerin elbiseleri altn ssler ile sslenmitir. Ayaklarna yumuak deriden izmeler veya botlar giymektedirler. Balarna ise, enselerine kadar uzanan, kulaklarn kapayan sivri balklar giyerlerdi. Silah ve Tehizatlar Ok ve Yay: ok ve yay bozkr savasnn balca silahdr ve onun ayrlmaz bir parasdr. Grekler, skitler iin atl okular deyimini kullanmlardr. Ok, ayn zamanda sosyal bakmdan da bir anlam tar: Herodotosun bildirdiine gre13 kii bana verilen birer ok ucu, byk bir bakr kazanda toplanmakta ve bu yntemle nfus saym yaplmaktadr. skitli ocuklarn yetitirilmesinde, ok atma maharetine ok nem verilirdi (Herotodos).14 Bu silahn kullanlmasnda, sadan veya soldan, ya da at zerinde drtnala giderken geriye dnerek at yapmak, farkl pozisyonlarda ayn derecede de srat ve maharet sahibi olmak gerekliydi. Mesela uzun menzil yay ekme yarmalar ve elde edilen baarlar Grek kolonistleri tarafndan da kutlanm, hatta bunlarn erefine antlar dikilmitir. Ok ular, 40-70 cm uzunluunda bir beden zerinde yer almaktadr. Bunlar, kullanlma yerine gre ahap veya kamtandr. Demir ok ularna en eski skit buluntular arasnda rastlanlmaktadr. Esas olarak, sert alaml tun ok ular revatadr. Boylar -kullanlma cinslerine gre- 2,5-5 cm arasnda deimektedir. Av ve Sava tiplerinin eitlilii dikkat ekicidir. Mahmuzlu tipleri karakteristiktir. Yaylar ise Dou veya Asya Tipi denilen snflamaya girmektedir. Bu yay tipi, Orta Asyann Atl ve Gebe kavimlerinde binlerce yl kullanlmtr. Bu tipin en gzel rnekleri daha sonra zellikle Hunlarda mevcuttur. skit yay, dz veya ie doru kvrk bir beden ile buna raptedilmi iki ksa koldan ibarettir. Ortalama boyu 1 m civarndadr. At zerinde kullanmaya elverili olmas iin ksa yaplmlardr. Malzeme olarak ahap, kemik, boynuz, sinir ve tutkal kullanlmtr, yni bileik trdedir, ok paraldr. Yay geren kiri, sinirden yaplmtr. Yay germe veya baka bir deyile yay kurma bir beceri iidir. nl Kl-Oba vazosunda bunlarla ilgili ok gereki sahneler resmedilmitir. Antik Grek yazarlarndan bazlar, mesela Strabon15 ve Plinius,16 Karadenizin kuzey sahillerini de skit yaynn formuna benzetmilerdir.

909

Okdanlk: skitler tarafndan kullanlan ve Greklerin Goryt=Ok-Yay Torbas olarak adlandrd okdanlklarn kendine zg bir formda yapldklar grlr: Ahap iskelet zerine deri kaplanm okdanln en byk zellii ift gzl oluudur. gzde yay, d gzde ise oklar muhafaza edilmektedir. Okdanln ald ok says 300 ile 400 civarndadr. En gzel rnekleri altn ve elektron kakmal sslerle tezyn edilmitir. Tasvirlerden ve mezarlardaki buluntu durumlarndan anlald zere, -aynen kl gibi- bel kayna, sol taraftan kala zerine aslmaktadr. At zerinde ise, yine sol tarafa, eere aslrd. Bu tip okdanlklar, Orta Asya kkenli Trk kavimleri tarafndan binlerce yl sre ile kullanlmtr. Kllar: Greklerce Akinakez adyla tanmlanan, takriben 50 cm. boyundaki demir kllar, skitlerin mill silah olarak kabul edilmekte, Herodotun17 verdii ayrntl bilgiye gre de Sava Tanrsn sembolize eden kl fetii byk bir sayg grmekte ve kutsal addedilmektedir. Kabzalar ve knlar altn kakmal sslerle tezyin edilmi zengin rnekler de mevcuttur. Yukarda deindiimiz gibi, bel kemerine, sol yanda veya nde aslarak, tanmaktadr. Ayrca, ender de olsa, uzun kllar da grlmektedir. Yakn d iin ok etkili bir ekilde kullanld bilinmektedir. Mzrak ve Cirit: Bu iki silah, sava ve spor tehizat olarak nem tamaktadrlar. Mzrak ular genellikle 10-15 cm. boyunda olup, demirden yaplmlardr. Baltalar: Bozkr insannn en eski sava aletlerinden biridir. zerleri izgi veya kabartma olarak bozkr hayvan slubunun tipik motifleri veya geometrik desenlerle ssldr. Kk altn baltalarn soyluluk, hanlk, beylik sembol olduu bilinmektedir. Kalkanlar: Pek revata olan bir koruyucu unsur olarak grlmez. skit svarisi, eviklii ile, at zerinde kendini korumay yelemitir. Ancak, yer savalarnda, yakn dlerde nadiren kullanlmtr. Antik kaynaklardan18 kurganlardan edinilen arkeolojik materyale gre, oval ya da kenarlar yuvarlatlm drt ke eklinde olup tahta veya rme sazdan yaplm, zerlerinede geyik ya da sr derisi kaplanmtr. Oval kalkanlar, nl Kul-Oba elektron vazosunda grlrler. Solokha taranda ise tipik bir rme kalkan grlmektedir. Kostromskaya Mogilada ise demirden yuvarlak bir kalkan bulunmutur. Orta ksmnda Umbo eklinde, altndan ilenmi geyik armalar grlr. Bu armalar koruyucu/apotropeik bir anlam tarlar. Geyik, bozkr mitoslarnda -aynen kurt gibi- nc hayvan olarak grlmekte ve bu tema Hun-Trk devrinde de devam etmektedir. Zrhlar: Balangta nadir olarak kullanlmtr. En eski rneklerden biri Ukraynadaki kurganlardan birinde bir savann zerinde ok iyi korunmu olarak bulunmutur. M.. 5. yzyla aittir. Deri baln zeri metal pullarla kapldr. Bu, grld gibi, kulaklkldr ve enseyi korumaktadr. Sava Taktikleri Antik kaynaklarda, skitlerin cengaver karakterlerini yanstan, gl ve muharip bir toplum olduklarna dair birok ayrntl kayt mevcuttur. Mesela, Thukydides19 bu konuda skitlerden, vg ile

910

sz etmekte ve aynen unlar sylemektedir: Savalardaki cesaretleri ve ordularnn says bakmndan, skitler, Traklardan ok stndrler. Zira bunlarla ne Avrupada ve ne de Asyada, hibir millet mukayese edilemez. Bunlarn tm, tamamen birlese bile, skitlerle ba edemezler. Mesel Aristoteles20 ise skitleri, Persler, Traklar ve Keltlerle birlikte -asker bakmdankarlatrmakta ve bunlar stn cengaver kavimler olarak nitelemektedir. Ayrca bu toplum, evvelce de deindiimiz gibi-atl okular veya hayalet atllar olarak da tanmlanmtr. nk, at zerindeki savalardaki stn yetenekleri, atlarnn srati ve eviklii ve de oklarnn hedefine vurma garantisi hasmlarnca, dehetle izlenmitir. skitlerin sava taktikleri ile ilgili olarak Herodottan21 Pers kral Dareiosun M.. 513teki nl skit seferi hakknda ok ilgin bilgiler edinmekteyiz. Burada, sz geen seferin tarihi ayrntlar zerinde durmayacaz. Ancak, sava taktikleri ile bantl olarak u sonulara varmak mmkn olmaktadr: Bozkr svari birlikleri, sratli atlar nedeniyle, byk bir hareket kabiliyetine sahiptirler. Uzak blgelerdeki birliklerin sratle, stratejik noktalarda toplandklar grlr. Silahlarn, zellikle oklarn vurucu gc fazladr: daha nce grdmz zere, silahlar, at zerinde rahata kullanlacak ekilde yaplmtr. Ar silah ve tehizatlar tamazlar. Sava dzenlerinde, han ve oullar ve beyler tarafndan ynetilen yan kanatlar ve orta ana kuvvet birimleri grlr. Dmana aniden saldrlar ve sratle geri ekilirlerdi. Onlarn katn zanneden dman birlikleri, pelerine der ve geni bozkrda amansz bir kovalamaca balard. Ama, dman ilere ekerek fazlaca yormak, ypratmak ve de yardmc kuvvetlerle irtibatlarn kesmektir. Bu arada, kuyular ve kaynaklar kullanlsz hale getirilir, tarlalar tahrip edilir, kendilerine ait yiyecek ve hayvan yemleri, dier arlklarla birlikte arabalar ve srlerle gerilere alnrd. Bylece, yabanc topraklarda ilerleyen dman kuvvetleri alkla ba baa braklrd. Bu arada yan yana, hill eklinde alan yan kollar, yni kanatlar, evirme harekatna giriir ve embere alnan dman birlikleri imha edilirdi. Bu kurnazca taktik, deta yabani hayvan srlerinin, zellikle atlarn srlerek yoruluncaya kadar koturulmasna ve de bildii bir hareket tarz idi. Bu sava taktii ve teknikleri de, binlerce yl devamla, btn Trk kavimlerince baar ile uygulanmtr. Mesel 1071deki Malazgirt savanda, Alp-Arslann sava dzeni, bunun en gzel rneklerinden biridir. skitlerin Pers kral Dareiosun ordularna uyguladklar bu taktik, binlerce sene sonra Ruslar tarafndan da rnek alnarak Napolyon Bonaparta uygulanm, II. Dnya Savanda da Alman ordular ayn nedenlerle hezimete uratlmlard. aniden ember iine alnarak yakalanmalarna benzemektedir. Bozkrn bu taktii phesiz ki skitlerin gnlk yaants iinde uygulad ve ezbere

911

skitlerin bu arada, kk vurucu timlerle dman zerine yaptklar devaml ve ypratc hcumlar, ete savalar eklinde dzenlenmitir. Bu ufak, fakat tesirli darbeler, dman psikolojik bakmdan byk lde etkilemektedir. Hunlarn, Gktrklerin ve Ouzlarn sava tarihlerinde grlen ayn uygulamalar, bilindii gibi, bir takm destanlara dnmtr. Kimmerlerin Yaylm Alanlar Kimmerler Proto-Trkler olarak tanmladmz Ural-Altay kkenli bozkr gebelerinin bat kolunu olutururlar. M.. II. bin yl balarndan M.. 8. yzyla kadar -merkez Krm olmak zereKaradenizin kuzeyinde, Avrasya bozkrlarnda ve Kafkasya blgesinde yaamlardr. Bu tarihler arasnda gney Rusya Tun a kltrlerinin tayclar ve temsilcileri olarak grlrler. Bu devrenin balarnda doudan batya doru Kafkaslarn kuzeyindeki bozkrlarda Donetz havzasna yaylmalar, zellikle Ukrayna bozkrlarnda yaayan Hint-Avrupa kkenli toplumlarn hareketlenmelerine neden olur. M.. II. bin yln balarnda Akhalarn Yunanistana inmeleri, kuzeydeki Avrupa bozkrlarndaki bu hareketlerin bir uzantsdr. M.. 13.-8. yzyllar arasnda da Kafkasya ve Dinyeper havzasndaki blgelere yaylrlar. Bu dnemde zellikle Volga boylarndan gelen Ahap Mezar Yaplar ile tanmlanan Srubna kltr Pre-skit/Kimmer organik balarnn arkeolojik kantlardr. nk daha sonraki yzyllarda da Kimmer ve skit eserlerinin ayrlmazl bilim adamlarnca daima konu edilmitir. Kimmer boylarnn M.. 13. yzylda batya doru yaylmalar aynen M.. II. bin yln balarnda olduu gibi- Hint-Avrupa kkenli toplumlarn yeniden hareketlenmelerine neden olur: M.. 1200 dolaylarnda Dorlar Yunanistana, Trak kkenli dier toplumlarla birlikte Frigler Anadoluya g ederler: Anadolunun karanlk alar, baka bir deyile de belli bir sre sonra en renkli dnemlerden biri olan Anadolu Demir a balar. Gney Rusyadaki Kimmerlerle bantl arkeolojik bulgularn, M.. II. bin yl balarna kadar uzanmasna karlk, yazl kaynaklarda adlarnn gemesi ancak M.. 8. yzyldan itibaren balar: Antik Grek kaynaklarnda Kymmerioi/Kymmerios olarak geer. lk kez, nl ozan Homeros onlardan sz eder.22 Homerosa gre Kimmerler, yer alt tanrs Hadesin ller lkesinin yerald ssz dnyann sis ve karanlklarla dolu blgelerinde yayorlard. nl corafyac Strabonun bu konuda yapt eletiri ilgintir.23 Ozan (Homeros), Kimmerlerin Bosporus Kimmeriusun kuzeyindeki kasvetli yerlerde oturduklarn bildii iin, Hades civarna yerletirmitir. Belki de yonyallarn bu kavime kar olan derin dmanlklar yznden byle yapmtr. Herodotos24 ve Strabon25 gibi -skitleri ayrntlaryla anlatan- antik a yazarlar, Kimmerleri gney Rusyann ilk sakinleri olarak tanmlamaktadrlar. Antik ada Ker Boaz, Bosporus Kimmerius (Kimmer Boaz) adn tamakta, Krmda Grek kolonileri olarak grlen Kimmerikum, Kimmeris, Kimmerike gibi yerlemeler ve yer adlar bir zamanlar Kimmerlerin bu topraklara egemen olduklarn vurgulamaktadr. Krm adnn da Kimmerden tredii bilinmektedir. Kimmerleri ve Krm kapsayan Avrupa Hunlar ile ilgili mitoslar tm ayrntlaryla birlikte, Bizans tarihisi Jordanes tarafndan nakledilmektedir.26

912

M.. 8. yzylda, takriben M.. 500 civarna kadar olan devre ok hareketlidir: Kimmerler, doudan gelen skitlerin istila ve basks sonucunda, gneye ve batya doru ekilerek g etmek zorunda kalrlar. G edemeyen baz Kimmer boylar ise, skit egemenlii altnda Krm ve evresinde yaamlarn srdrrler ve zamanla onlarn iinde eriyerek tarih sahnesinden ekilirler. Antik kaynaklarn bildirdiine gre, Taurlar, Toreteler, Dandariler, Psessler, Thteler ve Maotler, skit egemenlii altndaki, Krm ve evresindeki Kimmer boylarn yanstmaktadrlar. Kimmer-skit mcadeleleri, Trk devletlerinin tarihleri boyunca tank olduumuz karde kavgalarnn en eski rneklerinden biridir. Tarihi bakmdan skit istilas, maddesel kltrn geliimi ynnden de yeni bir devrin balamasna neden olur: Gney Rusyann Tun a sona erer ve Demir a balar. skit Glerinin Balamas skit Gleri de Orta Asyadaki, bugnk Moolistan ve Trkistanda meydana gelen ve uzun sren bir kuraklk ve ktlk devresiyle bantldr. Otlak sahalarnn kurumas, ada in kaynaklarna gre dou bozkrlarnda yaayan Hiung-Nu (Hun) kabilelerinin inin kuzeybat snrlarna doru kaymalarna neden olur. M.. 9. yzyln sonu ile M.. 8. yzyln balarna ait in kaynaklar imparator Suann bunlar pskrterek, batya ynelttiklerini nakletmektedir. Demekki skitleri, batya Kimmerler zerine iten ana neden Hiung-Nularn (Hun) bu hareketleridir. (Yine in kaynaklarnn naklettikleri ekirge istillar, bozkrlarda zaman zaman byk ktlklara neden olmu, ekirge srleri hayvanlarn tylerini, yelelerini, kuyruklarn bile kemirerek yemilerdir.) Herodotosun27 kaytlarnda da skitlerin gleriyle ilgili ayrntl bilgileri bulmak mmkndr. Kafkas geitlerini aan Kimmer g dalgalar (Dou G Kolu), yeni bir yurt edinmek amacyla, Dou Anadoludaki Urartu Devletinin kuzey snrlarndan balayarak, Anadolu topraklarn istila etmeye balarlar. Kurt Bittel28 bu konuda aynen u yorumu yapmaktadr: Kimmerlerin Anadoluyu istilas, kuvvetli bir ihtimalle, Orta Asyadan kaynaklanm olan byk bir g hareketinin yan kolunu tekil etmektedir. Bu hareket, hibir zaman bir soygun seferi eklinde deil, aksine, btn bir halkn mal ve mlkleriyle beraber yaptklar bir g olarak nitelendirilebilir. Bunu bu bakmdan, M.. 13. yzyldaki Deniz Kavimlerinin haraketleri ile karlatrabiliriz. Kimmerler, merkezi Kafkasyadaki Gerusin/Portae Sarmaticae/Daryal Geidini ve Osset Geitlerini takip ederek Urartu snrlarna dayanmlardr. Bu geitler binlerce yldan beri, gnmz dahil, ulam ve asker harekat bakmndan nem tayan yegane doal geit ve tarihi yollardr. Kimmerlerin ardndan skitler gelmektedir: Herodotosun ifade ettii zere, Kimmerleri takip eden skitler -yollarn ararak- Kafkaslar doudan dolamlar, Hazar Denizi kylarn takiben DerbentDemirkap geidi zerinden Azerbaycan ve randaki Medya topraklarna ulamlard. ada Asur ivi yazl kaynaklarnda da bu olaylar hakknda ayrntl bilgiler mevcuttur: Asur casusluk rgtnn banda bulunan veliaht prens Sanherib, babas nl Asur kral II. Sargona raporlar gndererek, Kimmerlerin Urartu topraklarna yayldklarn ve Urartularn ar yenilgilere uradklarn

913

bildirmektedir.29 Urartu krallar I. Argisti (yaklak olarak M.. 785-760) ve II. Sarduriye (Yaklak olarak M.. 760-730) ait baz Urartu yaztlarndan anlaldna gre, Kimmer g ve istilsndan takriben 50 yl kadar nce -ldr ve Gke Gl arasndaki -qi-GU-lu lkesi/Leninakan blgesindeKimmerlerle Urartular komu duruma gelmilerdi. zellikle II. Sarduri, Kura Havzasn kapsayan Guriania lkesinden ve buradaki karklklardan sz etmektedir.30 Adlar Asurlular Kimmerleri Gimirrai, skitleri skuza/Asquzai olarak adlandrmtr. Urartularsa Kimmer ve skitleri qigulu adyla tanmlamaktadrlar.31 Grek kaynaklarnda Skyt, Perse gibi dou dillerinde ise Sak; ya da baka rneklerde olduu gibi Saka, Caha gibi adlarla tannrlar. Bu bilgiler daha sonra Kutsal Kitaplara yansmtr: Anadoluya Kuzeyden gelen dier toplumlarla birlikte adlar gemektedir ve bunlar Nuh Peygamberin olu Yafesten tremilerdir (Ahdi Atik/Tevrat, Genesis 10; Ezekiel 38,6: Gomer=Kimmer; Askenaz=skit). Bunlarla ilgili olarak -slam ve ran tesirli- Trk mitoslarndaki (=Ouz-nameler ve Han-name) Gog-Magog ve Yecc-Mecc hakkndaki ilgin yorumlar ve bilgileri Zeki Velidi Togan32 ve Bahaeddin gelin33 eserlerinde topluca bulmak mmkndr. Akadca quzai adnda da -quz-,-quzai- o dnemki Ouz adnn arkaik syleyiinin, ivi yazsndaki ekli olduu phesizdir. Tarihi bir gerek olarak da unu vurgulamak istiyoruz: skit/Saka adlar Trk ad ile edeerdedir. skitler, Eskiada politik g olarak tarih sahnesinden ekildikleri hlde, Orta ada, mesel Bizans kaynaklar, slmiyeti henz kabul etmemi olan Trk toplumlarndan, Trk boylarndan skit adyla sz etmektedirler. slmiyeti kabul edenler ise kendi adlaryla anlrlar. Bu ayrm bizce, ok anlamldr. Benzer rnekleri oaltmak mmkndr. Daha sonra da, mesel 17. ve 18. yzyln nl Bodan voyvodas Dimitri Kantemirolunun kaleme ald Osmanl Tarihinde Krm Tatarlar ile skitlerin aynl hakkndaki yaklamlar dikkat ekicidir. ya da Baron de Todtun Krm Hann lm hakknda naklettikleri ok nemlidir. Sz edilen dnemin en gl devletlerinden olan Asurun yan sra Anadoluda Urartu, Frig ve Lidya devletleriyle yonya ehirlerini dehet iinde brakan Kimmer aknlar zellikle Anadolunun siyasi yaplanmasnda byk deiikliklere neden olmutur. Urartu Devleti, byk sarsntlar geirir: Bir taraftan kuzeyden gelen Kimmer g ve aknlar, dier taraftan Asur kral II. Sargonun (M.. 721705) M.. 714teki nl 8. seferinin ar darbeleri karsnda Urartu kral I. Rusa (yaklak olarak M.. 730-714) bakent Tupada intihar eder.34 Urartu kral II. Argiti (yak. ol. M.. 714-685) kuzeye ynelerek Kimmer aknlarn nlemeye alr, ancak M.. 707de ar yenilgiye urar. Onu takip eden Urartu kral II. Rusa (yak. ol. M.. 685-645) ise akllca bir politika izler, dalgalar halinde Urartu topraklarnda ilerlemekte ve yaylmakta olan Kimmer boylar ile anlar, ezeli dman Asura kar ittifak yaparak bir ksm Kimmer boylarn Urartu topraklarnda iskn ettirir ve bunlarn yerlemelerini salar. Bu arada Asur snrlarnda

914

Kimmerlerle yaplan bir savata nl kral II. Sargon hayatn kaybetmitir. Urartu kral II. Rusann mttefiki olan Kimmerlerin ana g kolu ise batya doru ynelmi ve Frig devleti egemenliindeki topraklara doru ilerlemeye balamtr. Bu olaylar takiben M.. 677 civarnda, Teupa adl liderlerinin ynetimindeki Kimmer aknclar -Konya Erelisi dolaylarndaki- Hubusna yresinde yenilgiye uratlr. Kral Asarhaddonun (M.. 686669) ynetimindeki Asurun bu baars -muhtemelen- Kimmerlerin Toros geitlerini aarak ukurova blgesine yaylmalarn nlemitir.35 Kral Asarhaddon, saltanat sresince Kimmer tehlikesinin korkusu ve basks altnda yaamtr. Bu nl Asur kralnn gne tanrs amaa ynelttii -politik kapsaml- dualar ve yalvarlar bu duygularn aka yanstmaktadr: Asarhaddon bu cengaver bozkr aknclarndan cehennemin dourduu diye sz eder, Kimmer lideri Teupay da kuzeyli dman Umman Manda adyla tanmlar.36 Bu arada Kimmerlerin, Asurun vasali olan -Toroslar ve ukurova yresindeki- Hilakku devletiyle anlama yaptklar grlr. Asur kral, akabinde Hilakkuyu cezalandrmt.37 Kimmerlerin Hubuna yresindeki yenilgiden fazlaca etkilenmedikleri anlalmaktadr: Dou G Koluna mensup boylar, M.. 7. yzyln balarnda Frigya egemenliindeki topraklara yaylarak, istila etmilerdir: (Eusebiosa gre M.. 696/695; Julius Africanusa gre ise M.. 676da) Frig bakenti nl Gordion kuatlarak ele geirilmi, tahrip edilerek yamalanm ve efsanevi kral Midas (Asur kaynaklarnda: Mita) boa kan ierek intihar etmitir.38 Gordionda, Midasn gmld en byk kral tmlste -altn hari- ok deerli l hediyeleri bulunmutur. leri srlen bir gre gre Kimmerler, Midasn tm altnlarn yamalayarak beraberlerinde gtrmlerdir. Bu nedenle Midasn tmlsnde altn yoktur. En grkemli ve gl an yaayan Frig devletinin ani ykl ve Anadoludaki politik g ve etkinliini kaybedii -istila haline dnen- Kimmer gnn ne apta olduunu aka yanstmaktadr. Anadoluda Kimmer Bozkr Devleti Frig devletini ykan Kimmerler, bat ynde Lidya devletinin snrlarna dayanmtr. Yakn gemite Frig devletinin egemen olduu topraklar, zellikle Anadolu bozkrlar, artk bir anlamda, Kimmer Anadolu Bozkr Devletinin hakimiyet alanndaki blgelerdir. Ana g kolunu oluturan Kimmer boylar, bozkr-gebe geleneklerini devam ettiren, kabile ve boy tekilatna dayanan bir politik g, Kimmer Anadolu Bozkr Devleti dediimiz birlii tesis ederler. Bu organize g yaklak bir yzyl boyunca Eski Anadolunun tarih sahnesinde nemli roller oynamtr. Bu gcn varl, gn geerek oalan arkeolojik bulgularn yannda yazl kaynaklarn analizinden elde edilen sonular, siyasi antlamalar ve de saptayabildiimiz filolojik yaklamlarla birlikte dier eler bunu aka kantlamaktadr. Julius Lewy ve Kurt Bittel gibi baz eski kuak bilim adamlar -grmze tam uymamakla birlikteOrta Anadoluda rgtlenmi bir Kimmer devletinin varln kabul etmektedirler.39

915

Bu arada baz boylar, Orta Anadoludan kuzeye-Amasya yresindeki Paplagonia blgesine ynelerek, kuzeye alan doal tarihi yolu takiben Karadeniz sahillerine ularlar.40 ok yakn bir gemite Amasyada Gmhackyde bir rastlant sonucunda bulunan bir alak kurgan, kaak kazlar sonucunda tahrip edilerek, yamalanmtr: nsan ve at gmsn muhafaza eden bu mezarda, l hediyesi olarak uzun demir kl, tun balta, gem paralar ve mahmuzlu tipik ok ular, geleneksel l hediyelerini oluturmaktadr. Kurtarlabilen eserler Amasya Mzesine getirilmitir.41 Gmhackyn daha nceki bir adnn da Kmer oluu ok anlaml ve dikkat ekicidir. Antik Kaynaklara gre, Miletosun Karadeniz sahillerindeki gl bir kolonisi olan Sinope (Sinop) tahrip edilir, Oikist/Kurucu Abrondas ldrlr ve Yunanl kolonistler geici bir sre iin yarmadadan srlrler ve baz Kimmer boylar bu yrede yerleir.42 Amazonlar Kimdir? Antik Grek ve Roma/Latin kaynaklarnda Sinopun dousundaki Themiskyra blgesi, baka bir deyile de Amisosun (Samsun) dousunda uzanan Thermodon/Terme ay havzas ve dolaylar Amazonlarn yaadklar topraklar olarak gsterilir.43 Aynen Gmhackyde olduu gibi, bir rastlant sonucunda eski eser kaaklarnca bulunan ve yamalanan iki alak kurgan ve iindeki ok zengin l hediyeleri, antik kaynaklar dnda, bu insanlarn bu blgede gerekten de yaadklarn kantlayan ok sekin arkeolojik bulgulardr.44 Gerekte -bozkr gebe kltrnn ve geleneklerinin ve de ok eski bir Trk tresinin gerei olarak- at zerinde savaan Kimmer ve skit kadnlar ve kzlar, Karadeniz sahillerini iskan eden, Yunanl kolonistleri bir anlamda dehet iinde brakm ve bunlar -eitli yrelerde- birer mitos haline dnerek Antik a kaynaklarnda ve devamnda yer alm ve sayg grmlerdir. Bilindii gibi Amazonlarla ilgili sahneler Antik Grek sanatnda zel bir yer tutmaktadr. Tarihi gerek olarak u sonu bizce ok nemlidir: ster Eski Anadoluda ve ister Kafkasyada ve dier yrelerde nerede bir Kimmer ya da skit g ya da istils varsa, orada muhakkak bir Amazonlar Efsanesi ve ykleri kar. Bu bir rastlant deildir. Kimmerler Karadeniz blgesinde, douda Trapezusa/Trabzon, batdaysa Herakleia Pontikaya (Karadeniz Erelisi) kadar yaylrlar: Trabzon yaknndaki Arm Dan antik ada Kimmerius Da adn tamas da ilgin bir kanttr.45 Antik kaynaklara gre batdaki Herakleia Pontika/Karadeniz Erelisi, Mariandynoi kabilesinin topraklarnda kurulmu olan bir Megara kolonisidir. Balkanlar zerinden gelen Mariandynoi kabilesinin, efsanevi efi olarak sz edilen Heros Kimmerios -aynen Amazon efsanelerinde olduu gibi- bu temalarn en gzel rneklerinden birini daha oluturmaktadr. Tarih gerek olarak baz Kimmer boylar bu yrede yaamlar ve Sinopta olduu gibi Grek kolonistlerle savamlardr.46 Ayrca, yukarda deindiimiz zere Bat Karadeniz blgesinde yaam olan Trak kkenli Mariandynoi kabilesi, mitolojik bir anlatmla Kimmerlerle bantl gsterilmitir.47 Bu mitosla ilgili olarak nl Franois Vazosu zerinde Mariandynoi kabilesinin atas Heros Kimmerios ok atan tipik bir bozkr savas eklinde resmedilmitir.48 Bu figrn yanndaki nl Toxamis de, ayn kyafet ve techizatla ok atmaktadr. Toxamis adnn -en yakn olarak- Toktam adyla arm yaptrdn ifade etmek isteriz. Kimmerlerin Karadeniz blgesinde

916

yaylmas bu yredeki baz kk yerleim gruplarn etkilemi, bu toplumlar, daha gerilere, dalk blgelere ekilmek zorunda kalmlardr. Dou G Kolu olarak adlandrdmz Kimmer ana g kolunun bu hareketleri bylece sregelirken, douda da olaylar hzla gelimektedir. Urartu topraklarnda yaayan ve onlarn mttefiki olan Kimmer boylar bir takm politik giriimlerin iinde grlrler. Gerekte bu olaylar, randaki Medlerin nasya dnyasnda yeni bir politik g olarak ortaya kmalaryla balantldr.49 Medler, Asur kral Asarhaddona kar Kimmer, Mannai ve dier baz toplumlarla birlikte g birlii yaparlar,50 bu gler tmyle Asura kar harekete gemitir. Bu olaylar sregelirken, nasya dnyas yeni bir istilya urar, yukarda da deindiimiz zere Azerbaycan ve Medyaya yaylan skit dalgalar nasya dnyasn tehdit etmeye balar; nerdeyse Msr kaplarna kadar dayanrlar. nce de vurguladmz gibi kral Asarhaddon, bu kudretli Asur kralnn tanr amaa yalvararak veya akl danarak her trl kehanete bavurmas ve bu bozkr savalar karsnda duyduu batl korkulardan kurtulmaya almas, gerek anlamda Kimmer ve skitlerin nasyadaki askeri ve politik glerini aka kantlamaktadr. Asarhaddon, hemen tm saltanat boyunca, devaml olarak Kimmer ve skit aknlarnn korkusu altnda yaamtr. Urartu kral II. Rusann-Kimmerlerle olduu gibi-akllca bir politika izleyerek, skitlerle anlama yapt grlr.51 Bu kez skit aknlar dorudan Asur snrlarna ynelir.52 Ancak M.. 674 yl dolaylarnda yaplan bir savata Asarhaddon tarafndan malup edilirler.53 Oysa Asarhaddon skitlerin Asur iin gerek bir tehlike olduunu sezmitir: nk Asur snrlar sadece skit aknclar tarafndan tehdit edilmekle kalmam, bu yeni, tehlikeli ve gl dman, Asur kart baz toplumlar mttefik yaparak, onlar Asurun boyunduruundan kurtarma abalarna girimitir. Asarhaddon onlar yenilgiye uratmasna ramen anlama yoluna gitmi, skit hakan Bartatuann istei zerine kzlarndan birini, bir prensesi ona e olarak vermitir.54 skitlerle -kan balarna dayanan- bir anlama yapmas, Asur devletinin ayn zamanda Urartuya ve de Kimmerlerin dolayl destei ile kurulan Med devletine kar bir nlemdir. Asur ivi yazl metinlerindeki Akadca yazlm ekli ile Bartatua, Herodotosun (I, 103) Madyesin babas olarak tanmlad -Greke yazlmyla- Protothyasdr. Madyes, Trk destanlarnda Alp Er Tunga, ran destanlarnda ise Afrasyab adlaryla grlmektedir.55 Bu arada Urartu kral II. Rusa, Dou Anadoluda Kimmerlerle birlikte bir askeri sefer dzenler: Asur ve Urartu devletleri arasnda uzun sredir ekime konusu olan Diyarbakr yresindeki upria blgesinde byk karklklara neden olur,56 ancak Asarhaddonun M.. 673-672 dolaylarndaki upria Seferi bu konunun Asur devleti lehine sonulanmasn salar.57 Kimmer-Lidya likileri Kimmer bozkr devletinin varl, en ok-bat komular olan-Lidyay huzursuz etmitir: Friglerin

917

bir zamanlar hakim olduklar topraklara yaylan ve gittike glenen Kimmer boylar bir sre sonra bat komular Lidya devletinin snrlarna dayanrlar. Bu saldrlar, Lidya devletinin toprak btnln zaman zaman tehlikeye drm ve hatta Frig devleti gibi yklmalarna ramak kalmt. Lidyaya ynelen ilk Kimmer aknlar Gyges dnemine rastlar. Bu dnemde Lidya kral Gyges (Asur kaynaklarnda Gugu) Kimmer tehlikesine kar Asur devletiyle yaknlama politikas gder ve Asur kral Asurbanipalden yardm ister: Asur kral aynen unlar sylemektedir Gugu ayaklarma kapand.58 M.. 660/657 dolaylarndaki ilk Kimmer aknlarna kar koyabilen Lidya kral, bu arada esir ald, iki Kimmer beyini zincire vurarak Niniveye gndermi ve Asurbanipale olan kran borcunu demitir.59 Asur ivi yazl kaynaklar kral Gygesin/kendi deyimleriyle Gugunun bu zaferini, Asur yardmna balamaktadrlar. Ancak, bu yardmn nasl olduu bilinmemektedir. Kimmerler karsnda kendini gl hisseden kral Gyges, Asurla olan balantlarn keser ve hatta Asurbanipale kar cephe alr. Sonuta -Lidya kralnn bu vefaszlna ve dnekliine ok zlen- Asur kralnn tanrlarna yapt nl bedduas yerini bulur ve Kimmerler ikinci kez Lidya topraklarna saldrrlar: M.. 652 ylnda -akropol yni yukar ehir dnda- bakent Sardes ele geirilir, tahrip edilerek yamalanr ve kral Gyges ldrlr.60 Bu olaylar zinciri Anadoludaki Kimmer siyasi tarihi bakmndan byk bir nem tar: Yakn gemite en parlak dnemlerini yaayan Urartu kral I. Rusa, nl Asur kral II. Sargon, Frig kral nl Midas gibi kral Gygeste ayn kanlmaz sonu paylamtr. Tm bu olaylar -yakn bir sre sonrayonya blgesinde de devam edecek benzerleriyle birlikte analiz edildiinde bozkr savalarnn gl bir ekilde organize edildikleri ve de sava sanatndaki geleneksel stnlklerini belgelenmektedir. Kimmer Bat G Kolu ve Trako-Kimmerler Bu sralarda, Gney Rusya bozkrlarndan skitler tarafndan srlmeye devam edilen Kimmerlerin Bat G Kolu Avrupa ilerine kadar yaylr: Orta Avrupadaki bunlarla ilgili arkeolojik malzeme -baz batl bilginlerce- Trako-Kimmer buluntular ad altnda tanmlanmaktadr. Akabinde skitlerin Macaristan ovalarn da istila etmeleriyle, takriben M.. 500 yl dolaylarnda politik g olarak, tarih sahnesinden silinirler.61 Bat g kolundan ayrlan baz boylar, gneye ynelirler ve Romanya-Bulgaristan ovalarna yaylrlar. Ancak skitlerin Tuna blgesine sarkmalar Kimmerleri yeniden ge zorlar: M.. 7. yzyln ortalarnda ayn baskya maruz kalan -Trak boylarndan- Thynler, Bithynler, Trerlerle birlikte boazlar geerek, Anadolu topraklarna girerler.62 Bu yeni g dalgalar gneye yonya blgesine ynelmeden nce anakkale Boaznn Asya sahillerinde ve hinterlandnda dolanrlar. anakkalede Nara Burnu zerindeki Abydos kenti kuatlr, ve baz kentler haraca balanr, bu arada da Edremit Krfezindeki Antandros ele geirilir.63 Baz antik kaynaklara gre Kimmerler orada uzun sre yaamlardr ve bu nedenle de bu ehir antik ada uzun bir sre Kimmeris adyla anlmtr.64

918

Bat Anadoluya inmeye balayan yeni g dalgas, Lidyann bu yrelerde toprak kaybna neden olur. Ayn zamanda da batdan Lidya zerinden gelen yonyaya ynelen ana Kimmer kuvvetleriyle birleir: Asur ve Grek kaynaklarna gre, bu sralarda Kimmer bozkr devletinin banda Dugdamme (Akadca)/Lygdamis (Greke) bulunmaktadr. Gygesten sonra Lidya tahtna kan Ardys, babasnn lmne neden olan Kimmer aknlarnn dehetini yaamtr. Bu nedenle -babas gibi- Asura yaknlama politikas gder ve yardm ister (ARAB, II, no. 785): Ancak Asur kral Asurbanipalin yardm edip etmedii bilinmemektedir. nk babasnn kaypak politikas nedeniyle bozulan Asur-Lidya diplomatik ilikileri, muhtemelen byk tavizlere ramen sonu vermemi ve Asur, Lidya aleyhine geliim gsteren Kimmer aknlarna seyirci kalmtr. Ksa bir sre nce, takriben M.. 648-646 arasnda, Kimmer beyi Dugdamme, Asur kral Asurbanipal ile bir antlama yapmtr. Kimmer beyinin yemin ederek sz verdii bu antlama, kuvvetle muhtemeldir ki, bir saldrmazlk pakt niteliindedir. Bakent Sardes, M.. 645 dolaylarnda ikinci kez kuatlarak -yine akropol hari- amanszca tahrip edilmi ve Ardys g durumda kalmtr. Ancak kral Ardysin akropole ekilerek, bu aknlara kar koyabilmesi takdiri ayandr.65 yonya Blgesine Kimmer Aknlar ok gemeden yonya kentleri de ayn yazgy paylarlar.66 Kallinos gibi nl airler -genlerin korkakln yererek- cokulu msralarla yonya halkn, eli silah tutanlar Kimmerlere kar mcadeleye armlardr. M.. 644/643 dolaylarnda nl Ephesos/Efes ehri kuatlr, gl surlarn gerisine ekilen halk, ehri savunur. Ancak sur dnda kalan, Grek dnyasnn kutsal merkezlerinden biri olan, nl Artemis Tapna yaklarak tahrip edilir.67 Magnesia ise, hemen bu olayn ardndan hcuma uram, ele geirilerek yamalanmtr.68 Priene ve Didyma gibi dier nl merkezler de bu yamalamadan paylarn almlardr. British Museumdaki Klazomenai lahdinde, Kimmerlerle yonyallarn mcadeleleri ok canl bir ekilde resmedilmitir. zellikle bozkr savalaryla birlikte savaan kpekler ilgintir. Kimmer aknlar, tarihsel sre olarak yonya kentlerinin ekonomik ve kltrel geliimlerini bir sre geriletmi, ancak Kimmer tehlikesinin geitirilmesinden sonra glenmelerine neden olmutur. nk Kimmerlerin bu blgedeki aknlar geicidir, byk ganimetler elde ettikten sonra geri dnmlerdir, denize ulamann da onlar iin bir nemi yoktur! Oysa Kimmer tehlikesinden sonra yonya ehirleri, Lidyann tehditlerine kar koyabilecek duruma gelmiler ve de kolonizasyon hareketlerini hzlandrmlardr.69 Sonun Balangc Kimmerlerin -bilinen- en son ve gl aknlar ukurova blgesi zerinedir: Hatrlanaca gibi Kimmer lideri Dugdammenin Asur kral Asurbanipal ile bir saldrmazlk anlamas yaptna deinmitik. Oysa bir sre sonra Glek Boazn aarak M.. 630 dolaylarnda ukurovaya inen Kimmer gleri Tarsos/Tarsus ve Anchialeye kadar ilerlerler. Ancak Kilikya kral Syennesis tarafndan datlarak malup edilirler. Dugdammenin lm70 Kimmerler arasnda -kan dkmeye varan-

919

kargaalk yaratr ve bu da kesin malubiyetlerine neden olur. Dugdammenin yerine olu Sandaksatru geer, yenik den Kimmer aknclar geri dnerler. Orta Anadoludaki Kimmer egemenliinin ve gcnn sonu yaklamaktadr. Gl Lidya kral Alyattes bu olaylardan sonra Kimmerleri malup ederek, douya doru, Kzlrmakn tesine srer.71 Bu sralarda da nasyadaki g dengesi bozulmu, Kyaxaresin nderliinde -skitlerle birleen- Medler M.. 612de Asur mparatorluunu ykmtr. Akabinde Urartu Devletini de ykan bu yeni g, M.. 591 ylnda Kzlrmaka dayanmtr. randaki Medlerin glenmesiyle Herodotosun72 28 yl olarak belirttii nasyadaki skit hakimiyeti de sona ermitir.73 Gerekte Urartu Devleti skit aknlaryla yklm, son darbe ise Medler tarafndan vurulmutur. Mesel, nl Urartu kalesi Sardurihinili/avutepedeki youn tahrip tabakalar iinde ele geirilen ok eitli skit buluntular, at koumlar veya hayvan slubuyla bezeli kemik at koum paralar ve saysz mahmuzlu ok ular gibi ok deerli arkeolojik bulgular bu tahribatn kimler tarafndan yapldn aka kantlamaktadr.74 Bilindii gibi Lidya devleti ile Medler arasndaki sava be sene srer (M.. 590-585). nl bilgin Thalesin nceden bildirdii gibi gne tutulmas olur, savaan gler bunu tanrlarn gazab ve uyars olarak yorumlayarak arpmalara son verirler: M.. 585te yaplan antlamayla Kzlrmak Lidya ve Medler arasnda snr kabul edilir,75 Anadolu bu iki devlet arasnda bir anlamda paylalmtr. Bu sre zarfnda da bu iki g arasnda kalan Kimmer boylar da Anadoludaki etkinliklerini de yitirerek tarih sahnesinden ekilirler. Ayrca, Elaz-Norun Tepedeki -kurban edilen- at gmlerinin yannda bulunan kartal bal gem; Gordionda at gmleri ve at-koum sslerinin yan sra, tavan karan kartal motifli kemik plket; Sardeste, Ephesosta Boazkyde bulunan bozkr hayvan slbunun ilgin rnekleri gibi nice benzer eserler, zellikle Kimmer ve skit tahrip tabakalarnn iindeki buluntularn birkadr.76 Sonsz Kimmer ve skitlerin Trk kkenli olduklarna dair birka nemli hususu da belirtmek arzusundayz: M.. 750-550 arasndaki Grek Kolonizasyonunun byk bir yaylmn oluturan

Karadenizdeki hareketlerinden ok nce, Akhal denizciler Gney-Dou Karadeniz sahilindeki Batum civarna, Kolkhis blgesine ulamlard. Kafkasyadaki Altn Postu ele geirmek iin dzenlenen nl macera, Argonautlarn Argo gemisiyle yaptklar mthi serven, Tek gzl devlerle mcadeleleri, Kyklop Polyphemosun gznn kr edilii vs., bizim Tepegz Efsanesi olarak bildiimiz yknn aynsdr. Veya Lidya tarihi aratrlrken, Krgzlarn nl Manas Destan karmza kar. X. Mill Trkoloji Kongresi (25-27 Eyll-stanbul 1998) ve VII. Milletleraras Trkoloji Kongresi (812 Kasm 1999) toplantlarnda, byk bir onur duyarak al bildirisi olarak sunduumuz

920

Herodotosta Ouz Kaan Destan balkl bildirimiz, sekin bilim adamlar olan, Trk dnyasnn ve ilgili yabanc meslektalarmzn zerinde byk bir etki yaratm ve takdir toplamtr. Ayrntlar ile yayna hazrladmz bu almamzn -yukarda deindiimiz toplantlarda sunduumuz-eletirme izelgemizi, dikkatinize sunuyoruz.

921

Sakalar / Prof. Dr. Igor Vasilyevi Pyankov [s.611-619]

Novgorod Devlet niversitesi / Rusya Eski Yunanca (Skai), Latince (Sacae), eski Farsa (Sak#), eski Hinte (Sakas) ve eski ince (Se, eski ifade ekli Sak) yazlm kaynaklarda Saka halknn ismine rastlamaktayz. Fakat, ismin kkeni ve anlam kesin olarak tespit edilememitir.1 Sakalar, M.. 6-2. yzyllarda geni dalk blgelerde, Tyanan ve Pamir-Alay civarnda, yaamlard. Fakat, M.. 2. yzylda burada, yeni halklarn akn sonucu, Sakalara ait blgeler hzla azalmaya balam ve onlarn nemli bir blm Orta Asyann batsna, ran yaylalarnn dousuna ve Kuzey Hindistana, g etmek zorunda kalmt. M.. 6. yzylda, ilk kez Sakalarn simasnda bozkr halklaryla karlaan Persler, dier benzer halklar, Orta Asyann batsndaki Massagetleri ve Karadeniz civarndaki skitleri de onlarn adyla adlandrmlard. Perslerden elde ettikleri bilgilere dayanarak, Yunanllar da, gerekte Sakalarla hibir ilikisi bulunmayan halklar Saka olarak adlandrmlard; rnein, Ermenistanda, Ponta blgesindeki Sakalar.2 Grld zere bazen Saka ad geni anlamda da kullanlmtr. Saka halk, birka boy ve boy birliklerini iine alan kark bir etnik birlikti. Amirgi Sakalar olarak adlandrlan Sir-Derya Sakalar, daha ok bilinen bir gruptu. simlerindeki esas unsur, Yunanllarn, Amyrgioi ve Umurga eklinde kullandklar isimlerden de anlald zere murgdur. Fakat, Persler bu Sakalarn gelenekleri zerindeki izlenimlerine dayanarak onlar, Haumavarga Sakalar, yani Haumu ien Sakalar olarak adlandrmlard.3 Ahameni dneminin sonlarna doru Persler, Hares Mitilenin (Fr 5, Jacoby) anlatt rivayete dayanarak, hkmdar Omargn (Omarges, bu isim, Haumavarga boyunun ismine benzemektedir) halknn, daha Gistaspa ve Zariadra (ran destannda isimleri geen Kutasp ve Zarer) zamannda, Tanais (Sir-Derya) nehrinin tesinde yaadn dnyorlard. Hkmdarn karargah da geitten 800 stadi (150 km.) tede bulunuyordu.4 Muhtemelen, burada Amirgi Sakalarnn lkelerinin merkezini ele geirebilmek iin kullanlan imdiki Hokant ilindeki geitten bahsedilmektedir. Buradan, Sir-Derya zerinden, Sakalarla savaan pek ok istilac gemitir: Kir, skender ve Demodam (Plin., N. H., VI, 49) vb.5 Amirgi Sakalar tarafndan tutulan yahut onlar tarafndan kontrol edilen blgeler ierisine, da etekleriyle evrilmi olan Fergana vadisi, Alay vadisi ve muhtemelen, Murgaba vadisine kadar olan Bat Pamir girmekteydi.6 M.. 5. yzylda Gellanik tarafndan Sakalarn toprandaki Amirgi ovas7 olarak anlan Alay vadisi pek Yolu zerinde bulunduundan dolay n kazanmtr.8 M.. 6. yzyldan itibaren Sakalar, daha uzaa, gneye, yukar Hindistan Vadisine kadar yaylmlar ve bu civarda kendi kltrlerini yaymlard. Fakat, bu dalk blgenin Kaspiler yahut Kaspirler adyla bilinen yerli ahalisi balca unsur olarak kalmtr.9 Yunanllar, onlarn Sakalarla kltrel olarak yakn

922

olan gebe blmn de, bazen dierleri gibi, skit olarak adlandryorlard. Ahameni dneminde Amirgi Sakalarnn, Hindiku yahut Merv blgesinde10 yaadklar fikri bilim dnyasnda yeteri kadar yaygnlamtr. Fakat, bu gr, Amirgilerin isminden kaynakland zannedilen, Hindiku blgesindeki Muncann ve Trkmen nehri olan Murgabn11 isimlerine dayandndan temelsizdir. Ktesi (fr. 5-8, Jacoby) tarafndan anlatlan Zarin hakkndaki rivayette, Sakalarn eski a tarihinden, M.. 7. yzyln sonunda-6. yzyln balarnda geen olaylardan bahsedilmektedir. Ktesinin Ahameniler saraynda duyduu gerek halk rivayetini anlatt phesizdir.12 Burada, sava snr barbarlarn yenen ve Med hkmdaryla ran yznden savaan, Saka Prensesi Zarinden bahsedilir; Zarin ve Medli Striange hakkndaki romantik hikaye son olayla (Med hkmdaryla yaplan savala) ilgilidir. Muhtemelen, burada Strabonun anlatt hikayeye, Sakalarn, Baktriya igali srasndaki aknlarna iaret edilmektedir. Muhtemelen, tm bu bilgiler, ran destannda geen olaylara, Belh Hkmdar Kutaspn ve onun erkek kardei Zarerin Arcasp gebeleriyle olan savana dayanmaktadr. Burada biz Belhin (Baktriya) gebeler tarafndan alnmas ve Beyaz lde, Kumi danda (randa) ranllarla onlarn sava sahnelerine rastlamaktayz.13 Bu Sakalarn aktif hareket ettii snrlardaki geni araziler, onlarn boy birliklerinin gcn gstermektedir. Sakalarn gerekten de, Ahamenilerden nce, ran dnyasnn kuzey dousunda nemli g olduklar Heredotun (I, 153, s. VII, 9) szleriyle de tespit edilebilir; Pers hkmdar iin bu blgede balca engel Baktriya halk ve Sakalard, onlara kar Kir kendisi yry yapmaya hazrland. Kirin, Baktriyallarn itaatinden sonra karlat, Sakalarla savan Ktesi anlatyor (fr. 9, Jacoby). Saka Prensesi Sparetrin kahramanln tasvir eden bu hikaye folklorik bir karakter tamaktadr. Burada Saka Hkmdar Amorgun isminin ak ekilde anlmas, konunun Amirgi Sakalar ile ilgili olduunu gsteriyor. Sava, muhtemelen, Persler tarafndan istila edilen Lidya ve onlar tarafndan alnan Babil arasnda (M.. 546 ve 538 yllar arasnda) vuku bulmutur.14 Kendilerini Saka olarak adlandran bu gebe grup, Perslerin de balangta Saka diye bahsettikleri gruptu.15 Fakat, daha sonra dier benzer gebe boylarla karlaan Persler, bu ismi onlara da vermilerdi. Asl Sakalar dierlerinden ayrt edebilmek iin Persler, onlardan Sogdiyana tesinde yaayan Sakalar olarak bahsetmeye baladlar. Gerekten de, onlara giden yol, SirDeryaya kadar uzanan, Sogdiyanadan geiyordu. Sonunda bu Sakalara, Persler tarafndan Haumavarga ismi verildi. nce de belirttiimiz gibi, Persler tarafndan Sir-Derya Sakalarna (Amirgilere) verilen bu isim, onlarn bu halk zerindeki izlenimlerine dayanmaktayd. Sir-Derya Sakalarnn tarihinin yeniden yazm srasnda Saka isminin Perslerde tm kuzey gebeleri iin, genel isim olarak kullanld durumu gz nne alnmaldr. yle ki, Yunan ve Pers kaynaklarndaki, yukarda bahsettiklerimiz dnda (Heredotun verdii bilgiler ve Ktesinin Kirin Saka Hkmdar Amorgla olan savalar hakkndaki hikayeler), Kir ve Darann Sakalarla yaptklar savalarla ilgili tm bilgiler, gerek Sakalarla ilgili deildir.

923

Kir dneminde Sakalar, Ahameni Devletine raiyet olarak katlmlard. I. Dara zamannda (M.. 522-486 yllarnda), Heredota gre (III, 93), Sakalar Kaspilerle birlikte Pers hkmdarnn hazinesine 250 talant deyerek 15. Satrapl kurmulard. Hayli byk olan bu mebla, 15. Satrapln epey geni ve zengin bir blgeyi iine aldn da gstermektedir. Muhtemelen, bu satraplktaki Kaspilerle, daha ge dneme ait kaynaklarda Kaspirliler olarak adlandrlan tm bu blgenin, Bedehan, Pamir, itral, Gilgit ve Kemirin ahalisinden bahsedilmeye allmtr. Hindikuun dier tarafnda, gneyde, Kandarlarla birlikte (Kabil vadisi ve kuzey bat Pencap) dier satrapla dahil olan, Dadik olarak adlandrlan, Dard boylar yerlemilerdi. Bununla da, neden, I. Dara zamanna ait olan Pers yaztlarnda, Sakalarla Kandarlarn isimlerinin beraber anld anlalm oluyor. Burada, yaztlarda isimleri gemeyen, gerek komular Kaspiler ve Dadiklerdi.16 Ktesi zamanndaki gelenein, henz, Kir dnemindeki Dardlarla Amirgi Sakalar arasndaki ilikileri unutmad anlalmaktadr.17 Sakalar vergiler dnda, hkmdara hediyeler de gtryorlard. Ahamenilerin Pers bakenti Persepolis kabartmalar arasnda Amirgi Sakalarnn tasvirleri bulunmaktadr: Onlar hkmdara at, silah ve ss eyalar gtryorlard. Tpk raiyet gibi Sakalar da, Pers hkmdarlarnn kumandanlnda Ahameni savalarna katlmak zorundaydlar. Bu nedenle onlar, I. Darann ve Kserksin yryleri srasnda Yunanistanda ve phesiz pek ok lkede bulunmular ve ayrca Ahameni Devletinin tm blgelerindeki askeri birliklerde hizmet etmilerdi.18 Kserks Dneminde (M.. 486-465), Amirgi Sakalarnn durumunda baz deiiklikler vuku buldu. Bu hkmdarn hakimiyetinin ilk sralarnda onlar, hkmdarn kardei, Baktriya Hkmdar Gistaspn emrine verildiler, Kaspiler ise onlardan ayrldlar (Hered., VII, 64, 67). Bu ynetimin sonuna doru bu Sakalarn, Perslerin tabiliinden tamamen ktklar anlalyor.19 Ktesi zamannda, II. Artakserksin hakimiyeti srasnda (M.. 404-359), Sakalar artk sadece Perslerin askeri mttefikleriydiler. Bu konu ile ilgili bilgi veren Ktesi, Asya hkmdarlaryla kurulan ilikilere dayanarak, Sakalarn onlarn en eski, askeri mttefikleri olduklarn kaydediyor. Saka Hkmdar Amorg ile dostluu korumak ise sanki, Kirin kendisi tarafndan varislerine, Pers hkmdar ve Baktriya valisine, vasiyet edilmiti.20 Sakalarn durumu III. Darann (M.. 336-330) hakimiyeti srasnda, Ahameni Devletinin sonuna kadar deimedi. O zaman Sakalar, Pers hkmdarnn mttefiki olan ve Baktriya satrapyla birlikte hareket eden Mavak ynetiyordu (Arrian., Anab., III, 8, 3). Sakalarn, Ahameni Devletinin tarihinde nemli rol oynad phesizdir. Onlar Ahameni devletinin ordusunda en yetenekli birlii kurmulard, hatta bazen onlar -devletin balca halklar olanPersler ve Medlerle eit sayyorlard (Hered., VII, 184). Yine de onlarn nemini abartmamak gerekir,21 ayrca onlarn etkisi Ahameniler tarihinin banda deil, sonunda gze arpmaya balamtr. Pers ordusunun, Dara ve Kserksin, yryleri srasnda Sakalarla ilk kez karlaan Yunanllar, onlarn, yakndan tandklar, Karadeniz skitlerine benzediklerini fark ettiler ve Sakalar Asya meneli olduklarndan dolay Asya skitleri olarak adlandrdlar. Yunanllar onlar konusunda sadece Baktriyann kuzey ksmlarnda yaadklarn biliyorlard.22 Bu bilgi genel olarak doruydu,

924

nk o zaman Baktriya Satrapl, Sir-Deryaya kadar uzanan Sogdiyana blgesini iine almaktayd.23 Yunanllar, skenderin (Arrian., Anab., III, 8, 3,) dou yryne kadar Sakalar Asya skitleri zannediyorlard, fakat Asya ve Avrupa snr olarak ve Tanais (yani Don) nehri olarak bildikleri SirDerya nehrine yaklatklarnda, Sakalarn hakimiyetinin bu nehrin tesine kadar uzandn fark ettiler ve Saka boylarnn corafi konumunu tayin etmede zorluk yaamaya baladlar. Bu durum, skenderin Sakalarla atmalarn anlatan Antik a tarihilerinin terminolojisine de yansmtr. yle ki, Arrian (Anab., IV, 3, 6; s. VII, 10, 5), karlamalarn Tanaiste yani Avrupada24 olmasna ramen, yine Sakalar Asya skitleri olarak adlandrmaya devam etmitir. Kurtsi (VII, 7, 2) ise bu halk Avrupa skitleri saym, sadece sonraki eli onlardan Saka olarak bahsetmitir (VII, 9, 17).25 skenderin Sakalar zerine yapt yry iki yazar tarafndan anlatlmaktadr: Bu ikisi Arrian (Anab., IV, 3, 6; 4, 1-9; 5, 1) ve Kurtsidir (VII, 7, 1-9, 19). Bu yazarlardan elde ettiimiz bilgilere gre, skitler Tanaisin sa kysnda, orann isyan eden ahalisini desteklemek ve skenderin kar kyda kent kurmasn engellemek iin bulunuyorlard; skitlerin dmanca tavrlarn anlayan skender, nehri geti ve ilk defa burada nl skit taktii ile karlamasna ramen, inanlmaz bir zafer kazand, fakat hamlelere devam etmeyip geri dnd; skit hkmdarnn skendere zr dilemek iin eli gndermesiyle de, Sakalarn Asya hkmdarlaryla mttefik ilikileri salanm oldu; skender ise karlnda Sakalara arkada Evksenippay gnderdi. Bu olaylar M.. 329 dolaylarnda vuku bulmutu.26 u ayrnty da eklememiz gerekir ki, skenderin arkadalar, skitlerin nehre attklar oklarn saplarnn am aacndan yapldn fark etmilerdi (Strabo, XI, 7, 4; bkz. Arrian., Anab., IV, 4, 2). am aalar Tyanann atkal silsilesinin batsna deil, Orta Sir-Derya yaknlarnda yetimekteydi.27 skenderin varisleri olan birinci Selevkilerin aktif dou politikalar, onlarn komutan olan Demodamn Sir-Derya tesine, M.. III. yzylda yapt yryler ve Takent vahas28 snrnda, skityada, Antiohiya adl yeni kentin yapm, Sir-Derya vilayeti konusunda Yunanllarn bilgisini geniletmiti. Byk Yunan corafyacs Eratosfen (M.. III. yy.), tm seleflerini ve zellikle de skenderin ve Selevkilerin adalarn aratrarak genel bir sonuca ulamtr. Onun hazrlad yeni corafi tabloya gre, dadan akan Oks (Amuderya) ve Yaksart (Sir-Derya, imdi artk Don nehrinden ayr olarak kabul edilen) nehirleri aadaki halklar birbirinden ayryordu: a) Baktriyallar ve Sogdiyanallar, b) Sogdiyanallar ve Sakalar; O, bu dalar, Hindistan kuzeyle snrlandran dalara benzetmi ve adlar geen halklarn srasn da batdan douya yerletirmekle gerek tabloyu hayli deitirmitir.29 skenderin adalar tarafndan da bazen Sogdiyanada, bazen de skityada gsterilen, imdiki Hokantin yerinde yahut onun yaknlarnda kurulan, skenderiye kentinin, o zaman Fergana olarak bilinen, Sakasende (yani Sakalarn lkesi) bulunduu ge anlalmtr.30 Sakalarla ilgili, Eratosfenin tablosu dnda, elde edilen bilgilerden Sakalarn, Sogdiyanadan douya doru, Yaksart nehrinin akn ynnde, bu nehrin balangcnn ve kaynann bulunduu dalarda yaadklar anlalmaktadr.31

925

Bozkr halklarnn M.. II. yzylda balayan yeni, byk g konusunda antik ve in kaynaklarnda bilgiler bulunmaktadr. Antik kaynaklardan, zellikle Strabonun (XI, 8, 2)32 ve Torgun (Prol. XLI, XLII) verdii bilgiler nem tamaktadr. Bunlardan elde edilen sonuca gre; Sakalarn daha nce yaadklar Yaksart nehrinin kar tarafna, Sogdiyana ve Baktriyaya, yeni gebeler akn etmilerdi: Aslar yahut Asianlar, Toharlar (Asianlar, Toharlarn hkmdar idiler) ve Sakaraukalar. Fakat bu kaynaklarda Sakalarn nereye gittiklerinden bahsedilmemitir. G olay daha geni olarak in kaynaklarnda aklanmtr. Buradan biz g harektnn Hunlarn basksyla yaandn, Yeilerin (Asianlar ve Toharlar) Davan (Fergana) zerinden batya gittiklerini ve Dah (Baktriya) lkesini kendilerine tabi ettiklerini reniyoruz; Ye-ilerin bu g srasnda iki nemli olay vuku bulmutu: Birincisi, onlar Sakalar lkelerinden sktrp kardlar; muhtemelen, bu olay Fergana ile ilgilidir ve ikincisi ise, dier bir gebe boyun, Vusunlarn, darbesine maruz kalarak, Baktriyaya gittiler; Sakalar ise Asma geitle gneye gittiler ve Gubin (Kaspir) lkesini tuttular.33 Birinci olay yaklak olarak M.. 170-160 yllarnda, ikincisi ise M.. 140-130 yllarnda vuku bulmutur.34 Sakalarn gneye nasl gittikleri konusunda aratrmaclar tarafndan eitli fikirler sylenmitir. Gebelerin Pamir ve Hindiku da geidinden gemelerinin olanaksz olduu dnlrd. Fakat, gnmzde byle bir geiin tamamen olanak d olmad35 ispat edilmitir. Ayrca, son zamanlarda yaplan aratrmalara gre, M.. I. yy.da, Sakalar Yukar Hindistan vadisini ok iyi bilmekteydiler.36 Hatta belki, Gilasa ilinde bulunan yaztlar arasnda gneye yerlemi olan ilk ve byk Saka Hkmdar Mogun yazt da bulunmaktadr.37 M.. I. yy.n balangcnda Kaspiri (Kamir ve Yukar Hindistan vilayeti) yneten Saka Hkmdar Mog yahut Mayes, hakimiyetini Kandahara kadar geniletmiti. Onun halefleri ise ran yaylasnn dousundaki Arahorzay ele geirmilerdi. Bu Sakalar, komular tarafndan, onlarn merkez vilayetlerinin ismiyle, Kaspirler olarak adlandrlmlard.38 M.. I. yy.n sonunda Sakalar, Aa Hindistan ve Kathiavar blgelerine yayldlar ve burada Yunanllar tarafndan Hindistana denizle geen gney ve Hint skitleri olarak adlandrldlar. M.S. I. yy.da, Hint skitleri ksa sre Hint-Part hkmdar Kondofarn hakimiyeti altnda kaldlar, daha sonra ise Kuan devletinin terkibine dahil oldular. Daha sonra Hindistann batsnda, Kucaratta, kurulan Saka Katrap devleti, M.S. II.-IV. yy.larda nemli bir politik gc temsil ediyordu. Hint halklarndan olan, Kucarlar, Catlar ve Racputlar muhtemelen Sakalarn torunlarydlar. Hindistan Sakalar ile ran yaylasnn dou Sakalar, tarih sahnesine yaklak olarak ayn zamanda kmlardr. Sakalarn buraya geli yolu konusunda eitli grler mevcuttur. Baz aratrmaclara gre, Sakalar Baktriyadan ve onun komu vilayetlerinden, bazlarna gre ise Hindistandan gelmilerdir.39 Son aratrmalar gre, muhtemelen ikinci gr dorudur. Bu Sakalarn, Hindiku zerinden Hindistana geen ve daha teye, gney-batya, inen Saka halknn kolu olduu muhtemeldir. Onlar nce, Sakalardan dolay Sakstan adn alan, Dragian (Gl kenar) ve Arahoz (Argendab vadisi) arasndaki kk bir vilayete yerlemiler, daha sonra ise Gilmend-Argendabn (son ifade ekli Seistan, Sistan) tm havzasna yaylmlard. Burada Saka hkmdarlar vassal Part Krall Drangianay yneten Part soyundan gelen Surenlerle akrabalk ilikileri kurarak, bir sre bamszlklarn korumularsa da, daha sonra Hint-Saka hkmdarlarna, Mauesin varisine tabi

926

olmulardr. Bu olaylarn tamam M.. I. yy.da vuku bulmutur. M.S. I. yy.da ran Sakalar, Hint-Part Hkmdar Kondofarn ve onun varislerinin hakimiyeti altna gemiler, daha sonra ise Kuan devletinin terkibine dahil olmulard. Bundan sonra Sakastan Sasaniler Devletinin derebeylerinden biri olmutur. Muhtemelen, bu blgelere yerleen Sakalarn varisleri ada Petunlarn bir ksmdr. unu belirtmemiz gerekir ki, gneye, Hindistana ve ran yaylalarnn dousuna, yerlemi olan Sakalar Sir-Derya, Amirgi Sakalarydlar. Hkmdarlarnn isimleri40 ve diyalektik zellikleri41 onlar arasnda dorudan bir veraset ilikisinin olduunu gstermektedir. Fakat, in kaynaklarndan, gneye sadece Sakalarn hkmdarnn kendi boyu ile gittii, Sakalarn dier boylarnn ise eski mekanlarnda kald anlalmaktadr. Geride kalan Sakalar Amuderya Sakalar olarak adlandrabiliriz. Onlar, Penca ve Vaha vadileri boyunca ve douya doru, imdiki Dou Trkistann gneybat snrlarna yerlemilerdi. skender, muhtemelen, bu Sakalarla Paretaklar lkesine akn ettii zaman karlamtr. Sakalarn da Kafirnigann ve Vahann yukar taraflarnda yerlemi olmalar gerekmekteydi.42 Bir mddet sonra Hindistana gelen Megasfen (M.. IV. yy.n sonunda), kuzeyde Hindistan, Saka olarak bilinen skitlerin yerletii skityadan ayran Emod srada hakknda bilgi vermektedir. Bu Sakalar, Oksa (burada Baha) vadisinde karlatklar Baktriyallarla beraber bu nehrin aa taraflarnda yayorlard. Fakat, Megasfen Hint Emodunu (Himalay) skitlerinkiyle kartrmtr. Daha ge dneme ait yazarlar, bu iki srada birbirinden ayrr ve ikinciye yakn bir ekilde, Oksann yukarlarna, skit halk olan Komodotlar yerletirirler. Burada Alay sradalarnn Vaha-Kzlsu nehirlerinin yukar ksmlarnda yaayan Saka halklarndan birisi hakknda bahsedildii aktr.43 Megasfenden nce, Kandahar ve Svattan Hindiku ve Kunlun geidine giden yolun sayesinde, daha ok Dou Sakalar konusunda bilgiler elde edilmiti: Bunlar, Yarkent ve Hotan vilayetlerinde Toharlarla komu olan Kakar Sakalar idiler.44 M.. II. yy.da vuku bulan gebelerin byk gnn izlerine bu Sakalarda rastlamyoruz. in kaynaklarna gre,45 Sakalar Bat Kakarda ve Alay vadisinde Ye-i-Toharlarn aknndan sonra da yaamaya devam etmilerdi; onlar arasnda ad geen Gandlar Antik a yazarlarnn da bahsettikleri Gomodotlar olsa gerek.46 M.S. I. yy.da Gomodotlarn akrabalar olduu dnlen Komed Saka halknn ismi duyulmaya balamtr. Byk pek Yolunun, onlarn topraklar zerinden gemesi tannmalarna neden olmutur.47 Ptolemeusin verdii bilgilere gre (Georg., I, 12, 7-8; VI, 12, 3; 13, 2-3; VII, 1, 42), Komedler, Yaksartn (Sir-Derya) gney kaynandan Hindikua, Koasa (Kunlar) kaynaklarna kadar, Alay, Karatag ve Daraz da iine alan, Sakalarn geni dalk lkelerini ellerinde bulunduruyorlard. in ve Arap-Fars kaynaklarna gre, Komedler, daha ge dnemde de, M.S. VII-X. yy.da, bu blgenin ayr ayr yerlerinde bulunmaktaydlar. Muhtemelen, o zaman da vadilerinde yerlemi olan Komedlerin bir ksm ada Pamir halklarndan bazlarnn meneinde rol oynamtr.48 Benzer sreler Saka blgesinin dousunda da vuku bulmutu ve sonu olarak Hotann ve Dou Trkistann birok kentinin ahalisi, gnmze kadar ulaan, M.S. VII.-X. yy.a ait, yaztlardaki Saka dilinin diyalektlerinde konumaya balamlardr.49

927

Eski adlarn ve yaam biimlerini koruyan bu Komedler dier Orta Asya Sakalar gibi zamanla Trklemilerdi. Komedlerde bu sre, Trk hakanlklar zamannda, VI-VII. yy.da balamt; Komedlerin o dnemdeki hkmdarnn Trk kkenli olduu bilinmektedir.50 Bundan dolaydr ki, Bizans tarihisi Menandros (fr. 19, Mller), M.S. VI. yy.da, Trklerden bahsederken onlar konusunda, bu halk, eskiden Saka olarak adlanyordu demitir. Sakalara ait nemli bir boy da Sakaraukalard. Bu boylardan, Antik a yazarlar, M.. II. yy.da Yaksart nehrinin dier tarafnda ortaya kan ve Sogdiyana ve Baktriyaya akn eden gebeler olarak bahsetmektedirler. in kaynaklarnda Sakaraukalardan hi bahsedilmiyor: Onlar batda bulunduklarndan dolay inlilerin ilgi alan dnda kalmlard. Kaynaklara gre Sakalarn topraklarn istila eden Vusunlar, Tyanan dalarnda, Issk-gl ve li nehirleri civarnda yayorlard. Sakalarn da, onlarn srklemesi sonucu bu topraklarda bulunmas gerekirdi. Bunlar, muhtemelen, Sakaraukalard. inliler sadece, Amrgi Sakalarn Sakaraukalardan ayramamlardr. Bu durumda Sakaraukalar, Tyanan Sakalar olarak adlandrabiliriz. Kaynaklarda Sakaraukalar hakknda ok az bilginin bulunmas nedeniyle bilim dnyasnda bu halkla ilgili eitli ve birbirine zt grler mevcuttur. Muhtemelen, M.. II. yy.da, byk gten sonra Sakaraukalar, in kaynaklarnda M.. II. yy.n sonu-M.S. I. yy.da Kengy olarak bilinen, byk gebe birliinin ekirdeini oluturmulard. Bu birliin terkibine, dier topraklarla birlikte, Takent, Buhara ve Harezm vahalar da dahildi. Bu dnemin tm edebi, nmizmatik ve arkeolojik kaynaklarndan elde edilen sonuca gre, Sakaraukalarn Buhara ve brgan vahalarnda, Orta Amuderya blgelerinde ve Harezmin u bozkrlarnda, bulunduklarn syleyebiliriz. Sakaraukalar nce (Kengy) Asian-Toharlarla (Ye-iler) yaptklar savata yenilmelerine ramen, M.. I. yy.da bir politik g olarak ortaya kmlar ve Part taht iin yaplan savalarda nemli rol oynayabilmilerdir. Fakat, M.S. I. yy.n sonuna doru Sakaraukalarn gney topraklarnn bir ksm Part hakimiyeti altna, bir ksm ise Kuan hakimiyeti altna gemitir.51 Eski ve ada onomastik verilere dayanarak (eski yer, boy ve kii isimlerine ve ada yer isimlerine gre), Hotan metinlerinin ve eski Saka diyalektinin varisi saylan ada ugnanYazgulyam ve Vahan grubunun dillerine gre Saka dili konusunda bir fikir syleyebiliriz. Tm bu diller, gney dou dil grubuna dahil olan ran dilleridirler.52 Sakalar, dil ilikisi bakmndan tek kkenli deillerdi. Hatta, eitli Saka boylarnn diyalektlerinin gney dou dil birliinin eitli diyalekt gruplarna dahil olduklarn syleyebiliriz; yle ki, rnein, Amirgilerin dili dier Saka diyalektlerinden farkl zellikler tamaktayd.53 Paleoantropolojik verilere gre, Sakalarn fiziki grn, ksmen Mool tipiyle karm, kuzey bozkr insannn geni yzl Avrupai (Kafkasl) tipine benzemekteydi.54 Grsel belgeler de, Mool karmnn olduunu gstermektedir.55 Sakalarn kark fiziki tipleri tarihlerinin de zorluunu yanstmaktadr. Arkeolojik malzemeler, Sakalarn kltr hakknda bize yeteri kadar bilgi vermektedir. Sakalarn

928

M.. VII.-III. yy.a ait arkeolojik eserleri iki gruba ayrlr: Sir-Derya ve Alay nehirlerinin yukar ksmndaki Fergana blgesine ait olan eserler ve Tiyenan ve Yedisu blgesindeki eserler. Bu ayrma ekli, yazl kaynaklara da uygun dmektedir: Birinci grup Amirgilere, ikincisi ise Sakarauklara ait olsa gerek. Arkeolojik kltrn balca etnik gstericilerinden biri de gmme ekilleridir. Sakalar iin kurgan tipinde gmme ekli karakteristikti. ller balar batya doru evrilmi ekilde, omuzlar zerinde yatrlarak toprak ukurlara gmlrlerdi.56 M.. II. yy.da Saka blgesine kitlesel yerleimden sonra yeni gmme gelenekleri ile birlikte eskileri de devam etmitir. Bu bilgi Vusun ve Yei halklarnn aknndan sonra Sakalarn bir blmnn eski blgelerinde kaldklarna dair yaztlardan elde edilen bilgiyi de dorulamaktadr.57 Tipik Saka defin ekline, M.. I. yy.n sonlarnda ve M.S. I. yy.da, Orta Sir-Deryada-Karatau dalarnda ve Takent vahasnda yani Sakaraukalarn ekildikleri Kengylerin58 lkesinde de rastlanmtr. O dneme ait bu tip gmme gelenekleri, Orta Amuderya59 ve ibergan vahasnda60 yani yazl kaynaklara gre Sakaraukalarn bulunduu yerlerde de yaplmaktayd. Genelde, M.. VII.-III. yy.larda Pamir civarnda eitli yerlerde yaayan, Pamir gebelerinin kltr de Saka kltr olarak adlandrlmaktadr. Bu gebelerin kltr gerekten de Sakalarnkine ok benzemektedir. Fakat defin ekilleri ve fiziki grnleri Sakalarinkinden tamamen farkl olan eski Pamirlilerin derin yerel kkleri, onlarn yerli halkn -Kaspilerin- bir kolu olduunu kantlamaktadr. Kaspilerin yaadklar blgeler, nce de belirtildii zere, Pamirden hayli bykt. Bu halk balangta Sakalarn gl kltrel etkisi altnda kalmtr. Fakat, daha sonra, M. . IV. yy. sralarnda, Sakalar yahut dier Dou ran halklar tarafndan ya tamamen asimle edilmilerdir ya da Hindikutan kuzeye doru srlmlerdir.61 Sakalar tm kaynaklarda gebe olarak gsterilmektedirler. Saka kelimesi Perslerde gebe szcnn e anlamls olarak kullanlmtr. Yunanllar da, Sakalar gebe kelimesiyle hemen hemen eanlam tayan skitler olarak adlandrmlard. Yunanllar onlar M.. V. yy.da, daha ilk karlatklar zaman kk ba hayvan (koyun-kei) obanlar, gebeleri olarak adlandrmlard (Choeril., fr. 3, Kinkel). skender zamannda, M.. IV. yy.n sonlarnda, Sakalarn baz boylar bu tr 30. 000 ba srye sahiplerdi (Curt., VIII, 4, 20). Kentleri olmayan, ormanlarda ve maaralarda yaayan gebe Sakalar, topraklarndan Byk pek Yolu geen tacirler olarak nitelendirilirlerdi (Ptol., Georg., VI, 13, 3). Bu Alay Sakalarn, ayn ekilde inliler de tanmlamaktadrlar: Sakalar geni otlaklara ve sulara gre hayvan srleriyle bir yerden dier yere gyorlard (Tsyanhanu, 95 A, 23, 24). Sakalarn yaamnda at nemli bir yer tutuyordu. Sakalarn atlar zel eitimden geiyordu (Aelian., V. H., XII, 38). Pers hkmdarlar tarafndan dzenlenen yarmalar Saka atlar kazanyordu (Xen., Syrop., VIII, 3, 25-26). Amirgi Sakalarnn atlar Persepolis kabartmalarna da yansmtr.62 Sonralar inliler tarafndan sema atlar olarak deerlendirilen Ferganann nl atlar muhtemelen, bu Saka atlarndan tremilerdir. Sakalarn ekonomik yaam biimini gsteren bu tablo arkeolojik verilerle de tamamen dorulanmaktadr.63 Sakalarn tamam gebe deildi. Dier gebe birlikler gibi, Sakalarn da, birliine yerleik, iftilikle uraan, boylar dahildi. Sakalarda yerleik kltrn ortaya k, Sakalarn lkelerinin

929

byk bir ksmn ekine msait duruma getiren ve pek ok ehir kuran Zarin hakknda, daha nce bahsettiimiz, rivayete de yansmtr (Ctes., fr. 5, 4, Jacoby). Arkeolojik veriler, gerekten de M.. VII-III. yzyllarda (Sakalar zamannda) Ferganada, Sakalara akraba olan ifti ahalinin varln onaylamaktadr.64 Sakalarn giysileri de onlarn gebe yaam tarzna uygundu. Yazl (Herod., VII, 64), grsel65 ve arkeolojik66 kaynaklara dayanarak bunlarn tipik skit giysileri olduunu syleyebiliriz: Kee balk, kemer, deri pantolon ve izmeler. Herodot, muhtemelen sivri ulu apkay Amirgi Sakalarna ait ederek yanlmtr: Grsel belgelere gre, bu Sakalar ksa balklar giyiyorlard. Ayrca, apkalarn ekilleri, sadece etnik kimliklere gre ayrlmyordu. Sivri ulu apkalarn skit boylarndaki yksek aristokratlara ait bir giysi olduu dnlebilir; Issk kurganlarnda bulunan Saka liderine ait Altn adamn tm giysisi gibi sivri ulu apkas da altn plaklarla rtlmtr.67 Sakalarn toplumsal yaps da tipik gebe toplum yapsyd.68 Antik a yazarlar tarafndan yaplan tasvirler dier gebeler gibi onlar da kapsamaktayd: Onlara gre Sakalar, adaletli skitlerin bir koluydu (Choeril., fr. 3, Kinkel). Saka boylar byk bir birlik kurmulard. Bu birliklerden biri de Amirgi Sakalarnn kurduu birlikti. Birliin banda hkmdar bulunuyordu. Halkn lideri olan hkmdar, askeri harekatlarda bu halkn askerlerini ynetiyor (Ctes., fr. 9, Jacoby; Arrian., Anab., III, 8, 3), dier hkmdarlara bar ve anlama konularnda eliler gnderiyordu (Arrian., Anab., IV, 5, 1). Hakimiyetin irsi olarak babadan oula getii anlalmaktadr; Amirgi Sakalarnn, tpk Orta Asyadaki ve Hindistandaki gibi, bir soy tarafndan ynetildiklerini onlarn hkmdarlarnn isimlerinin benzerliine dayanarak syleyebiliriz. len hkmdara, yukarda bahsettiimiz Zarin hakkndaki destanda da tasvirleri verilen, muhteem mezar-kurgan yaplyordu (Ctes., fr. 5, 5, Jacoby): Kurgan (taraflarnn eni 3 stadi, ykseklii 1 stadi) zerinde byk altn heykel bulunan, sivri ulu ken piramit eklindeydi. Muhtemelen anma treni de dzenleniyordu. Saka kurganlar arkeolojik malzemelerden dolay ok iyi bilinmektedir. Kaynaklarda halk meclislerinin rol konusunda da baz bilgiler bulunmaktadr. rnein, skenderin, Tanais nehri civarnda, skitlerle yapt son savandan sonra, Asya skitlerinin hkmdar ona kar skitlerin tm birliinin savamadn aklad (Arrian., Anab., IV, 5, 1). Meclis, sadece tm halk yakndan ilgilendiren, sava ve bar sorunlaryla ilgileniyordu. skit halklarnda grlen sosyal-etnik snf ayrm Sakalarda bulunmaktadr: Hkmdarlaraskerler, ruhaniler ve sade halk. Bu tabakalara, ran destanndaki Saka (Sagzi) kahraman, Rstem ile ilgili rivayetin Sakstan ksmnda da rastlyoruz. Orada, hatta, birinci snfn ecdatlarnn krmz nura sahip olan parlayan yldrm karakteri ve ikinci snfn ecdatlarnn doutan gri olan karakterini grebiliriz. Halkn kahraman ecdad ve onun olu hakkndaki bu mitolojide bu snflarn nasl ortaya kt aklanmaktadr. Rstem hakkndaki rivayetlerde de bu mitolojinin izlerine rastlanmaktayz.69 Amirgi Sakalarnda, hkmdara ait olan boylar, muhtemelen eski mekanlardan Hindistana giden gebelerdi (in kaynaklarna gre Sakalarn hkmdar). Kaynaklardan anlald zere bu kesim asillerden (Arrian., Anab., IV, 4. 4), hkmdarn dost ve akrabalarndan (Chares, fr. 5, Jacoby),

930

nemli ve yakn kiilerden oluuyordu. Bu kiiler, rnein, hkmdarn kardei gibi, sorumluluklar kendi zerlerine alarak, yry iin zel birlikler toplayabilirlerdi (Arrian., Anab., IV, 4, 8; 5, 1; Curt., VII, 7, 1; 9, 16, 17). Sakalarn toplumsal yapsnn zelliklerinden biri de kadnlarn bamsz olmasyd. Bu durum Massagetlerle ve Savromatlarla onlar yaknlatrsa da, Avrupa skitlerinden farkl klyordu. Saka kadnlar hakknda Antik a yazarlarnn deerlendirmeleri yledir; Sakalar, askeri harekatlarda eleriyle birlikte bulunan cesur bayanlara sahipler (Ctes., fr. 5, 3, Jacoby). Savalara katlan Saka kadnlar (Ctes., fr. 8a, Jacoby) tpk erkekler gibi sava taktikleri kullanyorlard (Clem., Strom., IV, 8). Savaa Zarin katlyor (Ctes., fr. 7, fr. 8a, Jacoby), savaa Sakalarn ordusunu, kadnlar ve erkekleri Sparetra gtryordu (Ctes., fr. 9, 3, Jacoby). Sakalarda, bayanlar tpk Zarin ve Sparetra gibi lider olarak da grebiliriz. Aile yaamndaki kadnn zgrl Sakalarn evlenme geleneklerinde de kendini yansmtr. Bayanlar kendilerine e seebiliyorlard. rnein, hkmdar Omergin dzenledii dn srasnda kz konuklardan birine arap badesi sunarak kendi seimini belirtmeliydi (Chares., fr. 5, Jacoby). Sakalarda bu gibi deiik geleneklerden bir dieri de nikh geleneiydi: Damat ve gelin sembolik sava dzenliyorlard, bu sava damat kazanmak zorundayd (Aelian., V. H., XII, 38). Sakalar muhteem savalard.70 Ahamenilerin ordusunda Sakalar nc kuvvetleri

oluturuyorlard. Onlar, rnein, Marafon (Herod., VI, 113), Fermopil (Diod., XI, 7, 2), Plate (Herod., IX, 31, 71) ve Gavgamel (arrian., Anab., III, 13, 1-4; bkz. Curt., IV, 15, 12-19) savalarnda bulunmulard. Sakalarn sava aletleri unlard: Yay, kl kalkan, mzrak, balta, askerler ve atlar iin yaplan zrhl giysiler. Sakalar, svari ve piyade birlikler eklinde savayorlard (Strabo, XI, 8, 6). Saka svarileri Hibir svarinin yenemedii svariler olarak zel n kazanmlard (Dion. Per., 750, 751). Onlar, taktik gerei geri ekildikleri zaman bile, at zerinde dnerek, ok keskin atlar yapabilirlerdi. Bunu sadece erkekler deil, bayanlar da yapabiliyordu (Clem., Strom., IV, 8, 62; Aelian., N. A., IV, 21). Bu taktik, tm skit boylarnn sava kltr iin karakteristik olan kuatma taktiiydi. skender, ilk kez bu taktikle Tanais civarnda, Asya skitleriyle yapt sava srasnda karlamt (Arrian., Anab., IV, 4). Asya skitlerinin aristokratlar birbirine srayla yaptrlm demir plakalardan oluan zrhl asker ve atlardan mteekkil ar silahl svari birlikler kurmulard. Svariler bu zrhl giysinin yan sra kalkan da tayorlard (Arrian., Anab., III, 13, 4; IV, 4, 4; Curt., IV, 9, 3). Ar ve uzun mzraklar tayan bu svarilerin grntlerine, Hint ve Sakestan Sakalarnn hkmdarlarnn paralarnda da rastlamaktayz. Sakalarn dinleri ile ilgili bilgiler kstldr.71 Onlarda da, tpk komu Massagetlerde olduu gibi, byk Tanr -ate ve at kltnn simgesi- Gneti. evresi byk talarla evrilmi olan ak hava mabetleri bulunmaktayd. Zerdtln Sakalarn dini zerindeki etkisi tartlmaktadr. Hotan-Saka diline birka Pamir, Zerdt terimlerinin gemesi ve bunun yan sra Gnein isminin de byk Zerdt Tanrs Ahura Mazdann ismiyle deitirilmesi gerekten de Zerdtln Sakalar zerindeki etkisini gstermektedir. Bu Sakalarn kltnn Magiler tarafndan gnderildiine dair olan Ahameni dnemine ait eski bir bilgiyi de dorulamaktadr (Lucian., Macrob., 4-Ksanf Lidiye gre).

931

Saka mitolojisinin yansd Saka hayvan yaptlar ve eitli tarihi belgeler Sakalarda demir kltrnn gelitiini gstermektedir.72 Issk kurgannda (M.. VI.-IV. yy.a ait) bulunan, belirsiz bir yazyla yazlm olan gm bir kupaya dayanarak, Sakalarn kendi yazlarnn olduunu syleyemeyiz. Bu gm kupa gibi blgedeki tm dier, belirsiz yazyla yazlan, eserler komu tarm blgelerinden getirilmitir.73

1 2

Bu konu ile ilgili bkz.: Litvinskiy B. A. Drevnie koevniki Kri mira, M., 1972, s. 157, 158. Pyankov . V., Saki, Soderjanie ponyatiya/zvestiya AN Tadjikskoy SSR. Otd. Obestv.

Nauk. 3. (53), Denbe, 1968. S. 12-19. Saka kelimesinin iki farkl -zel ve genel- anlamlar, bu halkla ilgili yaplan aratrmalarda, zellikle Amirgi Sakalar iin kullanlmtr, anlamdaki farkllklara ramen, bkz. Grigoryev V. V., O skifskom narode sakax, SPb, 1871, s. 15, 50; Herrmann A., Sakai/RE. Bd. IA. 1920, col. 1771-1773, 1790; Junge J., Saka-Studien, Leipzig, 1939, P. 8, 30, 85. 3 Kent R. G., Old Persian Grammar. Texts. Lexicon, 2 ed. New Haven, 1953. P. 211.

Mayrhofer M., Handbuch des Altpersischen. Wiesbaden, 1964. S. 125. Haumavarga ismi ile ilgi ayrca bkz. akad. V. V. Struve V. V., Etyd po istorii Severnogo Priernomorya, Kavkaza i Sredney Azii. L., 1968. S. 25. 4 Piankov . V. The Ethnic History of the Sakas/Bulletin of the Asia nstitute. N. S. Vol. VIII

(1994). Bloomfield Hills, 1996. S. 37. 5 113. 6 Piankov . V. The Ethnic History. p. 37, 38. Haumavarga-Sakalarnn bulunduklar Pyankov . V., Askataki-skif i vostone kaspii/Pamirovedenie. Vp. 1. Denbe, 1984. S.

blgeler, P. Frye tarafndan da ayn ekilde tespit edilmitir; bkz. Frye R. N. The Heritage of Central Asia. Princeton, 1998. P. 82. 7 146, 157. 8 M. . 6. -4. Yy. larda Batda, Sakalarn toprandan geen ipek yolu konusunda bkz.: Herrmann A. Das Land der Seide und Tibet in Lichte der Antike. Leipzig, 1938. S. 9, 90,

Frankfor A. P. Suestvoval li Velikiy elkovy put vo II-I ts. do n. e. /Vzaimodeystvie koevx kultur i drevnix tsivilizatsiy. Alma-Ata, 1989. S. 213-216. 9 Pyankov . Discoveries of German and Pakistani Scholars in Chilas and

Gilgit/nternational Association for the Srudy of the Cultures of Central Asia. nformation Bulletin. 15. Moscow, 1989. P. 51, 52. 10 Amirgilerin bulunduklar yerler konusunda bkz. Gardiner-Garden J. R. Heredots

932

contemporaries on Skythian geography and ethnography. Bloomington, 1987. P. 7, 8. 11 simlerin yanl kyaslanmas konusunda bkz. Grantovskiy E. A. z istorii vostonoiranskix

plemen na granitsax ndii/KSNA, 61. M., 1963. S. 28. Pyankov . V., K voprpsu o marrute poxoda Kira II na massagetov/VD. M., 1964. No 3. S. 122, 123, prim. 47. 12 Gardiner-Garden J. R. Ktesias on early Cental Asian history and ethnography.

Bloomington, 1987. P. 14. 13 Pyankov . V., Drevneyie gosudarstvenne obrazovaniya/storiya tadjikskogo naroda. T.

. Denbe, 1998. S. 248, 634. 14 kaynaka. 15 16 17 Pyankov. Saki. s. 14, 15. Pyankov. Askataki skif. s. 112-114. Francfort H. -P. Note sur la mort de Cyrus et les Dardes/Orientalia osephi Tucci Kirin Sakalarla yapt sava konusunda bkz. Staviskiy B. Y., Srednyaya Aziya v

axamenidskuyu epoxu/storiya tadjikskogo naroda. s. 251, 252, 635, 636 ve orada gsterilen

memoriae dicata. Roma, 1985. P. 395-400. 18 19 20 Bu konu ile ilgili bkz. Herrmann. Op. Cit. Col. 1773; Staviskiy. A. g. e., S. 263, 264, 641. Herrmann. Op. Cit. Col. 1800. Pyankov. storiya Persii Ktesiya i sredneaziatskie satrapii Axamenidov v kontse V v. do

n. e. /VD. M., 1965. No 2, s. 46. s. 14, 15. 21 Bkz. Vogelsang W. J. The Rise and Organisation of the Achaemenid Empire. The Eastern

ranian Evidence. Leiden etc., 1992. P. 304-315 ve V. P. Nikonorovun bu kitap iin yazd rapor, VD. M., 2000. No 1. S. 217-222. 22 23 24 25 26 Pyankov . V., Srednyaya Aziya v antinoy geografieskoy traditsii. M., 1997. S. 119-121. Pyankov . V., Baktriya v antinoy traditsii. Denbe, 1982. S. 29-34. Pyankov . V., Antine avtor o Sredney Azii i Skifii/VD. M., 1994. No 4. S. 203. Grigoryev. A. g. e., S. 123. Aleksandrn Sakalarla sava hakknda bkz. Litvinskiy B. A. Borba narodov Sredney Azii

protiv greko-makedonskogo zavoevaniya/storiya tadjikskogo naroda, s. 308, 309, 655; Gafurov B. G., Tsibukidis D. . Aleksandr Makedonskiy i Vostok. M., 19880. S. 253, 254, 409; bkz. oradaki kaynaka.

933

Ad geen olaylarn toporafyas konusunda bkz. Negmatov N. N. Ob issledovaniyax STAKE v 1975 g. /Arxeologieskie rabor v Tadjikstane. XV (1975). Denbe, 1980. S. 275, 276. 27 28 Pyankov . V., Baktriya. s. 31, 32. Buryakov Y. F., Genezis i etap razvitiya gorodskoy kultur Takentskogo oazisa. Takent,

1982. S. 106. Pyankov . V., Aleksandriya Kraynyaya v izvestiyax antinx avtorov/ssledovaniya po istorii i kulture Leninabada. Denbe, 1986. S. 77. 29 30 31 32 33 Pyankov . V., Srednyaya Aziya. s. 64, 242-246. Pyankov . V., Aleksandriya Kraynyaya. s. 75-78. Pyankov . V., Srednyaya Aziya. s. 55, 152, 257, 258. Strabonun verdii bilgilerle ilgili bkz. Pyankov . V., Srednyaya Aziya. s. 246. Biurin N. Y. Sobranie svedeniy o narodax, obitabix v Sredney Azii v drevnie vremena. II.

M.; L., 1950. S. 151, 179, 183, 190. Hulsew A. F. P., Loewe M. A. N. China in Central Asia. Leiden, 1979, P. 104, 105, 119-123, 137, 144, 145, 216, 217. 34 Sakalarn g konusunda bkz. Stavviskiy B. Y. Srednyaya Aziya v kuanskiy

period/storiya tadjikskogo naroda. s. 407-410, 686, 687. Gardiner-Garden J. R. Apollodoros of Artemita and the Central Asian Skythians. Bloomington, 1987. P. 35-60. Olbrycht M. J. Parthia et ulteriores gentes. Mnchen, 1996. S. 77-96. Ayrca bkz. bu almadaki kaynaka. 35 36 37 38 39 Litvinskiy. Drevnie koevniki. s. 187-193. Pyankov. Discoveries. p. 52-54 ayrca bkz. buradaki kaynaka. Dani A. H. Chilas. The city of Nanga Parvat. slamabad, 1983. P. 62-64. Piankov. The Ethnic History. p. 38, 39. Bu Sakalarla ilgili bkz. Herrmann A. Sakastane/RE. Bd. IA. 1920. Col. 1807-1812; Masson

V. M., Romodin V. A. storiya Afganistana. T. I. M., 1964. S. 135-140; Daffin P. Limmigrazione dei Saka nella Drangiana. Roma, 1967 ve yazarn bu kitap iin yazd rapor s. 192, 193. 40 41 42 43 Litvinskiy. Drevnie koevniki. s. 192, 193. Piankov. The Ethnic History. p. 38, 39. Markwart J. Wehrot und Arang. Leiden. 1938. Bkz. Pyankov, Baktriya. s. 44, 45. Piankov. The Ethnic History. p. 39-41; Pyankov, Srednyaya Aziya. s. 52, 55, 254-257.

934

44

Pyankov . V. Drevneyee antinoe izvestie o puti v Vostony Turkestan/Proloee

Sredney Azii. Denbe, 1987. S. 261-267. 45 46 47 Biurin. A. g. e., S. 188, 189. Hulsew, Loewe. Op. Cit. p. 139. Piankov. The Ethnic History. p. 40, 41. Komedlerin blgesindeki Byk pek Yolu konusunda bkz. Pyankov . V. elkovy put ot

Gierapolya v Seriku/Pamirovedenie. Vp. 2. Denbe, 1985. S. 130-138; Vostony Turkestan v svete antinx istonikov/Vostony Turkestan i Srednyaya Aziya v sisteme kultur drevnego i srednevekovogo Vosyoka. M., 1986. S. 19-21; Srednyaya Aziya. s. 74-77, 269, 270. 48 49 1968. 50 51 Herrmann. Das Land der Seide. s. 147. Sakaraukalarla ilgili bkz. Herrmann A. Sacaraucae/RE. Bd. A, 1920. Col. 1611-1620; Piankov. The Ethnic History. p. 41, 42. Gertsenberg L. G. Xotanosakskiy yazk. M., 1965. Bailey H. W. Saka documents. L.,

Litvinskiy. Drevnie koevniki. s. 170-172, 175, 189; Gardiner-Garden. Apollodoros of Artemita. P. 5060; Olbrycht. Parthia. P. 95. 105, 110-115; 122, 127. Ayrca bkz. oradaki kaynaka. 52 53 54 Osnov iranskogo yazkoznaniya. Drevneiranskie yazki. M., 1979. S. 115, 116. Piankov. The Ethnic History. p. 39. Kiyatkina T. P., Paleoantrologiya drevneyey i drevney Sredney Azii/storiya tadjikskogo

naroda. s. 537. Ayrca bkz. oradaki kaynaka. 55 56 Junge. Op. Cit. S. 9, 10. Zadneprovskiy Y. A. Rannie koevniki Semireya i Tyananya, Ketmen-Tybe, Fergan i

Alaya/Stepnaya polosa Aziatskoy asti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya. M., 1992. S. 76-80, 87-89. Berntam A. N. storiko-arxeologieskie oerki Tsentralnogo Tyananya i Pamiro-Alaya. M.; L., 1952. Ayrca bkz. bu almadaki kaynaka. 57 58 Zadneprovskiy, a.g.e., s. 81-87, 89-95. Zadneprovskiy Y. A. Rannie koevniki Yujnogo Kazaxstana i Takentskogo

oazisa/Stepnaya polosa. s. 103-107. 59 Mandeltam A. M. Pamyatniki koevnikov kuanskogo vremeni v Severnoy Baktrii. L.,

1975. S. 104-109.

935

60 61 62 63 64

Sarianidi V. . Xram i nekropol Tillyatepe, M., 1989. S. 47-134. Piankov. The Ethnic History. p. 42-45; Pyankov. Discoveries. p. 51, 52. Vogelsang. op. cit. P. 158. Zadneprovskiy. Rannie koevniki Semireya. s. 80. Zadneprovskiy Y. A. Fergana. Eylatanskaya kultura/Drevneyie gosudarstva Kavkaza i

Sredney Azii. M., 1985. S. 195-198. Ayrca bkz. oradaki kaynaka. 65 66 67 Vogelsang. op. cit. P. 144, 150, 158. Zadneprovskiy Y. A. Rannie koevniki Semireya. s. 77. Akiev A. K. skusstvo i mifologiya sakov. Alma-Ata, 1984. S. 99, 100.68 Pyankov . V.

Obestvenny stroy rannix koevnikov Sredney Azii po dannm antinx avtorov/Rannie koevniki Sredney Azii i Kazaxstana. L., 1975. S. 84-91. 69 Pyankov . V. Rustam-geroy Knigi tsarey: skazka ili bl?/Pamir. Denbe. 1992. No 7/8.

S. 136-145. 70 Litvinskiy B. A., Pyankov . V. Voennoe delo u narodov Sredney Azii v VI-IV vv. do n. e.

/VD. M., 1966. No 3. S. 36-52. Litvinskiy. Drevnie koevniki. s. 83-131. 71 78-80. 72 73 Akiev. skusstvo i mifologiya. Akiev A. K. Drevnee zoloto Kazaxstana. Alma-Ata, 1983. Pyankov . V. K voprosu ob etnieskoy i yazkovoy situarsii v Baktrii ko vremeni Litvinskiy. Drevnie koevniki. s. 132-155. Zadneprovskiy. Rannie koevniki Semireya. s.

vozniknobeniya Kuanskoy derjav/zuenie kulturnogo naslediya Vostoka. SPb, 1999. S. 42, 43.

Akiev A. K., skusstvo i mifologiya sakov. Alma-Ata, 1984. Akiev A. K., Drevnee zoloto Kazaxstana. Alma-Ata, 1983. Berntam A. N., storiko-arxeologieskie oerki Tsentralnogo Tyananya i Pamiro-Alaya. M.; L., 1952. Biurin N. Y., Sobranie svedeniy o narodax, obitabix v Sredney Azii v drevnie vremena. II. M.; L., 1950. Buryakov Y. F., Genezis i etap razvitiya gorodskoy kultur Takentskogo oazisa. Takent,

936

1982. Gafurov B. G., Tsibukidis D. . skender Makedonskiy i Vostok. M., 1980. Gertsenberg L. G., Xotanosakskiy yazk. M., 1965. Grantovskiy E. A., z istorii vostonoiranskix plemen na granitsax ndii/KSNA, 61. M., 1963. Grigoryev V. V., O skifskom narode sakax, SPb, 1871. Zadneprovskiy Y. A., Rannie koevniki Semireya i Tyananya, Ketmen-Tybe, Fergan i Alaya/Stepnaya polosa Aziatskoy asti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya. M., 1992. Zadneprovskiy Y. A., Rannie koevniki Yujnogo Kazaxstana i Takentskogo oazisa/Stepnaya polosa Aziatskoy asti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya. M., 1992. Zadneprovskiy Y. A., Fergana. Eylatanskaya kultura/Drevneyie gosudarstva Kavkaza i Sredney Azii. M., 1985. Kiyatkina T. P., Paleoantrologiya drevneyey i drevney Sredney Azii/storiya tadjikskogo naroda. T. I. Denbe, 1998. Litvinskiy B. A., Borba narodov Sredney Azii protiv greko-makedonskogo zavoevaniya/storiya tadjikskogo naroda. Litvinskiy B. A. Drevnie koevniki Kri mira, M., 1972. Litvinskiy B. A., Pyankov . V., Voennoe delo u narodov Sredney Azii v VI-IV vv. do n. e. /VD. M., 1966. No 3. Mandeltam A. M., Pamyatniki koevnikov kuanskogo vremeni v Severnoy Baktrii. L., 1975. Masson V. M., Romodin V. A., storiya Afganistana. T. I. M., 1964. Negmatov N. N., Ob issledovaniyax STAKE v 1975 g. /Arxeologieskie rabor v Tadjikstane. XV (1975). Denbe, 1980. Nikonorov V. P., Retsenziya/VD. M., 2000. No 1. Volgelsang W. J. Osnov iranskogo yazkoznaniya. Drevneiranskie yazki. M., 1979. Pyankov . V., Aleksandriya Kraynyaya v izvestiyax antinx avtorov/ssledovaniya po istorii i kulture Leninabada. Denbe, 1986. Pyankov . V., Antine avtor o Sredney Azii i Skifii/VD. M., 1994. No 4.

937

Pyankov . V., Askataki-skif i vostone kaspii/Pamirovedenie. Vp. 1. Denbe, 1984. Pyankov . V., Baktriya v antinoy traditsii. Denbe, 1982. Pyankov . V., Vostony Turkestan v svete antinx istonikov/Vostony Turkestan i Srednyaya Aziya v sisteme kultur drevnego i srednevekovogo Vosyoka. M., 1986. Pyankov . V., Drevneyee antinoe izvestie o puti v Vostony Turkestan/Proloee Sredney Azii. Denbe, 1987. Pyankov . V., Drevneyie gosudarstvenne obrazovaniya/storiya tadjikskogo naroda. T. . Denbe, 1998. Pyankov . V., storiya Persii Ktesiya i sredneaziatskie satrapii Axamenidov v kontse V v. do n. e. /VD. M., 1965. No 2. Pyankov . V., K voprpsu o marrute poxoda Kira II na massagetov/VD. M., 1964. No 3. Pyankov . V., K voprosu ob etnieskoy i yazkovoy situarsii v Baktrii ko vremeni vozniknobeniya Kuanskoy derjav/zuenie kulturnogo naslediya Vostoka. SPb, 1999. Pyankov . V., Obestvenny stroy rannix koevnikov Sredney Azii po dannm antinx avtorov/Rannie koevniki Sredney Azii i Kazaxstana. L., 1975. Pyankov . V., Retsenziya/VD. M., 1969, No 4. P. Daffinnn kitabna yazlan rapor. Pyankov . V., Rustam-geroy Knigi tsarey: skazka ili bl?/Pamir. Denbe. 1992. No 7/8. Pyankov . V., Saki, Soderjanie ponyatiya/zvestiya AN Tadjikskoy SSR. Otd. Obestv. Nauk. 3. (53), Denbe, 1968. Pyankov . V., Srednyaya Aziya v antinoy geografieskoy traditsii. M., 1997. Pyankov . V., elkovy put ot Gierapolya v Seriku/Pamirovedenie. Vp. 2. Denbe, 1985. Sarianidi V. ., Xram i nekropol Tillyatepe, M., 1989. Staviskiy B. Y., Srednyaya Aziya v axamenidskuyu epoxu/storiya tadjikskogo naroda Stavviskiy B. Y., Srednyaya Aziya v kuanskiy period/storiya tadjikskogo naroda Struve V. V., Etyd po istorii Severnogo Priernomorya, Kavkaza i Sredney Azii. L., 1968. Frankfor A. P., Suestvoval li Velikiy elkovy put vo II-I ts. do n. e. /Vzaimodeystvie koevx kultur i drevnix tsivilizatsiy. Alma-Ata, 1989.

938

Bailey H. W., Saka Documents. L., 1968. Daffin P., Limmigrazione dei Saka nella Drangiana. Roma, 1967. Dani A. H., Chilas. The City of Nanga Parvat. slamabad, 1983. Francfort H. P., Note sur la mort de Cyrus et les Dardes/Orientalia osephi Tucci Memoriae dicata. Roma, 1985. Frye R. N., The Heritage of Central Asia. Princeton, 1998. Gardiner-Garden J. R., Apollodoros of Artemita and the Central Asian Skythians. Bloom, 1987. Gardiner-Garden J. R., Heredots contemporaries on Skythian geography and ethnography. Bloomington, 1987. Gardiner-Garden J. R., Ktesias on Early Cental Asian History and Ethnography. Bloom., 1987. Herrmann A., Das Land der Seide und Tibet in Lichte der Antike. Leipzig, 1938. HermannA., Sakai/RE. Bd. IA. 1920. Herrmann A., Sacaraucae/RE. Bd. A, 1920. Herrmann A., Sakastane/RE. Bd. IA. 1920. Hulsew A. F. P., Loewe M. A. N. China in Central Asia. Leiden, 1979. Junge J., Saka-Studien, Leipzig, 1939. Kent R. G., Old Persian Grammar. Texts. Lexicon, 2 ed. New Haven, 1953. Markwart J., Wehrot und Arang. Leiden. 1938. Mayrhofer M., Handbuch des Altpersischen. Wiesbaden, 1964. Olbrycht M. J., Parthia et ulteriores gentes. Mnchen, 1996. Pyankov ., Discoveries of German and Pakistani Scholars in Chilas and Gilgit/nternational Association for hte Study of the Cultures of Central Asia. nformation Bulletin. 15. Moscow, 1989. Piankov . V., The Ethnic History of the Sakas/Bulletin of the Asia nstitute. N. S. Vol. VIII (1994). Bloomfield Hills, 1996. Vogelsang W. J., The Rise and Organisation of the Achaemenid Empire. The Eastern ranian Evidence. Leiden etc., 1992.

939

skitlerin Kimlii / Do. Dr. lhami Durmu [s.620-627]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri skitler Atl Kavimler Medeniyetinin nemli bir halkasn oluturmaktadr. Onlar Bozkr kavimleri arasnda gerek siyasi tarihleri, gerekse kltrleri bakmndan nemli bir yer tutmaktadr. skitler bin yl akn bir zaman tarih sahnesinde kalabilmeyi baaran ender kavimlerden biridir. Onlar in seddinden Tuna nehrine kadar ok geni sahaya yaylm olup, brakm olduklar kltrel miras bakmndan Kurgan Kltrlerinin temsilcileri arasnda mhim bir yer tutmaktadrlar.1 skitler geni sahaya yaylmann doal bir sonucu olarak eitli kavimlerin kaynaklarnda yer almaktadrlar. Grek kaynaklarnda Skythai, Asur kaynaklarnda Aguzai, Pers kaynaklarnda Saka ve in kaynaklarnda Sai tabiri bu hareketli konar-gerler iin kullanlmtr.2 Pers kaynaklarnda bu konar-gerlerin Saka tigrakhauda, Saka tiay para daray ve Saka haumavarga olmak zere grubundan sz ediliyor.3 Persler lkelerinin kuzeydou, kuzey ve kuzeybat tarafndaki gelimeleri yakndan bildiklerinden hareketli bozkr kavimlerini de yakndan tanyorlard. Konar-gerlerin adlaryla ilgili verdikleri bilgileri meselenin hallini kolaylatrmaktadr. Buradan Saka tiay para daray, yani denizin tesine gemi olan Sakalar Karadeniz skitleri ile ayn kavime iaret etmektedir.4 Zaten Persler Btn skitleri Sakai, yani Saka olarak tanyorlard.5 Bu bilgi skit-Saka aynl asndan nem tamaktadr. Bu bilgiler nda Karadeniz skitlerini Sakalarn Pers lkesinin kuzeyinden batya gen Saka topluluklar olarak dnebiliriz. Bundan byle kullanacamz skit kelimesi geni bozkrlara yaylm konar-gerler iindir. Grek kaynaklar bata olmak zere in, Pers ve Asur kaynaklarnda verilen bilgilerle arkeolojik kazlar sonucunda ortaya kartlan buluntular skitlerin tarih ve kltrlerinin aydnlatlmasnda nemli bir yer tutmu ve tutmaya da devam etmektedir. Ancak, Manuryadan Macaristana, Kafkaslardan Msr nlerine kadar tarihte kayda deer gelimelerde yerlerini alan, Tarih yapan, ama tarih yazmayan skitlerin kimlikleri, yani soy-etnik kkleri de aratrlmaya allm, onlarn kkenleri hakknda grler ileri srlm ve bilim adamlar arasnda bir gr birliine varlamamtr. E. H. Minns, Etnografya ile ilgili hibir mesele belki de skitlerin soyu problemi kadar tartlmad6 derken, yaklak bir asr nce yapm olduu almasnda bile konuyla ne derece de ilgilenildiini belirtmektedir. Elbette bu ilgi gnmze kadar daha da nem kazanarak artm ve skitlerin kimlii bilim adamlarn en ok ilgilendiren konulardan biri olmutur. skitlerin Kimlii zerine Grler Baz otoriteler skitlerin rani, bazlar Slav ve bazlar da Ural-Altay rkna mensup olduklarn belirtmilerdir. Buna gre, rani, Slav ve Ural-Altay rk nazariyeleri olmak zere farkl bak as

940

ortaya kmaktadr. skitlerin kimlii meselesi ortaya atlnca, ileri srlen grlerden birisi skitlerin rani bir kavim olduklardr. 19. yzylda Zeus, Mllenhoff, Tomaschek, Fressel ve Wilserin almalar dikkati ekmektedir. Bu grn savunucular skit ve ran dinini karlatrarak, bu iki din arasnda balant kurmaya almtr. Yine, skitleri rani bir kavim olarak kabul eden bilim adamlar, onlardan kaldn ileri srdkleri kelimelere dayanarak iddialarn ispat etmeye almlardr.7 20. yzyln balarndan itibaren de skitlerin rani bir kavim olduunu ileri sren bilim adamlar ortaya kmtr. Bu gr savunan bilim adamlar arasnda Herrmann,8 Kretschmer,9 Junge,10 Von Der Osten11 Potratz,12 Rostovtzeff13 ve Grousset14 saylabilir. Bu grler skitlerin dili ve dini ele alnarak ileri srlmektedir. skitlere ait olduunu belirtikleri baz isimleri, dikkate alarak ve skit dini ile ranllarn dinini karlatrarak, skitlerin ran soyundan olduunu ileri srmektedirler. Oysa, elde ettikleri az sayda malzemeyle ve skit diniyle ranllarn dinini karlatrmakla in seddinden Tuna nehrine kadar yaylm olan skitlerin kimliini belirlemek ve onlarn Hint Avrupai bir kavim olduunu ileri srmek yetersiz kalmaktadr.15 skitlerin Slav rkna mensup olduklarn ileri sren bilim adamlar da olmutur. Bu grn temsilcileri Ruslardr. Ruslar daima skitlerden Slavlklar ispat olunmu gibi bahsetmektedir. Halbuki Herodotos ve Hipokratesin eserlerinde Slavlk tezini destekler bir tek delil bulmak imkan bile yoktur. Bu gr destekleyecek hibir yazl kaynak bulunmadndan ve son derece de keyfi olarak deerlendirilen arkeolojik buluntulardan da salkl bir sonu alnamayacandan, bilimsel temeli olmayan gr skitlerin Slavl olup bilim evrelerinde destek bulmamtr.16 skitlerin hangi rka mensup olduu meselesi ortaya kaldan bu yana, en kuvvetli gr skitlerin asllar itibariyle Ural-Altay rkna mensup olduklar grdr. Bu gr 19. yzyldan bu yana ileri srlmeye balanmtr. skitlerin Trk-Tatar veya Mool rkndan olduu ileri srlm, bu gr Grote,17 Kiepert18 gibi bilim adamlar savunmulardr. Bu gr zamanla ok taraftar bulmu, mehur ivi yazs uzman Mordtmann Saka tigrakhauda ve Saka haumavargann Trkln ivi yazl belgelere dayal olarak ispatlamaya almtr.19 skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduu hususunda 20. yzylda da almalar yaplmtr. Bunlarn banda Minns gelmektedir. Bu tannm bilim adam yazl kaynaklar ve ok sayda arkeolojik malzemeyi deerlendirerek, onlarn Hint Avrupai bir kavim olmadn20 ve UralAltay rkna mensup olduunu kabul etmitir.21 skitlerin Trkln kabul eden bilim adamlar arasnda Franke,22 Meyer,23 Huntingford,24 Ruben,25 Von der Osten,26 gibi bilim adamlar saylabilir. skitlerin Ural-Altay rkna mensup olduunu kabul eden ve bu konuda grlerini belirten Trk

941

bilim adamlar da vardr. Bunlar arasnda Arsal,27 Gnaltay,28 Togan,29 Krzolu,30 Gubolu,31 Tarhan,32 gel,33 Seyidof,34 ztuna35 ve Koca36 saylabilir. skitlerin Trkl Bir kavmin soy-etnik kkn tayinde filolojik, arkeolojik ve antropolojik kaynaklarn olmas gerekir. Bu gereklilik yalnz Trk kkenli kavimler iin deil, btn soy-etnik kk bilinmeyen kavimler iin geerlidir. Btn belgelerden hareketle ad geen kavmin anavatan, dili, dini, gelenek-grenei ve sanat anlaynn anlalabilecek mahiyette olmas gerekir. Bu ekilde meseleye yaklaldnda skitlerin kimlii problemi aydnlatlabilir. ncelikle skitlerin anayurdu neresiydi? sorusuna cevap aramamz gerekiyor. Bu hususta Herodotos, Gebe skitler, Asyadaydlar; Massagetlerle yaptklar bir savatan yenik ktlar, Araxes Irman getiler, Kimmerlerin yanna g ettiler demektedir.37 Herodotos Araxesi Aral glnn dou tarafna akan Jaxartes olarak ifade ediyor ve sonraki yazarlarn Hazar denizine batdan aktn syledikleri Araxesi kastetmiyor. Yukarda ad geen halk Saka olarak bildirilir ve douya, Jaxartesin doduu blgeye yerletiriliyor. Bundan dolay skitlerin M.. 8. yzylda Orta Asyada bulunduklarn ve daha uzakta Bering Boazna kadar bu atl bozkr kavimlerinin yayldn anlayabiliyoruz.38 Pers kaynaklarnda geen ve Saka grubundan biri olan Saka tiay para daray39 ise denizin tesine geen Sakalar, yani skitleri gsteriyor. Buradan Pers lkesinin kuzeyinde doudan batya doru bir g hareketinin olduunu anlayabiliyoruz. Bu da bize bir zamanlar skitlerin bozkrlarn dousunda yaadklarn, ilk yurtlarnn bozkrlarn dousunda aranmas gereini gsteriyor. Yazl kaynaklardaki bilgileri arkeolojik kazlar sonucunda ortaya kartlan buluntularda desteklemektedir. skitlere ait arkeolojik buluntularn daha eski tarihli olanlar bozkrlarn dousunda ortaya kartlmtr. zellikle Tuvada Arjan kurgan buluntular skitlere ait olanlar, eit bakmndan zenginlikleri dikkate alndnda ad geen kavmin ortaya kt corafyaya k tutmak ve bu hususta yazl kaynaklar dorulamak asndan byk deer tamaktadr. nk erken skit kltrne skitSibirya kltr etki etmekte ve bu kltr bozkrlarda M.. VIII. yzyldan itibaren yaylmaya balamakta ve bozkrn geni alanlarnda tm zelliiyle eksiksiz olarak gelime gstermektedir.40 Modern aratrclar arasnda otorite olan Minns, skitlerin Asya kkenli bir kavim olduunu, Elbette konar-ger skitlerin Asya kkenli olmalar ranllarla alakal deildir, fakat Ari olmayan kklerini hatrlatr41 derken bozkrlarn dousunda birok kurgan zellikle Arjan kurgan almamt. Bu kurgann almas ve buluntularnn deerlendirilmesi skitlerin ilk yurdunun Asya ileri olduunu hatrlatmaktan te, artk kesinlikle dndryor. Bu durumda Trklerin anayurdunun Altaylar ve evresi olarak kabul grmesi de nemli yer tutuyor.42 skit/Saka ad da skitlerin kimlii meselesine aklk kazandryor. skitlerin kabile isimleri olan Targutae, Skolot ve Paralat kelimelerinin Trk, iil ve Barula adlarnn Tli cemi eklini, yani Trkt, Siklt ve Barulat kelimelerini hatrlatyor. skit kelimesi Cengizin ilk dayand Sakait kabilesinin ad gibi Saka adnn Tli cem ekli olmasn dndryor.43 Bir ok Trk lehesinde Sa/Sak kelimesinin

942

yaygn manalarndan biri yay olup, baz Trk lehelerinde kuvvet, g anlamna geldii biliniyor.44 skit/Sakalarn kendilerine hangi ad verdikleri henz kendi yazl kaynaklaryla

belirlenmemesine ve onlara bu ad komularnn vermesine ramen, kendilerini buna yakn bir adla anmalar mmkn grnyor. Bilim adamlarnn Trklkle ve Trke ile balantl grmeye altklar Sak kelimesinin, Trkede baz kelimelerde s ve y deiim hadisesinden hareketle yay anlamna geldiini, Trklerde yay ve okun en eski devirlerden bu yana nemini, Bozoklar, oklar, 53 Yaylar, 40 Yaylar gibi daha sonraki Trk boylarnn da yay ve oku kendilerine ad olarak aldklarn dndmzde Sak kelimesinin Trke ile alakal bir kelime olabilecei akla yatkn geliyor. Ayrca Sakalarn ok iyi yay ve ok kullanmalar, bu hususiyetlerinin hem yazl kaynaklar ve hem de arkeolojik malzemeyle belirlenmesi, onlarn adnn yay ve okun birlemesinden olutuu dncesini kuvvetlendiriyor. skit/Sakalarn kimliinin belirlenmesinde dilleri de nemli bir yer tutuyor. Ancak, skit dili ile ilgili belgelerin ok az oluu meselenin hallini zorlatryor. Senkronik (ada) kaynaklarda geen, skitlere aitlii bilinen kelimelerden hareketle skitlerin dili, dolaysyla kimlii hakknda gr ileri srebilmek mmkn olabiliyor. zellikle senkronik kaynaklar ivi yazl belgeler ve Grek yazarlarnn eserleri oluturuyor. zellikle bat bozkrlarnda yaylm olan skite kelimeler Trke kelimelerle karlatrma yapmaya imkan veriyor. Corafya isimleri, ahs isimleri45 ivi yazl belgelerdeki isim ve fiiller46 byle bir denemeyi mmkn klyor. Bozkrlarn dousunda kurganlardan kartlan runik yazl belgeler skit/Sakalarn dilinin belirlenmesinde nemli buluntular olarak dikkati ekiyor. Bunlar arasnda Kazakistanda Alma Ata yaknnda Esik kurganndan kartlan ve M.. 5-4. yzyllara tarihlendirilen gm bir kap zerinde runik yaz ortaya kartlmtr. Bilim adamlar bu yazl belge zerinde almaya balamlardr.47 Belgenin Trke ile balants ortaya konulmu ve burada ortaya kan harflerin Orhundakilerin ilkel ekilleri olduu belirtilmitir.48 Ayn zamana tarihlendirilen Pavlador blgesinde bir kurgandan da runik yazl belge ortaya karlm olup, yaznn Trke ile balants ortaya konulmutur. Bu yazl belge de runik yaznn Gney Sibirya ve Kazakistandaki konar-ger kavimler arasnda ok ge kt yolundaki nceden ortaya atlan grn yanlln ortaya koymutur.49 Runik yaznn mevcut rneklerinin milattan nceki yllara ve hatta M.. 5. yzyla kadar gitmesi epeyce eski olduunu ve Gktrk Dnemine kadar bir tekaml sreci geirdiini gstermektedir. Bu yaznn Sakalardan balayarak, eitli Hun boylarnda da kullanlmak suretiyle, Gktrklere kadar ulat ve btn Trke konuan kavimler tarafndan kullanld anlalyor.50 skitlerin dini inanc da onlarn kimliini belirlemede nemli bir yer tutuyor. Yazl belgelerde yalnz Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda yaayan ve Greklerle de temas olan skitlerin panteonu (tanrlar alemi) hakknda snrl bilgiler bulunmaktadr. Herodotos skit dilinde Hestiaya Tabiti, Zeusa

943

Papaios, Topraka Api, Apollona Oifosyros, Gksel Aphroditeye Artimpasa, Poseidona Thamimasadas denildiini bildirmektedir.51 Herodotosun verdii bilgilerde skitlerin Trklne dair ak iaretler bulunmaktadr. Balca, Papaios (Gk Tanrs), Apia (Yer Tanrs) ve Tabiti (Ev ve Aile Tanrs) olmak zere tanr bulunmaktadr. Eski Trklere ait btn eski kaynaklar Gk Tanrs (Tengri) ile Yer Tanrs (Yersub)nn varlndan bahsediyor.52 Bilge Kaan yaztnda Yukarda Trk tanrs ve mukaddes Yer Subu ibaresi gemektedir.53 Bu iki Tanrdan baka Trklerde bir de Umay adnda ev hayatna ve ocuklara bakan bir tanra bulunmaktayd. skitlerin Tabiti adn verdikleri tanra fonksiyonu itibariyle eski Trklerdeki Umaya tekabl etmektedir.54 Yer Tanrs ismi olarak gsterilen Apia kelimesi de Trke bir kelimeyi dndryor. Hemen hemen btn Trk lehelerinde Ebi, Ebe kelimesinin douran kadn manasna geldii bilinmektedir. Bu kelime zamannda mahsul Tanrs, yani mahsul veren, mahsul douran Tanr ad olup, daha sonra Ebelere, douran, dourmaya yardm eden kadnlara gemi olmas kuvvetle muhtemeldir. Kazan lehesinde Ebi kabile, byk ana ve umumiyetle muhterem kadn manalarna gelmektedir.55 Eski Trklerde muhterem kadnlar Tanra adlaryla yadetme adetinin olduunu da Kl Tigin Yaztndan reniyoruz. Bilge Kaan annesini Umay gibi gryor.56 skitlerle eski Trk dini inanc arasnda bir paralellik kurabilmek mmkn olabiliyor. nancn merkezinde Gk Tanrnn olduu anlalabiliyor. zellikle byle bir inancn varln bozkrlarn dousunda yaayan skit topluluklarnda grebilmek mmkn oluyor. Tarihi skitlerin dousunda yaayan ve Saka tigrakhauda, yani ok eklinde sivri balk giymi Sakalarla Massagetlerin aynl biliniyor.57 Massagetlerin dini inancyla ilgili olarak Herodotos, Taptklar tek tanr gnetir ve ona at kurban ederler. Bunun anlam tanrlarn en hzls olan Gnee en hzl hayvan takdim etmektir demektedir.58 Buradan onlarn Politeist (ok tanrl) bir inancnn olmadn, muhtemelen Herodotos tarafndan belirtilen gnein de gk olabileceini dnebiliyoruz. Eski Trklerde Gk-Tanrs adna hayvanlar, zellikle at sunulmakta ya da kurban edilmekteydi.59 Gn byk cisimleri Gne ile Ayn, sonunda gk grlts ile imek gibi gk hadiselerinin Gk-Tanryla belirli bir balants vard.60 Massagetlerde tek tanr olarak belirtilen Gne de Ay ve Yldzlar gibi gk ierisinde yer aldndan bu durum Gk-Tanr inancyla balantlyd. skitlerde tanr ya da tanrlar antropomorflatrlmamlar (insan eklinde tasavvur ve tasvir edilmeme) ve klt (tapmla ilgili) heykelleri yaplmamtr. Dolaysyla skit tanrlar iin tapnaklarda ina edilmemitir. Asli Trk itikadnda antropomorfizm yoktu. Bundan dolay da onlar muhafazaya mahsus yaplar olan tapnaklar ina edilmiyordu.61 skitlerde atalar saygyla yad ediliyordu. Onlarn hayatnda atalarnn mezarlarnn nemli bir yeri vard. Bir lde onlar yurtlarna balayan en nemli unsurlardand. Bunu Dariusun skitler zerine yapm olduu sefer srasnda ok iyi anlyoruz. Darius skit hkmdarna eli gndererek kendisine kar koyabilecek gc varsa, karsna karak savamasn ister. skit hkmdar ise, hi kimseden korkmadn, hibir kentleri ve dikili aalarnn olmamasndan dolay savaa girmediini belirtir.

944

Ancak, Persler atalarnn mezarlarn bulup onlara zarar verirlerse, o zaman savaacaklarn bildirir.62 Buradan skitlerde bir atalar kltnn varl anlalr. Eski Trklerde de atalara ait hatralar kutlu saylmaktayd. Atalarn ruhlarna kurbanlar kesilmekte ve onlarn mezarlar korunmaktayd.63 skitlerde ruha inan dncesi de kkl bir gelenee bal bulunmaktayd. Btn hayatlar boyunca, tabiatla mcadele ve kaynama ierisinde bulunan bu insanlar, zaman zaman birtakm korkun veya garip tabiat hadiseleriyle karlamlar ve aklayamadklar bu halleri ruhlara atfetmilerdir. Bunlar iyi ve kt ruhlardr. Bazlar ise ilerini bozar.64 Tabiat kuvvetlerine inanma eski Trklerde de vard. Eski Trkler tabiatta birtakm gizli kuvvetlerin varlna inanyorlard: Da, tepe, kaya, vadi, rmak, su kayna, maara, aa, orman, volkanik gl, deniz, demir, kl, vb. Bunlar ayn zamanda birer ruh idiler. Ayrca gne, ay, yldz, yldrm, gk grlts, imek gibi ruh tanrlar tasavvur edilmiti. Ruhlar iyilik seven, fenalk getiren olmak zere iki gruba ayrlyordu.65 skitlerin inandklar ruhlar ve tanrlar aleminin eski Trk dininde bulunan motiflerle olan benzerliini tesadfle aklamak mmkn deildir, aksine bu benzerlik ve balantlar skitlerin Trklne iaret olarak kabul edilebilir. skitler gelenek ve greneklerine bal ve yabanc geleneklere kesinlikle kapal bir toplumdu.66 Konar-ger bir kavim olan skitler, soua kar korunakl, keeyle kapl, drt ya da alt tekerlekli, kzler tarafndan ekilen arabalarda yaamaktaydlar. Hayvanlarna otu bol otlaklar bulmak iin dolamaktaydlar. Onlar pimi et yemekte ve ksrak st imekteydiler.67 Hunlar ve Gktrklerde ayn ekilde yaamaktaydlar. Bunlar Trk derme evlerinde, yani keeden yaplm kubbeli adrlarda yayorlard. Dier Trk kavimleri gibi skitlerde kmz iiyorlar ve stten kurut yapyorlard.68 zellikle skitler hayatlarnn nemli bir kesimini at zerinde geirmekte ve hep pantolon giymekteydiler.69 Hunlar da ayn ekilde yaamaktaydlar ve adetleri bakmndan skitlere benzemekteydiler.70 skitler bata at olmak zere btn hayvanlar kesmekteydiler. Domuz kurban etmeleri bir tarafa, onu topraklarnda beslemeleri bile sz konusu deildi.71 Trkler hemen her devirde kesim hayvan olarak at dier hayvanlara tercih etmilerdi. Gnmzde at kurban etme adetinin gayrimslim Altay Trkleri arasnda devam ettii bilinmektedir. skitlerin genelde domuz beslememeleri ve onu asla kurban etmemeleri ilgi ekicidir. Buradan Trklerin bu hayvana kar duyduklar nefretin sadece slami kanatle ilgili olmad sonucunu karabiliriz.72 Bu cmleden olarak, skitlerin at kurban etmeleri ve domuz kesmemeleri onlarn Trklklerine bir iaret saylabilir. skitler arasnda olduka fazla olan falclar kehanetlerinin icrasnda st ubuklar kullanmlar.73 Bu kehanet gsterme tarzna Altayllar, uvalar, Kazaklar, Krgzlar, zbekler ve Tuvallarda rastlanlmtr.74 Byle bir anlayn Trk kltr evrelerinde kkll ve yaygnl dikkat ekmektedir. skitlerde ant ime gelenei de vard. Toprak bir kupann ierisine arap doldururlar; ant iecek

945

olanlar buna kanlarn kartrrlar; bunun iin sivri bir eyle kk bir delik aarlar, ya da klla hafif izerler; sonra kabn ierisine bir pala, oklar, bir balta ve mzrak daldrrlar; bu da olduktan sonra ant ierler ve kaptaki araptan azck ierler ve orada bulunanlarn ileri gelenleri de onlarla beraber ierlerdi.75 Ayn merasim eski Trklerde de vard. Asya Hun hkmdarlarndan Huhanye de ayn ekilde in elileriyle yapt anlamada araba kan kartrarak imiti.76 Bunun Macarlar ve Kumanlar arasnda da yaygn olduu bilinmektedir.77 skitlerdeki dostlama merasimlerinde grlen kan kartrma usul tarih boyunca btn Trk boylarnda devam etmi olup, hatta Osmanl edebiyatnda kan yalap dost olma motifi kmtr.78 skitler kahramanlklar ve sava taktikleriyle de bir ok kavimden farklyd. Onlara saldranlar ellerinden kurtulamazd, hepsi atl ve ok atarak savarlard.79 Eski Trk topluluklar ayn ekilde mcadele etmekteydiler. At zerinde yay etkili bir sava silah haline getirebilmiler ve uzak sava usuln benimsemilerdi. Trkler at sayesinde sratli manevra kabiliyetine sahip olduklar iin uzaktan sava tercih ediyorlard.80 skitler hkmdarlar ld zaman eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazarlar, mumyalama ilemi tamamlanm ly getirirlerdi. Hayatta olanlar kulaklarnn memesini keserler, balarndan salarn kaztrlar, kollarn izerler, aln ve burunlarn yrtarlard.81 Eski Trklerde de ayn gelenek dikkati ekmektedir. Bilge Kaan beng tanda byle bir merasimden sz edilmektedir. Bilge Kaan babasnn it ylnn onuncu aynn yirmi altnc gnnde ldn, domuz ylnn yirmi yedinci gnnde yas treni yaptrdn bu esnada inlilerin triyat, altn ve gm, dier topluluklara mensup kiilerin de iyi at ve kara samur krkleri getirdiklerini belirttikten sonra; tren srasnda btn halkn salarn tra ettiini ve kulaklarn yaraladn bildirmektedir.82 Buradan skitlerdeki l gmme adetinin aynen Gktrklerde de tatbik edildiini anlyoruz. skitlerde llerin mumyalanmas arkeolojik kazlarla da anlalabilmitir. Pazrktan bulunan cesetler mumyalanmtr. Bu mumyalanm cesetlerin zerinde dvmelere de rastlanlmtr. Genelde cesetlerde, vcudun n ve arka ksmlarnda batan aaya kadar dvmeler bulunmaktadr.83 Eski Trkler de toprak olmay bir trl kabul edememiler, btn fertlerini deilse bile, ulularn ve hkmdarlarn mumyalamak suretiyle, maddi varlklarn ebediletirmek istemilerdir. Deitirdikleri eitli dinlerin ruh anlayna gre, bazen bu sanatlarn tadile lzum grmler, fakat bsbtn brakmamlardr. slamiyeti kabulleriyle de mumya yapmakta devam etmilerdir. Buna en gzel misal, Anadolu Seluklularnn yaptklar mumyalardr. II. Kl Arslan, I. Keyhsrev, II. Sleyman ah, III. Kl Arslan ve daha biroklar mumyalanmtr.84 skitlerin kendi gelenek ve greneklerine ok bal olduklar bilinmektedir.85 Ayn ekilde Gktrklerin de gelenek ve greneklerine ok bal olduklar anlalmaktadr. Bilge Kaan, milletine in kltrnn cazibesine kaplmamalarn tavsiye ediyor. in lkesine yerleenlere, ince unvanlar kabul edenlere, yaptklarnn yanl olduunu bildiriyor.86 skit sanatnn izlerini ok geni sahada bulmak mmkndr. Konar-ger olarak yaayan

946

skitler, daimi mesken yerine adr ikametgah olarak kullanm ve kendilerini her trl doal unsurlardan koruyan bu nesneyi kutlu saymlardr. Kurgan ad verilen tepecikler de esasnda skit adrnn br dnya iin hazrlanm bir benzerinden baka bir ey deildir. Bu kutlu mekan form olarak asrlarca devam etmi ve zellikle Hun-Trk kltrnde nemini korumutur.87 Enterasan bir noktada, Seluklu kmbetlerinin mimari olarak ayn gelenei devam ettirmesidir. Bunlar ekseriyetle iki katldr. Alt taraf defin blmesi olan kmbetlerin st blm tamamen adra benzetilmitir. Bu da bize, Seluklu Trklerinin Mslman olduklar halde hl eski bozkr hayatnn geleneklerine bal olduklarn gstermektedir. inin kuzeybatsndan Tuna nehrine kadar ok geni bir sahadan meydana kartlan kurgan buluntular da skit ve Hunlardaki sanat anlaynn benzerliini gstermeleri bakmndan byk nem tamaktadr. Bu sanata Hayvan slubu ad verilmektedir.88 skit ve Hun sanatkarlar, ounlukla ormanlardaki sarmaklar gibi, lmne birbirleriyle mcadeleye girmi hayvanlar tasvir etmektedir. Uzuvlarn bklmesi, yrtc hayvanlarn, akbabalarn veya aylarn penelerinde kvranan geyikler ve atlar dramatik sanatta holanlan konular oluturmaktadr.89 En ok kaplar, vazolar, levhalar ve ss eyalar zerindeki sava sahneleri ve hayvan mcadelelerinde ileri teknik dikkati ekmektedir. Bu sanatn en belirgin zelliini mcadele halinde olan hareketli figrler oluturmaktadr. Orta Asya Trk sanatnn zn oluturan Hayvan slubunu en ok skitler kullanmlardr. Gerek seilen konular ve gerekse bunlarn ilenileri bakmndan, skit ve Hun sanat birbirine ok yaknlk gstermektedir. Hatta bir merkezde imal edilip, deiik yerlerde ele geen sanat rnleri gibidirler. Bu derece yaknlk skit ve Hunlarn ayn hayat tarzlar ve ayn anlayn sanatlarna da yansm olduunu gstermektedir. Bu durum, Hun sanatnn skit sanatnn bir devam olduunu dnmemizi mmkn klar. skitler uzun sre tarih sahnesinde kalan ender kavimlerden biridir. Onlarn hakimiyetlerinin son bulmasyla yeni oluumlar ierisinde olabilecekleri mmkndr. zellikle bozkrlarn dousunda yaam olanlarnn Vusunlar ve Gktrklerin atalar olabilecekleri dnlmektedir.90 Gnmz Trk topluluklarndan Kent Trklerinin, Kagarllarn, Taranlarn, kuzeyde bulunan Yakut Trklerinin atalarnn da onlar olabilecei bilim evrelerince kabul grmektedir. zellikle Kuzey Sibiryada yaayan ve kendilerini Saka olarak adlandran Yakut Trklerinin atalarnn da milattan birka asr nce dardan gelen bir saldr sonucunda gneyden kaarak, Yenisey rma ve Baykal gl yaknlarna snmaya mecbur olduu hakknda rivayetler bulunmaktadr.91 Yakutlardan bir ksm, zellikle Lena vadilerinde yaayanlar, kendilerini Uranhay Sakalar, yani Orman Sakalar olarak adlandryor.92 Uranhay Sakalarn hala bir ksm Moolistann kuzeyinde yayor. Sakalarn Yakutlardan baka Kazaklar ve hatta Kafkaslarda yaayan baz Trk boylarnn oluumunda da nemli bir rol oynadklar biliniyor.93 Sonu

947

skitler bozkr kavimlerinin tarihte ad bilinenlerinin en eskilerinden olduu gibi, Manuryadan Macaristana kadar ok geni corafyaya yaylm ve uzun sre tarih sahnesinde kalmay baarabilmi olanlardrlar. skitlerin tarih ve kltrleri hakkndaki bilgileri arkeolojik buluntular ve yazl kaynaklardan renebiliyoruz. Dolaysyla onlarn kimlikleri hakkndaki bilgilerin kayna da yine arkeolojik buluntular ve yazl kaynaklardr. skitlerin ilk yaam olduklar corafya, dillerine ait kelimeler, dini inanlar, sosyal yaplar, gelenek ve grenekleri, sava taktikleri eitli Trk topluluklaryla paralellik ve benzerlik kurmaya imkan veriyor. Kendilerini hala Saka olarak kabul eden topluluklarn gnmzde varl da biliniyor. Bu ok ynl paralelliklerden hareketle skit/Saka topluluklarnn byk lde Trkler ve Trklkle balantl olduklarn mevcut belgeler nda dnyoruz. Elbette ok geni sahaya yaylm olan bu konar-gerler arasnda baka unsurlar da olmalyd diyor, ancak kavme, corafyaya ad veren, kltrn taycs olan ve egemen g olarak varln srdren unsuru Trklkle ve Trklerle balantl gryoruz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 . Durmu, Saka-Ad zerine, Milli Folklor, 3/19 (1993), s. 33. . Durmu, Sakalar skitler mi?, Krm, 3, 1993) s. 9. A. Herrmann, Die Saken und der Skythenzug des Dareios, AfO, I, (1993), s. 158. . Durmu, skitler (Sakalar), Ankara, 1993, s. 29. Herodotos, VII. 64. E. H. Minns, Scythians and Greeks, Cambridge, 1913, s. 35. . Durmu, a.g.e., s. 39-40. A. Herrmann, Sakai, RE, II A1 (1921), s. 1798. K. Kretschmer, Scythae, RE, II A l, (1921), s. 925. J. Junge, Saka-Studien, Leipzig, 1939, s. 6, 9. H. H. Von Der Osten, Die Welt der Perser, Stuttgart, 1956, s. 71. J. Potratz, Die Skythen in Sdrussland, Basel, 1963, s. 17. M. . Rostovtzeff, ranians and Greeks in South Russia, New York, 1969, s. 60. R. Grousset, Bozkr mparatorluu, stanbul, 1980, s. 24.

948

15 16 17 18 19 20 21 22

. Durmu, a.g.e., s. 40. . Durmu, a.g.e., s. 41. G. Grote, History of Greece, III., New York 1857, s. 240. H. Kiepert, Lehrbuch der alten Geographie, II, Berlin, 1878, s. 343. A. D. Mordtmann, ber die Keilinschriften Zweiter Gattung, ZDMG, XXIV (1870), s. 77. E. H. Minns, a.g.e., s. 44. E. H. Minns, The Scythians and Northern Nomads CAH, IX, (1970), s. 187. O. Franke, Beitraege aus chinesischen Quellen zur Kenntnis der Trk vlker und Skythen

Zentralasiens, (?), l904. s. 60-6l. 23 24 25 26 27 28 E. Meyer, Geschichte des Altertums, I/2, Berlin, 1926, s. 905. G. W. B. Huntingford, Who Were the Scythians?, Anthropos, XXX, (1935), s. 785. W. Ruben, Budhizm Tarihi, Ankara 1947, s. 698. H. H. Von der Osten, a.g.e., s. 71. S. M. Arsal, Orta Asya, Ankara, 1933, s. 8. . Gnaltay, Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntibalarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi,

Belleten. II, (1938) s. 349. 29 30 31 Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, I, stanbul, 1981, s. 34. M. F. Krzolu, Kars Tarihi, stanbul, 1953, s. 69. M. Gubolu; Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri le likileri Hakknda, TTK Bildirileri,

II, (1979), s. 753. 32 33 34 39. 35 127. Y. ztuna, Devletler ve Hanedanlar, lk a ve Asya-Afrika Devletleri, Ankara, 1990, s. M. T. Tarhan, Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. TTK Bildirileri, I, (1979), s. 358. B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, Ankara, l98l, s. 186. M. Seyidof, Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, Karda Edebiyatlar, V, (1983) s.

949

36 37 38 39

S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri, I, stanbul, 1990, s. 31. Herodotos, IV. 11. G. W. B. Huntingford, a.g.m., s. 785. A. Herrmann, Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s. 158.40 M. P.

Griyaznov; Arjan: Tsarskii Kurgan Ranneskifskogo Vremeni, Leningrad, 1980, s. 56. 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 E. H. Minns, a.g.e., s. 44. M. Kafal, Trklerin Anayurdu, Tarihte Trk Devletleri, I, Ankara, 1987, s. 2. Z. V. Togan, a.g.e., s. 35. M. Seyidof, a.g.e., s. 36. G. Kuun, Codex Cumanicus, Budapet, 1981 S. LVIII-LIX. A. D. Mordtmann, a.g.m., s. 9-70. K. A. Akiev, Kurgan Issk, Moskova, 1978, s. 59-60. O. Sleymanov, Ceti Sudn Kne Cazbalar, Kazak Edebiyat, 25 Eyll 1970. s. 1. A. Amancalov, The Words of Ancestors, Erdem, 5/15, (1989), s. 793-794. . Durmu, Bozkr Kltr evresinde Runik (Oyma) Yaznn Douu ve Geliimi, TSAD,

l/l (1997), s. 96. 51 52 53 54 55 56 57 58 59 Herodotos, IV. 59. S. M. Arsal, a.g.e., s. 10. M. Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1991, s. 78. S. M. Arsal, a.g.e., s. 10. S. M. Arsal, a.g.e., s. 10. M. Ergin, a.g.e., s. 72. . Durmu, Massagetler, Bilig, 3, (1996) s. 88. Herodotos, I, 216. . Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliimnde At, G. . F. E. F. S.B.D., 2,

950

(1997), s. 16. 60 W. Koppers, Urtrkentum und Urindoger manentum im Lichte der Vlkerkundlichen

Universalgeschichte, Belleten, V/17-18, (1941) s. 504-505. 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1989, s. 297. Herodotos, IV. 124-127. . Kafesolu, a.g.e., s. 291. A. Herrmann, Saka, s. 1797. . Kafesolu, a.g.e., s. 289. Herodotos, IV, 76. Hippokrates, VI. 18. Z. V. Toan, a.g.e., s34. Hippokrates, VI. 22. E. H. Parker; A Thousand Years of the Tartars, New York, 1924, s. 3. Herodotos, IV. 61-63. S. M. Arsal, a.g.e., s. 11. Herodotos, IV, 67. . Mz-ULU, Merkezi Gafgazn Etnik Tarihinin Kklerine Doru, stanbul, 1993. s. 36. Herodotos, IV. 70. N. Y. Biurin, Sabronie Svedeniy o narodah obitavih v Sredney Azii v drevnie Vremena,

Moskova, 1950, s. 78. 77 78 326. 79 80 Herodotos, IV. 46. . Kafesolu, a.g.e., s. 272. E. H. Minns, a.g.e., s. 87. A. nan, Eski Trklerde ve Folklorda Ant, Makaleler ve ncelemeler, I, Ankara 1987, s.

951

81 82 83 s. 328. 84 1199. 85 86 87 88 89 90 91 92 93

Herotodos, IV, 71. M. Ergin, a.g.e., s. 86. S. . Rudenko, Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskogo Vremya, Moskova, 1953,

. H. Konyal; Mumya ve Trklerde Mumyaclk, Tarih Konuuyor, III, (1969), s. 1196-

Herodotos, IV, 76. M. Ergin; a.g.e., 65-66, 68-69. S. Bulu, aman, slam Ansiklopedisi, XI, (1979) s. 331. . Durmu, a.g.e., s. 57. R. Grousset, a.g.e., s. 32. Z. V. togan, Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, I, stanbul, 1942, s. 86-87. Z. V. Togan, a.g.e., s. 92-93. B. Hayit, Sovyetler Birliinde Trkln ve slamin Baz Meseleleri, stanbul, 1987, s. 44. M. Seyidof, a.g.m., s. 36.

AfO: Archiv Fr Orient For Schung. AKEV, K. A., Kurgan Issk, Moskova, 1978. AMANCOLOV, A.; The Words of Ancestors, Erdem, 5/15, (1989), s. 791-796. ARSAL, S. M.; Orta Asya, Ankara, 1933. BURN, N. Y.; Sabronie Svedeniy o narodah Obitavih v Sredney Azii v drevnie Vremana, Moskova, 1950. BULU; S.; aman, slam Ansiklopedisi, XI, (1979), s. 310-335. CAH: Cambridge Ancient History. DURMU, .; skitler (Sakalar), Ankara, 1993.

952

DURMU, .; Saka Ad zerine, Milli Folklor, 3/19, (1993), s. 33-34. DURMU, .; Sakalar skitler mi?, Krm, 5 (1993), s. 29-33. DURMU, .; Massagetler, Bilig, 3 (1996), s. 86-91. DURMU, .; Bozkr Kltr evresinde Runik (Oyma) Yaznn Douu ve Geliimi, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi (TSAD), l, (1997), s. 87-100. DURMU, .; Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G. . F. E. F. S. B. D., 2, (1997), s. ERGN, M.; Orhun Abideleri, stanbul, 1991. FRANKE, O.; Beitrge aus Chinesischen Quellen zur Kenntnis der Trk vlker und Skythen Zentralasiens, (?), 1904. GRAZNOV, M. P.; Arjan: Tsarki Kurgan Ranne Skifskogo Vremeni, Leningrat, 1980. GROTE, G.; History of Greece, III., New York, 1857. GROUSSET, R.; Bozkr mparatorluu, stanbul, 1980. GUBOLU, M.; Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri le likileri Hakknda, VIII. Trk Tarih Kongresi (TTK); II, (1976) s. 751-781. GNALTAY, .; Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntibalarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi, Belleten, II (1938), s. 337-365. G. . F. E. F. S. B. D: Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi. HAYT, B.; Sovyetler Birliindeki Trkln ve slamn Baz Meseleleri, stanbul, 1987. HERODOTOS, Herodot Tarihi, stanbul, 1973. HERRMANN, A; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, AfO, I, (1933), s. 157-170. HPPOKRATES, Hippokratous to peri Aeron Hydaton Topon, Paris, 1816. HUNTNGFORD, G. W. B.; Who were the Scythions?, Anthropos, XXX, (1935), s. 785-795. NAN, A.; Eski Trklerde ve Folklorda Ant, Makaleler ve ncelemeler, I, Ankara, 1987. JUNGE, J.; Saka Studien, Leipzig, 1939. KAFALI, M.; Trklerin Anayurdu, Tarihte Trk Devletleri, I, Ankara, 1987.

953

KAFESOLU: .; Trk Milli Kltr, stanbul, 1989. KIRZIOLU, M. F.; Kars Tarihi, stanbul, 1953. KEPERT, H.; Lehrbuch der alten Geographie, II, Berlin, 1978. KOCA, S.; Trk Kltrnn Temelleri, I, stanbul, 1990. KONYALI, . H.; Mumya ve Trklerde Mumyaclk, Tarih Konuuyor, III (1969), s. 1196-1199. KOPPERS, W.; Urtrkentum und Urindogermanentum im Lichte der Vlkerkundlichen Universalgeschichte, Belleten, V/17-18, (1941), s. 481-525. KRETSCHMER, K.; Scythae, Paulys Real Encyclopaedie der classicchen

Altertumswissenschaft (RE), IIA1, (1921), s. 923-942. KUUN, G.; Codex Cumanicus, Budapete, 1981. MEYER, E.; Geschichte des Altertums, I/2, Berlin, 1926. MUZI-ULU, ; Merkezi Gafgazn Etnik Tarihinin Kklerine Doru, stanbul, 1993. MNNS, E. H.; The Scythians and Northern Nomads, CAH, IX, (1970), s. 187-205. MORDMANN, A. D.; ber die Keilinschriften zweiter Gattung, Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft (ZDMG), XXIV, (1870), s. 1-85. GEL, B.; Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, Ankara, 1981. ZTUNA, Y.; Devletler ve Hanedanlar, lk a ve Asya-Afrika Devletleri, Ankara, 1990. PARKER, E. H.; A Thousand Years of the Tartars, New York, 1924. POTRATZ, J.; Die Skythen in Sdrussland, Basel, 1963. ROSTOVTZEEF, M. .; ranians and Greeks in South Russia, New York, 1969. RUBEN, W.; Budhizm Tarihi, Ankara, 1947, Moskova, 1953. RUDENKO, S. I.; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, Moskova, 1953. SEYDOF, M.; Altn Muharibin Soy-Etnik Talihi Hakknda, Karda Edebiyatlar, V, (1983), s. 3039. SLEYMANOV, O.; Ceti Sudin Kne Cazbalar, Kazak Edebiyat, 25 Eyll 1970, s. 1-3. TARHAN, M. T.; Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. TTK. Bildileri, I, (1979). s. 355-369.

954

TOGAN, Z. V.; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, I., stanbul, 1942. VON dER OSTEN; H. H.; Die Welt der Perser, Stuttgart, 1956.

955

Yesi ve evresinde Sakalar / Do. Dr. Muhammet Beir Aan [s.628-631]

Do. Dr. Muhammet B. AAN Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Yesi-Trkistan ehri, Trk milletinin kltr ve din tarihinde zel bir yere sahip olup, Trk boylarnn eski yerleim alanlarndan birisidir. Baz aratrmaclar ehrin bundan 2000 yl nce kurulduunu ve Ouz Hann bakentliini yaptn kaydetmektedirler.1 Yesinin (Trkistan) tarihi dnemler ierisinde; Karauk, avgar, Yass ve Trkistan adlaryla anldn grmekteyiz. Trkistan kelimesi ise Trk yurdu anlamndadr. Genel olarak Trklerin yaadklar tm corafyay adlandrmak iin kullanld gibi, bugn Gney Kazakistanda Yesi olarak bilinen yerleim yerinin ad olarak da kullanlmaktadr. Trkistan isminin, ilk olarak VII-IX. yy.da Farsa kaynaklarda,2 daha sonra Arapa3 ve dier kaynaklarda yer aldn grmekteyiz. Trk dnyasnn byk bilgini Kagarl Mahmud da (XI. yy.) Divan- Lugatit-Trkte Trkistan adn zel olarak kullanmtr.4 El-Yakubi Ftuh-ul Bldan adl eserinin bir blmnde Trkistan ele alm ve bu blmde genel olarak Trk boylarnn Trkistan olarak adlandrlan corafi blgedeki dalmn vermitir.5 Bylece Trkistan ad IX-X. yy.dan balayarak bir corafi ve etnografik terim olarak karmza kmaktadr. Bugnk Yesi ehri, Kazakistann nemli tarihi bir ehridir. Kazakistann gneyinde, Orta Sirderya blgesinde yer alr. dari bakmdan imkent eyaletinin bir ehridir. Yesi, Yass isminden de anlalaca gibi dz bir yerleim alan zerine kurulmutur. Kuzeydousunda Karada, gneybatsnda ise Sirderya ile evrilidir. Nfusu 1988 yl saymna gre 79 bindir.6 Yesi ve evresinin tarihi corafyasnn olumasnda temel enin etkili olduunu grmekteyiz. Bunlar Sr Derya Nehri, Karada ve pek Yoludur. Hoca Ahmet Yesevinin Yesiye gelip yerlemesinin de yre tarihi ve kltr corafyas zerinde byk etkisi vardr. Yesinin (Trkistan) snrlarna gelince; yre ile ilgili nemli aratrmalar yapan K. M. Baypakova gre7 Gney Kazakistann nemli blmn ve Talas blgesi ile Alada etekleri, Sirderyann orta blm ve Karatavn dalk ksmlarn Trkistan snrlar ierisinde zikretmektedir.8 bn-i Ruzbihan ise Snak Trkistan snrlarna da dahil edip Sauran (Sabran), Talas, Otrar ve Asay ehirlerini Trkistann komu ehirleri olarak gsterir.9 Biz bu almamzda Sakalar dneminde Yesi ve yresi hakknda bilgi vermeye alacaz. Sakalar Yesinin bilinen tarihi de Orta Asyann tarihi gibi Sakalarla balamaktadr. Fars kaynaklarna gre Sakalara kuvvetli erkek anlamna gelen Saka deniliyordu. inliler Sai veya Sai-wang, Yunan

956

kaynaklar ise Scith, adn veriyorlard. Kazak Aratrmac E. Baybata, Neolotik dnemin sonlarndan balayarak, Kazak bozkrlarnda yaayan halk iin Saka tabirinin kullanldn belirtmektedir.10 indeki u Hanedannn ykld M.. 770 ylna kadar Sakalarn Orta Asyann, Sirderya ve evresi merkez olmak zere, Tanr Dalar ile Hazar Denizi arasnda, yaadklar,11 daha sonra Avrasya, Uzak Dou, Bat Avrupa ve Msra kadar geni bir corafyaya yayldklar bilinmektedir.12 M.. VI. yy.da randa kurulmu bulunan Ahamen (Ahameni) Devletinin hakimiyeti altna giren Sakalar, bu devletin son zamanlarna doru zayflamas ile birlikte, M.. IV. asrn balarndan itibaren tekrar bamszlklarna kavumulardr.13 E. Baybatann tespitine gre, Ahamen Devletinin Kir padiah olarak anlan hkmdar, Sirderyann dousuna geip, Karatavn eteklerinde Sakalarla savamtr. Bu savan Alatav da (Tienan), Oksus (Amuderya) nehrinin kenarnda ve Daosta (Talas), yapldna dair farkl grler vardr. Kir Padiahnn bu savata yenildii de ayrca belirtilmektedir. Byk skender, M.. 331 tarihinde, Ahemenleri yenip Orta Asyay ele geirmeye giritiinde, Sirderya evresinde yaayan Sakalar da egemenlii altna almak istemi, ancak bunu baaramamtr. M.. 329 ylnda Semerkant ve evresini rahat bir ekilde ele geiren Byk skender, Sirderya nlerine kadar gelmi, ancak, burada Arsli (Agripiy), bir askerin oku ile yaralannca Ars nehrini geememi Sirderyann bu blmn alamayacan anlam ve Asyada kald yl sre ile de bu blgeye girmemitir. Yalnz Asyann gneyi ile Sirderyann batsnda etkili olabildii kaydedilmektedir. Sakalar zerine yaplan aratrmalarda, Sakalarn Kazakistan genelinde on boy halinde yaadklar tesbit edilmitir. Bu boylar srasyla unlardr: 01. Tissaget 02. Giperbarey 03. Day 04. Sarmat 05. Massaget 06. Agripiy 07. ssedon (Aslar-Arsaklar) 08. Nevr 09. Budinderdi

957

10. Hunsaklar (Hun, Hunnu, Syunnu).14 Bunlardan Agripiyler, Ars, (Arsak) Nehri civarnda,15 ssedonlarn16 (Aslar-Arsaklar) da Ars boyu ile Kk Karatavn eteklerinde, As nehrinin kysndan balayarak, douya doru Talas, u ve Tarbaatay evresinde yaadklar belirtilmektedir. Karatav ve evresinde yerletiklerini grdmz Agripiyler ve ssedonlar (Aslar-Arsaklar) aratrma konumuz olan Yesi tarihi ile yakndan ilgilidir ve Yesi tarihinin Sakalar dnemini oluturmaktadr. M.. VIII. yy.da Agripiyler ve dier Saka boylarnn asl yurtlarnn Kazak bozkrlar olduunu grmekteyiz. Arstan ayrlp batya gerek Anabarsis adn alan Agripiylerin bir blm, Hindistan-rana gm buralarda tutunamayp tekrar ilk yerleim yerlerine dnmek zorunda kalmlardr. Arkeolog K. Baypakov, 1980 ylnda yapm olduu incelemeleri sonucunda, Agripiylerin uzants olarak Osetin-Ossoariylerin, Ars (Aors) boyundan kopmu olabileceini belirtmektedir.17 Arstan batya doru g eden Agripiyler Batl kaynaklarda Arslar (Arsllar)-Aorslar (Aorslular) olarak kaydedilmektedir. Arslarn baz kollar Ars Nehri civar ile Karatav eteklerinde yaamlarn devam ettirmiler, zamanla buralarda kalanlar tekrar byk kavimler haline gelmilerdir. Yesi ehrinin gneydousunda yer alan, imdiki Ars Nehri, Ars Gl ve Ars l bu boylarn yaadklar blgeler olarak onlarn isimlerini gnmze tayan en nemli kalntlardr.18 Yesinin bu dnemiyle ilgili nemli aratrmalar bulunan Arkeolog K. Baypakov: Yeside yaplan arkeolojik aratrmalarda Agripiylerin uzants olarak Osetin-Ossoariylere, ait kltr katlarnn varln tesbit etmitir. Bunlar arasnda 1928 ylnda, M. E. Masson tarafndan Yesi mezarlk alanlarnda yaplan almalarda; yzeyden 2,5-3 m. derinlikte Yesinin ilk dnemi olan ve tarihi V. yy.a kadar gelen dneme ait, deriden yaplm kk torbacklar, menteeleri ile birlikte aatan yaplm bir mezar sandukas, demir iviler ve keramik rnekleri belirlenmitir.19 1951-1959 yllar arasnda, yredeki tarihi ren yerlerinin yeniden dzenlenmesi almalar srasnda ele geen ve yerleik hayatn belirtisi olarak deerlendirilen yeil renkli ssl seramiklerin Ossuariylere ait olduu aratrmac B.T. Tuyukbayeva tarafndan ortaya konulmutur. Bu aratrmalarla, Ossuariylerin Kazakistan blgesinde ve Yesi ehrinde, VI. ve VIII. yzyldaki kltr katmanlar arasnda izlerinin devam ettii ortaya karlmtr.20 Arkeolojik kalntlarn ortaya koyup, kaynaklarn da destekledii bu bilgiler dorultusunda Yesi tarihinin M..deki yllara gittii, Sakalar ve onlarn boylarndan Ossuariylerin yrede yaam olduklar ortaya konulmutur. Sakalarn Kltr Yesi ve evresindeki Saka siyasi tarihiyle ilgili bilgileri verdikten sonra Trk tarihi ve Kazakistan tarihi asndan nemli zellikler tayan Saka kltr hakknda bilgi verelim. Bozkr medeniyeti diye adlandrlan atl-gebe yaayn ncleri Sakalar olmulardr. Hun sanatyla byk benzerlik gsteren ve geometrik ekiller ve hayvan figrlerinin dikkati ektii Saka sanat, M.. IV. ve III. yzyllarda doruk noktasna ulamtr. Sakalarn Bat Trkistana g edip burada younlamalarna etki eden faktrlerin banda Yueilerin ve Vusunlarn saldrlar gelmektedir. Nitekim bu durum Heredot ve Strabo gibi Batl

958

kaynaklarca da belirtilmektedir.21 Ayrca bu konuda bilgi veren in kaynaklar Sakalarn, Yuei ve Vusunlarla akraba olduunu kaydetmektedir.22 Sakalarn kltrel hayatlarna bakacak olursak; gebe, yar gebe ve yerleik dzende yaayan topluluklar olduunu grrz. Sakalarn en byk zelliklerinin savalk ve obanlk olduunu, at zerinde ok atp savama tekniinin ilk olarak onlar tarafndan kulland bilinmektedir.23 Sakalarda at ve koyun bakcl ilk srada yer alr. M.. I. binlerde Yunan tarihisi Haril, Sakalar, koyun ve at besleyen topluluklar olarak ifade etmektedir. Sakalar eitli adr trlerini de kullanmlardr. Bu adrlarn ii dokuma kilimler (kee vs.) ile denmekte idi. Sakalarn hayvan ynlerinden yapm olduklar giysileri onlar dier topluluklardan ayran en belirgin zellikleridir.24 Kazakistanda Sakalar ile ilgili birok tarihi eser bulunmutur. Bunlarn banda phesiz kurganlar (mezarlar) gelmektedir. En nls ise, Alatav (Alada) eteklerinde, Almatnn 50 km dousunda bulunan Issk kurgandr. Bu kurgan Yesi tarihi ile dorudan alakal olmasa bile Yesi tarihinde nemli bir dnem oluturan Sakalarn kltr zelliklerini yanstmas nedeniyle burada ele almay uygun buluyoruz. Saka kavimlerinin tarih ve kltrn renmek iin en deerli kaynaklar, arkeolojik kazlarda bulunan mezarlar, kaya resimleri ve eyalardr. Sakalardan kalan altn ve bronz ilemeli arkeolojik buluntular dnya mzeciliinde nemli bir yer tekil etmektedir.25 Issk kurgan ap 60 metreden oluan ve toprak zemin altnda, biri ortada biri de yanda olmak zere iki mezardan olumaktadr. nceden orta mezar alp soyulmu, ancak yan mezara dokunulmamtr. Mezarn st kerestelerle kapldr. Yerde ise, altn boncuklarla sslenmi olarak lnn yatrld ta durmaktadr. Antropologlarn tanmna gre Issk kurgannda bulunan ceset, 17-18 yalarnda ve 165 cm boyunda bir ocuktur. Gney duvarnda aatan yaplm drtgen tabak, kepe ve orba anaklar vardr. Bat duvarnda ise toprak mlek ve anaklar, bunlarn yannda sapna balk kuu kafesi ekli verilmi gm kak, dibinde 8 yaprakl ve resimli gm kase, zerinde 26 harf ya da karakterden oluan gm bir obje bulunmaktadr. lnn sol eline, sap altn kaplamal ve altn tepelikli bir ok tutturulmu, yan bana da sap altn olan bir kam braklmtr. Altnla ilenmi deri antann iinde ise, bronz ereveli bir aynaya rastlanmtr. lye, altn genlerle nakl, zrh andran krmz gderi ceket giydirilmitir. Paalar izmelerinin iine sokulmu, pantolonu altn ilemelerle sslenmitir. Deri izmelerinin dizleri ise, gen pullarla evrelenmitir. lnn bandaki kalpak, vahi hayvan ve ku figrleriyle donatlmtr. Sada belinde ahap krmz kl kn takldr. Demir klcn sap orak eklindedir. Solunda haneri takldr. Bu kurgandaki l, Saka topluluunun ileri gelenlerinden birine aittir. Bu kurgan sanat ve tarih bakmndan nemli bir eserdir. Issk kurgannda elde edilen bulgular Sakalarn giyim, kalpak, ayak giyimi (izme) el sanatlaryla ilgili detayl bilgiler vermektedir. Issk kurganndaki altn adam elbisesi hiyerarik bir dzende yaplm olup, Saka altn ilemecilii ve giyim sanatnn, ayn zamanda ahiret inancnn ileri derecede gelitiini gstermektedir. Issk kurgannn bulunmas Sakalarn kltr, sanat, yazs ve o dnem dnya

959

medeniyeti iindeki yerinin anlalmasn salamtr.26 Kazakistanda bundan baka Saka dnemine tarihlenen birok kurgan daha tespit edilmitir. Sakalarn bozkrlar kullanlarak, hayvancln gelitirilmesi, tarmn yannda hayvancln da nemli bir boyuta ulatn gstermektedir. Ticaret konusunda ise M.. VI-V. yyda inde retilen ipek ve ipek rnlerinin bat lkelerine pazarlanmasnda Sakalarn nemli rol oynadklar kaydedilmektedir.27 Sakalarn giyim ve el sanatlar ile ilgili bolca kaynak mevcuttur. Bu konuda Heredot Sakalar ynl kaln giysiler ve bri (kalpak) kullanrlar28 demektedir. Sakalarn dili meselesi dnya tarihinin nemli meselelerinden birisidir. M. . I. binlerden balayarak Kazakistan blgesinde yaayan kavimlerin Hint Avrupa, dillerini kullanm olmalarna ramen Bronz (Tun) devrinden itibaren bu blgedeki gruplarn zellikle de Sakalarn eski Trk dilini kullanmaya baladklar kaydedilmektedir. Issk kurgannda Altn Adamn bulunduu yerin altnda 26 adet gm levha bulunmutur. Bunlar hl okunamamtr. Aratrmaclar bu yaztlarn eski Trk Runik yazs ile yazldn savunurlar. Dier taraftan yeni dnem Trk yazs olduu ynnde grler de mevcuttur. Bu dnemdeki btn sosyal ve ilmi etkinlikler Orta a Kazakistan blgesindeki gruplarn yaam ekillerinin olumasnda etkili olmutur. Sakalarn dini inanlar fazla aratrlmamtr. l gmme adetlerine bakldnda ata ruhlarna ve aile byklerine derin bir ballk ve ldkten sonra dirilme inanc dikkati ekmektedir.29 Dalk Altay ve Orta Kazakistandaki baz Saka boylarnda mumyalama ekillerine de rastlanlmtr.30 Saka resim sanat geliigzel, dzenli olmayan izimlerdir. M.. VII-VI. yya ait izimler genel olarak Sibirya, Kazakistan ve Gney Avrupa kavimlerinde grlen av figrleridir. Bu izim tarz Saka geleneidir. Bu resimlerde efsanevi av hikayelerinin konu edildii grlmektedir. Resimlerde kazanlar, kurban kesiminde kullanlan sunak kaplar, kancalar, hilal eklindeki baltalar, giyimler dikkati ekmektedir. Bu tr resimlere Yedisuda (Taldkorgan), Borabay, Dou Kazakistan, Aral, Karatav, Tuvaran, Arjan, Meyemir, lkt, Uyarakdaki kurganlarda da ska rastland grlmtr.31

1 2

Zikriya Candarbek, Trkistann Kskaa Tarihi, Trkistan 2000, s. 3. Bu kelime ilk olarak Btn Trk boylarnn bulunduu yaad yer anlamnda

kullanlmtr. V. V. Bartold; storii Turkestana; Sa; Moskova, 1977, Tom. IX, s. 510; Bereket Keribay, Trkistan ve Kazak Hanl, Almat 1999. s. 5. 3 IX. yy. Arap tarihisi bn-Hurdabihin Kitabl Mesalik vel Memalik adl eserinde;

Mervden iki yol kmaktadr, biri a (Takent) ve Trklerin ehrine (Trkistan), ikinci yol Belh ve Toharistana gider diye kaydedilmektedir. MTT (Materiali pa storii Turkmen i Trkmenii) s. 144; Bereket Keribay, a.g.e., Almat 1999. s. 5; El-Yakubi Ftuh-ul Bldan adl eserinde bir blmn

960

Trkistan olarak ele alm ve bu blmde genel olarak Trk boylarnn Trkistan olarak adlandrd corafi blge ierisindeki daln ele almtr. MTT, s. 149; Bereket Keribay, a.g.e, s. 5. 4 Trk halklarnn yaad blgeler da, deniz, su (rmak) isimlerini de zel olarak

gstermitir. Kagarl Mahmud Maverannehir blgesini Yengikentten balatarak bu blgeyi Trk eli olarak gstermektedir. Kagarl Mahmud; Divan- Lugatt-Trk, (Terc. K. Beketayev-E. batov), Almat 1993, s. 9; Bereket Keribay, a.g.e., s. 5-6. 5 6 MTT, s. 149. M. . Asilbekov-K. A. Akiev-K. M. Baypakov; Sivot Pamyatnikov Istorii Kultur

Kazakstana A Yujnaya Kazakstana Oblast, Almat, 1994, s. 263. 7 K. A. Piulina; Kazakistan V. XV-XVII. veka Satsialna-Palitieskoy storii, Alma-Ata 1969,

s. 11; Bereket Keribay, a.g.e., s. 9. 8 72. 9 10 11 Fazlullah bn Ruzbihan sfehani, Mihmanname-i Buhara, s. 75, 117 Edilhan Baybata; Kazak Dalasnn Ejelgi Tarihi, Almat 1998, s. 55. Bahaeddin gel, in Kaynaklarna Gre Wu-sunlar ve Siyasi Sorunlar Hakknda Baz K. M. Baypakov-A. Nurcanov; Ul Jibek Jol Jane Ortaasrlk Kazakistan, Almat 1992, s.

Problemler, A. . D. T. C. F. D. VI, 4 (Eyll-Ekim 1948), s. 269.; Hasan Kurt, Orta Asyann Etnik ve Kltrel Kimliinde Trklerin Rl, Richard Nelson Frye, Buhara, Ankara, Tarihsiz, s. 12. 12 13 Edilhan Baybata; a.g.e., s. 59. M. emsettin Gnaltay, Mslmanln kt ve Yayld Zamanlarda Orta Asyann

Umumi Vaziyeti, Ankara, s. 11 vd.; Hasan Kurt, a.g.m., s. 17 14 15 16 Edilhan Baybata; a.g.e., s. 55-69. Edilhan Baybata; a.g.e., s. 63 Heredota gre Kazak bozkrlarnda yaayan Saka (skit) boylarnn en bydr.

Edilhan Baybata; a.g.e., s. 66. 17 18 19 K. Baypakov-A. Nurcanov; a.g.e., s. 2. Edilhan Baybata; a.g.e., s. 64 M. E. Mason; O postroyki Mavzeleya odja Ameda Vogordi Turkestane. SAGO. Tom.

XIX. Takent 1929/s. 39; Murat Tuyakbayev; Trkistanda Jerdeen Tarih Tulgalar, Almat 2000, s. 7.

961

20

B. T. Tuyukbayeva-A. N, Proskurin K; stori Straitelstva araki odja Ameda Yasavi.

AN. Kaz. SSR, Ser. ob. Nauk. Almat 1985, No. 4. 21 22 Hasan Kurt, a.g.m., s. 13. Wolfram Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta ve Garbi Asya Halklarnn Medeniyeti,

Trc. Mecdut Mansurolu, Trkiyat Mecmuas, 7-8 (1942), s. 168; Hasan Kurt, a.g.e., s. 13.; B. gel, Byk Hun mparatorluu, Ankara, 1981, s. 476 vd. 23 24 Hasan Kurt, a.g.e., c. 1, s. 13. Hasan Kurt, a.g.e., c. 1, s. 219; K. A. Akiev, G. A Kuayev; Drevnyaya Kultura Sakaaav i

Usuney Dalini Reka li, Alma-Ata, 1963, s. 16. 25 26 s. 69-71. 27 s. 7. 28 s. 64. 29 30 31 50-59. B. A. Litvinskiy; Drevniy Kaevnikii, Moskova 1972, s. 142. K. A. Akiev; Sakaai i Skif Yevropeyskiye, Alma-Ata 1973, s. 249. Hasan Kurt, a.g.e., 1973, s. 169; V. V. Grigoryev; Skifskom Plemenii, Moskova, 1953, s. Hasan Kurt, a.g.e., c. 1, s. 230; K. A. Akiev; Sakaai i Skif Yevropeyskiye, Alma-Ata 1973, K. Baypakov, Arnabay Nurcanov; Ul Cibek Jol jane Ortaasrlk Kazakistan, Almat 1992, Hasan Kurt, a.g.e., c. 1, s. 13. Hasan Kurt, a.g.e., c. 1, s. 21; K. A. Akiev-G. A. Kaenov; Kurgan Issk, Alma-Ata, 1986,

962

Massagetler Hakkndaki Eski Kaynaklar / Dr. Abdlhalk Aytbayev [s.632636]

zbek Bilimler Akademisi / zbekistan Masagetlerle ilgili en deerli bilgiler eski Yunanca, Farsa, ve ince kaynaklarda bulunabilir. Yunanca belgeler Masaget kabilelerinin M. ilk bin yl ierisinde Orta Asyann gneyindeki blgelerde yaadklarn ve olduka olaanst insanlar olduklarn yazarlar. Eski Farsa kaynaklar Masagetler ve skitlerin belli bir kabile ilikisi olmakszn geni gruba ayrldklarn yazarlar: Saka-Haumavarka, Saka-Tigrahauda, ve Saka Tiaytara-Daraya. lgintir ki, bu kaynaklar bir ok Masaget kabilesinden bahsetmezler bu da, bu alanda almalar yapan baz aratrmaclar yanltmtr.1 in kaynaklar Tarihi Kaytlar2 ve Han hanedanlnn Tarihi3 Masagetlerden Dah Ye-i (Byk Ye-i), Orta Asyada yaam ve Baktirya, Kuan ve Eftalit devletlerini kuran kabile olarak bahseder. Ye-ilerden in kaynaklarnda M.S. VI. yzyla kadar bahsedilir. Daha sonraki kaynaklarda bir isim kullanlmamtr. Aratrmaclar uzun bir sredir Ye-inin kkeni hakknda uzun almalar yapmaktadrlar.4 Bununla birlikte hangi Orta Asya halklarnn onlardan tredii konusunda anlamaya varlamamtr. Eski Yunan tarihisi Herodotus Asyada yaayan Gebe skitlerin Masagetlere yenildiini ve Araks blgesi olarak anlan Kimmerlerin topraklarna yneldiklerini yazar.5 Bugn skitlerin yaad blge Kimmerlere ait idi.6 Bu nedenle, Masagetler Orta Asyada gl bir grup haline geldiler. Herodotusa gre, aklam olduu olay kendisi domadan ok nce olmutu. Lehmann-Hauptun da iinde bulunduu bir grup tarihi Herodotus tarafndan verilen bilgiyi dorulamlardr. Onlara gre, Kimmerler M.. 8. yzylda Karadenizin kuzey kylarnda ortaya ktlar.7 Ayrca bilim adamlar VII-V. yzyllarda Orta Asyadaki Masagetlerin geni bir kabile birliinin bir ka Saka grubunu kapsadn ve Masagetler isminin hepsini ierdiini belirtirler.8 Ayrca, Yunan ve ran kaynaklarna dayanarak, aratrmaclar Masagetlerin skit-Saka kabile fedarasyonuna ait olduunu ifade ederler.9 M.. I. yzyla ait benzer bir belgeye gre, Masagetler Dah halklarnn batsnda yaayan bir gruptu. Onlar skit Masaget kabilelerinin birliine dahildiler, ama onlar skit kabile birliinde etnik olarak farkl bir gruptu. Yunan tarihi Ephorus (405-330 B.C.) yazd ki: oban Sakalar skit kabileleri idi. Tahl ekili Asyada yaadlar ve doutan iyi gebelerdi.10 Belki, Yunan tarihileri Sakalar ran kaynaklarndan biliyorlard ve baz Masagetleri Saka olarak armlard. Strabonn (M.. 64-23) bunu bazlar Hazar denizi yaknlarnda yaayan kabileleri Saka olarak, dierleri ise onlar Masagetler olarak arlard11 diye yazarak teyit etti. Bylece, eski Yunan tarihileri Dailerin, Sakalarn, ve Masagetlerin hepsinin skit olduunu dndler. stelik, Yunan kaynaklarnda

963

Masaget etnik ismi skitler, Sarmatyanlar, ve Sakalar kapsamtr ve onlarn bat snr Karadenizin kuzeyine ulamtr. Yunan tarihi Strabonn Geography adl eserinde yazd ki: Hazar Denizine kadar uzanan geni blgede yaayan skitlerin byk ounluu Dah olarak arlmlardr. Dahn dousunda yaayanlar ise Masagetler ve Saka olarak adlandrlmlardr. Her ne kadar her kabilenin kendi ismi varsa da, geri kalan kabileler genel olarak skitler olarak arlmlardr.12 Bu gerekten dolay, baz tarihiler Masagetler kelimesinin Mas, Saka, ve ta olmak zere blmden olutuunu ve bir araya getirildiklerinde Byk Saka kabilesi13 anlamna geldiini var saydlar. Bu bak asndan, eski Yunan tarihileri Masagetleri onlarn kuzeydou komular olarak dndler. Akca grlyor ki, Yunan tarihileri skitlerden Masagetleri biliyorlard. Daha sonra, Saka hakknda ranllardan baz bilgiler edindiler. Bu nedenledir ki, onlar Sakalarn ranllarn komular olduunu dndler. Ayn zamanda, Yunan tarihiler hem Masagetlerin hem de Sakalarn etnik olarak skitler olduunu vurguladlar. Strabonn kendinden ok emin bir ekilde Masagetlerin ve Sakalarn bir ve ayn insanlar olduklarn ifade etti. Bylece, skitler, Saka, veya Masagetler hakkndaki bilgi Yunan ve ran tarihileri tarafndan kendi kaynaklarna dayanlarak farkl verilmi ve yorumlanmtr. stelik, bu insanlar tanmlamak iin bir ka tane tamamen farkl isim kullanlmtr. Tarihiler in kaynaklarnda Masagetlerin etnik kkeni konusuna zel bir ilgi gsterdiler ama maalesef in kaynaklar daha sonraki dnemlerden bahseder. Bu konu Masagetler iin ince Da Ye-iyi, ismini, ortaya kn ve var olduu dnemi almak iin temel sebep idi. zellikle, inli tarihi Bangu tarafndan Han hanedanlnn Tarihi adl eserinde, Sakann kkeni ile ilgili bilgi, Masagetler hakkndaki bilginin gvenirliliini kontrol etmeye yardm eder. Ye-i isminin kkeni hakkndaki almalar en ok iki ynde yapld. Sima Qiann Historical Records adl eserini temel alarak, ilk yn takip edenler teorilerini bu ismin in imparatoru Wu Ti (M.. 140-87) dneminden beri kullanld gr zerine oturttular. kinci yn takip edenler bu kelimenin daha nce bilindiini dndler ve Ye-ilerin atalarna referansta bulunan kaynaklarda farkl isimlerin ve hiyerogliflerin kullanldn ifade ettiler. Japon bilim adam Egami Namiyo, ikinci yn takip edenlerden biri, eski ince kaynaklarda Guan zhi olarak geen yuishi (yuisi veya yu zhi)14 kelimesinin kullanmna dikkat eken ilk kiidir. Ona gre, hiyeroglif yui nefrit anlamna gelir, ve yushi ismi nefritin karld blgede,15 Gneydou Trkistanda,16 yaayan insanlar anlamndadr. inli aratrmaclar Yui Taishan ve Imin Tursuna17 gre, yuisi yuizh (yu zhi) ve yuishi eski in kaynaklarnda Sima Qian yue zhiden bahsetmeden nce kullanlmt. Yuisiler (Yuijzh) esas olarak Ordos18 civarnda yaadlar. Daha sonra, bir grup kabile Juiyuana19 g ettil, ikinci bir grup Gansuda yerleti, ve ncs kendi yurtlarnda, Mutyangzi Chronicleda20 arld zere Ye-i

964

ovasnda,21 kald. Guanzinin The Small Region cildi, bir blm Lyusho, bataklk kumunun22 batsnda yaayan Yuilerden bahseder. Yui Taishan ve Imin Tursun belki de bu Yuisilerin daha sonra inde Ye-i olarak arldn ne srer. Aratrmaclar Ye-i isminin Chun Quiden (M.. 770475) beriYuichi veya Yuisi olarak arldn ifade ederler. Bu etnik isim in kaynaklarnda in imparatoru Wu Tinin dneminden nce de vard23 ve Trkistann gneyindeki Ordos ovasna (ki Yunan tarihileri bu blge halkn Masagetler olarak arr) kadar uzanan blgede yerleen insanlar tanmlamak iin kullanld. Yuisi veya Yuijzh ismi yine M.. II. yzyldaki in kaynaklarnda geer. Bununla birlikte, daha sonraki isim eski in kaynaklarndaki hiyerogliflerde verilmemi olabilir, ama nefrit anlamna gelmeyen farkl harflerle Ye-i olarak anlm olabilir. Bilim adamlar, eski zamanlarda, Ye-i kelimesindeki yu harfininin gwat, ve Ye-i kelimesinin de Gu-ti veya Gwat-ti olarak okunduduunu ifade ettiler.24 Da Ye-i (Guttslarn byk kabilesi) ismi in kaynaklarnda Hun dilindeki Masa Ghetts (Masa Gut) (Gettslerin byk kabilesi) kabilelerini aklamak iin kullanld. Bununla birlikte, bilim adamlarnn ounluu in kaynaklarnda Da Ye-i olarak verilen Masagetler hakknda konuurken, genellikle onlar Sakadan ayrrlar. Bylece, Yunan kaynaklar gibi in kaynaklar ran kaynaklarndaki Sakalar Da Ye-i veya Saka olmak zere ikiye bldler. Saka etnik ismi in kaynaklarnda ilk olarak yeni yzyln banda zikredildi. Bangu, Han Hanedanlnn Tarihi adl eseriyle, Saka hakknda bilgi veren ilk kii idi. O in Sefiri Chang Chienin (M..?-14) 25 in mparatoru Wu Tiye aadakileri bildirdiini iafde etti: Hunlarla yaplan sava kaybettikten sonra, Da Ye-i kabileleri batdaki Se kabilelerine saldrdlar. Se han insanlarn uzaa gneye gtrd.26 Da Ye-i Se (Saka) kabilelerini Ettisuvdan Ferganaya ve daha da uzaa Baktryaya g etmeye zorlad. Bu nedenledir ki daha sonra Se (sai, Sei) halklar veya Sai Wang in kaynaklarnda zikredilir. Bangunun The history of the Han Dynasty adl almasndan 200 sene nce yazlan Sima Qiann Historical Recordsu (M.. 145-86)27 Chang Chienin seyahatini batan sona aklar. Bununla birlikte, ismi s ile balayan insanlardan bahsedilmemitir. Benzer bir kabilenin topraklarnn fethi ile ilgili hi bir ey sylenmemi olmasna ramen, Orta Asya tarihinde byk bir rol oynam olan Da Ye-i hakknda geni bilgiler verilmitir. lgintir ki, her iki alma da Chang Chien hakknda bilgiler ierir. Bangu muhtemelen Sima Qianin kaynaklarndan farkl kaynaklar kulland28 ve gereklerin aa kmasnda Sima Qiandan daha fazla yardmc oldu. rnein, o Nandubeinin Ye-ileri yurtlarn terketmeye zorlayan Usun Kunbekin olu olduuna dair bilgi verir.29 Bununla birlikte, Sima Qian belgesini Chang Chiann seyahati ile ayn zamanda yazd iin, ifadelerinin Bangunun The History of the Han Dynasty adl eserinde verilen gereklerden daha doru olduuna inanlr. Yine de, Sakalarn Ye-i kabileleri tarafndan ge zorlandna dair bilginin karlm olmas kafa kartrmaktadr. Sima Qian ve Bagunun makalelerindeki farkllk hala aratrmaclarn ilgisini uyandrmaktadr.

965

Baz aratrmaclar Saka kabileleri hakknda verilen bilginin Historical Recordsda kaybolduunu ileri srdler.30 Baz modern in tarihileri Saka isminin eski in kaynaklarnda farkl verildiini var saydlar. Orta ada, inli tarihi Shun Jin On Buddhism adl kitabnda Sakalarn etnik durumu ve yerleimleri hakknda bilgi verdi. Kitabnda Bangunun The History of the Han Dynasty adl eserinin Western Region Chronicles blmnden Saka, Yun ailesinden tredi ve Don Huangda yaamaktayd. Sonra Ye-ilerin saldrsna uradlar ve Pamir dalarnn batsna g etmek zorunda kaldlar31 alntsn yapt. ounlukla Shun Jinin eserine dayanarak, modern inli tarihiler o dnemde Sakalarn Altaydan btn Balka glnn gneyi ve dousundaki alanda, Tanr (Tian Shan) dalarnn kuzeyinde yaadklarna inandlar. Saka gebe kabileleri esasen Gansu yaknlarnda yaadlar ve Yunrug ad ile bilinmekte idiler.32 inli aratrmac Yui Taishan Sakalarn Yunan ve ran kaynaklarnda Asiy, Gasioniy (Pasians, Kasiri-Kaspiri veya Sir Deryann Sakas), Toharlar, ve Sakarallar (Sakravakas) olarak bilinen kabileleri kapsadn ifade etti.33 Yui Taishana gre, bu drt kabile Rungun Yun34, Yu Zhi35, Da Xia, ve Qanqa kabileleri ile ilikili olabilir. Bunlar Biography of Zuchyum, Guanzi, Lui Bui!nin kitab Sacred Books of the Ju Dynasty gibi klasik ince tarih almalarnda, ve in Hanedanl (M.. 221-207) yklmadan nce yazlan dier kaynaklarda zikredilmilerdir. Yui Taishan Yu hinin bir blmnn g ettiini belirtmitir. Nfusun geri kalan, onun grne gre, dald ve Ye-i ve Da Ye-inin atalar olarak bilinmekte idiler.36 Yui Taishan Sakann, tarihi olarak inlilerin komular olan Rung Di kabilelerinden trediine inanr. in tarih kitaplarndaki Yungrung kelimesinin ortaya k eski in yazarlarnn Saka (veya Masagetleri) eski Rungun Yun kabileleri olarak ard gerei ile aklanabilir. in kaynaklarn temel alarak, Yui Taishan tarafndan karlan genel sonu, M.. VII. yzylda Ili ve u nehirlerine yakn blgelerde yerleen Sakalarn baka bir yerden oraya tanddr.37 Yu Zhinin bir blm, Mugung Han M.. 623te Bat Runglarla yapt sava kazandktan sonra douya g etmek zorunda kaldlar. Aratrmac Assiylerin topraklarn M.. VI. yzyln 20li yllar gibi Sir Deryann kuzey kylarna kadar genilettiklerine, ve bu insanlarn kendilerini Ahmoni Antnn Bihstan ta38 zerindeki Saka olarak ardklarna inanr. Yui Taishana gre, The History of the Han Dynastyde (M.. 177-176) bahsedilen Saka ile Yuijzh ve Qankalar ayn ey. Onlar da Da Ye-i tarafndan douya ge zorlandlar. Yui Taishan tarafndan sunulan bilgi gsteriyor ki, Rung Di kabileleri sadece Orta Asyadan kuzey ve douya g etmediler, ayrca iki kez (M.. 623 ve M.. 177-176) kendi ana yurtlarna doudan batya geri dndler. Bu dnemde, Saka, Masagetler ve Altay kabilelerinin yakn akrabalar skitler (veya Ariskin adlandrd ekilde ssedionlar) Masagetler tarafndan batya gitmekle tehdit edildiler.39 Yui Taishann eserinde belirtildii ve eski in kaynaklarna dayand ekli ile Sakalarn var olduu dnem Herodotus tarafndan Masagetlerin skitlerce ge zorlandklar dnem olarak belirtilen

966

tarih ile etir. Yunan tarihiler Mugun tarafndan kovulan Runglar iin Masagetler adn kullanmlardr. Herodotusa gre, Masagetlerin (veya in kaynaklarna gre Ye-ilerin) batya gleri skitleri Orta Asyay terke mecbur etti, ve Masagetler Orta Asyadaki en gl halk oldular. in kaynaklar Runglarn ilk olarak Tohar ismi Yuijzh ad altnda Amu Derya nehri yaknlarnda ortaya ktklarn belirtirler. kinci kez ortaya klar boyunca, Hunlar Runglar batya srdkleri zaman, Runglar Da Ye-i ismi altnda zikredilirler. Dndkleri zaman, ayn etnik birlie dahil olan Da Ye-i kabileleri Bangu tarafndan Se (Saka) olarak bahsedilen Ye-ileri srdler. M.. II. yzyl tarihli bir in kaynanda belirtildii zere, sadece Amu Darya nehri vadisine giden Masagetler sonra Da Ye-i olarak arldlar. Geri kalanlar ise kurduklar devletlerin isimleriyle anldlar: Kangjui halk, Fergana halk, Dah halk vb. Bu ran kaynaklarnda Masagetlerin Saka olarak anlmas ve kabile blnmesi ile benzerlik gsterir. Shak veya Saka ismi Han hanedanl dnemi boyunca Chang Chienden sonra bat lkelerine gnderilen elilerin getirdii bilgiler ile ortaya kt. O zamana kadar, Rung Di kelimesi, etnik isim Rung Di kabilelerinden insanlar tanmlamak iin Hu veya Hun u kullanan inliler arasnda anlamn yitirdi. Chang Chien Orta Asyaya ulat zaman, Ye-i ve Vu-sun dnda btn halklar, Yuitanllar (Hotan), Davan (Fergana) llar, Kangjui (Qanqa)lari Dahllar (Baktryallar) gibi iinde yaadklar devletin ismi ile anldlar. inli tarihiler Sima Qian ve Bangu tarafndan sunulan bilgi ve Yunan ve ran kaynaklarnda verilen bilgiler birbirini tutmakla kalmaz ayn zamanda birbirini tamamlar. Sima Qian tarafndan Historical Records da aklanan dnemde, batl lkelere giden in elileri Saka ile ilgili hibir bilgi vermez. Bu nedenledir ki Qian Da Ye-i ve Saka arasndaki ilikiden bahsetmemitir. Ayrca, Sima Qian, Hindi ve ranllarn Sakalar Masagetler olarak ardnn farknda deildi. Bagunun dneminde, in elileri ranllar ve Hindiler tarafndan Saka veya Shak veya in kaynaklarnda Rung Di veya Masagetler olarak arlan insanlar hakknda bilgi getirmilerdi. Ayn eliler Ye-ilerin Sakalar gneye srdklerini bildirmilerdir. Ayn zamanda eliler Orta Asyal Sakalarn daha eski in kaynaklarnda bahsedilen Rung Di ile ilgisi olduunun farknda deillerdi. Bu bilgisizlik tarih konusunda daha tecrbeli ve bilgili olan inli diplomatlarn Orta Asyaya tehlikeli ve karmak seyahatler yapmaktan kandklar gerei ile aklanabilir. ounlukla uzak lkelere eli olarak gitmeyi kabul edenler in tarihi konusunda bilgisiz olan40 ve in kaynaklarnda Sakalarn nasl adlandrld konusunda hibir fikri olmayan sradan, dk rtbeli memurlar idi. Bilinmektedir ki Bangu inlilerle balants olmayan insanlar hakknda bilgi verirken ok dikkatli idi. Bununla birlikte, o lkedeki karmak politik durumun bir kurban oldu ve hapishanede ld.41 Bu gerek belki Bagunun niin kendisini elilerin verdii bilgilerle snrladn aklayabilir. Ayrca The History of the Han Dynastynin Saka ile ilgili bilgi ieren orijinal kopyasnn bize ulamam olmas ihtimali de var. Orta alarn inli tarihileri The History of the Han Dynasty nin

967

ellerindeki kopyasnda baz bilgilerin eksik olduuna inandlar. Baz tarihiler Yun adndaki Sakalarn Rung kabilelerinden ktn ve Dunghuang yaknlarnda yaadna dair bilginin kitabn orijinal basksnda var olduunu ileri srdler.42 Sonu olarak, The History of the Han Dynastydeki Yelerin Sakalar srdne dair ifade inli tarihileri, Masagetleri Ye-i ve Saka olarak blmeleri konusunda yanltt. Yunan ve ran kaynaklarnda, etnik isimler Saka ve Masagetlerin kkeni konusunda gr birlii mevcut deildir. Oysa in kaynaklarnda Masagetler iin kullanlan Da Ye-i terimi Hun dilinden alnd ve Byk Ye-i veya Byk Masagetler kabileleri43 anlamndayd. Bylece, inli tarihiler etnik isim Sakay bu terimi Masagetler iin kullanan ranllarn dikkatine getirdiler. Bu nedenledir ki, ranllarn salam olduu bilgiden sonulara vararak, onlar gneydeki Masagetlerin bir blmn Saka olarak ardlar. zellikle, Strabonn baz insanlarn Hazar denizi civarnda yaayan kabileleri Saka olarak, ve dier bazlarnn da onlar Masagetler olarak ardn teyit eder. Daha yakn dnemlerde, in kaynaklarnda Masagetler iin Ye-i ve Saka isimlerinden bahsedilmez. Trk Hanlnn ortaya k ile, Masagetler (skitler veya Saka) genel bir isimle Trkler olarak arlmtr. Gebe bir Trk kabilesinin ismi, kkeni, ve etnik kompozisyonundan sadece belli Trkleri aklarken bahsedilmitir. Yerleik insanlar genellikle farkl ele alnd, devletleri veya igal ettikleri topraklar ile anldlar.

1 2

M. I. Artamanov, Treasures of Saka, Moskova, 1973, s. 11-12. Historical Records (Shih chi in Chinese), Twenty Four Histories adl serinin ilki olup,

Sima Qian (M. . 145-90) tarafndan yazlmtr. alma 2-3 bin yllk uzun bir dnemin tarihini aklar ve zellikle Orta Asya ve Trk halklar hakknda geni bilgiler ierir. Zi Chong (M. . 145-86) ikinci yazard. ). 3 History of the Han Dynasty, Twenty Four Histories adl serinin ikincisi olup byk

ounluu Bangu (M. S. 32-92) tarafndan yazlmtr. Bu almay Bagunun babas, Ban Biao (M. S. 54te ld) balatt. Bagunun lmnden sonra, onun kz kardei, Ban Chao kitab tamalad. (Bangu, History of han Dynasty, Urumchi, 1994, s. 3-5.).4 1) A. N. Bernshtam, On the Issue of Wusuns, Kushans, and Tokharians, Soviet Etnography, Moskova, 1947, No. 3. 2) S. P. Tolstov, AncientKhoresm, Moskova, 1948. 3) U. N. Rerikh, The Tokharian Problem, Peoples of Asia and Africa adl eserde, 1963, No. 6. 4) O. V. Zotov, Some Issues on history of the Kashgar culture in the ancient and middle centuries, 8. Bilim Konferans Society and the State in China, Cilt 1, Moskova, 1977. 5) M. V. Kryukov, L. S. Perelomov, M. V. Safronov, and N. N. Cheboksarov, Eski in Ancient Chinese People in the Period of Centralized Empires, Moskova, 1983. 6) Eastern Turkestan in the Ancient Time and the Early Medieval Period, Moskova, 1988. 7) Imin Tursun, Tarimdin Tamche (A

968

Drop from Tarim), Beijing, 1990, in Uighur. 8) Uighurlarning Qisqiche Tarihi (Short History of the Uighurs), Urumchi, 1990, in Uighur 9) Anvar Baytur and Hayirnisa Sidiq, Shinjangdiki Milletlerning Tarihi (History of Peoples of Xinjiang), Beijing, 1991, in Uighur. 5 kasteder. 6 7 L. V. Bazhenov, editr, Ancient Authors on Central Asia, Tashkent, 1940, s. 25. A. A. Neighardt, Herodotusun Schthian Story in the Historiography of Our Country, Araks Kafkaslarda bir nehir. Verilen metinde, yazar Orta Asyadaki Amu Derya nehrini

Nauka, Leningrad, 1982, s. 66. 8 9 21. 10 11 12 13 14 L. V. Bazhenov, editr, Ancient Authors on Central Asia, Takent, 1940, s. 24. A.g.e., s. 20. A.g.e., s. 22-23. History of the Uzbek Soviet Socialistic Republic, Cilt 1, Takent, 1970, s. 70. incedeYuisi (Yuishi veya Yu zhi) kelimesi nefrit anlamna gelir ve si veya shi History of the Uzbek Soviet Socialistic Republic, Cilt 1, Tashkent, 1970, s. 70. M. Aminjanova ve G. I. Zheltova, Some Abstracts on the History of Uzbekistani People, s.

bilmek farknda olmak, arkadalar, ve insanlar anlamna gelir. 15 236. 16 Guanzide Yuisi insanlarnn yaad yer nefriti ile bilinirdi ve daima Karakorum (kuinEastern Turkestan in the Ancient Time and the Early Middle Centuries, Moskova, 1988, s.

Lun) dalar ile birlikte zikredilmitir. 3-4 bin yl boyunca bu yer Chou hanedanlndan 7 bin 800 chakrim (yaklak 3, 900 km) uzaklkta idi. in kaynaklarnda Pamir evresi ve eski Udun ehri veya Hotan Karakorum ile birlikte nefrit asndan zengin yerler olarak tanmlanmlardr. Bylece, Yuisinin yerleim yeri Dou Turkestann gneydou blgeleri olarak dnlebilir. (Imin Tursun, Tarimdin Tamche (A Drop from Tarim), Beijing, 1990, s. 476. ). 17 Yui Tashan, Information about Saka from Han Dynasty, Research on Xinjang Social

Sciences, Urumchi, 1989. No. 2, s. 127. Imin Tursun, Tarimdin Tamche (A Drop from Tarim), Beijing, 1990, s. 476. 18 Ordos-Ordos (Yinshan) meras Kuzey inde Orta Moolistanda geni bir alan kaplar. M.

. IV-III. Y. ylda Hunlarn bakenti Ordosta idi. (T. Olmos, The Short history of Huns, Kashgar,

969

1986, s. 16-17. ) in kaynaklarnda, Ordos Henan-nehrin gney blm olarak arlrd. Ordos meras Huang He (Karakorum) nehrinin gneyindedir, ki bu, Hetavn gneyidir, ve Orta Moolistanda Chughulon Aimog civarnda zerk Rayonda bugnk Ekzhova karlk gelir. (Sima Qian, Shihwong Chronolgy of Chin Han, Historical Records, Urumchi, s. 92. ). 19 20 21 Juiyan-Kuzey inde Bautounun batsnda bir yer. Imin Tursun, Tarimdin Tamche (A drop from Tarim), Beijing, 1990, s. 541. Yei yozighi (Yei Ovalar) -inli aratrmac Wong Guweiye gre, Yeilerin byk

bir blm Yanmingin kuzeybat blgelerinde yerletiler. O M.. 325-299da kuruldu. imdilerde, bu blge Sanshinin kuzey blgelerini, Hechu, Wusai, Ning-Wu, ve Heng Shan, Orta Moolistann Huongchihaisi, Daihainin kuzey blgelerini kapsar. (Sima Qian, Historical Records, s. 116. ) Yuhchi ovalar belki Ordos merasnn bir blm analmna gelir nk bilinir ki Yuisi kabileleri eski zamanlarda Ordos merasnn civarlarnda yaamakta idiler. 22 Qicksand-Lyusho tarafndan zikredilen yeri tanmlarken inli ara/Sima Qian, Historical

Records, Urumchi, 1989, s. 26. ) Bu yer muhtemelen Dou Trkistandaki Taklimakan l olabilir. Trmaclar Collected Commentaries den Geographical Chronicles n zetini verirler ve Gansu blgesinin jangyen blgesindeki Juyana ait olduunu ileri srerler. 23 24 25 Imin Tursun, Tarimdin Tamche (A drop from Tarim), Beijing, 1990, s. 477. Imin Tursun, Tarimdin Tamche (A drop from Tarim), Beijing, 1990, s. 477-478. Chang Chien Bat Blgesine iki kez eli olarak gnderilen bir diplomatt. Bu metin 139da

Khan hann Wu Tinin emriyle ilk kez olmak zere Yeiye eli olarak gnderildiinden bahseder. 26 Bangu, The Biography of Chang Chien ve Li Guangli, History of the Han Dynasty,

Urumchi, s. 450-451. 27 Sima Qian Historical Records adl eseri zerinde almaya M.. 147de balad. M..

99da Hunlara teslim olan bir kumandana ballndan dolay hapse atld. Hapiste kitab zerinde almaya devam etti. Sima Qian 96da serbest brakld ve, M.. 91de almasn tamalad. (Sima Qian, Historical Records, Collected Materials on Central Asia, Twenty Four Histories, Urumchi, 1989, s. 7-9.). 28 History of the Han Dynasty esas olarak Bangunun babas Banbew (M. . 54te ld)

tarafndan balatld. (Bangu, The History of the Han Dynasty, Urumchi, 1994, s. 2. ) Bu nedenledir ki The History of the Han Dynastynin yazarlar Sima Qian tarafndan yazlm eserleri kullanabildiler. 29 Bangu, The biography of Chang Chien and Li Guangli, The History of the Han Dynasty,

Urumchi, s. 450.

970

30 229-230. 31

Eastern Turkestan in the Ancient Time and the Early Middle Centuries, Moskova, 1988, s.

Bu kitabn kaynakasnda Shun Jinin On Buddhism adl kitab Guanghungs Collected

Works adl eserin iinde verilmitir. (Ching Hwa ve Wong Jilai, The Short History of Xinjiang, Urumchi, s. 19). 32 Ching Hwa ve Wong Jilai, The short history of Xinjiang, Urumchi, s. 19.

33 Yui Taishan, Han Dynastyde Saka hakknda Bilgi, Shi Jong, Research on Social Sciences, Urumchi, 1989, No. 2, s. 125. 34 Rung Di (turk) kabile federasyonuna dahil bir yerleik kabile idi. inin kuzeybatsnda

yaadklar iin, in kaynaklarnda bat Runglar olarak ayrlmlardr. 35 Yuijzhi (Yu zhi)-incede yui nefrit anlamna gelir. yuichzhi Yuehchi etnik adndan

ayrlr ve nefrit asndan zengin bir blgede yaayan insanlar anlamna gelir. Eski alarda, nefrit Hotan ehri civarnda ve Pamir dalarnn eteklerinde bulundu. Ayn kelime o yer civarnda yaayan insanlar iin de kullanld. 36 Yui Taishan, Information on Saka, Han Dynasty, Shi Jong, Research on Social

Sciences, Urumchi, 1989, No. 2, s. 125. 37 38 39 A.g.e., s. 127. A.g.e., s. 125. A. A. Neighardt, Herodotuss Scythian Story in the Historiography of Our Country, Nauka,

Leningrad, 1982, s. 67. 40 41 42 19. 43 in kaynaklar Hunlarn Yeiden iki kez: M.. 176da ve M.. 140ta bahsettiklerini Sima Qian, Historical Records, Urumchi, 1989, s. 502-503. Bagu, History of the Han Dynasty, Urumchi, 1994, s. 4. Chen Hua, Gu Pinglyong, ve Wong Jilai, The Short History of Xinjiang, Urumchi, 1984, s.

belirttiler. inliler da (great), yu (eski dnemlerde gwat olarak telaffuz edilen) ve Masagetlerin bir kabilesi anlamna gelen zhe hiyeroglifini kullandlar. (Abdukhalik Aitbayev, About the ethnic name yuehchi, History of Uzbekistan, Takent, 1999, No. 4, s. 9-16.)

971

Sarmatlar / Do. Dr. lhami Durmu [s.637-647]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Bozkrlar tarih ncesi devirlerden balamak zere eitli kltrlerin varln srdrd kltr corafyas olarak bilinmektedir. Arkeolojik kaynaklardan yararlanlarak bozkrlarda yaayan toplumlarn tarih ve kltrleri aydnlatlabilmektedir. Bozkrlarn tarih ncesi devirleri iin arkeolojik buluntular, tarihi devirleri iin ise hem arkeolojik hem de yazl kaynaklardan yararlanlmaktadr. Bozkr corafyasnda douda Hazar denizinden batda Tuna nehrine kadar Karadenizin kuzeyindeki bozkrlar da hem tarih ncesi devir kltrleri hem de tarihi devir kltrleri asndan nemli bir yere sahiptir. Bu bozkr corafyasnn ad bilinen ilk sakinleri Kimmerler M.. II. bin yl balarndan M.. VIII. yzyla kadar Krm merkez olmak zere yaamlardr. Onlar Grek kaynaklarnda Kymmerioi, Kymmerios adyla gemektedir.1 Bozkr kavimlerinin tarih sahnesine kmalar M.. VIII. yzyln balarnda bozkrlarn dousunda eitli kavimlerin birbirleriyle mcadeleleriyle dorudan balantldr. Hiung-nularn inliler ve Choularla mcadelelerinin otlaklarnn klmesine neden olduu bilinmektedir.2 Bunun sonucunda Hiung-nular in snrnn batsna ekilmiler ve orada bulunan komularn yerlerinden oynatmlardr. Bylece bozkrda doudan batya doru g balam ve her topluluk kendi batsndakini daha da batya srklemitir.3 Bu gelimeler karsnda skitler M.. VIII. yzylda Kimmerlerin lkesine gelmilerdir.4 Kimmerlerin skitlerle mcadeleleri ve her iki kavmin tarih sahnesine k bu g hareketinin sonucundadr. skitlerin Karadenizin kuzeyindeki egemenlikleri Sarmatlarn skit egemenliine son vermelerine kadardr. M.. III. yzyln balarnda Sarmatlar, Don nehrinin dou kylarna yaklamlar ve ayn yzyln sonlarna doru da Don nehrinin bat kysna gemeye muvaffak olmulardr. Srekli sktrlan skitler M.. II. yzyln balarna kadar eski imparatorluklarnn yalnzca bir blmn, zellikle orta ksmn ellerinde tutabilmilerdir.5 Bylece Kimmerlerden skitlere geen egemenlik, Sarmatlarn M.. II. yzyln balarnda skit corafyasnda byk bir g olarak ortaya kmalaryla el deitirmitir. Bylece bu kltr corafyasnda Sarmat dnemi balamtr. Sarmat Topluluklar Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda M.. II. yzyln balarndan sonra Sarmatlar batda Tuna nehri ve Karpatlara kadar yaylmlardr. skit egemenliine son vermeleriyle skit lkesi ad da Sarmat lkesi adn almtr. Sarmatiada Sarmat genel ad altnda grlen topluluklar ortaya kmlardr. Bu corafya zerinde Yazlar, Roksolanlar, Krali Sarmatlar, Ugorlar, Siraklar ve Alanlar birer Sarmat topluluu olarak varlklarn srdrmlerdir. Yazlar

972

Yazlar nemli bir Sarmat topluluudur. skitlere olduka benzerlik gstermektedirler. Devaml at zerinde dolaan konar-ger bir topluluktur.6 Strabo Karadeniz blgesinin bat tarafn anlatrken, Sarmat topluluklarndan sz etmektedir. Bu topluluklar Yazlar, Kral Sarmatlar, Ugorlar ve Roksolanlardr. Yaz, Ugor ve Kral Sarmatlar Dinyeper ve Tuna nehri arasna yerlemilerdir. En gneyde kalan ksmda Yazlar bulunuyordu. Ugorlar ise, kuzey blgelerinde yaamaktaydlar. Kral Sarmatlar bu iki topluluun arasnda varln srdrmekteydi. Son olarak Roksolanlar Dinyeper ve Don nehirleri arasnda bu topluluklarn dou tarafnda yaamaktaydlar.7 Bu Sarmat topluluklarnn yayl zamana gre de farkllk gstermekteydi. Strabonun belirttiine gre, Yazlar Sarmat yaylma sahasnn, gneybat ucunda bulunmaktaydlar.8 Oysa balangta onlar Maiotis gl evresindeydiler.9 Muhtemelen skenderin lmnden sonra, Sarmatlar skit mparatorluunu ykmlar ve Karpatlara, kadar yaylmlardr. Bu lkeden daha sonra Yazlar Tuna ile Theiss arasndaki dzle gelmilerdir.10 Merkezi bir ynetim altnda bylesine gl bir etnik rgtn varln aklda tutarsak, Sarmatlarn, nc kolu olan Yazlarn Byk Romanya Ovasn fethetmeyi ve M.. II. yzyln son yarsnda Tunann gneyine kadar yaylmay nasl baardklarn anlarz. Btn bu karsama pek de dlanabilir deildir. Strabonun konuya ilikin ayr ayr kaleme ald iki metinde de bu grlebilir. Burada Strabo, Sarmatlarn yine Tunann gneyine doru yayldn belirtmektedir. lk metin yzeysel ekilde Sarmatlarn Tunann gneyinde yaayan Traklarla kartn bildirmektedir.11 Dier metin, Sarmat ve Bastarnlarn Triballiyi Tunann sol kylarndan aarak ve nehri geerek, Tuna zerindeki adalarda ve bu nehrin gney kylarnda yerletiini ieren bilgi verir.12 Bu bilgi kymetlidir. Sarmatlarn Tunann gney kylar boyunca batya, ok daha uzaklara yayldklar, hatta belki de, Vidin dolaylarna ulatklar anlamna gelmektedir. Arkeolojik bulgular Strabo tarafndan verilen bilgiyi desteklemektedir. Bir zamanlar zerinde Triballi kabilesinin yaad Kuzeydou Bulgaristann Orehovo kentindeki Galiya yaknlarnda ondrt paradan oluan Sarmatlara ait zengin bir madalyon koleksiyonu elde edilmitir.13 Yukarda aklanan bilgiler nda, Galiyada bulunan Sarmatlara ait kalntlarn M.. II. yzyln sonlarnda Sarmatlarn Tunann gney kylarna geldii savyla balantl olduu phe gtrmez derecede aikardr.14 Tomide M.S. 9 ile 17 arasnda srgn yaayan Ovidinus Yazlarn aknlarndan sklkla sz etmitir. Yazlar Macaristan yolundaki seyahatleri srasnda lkeye Karpat dalarndaki geitlerden geerek, Galiyadan girmilerdir. lk Yaz arkeolojik buluntularnn dalm bu dnceyle elimektedir. u ana kadar Galiyada ya da Karpat Ruthenyasnda Sarmatlara ait hibir ize rastlanmamtr. Macaristanda Eger civarnda altn hazine bulunmutur. Gneye doru ilerledike kent ve yerleim yeri says artmtr ve en yksek younlua Tuna ve Tisa nehrinin orta ksmnn dou kylarnda erimitir. Bu ksmdan sonra yerleim yerleri zerinde srekli bir sra olumu ve bu sra ron Gatein (Demir Kap) kuzeyindeki Tuna nehri kylarnda daralmtr. Bu durum aka Yazlarn Macaristana Oltenia ve Banat blgelerinden girdiklerini, kuzeyden Galiya zerinden gelmediklerini ortaya koymutur.15 Yazlarn Macaristana girileri ve bununla balantl problemler son yllarda ele alnmtr.

973

Yazlarn Macaristana yerlemeleri Romallarn kendilerinin en tehlikeli dmanlarnn nne bir dizi tampon blgeler yolundaki d siyasetiyle balanmtr. Yazlarn geliine Daklara kar bir savunma oluturmak amacyla izin verilmi, hatta bu hareket desteklenmitir. Bu sebeple Yazlarn Macaristana doru ilerlemelerinde Romann oynad roln anlam yadsnamaz. Ancak, Roma bu harekete baka bir g salamamtr. Gney Rusya bozkrlarndan bat ynnde belli sayda yeni gler birbirini izlemi ve bu ekilde dier kavimleri batya doru itmi ya da onlar kolaylkla kendi iine almtr. Herhalde birbirleri ile atan kabilelerin basks bat Sarmat kabileleri, zellikle Yazlar tarafndan hissedilmitir.16 Bu basknn Yazlarn Macaristana doru hareket etmeleri zerinde bir ekilde rol oynam olabilecei dnlebilir. Gelimelerin gsterdii zere, Yazlar iyi savunulan corafyada savam ve dman Daklar tarafndan yenilgiye uratlmtr. Bylece, Yazlar gvensiz bir konuma itilmitir. Ayrca, Macaristana doru hareketlerinin kanlmaz bir sonucu olarak kendileri iin hayati nem tayan Karadeniz ticaret ve ekonomisi ile mevcut balantlarn da kaybetmilerdir. Arkeolojik bulgular, bu faktrlerin Yazlar daha g duruma drdklerini dndrmektedir. Macaristanda bulunan Yazlarn M.S. I. ve II. yzyllara ait arkeolojik bulgular Gney Rusyadaki Sarmat ve skit bulgularna kyasla olduka zayft. skit kurganlarnn zenginlii Gney Rusyada bulunan Sarmat mezarlarna gre kyaslanamaz olmasna ramen, Macaristandaki Yaz mezarlarnn yoksulluu olduka arpc bir zelliktir. Mezar ii hazineleri arasnda yalnz daha byk ebatl altn nesneler deil, ayn zamanda savann genel tehizat da bulunmaktayd. Gney Rusyada bulunan Sarmat mezarlarnn bu durumu aklama istemektedir.17 Yazlarn Macaristana hareket ettiinde, kendileri gibi yaayan gebelere nispetle daha yoksul olduklarn syleyebiliriz. Macaristanda nce Byk Macaristan Ovasnda yerlemilerdir. Buras kk apta ziraat ve gebe hayatn srmesi iin en uygun yerdi. Ancak blge madenler asndan yoksuldu. Bylece topluluk ne deerli metal retebilmi ne de silahlar iin gerekli demiri elde edebilmitir. Yazlar kendilerine ait blgede ithalat iin bir retim organize edebilselerdi, bu tr daimi gereksinimler satn alnabilirdi. Bu sayede pazar bulmakta zor olmazd. Ancak, yerel toplumun ziraati ticaret rn retmeye uygun deildi. Buna ek olarak blge her ynden dmanlarla evriliydi. Bitiik Roma illerindeki iyi rgtl ekonomik hayat ve sanayiye bakarak hayrete dmemeliyiz. Romallara kar byk bir ilginin var olduunu ve baz imkanlardan yararlanldn biliyoruz. Ancak Romallarla ekonomik ilikiler kk bir ltte dahi en nemli gereksinimlerini karlamaya yetmemitir. Karadeniz ticaretiyle olan balantlar da zellikle Roksolanlarla aralarndaki koridorun Daklarca kapatlmasyla son bulmutur.18 Bylece ilk oturduklar yerlerden getirdikleri malzemelere gvenmek zorundaydlar. Bunlar kk deerli metal paralar ve o zaman oturduklar yerlerdeki mal, anak, mlek gibi Dak ve Kelt toplumunun baz rnlerinden oluuyordu. Bu nedenle kendi gm alanlarnda sadece bu tr kalntlar bulunmas srpriz deildir.19

974

Bu nedenle Yazlarn gvenli bir ortamda yaadklar sylenemez ve itildikleri dar alan geniletme abas ierisinde rahatsz olduklar bellidir. Onlar iin hayati nem tayan konu hem siyasi hem de ekonomik adan; Roksolanlar ve Karadeniz tccaryla ticari ilikileri yeniden kurmakt. Bu durum Marcus Aurelius (161-180) zamannda deimitir. Bu dnemde birok baarsz hamleden ve uzun sren skntlardan sonra bu ilikileri bir kere daha kurmay baarmlardr. Ad geen filozof imparator Dak blgesi zerinden Roksolanlarla balant kurmak ansn onlara vermitir.20 Yazlar skit bakiyelerinin Gney Rusyadan itilmesinden sonra yerletikleri yer olan Dobruca blgesine yakn olmular. Roma mparatorluunun Tuna zerinde yaylmasndan sonra Yazlar Romallarla iliki kurmulardr ve bu da, Roma kaynaklarnda dier Sarmat kabilelerine oranla Yazlar hakknda daha fazla bilgi bulunmasna neden olmutur. Romallar, Yazlar eski Tuna topraklarndan atmak istedikleri iin aralarnda ok sorun kmtr. M.S. I. yzyln ikinci eyreinde Yazlar, Tisa nehri ve orta Tuna arasndaki Pannonia bozkrlarna tanmlardr. Roksolanlar, Dinyeper ve Don arasndaki bozkrlar igal ederek, Yazlarn dousuna yerlemilerdir. Onlar Yazlarla bir tr ittifak oluturarak, onlarn Romaya saldrlarn birok defa desteklemilerdir. Yazlarn Orta Tunaya hareketinden sonra Roksolanlar, onlarn Aa Tunada braktklar corafyaya yaylmlardr.21 Roksolanlar Sarmat ad altnda eitli topluluklarn topland bilinmektedir. Bunlarn bir ksm Bat Sarmatia olarak kabul edilen Don ve Tuna nehirleri arasnda varlklarn srdrmlerdir. M.. III. yzyln balarnda byk gruplar halinde batya hareket eden ve genel olarak Sarmat ismini alan topluluklar Gney Rusyada grnmeye balamtr. Bunlardan bir ksm batda, yani Don nehrinin batsnda; dier bir ksm da douda, Kuzey Kafkas bozkrlarnda ortaya kmtr. Batya doru hareket eden Sarmat topluluklar ierisinde Roksolanlar nemli bir yer tutmaktadr. Bu harekette onlar aktif bir rol oynamlardr. Bu gl topluluk Yazlar nceki yerleri olan Don ve Dinyeper nehirleri arasndan da srmtr.22 Yazlarn bu ekilde batya kaymalar sonucunda Roksolanlar da batya doru harekete gemilerdir. Ad geen topluluklarn batya doru yaylmalarnn ispat olarak flera bulgular gsterilebilir.23 Batya doru kayan Roksolanlar yukarda da belirtildii gibi Yazlarla ittifak iinde onlarn Romaya kar saldrlarn ok defa destekleyici olmulardr.24 phesiz bu g hareketinde Gotlarn etkisi olduu anlalyor. Gotlar Roksolanlar yerleim yerlerinden ileri doru iterek Karadeniz boyunca srp Romanya ovasna sktrmlardr. Gotlarn byk saldrlar srasnda Roksolanlar tarih sahnesinden tamamen ekilmiler ve geriye kalan tm kk topluluklar Gotlar egemenlikleri altna almlardr. Roksolanlar onlarn Roma blgelerine saldrd zaman Oltenia ve Dakia zerinden Macaristana gelmilerdir. Gotlarca srlen dier uluslarn tam tersine Roksolanlar Roma blgesinde yerlemeyerek, Macaristana gelmilerdir. Roksolanlar buraya geldiklerinde Yazlar bulmular. Yukarda belirtmi olduumuz zere, YazRoksolan ittifak gereklemitir.25

975

Roksolanlarn Yazlarla birlemeleri onlarn glendiklerini ve kayda deer deiikliklerin olduunu aka gstermektedir. Yaz yerleim yerlerine, olduka ok sayda gelen Roksolanlar, onlarn kltr zerinde etkili olarak siyasi ve iktisadi gc ellerine almlardr. Arkeolojik olarak l gmme gelenei ve mezar tipolojisindeki farkllk, iki topluluun i ie yaadn gstermektedir. Tmlslere l gmme gelenei Roksolanlar tarafndan getirilmi, Yazlarnki ise, kare eklinde mezarlar olmutur. Ancak, Yazlar ksa sre sonra Roksolanlarn kullandklar malzemeleri kullanmaya balamlardr. Daha sonra kartlan mezar bulgular materyal asndan bu tmlslerde bulunanlardan pek farkllk gstermemektedir. Bu nedenle Roksolanlarn Yazlarla karp kaynatklarn sylememiz mmkn olmaktadr.26 Dz ve kare eklindeki mezarlarn yan sra tmlslerin yanyana bulunmas toplumsal farkllamlar yanstmaktadr. Sarmatlarn sonraki yllarda Roma snr boylarna uygulad basknn iddeti nispeten azalmtr. Ancak, byk atmalar Gotlar lkeye saldrdklarnda boylar arasnda tekrar bagstermitir. Sarmatlar byk kitleler halinde Macaristan dzlnden ayrlmaya zorlanarak Roma blgesine yerletirilmitir. Bu byk ayrlk elde edilen bilgiler nda, bir Sarmatia i savan ortaya karmtr.27 Bununla birlikte i kargaa kabileler arasnda bir kvlcmla ortaya kan kabile savandan ibaret olup, Roksolan kabile rgt bu srtmeye dayanamayarak paralanmtr. Kral Sarmatlar Sarmat topluluklar arasnda Kral Sarmatlar zel bir yer tutmaktadr. Klasik kaynaklar arasnda nemli bir yeri olan Strabonun eserinde belirttiine gre, srasyla Yazlar, Ugorlar ve Kral Sarmatlar Tuna ve Dinyeper, Roksolanlar ise Dinyeper ve Don rmaklar arasnda bulunmaktaydlar. Bu topluluklarn yerleim yerlerinde belirli bir dzenlilik gzlenir. Merkezde, dier topluluklar tarafndan oluturulan koruyucu bir emberle evrilmi Kral Sarmatlar bulunmaktayd.28 Bu Sarmat topluluklar arasnda bir kral topluluun bulunmas kesinlikle bir rastlant deildir. Gzlemlendii gibi, gebe toplumun kabile birliklerinde iki ana tip grlebilmektedir. lkinde topluluklar yanyana yaarlar, aralarndaki balayc ilikiler zayftr. Onlar arasnda ibirlii en fazla tehlike anlarnda grlr. Dierinde tm topluluklar, bir topluluun liderlii altnda, onunla yakn ve ortak ibirlii ierisindedirler. Kuvvetli bir merkezi g ve ciddi bir askeri organizasyon bu gmen topluluklara genellikle kapsaml imparatorluklarn kurulmas imkann tanr.29 Herodotos lider kabileyi oluturan skitlerin dier skitleri kendi kleleri olarak grdklerini bildirmektedir. Bu lider kabileye kuvvetli bir ekilde snflara ayrlm bir toplumdan kaynaklanan bu egemen ruha uygun olarak Kral skitler denilmektedir.30 Bat Sarmatlar dikkate alndnda, gebe kabile birlemelerindeki kral topluluklarn ortaya kmasnn en byk nemi, ok gl merkezi imparatorluklarn ortaya kmasyla i iedir. Bu yzden Tuna ile Don nehri arasndaki Sarmat topluluklarnn, aralarnda ok zayf balar bulunan veya birbirlerinden tamamen bamsz, yanyana yaayan sradan gebeler olmadklar anlald gibi, iktidarlar esnasnda Karadenizin kuzeyinin nemli bir blmn ellerinde tutacak kadar gl bir merkezi liderlik altnda kuvvetli kabilesel birlemelere sahip olduklar varsaymna ulamak ok kolaydr.31

976

Strabonun metninin netlii Kral Sarmatlarn idaresi altndaki Bat Sarmat kabile ittifaknn varln ve Mithridatesin Pontus blgesindeki genilemesini ak bir ekilde ispatlar. Bu durum tarihi olaylardan da bellidir. M.. II. yzyln sonundan itibaren Bat Sarmat mparatorluunun manzarasnn anahatlar bunu teyit etmektedir.32 Sarmat topluluklarndan olan Kral Sarmatlarda olduu gibi Herodotos tarafndan Kral szc skitlerin egemen unsuru iinde kullanlmtr. Ayn ekilde Kral ve Sarmat szcklerini duyduumuzda bunu yalnzca ad geen topluluun dier topluluklar zerinde hkmran olduu anlamna geldii hususunda birleiyoruz. Bu dnceyi biraz gelitirdiimizde, zaten M.. II. yzyl sonlarnda Bat Sarmat topluluklarnn birbirinden uzakta deil, yanyana yaadklarn grmekteyiz. Bu ayn zamanda topluluklarn corafi konumlaryla da dorulanabilir. Gneyde Yazlar, kuzeye doru Ugorlar ve douya doru Roksolanlar yerlemitir. Burada Sarmat Kral Soyu corafi konumu itibariyle ortada kalyordu. O halde, Krallk hegomonyas altnda bulunan dier topluluklarn kendisini evrelemesiyle korunuyordu. Bu hkmran Sarmat topluluuna dair en son iaret Mithridates adyla birlikte gemekte ve bundan sonra yaayan bir topluluk olarak isimleri klasik literatrde bir daha gememektedir.33 phesiz, Sarmat topluluklarnn batya doru kaymalar ve yeni g dalgalar Kral Sarmatlarn dier topluluklarla kart fikrini ortaya karmaktadr. Ugorlar Bat Sibiryadan balayarak, Kama ve til nehirleri ile Orta Dondan sonra tilin menba ve kuzey sahas, Fin krfezi ve Baltk Denizi sahillerine kadar olan corafya eitli Fin topluluklarnn yaadklar saha idi.34 Urallara yakn yerlerde Ugor, batya doru da Fin adyla bilinen bu topluluklar Dou Avrupann kuzey ksmnn otokton ahalisi idiler. Orta ve Kuzey Rusyadaki nehir adlarnn hepsinin Fince olmas da bunu gsterir. Bu topluluklar ok dank bir halde ormanlk sahada yaamakta ve kltr bakmndan da olduka aa bir seviyede bulunmakta idiler.35 Ayn topluluklar hibir zaman byk devlet kuramamlardr. Yurtlarnn doal artlar n tarihte avc-balk hayat tarzna ve dank kk birlikler halinde yaamaya elverili idi. Buna ramen her ada cesur sava idiler.36Fin-Ugorlarn doudaki Ugor kolu balangta Ural dalarnn Avrupaya bakan ormanlk yamalarnda yayorlard. Zamanla g srasnda Ugor topluluu ormanlk eski yurtlarndan daha gneye, hayvan beslemeye daha elverili aal bozkr blgesine sarkmtr. Orada at yetitirmeyi de renip, bunlarn bir ksm Urallarn dou tarafna da szmtr.37 Sarmat topluluklar ierisinde yer alan Ugorlar Tuna ve Dinyeper rmaklar arasnda da gsterilmilerdir.38 Gneyde Yazlarn, kuzey tarafta ise Ugorlarn yerletii bilindiine gre,39 Ugorlarn zamanla gneye ve gneybatya doru yaylarak Dinyeper nehrinin bat tarafna kadar ulam olduklar sonucunu kartmamz mmkn olmaktadr. Ancak yayldklar corafya dikkate alndnda, Ugorlarn Sarmat topluluklar arasnda nemli bir yer tutmad sonucuna varlabilir. Baka bir ifadeyle onlarn dier Sarmat topluluklaryla karp kaynamadklar ve tarihi bir rollerinin olmad sylenebilir. phesiz, onlarn tarihinin az bilinmesinde yaadklar corafyann etkisi de bulunmaktadr. Sarmatiann kuzey tarafnda yaadklarndan Grek ve Romallarla dorudan siyasi ve kltrel ilikileri olmamtr.

977

Siraklar Siraklarn dou Sarmat topluluklar ierisinde yer ald bilinmektedir. Kafkaslarda bulunan bu Sarmat topluluu, kaynaklarda Sirakoi olarak gemektedir.40 Onlar Straboda daima Aorslar ile birlikte anlmaktadr. Her iki topluluk gneyde Kafkas dalarna kadar olan sahaya yaylmlardr.41 Bunlarn bir ksm gebe oban, bir ksm ise adrlarda oturan tarmclar idi. Herhalde Siraklar ok fazla dalk kesimde oturmamaktaydlar. zellikle dzlk yerlerde bulunmaktaydlar. Yazl kaynaklarda da Sirak dzlklerinden sz edilmektedir.42 Siraklarn daha kuzeyde oturduklar, kavimler gyle birlikte gneye doru indikleri ve Kafkaslara yayldklar kabul edilmektedir. Onlarn Kafkaslardan aa doru akan ve Maiotise dklen Achardeus civarnda oturduklar bilinmektedir.43 Buna gre, Kafkas bozkrlarnn bat yarsnda oturuyorlard veya buras sahile kadar ulamaktayd. Siraklar Yazamatlarn aasnda oturmaktaydlar.44 Siraklarn Orta Asyadan til nehri kylarna ve oradan Kafkaslara kadar ok geni bir corafyaya yaylm olduu kabul edilmektedir.45 Sirak ad Darius zamanna kadar gitmektedir. Darius Sakalar zerine hareketinde askerlerine Saka askeri kyafeti giydirerek hile ile baarl olmu ve Saka birlikleri llere ekilmilerdir. Sirak isminde bir oban Dariusun ordusuna kasten yanl yol gstererek onu ve askerlerini l ortasna sokup, memleketini kurtarabilmitir. Buradan Sirakn Darius ile ada olduu sonucunu kartmak mmkndr.46 Dariusun M.. 518-517 yllarnda bozkr lkesine bu hareketini gerekletirdii genelde kabul grmektedir. Behistun kitabesinden anlald zere Darius, sivri balkl, yani ok eklinde balk giymi olan Sakalarn lkesine yapt seferde onlarn bir ksmn yenerek, liderlerinden Sakunkhayda esir almtr.47 Onun sivri balkl Sakalar zerine harekat esnasnda Sirak isminin ortaya kmas, olduka nemlidir. Dariusun ok eklinde sivri balk tayan Sakalara kar seferinde, onun ordusuna yanl yol gsteren Sirak, yalnz tarihi ahsiyet olarak deil, bir topluluk olarak da ortaya kmtr. Siraklar zaman zaman tarihin karanlklarna ekilmiler, fakat yeniden tarih sahnesine kabilmilerdir. Strabo Siraklarn adna yer vermitir.48 Siraklar esasen yerleik bir hayat srmler ve Uspa adl bir ana ehire sahip olmulardr.49 Siraklarn yaadklar corafyada arkeolojik kazlar yaplm ve kurganlardan eitli buluntular kartlmtr.50 Bunlardan en eskisi M.. II. yzyla tarihlenmektedir. Kazlar sonucunda zellikle nmani ve nkuban buluntular Siraklarla balantl grlmektedir.51 nmani ve nkubandaki Sirak buluntularnn arkeolojik kazlar sonucunda ortaya kartlmas onlarn yayld corafya, kltrleri ve dier kltrlerle karlkl iliki ve etkileimlerinin aydnlatlmasna yardm etmektedir. Zamanla Sirak kltr nkuban-Mozdak evresinde yaayanlara etki etmitir. Siraklar M.. VII-IV. yzyllar arasnda aa tilde kabileler birliine dahil olarak yaamaktaydlar. Bu kabile birlemeleri Sarmat ad ile de tannmlardr.52 M.. IV. yzylda Kuban nehrinin sol sahilinde Siraklar kalabalklamlardr. M.. IV-III. yzyllarda ise, bu topraklarda Siraklar daha da oalmlardr.53 M.. III. yzylda da nkafkastan onun eteklerine kadar yaylmlardr. Bu durum arkeolojik kazlar sonucunda ele geirilen buluntularla da akla kavuturulabilmektedir.

978

Siraklar nkafkasyadaki topraklarnda beriadan Albaniaya kadar olan corafyada yaamlarn srdrmlerdir. Hatta, nkafkaslarda yaadklar corafya daha nce belirtildii gibi Sirak dzl olarak belirtilmiti.54 Alban Karaba arasnda topraklar oktandr onlarn ad ile anlmaya balamtr. Onlar Kafkaslara, zellikle Zakafkasyaya gelen baz topluluklarla birlemi ve kaynap karmlardr. Siraklar baz topluluklarla da mcadele etmek zorunda kalmlardr. Siraklarla Aorslar arasnda zaman zaman gerekleen atmalar, her iki gl topluluun iktisadi hayatna olumsuz etki yapmtr.55 Mithridates, Romallara kar Siraklardan yardm istemitir. Sirak Hkmdar Zorsines Mithridatesin yardmna komaya hazrlanmtr.56 Aors Hkmdar Eunones ise Roma Ordu Komutan C. Iulius Aquilaya yardm etmitir. Birleik kuvvetler Siraklar zerine saldrm ve ehirleri Uspay kuatmlardr. Surlar ve hendeklerle emniyet altna alnm Uspa ehri ksa srede dmann eline geerek alt st edilmitir.57 Bu mcadele sonucunda Siraklar olduka g kaybetmilerdir. Siraklarn egemenlikleri zayfladka ve baz topluluklarla kaynap kartka onlar hakknda tarihi bilgi de azalmtr. M.S. II. yzyla gelindiinde Sirak egemenlii gemiteki hretini yitirmitir.58 Alanlar Alanlar Gney Rusyada en son grlen gruptur. Bunlar blgenin dou blmn igal etmek zorunda kalmlardr. M.S. I. yzyln sonuna kadar Aa Don nehrinden Aa tile ve Kafkas Dalarnn eteklerine uzanan Azak denizinin bozkr blgesini kontrol etmilerdir. Gitgide kuzeye, Yukar Don ve Donetz blgesine yaylarak kark bozkr orman blgesine girmilerdir.59 Ancak, onlarn ncleri ve oluumlarnda birinci derece rol oynayan topluluk Aorslard. Bunlar hakknda ilk kez bilgi veren Straboya gre Don nehrinin dou tarafndaki bozkrlarda yayorlard. Onlarn asl yerleri buras deildi.60 Onlar Siraklarla birlikte daha doudan batya doru gelmilerdi. Aorslarn ve Siraklarn Dou Avrupaya sokulmalar, Kral Sarmatlarn ve dier Bat Sarmat topluluklarnn onlarn liderlii altna girip, Tuna ve Don nehirleri arasndaki blgeyi igal etmelerine ve burada glerini iyice pekitirmelerine neden olmutur. Bu olay M.. 130 ve 125 yllar arasna rastlamaktadr. Bu zaman srecinde Aorslarn ve Siraklarn Dou Avrupada yerlemeleri de gereklemitir. Sarmat topluluklarnn Aral glnden Tuna nehrine hareketi Yeilerin Bactriaya girdii zamanla aktndan, bu iki olay arasnda bir iliki olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. M.. 125 ylnda Tuna ve Don nehri arasnda byk Sarmat gcnn var olmasnn, Hsiung-nu (Hun) mparatorluunun genilemesinden dolay, batya srlen insan kitleleriyle dorudan balantl olmas kuvvetle muhtemeldir. lk Yei hareketi byk oranda Dou Saka kitlelerinin g etmelerine neden olmutur. Bu olay ayn zamanda nci nehri, Aral gl ve Hazar denizi evresinde de baz kaymalara yol am ve doudan gelen bask yznden M.. 145 ylnda Dinyeper blgesini hakimiyetleri altnda bulunduran Sai topluluu gzle grlr ekilde zayflamtr. Yei g sonucunda Aorslarn bir ksm Don nehrine kadar yaylmtr. Daha nceden bu blgeyi ellerinde tutan Sarmat topluluklar Dinyeper blgesini ellerine geirmiler ve burada yaayan dier unsurlarla Kral Sarmatlarn liderliinde Tuna nehrinden Don nehrine kadar uzanan bir imparatorluk kurmulardr.61 Aorslar M.. I. yzyln ortalarna gelindiinde Don nehri ve Hazar denizi arasndaki corafyada bulunmaktaydlar.62 Onlar M.. 49 ylnda doudan batya doru Kafkaslardan Don nehri kylarna

979

basklarn srdrmlerdir. Bu srada Kafkaslar zorlayan Alanlar hareketli bir g olarak ortaya kmtr.63 Bylece Alanlarn oluumunda Aorslar ve Siraklar nemli bir yer tutmutur. Alanlar milattan sonraki yllarda glerini daha da artrarak, batya doru yaylmalarna devam etmilerdir. zellikle, Alanlarn bu yayln arkeolojik buluntular da gstermektedir. til havzasnda Alanlara ait mezarlarda kartlan kp eklinde sekizgen boncuklar ve halkal ve silindirik kabzal kllara bakacak olursak, bu yaylm daha net olarak grrz. Bu boncuklar M.S. I. ve II. yzyllara rastlamaktadr. Bunlar insanlarn bir kez daha doudan batya doru g ettiklerini gstermesi bakmndan nem tamaktadrlar.64 M.S. II. yzyla gelindiinde Alanlar Dinyeper vadisini ele geiren Cermenlerle iliki kurarak kaynamlardr. Gney Rusyada Got Krallnn egemenlii altna girmilerdir.65 Sarmatlarn Kimlii Meselesi Bozkr topluluklar ierisinde nemli bir yer tutan Sarmatlar zerine almalar balaynca, onlarn kkeni meselesi de gndeme gelmitir. Yazl kaynaklar ve arkeolojik kazlar sonucunda elde edilen buluntular deerlendirilmeye balanmtr. Sarmatlardan nce bozkr corafyasnda yaayan Kimmerler ve skitlerin soyu problemi gibi, onlarn kkeni de bir mesele olarak ortaya kmtr. Yazl kaynaklarda Sarmatlarn kkenini tam manasyla aydnlatacak bilgilerin olmamas ve arkeolojik materyalin de bu meseleyi zecek yeterlilikte olmamas Sarmatlarn kkeninin aydnlatlmasna temel oluturamamtr. Yazl kaynaklar ve arkeolojik buluntular dikkate alnarak, Sarmatlarn kkeni zerinde de grler ileri srlmeye balanmtr. Aratrmaclar, bu kavmin kkeni konusunda deerlendirdikleri belgeleri dikkate alarak farkl sonular karmlardr. Sarmatlarn Kimlii zerine Grler Sarmatlarn kkeni meselesi ortaya atlnca, onlarn hangi soydan olduklar da gndeme gelmitir. Bu konu zerine alan bilim adamlarndan bazlar onlarn ad zerinde durarak, Sauromatlarla Sarmatlarn ayn topluluklar olduklarn belirtmilerdir. Bazlar ise, Sauromatlarla Sarmatlarn ayr topluluklar olduunu, dolaysyla aralarnda etnik bakmdan bir ban olmadn ileri srmlerdir. Sarmatlarn kkeni zerine aratrmalar XIX. yzyln ortalarna kadar gitmektedir. Byk lde Batl bilim adamlar bu meseleyle uramlardr. Kronolojik olarak grleri bir sraya koyduumuzda Groteden balamamz gerekir. Ona gre, gebe bir hayat sren Sarmatlar, adetleri, askeri becerileri ve sertlikleriyle skitlere benzemekteydiler. skit dilinin bir dialektini konuan Sarmatlarn kadnlar da yiite dmana kar savayorlard. Herodotosun belirttiklerinden de karlabilecei zere, Sarmatlarn skit ve Amazonlarn karmndan olutuu sonucu dnlebilirdi. Bu sebeple onlarn kk skit ve Amazonlara dayandrlmalyd.66 lk a tarihi aratrmalaryla n kazanan Mordtmann Amazonlar adl almasnda, Don Amazonlarnn Kafkaslarn kuzeyinde ne

980

kadar kaldklar, tam olarak ne zaman tarih sahnesinden ekildikleri ya da hayat tarzlarnn ne derece insani alkanla dayandnn kesinlikle bilinmediini belirtmektedir. Onlarn kadnlar erkeklerle birlikte av ve savaa katlmlardr. Kadnlar tamamen ev hanm olmamlardr. Ona gre, Stavropol eyaletinde yaayan topluluklarla o zamanki Sauromatlarn hayat tarzlar arasnda ok farkllk yoktur. Bu sebeple, Sauromatlar Nogaylarn ncleri olabilirler. Zira hayat tarz soy yaknlndan daha ok iklim ve corafyayla daha yakndan ilgilidir. Fakat, Stavropoldan Trkiyeye genlerin kadn ve kzlarnn zellikleri Sauromatlardakiyle ok yakn benzerlik kurmay mmkn klmaktadr.67 Mommsenin verdii bilgiye gre de bozkr corafyasnda yaayan eitli topluluklara doann verdii imkanlar gebe obanlk iin elveriliydi. Gebeler hayvanlar veya daha ok srleriyle oturma ve otlak yerlerini deitirmekteydiler. Bunlar gnmzdeki Kazaklarn ncleriydiler. Burada bulunan skitler Ural-Altaylyd, adet ve vcut grntleri gnmzde Sibirya oturanlarna benzemekteydi. skitlerden sonra bozkr corafyasnda doudan batya doru ilerleyen Sarmat topluluklar ortaya kt. Onlar, Perslerle akraba olarak gsterilmekle birlikte, daha ok byk lde kark bir soya sahiplerdi.68 Kiepert ise, onlarn dillerinin skit dilinden dialekt olarak ayrldn belirttikten sonra, Sarmatiann kuzeyinde Fin topluluklarnn, gneyinde ise Maiotlarn bulunmasndan hareketle farkl soydan topluluklarn varln kabul etmektedir, ancak kesin bir gr ortaya koymamaktadr.69 Sarmatlarn kimlii meselesi zerinde XIX. yzyldan sonra da durulmaya balanmtr. Hatta bu konu zerindeki aratrmalar daha da artarak devam etmitir. lk a tarihi aratrmaclarndan Meyer, geen yzyln hemen balarnda yapt aratrmasnda Sarmatlarn kkeni zerinde de durmaktadr. Onun verdii bilgiye gre, Don nehrinden Tuna nehrine kadar yaylm olan Sarmatlarn egemen unsuru korunmu baz kelimelere gre raniydi. Ancak, Herodotosun ve Hippokratesin adetleri ve grnleri hakknda verdii bilgiler eski bir toplulukla, zellikle Fin-Moollarla fazla karm olduklarn ispatlamaktayd. Hatta onlar rani dillerde bulunmayan baz kelimeleri de almlard. Bu yzden kark bir topluluk grnmndeydiler.70 Minnse gre, Sai, Thisamatae ve Saudarate isimleri beraber anlyordu ve onlar Sarmat adlarn hatrlatyordu. Sarmat dnemine ait kurganlardan elde edilen buluntular skit-Sibir buluntularna benzemekteydi. Sarmatlarn hakim unsuru Ural-Altayl olabilirdi. Sarmat topluluklar arasnda deiik isimlerle belirtilenlerin olmas belki de soy hususunda birbirinden farkl unsurlar da gsteriyordu. Kretschmere gre de Sarmatlarn etnik durumu meselesi zlmt ve onlar rani bir topluluktu.71 Ebert ise, Sarmatlar rani bir topluluk olarak saymaktadr. Ancak, onlarn dier Asya halk unsurlaryla byk lde kartn da kabul etmektedir. Hatta Sarmatlarn gebe temele dayal atl topluluk olmasnda olduu gibi giyim, adetler ve din bakmndan da Asyallardan, yani Ural-Altay rkna mensup olanlardan fazla farkl olmadn da ileri srmektedir.72 Vemadskye gre de Sarmatlar ran bir topluluktu.73 Harmatta ise Sarmatlarn kken olarak rani olduunu belirtir.74 Bozkr topluluklar zerine almalaryla nl bir bilim adam olan Rostovtzeffe gre, Sarmatlar kkenleri bakmndan kark bir topluluktu.75 Grousset ise, kuzeyli gebe olan Sarmatlarn rani bir topluluk olduunu ileri srer.76 Seyidofa gre de Dou Sarmat topluluklar ierisinde yer alan ve nemli bir yer tutan Siraklar Trk dili kullanmlardr. Bunu onlardan kalan kii ve yer adlar en iyi ekilde gstermektedir.77 Trk bilim adamlar ise, bozkr corafyasnda ortaya kan atl-gebe topluluklarla, dolaysyla onlarn kkenleri meselesiyle pek uramamlardr.

981

Bu konuya snrl da olsa, deinen Kurattr. Ona gre, Sarmat topluluklar ierisinde yer alan Yazlarn Trk kkenli olduu hatra gelmektedir. Sarmat topluluklarnn zellikle M.S. I ve II. yzyllarda baz Trk boylar ile balantlar da ihtimal dahilindedir.78 Sarmatlarn Kimlii Sarmatlar hakknda yaplan aratrmalar onlarn kkeninin belirlenebilmesini net bir ekilde mmkn klmamaktadr. Yazl kaynaklardan ve arkeolojik buluntulardan da Sarmatlarn kkeninin zmn salayacak sonular karmak zordur. Bir toplumun kkeninin tayin ve tespiti yeterli delilleri verecek materyalle mmkn olabilir. zellikle, bozkr topluluklarnda genelde var olan ortak problem onlarn kkeni meselesidir. Dorudan kendilerinden kalan yazl kaynaklarn olmamas, dier bozkr topluluklarnda olduu gibi, Sarmatlarn kkeni meselesinin zmn zorlatrmaktadr. Topluluklarn kkenini belirlemede en nemli unsur dildir. Bir toplumun dilinin belirlenebilmesi braktklar yazl belgelere baldr. Sarmatlar dorudan gnmze yazl belgeler brakmamlardr. Bu sebeple onlarn dili, dolaysyla kkenini belirleme olduka zorlamaktadr. Ancak, mevcut kaynaklarn deerlendirilmesi yoluna gidilmesi zorunluluu ortaya kmaktadr. Bu sebeple birinci elden kaynaklardaki bilgiler ve arkeolojik buluntularn deerlendirilmesi hareket noktasn oluturmaktadr. Gerek yazl kaynaklar gerekse arkeolojik materyal incelenerek, onlarn geldikleri ve yerletikleri corafya, gelenek ve grenekleri, sanat anlaylar, soy kkleri bilinen topluluklarla karlatrmay mmkn klmaktadr. Bundan dolay ncelikle Sarmatlar hakknda bilgi veren ana kaynaklara inme zorunluluu vardr. Bu konuda ilk bilgiyi veren Herodotosa gre,79 onlar Amazonlarla skitlerin karm bir topluluktur. Sauromatlar, skit dili konumaktaydlar. Bir kz dman ldrmeden evlenemezdi. Bu yasann gereini yerine getiremedii iin bekar olarak ihtiyarlayan kzlar vard. Hippokrates de, Azak denizi evresinde bulunan skitlerin Sauromatlar olarak da adlandrldklarn belirtmektedir. Onun verdii bilgilere gre, bunlarn kadnlar kzolan kz olduklar srece ata binmekte, ok atmakta, at stnde karg savurmakta tre ve dmanla hayvan savamaktayd. kurban dman kocalaryla ldrmedike ayn evde evlenememekteydiler, gereince etmeden

oturmamaktaydlar. Bir kz kocaya varnca, genel bir seferberlik kmadka, ata binmeyi brakmaktayd. Sa memeleri yoktu, daha ocuk iken analar, bu i iin yaplm tuntan bir aleti kzdrarak dalamakta, bylece memenin bymesini nlemekteydi. Btn g sa omuz ve kola kaymaktayd.80 Hippokrates, skitlerin Sauromatlar olduunu belirttiinden dolay, onun vermi olduu bilgiler Sauromatlar iin de geerlidir. Onun belirttiine gre, Skythia denen yer, plak, otlarla kapl, olduka sulak bir dzlkt. Ovalara su eken byk rmaklar vard. Burada gebe denen skitler yer tutmaktayd. Bu ad evleri olmayp, arabalarda yaadklarndan kendilerine verilmiti. Arabalarn en kklerinin drt, dierlerinin ise alt tekerlei vard. Arabalarn drt bir yan ve stleri kee ile kaplanmt. Bir ksmnn iki, bir ksmnn da odas bulunmaktayd. Bu evler yamura, kara ve yele kar korunaklyd. Arabalarnn bazlarn iki ift, bazlarn ise ift kz ekmekteydi. kzlerin boynuzu yoktu, nk souk yznden boynuzlar kmamaktayd. Bu arabalarda kadnlar ocuklarla birlikte yaamaktaydlar. Erkeklerse at stnde onlarn yanlarnda gitmekteydiler. Bunlar

982

koyun srleri, sr ve atlar izlemekteydi. Bir yerde hayvanlarna ot bulabildikleri srece kalmaktaydlar. Onlarn hepsi bitince baka yerlere gitmekteydiler. Onlar pimi et yemekte ve ksrak st imekteydiler. Bu stten bir de Hippace denilen peynir yapmaktaydlar.81 Herodotos ve Hippokratesin verdii bilgiler birbirlerini tamamlamaktadr. zellikle Hippokratesin onlarn gelenek ve grenekleri hakknda verdii bilgiler byk nem tamaktadr. Sauromatlarn atlgebe hayat tarz, keeyle kapl evleri, at ve koyun beslemeleri, ata binip, at zerinde ok atp, karg savurmalar, ksrak st imeleri bozkrlarda varlklarn srdren atl-gebelerle, zellikle adalar Hunlarla benzer zellikler tadklarna bir iaret saylabilir. Hippokratesin belirttiine gre, Sarmatlar zamanlarnn byk bir blmn at zerinde geirirler ve hep pantolon giyerler.82 Bu ekilde zamann byk lde at zerinde geirilmesi ve pantolon giyilmesi de Hunlarla benzer zellik kurulmas asndan nem tamaktadr.83 Sauromatlarn daha sonra ortaya kan Sarmatlarla balantlarnn olup olmad meselesi de onlarn kkeninin belirlenmesine engel oluturmaktadr. M.. III. yzylda Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara doru Sarmatlarn g balamtr. Sarmat topluluklar Kazakistandan batya doru harekete gemiler ve bu hareket dier topluluklarn kendilerini itmeleriyle daha da hzlanmtr. inlilerle mcadele eden Hunlarn batya doru ekilmeleriyle ve Yeilere etki etmeleri sonucunda, topluluklar batya doru kaymtr. Btn bu gelimeler Sarmat adyla anlan topluluklarn Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ynelmelerine neden olmutur. Karadenizin kuzeyinde gleri artan Sarmatlar skit egemenliine son vermilerdir. Sarmat ad da Sauromat adn tayan topluluklara gre, sayca ok daha fazla topluluu iine alan bir kavram olmutur. Straboda ifade edildii zere, Bat Sarmatiada Yazlar, Ugorlar, Kral Sarmatlar, Roksolanlar84 ve Dou Sarmatiada Siraklar ve Aorslar85 Sarmat topluluklar olarak ortaya kmtr. Bylelikle Sarmat adyla anlan topraklarn saysnn fazlal onlarn kkeni meselesinin belirlenmesini de zorlatrmtr. nceden Sarmatiada var olanlar ve daha sonradan g ederek gelenler birbirine karm ve Sarmatlar olarak anlmaya balanmtr. Don nehrinin dou tarafnda hayatlarn devam ettiren ve balangta Sauromatlar olarak anlan topluluklar Don nehrinin batsna gemilerdir. Dolaysyla onlarn Bat, Sarmatiada ortaya kan Sarmat topluluklar ierisine kartklar dnlebilir. Straboda sz edilen Yazlar Sarmatlarn nc kolunu oluturmutur. Bunlarn asl yaadklar corafya Azak denizi yaknndaki corafya olmutur. Yazlar M.S. I. yzylda batya doru ilerleyerek, Tuna ve Theiss nehirleri arasndaki blgede Roma mparatorluuna komu olarak kalmlardr. Bu yeni yerlerinde birka kefedilmi mezarlarnda Karadeniz skitlerini hatrlatan cenaze arabalar bulunmutur. Bundan dolay Yazlar Yazamatlarla birlikte dnlmtr. M.. 179 tarihinden nce Yazamatlar Azak denizinin yaknndaki anavatanlarndan srlmler ve daha sonra Don ve Dinyeper arasndaki bozkrlarn bir blmn ele geirmilerdir. Orada iken siyasi ve kltrel ynden skit mparatorluunun yaamnda aktif rol oynamlardr. Yazlar daha sonra tekrar batya ilerlemiler ve Sauromatlarn bir paras olduklarndan ilk olarak Sarmat ismini almlardr.86 Yukardaki ifadelerden de anlalaca zere

983

Yazlar Sauromatlarn bir devamydlar. Sarmat mezarlarnda ahap yap, cenaze arabas, at ve insan kurgannn eksiklii skit ve Sarmat gm tarznda belirleyici fark olarak grnmtr. M.S. III. yzyla ait Jasz-Also-SzentGyrgyden drt Yaz kurgan buluntusuyla bu ayrc farkn btn Sarmat mezarlarnda olmad ispatlanmtr. Bu sebeple skit tarzna gre yaplm drt byk kurgan nem tamaktadr. Bu mezarlarda Sarmat beyi, cenaze arabas ve atlar odalardan birinde bulunmutur. yan odada ise maiyetindekiler yer almlardr. Bunlardan birincisinde, drt tane ba kesilmi sava, ikincisinde kalkanyla bir sava bulunmutur.87 Bylece, bu mezarlarn ortaya karlmas skit gm tarzn Sarmatiada Yazlarda da varln gstermitir. skitlerde bu ekilde gm olduka ok ortaya kmtr. Herodotosun belirttiine gre, hkmdar mezarlar Borysthenes zerinde gemilerin gidebildikleri son blge olan Gerrhos topraklarnda bulunmaktayd. skitler hkmdarlar ld zaman, o blgede kare eklinde byk bir mezar kazmakta ve mezar hazr olduunda l getirilmekteydi. Gvdesi mumyalanan l bir arabaya konulmaktayd. Merasime katlanlar kulak memelerini kesmekte, salarn epeevre kazmakta, kollarn izmekte ve burunlarn yrtmaktaydlar. Hkmdar mezara konulunca onunla beraber karlarndan birisi, bir haberci ve atlar da boulup, ayn mezara konulmaktayd. Kulland baz eyalardan da birer tane konulmaktayd.88 skitlerden herhangi birisi ld zaman ise, l en yaknlar tarafndan bir arabaya konulmakta ve br yaknlarna gtrlerek, dolatrlmaktayd. Bu esnada kafilenin yanlarna geldiini grenler yemek vermekteydiler. Krk gn boyunca ller bylece birinden brne gezdirildikten sonra gmlmekteydiler.89 Bu ekilde gmler arkeolojik buluntularla da ispatlanmtr. len beyin kymetli eyalar, atlar ve hizmetkarlarnn birlikte gmld mezarlara bozkr corafyasnda rastlanlmaktadr. zellikle olduka ok at iskeleti kazlar sonucunda kurganlardan karlmtr. Kuban blgesinde bulunan kurganlarda ok sayda at iskeleti ortaya karld gibi, Altay blgesinde ibe kurgannda on drt, Pazrk kurganlarnda saylar yedi ile on drt arasnda deien at gmleri ortaya karlmtr.90 Bunlar binek hayvanlar da dahil len beyin hayat boyunca sahip olduu hayvanlard. nana gre bey bunlar ld zamanda kullanmaktayd.91 phesiz, bunlara en gzel mei Pazrk buluntular oluturmaktadr. Buradan karlan cesetler mumyalanm92 ve gvdeleri dvmeyle kaplanmt.93 Ayrca, buradan on at karlmtr. Bunlarn kulaklarna nian olarak birbirinden farkl enler yaplmtr. Bu nianlarn farkl olmalar, atlarn deiik kabileler tarafndan hediye edilmi olduu kanaatini uyandrmtr.94 Bu ekilde bir gm adetinin ranilerde olmad, dolaysyla skitlerin de rani bir topluluk olmadklar sonucu ortaya konulmak istenmitir.95 Genelde skit-Sarmatlara etki eden, lenin malnn mezarlara birlikte gmld kanl gm gelenei ve hatta mezar yapsnn ncs olarak Mezopotamya eski Sumer Ur kral mezarlar bulunmaktadr.96 Topraa derince alm olan dikdrtgen kuyunun bir kesinde rlm duvarl ve

984

st kubbeli odayla kral, hanmlar ve hazineleri gmlmtr. Mezara kralla birlikte altm kii gmlmt. Bunlar arasnda alt silahla korumas Dromos da bulunuyordu. Bunlara ek olarak iki adet drt tekerlekli ahap arabay eken alt kz de bulunmaktayd. Ur kral mezarlar M.. IV. binin ikinci yarsna aittir. Btn Babil-Asur literatrnde bu gm gelenei zerine hibir delil bulunmamaktadr. Bunlar Mezopotamyada erken tarihi devirlerde ortadan kalkmtr. M.. IV. bin ylda Orta Asyadan Mezopotomyaya g eden Smerlilerin bu adeti oraya getirdikleri ileri srlmtr. Bu gelenein Orta Asya gm merasimini gsterdii belirtilmitir. inliler de daha sonra da Mool ve Trklerde ispatlanan bu gelenek, M.. VII-VI. yzyllarda Dou Ukraynada grlmektedir.97 M.S. III. yzylda Yazlarda grlen bu gm gelenei Orta Asya balantsn hatra getiriyor. Ur kral mezarlaryla zellikle zaman fark dikkate alndnda balant kurmak mmkn grnmyor. Ancak, Pazrk ve Kuban blgesinde ortaya kan bu tr mezarlarla balant kurmak mmkn grnyor. Dou Sarmat topluluklar ierisinde saylan Siraklarn ad sir ve ak terkiplerinden olumutur. Sir k anlamna gelmektedir. Sirak ise, k, ua veren demektir. Siraklar atee, a tapnm ve zlerini Sir//ak olarak adlandrmlardr.98 Sir ad ge kaynaklarda da gemektedir. Tonyukuk abidesinde, Trk Sir milletinin yerinde boy kalmad.99 Trk Bilge Kaan Trk Sir milletini, Ouz milletini besleyip duruyor.100 Buradan Sirlerin bir topluluk olarak varl ortaya kmaktadr. Hatta Siraklarn kkeninin aydnlatlmas bakmndan da nem tamakta ve onlarn Asya kkenli olabileceini dnmemize de bir lde dayanak oluturmaktadr. Sonu Sarmatlarn Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda M.. II. yzyln sonlarna kadar egemen bir g olarak ortaya ktklar arkeolojik ve yazl belgelerden anlalmaktadr. Onlar skitler, Grekler, Daklar, Romallar ve Gotlarla mnasebeti olmu nemli bir bozkr kavmidir. Sarmatlarn genel olarak kkeni dnldnde Sarmatiada var olan topluluklar ve onlarn bir g olarak ortaya kmalaryla birlikte skit bakiyelerinin hesaba katlmas zorunluluu vardr. zellikle, Sarmat topluluklar arasnda saylan Yazlar, Kral Sarmatlar, Roksolanlar, Ugorlar, Aorslar ve Siraklarn ayr ayr deerlendirilmeleri gerekmektedir. Daha nce de belirtildii gibi eldeki belge ve bilgilerin snrl olmas, Sarmatlarn kkenini belirlemeyi gletiriyor. Onlarn bat kolunu oluturan Yazlar ve dou kolu ierisinde yer alan Siraklarn Trklkle balantl olabilecekleri arkeolojik buluntu ve yazl belgelerin ynlendirmesiyle g kazanyor.

1 2 3 4

Herodotos, IV, 11-12. W. Eberhard, in Tarihi, Ankara, l987, s. 38-39. T. T. Rice The Scythians, London, 1958, s. 43. K. Kretschmer, Scythae, RE, IIAI, (1921), s. 923.

985

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22. 23 24 25 26 27 28

G. Vernadsky, A History of Russia, I, New Haven, 1943, s. 73. N. Vuli, Iazyges, RE, XVII, (1914), s. 1189. Strabo, VII. 3. l7. Strabo, VII. 3. l7. Ammianus Marcellinus, XX. 8. l3. N. Vuli, a.g.m., s. 1189. Strabo, VII. 3. 2. Strabo, VII. 3. l3. M. . Rostovtzeff, Sarmatskija i indoskifskija Drevnosti, Prague, l926, s. 244. J. Harmatta, Studies on the History of the Sarmatians, Budapest, 1950, s. 43. J. Harmatta, a.g.e., s. 45. M. . Rostovtzeff, The Sarmatae and the Parthians, CAH, III, (l969), s. 95. J. Harmatta, a.g.e., s. 46. J. Harmatta, a.g.e., s. 48-49. J. Harmatta, a.g.e., s. 49. J. Harmatta, a.g.e., s. 49. G. Vernadsky, a.g.e., s. 88. M. . Rostovtzeff, ranians and Greeks in South Russia, New York, 1969, s. 93. M. . Rostovtzeff, a.g.e., s. 145. G. Vernadsky, a.g.e., s. 58. J. Harmatta, a.g.e., s. 56-57. J. Harmatta, a.g.e., s. 57. Ammianus Marcellinus, XVII. 12. 18. Strabo, VII. 3. 18.

986

29 30 31 32 33 34

Harmatta, a.g.e., s. 4. Herodotos, IV. 22, 56-59. Harmatta, a.g.e., s. 5-6. Harmatta, a.g.e., s. 7. Harmatta, a.g.e., s. 43-44. A. N. Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri,

Ankara, 1992, s. 8. 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 A. N. Kurat a.g.e., s. 8. L. Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara, 1993, s. 118. L. Rasonyi, a.g.e., s. 118. Strabo, VII. 3. l8. Harmatta, a.g.e., s. 43. Strabo, XI. 2. 1. Strabo, XI. 2. 1. Strabo, XI. 5. 9. K. Kretschmer, Siraces, RE, IIA1, (1927), s. 283. K. Kretschmer, a.g.m., s. 283. M. Seyidof, Azerbaycan Halknn Soy Kkn Dnrken, Bak, 1989, s. 48. M. Seyidof, a.g.e., s. 48-49. W. Hinz, Zur ranischen Altertumskunde, ZDMG, XCIII, (1939), s. 365. Strabo, XI. 5. 1. K. Kretschmer. a.g.m., s. 285. M. Seyidof, a.g.e., s. 50. V. B. Vinogradov, Sirakskih Soyoz Plemen na Severnom Kavkaze, SA, 1, (1965), s. 108.

987

52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 s. 16. 63 64 65 66 67 68 69 70 71

M. Seyidof, a.g.e., s. 50. V. B. Vinogradov, a.g.m., s. 112. Strabo, XI. 5. 1. Strabo, XI. 5. 8. K. Kretschmer, a.g.m., s. 285. K. Kretschmer, a.g.m., s. 285. M. Seyidof, a.g.e., s. 52. G. Vernadsky, a.g.e., s. 88. Strabo, XI. 5. 9. J. Harmatta, a.g.e., s. 28-29. E. Taubler, Zur Geschichte der Alanen, KLIO, Beitrage zur alten Geschichte, IX, (1909),

E. Tubler, a.g.m., s. 24. J. Harmata, a.g.e., s. 52. M. . Rostovtzeff, The Sarmatae and the Parthians, s. 97. G. Grote, History of Greece, III, New York, 1857, 242-243. A. D. Mordtmann, Die Amazonen, Hannover, 1862, s. 121. T. Mommsen, Rmische Geschichte, II, Berlin, 1869, s. 276. H. Kiepert, Lehrbuch der alten Geographie, II, Berlin, 1878, s. 345-346. E. Meyer, Geschichte der Altertums, I, Stuttgart-Berlin, 1909, s. 798. K. Kretschmer, Sarmatae, RE, IA2, (1920), s. 2543.72 M. Ebert, Sdrussland,

Skytho-Sarmatische Periode, RLV, XIII, (1929), s. 99. 73 74 75 G. Vernadsky, a.g.e., s. 74. J. Harmatta, a.g.e., s. 37. M. . Rostovtzeff, ranians and Greeks in South Russia, New York, 1969 s. 91.

988

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 148. 92 93 94

R. Grousset, Bozkr mparatorluu, stanbul, 1973, s. 33. M. Seyidof, a.g.e., s. 58. A. N. Kurat, a.g.e., s. 7. Herodotos, IV. 110-117. Hippokrates, VI. 17. Hippokrates, VI. 18. Hippokrates, VI. 22. B. gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1984, s. 198. Strabo, VII. 3. l7. Strabo, XI. 5. 9. M. . Rostovtzeff, The Sarmatae and the Parthians, s. 92-93. M. Ebert, a.g.m., s. 99. Herodotos, IV. 71. Herodotos, IV. 73. R. Rolle, Totenkult der Skythen, Berlin-New York, 1979, s. 100-101. S. Rudenko, Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskogo Vremya, Moskova, 1953, s.

B. gel, a.g.e., s. 68. M. Zvelebil, Der Aufstieg der Nomaden in Zentralasien, CEA, Mnchen, l980, s. 255. A. nan, Altay Pazrk Kazsnda Defin Trenleri, Makaleler ve ncelemeler, II, Ankara,

1991, s. 263. 95 96 97 98 G. Childe, The Aryans, London, 1926, s. 38-39. M. Ebert, a.g.m., s. 60. M. Ebert, a.g.m., s. 60-61. M. Seydiof, a.g.e., s. 55-56.

989

99

M. Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1991, s. 53.

100 M. Ergin, a.g.e., s. 97. AMMANUS MARCELLNUS, Rerum Gestarum Libri, London, 1963-1964. CAH: Cambridge Ancient History. CEA: Cambridge Enzyklopdie der Archologie. CHILDE, G., The Aryans, London, 1926. EBERHARD, W., in Tarihi, Ankara, 1987. EBERT, M., Sdrussland, Skytho-Sarmatische Periode, RLV, XIII (1929), s. 52-114. ERGN, M., Orhun Abideleri, stanbul, 1991. GROTE, G., History of Grece, III. Cilt, New York, 1857. GROUSSET, R., Bozkr mparatorluu, (ev. R. Uzmen), stanbul, 1980. HARMATTA, J., Studies on the History of the Sarmatians, Budapest, 1950. HERODOTOS, Herodot Tarihi, (ev. M. kmen), stanbul, 1973. HNZ, W., Zur ranischen Altertumskunde, ZDMG, XCIII, (1939), s. 363-380. HIPPOKRATES, Hippokratous to Peri Aeron, Hydaton, Topon Parisioi, 1816. NAN, A., Altay Pazrk Kazsnda Defin Trenleri, Makaleler ve ncelemeler, II. Cilt, Ankara, 1991. KIEPERT, H., Lehrbuch der Alten Geographie, II. Cilt, Berlin, 1878. KRETSCHMER, K., Sarmatae, RE, I A2, (1920), s. 2542-2550. KRETSCHMER, K., Scythae, RE, II A1 (1921), s. 923-942. KRETSCHMER, K., Siraces, RE, II A2, (1927), s. 283-285. KURAT, A. N., IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992. MEYER, E., Geschichte des Altertums, I. Cilt, II. Ksm, Stuttgart-Berlin, 1909. MOMMSEN, T., Rmische Geschichte, II. Cilt, Berlin, 1869.

990

MORDTMANN, A. D., Die Amazonnen, Hannover, 1862. GEL, B., slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1984. RASONYI, L., Tarihte Trklk, Ankara, 1993. RE: Paulys Real Encylopdie der classichen Altertums wissenschaft. RICE, T. T., The Scythians, London, 1968. RLV: Reallexion der Vorgeschichte. ROSTOVTZEFF, M. ., Sarmatskija i ndoskifskija drevnosti, Prague, 1926. ROSTOVTZEFF, M. ., The Sarmatae and the Panhians, CAH, III. Cilt, 1969, s. 91-104. ROSTOVTZEFF, ., ranians and Greeks in South Russia, New York, 1969. RUDENKO, S., Kultura Naseleniya Gomogo Altaya v Skifskoe Vremya, Moskva, 1953. SA: Sovetskaya Arhologia. SEYDOF, M., Azerbaycan Halknn Soy Kkn Dnrken, Bak, 1989. STRABO, The Geograpy of Strabo, (ev. H. I. Jones), Cambridge, 1969. TUBLER, E., Zur Geschichte der Alanen, KLIO, Beitrage zur alten Geschichte, IX, (1909), s. 14-28. VERNADSKY, G., A History of Russia, Ancient Russia, I. Cilt, New Haven, 1943. VlNOGRADOV, V. B., Sirakskih Soyoz Plemen na Sevemom Kavkaze, SA, I (1965). VULI, N., Jazyges, RE, XVII, (1914), s. 1189-1191. ZDMG: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft. ZVELEBL, M., der Aufstieg der Nomaden in Zentralasien, CEA, Mnchen, 1980.

991

BENC BLM TRKLERN GLER VE YAYILMALARI

Trklerin Gleri ve Yaylmalar / Prof. Dr. Salim Koca [s.651-663]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Giri Dnyann en eski ktas olan Asya, tarih ve coraf bakmdan be byk ksma ayrlmtr: 1. Kuzey Asya, 2. Dou Asya, 3. Gney Asya, 4. n Asya, 5. Orta Asya.1 Bunlardan Orta Asya; kuzeyde Sibirya, douda Byk Kingan (Kadrgan) dalar, gneyde Himalaya ve Hinduku sradalar, batda da Hazar denizi ve Yayk (Ural) nehri ile evrili byk bir lkedir. Trklerin ilk ana yurdunun Orta Asyada bulunduu ve dnyann teki yerlerine buradan yaylm olduklar eskiden beri bilinmektedir. Ancak aratrmalarn eksiklii ve yetersizlii yznden ilk ana yurdun yeri uzun sre kesin olarak tespit edilememitir. XX. yzyl iinde arkeolojik buluntular, yazl belgeler, destanlar, diller ve kltrler zerinde yaplan yeni aratrmalarla ilk ana yurdun yeri hakknda birok delil ortaya konmutur. Fakat, bu yer iin arkeologlar, tarihiler, antropologlar, dilciler ve kltr tarihileri hep ayr ayr yerler gstermilerdir. Bunlardan hangisinin daha isabetli ve doru bir gr olduu meselesine gelince, yazl belgelerin bilgilerini dier belgelerin bilgileriyle destekleyen tarihilerin grnn bilim dnyasnda daha ar bast grlmektedir. Buna gre, Trklerin ilk ana yurdu, Altay2 ve Sayan (Kgmen) dalar evresi ile bu dalarn kuzey bat blgeleridir. Fakat, diller zerinde yaplan mukayeseli almalarla Trk anayurdunun bu blgelerle snrl kalmad, Trklerin buradan douya, batya ve gneye doru gittike yayldklar anlalmaktadr. Mesel Trkler, M.. 2 bin yllarnn ortalarndan itibaren Altay dalarndan Ural dalarna ve Yayk nehrine kadar olan geni bozkr sahaya tamamen yaylmlardr.3 Trklerin batya doru yaylmalarnda Orta Asyann corafyas deta yn ve yol gsterici bir rol oynamtr: Trk anayurdundan batya doru yaylan Trkler, Altay ve Tanr dalarnn birbirine en ok yaklat yerde batya alan bir dzlkle karlamlardr. Corafyaclarn Cungarya, Trklerin ise Yar Ovas adn verdikleri bu dzlk, tabiatn kavimlere at deta bir kap durumundadr. Bundan sonra Cungaryann hemen batsnda ortaya kan Tarbagatay dalk arazi ise, Trklerin nnde nemli bir engel tekil etmemitir. Tarbagatay kolayca aan Trkler, Krgz bozkr veya Turan ovas ad verilen bugnk Kazak bozkrlarn tamamen kaplamlardr. Bu duruma gre, Cungarya ile Hazar denizi arasndaki bozkr saha Trklerin ikinci anayurdu olmutur.4 Kavimler, g ve yaylmalarnda genellikle almas g da, nehir, orman ve deniz gibi tabi (doal) engellerden daima kanarak, kendilerine daima dz ve engeli az zeminler aramlardr. Zira, byk tabi engeller hareketi ve ilerlemeyi zorlatrd gibi, bazen de imknsz hale getirmekteydi.

992

pek Yolu, kavimlerin g ve yaylmalarna tabiatn at deta tabi yol durumundayd. Trk ana yurdundan kan Trk topluluklarnn bir ksm kuzey pek Yolunu izleyerek, batya doru g etmiler ve yaylmlardr. Hun, Ogur (Ouz), Dokuz Ouz, Avar ve Ak-Hun gibi Trk topluluklar bunlardan bazlardr.5 A. Orta Asyann En Eski Kltrleri ve Trklerin Yaylma Sahalar Orta Asyada tarih ncesi dnemlere dair yaplan arkeolojik aratrmalar sonucunda, Trklerin atalarnn nerelere kadar yaylm olduklarn grmek mmkn olabilmektedir: Orta Asyann tarih ncesi, Yontma Ta (Mezolitik) Devrine kadar geriye gitmektedir. Bu devir M.. 5000 yllar olarak tarihlendirilmektedir. Yontma Ta Devrinin insan, genellikle ormanlk sahalarda yayor, talar yontarak basit silhlar yapyor; avclk ve balklkla geiniyordu. Hatta bu insan, baz kkba hayvanlar evcilletirdii gibi, tabiattaki bitkilerden de yararlanmasn renmi bulunuyordu. zellikle Trklerin ilk atalarnn (proto-Trk), tarihin bu dneminde, yani Yontma Ta Devrinde avclk ve balklk yaparak geindikleri anlalmaktadr. Zira av kularndan bazlar, onlar iin, birer ongun (tz= ata kabul edilen ku veya hayvan) haline gelmitir. Mesel Ouz Trklerinde, ahin, kartal, tavancl, sungur, uc-ku ve akr gibi kular birer ongun (tz) idi.6 Bu durum, hi phesiz onlarn, ok erken alarda yaadklar avclk hayatnn bir hatrasndan baka bir ey deildi. Ayn dnemlerde, Orta Asyadaki ormanlk sahann insanna gre bozkr sahalarn insan biraz daha ileri durumda bulunuyordu. Daha dorusu, ormanlk sahann insan Yontma Ta Devrini yaarken bozkr sahann insan Cill Ta (Neolitik) Devrine gemi durumdayd. Zira, Manuryadan Hazar denizine kadar uzanan bozkr sahalarda genellikle cill ta letler bulunmutur. Daha da nemlisi, bozkr insan, M.. II. binyln sonlarndan itibaren Maden Devrine girmi bulunuyorlard. yle anlalyor ki, Trklerin atalar, ormanlk sahadan karak, yava yava Orta Asyann bozkr sahalarna yaylmlardr. Orta Asyann en eski kltr merkezlerinden biri, Trkmenistann bakenti Akabat yaknlarnda Anav (Anau) adn tayan yerden ortaya karlmtr. Burada yaplan kazlarda M.. 4000-1000 yllar arasnda tarihlendirilebilen olduka gelimi yerleik bir kltre rastgelinmitir. Gnete kurutulan tulalardan yaplm evlerde oturan Anav insan, at, koyun, sr besliyor ve iftilik yapyordu. Ayn yerleik kltrn bir benzeri de Aral gl evresinde (Kelteminar kltr: M.. 3000) ve Anav yaknlarndaki Namazghtepede bulunmutur. Namazghtepede yaplan kazlarda, M.. 2500 yllarna ait dibekler ve bakrdan eitli ss eyalar ele geirilmitir. yle anlalyor ki, bu kltrn insan, tarihin olduka erken saylabilecek bu dneminde, arpay ve buday dibeklerde tp, un ve ekmek yapmay, daha nemlisi maden ilemesini renmi bulunuyordu. Anav kltrn yaratan topluluun milliyeti, kesin olarak tespit edilememitir. Baz Batl

993

aratrclar, bu kltr, cidd bir delil gstermeksizin Ar topluluklarna ml etmeye almlardr. II. Dnya Savanda sonra Ar topluluklar zerinde yaplan yeni aratrmalara gre, bu topluluklarn Hazar denizinin kuzeyinden Orta Asyaya yayllar ve Hindistana inileri, M.. 1500 yllarndan sonra meydana gelmitir. Halbuki, Anav kltrnn ortaya k, M.. 4000 yllarna, baka bir iddiaya gre 9000-10.000 gibi ok eski tarihlere kadar geriye gitmektedir.7 Bu duruma gre, Anav kltr, Trklerin atalarna veya onlarla akraba olan bir kavme ml edilebilir. Zira, Trk kltrnn temel unsuru olan at, ilk defa Anav kltrnde grlmtr.8 Orta Asyann en eski kltrlerinden biri de, M.. 3000-1700 tarihleri arasnda, Abakan bozkrlarnda grlmtr. Abakan veya en nemli buluntu yeri olan Afanasevo adyla tantlan bu kltr, sadece Abakan blgesi ile snrl kalmam, Altay dalarndan Etil (Volga) nehrine kadar uzanan geni bozkr sahaya yaylmtr. akmaktandan ok ular, kemik ineler, bakr bizler, baklar, kpeler, krmz veya beyaz bantl basit mlekler ve eitli maden ilemeli letler, bu kltrn en nemli malzemesini oluturmaktadr.9 Bu malzemeler, Afanasevo insannn Maden Devrine girdiini, avclk ve hayvanclk yaptn gstermektedir. Zira, eski Trk hayatnn temel unsurlar olan at ve koyuna ait kemikler, ilk defa Afanasevo kltrnn kurganlarnda yanyana grlmtr.10 Afanasevo insann kltrel bakmdan elde ettii en nemli baar, hayvan yetitirmenin dnda, ilkel biimde de olsa ziraat yapmaya balamasdr.11 Orta Asyada Afanasevo kltrn, Andronovo Kltr devam ettirir. Afanasevo kltrnn gelimi bir ekli olan bu kltr, M.. 1700-1200 yllar arasnda, Altay dalarnn gneyinden Yeniseye, Tanr (Tien-shan) dalarndan Yayk (Ural) nehrine kadar olan btn bozkr sahay tamamen kaplamtr. En nemli buluntu yerlerinden biri Minusinsk havzasdr.12 Andronovo kltrn, beyaz, brakisefal (yuvarlak kafal) tipte, atl-sava bir kavim olan Trklerin atalarnn yaratm olduu tahmin edilmektedir.13 Geni azl, dz tabanl, kulpsuz ve ssl mlekler, ta kaklar, kemikten ok ular ve ineler, kazal hanerler, sapl baltalar ile inci ve kpe gibi ss eyalar, bu kltrn en nemli eyalardr.14 Andronovo kltrnde en nemli gelime, metal ilemede (metalurji) gerekletirilmitir. En ok kullanlan maden, topran zerinde birikmi olan metal oksit cevheridir. Metal cevheri, genellikle Altay ve Kuzey Kazakistandaki Kalbin sradalarnda bulunan s ve ak maden ocaklarndan salanmtr. Andronovo insan, maden silhlarnn dkmnde hem balktan hem de tatan kalplar kullanmtr.15 Ayrca, tun (bronz) ve altndan yaplm ss eyalar da ilk defa Andronovo kltrnde grlmtr. inliler, tun yapmay Andronovo insanndan, yani Trklerin atalarndan renmilerdir.16 Dier taraftan, bu kltrn insan, at ve koyunun yannda deve ve sr gibi hayvanlar da beslemeye balamtr. Yenisey nehrine katlan Karasuk rma evresinde M.. 1200-700 tarihleri arasna ait yeni bir kltr ortaya karlmtr. Karasuk adyla tantlan bu kltrde Andronovo gelenei devam ettirilmekle beraber, yenilik olarak demir madeni bulunmu ve ilenmesine balanmtr. Hatta bu kltrde, bakra arsenik ve kalay kartrmak suretiyle metalin kalitesi ve deeri son derece ykseltilmitir. Bundan

994

baka, eski Trk hayatnn en nemli unsurlarndan olan drt tekerlekli arabalar ve keeden derme adrlar (kurulup sklebilen) ile mezara yiyecek, iecek koyma gibi din detler, ilk defa bu kltrde grlmtr.17 Daha nemlisi, Karasuk kltrnn insan, koyun yapas dokuyarak, elbise yapmasn renmitir.18 Karasuk kltrn, M.. 700-100 yllar arasnda, Abakan ve Minusinsk blgesinde Tagar Kltr takip eder. Tagar kurganlarnda, tuntan yaplm iki yan keskin (kingrak) baklar, hanerler, ok sayda ok ular, sapl aynalar, ssl altn ve tuntan tokalar, ineler, talar, bilezikler, kpeler, taraklar ve ayakl ssl tun kazanlar bulunmutur.19 Bu eyalardan bazlarnn zerine ilenmi olan hayvan tasvirleri, eski Trk sanatnn zn oluturan hayvan slubunun btn zelliklerini gstermektedir. te yandan, gem yapmak zere yontulmu kemik ve boynuz paralar ile el deirmenleri, ilk defa Karasuk kltrnde grlmtr.20 Tagar kltr, M.. 300 yllarndan sonra Tatk blgesinde yeni bir gelime gsterir. Hem Tagar hem Tatk insan, ota eklinde aatan sabit konutlar yapmtr. Bu evler, aa ktklerini silindirik veya drt ke olacak ekilde st ste ymak suretiyle yaplyor ve tavan da eilmi aa dallaryla tpk kubbe (eme, ein) gibi kapatyordu. adrlarda olduu gibi bu evlerin de orta yerlerinde, ocak; tepelerinde ise, duman delii (tnk) bulunuyordu. Bu ahap evlerden oluan obalarn etraf da, aa ktkleri ve dallar ile evriliyordu. Aa ktkleri ve dallar ile rlen duvarlara ise, eski Trkede it ad veriliyordu. Bu itler, ku tyleri ve samanla kartrlan balk har (titig) ile svanarak berkitiliyordu.21 Tagar ve Tatk kltrlerine ait birok kaya resmi bulunmutur. Tagar ve Tatk kaya resimleri ile bu kltrlerin kurganlarnda ortaya karlan tuntan kk hayvan heykelleri, eitli eyalar zerinde yer alan da keisi, geyik, at, kurt, boa, kaplan, pars ve yrtc ku tasvirleri, eski Trk sanatnn btn zelliklerini yanstmaktadr. Bundan dolay, bu kltrleri yaratan topluluun Trklerin atalar olduu hususunda asla phe edilmemektedir.22 Anav, Kelteminar, Afanasevo, Andronovo, Karasuk, Tagar ve Tatk kltrlerine dair arkeolojik kazlarn hemen hemen hepsi, Rus arkeologlar tarafndan yaplmtr. Rus arkeologlar, ortaya kardklar arkeolojik malzemeyi genellikle buluntu yerlerinin adlaryla tantp deerlendirmilerdir. Fakat onlar, bu kltrleri yaratan topluluklarn kimlikleri hakknda, bir ey sylememilerdir. Daha dorusu Rus arkeologlar bu hususta ne bir yargya varabilmiler ve ne de bir tercih yapabilmilerdir. Halbuki, bu arkeolojik malzemenin deerlendirilmesinden ve yorumlanmasndan yle bir sonu ortaya kmaktadr: Orta Asyada ortaya karlan Anav, Afanasevo, Andronovo, Karasuk ve Tatk kltrlerinin zellikle Trklerin atalaryla ok yakndan ilgisi bulunmaktadr. Bu yargnn d+oruluu, bugn bile eitli delillerle kantlanabilmektedir. Mesel eski Trk kltrndeki at ve koyun besleme, drt tekerlekli st kapal araba, derme adr, tun, iki azl bak (kingrak=kama), hayvan slubu gibi unsurlar ile mezara yiyecek ve iecek koyma deti, bu kltrlerde de ak bir ekilde grlmektedir. Bundan da anlalyor ki, Trklerin atalar (Proto-Trk), ok eski alarda Abakan bozkrlarndan Etil (Volga) ve Ceyhun (z) nehrinin ilerisine kadar olan btn Orta Asya

995

topraklarna yaylmlardr. Bu durum, Trklerin yayldklar sahalardaki rmaklara ve dalara verdikleri isimlerle de desteklenmektedir. Mesel, milttan nceki alarda yazlm Greke eserlerde Ural nehrinin ad Dayk (Yayk), Ceyhun nehrinin ad da Oxus (z=nehir), eklinde Trke yazlmtr. Grek yazarlar, bu isimleri, hi phesiz burada oturan Trklerden renmi olmadr. B. Glerin Sebepleri Bir topluluun kendi yerini, yurdunu terk ederek, baka bir yere gitmesine veya yer deitirmesine g denir. Sosyal bir olay olan g, hayat ve cidd sebeplere dayanr. Aksi taktirde hibir topluluk nemli bir sebep olmakszn yerini yurdunu terk edip, sonunun nasl bitecei belli olmayan bir maceraya kalkmaz. nk, hibir g sahas tamamen bo ve sahipsiz bir yer olmamaktayd. G hareketinde bulunan ktle, buradaki yerli topluluk veya devlete kar hkimiyet mcadelesi vermek ve bu mcadeleyi de kazanmak zorundayd. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, g hareketinde bulunan ktlenin, yeni g sahasndaki yerli halk ya hkimiyeti altna almas ya da onu buradan srmesi lzm geliyordu. Trk topluluklar, baz zorlayc sebeplerden dolay zaman zaman Orta Asyadaki yurtlarn terk ederek, baka corafyalara, baka iklimlere g etmiler ve yaylmlardr. Trk topluluklarn zaman zaman ge zorlayan tabi, iktisad, siyas, sosyal ve asker sebepleri yle aklayabiliriz: 1. Tabii (Doal) fetler ve Salgn Hastalklar Orta Asyann ikliminde istikrar yoktu. Buradaki hayat, arka arkaya gelen iddetli souklarn ve tipinin, sel ve ekirge basknlarnn, otlar ve sular yok eden ar scaklklarn ve kurakln daima tehdidi ve tehlikesi altndayd. Baz yaz aylarnda bir damla bile yamurun dmedii ar kuraklklar, baz k aylarnda da ar souklar, salgn hastalklarn kmasna yol ayor ve ktle halinde hayvan krmlar meydana geliyordu. Mesel, 627 ylnda, Gktrk lkesine ok kar yamtr. Bu yzden koyunlarn ve atlarn byk bir ksm krlmtr.23 Ayn ekilde, 685 ylnda, Ouzlarn yurdunda byk bir kuraklk meydana gelmitir. Bu kuraklktan dolay, atlarn ve srlarn onda yedisi veya sekizi lmtr. Ouzlar, hayatta kalabilmek iin tarla faresi avlamak ve ot kk yemek zorunda kalmlardr.24 Grld gibi, Orta Asyada hayat zorlatran ve ktleleri ge zorlayan sebep, ar k artlardr. Ar souklarn sebep olduu salgn hastalklara, yut (yutmak) ad verilmektedir.25 Sk sk meydana gelen yutlarla balca ekonomik varlklarn yitiren Trkler, perian oluyorlar ve g durumlara dyorlard.26 te byle durumlarda Trk topluluklar iin yeni ekonomik sahalar aramak bir zaruret halini alyordu. Bylece, gler balyordu. 2. Nfus Art ve Otlak Yetersizlii Trkler son derece dinamik ve salkl bir topluluk idiler. stelik Orta Asyadaki gebe hayat

996

tarz, ok sayda insana ve insan gcne ihtiya gsteriyordu. Bundan dolay gen nfus son derece artmaktayd. Fakat, ana yurdun topraklar, hzla oalan Trklerin geimi iin yetersiz kalyordu. Ayn ekilde otlaklar da says gittike artan srlere yetmiyordu.27 te yandan, Orta Asyann bozkr sahalarnda byk insan ktlelerini besleyebilecek tarm sahalar hemen hemen hi yoktu. Ekonomi byk lde hayvancla dayand iin otlaklarn nemi daha da artmaktayd. Otlak yznden boylar arasnda sk sk silhl atmalar meydana geliyordu. Bu sonu gelmez atmalarda ve itiip kakmalarda mcadeleyi kaybeden boy veya topluluun kendisine yeni bir yurt ve otlak aramas gerekiyordu. Bu durum ise, bozkr topluluklarnn deta deimez bir kanunu idi. 3. Siyas Anlamazlklar (htilflar) Anayurt iinde ve dnda baka yerlere yaplan glerin bir sebebi de, Trk tarihinde sk grlen siyas anlamazlklar idi.28 Zira Trk siyas hayatnda istikrar yoktu. Trk siyas hayat ini ve klarla, zirveler ve kntlerle dolu idi. Bunun balca sebebi, taht veraset hukukunun belirli bir kurala balanmamas idi. Trk hkimiyet anlay, tahta kmada her hanedan yesine ayn hakk veriyordu. Bu da her hkmdar deiikliinde taht kavgalarna ve bu kavgalar da devletin zayflamasna, hatta blnmesine sebep oluyordu. Bazen bu mcadele Trk devletinin istiklli ile ilgili olmaktayd. nk bozkr insan, dier insanlara gre hrriyetine ve istiklline fazlaca dkn idi. Sebep ne olursa olsun mcadeleyi kaybeden taraf, istiklli fed edip egemenlik altna girmektense, yerini terk ederek, yeni ufuklara doru g etmeyi tercih ediyordu. Mesel byle bir olay, M.. 58 ylnda Hun tahtnda oturan Ho-han-yeh ile kardei i-i arasnda meydana gelmitir. ve d basklara daha fazla dayanamayan Ho-han-yeh, istiklli fed edip, in hkimiyetine girerek, durumunu kurtarmak istedi. Bu durum Hun devlet meclisinde sert tartmalara yol at. Hunlar; istiklli fed edenler ve etmeyenler olarak ikiye ayrldlar. stikllin fed edilmesini gln ve utan verici bulan i-i ve taraftarlar, in hkimiyetini tercih eden Ho-han-yeh taraftarlarna kar mcadeleye giritiler. Fakat i-i ve taraftarlar, inin desteini alan Ho-han-yeh ve taraftarlarna kar baarl olamadlar ve mcadeleyi kaybettiler. stiklli fed etmek istemeyen i-i ve taraftarlar, Bat Trkistana ekilerek, burada bamsz bir Hun Devleti kurdular (M.. 54).29 Siyas anlamazlklar yznden gler, bazen yeni bir Trk devleti kurulurken meydana geliyordu. Byle durumlarda, yeni devletin hkimiyetini kabul etmek istemeyen topluluklar, yurtlarn brakp, baka yerlere g ediyorlard. Mesel, Basmllar, Karluklar ve Uygurlar 744 ylnda birleerek, Gktrk iktidarna son verdiler. Yeni devleti, bunlardan Uygur l-teberi (=Uygur beyinin unvan) oluturdu. Karluk Beyi, yeni devlette Sol Yabgu unvan ile Uygur Kaannn yardmcs oldu. Fakat, Karluklarn byk ksm Uygur hkimiyetini kabul etmediler. Kara Erti ve Tarbagatay blgesindeki yurtlarndan ayrlarak, li ve u havzasna gelip yerletiler. Ayn ekilde bir g hareketi de Hazar Devleti kurulurken meydana gelmitir: VII. yzyln ikinci yarsna doru Kafkaslarn kuzeyinde bir devlet kuran Hazarlar, Karadenizin kuzeyindeki Bulgar

997

topluluklarn da hkimiyetleri altna almak istediler. Hazarlar, Bulgarlarn Onogur (On Ogur=On Ouz) ve Macar ktlelerini kolayca hkimiyetleri altna aldlarsa da, Kuturgur (Dokur Ogur=Dokuz Ouz) ve Uturgur (Otur Ogur=Otuz Ouz) ktlelerine hkimiyetlerini kabul ettiremediler. Bunlardan Kuturgurlar, dier Bulgar topluluklaryla birlikte blgeyi terk edip, Balkanlara inerek, burada Asparuh nderliinde Tuna Bulgar Devletini kurdular. Uturgurlar da kuzeye ekilerek, Etil ve Kama nehirleri arasnda Etil Bulgar Devletini meydana getirdiler. 4. Ar D ve Basklar Trk topluluklar bazen kar koyamadklar ar d basklar yznden de yurtlarn terk etmek zorunda kalyorlard. Bu durum, genellikle Trklerin siyas bakmdan paralandklar ve Orta Asyaya hkmeden gl bir Trk devletinin bulunmad zamanlara rast geliyordu. Byle zamanlarda gl bir d bask ile karlaan Trk topluluklar, istiklllerini deil, yurtlarn fed ediyorlard. nk onlar, ancak zerinde hr ve bamsz olarak yaayabildikleri topraklar yurt olarak kabul ediyorlard.30 inliler, Kitanlar (Htaylar) ve Moollar eitli tarihlerde Trk topluluklar zerinde basklarn hissettirerek, onlar yerlerinden etmilerdir. Mesel, inden atlan Mool kkenli Kitanlar, 924 ylnda tken blgesindeki Krgz Kaanlna ar bir darbe vurdu. Bu darbeden sonra tkende tutunamayan Krgzlar, Erti kaynak havzasndaki eski yurtlarna ekildiler. te yandan Orta Asyadaki Trk topluluklar zerinde Cengiz Han nderliindeki Mool basks daha ar oldu. Moollarn nnden kaan Trk boylar, uzun bir g hareketine girierek, gelip Anadoluya sndlar. Trk topluluklar, sadece d basklara deil, ayn zamanda birbirlerinin basklarna da mrz kalyorlard. Hatta d basklardan ok i basklarla meydana gelen gn says daha fazla idi. zellikle, Karadenizin kuzeyine, Orta Avrupaya ve Balkanlara olan gler, hep Trk topluluklarnn birbirlerini itmeleri ve yerinden etmeleri sonucunda meydana gelmitir. imdi bunlar tarih srasna gre birer birer belirtelim: Sabar (Sibir) Trkleri, V. yzyln ikinci yarsna doru li nehri havzasndaki yurtlarnda Avarlarn basklarna mrz kaldlar. Bu bask zerine yurtlarn terk ederek Kazak bozkrlarna geen Sabarlar, buradaki Ogur (Ouz) Trklerini batya srp, onlarn topraklarna yerletiler. Sabarlar, Kazak bozkrlarnda yarm asr kaldktan sonra tekrar harekete getiler; On-ogurlar (On Ouz) ve Macarlar batya iterek, Kafkaslarn kuzeyinde bulunan Etil ve Don nehirleri arasndaki blgeye sahip oldular.31 Sabarlardan sonra ayn baskya bu defa Avarlar mrz kaldlar. Gktrkler, 552 ve 555 yllarnda olmak zere arka arkaya vurduklar iki darbe ile Orta Asyadaki Avar hkimiyetine tamamen son verdiler. Gktrk darbesinden sonra Orta Asyay terk eden Avarlar, kendilerine emin bir yurt bulabilmek iin bat istikmetinde uzun bir g hareketine giritiler. 557 ylnda Etil (dil) nehrini geerek Kafkaslara ulaan Avarlar, Gktrklerin kendilerini takip ettiklerini duyunca, bu blgeden de ayrlarak, Orta Avrupann yolunu tuttular. Karpatlarn evreledii Macar ovalarna gelip yerletiler. Avarlar, burada bir devlet kurarak, 805 ylna kadar siyas varlklarn devam ettirdiler.

998

Birbirlerini itmek ve yerlerinden karmak suretiyle zincirleme bir g hareketi de Peenek, Ouz ve Kuman Trkleri arasnda meydana geldi: Issg ve Aral glleri arasndaki yurtlarnda VIII. yzyl iinde Karluk ve Ouz Trklerinin saldrlarna urayan Peenekler, Yayk ve Etil nehirleri arasndaki blgeye ekildiler. Peenekler, burada da rahat olamadlar; Hazar ve Ouz Trklerinin basklarna mrz kaldlar. Kendilerinden nceki Trk topluluklarnn yapt gibi Etil nehrini geen Peenekler, Macarlar batya iterek, Kuban ve Don nehirleri arasndaki blgeye hkim oldular. Trk tarihinin en hazin ve en ar g hareketlerinden birini de Uygurlar yaamtr: 821 ylndan sonra, Uygur Devletinin gc yldan yla, savatan savaa gittike zayflyordu. Buna karlk, Krgzlarn gc gnden gne artyordu. 839 ylnda Uygur lkesinde, byk kayplara sebep olan dayanlmaz bir ktlk meydana geldi. Hayvanlarn ou krld. huzursuzluk btn memlekete yaylmaya balad.32 inin entrikalar yznden kaanlar duruma hkim olamadlar. syanlar birbirini takip etti. Bu durumu frsat bilen Krgzlar, kalabalk kuvvetlerle Uygur topraklarna girdiler; bakenti (Kara Balsagun) ele geirdiler; Uygur Kaann ldrdler. Krgzlarn eskiden beri Uygurlara duyduklar kin, burada korkun bir katliam eklinde kendisini gsterdi; halk ar bir katliama (kym) tbi tutuldu (840). Krgz katliamndan kurtulabilen Uygur ktlelerinin bir ksm, Orhun blgesinden Kansuya kaarak, Kanov ehri merkez olmak zere burada yeni bir Uygur Devleti kurdu. Sar Uygurlar adyla anlan bu Trk ktleleri, burada Budizm etrafnda yeni bir kltr hareketi balattlar. Krgzlarn katliamndan kaan nemli bir Uygur ktlesi de, Dou Trkistana gelerek, Turfan ve Babalk ehirlerine yerleti. Son Uygur Kaannn yeeni olan Menglingi kaan seerek, Turfan Uygur Devletini oluturdu.33 Trk tarihinde, etkisini uzun bir zaman iinde ve geni bir mekanda devam ettirebilen byk ve kapsaml bir g hareketi de, Ouz Trkleri arasnda meydana geldi: X. yzylda, Trk dnyasn temsil eden byk Trk topluluklarndan biri de Ouz Trkleri idi. Bu yzylda Ouzlarn, Hazar denizi ile Seyhun nehrinin (nci, Sir Derya) orta yataklar arasndaki sahada bamsz bir devletleri vard. Ayn yzyln ikinci yarsndan sonra Ouz ana ktlesinden iki ayr kopma oldu. Bunlardan birinci blk g yeri olarak Karadenizin kuzeyini, dieri de slm lkesini tercih etti. Greklerin Uz (Uzoi), Ruslarn Tork veya Torci (Trk) adn verdikleri birinci blk, Hazar denizinin kuzeyinde oturan soydalar Peenekleri batya iterek, onlarn yerlerine sahip oldu. Burada fazla kalmayan Uzlar, Etil nehrini geerek, Peeneklerin arkasndan Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara yayldlar (1054). Uzlar, Peenekleri arkadan sktrarak, onlarn Tuna nehrini geip, Balkanlara inmelerine yol atlar. Fakat, Kiyef Knezlii, Uzlarn blgeye hkim olmalarna yaylmalarna frsat vermedi. Kiyef ehrine kadar ilerlemi olan Uzlar, Ruslar tarafndan geri pskrtld. Bundan sonra Uzlar, kendi arkalarndan Karadenizin kuzeyine ulaan Kuman Trklerinin basklarna mrz kaldlar. 1065 ylnda, 600 bin kiilik byk bir ktle halinde Tuna nehrini geen Uzlar, kollara ayrlarak, Balkanlara daldlar. Trakya ve Makedonyaya kadar uzanan geni bir akn hareketinde bulundular. Uzlarn bu akn hareketi, bata Bizans olmak zere Bat dnyasnda byk korku ve dehet uyandrd. Fakat, bu

999

srada meydana gelen iddetli souklar, Uzlar arasnda salgn hastalklar kmasna sebep oldu. Bu yzden onlar, byk mal ve can kaybna urayarak zayfladlar.34 Bu durumdan yararlanan Peenekler, ylgn ve perian bir vaziyette olan Uzlarn zerine saldrarak, onlar dattlar. Bundan sonra Uzlar, bir kuvvet olmaktan ktlar ve bir daha kendilerini toparlayamadlar. Peenek darbesinden sonra Uz kalntlarnn bir ksm, Kiyef ehri evresine giderek, buraya yerleti. Balkanlarda kalan Uz kalntlar da, Bizans ordusunda hizmete alnd. Bizans ordularnn saflarnda daha sonra Malazgirt Savana katlan Uzlar, kyafetlerinden ve konumalarndan soydalar olduklarn anlayarak Seluklu ordularnn saflarna geip, savan Trkler tarafndan kazanlmasnda balca rol oynadlar.35 Uzlardan sonra da bu zincirleme basklar ve gler devam etti. Bu defa Uzlarn arkasnda Karadenizin kuzeyine Kuman (Kpak) Trkleri geldiler. Kumanlar, Uzlar Balkanlara itmekle kalmadlar, kendileri de onlarn arkasndan bu blgeye indiler. Sonu olarak diyebiliriz ki, Avarlar, Peenekler, Uzlar ve Kumanlar, Karadenizin kuzeyindeki bozkr sahalara, Orta Avrupaya ve Balkanlara sahip olarak, Kiyef Knezliini ve Bizans mparatorluunu bask altna almlardr. Zaman zaman da Bizans politikasnn oyununa gelerek, birbirlerini krmlar ve yok etmilerdir.36 Daha da kts onlar, asker alanda gsterdikleri baary kimliklerini ve kltrlerini korumakta gsterememiler, yeni kltr evresi iinde eriyerek, ebediyen Trklk dnyasndan kopmulardr. 5. Fetih Arzusu ve Yeni Vatanlar Kurma Fikri Yeni lkeler fethetme (ama) arzusu ve bunun tabi sonucu olarak yeni vatanlar kurma fikri de, glerin sebepleri arasnda saylabilir. Zira Trkler, bu arzularn ve fikirlerini gerekletirebilecek hayat tarzna ve vastaya sahip idiler. Bu hayat tarz konar-ger bir hayatt; vasta da at idi. Geekten de Trkler, ziraat yapan toplumlar gibi kendilerini tabiat kuvvetlerinin elinde hibir zaman esir hissetmemilerdir. Konar-ger hayat tarz onlara cesaret, kuvvet ve byk bir dinamizm kazandrmtr. Ufuklarn da son derece geniletmitir. Daha da nemlisi, onlarda yeni lkeler fethetme ve yeni imknlara sahip olma arzusu uyandrmtr. Atn salad srat ve stnlk duygusu da, onlarn bu arzularna byk lde yardmc olmutur. Bylece Trkler, at sayesinde hayret verici bir abuklukla geni fetih ve g hareketinde bulunabilmilerdir. Mesel, Ouz Trklerinin Anadoluya ynelmelerinde, fetih arzusu ve yeni vatan kurma fikri balca rol oynamtr.37 C. Milttan nce Orta Asyann Dna Yaplan Trk Gleri Gerek milttan nceki, gerekse milttan sonraki zamanlarda anayurttan dnyann teki yerlerine zaman zaman Trk gleri olmutur. Milttan sonraki zamanlarda meydana gelen gler hakknda

1000

kesin saylabilecek bilgilere sahip bulunmaktayz. Fakat milttan nceki zamanlarda olan gler, belgelerin bulunamamas ve yeterli aratrmalarn yaplamamas yznden henz aydnlatlamamtr. Ancak eski in, Mezopotamya, ran, Hindistan ve Anadolu medeniyetleri zerinde yaplan aratrmalarda belirgin ekilde Trk kltrnn izine rastlanmas,38 Trklerin ok eski zamanlarda bu yerlere g etmi olduklar hakknda bize nemli ipular vermektedir. Hatta nerede byk bir devlet kurulmusa, orada Trk kltrnn izine rast gelmek mmkndr.39 Bu durum bilim adamlarn ister istemez, Smer, Hitit, in ve ran gibi yerleik medeniyetlerin atl-gebe kavimlerle yakndan ilgili olduu, onlarn tekilt kabiliyetleri olmadan bu medeniyetlerin ulatklar yksek seviyeye asla varamayacaklar dncesine sevk etmitir.40 te yandan, eski diller zerinde yaplan mukayeseli aratrmalarla bu hususta daha kesin ve salam deliller ortaya konmutur. Mesel, Smerce yap bakmndan Trkenin de dahil olduu eklemeli veya bitiken diller grubu arasnda yer almaktadr. Daha da nemlisi, bu konuda yaplan aratrmalarla 200-300 kadar Sumerce kelimenin hem ses hem anlam bakmndan Trke ile ilgisi grlmtr. Sumerce ile eski Trkedeki birbirine benzer kelimelerden bazlarn bir rnek olarak aynen buraya alyoruz. Burada gsterilen kelimelerin ilki Sumerce, ikincisi de eski Trkedir: Dingir=Tengri (Tanr), kapkagag=kapkacak, men=men (ben), sag=sag (sa, salam, iyi), tibira=temr (demir), tin=tin (hayat, ruh), gi=y (orman, da, aa), giig=eik, gud=ud (kz), tir=yir (yer, toprak), nigin=ygn (yn, kme), zibin=cibin (sivrisinek), urugal=korgan (mezar), ud=d (zaman), umu=uku (anlay, akl), agar=agr (ar), zag=sag (sa taraf), u=us (akl, zeka), u=u (uyku), ziz=e (tahl yn), ir=yr (ark, trk), marun=karnca, dip=yip (ip), dirig=irig (iri, kaba, sert), ab=eb (ev), ai=ay, dag=da, ta, adda=ata, agarn=karn, a=a, ba=bu, u=u, er=er.41 Bu rnekleri daha da artrmak mmkndr. Diller arasndaki benzerlik sadece Sumerce ile Trke arasnda deil, ayn zamanda Trke ile Elam, Guti, Hurri ve hatta Bask dili arasnda da grlmtr.42 Ayrca, Urartularn dili ile Trke arasnda da yap bakmndan tam bir benzerlik bulunmaktadr. Bilim adamlarna gre, Anav (Anau) kltr ile bata Mezopotamyadaki Sumer medeniyeti olmak zere ndus nehrinin orta havzasnda meydana karlan Mohenjo-daro (ller tepesi) ve Harappa medeniyetleri (M.. III-II. bin) arasnda bir i ba bulunmaktadr.43 Bilim adamlar bu i baa bakarak, her iki medeniyetin de ayn soydan gelen veya akraba kavimler tarafndan meydana getirilmi olduu kanaatine varmlardr. te yandan, Kuzey inde kurulan Cov (Chou) Devletinde (M.. 1050-247) at kltr ve Gk Tanr inancnn bulunmas, gne ve yldzlarn kutlu saylmas, asker alanda baz Trk geleneklerine rast gelinmesi, bu devleti kuran unsurun Trk olduuna phe brakmamaktadr.44 Bundan baka, doudan gelip, Anadolu zerinden talyaya geen ve milliyetleri hakknda bir trl karara varlamayan Etrsklerin de bir Trk topluluu olabilecei, bu hususta yaplan baz aratrmalar ve deerlendirmelerle olduka belirli hale gelmitir.45 Bu hususta kesin hkm ise, Etrsklerin dilleri tamamen zlebildii zaman verilecektir. Yakut (Saka/Saha=Kii insan) ve uva Trkleri, pek eski alarda Trk ana ktlesinden ayrlp,

1001

anayurt dna km Trk topluluklardr. Bunlardan Yakut Trkleri, Kuzey dou Sibirya tundralarna, uva Trkleri de Ural dalarnn gney bat eteklerine gelip yerlemilerdir. Her iki Trk topluluu da Orta Asyann dna kmakla kalmamlar, dier Trk topluluklar ile kltrel balarn da tamamen koparmlardr. Bundan dolay bu Trk topluluklarnn dilleri Bat Trkesinden farkl bir gelime gstermitir. Fakat, onlar hem Trkenin en eski zelliklerini hem de eski Trk inancn hemen hemen btnyle korumulardr. M.. 1700 yllarndan itibaren tpk Ar topluluklar gibi Asya kkenli gebe topluluklar da Avrupa istikmetinde yaylmaya baladlar. Bu topluluklarn ilki Kimmerlerdir. Orta Asyay terk ederek batya kayan Kimmerler, Etil ile Dnyeper nehirleri arasndaki bozkr sahaya dalp yerletiler. Kimmerlerin bu blgedeki hkimiyetleri M.. VIII. yzyla kadar devam etti. Bu yzyl iinde doudan skitler tarafndan sktrlan Kimmerler, yerlerini terk ederek, Kafkaslar zerinden Anadoluya girdiler ve Orta Anadoluya doru yayldlar. Kimmerlerin Karadenizin kuzeyindeki yerleri ise, tamamen skitlerin eline geti. Byk bir topluluk olan skitler, M.. VIII. ile M.. II. yzyllar arasnda Tanr dalarndan Tuna nehrine kadar uzanan geni sahalarn tek hkimi oldular. Hatta onlar, zaman zaman Kafkaslar zeriden Anadoluya girdiler ve Kuzey Suriyeye kadar uzandlar. Burada nce Asurlularla, sonra Perslerle mcadele ettiler. Bu savalarda ne Asurlular ne de Persler skitlere kar stnlk salayabildiler. skitler, M.. II. yzylda doudan Sarmatlarn, batdan Gotlarn sktrmas sonucunda tarih sahnesinden ekildiler. skitlerin yerini alan Sarmatlar ise, M.S. II. yzyla kadar Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda varlklarn srdrdler. Karadenizin kuzeyindeki bozkr sahalar, bu defa batdan ilerleyen Gotlarn istilsna urad. M.S. 180 yllarnda Baltk denizi evresindeki yurtlarn terk eden Got ktleleri, douya doru ilerleyerek, Karadenizin kuzeyindeki sahalara hkim oldular. Burada iki gruba ayrlan Gotlar, Ostrogotlar (Dou Gotlar) ve Vizigotlar (Bat Gotlar) eklinde iki ayr devlet ats altnda tekiltlandlar. Gotlarn kuzeyinde Baltk denizinden Ural dalarna kadar uzanan geni sahalarda da Fin-Ugor topluluklar yayordu. Vistl ile Dnyeper nehirleri arasndaki ormanlk sahalarda ise, dank bir ekilde Slav topluluklar oturuyordu. Bu srada, her iki topluluk da kltr bakmndan ok dk bir seviyede bulunuyordu. Hatta bu topluluklarn tekiltlar bile yoktu. Slav topluluklarnn kltr bakmndan gelimelerinde, Gotlar ile Hun, Avar ve Bulgar Trklerinin balca rol olmutur. D. Milttan Sonra Orta Asyann Dna Yaplan Trk Gleri Milttan sonraki zamanlarda meydana gelen Trk g ve yaylmas genellikle iki istikamette cereyan etmitir: 1-Gneye doru, 2-Batya doru. 1. ine ve Hindistana Yaplan

1002

Trk Gleri Gneye olan Trk gnn ve yaylmasnn iki hedefi vard. Bunlardan biri Kuzey in, dieri de Kuzey Hindistan idi. Kuzey in, ayn zamanda eski alardan beri Trk aknlarnn hedefi durumundayd. Trkler, Kuzey ine sadece aknlar dzenlememiler, burada eitli adlar altnda devletler de kurmulardr. Mesel, Kuzey inde Tabga (Toba) Devletini (338-557) kuran bir Trk hanedan idi. IV. yzyln ikinci yarsna doru Kuzey ini ele geirerek, topraklarn batda Tarm havzasna, gneyde Yang-tse nehrine kadar genileten Tabgalar, 2 asrdan fazla sre inin en byk hkimi oldular. Balangta Trklk zelliklerini titizlikle korudular. Fakat, nce mcadele ettikleri Budizmin etkisinde kalarak, gittike gevediler. zellikle, Budizmin tesiri ile mill kimliklerini kaybederek, devletleriyle birlikte inlilemeye baladlar. Daha dorusu Tabga Trklerinin Budizme girmelerinden sonra inlilemeleri hzlanmtr. Sonunda kendi soylarnn btn zelliklerini tamamen kaybedip, yerli halkn iinde erimilerdir. Birka nesil sonra da Tabga Trklerinin inlilerden pek belli bal farklar kalmamtr. Yani, iine girdikleri toplumun bir unsuru haline gelmilerdir. inlileme tamamlannca da, hanedan Tabga adn brakarak, Wei adn almtr. 350 yllar dolaylarnda Altay dalar evresindeki yurtlarndan ayrlan bir grup Hun ktlesi, Gney Kazakistan bozkrlarna gelip yerleti. Ak-Hun veya Eftalit adyla anlan bu Hun ktleleri, burada fazla kalmadlar; Afganistann Toharistan blgesine indiler.46 Burada ran Ssn Devleti ile temasa geldiler. Ssn Devletinde iktidar kavgalarna karan Ak-Hunlar, bir taraftan randaki gelimelere yn verirlerken, dier taraftan blgedeki hkimiyetlerini Kuzey Hindistana kadar genilettiler. Fakat, ksa srede hkimiyetlerini btn Orta Asyaya yayan Gktrkler, ran Ssn Devleti ile anlaarak, 557 ylnda Ak-Hunlarn siyas varlklarna tamamen son verdiler. Ak-Hun topraklar iki devlet arasnda paylald. 2. Karadenizin Kuzeyine, Balkanlara ve Orta Avrupaya Yaplan Trk Gleri Birbirini takip eden dalgalar halinde Trk g ve yaylmas asl bat istikmetinde meydana geldi. Trkler, bat istikmetindeki glerinde ve yaylmalarnda iki yol kullandlar. Bunlardan biri kuzey yolu, dieri de orta yol eklinde adlandrlabilir. Kuzey yolunu kullanan Trkler, Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda, Balkanlarda ve Orta Avrupada hkimiyet kurdular. Orta yolu kullanan Trkler ise, Orta Dou slm lkelerine hkim oldular. Daha nemlisi Bizansa ait Anadoluyu fethederek, burada bir yurt kurdular. A. Kuzey Yolu Trk gleri, genellikle dou-bat ekseni zerinde gereklemitir. Hatta diyebiliriz ki, Trkler daima doudan batya doru bir ak iinde olmulardr. Trklerin batya doru glerinde ve

1003

yaylmalarnda en ok kullandklar yol, Karadenizin kuzeyinden Orta Avrupaya ve Balkanlara ulaan kuzey yolu olmutur. Hemen belirtelim ki, bu, tesadfen meydana gelmi bir olay deildir. Bu tarih gelimeyi kolaylatran ve tevk eden baz temel sebepler vardr. Her eyden nce Ural dalarndan Orta Avrupaya kadar olan Karadenizin kuzeyindeki sahalar, Orta Asyadaki bozkrlarn tabi bir uzants durumundadr. Daha dorusu buras bitki rts ve iklimiyle Trklerin kendilerine has hayat tarzlarn srdrmeye son derece elverili bir blge idi. Bu durum hi phesiz Trk glerini ve yaylmasn tevk eden nemli bir faktr olmutur. te yandan, bu yn ve bu yol zerinde Trklerin nne aamayacaklar tabi bir engel veya in, ran ve Bizans gibi yerleik medeniyete sahip byk bir devlet kmamtr.47 in, ran ve Bizans engelinin Trkleri ne kadar uratrd gz nne alnrsa, bu durumun Trk glerini ve yaylmasn ne kadar kolaylatrm olduunu anlamak zor deildir. Eer bu ynde Trklerin nne yerleik medeniyete sahip gl bir devlet ksayd, Trk gleri ve yaylmas bu kadar kolay olmayabilirdi. Gerekten de Ural dalarndan Dou ve Bat Roma topraklarna kadar uzanan Karadenizin kuzeyindeki btn sahalar, eskiden beri gebe topluluklarn yaadklar ve birbirleri arasnda zaman zaman el deitirdikleri bir blge idi. Trklerin bu topluluklar yenmeleri, buradan srmeleri veya itaat altna almalar pek zor olmamtr. Trk topluluklarna kuzey yolunu aan Hun Trkleridir. Orta Asyadaki siyas hkimiyetlerini kaybeden Hun boylar, Kazakistan bozkrlarnda toplanmlardr. Hun ktleleri, 350 yllarnda tekiltlarn tamamlam olmallar ki, bat ynnde topluca harekete getiler. Etil nehrini geen Hunlar, 374 ylnda ilk defa Avrupann ufkunda grndler. Bundan sonra Hun g batya doru sratle gelimeye balad. Karadenizin kuzeyindeki Ostrogot ve Vizigot hkimiyetleri byk Hun gc karsnda arka arkaya kt. Bu durum Got ktleleri arasnda byk bir korku ve panik yaratt. Daha da nemlisi, Hun ordularnn yaratt korku ve panik, Kavimler G ad verilen genel bir harekete sebep oldu (375). Romallarn barbar olarak niteledikleri bu kavimler, bir taraftan Hunlar hakknda korkun rivayetler uydururlarken, dier taraftan da birbirlerini iterek, yerlerinden oynatarak kamaya baladlar. Kalabalk Got ktleleri ve bunlarn nlerine kattklar ktleler, emin bir snak bulmak iin kendilerini Roma topraklarna attlar. Bu ktlelerin Roma topraklarna snmalaryla kavimler g durmad; bunlar, Trakyadan balayarak, Fransa, spanya, Kuzey Afrika ve Britanyaya kadar olan geni Roma topraklarn alt st ettiler ve birok olaya sebep oldular. nlerine kan Roma ordularn arka arkaya yendiler. Romallar, kendilerini ancak Hunlardan saladklar destek kuvvetlerle koruyabildiler. Hunlarn balatt kavimler g hem Trk hem de Avrupa tarihi bakmndan nemli gelimelere yol at. Bu gelimeleri u ekilde zetleyebiliriz: 1-) Gotlarla birlikte kavimlerin Avrupadan Asyaya doru olan yaylmalar ve gleri Hunlarla birlikteAsyadan Avrupaya olmak zere birden yn deitirdi. Hunlarn am olduu kuzey yolu, kendilerinden sonra gelen Avarlar (VI. yzyln ortalar), Bulgarlar (VII. yzyln ikinci yarsndan sonra), Peenekler, Uzlar (Ouzlar) ve Kumanlar/Kpaklar (IX-XI. yzyllar aras) gibi Trk

1004

topluluklar tarafndan defalarca kullanld. Tpk Hunlar gibi onlar da nce Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara, Orta Avrupaya ve Balkanlara hkim oldular. Buralarda gl siyas teekkller meydana getirerek, Bizans ve Roma Devletleri ile Kiyef Knezliini bask altna aldlar. Fakat, btn bu Trk topluluklarnn sonu, hep Trklk dnyasndan sonsuza dek kopmak oldu. Hemen hemen hepsi de iine girdikleri kltrlerin etkisi altnda kalarak, mill varlklarn ve kimliklerini kaybettiler. Sonunda, iine girdikleri topluluklarn bir paras haline geldiler. Geriye tarih hatralarndan baka bir eyleri kalmad. 2-) Douda in, Trk aknlar ve yaylmalar karsnda dnyann en byk savunma sistemini kurup reformlar yaparken,48 Batdaki kavimler ya Hunlar ile dier Trk topluluklarnn hkimiyeti altna girmekten ya da onlarn nnden kamaktan baka are bulamamlardr.49 3-) Kavimler G, dnyann en byk devletlerinden biri olan Roma mparatorluunu temelinden sarsmtr. Bu hareket, nce Roma mparatorluunun ikiye ayrlmasn (395), sonra bunlardan Bat Roma mparatorluunun yklmasn hzlandran balca olay olmutur (476).50 Baz tarihiler Roma mparatorluunun ikiye ayrlmasn, bazlar da Bat Roma mparatorluunun yklmasn Eski an sonu, Orta an balangc olarak kabul etmilerdir. 4-) Kavimler G, zellikle Avrupann etnik yapsnn deimesine yol aan nemli bir olay olmutur. Hunlarn nnden kaarak Bat Avrupada toplanan kavimler, burada karp kaynaarak, yeni topluluklar oluturmulardr.51 Bundan dolay, bugnk Avrupann etnik temeli Kavimler G sonunda atlmtr denilebilir. B. Orta Yol Orta yol zerinden yaplan glere ve yaylmalara gelince, bu yol tarihin eitli dnemlerinde Trkler tarafndan defalarca zorland. Fakat randa bulunan gl devletler bir trl yklp alamad. VI. yzyl iinde doudan Gktrklerin, batdan da Bizansn sktrmalar sonucunda olduka zayf dm olan ran Ssn Devleti, Araplar tarafndan tamamen kertildi (Kadisiye Sava, 636; Nihavend Sava, 642). Bylece Trk topluluklarna yeni bir yol daha ald. Orta yol ad verilen bu yol, Trklk iin en hayrl yol oldu. nk ine, Hindistana, Balkanlara ve Orta Avrupaya giden Trk topluluklar, iine girdikleri evrede gittike eriyerek mill kimliklerini tamamen kaybetmelerine karlk, orta yolu takip ederek Orta Dou slm lkelerine hkim olan ve Anadoluyu fethedip, burada yeni bir vatan kuran Trk topluluklar, hem siyas istiklllerini hem de mill kltrlerini btnyle korudular.52 Trklerin topluca slm dinine ve medeniyeti evresine girmeye baladklar X. yzylda, Trklk dnyas siyas bakmdan tamamen paralanm, Trk topluluklar da birbirleriyle mcadele eder durumdayd. Daha dorusu, bu yzylda, Orta Asyann tamamna ve Trk topluluklarnn hepsine birden hkmeden bir Trk devleti bulunmuyordu. Trklk dnyasndaki sonu gelmez i mcadeleler de, zaman zaman Trk topluluklarnn blnmelerine ve g etmelerine yol ayordu. nk, mcadeleyi kaybeden taraf, genellikle kendisine yeni bir yurt aramak zorunda kalyordu. Baka bir

1005

ifade ile onlar, istiklllerini deil, yurtlarn feda ediyorlar ve zerinde hr olarak yaayabilecekleri yeni bir yurt arayna kyorlard. Yeni yurt aray iin yaplan gler, Orta Asyann iinde herhangi bir blgeye olabilecei gibi, Orta Asyann dnda baka lkelere de olabilmekteydi. X. yzylda, Orta Asyada Trk glerinin hemen hemen tek bir istikmeti vard; o da bat idi. Daha nce belirttiimiz gibi, batya, yani Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara, Orta Avrupaya ve Balkanlara olan Trk gleri Hunlardan beri devam ediyordu. XI. yzyln ikinci yarsndan itibaren buna bir de slm lkeleri zerinden Bizansa ait Anadolu eklendi. Biraz yukarda belirtildii gibi, X. yzyln ikinci yarsna doru Ouz ana ktlesinden kopan ikinci blk, g yeri olarak, slm lkelerine ynelmitir. Bu bln banda Ouzlar Devletinde sba olan Seluk bulunuyordu. Burada bir soru ortaya kmaktadr. O da udur: Seluk, g yeri olarak, niin daha nceki soydalar gibi Karadenizin kuzeyini deil de, halk Mslman olan bir u ehrini (Cend) tercih etmitir? Burada hemen belirtelim ki, Karadenizin kuzeyini kullanarak, batya giden Trk topluluklar ne kadar tekiltl ve ne kadar byk olurlarsa olsunlar, Bizans engeline arparak dalyorlar veya Bizans politikasnn oyununa gelerek, birbirlerini imha ediyorlard.53 Aradan geen uzun veya ksa bir sre sonra da mill kimliklerini ve varlklarn btnyle kaybediyorlard. Seluk, byk bir ihtimalle soydalarnn bu kbetini duymu olmalyd. stelik bu tarafta, Selukun nnde sava gcyle aamayaca byk bir engel olan Hazarlar Devleti bulunuyordu. Ayrca, bu srada Ouzlar arasnda byk bir Hazar korkusu vard.54 Dier taraftan, bir buuk asrdan beri slm devletinin (Abbasiler) hizmetine giren Trklerin slm ordularnda yksek mevkilere ktklar ve byk baarlar elde ettikleri duyulmakta ve yaylmaktayd. Yine oktan beri Trkler ile Mslmanlar snr komusu idiler. Aralarnda son derece canl ticar ilikiler cereyan etmekteydi. zellikle, Harezm ve Crcan (Grgan), Ouzlarn al veri yaptklar slm lkelerinin banda geliyordu.55 Bylece Ouzlar, zellikle Seluk, slm dininin ve medeniyetinin stnln yakndan tanma frsat bulmutur. Ayrca o, kendi devletine kar balatt mcadeleyi, sonuna kadar devam ettirtmek azminde ve kararndayd. te, btn bu sebepler, Selukun banda bulunduu Ouzlarn slm dnyasn tercih etmelerinde balca rol oynamtr. Burada bir de u soruya cevap vermemiz gerekmektedir: X. yzyldan itibaren byk ktleler halinde slm dinine ve medeniyetine girip, Anadoluyu fethederek burada yeni bir vatan kuran Trkler, eitli lkelere giden soydalarnn kbetinden kendilerini nasl kurtarp, bugne kadar mill kimliklerini ve kltrlerini korudular? Hemen belirtelim ki, bu tarih gerein bir deil, birok sebebi bulunmaktadr. Bu sebepler u ekilde aklanabilir: Ktlelerin topluca kimlik deitirmelerinde din ve dil unsurunun balca rol vardr. Burada hemen belirtelim ki, iinde yaadklar corafyadan ayrlmayan topluluklarda dil deitirme olmad mddete, din deitirme kimlik deiikliine yol amamaktadr. Mesel, Farslar slm dinine girdikleri

1006

halde dillerini deitirmedikleri iin mill kimliklerini ve kltrlerini korumulardr. Halbuki, slm dinine giren Kuzey Afrika topluluklar dillerini koruyamadklar iin mill kimliklerini kaybedip, Araplamlardr. te yandan, Orta Asyann dna kan Trkler iin kimlik deitirme genellikle din deitirme ile balamtr. Mesel, Tabgalar ile Tuna Bulgarlarnda durum tamamen byledir. Bunlardan Tabgalar Budizme girerek inlilemi,56 Tuna Bulgarlar da Hristiyanlk dinine girerek Slavlamtr. Fakat bu hususta Trkiye Trklerinin durumu tam bir istisna tekil eder ki, ite bizim de zerinde durduumuz asl konu budur. X. yzyldan itibaren byk ktleler halinde slm dinine giren bugnk Trkiye Trklerinin atalar, XI. yzyln ikinci yarsna doru kurduklar Seluklu Devleti ile Orta Dou slm dnyasna tamamen hkim oldular. Hemen belirtelim ki, Seluklu Trkleri, Orta Dou slm dnyasndaki siyas stnlklerine denk bir stnl kltrel alanda kuramadlar. Onlar, kendi dillerinde, mill ve manev deerleri yaatacak ve gelitirecek mill bir edebiyat meydana getiremediler. Sarayda, orduda ve kendi aralarnda Trke konumalarna ramen, edebiyatta, tarih yazclnda ve yerli halk idare etme zaruretinden dolay da resm yazmalarda Farsay, ilimde de Arapay kullandlar. Bu vaziyette, Seluklu Trklerinin Orta Dou slm dnyasnda siyas hkimiyetleri devam etseydi bile uzun sre mill kltrlerini ve kimliklerini korumalar mmkn olamazd. Hkim kltrler karsnda Trk kltr varln koruyamazd. Trk topluluklar da byk lde Farslar ve Araplard. Nitekim Fars ve Arap corafyasnda kalan Trklerin kbetleri hep byle olmutur. XI. yzyln ikinci yarsndan sonra yukardaki tehlikeli gelimeyi nleyecek tarih bir olay meydana geldi. 26 Austos 1071 Malazgirt Zaferi ile anavatan Orta Asyadan binlerce kilometre uzaklkta Trkln nne yeni ve ebed bir yurt ald. Zira Trkler, bu zaferden sonra 5-10 sene iinde Anadolunun byk bir ksmn fethedip, buray vatan haline getirmeye baladlar. Daha da nemlisi burada, Trk varln kkletirecek ve devaml klacak birok siyas teekkller meydana getirdiler. Bunlarn en nemlisi hi phesiz Trkiye Seluklu Devletidir. Fakat Trkiye Seluklular da, hi de zorlayc bir sebep olmad halde kltr politikasnda Byk Seluklularn yolunu izlediler. Yine devlet hayatnda, edebiyatta, tarih yazclnda ve ilimde Farsa ve Arapa hkim dil oldu. Bu yanl kltr politikasna ilk tepki Anadolu Trkmen Beyliklerinden geldi. 1277 ylnda yanna ald Seluklu ehzadesi Gyseddin (Aleddn) Siyvu ile Trkiye Seluklu Devletinin merkezi Konyay ele geiren Karamanolu Mehmed Bey, burada ad geen Seluklu ehzadesini tahta karp, kendisi de onun veziri olduktan sonra ilk icraatn kltrel alanda yapt. Mehmed Beyin bu kltrel faaliyeti Divanda, derghta, barghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacak57 eklinde yaynlad bir ferman idi. Mehmed Bey bu fermanla devleti ve toplumu yabanc kltrlerin boyunduruu altndan kurtarp, Trkeyi devlet ve toplum hayatnda hkim klmak istedi. Ancak o, kendi fermann kendi devrinde bile uygulama frsat bulamad. Gerekten de Karamanolu Mehmed Beyin Dvnndan karak gnmze ulam hibir Trke resm belge bulunmamaktadr. Buna ramen bu ferman etkisiz kalmad; Trk kltr tarihinde r ac bir rol oynad. Her eyden nce bu ferman, Seluklularn yerini alan Anadolu Trkmen Beyliklerinde byk lde Trkeye dn hareketini balatt. Trkeye dn hareketi de, mill kltrn kayna olan mill edebiyatn

1007

domasnda ve gelimesinde balca rol oynad. Gerekten de Anadolu Trk beyleri, kendi evrelerinde topladklar ediplere ve bilginlere Farsa ve Arapadan birok eseri Trkeye tercme ettirdikleri gibi, onlara Trke ile eserler de yazdrdlar.58 Trkeyi devlet ve toplum dili olarak kullanan Osmanllardr. Osmanllarda btn resm yazmalarda, edebiyatta ve tarih yazclnda Trke kullanlmtr. Bu hususta u hkme varyoruz: Anadoluyu fethederek, burada yurt tutan Trkler, din ve medeniyet deitirmelerine ramen dillerini deitirmemiler ve onu korumasn bilmilerdir. Aksi takdirde ana yurdun dna kan dier soydalar gibi onlarn da, mill kimliklerini ve kltrlerini korumalar mmkn olmayabilirdi. Zira Trkiye Trkleri, Fars ve Arap corafyalarndan ayrldklar halde bile, dillerini Fars ve Arap kltrlerinin tesirinden tamamen kurtaramamlardr. Anadoluda Trk kimliinin ve kltrnn korunmasnda slm dini de mspet bir rol oynamtr. nk, Anadolu bir Hristiyan lkesi idi ve burada Grek ve Roma kltr ile btnlemi Hristiyanlk dini hkimdi. Eer Trkler slm dinine girmeden bu lkeye gelselerdi, Karadenizin kuzeyinden Balkanlara ve Orta Avrupaya giden soydalar gibi Hristiyanlamalar kanlmaz olurdu. te yandan, slm dini en mkemmel ve en son din olduu iin bu dine giren topluluklarda dier semav din mensuplarnda olduu gibi tekrar yeni bir din ihtiyac ve aray hibir zaman olmamtr. Zira, Alman kkenli Rus Bilgini Bartholdun da tespit ettii gibi, tarihte slm dinine girip de, daha sonra bu dini brakarak baka bir dine geen hibir topluluk grlmemitir.59 Bu tarih gerein en ak rneini Anadoluda grmek mmkndr. Gerekten de, eksik ve stelik bozulmu bir dinin mensuplar olan Anadolunun yerli halknn, en mkemmel ve en son din olan slm dinine mensup Trkleri din bakmndan etkilemeleri hibir zaman sz konusu olmamtr. stelik slm dini, Anadoluda Trkler ile yerli halkn karp kaynamasn nleyici bir rol oynamtr. Bundan dolay Anadolunun Hristiyan yerli halk ile Mslman Trk toplumu hi karmadan kltrlerini koruyarak gnmze kadar getirmilerdir. Anadolunun coraf durumunun da, buradaki Trk varlnn yerlemesinde ve kklemesinde nemli bir katks bulunmaktadr. Bilindii gibi, Anadolunun taraf almas son derece g tabi engellerle, yani denizlerle evrilidir. Tek k noktas olan Boazlar da yerleik bir medeniyete sahip Bizans Devleti tarafndan tutulmakta idi. Eer burada nlerine denizlerle Bizans engeli kmasayd, Trkler boazlar kolayca ap, Balkanlara ve Avrupann iine doru dalarak, bu geni corafyada kendilerini kaybedebilirlerdi. Nitekim Karadenizin kuzeyinden Balkanlara ve Orta Avrupaya inen Trklerin kbetleri hep byle olmutur. te yandan Bizansn asra yakn bir sre ile Boazlar tutmas, Trkln hayrna olmu, devaml batya doru bir ak iinde olan Trklerin Anadoluda yerlemelerini ve kklemelerini salamtr. Bu arada Anadolu, devaml Orta Asyadan ve slm lkelerinden gelen glerle kendisini Trk nfusu bakmndan glendirmitir.

1008

Tarihiler tarafndan, Orta Asya iin, Asya (Inner/Innermost Asia, Innerasien),

Merkez Asya (Zentral Asia, Zentralasien) gibi adlar da kullanlmtr. 2 Radloff 1976: 93 vd. Radloffa gre, Altay ad al ve tayga szlerinin birlemesi ile

meydana gelmi bir kelimedir. Tayga sz, Altay Trklerinin dilinde yksek, tal da, orman anlamna gelmektedir. Tayga kelimesini Altay Trklerinden alan Ruslar, bu sz daha ok kara ormanlar iin kullanmlardr. Byk lde kara ormanlarndan oluan Altay blgesinde gne doarken ve batarken byk da silsileleri gne klarnn yansmasyla maden bir levha gibi parlamakta ve btn orman deta pembemsi bir nurla dolmaktadr. te yandan baka bir gre gre, Altay ad, altn kelimesinden km bir szdr. Zira Altay dalar ve evresi altn, gm, bakr ve demir cevheri ile takmr madeni bakmnda son derece zengin bir blgedir. Bugn Altay dalar blgesinde Altay (Altay Kiji), Hakas ve Tuva zerk Trk idareleri bulunmaktadr. 3 4 5 6 7 8 Kafesolu 1977: 29 vd. Ligeti 1986: 17. Haussig 1997: 174 vd. Togan 1972: 50-52. Togan 1970: 8. Koppers 1941: 450, 473, 496, 524. Koppersin bu husutaki fikri yledir: Ein trkische

Element muss letzten Endes jedenfalls in dem fr Anau reichlich festgestellten Pferd erblickt werden. 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 gel 1984: 18. gel 1984: 18, Kafesolu 1977: 266. Okladnikov 2000: 118. Okladnikov 2000: 122 vd. Kafesolu 1977: 30; gel 1984: 18. gel 1984: 25. Okladnikov 2000: 123. Eberhard 1947: 24. Kurat 1972: 3; Esin 1978: 11; Okladnikov, 2000: 125. gel 1984: 31.

1009

19 20 21 22 23 24 25 idi. 26

Kurat 1972: 3; Esin 1978: 14. Okladnikov 2000: 126 vd. Esin 1978: 11 vd. Esin 1978: 11. Liu Mau-tsai 1958: I, 47; Julien 1964: 6/4, 222. Liu Mau-tsai 1958: I, 370. Kagarl Mahmd 1941: III, 142. Kagarl Mahmd, yutu, kn soukta hayvanlar

ldren felket eklinde tarif etmektedir ki, bu phesiz souklarn yol at bir eit salgn hastalk

Liu Mau-tsai 1958: I, 47, 370. in yllklar, Orta Asyadaki iklime ve iklimin sebep olduu

felketlere dair u deerlendirmeyi yapmlardr: Jeden Winter donnerte es dort, und der Blitz schlug flammend auf die Erde ein. Die Verpflegung der Horden hing vom Wasser und Gras ab. m ganzen vergangenen Jahr hat es aber weder geregnet noch geschneit, so dass ihre Flsse austrocknten und die Heuschrecken ihr Land heimsuchten; Pflenzen und Beaume wurden vllig verbrannt, die Healfte der Menschen und Tiere sterben der Hengerstod und an Sauchen. Ayrca bkz. Chang Jen-tang 1968: 48 vd. 27 Rvend 1957: I, 85; Rededdn Fazlullah 1960: II/5, 11; Turan, 1971: 10; Kafesolu

1977: 35; een 1985: 91; Roux 1995: 81 vd. 28 Seluklu Trklerinin atas Seluk Sbann Ouzlar Devletinden ayrlarak, bir slm ehri

olan Cende gelip yerlemesi, tamamen siyas sebeplere dayanmaktayd (Mirhand 1339: IV, 236; Sadrddn Hseyn 1943: 1, vd. ). 29 30 31 32 33 34 vd;. 35 Attaliates 1990: 42; Urfal Mateos 1962: 143. De Groot 1921: 214 vd. Koca 2000: 62. Batav 1941: 59 vd. Cveyni 1988: 3, 121. Tsai Wen-shen 1967: 50; Koca 1990: 96-98. Smer 1972: 60; Ostrogorsky 1986: 317; Attaliates 1990: 16; Kurat 1937: 150-152, 187

1010

36 37 38 39

Anna Kommena 1996: 250-256; Turan, O.; 1971: 92; Kurat 1937: 195-227. Koca 1997: 93-100. Koppers 1941: 444-447, 488-492. Kr. Rasonyi 1971: 5, 65. Nerede kudretli ve srekli bir devlet kurulmu ise, orada

muhakkak hayvan yetitiren unsurlar vardr. Bunun kk aratrlrsa, neticede Ural-Altay kavimlerinin tesirleri ile ilgisi grlr. 40 Der 1954: 166; Koppers: 1941: 447/492. Koppersin bu hususta verdii hkm udur:

Eski Trkln eski Dou kltrnn temellendirilmesine, daha dorusu gelimesine muhtemel bir itiraki, bazen inanld ve ifade edildii kadar hayret edilecek bir fikir deildir. die Frage nach einer etwaigen Mitwirkung des aelteren Trkertums an der Grundiegung, oder besser, an der ersten Fortentwicklung der altorientalischen Hoch-kulturen keineswegs so phantastisch, als es manchmal wohl geglaubt und geaeussert wor-den ist. 41 42 43 44 45 46 47 48 Tuna 1990; Nmeth 1940: 304 vd.; Danimend 1964: 10 vd.; Tosun 1973147-168. Koay 1974: 211217; 308-349. Koppers 1941: 450/496; Hallade 1972: 135, 140. Eberhard 1987: 33, 35, 52; zerdim 1963: 1-23; Kafesolu 1977: 37 vd. Brandenstein 1937: 677-751; Brandenstein 1937; Ayda 1987. Bu hususta bkz. Czegldy 1988: 57-74; Thakur 1967: 33-61. Kr. Ligeti 1986: 17. De Groot 1921: 34, 43 vd; Franke 1930: I, 195 vd., 330; gel 1981: I, 92-112; Ligeti 1986:

41, 43; Koca 2000: 28 vd.; Liu Mau-tsai 1958: I, 17. 49 50 Kymen 1989: 20*. Hun Trklerinin yaratt Kavimler G olmasayd, Roma mparatorluu yine de

kerdi; fakat bu k baka trl olurdu. 51 52 53 227. Kurat 1972: 18 vd.; Gibbon 1962: 19-57. Kymen 1989: 21*. Grousset 1980: 92; Anna Kommena 1996: 250-256; Turan 1971: 92; Kurat 1937: 195-

1011

54 55 56

bn Fazlan 1975: 39. een 1985: 102, 162, 178; Pritsak 1953: 401. zellikle Tabgalarn inlilemelerinde kendi hkmdarlarnn zel gayretleri olmutur.

Mesel onlar, Trk ktlelerine kendi giyimlerini ve dillerini kullanmay yasaklamlardr (Kafesolu 1977: 74; Eberhard 1947: 168). 57 58 59 bn Bibi 1996: II, 209. Koca 2001: 10, 29. Barthold 1975: 96.

Anna Kommena; Alexiad, trc. B. Umar, stanbul 1996. Attaliates; Les Turcs au Moyen-ae, Fr. Trc. Xavier Jacop, Ankara 1990. Ayda, A.; Trklerin lk Atalar, Ankara 1987. Barthold, V. V.; Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Ankara 1975. Batav, .; Sabir Trkleri, Belleten, 17, 18, (1941), s. 53-99. Brandenstein, W.; Die Herkunft der Etrsker, Leipzig 1937; Etrsklerin ve Tyrrhenlerin En Eski Tarihine Ait Dil Tetkikleri, Belleten, I, (1937), s. 677-751. Chang Jen-tang; Tang Devrindeki Dou Gktrkleri Hakknda Yeni Belgeler, Taipei 1968. Cveyn; Tarih-i Cihanga, I, Ankara 1988. Czegldy, K.; Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, trc. E. oban, stanbul 1998. Danimend, . H.; Garp Menbalarna Gre Eski Trk Demokrasisi, stanbul 1964. De Groot, J. J. M.; Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin-Leipzig 1921. Der, J.; step Kltr, trc. . Batav, DTCFD, XII, (1954), s. 159-176. Eberhard, W.; in Tarihi, Ankara 1947; Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, IV, (1944), s. 1929. Esin, Emel; slmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slma Giri, stanbul 1978. Franke, O.; Geschichte des Chinesischen Reiches, I, II, Berlin-Leipzig 1930. Gibbon, E.; Barbarism and the Fall of Rome, Newyork 1962.

1012

Grousset, R.; Bozkr mparatorluu, trc. R. Uzmen, stanbul 1980. Hallade, M.; Bat Trklerinden nce Amu-derya le Sind Nehirleri Arasnda Sanat Gelimesi, Fr. Le dveloppement de lart le provinces allant de lOxus lndus avant larrive des Turcs Occientaus, Trk Kltr El-Kitab, II, stanbul 1972. Haussig, H. W.; pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi, trc. M. Kayayerli, Kayseri 1997. bn Bibi; El-Evmirl-Aliye fl-Umril-Aliye (Seluk-nme), trc. M. ztrk, Ankara 1996. bn Fazlan Seyahatnmesi, trc. R. een, stanbul 1975. Julien, S.; Documents Historiques sur les Tou-kioue (Turcs), Journal Asiatique, 6, 4, (1964), 200-242. Kafesolu, .; Trk Mill Kltr, Ankara 1977. Kagarl Mahmd; Dvnl-Lugatit-Trk, trc. B. Atalay, III, Ankara 1941. Koca, S.; Trk Kltrnn Temelleri, I, II, stanbul, Trabzon 1990, 2000; Dandanakandan Malazgirte, Giresun 1997; Anadolu Trk Beylikleri Tarihi, Trabzon 2001. Koppers, W.; lk Trklk ve lk ndo-Germenlik, Alm. Urtrkentum und Urindogermanentum, Belleten, V, (1941), s. 439-525. Koay, H. Z.; Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1974. Kymen, M. A.; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, I, Ankara 1989. Kurat, A. N.; Trk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, Ankara 1972; Peenek Tarihi, stanbul 1937. Ligeti, L.; Bilinmeyen Asya, trc. S. Karatay, Ankara 1986. Liu Mau-tsai; Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-kue), I, Wiesbaden 1958. Mirhand; Trh-i Ravzats-Sef, IV, nr. Mir Muhammed b. Seyyid Burhaneddin, Tehran 1339. Nmeth, G.; Trkln Eski a, lk, XV, 87, (1973), s. 299-306. Odladnikov, A. P.; Tarihin afanda Asya, Erken Asya Tarihi, stanbul 2000, s. 61-140. Ostrogorsky, G.; Bizans Devleti Tarihi, trc. F. Iltan, Ankara 1986. gel, B.; slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1984; Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, Ankara 1981.

1013

zerdim, M. N.; Choular ve Bu Devirde Trklerden Gelen Gk Dini, Belleten, XXVII, (1963), s. 1-23. Pritsak, O.; Der Untergang des Reiches des Ouzischen Yabgu, Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s. 397-410. Radlof, W, Sibiryadan (Semeler), trc. A. Temir, stanbul 1976. Rasonyi, L.; Tarihte Trklk, Ankara 1971. Rvend, Rhats-Sudr ve yets-Srr, I, trc. A. Ate, Ankara 1957. Rededdn Fazlullah, Cmit-Tevrh, II, 5, nr. A. Ate, Ankara 1960. Roux, J. P.; Trklerin Tarihi, stanbul 1995. Sadrddn Hseyn, Ahbrd-Devletis-Selukiyye, trc. N. Lgal, Ankara 1943. Smer, F.; Ouzlar (Trkmenler), Ankara 1972. een, R.; slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985. Thakur, U.; The Hunas in India, Varanasi 1967. Togan, Z. V.; Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1970; Ouz Destan, stanbul 1972. Tosun, M.; Sumer Dili ve Trk Dilleri Arasnda Karlatrma, Atatrk Konferanslar, IV, Ankara 1973, s. 147-168. Tsai Wen-shen, Uygurlar, Taipei 1967. Tuna, O. N.; Sumer ve Trk Dillerinin Tarih lgisi le Ya Meselesi, Ankara 1990. Turan, O.; Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971. Urfal Mateos, Urfal Mateos Vekayi-nmesi ve Papaz Grigorun Zeyli, trc. H. Andreasyan, Ankara 1962.

1014

lk Orta Asya Sakinlerinin G Sreleri / Dr. Abdlhalk Aytbayev [s.664671]

zbek Bilimler Akademisi / zbekistan Orta Asyada eskiden eitli halklar yaamtr. Onlarn arasnda Trk halklarnn geni hudutlara sahip olarak Orta Asyann tm lkelerinden ok eskiden g ettikleri bilinmektedir. Bununla birlikte onlarn bir yerden ikinci bir yere ilerleme durumu (migrasyon sreleri) devaml olmutur. Mezkur halklarn kendi yaad meskenlerini deitirmelerinin nedeni eitlidir. Onlarn en nemlilerinden birisi iklim deimesidir. Hava durumu deimesiyle ortaya kan halklarn g sreci ok az aratrlm meselelerden biridir. Bitkiler dnyas aratrclar, topra inceleyen eski a bilginleri, iklimin deimesiyle ortaya kan kumluklar, Karakum ve Kzlkum llerinin oluum srecini aratrrlarken kaz yerlerindeki zemin katn birbirinden farkl olduunu, bunun dorudan doruya hararetin deimesiyle ilgili olduu gibi ilgin bir gerei fark ettiler. Aratrma sonucunda kuru ve scak iklim ile serin ve nemli iklimin dnem dnem yer deitirdii belirlendi.1 zellikle, mezkur mesele zerinde Kuzey-Bat Hindistan blgelerinde alan G. Singh kendi aratrmalarnda nemli sonulara varmtr. G. Singhin elde ettii bilgilere gre, sz geen blgelerde bundan 10-11 bin yl nce scaklk yksek olmutur. M.. 8 bin ylndan 1750 yllarna kadar iklim serin ve nemli olmutur. Ondan sonra yine scaklk ykselerek M.. 500 yllarna geldiinde havann ok snd biliniyor. Aratrcnn vard sonuca gre, miladi 4.-5. yy.lara gelindiinde lmanlaan iklim, bugne dek ok deimeden kalmtr.2 G. Singhin mezkur hulasas Orta Asyada ortaya kan tarihi olaylara ok uygun dyor Aratrclar, insann ilk var olduu blgeler konusunda genel bir gre varamam olsalar bile, Orta Asyada eskiden insanlarn yaadn tasdik ediyorlar. nk, burada bulunan Fergane insan,3 Alt Paleolitik Dnemine ait medeni yadigrlar ve orta paleolitik dnemine ait Baysun dann Teikta Maarasndan bulunan ocuk kemii,4 yine Kagar etrafnda bulunan st Paleolitik Artu insannn taa dnen kafa kemikleri5 bu blgenin ok eskiden insanlarn yaad bir yer olduunu gsteriyor. Orta Asya mntkasnn canllarn ilk yaad blgelerden biri olduunu6 neft (petrol) stoklarnn zenginlii de gstermektedir. lk paleolitik dnemindeki buzullarn kuzeyden gneye ilerlemesi neticesinde kuzeyde soua uyum salayamayan canllar ve insanlarn bir ksm, o dnemde yaam iin nispeten uygun olan Orta Asyann orta ve gney blgelerine yerlemi olabilirler. Aratrmalara gre, zeminin 20 ve 40 parallellerinde ar doal artlarda yaam insanlar Pleistosen hem de Holosen (souk iklim-buz a) dneminin sonlarnda hayvanclk ve iftilik yaparak ilk insanlk toplumuna esas oluturmulardr.7 Souk iklim anda mezkur mntkadaki dalarn da kaln buzla kapl olduu bellidir.8 Ama, bu dalarn evresindeki Gobi, Taklamakan, Kzlkum ve Karakum lleri

1015

ve etraf insanlarn yaayabilmesi iin uygun yerler olduu malumdur. Bu durum aynen Tarm Vadisi, Cungarya (Yar) ve Turfan-Kumul dzlnde de gze arpyor.9 Sonralar havann snmas ve buzlarn erimesiyle ar artlara uyabilen insanlar, ller etrafndaki vadileri cennete dntrmlerdir. Bu ise Orta Asyann o ada 40 paralelde yerleen blgeleri insanlarn kalabalk olarak meskun bulunduklar yerlerden biri olduunu gsterir. Neticede, bu llerin etin doal artlar, ortak bir kltr olumasna ortam yaratmtr. Herhalde, daha st Paleolitik anda bu blgelerde ayn dilli etnik grup, yani, Trk halknn ekillenmesine esas olmutur. Rus arkeologlar, Bat Trkistan ok iyi aratrmlardr. Onlar eski kltr ocaklarndan saylan zbekistan ve Trkmenistan bozkrlarnda ve kumlu llerinde de insanlar yaadna dair bilgiler sunuyorlar. G. Singh cetveline uygun olarak, zbekistanda bundan 12-15 bin yl nce havann snmas sonucunda insanlar ac, ar gnlerle karlamtr. Su kaynaklarnn kurumas sonucu bitki aleminin kesin ksalmas, hayvanat leminin krlmasna ve azalmasna sebep olmutur.10 Bununla beraber, M.. 3000 yllarnn sonu 2000 yllarnn balarnda iklimin lmanlamas sonucunda yine Kzlkum hududundaki gllerin evrelerinde insanlarn nispeten daha ok yaam olduu belirtilmitir. Ancak, M.. bin ve miladi bin yllar arasnda mezkur blgede nfusun kesin azald syleniyor.11 Aa-yukar 15-20 bin yl evvel iklimin kesin deimesinin ilk nce Orta Asyann en ar doal artlara sahip blgesi olan Tarm Vahasnda ortaya kt bellidir. Orta Asya dalarndaki buzullar eriyip da sular azalnca drt taraf dalarla evrili Taklamakan l genilemeye balamtr.12 Sonuta, bu durumun insanlarn yaam tarznn ciddi olarak deimesine sebep olduu aikardr. Kni nehrinin dolaylarnda M.. 6412117 ylndan nce13 yaad tahmin edilen mumyalanm kadn cesedi bulunmutur. lnn yanna o dnyada yemesi iin sepete et ya da baka yiyecekler konulmadan sadece buday konulmutur. Demek ki, mezkur blgede yaam kavimlerde M.. 4 bin yllarnda iftilik rnleri en nemli yaam kayna olarak deerlendirilmitir. Yani, G. Singh cetvelinde kaydedilen 10-11 bin yl nce ortaya kan doal afetten sonra insanlarn sadece iftilikle megul olanlar yaamn srdrebilmitir. 6412 yllk cesedin bize kadar bozulmadan ulamas 11 bin yl nce ortaya kan sert kurak iklimin devaml korunmas sonucudur. Demek ki, Tanr Dann gneyindeki iftilie uyanlar kendi yerlerinde kalmlardr. Dierleri drt tarafa g etmeye mecbur olmutur. G. Singh cetvelinde 10-4 bin yl nce biraz lmanlayan hava 2 bin yl sonra yine snmaya balamtr. Bu dnemde Taklamakan l etrafndaki eski Krurona Devletinin14 hududu ve Miran, Niya, eren, Keriya, Akspil, Kusan, ehriyar, adr gibi ehirler ve onun evresindeki ehir ve kyler kum altnda kalmtr.15 Miladi 3-4 yy.lara geldiinde ise mezkur yerlerdeki su kaynaklar tamamen kurumutur. ounluk ehirlerin yerinde kumlu tepeler olutuundan insanlar baka yerlerde snak bulmulardr. Sz geen insanlarn kuzeye, douya, gneye ve batya ilerledikleri hakknda Zeki Velidi Togan,16 Mehmet Emin Bura,17 Turgun Almas18 ve bakalar fikir bildiriyorlar. Yeryznde iklimin kesin deimesinin ilk olarak Sahra-i Kebirde olup bittii biliniyor. bu mntkada yaayan insanlarn iklime uymak iin aba harcamas ilk defa byk bir kltrn domasna

1016

neden olmutur. Aratrclar, iklim deimesi neticesinde gebelerin ilk grnd blgeler konusunda Arap Yarmadas ve Hazar Denizinin dousundan ta Byk Hingan Dalarnn dousuna kadar olan hudutlar olmutur eklindeki iki gr olduunu belirtmektedir. Onun kuzey hudutlar orman-steplere kadar, gneyi Merkezi ran Dalar ve Sleyman Dayla snrland tahmin olunuyor.19 Mezkur tahlilde Trkistan halklarnn kuzeyde ve douda ta Hingan Dann dousu yani in Denizine kadar vardklar syleniliyor. Kadim insanlarn Trkistann gneyinden kuzeye gtkleri konusundaki gr tasdik etmede nl Eski a tarihisi Aleksey Pavlovi Okladnikovun Moolistann Hoyt-Senher maarasndaki taa izilmi resimler zerinde yapt aratrma ayrca nem tayor. A. P. Okladnikov, Moolistann Hoyt-Senher Maarasndaki st Paleolitik ana ait (35 bin ylndan 10 bin ylna kadar) ilkel insanlarn izdii resimleri aratrarak dikkate deer bir sonuca ulayor. O ibu maara resimlerini Pamirdeki yani Tacikistann Margab kynden 40 km. gney batda yerleen maarada bulunan duvar resimleriyle karlatrarak Moolistann Hoyt-Senher Maarasndaki resimlerin Pamirdeki resimlere nazaran daha zengin ve yksek derecede ustalkla yapldn vurguluyor. Bilgin, mezkur resimler Orta Asyann eitli blgelerinde bulunan trl resimlerle karlatrarak aadaki nemli sonuca ulayor ve Hoyt-Senher ve Aguy Maarasndaki resimler ortak mazmun hem de slup cihetinden Orta Asya, Pamir, Tiyan-an (Tanr Da) ve Yukar Lenadaki (ikino) eski talara izilmi tasvirlerle temelinin ayn olmas bakmndan byk lde bir btn olarak tarihi-kltrel birlik oluturuyor20 diye kaydediyor. Ama, A. P. Okladnikov mezkur blgelerde yaayan halklarn Trk kavmine mensup olduunu sylememi olsa bile, onun ok uzun sren almas neticesinde kartt sonutan aadaki grlere varmak mmkndr: 1) Ta yani st Paleolitik anda insanlar ar gnlere denk geldiklerinde, Bat Moolistan ve Sibiryadan ta Gney Trkistana kadar yaam olan eski insanlarn sadece ta aletleri kullanma tarzlar ayn olmasndan baka, mezkur mntkadaki insanlarn resim izme slubu ve dinsel dncelerinin bir olduunu hem de onlarn manevi kltrnn de ortak olduunu gsteriyor. Demekki, mezkur durum. Orta Asyann kuzeyindeki halklarla gneyindeki halklarn esas meneinin (etnogenezi) ayn olduunu belirtir. Bu ise Moolistann bats aslen Trkler mekan sayldndan Gney Trkistanda eskiden Trklerin yaadn tasdik eder. 2) A. P. Okladnikov kendi aratrmasnda V. A. Ranov, L. F. Sidorov ve M. E. Masson gibi aratrmaclarn srdrd almalara dayanarak Orta Asyann gneyinde devekuu yaadn belirliyor.21 Buna dayanarak o eski msavvirlerin kendileri gneyde grdkleri fil ve devekuu tasvirini kuzeydeki maaralara izdiklerini yazyor.22 Bilginin bu tespiti gney mntkalarda yaayan insanlarn kuzeye gtklerini onaylyor. Eski a tarihileri ve paleograflar (zemin katlarn aratrc corafyaclar), bundan 35 bin yl nce Yenisey nehrinin dousunda iklimin imdiki dneme nispetle nemli ve scak olduundan Gney

1017

Ural, Kuzey Kazakistan, Moolistan, Kuzey inden bir ksm insanlarn kuzeye gtklerini sylyorlar. Onlar Yeniseyin dousunda Dyukitay kltrn temelini atmlardr.23 Dyukitay Kltrnn temelini atanlar ise Hoyt-Senher Maarasna Orta Asyann gneyinden g edenler ya da onlar tarafndan kuzeye srlenler olmaldr. Tahminen 11-10, 5 bin yl nce Yenisey blgesinde Dyukitay Kltr kaybolmu onun yerini Sumangin Kltr almtr. Neticede, Dyukitayllarn bir ksm Alaskaya g ettikleri syleniliyor.24 6-7 bin yllarnda Sumanginler hududunu yeni bir toplum alyor. Yeni gelenler dzgnletirilen ta aletler ve ok-yaylarla silahlanmt. Ayrca mlek kaplara sahiptiler. Onlar Sumanginlerin bir blnn ta Amerikaya kadar ilerlemesine neden oluyorlar. Sumanginlerin yerinde kalanlar ise yabanclarla kararak yeni bir Salah Kltrne temel atyorlar. Aratrclar yeni gelenlerin Baykal evresinden gelmi olabileceklerini tahmin ediyorlar.25 1961 ylnda Leningrad (Sankt-Petersburg) ekspedisyonu tarafndan Yenisey nehrinin sol kenarndaki Saraga ky yannda bundan 4000 yl nce insanlarn yaad iskan yerleri belirtildi. Mezarlar aratrldnda onlardaki insan kemiklerinin Okunev Kltrne ait olduu ortaya kt.26 Mezkur kltr yadigrlklarn aratranlar tarafndan Okunev Kltrne mensup insanlarn Gney Sibiryaya nereden geldikleri hakknda kesin fikir sylenmemitir. Mezarlardaki ller ise malum derecede Mool tipine mensup insanlara ait saylyor. Onlarn kafasna uzun kalpak giydirilmi ve yanlarna aman dinine benzer herhangi bir dinsel inanc andran kadn heykeli konulmutur. Ayrca, aratrclarnn fikrine gre, bu heykelciklerin simas Saka ve Hunlarn yz biimini hatrlatyor. Bununla beraber, Okunev Kltrne mensup insanlarn, Afanasev Kltrne bal insanlar mezkur blgeden oynatt syleniliyor.27 O devirdeki M.. 3 bin ylnda in yllklarnda nl Hvangdi28 ufak beylikleri birletirerek RungDilerin29 bir kabilesi olan Hunlar kuzeye ittii kaydediliyor.30 inin kuzeyinden giden mezkur RungDiler kltr seviyesi yksek olmakla belirli derecede Mool nesline yaknlk gsteriyor olmaldr. Sebebi, Rung-Diler ikamet ettii yerler aslnda Mool rkna mensup Hetav Kltrndekilerin yeri olmasdr.31 unlar aynen gtrmlerdir. in yllklarndan unyu, Zicvan gibi eski eserlerde verilen bilgilerde, Di kabilelerinin esasen imdiki ani, Moolistan zerk Blgesi, Hebeyn lkesindeki Tayhagan, Daingan gibi dalar mekan edindikleri kaydediliyor.33 Ksacas, onlar in Denizine (Bejin ehrinin gney ve kuzeyine kadar olan yerleri) ele geirmilerdir. Aratrclarn ounluu Bat Runglar ilk nce Huanghe34 nehrinin ba akm hem de Gansu (Kengsu) lkesinin kuzey hudutlarnda yaam kavim olarak gstererek sonradan onlarn tedrici halde douya ilerlediini tespit ediyorlar. in yllklarnda en kuzeydeki souk, kimsesiz tarlalara gittii zikrediliyor.32 Buna baklrsa inden kuzeye itilen Rung-Diler Yenisey evresine yeni bir kltr

1018

in yllklarnda kaydedilen Rung-Dilerin, Orta Asyallarla ayn etnik birlie sahip olduu, onlarn nesilleri olan Tinlinlerin Trk diye adlandrldklar ile tastikleniyor. Gerekten, arkeoloji bilgileri de st Paleolitik anda Orta Asya l ve sahra ufak ta aletler kltrnn Kuzey inde ortaya kmas, buraya gebelerin gelerek yerletiini gsteriyor.35 Demek, Rung-Diler aslen Orta Asyaldr. Rung-Diler kltrnn Orta Asyallar kltryle ayn olduu, Dou Trkistanda bulunan eitli tipteki eyalar inceleyen aratrclar tarafndan belirtiliyor. Onlar M.. 4-3 bin yllklarda l ve step dolaylarnda oluan kltr Orta Asya, Kazakistan, Moolistan ve Kuzey inde ortak birlie temel oluturduunu sylyorlar.36 Bununla birlikte, Trk halklarnn ceddi olan Rung-Dilerin batdan douya g ettiklerine dair en ak seik misallerden biri renkli mlek eyalarn Yangov Kltr anda inde grlmeye balamasdr. inli aratrmaclar Yangov Kltr37 ocaklarnn Dou Trkistan, Gansu, inghay, ani ve Kuzey Orta in dzlne yayldn vurguluyorlar.38 Mezkur blgeler esasen Rung-Dilere istikamet eden yerler olduundan buralara renkli mlek eyalar getirenlerin de onlar olduunu gsterir. Ayrca, o devirde ine demir aletleri yapma usulnn girmesi bou bouna olmamtr.39 Sonuta, Orta Asyallarn douya ilerlemesi neticesinde indeki Hetav Kltrne mensup insanlar yerinden atlarak yerine Yangov Kltrne mensup topluluklar yerletirilmitir. nk, aslen Orta Asyal olan Rung-Dilerin gt yerde mezkur kltr oluur. Yine, bir balca delil, Dou Trkistann ka tandan40 yaplm eyalarn inin kuzeyinde byk miktarda bulunmasdr.41 Bilginler ok saydaki ka ta eyalarn ticari ilikiler yoluyla deil, belki de gebeler tarafndan getirildiini tahmin ediyorlar.42 inde ya slalesi (tahm. M.. 21971818) zamannda ibu talar deerli hediye eyas olarak bilinmitir.43 Yani, buraya ka ta sanat eyas olarak Dou Trkistandan getirilmitir. Demek, o alarda bu ta ok az bulunmu ve ondan yaplan eyalar deer tam olmaldr. Sonradan Dou Trkistanl ve kuzeylilerin dou tarafa ilerlemesinin tekrarlanmas sonucunda ka ta eyalar byk miktarda ine gtrlmtr. imdi Dou Trkistanda, ok az insann yaad Lobnor lkesinden eskide iki ksm ahalinin douya g ettii bellidir. Onlardan biri ang-Ciangin (Yanszi-Yeil nehir) ba akmndaki blgelerine (imdiki Siivan ve Yunan) yerlemitir. Yine bir ksm ilk nce Kkunur gl evresine g etmitir. Ama, burada fazla kalamadan baka yere gittikleri syleniyor.44 Belki de, onlar kuzey tarafa ilerlemi olabilirler. in bilginleri, Trk halklarnn ceddi olan Dilerin ata binme maharetini inliler ya Slalesi (tahm. M. . 2140-1711), ang Slalesi (M.. 1711-1066) zamannda rendiklerini vurguluyorlar. unyu (M.. 770-476), Canguo (M.. 476-221) dneminde yazlan in kaynaklarnda, Diler M.. 3 bin ylnda at binmeyi bilmelerinden hari ilk olarak savata araba kullandklar ve atl ordu sisteminden herkesten nce faydalandklar hakknda bilgi verilir.45 Demek ki, Diler, M.. 3 bin yllarnda at evcilletirmi olup, onlar atl yryleride inin kuzey hudutlarn ele geirmede

1019

kullanmlardr. Rus bilginleri L. S. Vasilyev ve P. M. Kojinler, step kltrnn bir halk tarafndan Huanghe Vadisine nasl (atl arabal) sokulduunu sylyorlar.46 D. V. Deopik atl orduya sahip gebe harekatnn M.. bin yllarnda ang-Ciang nehrinden getiini ve ta Gney dou ine ulatn belirtiyor.47 Dou Trkistandaki taa izilmi ata binen binicilerin tasvirinin az ok 4-6 bin yl evvel izildii tahmin ediliyor.48 Buna baklrsa Rung-Dilerin ine at binme sanatn gtrd aydnlar. Yukarda getirilen rneklerin hepsi Trkistanllarn eskiden inin kuzeyine gidip yerletiini gsteriyor. Havann kesin izgilerle deimesi sonucunda g doal artlara uyum salamak iin aba harcama, neticede Orta Asyallarn kltr seviyesinin ykselmesine neden olmutur. Onlar ise kendi grdkleri, bildikleri hayat tecrbelerini gittikleri yerlere de gtrmlerdir. in yllklarnda RungDilerin 4000 yl nce batda deriyi ileyen, ynden kuma dokuyan Xi zhi, Chu sou,49 Kun lun50 ve i Rung (Bat Rung) gibi 4 hanl bulunduu hakknda bilgi vardr.51 in tarihisi Kung Ango: Bu 4 hanlk ln dnda, Lyuo (Seyyar kumluk) halkas iindedir52 diye gsteriyor. in aratrmaclar Lyuo dedikleri yer hakknda zahlar toplam adl eserin Corafya tezkiresinden naklederek, Gansu lkesinin Cangye Cuyan blgesi olabilir, diye tahmin ediyorlar.53 Ama, ln dnda cmlesinden anlalaca zere Lyuo kumlu sahras Kansudaki ln dnda bulunduu biliniyor. Bu gibi, Lyuo halkas iinde yer alan 4 hanlktan biri, Kunlun Hanlnn dile alnmas mezkur meseleyi deiik yorumlamaya yol ayor. nk, in kaynaklarnda Karakurum Dalar Kunlun olarak adlandrlm ve ok eskiden ivangmunn (Umay ana) mekan, ka ta retilen yer sfatyla nl olmutur. O yzden Kunlun Hanlnn Karakurum da etrafnda yerlemi bir hanlk olmas doaldr. Mezkur Da, Taklamakan lnn gneyinde olmas nedeniyle Lyuo blgesi Orta Asyann byk seyyar kumluklarndan biri, Taklamakanla ayn olduu belli olur. Bununla birlikte, Taklamakann kuzeyinde, Kni nehri kysnda 5000 yl nce yaam insanlarn mezarndan da yn, dokumaclk (hal) ve dericilik rnleri (izme) bulunmutur.54 Oradan ahalinin douya g ettii bellidir.55 Demek ki, G. Singh cetvelinde iklimin en normal dneminde kaydedilen 4 Hanlk Gobi lnn dnda, Taklamakan l halkasnda ortaya kmtr. Orta Asyadaki mezkur hanlklarn ahalisi fazla, retimi gelimi, kltr yksek olmutur. bu kltr kazanlar gebeler ve tccarlar vastasyla ine ulamtr. Batdan douya genlerin esas ounluu hayvanlar otlatmak iin elverili blgelere yava yava yerlemeye balamtr. Bu dnemde inin kuzeyinde imdiye nispetle daha mutedil bir nem ve hava vard.56 Ayrca, Pleistosende (buz a) Uzak Douda uzun zaman scak iklim hayvanlarnn yaad grlr.57 Ayn o adan balayarak A. P. Okladnikovun tetkikine gre, Sibiryaya gelip yerleen insanlarn batdan douya g halleri ortaya kmtr.58 Bu dnemde Sibiryadan ta Uzak Douya kadar uzanan hudutta genellikle Mool rkna mensup insanlarn yaad syleniliyor.59 M.. 3 bin yllkta douda Mool, batda Avrupa rkna mensup insanlarn

1020

iskan edindii gzkyor.60 Demek, Orta Asyadan Sibiryaya g eden Avrupa tipindeki insanlar, o zamanlarda Mool rkna mensup insanlar douya itmilerdir. Pleistosende (buz a) inde inlin Dann gneyi ang-Ciang vahas, zellikle onun orta ve aa akmnda havann mutedil olduu biliniyor.61 Buras insan yaam iin kolay imkanlara sahip yer olduundan ahali dier menzillere giderek yerlememitir. Ancak, nfusun artmas sonucunda Rung-Dilerin yerletii blgelere (kuzeye) de ilerlemeye balamtr. Hvangdinin torunu Cvangu Govyong Dneminde (tahminen 4800 sene nce) Rung-Dilerin yurdu Yulinge62 adam gnderilerek Sanmyov kabilesine mensup boylarn Rung-Diler meskeni Sanveye63 g ettikleri haberi alnmtr.64 Taykong Hanl Dneminde (M.. 2188-2160) nemsenmeyen ziraatlk Cuo Hanlnn kurucular tarafndan Diler yurdunda (Huanghe nehrinin orta akmnda) tekrar gelitirilmitir.65 Neticede, Rung-Dilerin hayvancla alan esas ounluu otlaklarn zayflamas nedeniyle kuzeye yani Moolistana ve Gney Sibiryaya g etmeye mecbur kalmtr. 12-15 bin yl evvel Trk halklarnn bana byk felaketler geldiinde batya tananlar, kendi akraba kavimlerini yine de batya ilerlemeye mecbur etmi olmaldr. Neticede onlar (Smerler) Mezopatamyaya yerlemilerdir. Ancak, Orta Asyallarn batya g oradaki halklarn douya g etmesiyle azalmtr. n Asya halklarnn douya ilerlemesi Kuzey Afrikada ortaya kan iklim deiikliiyle ilgili olmaldr. n Asya ve ran halklarnn eski ahalisinin bir ksm Kafkasya yani Karadeniz ve Hazar Gl arasndan kuzeye, sonrada batya ilerlemeye balamtr. Yine bir ksm da Afganistan tarafna g etmeye balamtr. Onlar yerli gebe halklarn bir bln douya ve gneye itmilerdir.66 Onlar da kuzey douda Orta Asyallar ile arpmlardr. G. Singh cetveline uygun hava olup ou zaman serin ve nemli olan M.. 3000-1750 yllar arasnda kuzeyde hayvanclkla uraanlar Amuderyann gneyine ilerleyerek Trkistann Gney ran ve Hindistann kuzeyinde ortak bir kltrn gelimesine sebep oluturmutur. Bu kltr tarihte Ari Kltr adn almtr. Ancak, bilim adamlar, bu kltr Hint-ran dilli halklar kltr olarak saymaktadrlar.67 Herhalde, onlarn dili Hint-ran dillerine mensup olmaldr. Nedeni de, M.. 2 binli yllarn sonunda kuzeyden gebe Trkler gelinceye kadar 3 bin ylnda burada Hint-ran dilli kavimler yaamtr.68 Kuzeyden gelenlerin yerli ahali dilini benimseyerek, burada ounluu oluturan Hintran dilini kabul ettikleri pek mhtemeldir. Ari Kltrn aratran bilginlerin ou Gney Rusyadan gelen Hint-Avrupa rkna mensup insanlarn mezkur kltr yaratm olduunu sylyorlar. Onlar M.. 4 bin yllarnda Tunadan Urala kadar olan yerlerde atn evcilletirildiine dayanyorlar.69 Ayrca, M.. 3 bin yllarnda Hazarn gney dousunda grlen at, araba ve demir iletme ocann M.. 2 bin ylnda kuzeyden gelen gebeler tarafndan getirildiini tasdik ediyorlar.70 Ama, 19. yy.dan gnmze kadar dnyadaki nl aratrclarn, bu cmleden, Rusyal bilginler arasndan da bazlar mezkur tespite kar karak Hintranllarnn Orta Asyadan yayldn sylemektedirler.71 zellikle, mehur Rus dilcisi V. vanov ve

1021

T.V. Gamkrilidze tarafndan ileri srlen Hint-Avrupa halklarnn M.. 2 bin ylnda ran ve Orta Asyadan kuzeye, Karadeniz kylarndan Avrupaya ilerledii konusundaki grleri nemlidir.72 Yukarda grld gibi son gnlerde Dou Trkistanda srdrlen ilmi aratrmalar, burada at binme maharetinin Tunadan Urala kadar olan hudutta atn evcilletirilmesinden ok nce ortaya ktn gsteriyor. Ayrca, unu da belirtmek gerekiyor ki, Gney Rusya hududuna yerleenler aslen Orta Asyaldrlar. Ancak, onlarn fizik yaps Avrupa rkna ait olduundan Trk halklarnn ceddi olarak saylmamaktadr. Aslen Orta Asyada ikamet eden Trklerin rk Turan rk, Amuderya-Srderya aralk rk73 ve Asya rk diye adlandrlan Avrupa rkna mensup rktr. Bununla beraber, mezkur rk belirli alametleriyle Avrupa rkndan da ayrlmaktadr. Meselenin nemli taraf da budur ki, Trk halklarnn eskiden yaad Tanr Dann gneyinde bulunan insan kafataslarnn imdi de Trk halklarnn yaamakta olduu Gney Sibirya, Kazakistan, Volga nehri aa akmnda bulunan kafataslar arasnda benzerlik olduu belirlenmetir.74 imdi de eskiden yerleik yaam Trk halklar Avrupa rkna mensuptur. Mool rk eski ve kuvvetli rsi zellikleriyle Avrupa rklarndan ayrlyor. O yzden bu rk mensuplar, Trkistann gneyine gelerek yerleikletiinde otokton (yerli) Avrupa rkndaki insanlar Mool tipine deitirmi olurlard. Ama, byle bir durum ortaya kmamtr. Trk halklarnda Mool tipine meyilli alametler douya gittike belirli miktarda kuvvetleniyor. Mezkur sre ta G. Singh cetveli boyunca M.. 3000-1750 arasnda havann serinletii dneme dek devam etmitir. klim serinletikten sonra kuzeydeki Avrupa tipine mensup Trklerin gneye ilerlemesine sebep olmutur. Onlarn bu harekat Ari Kltrn ekillendirmiti. Belki de, kuzeyden gneye ilerleme sreci doudaki Mool tipini benimseyenlerin batya ilerlemesini balatm olabilir. Trk halklarnn kuzeyden gneye ilerlemesi Ari Kltrnn gelimesinde ayrca yer tutuyor. nk, Trk halklar, kuzeyden gneye ilerlemesi srecinde madencilik, dokumaclk, hayvanclk, at binicilik ve deriyi iletme gibi kltrel kazanlar elde ettiler. A. Askarov M.. 2 binli yllarda Gney Trkistanda kuzey l mntakasndan gelen herhangi bir yksek derecede gelimi bir kavim harekatna denk geliyor ve ust Kltrn (Fergane vadisi) yayclar hakkndaki gr ortaya koyuyor.75 ust kltr Trk kltr olduundan buna ait buluntular Tarm Vadisinin birok yerinde bulunmutur.76 Bunun gibi Trklerin kltrnn ran, Afganistan ve Hindistann kuzeyindeki kltr (mlekilik-keramik iilii gibi)77 ile karmas gemiteki gelimenin rnesansn ortaya koyuyor. Ayn o ada Hindistann kuzeyinde ift tekerlekli araba tasvirinin ortaya kt tahmin olunuyor.78 M.. bin yllarnda havann yeniden snmasyla Ari Kltr yayclarnn esas ounluu Ustyurt dzl (bu dnemde hayvanclk yapanlar iin kolay mesken) vastasyla kuzeye ilerlemitir. Neticede, Hint dili elemanlarnn Avrupaya ulamasna sebep olmutur. Herhalde, mezkur halkn bir ksm Trkistann gney blgelerine ilerlemesine imkan salam olmaldr. Hint-ran dilinin Gney Trkistanda kullanld dnem esasen Kuanlar zamanna rastlar. Buna yine Trk kavmine mensup Masagetler (Yeiler)in ran, Afganistan, Hindistann kuzeyinde

1022

hkmranlk yapmas sebep oluturmutur. Onlar Hotan-Saka dilini ya da Tohar dilini Trkistana hkmran dil olarak getirmilerdir. O dnemde Budda dininin girmesiyle beraber Hint dilinin birka lehesi ve yazlar da Trkistann gneyine sokuldu. Aratrclar Dou Trkistann en eski meskenlerinden olan Niya ve Lobnor lkesinde ran diline ait belgeler bulunmamasna bakarak, Tarm vadisindeki eski devletlerde ran halklarnn yaamam olduunu sylyorlar. Bununla birlikte, buradaki esas halk Tohar dilli olmutur, eklindeki sonuca varyorlar.79 Neticede, mezkur mntkadaki Trk halklarnn avtohton (yerli) olmad syleniliyor. imdiye kadar yaplan aratrmalarn ounluunda Tanr Dann bat ve dousundaki iklimin birbirinden farkl olduu gz nnde bulundurulmaldr. Bununla beraber mezkur dan her iki tarafndan da Trk halklar g ortaya karak, nispeten iyi tecrbe edilen batsndaki g sreci dousuna da uyguland. Aslnde drt taraf dalarla kapl Tarm vadisindeki doal artlar gzlemlenirken buraya Trk gebelerin byk grubunun gelerek gebelikle megul olmas ya da yerleiklemesinin mmkn olamayaca bir gerektir. Eer, Trkler az sayda gelerek yerleseydiler onlarn dili yerli dile deimesi lazm gelirdi. Aksine, Kagarl Mahmut XI. yy.da eskiden Trklerin yaad Kagar ehrinin dili saf Trk dili dememi olacakt. Kagarllarn dili kuzey ve batdaki gebe Trklerin dilinden farkl olacakt. Trkistann gneyindeki Tohar ya da Dou ran dili gibi diller, imdiye dek iyice aratrlmamtr. Ayrca, M.. 5. yy. ve sonraki dneme mensup Trk dilli buluntular (Kazakistandaki Issk, Dou Trkistandaki Aksepil/Aksur ve Fergane buluntular) Trklerin Trkistanda eskiden yaadn onaylyor. Elbette, yerleik ziraatlkla uraanlarla gebe Trklerin dilinde fark olmas doaldr. Trk halklar Orta Asyadan uzaklaarak douya doru gidince, o kadar Mool tipini daha ok benimsediler. Hatta, onlarn dilleri deiti (Mool diline deimesi gibi) ya da Trk dili sisteminde konuan tamamen baka bir topluma (Korelilere benzer halklara) dnt. Belli derecede Mool tipini benimseyen kuzeydeki Trk halklar, milattan nce ve sonra birka defa batya yrmtr. Yeniden tekrarlanan bu sre, gebe Trklerin en uzakta yerlemi olanlarnn arasnda da Mool tipine meyillie gtrmtr. Hatta, ayrm gebe gruplarn yerleiklemesi ya da onlarn Trkistann gney ve batdaki yerleik Trklerle olan kaln ilikileri mezkur tipin yaylmasna neden olur. Neticede Pasifik okyanusundan ta Adriyatike kadar, Baykal ve Sibiryadan ta Hindistana kadar byk bir etnik grubun terkibinde Mool tipine uygunluu ortaya koymutur. Yazl kaynaklarn tastiklemesine gre, Trk halklar eskiden sadece inin kuzeyine g etmiler, belki de buray terk etmeye mecbur kalmlar. Onlar inlilerin basks ve kendi aralarndak savalar sonucunda miladn balarnda Avrupann i lkelerine ilerlemilerdir. Onlarn gneye ilerleyenleri (Yei, Usunlar) Hint ve ran halklaryla da kan kardelii ilikilerinde olmulardr. Bu dnemde Trk halklarnn bir ksm Trkistann gneyinde yerleik hayat srdrmeyi devam

1023

ettirmise, ikinci bir ksm da hayvanclkla uraarak gebe hayat srmlerdir. 1 materialnoy kultur Uzbekistana, Vip. II, Takent 1974, s. 35. 2 3 A.g.e., s. 43.

Vinogradov A.

V., Mamedov E. D. Landaftno-klimatieskiy usloviya sredneaziatskih pustin v golotsene/storiya

zbekistan bamszla kavuunca az renilmi Fergane Vadisinde srdrlen

arkeolojik kaz ileri devamnda byk nem tayan buluntuya denk geldiler. Arkeologlar burada bundan 2 milyon 200 bin yl nce yaad tahmin edilen uurlu insan kemiklerini buldular (Mezkur buluntu zbekistanda Takent ehrindeki Emir Timur Mzesinde korunmaktadr). 4 A. P. Okladnikov tarafndan 1938 ylnda bulunmutur (Debets G. F. Ob antropologieskih

osobennostyah eloveeskogo skleta iz per Teik-Ta./Trud Uzb. Filiala An SSSR, ser. 1, Vip. Takent, 1940). 5 1981 ylnda incang Uygur Muhtar lkesi (UM) Artu nahiyesindeki Buaz nehrinin

kysnda bulunmutur (Abdukyum Hoca. Garbi Yurt ve Kadimi Medeniyet. Urumi 1995, s. 2-3). 6 7 Turfanda 25 milyon yl nce dinozor bulunmutur (UM Mzesinde bulunuyor). Moanov Y. A. Drevneyiye etap zaseleniye elovekom Severo-Vostonoy Azii.

Novosibirsk 1977, s. 256. 8 340. 9 88. 10 11 zbekistan SSR Tarihi. c. 1, Takent, 1970, s. 35. Vinogradov A. V., Mamedov E. D. Landaftno-klimatieskiy usloviya sredneaziatskih Vostony Trkestan v drevnosti i rannem srednevekove. Oerki istorii. Moskova, 1988, s. Lariev V. E. Paleolit Severnoy, Sentralnoy i Vostonoy Azii. ast 2, Novosibirsk 1972, s.

pustin v golotsene, s. 41. 12 Bu mesele az renilmitir. Sadece Tarim nehri akan Taklamakann aslen insanlarn

yaad yer olduu konusunda faraziye vardr. 13 Lobnor blgesinden bulunan ceset ilk nce Tianjin niversitesinde kontrol edilerek

6412117 senelik tarihe sahip olduu belirlenmitir. Ama mezkur Trk halklarnn kadim kltrne ait buluntu byk grlt uyandrmtr. Bundan memnun kalmayanlar cesedi Bejin niversitesinde tekrar kontrol yaptrrlar ve 4900 senelik cesed diye net olmayan tahmini ortaya koymulardr. Hatta, sonradan 3800 sene diye azaltarak gstermeye balamlarki, bu tarihleme yanltr (Abdukyum Hoca. Garbi Yurt , s. 48, 136).

1024

14

in yazl kaynaklar ve arkeoloji bilgilerine dayanldnda Dou Trkistandaki Krurona

Devleti 5-6 bin yllk tarihe sahiptir. Buras havas mutedil, suyu bol, topra verimli, bahelerle kapl, zanaatlk gelimi mesken olmutur. Ama, iklim deimesiyle nehir sular kurumaya balayarak, orman ve tarlalar le dnmtr. 15 16 17 18 19 Abdukyum Hoca. Garbi Yurt , s. 43. Togan Z. V. Umumi Trk Tarihine Giri. stanbul 1981, s. 7-21. Mehmet Emin Bura, Dou Trkistan Tarihi, Ankara, 1987. S. 19-22. Almas T. Uygurlar. Urumi 1989, s. 8-9. Markov G. E. Nekotore problem vozniknoveniya i rannh etapov koevniestva

Azii/Sovetskaya etnografya, Moskova, No 1, 1973, s. 112. 20 54. 21 22 23 24 25 26 A.g.e., s. 42. A.g.e., s. 42. Moanov Y. A. Drevneyiye etap zaseleniya elovekom Severo-Vostonoy Azii, s. 235. A.g.e., s. 239. A.g.e., s. 253. M.. 2000 yln 1. yarsna ait Gney Sibiryann Okunev kavmine mensup Bronz Okladnikov A. P. Sentralno-Aziatskiy oag pervobitnogo iskustva. Novosibirsk, 1972, s.

Devrindeki kltr. 27 28 Vadeskaya E. B. Skazk o drevnh kurganah. Novosibirsk, 1981, s. 65. Hvangdi-in yllklarnda tahminen 5000 sene nce yaam ve ilk olarak ufak beylikleri

birletirerek ziraatl gelitirmi bey sifatiyle geiyor. 29 Rung-Di-in kaynaklarnda inin kuzeyinde yaam yabanc kavim olarak geiyor.

Onlarn kuzey dousunda yar yerleik gebeler Di olarak, bat-kuzeyinde esasen yerleik ziraatlk ve hayvanclkla uraanlar ise Bat Rung olarak adlandrlmtr. 30 Sima yan. Tarihiy Hatiralar. 24 tarihdeki Orta Asyaya ait materyaller toplam. Urumi,

1989, s. 17. 31 Hetav kltr- Mool ve Ningya Huyzu zerk blgelerinin Salousun nehri hem de

1025

uydunggu rmandan bulunan Orta Paleolit ana (Muste kltrne) denk gelen kltr. 32 833. 33 34 Enver Baytur, Hayrinisa Sddk. incongdaki Millatlar Tarihi. Bejin, 1991, s. 49. Huang-he nehri Eski Trk kaynaklarnda Sar derya, Yeil gz, Yeil rmak, Karamuran Bangu. Hanname, 24 Tarihteki Orta Asyaya ait materiallar toplam. Urumi, 1994, s.

gibi adlandrlmtr. 35 Lariev V. E. Paleolit Mancurii, Vnutrenniy Mongoliya i Vostonogo Trkestana/Sibir,

Sentralnaya i Vostonaya Aziya v drevnost. Novosibirsk, 1976. s. 96, 122, 149-154. 36 132-133. 37 Yangav kltr-Henan lkesi Myani nahiyesinin Yangav ehrinden bulunan Yeni Ta Vostony Trkestan v drevnosti i rannem srednevekove. Oerki istorii. Moskova. 1988, s.

(Neolitik) ana denk gelen kltr. 38 Fan-Vinlan. Cunguo Umumiy Tarihi. Urumi, 1988, 1. Kitap, s. 4, 9. Mezkur eser inli

bilginler tarafndan beenildiinden birka defa nerolunmutur. 39 angzi Hejun. pek Yol va ark bilen Garbnng Medeni Alakalar/incong ctimai Fanlar

Tadkkat, Urumi, 1988, 3. say, s. 101, 102. 40 Ka ta-Nefrit, yama ta. Kadimde Karakurum (Kunlun) ve Pamir dalarndan kazlarak

elde edilmitir. 41 42 353. 43 44 45 46 47 Sima yan. Tarihi Hatiralar. Urumi, 1989, s. 32. Abdukyum Hoca. Garbi Yurt, s 75. Enver Baytur, Hayrinisa Sddk. incongdaki Millatlar Tarihi. s. 96-97. er Y. A. Petroglifi Sredney i Sentralnoy Azii. Moskova, 1980, s. 238. Deopin D. V. Vsadnieskaya Kultura v Verhovyah Yansz vostony Variant zverinnogo angzi Hejun. pek Yol va ark bilen Garbnng Medeni Alakalar, s. 102. Vostony Trkestan v drevnosti i rannem srednevekove. Oerki istorii. Moskova. 1988, s

stilya/Kultura i skustvo Narodov Sredney Azii v Drevnosti i Srednevekove. Moskova, 1979, s. 67. 48 Abdukyum Hoca. Garbi Yurt , s. 205.

1026

49 50

Qu sou ya da Ju shao okunuyor (Sima yan. Tarihi Hatiralar. Urumi, 1989, s. 30). Kun lun-Dou Trkistandaki yksek srada. Yerli dilde Kurum, Karanguta (Karanlk

da) olarak isimlendirilir. Karangutan dousunda ilan srada yeralyor. 51 52 53 54 55 56 Sima yan. Tarihi Hatralar. Urumi, 1989, s. 33. Sima yan. Tarihi Hatralar. Urumi, 1989, s. 36. Sima yan. Tarihi Hatralar. Urumi, 1989, s. 26. Abdukyum Hoca. Garbi Yurt , s. 48-49. Abdukyum Hoca. Garbi Yurt , s. 75. eboksarov N. N. Osnovne etap istorii antropologieskogo naseleniye Kitaya/Sibir,

Sentralnaya i Vostonaya Aziya v drevnost. Novosibirsk, 1976. s. 11. 57 58 59 60 Lariev V. E. Paleolit Severnoy, Sentralnoy i Vostonoy Azii. s. 250. A.g.e., s. 157. Lariev V. E. Paleolit Severnoy, Sentralnoy i Vostonoy Azii. s. 162-163. Novgorodova E. A. Ranny Etap Etnogenez Narodov Mongolii (Konets III-I tsyaletie do

n. e.)/Etnieskiye Problem Sentralnoy Azii v Drevnosti (Ethnic problems of the history of Central Asia in the early period), Moskova, 1981. s. 214. 61 62 Lariev V. E. Paleolit Severnoy, Sentralnoy i Vostonoy Azii. s. 343. You ling-Hebey blgesinin kuzeyi, Liaong lkesi halkasna kadar olan yerler (Sima yan.

Tarihi Hatralar. Urumi, 1989, s. 26). 63 San wei-bu da hakknda gr vardr. 1. zirve San wei adlandrlmtr. O

Tunhuang blgesinin 30 li gney dousuna denk gelen Bei yu shan dadr. 2. Kengsu (Gansu) blgesindeki Min shan da olmal. 3. Ji shi shan - Baynkara dann gney-batsnda, Huang-he nehrinin gneyinde olarak gsteriliyor. Mezkur yerlerin s de kadimden Trk halklar yaad yerlerdir. 64 65 66 Sima yan. Tarihi Hatiralar. Urumi, 1989, s. 19-20. Sima yan. Tarihi Hatiralar. Urumi, 1989, s. 37. Graitovskiy E. A. Seraya keramika, raspisnaya keramika i indoiransi/Etnieskiye

Problem Sentralnoy Azii v drevnosti (Ethnic Problems of the History of Central Asia in the Early

1027

Period), Moskova, 1981. S. 245-273. 67 Ari Kltrn dnya bilginlerinin ounluu Hint-ran kltr sayarlar (Litvinskiy B. A.

Problem etnieskiy istorii Sredney Azii vo II tsyaletiii do n. e./(Sredneaziatsky aspekt ariyskoy problem)/Etnieskiye problem Sentralnoy Azii v drevnosti (Ethnic problems of the history of Central Asia in the early period), Moskova, 1981. s. 154.). 68 B. Brentjes, The Mittanians and the Peacock,/Etnieskiye problem Sentralnoy Azii v

drevnosti (Ethnic problems of the history of Central Asia in the early period), Moskova, 1981. s. 148. 69 Kuzmina E. E. Proishocdeniye ndoiransev v Svete Noveyih Arheologieskih

Dannh/Etnieskiye Problem Sentralnoy Azii v drevnosti (Ethnic problems of the History of Central Asia in the Early Period), Moskova. 1981. s. 102. 70 R. Ghirshman, Iran and the Migrations of Indo-Aryans and Iranians/Etnieskiye Problem

Sentralnoy Azii v Drevnosti (Ethnic problems of the History of Central Asia in the Early Period), Moskova. 1981. s. 141-142. 71 72 Litvinskiy B. A. Problem etnieskiy istorii Sredney Azii vo II tsyaletiii do n. e. s. 154. Vinogradova N. M., Kuzmina E. E. Kontakt stepnh i zemledeleskih plemen Sredney Azii

v epohu bron/Vostonoy Trkestan i Srednyya Aziya v sisteme kultur drevnogo i srednevekovogo Vostoka, Moskova, 1986. s. 126. 73 s. 93-100. 74 75 Abdukyum Hoca. Garbi Yurt , s 73. Askarov A. K voprosu o proishocdenii kultur plemen s paspsnoy keramikoy epohi Hodcayev T. K. Kratkie itogi izueniye antropologii Sredney Azii v svyazi s problemam

etnogeneza uzbekskogo naroda/Material k etniesoy istorii naseleniya Sredney Azii, Takent, 1986.

pozdney bronz i rannego celeza/Etnografiya i arheologiya sredney Azii. Moskova, 1979, s. 37. 76 Abdukyum Hoca. Garbi Yurt , s 61-62; Litvinskiy B. A. Problem etnieskiy istorii

Sredney Azii vo II tsyaletiii do n. e. s. 159. 77 Stankevi . L. Keramika Yucnoy Turkmenii i rana v bronzom veke/Drevnost i

srednevekove narodov Sredney Azii. Moskova, 1978, s. 28-29. 78 79 Karl Yettmar. Religii Gindikua. Moskova, 1986, s. 308-309. Vorobyeva M. . -Desyatovskaya. ndiytsi v Vostonom Turkestane v drevnosti/Vostonoy

Turkestan i Srednayya Aziya Moskova, 1984. s. 69.

1028

Bilinmeyen -Asya / Prof. Dr. Lajos Ligeti [s.672-683]

Corafyaclar en eski ktann, Asyann topran corafya bakmndan be kocaman paraya ayrrlar. Corafya bilginlerinin corafyac gzyle izdikleri bu snr izgilerinin yalnz corafya bakmndan birlik gsteren, birbirine bal araziyi deil, ayn zamanda Asyann tarihi ve medeni birliklerinin yayldklar alanlar da deta ll bir tamlkla gstermeleri ilk bakta belki biraz artcdr. Hakikatte bu tabi bir eydir. Zira toprakla insan birbirinden ayrlamaz ve corafi artlar ise insann tarihi yolunu, hayati hususiyetini deta kader gibi tayin ederler. Bir tarihi, corafi kuvvetlerin tesirini gznnde tutmayan, haritaya ehemmiyet bile vermeyen bir eski zaman tarihisi, hataya dmekten kendini kurtaramaz ve insan ynlarnn kaderini, kavim kaynamalarnn yolunu, hava boluunda oynatlan mukavva kuklalarn cansz oyunlar imi gibi seyreder. Asyann be byk corafya ve medeniyet birlii, srasiyle unlardr: Kuzey Asya, aa yukar bugnk Sibirya demektir. Dou Asya, siyasi tarihilerin dndklerinden ok daha dar bir blgedir. Corafya bakmndan asl in-inlilerin istila ettikleri topraklar hari- Japonya ve Japon adalar, Kora, Mancurya (biraz iirilmi arazisiyle Mancuko denilen yer burasdr) ve bir de Amur vadisiyle Kamatka buraya girerler. Gney Asya Hindistan, in Hindini ve Dou Hint adalarn (Malaya) ihtiva eder. Corafya anlamiyle alnan ran, yani Acemistan, Afganistan, Ermenistan, Anadolu, Arabistan, Suriye ve Mezopotamya, yani Irak ise n Asyay tekil ederler. Bu drt byk arazi paras beinciyi, Asyann en merkezi ksm olan Asyay tarafndan kuatr. Herhangi bir cesaretli sefer heyeti Asya snrlarn batan baa dolamak istese herhalde zerine ok uzun srecek bir i alm olur. Bu snr yukarda Ural Dalarndan balar, Akmolinsk yaylasndan geer, Merkezi-Altaylarn dndan dolanarak biraz kuzeye kvrlr, sonra Gney Sibiryann kenar da zincirine varnca oradan douya doru ta Byk Kingan dana varncaya kadar, hep o zinciri takibeder; orada tabi bir corafya hududu bulunmadndan, itibari olarak izilen bir geometrik hat boyunca Bramaputraya varr. Bu en uzak gney dou noktadan ka eklinde batya dner, Himalaya zincirinin kuzeyini takibederek Dnya Tepesine, Pamire ve onu kucaklayarak hafif kuzeybat ynnde Hazer denizinin dou kysna kadar uzanr. Bu arada Afgan Trkistan denilen, Afganistann kuzey ksmn iine alr, fakat te taraftan bugnk Trkmenistann Kuzey ran ve Trkmen Balkanlar arasnda uzanan gneybat kesini sahasndan darda brakr. Batda Hazer denizinin dou kysn, Ural nehrini, sonra Ural dalarn takiple Asya snrnn kuzey k noktasna ular. Fakat corafyaclar bat snr hakknda, bunun tam ve kusursuz bir ayrc hat olmadna, bunun batsnda ve dousunda corafya bakmndan nemli bir fark bulunmadna da hemen iaret ederler. Corafyac mahedesinin yle bal bana, keyfi bir kanaat olmayp tarihinin tesbitleriyle garip bir ekilde birletii burada da hayretle grlr: Asyann bu bat blgesine den kavim corafya bakmndan ak olan snr aarak bir ayaiyle Avrupada bulunmaktadr. Ural nehrinin

1029

btn aa mecrasnda arasz bir geli gidi. Buras kavim glerine tabiatn at bir geittir. Corafya ile tarihin muvaziliini daha ileri gtrebiliriz. Ana hatlariyle Asya tam bir birliktir, btn olarak gz nne getirildiinde muhtelif derecelerde akntsz arazi, bozkr ve ldr, fakat blgelerini ayr ayr inceliyecek olursak, kkl-bykl birok ksmlara ayrldn grrz. Her eyden nce aa yukar bugnk Moolistan demek olan, Altay dalarnn dousuna den ksmn bat ksmlardan, yani Tarm havzasndan, Turan ovasndan ve Krgz istepinden kolaylkla ayrabiliriz. Asyann bu bat ksmna ve evvelce sylenen dou alanlarna nc olarak bir de Tibet yaylas katlr. lk ikisi arasndaki mnasebet bilhassa sk olduu halde nc ksmla, yani Tibetle olan mnasebet daha gevektir. Corafyac byle demektedir. Buna karlk tarihin ifadesine bavurduumuz zaman nmze ayn manzarann ktn grnce az hayret etmeyiz. Yazl kaynaklarn bize bildirdii en eski alardan balyarak, Altaylardan douya doru uzanan alanda kh u kh bu eit bir gebe unsur peyda olmu, devlet kurmu, gelimi ve ne zaman kuvvetinin gerildiini duymusa, muhakkak surette ve derhal gzn muazzam gney komusuna, ine evirmitir. Bu neden byledir? Daha yksek komu medeniyetin dayanlmaz cazibesi mi, yoksa bitip tkenmez grnen ganimet sahasnn fsunu mudur? Bunu aratracak deiliz, imdilik inlilerle gebelerin iki bin yldan fazla sren temaslarnda saysz misalle dorulanm olan bu hdiseyi olduu gibi kabul etmemiz yeter. Kuzeyden ine ynelen hcum dalgalar deta alacak derecede intizaml aralklarla birbirini kovalamakta, fakat btn dalgalarn krlmas da yine ayn intizamla tekrarlamaktadr. Hangi gebe kavim veya kavim krnts, ister istilac, ister istilya uram olsun, bir kere snr geip de Dou Asyann monsun alanna girdi mi, eski gebe cemiyeti ve hayat tarz iin artk ebediyen kaybolmu, yava yava ve bir iz bile brakmakszn in medeniyeti iindeki kavimler deryasna gmlmtr. Ancak bu snr ama teebbsnn baar ile neticelendii ok nadirdir. ok defa bu ie yeltenen gebe kavmin kudreti krlm, kesin olarak geri atlm bir halde en eski k noktasna, Orkhon ve Selenga nehirlerinin kaynak blgelerine ekildii ve bir mddet sonra oradan yeni bir yne dnerek hareketine devam ettii grlr. Bu hareket ynne iyi bir gz atalm. Gebe kavim dalgas, tereddtsz gebelerin ilk anayurtlar diyebileceimiz, Altayn dousuna den alandan kalkar ve hi amaz bir intizamla hep ayn ynde ilerler. Fakat bu yn hibir vakit -hatt tesadfi bir istisna olarak da- corafi miller gz nnde tutulmadan en ksa ve en mantki saylan Avrupa yolunda, yani Altay ve Ural dalarn birbirine balyabilecek bir yerde, Akmolinsk yaylasnn gney srtnda izilebilecek bir hat boyunda olmayp daima ve yalnz Cungarya kapsndan geerek Balka gl aasna gtren tabi corafya yolundadr. Gebe anayurttan gelen kavim dalgas burada etrafa yaylr, bir zaman iin -yzyllarcaduraklar ve sonra, eski mahiyetini kaybetmeksizin, orada bulutuu yar gebe veya yerlemi, vha kltrnde yayan yabanc, en ziyade ranl kavimlerin tesiri altnda belirli bir deiiklie de urar. Asyann, Cungarya kapsndan Hazer glne kadar olan blgesi gebe kavimlerin ikinci

1030

anayurtlardr. Bu ikinci anayurttan gebelerin etrafa dal iki ynden, ya buradan ran havzasna doru, yahut da Ural dalarnn gney kollar ve Hazer glnn kuzey kys arasnda, Ural ve Volga nehirleri zerinden olabilirdi ve yle de olmutur. ran yolunu, orada oturan ve daha yksek bir medeniyet yayan kavimlerin kar komas ziyadesiyle gletirmitir. Bu canl kalenin almas nadiren baarlabilmi, bunun iin de o tarafa gemeyi pek deniyen olmamtr. Buna karlk Volga-Ural yolu ise corafya bakmndan geie elverili olduu gibi, hareket halinde bulunan kavimlerin bu cihete ynelmelerine baka artlar da yardm etmitir. Hususiyle bu yolu ne Avrupa ne de Asya tarafnda hibir kuvvetli medeniyet sahibi, yerlemi kavim tutmamtr. Bu hale gre ikinci anayurttaki gebe kavimlerin Avrupaya bu yoldan akm olmalar alacak bir ey midir? lk anayurtlarndan kan Asyal gebe kavimler, Cungarya geidinden ikinci anayurda ve oradan Ural ve Volga nehirlerinin aa mecralar zerinden geen byk g yolundan baka dier bir yoldan da Avrupaya gemilerdir. Ancak herhalde bu yol boyunca g daha sessiz cereyan ettii ve corafi sebepler buradan at stnde yaplan hzl aknlara imkan vermedii iin olacak, bu g yolunu imdiye kadar deta hi dikkate almamlardr. Bu yol boyunca otlu bozkrlar yoktu. lk gebe yurdu olan Moolistan kuzeyden ve kuzeybatdan, yaratln atl gebelere bahettii bozkrlarla, baka hayat artlar istiyen ormanlklarla evrilidir. mdi birok ak misaller gstermektedir ki, baz felketli yenililerden sonra u veya bu atl gebe-kabile son snacak yer olarak ormanlk blgeye girmi ve bir daha cetlerinin otlaklarna asla dnmemitir. Balangta kendisine yabanc gelen muhitte kalm ve yava yava yeni hayat tarzna uymutur. Bylece, srsn otlatan eski gebe, ormanda yayan balk-avc haline gelmitir. Gney Sibirya ormanlarnda yayanlarn da kendi yava tempolu g ynleri vard ki biz imdilik bunun yalnz bat blgesine den ksmn daha tam olarak tanmaktayz. Altay dalarnn, kuzeydeki balca kmesinden, Sayan dalarndan balyan ve aslnda ticarete mahsus olan bu yol Gney Sibiryadan geerek aa yukar bugn Bakrt topraklarnn bulunduu yerde Avrupaya alrd. Asyadaki anayola, kendine mahsus ticaret meta dolaysiyle nasl pek yolu deniyorsa bu yola da, o sahann karakteristik ticaret mahsulyle ilgili olarak pekl Krk yolu ad verilebilir. Gerekten tarih kaynaklar bu yolun bat ucunda her ada, gelimi bir krk ticareti faaliyetinden bahsederler. Ezcmle Rus isteplerinin, bouan hayvanlar tasvir eden kendine mahsus kk plstikas Gney Sibiryaya herhalde krk ticaretiyle girmi, oradan Kuzey Altay ve Sayan dalarn aarak Kuzey Moolyann atl gebelerine gemi ve onlar tarafndan, hem de daha sadan nce ikinci yzylda Kuzey ine gtrlm olsa gerektir. Demek oluyor ki, Asyann iki byk dou ve bat parasnn iki ayr hayat, ayn zamanda ikisi arasndaki sk balar, sade corafya gzyle incelendii zaman nasl akca grnyorsa tarihin altnda da yine ylece meydandadr.

1031

Ayn durumu Tibette de grmekteyiz. Tibette dou ve bat anayurt kavim unsurlarndan tamamiyle ayr, dil ve etnik bakmndan onlara yabanc bir kavim, fakir oban hayatn srp gitmektedir. Bu kavim gerek dou gerek bat gebe yurtlarna gmen kafileleri salvermedii gibi, oralardan da bu lkeye yeni ve serbest yerleme alanlar aratran yabanclar akn etmezler, nk Tibetin corafya bakmndan nispi kapall, arazisinin ksrl bunu esastan imknsz hale getirmitir. Bununla beraber bu corafi kapallk hibir zaman Tibetle dier iki gebe saha arasndaki btn mnasebetleri kesebilecek derecede deildi; nitekim de kesmemitir. Turfan, Dun-huang, hatt Orkhon nehri vdisindeki delillerden anlaldna gre, kzl yzllerin (Tibetliler kendilerine bu ad verirler) yakn ve uzak atl gebelerle olan ticari, medeni ve pek de kmsenmiyecek siyasi mnasebetleri devaml ve ok zaman gayet sk olmutur. Asyann eski, tarihi yaayna yn veren corafi kuvvetler bugn de deimemitir; u halde bugnk siyasi manzarasnn teekklnde bunlarn yine messir olmalarndan daha tabi bir ey olamaz. Bugnk siyasi durumu hazrlayan vakalar geen yzyln ortalarnda aramaldr. Sibirya ile Hazer gl arasndaki gler geidine sahip bulunmas itibariyle Rusyann Avrupal byk devletler arasnda Asyann bat ksmiyle ilk alka gsteren devlet olmas mukadderdi. Bilindii gibi bu alka kendini gstermekte gecikmemi, Hive ve Buharadaki zbek hanlklarnn silinip sprlmesi eklinde ameli neticeler vererek Trkistann bycek bir ksm Rus egemenlii altna girmitir. Rusyann douya doru daha ziyade yaylmasna ise corafi sebepler deil, bir an iin pek uygunsuz artlarn araya girmesi engel olmutur. nk bahis mevzuu olan Dou Trkistan o zaman da yle gelii gzel ele geiriliverecek sahipsiz bir arazi deildi ve oray elinde tutan da yle gelip geici, sonradan grme biri olmayp o zamanlar keza kudretinin doruunda bulunan byk bir Asya Devleti, in idi. inin buraya kar olan ilgisi ve buradaki menfaati ise hibir zaman dnk gn balam deildi, nk onun btn yaylma gayreti bin be yz yldan beri bu sahalara ynelmiti. Ufak tefek faslalar saylmazsa bu gayreti her zaman parlak baarlar talandrmtr. Fakat burada baka bir rakip daha vard: ngiltere. Ancak aradaki zddyet uzak, tatbik sahasna kmam plnlar altnda gizleniyor, o vakitler henz bertaraf edilemeyen ve arada engel olan ncnn, yani inin mevcudiyeti yznden patlamaya meydan bulamyordu. ngiltere, Hindistan tarafndan genilemek istiyordu; asl aa vurduu pln, gya imdilik Hindistandaki smrge arazisini emniyet altna almak iin Tibeti ele geirmekti. Bu pln, bilindii gibi, uzun zaman yine Dou Trkistana doru Rus yaylmasnn nne gemi olan in mukavemetiyle karlaarak akim kalmtr. Bu iki Avrupal rakipten ngilterenin durumu phesiz daha az elverili idi. Rusyann genileme yn tarihte denenmi, tabi yollardan geiyordu. ngilterenin ise tarihin imdiye kadarki safhalarnda istil niyetiyle kimsenin pek sokulamam olduu sahalarda, btn engelleri yenerek kendine yeni bir yol amas gerekiyordu. Tibet Hindistan tarafndan zorlanarak kolay kolay devaml bir istil altna alnamad gibi Kimir tarafndan da durum ayndr, yani Tibet topra bu ynden de nfuz

1032

geniletmeye elverili deildir. Rus genileyiinin Altay ve Gney Sibirya kenar dalar boyunca D Moolyaya alan yollar zerinde durmas, tpk ngiliz ilerleyiinin Tibet snrlarnda duraklay gibi tabidir, nk burada da, orada da corafya kuvvetleri inat in mukavemetini desteklemitir. Mancu hanedann deviren byk in ihtilli, onun ardndan ilk cihan harbi, Asyay ele geirmek yolundaki mcadeleye yeni bir ak vermiti. htill ve onu takibeden karde harbi, i nizamn tamamiyle altst oluu ve btn bunlar tamamlyan karklklar, savalar inin asker kudretini bsbtn tketmiti. O sralarda Pekin-daha sonra Nanking- hkmeti deil uzaktaki, daha ziyade tbi durumda olan ve esas itibariyle imparatorluun yabanc blgeleri demek yerleri asker muhafaza altnda bulundurmak, asl inin on sekiz eyalet denilen ksmnn mdafaasn bile baarabilecek durumdan uzak bulunuyordu. On yllardan beri i ve d gaileler iinde rpnan in iin, tehlikede bulunan kenar lkelerini koruyabilmek iin elinde tek bir silh kalmt ki, o da politika idi. tiraf edelim ki, in bu silh uzun mddet maharetle kullanmtr ve nihayet bu da ifls ederek saknlmaz kbet kendini gstermise bu, onun elinde olmyan bir eydi. lk nce, uzun mcadelelerden sonra, Tibetin kaderi damgaland. ngiltere, fazla bir zor kullanmaa lzum kalmakszn amacna ulat. htill atei iinde kvranan ine kar Tibette daha aktan ve daha iddetli olarak hkm sren kurtulu kmldannn kendi istil politikas bakmndan olan deerini fevkalde bir duygu ile sezmi ve gze arpacak bir iddetle, inden ayrlm olan mstakil Tibetin yannda yer almtr. Beri taraftan bu byk hrriyetin, cahil ve gem almaz gebe kavme herhangi bir zarar dokunmamasna kar ise bizzat Lhasa tarafndan tedbir alnmtr. Tibetteki Budistliin birbirine rakip ve aralar son derece ak iki bakan, Dalay lma ve Panen lma arasndaki diktatrlk kavgas o kadar kzmt ki, her iki taraf da dardan yardm bekliyordu. Panen lma mttefikini inde bulmu, Dalay lma da dvas iin ngiltereyi kazanmt. Hi phesiz yalnz bu mttefik seme ii mcadelenin neticesini belli etmiti. Panen lma, bilhassa ayn dva uruna girimi olduu silhl sava kendi hesabna kaybetmi bulunan bir mttefikten bir prensip mzaheretinden baka bir ey bekliyemezdi. Hasl zaferi Dalay lma kazand ve onun, daha dorusu taraftarlarnn iktidara geii ise memlekette sade ngiliz dostluu rnn galebisini deil, bundan daha fazlasn, hudutsuz, itiraz kabul etmez ngiliz nfuzunu ve Tibetteki ngiliz hkimiyetine zarar verebilecek her trl kmldann amanszca boulacan ifade ediyordu. Eski Avrupal rakibi olan Rusya, kendi i dertleri ve gaileleri yznden Asya karasnn bu uzak noktasnda olup geenlerle ilgilenemedii iindir ki, ngiltere Tibetteki plnlarn daha kolaylkla yerine getirebilmitir. Rusya Sovyet Cumhuriyeti olduktan sonra, artk bundan byle Asya hkimiyeti mcadelesinde nemli bir mil olamyaca sanlmt. Fakat byle olmad. ok gemeden kendini toplyan Sovyet Cumhuriyeti eski arlk dnyasnn Asyadaki genileme siyasetini, braklm olan yerden, ancak baka silhlarla, devam ettirmek istediini aa vurdu. Ne olursa olsun bugn vaziyet udur ki, Asyann dou ve bat byk paralar, iki gebe

1033

anayurt, ksmen eski miras, ksmen de yeni kazan olarak Sovyet Rusyann elindedir, bu yukardaki iki paraya daha geveke bal bulunan nc gney ksm, yani Tibet ise, ngiliz nfuzu altna girdikten sonra imdilik o eski birlikten tamamiyle kopmu, ayrlmtr. Asyaya sahip olmak iin balyan mcadeleyi ve boazlamaya kadar varan ve phesiz bugn bile bitmi gzyle baklamyacak olan savan mnasn, iin iyzn bilmiyenler pek de kavryamazlar. Grnte mnakaa Asyann en hoa gitmiyecek, en verimsiz topra zerinde oluyordu ve burann tabi zenginliklerinden de mucizeler beklenemezdi. Byk ksm kumsal ve tuzlu lden, su bakmndan fakir bozkrlardan ibaret olan Asyann nfus skl da gze arpacak derecede dktr: Dou blgesinde kilometre kare bana bir kii bile dmedii gibi, daha kalabalk olan bat parasnda da 20yi gemez. Yalnz Sir-Derya ve Amuderya veya blgeleri mstesnadr, buralarda kolayca anlalr sebeplerden dolay, yerlemi nfus daha sktr. Hakikaten Asya herhangi nfus fazlaln yerletirmee elverili bir saha deildir, nk bugnk nfus seyrekliinin sebebi gya gittike tkenmekte olan, aa snf insanlarn artk oalma kabiliyetlerini kaybedilerinden deil, sert olan tabiat artlarnn burada fazla nfus artna elverili olmayndandr. Fakat smrge usul yaylmann en nemli art, yani iptidai maddelerin mevcudiyeti bakmndan buradaki imknlar hi de o kadar ksr deildir. Bu cihetten her ne kadar Hollanda Hindistannn veya in Hindinin zenginliklerine ulaamaz, hatt yaklaamazlarsa da, mevcudiyetlerini, deerlerini inkr etmek de hakszlk olur. Burann yapa, deri ve krk gibi kendine mahsus mahsullerini bir tarafa brakarak sade gneybat snrlarnda geni lde yetitirilmekte olan endstri nebatlarn (pamuk vs.) dnmek yetiir. Bunlardan baka snrlar boyunca uzanan kenar dalarn ve Altaylarn maden hazineleri plnl ve bilgili bir iletme ile balbana paha biilmez deer ifade ederler. Tibetin henz almam olan altn madeni de baya bir efsane haline gelmi ve inde hemen batan baa yaylmtr. ngiltere aleyhindeki ikyetlerin usan verecek kadar tekrarlanan nakarat da ngilizlerin in altnna-hem de Tibette!?- el koymak isteyiidir. Fakat Asyadaki genileme siyasetinin yaylarn harekete getiren bir ey daha vardr ki, o da burasnn, zengin ve medeni blgelere alan birok yollariyle bir geit sahas oluudur. Ancak bu hakikat itiraftan her iki ilgili taraf da ekinmitir. Mamafih ayn hakikat eski gelip geici gebe beyleri de anlamlar ve bu nemli ahdamarlarn glerinin yettii kadar ellerinde tutmaa almlard. Ve o zamann daha samimi ifadesiyle aka ganimet sahas denilen o zengin ve medeni yerlere ancak bu suretle, kolaylkla sokulabilmilerdi. Fakat o eski sahiplere ne oldu ki bu byk kavgada sesleri bile duyulmuyor? Onlar yzyllardan beri srp giden boumalarda birbirlerini adamakll zayflatmlar ve son zamanlarn byk meseleleri ortaya kt zaman ise artk kmldyacak takatlar kalmamtr. Onlarn kalknmalarnn srr eski siyasi kurulu tarzlar, airet usul idi ki, ok defa mahvolmalarnn da sebebi olmutur. Herhangi bir kudretli airetin etrafna, kendi istekleriyle veya cebri tevik zerine, daha

1034

kk ve daha zayf kabile kmeleri, airetler, hcrelerin oal gibi katlarak, hatr saylr mttefik tekil ederlerdi. Bu ittifaklar bazan yle bir kuvvet haline gelirdi ki, ilerinden ka kere dnya imparatorluklar meydana gelmiti. Buna karlk, ieride herhangi bir karklk ba gsterince, yahut da fethedilen sahalar devaml olarak merkezden idaresi mmkn olamyacak derecede genileyince, bu unsurlar yine ayn tabilik ve kolaylkla dalverirlerdi. Bu atomlar kmldannn zayf taraf devamllk noksandr, kuvvetli taraf ise, yurt kuran Macarlara dair bir kaynan yazd gibi, onlar kati olarak yenmek, yahut istil altna almak mmkn olamayndadr; nk vuru ne kadar iddetli olursa olsun, kabile usul hemen kendisine yeni hayat verecek olan hcre retimine balar. Anlalan Asyann bugnk sahipleri, kabile usulndeki bu hayat kudretinin farkna varm olacaklar ki, onun yerine yava yava ve belirli bir ama ile koyduklar siyasi nizam, o usln pln dairesinde ortadan kaldrlmasn hedef tutmu gibidir. Biz kitabmzda yalnz Altaydan douya ve batya doru uzanan ve bugn Rus hkimiyeti altnda bulunan blmn durumunu inceliyeceiz. Gneydou blmn, yani Tibeti devaml ekilde dikkate almyacaz, nk bu toprak paras hakkndaki bilgileri ayrca, hulsa halinde toplam baarl bir eser yaknlarda kmtr (V. Juhasz, Tibet. Budapest. 1936), alkadar burada sylenenleri oradan tamamlyabilir. Umum olarak, Tibetle ilgili yerler veya dediimiz eserde bahsi gemiyen meseleler geldike Tibet mnasebetlerine yine yer verilecektir. Altaylarn dousunda bugn mnhasran Mool kableleri yaamaktadr, eski Trkler yzyllarca nce baka alanlara ekilmilerdir. Bu kabileler iinde en tannm ve ta son zamanlara kadar en kudretlisi Khalkhadr. Bu Mool kabilesi kendini Cengiz Han soyundan sayar. En byk ve en nemli saha onundur. Khalkha kabilesi Mancu hanedanna ait D Moolyann en ileri gelen kabilesi olduundan teki kk akraba kableler arasnda bir nevi gebe hkmiyeti srmekte idi. Bugn Sovyetler Birliinin Mool Cumhuriyeti halkn tekil edenler onlardr. Sovyetler en eski be kablenin (aymak) arazi taksimatn, salhiyet evresini bozarak 1931de btn lkeyi 13 idare blgesine ayrmlardr. Mool Halk Cumhuriyetinin arazisi bir milyon kilometre kareden fazla geniliktedir. Tam olarak ne kadar olduunu Ruslar kendileri de bilmezler, nk dou ve gney snrlar eskiden beri belirsizdi. Bu herhalde azmsanmyacak byklkteki toprakta nfus skl tam l karakterine uygundur. Ahalinin ezici ounluu Mooldur. Says be bini ancak bulan inli nfus burada ok su bulandrmaz; mevcudu yz bin etrafnda oynyan Rus kolonisi daha nemlidir. Moollar 600.000 olarak tahmin ederler, fakat bu rakamda, 1924te elde edilen malmata gre saylar yine 600.000 kadar olan klelerle 1918 tahminlerine gre 480.000 kadar olan papazlar ve lmalar yoktur. Bu rakam yazk ki yalnz muhtelif zamanlara ait olmakla kalmayp, ayn zamanda birbirine taban tabana zt politika vaziyetlerinin neticeleridir. Halen klelerin says ok daha az olduu gibi en ziyade 1918de resm yardmn kesilmesi zerine ekmeklerinden emin olmyan lma srs de gzle grnr surette eksilmee balam, sonralar Sovyetlerce alnan tedbirler zerine ise daha ok azalmtr. u halde ilk 600 bin rakamnn iinde-ki zaman itibariyle nn en yenisidir- teki iki tabakadan da

1035

miktar kestirilemiyecek kadar ynlar vardr. Mool Sovyet Cumhuriyetinin mill nfusunu yle byle bir buuk milyon olarak tahmin edersek herhalde pek yanlm olmayz. Bu mill nfus Khalkhadan maaada daha baka Mool kableleri ile, ezcmle-yalnz en nemlisini syliyelim- Kalmuklarla ayn soydan olan Oiratlarla da artmaktadr. Mool Sovyet Cumhuriyetindeki Moollar hayvan yetitirici gebelerdir. Mill servetin en nemli ksm phesiz, halkn geimini temin etmekte olan 17 milyon hayvandr ki, bunun drtte koyundur. Memleketin iktisadi varl bu hayvan kadrosu etrafnda dner ve ihracatn cidd olarak hesaba katlabilecek tek maddesi de budur. Rejim deiikliinin husule getirdii siyasi sarsnt pek tabi olarak iktisad hayatta da tesirini iddetle duyurmutur. Moolistan inin eyaleti olduu mddete ticaret hayatnn hemen tekmil balar bu memlekete ynelmi bulunuyordu. Fakat Sovyet Rusya Urgay ele geirince herey deiti, Moolyada ine ynelmi olan iktisadi mbadele uzun mddet duraklad. Durum daha sonra da dzelmedi, ahval normalleince de Mool ticaret hayatnn Rus menfaat evresine balanmas iine pln dairesinde baland. Son durum hakknda bir fikir verebilmek iin tam da buhranl yllardan alnm olan birka misal yetecektir. Moolyann 1927de ine ihracat 12 milyon tugrik tutarken, 1929da 6 milyona, ayn yllarda inden yapt ithalt 27.5 milyondan 8.5 milyona dmtr. Rusya tarafnda ise ayn yllarda rakamlarn artt grlmektedir: hracaat 17 ve 21 milyon, ithalt 4 ve 7.5 milyon. Durumun bylece deimesinde de inin zararnn Rusyann kazancndan fazla olduu o yllardaki siyasi huzursuzluklarla izah edilebilecei gibi belki Moolistann tabi piyasalarnn ne de olsa gneye doru almasiyle de aklanabilir. Nakil artlar burada bugn dahi iptidaidir, atalardan kalma deve kervanlar ile yaplan nakliyat yava fakat ucuzdur; her ne kadar birok yerlerde kamyonlarla l nakliyat yaplmakta ise de bu, imdiye kadar eski usul tamamiyle kaldramamtr ve belli bir zamana kadar kaldrabilecee de benzememektedir. Moollarn kendilerine mahsus medeniyetleri, Sovyetler idaresi altnda da kaybolmam, nk bu kavim ve onun nderleri iddetli bir zdeyile Cengiz Han geleneklerine atlmlardr. Resmi dil artk ince veya Mancu dili olmayp, hatt Rusa da deil, eski Moolcadr. Bu dilin yazs iin Sovyetlerin ileri srdkleri, Ltinceden yapma yaz ekillerinin hibirini almamlar, eski kahramanlk alarndan kalma Uygur-Mool yazsna sarlmlardr. yle byle kk bir ilim akademileri, bir de niversite ss verilmi ykseke okullar vardr. Her iki messesenin de Moollarn eski an ve ereflerini ne byk bir gayretle beslemekte, retmekte ve yaymakta olmalar dikkate deer. Moolistann kendine mahsus dinini, hatt dindarlk karakterini yeni siyaset sistemi de deitirememitir. Budizm dininin byk mezheplerinden biri olan lmaizm Tibetten maada bu memlekette mevcuttur. Moolistanda Ulan bator khoto (Urgann yeni ad) Rus emri altna gireli Tibetle olan mnasebet tabiatiyle kendiliinden kesildi, in imparatorluk saraynn tevecchn ise ihtill yznden oktan kaybetmi bulunuyorlard. Eski hubilganlar, yeni canl tanrlar, en yksek ve ikinci derecedeki sayn lmalar ksz bir durumda kendi hallerine braklmlar, bir zamanlar debdebeli, imdi metruk ve yklmaa yz tutmu manastrlara ve kilise-kylere bakan kalmamtr.

1036

Bununla beraber eski din gayreti, hem de yalnz basit halk ocuunun kalbinde deil, ilerigelenlerde de, pek aa vurmasalar bile, yine de yaamakta, gelimektedir. Mool Halk Cumhuriyetinin kuzeybat komuluunda Tuva veya Tannu-Tuva adl bir Mool Cumhuriyeti daha vardr. Burasn kuzeyden Sayan Dalarnn, gneyden ve Tannu-Olann evrelediini sylersek, yerini daha iyi belirtmi oluruz. Bu memleket resmen Sovyetler Birlii himayesi altnda bulunmaktadr. Gerekten Tuva olduka garip bir devletiktir, bilginlerden maada onunla ilgilenen hemen yok gibidir. Fakat onlarn Sibirya ile Asya snrnda bulunan bu 65 bin nfuslu kck memlekete kar ilgi gstermeleri iin de her trl sebep mevcuttur. Resmi dili olan Moolcay halk arasnda anlyan yzde ikiyi bile bulmaz, ounluk Trk-Tatar cinsinden insanlardr. Lmaizmi bilirler, fakat asl dinleri amanizmdir. En byk hususiyeti yine de ren-geyii kltrnn en gney snrnn buradan gemesidir; Sibiryann bu zel ehli hayvan Tuvada hem atn hem de srn yerini tutar ki, esasen bu dalk ve ormanlk ufak memlekette her ikisi de pek az bulunur. Tannu-Tuva halk dou komusu Mool gibi hayvan yetitirici gebe olmayp bu ile hibir vakit uramamtr da; o, ormanda yayan avcdr, fakat bu iin tam ehlidir. Minimini Tuva, istiklli urunda koca ine kafa tutmu ve kendisine nispetle bir dev olan Moolya ile penelemitir. Altaylardan batya bugn Trklerle ranllar bulunmaktadr. Trk deyince yalnz stanbullu Trk hatra getirilmemelidir. Trk yalnz Mustafa Kemalin milleti deildir, ondan gayri Asyada, Sibiryada, randa, Dou Rusyada, Kafkasyada baka baka adlarla daha yle byle krk trl Trk kavim veya kabilesi yaamaktadr. Atalarnn yaay tarzn, yani gebe obanl en ziyade muhafaza etmi olanlar Asya Trkleridir, ilerinden ancak pek az bir yere yerlemi ve kendilerine esasen yabanc olan iftilie balamtr. Eski cetlerinin dinini, daha dorusu dinlerini slmln kzgn rzgr daha balangta, Asya bozkrlarn ve vha isknlarn sprp getii zamanlarda brakmaa mecbur kalmlardr. Bugn buradakilerin hepsi koyu Mslman ve Sovyet tebaasdr. Asya Trkleri arasnda mttefik cumhuriyetler erevesinde de bir dereceye kadar mstakil hayata kavuanlar: Gebe veya yar-gebe Krgzlar, Kazaklar, Trkmenlerle, ksmen bir yere yerlemi zbekler, Karakalpaklar ve Sartlardr. Daha yaknlarda Sovyet Rusya ile mnasebete girimi, yani ona balanm olan in Trkistannn Turki ad verilen Trklerini de unutmyalm. Sovyetlerin mttefik Trk Cumhuriyetleri pek de yle mill devletler deillerdir, nk mesel Karakalpaklar, kendi memleketlerinde halkn ancak yzde 37sini tekil ederler. Kazaklar bu bakmdan daha talihli durumdadrlar, nk onlar yzde 50 nispetini bulmakla nebilirler, zbeklerin Cumhuriyeti ise hepsinden ziyade gptaya deer, nk nfusun drtte zbektir. Mttefik cumhuriyetler olarak Sovyetler Birliine dahil olan yerler unlardr: Krgzistan, Tanr

1037

Dalar ve Alatau blgeside olup genilii takriben 200.000 kilometre karedir, bakenti Pikek yahut bugnk adyla Frunzedir. Kazakistan, mesahas 2.814.600 klmk., nfusu yedi milyondan yukar olup bakenti, li nehri kysnda 64 bin nfuslu Alma-Atadr. Trkmenistan, 443.000 km2 geniliiyle, Avrupa lsne gre bugn bile gze arpacak byklkte bir memlekettir. Buna kar nfusu yalnz 1.270.000 kiiden ibarettir. Bakenti Akhabattr. 172 bin km2. yzlm ve be milyon nfusiyle zbekistan ise eski Buhara hanln ihtiva eder, bakenti mehur Takent ehridir. Dediimiz gibi bunlar mstakil mttefik cumhuriyetlerdir. Aral glnn gney ky blgesinde bulunan Karakalpakistana gelince, bu o kadar ileri gitmemi, Sovyet Cumhuriyetleri ittihad iinde muhtar bir arazi olarak kalmtr ve Moskovaya olan ball; evvelkilerden daha sk imi. Be bin nfuslu berbat bir yer olan Turtkul adl bakenti hakknda imdiye kadar Batda ok bir ey sylenmemitir. Daha yaknlarda Rus hkimiyeti altna girmi olan in Trkistan, eski in adyla Sinciana dair henz elimizde tam bir bilgi olmad gibi Moskova ile olan resmi mnasebetinin ne merkezde olduu da pek belli deildir. Herhalde prensip bakmndan, yukarda adlar geen cumhuriyetlerden daha serbesttir ve Mool Halk Cumhuriyetininkine benzer bir nevi istikll elde edebilmitir. Katalog usulnde sraladmz bu kuru bilgilerden anlyoruz ki, eski tek para Rus imparatorluu Asyada mozaik paralara ayrlmtr. Byle olmakla beraber bu yeni devlet-eyaletler siyasi bakmdan yine merkeze bal kalmlardr. Bununla beraber eski durum yine de esasli bir deiiklie uramtr. arlk devrinin Ruslatrma siyaseti bsbtn ortadan kalkmamsa bile kuvveti azalmtr ve muhtariyetle idare olunan yerler, mttefik cumhuriyetler ilh, bittabi Rus politikasnn menfaatleriyle arpmyacak bir hudut iinde, dillerini ve mill kltrlerini kuvvetletirmek, gelitirmek alannda serbesttirler. Dillerinin tecrid edilmi bir halde kalmas yznden imdiye kadarki hakimiyet devrinde yaklamas imknsz bir halde kalm bulunan kitlelere sokulabilmek iin, buradaki dilleri canlandrma iini bizzat Moskova tevik etmi, desteklemitir. Ltin harfleriyle yeni yaz uydurulmu ve yaz yazma marifetinin geni halk tabakalar arasnda yaylna engel olan eski, zor yazlarn yerine bunun kullanlmas mecburi klnmtr. imdiye kadar hibir vakit tesbit edilmemi olan diller de yazya ve kitaplara kavutu, gerekten batma yolunu tutmu olan birtakm ekzotik diller deta son nefeslerinde yeniden kuvvet buldular. ktisadi alanda hayvan yetitiriciliin gelimesi ve onunla birlikte plnl ziraatilik ise deta kendiliinden meydana gelmitir. Kazakistann 30 milyon balk hayvan kadrosu; Krgzistann sade koyun mevcudu drt milyonu bulan srleri devlet kontrolu altna girdi. Trkmenistan ve zbekistan bozkrlarnda otlyan koyun, sr, at ve develerin sk bir saym yapld. Yapak ve deriyi devletin merkezi tekiltlar toplatmakta, i piyasada ve yabanc memleketlerde kymetlendirmektedir. Ziraat byk lde olarak zbekistanda gelimekte ise de Krgzistanla Karakalpakistann elverili alanlarnda da gittike genilemektedir. Atadan kalma eski suni sulamaya bugn de ihtiya varsa da, tabiatiyle bunlar teknik ve mhendislik bilgilerinin yardmiyle olduka slh edilmitir. Eski, babayani sknet zaten sona ermitir. Ziraatin en nemli mahsul olan pamuk eskiden ne kadar

1038

biterse onunla yetinirler, kendilerini zorlamazlar; imdi o eli ar zbeklerden ve Trkmenlerden rekor mahsul istenmekte olup buna gre tevik olunmaktadrlar. Rus endstrileme salgn buralara da bulat, ucuz iilik imknlar yapann, pamuun, derinin yerinde ilenmesini ayrca cazibeli bir hale koymutur. Sovyetlerin iktisadi ilgisini en ziyade zerine eken blge de hepsinin by ve en zengini olan Kazakistan olup burada muazzam dokuma ve kimya fabrikalar kurulmutur. Kendisine kar gsterilen ve pek de menfaatsiz olmayan bu alkaya kar Kazakistan, dou dalk blgelerinin demiriyle, kurunu, kmr, altn ve petrol ile krann demektedir. Asyada, Altaylardan batya doru, Trklerden baka bir de ranllarn yaamakta olduklarn sylemitik. Onlar da bu topraklarn eski halkdr, hatt basklar altnda ezildikleri Trklerden bile daha eskiden beri burada bulunmaktadrlar. Bir zamanlar kuvvetli, ehemmiyetli ve zengin olan kabileleri bsbtn ortadan kaybolmamlarsa bile ok ufalmlar ve son korunma yeri olarak Pamirin sokulunmaz dalarna ve yaylalarna snmlardr. lerinden yalnz biri, Tacik kolu bugn de geliip yaylmaktadr. Bunlar Acemlerin yakn akrabas olan ifti ve tacir bir kavimdir. 1925ten beri Rus himayesi altnda, Tacikistan adl devletleri iinde yaamaktadrlar, bakentleri, bugnk adiyle Stalinabattr. Bu birka verinti Asyann bugnk durumu ve kuruluu hakknda umumi bir fikir verebilir. Burada yayan kavimleri, kabileleri Batdan uzun mddet iptidai, garabet rnei birtakm insan ynlar gibi grm ve onlara srf romantik ynden renk vermeye almlardr. Bu miskin gebelerin, basit ve kendi halindeki obanlarn cetlerinin bir vakitler baka trl yaam olmalarn ise kimse hatrndan bile geirememiti. Eski alara dnp gemi yzyllarda bu topraklarda neler olup getiini anlatacak vastalar elde etmek iin son on yllarn byk keif baarlarna ihtiya vard. Bugn artk biliyoruz ki, tarihsiz sanlan Asyada byk gebe imparatorluklar yaam, son iki yzyln iptidai hayatn grdkten sonra kimsenin tahmin edemiyecei medeniyetler kurulmutur. Bu gemiin ele geirilebilecek btn ayrntlarn, hatt bunlarn en nemlilerini bile burada tantmaya almak ok klfetli bir i olur. Bu tafsilt yn mtehasss bilginlerde heyecanl bir ilgi uyandrrsa da, bugnk ham ve henz tam eklini almam olan kaynak malzeme ufak tefek hdiseleriyle, garip ve yabanc bir sr adlariyle, bu sahaya yabanc olanlar iin yorucu olabilir. te bunun iindir ki, bizim burada yapacamz, bu bilgi yn iinden, byk alara, nemli hareketlere dair, bugn de sarih olarak karabileceimiz neticeleri taslak halinde vermekten ibarettir. Asyada ilk byk gebe devlet sadan nce III. yzylda Altayn dousunda, bugnk Moolyada kurulmutu. rili ufakl baz gebe kabileler byk l daha evvelleri de gemiler ve uzun yahut ksa bir zaman snrlarda inlilere rahatszlk vermilerdi, fakat tehlikeli rolleri ancak Maodun adl hkmdarlar zamannda balamt. Bu merhamet nedir bilmez, kanl gebe reisi idareyi eline aldktan sonra (.. 209), yoluna dikilen herkesi boazlatm, kendi ailesine kar bile insaf gstermemiti. Ondan sonra mutaassp ordulariyle yryerek, bozkr ve l dnyasnda ele geirdii

1039

btn kabileleri inedi geti. Sonra oalan kuvvetleriyle inlilere dnd. inliler ise bu sefer gelenlerin snrlarda apulculuk iin gelmi alelde soyguncu kabileler olmayp, tehlikeli bir askeri kudretin tehdidi karsnda bulunduklarn grerek tela dtler. Mao-dunun zamannda yeni domu olan gebe devlet Koradan Aral glne kadar yaylyordu ve azametli gebe hkmdar, inin kuzeyindeki btn memleketlerin kendisinin olmasiyle nyordu. Ve her ne kadar in cesaret ve meharetle, fakat herhalde var kuvvetini kullanarak bu aknlara kar kodu ise de, deiik talih ile srp giden harblerde baz kuzey eyaletlerini,- geici bir zaman iinde olsa- elinden kaptrd. Mao-dunun bu byk gebe kavmi Hiung-nu idi. inliler onlar bu adla andklar gibi herhalde onlar da kendilerine byle bir ad veriyorlard. Batl aratrclar bu Hiung-nularn ne trl bir kavim, Trkler mi, Moollar m, yoksa bakalar m olduklarn yorulmak bilmez bir gayretle inceleyip aratrdlar. Bu yle esrarl bir sorudur ki, buna bugne kadar tatmin edici bir cevap beyhude arand. sim benzeyii, sava hayat ekli ve baz kronolojik sebepler daha bundan iki yz yl nce Bat bilginlerini, in kaynaklarnda ad geen bu Hiung-nularn hakikatte byk Kavimler g devrindeki Hunlar olduklar dncesine iletmiti. phesiz bu tahminde unun da hissesi vard ki, Kavimler g devrindeki gebe srlerinin cetlerini Asyada aramak icabediyordu. O zamandan beri de ilim bu alanda kararn verememi; Hiung-nu kavimiyle Hunlarn ayn olduklarn ne yalanlam ne de dorulayabilmitir. Fakat o faraziye artk sarslmaz bir akide haline geldiinden zamanmzn balca bilginleri Hiung-nulara Asyal Hunlar demektedirler. Bu itibarla burada biz de bu ad kullanacaz. Demek oluyor ki, Asyann ilk gebe imparatorluu Asyal Hunlarndr; o imparatorluk ki gerek bykl gerekse k bakmndan, daha sonraki btn gebe hkmetlerin kurulu ve batlarnn iyi bir rnei olmutur. Mao-dunun lmnden sonra yava yava kabile reisleri arasnda rekabet ve merkezi hkmetin zayflamas balyor ve devletin mukavemet kudreti gittike geviyor. Derken birka byk askeri felket, derken en elverisiz bir zamanda gelen tabi fetler; btn hayvan mevcudunu krp geiren byk bir kuraklk veya ldrc bir k Ve g artk nne geilmez bir eydir. Nitekim byle de oldu. inliler bu evik gebe atllarn mnasebetsizliklerinden zaten yaka silkiyorlard; bir mddet sonra onlarn sava srlarn rendiler ve nihayet kendi harb aletleri ve taktikleriyle zerlerine yrdler. inliler elde ettikleri baarlardan cesaret alarak bu ganimet dkn sergzeti aknclar snrlarndan kovmakla yetinmeyip pervaszca byk bir ie karar verdiler: Kalktlar, yenilmi olan Hunlar ln bir ucundan brne kadar kovalyarak onlar kendi yurtlarnda tepelediler. Gebe imparatorluk dalmaa balad. Kabile boumalarndan ve in darbesinden kurtulabilen bir kol Altaylar geerek, li vdisi taraflarna yerleti. Bu suretle Dou ve Bat Hun mparatorluklar vcuda gelmi idiyse de her ikisinin kaderi de belli olmutu. kiye blnm olan dmann hakkndan gelmek inliler iin kolaylamt. Birbiri ardna gelen felketlerden kaan baz kabileler kuzey ve bat ynlerinde uzaklara g ettiler. Bazlar ise kudretli in mparatorluuna, Gk

1040

oluna boyun emeyi tercih ettiler, o da imparatorluun o zamana kadar tehdit altnda bulunan ve apullara urayan snrlarn kendi dik kafal kardelerine kar korusunlar diye onlar snr boylarna yerletirdi. Hunlarn daha nce boyun edirmi olduklar yabanc kabilecikler Hun mparatorluunu zaten seve seve tamadklarndan, onlarda zayflk almeti belirince bu zoraki ittifaktan birbiriyle yar edercesine ayrldlar. Ve Asya Hunlar amansz bir surette tkenmekte idiler. lk nce Kuzey Moolistan mparatorluklar kmee balad, sann doumu yllarnda Hun-in komuluu artk mazinin erefli bir htrasndan baka bir ey deildir batda da daha yzyl kadar tutunabildiler, fakat saknlmaz kbet kendini burada da ok bekletmedi. Mttefikleri tarafndan terk edilmi olan Hun hkmdar, kendi deyimleriyle an-y, arkadan kovalyan inlilerden kaarak bakentine snd, fakat yeise dm bir halde, artk her eyin nafile olduunu, gkle topran kendi aleyhinde birlemi olduklarn anlam bulunuyordu. Baka zaman az szl, kuru in kaynaklar, son mstakil Hun hkmdarnn can vererek mahvolduu bu mcadeleyi btn dramatik tafsiltyle tasvir ederler. Hun kavminin ne olduu ise artk inlileri ilgilendirmiyordu. Fakat Avrupaya komu sahalara dalm olan bu ordularn ve onlara mensup gebelerin kbeti Bat bilgininin hayalini o nispette fazla iletiyordu. Kuzeye mi gitmilerdi yoksa gneye mi, yahut da acaba Volgaya doru mu yollanmlard? Hun ve Hiung-nunun ayn kavim olduu mtalasnda bulunanlar tabiatiyle son ekli kabul ediyorlard. Onlara gre, dalm olan Hun ktalar, felket yenilgiden sonra yava yava bellerini dorultmular, kabile balar yeniden salamlam, yanlarna gzellikle veya zorla, taze mttefikler bulmulard. Btn bunlar gya byk malubiyetin vuku bulduu yerden ok uzakta, inlilerin alka ve kuvvetlerinin eriemiyecei yerlerde oluyordu. sadan sonra IV. yzylda yeniden kendilerini toparlyarak veyahut belki de herhangi bilinmeyen, doudan gelen bir basknn tesiri altnda, Alanlar nlerinde kovalyarak Dou Avrupaya girdiler. Attilann korkun Hunlar gya ite bunlardr. Asyadaki Hun mparatorluunun ufalmasndan sonra, Altaylarn tesinde de berisinde de, bir mddet skn hkm srd. Fakat IV. yzyln sonunda, eski Hiung-nu devletinin yerinde yeni bir cenki atl-gebe kavim, Juan-juan peyda olarak yaylmaa balad. inlilerin sadece bu yeni ad renmeleri lzmd, yoksa snrlarn tehdid eden bu pervasz gebeler hakknda eski bildikleri kendilerine yetiirdi. Juan-juanlarn hviyetleri de Hiung-nular gibi tamamiyle bulanktr. Gobi lnn kuzey taraflarndan gneye doru akp gelen bu gebe kavim unsurunun Asyadaki dil ve rk kollarndan hangisine mensup olduunu bugn de bilmiyoruz. Bazlar, bu Juan-juanlarn yolunu, Asyadaki rollerini bitirdikten sonra Avrupada takib ederek, Asyadan kaybolan bu kavmin Avrupada Avar adiyle grndkleri mtalasnda bulunurlar. Tpk Hiung-nu ve Hun ayniyeti meselesinde olduu gibi, bunlar hakkndaki kanaatler baka bakmdan da dalrlar: Bazlarna gre Juan-uanlar da (yani Avarlar da) Trktrler, halbuki bakalar ise bunlarda Moollar aratrrlar. Juan-juanlardan biraz sonra, tahminen IV. yzylda, yine menei esrarl bir baka byk gebe kavim grlr ki, bu da To-badr. To-ba sonuna kadar Asyal olarak kald, hibir vakit Altaylardan

1041

beriye gemedi. Gerekten buna sra da gelmedi, nk o, kendinden nceki iki kavmin beyhude yere denemi olduu eyi baarabilmi, o zamana kadar yenilmez sanlan gney rakibini yenmee muvaffak olmutu. To-ba hkmdar ailesi Kuzey inin en byk ksmn zaptederek, Gk olunun tahtna geti. Ancak bu zafer zhiri idi. Silh zoriyle fethedilmi olan in, ierilerine kadar sokulan bu gebeleri medeniyetiyle, mnevi kuvvetiyle ezdi ve onlar, belki kendileri de farkna varmakszn inli haline geldiler. To-ba hkmdar ailesinden, inin en byk hanedanlarndan biri olan Vey dodu. VI. yzyldan itibaren daha aydnlkta yryoruz, artk ilk Trkler grnmlerdir. Juan-juan mparatorluunun ykntlar zerine Kk Trkler (Gktrkler) devletlerini kuruyorlar. Anayurttan, yani Orkhon nehri vadisinden etrafa yaylan Kk Trklk abucak byyp geliiyor, fakat daha birka on yl bile gemeden, karakteristik gebe devlet dal vukua geliyor. Bu suretle Orkhon vdisinden yalnz Dou Kk Trk Devletini idare ediyorlar ve gelenek halini alm olan lmkalm savan inlilere kar buradan devam ettiriyorlar. Balka glnn gneyinde, li vadisinde ise Bat, Kk Trk Devletinin bakabilesi oturmaktadr ve bunun birinci dncesi gneye ve batya doru yaylmaktr. in kaynaklarnn verdii bol tafsilatl bilgilerden, gebe devletlerin ne kadar eitli kavim unsurlarndan meydana geldiklerini imdi artk iyice grmekteyiz, byk bir ittifakn ortak kabilelerini tanyoruz, bunlarn kimler olduklarn phe gtrmiyecek ekilde bildiimiz gibi, ounun tarihini zamanmza kadar da takib edebiliyoruz. Bundan aka rendiimiz ilk ey; dmanlkta olsun dostlukta veya ittifakta olsun, akrabala baklmaz, birbirine akraba veya tamamiyle yabanc kavimler, yanyana bulunabilecekleri gibi birbirine kar da gelebilirler. Mesel Kk Trk mparatorluunun VIII. yzyldaki anl durumunu ekemiyen dman yabanc bir kavimolmayp dil ve rk bakmndan onun en yakn akrabas olan Uygur kavmi idi. Uygurlar nce Dou Kk Trklerini inedikten sonra, yava yava Altaylardan szarak, snmek zere bulunan bulunan Bat Kk Trkleri zerine yklendiler, daha sonra kendi devirleri de geerek yerlerini yen bir istilcya terk etmek lzm gelince, son snacak yer olarak hepsi bir arada, bu sonraki yurtta kalmlard. Kk Trk kavmi geri sade istilc bir asker kavimdir, fakat bu iin tam eri, en mkemmel bir rneidir. Tekilt kudretine, devlet kurma kabiliyetine ne kadar hayran olsak azdr. Uygurlar ise gebe tarihine taze renkler getiriyorlar, medenileme hususunda alacak istidat gsteriyorlar. ok erken, daha Orkhon yaylasnda iken, Asyada pek ziyade yaylm olan ve byk hkmdarlarndan Buku Han tarafndan devlet dini haline ykseltilmi bulunan Maniheizmi kabul ediyorlar. Sonralar, Altaylarn batsndaki yurtlarnda Budizmi de yakndan tanyorlar. Bu dinler yoliyle birtakm yazlarla tanyorlar ve bunlardan birine kendilerine izafetle Uygur yazs diyorlar ki, bu yaz az bir deiiklikle Moollar arasnda bugn de yaamaktadr. Byk ksm Mani ve Buddha yaynlarnn tercmesi mukaddes kitaplarn IX. ve X. yzyllardan itibaren inlilerden rendikleri usullere gre aa levhalar yardmiyle basyorlar. Kiliseler, ehirler yapyor ve dini sanatlar, eski gebelerde o zamana kadar grlmemi bir fedakarlkla ve gayretle koruyup gelitiriyorlar.

1042

Sra baka kuvvetli gebe bir kavme, Krgzlara gelince, bunlar Orkhon vadisindeki Uygur Devletini de ortadan kaldrdlar. Bu yeni treme Trkler Yenisey nehrinin aa mecras kylarndan kopup gelmilerdi. Daha pek o kadar eski olmayan bir zamanda, dier ehemmiyetsiz Paleo-Asyal kavimler gibi bunlar da yle yksek kltrleri olmayan basit hayatlarn orman blgesinin kuytu yerlerinde geirip gidiyorlard. Sava Trk komularnn tesiri altnda eski yaay tarzlarn brakmlar, hatta dillerini de Trkeye deitirmilerdi. ok gemeden bu alanda ustalarn geerek mkemmel renci olduklarn da gsterdiler. Uygur hegemonyas yz yl kadar ancak devam etmi. Krgzlarnki ise hemen o kadar bile srmemiti. Bunlarn byklkleri yeni bir Trk kudretinin, Karluklarn glgesi altna girdi. Trk kavimlerinin zerrelere ayrl bu zamandan, yani XI. yzyldan balyarak geliir; birbiri ardnca birok kabileler, halk kitleleri grnrler ve sonra Asyann hareketli tarihine kararak kayboluyorlar. Fakat siyasi paralanmadan sonra gelen ve bir frtnann yaklatn haber veren bu durgunluk da ok sremezdi, yine byk ve hakiki bir ge kavmin, bir kuyruklu yldz gibi gzkmesi gerekiyordu. Beklenen bu hadise XII. yzyln sonunda gerekleti, mehulln karanlklarndan o zamana kadar henz deta ad bile duyulmam olan bir atl oban kavim ortaya kyor ki, bu Mooldur. Bu kavim, hkmdarnn, Cengiz Hann babuluu altnda nce yakndaki, byk rakip kabileleri tepeliyor, zayflar ise kar komay bile denemeden ona katlyorlar. Cengiz Han ile halefleri, oalan bir kuvvet ve artan bir itahla, Asyann istilsna kyorlar. Atl gebelerin deiiklikler gsteren zengin tarihlerinde muazzam sahalar ele geirmi olan byk fetihiler o vakte kadar da eksik deildi, fakat Cengiz Hanla torunlarnn meydana getirdikleri kadar byk bir imparatorluk hibiri kuramamt. Btn Asya onlarnd. Plan dairesinde asker icraatla koskoca ini avular iine aldklar gibi Mool sllesinin bir kolu in mparatorluk tahtn da ele geirmiti. Uzak Batda, randa, Afganistanda Moollar hkm sryorlar, daha sonra Kuzey Hindistana da ayak basyorlar. Dou Avrupada btn mukavemetleri kran Moollarn nne geilmez ordular, bilindii gibi, Macaristan iniyerek ta Dalmayaya kadar ilerliyor. Ancak gebe istillarn ve imparatorluklarn amaz kanunlarna gre, bu, Koradan Adriyatik denizine kadar yaylm olan dev imparatorluun bir elde ve hele nesiller boyunca tam btnl ile kalamyaca tabi idi. Nitekim nce merkezi devlete bal tbi paralara ayrld, bunlar sonra mstakil hayat yaamaa baladlar. Ve sonunda, bu merkezden ve birbirlerinden kopmu, birer Mool babu idaresinde bulunan memleketler de birbiri ardnca, iten ve dtan gelen basklarn kurban olup gittiler. Mool istil devri, hele XIII. ve XIV. yzyllar phesiz, Asyann en nemli tarihi alarndan birini tekil eder. Ancak bu devrin tesiri Asya snrlarndan oz uzaklara da yaylmtr: ki ihtiyar kta, Asya ile Avrupa ancak o devirde birbirini gerekten tanmtr. Asya, Dou Avrupann siyasi ve etnografik manzaras bu a olaylarnn tesiri altnda teekkl etmitir ve o zamandan beri ne olmu, ne deimise bu ancak o gemi hdiselerin zaruri neticeleridir.

1043

Atl gebe asker-kavimlerden maada Asyada baka Trk-Mool cinsinden olmayan kavim unsurlar bulunduunu da biliyoruz. Eski in kaynaklar bize bunlarn hayatlar hakknda da tekiler kadar ak ve bol bilgi vermektedirler. Fakat bunlarn siyasi ve hele istil faaliyetleri tekilerinkine baknca nemsizdir ve biri kp da bunlarn askerlik tarihlerini yazmak istese syliyecek bir ey zor bulur, olsa olsa kh u ve kh bu istil dalgasna kaplm olduklarn yazabilir. Altaylarn dousuna den alanda, onun da daha ziyade bat ve gney ksmlarnda bizim eriebildiimiz en eski zamanlarda, byk kk vhalardaki ehir devletler iinde ranl kavimler yaa ancak ehemmiyetsiz bir ksmnca gebe veya yar gebe hayat tarznn da mehul olmadn tahmin edebilmekteyiz. Bu ranl halk her ne kadar askerlik faziletlerine kar fazla bir cokunluk gstermiyor idiyse de, Asyann gemi yzyllarnda pek de ihmal edilecek ehemmiyetsiz bir yn deildi (Saylarnn ykseklii bakmndan da olsa). Zerdtn, Maninin ve Buddhann dinleri, dini edebiyatlar, sanatlar ran topraklarnda verimli bir gelime gsteriyordu. ranllar kendi daha yksek az zaman iinde rann rengini alan medeniyetlerini gebe asker komularna da alamaa uratlar. iftiliin ustas idiler. Susuz, verimsiz toprak zerinde arklar aarak sulu ziraat usuln alacak derecede mkemmelletirmilerdi. Asyann en kabiliyetli tccarlar onlard, Mool veya Hun d alannda ne ise baz ranl kabileler de bu alanda o kadar ileri idiler. Mesel Sogdlar ticaret seferlerinde Bat ine kadar vardklar gibi D Moolistann uzak bozkrlarnda da yatlk duymazlard. Ve bunlar yle basit macera yolculuklar da sanmamaldr. Sogd tacirleri devaml mnasebetler kurmaa alrlard; ehemmiyetli mevkilerde yabanclar arasna yerleir, kk smrgeler kurarlar ve byk kervan yollarndan yurtlarnn balca ticaret merkezlerine gidi gelii salamaa dikkat gsterirlerdi. Fakat Asyada ne ranllarla ne de Mool-Trk cinsi kavimlerle hibir akrabalk ba bulunmayan bambaka bir kavim grubu daha yaamakta idi. Bunlarn mstakil devletleri vard ve ister istemez byk siyasi ve askeri mnakaalara kh tbi bir halk kh mzi bir dman sfatiyle karrlard. Bunlardan ne zaman sz alsa inliler daima, dnyann en irkin kavimleri olduunu syler ve kzl sal, yeil gzl insanlar diye kendilerinden alayla bahsederler. Galiba inlilerin umaclar sarn ve mavi gzl insanlard. Bat bilginleri eski Asyann etnografik haritasn tanmadklar mddete, bunlarn herhalde ranl kavimler olacan sanmlard. Yanl yola saptklar ve bu sar sal, mavi gzl eski Krgzlarn, hatt Vu-sunlarn bile, bugn artk tamamiyle kk kesilmi bir Paleo-Asyal kavim rkna mensup olduklar ve bunlarn son rnekleri de bugnk Yenisey-Ostyaklar olduu daha yakn zamanlarda meydana kmtr. Byk kk kabileler arasnda, bugn tandmz Asya rklarndan ve dillerinden esasl bir surette ayrlan birtakm baka kavimlerin de yaam olduklar muhakkaktr. inlilerin kaydettikleri bir sr ne olduu belirsiz kavim ve kabile adlar arasndan hangisinin byle bir unsuru gizlemekte olduunu ise imdilik sylemek zordur. Asyann hareketli hayatna gelince, bu hayat hi de kapal kutu iinde gememitir. Kenar sahalardan beriye ve aksi istikamete insan ak daimi olmu, kk byk g dalgalar, belli bal

1044

geilerden baka, snrlarda da nemli hareketler grlmtr. Bunlarn bilmedike bu blgenin hayatnn iyzn ne doru olarak ne de tamamiyle izah edemeyiz. Asya, kavim hareketlerinin kaynat bir alan olduu kadar eitli medeniyetlerin hakiki toplanma havuzu da olmutur; nitekim buraya snrlar tarafndan, yabanc medeniyet muhitlerinin mnevi ve maddi mahsulleri bol bol akmakta idi. in medeniyeti buradaki ak kaplardan boanm, serbeste yaylyordu. Hele ran medeniyeti iin fazla bir zorlaya hi ihtiya yoktu, nk en eski kaynaklarmzn dayand zamandan, iki bin yldan beri oturduu, kk sald bu yerler onun kendi yurdu, kendi topra idi. Hint kltr ve sanat hayat mahsullerine gelince; bunlar etrafa dalmaa daha sonra balamlar ve o zamanda yine hep ranllar vastasiyle hedeflerine ulaabilmilerdir. Avrupal Gney Rusya sanat ve kk plstikasnn tesiri ise nce Krk yolu ile Kuzey Moolyadaki atl gebelere varm, onlar da vakit geirmeden ele geirdiklerini gneye, ine iletmilerdi. Asya hayatnn tarihi binlerce ve binlerce iplikle rlmtr ve onu bugn bu kadar tanyabiliyorsak bu, yzyllarn emei sayesinde mmkn olabilmitir. Pervasz eliler, talih deniyen cesur tacirler, dine aran gayretli misyonerler bu korkun mehulle doru ilk patikalar atlar. Bilgin aratrclar onlarn izleri zerinde keif yollarna ktlar. te bu bir sr dank verinti ve kaytlarn birbirine eklenmesi suretiyledir ki, ilk insicaml levha meydana gelebilmitir. u halde Batl insan Asyay nasl kefetmitir? Keifler tarihinde bu soruya imdiye kadar verilen cevap nispeten dardr. nk bazlarna gre keif, yalnz Batl insann kendi yaptdr. Bu grte bir dereceye kadar bundan yarm yzyl nceki, Akdeniz evresinden tede olan bitenlerden haberdar grnmek istemiyen zihniyet sezilmektedir. O zihniyete gre in, Hindistan veya eski Amerika medeniyetleri, Akdenizin yakn ve uzak kylarnda yine medeniyet yolunda sarf edilmi olan gayretlerin yannda sanki insanlk tarihinin geici bir epizodu ve bir ocuk oyunca saylrd. Bu gr zaten ilmi bakmdan hakl olarak mnakaa gtrr, nk herhangi bir bilgi sistemi hibir zaman hangi kavimlerin ona ne gibi unsurlar katm olmalarna bal deildir. Zaten artk bugn yle bir duruma gelmi bunuyoruz ki, Batl bencilliimiz incinmeksizin ve rahat yrekle meseleyi btn muliyle ele alabiliriz. nk Asya ile ilgili keiflerin en ou Batl bilginlerin eseridir; bundan maada artk yabanc yardma ihtiya kalmakszn, eski alarda baka kavimler bilginlerin ne iler grm olduklarn renmek ve bu malmat ynn tenkidin kalburundan geirdikten sonra kendi bilgi sistemimize ekliyebilmek iin de elimizde lzumlu vastalar mevcuttur. Bu prensibi gz nnde bulundurarak aadaki sayfalarn tertibinde tam olmaa gayret ettik. Tam olmaktan kasdmz udur ki, burada baz keiflere ait olan yazlar, bunlar inli veya Tibetli melliflerin eserleridir. Avrupal deildir, diye gzden uzak tutmadk. Fakat gerek mnasiyle tam olmak ryamza bile giremez, zira Asyann tannmasiyle ilgili eserlerin, tetkiklerin bibliyorafik bir listesi bile kocaman bir cilt tekil eder. u halde bizim iin bu eserler arasnda semek zarureti vard

1045

ve biz de hususiyeti olduunu sandmz herhangi bir aa ait ehemmiyetli, dikkate deer kaynaklar dile getirmeyi veya onlarn izinde yrmeyi denedik.

1046

ALTINCI BLM ASYA HUNLARI

Byk Hun Devleti / Prof. Dr. Salim Koca [s.687-708]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Giri Yazl belgelere dayanan Trk tarihi, Hunlar ile balar. Hunlardan ok nce inde, Hindistanda, Mezopotamyada ve Anadoluda Trk kltrnn izlerine rastlanm ise de, Trkln eski alarna dair aratrmalar henz tamamlanm ve kesin bir sonuca ulatrlm deildir. Fakat, eski medeniyetlerden kalan dil rnekleri (msl. Sumerce), bu medeniyetleri yaratan kavimlerin Orta Asya kkenlerine dair salam deliller oluturmaktadr. Hunlar, tarih sahnesine tekiltl ve gl bir devlet olarak kmlardr. Hun Devletinin ne zaman kurulduu kesin olarak tespit edilememitir. Eski in tarihileri, M.. XIV-IV. yzyllar arasnda bazen bym, bazen paralanp klm bir Hun Devletinin varlndan sz ederlerse de, bu dnemi aydnlatacak tarih belge bulamamlardr.1 Tarihin erken dnemlerinde inliler, kendi kabuunun dna kamayan ve kendi devletlerinden baka devlet tanmayan bir millet idiler. Onlara gre in, bir Orta Devlet (Chung-kuo) idi. Bu devletin etraf da barbar ve dman kavimlerle evriliydi.2 Bundan dolay inliler, uzun sre lkelerinin kuzeyinde bulunan kavimleri birbirinden ayrmaya bile lzum grmemiler, hepsini Jung, Ti, , Man, Hu gibi genel isimlerle anmlardr. in yllklarnn kesin kaytlarna gre, Hunlar, ilk defa M. 318 ylnda devletler aras mcadelelere katlmalar dolaysyla grlr. Onlar, bu tarihte drt in beylii (Han, Chao, Wei, Chu) ile bir ittifak kurarak, baka bir in beylii olan Chine (in) saldrmlardr.3 Bu olay bize, M.. IV. yzyln sonlarndan itibaren devletler aras ilikilerde yerini alm, gl bir Hun Devletinin bulunduunu gstermektedir. Bu srada, Hun Devletinin merkezi Orhun ve Selenga nehirlerinin kaynak havzas olan tken orman (tken y) idi. Adlar, in Yllklarnda Hsiung-nu eklinde sylenmekteydi. Hsiung-nu sz de, kavim, halk, topluluk anlamna gelen Trke Kun veya Kn (Hun) kelimesinin4 ince sylenii idi. nk, inlilerin Hsiung-nu eklinde yazp syledikleri bu topluluun ad, Soda metinlerde ve Bat kaynaklarnda genellikle Hun eklinde yazlmtr.5 M.. 1050-247 yllar arasnda in Devletini, soyca Trk olan Chou (Cov) hanedan temsil ediyordu. Chou Devleti, merkeze eklen bal derebeyliklerden meydana geliyordu. Bu yzden Chou Devleti kendi iinde bir btnlk arz etmiyordu. Derebeyliklerin says da gittike artyordu. M.. 500 yllarnda indeki derebeylik says 1000e ulam bulunuyordu. Derebeylerin hepsi, Chou imparatorlarna kar ballk hislerini tamamen kaybetmi durumdayd. Chou hanedannn da bunlar

1047

zerinde hibir otoritesi kalmamt. Daha dorusu Chou hanedan, bunlar itaate zorlayacak asker bir gce sahip deildi. Her biri, bir devlet bakan gibi mstakil hareket ediyordu. Bu durum indeki siyas istikrar bozmu ve derebeylikler arasnda asrlarca srecek hkimiyet ve stnlk mcadelesine yol amtr. M.. 481-256 yllar aras inde i mcadelenin en youn olduu bir dnemdir. Tarihiler bu dneme, sava devletler devri adn vermilerdir. Bu dnemde in derebeylikleri arasndaki hkimiyet ve stnlk mcadelesi, genellikle kuzey-gney ekseni ile doubat ekseninde yer alan derebeylikler arasnda cereyan etmekteydi.6 in derebeylikleri arasnda meydana gelen hkimiyet ve stnlk mcadelesi, inin siyas btnl asndan mspet sonu vermitir denilebilir. Zira, derebeyliklerden bazlar, komu yzlerce derebeylii ortadan kaldrmak ve topraklarn ilhak etmek suretiyle gl birer krallk haline geldiler. Bylece, M.. III. yzyln ikinci yarsna doru indeki devlet says 14e, daha sonra da 7ye inmitir. Bu devletler arasnda en glleri Kuzey inde ortaya kmtr. Bunlar, Yen, Chin (in) ve Chao (Cav) devletleridir. Kuzey inde ortaya kan devletler sadece kendi aralarnda deil, ayn zamanda inin kuzeyindeki kavimlerle de mcadele etmilerdir. nk, Kuzey indeki i mcadeleye, inin kuzeyinde bulunan kavimler de karmlardr. Essen in tarihinde en etin savalar, Kuzey indeki devletlerle kuzey kavimleri arasnda cereyan etmitir. inin kuzeyinde Hien-yn veya Hun-y adyla anlan Hun Trklerinin atalar bulunuyordu. A. Hun-in Mcadelesi ve Sonular Hun ekonomisi byk lde hayvancla dayanyordu. Tarm ve dier ekonomik faaliyetler az denecek kadard. Hayvanlardan elde ettikleri rnler ise, Hunlara uzun sre geinmeleri iin yetmiyordu. Daha baka rnlerle desteklenmesi gerekiyordu. te yandan, in lkesi tarm rnlerinin bolluu ve eitlilii bakmndan son derece geni imknlar sunmaktayd. Bunu fark eden Hunlar, gzlerini in zerine evirdiler. Onlar, yaayabilmek ve geinebilmek iin inlilerin birikmi mallarn ve servetlerini ellerinden almak zorundaydlar. Bylece Hunlar, ekonomilerinin eksiini, sk sk dzenledikleri aknlarla inden temin etme yoluna gitmilerdir. stelik, inlilerin kolay bir av oluu, Hun Trklerini bu aknlara zendirmi ve tevik etmitir. Hunlar bununla da kalmamlar; inin en verimli blgesi olan Sarnehir (Huang-ho) havzasn ele geirip, aknlarn in lkesinin derinliklerine kadar uzatmlardr. Bu durum, sonu gelmez Hun-in mcadelesine yol amtr. Bu mcadele de gittike iddetlenerek, inlilerin en byk meselesi haline gelmitir. Dier taraftan, Hun aknlar in lkesi iin byk bir ykm olmutur. Gerekten de Hun aknlar yznden in halknn urad zararlar ok byktr. Artk, snr blgelerinde ziraat yaplamaz ve rn alnamaz olmutur.7 Halk periandr. Bu durum halkn yaknmalarna ve dvnmelerine sebep

1048

olmutur. in yllklarndaki muhtasar bilgilerden az da olsa bu tr huzursuzluklarn yanklarn bulmaktayz. zellikle bu dneme ait halkn ac feryatlar iirlere yansyarak, gnmze kadar gelmitir. Bu atlarn birinde halk yle feryat ediyordu: Ne evimiz kald ve ne de yurdumuz. Bu, Hunlar (Hien-yn) yzndendir. Hunlara ve byle bir tehlikeye kar niin tedbir alnmad.8 Bu bilgiden kan sonu udur: Kuzey in Hun aknlarnn ak hedefi haline gelmitir. Daha da kts, Kuzey inde Hun aknlarnn ve yamalarnn yaplmad yer kalmamtr. Bu durum karsnda in devlet adamlar yetersiz ve aresiz kalmlardr. Kendi kabuuna ekilmi ve kendi devletinden baka devlet tanmam olan inliler, Kuzey ini ele geirerek, hayatlarn ve ekonomilerini alt st eden kavimleri daha yakndan tanmaya mecbur olmulardr. Daha dorusu, dmana galip gelebilmek iin onu daha yakndan tanma lzumunu hissetmilerdir. Sonunda inliler, bu aknlarn dzensiz, dank ktleler tarafndan rastgele yaplan aknlar olmadn, aksine mkemmel bir tekilta ve iyi eitilmi dzenli bir orduya sahip bir kavim tarafndan yapldn anlamlardr. Bu kavim de, inlilerin daha nce eitli adlar altnda andklar Hun (Hsiung-nu) Trkleri idi. Hun-in mcadelesi, hem Trk hem de in tarihi bakmndan nemli gelimelere yol amtr. Bu gelimeleri u ekilde belirlemek mmkndr: 1-) Hun-in mcadelesinin etkisi en ok inlilerin dnya gr zerinde olmutur. nk inliler, daha nce kendilerine benzemeyen ve kendilerinden olmayan kavimleri barbar saymlar ve haklarnda bilgi sahibi olmaya bile ihtiya duymayarak, hepsini ayn ad altnda anmlardr. Kuzey ini hedef alan Hun aknlar, bu durumu temelinden deitirmitir. Artk inliler, lkelerini ele geiren ve tahrip eden kavimleri daha yakndan tanmak ve onlar hakknda bilgi edinmek zorunda kalmlardr. Bylece d dnyaya alan inlilerin dnya grleri de, essl bir ekilde deimeye ve genilemeye balamtr. 2-) inliler, Hun aknlarn durdurabilmek iin byk emek ve sermaye harcayarak, in seddi adyla anlan dnyann en byk savunma sistemini meydana getirmilerdir. Dnyann hibir yerinde ve devletinde, savunma amacyla yaplm bylesine muazzam seddin bir benzeri ve rnei dahi bulunmamaktadr. Bu da, zamann en gl, en mkemmel ve en sratli ordusunun Hunlar tarafndan eitilmi olduunu gsterir. te yandan, in seddi ile birlikte inliler arasnda ilk defa devlet snr fikri domu ve gelimitir. Ayrca, bu surlar, inliler iin hem gvenlik hem de ekonomik bakmdan ok byk yararlar salamtr. 3-) inliler, son derece muhafazakr bir millet olmalarna ramen, Hun aknlarn durdurabilmek ve Hunlar snrlarnn tesine atabilmek iin tarihlerinde ilk defa ordularnn giyim ve silhlarnda kkl bir reform yapmlardr. 4-) inli komutanlar, Hunlara kar yaptklar her seferin dzenli raporlarn yazmlar ve bunlar ilgili devlet grevlilerine teslim etmilerdir. in devlet arivinde toplanan bu resm belgeler, daha sonra inli tarihiler tarafndan alnp dzenlenmek suretiyle in Yllklar meydana getirilmitir. Bu yllklar,

1049

hem Hun hem de in tarihi bakmndan son derece nemlidirler. Zira, Hunlardan bize kendi dillerinde yazl belge kalmamtr. Biz bugn, Hun tarihinin nemli bir ksmn in Yllklar vastasyla renebilmekteyiz.9 Burada savunma sistemi ve reformlar zerinde biraz daha durmak gerekir. nk, hem Hun hem in tarihinin ak zerinde bu faaliyetlerin balca rol bulunmaktadr: Hun aknlarnn nemini ilk kavrayan ve bu hususta kkl tedbirlere bavuran in Chao (Cav) Kral Wu-lingdir (M.. 325-298). Chao Devleti, Kuzey inde, Tai blgesinden Kansu blgesine kadar uzanan Sarnehir (Huang-ho) havzasna hkim bir devlet idi. Yani, Hun Trkleri ile snr komusu idi. Bu yzden Chao Devletine ait topraklar Hun aknlarnn ilk hedefi durumundayd. Chao Kral Wu-ling, Hun aknlarn durdurabilmek ve Hunlar snrlarnn tesine atabilmek iin Tai blgesinden balayp Yin-an sradalar10 boyunca devam eden byk bir sur ina ettirdi. Snr boylarnn boaltlmamas ve Hunlara terk edilmemesi iin Yn-cung, Yen-men ve Tai gibi snr eyaletleri kurdurdu. Ayrca, snr gvenliini salamak iin de bir ordu grevlendirdi.11 Chao Devletinin savunma faaliyetlerine Chin Devleti byk bir gayretle devam etti. nk, Chao Devletinin yapt surlar ve dier tedbirler Hunlar snrlarda durdurmak iin yeterli olmamt. Birok derebeylii ortadan kaldrmak suretiyle in tarihinin en gl merkeziyeti idaresini kuran Chin Kral Shi-huang (M.. 221-210), btn g ve enerjisini bu savunma faaliyetleri zerinde toplad. O, tpk Chao Kral Wu-ling gibi byk emek ve sermaye harcayarak, yeni surlar yaptrd. Etraf surlarla evrili 44 yerleim merkezi kurdurdu. Blgeyi in nfusu bakmndan glendirmek iin mahkmlardan asker koloniler meydana getirdi. Hunlar snr boylarndan uzaklatrmak iin de arka arkaya ordular gnderdi.12 Hun aknlarna kar kkl bir dier tedbir de in ordusunun giyim ve silhlarnda yaplan reformdur. Bu reformu yapan in Chao Kral Wu-lingdir. Bilindii gibi, Wu-ling in seddini ina eden ilk hkmdardr. O, sadece surlar ile Hun aknlarnn nlenemeyeceini, ordunun giyim ve silhlarnda yaplacak bir reformla bu tedbirin desteklenmesi gerektiini anlamtr. Fakat Wu-ling ok iyi biliyordu ki, in toplumunda reform yapmak, surlarn inasndan daha zor bir iti. nk, inliler, geleneklerine sk skya bal olup, son derece muhafazakr bir toplum yapsna sahip idiler. Btn inde Konfyanist Felsefe Okulunun kat ve muhafazakr grleri hkimdi. Buna karlk az da olsa Hukuk Felsefe Okulu adyla anlan reformcu bir grup vard. Fakat bu grubun devlet idaresinde ve toplumda etkisi pek azd. te yandan, Kral Wu-ling de muhafazakr ve geleneki bir gre sahipti. Fakat o, her byk lider gibi duygularna esir olmamakta, aklc hareket etmekteydi. Hunlarn stnln giyim ve silhlarnda grmekteydi. Dmana, kendi silhyla karlk vermenin nemini kavram bulunuyordu. Ona gre, Hunlar dmand, fakat ayn zamanda iyi bir rnekti. Wu-lingin amac, Hun giyim ve silhlaryla ordusunu donatmak, bu orduyla Hunlar yok etmek ve lkelerini ilhak etmekti. Kral Wu-ling bu gaye ve dncelerle in tarihinin en kkl reformunu balatt: Kral Wulingin emri ile in ordusundaki manevra kabiliyeti snrl sava arabalar hizmetten kaldrld. Yerine Hunlarnki gibi manevra kabiliyeti yksek ve son derece hareketli atl birlikler tekil olundu. Askerlerin

1050

zerindeki hareketi engelleyen ihram gibi az dikili, bol ve uzun elbiseler karld. Bunun yerine vcudu saran Hun pantolonlar, izmeleri ve balklar (brk) giydirildi. Beller de Hun kemerleriyle skld. Daha da nemlisi ordu Hun silhlaryla donatld ve Hunlarn tarznda eitimlere baland.13 in Chao ve Chin Devletlerinin gerek surlar yaptrmak suretiyle gerekse reform mahiyetinde ald muazzam tedbirler etkisini gsterdi. Hun ordular snr boylarnda durduruldu ve hatta snrlarn tesine atld. Hunlar, Kuzey indeki Ordos gibi en iyi otlaklarn kaybettiler. Bu durum Hun ekonomisini olduka sarst. Daha da kts, Hunlar alk tehlikesi ile kar karya geldiler. Nitekim in Yllklarnda M.. III. yzyln sonuna doru Hunlarn komular arasnda zayf bir duruma dtkleri belirtilmitir. Bu srada Hunlarn dou komular Tung-hular, gneybat komular Ye-iler ve gney komular da Chin Devleti idi. Hunlarn banda da, byklk ve genilik anlamnda any (veya Tan-hu) unvann tayan Tuman (Tou-man=Tuman=Duman) bulunuyordu. Tuman, gl komu devletler arasnda deta skm bir durumdayd.14 B. Hun Hanedann Sarsan Kriz M.. 210 ylnda byk in imparatoru Shi-huangn lm zerine Chin Devletinde karklk balad. Tuman, tarihin nne kard frsattan yaralanmasn bildi; hemen ordularn alarak, Kuzey ine indi; eski otlaklarnn bir ksmn tekrar elde etti.15 in lkesinin iine doru yapt aknlarla ekonomik durumunu dzeltti. Fakat, her eyin iyiye gittii bir srada, Hun hanedan ar bir krizle sarsld. Bu kriz, Tuman ile olu ve veliaht Mete (Mao-tun)16 arasnda meydana gelmitir. Daha dorusu, Tuman olu Meteden veliahtlk yetkisini alp, yerine baka bir olunu getirmek istemitir. Buna karlk Mete de, bir darbe ile babasn bertaraf edip, Hun hkmdar olmutur. Bu olay, hi phesiz Trk devlet geleneinde byk bir inklaptr. Burada hemen belirtelim ki, Metenin hareketi bu inklapla snrl kalmamtr. O, uzun saltanat boyunca Trk tarihinin en esasl ve en kalc faaliyetlerini gerekletirmitir. Kanaatimizce, Trk tarihine kalc damgasn vuran, etkilerini geni bir mekan ve uzun bir zaman iinde devam ettirebilen bu dnemin yeniden ele alnmas ve in yllklarnn salad destan nitelikteki bilgilerin yeniden deerlendirilmesi gerekmektedir. 1. Metenin Yetitii Ortam Eski in tarihileri, Hun hkmdarlar arasnda Metenin hayatn ve faaliyetlerini renmek iin zel bir gayret gstermilerdir. Bilindii gibi, Hun tarihinin yazl belgeleri inli komutanlarn resm raporlarndan ve verdiklerin bilgilerden olumaktadr. Kanaatimizce, eski in tarihileri, Mete hakknda bilgi toplarken ilk defa resm raporlarn dna karak, Hunlarn kendi bilgilerine de bavurmulardr. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, onlar, Metenin hayatna ve faaliyetlerine dair elde ettikleri bilgilerin byk bir ksmn Hun halknn azndan derlemilerdir. Bundan dolay bu bilgiler, olaanst motifler ve unsurlarla sslenmi bir destan niteliindedirler. Bundan da anlalyor ki, Metenin btn faaliyetleri Hun halk tarafndan o kadar ok beenilmi ve takdir edilmi olmal ki, onun hayat ve faaliyetleri bir destan mant ve slubu ile anlatlmtr. yle ki, bu konuda gerek tarih olaylarla

1051

destan unsurlar birbirine karmtr. Bu yzden Metenin hayatnda baz olaanst olaylar bulunmaktadr. Bu olaanst olaylarn arkasndaki gerekleri anlamak son derece gtr. te yandan kaynan tek olmas, mukayeseye de imkn tanmamaktadr. Ancak mevcut kaynak bilgisinin sk bir eletiri ve mantk szgecinden geirilmesi ve yorumlanmas ile Metenin gerek tarih kiilii aydnlatlabilir. Biz de bu yola giderek, in yllklarnn salad bilgileri tarih nda geni bir yoruma ve deerlendirmeye tbi tuttuk. Baka bir ifade ile sylememiz gerekirse, destan unsurlarla dolu olan bu dneme youn bir gayretle aklk ve kesinlik getirmeye altk. Burada unu da belirtmemiz gerekmektedir: Trkiyede Hunlar ve Mete hakknda yazmaya en ehil ve en donanml eski Trk tarihi uzman Bahaedddin geldir. oktan ebediyete intikal etmi olan Bahaeddin gel, bize bu hususta anlalmas zor, anlatm kark, geni bilgi ynndan oluan, mill duyarllkla yazlm iki ciltlik bir kitap sundu. Bu kitaplar, Hunlar hakknda aratrma yapacaklar iin, hi phesiz, salam birer temel oluturmaktadr. Mete dnemine gemeden nce, onun iinde yaad ve yetimesinde balca rol olan ortam belirtmemiz gerekmektedir: Kaynaklarda Metenin iinde yaad ortam, dolaysyla onun ocukluk ve genlik hayat hakknda pek az bilgi bulunmaktadr. Bu hususta ilk bilgiye, Metenin M.. 187 tarihinde in imparatoriesine yazd mektupta rastgelinmektedir. Bu mektubun bir yerinde Mete kendi hayatnn ilk dnemine dair yle demektedir: Irmaklar ve gller arasnda dodum; geni yaylalarda srlar ve atlar arasnda bydm; kendimi sk sk snr boylarnda buldum.17 Bu ifadeden de anlalaca zere Mete, geni yaylalarda yaayan, hayvanclkla geinen ve aknclk yapan gebe bir topluluun ocuudur. Zira ifade de, gebe hayatn temel unsurlar ve faaliyetleri birer birer saylmtr. Bunlar; rmaklar, gller, geni yaylalar, hayvanlar ve eski Trk hayatnda nemli bir yer tutan aknlardr. te Metenin hayatna hkim olan ve onun yetimesinde rol oynayan bu unsurlar ve faaliyetlerdir. Daha dorusu Metenin hayatn, iinde yaad tabiat, hayvanclk ve aknclk belirlemitir. Mete, zel adlarn vermeden rmaklar ve gller arasnda dodum demektedir. Bunlarn Orta Asyadaki hangi rmaklar ve hangi gller olduunu kesin olarak bilebilmek mmkn deildir. Ancak, Metenin tarif ettii yerin, Gktrk Devletinin merkezi olan Orhun nehri evresi olmas kuvvetle muhtemeldir. Buras hi phesiz Hun hanedan ailesinin klk merkezi idi. Fakat Metenin ocukluk ve genlik hayatnn en nemli ksm geni yaylalarda srlar ve atlar arasnda gemitir. Daha dorusu Metenin hayatnda kalc etki brakan faaliyet, konar-gerlilik (yaylaclk) ve akclktr. Bu faaliyetler Metenin ufkunu son derece geniletmi, ona stnlk ve hkimiyet duygusu kazandrmtr. Metenin hayatnn bu ilk dneminde yaylalarda sr ve at gttn dnmyoruz. Fakat onun, yaylalarda geirdii uzun yaz gnlerinde her Hun ocuu gibi, koyunlarn srtna binip farelere, gelinciklere, kulara, tilkilere ve tavanlara ok atmak suretiyle ilk atclk eitimlerini yaparak,18 kendisini yetitirdii muhakkaktr. Yine her Hun ocuu gibi Metenin ilk silh eitimi, bu ocuk oyunlaryla snrl kalmamtr. Onun iyi bir silhr olarak yetimesi iin baz Hun beyleri

1052

grevlendirilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu beyler de hi phesiz, Meteye ata binmenin, kl kullanmann ve ok atmann btn tekniklerini ve inceliklerini retmilerdir. Bylece Mete, ocukluk yandan kurtulur kurtulmaz ine yaplan aknlara katlmaya balamtr. Onun, kendini sk sk snr boylarnda buldum demesi bunu aka gstermektedir. Metenin bu aknlarda mevkiine uygun bir grev yapt ve nemli rol oynad muhakkaktr. 2. an-Y Tumann Olu Meteye Kurduu Komplo inli tarihilerin Metenin genlik hayat hakknda toplayabildikleri en nemli bilgi, bir komplo olaynn hikayesinden olumaktadr. Hun Hkmdar (an-y) Tumann (Teoman) olu Meteye kar dzenledii komplo in yllklarnda yle anlatlmaktadr: Tumann ad Mete (Batur veya Bagatr) olan byk bir olu vard. Daha sonra o, kendisine bir olan douran zellikle sevgili bir hanm ald. Artk o, Meteyi ortadan kaldrmak ve yerine kk olunu koymak istiyordu. Bu yzden o, Meteyi Ye-ilere rehin olarak gnderdi. Mete, Ye-ilerin yannda rehin bulunduu srada, Tuman anszn onlara saldrd. Bu sebepten Ye-iler Meteyi ldrmek istediler; halbuki o iyi bir at ald ve memleketine kat. Tuman, olunun kabiliyetini taktir etti ve idaresine on bin atl (bir tmen=on bin askerden oluan byk bir birlik) verdi.19 in yllnn verdii bilgiyi bir daha gzden geirir ve yorumlarsak, ortaya yle bir gerek kmaktadr: Mete, Hun Hkmdar Tumann ilk einden, yani ulu hatundan20 domu byk olu ve veliahtdr. Tuman, ikinci bir e alm ve ondan da bir olu olmutur. Fakat Tuman, birdenbire Meteden veliahtlk hakkn almak ve yerine ikinci einden olan olunu koymak istemitir. Bunu da aka deil, bir komplo ile dolayl olarak yapma yoluna gitmitir. O halde Tumann byle birdenbire fikir deitirmesinin ve bunu da dolayl olarak yapmasnn sebebi ne idi? Bunun tek bir sebebi vardr. O da ikinci einin Tuman zerindeki etkisidir. yle anlayor ki, Tumann ikinci ei byk gayeleri olan son derece muhteris bir kadnd. O, kendi amac dorultusunda ei Tumann fikrini ve davrann deitirmitir. Amac ise, kendi olunu veliaht yapabilmekti. Fakat buna tre engel tekil etmekteydi. nk, eski Trk devletlerinde taht veraset hukuku ancak hkmdarn ilk einden doan ocuklara tahta kma hakk tanyordu. Eer, hkmdarn ilk einden doan oullar ok kk yata, hasta veya mall iseler, tahta hkmdarn dier kardelerinden biri kmaktayd. Bu duruma gre, tahtta bulunan hkmdarn birinci einden olunun ve hatta kardelerinin bulunmamas halinde ikinci einden doan ocuun tahta kma ans olabilirdi. Durum byle olmad halde, Tuman ikinci einin etkisiyle kk olunu veliaht yapabilmek iin Meteyi feda etmek istemitir. Fakat o, bunu aka yapamamtr. Trenin, beylerin ve halkn basksn kendi zerinde hissetmi olmal ki, niyetini gizlemek zorunda kalmtr. Zira, Tuman ok iyi biliyordu ki, olunun rehin bulunduu kavme saldrmak, rehinenin ortadan kaldrlmas demekti. Grld gibi, Tumann kurduu komplo amacna ulaamamtr; Mete tam zamannda kaarak lmden kurtulmutur. yle anlalyor ki, Mete, babasnn niyetini ve amacn daha nce sezmi ve onun tercihine kar gerekli tedbir almay ihmal etmemitir. Hatta bu hususta Metenin baz Hun beylerinden yararlanm olmas da kuvvetle muhtemeldir. Gafil avlanmamasna baklrsa, devletin merkezinde Metenin hesabna alan baz

1053

beyler bulunmaktadr. Mete, byk bir ihtimalle babasnn Ye-ilere saldr haberini bu beylerden daha nce alm olmaldr. Metenin Ye-ilerin elinden kap kurtulmasndan sonra, hem Tuman hem de Mete, ortada bir komplo yokmu gibi davranmlardr. Hatta Tuman, kurduu komployu tamamen gizleyebilmek ve dikkatleri databilmek iin olunun baarsna sevinmi gzkp, emrine bir tmen vererek onu dllendirmitir. Tumann byle birdenbire tavr deiikliinin altnda yine trenin, beylerin ve halkn basks bulunmaktadr. Zira, eski Trk devletlerinde ve toplumunda hkim ve geerli olan tek g, tre hkmleriydi. Trk devlet bakanlarnn icraat ve faaliyetleri de tamamen tre hkmlerine dayanmaktayd. Artk Mete, herkesin gznde gerek bir kahramandr. O, gsterdii olaanst baaryla sadece hayatn deil, devletin ve milletin itibarn da kurtarmtr. te yandan, olunun bu baarsna kar Tuman da ilgisiz kalamamtr. Eer Tuman, oluna kar eski tavrn srdrseydi, beylerin ve halkn karsnda byk prestij kaybederdi. Grld gibi, Tuman bunu gze alamamtr. Tumann kurduu komplo baarya ulamadna gre Mete hl Hun tahtnn veliahtdr. Hunlarda veliahtlar, hkmdarlk mevkiinden sonra gelen sol bilge tiginliine (tso hsien wang) tayin edilir ve idaresine de devletin dou blgesi verilirdi.21 Kaynakta belirtilmese de Metenin sol bilge tiginliine tayin edildii muhakkaktr. Ancak Metenin bu greve fiilen emrine bir tmen verildikten sonra baladn kabul etmek daha doru olur. 3. an-Y Tuman ile Olu Mete Arasnda Geen ktidar Mcadelesi Hun hkmdar Tuman, olu Meteyi bertaraf etmek iin kurduu komplonun olu tarafndan ustalkla ve olaanst bir baaryla bozulduunu grnce, tavr deitirip, onu dllendirmek yoluyla meseleyi unutturmak ve kapatmak istemitir. Mete ise, babasnn aksine bu meseleyi unutmak ve kapatmak niyetinde deildi. O, nce kendisinin komu bir kavme rehin gnderilmesinin ve sonra da bu kavme saldrlmasnn ne anlama geldiini ok iyi kavramtr. Artk onun, babasyla arasndaki balar kopmu, kaderleri ayrlmtr. Daha dorusu, babasyla arasnda iktidar kavgas balamtr. Bu kavgada babas ilk hamleyi yapm ve kaybetmitir. Sra imdi kendisindeydi. Amac, zamanndan nce babasndan Hun tahtn almakt. Artk Meteye hkim olan ve hareketlerine yn veren duygu, iktidar ihtirasdr. Trk tarihinde, veraset hukukunun tabi sonucu olarak sk sk taht kavgalar meydana geliyor idiyse de, evldn babasna kar byle bir mcadeleye girimesi nadir olaylardand. Geri Tuman, olu Meteye kar dzenledii baarsz komplo ile gerekli sebebi nceden yaratmtr. Tumann tavr deiiklii ise, Metenin kararn hi etkilememitir. Nitekim o, bu olaydan hemen sonra babasnn emrine verdii tmeni, yine babasna kar bir darbe iin hazrlamaya balamtr. Metenin darbe iin yapt hazrlk ve devlet darbesi in Yllnda yle anlatlmtr:

1054

Mete, (hedefe giderken) slk karan bir ok imal etti. Atl-oku birliinin eitimi esnasnda kendisi bu oku nereye atarsa, erlerinin de hep birlikte o maddeyi vurmalar gerektiini emretti. Bunu yapmayann ban kesecekti. Avda, slk karan ok nereye atlrsa oray vurmayan kimsenin ba hemen gvdesinden ayrlacakt. Bizzat Mete, slk karan okunu deerli atlarndan birinin vcuduna att ve bu anda maiyetinden okunu atmaya cesaret edemeyenleri idam ettirdi. O, ksa bir sre sonra oku ile kendi sevgili eini vurdu. Bu defa da maiyetinden bazlar (bu durum karsnda) donup kaldlar ve oklarn atmaya cesaret edemediler. Bunlar da Mete tarafndan idam edildi. Bir sre sonra Mete, av srasnda slk karan oku ile babasnn deerli atn vurduu zaman, maiyeti istisnasz hep birlikte ayn hedefe ok att. Bu durum zerine Mete, maiyetine tamamen gvenebileceini rendi. Sonra o, babas ile ava gitti ve Hun hkmdar (an-y veya Tan-hu) olan babasna slk karan okunu att. Btn maiyeti de ayn istikamete nian ald ve bylece Hun hkmdar ldrld. Bunun zerine Mete, vey annesini ve vey kardeini, kendisine itaat etmeyen btn devlet byklerini ldrd ve kendisini Hun hkmdar (an-y) iln etti.22 inli tarihilerin derledikleri bu bilgiler, phesiz, gerek tarih bir olayn destanlatrlm bir ifadesidir. Metenin babasna kar yapt devlet darbesi Hun halk tarafndan ok beenilmi ve takdir edilmi olmal ki, dilden dile, nesilden nesle anlatla anlatla ayrntlar kaldrlm; baz olaanst unsurlar ve motiflerle sslenerek, hafzalarda uzun yllar yaayacak bir destan ekline dntrlmtr. Yukarda anlatld ekle sokulduktan sonra da inli tarihiler tarafndan Hun halknn azndan derlenip yazya geirilmitir. Bundan dolay, tarih hikyenin iinde baz olaanst unsurlarn ve motiflerin bulunmasna, daha da nemlisi olaylarn olaanst bir sratle gelimesine amamak gerekir. Yukardaki metinde Metenin babasna kar yapt bir devlet darbesi anlatlmaktadr. Grld gibi, Mete, darbeyi birdenbire balatmamtr. Olaylarn seyrine baklacak olursa, o, nce ayrntlar iyice dnlm essl bir pln yapmtr. Bu plna gre, Mete tmenini sk ve kat bir eitimden geirmitir. Burada hemen u soru akla gelebilir. Metenin emrine verilmi olan tmen eitimli birlik deil miydi? phesiz bu tmen eitimli bir birlik idi. Fakat Mete, yapaca i iin bu tmenin eitimini yeterli ve uygun bulmamtr. Ona gre, askerlerin duygu, dnce ve davranlar arasnda tam bir uyum ve birlik bulunmalyd. Bu da ancak zel bir eitimle salanabilirdi. Mete, zellikle bu eitimle askerlerin duygu, dnce ve davranlarn tamamen kendi amacna gre deitirmek istemitir. Asker eitimde deha sahibi olan Mete, unu ok iyi biliyordu ki, ancak benzer duygu ve dnce tayanlar ile benzer davran gsterenler, ayn gayede birleebilirler. Dier taraftan liderin ruhu ile emrindekilerin ruhu da tam bir uyum iinde olmaldr. Eer bu uyum salanmsa, liderler iin uzun szlere, emirlere ve talimatlara gerek yoktur. Yaplacak iler iin bir jest, bir bak, bir iaret yeterlidir. Mete, ie, kendisi asndan bir hayli avantajl bir ekilde balamtr. Grld zere o, sadece Hun tahtnn varisi bir tigin deil, ayn zamanda kendi hayat ile birlikte devletinin ve milletinin itibarn kurtarm bir kahramandr. Daha dorusu o gcn, kendi yeteneklerinden ve baarsndan

1055

almaktadr. nk Mete, silh eitiminde ve savalarda kullanlmak zere hedefe giderken slk karan bir ok icat etmitir. O, hem gsterdii kahramanlkla hem de mucitlii ile stnln ve yeteneini gstererek, Hun halkn ve zellikle tmenini son derece etkilemitir. Artk evresi, Meteye stn yetenekli bir lider gzyle bakmaktadr. Ayrca, ona inanmakta ve gvenmektedir. Metenin uygulad eitimin temelini emre itaat, annda karar vermek ve gsterilen hedefi vurmak gibi bugn de geerli ilkeler ve kurallar oluturmaktadr.23 yle anlalyor ki, Metenin bu eitimden asl maksad, emrindekilere, savalarda tek bana grevini tam yapabilecek yetenei ve alkanl nceden kazandrmaktr. Fakat Mete, ortaya koyduu ilkelere ve kurallara uyum salayamayanlar iin son derece acmasz olmutur. Halbuki, askerler daha iin banda ykmllklerini yerine getirmemenin neye mal olacan ok iyi biliyorlard. Zira Mete, eitime balamadan nce gsterdii hedefi vurmayanlarn saf d edileceini aka iln etmitir. Aksi durum zaten itaatsizlik ve disiplinsizlik anlamna gelecektir. zellikle askerlik meslei, dier mesleklere gre daha fazla disiplin ve itaati gerektirmektedir. Bundan dolay, Metenin, verdii emri yerine getiremeyenleri, kararsz kalanlar ve hedefi vuramayanlar ar bir ceza ile hemen saf d etmesini normal bir davran olarak kabul etmek lzmdr. Essen Mete, birliini rakiplerine stnlk yaratacak ilkelerle eitmitir. Onun anlayna gre, birlikleri arasnda korkaklara, zayf iradelilere, yetersizlere ve yeteneksizlere asla yer olmamaldr. nk, Metenin planlad iler, maddeten ve manen zayf insanlarn yapaca iler deildi. Hi phesiz, bu insanlarla kaybedilenler, kazanlanlardan daha ok olacaktr. stelik bu insanlar, yaplacak ilerde baarsz olmakla kalmazlar, yetenekli insanlara da ayak ba olurlar. Burada bir hkm vermek gerekirse, Metenin btn eylemleri, ite bu dncelerin damgasn tamaktadr. Mete, emrindeki birlii eitirken sadece kat kurallar koymakla kalmam, bu kurallar birer birer uygulamtr. Yalnz burada dikkati eken bir durum vardr. O da, seilen ve gsterilen hedeflerin hep canl ve deerli varlklar olmasdr. Biz bu canl ve deerli hedeflerin gerekten Metenin kendi at, ei ve babasnn at olduunu dnmyoruz. Bu olay nakledenler hikyeyi daha cazip ve etkili hale getirmek iin hedef olarak bu varlklar koymu olabilirler. Bizim kanaatimize gre, bu hedefler Metenin kendi atn, eini ve babasnn atn temsil eden birer nesnedir. Yani asl varlklar temsil eden birer semboldr. Aksi takdirde, Metenin gerek niyeti daha iin banda fark edilebilir ve faaliyeti de tehlikeye debilirdi. Eitim srasnda seilen ve gsterilen hedeflere baklacak olursa, Mete, her eyden nce birliini hiss davranlardan kurtarp, bir inancn ve idealin zaferi iin canlarn hi dnmeden verebilecek duruma getirmek istemitir. Metenin anlayna gre, bir dava uruna en deerli varlklar bile fed edilebilmelidir. Bunun iin Mete, hedef olarak setii ve gsterdii varlklar arasnda az deerlisinden ok deerlisine doru bir sralama yapmtr. Bu sralamann en sonunda devletin ba olan Tuman bulunmaktadr. Gerek hedef budur. Dierleri ise birer vastadr. Metenin harekete geebilmesi iin nnde bulunan en nemli mesele, gvendir. Ballndan emin olunmayan bir birlie, phesiz gvenilemezdi. Onun, her eyden nce birlii ile babas

1056

arasndaki hiss balar koparmas gerekiyordu. nk, Mete, emrindeki birlii yabanc soydan bir dmana kar deil, kendi babasna kar hazrlamaktadr. Bundan dolay o, ballndan emin olmak iin tmenini trl snavlardan geirmi ve baarsz olanlar birliinin saflarndan hemen ayrmtr. Bundan da anlalyor ki, Metenin bu hareketinin zn, birlikte hareket ve nefsinden fedkrlk gibi iki temel unsur oluturmaktadr. Bylece Mete, btn enerjisini amacna adam, inanl, kararl, sadk, hibir engel tanmayan demir iradeli ve disiplinli bir birlik meydana getirmitir. Zira Metenin hareketlerine egemen olan dnce daima stn gelmektir. Mete, eitim esnasnda sadece emirler vermekle yetinmemitir; verdii emirleri daima ilk olarak bizzat kendisi uygulamtr. O, bu davranyla kimsenin verdii emir dnda kalmadn, daha nemlisi kendisinin emrindekilerle eit olduunu gstermek istemitir. te Trk komutanlarn tarihin her devrinde baarl klan ve zafere gtren bu zelliktir. Bu zellii ile Mete, kendisinden sonra gelen btn Trk komutanlarna rnek olmutur. Burada, eski Trk asker hayatnn bir zelliini aklamakta fayda gryoruz: Eski Trk devlet adamlar ordu birlikleri ile sk sk av partileri dzenlemekteydiler. Toplu olarak yaplan av partileri, deta bir sava tatbikat eklinde gemekteydi. Ordu birlikleri, bu av partilerinde tpk savalarda olduu gibi tertiplenmekteydi. Silhlarla canl ve hareketli av hayvanlar zerinde geni eksersiz imkn bulunmaktayd.24 Yukarya aldmz kaynak bilgisinden anlalaca zere, Mete de, emrindeki tmenin eitim derecesini renebilmek iin bu av partilerinden yararlanm ve bu gaye ile bir dizi av partisi dzenlemitir. Onun bu av partilerinden biri, babasna kar giriecei darbenin son provas eklinde gemitir. Mete, bu av partisinde hedef olarak babasnn atn veya bu at temsil eden bir hedef semitir. Tarih metinde de grld gibi, Metenin birlii istisnasz ayn hedefe oklarn atmlardr. Bu duruma gre, Mete de, birliinin eitim dzeyinin istedii kvama geldiini anlamtr. Sava tatbikat anlay ve dzeninde cereyan eden av partilerinin sonuncusu, bu defa, Metenin babasna kar giritii bir devlet darbesine (coup detat) sahne olmutur. Bu av partisinde Mete, slk karan okunu babasna yneltmi ve bylece darbeyi balatmtr. Burada dikkati eken husus, taraflar arasnda, yani Mete ile babasna ait kuvvetlerin eit olmaddr. nk, Tumann byk bir ordusuna karlk, Metenin sadece bir tmenlik birlii bulunmaktadr. Mete, bu eksiini, tmenine uygulad zel bir eitimle tamamlamtr. Zira bir asker birliin gc, onda birlik ve kararllk ruhu yaratlmak suretiyle birka misli artrlabilir. Bu duruma gre hkm vermek gerekirse, kuvvet, sayda deil, niteliktedir. Hal byle olunca, kuvvetler dengesi Metenin fazla aleyhine deildir. Fakat kaynak metninin sonunda Mete, kendisine itaat etmeyen devlet byklerini ldrd eklinde bir ifade gemektedir. Bu ifadeden Metenin darbeden az nce babasnn emrindeki Hun ordusuna kendisine katlmas iin bir arda bulunduu ve Hun ordusunun hi olmazsa bir ksmnn bu arya uyarak, kendisine katlm olduu sonucunu karmak mmkndr.25 Yine ayn ifadeden, Tumann ok darbesiyle ldrlmesinden sonra, Hun ordusunun bir sre daha direnmi olduu anlalmaktadr. Daha dorusu, Tumann lmnden sonra taraflar birbiriyle kyasya vurumulardr. Bu vuruma da ancak, Metenin tamamen stn gelmesiyle son bulmutur. Fakat Mete, babasn ortadan kaldrmak

1057

ve stn gelmekle yetinmemi, devlet ve hanedan iinde geni apta bir temizlik yaparak, kendisini lkesinde tek hkim g haline getirmitir. Bylece Mete ile, Trk tarihinde yeni ve parlak bir sayfa almtr. C. Metenin Komu Kavimler zerinde Hun Hkimiyetini Kurma Politikas Metenin Hun tahtna kt srada Hun Devletinin dousunda proto-Mool bir kavim olan Tunghular, gneyinde Han slalesinin temsil ettii in Devleti, gneybatsnda da Hunlar ile akraba olduklar sanlan Ye-iler bulunuyordu. Mete iktidar devralmadan az nce, babas Tuman tarafndan Hun devleti, komu devletler arasnda dengeyi kendi lehine bozacak ekilde olmasa bile, onlarla boy lebilecek kadar glendirilmi idi. Fakat Tumann, kaynakta ok gl olarak vasflandrlan komu Ye-ilere olu ve veliaht Meteyi rehin olarak gndermesi, bu srada Hunlarn bu kavmin vassal (tbi) olduu kanaatini uyandrmaktadr. Zira, devletler hukukuna gre rehin gnderme klsik tbilik almeti saylmaktadr. Fakat, yine ayn kaynakta bu rehin olay, Metenin sessizce ortadan kaldrlmas iin dnlm bir komplodan baka bir ey olmad aka anlalmaktadr. Ayrca bu saldr hareketi, Tumann son zamanlarnda Hun Devletinin en az Ye-iler kadar glenmi olduunun da bir kantdr. Zira, zayf bir devlet, kendi i meselesini halletmek iin gl bir devlete saldrmay hibir zaman dnmez. 1. Tung-Hularn Meteye Yaptklar Politik Bask Mkemmel bir darbe ile babasn bertaraf ederek, Hun tahtna kan Mete, gl komusu Tung-hu kavminin beklenmedik ar siyas basksna maruz kalmtr. Tung-hular, Hun tahtna gen yata birinin km olmasndan yararlanarak, Hun lkesini istil etmek istiyorlard. Zira onlar, Meteyi tecrbesiz ve destee muhta bir delikanl olarak dnyorlard. Bu dnce ile, arka arkaya gnderdikleri eliler vastasyla Meteden bir dizi istekte bulundular. Bundan maksat, Hunlara saldrmak iin bir sebep ve bahane yaratmakt. Siyasette de kabiliyet sahibi olan gen Mete, politik dehasyla bu kavmi bir sre ustalkla oyalam, sonunda ona lyk olduu cezay vermitir. Bu tarih olay in yllnda yle anlatlmtr: Mete idareyi ele ald zaman, Tung-hular glerinin zirvesinde bulunuyorlard. Metenin babasn ldrdn ve bizzat tahta oturduunu renen Tung-hular, (Metenin babas) Tumana aitbin li (bir gnde 500 km) koan ata sahip olmak istediklerini bir eli vastasyla bildirdiler. Mete danmanlar ile grt. Onlar, Hunlar iin byle bir atn verilemeyecek kadar deerli olduunu sylediler. Fakat Mete yle konutu: -Ben nasl bir at komu bir devletten stn tutabilirim? O, (bir gnde)bin li koan at (Tung-hu elisine) teslim etti. Artk Tung-hular, Metenin

1058

kendilerinden korktuuna kani oldular. Onlar, Metenin hanmn da istediklerini bildirmek iin bir eli (daha) gnderdiler. Mete tekrar danmanlar ile grt. Hepsi sinirlenmi olarak bardlar. -Tung-hularda ahlk diye bir ey yok. Biz, onlara (hemen) saldrmay teklif ediyoruz. Bunun zerine Mete yle konutu: -Ben nasl bir kadn komu devletten stn tutabilirim? O, sevgili hanmn tuttu ve Tung-hu elisine teslim etti. Fakat, Tung-hu hkmdarnn haksz istekleri daha da artt. ki devlet arasnda kullanlmayan byk bir toprak paras vard. Burada sadece iki devletin asker birlikleri bulunuyordu. Tung-hular batya doru ilerlediler ve Hunlar ile aralarnda bulunan ihmal edilmi bu lkeye saldrdlar. Tung-hu hkmdar gnderdii eli vastasyla Meteye benim ve senin snrlarnda asker birlikler dnda insan bulunmayan bu torak paras, Hunlara ok uzak; ben bu toprak parasna sahip olmak istiyorum dedi. Mete tekrar danmanlarna sordu: Bazlarnn fikri, bu bo toprak paras hem verilebilir hem verilemez eklinde idi. Bunun zerine Mete, hiddetle parlad ve yle syledi: -Devletin temeli olan topra biz nasl verebiliriz? Hem verilebilir hem verilemez eklinde t verenlerin hepsi, balarn ayaklarnn nnde buldu.26 Burada, devlet hayatnda taviz politikasnn snrlarn gstermesi bakmndan rnek tarih bir olay naklettik. Bu tarih olaydan anlalaca zere, Mete, Hun tahtna kt zaman komu bir devletin ar politik basksna maruz kalm, devlet meclisinin muhalefetine ramen baz tavizlerde bulunmutur. O, komu devletin haksz ve ahlk d isteklerini karlarken, atn ve hatunun kendi ahs mallar olduunu dnm ve bu yzden devletinin ve milletinin geleceini tehlikeye atmak istememitir. Daha dorusu Mete, iki devlet arasndaki bar koruyabilmek iin, soyuna has bir sabr ve kararllkla imknlarnn btn snrlarn zorlayarak, her trl ahs fedkrlkta bulunmutur. Fakat istenen taviz, ahs olmaktan kp, devlete ait bir toprak paras olunca, Mete burada durmu ve bu hususta tavizkr olan devlet adamlarn saf d etmek suretiyle hemen onlar ar bir ekilde cezalandrmtr. Onun anlayna gre, ahs mal ve aile gerekirse fed edilebilirdi; fakat devlete ait toprak, -kullanlmayan bir yer bile olsa asla- feda edilemezdi. Metenin bu dncesi, btn Trk tarihi boyunca lmezliini korumu, Trk devlet anlaynn zn ve temelini oluturmutur. 2. Metenin Tung-Hular Cezalandrmas Biraz yukarda verdiimiz tarih metinden anlalaca zere, Mool kkenli Tung-hular Hun tahtnda meydana gelen deiiklikten kendi lehlerine yararlanmak istemilerdir. Tung-hularn dncesine gre, bir darbe ile iten sarslm olan bir devletin kendini savunmas da o derece zayf

1059

olacaktr. Tarihin sunduu bu frsattan yaralanmak gerekir. Bu dnceyle hareket eden Tung-hular, baz ar isteklerde bulunarak, Meteyi politik bask altna almak istemilerdir. Mete de, her defasnda meseleyi devlet meclisine getirmi ve burada bu meseleyi devlet adamlaryla enine boyuna tartmtr. Grld gibi, Tung-hularn istekleri btn devlet adamlar tarafndan itirazla karlanmtr. Daha dorusu devlet adamlar, meseleyi mill gururun incinmesi eklinde deerlendirmiler ve hemen Tung-hularn cezalandrmasn istemilerdir. Onlara gre, bu grlmemi bir tavizdi. imdiye kadar hibir Hun hkmdar atn ve eini baka bir lke hkmdarna vermemitir. stelik Tung-hularn istekleri, her seferinde daha ar ve daha aalayc nitelikte olmutur. Mete ise, meseleye gereki ve aklc bir tavrla yaklamtr. Her byk devlet adam gibi Mete, meseleye, duygu ve heyecann kartrmamtr. Burada Mete iin nemli olan, devletinin ve milletinin geleceini tehlikeye atlmamas idi. O, nasl bir at ve hatunu komu devletten stn tutabilirim, derken bunu kastetmitir. Burada eski Trk devlet yapsnn bir zelliini de belirtmemiz gerekmektedir. Bu da, devletin btn meselelerinin, devlet bakannn istei zerine toplanan bir mecliste grlp karara balanmasdr. Yukardaki belgeden anlalaca zere, devlet meclisi ilk defa Hunlarda gzkmektedir.27 Mete de, tahta kt srada karlat meseleleri bu devlet meclisinde grmtr. Bu mecliste, Mete, devlet adamlarnn birer birer fikrini almakla birlikte son kararn zellikle kendinde olmasna dikkat etmitir. Zira eski Trk devletlerinde, kesin ve geerli olan hkmdarn karar idi. Mete, mecliste bu meseleleri grrken kararlar ve tavryla hem devlet adamlarn, hem de Tung-hular baka mecralara ekmitir. Daha ak ve kesin bir ifade ile sylememiz gerekirse, Mete, Tung-hularn isteklerini karlarken, kendisine korkak ve uysal bir hkmdar grnts vererek herkesi yanltmtr. Zira hem Hun devlet adamlar hem de Tung-hular Metenin tavizkr tutumunu, onun zayflna ve korkaklna yormulardr. Halbuki dman yanltmak Trk sava taktiinin bir paras idi. te yanda Hunlar, ar bir i savatan kmlard. lkede dzen ve otorite de tamamen salanm deildi. Metenin dzeni ve otoriteyi salayp, gerekli hazrl yapabilmesi iin zamana ihtiyac vard. Daha dorusu Mete, zaman gelmemi bir saldr ile baar ansn azaltmak istememitir. Verdii iki taviz ise, Meteye hazrlanmak ve hcuma gemek iin yeterli zaman kazandrmtr. Sra Tung-hularn cezalandrlmasna gelmitir. Bu durum in yllklarnda yle belirtilmitir: Mete, hemen atna atlad; devletin iinde kendisinden geri kalan lmle tehdit etti; douya doru ilerledi ve Tung-hulara saldrd. Tung-hular, Meteyi yle kmsemilerdi ki, daha kendilerini mdafaaya bile hazrlanamadlar. Mete, ordusuyla yaklat ve hcum etti; Tung-hu hkmdarn imha edercesine ar bir bozguna uratt; maln ve servetini yama etti.28 Kaynak bilgisinin ifadesinden anlalaca gibi, bu bir baskn harektdr. Mete, karar vermekte

1060

ne kadar yava ise, kararn tatbik etmekte de o kadar hzldr. Bu sadece Metenin deil, btn byk liderlerin ortak zelliidir. Gerekten de byk liderler, karlatklar glkler karsnda acele etmezler; meseleyi btn cepheleriyle dnrler; hesaplarn ve plnlarn yaparlar; ii fiiliyata dktkleri zaman da yldrm hz ile hareket ederler. Grld gibi, Metenin bu harekt da yldrm hz ile balam, yldrm hz ile sonulanmtr. yle ki Mete, harekete gemekte kendisinden geri kalanlara bile msamaha gstermemitir. Gerekten de Mete, savalardaki sratin nemini ok iyi biliyordu. nk, dman gaflet annda basabilmek iin, dmandan daha nce davranmak ve ondan daha hzl hareket etmek gerekiyordu. Zira Mete, bir daha bellerini dorultamayacak ekilde Tunghular ezmekte kararl idi. Tung-hular ise, yaptklar hesapta yanlmlardr. Metenin zerinde gittike artrdklar basklarn, kendilerini bir felkete doru gtrdnn hi farkna varamamlardr. Ksaca sylemek gerekirse onlar, rakiplerini kmsemekle gsterdikleri ihtiyatszln bedelini ok ar ekilde demilerdir. Metenin srpriz baskn karsnda akna dnmler, kendilerini savunmaya bile frsat bulamamlardr. Atlarnn zerinde yldrm gibi gelen Hun cengaverlerinin delip geen oklarna hedef olmulardr. Kimse teslim alnmam, kimseye de merhamet gsterilmemitir. Ancak Hun atllarnn hedefini amaz oklarndan zamannda kaabilenler canlarn kurtarabilmilerdir. Dier taraftan elde edilen ganimet muazzamd. Mete, Tung-hularn btn mal ve servetine sahip olmutur. Mool dnyas tamamen ezilmi ve douda Hunlarn nnde hibir engel kalmamtr. Dou Moolistan ile inin kuzeyindeki Jehol eyaleti btnyle Metenin eline gemitir. Hun basknndan zamannda kaabilen Tung-hu aileleri, Sien-pi ve Wu-huan adyla anlan byk dalarn derin vadilerindeki ormanlara saklanmlardr. yle anlalyor ki Mete, Tung-hular sadece maddeten deil, manen de ezmitir. Korkunun gcn ok iyi bilen Mete, bu amansz basknla Tung-hularn arasna yle bir korku salmtr ki, bu korkunun etkisi uzun sre devam etmitir. Zira bu aileler, bir asr korkularndan ormandan dar kamamlardr. Bundan sonra Tung-hular, Hunlara ballkta kusur etmemilerdir; her yl dzenli olarak sr, at ve koyundan oluan vergilerini demilerdir. Bu hayvanlar tedarik edemedikleri zamanlarda da kadn ve ocuklarn Hunlara kle olarak gndermilerdir.29 3. Metenin Ye-iler zerine Yapt Sefer Tung-hulardan sonra sra Ye-ilere gelmitir. Ye-iler, Hunlarn gneybat komular idi. Yin (Yin-shan) ile Tanr dalar arasndaki sahalarda oturuyorlard. Geni ve verimli topraklar vard. stelik, Dou-Bat arasndaki transit ticarete ve kltr akna araclk eden pek Yolunun nemli bir ksm Ye-ilerin lkesinden geiyordu. Bu yol zerinde eitli kavimlerin ticaret kolonileri bulunuyordu. Bu bakmdan Ye-iler Asya ktasnn zengin ve kltrl kavimlerinden biriydi. Biraz yukarda belirtildii gibi, Mete de, veliahtlk yllarnda Ye-ilerin yannda bulunmu; kendilerini ve lkelerini yakndan tanma frsat bulmutu. zellikle o, Ye-ilerin oturduklar blgelerin ekonomik

1061

gcn meden stnln grm ve deerini ve nemini ok iyi anlamt. Dier taraftan, Ye-iler arasnda ok miktarda Hun boyu yayordu.30 Ye-iler de tpk Tung-hular gibi Hunlar kmsemilerdi. Mete gibi, rakip tanmaz bir liderin bu durumu iine sindirmesi mmkn deildi. te yandan Ye-iler, Hunlarn Kansu blgesi zerinden ine giri yollarn kapatyorlard. Mete, byk Tung-hu basknndan dndkten sonra gerekli hazrln yapt ve Ye-ilerin zerine yrd. Vurduu bir darbe ile Ye-ileri yerinden oynatt;31 daha dorusu onlar ge zorlad. Hunlarn ine giden akn yollarn at. Metenin gc karsnda dayanamayacaklarn anlayan Ye-iler ise, lkelerinin dou blgelerini terk ederek, batya kaydlar. Metenin Ye-iler zerine yapt sefer, Tung-hular zerine yapt baskn harekt gibi bir imha ve fetih hareketi olmamtr. Grld gibi o, Ye-ileri yenmek ve gcn onlara tantmakla yetinmitir. Bundan da anlalyor ki, Mete, Ye-iler karsnda gcn fazla ypratmak ve fazla zaman kaybetmek istememitir. nk, onun nnde in gibi daha byk bir hedef ve daha byk bir rakip bulunuyordu. 4. Metenin Hun lkesinin Kuzey ve Kuzeybatsndaki Kavimler zerine Yapt Sefer Mete, in seferine kmadan nce, devletin kuzey ve kuzey batsnda bulunan kavimleri de itaat altna alarak, arkasn emniyet altna almak istiyordu. Hun Devletinin kuzey ve kuzeybatsnda Hunu, Kut-sa, Ting-ling (Tli/Tles=Tie-le), Krgz (Kik-kun), Sin-li gibi Trk soyundan ve Hunlarla akraba olan kavimler bulunuyordu. Mete, ordusu ile kuzeye doru yrd; bunlar birer birer itaat altna alarak, hepsini Hun Devletinin ats altnda toplad.32 Bu, hi phesiz, Metenin Hun idaresi altnda byk Trk birliini kurma politikas iin atlm byk bir admd. Artk, Altay dalarnn batsndaki lkelerin ve kavimlerin dnda btn Orta Asya Metenin hkimiyetine girmitir. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, Mete, Orta Asyann en byk gc haline gelmitir. in yllnn ifadesine gre Hunlarn btn soylu byk kiileri Metenin hkimiyetini tanmlar ve onu en byk an-y olarak yceltmilerdir.33 D. Metenin in Politikas 1. Kuzey in Seferi Mete, Tung-hular ve Ye-ileri birer birer yenip, doudan ve batdan kendisini gvenlik altna aldktan sonra ine yneldi. Amac, Hunlarn daha nce ine kaptrm olduu kuzey indeki otlaklarn geri almakt. Zira bu otlaklarn, byk at ve koyun srleri besleyen Hunlar iin ok byk deeri ve nemi vard. Vaktiyle bu otlaklar yitirmek, Hun ekonomisi iin gerekten byk bir felket olmutu. Hunlar, zellikle ekonomik bakmdan komular arasnda zayf duruma dmlerdi.34

1062

Ordusu ile Yin-anlar zerinden Kuzey ine giren Mete, Pe-yang kraln yenerek, Sarnehrin (Huang-ho) byk dirsei iinde bulunan Ordos blgesine sahip oldu. Bundan sonra Mete, douya doru ileri harektna devam etti. Sarnehrin byk dirseinin dousunda bulunan Yen ve Tai lkesini ele geirdi. Buradaki kale ve snr tahkimatlarn birer birer drd.35 Buna karlk, inin mukavemeti ok zayft; baz yerlerde ise hi yoktu. Hatta in Han iktidarnn hkimiyetini kabul etmeyen baz in derebeyleri Metenin himayesine girerek, ona bu harektnda destek bile veriyorlard. Bu durum da Metenin iini bir hayli kolaylatryordu. Bylece, bu asker harektn sonucunda hemen hemen btn Kuzey in Hunlarn hkimiyetine geti. Hun halknn srleri de eski otlaklarna tekrar kavutu. Daha nemlisi in Devletinin kuzey blgelerindeki btn ticaret ve asker ikmal yollar Metenin kontrol altna girdi. Grld gibi, Metenin Kuzey in zerine dzenledii sefer geici bir yama akn deildi; bu gerek bir fetih hareketi idi. Zaten, Metenin amac da, blgeye tamamen yerlemekti. stelik buras, eskiden beri Hunlarn otlak yerleri idi. Eski alardan beri burada gerek inli bulunmuyordu. Halk da karkt. Blgenin batsnda Tibet, ortasnda Hun, dousunda da Mool boylar ounlukta bulunuyordu.36 Kuzey inde ortaya kan byk ve en eski devletleri de inliler deil, Trklerin atalar kurmulard. Kuzey in, ancak az nce ortaya kan Cao, Yen, Chin Krallklar zamannda uygulanan bilinli ve srekli bir iskan faaliyeti sonucunda inlilemeye balamtr. Mete, Kuzey ine girdiinde, btn ini yeni iktidara gelmi olan Han slalesi temsil ediyordu. Fakat, btn in lkesinde olduu gibi Kuzey inde de baz derebeylikler Han slalesinin hkimiyetini henz kabul etmi deillerdi. Durumu kendi lehine ustalkla deerlendiren Mete, bu derebeylikleri himayesine ald; blgeyi Hun hkimiyetinde yeniden tekiltlandrd; ordusunun arlk merkezini Kuzey ine kaydrd. Bu durum ise, Kuzey inin kaderini tayin iin ister istemez Mete ile in imparatorunun kar karya gelmesini kanlmaz klyordu. 2. Metenin Byk in Seferi Kuzey inin elden kmas ve tamamen kaybedilmesi, Han slalesinin kurucusu mparator Kaoyu harekete geirdi. mparator, ounluu yaya olan 320 bin kiilik ordusunun bana geerek, kuzeye doru Metenin zerine yrd. Bu durum Metenin tam arad frsat oldu. nk, Asya ktasnn en byk gc olduunu gsterebilmek iin Metenin ini de yenmesi lzm geliyordu. Aldatma ve Yanltma Taktii: mparator Kao, Meteye on kiiden oluan bir elilik heyeti gnderdi. Bu, gerek bir elilik heyeti deildi; bu heyette bulunanlar birer casus ve gzlemci idiler. Bu casus ve gzlemcilerin asl grevi, Hun ordusunun durumunu renmekti. Bu elilik heyeti, Meteye, aldatma ve yanltma taktiini uygulamak iin iyi bir frsat verdi. Zira Mete, imparatoru saldrya zendirmek iin ona durumunu zayf gstermek istiyordu. Bunun iin, asl asker ve ekonomik gcn ve varln ormanlarda gizledi. Karargahnda sadece yallar, ocuklar ile zayf, sska atlar ve srlar brakt. in elilik heyeti Metenin kararghn bu vaziyette grdler. Bu casuslar ve gzlemciler, Metenin bu aldatma ve yanltma taktiini anlayamam olmallar ki, dndklerinde grdklerini iyi bir haber olarak imparatora anlattlar. mparator, casuslarnn getirdii bilgilerden

1063

memnun olmakla birlikte biraz phelenmi olmal ki, komutanlarndan birini ayn gaye ile Metenin kararghna gnderdi. Fakat imparator, bu defa casusunun getirecei haberi beklemedi; ordusunu alarak Metenin zerine doru ilerlemeye devam etti. Bir sre sonra bu casus, gerek bilgilere ulam olarak dnd. O, gerekten de Metenin aldatma ve yanltma taktiini tamamen anlamt. mparatora bu durumu u ekilde zetledi: Mete ana ve sekin birliklerini saklamtr. Baskn yapabilmek iin uygun bir zaman ve frsat kollamaktadr. mparator bu uyarya kulak asmad. Zira, lsz bir hrs onun gzn deta kr etmiti. mparator, ordusunun moralini kertecei ve panie yol aaca dncesiyle komutannn bu kanaatini kabul etmedi. stelik onu, tutuklayp baka bir ehre gndermek suretiyle cezalandrd.37 mparatorun buradaki davranna daha yakndan baklacak olursa, onun, Meteyi ve Hunlar hi tanmad anlalyor. Eer mparator Meteyi ve Hunlar iyi tanm olsayd, ilk casuslarn getirdii haberden Metenin gerek niyetini ve amacn daha o zaman anlayabilirdi. yle anlalyor ki, imparator bu hususta tam bir gaflet ierisindedir. Halbuki, dmana galip gelebilmek iin onu daha iyi tanmak ve admlar da ona gre atmak lzmdr. mparatorda ise, byle bir durum grlmemektedir. Yldrma ve Ypratma Taktii: Bylece Mete, ustalkla uygulad aldatma ve yanltma taktiinde amacna ulamtr. imdi sra in ordusunu ypratma, yldrma ve pusuya drme taktiine gelmitir. Mete, in ordusunun zerine Sa ve Sol Bilge Tiginlerinin komutasnda 10 bin kiilik seme birlik gnderdi. Bu birlik, byk in ordusunu yoracak, ypratacak ve pusularn kurulduu yere ekecekti. Gerekten bu birlik kendisine verilen grevi ok iyi yapmtr. deta taktik iinde taktik uygulamtr. yle ki, bu birlik beklenmedik zamanlarda ve yerlerde imparatorun ordusunun karsna kyor, an ve artc darbeler vurarak, in ordusunu maddeten ve manen ypratyor ve birdenbire de ortadan kayboluyordu. te yandan in ordusu, Hun birliinin vurduu darbeden sonra geri ekilmesini, ka sanyor ve dman karsnda byk bir baar elde etmi gibi bu birlii hemen kovalamaya balyordu.38 Bylece, in ordusu, hem ypratlyor ve yldrlyor hem de aldatma taktii ile pusularn kurulduu yere ekiliyordu. mparator ise, bu durumun kendisini pusu sahasna ekme hareketi olduunun hi farkna varamyordu. O, deta zafer stne zafer kazanm bir komutan edasyla byk bir evk ve haz iinde ilerlemesine devam ediyordu. in ordusu, sadece Metenin nc birlii karsnda ypranmakla kalmyor, ayn zamanda ar k artlar altnda byk zayiat veriyordu. Zira in imparatorunun seferi, k ayna tesadf etmiti. Kuzey inde ar bir k hkm sryordu. Blgeye ok kar yamt. Hava da son derece souktu. Kar ve dondurucu souk, ar k artlarna alk ve dayankl olan Hun ordusunu hi etkilemiyordu. Ama in ordusu iin durum ayn deildi. in ordusunun on askerinden ikisinin veya nn souktan parmaklar dmt.39 Bu gerekten in ordusu iin byk bir felket idi. mparator, Hun nc birliklerinin vur-ka taktii ve souklar yznden ordusunun bir hayli hrpalanmasna ramen, ilerlemesine byk bir inatla devam ediyordu. Fakat, in ordusu perian bir vaziyetteydi. Bu perianlk ordunun yry dzenine de yansm bulunuyordu. in ordusunun atl birlikleri ile Pe-teng da eteklerindeki yaylalara geldii halde, yaya birlikleri ok gerilerde kalmt.

1064

Yani, atl birlikler ile yaya birlikler birbirinden tamamen kopmu ve bunun tabi sonucu olarak emirkomuta yitirilmiti. Bu, asker taktikte asla balanamayacak bir hata idi. Zira, bu ve bunun gibi hatalar, imparatoru, o zamana kadar in tarihinde grlmemi bir felkete gtryordu. Kuatma (M.. 200): mparator ordusu ile Pe-teng yaylasnda konaklamt. Hun ordusunun nerede bulunduundan haberi yoktu. Daha da kts imparator, bir pusu mevkiinde konaklam olduunun farknda bile deildi. Byk bir gaflet ierisinde idi. Metenin uygulad taktikleri anlayamam, ahs emniyetini ihmal etmiti. Halbuki Pe-teng dann zerinde bir kale bulunuyordu. Bu kalede ahs emniyetini salayabilirdi. Dier taraftan uzun bir sre ortalkta grlmemi olan Mete, 400 bin kiilik tamamen atl ordusuyla birdenbire Pe-teng yaylasnn evresinde ortaya kverdi. Gerekten de Mete, yerinde ve zamannda hzl ve doru hareket etmesini iyi bilen mkemmel bir strateji ustas idi. in ordusunu adm adm takip etmi ve onu istedii yere ekmiti. imdi de imparatoru drt taraftan ayn anda kuatvermiti. Bu, hi phesiz, sava tarihinde ok nadir olan bir baar idi. Bylece Mete, aklara durgunluk verecek bu evirme hareketiyle, asker stratejide dehasn btn parlakl ile ortaya koymutur. in yllklarnn kaytlarna gre, Hun ordusunun says 400 bin atl idi. Bu say, hi phesiz abartlm bir say olmakla birlikte, Hun ordusunun ne kadar byk olduunu gsteriyordu. Bu kuatmada Hun ordusu, in ordusunu drt taraftan bir kare iine almtr. Bu karenin her bir ynnde bulunan atlar da farkl birer renk ile temsil edilmitir. Daha ak ve kesin bir ifade ile sylemek gerekirse, bu kuatmada kuzeydeki birliin atlar kara (yaz), doudaki birliin atlar demir kr (gms), gneydeki birliin atlar al (doru) ve batdaki birliin atlar da ak (beyaz) idi.40 Burada Trk devlet tekiltnn bir zellii dikkati ekmektedir. Grld gibi, bu kuatmada Hun ordusu, askerlerin bindikleri atlarn renklerine gre drt ana blme ayrlmtr. Bundan da anlalyor ki, Hun Trkleri ordularn dnya anlay ve tasavvurlarna uygun bir ekilde dzenlemilerdir. Zira, Trklerin dnce ve tasavvurlarnda, dnya drt ke (bucak) idi. Drt ke olarak dnlen dnyann merkezinde ise, Trk hkmdar bulunuyordu. Hkmdarn altnda da, yine drt yn temsil eden drt byk memuriyet yer almakta idi.41 in yllklar, bu kuatma karsnda in imparatorunun nasl bir tavr taknd hususunda suskun kalmlar; hibir yorum yapmamlardr. Bizim kanaatimize gre, imparator, grd manzara karsnda kelimenin tam anlamyla ok olmutur. Hatta, imparatorun zerine endie ve zntnn kara glgesi deta bir karabasan gibi kmtr. Kaynan ifadesiyle o, ne ieriden ne de dardan yardm alabilmitir.42 Artk kendisinin ve ordusunun kurtuluundan midini btnyle kesmitir. te yandan Mete iin durum tamamen farklyd. O, bandan beri byk bir dikkat ve itina ile srdrd faaliyetini baaryla hedefine ulatrmt. Artk, byk in ordusu avcunun iindeydi. Sra in ordusunun imhasna ve btn in lkesinin ele geirilmesine gelmiti. Bu da, Mete iin iten bile deildi. Hi phesiz, her iki taraf da byle dnyordu. Fakat Metenin dncesi byle miydi? Bunu, kuatmann sonuna kadar hi kimse anlayamad.

1065

Kuatma yedi gn srd. in ordusunda yiyecek sknts ba gsterdi. Daha da kts in ordusunun morali tamamen kt. in yllklarnn ifadesiyle sylemek gerekirse Pe-teng kalesi altndaki felkette yedi gn ekmek bulunamad; asker yay ekemedi.43 Bu durum aka unu gstermektedir. Mete, savan amacn ok iyi bilmekte ve ona uygun bir ekilde hareket etmektedir. O halde savan amac nedir? Bunu u ekilde belirtmek mmkndr: Savan amac, dmann iradesine her ara ile hkim olmak ve kendi iradesini dmana kabul ettirmektir. Bunun iin ncelikle yaplacak i dmann iradesini krmak ve ykmaktr. Dmann iradesini krmak ve ykmak iin de sknt verici ve manevyat kertici durumlar gereklidir. Bu durumlar da, ancak, ya madd kuvvetlerle (silh vastasyla) ya da psikolojik yntemlerle yaplabilir. Grld gibi, Mete, bu kuatmada madd kuvvetlerden ok psikolojik yntemleri kullanmtr. yle ki, Mete, kurtulu iin hibir mit brakmayan bu yedi gnlk kuatma ile imparatoru ve in ordusunu manen ezmitir. Gerekten de bu manev eziklik imparator ve in ordusu iin bir bozgun hareketinden daha ar olmutur. Kuatmann Kaldrlmas ve Bunun Sebepleri: Kuatmann yedinci gn Mete, tahminleri alt st eden bir harekette bulundu. Hun ordu saflarnn birletikleri kelerden bir koridor at. O gn, Pe-teng yaylasn, deta imparatora yardm edercesine youn bir sis kaplam durumdayd. mparator ve in ordusu, yenilginin zilleti ve utanc ierisinde bu koridordan yava yava darya kt.44 Hun ordu birlikleri sisin perdeledii bu k grmezlikten geldiler. mparatorun ve in ordusunun, gz yumulan k ve ka salandktan sonra, Mete ordusunu alarak geri dnd. in ordusunu tamamen imha etmek, imparatoru teslim almak ve btn in lkesini gele geirmek mmkn iken, neden Mete, imparatoru ve in ordusunu serbest brakmtr? Bu durum eski in tarihileri iin byk bir merak konusu olmutur. Daha dorusu bu mesele, imparatorun danmanlar tarafnda bilinli olarak merak konusu haline getirilmitir. Zira onlar, imparatorun kuatmadan kendisini kurtarabilmek iin gizli bir pln uyguladn sylemilerdir. Fakat bu plnn ne olduunu hibir zaman aklamamlardr. Durum byle olunca, eski in tarihileri de bu gizli plnn ne olduu hususunda baz yorumlar yapmlardr.45 inli tarihilerin meseleye bak asn gstermesi bakmndan bu yorumlarn bazlarn aynen buraya alyoruz: mparator, sava meydanndaki Metenin karargahna ar hediyelerle birlikte bir eli gndermitir. Eli, Mete tarafndan kabul edilmemi olacak ki, o da Metenin eine gitmitir. Verdii ar hediyelerle hatunun (Metenin ei) gnln elmi olan in elisi, imparatorun dncelerini Meteye aktarmas hususunda onu ikna etmitir. in elisi, hatun vastasyla Meteye yle demitir: Bugn in topraklarn elde etmi olsanz bile, siz ey an-y, orada oturup, (ini) idare etmek iin gerekli gc kendinizde bulamayacaksnz. Bu szler, akll ve gereki bir hkmdar olan Meteyi korkutmutur. Bunun zerine Mete, imparatoru serbest brakmtr.46 Bu yorum ilk bakta, kendi iinde ok tutarl ve mantkl gzkmektedir. Gerekten de inliler, asker kuvvetlerinden ok, daima mallarnn cazibesine, paralarnn okluuna, kzlarnn gzelliine ve politik zeklarna gvenmilerdir. Sk sk bunlar kullanarak amalarna ulamlardr. Burada da bu unsurlarn rol grlmektedir. in elisi, imparatorun dncesini Meteye ulatrabilmek iin, Mete

1066

zerinde etkili olduunu dnd Hatuna ar hediyeler vermitir. Burada basit bir rvet olay sz konusudur. Hemen belirtelim ki, bu, inli tarihilerin bir mantk hatasdr. Asla rvet sz konusu olmamtr. Eer, Metenin gayesi madd zenginlie kavumak olsayd, o, imparatordan sadece karargahndakini deil, btn in lkesindeki madd varln elinden alabilecek durumdayd. Bunun iin sadece istemesi yetmekteydi. Daha azna raz olmann mantn kabul etmek mmkn deildir. Bu, eyann tabiatna aykr bir durumdur. ini idare edip edememe meselesine gelince, burada bir gerek pay bulunmaktadr. Fakat Metenin kafasndaki pln ve projeler arasnda ini ele geirmek ve idare etmek gibi bir dnce yoktu. Bu husus biraz aada aklanacaktr. Gizli pln meselesinde, inli tarihilerin yaptklar yorumlardan biri de udur: inli generallerden biri ok gzel bir kadn portresi yaptrmtr. Generalin yapt bu portreyi, Metenin hatununa gndererek, ona yle sylemitir: inde bunun gibi gzel kadnlar oktur. u anda bizim imparatorumuz g bir durumda bulunuyor. Bundan dolay, bu kzlar Meteye sunmak istemektedir. Hatun, bu szlerden son derece etkilenmitir. Kskanlk duygular kabarm olan Hatun, byle bir durumun kendi aleyhine olacan dnm, bunun tabii sonucu olarak da einin kendisine kar sevgisinin decei ve itibarnn da azalaca endiesine kaplmtr. Hatun bu tehlikeyi nlemek iin, hemen harekete gemi ve kuatmay kaldrmas hususunda ei Meteye bask yapmtr. Einin basklarna dayanamayan Mete de, kuatmay kaldrmtr.47 Grld gibi, bu yorumlardan birinde rvet unsurunu, dierinde de kskanlk unsuru kullanlmtr. Her iki yorumda da ortak unsur olarak kullanlan hatundur. Metenin kararnn deitirilmesinde de rol oynayan balca unsur hatundur. Gerekten de, Trk hkmdarnn zerinde hatunlarn birinci derecede etkileri vard. zellikle ynetim zerinde onlar da sz sahibi idiler. Fakat Hatunlarn etkileri, tamamen hkmdarlarn kararn deitirecek ve onlar ynlendirecek derecede deildi. Bu ikinci yorumdaki kskanlk unsuru ise, rvet unsuru gibi tamamen inli tarihilerin hayal mahsuldr. Zira Mete, sevginin gzn kr ettii toy bir delikanl deildi. stelik o, bir kadnn kaprislerine ve basklarna boyun eecek bir ruh ve karakter yapsnda hi deildi. Aksine Mete, devletin ve milletin geleceini her eyin zerinde tutan bir ruh ve karakter yapsna sahip bir liderdi. Baka bir inli tarihi de yapt bir yorumla, meseleyi tamamen tarihin bir bilmecesi haline getirmitir. Bu tarihinin grne gre, bu meselenin zmnde imparatorun gsterdii hner, hayret verici bir ustalkta idi. Fakat, imparatorun bu hususta kulland yntem o kadar baya, aa, irkin ve kt idi ki, in saray bunu kimsenin bilmesini istememitir.48 nk bu yntem, gururuna ve itibarna son derece dkn olan imparator iin utanlacak nitelikteydi. Buraya kadar verilen bilgiden u hkme varyoruz: Btn bu yorumlar, ortaya atlan gizli bir plndan kaynaklanmtr. Kanaatimizce, bu meselede imparatorun ne gizli ve ne de ak bir pln sz konusu olmutur. Bu gizli pln meselesi, saray danmanlarnn, imparatorun utan verici yenilgisini rtmek ve itibarn kurtarmak iin uydurmu olduklar bir klftr. yleyse Mete, imparatoru ve

1067

ordusunu, dnya tarihinde bir emsali dahi bulunmayan mkemmel bir kuatmayla avucunun iine almken neden serbest brakmtr? Burada cevab beklenen bu soruyu u ekilde de sormak mmkndr: Mete, mparatoru ve ordusunu serbest brakacak idiyse, neden byle bir kuatmaya ihtiya duymutur? Daha dorusu bu kuatmann gerek anlam ve amac ne idi? Madd kuvvet, ne kadar byk ve devaml olursa olsun, manev kuvvet karsnda eninde sonunda yenilmeye mahkmdur. Bu gerei ok bilen byk Trk hkmdarlar, kendi toplumlarn gl in kltrnn ve medeniyetinin etkilerine kar koruyabilmek iin daima mill bir siyaset izlemilerdir. Metenin kuatmay kaldrmasnn gerek sebebi de, mill siyasetle ilgilidir. Daha dorusu Mete, burada mill siyasete uygun bir ekilde karar vermi ve ona gre davranmtr.49 yleyse, Hun Devleti iin mill siyaset ne idi? Hun Devleti iin mill siyaset, ini sava gc ile bask altna almak, devletin ve halkn ihtiyalarn vergi veya ticaret yoluyla inden salamakt. Grld gibi, Metenin ine kar izledii politikann iinde in lkesini ele geirmek ve onu idare etmek gibi bir dnce yoktur. Zaten Mete, bu kuatmada imparatoru ve ordusunu manen ezerek, stnln ve iradesini kabul ettirmek suretiyle amacna ulamtr. Mete iin inin ayrca maddeten ezilmesine ihtiya kalmamtr. Mete, mill siyasete uygun bir ekilde karar verip, ona uygun bir ekilde hareket etmeseydi ne olurdu? Hi phesiz Mete, in ordusunu imha edebilir, imparatoru teslim alabilir, in lkesini de tamamen ele geirebilirdi. Fakat, bir milleti yenmek ve lkesini ele geirmek yeterli deildir; o millete hkim olmak iin onun ruhunu da fethetmek arttr. Hatta yerli kltr mill kltr iinde sindirmek ve asimile etmek de gereklidir. Mete, ini ele geirip, bu lkeyi idare etmeye kalksayd, acaba bu teebbsnde baarl olabilir miydi? Daha ak bir ifade ile sormak gerekirse, byle bir durumda inliler mi Trkleirdi, yoksa Trkler mi inlileirdi? phesiz byle bir durumda Trkler inlileirdi. Nitekim, ine giren Trk kavimlerinin akbetleri hep byle olmutur. Daha baka bir ifade ile sylemek gerekirse, daha nce ine giren Trk kavimleri ksa zamanda kendi soylarnn btn zelliklerini kaybedip, iine girdikleri toplumun bir paras haline gelmilerdir.50 Bu durumu ok iyi bilen Mete, mill politikadan ayrlmam; Hunlar da inden daima uzak tutmu ve bar yolunu tercih etmitir. Zira Mete, iki devlet arasnda bar kurmada ve devam ettirmede, en fazla kar ve kazanc olan lkenin kendi lkesi olduunun bilincindeydi. Bar Antlamas (M.. 197): mparator, kuatlmann okunu uzun sre zerinden atamad. Baka bir ifade sylememiz gerekirse, o, kuatmadan ancak yl sonra kendine gelebildi. Daha dorusu imparator, kendisi iin byk bir huzursuzluk kayna olan Mete ve Hun meselesini yl sonra ele alabildi. O, nce bu meseleyi in devlet meclisine getirip tartmaya at. Komutanlar, meseleyi kendi aralarnda btn cepheleriyle tarttlar. leri srlen grlerin ou her zaman olduu gibi hiss ve hamas nitelikteydi. Bunlar arasnda komutanlardan birinin ortaya koyduu bir pln vard ki, in mantna ve zeksna uygunluu bakmndan imparatorun hemen dikkatini ekti. Bu pln ess itibariyle yle idi: mparatorun kz Meteye e olarak verilmeli. Ayrca Hunlara her yl deerli hediyeler (vergi olarak) gnderilmeli. Bylece, Hun hkmdar in imparatorunun damad; kz da Metenin Hatunu olacaktr. Ondan doacak ocuklardan biri de veliaht olacak ve Metenin yerine

1068

geecektir.51 Bylece Hunlar kontrol altna alnabilecek ve ine balanabilecektir.52 Bu pln imparatora son derece ekici ve mantkl geldi. Zaten imparator iin, Metenin iradesine boyun emekten ve onunla anlamaktan baka are de gzkmyordu. mparator da yle yapt. Bu pln teklif eden komutann Meteye eli olarak gnderdi. Mete ile imparator arasnda bir dostluk ve bar antlamas yapld. Bu, Orta Asya tarihinde bilinen ilk milletleraras antlamadr (M.. 197).53 Bu antlamaya gre, 1. Metenin Kuzey inde ele geirdii topraklar Hunlara terk edilecektir. 2. in, her yl Meteye ipekli kuma, arap, pirin ve dier yiyecek maddelerinden mmkn olduu kadar ok miktarda gnderecektir. Bundan sonra Mete, kendisine gnderilen prenses54 ile evlenmi; in yllk vergiye balanm; bu lke ile uzun yllar devam edecek ticar ilikiler kurulmu ve gelitirilmitir.55 Bylece, Mete ile in arasnda uzun bir bar dnemi almtr. inliler, bu barn bedelini Metenin hkimiyet haklarn tanyarak ve hediye ad altnda vergilerini dzenli gndererek demilerdir. Biraz yukarda zetlediimiz inli komutann plnndan da anlalaca zere, antlamann amac sadece iki devlet arasnda bar salamak deildi. Tpk Metenin ine kar olduu gibi inlilerin de Hunlara kar belirli bir politikas vard. Bu politikann ess, Hunlar tamamen hkimiyet altna almak ve inliletirmekti. inli komutann ortaya koyduu plnn uzun vadede hedefi bu idi. Hunlara verilen yllk vergi ve Meteye gnderilen inli prenses ise, in Devletini bu gayeye ulatracak birer vasta idi. E. Metenin Hun Hakimiyeti Altnda Orta Asya Birliini Kurma Politikas Pe-teng kuatmas ile in mparatoru Kaoya boyun ediren Mete, M.. 197 tarihli antlama ile imparatoru vergiye balayarak, in zerinde tam bir hkimiyet kurmutu. mparator Kaonun M.. 188 ylnda lmnden sonra in taht iin otorite mcadelesi balad. nk mparator Kaonun yerini alabilecek uygun bir olu bulunmuyordu. mparatorie Lu, imparatorun baka einden domu bir olunu tahta kardysa da, iktidardaki bunalm giderilemedi. Zira, imparatorun olu iktidarn gerektirdii sorumluu tayabilecek bir yata deildi. Sonunda imparatorie vey olunu bertaraf ederek, iktidar tamamen kendi eline ald (M.. 187). Bylece Hun-in ilikilerinde de ksa sre de olsa bir belirsizlik dnem yaand. Mete, bu belirsizlie son vermek, daha dorusu basksn hissettirerek in zerindeki hkimiyetini devam ettirmek iin ayn yl iinde mparatorie Luya bir mektup gnderdi. Metenin, sadece madd gle deil, ayn zamanda politik gle de sahip olduklarna hkmetmesini iyi bilen bir lider olduunu gstermek bakmndan bu mektubu buraya aynen alyoruz: Ben, rmaklar ve gller arasnda domu, geni yaylalarda atlar ve srlar arasnda bym, kendimi sk sk snr boylarnda bulmu, (ve imdi) kendi ayaklar zerinde duramayan yalnz bir hkmdarm. Bir gn inde gezinti yapma arzusundaym. Zat- devletleri (de) orada (in saraynda,

1069

dul olarak) yalnz bulunuyor. Buna karlk, ben de, kendi ayaklar zerinde duramayan bir mnzev (yapayalnz bir kii) olarak tamamen yalnz oturuyorum. Biz, yani her iki hkmdar iin artk mutluluk kalmamtr; bizi elendirecek hibir ey (de) yoktur. Ben, senin sahip olmadklarn (vererek), sahip olduklarn (alarak), bunlar birbiriyle deitirmek istiyorum.56 Grld gibi, Mete, kendisini Orta Asyann mukadderatnda tek hkim g olarak grmekte ve kabul etmektedir. Bunun iin de, in zerinde egemenlik iddiasnda bulunmaktadr. Daha dorusu Mete, in zerindeki basksn kalkmadn politik yollarla hissettirerek, bu lkeden yllk vergilerini dzenli olarak almak ve ticar ilikilerini devam ettirmek amacndadr. O, bu mektubunda diplomatik bir slup kullanarak, amacn ve niyetini dolayl bir ifade tarz ile anlatmtr. Onun, imparatorie ile evlenmek gibi bir niyeti bulunmuyordu. in devlet meclisinde bu meselenin enine boyuna tartlmasndan sonra, Metenin in zerindeki basksna ve hkimiyetini devam ettirme kararna, kar konulamayaca anlald. zellikle, baz devlet adamlar tarafndan Pe-teng felketinin hatrlatlmas, Mete ile savama azminde olan imparatorieyi korkutmaya ve kararndan vazgeirmeye yetti. Artk imparatorie iin Metenin isteklerine boyun emekten baka are yoktu. Gururu son derece incinmesine ramen imparatorienin ihtiyat duygusu hiddetine galip geldi ve Meteye, in diplomasisinin kurnazca taktii ile yattrc bir cevap verildi. O bu mektupta, Meteye yle diyordu: an-y Mete, benim yklmaya yz tutmu saraym unutmam, zellikle bir mektup yazarak hatrlam. Benim, yklmaya yz tutmu saraym imdi korku ve endie sarm bulunuyor. Gcmn azald bu gnlerde zihnimi eit eit dnceler igal ediyor. ok yalandm; nefes darlm (da) var; Salarm ve dilerim dkld. Admlarm normal yryn kaybetti. an-y Mete, bundan dolay beni yanl anlam. Kendisinin bu kadar alnmasna demez. phesiz bunda, benim yklmaya yz tutmu saraymn suu yok. Sizden zr dilemeyi, zerime den bir grev olarak gryorum. Sana lyk olmasa da, drt atla ekilen imparatorlua mahsus iki araba gnderiyorum. Bunlarn kabuln rica ediyorum. Bunlarla her zaman (lkende) gezinti yapabilirsin.57 Anlalaca zere imparatorie, Metenin siyaset taktiini, masumne bir grnt altnda daha kurnazca bir taktikle bertaraf etmeye almtr. Daha ak bir ifade ile sylememiz gerekirse, imparatorie, Metenin in zerindeki hkimiyetini devam ettirme kararna aka kar kamam, fakat aka kabul de etmemitir. Daha dorusu, imparatorie, her zaman olduu gibi, inin asker gc ile ulaamad baarya, siyaset yoluyla ulamtr. stelik, gnderdii deerli hediyelerle Metenin gnln alacak jestler yapmay da ihmal etmemitir. mparatorie Lu, d siyasette gsterdii bu baarsna ramen, Mete ile in arasnda ei zamannda oluan statkoyu deitirememitir. in ynetimi, hediye ad altnda Meteye vergi vermeye devam etmitir. in tarihleri, M.. 197-187 ve 187-176 ylar arasnda Metenin faaliyetlerinden hi sz etmemilerdir. Bu kadar uzun bir zaman, Mete gibi byk bir liderin sadece lkesini ynetmekle geirdiini dnmek mmkn deildir. Nitekim de yle olmutur. Mete, M.. 176 tarihinde in imparatoruna bir mektup yazmtr. Bu mektup, Metenin, 20 yl gibi uzun bir sre in tarihlerinde grlmeyiinin sebebini bize tatmin edici bir ekilde aklamaktadr. Metenin, bu sre iinde neler

1070

yaptn renebilmek iin bu tarih mektubu aynen buraya alyoruz: Tanr tarafndan tahta karlm byk Hun an-ys, in imparatorunun iyi olup olmadklarn sayg ile sorar. Daha nce majesteleri evlilik yoluyla akrabalk kurmamz teklif etmiti. Ben bu fikri uygun bularak, memnun olmutum. Ancak, imparatorluun snr muhafz beylerinden biri benim beylerimden Sa Bilge Tiginime (Prens) saldrm. Sa Bilge Tigin de benim iznimi almadan Hou Ilu-hu (lbeyi) Nan-chi gibi adamlarmn kkrtmasyla imparatorun muhafz beyine hcum etmi (taktik uygulam). Bylece, iki hkmdar arasndaki antlama bozulmu ve kardelik ilikilerimize glge dmtr. Bu olaydan dolay incinmi olan imparator, bize iki defa mektup gnderdi. Ben de eli vastasyla cevab mektubumu gnderdim. Fakat gnderdiim eli geri dnmedi. stelik imparatorun da elisi gelmedi. Bu bakmdan imparatorun bize dosta davranmad kansndaym. (Bylece) komu devletimiz, (yani in) bize bal kalmamtr. Antlamamz, yalnzca kk memur (veya subaylar) yznden bozulmutur. Bunun iin, Sa Bilge Prensimi cezalandrdm. Ye-ileri arayp, onlara taarruz etmesi iin, batya gnderdim. Tanrnn ltuf ve inayeti, subay ve askerlerimizin mkemmellii ve dayankl atlarmzn stn gc ile dmanlarmza ba edirdik; Ye-ileri malup ettik; bazlarnn kafasn kestik, bazlarna diz ktrdk (bazlarn tbi hale getirdik). Bundan baka Lo-lan (Jo-jan), Vu-sun, Hu-chie (Ouz) topluluklaryla civardaki 26 krall egemenliimiz altna aldk ve dzene kavuturduk. Bylece, bunlarn hepsi byk Hun ailesin bir paras, yani Hun oldu. Yay ekebilen ve kullanabilen btn kavimler, bir tek aile halinde birletiler. (imdi) btn kuzey lkesi bar iinde. Artk, silhlarm brakp, askerlerimi dinlendirmek ve atlarm otlaa karmak (besiye almak) arzusundaym. (Ayrca) gemite olan olaylar unutmak (eski hesaplar kapatmak), eski antlamalarmz tekrar yrrle koymak istiyorum. Devletlerimizin snrlarnda oturan halklar gvenlik ve bar iinde yaasn. ocuklarmz korkusuzca ve serbeste oynayp bysn. Yallarmz da endiesiz ve zntsz bir hayat srsn. (Bylece) halkmzn, nesilden nesle byle bar ve mutluluk iinde yaamasn arzu etmekteyim saray vezirimi (Hsi-fu Chien), bu mektubu size sunmas iin gnderiyorum. Mektupla birlikten zat- devletlerinize bir deve, iki binek at, iki takm araba at sunmak istiyorum. Eer imparator bundan sonra Hunlarn, in savunma duvarlarna yanamalarn istemiyorsa, subaylar ile orada yaayan halkn, (duvarlardan, yani in seddinden) biraz daha uzakta oturmalar iin, emir buyursun.58 Grld zere Mete, saltanatnn 20 yl gibi uzun bir dnemini Hun hkimiyeti altnda Orta Asya birliini kurma faaliyetle geirmitir. Altay dalarndan Aral glne kadar btn lkeleri ele geiren Mete, 26 tane bykl kkl devleti ortadan kaldrarak, Hun siyas birliini kurmutur. O, biraz yukarda naklettiimiz mektubunda bu faaliyetinin sonucunu, amacna ulam bir liderin mutluluu iinde, Ok ve yay gerebilen kavimleri bir aile gibi birletirdim imdi onlar Hun oldular eklinde aklamtr. Bu szden de anlalyor ki, Mete, Orta Asyada sadece Hun siyas birliini kurmakla kalmam, ayn zamanda bu topluluklara Hun olma, yani millet olma bilinci de

1071

kazandrmtr. Sonu olarak diyebiliriz ki, Mete, M.. 209 ylnda, Trk tarihinde inklap yapan bir yntemle Hun tahtna km, kendisinden toprak talebinde bulunan Mool kkenli Tung-hular ar bir ekilde cezalandrm, dnyada bir ei dahi bulunmayan bir taktikle in imparatorunu kuatp, vergiye balam, Trke konuan ve Trk soyundan olan topluluklar Hun hkimiyeti altnda toplayarak, Hun siyas birliini kurmu ve Hun Devletini sadece Orta Asyann deil, btn Asyann, hatta btn dnyann en byk gc haline getirmitir. Zaman zaman in zerinde siyas basksn hissettirerek, Hun halkna uzun bir bar ve huzur dnemi yaatmtr. F. Meteden Sonra Hun Devleti M.. 174 ylnda len Mete, geride gelecei parlak, devasa bir devlet brakt. Bu srada Hun Devleti, gcnn ve kudretinin doruk noktasnda bulunuyordu. Yerini alan olu Ki-ok (Kay?, M.. 174-160), ini bask altnda tutma ve bu devlet ile ticar ilikileri devam ettirme eklinde olan babasnn politikasn aynen korumaya gayret etti. Bu gaye ile M.. 161 ylnda, byk bir ordunun banda inin merkezine kadar ilerledi. mparatorun sarayn ykarak, Hun basksnn azalmadn gsterdi. Bundan sonra in ile ilikilerini bar temeline oturtan Ki-ok, bir inli prenses ile evlendi ve Hun ekonomisinin eksii olan maddeleri, hediye ad altnda inden temin etmeye devam etti.59 Ki-ok, ini bask altna aldktan sonra pek Yolu zerinde oturan Ye-ilerin zerine yneldi. Vurduu ar bir darbe ile Ye-ilerin gcn tamamen krarak, bu kavmi g etmeye zorlad. Ki-okun vurduu darbeden sonra Orta Asyay terk ederek, bugnk Afganistan, Pakistan ve Kuzey Hindistana gelen Ye-iler, burada byk skender zamanndan kalan Grek kolonilerine son verip, Kuan adyla anlan yeni bir devlet kurdular (M.. 138). pek Yolu ise, tamamen Hunlarn eline geti. Ki-okun yerini alan olu Kn-in, (Kursan, M.. 126), dedesi ve babas lsnde baarl bir lider deildi. Daha dorusu, o, ne seleflerinin otoritesine ne de yeteneklerine sahipti. darede yetersiz kald. Bu yzden, Hun iktidar sarsntlar geirmeye balad. Kn-in, in ile anlama halinde olmasna ramen, baz Hun boylarnn bu lkeye olan aknlarn nleyemedi. Bu boylar, Hun tarznda hazrlanm olan in birliklerinin karsnda pek fazla baarl olmadlar. Artk, ufak apta da olsa inliler, Hun aknlarn snr boylarnda durdurmay ve geri pskrtmeyi baardlar. Bylece, inlilerin gznde Hunlarn yenilmezlii fikri yava yava yklmaya balad.60 G. Hun-in likilerinin Yeni Safhas 1. pek Yolu Mcadelesi Balangtan beri, kuzey-gney istikametinde cereyan eden Hun-in mcadelesi, M.. II. yzyln ikinci yarsndan sonra dou-bat eklinde birden yn deitirmitir. Bunun balca sebebi, Hunlarn elinde bulunan zengin pek Yolunu inin ele geirmek istemesidir. te yanda, bu tarihte

1072

Hun-in mcadelesinin sadece yn deil, mahiyeti de deimitir. Hun aknlar karsnda nceleri devaml savunmada olan inliler, M.. II. yzyln sonlarna doru savunmay terk edip, tpk Hunlar gibi saldrya gemilerdir. pek Yolunun nemini ilk defa kavrayan ve dikkatlerini bu yol zerine eviren in hkmdar, Wu-tidir. Wu-ti, pek Yolunun getii memleketleri tanmak ve bu memleketlerde oturan kavimlerle ibirlii yapma imkann aratrmak zere yksek rtbeli bir subay olan ang Kieni grevlendirdi (M.. 139). Bu casus, gizli grevini yaparken Hunlar tarafndan yakalanarak, on yl gibi uzun bir sre gz hapsinde tutuldu. Bir ara kamay baaran inli casus, pek Yolunu takip ederek, nce Vusunlarn, sonra Ye-ilerin yanna gitti. Hunlardan ok korkan her iki kavmi de in ile ibirlii yapmaya ikna edemedi. ang Kien, geri dnerken tekrar Hunlar tarafndan yakaland. Fakat, bu defa tutsaklk uzun srmedi. Bir frsatn bulup kaarak, ine dnd. ang Kien, on yl iinde edindii bilgileri bir rapor haline getirerek, imparatora sundu. Bu rapor, bundan byle inin batya doru yaylma politikas iin bal bana bir klavuz oldu.61 Bundan sonra in imparatoru, Hun tarznda oluturduu 140 bin kiilik ordusunu harekete geirerek, pek Yolu zerindeki lkeleri ve ehirleri istil etmeye balad. Bylece, Cungarya, Tanr (Tien-shan) dalar, Turfan, Kua ve Yarkent gibi Hunlara ait topraklar birer birer elden kt.62 Bu durum, Hun devlet gelirlerinde byk kayplara yol at. nk Hunlar, pek Yolunu kullanan tccarlarn kazanlarnn bir ksmn geit ve koruma vergisi olarak hazinelerine almaktaydlar. Ayrca, inden hediye ad altna salanan giyecek ve yiyecek maddeleri de birdenbire kesildi. te yandan, gittike artan ekonomik darlk, Hun birlii iindedeki boylarn devlete olan ballklarn zayflatmakta ve azaltmaktayd. Hunlarn durumunu adm adm izleyen in, pusuda avnn olgunlamasn bekliyordu. 2. Hun ktidarn Hedef Alan Ykc in Politikas in, Hunlarn sadece zayf deil gl zamanlarnda da tehlike olmaya devam ediyordu. in imparatorlar, zellikle bar zamanlarnda Hun an-ylerine e olarak gnderdikleri inli prenseslerin maiyetlerinde Hun lkesine birok ajan sokmaktaydlar. Bu ajanlar, Hun beyleri ve Hun topluluklar arasnda sinsice nifak tohumlar ekiyorlard. in, ayrca, ticaret yoluyla Hun lkesine bol miktarda ipek ve lks eya gndererek, Hun topluluklarn rahata ve zevke altryordu. Halbuki, rahat ve zevk dknl, atl-gebe ve akc hayat tarzna tamamen aykr idi.63 Lks hayat, onlarn mcadeleci ruhlarn gevetiyor, savalk yeteneklerini krletiyordu. Bu, hi phesiz, dardan kertilemeyen kalenin ieriden kertilmesi demekti. te yandan baz Hun beyleri, kendilerini in medeniyetinin aasna kaptryor ve zentide ok ileri safhalara kadar gidiyorlard. in hayat tarzna kar ar derecede zenti, ilk defa an-y Ki-ok zamannda ortaya kmtr. in ipeklileri ile yemeklerinden ok holanan Ki-ok, zentide o kadar ileri gitmitir ki, bir ara veziri Chung-han-yeh u szlerle kendisini uyarmak zorunda kalmtr: Btn

1073

Hunlarn says inin bir snr eyaletindekine bile eit olamaz. Halbuki (nfusun okluu bakmndan), in daha gldr. Ayrca, onlarn giydikleri ve yiyecek maddeleri de tamamen bakadr. imdi, Hun an-ys, rf ve detlerini deitirerek, inlilerin kulland elbiseleri ve yiyecek maddelerini almak isterse, Hunlarn tamamen inlilerin etkisi altna girmesi iin, onlarn mamullerinden onda ikisini elde etmesi yetecektir.64 H. Hun Devletinin Blnmesi ve Sonu Hunlarn gl zamanlarnda pek etkisi grlmeyen bu olumsuz durumlar, daha sonraki zayf hkmdarlar zamannda tam bir huzursuzluk kayna oldu. Bir de buna ekonomik darlk ile inin gittike artrd siyas basklar eklendi. Bylece, Hun iktidarnda derin atlaklar belirmeye balad. ve d basklara dayanamayan Hun an-ys Ha-han-yeh, vezirinin de tavsiyesi zerine in hkimiyeti altna girerek, durumunu kurtarmak istedi. Fakat bu durum tepkisiz kalmad; Hun devlet meclisinde sert tartmalara yol at (M.. 58). Bu tartmalarn sonucunda Hunlar istiklli feda edenler ve etmeyenler olarak iki ksma ayrldlar. stiklli feda etmek istemeyenlerin banda Ho-hanyehin kardei i-i bulunuyordu. stiklli feda etmek isteyen Ho-han-yeh ve taraftarlar, yaptklar tercih ve seim iin u gerekeyi ileri sryorlard: Bu olmamal! (Devletlerin de) hem gl hem de gsz zamanlar olur. imdi in, ezici gce sahip. ehir devletleri ile Vu-sunlar, tpk bir cariye gibi hep ine balandlar. an-y Tsu-te-ho zamanndan beri devlet -bir daha birletirilemeyecek ekildeblnyor. Bundan dolay, inin stn gc karsnda boyun emek gerekir. Aksi takdirde tek bir gn bile rahat yz grlemez. inin yksek hkimiyeti altnda bar ve sknet bulunabilir. Yoksa tehlikeler iinde batp gidilir. Acaba bundan daha iyi t verilebilir mi?65 Ho-han-yeh ve taraftarlarnn bu szleri, maddeten ve manen k halini yaayan insanlarn psikolojisini yanstmaktadr. Gerek millet hayatnda olsun, gerek fert hayatnda olsun, madd k, manev k de beraberinde getirmektedir. Bu hali yaayan insanlarn, hem kendilerine hem de milletlerine gvenleri yoktur. Kurtuluu da, kendi glerinde deil, bakalarnn glerinde ve desteklerinde grrler. te, Ha-han-yeh ve taraftarlarnn hali bu idi. i-i ve taraftarlar ise, kurtuluu baka bir devletin desteinde ve himayesinde deil, kendi glerinde grmekteydiler. Trklerin istiklle verdikleri deeri gstermesi bakmndan i-i ve taraftarlarnn in yllklarna yansm olan fikirlerini aynen buraya alyoruz: Hunlar cesareti ve kuvveti takdir ederler. Baml olmak ve klelik onlara en di bir ey olarak gelir. At srtnda savamak ve mcadele etmek suretiyle devlet kuruldu. Kavimler arasnda kuvvet ve otorite kazanld. Yiit cengaverler lnceye kadar savamal ki, varlmz devam ettirebilelim. imdi iki karde, taht iin mcadele etmektedir. Sonunda ya by ya k devlete sahip olacaktr. Geri imdi, in bizden daha gldr; fakat (bu durumda bile) Hun lkesini ilhak edemez! Niin, kendimizi ine baml klalm? Atalarmzn devletini inlilere devredelim? Bu, lm atalarmza byk hakaret olur. Bylece, komu devletler arasnda gln duruma deriz. Evet, bu suretle (ine balanmak) skunet tekrar tesis edilebilse bile, kavimler arasnda yeniden stnlmz elde edebilir miyiz? Biz lsek de kahramanlmzn hreti artacak. Oullarmz ve torunlarmz daima devletin hkimi

1074

olacaklar.66 Bu fikr tartmadan sonra Ho-han-yeh ve i-i arasnda uzun bir taht mcadelesi balad. Bu mcadeleyi, inin desteini arkasna alan Ho-han-yeh kazand. Bylece Hun Devleti, Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrld (M.. 54). te yandan, stiklli feda etmeyi gln ve utan verici bulan i-i, kendisini destekleyen beyleri ve boylar yanna alarak, batya ekildi. Tanr dalarnn kuzeyinde oturan Vu-sunlarn direniini krd.67 Tarbagatay blgesindeki Ogurlar, rti kaynak havzasndaki Ting-lingleri ve Krgzlar itaat altna ald. Bundan sonra u-Talas havzasna yerleen i-i, burada kendisine, etraf surlarla evrili yeni bir bakent kurdu (M.. 41). i-inin bu hzl ykselii, kuvvetler dengesini daima elinde tutmak isteyen ini telalandrd. i-inin zerine, Ho-han-yeh kuvvetleriyle destekli 70 bin kiilik bir kuvvet gnderdi. Bu ordu, i-iyi bakentinde kuatt. i-i, byle bir harekt beklemedii iin in ordusuna hazrlksz yakaland. Milliyetilik fikrini ilk defa devlet politikas haline getirmi olan i-i, burada, ine ve kardeine kar tarihin en dramatik istikll mcadelesini verdi. in ordusu, Talas rma kysndaki surlarla evrili olan Hun bakentini tamamen tahrip ettikten sonra i-inin sarayna ulat. Btn ehir, sokak sokak, oda oda didik didik edildi. Bata i-i olmak zere tiginler, hatunlar ve saray mensuplarndan 1518 kii, devlet ve istikll uruna hayatlarn kaybettiler. Bylece, Bat Hun Devletinin siyas varl tamamen sona erdi (M.. 36). i-iye bal olan Hun boylar ise, blgede dank bir hayat yaamaya baladlar. Sonu olarak, i-i ve taraftarlar, istikll mcadelesini hayatlaryla birlikte kaybettiler; fakat onlar gelecek nesillere lmez bir ideal ve rnek braktlar.68 nk, Trk istikllinin bu esiz kahramanlar, daha mcadeleye girmeden nce, oullarnn ve torunlarnn daima devletin hkimleri olacaklar inancn tayorlard. Gerekten de onlar, istikll ve devletleri uruna hayatlarn kaybetmiler, fakat inanlarn yaatmay baarmlardr. Zira, bir sre sonra oullarnn ve torunlarnn ruhunda istikll fikri tekrar uyanm, dedelerinin urunda hayatlarn kaybettikleri devlete ve istiklle tekrar kavumulardr. bunalmlara ve d basklara daha fazla dayanamayarak bamszln yitirmi olan Ho-hanyehe bal Hunlar, mildn ilk yllarndan itibaren yava yava toparlanmaya baladlar. Metenin politikasn canlandrmay baaran gl devlet adam Y an-y (M.S. 18-46), Hunlara tekrar bamszln kazandrd. ini bask altna ald. Uzun sren saltanat dneminde tpk Mete gibi Trke konuan ve Trk soyundan olan kavimleri bir bayrak altnda toplamaya alt. Fakat, bu anynn son zamanlarnda balayan ktlk ve hayvan krmlar (yud), Hunlar arasnda yeni bunalmlara sebep oldu.69 an-ynn olu Pu-nu ile yeeni Pi arasnda sonu gelmez bir taht kavgas balad. Pu-nu, yeenini bertaraf edip, Hun birliini salayamad. Pi, kuzeye ekilerek, kendisini an-y iln etti. Bylece Hunlar, Kuzey ve Gney Hun Devleti olmak zere ikiye ayrldlar (M.S. 48). Bu iki Hun devleti arasndaki en belirgin fark, Gney Hun Devletinin sonuna kadar ine baml

1075

kalmas, Kuzey Hun Devletinin de, daima bamszln korumu olmasdr.70 Gney Hun Devleti, inin tayin ettii kukla an-yler tarafndan ynetildi. Bu yzden anylerin hibiri bamsz bir siyaset izleyemedi. te yandan Gney Hun Devleti, in ile Kuzey Hunlar arasnda tanpon grevi yaparak, Trk tarihinde kt bir rol oynad. Kuzey Hunlar ise, ine ve inin kkrtt kavimlere kar byk bir azim ve kararllkla mcadele ettiler. stiklllerini sonuna kadar korudular. Fakat, vaktiyle Metenin ar bir ekilde cezalandrd Tung-hularn torunlar olan Wu-huanlarn ve Sien-pilerin devaml basklarna maruz kaldlar. Bu basklara daha fazla dayanamayan Kuzey Hunlar, 155 ylndan sonra Moolistan boaltmak zorunda kaldlar. Bylece, Trk ana yurdundaki Hunlarn siyas varl tamamen sona erdi. Kuzey Hunlarnn yerini, Wu-huan ve Sien-pi kavimleri aldlar. Hun boylar ise, batya ekilerek, Krgz (Kazak) bozkrlarnda yaayan soydalarna katldlar. Kuzey Hun Devletinin kmesi, pek Yolunun zerinde bulunan lkeleri igal etmek iin ini harekete geirdi. Tarihin nne kard bu frsat deerlendirmesini bilen in, Dou ve Bat Trkistan ele geirmek zere bir ordu grevlendirdi. in ordusunun banda bulunan yetenekli komutan Pan-cao, 30 yl gibi uzun ve srekli bir mcadelenin sonucunda pek Yolunun iinden getii Dou ve Bat Trkistan tamamen igal etti.71 te yandan, in egemenlii altnda bulunan Gney Hun Devletinde ise, huzur bir trl salanamad. Hun boylar sk sk kukla hkmdarlara kar ayaklandlar. Hun hkmdarlar, bu ayaklanmalar inin de yardm ile glkle bastrdlar. in hkmeti tarafndan tayin edilen Hun anys, tamamen ine balanmak isteyince, Hun beyleri tarafndan ldrld. Yerine tayin edilen anyler ise, duruma hkim olamadlar. Bunun zerine in, son Hun an-ysn hapsetti. Hun topraklarn da ilhak etti. Bylece, Gney Hun Devletinin siyas varl sona erdi (216). I. Hunlarn Halefleri Kuzey inde Kurulan Hun Devletleri: in politikasnn balca hedefi, kendisi iin tehlikeli olarak grd Hun Trklerinin siyas varlna tamamen son vermekti. 216 ylnda Gney Hun Devletinin siyas varlna son vererek bu amacna ulaan in, Hun boylarn Kuzey inde be ayr blgeye yerletirip, idarelerini kendi valilerine vermek suretiyle uzun sre rahat bir nefes ald. Saylar 19u bulan Hun boylar, Kuzey inde bir asr hareketsiz kaldlar. Fakat, in iin bu yetmiyordu. Onun asl amac, Hunlar inliletirmek idi.72 Baz Hun boylar, inin eritme politikasna ramen, uzun sre mill varlklarn korudular. Bu arada Mete soyundan gelen Hun beyleri, inde ksa mrl kk devletler kurdular. Saylar 16y bulan bu devletlerin en nemlileri unlardr: 1. I. Chao (veya n Chao) Devleti (304-329), 2. II. Chao (veya Arka Chao) Devleti (319-351), 3. Kuzey Liang Devleti (401-439),

1076

4. Hsia Devleti (407-431).73 Gktrkler: Daha sonra Gktrk Devletini kuracak olan Aina aileleri, Kansu blgesinde kurulmu olan Kuzey Liang Devletine bal boylar arasnda yayordu. inde bir devlet kurmu olan Tabga Trk Hanedan (338-557), 439 ylnda vurduu ar bir darbe ile Kuzey Liang Devletine son verdi. Bu darbeden kaarak kurtulabilen 500 Aina ailesi, zamann en byk devletine sahip olan Avarlara snd.74 te Hunlarn devam olarak Gktrklerin tarih sahnesine klar, bu olaanst olaydan sonra olmutur. Katlim eklinde olan Tabga darbesi, uzun yllar Aina ailelerinin hafzasndan silinmemi, nl Gktrk Ergenekon Destanna konu olmutur. Destanda, Aina boyunun dii bir kurttan tredii ve bu kurdun Aina boyuna klavuzluk ettii inanc hkim bir tema olarak ilenmitir. Avrupa Hunlar: Bat Hunlar an-ys i-inin in karsnda hayatyla birlikte kaybettii istikll mcadelesinden sonra Krgz bozkrlarnda toplanan Hun ktleleri, burada balarnda boy beyleri olduu halde dank bir ekilde yaamaya baladlar. Kuzey Hun Devletinin Orhun blgesini Sien-pi ve Wu-huan kavimlerine kaptrmasndan sonra (155), bu boylar, kendilerine katlan yeni Hun ktleleriyle kuvvetlerini artrdlar. Avrupa Hunlarnn atalar olan bu Hun ktleleri, 350 yllarna doru tekiltlarn tamamlam olmallar ki, bat ynnde harekete getiler. lk olarak, Aral glnn kuzeyindeki Alan lkesini ele geirdiler (355). Buradan ilerlemelerine devam ederek, 374 ylnda Etil (Volga) nehrine ulatlar. Ayn tarihte Etil nehrini geip, Avrupann ufkunda grndklerinde Hunlarn banda Balamir adnda bir babu bulunuyordu. Ak Hunlar: 350 yllar dolaylarnda, Altay dalar evresindeki yurtlarndan ayrlan bir grup Hun ktlesi, Gney Kazakistan bozkrlarna gelip yerleti. Ak Hun veya Eftalit adyla anlan bu Hun ktleleri, burada daha fazla kalmadlar. Bilinmeyen bir sebepten dolay Afganistann Toharistan blgesine indiler.75 Burada ran Ssn Devleti ile temasa geldiler. Ssn Devletindeki iktidar kavgalarna karan Ak Hunlar, bir taraftan randaki gelimelere yn verirlerken, dier taraftan blgedeki hkimiyetlerini Kuzey Hindistana kadar genilettiler. Fakat, ksa srede hkimiyetlerini btn Orta Asyaya yayan Gktrkler, ran Ssn Devleti ile anlaarak, 557 ylnda Ak Hunlarn siyas varlna son verdiler. Ak Hun topraklar, Ceyhun nehri snr olmak zere iki devlet arasnda paylald.

J. J. M. de Groot, Chinesische Urkunden zur Geschichte Asiens. Die Hunnen der

vorchristlichen Zeit, Leipzig 1921, 53. 2 3 B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971. De Groot, a.g.e., s. 34; E. Chavannes, Mmoire Historiques de Se-Ma-Tsien, II, Paris

1077

1895-1905, s. 71. 4 A. Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul 1968, 93, 122. Ayrca, Hun adnn

muhtelif devirlerde yazlna dair bkz. . Durmu, Hun Devletinin Ortaya k ve Oluumunun Temel Unsurlar, Meslek Hayatnn 25. Ylnda Prof. Dr. Abdulhalk M. ay Armaan, I, Ankara 1988, s. 401 vd.; O. Pritsak, Xun der Volksname der Hsiung-nu, CAJ, V. (1959), s. 32 vd. 5 F. Hirt, ber Volga-Hunnen und Hiung-nu, Sitzungenberichte der bayerischen Akademie

der Wissenschaft, II, (1899), 245-78; L. Ligeti, Attila Hunlarnn Menei, Attila ve Hunlar, trc. . Batav, stanbul, 1962, s. 11 vdd.; Maenchen-Helfen, Pseude-Huns, Central Asiatic Journal, I, (1955), s. 101-6; W. B. Hennig, The Date of the Sogdian Ancient Letters, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XII, (1948), s. 601-15; Ayn yazar, Huns and Hsiung-nu, Byzantion, XVII, (19445) s. 222-43; F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, Berlin 1959, s. 3-30; P. Pelliot, A propos des Comans, Journal Asiatique, (1920), s. 141; K. Czegldy, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, trc. E. oban, stanbul 1998, s. 64 vd. 6 7 8 9 W. Eberhard, in Tarihi, Ankara, 1947, s. 51. B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, Ankara 1981, s. 83. B. gel, a.g.e., s. 42. S. Koca, Hun mparatorluunun Douu ve Mete, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, VI,

(1990), s. 115. 10 Hunlarn in lkesine yaptklar aknlarda Yin-an sradalarnn nemli bir fonksiyonu

vard. tken veya Altaylardan kan Hun ordular, Gobi ln getikten sonra Yin-an sradalarna ulayorlar ve burada bir sre dinleniyorlard. Zira, Hunlarn bu sradalar zerinde dinlenip ihtiyalarn giderebilecekleri otlak ve konaklama yerleri vard. Hun hkmdarlar akn srasnda byk otalarn burada kuruyorlard. Aknlarndan dnte de buras onlarn snma yeri idi. Bu dalar zerindeki geitler ve boazlar savunma ve dman pusuya drmek iin ok uygundu. 11 De Groot, a.g.e., s. 34; O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, I, Berlin,

Leipzig, 1930, s. 195. 12 13 De Groot, a.g.e., s. 39; O. Franke, a.g.e., s. 240. De Groot, a.g.e., s. 34; Eberhard, a.g.e., s. 52; O. Franke, a.g.e., I, 195 vd.; B. gel,

a.g.e., I, 92-112; L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, Ankara 1986, s. 41; S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri, II, Trabzon 2000, s. 29. 14 15 De Groot, a.g.e., s. 47. De Groot, a.g.e., s. 48.

1078

16

M.. 209-174 yllar arasnda Hun tahtnda bulunan hkmdarn ad, ince iaretlerden ilk

defa Fransz bilgini J. Deguignes tarafndan Mei-tei eklinde seslendirilmitir. Trk tarihileri bu ismi kitaplarna mete eklinde alp geirmilerdir. Halbuki bu iaretler, Mei-tei eklinde deil, Mao-tun (Mo-tun veya Bak-tut) eklinde okunmaktadr. incenin fonetiine uydurulmu olan bu ismin asl ise, Trke kahraman, alp, yiit anlamna gelen Batur veya Bagatr olmaldr. Kanaatimizce bu isim boa kelimesine -tr veya-tur ekinin ilvesiyle meydana gelmitir. Bu aklama, Trklerde isim verme geleneine tamamen uygundur. Zira, eski Trkler, hayvanlarla i ie yaayan ve hayvanlarla birlikte dnen bir topluluk idiler. Onlar, hayatlarnda byk yer tutan ve baz nemli zellikleri olan hayvanlarn isimlerini, kendileri iin de alp kullanyorlard. Mesel, arslan, bura, tonga, togrl (Turul), akr (ar), boa, ahin, doan, sungur (Ak-sungur), bri (Gk-bri), kurt (Bozkurt), babr, omurtak, torumtay vs. gibi. 17 18 19 20 De Groot, a.g.e., s. 72. De Groot, a.g.e., 3. De Groot, a.g.e, s. 49. in yllklarnda hatunun isminin karl yen-shih, ta (=byk, ulu) yen-shih veya

at-shih eklinde kaydedilmitir. Bu kelimenin aslnn, Trke inci veya evi olduu tahmin edilmektedir. 21 22 23 24 M. Mori, Eski Bozkr Devletlerinin Tekilt, Tarih Enstits Dergisi, 9, (1978), s. 213 vd. De Groot, a.g.e., s. 50. Geni bilgi iin bkz. S. Koca, a.g.e., s. 95-98. B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, II, stanbul, 1971, s. 17, 18; . Kafesolu, Trk

Mill Kltr, Ankara, 1977, s. 244; S. Koca, a.g.e., s. 96. Trkler, sava tatbikat eklinde geen srgn avlarna, sr adn vermekteydiler (Kagarl Mahmd, Divanl-Lugatit-Trk, I, Ankara 1939, s. 364). 25 26 27 Kr. B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, s. 220. De Groot, a.g.e., s. 51 vd. . Kafesolu, Eski Trklerde Devlet Meclisi (Toy), I. Trkoloji Kogresi, (1980), s. 205;

Koca, a.g.e., s. 81 vd. 28 29 De Groot, a.g.e., s. 52. B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi I, s. 252, 253,

1079

30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

O. Franke, a.g.e., I, s. 329; B. gel, a.g.e., s. 360-362. De Groot, a.g.e, s. 52; B. gel, a.g.e., s. 354-364. De Groot, a.g.e., s. 61. De Groot, a.g.e., s. 61; B. gel, a.g.e., I, s. 375. De Groot, a.g.e., s. 47. De Groot, a.g.e., s. 52. B. gel, a.g.e., s. 4 vdd. B. gel, a.g.e., I, s. 398 vd. B. gel, a.g.e., s. 400 vd. De Groot, a.g.e., s. 67, 68; B. gel, a.g.e., I, s. 400, 402, 405. De Groot, a.g.e., s. 63. De Groot, a.g.e., s. 55 vd.; M. Mori, a.g.m., s. 213; Koca, a.g.e., s86. Trklerde sadece

ordu birliklerinin atlar deil, ahslara ait mallar da birbirinden belirli renklerle ayrlmaktayd. Mesel Uygurlar, at srlerini birbirinden renklerine gre ayrt ediyorlard. Baka bir deyile Uygurlarda her boy kendine has renkte at yetitirmekteydi. (. zgi, in Elisi Wang-Yen-Tenin Uygur Seyahatnmesi, Ankara 1989, s. 65). Ayrca, Ouz Trklerinde de ayn anlay hkimdi. zellikle Ouzlarn Alayundlu (yund=at) boyu, sadece ala atlar beslemekteydiler. Bundan dolay bu Ouz boyu Alayundlu adyla anlmtr. 42 43 44 45 De Groot, a.g.e., s. 63. De Groot, a.g.e., s. 72. De Groot, a.g.e., s. 66. inli tarihiler, kuatmann kaldrlmasnda gizli pln dnda baka bir sebep daha

gstermilerdir. O da udur: Mete, Kuzey ini fethederken baz in derebeylerini tbi (vassal) hale getirmiti. Mete, sefere bu derebeylerin de katlmasn istemitir. Fakat bunlardan biri kuatma yerine zamannda gelmemitir. Mete de, bu derebeyin davranndan phelenmitir. Daha dorusu, bu derebeyin sznde durmayarak, Hun ordusunu arkadan vuracan dnmtr. Bu yzden de kuatmay kaldrmak zorunda kalmtr. (W. Eberhard, a.g.e., s. 88; De Groot, a.g.e., s. 64). 46 B. gel, a.g.e., I, s. 407, 408, 416; De Groot, a.g.e., s. 66.

1080

47 48 49 50 51

B. gel, a.g.e., I, s. 418. B. gel, a.g.e., I, s. 419. W. Eberhard, a.g.e., s. 89. Bu hususta rnek iin bkz. S. Koca, a.g.e., s. 39, 42 vd. mparatorun komutan Hunlar iyi tanmad iin bu hususta yanlmtr. Zira, eski Trk

veraset hukukuna gre, hkmdarn Ulu Hatundan doan ocuklarn dnda dier elerinden doan ocuklarn veliaht olma hakk yoktu. 52 53 De Groot, a.g.e., s 70; B. gel, a.g.e., s. 423. W. Eberhard, a.g.e., s. 89. inliler, bu tr antlamaya ho-in adn vermekteydiler. Bu

hususta bilgi iin bkz. Ying-Shih Y, Hsiung-nu, trc. S. Esenbel, Erken Asya Tarihi, haz. D. Sinor, stanbul 2000, s. 173 vdd.; . zgi, XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticar Mnasebetler, Tarih Enstits Dergisi, 9, (1978), s. 87-106. 54 Meteye e olarak gnderilen prenses imparatorun kz deildi. mparator kendi kzna

kyamad iin onun yerine hanedandan birini kendi kzym gibi Meteye gndermitir. 55 De Groot, a.g.e., s. 69; B. gel, a.g.e., I, s. 422; O. Franke, a.g.e., s. 331; . Kafesolu,

a.g.e., s. 40 vd.; W. Eberhard, a.g.e., s. 89. 56 1921: 72. 57 58 Pan-ku, a.g.e., 94A, 5a.; De Groot 1921: 73. Ssu Ma-chien; Shih-chi (Tarih Notlar), Urumi 1989, 110. blm Hunlar Tezkeresi, s. Pan-ku; Han-shu (Hannme) Shang-hai, Commercial press, 1927, 94A, 4b. De Groot

406 vd.; De Groot, a.g.e., s. 76. 59 60 61 O. Franke, a.g.e., I, s. 332, 334. G. Nmeth, Attila ve Hunlar, Ankara 1962, s. 45. O. Franke, a.g.e., I. s. 337; . Kafesolu, a.g.e., s. 44.; L. Ligeti, Bilinmeyen Asya,

Ankara 1986, s. 51-58. 62 63 64 . Kafesolu, a.g.e., s. 47. . Kafesolu, a.g.e., s. 43. De Groot, a.g.e., s. 80; S. Koca, Trk Tarihinde stikll Mcadeleleri, MK, 42, (1983), s. 8.

1081

65 66 67

De Groot, a.g.e., s. 215; S. Koca, a.g.m., s. 13. De Groot, a.g.e., s. 214; S. Koca, a.g.m., s. 7. B. gel, in Kaynaklarna Gre Wu-sunlar ve Siyas Snrlar Hakknda Baz Problemler,

DTCFD, VI, (12948), s. 259-278; . Kafesolu, a.g.e., s. 45. 68 Bir Trk devleti kerken ve istikll kaybederken, gelecek nesillere bir ideal ve hedef

gsterme anlay, btn Trk tarihi boyuna devam etmitir. Bu anlayn son rneini, Osmanl Devleti kerken yaynlanan Misak- Mill deklarasyonunda grmekteyiz: Osmanl Devletinin temellerinin km olduu gerei ile hareket eden ve faaliyetlerinin devamn imknsz gren son Osmanl parlmentosu Meclis-i Mebusan, 28 Ocak 1920 tarihinde kendisini feshederken, Misak- Mill deklrasyonu ile Trk milletine, uzun tarihinden gelen engin devlet tecrbesine dayanarak, yeni bir hedef ve lk gstermitir. Bu hedef ve lk, hi phesiz, Trk ordusunun gen kurmay Mustafa Kemalin de daha hayata atld srada zihninde ekillenmeye balayp, 16 Mays 1919da stanbuldan ayrlmadan az nce kesinlemi olan Yeni Trk Devleti kurma fikr idi. Burada hemen belirtelim ki, ken devletin yerine yeni bir Trk devleti kurma fikri, XX. yzyln balarnda ortaya km bir fikir deildir. Zira, Trk tarihinde bu fikrin yzlerce fiil tezahrn grmek mmkndr. Gerekten de, bir Trk devleti tarih sahnesinden ekilirken, onun yerine ayn corafyada bir veya bazen birka Trk devleti birden kuruluyordu. Hatt yeni kurulan Trk devleti veya Trk devletleri, nceki Trk devletinin mirasna sahip kyor, onun grev ve sorumluluunu btnyle stleniyordu. Bazen durum sadece iktidar deiikliinden ibaret kalyordu. Bu duruma gre hkm vermek gerekirse, Trk milleti tarihinin hibir dneminde devletsiz kalmamtr. 69 O. Franke, a.g.e., I, s. 393; B. gel, Bat Hun mparatorluu, Tarihte Trk Devletleri, I,

Ankara 1987, s. 23 vd. 70 W. Eberhard, Muahhar Han Devrinde (M. S. 25-220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bak,

Belleten, IV, (1944), s. 337. 71 O. Franke, a.g.e., I, s. 396 vdd.; W. Eberhard, a.g.e., s. 108 vd.; . Kafesolu, a.g.e., s. S.

47; R. Grousset, Die Steppenvlker, Essen 1975, s. 79-86. 72 73 W. Eberhard, a.g.e., s. 112. A. Onat, Kuzey inde Kurulan Hun Devletleri, Tarihte Trk devletleri, I, Ankara 1987, s.

29-36; W. Eberhard, a.g.e., s. 143 vd. 74 75 Liu Mau-tsai, a.g.e., I. s. 5, 40. K. Czegldy, a.g.e., s. 49, 74.

1082

Hun mparatorluu'nun Kuruluu ve Ykselii / Yrd. Do. Dr. Nicola Di Cosmo [s.709-719]
Canterbury niversitesi / Yeni Zellanda Hunlar, Asyann tarihi olarak belgelenmi ilk gebe imparatorluudur. Manuryadan Kazakistana ve Baykaldan Byk in Seddine uzanan bir blge iinde siyasi kontrollerini kurmak iin oluturduklar siyasi kurumlar ile, Gktrk ve Mool imparatorluklar bata olmak zere, bozkr imparatorluklarnn kendi ok uluslu devletlerini ina etmesi iin bir temel oluturmulardr. Bu nedenle Hun mparatorluu Osmanl, Mool ve Qing (1644-1912) imparatorluklar gibi erken modern Asya devletlerinin ynetim geleneinin temel bir sreci saylabilir. Hunlardaki devlet yaplar evriminin, Asya bozkr gebelerinin siyasi hayatnda derin ve uzun bir etkisi olduuna phe duyulmamakla beraber, Hunlarn linguistik ve etnik katlm mcadelelerinin sonusuz kald da ortadadr. Hunlarn, Altay, Hint-Avrupa ya da Sibirya dilleri konuup konumad sorunu birok bilim adamn ilgilendirmekte ve phesiz eski Avrasyann etnik-linguistik haritasnn tekrar oluturulmas asndan da deer tamaktadr. Ancak, kltrel aidiyet siyasi kurumlar ve organizasyonlar sorunlarna odaklanldnda, bilinen Hun kelimeleri arasnda eitli dil ailelerinden kelimelerin olmas ve ok etnikli bir imparatorluk yaps iinde eitli dillerin varln belirttii konusunda bir uzlama salanm olmasndan dolay, kltrel ilikiler sorunu ikincil derecede kalmaktadr. Hun mparatorluunun kurulu ve evrimine kltrel ve siyasi kurumsallama alarndan bakldnda, bilgilerimiz yazl ve arkeolojik olmak zere birbirinden olduka farkl iki kaynaa dayanmaktadr. Temel yazl kaynaklar inin en eski iki standart tarihi iindeki Hunlarla ilgili blmlerden salanmaktadr: Sima Qian tarafndan (Byk Tarihinin Arivleri) Shiji ve Ban Gu tarafndan Han shu (Han slalesi tarihi). Dier taraftan Kurganlar zerinde yaplan arkeolojik almalar, inli olmayan kuzey kltrlerine ait zengin bir malzeme sunmutur. Arkeolojik kaynaklar, farkl sayda gruplar ieren muhtemelen kabileler eklinde rgtlenmi, aralarnda Hunlar da bulduumuz kuzey gebeler tarafndan ulalm bulunan gelimenin sosyo-ekonomik seviyesini ortaya koymamz asndan zaruridir. Arkeolojik Kaytlardaki Eski Gebeler Bulunan en eski Hun arkeolojik kalntlar, zellikle mezarlar ve bunlarn iinde bulunan eyalar iermektedir. Bunlar corafi yerleim ve eyalardaki kltrel i uyumu nedeniyle Hunlara atfedilmitir. Her ne kadar bugnn Mool ve Kuzey ininde gelien gebe kltrlerin kltrel karmakl iinde tarz ve motiflerde zengin deiimler mevcut olsa da, inde gelien asl kltrle (veya kltrlerle) karlatrldnda, belli bir yerleimi verilen gebe halklar tanmlamaya eilimli etnik sfatlamalara baklmakszn bu karmaklk olduka homojen bir olgu eklinde karmza kar. Kuzey inde

1083

bulunan Ningxia ve Gansu eyaletlerinden (Manuryay) giden gl bir savalk zellii olan at binicilii gibi gebe kltrlerin geliimine iaret eden blgenin gebe halklar birok zellii paylamtr. Bu kltrler elbette, madencilik bilgisi ve artistik motifler gibi (iyi bilinen hayvan sanat tarznda) nemli birimleri paylatklar nemli ortak deerleri, Sibirya ve Orta Asyay da ieren daha byk bir kltrel karmaklktan yaltlmamtr. Milattan nce ikinci bin ylda, muhtemelen halklarn daha fazla hareketi ve dolam belki de, nemin azalmasna yol aan iklim deiikliklerinden dolay Sar Irman kuzeyindeki blgede, zellikle maden retiminin artmas ve hayvanclkla daha fazla uramaya balamalaryla, ekonomik ve kltrel hayatta derin deiimlere ahit olunulmutur. Bu sre, milattan nceki birinci bin yl boyunca ekonomik retimin zel bir biiminde olduu gibi pastoral gebeciliin de artarak yaylmasna yol amtr. Daha az ilerlemi ve daha kk agro-pastoral topluluklar yok olmam, fakat pastoral halklarda askeri ve siyasi hayatn balamasna neden olmamtr. Bu olgu, pastoralizmin daha yaygnlat Gansu gibi tarmsal yerleim blgelerini evreleyen dier istihkam birimlerinde ve duvarlarnda dolayl olsa da belgelenmitir. Dier dolayl ipular, yaklak M.. 8. yzyldan 6. yzyla kadar kuzey snrlar boyunca siyasi ve askeri bir ilk zirve durumuna ulam pastoralistler tarafndan (in arivlerinde Di ve Rong) agro-pastoral topluluklarn yer deitirmesiyle sonulanan, insanlarn hareketlerinin belgeleri (istilalar ve glerle) olarak in arivlerinde yer almaktadr. Dier taraftan, gebelerin g dalgalar veya fetihler sonucu batdan Kuzey ine geldii eski hipotezini dorulayan bir delil yoktur. Pastoral topluluklarn kuzeyde bu kademeli yaylma sreci genellikle M.. 7.-6. yzyllar aras dnemleri kapsayan arkeolojik arivde daha ak bir ekilde elde edilir. Bu dnemin mezarlar daha zengindir ve bronz silahlar, hayvan tarzl sslemeler, hayvan kurbanlar ve at ve sava arabalarnn bolluu; hakim sosyal snf olarak sava, askeri bir aristokrasinin varlna iaret eder. Bat Asyann gebe, skit ve Sarmat kltrleriyle birtakm eyalarn benzerlikleri baz bilim adamlarnn bunlar skit tarz gebe kltrler olarak tanmlamalarna yol amtr. Olduka byk bir topluluun kaynaklarnn -ekim arazileri, madencilii ve metalrji, ticaret-kontrol edildii gebe kabilelerin ortaya kna iaret edebilecek bir olgu olarak bu mezarlar topluluklar halinde bulmaktayz. Arkeologlarn farkl kltrler olarak bu topluluklar blgesel farkllklaryla ortaya koyduklar hipotez dorulanmaktadr: Yukar gneybatda Xiajiadian kltr, kuzey merkez sektrde Ordos kltr ve Gansu, Ningxia ve Qinghai eyaletlerine yaylm olan kuzeybat sektrnde Yaylang ve Qingyang kltrleri. Btn bu kltrlerin, ayn blgelerin eski halklaryla gl balar olduu gzkmektedir ve her ne kadar belli bir hareketlilik olmusa da, kuzey blgelerindeki gebe topluluklarn yeni bir antropolojik tr temsil ettiini syleyemeyiz: phesiz bu, geni blgeyi Sibirya ve Orta Asya ile balayan yollarla gelenler yerine, bunlarn i adaptasyon ve kltrel birimlerinin (deiim kadar) adaptasyonuyla bym olan bir kltrdr. M.. 1. bin yln ilk yarsnda Kuzey inde ekil alan eitli ve karmak olgular, eski gebe kltrlerin oluumuna yol amtr. Sosyal ve ekonomik gelimelere ve toplumsal staty belirlemek

1084

iin nemli saylan eyalara gre bir snflandrma yaptmzda karmza farkl kategori kmaktadr. Ayrca, iki alt gruba ayrlabilen I. kategorideki kurgan kalntlar arasnda genellikle kl veya haner gibi temel bir silahn yannda baklar, ok ular, yay ve oklar gibi yardmc silahlar tarafndan elik edilen bronz ve demir silahlarn yer almas nemlidir. Bazen, byk miktarlarda bronz ss rozetleri, tokalar ve kemer ssleri de mevcuttur. Altn ve gm eyalar gibi lks paralar ok az veya hemen hemen hi bulunmamaktadr. IA ve IB kategorileri arasndaki farkllk, at ve sava arabas tehizatlarnn birinde az bulunurken, dierinde bol miktarda mevcuttur. Bu farkllk, kurgan kaytlarnda at ve sava arabalarnn daha fazla temsil edilmesinin daha yksek sosyal, ekonomik ve siyasi bir seviyesine iaret edebilir. IA kategorisine bir rnek olarak iyi bilinen Maoqinggou sitesinden bahsedebiliriz (Liangcheng lesi, Moolistan).1 Seksen bir mezar ve bir yerleim biriminin almasyla birlikte bu site, M.. 700den M.. 300 yllar arasna yaylan drt dneme ayrlmtr ve eyalarn tarz ve iilik deise bile kurganlarn toplamndaki ierik ak bir sreklilik gstermektedir. Metal eyalarn arasnda silahlar, kemer ssleri ve ss rozetleri hakimken, atla ilgili buluntular ok az olup, sadece iki mezarda rastlanlmtr. Demir eyalar daha sonraki dnemlerde artmaktadr ama hibir altn kalnts bulunmamtr. Bu kltrn askeri yaps, silahlarn bulunmasndan bellidir; yine de zenginlik temel olarak bronz sslemeler de saklanmtr. Kurban edilmi hayvanlar pastoral zenginliin artan neminin iareti olabilir (saynn daha fazla olmas, len kiinin daha fazla srye sahip olmas anlamna gelmektedir). IB kategorisinin rnekleri olarak Ordos blgesindeki Taohongbala, Ningxiadaki Yanglang ve Gansudaki Qingyang toplamalarn sayabiliriz. Bunlar kltrel yaknlk ve kronolojik olarak olduka farkl snflara ayrlsa da, yine de kurgan toplamalarnn genel hatlaryla eitli benzerlikler sergiledikleri gzlemlenmitir. Maoqinggoudaki gibi, Taohongbaladaki mezarlar da, balta, kazmalar, demir bir balk ve bronz ve demir baklar gibi eitli alet ve silahlar yer almaktadr. ahsi ss eyalar da oktur ve bir ift altn kpe haricinde bunlarn tm bronzdur. Maoqinggoudan farkl olarak, Taohongbaladaki mezarlarda gem ve eer gibi eitli at tehizatlar da bulunmaktadr. Deerli eyalar asndan burada, Nanshagen (Liaoning) ve Beixinbbaoda (Hebei eyaleti) bulunan altn halkalara benzer sadece bir tane altn pondatife rastlamaktayz. Bu durum, altn gibi deerli madenlerin nemli bir rol oynad bir ticaret ann geliimine iaret edebilir. Ama bu buluntunun izole yaps ele alndnda, sosyal statnn tanm iin nemli olmad grlr. Qingyang ve Yaylangn kuzeybatsndaki yerleim kltrlerindeki elitlerin sava yaps da nemlidir. Yaylangta (Ningxia, Guyuan ilesi) krk dokuz mezar hanlk ncesi dneme (M.. 700) aittir. Askeri donanm btn bir kl ve dier birok kalntlaryla birlikte, ayrca Ge baltal karglar, mzrak ular, kamalar, baklar, ok ular, kazmalar ve baltalar gibi eitli bronz silahlar iermektedir. Dier metal eyalar arasnda, hayvan eklinde rozetler, kemer kancalar, kpeler ve kemer ssleri gibi bazen demir ve ounlukla bronz ss eyas, gem, mahmuz, nal ve araba balklar gibi ok eitli

1085

sava arabas ve at ssleri, dokuz adet gm ve altn kpeyle birlikte baz gm boncuklar da bulmaktayz. Bu buluntular, savann silahlar ve deer verdii toka, tabaklar ve at takmlar gibi ahsi ss eyalaryla birlikte gmldne iaret eder. Ge baltal karglar ve in kkenli dier rnler gibi deerli eyalar ticari balantlarn varln onaylamakta ama yerel gebe elit kendisini ticaretten elde ettii zenginlik asndan ncelikle tanmlamamtr.2 Bu eit envanter Qingyang blgesinde (Gansu eyaleti)3 at ve araba ssleri ve takmlarndan daha fazla nemli olduu ve baz aralarn yukarda deinilen Taohongbala yerleimiyle ve Liaoningde bulunan Xichagou kltryle yakn bir tipolojik balantsn gstermektedir. Kuzeydou sektrnn han ncesi Wudaohezi yerleiminde benzer zellikler grlebilir (Lingyuan, Liaoning eyaleti).4 Bronz silahlar, ss eyalar ve at takmlar hakimdir. Burada hibir demir eya ele gememitir ama bulunan iki altn ss eyas bu yerleimin daha yaygn lks ticarete katlmna iaret edebilir ama bu elit statsnn tanmnda nemli deildir. Ayrca, Liaoningde ayna, para gibi in kkenli eya zelliklerinde (M.. 206-M.S. 9) Bat Hanl Dnemine ait yaklak 500 mezarda gml yerleime geni bir ekilde yaylm Xichagounun Han Kltrne de rastlanlmaktadr. Yine de kurgan envanterinin en temel paralarn hala byk miktarda demirden yaplma (zellikle kl ve mzraklar) silahlar, sava arabalar ve at takmlar oluturmaktadr. Hibir altn ve gmten yaplma eya bulunmamtr. Yerleim alanlarnn byk ounluu harap edildiinden ve muhtemelen antikalar yama edildiinden dolay, kken olarak orada bulunduklar inkar edilemez ama bu kltrdeki sava karakterin hakimiyetinden de phe edilemez.5 kinci kategorideki gmt envanteri byk miktarda bronz ssler ve bunun yannda, altn ve gmten ok az lks eya iermektedir. Bu bulgular, silahlarn yokluu ve sava durumunun dier belirtileri biiminde tanmlanmaktadr. Bir rnek olarak Guoxianyaozi yerleimini (Liangcheng, Moolistan) sayabiliriz, M.. 500-400 yllarna ait yaklak 20 mezarn olduu bir yerleimdir.6 Ss eyalar arasnda byk miktarlarda bronz rozet (hayvan ve geometrik desenli 44 adet), kemer ssleri, dmeler, ziller, kpeler ve eitli elbise ssleri bulmaktayz. Bir gebe elit snfn klasik iaretleri olan silahlarn ve at takmlarnn olmay burada yaayan insanlarn zenginliklerini ss eyalarnda saklamalar asndan yeni bir stat tanmna doru almaya baladklarnn belirtileri olabilir. nc ve en son yerleim kategorisinde zellikle altn ve gm gibi deerli eyalarn byk miktarlarda bulunmas, hem silahlarn hem de at takmlar ve sava aletlerinin ounun mezarda olmayyla tanmlanmaktadr. Bu kategorinin rnekleri Aluchaideng yerleimi (Ordos),7 Xigoupanda bulunan 2 ve 4 numaral mezarlar (Ordos),8 Nalingaotu (Shaanxi eyaleti)9 ve Shihuigou (Ordos)10 kurganlardr. Aluchaidengte Hunlara atfedilen iki mezarda toplam 218 altn ve 5 para gm eya olmak zere, olduka fazla lks eya elde edilmitir. Bunlarn iinde altn bir ta, kymetli talarla sslenmi kaplan ve kularn tasarland 55 adet hayvan stilinde rozet, 45 dikdrtgen altn toka ss, dme, boncuk, bir zincir ve bir ift kpe gibi dier ss eyalar da bulunmaktadr. Xigoupan kurgan yerleiminde bulunan 2 numaral mezarda M.. 3. yzyla ait iki ss rozeti, bir

1086

kolye, bir ift kpe, kn ssleri ve ku tasarml ssler gibi eitli altn paralar bulunmutur. Muhtemelen, han ncesi dnemden (M.. 2. ve 1. yzyl) daha sonrasna ait olmad sanlan ayn yerdeki 4 numaral mezarda da eitli lks paralar bulunmutur. Altn bir ta, kpeler, ss rozetleri, altn ipli ve altn kenarl byk kolye ssleri, altn kemer ssleri ve bir toka gibi ok fazla mcevher hakimdir. Shaanxideki Shenmu ilesinde de benzer yerleim birimleri kazlmtr, yine de hayvan biimli gm ve altn ss eyalar ieren ok miktarda deerli eya vardr. Bunun aksine bu alandaki dier gmtlerden olduka vasat bronz paralar elde edilmitir. Son olarak, Shilhuigo blgesinden belki de, Orta Dzlkten gelmi eski sava devletlerin son zamanlarna ait gm rozetler ve en ilgin altn kaplama bronz ss eyalar elde edilmitir. Bu kategorideki yerleim blgelerinden gelen zellikle dikkate deer olan sadece ar zenginlik ve refaha deil, ayn zamanda I. Kategoride bulunan zellikle silahlar ve at takmlar ile sava gebe elitlerin geleneksel belirtilerinin olmaydr. Bu eit envanter belli kabileler arasnda zenginliin silah ve at sslerinden daha ok lks eyalarn biriktirilmesi ve aristokratik ayrm iin ticaretin daha fazla nemli olduuna iaret edebilir. Bundan dolay bu gmtler, kabileye ait liderliin geleneksel askeri savunma kurumlarndan ve mevsimsel glerden olduka farkl sosyal ve ekonomik bir rol oynamaya balad fikrini verir gibi durmaktadr. Her ne kadar, blgede ticarete uymu kabile aristokrasinin varl, Hun kltrnn (Ordos blgesi) beii olarak saylmas, bir hipotez olarak kalsa da, baz metinlerin teferruatl deliller salam olduu grnmektedir. Zhanguocede (Savaan Devletlerin Entrikalar, M.. 3. yzyla ait bir metin) Zhou devletlerinin gebelerden at ve krk ithal ettiine dair deliller ok olmasa da vardr.11 Mu Tianzi zhuan (Kral Munun Hayat, M.. yaklak 4. ve 3. yzyla ait bir metin) her ne kadar hayali olsa da, bilginin gerek deneyimler ve geleneklerden alnmas gerektiini anlatr. Kral Munun seyahatleri srasnda yabanc bakanlarla muhtemelen kuzey gebelerle hediye alveriinde bulunduu rivayet edilmektedir. Kral Mu tarafndan alnan en byk hediye, saylar binleri bulan sr ve koyun srleridir. Atlar ise, birka yzlk saylaryla listenin en banda yer almaktadr. Dier hediyeler ise arap, kpek ve keileri iermektedir. Karlnda Kral Mu tarafndan verilen hediyeler ise, ncelikle altn veya gmten bir geyik, gm bir ku, altn kolyeler veya deerli talardan oluan boncuklar, inciler, altn kleleri, deerli kabuklarla sslenmi kemerler gibi deerli el yapm eyalardr. Bu hediyelerle, Son Sava Dnemi gebe gmtlerinde altn hayvan tasarml rozetler ve tamamen bronz geyikler hammadde karln bulabilir mi? Mu Tianzi Zhuanda bahsedilen hediyelerle arkeolojik buluntularn olas bir yaknln gz ard edemeyiz. Ticaret anlamalar mehur Shiji (M.. ikinci-birinci yzyllara ait bir metin) kitabnn 129. blmnde; Longmen ve Jieshinin kuzeyindeki topraklar at, sr, koyun, kee, krk, tendon ve boynuzlar bakmndan zengindir12 diyerek rivayet edilerek bahsedilmektedir. Bu topraklarn ticari deeri Qinin I. mparatorluu srasnda (M.. 3. yzyl) zengin olan tccar Wuzhilou zamannda da kaybolmamtr. O, pastoral bir kabilenin (Rong) kralyla krk iin evcil hayvan ticaretini yapm at ve sr srlerini bir vadi dolusu olarak tahmini bir deer biilebilecek sayda arttrmtr.13

1087

inin kuzey blgesindeki pastoral gebe hayatlarn kalntlarnn bu zet analizine dayanarak, pastoral uzmanlama ve pastoral rnler iin bir in pazarnn ortaya kmas sayesinde M.. IV. ve III. yzyllarda bozkr blgesi artan bir ekilde ticarilemitir. Buna gre, belli blgelerdeki elitlerin ilevi yapsal bir deiiklik geirmi ve askeri liderliin geleneksel rol kabilelerin ticari haklar zerinde en azndan sk bir kontrol veya tekelcilii de ieren ticari faaliyetlerle doldurulmutur. Bu yolla aristokrasi, altn ve mcevher gibi muhtemelen in kkenli lks paralar biriktirmitir. Bu bykle bir gei yine de tahminen nceden ksmen de olsa ticarilemi ekonomik bir evrede, Avrasya bozkrlar boyunca hayvan tasarml bronz ss rozetlerinin geni dalm, pastoral insanlar arasnda tanabilen zenginliin ve para deiiminin de bir eidini nceden oluturduklar fikrini vermektedir. Belli topluluklar iinde elitlerin ticari karlar yoluyla d zenginlii elde etmesi, sosyal statnn ncelikli bir simgesi olmutur. Yine de bu fonksiyon, elit snfn pastoral retime ulamasna dayanmaktadr, bu yitirildiinde elitler kendilerini yine militarize etmeye mecbur kalmlardr. Hun mparatorluunun oluumuna gtren olaylarn bir analizine dayal olarak, mevcut Hun elit snfndaki krizler, birlemi bir inde dahi askeri olarak yaplandrlamayacak olan baka bir lider altnda tekrar yaplandrlmas, zayf ve zellikle tehlikeli kabile kmelerinden geni bir bozkr imparatorluu kurulmasnda kuantum sramalar anahtar bir etkendir. Hun mparatorluunun Oluumu inin birlemesinin hemen ardndan, birlemi bir ynetim biimi olarak ortaya kan Hun mparatorluu, baz bilim adamlarn bu srecin arkasnda zengin bir komudan askeri yollarla tarmsal rnleri elde etmek isteyen bir toplumun gebe kabiliyetlerinde yatan bir sebep aramaya iterken,14 dierleri daha ok i sosyal evriminin ncelii zerinde srar etmektedirler.15 Hun ynetiminin bir devlet olarak adlandrlp adlandrlmayaca veya liderinin tamamen bir kabile efi olarak kabul edilip edilmeyecei ya da bu ynetimin kabilelerden oluan bir konfederasyon olup olmad sorusu bir takm anlamazlklar da beraberinde getirmektedir.16 Bu teoriler, Hunlarn ykseliini belgeleyen tarihi arivler altnda deerlendirilmelidir. Bu drt sahne iinde izah edilmektedir. Birincisi, Qin generali Meng Tian tarafndan tahminen Hunlarn kendi topraklarna sahip olduklar Ordos blgesinin igali, ikincisi biraz efsanevi ve epik olmak zere Metenin st eflie ykselii, ncs merkezi bir devlet yapsnn rgtlenmesi ve son olarak da, Hunlarn ilk nce gebe dmanlarn sonra da in ile bar srdrmek iin vergi vermeye zorladklar askeri yaylmalarn bilmekteyiz. Meng Tiann kuzey seferi M.. 215 ylnda gereklemi ve bu srete Hun topraklarnn kalbi olan Ordos blgesine ynelmi, byk bir saldrda bulunmutur. Bu yaylma bir in devleti tarafndan gebe topraklara yaplm ilk derin ve youn bir igaldi. Ve gebe ve yar gebe alanlarda istihkam ve asker yerletirmeyi de ieren Savaan Devletler Dneminde kurulmu bir modeli takip ettiler. Muhtemelen bunlarn Hunlar zerinde etkisi ykc olmutur.

1088

Tarihi arivler, bir imparatorluk kurucusu olarak Metenin kariyerinin duygusal hikayesini ortaya koymaktadr. O yetenekli bir ocuktu ama babas anyu (yani, byk reis) Touman kendisinden sonra dier elerinden birinin olunun tahta gemesini istedi. Rakibi yok etmek iin gen Meteyi Vusuna (dier gebe bir kabile) rehine olarak gnderdi, sonra da ocuu ceza olarak ldreceklerini umarak Vusuna saldrd. Mete buradan kat ve babas cesaretinden etkilenerek hayatn balad iin Hunlara geri dnd ve Touman gafn bu ekilde telafi etti. Mete burada kendine tamamyla sadk kalacak bir grup sava toplad. Hikayeye gre Mete bunlar eitmek iin her birine en beendii atn vurmalarn, bunu yapmay reddedenlere bu sefer de en gzde eini vurmalarn emretmi ve bunu da yapmaya ekinenlere cezalarn hayatlaryla detmitir. Eittii savalara Mete kendi babasn vurmalarn emretmi ve savalarn hibiri oklarn boaltmaktan ekinmemitir. Babasn ortadan kaldrdktan sonra Mete, anyu oldu ve tahta oturduktan sonra gerek Hun i sava ve gerekse de kendilerine ynelik in saldrlarn bastrmaktaki baarlarndan cesaretlenerek dier gebelerin saldrlarndan halkn korumaya devam etmitir. Baarlaryla Han slalesini M.. 198de aalayacak ve nndeki birka on yl iinde Manuryadan Kuzey ve Bat Moolistana, Altay blgesine ve Bat Orta Asyaya (modern Sincan) kadar uzanan blgede hakimiyeti ele geirecektir. Bu rivayetlerdeki efsanevi ve duygusal etkenlere ramen, Metenin tarihi varlndan kabul ettiimiz kadaryla, Metenin ykseliini, etkili bir koruyucu yaratmasna ve kendi babasn katlederek gce erimesine borludur. Blgesel ve askeri yaylmasn takiben Mete, yeni domu devletini tekrar rgtlemeye balad. Eski Asya ynetim snf iinde bu ilk detayl anlatmda, u ynetim yapsna rastlamaktayz: Sa ve Sol Bilge Krallar (Hun dilinde, tugi) Sa ve Sol Luli krallar, Sa ve Sol generaller, Sa ve Sol yneticiler ve Sa ve Sol Gudu markizleri. Btn hepsi 24 st rtbe sahibi gruba (ershisi da chen) iaret etmektedir. Bu yirmi drt st rtbeli kii anyunun bakanlk ettii etkili olarak imparatorluu yneten etkili, st bir siyasi konseyi oluturmutur.17 Bu bir kabile konseyi deildi, ama krallklarn ve askeri komutanlarn piramitsel bir yapsyd. Bu krallar, krala ait klanlarn en st yeleriydi yani gerekte bamsz bir ynetim biimi uygulayan tmarlard. Dier st rtbeden olanlar, generaller, komutanlar ve idareciler sarayn yeleriydi ve hem sivil hem de askeri olarak devlette st grevlerde bulunuyorlard. Bu 24 st bakann kendi binba, yzba, onba gibi alt vassallar, komutanlar ve yneticileri tayin etme haklar vard. Tmar sistemi iinde resmi grevlerin iki yarya ayrlmas (sol ve sa, burada srasyla bat ve douya tekabl etmektedir), onluk askeri rgtlenmeleri (rnein birlikler onlara, yzlere ve binlere blnmtr) ve bir konsey iine snrl sayda komutan ve bakann alnmas Hun rgtlenmesinin kilit zellikleridir ve bu sistem daha sonralar ortaya kan Asya devletlerinde de gzlenmektedir. rnein, da chen terimi in kaynaklarnda Gktrk mparatorluk idaresinin (Tujue) (M.S. 551-630) st yelerine iaret etmek iin kullanlmtr. Hunlar 24 st hanedana sahipken, Gktrkler 28 taneyle kaydedilmitir. Kabilesel unsurlarn doal kantlar oktur. En st pozisyonlarn hepsi kaltsald ve st snf olan Huyan, Lan ve Xubu yeleri tarafndan doldurulmaktayd. Bu klanlarn her birinin kendilerine

1089

ayrlm topraklar vard. En bykler; Sa ve Sol Bilge krallaryla, Luli krallarnn kontrol altndayd. Asya halklar arasnda devlet oluumunda dier olaylardan alnan rnekler temelinde, Metenin ykseli hikayesinin detaylarnda bir koruyucu yaratlmas, eski kabilesel aristokrasiye darbe ve siyasi gcn merkeziletirilmesi gerek olabilse de, Vusun esaretinden kama ve kendi babasn ldrme gibi dier unsurlar hayali olabilir. Tahminen Meng Tiann seferi, Hunlar kendi topraklarn terk etmeye zorlam ve ou kii silahlanarak profesyonel bir asker olmu ve bu da askeri hareketliliin ykselmesini ve dolaysyla bu kriz annda Mete bamsz bir askeri g biimine dntrmtr. Bu da, Hunlarda tahta geme mcadelesine sebep vermi olabilir. Devletin olumas iin ilk hareket, ekonomik ve sosyal kriz nedeniyle bir ayaklanma sonucunda geldi. Daha sonra bunu genel iddet ve askeri hareketlilik takip etti. Nihayet etkin bir askeri lider altnda siyasi merkezileme sreci devam etti ve bu da blgesel ve siyasi yaylma iin bir temel oluturdu. Krizler, askerileme ve merkezileme onlarn kilit konseptleri gibi grnmektedir.18 Bu olaylar dizisi, daha zayf gebe yapsndan daha merkezilemi bir siyasi yapya geite, Metenin oluturduu ve gc tamamen elinde tutmak iin kulland sadk ve disiplinli koruyuculukla yrtldne iaret etmektedir.19 Merkezilemenin ortaya kmas Meng Tian (M.. 215) tarafndan Ordosun igali ile Metenin st liderlie (M.. 209) ykselii arasnda olmutur. M.. 210 ylnda intihara kalkmaya zorlanan Meng Tiann lmnden sonra Qinin 206da dalmasyla, Hunlarn kuzeyde yaylmas bu olaylardan bamsz bir ekilde meydana gelmi ve Hunlarn ilk dmanlarn oluturan Asyal kabilelere kar ynelmitir. Qin igali, insanlar atalarnn topraklarndan atld ve dier halklarn topraklarna hareket etmeye zorlandklar iin, bozkrlarda bir toprak sknts yaratma benzemektedir. Bu tepki zinciri o zamanlarda bozkr blgesinde var olan gler dengesini bozmu ve bunun en temel sonucu olarak Hunlar, Dou Hu (belki de nceden Hunlara itaat etmekteydi) ve Yuei gibi dier Asya devletlerinin hedefi haline gelmi ve zayflamtr. Hunlarn direnme ve yeniden savama kabiliyetine iki etken katkda bulunmua benzemektedir. inde devam eden i sava Gneyden gelen basky hafifletmi ve bylelikle Metenin Asyal dmanlarna kar glerini younlatrmasna ve Meng Tian tarafndan zaptedilen topraklarn tekrar alnmasna imkan tanmtr. Ayn zamanda Mete, belki de kabilelerin konfederasyonu olan yapy siyasi ve askeri glerin merkeziletirme sreciyle tekrar organize etmitir.20 Daha sonralar savunmac bir in ile saldrgan gebe igalciler arasnda bir sava eklini alan, in ile Hunlar arasndaki mcadelenin kkeni inin gebe meralara yaylmasnn akabinde nceden eriilmemi daha fazla g, otorite ve askeri bir liderlii ortaya karan bir tepki takip etmitir. Mete Komutasnda Hunlarn Yaylmas Metenin en st lider (anyu) olmasndan sonra, Hunlar Manuryadan Orta Asyaya uzanan geni bir blge zerinde dalar, bozkrlar ve lleri kaplayan bir alanda egemenliklerini, en azndan

1090

etkilerini kurmalarna yol aan askeri bir yaylma siyasetiyle uratlar. Hunlar, ilk nce bugnn Koresi olan snra doru, yani Dou Hunun yerleim yerine yaylmlardr.21 Buradaki Hunlara yenilen gebe halklar vergi vermek ykmllndeydiler ve eitli kabilelerden, muhtemelen belli zamanlarda alnan bu demeler Hun saraynn harcamalar, askeri giderler ve genel ekonomik refah desteklemek iin nemliydi.22 Dier gebe dman olan Yuei aleyhinde M.. 170lerdeki kampanyadan nce, Hun mparatorluu Sar Irmak dnemecinin bat snrlarndan ok daha telere yaylmama benzemektedir. Yine de gnmzde ve D Moolistan olan Sar Irman kuzeyinden ne kadar batya yayldn tam anlamyla bilemiyoruz. Ordos blgesi, Yuei, Di ve Qiang halklarnn topraklar, birlemi olan Hunlarn Sa (rnein bat) kanad tarafndan igal edilmitir.23 Mete kuzeydeki, Kuzey Moolistan ve Bat Sibiryada yerlemi olan Hunya, Chuyi, Dongling, Gekun ve Xinli olarak bilinen halklara boyun edirmitir.24 Gneyde nceden Qinin yerleim alan topraklar ele geirmi ve gney snrlarn Sar Irmaa kadar geniletmi, Loufan ve Boyang krallklarnn topraklarn igal etmitir.25 Ayrca Mete, Ningxia ve Fushideki bugn Guyuan ilesi olarak bilinen yerin gneydousunda kalan Zhunann ilelerini, Shenshideki gnmzn Yulin ilesinin gneydousunda kalan yerleri snrlarnn iine katmtr. Bu, gnmzn Ningxia da dahil olmak zere Shasi, Shensi ve Hopeinin kuzey kesimlerinde ve Liaoningin tamamnn ya Hunlar tarafndan kontrol edildii ya da onlarn saldrlarna ak olduu anlamna gelmektedir. Sonralar Tai ve Yunzak komutanlklarnn kurulduu alanda anyu saray bulunmaktayd.26 Belki de buras anyunun ahsi nfuz alanyd ve Sar Irman dnemecinin kuzeydou kesinden, Ordos lnn kuzeyi ve Shansi ve Hopeiin kuzey blgelerine kadar uzanmaktayd. Hun devleti iinde dier nemli bir yer ise byk ihtimalle dini trenlerin ve siyasi toplantlarn yapld bugnk Moolistann gneybatsnda yer alan Ulan Baturdu.27 Buras, yln beinci aynda anyunun atalarna, Yer, Gk ve dier tanrlarna kurbanlar adad bir yerdi.28 Toplumunun askerilemesini, saraylarnn ve siyasi aralarnn artan bykln dengelemek iin gerekli d tmarlar almak iin Hunlar tamamen vergiye dayanan bir sistem uyarlamlardr. Askeri bask ve resmi anlamalarla daha zayf devletlerle birlikte malup olan gebe kabileleri Hun liderliine zenginliklerinin bir ksmn vermek iin zorlamlardr. Ayrca, inliler vergiler demi, Tarim Havzasnda bulunan ehir devletleri ve dier siyasi topluluklar da Hun yneticilerine sabit miktarlarda lks eya ve hammadde salamlardr. Bunlar saray ve askeri kurumlar desteklemek amacyla kullanlm daha sonralar ise sonraki aristokrat nesillere cebren ve hileyle gemitir. Wu-huan gibi bozguna uratlm gebeler de derebeylerine bir cret demeye mecbur edilmilerdir. Vergi sisteminin snrlar ksa srede belirlenmi olsa da siyasi sistemin btnlnn devam etmesi vergilerin gelmesine balyd. istikrarszlklarla kolaylkla bozulabilen dzensizlik ele alndnda, kral himayesindeki devlet kurumlarnn krlgan bir yapya sahip olduu aka grlebilir. inin Hunlarla likileri

1091

Han slalesinin (M.. 206-M.S. 221) balangcnda, in iindeki askeri durum imparatorun tam siyaset iin rekabet ettii yar bamsz krallklarn varl nedeniyle olaanst karmakt. M.S. 200lerde Han Gaozunun hkmdarlnn yedinci ylnda (M.. 206-194) Hunlar Han krall olan Mayideki Xine (kuzeyde bir krallk, Han hanedanl ile kartrlmamaldr) saldrd. Xin igalcilerle bir anlama yapt ve mparatorlua kar bir ayaklanma planlad. Xinin desteini aldklarnda Hunlar ordularn in snrlarna saldrmaya ynelttiler. mparator ahsi olarak ordularn Hunlara yneltti ve Xinin isyann bastrd, ama kuvvetleri souk bir havaya maruz kald. Hatta, askerlerinin yzde yirmi ile otuzunun souktan parmaklarn kaybettii sylenmektedir.29 Bu sorunlara ramen ordu Pingchenge bask yapt. Mete daha sonra Gaozuya kar saylarnn iki yz bin olduu sylenen bir svari ordusuyla hareket etti30 ve Han birliklerini Pingchende sard. Hann yedi gn sonra ekilmesine izin verildi. Han darbeli bir yenilgiyle cezalandrdktan sonra Hunlar, iki g arasnda ilk bilinen bir anlamann imzalanmasna yol aan vergi artlar ykledi. O zaman imzalanan anlama, yaknlk ilikileri iinde bar anlamna gelen hegin kelimesiyle adlandrld. Hegin siyaseti genellikle saf ve basit bir taviz, mal deiimi ile satn alma arasnda bir strateji olarak kabul edilmektedir.31 Gerekte ise bundan daha fazlayd. Her ne kadar bu siyaset rvetle gebeleri pasifletirdiyse de, mal anlamnda olmasa da nceki snr siyasetleriyle uzlatracak unsurlar da iermekteydi. Hegin siyasetinin mimar Liu Jing idi ve Ona gre bir yaknlk ilikisi kurulduunda, Mete imparatorun damad olacakt ve sonra da Metenin olu -veliaht, Hun tahtna varis olan- Gaozunun torunu olacakt ve dolaysyla ine itaat etme gibi bir durum sz konusuydu. Liu, bu siyasetin dier iki stratejiyle kuvvetlendirilebileceini de ne srd. Birincisi, bir rtme kampanyas idi. Hann Hunlarn iddetle arzulad deerli eyalar periyodik olarak gnderecekti ve Hann burada bir arts olacakt. kincisiyse, telkin kampanyas idi ve bylelikle Han Hunlara etkin iletiim kurallarn retecek hatipler gnderecekti. Uygun Konfys retisine gre bir torun dedesini kendine eit gremezdi ve bylelikle in imparatorunun Hun imparatoruna stnl salanacak ve sava olmayaca iin Hunlar yava yava Hann itaati altna girecekti. Bu siyaset M. 199da imparatorun onayn ald ve Hann Hunlarla eit diplomatik staty tanmasna ve iki kutuplu uluslararas bir dzenin balamasnn iaretini veren M. 198 anlamasnn imzalanmasyla baland.32 Eit haklar iki unsura dayanmaktayd: (1) iki saray arasnda evlenme ittifak kontrat dzenlendi ve (2) Han yllk olarak ipek, kuma, hububad ve dier gda maddelerini gnderecei bir vergiyi kabul etti.33 Dier anlamalar da ayn prensiplere dayandrld, bazen de empatik olarak ifade edildi, rnein, anyu unvan huagadi (in mparatoru) ile ayn diplomatik staty ald ve iki ynetici arasndaki ilikiler kardee olarak tanmland.34 Bununla beraber, eit rtbelerin diplomatik olarak tannmas askeri adan gerek g ilikilerini yanstmamtr. Hann bir vergi demesiyle Hunlar pasifletirmeye ihtiyac vard. Han Gaozu ve Mete arasndaki Hunlara yllk bir vergi ve bir Han prensesi ile evlilik artlar, inin d ilikiler anlayndaki bir deiime iaret etmektedir. Aka, Han siyasi bir aalk kompleksine sokan byle bir siyaset inliler iin nceden benzeri grlmemi bir durumdu. Mete dul kralie L Houya bir evlilik teklifinde bulunduunda incinmilie bir de hakaret eklendi.35 Bu hakaret inin lke onurunu korumak adna

1092

saldrgan bir tavr taknmasna neden oldu ve bundan sonra on yllarca hegin siyasetinin onaylanmas devam etti. Hann siyasi ve diplomatik olarak bir Hun liderini tanmas asla ciddiye alnmad. Han Gaozu zamannda inin zayfl elbette Hunlarn daha fazla askeri g kazanmalar nedeniyleydi. Gebe dmanlarna kar savalarn devam etmesi nedeniyle Hunlar Manuryadan Sar Irman dousundaki topraklara kadar olan bir alana yaylmlard. Bu srete dier gebe halklar ilerinde erittiler ve bu da merkeziyeti yapsyla birlikte askeri kurumlarnn daha etkili olmasn ve silahl kuvvetlerinin daha fazla bymesine yol at. Han tarafndan, Gaozunun ordusu gebeler ve askerlerin sava deneyimleri eksiklii, komutanlarn disiplinsizlii ve imparatorlua sadakati garanti etmeyen soylular snf nedeniyle zayflatld. Bu faktrler kanlmaz olarak Han ordusunu Hunlara kar alaa etti ve Gaozuya uzlatrc bir tutum uygulama zorunluluu getirdi. Bu durum, uzun vadede Hann gl bir ekonomi ve modern bir ordu ina etmesine neden oldu. Bu da ine kar ataa geme kabiliyeti kazandrd. Gelinler ve rvetler snrlar boyunca Hunlarn aknlar ve saldrlar yapmalarn veya in tarafndan denen verginin tekrar tekrar arttrlmas taleplerini engellemediyse de cephede nemli bir dengeyi korudu ve byk lekli bir savala kyaslandnda devletin maliyesine daha hafif bir yk ykledi. Hegin siyaseti bu nedenle yeni doan in mparatorluunun ekonomik gcnn ve toprak btnlnn korunmas iin elzem oldu. Yeni Bir Dnya Dzeni Son olarak, Hunlarn ykseliinin Bat ve Orta Asya tarihinde olan geni etkilerini dndmzde bunun, sadece in ile bir karlatrmayla snrl olmadn kabul etmemiz gerekmektedir. M.. ikinci yzyl balarnda uluslararas sahnedeki yalnz iki oyuncu Hunlar ve Hanlar deildir. Dier barol oyuncular arasnda Hunlar tarafndan igal edilmemi dier gebe halklar, gnll olarak onlarn boyunduruuna girmeyenler ve kk krallklar ve Wudi (M.. 141-87) zamannda Han ve Hunlar arasndaki silahl mcadelelerinde bir mcadele belkemii olan Orta Asyann vaha devletleri bulunmaktadr. Wendinin (M.. 179-157) saltanat zamannda Hun mparatorluu genilemenin zirvesine ulamt ve anyu mparator Wen ile diplomatik bir mnasebetinde birbirlerine selam bile vermeden geen insanlar imdi bir aile oldu ve kuzey blgesi tamamen pasifize edildi diyerek bir aklamada bulunmutur.36 Bundan birka yl sonra M.. 162de yaplan bir anlama, nceki imparator tarafndan uygulanan bir gelenee uygun olarak, Hunlarn Byk Duvarn kuzeyindeki oku kabileleri, gneyde yerlemi, apka ve kuak takan insanlar in tarafndan ynetilmeliydi.37 Bu kuzey ve gney blgelerinde her iki gcn de uymak iin anlat bir blnmenin tannmasna iaret etmektedir. Bu yeni dnya dzeni, byk gcn ncelii prensibi olarak adlandrabileceimiz daha stn askeri gc tama inancyla kklemi ve in rneinde, hem ahlaki hem de kltrel stnln uluslararas liderlikte el ele gittii anlamnda kullanlabilir. ki byk g arasndaki ilikide bu prensip iki yolla kendisini belli etmektedir. Birincisi iki gcn yneticisi de eit statdeydi. kincisi ise, sadece iki lke arasndaki snrlarn tannmas deil ayn zamanda birbirlerinin nfuz alanlarnnda tannmasyd ki bu, byk glerin karlkl olarak taraf halklar ve devletler zerinde kar koyulmaz bir siyasi

1093

stnlk kurma hakkn tanmaktayd. Eski Han hanedanlnn nceki dnemlerinde hakim olan d ilikilerinin ikili fikrinde bilinen dnyann etkili olarak iki ayr yarya ayrldn grmek artc deildir. Hun ve in yneticileri sadece kendi devletleri iindeki halklar zerinde etkili bir otorite kurmakla kalmam ayn zamanda (rnein blgesel snrlar iinde yaayanlar her bir yneticinin idari, siyasi ve askeri olmak zere ayr ayr dorudan kontrol altndayd) etki sahas iinde yaayan bamsz halklar ve devletler zerinde de egemenlik iin bir hak veya en azndan siyasi bir ncelik iin aba sarf etmiti. Byk g ncelii ve nfuz sahalar, Han Wudinin bat blgelerinde M.. 2. yzyl sonlarna doru yaylmaya balamasnda ve ortaya kan siyasi olaylar anlamada ok nemlidir. nl kaif ve mparatorun elisi olan Zhan Qian mparator tarafndan Yuei gebeleriyle M.. 139-138 yllar arasnda Hun kart bir ittifak aramaya gnderildiinde, Yueiler benim kuzeyimde yaamaktadr. Han onlara bir eli gndererek ne demek istedi! Eer Hann gneydousundaki Yue Krallna bir eli gndermek istesem onlar adamlarmn ine gemesine izin verirler mi?38 diyerek memnuniyetsizliini ifade eden Hunlar tarafndan yakalanmt. Akas, Zhang Qian farkl nfuz sahalarn tanmlayan anlamay ihlal edici bir eylemde bulunmutu. Hunlarn Orta Asyada siyasi ve iktisadi hakimiyeti (xiyu veya in arivlerinde Bat Blgesi) Tarim Havzas ve tesine kadar uzanan, Dunhuang ve Qilian Dalarna yakn yaayan Yueilere kar zafer dolu bir saldryla sonulanmtr. Hunlarn kendilerini katletmesinden kurtularak batya doru kamlar ve orada Daxiaya (Bakteriya) saldrmlardr. Hunlar bu blgelerdeki stnlklerini askeri gleriyle kantlamlardr. Semerkantn dousunda yaayan insanlar Hunlara hizmet etmeye mecbur edilmilerdir. Loulan ve Gushi gibi ticaret yollarnda bulunan Tarim Havzas devletleri ounlukla Hunlarn gz kula olmu ve Han elilerinin yollarn kesmek iin silahlarn kullanmlardr.39 Hunlar vergi aldklar devletlerin Hana boyun ediini duyduklarnda hemen engel olmak amacyla ordularn gndereceklerdi. Han, bat blgelerine diplomatik grevler iin eliler gnderdiinde, inli eliler ne zaman bir Hun elisi anyudan ulaan bir gvenilirlik nianesi tadnda, yolunun zerindeki btn kabileler koruma ve yiyecek salanmasndan ve engellenmeleri bir yana zarar dahi verilmemesinden ikayet etmilerdir. Bunun aksine Han elileri, bedelini demeksizin gda veya at alamyorlard. Aka Hunlar, kuzeyi kendi topraklar saym ve alt devletlerden aldklar vergiyi siyasi btnlk ve devletlerinin ekonomik refah iin kullanmlardr. Dier yandan, bat blgelerinin halklar, gebe kabile veya devletler olsun olmasn, bamsz siyasi topluluklar olarak rgtlenmi ve yneticileri kendilerini halklar veya topraklar zerinde tek ve yalnz bir siyasi otorite olarak grmlerdir. O gnn iki sper gcyle rekabet edemeyecekleri iin yine de ya inle ya da Hunlarla -ve bazen ikisiyle birlikte- bir iliki kurmaya zorlandklarnda, bu bir boyun eii ima etmekteydi. Hepsinin katld uluslararas ilikiler sistemi bu nedenle iki eit ilikiden olumaktayd: iki byk g arasndakiler ve byk glerle kk devletler arasnda olan ilikiler. Daha kk devletler byk glere sadakat yemini ettiklerinde belli ykmllkler almtr.

1094

Birincisi, kk devletten tercihen tahta seilmeye layk olan birinin olmas gereken bir esir gndermeliydi. Sonra gda, kuma ve at benzeri dzenli bir biimde denmesi gereken bir vergi ykmllkleri bulunmaktayd. Hana sadakat yemini eden devletlerin yneticilerinin vasal ilikilerinin eidi ve derecesine gre bir in lakab verilirdi. ki gcn arasnda skan devletler, kaderleriyle ba baa kaldklarnda ounlukla en ansz olanlard. rnein Loulan Devleti (veya Tarim Havzasnda bulunan Kroraina) Hun ve Hanlarn kendi saraylarna esir gndermeyi emrettiklerinde her iki gle de vergi ilikisini korumak iin trl hokkabazlklar yapmak zorunda kalmt. Her ne kadar Hunlar balangta tahtta himayelerinde olan birini yerletirmede abuk davranarak diplomatik sava kazansa da, Han dost olmayan kral ldrmek iin gizli bir ajan gndererek sava kazanmtr. Hunlara kar mcadelede in tarafndan daha sonra kullanlan taktiklerden bir tanesi de byk g olarak Hunlarn otoritesini zayflatmakt. Zhang Qiann Wudiye olan bir konumasnda, anyu Hann ellerinde imdiden zarar grd ve Hunye kral tarafndan doldurulan bir blge igal edildi. imdi eer bu frsat kullanr ve Vusuna byk rvetler ve hediyeler gnderirsek ve de daha douya gitmeleri ve nceden Hunye kralna ait olan topraklar igal etmeleri iin ikna edersek, Han bunlarla bir kardelik anlamas imzalayabilir ve bu artlar altnda dediimizi yapar. Eer onlar bize itaat etmeye zorlarsak, bu Hunlarn sa kolunu kesmek gibi olacaktr40 demitir. Kardee aarak -yani eit statde- Vusunlarla ilikileri Hunlarn blgedeki durumlarn fevkalade kltrken, Hanlara da diplomatik ve siyasi yaylmann kaplarn ardna kadar amtr. Nitekim, Han Vusun kralyla evlenmesi iin bir prenses gndermi, bylece, Hunlar Bat mttefik devletlerinden ayrmay41 planlamtr. Burada u nokta olduka aktr: En azndan Hunlarn gc krlana kadar ve inlilerin Bat blgesi zerinde kontrolleri pekiene kadar, M.. 1. yzyln ortalarnda, byk ve kk gler arasndaki ilikiler yalnzca vergisel olarak tanmlanrd. nk bu, i ilerinde bir zerklik salarken d ilerinde de bir boyun ei ve bir itaat derecesine iaret etmekteydi. Byk gler arasndaki iliki, dier taraftan eit statlerin karlkl tannmasna dayanmaktayd. Sonu Burada Hunlarn ykselileri sadece in zerindeki etkilerine snrlandrlmadan bir ok ynyle tarihi bir olgu olarak sunulmutur. lk olarak inin kuzeyinde gelien eitli karmak gebe kltrlerin sunduu arkeolojik verilere bir gz gezdirdik. Hepsi genelde bozkr blgesinin ekonomik geliiminin izlerini vermekte ve metallerin kullanlmasnn ve tarm rnlerinin ekildiini kantlamaktadr. Metal silahlar, atlar ve sava arabalar buralarda sava kltrlerin hakim olduunun gstergeleridir. Ama dier taraftan, siyasi evre en azndan belli halklar arasnda ticareti ve lke dndaki deiimleri kontrol etme gibi hususlarda elitlerin ekonomik rolleri askeri liderlik kadar nemliydi. kinci olarak, Savaan Devletler Dneminde, ordularn muazzam bir biimde artm olmasna ve M.. 4. yzylda gebe blgeleri tehdit etmeye balad zamanlarda in devletlerinin yaylmasna

1095

dikkatleri ektik. inin 221de birlemesinden sonra, Qin hanedanl (M.. 221-206) Hunlarn zenle kurduu Ordos blgesine ynelik byk lekli igaller balatt. Bu bozkrlarda, kaynaklardan zayf sinyaller aldmz ama askeri liderlii ve daha fazla merkezilemi ve siyasi olarak birlemi temeli olan Hun komuta yapsnn tekrar rgtlenmesine iaret eden, Mete tarafndan yetenekleri sayesinde bir mcadele balatlmasna neden oldu. indeki i sava ve dolaysyla gneydeki basknn azalmas Hunlara yardm etmitir. Hunlar, daha sonra in zerindeki avantajl ekonomik glerini kullanmlar, vergiler Hun elitlerine byk halk konfederasyonlar kurmalarna yardmc olmutur. Hun Devletinin yaps yeterli derecede gelimi ve bu baz bilim adamlarnn Hun mparatorluu hakknda sadece bir kabile konfederasyonu yerine, kabile karlaryla uyarlanm bir devlet olarak bahsetmelerine yol amtr. in ve kuzey gebeler arasndaki ilikiler youn diplomatik faaliyet, iki g arasnda anlamalar, yneticilerin eitlii ve in tarafndan Hunlara denen vergiler gibi zellikler kazanm farkl bir dzleme kaymtr. Hegin siyaseti olarak bilinen bu gelime, in ile gebe gler arasnda daha sonralar yaplan anlamalarn tarihi bir ncln oluturmu ve Hunlarn Asya tarihine en byk katklarndan biri olarak saylmtr. Hunlarn ykselii, bozkr gmenleri ve in arasndaki ilikilerin boyutunu deitirmekle kalmam, ayn zamanda in ile Orta Asyann bat blgeleri arasnda olan ilikileri de etkilemitir. Hanlar ve Hunlar arasndaki rekabet, in ordularnn Orta Asyadaki Hun liderliine bakaldrmalarna yol at ki; bu gelime sonradan in medeniyetinin, Yunan ve Hint medeniyetleriyle balantlarna ve nihayet Avrupa ve Yakn Dounun Greko-Romen dnyasyla, Baron von Richthofenn duygusal olarak adlandrd pek Yolunun (Seidenstrassen) almasna neden oldu.

Bkz. Oerduosi Qingtongqi der. Tian Guangjin ve Guo Suxin Maoqinggou mudi, Beijing

1986, s. 227-315. 2 3 Ningxia Guyuan Yaylang qingtong wenhua mudi, Kaogu xuebao, (1), 1993, s. 13-56. Liu Dezhen, Xu Junchen, Gansu Qingyang Chungiu Zhanguo muzangde qingli, Kaogu,

(5), 1988, s. 413-424. 4 61. 5 25-35. 6 7 Liangcheng Guoxianyaozi mudi, Kaoguxuebao, (1), 1989, s. 57-81. Tian Guangjin, Guo Suxin, Neimenggu Aluchaidengfaxianade Xiongu yiwu, Kaogu, (4), Sun Shoudao, Xiongnu Xichhagou Wenhua gumujun de faxian Wenwu, (8/9), 1960, s. Liaoning Lingyuanxian Wudaohezi Zhanguomu fajue jianbao Wenwu, (2), 1989, s. 52-

1096

1980, s. 333-338, 364, 368 [Rpt: Oerduosi Qingtongqi, s. 342-350 (Beijing 1986)]. 8 s. 15-27. 9 Dai Yingxin ve Sun Jiaxiang, Shaanxi Shenmuxian chutu Xiongnu wenwu, Wenwu, (12), Xigoupan Xiongnu mu, Wenwu 1980 (7): 1-10 [Rpt. Xigoupan Zhanguomu, Oerduosi

Qingtongqi, s. 351-365]; Xigoupan Handai Xiongnu mudi diaochaji, Neimenggu wenwu kaogu, 1981,

1983, s. 23-30. 10 s. 91-96. 11 12 13 14 15 16 Crump Chan-Kuo Tse, s. 55, 224. Shiji 129, 3254 (B. Watson, Arivler, 2: 434). Shiji 129, 3260 (B. Watson, Arivler, 2: 440). A. Khazanov, Nomads of the Outside World, s. 25. Mori Masao, Kyodo no kokka, Shigaku zasshi, Cilt 59, (5), 1950, s. 1-21. Nobuo Yamada, The Formation of the Xiongnu Nomadic State, Acta Orientalia Yijinhuoluoqi Shihuigo Faxiande Eerduosishi Wenwu, Neimenggu Wenwu Kaogu, 1992,

Academiae Scientiarum Hungaricae, Cilt 36, (1-3), 1982, s. 575-82. 17 Bu rgtlenmenin detayl bir tanm, Omeljan Pritsak, Die 24 Ta-chen. Studie zur

Geschichte des Verweltungsaufbaus der Xiongu Reiche, Orient Extremus 1 (1954): 178-202. Ayrca bkz. Masao Mori, Reconsideration of the Xiongu State. Profesr O. Pritsakn Eletirisine Bir Tepki, Acta Asiatica, (24), 1973, s. 20-34. Ayrca bkz. Barfield, The Perilous Frontier, s. 37-38. 18 Bu konuyla ilgili ayrca bkz. Nicola Di Cosmo, State Formation and Periodization in Inner

Asian History, Journal of World History, Cilt 10, (1), lkbahar 1999, s. 1-40. 19 Asyal koruma gnllleri meselesi ve onlarn dnya tarihindeki rol iin bkz.

Christopher Beckwith, Aspects of the History of the Central Asian Guard Corps in Islam, Archiwum Eurasie Medii Aevi, (4), 1984, s. 29-43. 20 Daha dank rgtlenmi siyasi bir varlk olarak Hunlar ihtimalen inin birlemesinden en

azndan bir asr nce de muhtemelen vard. Her ne kadar eski tarihi ve yaltlm olmas nedeniyle yorumcular bu kayt iin phe iinde kalm olsa da, onlardan M.S. 318de Qine saldrmak iin devletlerin koalisyonunun bir paras olarak bahsedilir; bkz. Shiji 6, 207 [William H. Nienhauser, der. The Grand Scribes Records, cilt. 1: The Basic Annals of Pre-Han China (Bloomington: Indiana University Press, 1944), s. 112].

1097

21 22 23 24 25

Shiji, 110, 2889-90. Han shu, 94B, 3797. Shiji, 110, 2891. Shiji, 110, 2893; Han shu: 3753. Shiji, 110, 2889-90. Loufanlar Sar Irman byk kvrmnn dndaki douya kadar olan

yerlerde yerlemi bulunan bir halkt. Boyang Sar Irman byk kvrmnn gneyindeki blgede yaayan bir Hun kabilesiydi. 26 27 28 29 30 Shiji, 110, 2891. Bkz. Wang Wei-mao, Xiongnu Longcheng kaobian, Lishi yanjiu, (2), 1983, s. 142-144. Shiji, 110, 2892. Shiji, (8), s. 384-385. Bu aka abartlm bir saydr. daha sonralar olan askeri saymlar temelinde bu saynn

on kat abartldn tahmin etmekteyim. 31 Eski Bat Hanl srasndaki hegin siyaseti zerine bkz. Ying, shih Y, Trade and

Expansion in Han China: A Study in the Structure of Sino-Barbarian Economic Relations, Berkeley, California niversitesi, 1967, s. 10-12; Arthur Waldron, The Great Wall of China: From History to Myth, Cambridge, Cambridge niversitesi Yaynlar, 1990, s. 40-41. 32 33 34 35 Shiji, 99, 2179. Han shu, 94A, 3574; Shiji, (8), s. 384-385. Han shu, 94A 3762-3. mparator Huinin hkmdarl boyunca (M.. 194-188) Fan Kuai Maodun tarafndan dul

Kralie L Hounun kendi ei olmasn teklif ettii aalayc mektuba askeri aralarla karlk verdiini ileri srmtr. Bu sava gr kabul grmemi ve Kralie kendi yal haline baklarak bu teklifin yaplmamas gerektii biiminde cevap vermitir. Bkz. L. Peremolov ve A. Martynov, Imperial China: Foreign Policy Conceptions and Methods, Moskova, Progress Yaymclk, 1983, s. 64-65. 36 37 38 Shiji, 110, 2896; Han shu, 94A, 3556-3757. Han shu, 94A, 3762; Shiji 110, 2902. Watson, Cilt. 2, s. 231.

1098

39 40 41

Han shu (96A (Hulsew ve Loewe, China in Central Asia, ss. 85-86). Shiji, (123), s. 3168; Watson, Arivler, (2), s. 238. Shiji, (110), s. 2913.

Barfield, Thomas, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China. Cambridge Mass., Blackwell, 1989. Beckwith, Christopher, Aspects of the History of the Central Asian Guard Corps in Islam, Archivum Eurasiae Medii Aevi, (4), 1984. Crump, J. I. Jr., Chan-Kuo Tse (Intrigues of the Warring States). Oxford, Clarendon Press, 1970. Di Cosmo, Nicola, State Formation and Periodization in Inner Asian History, Journal of World History, 10. 1, Bahar 1999. Dai Yingxin, and Sun Jiaxiang, Shaanxi Shenmuxian chutu Xiongnu wenwu. Wenwu, (12), 1983. Khazanov, Anatoly, Nomads and the Outside World. Cambridge, Cambridge University Press, 1984. Han shu (History of the Han Dynasty), Ban Gu. Cilt 1-12. Pekin, Zhonghua shuju, 1983, [1962]. Hulsew, A. F. P., ve Michael Loewe, China in Central Asia: The Early Stage, 125 B. C., -A. D. 23. An annotated translation of chapters 61 and 96 of the History of the Former Han dynasty. Leiden, Brill, 1979. Liangcheng Guoxianyaozi mudi. Kaogu xuebao, 89. 1: 57-81. Liaoning Lingyuanxian Wudaohezi Zhanguomu fajue jianbao. Wenwu, 1989. 2: 52-61. Liu Dezhen, and Xu Junchen, Gansu Qingyang Chunqiu Zhanguo muzangde qingli. Kaogu, 1988. 5: 413-24. Mori Masao, Kydo no kokka. Shigaku zasshi 59. 5 (1950): 1-21. Masao Mori, Reconsideration of the Xiongnu State, A Response to Professor O. Pritsaks Criticism. Acta Asiatica, 24 (1973): 20-34.

1099

Nienhauser, William H., (der. ), et al. The Grand Scribes Records, C. 1: The Basic Annals of Pre-Han China. Bloomington, Indiana University Press, 1994. Ningxia Guyuan Yanglang qingtong wenhua mudi. Kaogu xuebao 1993. 1: 13-56. Oerduosi Qingtongqi, (der.), Tian Guangjin and Guo Suxin. Beijing: Wenwu, 1986. Omeljan Pritsak, Die 24 Ta-chen. Studie zur Geschichte des Verweltungsaufbaus der Xiongnu Reiche. Oriens Extremus, 1 (1954): 178-202. Peremolov L., ve A., Martynov, Imperial China: Foreign-Policy Conceptions and Methods. Moscow, Progress Publishers, 1983. Shiji (Records of the Grand Historian), Sima Qian. Cilt 1-10. Peking: Zhonghua Shuju, 1985 [1959]. Sun Shoudao, Xiongnu Xichagou Wenhua gumujun de faxian., Wenwu, 1960. 8/9: 25-35. Tian Guangjin ve Guo Suxin, Neimenggu Aluchaideng faxiande Xiongnu yiwu, Kaogu, 1980 (4): 333-338, 364, 368 [Rpt: Oerduosi Qingtongqi, ss. 342-350]. Watson, Burton, (ev.) Records of the Grand Historian, Sima Qian. 3 Cilt, New York ve Hong Kong, Columbia University Press ve The Chinese University of Hong Kong, 1993. Xigoupan Xiongnu mu. Wenwu, 1980. 7: 1-10 [Rpt. as Xigoupan Zhanguomu, Oerduosi Qingtongqi, ss. 351-365].

1100

Yenisey'in Batsndaki Hun Arkeolojik Kalntlar / Dr. Mikls rdy [s.720728]

Aratrmac / A.B.D Bu yazarn Three Archaeological Links Between the Xiongnu and the Huns adl makalesinde tartlan arkeolojik harita, Uzak Doudaki Xiongnu ile Orta Avrupadaki Hunlar arasnda tarihsel bir sreklilik olduunu gsteren arkeolojik balant salamaktadr. Bunlar, ince ve Sogdiyanca olan ve Asyann dou ucu ile bat ucunda meydana gelen iki olaya atfta bulunulan, daha eski kaynak tarafndan da daha ileri dzeyde dorulanmaktadr. Bunlarn sonularna dayanarak, ben de Xiongnu ile Hunlar arasnda bir devamlln sz konusu olduunu kabul ettim ve bu etnik isimlerin biribirinin yerine kullanlabileceini mlahaza ettim. Ancak, bu sonular btn bilim camiasna tam olarak yaylmam olabilir ya da baz bilim adamlarn yeterince ikna edememi olabilir. Mesela D. Sinor, 1990daki ilmi eserinde1 ve 1997deki sunuunda,2 Xiongnu-Hun tarihsel srekliliinin karsnda yer almtr. Benzer bir ekilde, Transbaykal blgesinde (Dureni, Derestuy) Hun mezarlklarnda kazlar yapm olan Sergei Miniaev de, son zamanlarda bu gr paylar duruma gelmitir. New York Citydeki Metropolitan Mzesinde,3 15 Ocak 1999 tarihinde yapt sunuta, Yeniseyin (Hakasya) bat tarafnda Hunlardan kalma baz arkeolojik buluntular olmasna ramen, onu Hunlarn burada yaamad ve bu blgeyi hibir zaman zaptetmedii grn dillendirirken dinledim. Bunun anlam, ayn zamanda, Xiongnular (Asya Hunlar) ile Avrupa Hunlar arasnda bir tarihi sreklilik ilikisinin olmaddr, yani bunlar hibir zaman Avrupaya gemediklerinden, Asya ve Avrupa Hunlar ayn halklar olamazlard. Bundan dolay, her biri bir dizi arkeolojik buluntuya (at gmleri, ta eklinde balk, kazan) dayanarak hazrlanan 3 byk haritann sunuuna ilaveten, Orta Yenisey Havzasnn bat tarafnn, yani Abakan Stepleri ve bu steplerin yakn evresinin, Xiongnu g asndan ok kritik neme sahip olduu fark edilebilir. Bu sebepledir ki, Bat Sibiryada Xiongnu varlna ait olan baka arkeolojik verileri sunmann akllca olacan dndm. Bu amala, Xiongnunun batya doru ilerlemesini, Bat Sibirya ve daha tesinin derinliklerinde var olduklarn daha iyi gsterebilmek iin bu makalede be ilave buluntu grubunu derledim.4 Bunu yapabilmek iin ise, bu makalede, Yenisey ile rti Nehri arasnda bulunan 1000 kilometre uzunluundaki bir alan inceledim. 1. Kazan Kulplarnn

Dizaynlarndaki Gelime Xiongnu ile Hunlar arasnda tarihsel bir devamlln var olduunun gsterilmesine katkda bulunabilecek nitelie sahip olan Xiongnu tipi kazanlarn bir dier unsuru daha vardr. Bu, kazanlarn en karakteristik zelliklerinden biri olan kulplarnn dizaynndaki gelimedir. Batya doru ilerledike bulduumuz kazan kulplarnn dekorasyonlarnn tedricen ok daha zenle yapldn fark ettim. ekil

1101

1, Ordos Nehrinden Orta Avrupaya doru giderken bu gelimeyi gstermektedir. Rakamsal iaretler, kazanlarn tek tek tartld tablolar gstermektedir.5 Kare eklinde olan kulplarn dizaynndaki gelimeler ksaca aadaki gibi tarif edilebilir: Basit dz kulp, 1-3 (Ordos-Suiyuan). Noktalar bulunan ikiz ba, 4 (Gansu). kiz balara eklenen bir kemer zerinde noktal dekorasyon, 5 (Jilin). Noktalar arasndaki bir sapn zerinde bulunan topuz, 7 (Transbaykal). Noktal kemer dekorasyonlar zerinde bulunan bir sap zerinde topuz, 8 (Altay). Saplar zerinde be topuz, 9 (Kzl Adirdeki Ural Nehri). Bir mantar ekline dnen topuzlar (Tobolsk, ember kulp, ilstire edilmemitir). Birbirine demeyen dz mantar dkmler, 10,11 (Urumi, Kafkaslar). Kemerin dekorasyonu da artk noktalar yerine mantar eklindedir. Birbirine deen dz mantar dkmler, 12 (Kapos Vadisi). Kulpa drt mantar ilave edilmitir, 13 (Trtel). Kulpun her tarafnda iki mantar eklinin dekore ettii kemer (Varpalota) gsterilmemitir. 2. Baykal Gl ile rti Nehri Arasndaki Kafes lemeli Kemer Tokalar Bu blmde, bir Rus aratrmac olan Marianna Devletin nemli makalesinden setiim malzemelerden faydalandm.6 Bu makale, Gney Sibirya blgesinin kafes ilemeli kemer tokalaryla ilgilidir. Bu makalenin yazld 1983 ylnda, Marianna Devlet bu tokalarn hangi etnik gruba ait olduunu henz tespit edememiti. O zamandan bu yana, Emma Bunker7 ve Kathy Linduffun,8 Arthur Sacklerin kolleksiyonundaki bronzlar zerinde yapt tanmlayc almalar sayesinde, bu kemer tokalarnn Xiongnuya ait olduu, artk aklk kazanmtr. Bazlar hayvan balar eklinde geometrik kafes tarzndayken, bazlar da ok iyi bilinen hayvan sitilindedir. kinci grup iinde, kar karya gelmi yaklar, dven atlar, ejderha bal kurtlara saldran

1102

kaplan, kaplana saldran yar aslan yar kartal bir efsane kuu ve yeni olarak da yerel olarak gelitirilmi uzun kulakl, yuvarlak burunlu ejderhalar grlebilmektedir. Ayrca pek ok mezarda yeni bir cenaze sslemesi olarak bulunan bir kuu da vardr. ekil 2, ou Dou Liaonong (Xichagou) ve Ordos-Shaanxi blgelerine kadar ulaan ve iyi bilinen Hun ikonografisinin temsillerini gsteren bu manzaralar gstermektedir. Devlet, Baykal Glne boalan Selenga Nehri ile Yeniseyin bat blgesi arasnda kefettii bu buluntularn bir haritasn kard. Bu haritann ekil 3te gsterilen paras, sadece Devlet tarafndan konulmu noktalar iermektedir. Noktalar, Selenga ile ikoy nehirleri arasnda, dou blgesi ve zellikle de Yeniseyin batsnda bulunan kafes eklindeki bronz kemer toka buluntularn gstermektedir. Bu bronzlarn pek ou, yerel olarak gelitirilmi yeni yuvarlak burunlu ejderha ve kuu sslemeleri ile birlikte ekil 2de resmedilmitir. Devletin haritas zerindeki buluntular sayldnda, Yeniseyin dou yakasnda 16 arkeolojik kaz alan grlebilir. Ayrca, Minusinsk Havzasn da kapsayan bu blgedeki pek ok Hun buluntular da vardr. Kemer tokalarnn yapm M.. 3. yzyln sonlarnda, yani Metenin saltanat srasnda balamtr. Netice olarak, Hunlarn Yeniseyin dousunda var olduklarna ynelik bir phe asla duyulmamtr. te yandan, Yeniseyin bat tarafnda 62 kemer tokas bulunmutur. ki Hun kazannn bulunduu Uzhur ehri yaknlarnda ok zengin bir Kosogol hazinesi de bulunmaktadr. Bu kazanlarn ters evrilmi birisinin altnda, pek ok metal sslemeler ve paralarn yan sra 30 adet de toka bulunmutur. Bunlar imdi Krasnolarsk Mzesindedir.9 Kosogolu yalnzca bir buluntu olarak saysak bile, Yeniseyin bat civarnda kefedilen 33, dou tarafnda ise sadece 16 buluntu mevcuttur. Batda iki kat daha fazla buluntu olmas, bu blgenin Hunlarn eline hibir zaman gemediini dnmemize imkan brakmamaktadr. Ayrca, bat blgesinde Hun varlnn olduuna dair pek ok arkeolojik iaretler daha vardr. 3. Yeniseyin Bat Yakasnda Hun Tipi Kazanlar Resmeden Ta Oymalar Devletin almasndan habersiz ve ondan bamsz olarak, 1996 ylnda, Orta Yenisey Havzas ve civarndaki ta oymaclnn (Petroglyphs) yeniden deerlendirilmesi hakknda bir makale yaynladm.10 ekil 4, bu ta oymalarnn temel zelliklerinin zet bir tablosunu vermektedir. Maenchen-Helfen, makalesinde bu ta oymalarnda bulunan insan figrlerinin Mani rahipleri olduunu ifade etmektedir.11 Ancak, Rus bilim adam Klyashtorniy, bu insan figrlerinin daha ok Nasturi rahiplerine benzediini yazmaktadr.12 Bu sonular, sz konusu ta oymalarn, bu dinlerin Sibirya blgesine ulat dnemde, yani M.S. 7-10. yzyllar arasnda yapld anlamna gelmektedir. Ancak, her iki bilim adam da, ta oymalarn zetleyen bir tablo olan ekil 4te grlebilecei gibi, bu oymalar zerinde bulunan cbbeli insan figrlerine Hun tipi kazanlarn elik ettiine dikkat etmemilerdir. Yazarn, bu ciltteki dier bir makalesinde bulunan ekil 14te bu ta oymalarndan ikisi gsterilmektedir. Ancak, bizim verdiimiz ekil 4te, alakal detaylarn tamam mevcuttur.

1103

Kzl Kayadaki bir ta oymasnda 9 kazan gsteren manzara ortasnda bir cbbeli figr bulunmaktadr. Cbbeli figrn bir maskesi vardr (Ku maskesi) ve da doru alm ekilde kaldrd elinde 6 parmak saylabilmektedir (ekil 4, 6. sra). Bu yzden bunun, bir aman resmi olduu dnlmektedir. Bu ta oymalarnda bulunan cbbeli figrler de byk ihtimalle Hun amanlardr. ekil 4n drdnc yatay srasndaki Argoa da, drt cbbeli figr birlikte gstermektedir (ta oymalar zerinde ise bunlar ayrdr). Noktal insan figrleri zerinde gagal ku maskeleri ve yerlerde srnen eteiyle cbbeler grlebilmektedir. Uzun etekler kularn kuyruklarn temsil etmektedir. Hoppaln zengin (izimli) kitabnda, Abakan steplerinde yaayan Tatarlar arasnda hizmet veren kuu amanlarn hem arkadan hem de nden grntleri bulunmaktadr.13 Bu konu Erdy tarafndan da tartlarak ilistre edilmitir.14 Hatto, kutan insana, insandan kua dnebilen kuu kzlar ve turna kzlar hakknda anlatlan bir eski hikayenin izlerini Sibiryann bu blgesinde srmtr.15 Yenisey blgesinde, ekil 2de grld gibi Hun mezarlarnda bronzdan yaplm kuu heykelcikleri de bulunmaktayd. Pazrktaki 5 nolu kurgan mezar, bir ift doldurulmu byk kuu da iermektedir. yle gzkmektedir ki, yzyllar boyunca amanizmin aktif olduu bu blgede olduka gl bir kuu klt bulunmaktayd. ekil 14teki (yazarn dier bir makalesinde) alak ta oyma, Bolshaia Boiarskaia Pisanitza diye adlandrlmaktadr. Bu oyma zerinde 19 kazan resmedilmitir. Bunlarn esas tipi ekil 4te gsterilmitir. Bunlarn hepsi, bir Hun lousu (bir sr grubu) iinde bir dini bayram gsteren manzara iine yerletirilmi Hun tipi kazanlardr. Ayn prensip, adrn (yurt) ya da barakann bitiiinde bir Hun tipi kazann bulunduu genel bir manzara iinde kei obannn resmedildii 175 cm uzunluundaki ta oymaclnn gsterildii ekil 15te (yazarn dier makalesinde) de grlebilir. Hepsi birlikte, tamam Yeniseyin bat yakasnda bulunan, taa oyulmu 47 Hun tipi kazan buldum. Bunlarn da haritalar karlmtr. Ta oymaclna ait bu harita, Devletin kemer tokalarna dair haritas ile st ste getirildiinde, birbirinden bamsz olarak toplanm bu veriler arasnda mkemmel bir uyumun varl aka gzlenmektedir. Ta oymalar ekil 3te bo braklm kareler eklinde temsil edilmektedir. Bu sadece sonularn, yani Yeniseyin batsnda Hun/Xiongnularn uzun sre yaadn gsteren pek ok bronz kemer tokas ve dier nesnelere ilaveten, bir grup zengin Hun/Xiongnu arkeolojik kalntlar olduunun doruluunu glendirir. 4. Sdorovkada rti Nehri zerinde Xiongnu Kurgan Mezarl ve Yeniseyin Batsnda Dier Mezarlklar Sdorovka

1104

Sidorovkada rti Nehrinin dou yakasnda, nehre yakn bir yerde ok nemli bir hyk bulunmaktadr. Matiushchenko ve Tataurovann 1997 ylnda baslan kitaplar, 19 mezar ile be kurgan tasvir etmektedir.16 Sidorovka mezarlnda bulunan ve Xiongnu definlerinin en nemli tipik nesnelerinden oluan bir koleksiyon ekil 5te dzenlenmitir. Bat Sibiryann derinliklerinde Xiongnularn olduundan hi kimse bahsetmek istemese de, bizim, burada bulunan ssleme tiplerinin, silahlarn, kazanlarn, mcevher kutularnn, at eyerlerinin hepsinin Uzak Dou topraklarnda bulunan malzemelere aynen benzediinin altn izmemiz gerekmektedir. ekil 5teki 1. Kurgan da semi olduumuz nesnelerin ounun bulunduu yeri gstermektedir. 2. Kurgann 1. Mezarndan byk bir aa mcevher kutusu bulunmutur. Gsterilen sslemelerin tm 1. Kurgann 2. Mezarndandr. Bunlarn arasnda aadakiler bulunmaktadr: Turkuaz ilemeleri ile bir ift altn kemer tokas. Bunlar, Byk (deli) Petronun Sibirya altn hazinesindeki birka altn kemer tokasyla ayn tiptedir. Sidorovkadan olan kemer tokalarnn zerinde kurt bal Xiongnu ejderhasn srmakta olan iki kaplan resmedilmitir. Bklm gvdeli kartallarla iki altn falerae (biri gsterilmitir). Kartallar ve boyun ekline saldran kaplan resimleriyle dier kk altn plakalar. Step benzeri iki altn ssleme de Xiongnunun tipik dizaynlarndandr. Sidorovkadan bulunan bir ift altn kemer tokas, Orta Asyadaki dizaynlarla ayn olmakla birlikte sadece 4 ilave paralele sahiptir. Bunlardan bronzdan, biri ise yeimden yaplmtr. 1. Bir tek plakann yarm paras Ermitos Mzesinde Andrianova Koleksiyonundadr. Orijini ise bilinmemektedir. 2. Ivolga mezarl, 100. Trbe, bir ift bronz kemer tokas.17 3. A. M. Sackler Koleksiyonuna ait olan tek bronz toka. Orijini bilinmemekle birlikte, ieriinde bulunan arsenik, gney Sibirya kaynakl olabileceini gstermektedir. 4. Hotun Kolleksiyonunda koyu gri-yeil renklerdeki yeim plaka.18 Menei bilinmemektedir. Kesinlikle Xiongnu ikonografisinin kemer tokalarnda aynen grlebilecei gibi, Selenga Nehrinden (Ivolga) rti Nehrine (Sidorovka) kadar olan stepler ters evrilmitir. Ben sadece menei bilinen iki tanesine atfta bulunmaktaym. Silahlar ve dier nesneler Kurgan 1dendir, krk olan para hari, Kurgan 3tendir. ekil 5te gsterilen dier paralar unlardr: Pek ok kanatl ok ba, Kemik plakalar, yayn u palakalar, Ksa kllar ve mzrak ular, Atlarn gmldn sembolik olarak gsteren birka demir paras.

1105

Kafesli ayakl olan ikisi Kurgan 1, mezar 2den olan (ekil 5te gsterilmitir) ve krk olan tekisi Kurgan 5ten olmak zere tane bronz kazan bulunmaktadr. Ayakl olanlar, meneleri Ordos stepleri olmakla beraber, sadece Xiongnu dizaynlarnda bulunmaktadr. Yazarlar, mezarlklarn etnik aidiyetlerini belirlemeye almamlardr. Bunlar, Scytho-Sibirya dnyasna ait paralar olarak dnmlerdir. Bu hyn M.S. 2. ya da 4. yzyllara ait olduunu belirlemiler ve bunu Sargatska kltrnn ge dnemlerinin bir paras olarak tespit etmilerdir. Sargatska, rti Nehrinin bat tarafnda bir nehir olup buralardaki kltre adn vermitir. Bunkerin analizinde, altn tokalarn M.. 3. yzyldan olmas gerektii belirtilmektedir. Eer, birileri birazck olsun, silahlar ve treler gibi Xiongnu kltrel kalntlarna ainaysa, kolayca tannabilecek pek ok zellikleriyle bu mezarl Xiongnudan baka bir eye atfetmelerine imkan yoktur. Btn dekorasyonlar, silahlar ve anaklar, daha nce Xiongnu topraklar olan Transbaykal ve Sar Nehir blgelerinde ulalanlarla aka ayndr. Sidorovkadaki mezarlk, Xiongnu sanatnn ve ikonografisinin pek ok zelliini temsil ettiinden almamz iin ok nemlidir. Kokel Yeniseyin batsndaki bir dier byk mezarlktan da bahsedebiliriz. Bu mezarlk, iinde cenaze tefriat olarak yaplan bronz kazanlarn 91 adet toprak taklidi (ekil 6) ile birlikte dier zellikli nesnelerin bulunduu 475 mezar ile Tuvadaki Kkelde bulunmaktadr. Kkelin konumu ekil 3teki harita zerinde gsterilmektedir. Kdemli bir arkeolog ve kazlarn direktr olan Sevian Vainstein, byk Kkel mezarl hakknda unlar rapor etmektedir: Kkelden silahlarn rnekleri kadar aatan modelleri, deiik mutfak eyalar ve sslemeler sadece Kkel kabilelerinin materyal kltrlerinin alk olunmadk derecede tam bir resmini salamakla kalmayp, ayn zamanda Orta Asyann btn Hun Dnyasna ait kabilelerin kltrn deerlendirmek iin de nemli bir kaynak olarak hizmet grmektedir. Tuvada Kkel (Siinchyurek) kltrne mensup yeni kabilelerinin ortaya k, phesiz kltrel ve muhtemelen etnik olarak Hunnu ile irtibatl bir nfusun buralara ulamasyla balantldr.19 Aslnda, mezarlkta bulunan byk eya dizinleriyle tefri edilmi kazlarn detayl arkeolojik hesabn incelediimizde,20 aada sraladklarmz gibi pek ok Hun zelliini grebiliriz: 1. Kkel mezarlnda baz mezarlar kurganlarn (tmsek) altndadr, bazlarn ise gsterecek hibir iaret bulunmamaktadr. 2. ller uzatlarak srtst yatrlrlar. 3. Pek ounda sembolik olmak zere, ksmen atlar da gmlmektedir. 4. Mezarlarn yanlarnda odacklar vardr. 5. Hayvan heykelcikleri, bu adet Orta Avrupa ilerine kadar ulamtr. 6. kanatl ok ular. 7. Refleks yaylar ve bu yaylar iin kemik plakalar. 8. Drt basit bronz kazan. 9. Byk okular ve Xiongnu/Hun bronz kap kacaklar zerindeki zel dekorasyonlarla ayn olan dalga benzeri sslemelerle dekore edilmi seramik kap kacaklar. 10. Mezarlkta, zenle kulplar ekillendirilmi 92 toprak kazan. ekil 6da her

1106

kulp tipi ayr ayr gsterilmektedir. Bu byk mezarlkta en st mertebedeki erkek, 8 adet kanatl ok ba ile birlikte gmlmtr. Bu kii, ayn zamanda, ekil 6da gsterildii gibi, Teletskoe Gl blgesinde bulunan bir bronz kazann zellikle zel kulp dizayn asndan ok yakn bir kopyas olan, ok sslenmi bir kazanla birlikte gmlmtr. Bu buluntular burann bir Hun mezarl olduunu gstermektedir. Toprak kazan taklitleri Kiia Nehrinin batsndaki Mihailovka ve dousundaki Shestakovoa ve Ob nehrinin dousundaki bir hara blgesi gibi blgenin dier mezarlklarnda da grlebilmektedir. Minusinks Havzasnda ve Altn Asar blgesindeki Sir Derya nehri deltasnda da toprak kazanlarn kullanld rapor edilmitir.21 ekil 6da gsterilenlerden ikincisi, Yukar Kama nehri civarnda Verkhnii Konetste bulunan bir bronz kazanla nemli lde benzerliklere sahiptir.22 Mhalovka Bat Sibiryadaki Kemerovo Devlet niversitesi, niversite Mzesinde pek ok zengin sergiye sahiptir. Hun Dnemine ayrlan bir blmde, bir kyn 75 hanesinden 12sinin byleyici bir ekilde yeniden ina edilmi modelleri bulunmaktadr. Bu hyk, ulmn bir gney kolu olan Kiia Nehrinin bat yakasndaki Mihailovkadadr. Mihailovka, Mariinsk ehrinin gneyinde 40 km uzaklkta ve 55.8 kuzey enlemi zerindedir. Burann konumu ekil 3te harita zerinde gsterilmektedir. Blge, Achiinsk-Mariinsk blgesinde bir ormanlk steptir. Kazlar, bir bayan arkeolog olan Martinova tarafndan ynetilmekedir ve Martinova bulgularnn detayl bir raporunu yaynlamtr. Martinova, bu hy Tatik dneminden kalma esiz bir arkeolojik kompleks olarak addetmektedir.23 Tatik, Hunlarn mevcut olduu bir dnemdir, M.. 3. yzylda balayarak Tagar devri ile rtr ve M.S. 2. yzyla kadar devam eder. Bu kuzey orman steplerinde, yerleim birimleri kk tomruklar kullanlarak ina edilmekteydi, fakat en nemli zellikleri evrelerinin, yurtlarn (adr) ekli gibi, aa yukar daire eklinde olmasyd. Bunlar temel olarak ok keli tomruktan yaplm yurtlard. Baz birimlerin fotoraflar ekil 7de grlebilir. Kyn bulunduu Kiia Nehrinin bat yakasnda byk bir tesadf eseri, 1,5 kilometre uzaklkta 11 kurganl bir mezarlk bulunmaktadr. Bu kurganlar, tmsekleri altnda 3 ila 11 arasnda mezar bulundurmaktadrlar. Ky, Kiia nehrinin dz bir taraas zerine ina edilmitir. Bu taraann yzeyi ylesine dzd ki, tomruklarn yataylklar, hl yuvarlak evleri neredeyse ayryormucasna grlebilir, bu evlerin darya frlam gibi grnen bir de girileri bulunmaktayd. Ayn zamanda, duvar desteklemekte kullanlan dikey destek kirileri iin kullanlan dikey delikler hl fark edilebilmektedir. Bu deliklerin nemli bir ksm hl aa direklerin kalntlarn barndrmaktadr, bylece inaat modu iin bir delil salayarak mzenin bu ky yeniden ina etmesini mmkn klmtr. Bahsettiimiz gibi, niversite Mzesi, kyn yeniden ina edilmi haline, Hun Dnemi blmnde ev sahiplii yapmaktadr. Aslnda, mezarlktaki arkeolojik buluntular gzden geirdiimizde, aada sraladmz pek ok Hun zelliini greceiz:

1107

1. Aa tomruklar oyularak yaplm ahap tabutlar iinde srtst uzatlm ekilde gmlmekteydiler. Bu tek tabutlar iindeki ller ocuklard ve bunlar daha sonra kurganlarn tmsekleri iine gmlmekteydiler. 2. Tomruktan yaplm geni defin odalarnn ortalama ebatlar 7x7 metreydi. Bu defin ukurlar 3 ila 11 arasnda lye ev sahiplii yapmaktayd. Byk odalarn keleri snr noktalarna doru ynlendirilmekteydi. 3. Byk defin ukurlarnn bazlar, 1 m yksekliinde ve 1,5 m geniliinde geni dikdrtgen yass talarla kaplanmaktayd. Bunlarn malzemeleri kumta ya da kireta idi. Bu malzemeler evrede bulunmadndan 25-30 kilometre uzaktan getirilmek zorundayd. 4. Transbaykalya ve Kuzey Moolistandakilerinin (3. ve 4. kurganlar) aksine, bir geni ta topran stnde defin alann belli etmekteydi. 5. Kurgan 2de kk bir at heykelcii bulundu, bu genellikle ta Avrupa ilerine kadar ulam olan bir Hun defin tresi gerei yaplmaktayd. 6. 11 defini barndran Kurgan 2de ayrca bir Hun tipi refleks yaynn kemik plakas ve sadaklarn dier kemik plakalar da bulunmaktayd. 7. Kurgan 11de bulunan kalntlar arasnda ak kemii ile oynanan bir oyun iin paralar da bulunmaktadr. 8. Gmlm olan cesede Hun tipi bronz kazanlarn taklidi olan pek ok zellikli toprak kazan da elik etmekteydi. Her kurganda birok toprak kazan bulunmaktayd. Bunlarn ounun yzeyleri basklarla, dalgal izgilerle dekore edilmiken, dierleri desensizdir. 4., 8., ve 11., kurganlarda olduu gibi bronz prototiplerine benzetilerek zenle dizayn edilmi kulplar olan ok sayda seramik kazan da bulunmaktadr. Hepsi de geni Hun tipi ayaklara sahiptir. 9. Son olarak tartlmay bekleyen, kurganlardaki bireysel kalntlardr. Kalntlar arasnda 3., 4., 5. ve 11. Kurganlarda not edilmi olan yaklm kemikler vardr, fakat dierleri de bunlara benzemektedir. Kemikler insan byklnde bir yzeye yaylmtr ya da genellikle krk bir seramik kazann bitiiindeki bir yn iindedir. Hunlarn llerini yakp yakmadklar ise hl tam olarak zmlenmemi bir sorudur. Istvan Bona, mezarlarn bazlarnda ate iaretleri grlse de, en azndan Avrupada Hunlarn cesetlerini yakmadklarn sylemektedir. Bona, Hunlarn llerini yaktklarna dair bir kayda sahip deiliz demektedir.24 1998de ziyaret ettiim, Bat Sibiryada Kemerovo yaknlarndaki Tom Nehrinin zerinde bulunan Tomskaia Pisanitsa Mzesinde yzyllar boyunca uygulanm olan defin uygulamalar sergisinde bu gre muhalif kantlar bulunmaktadr. Burann direktr G. S. Martinovadr. Be defin tipi arasnda (Tagar ncesi zamanlardan Trk dnemine kadar), tpk Mikailovadaki bir kurgan zemininde olduu gibi, toprak kap kacaklarn ve seramik mlek paralarnn bitiiinde insan kemiklerinden olumu ynlaryla oklu bir defin

1108

manzaras vardr. ektiim fotoraf iin aldm notta, Hunlara ait yanm kemik gruplar M.. 2. yzyl-M.S. 4. yzyl demiim. Yetikinlerin cesetleri yaklrken, ocuklarnkilerin ise yaklmayp tahta tabutlar iine defnedildiklerini de not etmemiz gerekir. Bu sorunlara ynelik benim yorumum udur, llerin yaklmasna ynelik bir adetin, tomruklardan yaplma yurtlarn da gsterdii gibi, bol miktarda aacn bulunduu Achinsk-Mariinsk ormanlk steplerinde, snrl bir blgede, gelitirilmi olma ihtimali bulunmaktadr. Ancak, yine de Bonann ifade ettii gibi, Hunlar llerini yakan bir halk olarak nitelendiremeyiz. Bu makalede incelediim blgede bile, rti zerindeki Sidorovkada ya da Kkeldeki 475 mezarn bulunduu byk mezarlkta, altn ilemeleri ile birlikte kutularn iinde yetikinlerin kurgan defni bulunmaktadr. Orta Avrasya boyunca, pek ok, ksmi at defni ve ta eklinde altn balkla birlikte defin bulunmaktadr. Eer analizimiz doru ve Mihailovka da Hun idi ise, llerin yaklmas sadece lokal bir uygulamadr. Sonu olarak, Sidorovka ve Kkel, Hun/Xiongnu mezarlklardr. Mihailovkann da Hun/Xiongnu mezarl olduuna dair pek ok gsterge vardr. zellikle cenaze iin byk saylarda toprak kazanlar kullanlmasndan dolay, estakovann hl byk bir dikkate ve analiz edilmeye ihtiyac vardr, nk baz Hun zellikleri tamaktadr. estakovo Hun Etkilerini Gsteriyor Kiia nehrinin dou yakasnda, yani bat yakasndaki Mihailkovann karsnda, 10 kurgandan oluan bir mezarlk ortaya karlmtr.25 Yazarlar, bu mezarln tarihini M.. 3. yzyln sonlar ve M.. 1. yzyl olarak belirlemilerdir ve bu dnemin Tagarlarn son dnemi ile Tatik kltrleri arasnda bir gei dnemi olduuna iaret etmilerdir. Bu gei dneminin (M.. 1. yzyldan 2. yzyla kadar) doas, lleri sanki hayattaym gibi gsteren toprak maskelerle karakterize edilmektedir. Yazarlar, hyn geisel doasna vurgu yapmakla birlikte, herhangi bir etnik kimlik belirleme giriiminde bulunmuyorlar ve daha fazla ve mkemmel aratrmaya ihtiya duyduklarn sylemekle yetiniyorlar. Bu yazarlar sadece, estakovonun ormanlk step blgesinde hayvanclk yapan bir nfusla kararak olumu bir tarm nfusuna ait bir site olduu sonucuna varabilmilerdir. Yazarlar, zetlerinde topraa ekil vermek suretiyle oluturulmu. bir para bolluunu not etmektedirler. Yaynlanm malzemelerin detayl bir incelemesi, bazlar gl bir Hun kltrel nfuzuyla uyum iinde olacak olan, baz gzlemlere imkan tanyacaktr. 10 kurgann altnda 1den 4e kadar olan geni ve ayr defin ukurlar bulunmaktadr. ukurlar 30a varan sayda insan bedenini barndrmaktadr. Bu cesetler, bir savata ya da Kurgan 4 ve 5te (yaklak M.. 2. yzyl) olduu gibi bir felakette ayn anda lmler gibi yan yana yatrlmlardr. Kurgan 3te (M.. 3. yzyl), alt insan kalnts arasnda iki atn defnedildii grlmektedir. Bunun bir Hun tipi defin olup olmad bilinmemektedir. Kurgan 3te adet kanatl ok ba (drdncs ise

1109

slk tipindedir) ve bunlara ilaveten iki at paras ve bir zengi olmasna ramen, mezarlarda Hunlar karakterize eden nemli bir unsur ve dekorasyon bulunmamaktadr. En beklenmedik olan, tpk Kkel ya da Mihailovkadaki mezarlkta bulunanlara benzeyen Hun tipi 182 seramik kazann varl olmutur. Ancak burada, yani estakovada, gelenek biraz fazla abartlm ve insan iskeletinden ok kazan konulmutur. Yazarlar, kendi kaytlarnda insanlara dair bir hesap vermemektedir. Sadece seramik kap kacaklarn says 181 olarak gsterilmektedir. Ar ayaklar ve ilenmi kulplaryla kazanlar tamamen Hun tipidirler (Kurgan 2 ve 10da). Kendileri etnik olarak Hun olmasalar bile estakovo halknn, Gl bir ekilde Hun kltrnn etkisi altnda kaldna dair phe yoktur. Ayrca, seramikten yaplma kulpsuz kab kacaklar ve bazlarnn kenarlarnda yukarya doru kvrlm kulplar bulunmaktadr. Bunlara ilaveten, kenarlarndaki kulaklaryla toprak kaplar gibi ekil verilmi kk fincanlar da bulunmaktadr. zetle, farkl bir yerel halk zerinde, enteresan bir Hun kltrel nfuzunu gstermek istemekteyim. Bu toprak kazanlarn hibiri Scythianlarn bronz kap kacaklar ile mesela tamamen kendi karakteristikleri olan Sakalarnkiyle herhangi bir benzerlie sahip deildir.26 5. Balka Gl Blgesinde Yazl in Kaynaklar ile Arkeolojik Buluntularn rtibat (M.S. II. Yzyl) M.S. 91 tarihi, Kuzey Xiongnu tarihinde, drt ynden birden gelen evrelerindeki drt ger dmann ezici bir yenilgisinden kamak iin kendi memleketlerini terk ettikleri bir yldr. Bu yenilgiden nce, tarihlerinde M.S. 85 ylndan beri dier yenilgiler de vard. atmalar, maddi zorluklarn stesinden gelmek g olduundan yaanan byk apl firarlar, salgn hastalklar, ekirge istilas ve aln da dahil olduu, 70li yllar boyunca yaanan olaylar bu kt kaderin sorumlusuydu.27 Cambridgede in Tarihi Krssnden Hanlarn Uluslararas likileri hakknda bir blmn yazar olan Y Yingshi unlar yazmaktadr:28 Btn taraflardan kuatlan Kuzey Shanyu, konumunu koruyamad ve batya kat. Yazar Hou Han Shu 89 p. 2950ye atfta bulunmaktadr. Baka detaylar bir sonraki alntda verilmektedir: 91de daha batya li Vadisine g eden Kuzey Xiongnu milletinden geriye bir ey kalmad ve bunlarn D Moolistan ve Orta Asya zerindeki hakimiyetleri sona erdi. Yazar burada da tekrar Hou Han Shu 89 p. 2951e atfta bulunmakta ve ayrca Chi Ssa-ha (1977) ve Hsiao Chih-hsing (1978) tarafndan yaplan Kuzey Hsiung-nunun batya g zerine iki almaya da gndermelerde bulunmaktadr. Birka yl sonra, bu yazar tarafndan Hsiung-nu zerine yazlan bir baka blmde, Hou Han Shunun (119: 5a) bir baka metninden alntlar yaplmaktadr, Shanyu konumunu artk daha fazla elinde tutamad ve bu yzden ok uzak diyarlara kat. Ayrca unu yazmaktadr:29 Kuzey Hsiungnu 107 ve 213 yllar arasnda Bat blgelerine ksa bir sre iin geri geldi

1110

Aslnda, Xiongnu ilk olarak Liaoning blgesinden kuzeye doru ekildi, burada bu halkn bir ksmn oluturan 100.000 yurttan oluan bir kesim geri ekilenlere katlmad ve Xianbei ile birleti. Bu olaydan sonra, Xiaongnu ynn li Nehri Vadisine evirdi. Tianenden kaynaklanan bu nehir douya doru akp, sonra keskin bir ekilde ters yne dnerek Balka Glnn gneyindeki dzle ulamaktadr. Burada, bu nehir, uzatlarak geniletilmi bir gl oluturmaktadr ki, bugn bu Kapagay Rezervuardr. Kuzeye dndnde birok kollara ayrlmakta ve Balka Glne dklmektedir; bylece Yedi Nehir Blgesini yani gnmzn Semirechyesini oluturmaktadr. Blge hayvan yetitiricilii iin idealdir. Bu blge yeni Xiongnu gcnn ss oldu ve buradan yeniden ine saldrlara balayarak, Tarm Havzasnn tamamn, daha nemlisi tm Bat Blgelerini yeniden elde etmeyi baardlar. Tarm Havzas, M.S. 107-123 ylar arasnda Xiongnu mlkiyetindeydi, ancak inliler bunlar hile ile yenilgiye urattndan, bu topraklar yeniden inlilere kaptrdlar. 6. Sonu Bizim bak amzdan en nemli olan ey, yazarn elinizdeki kitaptaki dier makalesinde bulunan esas arkeolojik haritann her birinin, Balka Gl ya da li Nehri boyunca buluntulara sahip olmasdr. Bunlar gzden geirdiimizde unlar grrz: 1. linin bir hara blgesi olan Knes nehri vadisindeki Xinyuan kasabasndaki (Sincan) bir bronz kazan.30 2. Biri Balkan batsndaki uluk Taudan (hyk 2.4) ve dieri gln kuzey yakasndaki Kanattastan olan iki Hun altn kadn bal (hyk 2.5, her ikisi de yazarn dier makalesindeki ekil 9da). 3. Atlarn bir ksmnn gmldne dair haritaya gelince, bir Hun kadnn iki gen ocuu ile birlikte gmld mezar yine Kanattastadr (hyk 3.8. Erdynin dier makalesindeki ekil 8de) ve bir Hun kraliesinin ta levhalarla kaplanan geni bir mezar iine gmld Kara Aa (Hyk 3.9). Kara Aa, Balkan kuzeyinde, Akmolinsk civarnda bir hyktr ve burada tam bir at defini mevcuttur, ancak kafatas ve arka ayaklar atn derisi iinde kalmtr. li Vadisinin yeniden konumlandrlmasnda in kaynaklar referans alnsa da, li Balka Gl blgesinin arkeolojik buluntular, znde, Orta Avrupaya kadar ulaan daha batdaki buluntular ile tamamen ayndr. Bu yeni g ssnden yola kan Hunlar, inlilerden her iki ulus iin de hayati nemi haiz Tarm Havzasn aldlar. Hun arkeolojik buluntular ve imdi geni Orta Asya topraklar zerinde bulunan etnik kimlikleri gstermekte olan in kaynaklar ile ok gl bir ba bulunmaktadr. Bu blgenin dou ucunda, Sogd harfleri, bat ucunda da Wei Shu ve Wei Lueh, Xiongnu Hun srekliliini gstermektedir. Bylece, harita zerinde temel arkeolojik balantlar gsterilmekte ve bu Erdynin dier makalesinde sunulan eski kaynak tarafndan dorulanmaktadr, bu balar ayrca bu makalede

1111

tartlan materyaller tarafndan da gl ekilde desteklenmektedir. lave destekleyici materyaller aadaki kalemleri iermektedir:1. Batya doru gittike kazan kulplarnn dizaynlarnda grlen tedrici stilistik gelime. 2. Yeniseyin bat yakasnda ok sayda kemer tokalar ve petroglifler. 3. rti yaknlarndaki Sidorovka kurgan mezarlnda Hun tarz altn kemer tokalar ve dier altn sslemeler. 4. Yeniseyin batsnda Hun tarz buluntular ve mezarlklar (Kokel, Mihailovka). 5. Balka Gl blgesinde in kaynaklar ile ok sayda arkeolojik buluntular arasndaki balant. Bundan dolay, benim Xiongnu-Hun tarihsel srekliliini kabul etmemden baka bir alternatif bulunmamaktadr. Bu arkeolojik buluntularla, Sogdca ve ince yazlm eski yazl kaynaklar arasndaki ok ynl anlamay iptal edebilecek, bugne kadar bilinmeyen, bir bilgi ya da verinin ortaya karlabileceini hayal etmekte bile glk ekiyorum.

Sinor, Denis, The Hun Period, The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge

(UK), New York, Cambridge Univ. Press, 1990, ss. 177-205. Cited s. 178. 2 Sinor, Denis, Migrations in Inner Asia: Facts and Fancy. Bu makale, the American Oriental

Societynin 207. toplantsnda sunulmutur, Miami, FL, March 23-26, 1997. 3 Miniaiev, Sergei, Archaeology of the Hsiung-nu in Russia: New Doscoveries. Metropolitan

Museum of Artta sunulmutur, Ancient Near East department in New York, NY on January 15, 1999. 4 Bu malzemenin bir blm iki konferansta sunulmutur: Indiana Universityde,

Bloomington, IN (9th Annual Central Eurasian Studies Conference, March 30-April 1, 2001) ve University of Wisconsinde, Madison, WI (Central Eurasian Studies Societys 2nd Annual Meeting, October 11-14, 2001). 5 rdy, Mikls, Hun and Xiong-nu Type Cauldron Finds Throughout Eurasia, Eurasian

Studies Yearbook, 67, 1995, 5-94. Also: Corrigenda, ESYb, 68, 1996, s. 143. 6 Devlet, M. A., Sibirskie Poiasnie Azhurnie Plastini (Siberian openwork belt buckles, 2nd c.

B. C.-1st c. A. D. ) Arkheologiia SSSR, C. D 4-7. Moskva, Izdatelstvo Nauka, 1980, ss. 3-66. 7 Bunker, Emma C., Ancient Bronzes of the Eurasian Steppes from the Arthur M. Sackler

1112

Collections, New York, The Arthur M. Sackler Foundation, 1997. 8 9 10 ss. 45-95. 11 Maenchen-Helfen, Otto, Manichaeans in Siberia, Semitic and Oriental Studies. Berkeley Linduff, Katherine M., An Archeological Overview, in Emma C. Bunker. Katia Devletten e-mail yoluyla alnan bilgi, 7 Nisan 2000. rdy, Mikls, Manichaeans, Nestorians, or Bird Costumed Humans in their Relation to

Hunnic Type Cauldrons in Rock Carvings of the Yenisei Valley, Eurasian Studies Yearbook, 68, 1996,

and Los Angeles, Univ. of California Press, 1951, ss. 311-326. 12 Klyashtorniy, Sergey G., Istorico-kulturnoe znachenie Sudjinskoi nadpisi (The historical-

cultural importance of the inscription of Sudja), Problemi Vostokovedeniia. Moskow, Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, No. 5, 1959, ss. 162-169. 13 Hoppl, Mihly, Smnok. Lelkek s Jelkpek (Shamans. Souls and Symbols). Budapest,

Helikon, 1994, ss. 30, 52. 14 15 rdy 1996, ibid, ss. 67-69, 84. Hatto, A. T., The Swan Maiden: A Folk Tale of North Eurasian Origin? Bulletin of the

School of Oriental and African Studies, University of London 24, 1961, ss. 326-352. 16 Matiushchenko, V. I. ve L. V. Tataurova, Mogilnik Sidorovka v Omskom Priirtishe.

Novosibirsk, Nauka, 1997. 17 18 19 Devlet, ibid. Bunker, ibid, ss. 88, 274. Vainstein, Sevyan, Kokel Cemetery and the Problem of History of the Hunnu in Central

Asia. Preprints of Papers at The Internat. Academic Conference on Archaeology. Cultures of the Northern Chinese Ancient Nations. Hohhot, Inner Mongolia, China, C. 2 (Wu), August 11-18, 1992. 20 Vajnstein, Sevyan, I., V. S. Diakonova & Roman Kenk, Das Graberfeld der Hunno-

Sarmatischen Zeit von Kokel, Tuva, Sd-Sibirien. Mnchen, Verl. C. H. Beck, 1984. 21 22 rdy 1995, ibid, ss. 26, 80. Maenchen-Helfen, O. J., The World of the Huns. Berkeley, Univ. of California, 1973, ss.

318, 335-336. 23 Martinova, G. S., Tashtikskie plemena na Kie (Tashtik a.g.e., tribe by the Kiia),

1113

Krasnoiarsk, Izdat. Krasnoiarskogo Universiteta, 1985. 24 Bna, Istvn, A hunok s nagykirlyaik (Hunlar ve byk krallar). Budapest, Corvina,

1993. s. 174. 25 Martinov, A. I., G. S. Martinova, A. M. Kulemzin, Shestakovskie Kurgani (Shestakovo

Kurgans). Kemerovo, Kemerovskii Gosudarstvenniy Pedagogicheskiy Institute, 1971. 26 27 rdy 1995, ibid, s. 6. Y Ying-shi, The Hsiung-nu, in Denis Sinor ed. The Cambridge History of Early Inner

Asia. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1990, ss. 118-149, Cited s. 148. 28 Y Ying-shi, Han Foreign Relations, in D. Twitchett and M. Loewe eds. The Cambridge

History of China, C. I., Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1986, ss. 377-462. a.g.e., s. 405. 29 30 Y Ying-shi 1990, ibid, s. 149. rdy 1995, ibid, s. 81.

Bna, Istvn, (1993). A hunok s nagykirlyaik (The Huns and Their Greatkings). Budapest, Corvina. Bunker, Emma C. (1997). Ancient Bronzes of the Eurasian Steppes from the Arthur M. Sackler Collections, New York, The Arthur M. Sackler Foundation. Devlet, M. A. (1980). Sibirskie Poiasnie Azhurnie Plastini (Siberian openwork belt buckles, 2nd c. B. C. - 1st c. A. D. ) Arkheologiia SSSR, C. D 4-7. Moskva, Izdatelstvo Nauka, ss. 3-66. rdy, Mikls (1995). Hun and Xiong-nu Type Cauldron Finds Throughout Eurasia, Eurasian Studies Yearbook, 67, 5-94. Also: Corrigenda, ESYb, 68, 1996, s. 143. rdy, Mikls (1996). Manichaeans, Nestorians, or Bird Costumed Humans in their Relation to Hunnic Type Cauldrons in Rock Carvings of the Yenisei Valley, Eurasian Studies Yearbook, 68, ss. 45-95. rdy, Mikls (2001). Three Archaeological Links between the Xiongnu and the Huns, The Turks. Hatto, A. T. (1961). The Swan Maiden: A Folk Tale of North Eurasian Origin? Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 24, ss. 326-352. Hoppl, Mihly (1994). Smnok. Lelkek s Jelkpek (Shamans. Souls and Symbols). Budapest, Helikon, ss. 30, 52. Klyashtorniy, Sergey G. (1959). Istorico-kulturnoe znachenie Sudjinskoi nadpisi (The historical-

1114

cultural importance of the inscription of Sudja), Problemi Vostokovedenii. Moskow, Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, No. 5, ss. 162-169. Linduff, Katherine M. (1997). An Archeological Overview, in Emma C. Bunker Ancient Bronzes of the Eastern Eurasian Steppes, New York, The Arthur M. Sackler Foundation. Maenchen-Helfen, Otto (1951). Manichaeans in Siberia, Semitic and Oriental Studies. Berkeley and Los Angeles, Univ. of California Press, ss. 311-326. Maenchen-Helfen, O. J. (1973). The World of the Huns. Berkeley, Univ. of California. Martinov, A. I., G. S. Martinova, A. M. Kulemzin (1971). Shestakovskie Kurgani (Shestakovo Kurgans). Kemerovo, Kemerovskii Gosudarstvenniy Pedagogicheskiy Institute. Martinova, G. S. (1985). Tashtikskie plemena na Kie (Tashtik a.g.e., tribe by the Kiia), Krasnoiarsk, Izdat. Krasnoiarskogo Universiteta. Matiushchenko, V. I. and L. V. Tataurova (1997). Mogilnik Sidorovka v Omskom Priirtishe. Novosibirsk, Nauka. Miniaiev, Sergei (1999). Archaeology of the Hsiung-nu in Russia: New Discoveries. Presentation at the Metropolitan Museum of Art, Ancient Near East department in New York, NY on January 15. Sinor, Denis (1990). The Hun Period, The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge (UK), New York, Cambridge Univ. Press, ss. 177-205. Sinor, Denis (1997). Migrations in Inner Asia: Facts and Fancy, Abstracts of and Paper Presented at the 207th meeting of the American Oriental Society in Miami, FL, March 23-26. Vainstein, Sevyan (1992). Kokel Cemetery and the Problem of History of the Hunnu in Central Asia, Preprints of papers at The Internat. Academic Conference on Archaeology. Cultures of the Northern Chinese Ancient Nations. Hohhot, Inner Mongolia, China, C. 2 (Wu), August 11-18. Vajnstein, Sevyan, I., V. P. Diakonova & Roman Kenk (1984). Das Graberfeld der HunnoSarmatischen Zeit von Kokel, Tuva, Sd-Sibirien. Mnchen, Verl. C. H. Beck. Y Ying-shi (1986). Han Foreign Relations, in D. Twitchett and M. Loewe eds. The Cambridge History of China, C. I., Cambridge, Cambridge Univ. Press, ss. 377-462. Y Ying-shi (1990). The Hsiung-nu, in Denis Sinor ed. The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge, Cambridge Univ. Press, ss. 118-149.

1115

I- Chih- / I--Fa- ve "Be Tuzak" (inlilerin Hunlar Ykmak in Uyguladklar Temel Stratejiler) / Yrd. Do. Dr. Mehmet Tezcan [s.729-742]
Atatrk niversitesi Kzm Karabekir Eitim Fakltesi / Trkiye Hocam Merhum Prof. Dr. Bahaeddin GELin Aziz Hatrasna

Tarih boyunca gerek Orta Asyada, gerekse Batda kurulmu Trk veya genel olarak gebe kavimlere kar yerleik kavim ve milletlerin uyguladklar zayflatma, ykma ve assimile etme politikalar hep ayn olmutur. Bu politikalar douda in, batda ran, daha batda ise Roma ve Bizans deiik isimlerle, farkl Trk boylarna ama hep ayn ekillerde uygulamlardr. Hemen belirtmek gerekir ki, aada da grlecei gibi, bu politikalar, deiik uygulama ekilleriyle ve aa uydurulmak suretiyle, gnmzde bile aynyla gerek Trkiyeye, gerekse gelimekte olan siyaseten ve iktisaden zayf devletlere hl tatbik edilmektedir. Sonu, gebeler ve zayflar aleyhine hep hsran, yerleikler ve teorisyenler adna ise tam bir baardr. Asyada M.. III. yy. sonunda kurulan Hsiung-nu (Hun) mparatorluu, Asyada gebeler tarafndan kurulan ve tarihin devlet olarak kaydettii ilk siyas kurulutur. O zamana kadar gl ve merkez bir tehditle karlamam olan in, Hsiung-nular ile birlikte, komularn, gebeleri alt etmek iin artk sistemli bir alma iine girmi; bu konuda birok bilgin deiik teoriler gelitirmiler, bu teoriler, uygulanabilirlikleri lsnde tarih boyunca btn gebelere zamann artlar da dikkate alnmak suretiyle tatbik edilmitir. Bu almamzda biz, Hsiung-nu mparatorluunun M..ki dnemlerinde inin lk Han Sllesi (M.. 206-M.S. 24) zamannda yaam olan Chia I, Chao Tso ve Tung Chung-shu gibi teorisyenler ve bunlar tarafndan gelitirilen Hsiung-nular ykma politikalar zerinde duracaz. 1. Ho-chin Anlamas (M.. 198) M.. III.yy. sonunda Orta Asyada eli ok ve yay tutan btn kavimleri bir devlet ats altnda toplayan ve hepsini tek bir aile halinde birletiren, ksacas Hun yapan Mao-tun, M.. 198 ylnda indeki Han Sllesi ile de Ho-chin Anlamasn imzalamt. Balangta olduka basit artlardan oluan Ho-chin Anlamasnn temel maddeleri drt madde halinde yle zetlenebilir: 1. Shan-y ile evlenmek iin inli bir prenses gnderilecek; 2. inliler, Hsiung-nulara her birinin miktar nceden tespit edilmi olarak: Para yardm, ipek, arap, pirin ve baka yiyecek maddelerinden oluan yllk demelerde bulunacaklar ve bunu da ylda birka defa tekrarlayacaklar; 3. Han Sllesi ile Hsiungnular iki eit (karde) devlet saylacaklar; 4. in Seddi, Hanlar ile Hsiung-nular arasnda snr

1116

olacak.2 Tien-tzu (Gkn Olu) olan in imparatoru ve Chung-kuo (Dnyann merkezindeki/Orta Krallk) anlayndaki in iin bu anlama, yz kzartc, aalayc bir eydi. Bu anlamaya ramen Hunlar, bilhassa snr boylarnda anlamay zaman zaman ihlal ederek aknlarda bulunuyorlar, in Seddi gneyine de geerek snr boylarn yamalyorlard; bu durumda anlama, gl devlet olan Hsiung-nular lehine artlar daha da arlatrlarak ve her seferinde bir eyler kazanlarak, inliler aleyhine ise bir eyler kaybedilerek yeniden imzalanyordu. Bu anlamayla Hsiung-nu Shan-ysnn aslnda iki temel hedefi vard: ncelikle ve en etkili olan, Hunlarn siyas elit tabakasn beslemek ve dllendirmek iin kullanlacak olan dorudan yardm kazanmak; shan-y, bu maksadna eritikten bir sre sonra, zerinde durduu asl gayeyi biraz deitirmi, bu defa, snr boylarnda oturan alelde gebe halkn da ihtiyalarnn salanmas ve snr pazar yerlerinde ticaret yapmalarna izin vermesi iin Han Sllesi sarayndan istekte bulunmaya balamt3 ki bu, aada Chia Inin snr Pazar yerlerinin almas ile ilgili teklifinde ele alnacaktr. Ho-chin Anlamasnin, Wu-ti (M.. 140-87) imparator olmasnn ilk senelerine kadar devam etmi ve bu mddet zarfnda M..135 tarihine kadar 10 kezden fazla imzalanmt.4 Wu-ti, esasl bir deiiklik yapncaya kadar Ho-chin politikasnn barbar5 hastalna hibir ekilde ila olmad defaatle isbatlanmt.6 Ho-chin Anlamasnn artan fiyat ve azalan tesiri karsnda savunmadan saldrya gemek, Hsiung-nu tehdidini bir defada ve tamamen defetmek iin inin, politikasn deitirmee karar vermesi kanlmaz grnyordu.7 Mao-tunun M.. 174 ylnda lmnden sonra yerine geen olu Lao-shang Shan-y zamannda ise artlar in iin daha arlamt; stelik M.. 160l yllarda inden gelen inli bir vezir, Chung-hang Yeh, Hunlar in kltrnn tehlikeli ynlerine kar uyaryor, ona her gn tavsiyelerde bulunuyordu. 2. Vezir Chung-hang Yehnin Tavsiyeleri inden mparatorun emriyle M.. 169 ylnda kendilerine eli olarak gelen ve lkesine geri dnmeyerek Hun hkmdarna (Shan-y) hemen her hususta hizmet etmeyi bir vazife bilen Chunghang Yehnin tavsiyeleri ana balklarla yledir: 1. Hunlarn btn nfusu, inin bir eyaletinin nfusu kadar bile etmez. in nfusu Hun nfusundan daha fazla olduu iin in daha gldr. 2. Hunlarn gc, onlarn yiyecek ve giyeceklerinin inlilerinkinden farkl olmasnda yatmaktadr. inlilerin elbise ve yiyecekleri ise Hunlarnki kadar iyi deildir; bu sebeple ipekten yaplm in giyeceklerine, arap, pirin ve baka trden in yiyeceklerine kendinizi kaptrarak onlara balanmak, inin iktisd tesiri altna girmek doru deildir. Sizin keeden veya deriden yaplm pantolon, ceket gibi giyecekleriniz; yourt, st, ayran ve kmz gibi iecekleriniz daha iyidir. 3. Hun hkmdar, in imparatorundan daha gl ve daha byk olduunu gstermek iin mektup ve mhrlerini onlarnkinden daha uzun ve daha geni yaptrmal; mektup yazarken kulland unvan ve hitaplar

1117

indekinden daha gururlu bir ifade ile kaleme alnmaldr.8 te btn bu siyas, iktisad ve psikolojik artlar karsnda in, Hunlara kar koyabilmek iin yeni stratejiler gelitirmek zorunda kalmt. 3. Chia I (M.. 201-169) Han Sllesinin nde gelen devlet adamlarndan olan Chia Inin lmnden sonra ok nemli birok tarih eser kaleme alnmtr. Onun eserleri in edebiyatnn en nemli rnekleri arasnda saylmaktadr.9 mparatorluun ada durumunu ykseltmek ve yapsn kuvvetlendirmek isteyen Chia I, krallarn gcn indirmek de dahil baz nemli hususlarda mparatora sert tedbirler alnmasn tavsiye eden, ancak baarl biri olarak nitelendirilemeyecek bir devlet adam idi. Salnda gerek deeri takdir edilemeyen erdemli bir devlet adam rnei sergileyen Chia I, in tarihinde bir efsane olmutu. Ahlk ve ictim anlaylar itibariyle Konfyanist saylm, hatta, Konfyusun fikirlerine aykr hareket eden nceki Chin Sllesinin baarszlklar hususunda Kuo Chin-lun (Chin Devletinin Yanllar) adyla bir eser kalem almtr.10 Siyas fikirleri itibariyle Chia I, mparatorluun prensipleri Chin Sllesinin rnekleri ve messeselerine dayand durumlarda, devletin prensiplerinin sadk bir mdafii idi. Onun Chin politikalarn tenkit etmesi, daha nceki devlet adamlar ve mehur Chin imparatoru Shih Huang-tinin politikalarn ve hedeflerini eletirmekten ziyade, prensiplerini uygularken insanlarn baarszlklarn gstermek, Han Sllesi hatalarndan nasl kanacaklar hususunda uyarmaktan kaynaklanyordu. Chia I, Chin idarecilerinin baarsz olmalarnn sebebini, Konfyus ile gelen ahlk ideallerden vazgeilmesinde aryordu. Ona gre, idareciler, Chin Sllesinin yklmasna sebep olan ifratlardan saknmalydlar.11 Chia Inin kendisi de, mparator Wen-tiyi, in prenslerini eitmek iin Konfyanist limleri kullanmas iin tevik ederek, Konfyanist retinin bylece ileride Han Sllesinin imparatorlar zerinde kuvvetli bir tesir elde edeceini sylemiti.12 Chia I, henz daha 20 yalarndayken mparator Wen-ti tarafndan davet edilerek kendisine limlik grevi verildiinde saraydaki en gen bilgindi. mparator ne zaman bir ferman yaynlayacak olsa bunun tasla, tartma iin bilginlerin grlerine sunulurdu; genellikle yallar, tek bir kelime syleyemezken Chia I, sarayda, mparatorun sorular karsnda, byklerin sylemek isteyip de ifade edemedikleri her eye tam bir bilgelikle cevap veriyordu. ok gemeden dier limler, Chia Inin kabiliyetiyle yaramayacaklarn fark ettiler. mparator ise ondan son derece memnun olduu iin kendisini hzla ilerletmi, bir yl gibi ksa bir zaman zarfnda onu saray danman mevkiine karmt.13 Bununla beraber Chia I, kendisinin daha byk bir devlet memuriyetine gelmesine muhtemelen rakipleri engel olduklar iin, Han Sllesi saraynda st rtbeli bir danmandan yukarya kamamt.14 Saraydaki grevinden uzaklatrldktan sonra bir gn mparator Wen-ti, manev varlklarn tabiat hakknda kenisine bir eyler sorduunda Chia I, bu sorulara teferruatl cevaplar vermiti. Chia Iyi yolladktan sonra mparator, Usta Chia (I)y uzun bir zamandr grmemitim. Ben, yneticilerini,

1118

ondan daha fazla ey bildiimi dnrdm, ama imdi gryorum ki onunla boy lemem.15 Chia Inin ksa bir sre sonra mparator Wen-tinin en kk olu olan Liang Kral Huaiin ba mrebbisi vazifesine atanmt. Bu tayininden bir ka yl sonra Kral, bir gn at srerken attan dp ld. Chia I de, mrebbilik grevini yerine getirmede baarsz olduunu grerek utand ve bu ac ierisinde bir yl sonra intihar etti; Chia I bylece byk bir devlet memuriyetine bile atanamadan 33 yanda hayata veda etmiti.16 Ancak kendisinden sonra torunlar, mparator Wu-ti zamannda eyalet valiliklerine atanmlardr.17 Chia Iden geriye, gerek manzum, gerekse mensur olarak yazlm baz eserler kalmtr ki en nemlisi, bizzat kendisi tarafndan toplanm olmamakla beraber, Hsin-shu ismi verilen eserdeki denemeleri, bunun ierisinde ise Chin Sllesinin ykseli ve kn anlatt Chinin Hatalar isimli eseridir.18 Chia I, en azndan iki kritik konuda Han Sllesi mparatoruye Wen-ti (M.. 179-157) msbet mnda tavsiyelerde bulunmutur: Bunlar, ok yaknda krallarn (wang) yetkilerinin azaltlmas gerekeceini ve Hsiung-nularla hesaplama gnnn uzun mddet geciktirilemeyeceini nceden grm olmas19 ve Hsiung-nularla imzalanan Ho-chin anlamasn tenkit etmesidir.20 Chia Iye atfedilen ve Han Dnemi in edebiyatnn en enteresan belgelerinden olan bu eser belki de sonradan yazlmtr ama aada grlecei zere, indeki Han Slalesinin Hsiung-nulara kar uygulayaca her trl propaganda ve strateji burada teferruatyla verilmitir.21 Chia Inin bu almas in tarihindeki bu tip eserlerin tabiatyla ilki deildir; ancak burada, dmanlara kitle halinde uygulanacak ikna teknikleri anlatlmaktadr. Han Slalesinden ok nce kefedildiini ve asker maksatlarla Chin zamannda da kullanldn bildiimiz, ancak Chia Inin nerileriyle geni lde Han dneminde hayata geirilen temel savunma tedbirlerlerinden biri de, dman saldrlarn annda haber alabilmek iin snr boylarnda gzetleme kuleleri ve uyaratei yakma sistemlerinin yaplm olmasdr.22 Biz burada Han Sllesinin Hsiung-nularla ilgili olarak almas gereken tedbirler konusunda Chia Inin yapt tavsiyeler zerinde duracaz. in Devleti ve mparatorun Durumu mparator Wen-ti zamannda, Chia I, zaten birka kez keskin bir dille tenkit ettii Ho-chin sulh politikas hakknda uzun bir rapor hazrlad ve bunu mparatora sundu. Bu raporunda Chia I, gerek Han Slalesinin, gerekse mparatorun Hsiung-nular karsndaki aalayc durumunu ak, ama zaman zaman da mizah bir ekilde yle tasvir etmektedir: mparatorluun durumu, tam olarak ayaklarndan ba aaya aslm bir adam eklinde tasvir edilebilir. Gn Olu, mparatorluun badr. Niin? nk o tepede kalmaldr. Barbarlar mparatorluun ayaklardr. Niin? nk onlar ayak tarafnda yeralmaldr. imdi, Hsiung-nular bir taraftan marur ve kstah, dier taraftan da bizi istil ve yama ediyorlar; bize binlerce hakaretlerde bulunuyorlar, ki bu durum bize kar son derece saygsz bir davran olarak kabul edilmelidir. Onlarn

1119

mparatorlua verdikleri zararn ise haddi hesab yok. Daha fazla hakaretlere maruz kalmamak iin bir ok masrafa giriyoruz; her yl Han Sllesi onlara para, ham ipek ve kuma veriyor! Bunlar talep etmek, hkim ve ship olmak demektir. Onlara bu vergiyi vermek ise onlarn tbiiyeti altna girmek demektir! Barbarlara emretmek, tepede bulunan mparatora bahedilmi bir yetkidir; Gn Oluna hara takdim etmek ise ayak ksmndaki vassallar tarafndan yaplmas gereken olaan bir davrantr. Demek oluyor ki imdi ayaklar stte, ba ise aada bulunuyor! Bu ekilde baaa asl durma insan muhayyilesinin tesinde bir ey! Ne mthi bir herc merc! Buna tahamml edildii srada mparatorluk dhilinde hakikaten gayretli, igzar kumandanlar bulunduu iddia edilebilir mi? mparatorluk bugn hakikaten utanlacak ve hazin bir vaziyette bulunuyor. Kimse memleketi bu durumdan kurtarmak iin uramyor. Memleket kuzey-bat tarafndan iddetli surette muzdariptir. Orada birok asker ve yksek maala kumandanlar bulundurmak iin birok masraflara gidildii halde ahali daima tela iinde yayor! Bir para kuvveti olan kimselerin tamam aralksz nbet bekleme halindedirler. Gece gndz ateler yakmak ve iaretler vermekle urayorlar. Askerler de zerlerinde zrhlar, balarnda miferlerle uyumak mecburiyetinde bulunuyorlar. Bunlar, mparatorluunuzu muzdarip edecek hakik ve cidd bir fenalktr. Bir tabip, memleketi bu hastalktan kurtarmak iin ila tavsiye ediyor, halbuki szleri dinlenmek istenilmiyor! Bu, alanacak bir hal deil midir? mparator gibi an ve eref dolu bir unvan tadnz halde haragzar gibi hareket etmek, utanlacak bir ey deil midir? Btn bu hakaretlere katlanmakta devam edecek, bu fenalklarn kklemesine msaade gsterecek olursanz bu hareketin neticesi nereye varacaktr? Zt- Hamet-penhlerin (mparatorun) fikir sorduu adamlar iinde hi bir kimse yoktur ki u bahsettiim fenalklarn doruluuna kni bulunmasn! Fakat bunlara are bulmak meselesi bahis konusu olunca, hibir tedbir dnemediklerini sylyorlar. Ben baka bir fikirdeyim: Bakannzn hesaplarna gre, Hsiungnularn btn nfusu byk bir in kasabasnn (hsien) nfusunu amyor. Binen aleyh byk bir mparatorluun, bir kasaba nfusunun kontrol altna girmesi, bu kadar geni bir devletin kuvvetleriyle bu kadar mahdud bir millete kar mukavemetten ciz kalmak, memleketi idare edenler iin, mparatorluk ilerinden sorumlu olan kiiler iin sizin Bakannzn pek byk bir utan duymasn gerektirir. Hsiung-nulardan grdmz fenalklara are bulmak o kadar kolaydr ki Size tbi olan krallardan yalnz biri, nasihatlerim bir para takip olunursa bu barbarlar itaat altna alabilir. Bunu bir tecrbe ediniz! Greceksiniz ki az zaman iinde Shan-yye hkim olacaksnz! Siz Majesteleri, niin beni Bakannz, tbi devletlerden (shu-kuo)23 sorumlu bir memurunuz olarak istihdam etmiyorsunuz? Bakannzn (yani benim) plan kabul edilecek olursa, Bakannz olarak ben, bir yandan, Shan-ynn iki yakasn toplayp onun hayatn sizin hizmetinize sunabilecek; dier yandan, eer arzu ederseniz shan-ynn Meclisine bakanlk eden (Kurultay bakan!) hin Chung-hang Yehyi kendi srtn krbalatmak iin yere yatp uzanmak zorunda brakacak ve onu cezalandracam. stelik, btn Hsiung-nu halk da sadece mparatorun emirlerini dinler hale getirilecek. Affnza snarak arzedeyim ki Hsiung-nularn bu kadar marur bir ekilde davranmalarnn sebebi, sizin hareket tarznzdr. Sizi endielendiren bu vahilerin zerine atlacanz yerde av peinde dolamakla vakit geiriyorsunuz! Hav bir elence urunda bu kadar byk fenalklar dnmei ihml ediyorsunuz! Skun ve istirahat, emniyet bu suretle salanmaz! Hkm ve nfuzunuzu korkulacak bir hale getirmek, faziletinizi en uzak memleketlere hatta hududlarnzdan darya sevdirmek isterseniz bu, Sizin

1120

elinizde olan bir itir. Halbuki bugn mparatorluunuzdan 30-40 fersah mesafede bile kendinize itaat temin edemiyorsunuz!24 Bu metne bakldnda Hsiung-nularn inlilere gerek madd gerekse manev ynden ne kadar zarar verdikleri, inlilerin ise onlar ne kadar hakir grdkleri kolayca anlalabiliyor. Chia Inin burada ifade ettii hususlar, aslnda o dnem insanlarnn ounun psikolojik durumunu da yanstmaktadr. Raporda, zetle u radikal deiikliklerin yaplmas nerilmektedir: 1. Savunmaya dayal d politikadan kuvvet kullanmak suretiyle yaylmac politikaya geilmeli, in, gebe korkusunu zerinden atmal, 2. Ho-chin Sistemi yerine Hara Sistemi25 getirilmeli.26 Chia Inin bu teklifleri in saraynda o zamanki artlar icab fazla ciddiye alnmam, ancak bir nesil kadar sonra mparator Wu-ti zamannda en kat ve eksiksiz bir ekilde uygulanmaya balanmtr. Hsiung-nulara Kar Alnmas Gereken Tedbirler M.. 198 ylnda Hsiung-nular ile indeki Han Sllesi arasnda imzalanan Ho-chin Anlamas, yukarda izah etmeye altmz in merkezli dnya nizam anlayna kuvvetli bir darbe indirmiti; Hanlar ile eitlik statsn de elde eden Hunlar, bu nizamn en kuvvetli ve saldrgan mtecvizleri olmulard. Chia Inin yukarda bahsettiimiz ikazlarna ve Ho-chin sistemini de acmaszca tenkit etmesine ramen in, Chin Sllesinin yklmas ve Han Sllesinin douunu takip eden i sava ve dahil problemlerle urayordu; ayrca M.. 201 ylndaki savata neredeyse Mao-tunun eline esir dme tehlikesi yaayan mparator Kao-tsu (Kao-ti) iin Hsiung-nu gcne byk bir hrmet gstermek, hediyeler vermek, evlilik mnasebetleri tesis etmek, Hsiung-nular yattrmann en kolay yoluydu. Hatta mparator Kao-ti, eer mparatorie L engel olmasayd kendi kzn bile Mao-tuna e olarak vermeye hazrlanmt. Ho-chin anlamas, Kao-tiden sonra L, Wen ve Ching gibi mparatorlar zamannda da Hsiungnularn aralklarla snr boylarn yamalamalarna ramen devam etmi, hatta mparatorie Lye Mao-tunun M.. 192de yapt kaba evlilik teklifini bile in, bu sebeple sineye ekmek zorunda kalmt.27 Ancak saf Hunlar, gerekte, Chung-hang Yeh, aada greceimiz Be Tuzak konusunda kendilerini uyarncaya kadar,28 kendi glerinin in tarafndan resmen tannmasnn Han sarayn nasl iddetli bir skntya soktuunu balangta fark edememilerdi; bu sebeple de inlilerin her dediklerini doru kabul ediyorlard.29 inliler ise, Ho-chin sulh anlamas maddelerinin aslnda kendileri iin ileriye dnk olarak nasl kazanl bir yol olduunu ok iyi kavramlard. Bu vesile ile Hsiung-nular in mallar ile iktisaden etkileri altna almak, sonra da kltrel ynden assimile etmek niyetindeydiler. inliler, Hsiung-nulara verdikleri hediyeler ve yaptklar para yardmn, onlar nce zayflatmak, sonra da neticede ykmak iin iktisad bir silah olarak kullanmay dnyorlard.30 Onlarn bu niyetlerini Chia Inin mparatora sunduu raporlarndan aka grmek mmkndr. in saray iin asl nemli olan

1121

ey, Ho-chin anlamasna nasl yaplp da son verilecei ve, in hakimiyeti erevesinde bir hara sistemine Hsiung-nularn nasl ekilecei idi. Ancak bu, Hsiung-nular asker bakmdan daha fazla zayflatldktan ve iktisaden in yardmna daha ok baml hale getirildikten sonra mmknd ancak.31 A. Be Tuzak Gebe kavimleri itaat altna almak, bizim imdiki rneimizde ise niha hedef olarak Hsiungnularn tabiiyet altna alnmas, in iin Konfyanist dnce sisteminin ve in merkezli dnya hakimiyeti anlaynn ayrlmaz bir paras idi ve bu, ayn zamanda inin, hara sistemi denilen ve en iyi ekilde de Ho-chin anlamas frsat bilinerek uygulanmaya allan politikasnn temelini tekil ediyordu. Hara sisteminin husus artlar daha tespit edilmemi olduu zamanlarda bile in saraynda Konfyanist limlerin nclnde ho-chin anlamas erevesinde Hsiung-nularn nasl kontrol altnda tutulabilecei hususunda tarmalar yaplyor, ortaya enteresan fikirler atlyordu.32 Bu konudaki ilk in teklifi de yukarda hayat ve Konfyanist fikirlerinden ksaca bahsettiimiz Chia Inin Be Tuzak diye bilinen teklifidir: Onlara (yani Hsiung-nulara) GZLERN BOZMAK iin ihtimamla hazrlanm elbiseler ve arabalar vermeliyiz; AIZLARINI BOZMAK iin onlara nefis yiyecekler vermeliyiz; onlara KULAKLARINI BOZMAK iin musik ve kadnlar vermeliyiz; MDELERN BOZMAK (yani genel arzu veya itahlarn bozmak) iin onlara yksek evler, tahl ambarlar ve kleler temin etmeliyiz; itaat etmek iin gelen Hsiung-nulara mparator, bir kraliyet resepsiyonu ile kendilerine hrmet gstermeli, bu partide mparator, onlarn AKLINI BOZMAK iin onlara bizzat arap ve yiyecek ikram etmelidir. Be Tuzak denilenler bunlardr.33 Ying-shih Ynn dedii gibi, bu Be Tuzakda teklif edilen, Han Sllesi ininin stn madd kltr nn yan sra lks hayat tarzn Ho-chin sistemi vastasyla Hsiung-nular fel etmek iin kullanmaktan baka bir ey deildi.34 Ho-chin Anlamasnn bu mnasebetle inliler tarafndan gerekte kt niyetle uyguland, Chung-hang Yehnin Hsiung-nu Shan-ysne yapt ikazlardan aka anlalmaktadr. yle anlalyor ki gerek inliler, gerekse Hsiung-nular, Ho-chin sisteminin arkasnda yatan gerein ayn ekilde farkndaydlar. Hsiung-nular iin pek verimli gibi grnen in ipeklileri, hububat, lezzet itibariyle tatl, ama maalesef zehirliydi.35 Chung-hang Yeh, Hsiung-nu shan-ysne bu tavsiyeleri yaptnda artk zaman oktan gemi, Hunlar in yiyecek ve giyeceklerine iyice alm bulunuyorlard. kn sebebi sadece mallarn beenilmesiyle ilgili olmayp bir o kadar da ekonominin ve hayat artlarnn deimesiyle alkalyd.36 Bu durumu fark eden Vezire den ise sadece, inden bundan sonra saraya gelecek olan mallarn daha kaliteli ve daha fazla olmasna dikkat etmek, in elilerini de bu ynde tehdit etmek olacakt.37 Be Tuzak ile ifade edilen in stratejisi Hsiung-nular tehdit eder gibi grnmekle beraber Hunlarn temel ekonomisi, inden gelen kuma, hububat, arap ve madene bal olmad iin hi bir

1122

zaman fazla bir risk tamyordu; evet, ticaret nemliydi ve gebeler, bu gibi yiyecek mamulleri ile el yapm in rnlerini kendi hayvan rnleri karlnda alyorlard; bu sebeple de baarsz olmu saylabilir. inin Hun sarayna gnderdii hediyeler ise genellikle ipek ve ipek mamulleri, para yardm, rvet gibi, lks rnlerdi ve shan-y, bunlar devleti idare eden elit tabaka arasnda paylatryordu. Bunlar ise gebe bir devlet iin zenginlik kaynayd. O. Lattimoreun dedii gibi,38 saf gebe olmayan ve gelir kaynaklarnn farknda olan Hsiung-nu idarecileri, bozkr kavimlerinin srtndan ve kendi hesaplarna bu siyas gc korumak iin in ile i yaparken bu istisna hakkn dikkatle koruyordu.39 Hatta Hsiung-nu idarecileri, hi bir mahall Hun yneticisinin in ile kendi adna grme yapmasna ve in topraklarnda kalmasna izin vermiyorlard; snr ilikileri hi mahall olarak yaplmyordu: Shan-yden in sarayna veya inden Shan-ynn karargahna gelip giden eliler vastasyla oluyordu. in idarecileri bunu bildikleri iin zaman zaman snr boylarndaki kalabalk gebe Hun gruplarn youn hediyeler ve nvanlar vermek suretiyle kendi topraklarna ayartyorlar, ancak Hunlarn merkez devlet yaps, bu gibi inli yneticilerin bozkrdaki Hun idarecileri ile ittifaklar yapmasn imknsz hale getiriyordu.40 Fakat in mallar hususunda temel bir problem vard ki iin pf noktas bu idi: inden gelen lks hediyeler sadece shan-y ve idarecilerine gidiyordu; Sarayn d gelirleri, genellike inden alnan harala snrlyd ve hkmdar, ekstra gelirler ve elilerin veya Hun lkesini ara sra ziyaret eden inli idarecilerin zaman zaman getirdikleri hediyeler olduu srece otoritesini salayabiliyordu;41 ancak snr boylarnda bulunan idareciler ve halk at, bunlarn inden bir kazanc olmuyordu; ite bu sebeple ve yine Hsiung-nu hkmdarnn talebiyle snr pazar yerleri almtr. B. Snr Pazar Yerlerinin Almas inlilerin snr Pazar yerleri amalar, Hsiung-nularn artan saldrlar ve snr blgelerindeki yama hareketlerinin devam etmesi neticesinde mparator Wen-tinin, Ho-chin anlamasn yeniden gzden geirmesi, bu arada verilen yllk vergi miktarnn artrlmas ile birlikte snr ticaretinin de almas ile ilgilidir. Tarihiler, genellikle, kuzeydeki in Seddi boyunca snr Pazar yerlerinin alnn, mparator Ching-ti (M.. 156-140) zamannda baladna inanyorlarsa da, HSnin toplaycs Pan Kuya gre, bu resmen Wen-ti zamannda balad ve Ho-chin anlamasnn bir paras sayld.42 Bu bakmdan, snr ticaretinin resmen al mparator Wen-ti ile Lao-shang shany arasnda olmu olmaldr.43 Pan Kunun dediine gre, mparator Wen, Hsiung-nularla snr ticaretini at, Shan-y ile evlenmek zere Han Sllesine mensup bir kz gnderdi ve Hsiung-nulara verilen hediyeleri de ylda 1000 para altna kard.44 Wen-tinin Ho-chin Anlamasn yeniden gzden geirmesi esnasnda daha sonra snr Pazar yerleri eklini alacak olan snr ticareti, bilhassa nemlidir ve Hsiung-nularn sadece hanedan yelerinin deil, bu defa snr boylarnda oturan halkn da in mallarna temyl ederek nce bunlara almalarna, daha sonra da buna engel olmak isteyen Hun idarecilerine bakaldrmalarna sebep olmutur. nk, yukarda temas edildii gibi, inden gelen lks mallar, vergiler, hatta arasra verilen rvetler sadece Hsiung-nu elit tabakas arasnda paylalyor, ancak halk bundan bir kr elde edemiyordu. Kalabalk Hun kitlelerinin bu mallar elde etmek iin uygulayacaklar en kolay yol, anlamay da hie sayarak ine yama aknlarnda

1123

bulunmak olacakt. te bu sebepten, Wen-ti zamannda inlilere bizzat Hsiung-nular tarafndan, snr Pazar yerleri kurulmas fikri empoze edildi; bu snr pazar yerleri, Hsiung-nu halknn ihtiyalarn karlayacakt.45 Bu husus, daha sonra yaplan anlamalarda dile getirilmiti: Eer Shan-yden anlamaya riayet etmesi isteniyorsa, in ile snr ticaretinin almas artt.46 Ancak, snr ticaretinin dier bir yn daha vard: in ile olan anlama ve snr ticareti vastasyla Hunlara bal bulunan gebeler, bu ekilde sakinletirilmi oluyorlar, Shan-y de en st asker lider olarak kendi durumunu emniyete alm oluyordu; yani Shan-y, gebelerle in saray arasnda ticaret ilikileri hususunda bir tr arac vazifesi gryor, kendi durumunu da muhafaza altna alyordu.47 Chia I, snr Pazar yerleri almas ve bunun ne ekilde iletilecei konusunda bize, ksaca u bilgileri vermektedir: Hsiung-nularn en ok ihtiya duyduklar, snr pazar yerleridir (kuan-shih), stelik onlar bizden almak iin, baka are kalmaynca kuvvete bavurmak da dahil lgnca hareketler yaptlar. Majestelerine, kararmz kendilerine bildirmek iin bu frsat kullanarak, onlarn byk apl snr Pazar yerleri kurma ricalarn tereddt gstermeden yerine getirmeyi, Hsiung-nularla sulh yapmak iin bol hediyelerle birlikte eliler yollamay tavsiye ediyorum. Elilerimiz geri dndklerinde de stratejik nemi hiz yerlerde hemen birok pazarlar amalyz. Bu Pazar yerlerinin her birinde bizim kendimizi korumamz iin yeterince asker kuvvet bulundurmalyz. Snrdaki her byk pazarda, i et, arap, piirilmi pirin ve nefis kuzu evirmeleri satmada uzmanlam dkkanlar bulunmal. Dkkanlarn hepsi 100 veya 200 kiiye hizmet edebilecek kapasitede olmaldr. Bu ekilde in Seddi altndaki Pazar yerlerimiz kesinlikle Hsiung-nularla kaynayacaktr. stelik, eer onlarn krallar ve komutanlar Hsiung-nular kuzeye dnmeye zorlamaya alrlarsa onlarn, dnp kendi krallarna saldrmalar kanlmazdr. Bizim pirin, yahni, kuzu evirmelerimiz ve arabmz Hsiung-nularn iyice gzlerinde ttmee baladnda bu, onlarn ldrc zayflamalar olacaktr.48 mparator Wen-ti ve Ching-ti zamanlarnda Hsiung-nular, Ho-chin anlamas uyarnca kendilerine denen vergiler ve verilen hediyeler karlnda in snrlarna byk apl yamalar yapmaktan bir zaman iin vazgemi grnyorlard; para ve altn takdimi de hediyelerin bir ksmn oluturuyordu.49 M.. 140 ylnda mparator olan sava taraftar Wu-ti de, saltanatnn ilk dnemlerinde Hunlara bol bol hediyeler vermeye devam etti; yle ki Wu-ti zamannda Hunlara verilen yllk vergi en yksek seviyeye ulat; snr ticareti de Hunlar lehine daha da geniletildi.50 SCnin belirttiine gre, tahta getiinde Wu-tinin yapt ilk ilerden biri, Ho-chin sulh anlamasn yenilemek oldu. O (Wu-ti), Hsiung-nulara byk bir cmertlikle davrand, snr Pazar yerlerinde onlarn ticaret yapmasna msaade etti ve onlara bol bol hediyeler gnderdi. Btn Hsiung-nular, in Seddi boyunca gelip giderek Hanlarla arkada gibi bydler.51 Hsiung-nularn, stn in madd kltrnn kullanlmas sayesinde uysallatrlmas, Ying-shih Ynn dedii gibi gerekten dhice bir bulutu;52 alnan neticeler de bunun byle olduunu gstermitir. 4. Chao Tso (. M.. 154)

1124

Yerleik in medeniyetinin tarih boyunca gebelere kar yrtt assimile ve birbirlerine drme siyasetinin temellerini atan ve stratejisini tespit eden kii olarak ifade edebileceimiz Chao Tso, barbar barbara drme olarak aklanan bir sistemin kurucusudur. mparatorluun iinde bulunduu kt artlarda bakan olan Chao Tsonun bu enteresan gr, daha ok Sonraki Han Sllesi (M.S. 24-220) zamannda youn bir ekilde uygulanm, neticede Hsiung-nular, gerek karde ve tbi devlet ve boylarn isyan, gerekse kendi ilerinde meydana gelen karde kavgalar sonucunda ksa zamanda zayflayarak en sonunda yklmtr. Chao Tso, devletin en byk memuriyetinden birinde, imparatorluk danman olarak M.. 155-154 yllar arasnda hizmet etmi; Chia Iden daha gl, ada problemleri sistemli ve nizama uygun bir ekilde analiz etmeyi bilen pratik bir devlet adamyd.53 mparator Ching-ti tahta getii zaman ona imparatorluk sekreteri olarak hizmet etmi54 ve ona, kendisine itiraz edecek, meydan okuyacak krallara canla bala kar koymasn, Hsiung-nularla ilikilerde stratejik ve taktik davranlmasn tavsiye etmi; devletin zira retimini artrma vastalarna dikkati ekmiti; Chia I gibi o da, nceki Chin Hanedannn hatalar ve baarszlklarnn farkndayd.55 Chao Tsonun Chia Iden fark, prensiplerden ziyade derece ve vurgulama farkyd; eitim altyaplar da faklyd: Chia I, Shih-ching (arklar Kitab) ve Shu-ching (Belgeler Kitab) zerinde renim grmt; oysaki Chao Tsonunki, Shang Yang ve Shen Pu-haia dayanyordu.56 HSdaki Chao Tsonun denemelerine bakldnda, Konfyus prensipleriyle birlemi etnik ve sosyal hiyerariler hususunda ak hibir iaret yoktur. Her ikisi de imparatorlara hemen ayn tavsiyelerde bulunmular, her ikisininki de kabul grm olmakla beraber, Chia I, o zaman bir kahraman gibi karlanm, Chao Tso ise ancak inli yazarlar tarafndan son zamanlarda takdir edilmitir. M.. 155 ylnda imparatorluk danman olan, ikinci olarak ancak bakanlk grevine getirilen Chao Tso, zaten bir yl sonra, M.. 28 ubat 154 tarihinde, kendisini ekemeyen rakiplerinin kskanlklarnn kurban olarak katledilmitir.57 I-i-chih-i/I-i-fa-i A. I-i-chih-i lk defa mparator Wen-ti zamannda Chao Tso tarafndan takdim edildii bilinen bu taktiklerden birincisi olan i-i-chih-i, Barbarlar durdurmak iin Barbarlar kullanmak; ikincisi i-i-fa-i ise Barbarlara saldrmak iin Barbarlar kullanmak demektir.58 Burada barbar anlamnda kullanlan I kelimesi, M.. XI. yy.da inde Chou Sllesinin kurulmasyla birlikte in kaynaklarnda gzken ve genel anlamda yabancdemek olan bir tabirdir. Bu dnemde inliler, yabanclar Douda: Iler, Gneyde Manlar, Batda: Junglar, Kuzeyde: Tiler eklinde tasnif ediyorlard.59 Bunlardan birincisi olan i-i-chih-i prensibi, indeki o zamann artlar icab60 daha ok Birinci Han Sllesi dneminde yani M..ki zamanlarda, ikincisi ise M.S.ki Han Sllesi zamannda uygulanmtr. Chou Sllesi zamanndaki hkim gelenee gre, birbirleriyle savamak, savarken de inli

1125

olmayan, barbar olanlara kar bunu yapmak gerekiyordu; saf in Devletinin bir dieriyle savamamas lazmd.61 Bu iki strateji, indeki Han mparatorluunun Batdaki muasr Roma mparatorluunda da enteresan bir ekilde grdmz Divide et Empire (Bl ve Hkmet!) prensibinin indeki karl olarak grlebilir ki bu prensibin yalnzca ine, Birinci Han Sllesine mahsus bir metod olmad62 bylece anlalm oluyor. inli olmayan kavimlere kar inli olmayanlarn kullanlmas gibi, Roma mparatorluunda da yardmc birliklerden oluan cretli asker toplama adeti vard ve bu, byk bir baaryla iliyordu.63 lk defa Sonraki Han dneminde daha ok uygulanm ise de o dnemin bir kefi olmayp, ok daha nceden Chao Tso tarafndan nerilmiti. Chao Tso, mparatora sunduu uzun bir eserde, mparatorluun u andaki durumunun, en iyi avantaj olarak Barbarlara saldrmak iin Barbarlar kullanmay gerekli kldn; bu sistemin, bilhassa itaat altna alnan Hsiung-nular svari olarak silahlandrmak; bizzat kendi kabilesinden olanlara kar savatrmada youn bir ekilde kullanabilmek iin bunlar in kuvvetlerine katmak anlamna geldiini syledi.64 Chao Tso, gelecekte Hsiung-nulara kar tatbik edilecek muhtemel bir stratejiyi iler klmak iin iki unsur tesbit ederek onlar mparatora yazd eserinde aklad: Bunlardan biri, Hsiungnulara saldrmak iin dorudan inlileri deil, ine balanan Barbarlar u gaye iin kullanmakt: Barbarlarla savamak iin Barbarlar kullanmak. Orta Krallkn (Chung-kuo) deti/sanat bu idi.65 kinci husus, savalarda tecrbe edildii kadaryla Hsiung-nularn asker stnl, byk lde onlarn atlar yzndendi; Hunlarn atlaryla in ordusunun atlarn mukayese etmek mmkn deildi. Hsiung-nularn arazisi, sahip olduu yap ve icap eden maharet bakmndan inlilerinkinden farklyd. Da ve bayrlar karken ve inerken, sarp gzetleme kulelerine girip kmada in askerleri, Hsiungnularn atlaryla rekabete dayanamazlard.66 mparator Wu-ti zamanndan itibaren de, zellikle ine tbi olan Hsiung-nularn shu-kuo askerleri, Hsiung-nu asll olan Hular ve, inin gneyindeki Yehler (Gney Barbarlar), in ordusu ierisine dhil edilmee baland.67 inde snr blgelerinde bulunan yabanc asll savalar ve svarilerin in ordusuna asker olarak alnmas ve bunlarn dzenli askerden ok gnll olarak kullanlmas Chao Tso zamanndan beri bilinmemektedir.68 inin uygulad bu i-i-chih-i politikasn M.S.ki dnemlerde mesel I. Trk Kaanlnn Dou ve Bat kollar arasna fitne sokulmas ve neticede 630lu yllarda yklmas rneinde de grmek mmkndr: O zaman Tang Sllesi imparatoru olan Tai-tsung, Bat Trkleri arasndaki hengi ortadan kaldrmak iin, i-i-chih-i politikasn kullanarak 641 ylnda, Bat Trk Kaanlnn Dou blm kaan Tu-lu Kaana (638-651) kar Sha-po-lo Yeh-hunun (Ibara Yabgu Kaan) meruiyetini tanyarak onu Batnn kaan yapm,69 bunun zerine her iki Trk grubu birbirleri ile savamaya balamlard. II. Trk Kaanl dneminde, Manuryadan li vadisine kadar btn Asyay kontrol eden ve in Seddinin kuzeyindeki btn bozkr blgesini hakimiyeti altna alan Kapagan Kaann 698-699 yllarndaki in seferleri mnasebetiyle in, Ti Jen-chieh gibi hretli bir in devlet adamnn i-i-chih-i yani barbarlar kontrol etmek iin barbarlar kullanma teklifini kabul etmek zorunda kalmt.70

1126

B. I-i-fa-i Sonraki Han Sllesi zamannda, Chao Tsonun bu stratejisi, zamann artlarna gre ve gebelerin ortaya kan yeni durumlarndan doan ihtiyalara cevap vermek zere daha da dzeltilerek iyiden iyiye gzden geirilmitir. Sonraki Han Sllesi yllklarnda i-i-fa-i, yani Barbarlara saldrmak iin Barbarlar kullanmak ile ilgili bir yn rnek vardr. in snr garnizonlarnda grevli asker kiilerin umum dinlendirilmesi veya ilga edilmesi gibi durumlarda bilhassa M.S.ki dnemlerde, Gney Hsiung-nular, Wu-huan, Chiang kavimleri gibi ine balanm veya in ierisinde saylan gebeler de ayn lde, ya istil savalarnda ya da gebelerin sebep olduu isyan savalarna kar kullanlmtr. Mesel Krallk Devri olarak bilinen dnem (M.S. 221265) sonuna doru bu gebe kavimler, inin i savalarnda da olduka nemli vazifeler ifa etmilerdir. Bu sebepledir ki in, Sonraki Han Sllesi dneminde gebeleri in ierisine yerlemeye tevik etmi, ayn ekilde in ierisinde bulunan barbarlardan da daima mahall ynetimlere ar iilik hizmetlerinde bulunmalarn istemiti.74 Sonraki Han Sllesi zamannda i-i-fa-i prensibinin anlam daha da geniletilerek Batda uygulanan Divide et Empire (Bl ve Hkmet!) denilen prensip yerine bile gemeye balamtr. Bu Bl ve Hkmet! siyasetini, M.S. 51 ylndan itibaren Hsiung-nular mnasebetiyle inde de ak olarak gryoruz.72 Mesela 137 ylnda, Jih-nanda (imdiki Vietnam) isyan karld zaman, memur Li Ku, isyan bastrmak iin in ordusu gndermek yerine bu sistemi uygulamt; ona gre, en etkili ve uygun ara, Barbarlar birbirlerine kar savatrabilmek iin para ve, barbarlara bir kama sokmak erefini kullanmak idi. Her ne kadar onun bu enteresan teklifi sarayda umum bir kabul grmemi ise de gerekten beklenen neticeleri vermekte gecikmemiti.73 inli snr grevlileri, HHSnun kaydna gre, mesel bir Chiang birleik cephesini toz haline getirmek ve onlar karlkl hcumlarla birbirleriyle megul etmek iin paray bir silah olarak kullanmann daha etkili olduunu grmlerdi. Barbarlara kar barbarlar kullanmak prensibinin en iyi bilinen rneklerinden biri, Hsiung-nularn ikiye ayrlmalar mnasebetiyle M.S. 73, 88 ve 89 yl hadiselerinde yine HHSda kendisini gstermektedir. 77 ylnda, snr boylarnda oturan: Gney Hsiung-nular, Chianglar, Wu-huanlar ve Hsien-pilerden oluan atl birlikler, Kuzey Hsiung-nularna kar byk bir saldrya gemilerdi ki burada 7.000 kiilik kuvveti sadece Gney Hsiung-nular ve Chianglar meydana getiriyordu.74 O dnemde bir yazar yle demiti: Kuzey Barbarlarnn (yani Hsiung-nular) iki gruba blnm olmas ve birbirlerine kar savalara girimi olmalar gibi Tanr tarafndan verilmi byle bir ansa sahibiz. Barbarlara saldrmak iin barbarlar kullanmak devletimizin avantajnadr.75 Yine M.S. 88 ylnda, Tung Hu neslinden gelen Hsien-piler Kuzey Hsiung-nulara saldrarak onlar yenmilerdi; barbarn barbara saldrnn bu tipik rnei karsnda Saraydaki inli bir memur, tek bir in askeri kaybetmeksizin sava kazanan mparatoru alklayarak tebrik etmiti. nk o byle bir iin ancak, Hsien-pilerin czip in hediyelerine olan tamahkrlklaryla mmkn olduunu ok iyi biliyordu.76 Yine 88 ylnda, Kansu blgesinde Chang-yehde oturan Hsiao Yehchihlar, Chiang kavminin saldrsna maruz kalnca in sarayna mracaat ederek onlardan yardm ve himaye talep ettiklerinde neredeyse btn saray memurlar, durumu in iin olduka avantajl

1127

grmler, bu yzden de inin bir ekilde mdahil olmas fikrini tasvip etmemilerdi.77 89 ylnda in komutannn Kuzey Hsiung-nularna kar giritii byk sefere Chianglar ve mahall yardmc birlikler byk destek verdikleri gibi, Gney Hsiung-nular da 40.000den fazla askerle katlmlard.78 Snr blgelerinde yerletirilerek ine destek veren ve in snrlarn kuzeyden gelecek barbar tehditlerine kar savunacak olan bu barbar yardmclara in idaresinin kulaklar ve gzleri deniyordu.79 Aka i-i-fa-i metodu, Sonraki Han Sllesi zamannda insan hayrete drecek ekilde in menfaatlerine hizmet eden bir politika haline dntrlmt; ancak zamann yeni artlarna ve yeni gebe kavimlerin ortaya kmasna gre inliler, bu sistemi, birleik, gl ve saldrgan bir bozkr devletinden gelen daim tehditlere kar deil, ayn zamanda gerek in ierisinde gerekse dnda bulunan ok kk ve blnm, ama sebep olduklar karklk hi de daha az olmayan barbar gruplarla yzyze geldiklerinde80 de uyguluyorlard. in snrlarn savunmak iin mparator Wen-tiden nce snr blgelerine ksa aralklarla vazife yapacak gen askerler gnderiliyordu. Chao Tso, bunu da tenkit etmi; snr muhafazasn bunlara emanet etmek yerine meskenlere ve iftliklere aileleriyle birlikte yerletirilecek insanlardan dzenli yerleim yerleri tekil etmenin Devletin daha fazla avantajna olacan delilleriyle gstermi; Devlete, insanlara bu tr koloniler kurmalarn tevik etmek iin zendirici teklifler yaplmasnn iyi olaca teklifinde bulunmutur. Bu insanlar, o blgede hem asker, hem de zira iler yapmakla da mkellef olacaklard.81 Chao Tsonun bu teklifi, mparator Wu-ti zamanndan itibaren, Hsiung-nulardan zaptedildikten sonra Hsi-y yani Dou Trkistan blgesinde uygulanm, Fergana blgesinin fethinden sonra her biri 500 kadar ifti-askerden oluan asker zira koloniler diyebileceimiz tuntienler kurulmutur. Bu yerleim yerlerinin maksad, Bat Blgelerine gidecek olan in askerlerinin ve elilerinin yiyecek ihtiyalarn karlamakt; 82 bununla grevli olan Wu-chi Chiao-wei memuriyeti ise, hem tun-tienlerden sorumlu olacak, hem de Bat Blgesindeki in askerlerine yiyecek temin edecekti.83 HHSnun toplaycs Fan Yehnin ifadesine gre, bu tun-tien sistemi, in Hara Sisteminin Bat Blgelerinde desteklenmesinde anahtar rol oynamtr.84 5. Tung Chung-shu (M.. 195/179?-115/104?) Han Sllesi zamannda ve mparator (Hsiao) Ching-ti ile Wu-ti dnemlerinde grev yapan Tung Chung-shu, Konfyanist eyilimli bir devlet adam, yeni ortaya kan elit tabaka ideolojisinin de ateli taraftar olan Konfyanist bir filozftur.85 Bilindii zere Chin Sllesi zamannda mparator Shih Huang-ti, bir sebep yznden btn Konfyanist kitaplari imha ettirmi, bu ekol temsil eden birok limi de ldrtmt.86 te, inde Konfyanist sistemin yeniden yerlemesini temin eden ve bu konuda in mparatoru Wu-tiye danmanlk yapan Tung Chung-shudur. Hayat ve hangi tarihler arasnda yaad konusunda tam bir gr birlii yoktur. M.. 179 il 104 yllar verildii gibi,87 195 il 115 tarihlerini verenler de vardr. Konfyus gibi inin kuzey blgesinde, eski Chao Beylii

1128

topraklarndaki Kuang-chuanda domutur. Genliini, Konfyusa atfedilen Chun-chiu (lkbahar ve Sonbahar) Yllklarn yutmakla geirmiti; kendisi bu konuda akademik bir uzmand.88 Gerek kendisi gerekse ocuklar ve torunlarnn hep yksek memuriyetlerde altklar in kaynaklarnda anlatlan Tung Chung-shu,89 ilk defa Ching-ti dneminde muhtemelen M.. 152 tarihlerinde devlet grevine getirilmiti. Ching-ti zamannda po-shih (> Trke: Bahi; yksek bilgi sahibi lim, stad) unvann kazanm, Wu-ti zamannda ise mparator baa geer gemez kendisini Gneydou indeki Chiangtu Krallnn babakanlna getirmi; 90 bir mddet sonra da devlet niversitesinin ba limi olmutu. mparatorun grev ve sorumluluklar konusunda kendisine sorulan felsef ve siyas sorular mnasebetiyle iki kere mparatorun huzuruna kmt. Hkmdarln mahiyeti ve Gn otoritesine dayal fikirleri, Chin Sllesinin yanllar gibi konularda fikirlerini ekinmeden sylemesiyle tannan91 ve mparatoru ynetimdeki etkinlii ile ok etkileyen Tung Chung-shu, lmne kadar hep baz krallklarda babakanlk grevlerinde bulunmutur; ok yal bir halde emeklilie ayrldktan sonra da kendisini yaz yazmaya vermitir. ldnde arkasnda, 2000 yldr inde devam edecek olan bir miras (Konfyanizm) brakyordu. mparatorluk Konfyanizminin etkili kurucusu saylan Tung Chung-shu, bilhassa Konfyanistler tarafndan ok seviliyordu; ancak o, her gelenekten dnrlere de son derece sayg ve hrmet gsterirdi. 150den fazla ksa eser yazm olan ve bunlardan ounu da mparatora takdim eden Tung Chung-shunun mparatorlara sunduu muhtelif konulardaki eserlerinin M.. 141 il 130 aras bir tarihte sunulduu tahmin ediliyorsa da ilk tarih muhtemelen ok erken olmaldr; genellikle M.. 134 gibi bir tarih veriliyor.92 Tung Chung-shunun Konfyanist in devlet geleneine getirdii nemli bir yenilik udur: imparatorluun temel idare prensipleri deimeden kalr, ancak, siyasetin tedbir almay gerektiren kararlar, farkl alarn deien artlarn bunlarn uygulandklar artlara uydurmak iin her zaman deitirilmelidir.93 Wu-ti, ibana getikten sonra Hsiung-nulara kar o zamana kadar yrrlkte olan pasif in tavrn deitirerek onlara kar iddet tarafls bir yol takip etmeye balamt. M.. 130lu yllarda balayan bu siyas manzara ve Hunlara kar patlak veren asker saldrlar karsnda Tung Chungshu, iyi bir Konfyanist olarak bu hareketleri knamt. Anlama artlarna riayet, chn-tzu yani prensip adam olanlar iin geerliydi, Hsiung-nular gibi agzller iin geerli deildi; onlar ancak madd eylerle tatmin edilebilirdi. Bu sebeple, Hsiung-nulara verilen yllk demelerin artrlmas teklifi karsnda Saraya bu konuda srar etmei srdren Tung Chung-shu, pratik bir zeka ile, u hususlarn, yeni yaplacak anlamalara konulmasn nerdi: Hsiung-nularla, Tanr (Gk) huzurunda mukaddes bir yemin yaptrlarak bir anlama akdedilmelidir. Ayrca, Hsiung-nularn anlamaya riayet edeceklerinden emin olmak iin Han ini Shan-yden, bir olunu rehin olarak ine vermesini istemelidir. Bylece, l-iktisad, din ve ahs-klelik sayesinde Hsiung-nularn Ho-chin sistemi ile kendiliklerinden Han (in) hakimiyetine balanmaa zorlanaca umuluyordu.94 Sonu: Ho-chin Sisteminden Hara Sistemine

1129

Ying-shih Ynn de hakl olarak iaret ettii gibi, gerek Chia I, gerekse Tung Chung-shunun yukarda verdiimiz teklif ve nerileri, btn Trk tarihi ve Trklerin in ile olan ilikileri, ykl sebep ve ekilleri dikkate alndnda basit, tek tek kimselerin in Sarayna sunduklar bo, anlamsz teklifler olarak dnlmemelidir; her ikisi de Ho-chin sulh anlamasna az veya ok dhil olmu kiiler olmakla kalmamlar, sonraki zamanlarda Hara Sisteminin meydana getirilmesine de yardmc olmulardr. Anlama icab, inden alnan hediyelerin, ekonomik bir silah olarak kullanlmas Hara Sistemine tam olarak uydurulmakla birlikte Tung Chung-shunun teklif ettii barbarlardan rehin alma sistemi, barbarlarn haragzar yaplmasnn nemli bir sembol olarak ortaya kacaktr.95 Dinamik adan ve tarih sre ierisinde bakldnda bu in-Hun-Trk ilikileri, inin cihanmul devlet nizam anlayna uygun bir ekilde dzenlenebilecei zel bir ekle doru, Ho-chin Sisteminden Hara Sistemine doru bir gei iin srekli bir aray olduu grlebilir. Barfield, Hara Sisteminde, eski Ho-chin anlamasnn yerine bir yenisinin konmasn deil, eski anlamaya sadece yeni bir ilve grmektedir.96 Geri in-Hun ilikilerini dzenleyen byle bir messese henz yoktu ve bunun eksiklii hissediliyordu; Han ininin ekonomik silahnn, istenen barbarlar itaat altna almada bir messese halini alabilmesi iin din ve ahs balar tek bana hl ok zayft; ancak Tung Chungshunun teklifi, gei iin bu ekil problemine ok daha yaknd.97 Chao Tsonun gelitirdii barbara kar barbar kullanma siyaseti ise tarih boyunca Orta Asya boylar ve devletleri ile in slleleri arasnda hep uygulana gelmitir; mesel, M.. 133 tarihlerinde mparator Wu-ti, ine snm olan Hunlardan Hsiung-nularin kuzeyinde yaadn rendii Yehchihlere eli olarak Chang Chieni gndermiti.98 Onlar bulmak iin ta Maverannehir blgesine kadar giderek Yeh-chih hkmdaryla konuan ve eli bo dnen Chang Chienin asl vazifesi, Yehchihlar tekrar Kansu blgesine geri getirtmek, Hsiung-nulara kar ilerinde snmeyen bir kin olan Yeh-chihler99 ile Hsiung-nular bu ekilde birbirleriyle vurutumak idi. Bu birinci seferinde baarsz olan Chang Chien, Hsiung-nularn Kansu blgesini kaybetmelerinden sonra onlar bir baka barbar ile arkadan vurmak isteyen Wu-ti tarafndan M.. 118 il 115 yllarnda bu defa, Hsiung-nulara tbi olan ve Tanr Dalar blgesinde oturan Wu-sunlar kendi tarafna ekmek ve Hsiung-nulara kar isyan ettirmek zere eli olarak gnderilmiti.100 Bylece Wu-ti, her iki rnekte de i-i-fa-i politikasna ilerlik kazandrmak istemiti.101 Wu-tinin bu ikinci teebbs baarl olmu, Wu-sunlar, gerek inden gelen cazip teklifler gerekse Hsiung-nularn artan basklar neticesi ine yaknlamak zorunda kalmlardr. inliler, Bat Blgelerindeki Ta Yan (Fergana), Kang-ch (Sodiana) ve Wusun gibi devletlere inin zengin altn ve ipek hediyelerini bolca vererek onlarla ilk mnasebetleri kurmaya ve daha sonra da onlar ine balamaya muvaffak olmu;102 zaman zaman da, M.. 110 ve 105 ylndaki Wu-sun rneinde olduu gibi, bu devletlere birer in prensesi gndererek nemli bir pazarlk gc elde etmiti.103 inliler, bu devletleri kendilerine balarken, dmanca tavrlar sergileyen mahall krallar ldrtmek ve onlarn yerine in namzetlerini geirmek gibi, yaklak yarm yzyl nce Chia Inin ortaya att Be Tuzak prensibinden hi de daha aa kalmayan yollara bavurmulard.104 lk Han ile Sonraki Han Slleleri arasnda bulunan Wang Mang Dneminde (M.S. 9-23) ise gerek bu gibi tbi devletlere, gerekse Hsiung-nulara uygulanan stratejiler son derece karmaktr ve bunlar, inde dahi birok tartmalara sebep olmutur; mesel Hsiung-nu idarecilerini

1130

birbirlerine kar aka kkrtmak, komplo hazrlamak, Hunlar 15 ayr shan-yle blmek, teklifini kabul etmeyenleri ldrtmek, Hun devlet mhrn gizlice deitirmek gibi. W. Eberhardn ok ak bir ekilde ifade ettii gibi, in kaynaklarndan, Hsiung-nulardaki Shanylerin birinin gidip dierinin gelmesi ve fiil atmalardan inlilerin ne derece sorumlu olduklar aka grlememekle beraber, inliler, Hsiung-nular ierisindeki tefrikay ve karkl tahrik etmek iin entrika, ispiyon ve sabotaj dahil yapabilecekleri her eyi yaptlar.105 Hsiung-nulara kar inlilerin uyguladklar bu entrikac ve saldrgan tutum, Wu-ti dneminde inin kuzey blgelerinin ve Kansunun onlarn elinden alnmasndan sonra da durmakszn devam etmi, hatta onun halefleri Chao-ti (M.. 87-74) ve Hsan-ti (M.. 74-49) zamanlarnda Hunlar daha da zayflamlard. Muhtemelen bu durum, neticede Hsiung-nulara kar dier kabileleri harekete geirmi:106 M.. 72-71 yllarnda Batdan Wu-sunlar, kuzeyden Ting-lingler ve doudan Wuhuanlar, Hsiung-nulara kar ortak bir saldrya geerek onlara dmanlar olan inlilerin yaptndan daha ar kayplar verdirmilerdi; in kaynaklarna gre, bu karde kavgalaresnasnda Hsiung-nular nfuslarnn %30unu, hayvanlarnn ise yarsn kaybetmiler, bu tarihten sonra onlarn bilhassa Dou Trkistan sahasnda bulunan tbi devletler zerindeki hakimiyeti de tamamen sona ermiti.107 Hsiung-nularn ierisine in tarafndan sokulan ikilie en iyi ve ibretmiz rnek, M.. 54 ylnda iki kardein: Hsiung-nu Shan-ys olan Hu-han-yeh ile kardei Chih-chihnn birbirlerine kar kkrtlp nce Chih-chihnn Shan-yye isyan ederek taht elinden almasna ve Hu-han-yehnin de M.. 53 ylnda ine balanmasna yol am ve Hunlar ilk defa in hakimiyetini resmen kabullenmek zorunda kalmlar; Hu-han-yeh ine sndktan sonra kendisine, M.. 48 ylndaki Moolistana dnne kadar in snrnda, her yl artan mikdarda bedava altn, bakr, elbiseler, ipek ve ipek mamulleri, kuru pirin ve hububat gibi in yardmlar yaplm, kendisine, inin her zaman yapt gibi byk unvanlar verilmiti.108 Bunun bir neticesi olarak in, kendisine verdii 16.000 kiilik in svarisiyle Hu-han-yehnin, taht kardei Chih-chih Shan-yden geri almasn salam; iki karde arasndaki sava, neticede pek ok karde Hunun lmne sebebiyet verdii gibi, Chihchih da M.. 36 ylnda, mterek bir in-Hsiung-nu ordusuyla, yani barbara kar barbardestekli in ordusuyla Talas boylarnda kendisiyle yapt kanl bir kale muharebesi sonucu ortadan kalkm, ii-fa-i, barbarlara saldrmak iin barbarlar kullanma stratejisi bir kez daha uygulanmtr.109 M.. 33 ylnda ini ziyaret eden Hu-han-yeh shan-y, ine yapt stn hizmetlerden dolay mparatorluk hareminden be inli kadnla taltif edilmiti110 ki burada, Chia Inin Be Tuzak prensibi ierisindeki (gzel) kadnlar vermek suretiyle Hsung-nularn KULAKLARINI BOZMAK maddesi uygulanyordu.111 Chia Inin Be Tuzak prensibinde de izah edildii zere in imparatorlar, ini ziyaret eden yabanc kiileri doyurmak iin zaman zaman onlara yiyecek ve ieceklerin yan sra, gzlerini boyamak iin kymetli talarla ve mcevherlerle ssl adrlar ve elbiseler ierisinde onlar karlyorlar; onlar elendirmek iin msiki, muhtelif okus-pokuslar ve vahi hayvan gsterileri (sirkler) de hazrlyorlard.112 inin i-i-fa-i prensibini en iyi uygulad ve gerekten enteresan olan rneklerden biri de M.S. XII. yy.a ittir.

1131

Manurya blgesinden gelerek inin kuzeyini ele geiren Chi-tanlar (Kitan/Ktay), burada Liao (907-1125) adyla anlan bir devlet kurmulard. Yaklak 200 yl kadar inde yaayan ve artk in kltrne de nemli lde adapte olan Chi-tanlardan kurtulmak iin indeki Sung Hanedan (9601234), Manuryann ok daha kuzeydeki ormanlk blgesinde yaayan bir dier barbar olan, ancak Chi-tanlardan daha vahi bir hayat yaayan Crenlere haber gndererek onlar inin kuzey blgelerine gelmek ve karde olan Chi-tanlara saldrmak zere ikna etmiti; Sung ini ile ibirlii yapan Crenler, kuzeyden gelerek Kuzey indeki Chi-tanlara saldrmlar ve onlar 1114 ylnda tamamen imha ettikten sonra bu blgeye yerlemilerdi. Sunglarn, hesapta olmayan bu duruma kar kmas zerine Cretler, silahlarn bu defa inlilere evirerek sadece Kuzey ini deil, Yangtseye (Gk Irmak) kadar olan Gney ini de silip sprmler ve burada, ingiz Hann ine girip onlar bertaraf ettii XIII. yy. bana kadar yaklak 200 yl ine hakim olarak Chi-tanlarnkinden ok daha geni bir blgede Chin Hanedann (1115-1234) kurmulardr113 ki burada, ters tepmi bir i-ifa-i stratejisinin yan sra, yakndaki barbara saldrmak iin uzaktakini dost edinme114 ile ilgili VIII. yy. Trk kitabelerindeki enteresan bir iarete de yeniden ahit oluyoruz.115 Gerek Hun, gerek Trk gerekse bozkrdaki bu karde kavgalar mnasebetiyle, merhum Ziya Paann u veciz ifadesini hatrlamamak mmkn deildir: Ehibb ve-i yamada mebht eyler ady Hud gstermesn izmihlli bir yerde1161 iin Wade-Giles Sistemi kullanlmtr. 2 3 4 Y 1967, s. 41-42; Y 1990a, s. 122; Y 1990b, s. 386; Barfield 1989, s. 46. Barfield 1989, s. 47. Y 1990a, s. 115. Hsiung-nularla imzalanan Ho-chin Anlamas, en son olarak M..135 Bu makalede, ince kelimelerin transkripsiyonu

ylnda grlyorsa da aslnda bu tabir, 135 ylndan sonra da in tarihlerinde dostluk ve arkadalk ilikileri gibi daha geni bir anlamda zaman zaman grlmektedir. Ancak biz bunu, daha dar ve esas anlamnda olarak Hsiung-nularla yaplan anlama iin kullanyoruz. Bk. Y 1967, s. 10, dn.3. 5 inliler, inli olmayan veya inde oturmayan anlamnda zaman zaman farkl kelimeler

kullanmlardr. Bu tabirin iine, Trk, Mool ve Tibet gibi Orta Asyada yaayan bildiimiz gebe kavimler girebildii gibi, inin mesela ta en gneyindeki bir kavim de girebilir; genel anlamda yabanc karl olan ince kelimeleri karlamak iin biz de yabanc kavimler ve gebeler iin Batda kullanlm olan barbar kelimesini kullandk. 6 7 8 Y 1967, s. 11. Y 1990a, s. 125. Bk. De Groot 1921, s. 80-81; De Guignes 1923, s. 217-218; Barfield 1989, s. 52. Bk.

1132

Biurin I 1950, s. 57-58; Gumilev 1960, s. 87-88; gel I 1981, s. 507-509; Y 1967, s. 37; Watson II 1993, s. 143; Barfield 1989, s. 51,52. 9 10 11 12 Malyavkin 1989, s. 215. Loewe 1990a, s. 144-148. Loewe 1990a, s. 148. Chen-chi-yun 1996, s. 503. Chia Inin bu teebbsleri bo kmam, ondan sonra yazlan

mesel Shih-chi ve Han-shu gibi nemli pek ok in tarih kaynaklar, bu etinin etkisi altnda yazlmlardr. 13 14 15 16 Watson II 1993, s. 444. Loewe 1990a, s. 148. Watson II 1993, s. 450. Loewe 1990a, s. 148. Loewe, Chia Inin lm tarihi olarak, daha nceki bir eserinde M..

tahminen 166 yln vermektedir (Loewe I 1967, s. 155). 17 18 19 Watson II 1993, s. 451. Bu konuda bk. Watson I 1993, s. 10, dn. 9; Watson II 1993, s. 197, dn.3. Loewe 1990a, s. 148

20 Y 1967, s. 11. 21 Eberhard 1977, s. 87. 22 Loewe I 1967, s. 102. Chia Inin konudaki nerileri ve M.. 158 tarihli bir hadise ile ilgili rapor bilinmektedir. 23 Tbi Devlet veya taat altna alnm Devlet anlamundaki Shu-kuo tabiri, her ne kadar Chin Sllesi zamannda da mevcud olan bir messese ise de, Han Sllesi zamannda bilhassa Wu-ti zamannda, balanmaya gelen gebe veya yabanclarn saysnn hzla artmas karsnda bunlar organize etmek maksadyla sklkla kullanlmtr. M..121-120 ylnda yenice itaat altna alnan 40.000 Hsiung-nuya mesken vermek maksadyla inin kuzey snr boyunca be shu-kuo kurulmu; her shu-kuodan sorumlu olacak bir de, shu-kuotu-wei nvanl inli bir komutan tayin edilmiti, yannda da idar ilerde grevli birok yardmc bulunuyordu. Bu shu-kuolarn ictima adetlerini ve kendi hayat artlarn devam ettirmelerine izin veriliyordu; ancak bunlarn uzun bir sre sonra ine adapte olmalar kanlmaz oluyordu. Bu konuda bk. Y 1967, s. 72-78; Y 1990b, s. 428. 24 Bu metin, J. De Guignes ile Ying-shih Ynn verdii tercmeler birletirilmek suretiyle

1133

hazrlanmtr (De Guignes 1923, s. 220-223; Y 1967, s. 11; Barfield 1989, s. 53). 25 Batl tarihiler, M.. 209-M.S. 551 tarihlerine kadar Orta Asyada kurulan ve geimini bu

ekilde, gerek inde, gerekse Dou Trkistandaki vaha devletiklerinden alnan yllk vergi veya elit tabakaya sunulan hediyelerle salayan devletlere Hara Devletleri, bu sisteme de Hara Sistemi adn vermektedirler ki Hsiung-nu, Hsien-pi, Wu-huan, Juan-juanlar bu devletler zmresine girerler. in universal devlet anlaynn bir prensibi olarak grlen bu hara sisteminin proto izleri Shang Sllesi zamanna kadar gtrlmektedir; inli olanla inli olmayanlar ayran bir tr derece fark burada da karmza kyor. Bu konuda bk. Y 1990b, s. 381-383; Di Cosmo 1999, s. 29-30. Di Cosmo, 552-907 arasndaki Trk Kaanl, Uygurlar, Krgzlar, Tibetliler ve Hazarlar iin ise TicaretHara Devletleri adn kullanmaktadr. Bk. Di Cosmo 1999, s. 30-32 (Bu makalesinin ayrbasmn bana gndermek ltfunda bulunan Prof. N. Di Cosmoya mteekkirim). 26 27 Y 1967, s. 12; Barfield 1989, s. 53. Barfield 1989, s. 53-54. Mao-tunun bu son derece kaba evlilik teklifi ve mektubun metni

hakknda bk. Y 1990a, s. 123; Y 1990b, s. 387; gel I 1981, s.429-430. 28 in kaynann belirttiine gre, Chung-hang Yeh, her gn her gece, in karsnda

daha stn bir seviyeye gelebilmek iin nasl manevralar yapmas gerektii konusunda shan-yye talimat veriyordu (Watson II 1993, s. 145). 29 30 31 32 33 34 35 Barfield 1989, s. 53. Barfield 1989, s. 51. Y 1967, s. 43. Y 1967, s. 36. Y 1967, s. 37; Barfield 1989, s. 51. Y 1967, s. 37. Yeh 1967, s. 37. Bu mnasebetle, Orhun kitabelerindeki inliler altn, gm, ipek ve

ipekli kumalar glk karmakszn ylece bize veriyorlar. in halknn szleri tatl, ipekli kumalar da yumuak imi. Tatl szlerle ve yumuak ipekli kumalarla kandrp uzaklarda yaayan halklar bylece kendilerine yaklatrrlar imi. Bu halklar yaklap yerletikten sonra da inliler fesatlklarn o zaman dnrler imi. (Kl Tigin Kitbesi Gney Yz 5) (Tekin 1988, s. 3; Tekin 1995, s. 35-36) szlerini hatrlayalm. 36 37 Gumilev 1960, s. 88. Yeh 1967, 37-38; gel I 1981, s. 514.

1134

38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

Saf gebe, fakir gebedir. Bk. Lattimore 1962, s. 322; Barfield 1989, s. 52. Barfield 1989, s. 52. Barfield 1989, s. 52. Di Cosmo 1999, s. 29. Y 1967, s. 42. Y 1990b, s. 388. Y 1990a, s. 124. Y 1990a, s. 125. Barfield 1989, s. 47. Barfield 1989, s.48. Y 1990a, s. 124. Y 1967, s. 42. Y 1967, s. 42. Y 1990a, s. 125. Y 1967, s. 39. Loewe 1990a, s. 148-149. Watson I 1993, s. 406. Loewe 1990a, s. 149. Shan Yang, Chin Sllesi zamannda yaam bir lim olup genellikle kanun zerinde

durmu, metodlar ve teknikleri vurgulamtr. Shen Pu-hai ise yine ayn dnemde komu Han devletinde grevli olup, devlet sanat zerinde younlamtr. Bu konuda bk. Bodde 1990, s. 74-75. 57 58 59 60 Loewe 1990a, s. 149; Watson I 1993, s. 409, 460. Y 1967, s. 14. Bk. gel I 1981, s. 39-40; Tezcan 1996, s. 62. M..ki dnemlerde btn menf artlara ramen Hsiung-nular yine de kuvvetli, ancak in

1135

olduka zayft; M.S. ise durum deimi, Hsiung-nular gerek dahil kavgalar gerekse komu kavimlerin isyan ve saldrlar neticesi zayflam, in ise glenmiti. 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 Latourette 1934, s. 47. Y 1967, s. 15-16. Crespigny 1984, s. 88-89. Y 1967, s. 14. De Groot 1921, s. 85; Franke 1930, s. 333; Daffin 1982, s. 71. Daffin 1982, s. 71-72. Y 1967, s. 14. Loewe II 1967, s. 182. Wechsler 1981, s. 224. Guisso 1981, s. 317-318. Y 1967, s. 14-15. Mao-tun dneminden beri Hun idarecilerinin, Hunlarn ini

fethetmelerine ve orada, in Seddi gneyinde yerlemelerine niye engel olmaya altklar, bu rneklerden daha iyi anlalmaktadr. 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 Y 1990b, s.403-405. Y 1967, s. 15. Crespigny 1984, s. 88. Y 1967, s. 15. Y 1967, s. 16. Y 1967, s. 16. Crespigny 1984, s. 88. Y 1990b, s. 430. Y 1967, s. 16. Loewe I 1967, s. 82.

1136

82

Y 1990a, s. 133-134; Y 1990b, s. 412. inin, Bat Blgelerinde uygulad tun-tien

sistemi ve ileyii hakknda bk. Y 1967, s. 147-150. 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 Y 1967, s. 142-143. Y 1990b, s. 418. Eberhard 1977, s. 78. Bk. Bodde 1990, s. 69-72. Eberhard 1977, s. 78; Loewe 1990a, s. 109. Watson II 1993; s.368; Kramers 1990, s. 753-754. Watson II 1993, s. 371. Watson II 1993, s. 369; Bk.Loewe 1990c, s. 733-734. Loewe 1990b, s. 710. Loewe 1990c, s. 734. Y 1967, s. 38. Y 1967, s. 38-39. Barfield 1989, s. 67. Y 1967, s. 39. Chang Chienin inden ayrl tarihi olarak genellikle M.. 138 tarihi veriliyorsa da

(mesela Franke 1930, s. 337) bu pek mmkn deildir; nk onun 134 ylna kadar zaten Sarayda bir memur olduu biliniyor. Bu konuda bk. Tezcan 1996, s. 154, dn. 171. 99 Watson II 1993, s. 231; Tezcan 1996, s. 154.

100 Y 1990a, s. 131; Tezcan 1996, s. 157; Hulsew 1979, s. 146 (Han mparatoru Wu-ti mektubunda yle diyordu: Eer Wu-sun halk Douya gider ve eski yerlerine yerleebilirlerse o zaman Hanlar, (Wu-sun kral Kun-monun) kars olmas iin bir prenses gnderecek ve bir kardelik ittifak oluturulacak; biz birlikte Hsiung-nulara kar durabiliriz; (o zaman) onlar yenmek zor olmayacaktr.). Chang Chienin mparatora yapt tavsiye ise yleydi: imdi shan-y Hanlarn elinde yenice malubiyete uramtr ve Kun-monun lkesi de boald. Barbarlar kendi nceki yurtlarn severler, Han eyalarna da tamahkrdrlar. Eer biz u andaki durumu, Wu-sunlara bolca

1137

hediyeler gndermek ve (halkn) Douya hareket ettirmek ve eski lkelerinde yaamaa tevik edersek, ve eer Hanlar Kraln kars olmas iin bir prenses gnderecek ve kardelik ilikileri kuracak olursa durum yle olacak: Onlar raz olacaklar, bu da Hsiung-nularn sa kolunu kesme sonucunu douracaktr. Wu-sunlarla bir kez irtibat kurabildikten sonra onun batsnda bulunan Ta Hsia gibi devletler hepten Saraya gelmeye ve Hann (in) dardaki tbileri olmaya ikna edilebilirler. (Hulsew 1979, s. 217-218). 101 Han Sllesinin Yeh-chihlarla ilgili olarak bu dncesi hk. Bk. Benjamin 2002. 102 Loewe 1990a, s. 197; Y 1990b, s.408. 103 Y 1990a, s. 131; Y 1990b, s. 409. 104 Loewe 1990a, s. 197. 105 Eberhard 1977, s. 87. 106 Eberhard 1977, s. 88. 107 Y 1990a, s. 135. 108 Barfield 1989, s. 62, 64; Y 1990b, s. 396. ini ziyaret eden Hsiung-nu shan-ylerine tumturakl nvanlar ve rtbeler verme ile ilgili olarak bk. Biurin I 1950, s. 99-100. 109 Bk. Taskin 1973, s. 125-126; Barfield 1989, s. 60-64; Y 1990a, s. 140-141; gel II 1981, s. 150-187. 110 Bielenstein 1990, s. 236. Hu-han-yeh shan-yye tannan bu imtiyaz, Hara Sistemi erevesinde, bir in prensesiyle evlenmenin son rneini tekil etmektedir. Bk. Y 1990b, s. 398. 111 inin bu gzel kadnlar vermek suretiyle Hsiung-nular tuzaa drme prensibi, M.. 201-199 tarihinde Mao-tunun in seferi srasnda mparator Kao-tiyi Ping-cheng kalesinde kuatmasndan beri sk sk uygulanagelmitir. M.S. VI. yy.da derlenmi olan 36 Strateji kitabnda bu husus zetle yle aklanmaktadr: Dman karargh ierisinde karklk karmak iin dmanna gzel kadnlar gnder. Bu strateji aamada ilenebilir: Hkmdar bu gzellie o kadar meftun olur ki, grevlerini unutur ve uyankl gittike zeval bulur; ikincisi, Saraydaki dier erkekler, ortak hareket etmeyi engelleyen ve moral bozan kk ayrlklar tahrik eden agressiv davranlar gstermee balarlar; ncs, Saraydaki dier kadnlar, kskanlk ve ekememezliin sebep olduu bir tavrla, durumu daha da kztran gizli entrikalar tertiplemeye balarlar. 112 Bk. Biurin II 1950, s. 213-214. 113 Bk. Grousset 1980, s. 141-146; Franke 1990, s. 401-415; Di Cosmo 1999, s. 32.

1138

114 Grousset 1980, s. 141. Bununla ilgili olarak inde, tarihi Savaan Devletler zamanna kadar geri gitmekle beraber, M.S. V-VI. yy.da derlenmi olan 36 Strateji ad verilen bir Ataszleri kitab vardr. Bu stratejiden orada da bahsedilmektedir. 115 Kl Tigin Kitbesi Gney Yz 7: Orada kt niyetli kimseler yle akl verirler imi: inliler, bir halk uzakta yayor ise, kt hediyeler verir, yaknda yayor ise iyi hediyeler verir deyip yle akl verirler imi. Ey cahil kiiler, bu szlere kanp, inlilere yakn gidip, ok sayda ldnz (Tekin 1988, s. 5; Tekin 1995, s. 37). 116 Allh bir yerde bozgunluk almeti gstermeye grsn; o zaman, dostlar, dmanlarna parmak srtacak ekilde kendilerine dman olur.

BARFIELD Th.J. 1989, The Perilous Frontier. Nomadic Empires and China, Blackwell, Cambridge MA & Oxford UK. BENJAMIN C. 2002, Yeh-chihlarn Batya G (Yeni Trkiye Dergisi tarafndan Trk Tarihi Projesi erevesinde yaynlanacak). BURN N. Ya. (akinf), 1950, Sobranie Svedeniy o Narodah, obitavih v Sredney Azii v Drevnie Vremena, I-II, AN SSSR, nstitut Etnografii imeni N.N. Mikluho-Maklaya, zd-vo AN SSSR, Moskva-Leningrad. BIELENSTEIN H. 1990, Wang Mang, the restoration of the Han Dynasty, and Later Han, The Cambridge History of China. C.I. The Chin and Han Empires, 221 B.C.-A.D.220, Ed.D.Twitchett and M.Loewe, Cambridge Univ.Press, Cambridge, s.223-290. BODDE D. 1990, The State and empire of Chin, The Cambridge History of China. C.I. The Chin and Han Empires, 221 B.C.-A.D. 220, Ed.D.Twitchett and M.Loewe, Cambridge Univ. Press, Cambridge, s. 20-102. CHEN Chi-yun 1996, The Han Empire, History of Humanity. Scientific and Cultural Development. C.III. From the Sevent Century BC to the Seventh Century AD, Ed. J. Herrmann, E. Zrcher, Unesco, s. 498-503. CRESPIGNY Rafe de 1984, Northern Frontier. The Policies and Strategy of the Later Han Empire, Faculty of Asian Studies Monographs: New Series No.4, Faculty of Asian Studies, Australian National University, Canberra. DAFFIN P. 1982, Il Nomadismo Centrasiatico. Parte Prima, Istituto di Studi dellIndia e dellAsia Orientale Universita di Roma.

1139

DE GROOT J.J.M. 1921, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit. Chinesischen Urkunden zur Geschichte Asiens, Erster Teil, bersetzt und Erlutert von, Berlin und Leipzig. DE GUIGNES J. I 1923, Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve daha sir Tatarlarn Trh-i Ummsi, Mtercimi: Hseyin Chid, Birinci Cild, Tanin Matbaas, stanbul. DI COSMO N. 1999, State Formation and Periodization in Inner Asian History, Journal of World History, Vol.10, No.1, s. 1-40. EBERHARD W. 1977, A History of China, Routledge & Kegan Pul, London and Henley. FRANKE H. 1990, The forest peoples of Manchuria: Kitans and Jurchens, The Cambridge History of Early Inner Asia, Ed. Denis Sinor, Cambridge Univ. Press, s. 400-423. FRANKE O. 1930, Geschichte des chinesischen Reiches. Eine Darstellung seiner Entstehung, seines Wesens und seiner Entwicklung bis zur neuesten Zeit, I.Band. Das Altertum und das Werden des Konfuzianischen Staates, Verlag von Walter de Gruyter & Co., Berlin und Leipzig. GROUSSET R. 1980, Bozkr mparatorluu. Attila/Cengiz Han/Timur, ev.: Dr. M. Reat Uzmen, tken. GUISSO R.W.L. 1981, The Reigns of the empress Wu, Chung-tsung and Jui-tsung (684-712) , The Cambridge History of China. Vol.3. Sui and Tang China, 589-906, Part I, Ed. D. Twitchett, Cambridge Univ. Press (Second Edition, Caves Books, Ltd.), s. 290-332. GUMLEV L.N. 1960, Hunnu. Srednyaya Aziya v Drevnie Vremena, AN SSSR, nstitut Vostokovedeniya, zd-vo Vostonoy Literatur, Moskva. HULSEWE A.F.P. 1979, China in Central Asia. The Early Stage: 125 B.C.-A.D.23, An Annotated Translation of Chapters 61 and 96 of the History of the Former Han Dynasty, Sinica Leidensia, Leiden, E. J. Brill. KRAMERS R. P. 1990, The Development of the Confucian Schools, The Cambridge History of China. Vol.I. The Chin and Han Empires, 221 B.C.-A.D.220, Ed.D.Twitchett and M.Loewe, Cambridge Univ.Press, Cambridge, s. 747-765. LATOURETTE K.S. 1934, The Chinese. Their History and Culture, Vol.One, New York, The Macmillan Company. LATTIMORE O. 1962, Inner Asian Frontiers of China, Beacon Press, Boston. LOEWE M. 1967, Records of Han Administration. Vol. I. Historical Assessment, Cambridge at the Univ. Press, Oriental Publications No.11, Vol. II. Documents, No.12.

1140

LOEWE M. 1990a, The Former Han Dynasty, The Cambridge History of China. Vol.I. The Chin and Han Empires, 221 B.C.-A.D. 220, Ed.D.Twitchett and M.Loewe, Cambridge Univ.Press, Cambridge, s. 103-222. LOEWE M. 1990b, The Religious and Intellectual Background, The Cambridge History of China. Vol.I. The Chin and Han Empires, 221 B.C.-A.D.220, Ed.D.Twitchett and M. Loewe, Cambridge Univ. Press, Cambridge, s. 649-725. LOEWE M. 1990c, The Concept of Sovereignty, The Cambridge History of China. Vol.I. The Chin and Han Empires, 221 B.C.-A.D.220, Ed.D.Twitchett and M. Loewe, Cambridge Univ.Press, Cambridge, s. 726-746. MALYAVKN A. G. 1989, Tanskie Hroniki o gosudarstvah Tsentralnoy Azii. Tekst i issledovaniya, Otvetst. Red. Yu. M. Butin, AN SSSR, Sibirskoe Otdelenie, nstitut storii, Filologii i Filosofii, Novosibirsk Nauka, Sibirskoe Otdelenie. GEL B. I-II 1981, Byk Hun mparatorluu Tarihi, Kltr Bakanl Yay. 375, Ankara. TASKN V.S. 1973, Material po storii Syunnu (po kitayskim istonikam). Vpusk vtoroy. Predislovie, Perevod i Primeaniya, AN SSSR, nstitut Vostokovedeniya, zd-vo Nauka, Glavnaya Redaktsiya Vostonoy Literatur, Moskva. TEKN T. 1988, Orhon Yaztlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, TDK Yay. 540, Ankara. TEKN T. 1995, Orhon Yaztlar. Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk, Simurg, stanbul. TEZCAN M. 1996, Kuanlar Tarihi (Yeh-chihlardan Kuanlara), Baslmam Doktora Tezi, Erzurum. WATSON W. I-II 1993, Records of the Grand Historian: Han Dynasty I-II. Revised Edition, By Sima Qian, Translated by Burton Watson, A Renditions-Columbia University Press Book, Hong Kong New York. WECHSLER H.J. 1981, Tai-tsung (reign 626-49) the Consolidator, The Cambridge History of China. Vol.3. Sui and Tang China, 589-906, Part I, Ed.D.Twitchett, Cambridge Univ. Press (Second Edition, Caves Books, Ltd.), s. 188-241. Y Ying-shih 1967, Trade and Expansion in Han China. A Study in the Structure of SinoBarbarian Economic Relations, University of California Press, Berkeley and Los Angeles. Y Ying-shih 1990a, The Hsiung-nu, The Cambridge History of Early Inner Asia, Ed. Denis Sinor, Cambridge Univ. Press, s.118-150.

1141

Y Ying-shih 1990b, Han Foreign relations, The Cambridge History of China. Vol.I. The Chin and Han Empires, 221 B.C.-A.D.220, Ed. D. Twitchett and M. Loewe, Cambridge Univ. Press, Cambridge, s. 377-462.

1142

Hun mparatorluu le in'in Dou Trkistan Mcadelesi / Prof. Dr. Risalet Kerimova [s.743-748]
Kazak Bilimler Akademisi / Kazakistan Hunlarla in arasndaki Dou Trkistan mcadelesi, o zamanlar inde hkmran olan Han Hanedanl zamannda, yani yaklak olarak M.. ikinci yzylda balad. O dnemin birbirine hasm devletleri kimlerdir ve onlarn Bat blgesi (Dou Trkistan) iin mcadele etmelerine sebep olan karlar nelerdir? Bat blgesi veya Dou Trkistan, dou ile baty birbirine balayan ana kpr niteliindedir. Eski alardan bu yana, Byk pek Yolu denilen nemli ticaret yollar bu blgeden geerdi ve Avrasya medeniyetleri arasnda btn ticari ve kltrel mbadele buradan yrtlrd. O dnemde Dou Trkistan youn bir nfusa sahipti ve ekonomik olarak da gelimi bir blgeydi. Bu topraklarda neredeyse 34 ila 36 ehir devleti kurulmutu. Bu devletler, deiik byklk ve siyasi potansiyele sahip, kk birer kavim devletiydi. Buralarda esas olarak yerleik iftiler yayordu. Zhokjan, Siie, Puli, Gjuandu, Uity ve Shanshan (anan) gibi baz devletler istisna oluturuyordu. Buralarn halk sr yetitiriciliiyle urayordu. Her ehir devleti kendi hkmdarna, kendi idaresine ve devletin karlarn korumak iin kendi ordusuna sahipti. rnein, Guicide cephe ordusu 21.076 askerden oluuyordu, buna karlk Hyhyde ordu yalnzca 45 askerden ibaretti. Bu koullar altnda doal olarak kk devletlerin bamszlklarn tam anlamyla koruma ans yoktu ve bu yzden bunlar snrlarna yakn daha byk devletlere baml olarak yayorlard. Bundan dolay M.S. birinci yzyln ortalarnda anan hkmdar Sjaovan, Czingue, Zhunlu ve Czjuimo adl ehir devletlerine boyun edirdi. Ytjan Hkmdar Syket ve Pishinaiyi fethetti. Cheshinin hkmdar HalgaAman, Dan-huan, Hyhy, Ytanciliyi himayesi altna ald.1 Byk ve gl ehir devletleri arasnda da ihtilaflar kyordu. Milattan sonra birinci yzyln ilk yarsnda Sogyuinin gcn arttrm olan hkmdar, Gyici, Yutjan ve bir ok kk ehir devletini hakimiyeti altna ald.2 Byk devletlerde onlarca ehir bulunuyordu; bunlar arasnda byk ve kk ehirler de vard. Byk devletlerin bakentleri (Gashi, Yan, Yuni, Ymi, Yankyui, Chzhoha-hota vb.) siyasi, ticari, dini ve kltrel merkezlerdi. Byk pek Yolu zerinde bulunan bu ehirlerde byk pazarlar kurulurdu. Bu devletlerin hkmdarlar saraylarda yaarlard. Tapnaklar ve soylularn evleri, dierlerinden ihtiamlaryla ayrlrlard. El iiliiyle uraan hnerli zanaatkarlarn yaad bu kentlerde zanaatkarlarn i yerlerinin toplu halde bulunduu yerler vard. Zanaatkarlar madenleri, yeim tan ileyebiliyorlar, seyrek dokunmu kuma,3 set deri, hallar,4 ipekler, ynl kumalar5 ve pazen6 imal edebiliyor ve pamuklu kuma7 dokuyabiliyorlard. Dou Trkistandaki ok sayda devlet, d politikada blgenin karlarn korumak iin birleik bir g oluturmamlard. inli tarihiler hakl olarak u geree iaret ediyorlar: Dou Trkistan devletlerinin ordular tek balarna zayft ve orduda hiyerarik bir yap yoktu.8 Bunun neticesinde ekonomik olarak gelimi, zengin fakat gvenlik bakmndan zayf olan bu devletler, zellikle de

1143

Byk pek Yolu zerinde kurulmu ticaret merkezleri, sper g niteliindeki Hunlar ve Han mparatorluu gibi gl komu devletler iin cazip kk birer lokma idiler. Hun mparatorluu M.. ikinci yzyln ilk yarsnda gcnn doruuna kt. O dneme kadar Hunlar, Dou Trkistann nde gelen ehir devletlerine boyun edirdiler. Hun mparatoru Mao-tun (Mete), Han mparatoru Vendiye yazd bir mektupta yle diyordu: Loylan, ysyni, hycze ve onlarn yaknlarndaki 26 devlet hakimiyet altna alnd. Sonuta, bunlarn hepsi, yay gerenlerle birlikte, imdi tek bir aile ats altnda birletirildi.9 Gebe Hunlar, kendilerinin retmedii maddi nimetlerden yararlanma gerei hissettiler ve Dou Trkistan devletlerinin iinde tarmla geinenlere aknlar dzenlediler. Hunlarn bat snrndaki prensi Dou Trkistanda asayii tesis etmek iin blgeye polis grevlileri atad. Polis grevlileri Yanki, Chagan-tyngie ile Halga-aman arasnda yaadlar ve himaye altna alnm bu devletlerden nemli miktarda vergi topladlar.10 Hunlar, bu devletlerin fethedilen blgelerinde yaayan zanaatkarlar ve bir ksm nfusu kendi lkelerine ge zorladlar. rnein, Hoyhanshydeki Pulei devleti hakknda u bilgi veriliyor: Balangta Pulei byk bir devletti, fakat bat blgesi (Dou Trkistan) Hunlar tarafndan igal edilince, Pulei hkmdar, Tanhuya kar bir kusur iledi. ve Tanhu buna fkelenerek, 6.000 Puleiliyi ge zorlad.11 Dou Trkistan hakimiyeti altnda bulunduran Hunlar, blge halknn hayat tarzn deitirmedi. Hunlarn hakimiyeti geleneksel kltrde byk deiikliklerin meydana gelmesiyle sonulanmad. Dahas, Hun kuvvetlerine boyun een yerli halk, sabit bir oranda vergisini dedi, fakat Hunlarla yaknlamak istemedi ve onlarn bayran dalgalandrmadlar. M.. 202 ylnda inde Han Hanedan iktidara geldi. Han Hanedanl, saltanatnn ilk yllarnda dnya politikas ve Hunlarla dostane iliki kurma politikasn benimsedi. Han Hanedan iktidarda durumunu salamlatrdka kuzey snrlarn gvence altna almak iin bu asi komusunun buralardaki hakimiyetine son vermeye karar verdi. Han mparatorluu, Hunlarn Dou Trkistandaki hakimiyetini kabul edemezdi. Dou Trkistan, ine ok deerli ve ender bulunan yeim ta salyordu ve baka madenlerce de zengindi. O dnemde ticaretin youn olarak srdrld Dou Trkistann ticaret yollarnn Hunlarn hakimiyetinde olmas da Han mparatorluunu rahatsz ediyordu. Han mparatorluunun kurucusu mparator Gao-di (Kaoti) M.. 200 ylnda Hunlara kar askeri bir sefere kt. in ordularn bizzat mparator Kaotinin kendisi komuta ediyordu. lk muharebelerden sonra Mete, kuvvetlerini geri ekti. inin, imparatorun bizzat kendisinin komuta ettii ve aralarnda muhafz birliklerinin de bulunduu nc birlikleri Hunlar takip etti. Bu srada inin nc birlikleri, ordunun bel kemiini oluturan dier birliklerden uzaklam ve onlarla balantlarn koparm oldular. Hunlar tabii ki geri ekilmeyi durdurdular ve Han mparatorluunun nc birliklerini kuattlar (Turan taktii). Bu birliklerin iinde imparatorun kendisi de vard ve ordusu ona askeri yardm getiremedi. Sima Cyan bu konuda yle yazyor: Yedi gn boyunca dalarda ve da eteklerinde skm olan Hann askerlerine ne bir askeri yardm gelebildi ne de gda yardm yaplabildi. mparatoru kurtarmann tek yolu Hunlarla bar anlamas yapmakt, bu anlamada, hanedanlktan bir

1144

prensesin Tanhuyla evlenmek zere Hunlara verilecei vaadediliyordu.13 mparator bu vaadini ancak Hunlarn bir ok saldr daha dzenlemesinden sonra yerine getirdi. Ayrca imparator zgrle kavumak ve bar yeniden tesis etmek iin Hunlara pahal hediyeler vermek zorunda kald. Bu savatan sonra Hunlarla Han mparatorluu arasnda 40 yl boyunca bar hakim oldu. M.. ikinci yzyln ikinci yarsnda Han mparatorluu tekrar Hunlara kar youn askeri saldrlar dzenlemeye balad. lk saldr M.. 127 ylnda dzenlendi. Bu kez baar kazanld. Hunlar kat ve artk lden gneye kadar uzanan blgede Hunlarn yneticilerinin karargahlar kalmad. M.. 124 ila 123 yllar arasnda sava, radikal Hunlarn sava meydanna, yani Moolistan steplerine tand. Hann ordusu, Tanhunun kuzeydeki karargahn ele geirdi ve yaklak 90 bin Hunu ldrd, fakat kendisi de ar kayplar verdi.14 M.. 115 ylnda Hanlar, fethedilmi Hun topraklarnda Czycyuan eyaletini, 111 ylnda ise ani ve Dunhyan eyaletlerini kurdular. Bylece, inin Dou Trkistana szmas iin bir s kurulmu oldu ve tarm havzasnda hakimiyet kurmak iin inlilerle Hunlar arasnda rekabet dnemi de balad. Han mparatorluu M.. 108 ylnda, en yakn komu devletlere, yani Dou Trkistann dou kesiminde kurulmu devletlere kar askeri harekata balad. Bu dnemde Han Hanedanl, Gui ve Loylan Devletlerine kar dzenlenen saldrlardan zaferle kt. Bu askeri saldrlar sonucunda Loylan hkmdar esir alnd ve bakent Gui fethedildi. M.. 104 ylnda Hanlar Orta Asyada batya doru ileri harekata getiler. Ancak in ordular bu saldrlarda art arda malubiyetler yaadlar. Zamann imparatoru Y-di, 60 bin askerden oluan byk bir orduyla yeni bir sefer dzenledi. Bu sefer, Orta Asyada Dou Trkistan topraklar zerinden geen kuzey gzergahndan yapld. Hanlara direnmeye alan Lintay Devleti yaklp ykld. M.. 101 ylnda Han ordusu, Ferganann kentlerini yamalad ve yaplan bar anlamasnda ngrld zere buralardan at srlerini ganimet olarak ald. Bylece Hunlarn Dou Trkistan devletleriyle balants kesilmi oldu. Fergana seferi, Hunlarla Hanlar arasndaki hasm ilikisinde belirleyici bir neme sahiptir. Her eyden nce Hanlar Hunlar malup etti ve bu malubiyet sonucunda Dou Trkistan hkmdarlar Han mparatorluunun hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldlar. Dou Trkistanda bulunan bir ok devlet inin bakentine bykeliler ve rehineler gnderdiler. Bu, inlilerin hakimiyetini tandklarnn ve onlara tabi olduklarnn kabulyd. Bu dnemde Gui, Hunlarla Hanlar arasndaki mcadelenin esas muharebe meydan olarak kalmaya devam etti. M.. 99 ylnda inlilerle Loylancevin birleik ordular burada malup edildi. Hunlara kar M.. 97 ylnda yeni bir sefer dzenlendi ve bu byk seferde inliler malup oldular. M.. 89 ylnda Linin komutas altnda yaklak 70 bin askerden oluan in ordusu, Guiyi tekrar kuatt. Gui hkmdar, bakenti teslim etti ve inin tebas olmay kabul etti. Bu savatan sonra in ordusu, kesin sonu verecek byk bir muharebe iin Tanhunun ordusuyla birleti. Byle bir dnemde komutan Li Guan-li, ailesinin bakentte byclk yaptklar gerekesiyle tutuklandn ve

1145

kendisinin de lm tehdidiyle kar karya olduunu rendi. Li Guan-li, mkafata hak kazanmak iin imparator adna bir zafer kazanmaya karar verdi, fakat ilk savata bozguna urad. Yanzhin danda yaplan genel bir muharebede in ordularnn evresi kuatld. Li Guan-li teslim oldu ve esir dt. Bu savatan sonra imparatorun savaa devam edecek bir ordusu kalmad.15 Husmetin yukarda anlatlan aamalarnda Han mparatorluu, Hunlara kar bir zafer kazanamad. Yalnzca yirmi yl sonra, dier gebe halklarn (Ysyn, Yhyan ve Tingling) yardmyla Hunlar bozguna uratlabildi. Hunlarn bu malubiyeti, Orta Asyadaki hakimiyetlerini sarsan siyasi krizlerin de balangcn oluturdu. Hunlar M.. 60 ylnda Tarm havzasnda hakimiyeti kaybettiler. Bu siyasi krizin sonucunda Hunlar M.. 56 ylnda Gney ve Kuzey Hunlar olarak ikiye blndler. Gney Hunlar, inle bar ilikileri kurdular ve inlilerin topraklarna saldrlar dzenlemekten vazgetiler. Kuzey Hunlar ise Orta Asyada mttefik Kangyi Devletine g ettiler. Han mparatorluu hkmdarlar onlar yoketmeye altlar. nk inliler, Hunlarn, Kangyi Devletiyle bir araya gelerek, inin Dou Trkistandaki hakimiyetini tehlikeye dreceinden korkuyorlard. in ordusunun nc birlikleri Kangyiye sefere gnderildi. Bu birlikler Kuzey Hunlarn esir aldlar ve ldrdler. M.. 59 ylnda Han Hanedanlnn hkm srd in, Dou Trkistan zerindeki hakimiyetini himaye ilikisine dntrd. Bu, Dou Trkistann tm devletlerinin Han imparatoruna resmen tabi olmas anlamna geliyordu. Komutan Chzhen Czi, Dou Trkistann genel valisi olarak atand.16 Genel valinin ikametgah Yulei Devletindeydi. Genel valiye bal askeri yetkililer, in bykelilerinin ve Dou Trkistan topraklarndan geen ticaret kervanlarnn serbest dolamnn idamesini denetliyorlard. in mparatoru, kendisine tbi bu devletlerdeki valilerine sembolik yetkiler vermiti, valiler in mhrn tayorlard.17 Han Hanedanlnn hakimiyetindeki in, Dou Trkistan topraklarnda yava yava kk salyordu. Y-di imparator olduunda, fethedilen topraklarda Czycyan, Chzhani ve Dynhyan eyaletleri kuruldu ve buralarda iki kale (Yi-min-gyan ve Yan-gyan) ina edildi. Dynhyanda batya kadar uzanan blgede askeri karakollar kuruldu ve Byugyr ve Kyilideki blgelere gmenler yerletirildi. Bu gmenler, yabanc devletlere gnderilen grevlilerle, ordunun yiyecek ihtiyacn karlamak zorunda olan srgne gnderilmi sululardan oluuyordu.18 Himaye sisteminin uygulamaya geirilmesiyle birlikte, tarmla uraan yerleim yerleri de youn bir ekilde kurulmaya balad. mparator Chzhaodinin ynetimi altnda (M.. 86-74 yllar arasnda) Dou Trkistanda, Lintay ve Loylanda yerleim yerleri kuruldu.19 Dou Trkistan devletleri, Han mparatorluunun herhangi bir ekilde zayflamasn, onun askeri baarszlklarn ve i mcadelelerini, kendi bamszlklarn kazanmak iin kullandlar. M.S. birinci yzyln son eyreinde Han mparatorluu ierde zor koullarla kar karya kald. Uzun bir zaman devam eden i ekimeler inin dikkatini Dou Trkistana younlatrmasna engel oldu. M.S. birinci yzyln balangcnda Hun mparatorluu gcn yeniden kazand. Hunlar, tekrar inin kuzeyindeki topraklara askeri saldrlar dzenlemeye balad. Bu koullarda bat blgelerine gerilimli

1146

gnler geri dnd. lk olarak Hun snrlar yaknlarndaki Yanki Devleti Han mparatorluundan koptu. M.S. 13 ylnda Yankide inin resmi temsilcisi Dan Cin ldrld. mparator Van Man bu smrge devletini cezalandramad. M.S. 15 ylnda yksek rtbeli bir asker olan Li-Chyn, bir grup askeri yerleimciyle birlikte Dou Trkistana gnderildi. Fakat blge halkyla yllar sren atmalardan sonra Li-Chyn Dou Trkistanda ldrld. Van Man idaresi altnda Han mparatorluu Dou Trkistandaki hakim konumunu kaybetti.20 Eski alarda ve Erken Orta a Dneminde Trkistandaki siyasi koullarn en ayrt edici zellii, siyasal hayattaki istikrarszlktr. Bu dnemde, blgede siyasi hakimiyet iin iddetli bir mcadele sreci yaand. Kk devletler bamszln kaybetti veya snrlarna yakn yerlerdeki daha byk devletler tarafndan fethedildi. Gl devletler arasnda da ihtilaflar ortaya kt. Sonuta, M.S. birinci yzyln ilk yarsnda Sogyui Devletinin hkmdar, kyasya verilen bu iktidar mcadelesinde sivrildi ve daha gl bir konuma ulat. Sogyui hkmdar, Gyici, Yityan ve daha bir ok kk devleti fethetti. Sogyui Devleti corafik olarak Hun mparatorluunun snrlarndan uzakt. Sogyui hkmdar Yan, Han mparatorluunun saraynda bir sre rehin olarak tutuldu. Yan uzun yllar inin bakentinde yaad ve Hann sarayna saygnlk kazandrd. Babasnn lmnden sonra hkmdar olan Yann olu Kan ise Han mparatorluuna byk hizmetlerde bulundu. M.S. 25 ylnda Kan, Hunlarn ilerleyiini durdurdu ve eski imparatorun ailesi, imparatorluun memurlar ve bunlarn aileleri de dahil 1.000 kiiyi Hunlarn elinden kurtard. Han imparatoru dl olarak Kana, Han mparatorluuna boyun een Dou Trkistann Byk Bakomutan unvann verdi ve Kan, sahip olduu erdemleri ile n kazand.21 Sogyui Devleti, Hun aleyhtar gleri bir koalisyon ats altnda birletirebilirdi. Fakat Han mparatorluunun Sogyui Devletine kar iledii bir kusur, bu devletin d politikasnda takip ettii rotann deimesiyle sonuland. M.S. 33 ylnda Kann erkek kardei Hyan, Sogyui Devletinin hkmdar oldu. Hyann askeri zaferleri, bu devleti daha da glendirdi. Hyann idaresi altnda inin Dou Trkistanla ilikisi yeniden tesis edildi. M.S. 41 ylnda Hyan, Hann saraynda bir konuma yapt ve konumas srasnda Hyan, Dou Trkistanda inin himaye sistemi kurmas ve bana da kendisinin vali olarak getirilmesi nerisinde bulundu. mparator onu Dou Trkistann valiliine getirirken, mhr ona teslim etti ve Hyan Dou Trkistana pahal hediyelerle birlikte gnderdi. Dynhyan blgesinin hkmdar buna kar kt ve bir yabancya byk yetkiler verilmemesi gerektiini ve dier devletlerin bu yetkilerin geri alnmasn umut ettiklerini ileri srd. mparator bunun zerine, kararn yeniden gzden geirdi ve Sogyui bykelisine mhrn iade edilmesi talimatn verirken, Hyana inin Yce Lideri unvann verdi. Sogyuinin tam bu srada Dynhyanda bulunan byk elisi mhr vermeyi reddetti ve mhrn ancak kuvvet yoluyla geri alnabileceini syledi. Bu olay Han mparatorluunun ban epeyce artt. Hyan kendisini byk vali olarak ilan etme ve bana buyruk bir ekilde davranma hatasna dt, dier tbi devletlere saldrlar dzenlemeye balad ve bylece dier devletleri, kendisine kar kan muhalif safa srkledi.22 M.S. 45 ylnda Tarm havzasnn dou kesiminde bulunan 18 devletin hkmdar ine rehineler ve pahal hediyelerle birlikte eliler gnderdiler ve Han mparatorluundan kendilerine vali

1147

tayin etmesini istediler. Fakat imparator lkedeki siyasi koullarn istikrarsz olmas sebebiyle onlarn talebini reddetti ve rehineleri geri gnderdi. Ayn dnemde Dou Trkistandaki koullar da ktlemiti. Hyan youn askeri saldrlar dzenliyor ve Dou Trkistanda fetihler yapmaya alyordu. M.S. 46 ylnn k aylarnda Hyan, Gyuciye sefer dzenledi. Gyucinin hkmdarn ldrd ve fethettii topraklar ilhak etti. anann hkmdar umutsuzlua kaplarak Han imparatoruna tekrar bavurdu ve imparatordan olunu rehin olarak kabul etmesini, Dou Trkistann ynetimini stlenmesi iin kendilerine bir vali atamasn istedi. mparator bu talebi sert bir ekilde reddetti. Bunun zerine anan ve ei beylikleri Hunlara bavurarak yardm ve destek talep ettiler. Bundan sonra blgede iki muhalif devletler grubu ortaya kt: Bunlardan birisine Sogyui liderlik ediyordu, dierine ise Hunlar.23 Bu arada Sogyui Beylii, gl bir devlet olan Davan fethederek daha da glendi. Ferganada Hyan, Gyuiminin eski hkmdarn Davanda tahta kartt, fakat hkmdar tahtta bir yldan daha fazla kalamad. Kangyi Devletinin srekli aknlar dzenlemesi yznden Davan Devletini brakmak gerekiyordu ve Hyan, bu devletten yalnzca byk miktarlarda hara alabildi ve bu blgeyi terk etti. Hyan, otoriter idaresine devam etti ve kendisine bal devletlerin hkmdarlarn keyfi bir biimde deitirdi. Baz devletlerin Sogyui Devletinin tabiiyetinden ayrlmak istedii kukusuna kaplarak, Gyimi, Gymo ve Halga-Aman Devletlerinin hkmdarlarn sarayna ard ve onlar idam ettirdi. Kendi ordu komutanlarn bu devletlerde tahta kartt. Hyann bu davranlar yalnzca hkmdarlar arasnda deil, halk arasnda da byk fkeye sebep oldu. Sogyuiden atanan hkmdarlara kar, Yityan ve Pishinai Devletlerinde isyanlar kt. Hyan isyanlar bastramad ve ordusu Hyan asilerin elinden zorla alabildi ve Hyan kendi devletine sakland. Asiler Sogyuinin bakentini kuattlar. Kuatmaya Hunlar, Gyici ve dier devletler de katld. Fakat M.S. 61 ylnda Yityann yeni hkmdar Guande ancak bir yl sonra ehri fethedebildi ve Hyan da esir ald. Guande Hyan ldrd ve lkesini de yakp ykt. Guandenin glenmesi Hunlarn houna gitmedi ve Hunlar, Yityan kuatmak zere, Dou Trkistann 15 devletinden devirilen 30 bin kiilik birleik bir orduyla be komutann gnderdi. Guande teslim olmakla aklllk etti. Hunlar onu ldrmediler, fakat bunun karlnda Guande olunu Hunlara rehin olarak gnderdi ve vergisini ynl ve pamuklu mamllerle demeye sz verdi. Sogyui tahtna, Guandenin kk kardei Cili geti. Fakat M.S. 86 ylnda inin Dou Trkistandaki valisi Sogyuiyi fethetti ve bu devleti ine katt.24 Milattan sonra birinci yzyln banda Dou Trkistan, inin hakimiyetinden kurtulmak iin yeni bir giriimde daha bulundu. M.S. 105 ylnda Han Hanedanl, tabii devletlere vali atamay geciktirmek zorunda kald ve milattan sonra 107 ylnda Hann valisinin evresi kuatld. in bu tr eylemlere kar direnemedi ve Dou Trkistanda valilik makamn lavetmek zorunda kald. Hunlar, Han mparatorluunun bu zayf anndan yararland ve blgedeki devletleri fethetti. Bu tarihten itibaren Hunlar, birleik bir g oluturarak ine saldrlarna tekrar baladlar.25 Dou Trkistann gl devletleri zaman zaman Hunlara kar askeri seferler dzenlediler. rnein, M.S. 134 Cheshi Devletinin hkmdarlar, kuzey komular olan Hunlara kar ani bir basknda bulundular. Hunlarn evlerini yakp yktlar, yzlerce erkei ldrdler, kadnlar esir aldlar.

1148

Bu kadnlar arasnda Tanhunun annesi ve teyzesi de vard. Ayrca Hunlardan zengin bir ganimet de aldlar.26 Dou Trkistandaki devletler, iki gl imparatorluk arasnda skp kalmlard. Bu yzden onlar d politikalarn ekillendirirken, manevra taktiklerine bavurmak zorunda kaldlar. Koullar olumsuz olduu zaman bu devletler, Hunlara veya inlilere boyun ediler. rnein, M.S. 73 ylnda Min-di zamannda in, bat blgelerine mesaj gnderdii zaman, Cheshinin iki devleti de ine balanmay kabul etti, fakat Hunlar, buna ceza olarak bu devletler zerine ordu gnderdii zaman Cheshinin bu iki beylii Hunlara tekrar boyun emek zorunda kaldlar.27 80 yl sonra M.S. 153 ylnda Arka Cheshi Devletinin hkmdar Alodo, Han mparatorluuna kar isyan etti ve inli askerlerin yaad kentlerinden birini kuatt. Kuatma srasnda birok in askeri hayatn kaybetti. Fakat Arka Cheshi prenslerinden bazlarnn Alododan kopmalar zerine Arka Cheshi Devleti ine boyun edi. Alodo bana geleceklerden korktuu iin ailesi ve kendisini destekleyen kk bir grup arkadayla birlikte Kuzey Hunlarna snd. in Arka Cheshi Devletine bir vali atad. Bir sre sonra Alodo lkesine geri dnd ve taht iin mcadeleye balad. inin bu devlete atad asker kkenli vali, Alodonun Hunlardan yardm isteyeceini ve bat blgesinde husmeti krkleyebileceini dnd iin Alodoya Arka Cheshi Devletinin hkmdarln geri verdi.28 Han Hanedanlnn idaresi altndaki in, M.S. birinci yzyln ortalarnda, iine srklendii i karklklardan dolay Dou Trkistann idaresine hakim olamad. Yityanda inin atad bir vali olan Van Gin ldrld, fakat Han imparatoru bu asi beylii cezalandramad bile. M.S. 170de Cyleda inin atad vali ldrld. Bu beyliin halkn cezalandrmak iin in bir giriimde bulundu, ancak baarsz oldu.29 M.S. 180 ylnda inde Sar Nehirde balklarn isyan balad, bunun sonucunda Han Hanedanl iktidardan dt. in, uzun bir sre Dou Trkistandaki hakimiyetini kaybetti. Bu kez de buralarda inli hanedanlarn saltanat dnemi balad: Syi Hanedanl (581-618), Tan Hanedanl (618-907). Sonuta inin Dou Trkistana ynelik yaylmaclk politikasnn yeni bir safhas balam oldu. Hunlar, Dou Trkistanda hakim konumlarn muhafaza etmeye altlar. inin

yaylmaclna, M.S. ikinci yzyln ortalarna kadar kar koymaya devam ettiler. Fakat bu kez Hunlar daha gl bir dmanla karlatlar: Sienpi. Nihayetinde Sienpi, Hunlar Djungariadaki devletlerinden att ve burada Hunlarn yerini ald. Sonuta Han mparatorluu ile Hunlar arasndaki Dou Trkistan mcadelesi sona erdi. Bu savan galibi olmadn syleyebiliriz. Her iki imparatorluk da ulalmas g hedeflerin peine dt, bu hedefe ulamak iin ok fazla kuvvet ve emek harcad, fakat ne biri ne de teki kayda deer bir baar kazanabildi. Her ikisi de nihayetinde bu blgeyi fethedemedi ve fethettikleri dnemlerde de orada uzun sre kalamad. Bitip tkenmek bilmeyen savalar her iki devleti de tketti ve bu da ac sonu dourdu: Hunlar nihayetinde egemenliklerini kaybettiler, Han Hanedanl da tacn yitirdi.

1149

inlilerle Hunlar arasndaki sava dnemi her eyden nce Dou Trkistan devletleri iin ar bir snavd. Esas olarak, btn savalar onlarn topraklarnda yapld, ehirleri ykld, evleri yamaland, ekinleri yakld, ticari hayatlar sona erdi, halklar ld. Yerel ihtilaflarn ortaya kmasyla blgede hkm sren siyasi istikrarszlk lkeleri zayflatt. Bu durumdan Kuan yararland. Kuan, Dou Trkistann bir ksmn imparatorluuna katt. Kuann Tarm havzasndaki hakimiyeti, M.S. 230 ylna kadar srd. Bu tarihte Kuan mparatorluu, Sasaniler tarafndan egemenlik altna alnd.30

Khoukhanu. gl. 118., Biurin N. Ya., Svedeniy o narodah, obitavih v Sredney Azii v

drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 216. 2 3 A.g.e., s, 222-230. Tanu, gl. 221., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o narodah, obitavih v Sredney Azii v

drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 303. 4 Beyi, gl. 97., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o narodah, obitavih v sredney Azii v

drevnie vremena. 5 Tanu, gl. 221., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o narodah, obitavih v sredney Azii v

drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950. T.P., s 294. 6 7 A.g.e., s. 300. Beyi, gl. 97., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o narodah, obitavih v Sredney Azii v

drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 290. 8 Tsyankhnu, gl. 95., Biurin N. Ya., Sobranic svedeniy o narodah, obitavi v sredney Azii

v drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 214. 9 10 Banbu Khanu [storiya (dinastii) Khan], Pekin 1964, T. 11, s. 3757. Tsyankhanu, gl. 95., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o naroda, obitavik v Sredney

Azii ve drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 170. 11 12 13 A.g.e., s. 236. Ban Gu. Khanu [storiya (dinastii) Khan], T. 12., s. 3930. Taskin U.S., Materiyali po istorii syonu, 1, Moskova 1968, s. 50., 54.

1150

14 15 16 17 18

Taskin U.S., Materiyali po istorii syonu, 1, Moskova 1968, s. 50., 54. Klatorniy S. G., Sultanov T. ., Letopis trekh tisyaceleti, Alma Ata 1992, s. 65. Khuan Venbi, Lobunoer kaogu tszi, Pekin 1948, s. 180-184. Vostoniy Turkestan v drevnosti i ranem srednyevekove, Moskova 1988, s. 253. Tsyankhanu, gl. 95., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o navodah, obitavih v sredney

Azii v drevnie uremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 171. 19 20 Ban Gu. Khanu, Pekin 1964, T. 12, s. 3878. Tsyankhanu. gl. 95., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o navodah v sredney Azii v

drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 212. 21 Khoukhanu, gl. 118., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o narodah, obtavi v sredney Azii

v drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 229-230. 22 Khounkhanu gl. 118., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o navodah obitavih v sredney

Azii v drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 230-231. 23 24 A.g.e., s. 231-232. Khoukhanu. gl. 118., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o navodah, obitavi v sredney

Azii v drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 229-234. 25 26 27 28 29 A.g.e., s. 217-218. A.g.e., s. 238. A.g.e., s. 237. A.g.e., s. 238-239. Khoukhanu. gl. 118., Biurin N. Ya., Sobranie svedeniy o navodah, obitavi v sredney

Azii v drevnie vremena, Moskova-Leningrad 1950, T.P., s. 223, 235.. 30 Brough J., Comments on third century Shan-Shan and the history of Buddhism, BSO (A)

S., Vol. 28, 1965, s. 3, C / 597.

Biurin N. Ya., Sobranie svedeni o naroda, oitavi v sredney Azii v drevnie vremena, T.P.,

1151

Moskova-Leningrad 1950. Ban Gu. Hanu [storia (dinastii) Han], T. 11-12, Pekin 1964. istorii syunnu, T.1, Moskova 1968. Klyatorniy. S. G., Sultanov T. ., Letopis trekk tisyaeleti, Alma-Ata 1992. Khuan Venbi, Lobunoer kaogu Tszi (Otet ob arkcologieski isledovanya na Lobnore, Pekin 1948. Vostoni Turkestan v drevnosti i rannem srednoveovye, Moskova 1988. Brough J., Comments on third century Shan-Shan and the history of Buddhism, BSO (A) S., Vol. 28, 1965. Taskin V. S., Materiali po

1152

Hun Konfederasyonunun Blnmesi ve Yklmas / Prof. Dr. Richard R. Crespigny [s.749-757]

Avustralya Milli niversitesi Asya almalar Fakltesi / Avustralya 1. Giri Hun (Hsiung-nu) Devletinin Yaps .. nc yzyln sonunda, yani Byk an-y Meteden (ya da Maodun) sonra yzyldan fazla bir sre Hunlar inin kuzeyindeki topraklara hakim olarak Orta Asyada nfuz peinde kotu. Katkda bulunan dier bilim adamlar bu devletin daha erken dnemine dair tarihini ve Eski in Han Hanedan ile olan rekabetini ele aldklarndan, bu makale ge dnem Han Hanedan zamannda, yani M.S. ilk iki asra denk gelen tarih diliminde Hunlarn de geiini ve ykln ele alacaktr. Bu halk ve yneticileri hakkndaki bilgilerin byk bir blm dmanca olmakla birlikte, in kaynaklarndan gelmektedir. Hun dilinden sadece birka kelime kaytlara gemitir. Eski ince yoluyla gnmze ulaan yabanc dilden eviri yazlara ok az gven duyulabilir. Bir ince isim olan Hiungnu (Hun) tahminen yabanc bir dilin telafuzunu yanstmaktadr; yine de tanmlamalarda daha sonraki asrlar boyunca Avrupaya ac ektiren son Hunlarla bir balant kurulmamaldr. Hun ynetimi de dier bozkr rejimleri gibi bir aile ynetimiydi. Otorite tamamen hkmdar ailesinin ve evlilik yoluyla akraba olmu ok az saydaki klann elindeydi. Devletin ismi hkmdar ailesinden gelmekteydi, bozkrdaki dier klanlar ve kabileler ya g kullanma tehdidiyle ya da idarecilerin inin yerleik toplumlarndan ticaret ya da sava yoluyla elde ettii armaanlarla boyunduruk altnda tutulmaktayd.2 Lattimoreun 1940ta ileri srd gibi, Hun Devletinin gelimesi inlilerin Qin ve Han hanedanlarnn iktidarlarn pekitirdii snr blgesindeki gerilimi yanstmaktadr. te yandan, bozkr halklar kuzeyde in mparatorluunun genilemesinin tehdidi altndayken, ayn zamanda krsal blgeler de in mallarnn sunduu zenginlik ve lks imkanlarnn uzandaydlar. Hun tarihinin byk bir ksm in tecavzlerine tepkilerle birlikte, in mallarn ticaret ya da sava yoluyla elde etme arzusu olarak grlebilir. in imparatorlar kendi hesaplarna, ticaret noktalarn kontrol etmek ve yine nispeten nemi haiz olmak artyla, snrn her iki yanndaki halklar ayr tutmay garanti altna almak suretiyle kuzey blgeleri zerinde hakimiyet kurma peindeydiler. Askeri savunma ve uyarnn aikar ilevinin yan sra, Qin ve eski Hann ina ettii in Seddi bu amalara ynelik mkemmel bir arat. Surlarn byk bir blm daha sonraki Han tarafndan askerden arndrlm ancak, halklarn ayr tutulmasna ve ticaretin snrlandrlmasna dair politikaya devam edilmitir. Hun hkmdarlarnn en temel sorunu inin zenginliklerini elde etmek ve bu yolla dier bozkr halklar zerindeki otoritelerini devam ettirmekti. Bu politikalarn dzenli ticaret, resmi hediyeleme -

1153

sklkla da gizli hara- araclyla ya da gerek sava ya da sava tehdidiyle devam ettirmekteydiler. Bu hkmdarlarn iktidarlar byk oranda in ile olan ilikilerine balyd, devlet yaplar ise hi de karmak deildi. Bununla birlikte, imparatorluk ordularnn ve ynetiminin ulaamad yerlerdeki nfusu ve blgeleri kontrol altnda tutan bu yabanc devletin varl inlilerin de lehineydi. Yine de, M.S. birinci yzylda, Hun liderleri arasndaki blnme ve Han sarayndaki ar ihtiras bu dengeleri bozarak dzensizlie ve paralanmaya neden oldu. 2. in ile atma ve Snr Savalar (M.S. 9-45)3 M.S. 9da Wang Mang imparatorluk tahtna oturduunda, in ynetimi ile Hunlar arasndaki ilikiler her iki taraf iin de tatmin edici boyutlardayd. M.. ikinci yzyldaki atmalar, mparator Wu ve Huhanxienin (ya da Huhanye) saldrganl ve masrafl seferleriyle sonuland. an-y (M.. 5931 yllarnda tahttayd) dman iiye kar in desteine minnettard. 43 ylnda, bar srdrmek iin muhteem bir yemin treni dzenledi, ve bu skunet lmnden sonra da 30 yldan fazla devam etti. Dzenli olarak mal ve hediye deiimleri yaplmakta, an-y zaman zaman imparatorluk sarayn ziyaret etmekte ve Hunlarn hkmdarlk saraynda baz inli kadnlarla evlilikler gereklemekteydi (bu evliliklerden en hretlisi ise Huhanxi an-y ile Bayan Wang Zhaojunun evlilii idi). Hun saraynda anne tarafndan gelen nfuz in yanls fraksiyona yardmc olmaktayd, ancak bar ve aile balar diyebileceimiz heqin sistemi, Hun hkmdarlk saray iin ok deerli ama Hanlar iin ok masrafl olan, inlilerin maddi katklarna balyd. Fakat, byk bir anlama her zaman bir snr savandan daha ucuzdu. an-y srekli olarak mparatorluk sarayn ziyaret etmekte, inlilerse hi iadei ziyarete gelmemekteydi ramen, Hunlar bu ilikiyi eitler arasndaki bir iliki olarak grmekte, inliler de bunlara hibir zaman resmen vasal muamalesinde bulunmamaktayd. Ancak, Wang Mangn geleneksel kavramlara dayanan baka fikirleri vard ve bunlarn iddetle takipisi oldu. M.S. 8. yzylda, henz daha Han ynetiminin kontroln elindeyken, yeni bir an-y olan, Nengzhiyasiyi, M.. 43 ylnda imzalanm bir mukaveleyi Drt Madde Anlamas ile ikame etme konusunda ikna etti. Bu yeni anlama, mttefikler arasnda sadece inden deil, douda Wuhuandan, Vusun halkndan ve Orta Asyann dier halklarndan olan hainler ve mltecilerin de geri dnn salamaktayd. ok ahsi olmakla birlikte, in geleneklerinin bir tezahr olarak, Nengzhiyasi ismini Zhi olarak deitirmek konusunda anlat: Bunun iin onun rvet ald sylenmekte ve Hun terimleri iin de herhangi bir deiiklik yapp yapmad tartlmaktadr. Fakat uras bir gerek ki, bu kabul edilebilir bir uzlamann iareti idi. Ancak, ertesi yl, Wang Mang kendi imparatorluk ynetimini ilan edince, meseleyi daha ileriye gtrmek iin baskya balad. an-yye Xin hanedannn boyunduruunda olduuna dair bir tebli sunuldu ve protestolara ramen Wang Mang herhangi bir deiiklik yapmad. Ayrca, daha nemlisi, inli yetkililer Wuhuan halkna yeni anlamaya gre Hunlar ile daha ileri dzeyde bir iliki iine

1154

girmemeleri tavsiyesinde bulundular. Ancak Wuhuan, kuruluunda an-y Metenin (Mao-tun) ilk kurbanlar olmutu, fakat artk ballklarnn sona erdii iddia edilmekteydi. Hun grevlileri vergi toplamak, tacirleri ise yllk krk pazarna katlmak zere gittiklerinde Wuhuanlar onlara saldrarak katlettiler. an-y Wuhuanlarn zerine cezalandrma amal bir sefer dzenleyince de, inliler zerlerindeki hakimiyet haklarn kaybetmedikleri konusunda srar ettiler. O gne kadar uzlamac olan an-y Zhi, devletinin otoritesi ve bamszlnn ok ak bir ekilde tehdit edilmesiyle, (M.S. 10 tarihinde), daha nce Hanlarn egemenliinde olan Orta Asyadaki Turfan hkmdarlarn boyunduruk altna almay kabul ederek anlamay reddetti. Akabinde de bir grup inli isyancy lkesine kabul etti. Wang Mang an-yyu iktidardan drmek zere bir bildiri yaynlad, kendi kukla hkmdarn atad ancak bununla da yetinmeyip saldrya hazrlanmak iin kuzeye bir ordu konulandrd. Planlananlardan hibiri olmad ancak uzun bar dnemi Hunlarn snr boyunca gerekletirdii bir dizi saldr ile sona erdi. Zhi 13 ylnda ld ve Wang Mangn korumas altndaki Xian tahta oturdu. Wang Mangn daha nceden Xiann olu Dengi ldrtm olmasndan dolay balangta ilikileri bozuktu, ancak karlkl zr dilendi ve bylece in yanls fraksiyon, Xiann 18 ylnda lmne kadar nfuzunu muhafaza etti. Xiann halefi Yu, balangta sempatizanlar hakknda elikiler yaamaktayd: in yanls gruba gvenmemekle birlikte, in destekli bir barn avantajlarn da kabullenmeye hazrd. Ancak, Wang Mang pazarla isteksizdi, kdemli brokratlarnn ve danmanlarnn kar kmasna ramen, bir kez daha kendi adayn kukla an-y ilan etti. Baka bir ordu daha snr blgesinde bouna masraf karr hale gelirken, an-y Yu artk inin tescilli bir dmanyd.4 23 tarihinde Wang Mangn hkmeti ykld ve kendisi de bakenti Changanda ldrld. Wang Mangn yklmasnda douda Kzl Kalarn isyan ve hemen gneyde eski imparatorluk klan Liunun dzenli ordularnn bakaldrsnn biraraya gelmesi nemli bir etken oldu. Kuzeydeki durum aslnda bununla dorudan alakal deildi ancak, kuzey snrnda byk bir ordu tutmay srdrmek Wang Manglarn isyanclarla baa kma gcn olumsuz etkiledi. in uzun srecek bir i sava dnemine girerken, Liu ailesinin rakip yeleri, Yangzinin kuzeyindeki tm blge zerinde iktidar olmay dleyenlerle ve Hunlar, savaan taraflardan bazlarna destek vermek ve imparatorluun kuzey kumandanlklarna saldrmak suretiyle bu karmaadan avantaj salad. 36 ylnda, Liu Xiu gibi son dnem Han mparatoru Guangwu da in iindeki son nemli muhalifini yok ettikten sonra, Sar Irmakn Ordos kvrm boyunca ve Sanggan vadisinde douya doru ciddi bir Hun saldrganl ile kar karya kald. an-y tarafndan desteklenen bir iktidar heveslisi olan Lu Fang, yenilgiye uratlarak 37de lkeden uzaklatrld. in kontrol glendirilerek daha iyi duruma getirilmeye alld, ancak alnan nlemler daha ok mdafaaya ynelikti, sedler ve takviye edilmi yollar sadece Tienan sradalarndaki da geitlerini deil ayn zamanda Kuzey in ovasn da korumaktayd. Daha gneyde ve daha batda, Fen Nehri boyunca ve Wei hattna ynelik saldrlar Changan blgesini korumak iin de bir dizi seddin ina edilmesini gerektirdi. 39da Byk Mareal Wu Han komutay almak zere kuzeye gnderildi, ancak sonu sadece inin Yanmen, Dai

1155

ve Shanggu kumandanlklarnn terk edildiini dorulamak oldu. 44 ylnda Wuyuan da kaybedildi, Hun saldrlar epey gneyde bulunan Shandang hedef alrken, Changan da batdan tehdit etmeye balad. 44/45 knda, mehur general Ma Yuan Hunlara saldr teebbsnde bulundu, ancak ar kayplarla yenilgiye urad. Bir sonraki ani saldrsnda ise Hunlarn, snr savunmasn bir yerinden daha delerek Changshana saldrd. M.S. 40l yllarn ortalarnda, an-y Yu, byk atas Metenin (Mao-tun) topraklar ile mukayese edilebilecek kadar topran kontroln kazanrken, yeniden toparlanan Han hanedan snr boyunda Hunlarn gcyle gerektii gibi baedemeyeceini grd. Ancak, 46 ylnda Yunun lmn son zamanlarda inde yaananlarla mukeyese edilebilecek kadar ciddi i atmalar takip etti, ok ksa bir sre ierisinde g dengesi tersine dnerek Hun Devleti blnme ve yklma srecine girdi. 3. ktidar Mcadeleleri ve Hun Devletinin Blnmesi (M.S. 46-51) Huhanxie an-y, M.. 31de ldnde, geride halefinin kim olacana dair bir aklama brakmt. Bu aklamaya gre iktidar, bir sonraki nesile gemeden nce en bykten balayarak srasyla en ke doru oullara veriliyordu. M.S. 13 ylnda in yanls grubun entrikalar bir dnme olan Xian lehine alarak an-y Yunun es geilmesine sebep olsa da, bu teaml byk lde takip edildi. Yaklak otuz yllk bir saltanattan sonra i karklklarla bouan in mparatorluuyla yaplan savalardaki ciddi baarya ramen, Yu kardelerinin iktidara gelme zincirini kendi oullar lehine krmaya teebbs etti. Onun isteine uygun olarak en byk olu Wudadihou tahta geti, Wudadihounun lmnden birka ay sonra ise gen kardei Punu tahta oturdu. Ancak Pununun bir rakibi vard. Kuzeni Bi, an-y Zinin yaayan en byk oluydu ve Wudadihounun tahta geii genel anlamda kabul grse de, byk erkek ocuklarnn tahta geme geleneini savunan Biyi destekleyen bir grup da vard. Binin kendisi de durumundan honut deildi, Wuhuana kar dou cephesinde nemli sorumluluklar gerektiren bir mevkide olmasna ramen, daha alt kademedeki grevlilerin srekli olarak gzetiminde tutuluyordu ve giderek bu durumdan rahatsz olmaya balyordu. Babalar Yunun uzun sren saltanatndan sonra, Wudadihou ve hemen ardndan Pununun ksa sreler iinde taht devretmeleri bir belirsizlik yaratt. Bu belirsizlik lkedeki ar bir kuraklk ve ekirgelerin yamasyla birleince siyasi sorunlar daha da karmak hale geldi. Ayn zamanda, o gne kadar birok hizmette bulunmu olan Wuhuan bakaldrarak otlaklarn nemli bir blmn ele geirdi, phesiz bu durum igal edilen blgelerden sorumlu olan Biyi skntya soktu. Kendi adna Punu, bar yapmak iin in sarayna yaklamaktayd. Karlkl eli deiimlerinden sonra, in ajanlar Prens Bi ile temasa getiler. Bi onlara zerinde Hun topraklarnn geleneksel bayndrlk iaretinin bulunduu bir harita verdi. Bu olay takip eden 47 ylnda, Bi, Xihe kumandanl yneticisini

1156

ararak Hun hkmeti iinde Hann destekisi olarak hareket etme teklifinde bulundu. Bu son derece tehlikeli ve ihanet saylacak bir davrant ve Biyi denetleyen grevliler bunu Pununun sarayna rapor ettiler. Punu, beinci ayda yaplacak olan Longcheng treninde Biyi tutuklamak iin planlar yapt, fakat Bi tehlikenin farkna vararak kendisini korumalar iin saylar elli bini bulan adamlarn toplad. Bunun zerine Punu ordularn onun zerine yollad, fakat saylar yetersiz olduundan geri dnmek zorunda kaldlar, Bi ise Ordosda bamsz bir s kurdu. 48/49 knda ise an-y unvann ald ve in iin snr koruma grevini stlenerek, kuzeye kar bir tampon blge gibi davrand. Bi kendi unvann bykbabasnn erefine ve hem tahta geme hakknn olduuna hem de dosta ve mttefikane bir siyaset izleyeceine atfta bulunmak zere Huhanxie anyya dntrd. Kuzey Hunlar, imdi Wuhuan ve onlarn daha vahi olan komular Siyenpinin doudan saldrsna maruz kalmaktayd. Siyenpiler Hanlarn cmertlii ile dllendirilmekteydi. Ancak, yine de hazine ve kabilelerin ou Pununun elindeydi ve Gney an-ynun durumu hl tehlikedeydi. Bi aresizlik iinde Hanlarla resmen bir ittifak kurmaya ihtiya duymaktayd ve 50 ylnn baharnda bunu elde etti. Skunet byk bir itibar kayb pahasna geldi: ki lke arasndaki ilikilerde bir an-y ilk kez in usul boyun eiyordu ve birka ay iinde devleti in kontrolne sokmak iin gerekli dzenlemeler yapld. Binin karargah Wuyuan snrndan bat Ordostaki Meiji ehrine tand, ynetimini denetlemek iin bir casus grevlendirilirken, an-ynun oullarndan biri yeni Han bakenti Luoyangda rehin tutuldu. Ancak, bir daha ne in usul boyun eme istendi ne de hara iin ziyaretler yapld. inden hediyeler geldi, dzenli olarak karlkl nezaket iinde ittifak devam etti. mparatorluk btesinin nemli ksmna denk gelen in yardmlar Gney Hunlar iin birinci Huhanxie iin olduundan ok daha byk bir deere sahiptir. Tampon devlet ve onun ordular in ordularnn nemli saylabilecek bir destei olmakszn snrn byk ounluunu korumaktaydlar. Ancak, bu sistemin iki byk dezavantaj bulunmaktayd. Birincisi, Gney rejimi ile yaplan bu ittifak Kuzey Hunlar ile iyi ilikiler kurmay gletirmekteydi. Bu yzden Guangwunun hkmetine bar aray iin bir eli gnderen Pununun teklifini, srf Gneylilerin gvenini srdrmek iin reddetmek zorunda kamlard. kinci olarak, inli olmayanlarn Ordosa yerleimi, askeri belirsizliklerin olduu dneme denk gelince yerleimciler snrdan geri ekildiler. M.S. 2 ylnda yaplan kaytl bir nfus saymna gre kuzey kumandanlklarnda aa yukar 3 milyon inli nfus bulunmaktayd, ancak ikinci yzyln ortalarnda yani birka yzyllk Gney Hun Devleti ynetiminden sonra, blgenin inli nfusu yarm milyonu bile bulunmuyordu. Neticede, hkmetleri kuzeyde kontrol resmen salam olsa da, inlilerin o blgedeki varl Hun kabileleri tarafndan glgelenmekte ve tarm kyll gelenei ile kolonizasyon yitirilmekteydi. Buna ilaveten, inlilerin sivil alandaki zayfl askeri yapya da yansd. Gansu koridoru ve Juyan (Edsin-Gol) uzantsndaki in Seddi var olmaya devam etti, fakat bugnk Lanzhounun kuzeyinden yani Ordos civarndan ve doudan denize kadar olan blgedeki snrn byk ksm hizmet d kald, nk bylesine ileri bir savunma hattn destekleyecek bir sivil nfus

1157

bulunmamaktayd. Hanlar blgeyi kontrol etmekteydi ve Hun Devleti de vergiye baladklar bir devletti, fakat inin kuzey blmnn byk ksm inli olmayan obanlar tarafndan igal edildi. 4. Kuzey Hun Devletinin Ykl (M.S. 51-92) hanet dneminde, Gney Shanyusu Bi sadece sekiz kabilenin ve tahminen 100.000 insann desteini alabilmiti, Kuzey kuvvetleri ise ok daha glyd. Gney Hun Devleti inin savunmas asndan deerliydi, fakat Kuzey Devletinin bir sonraki nesli bozkrlara hakim olabilirdi. Henz 60l yllarn balarnda yani Guangwunun olu Han mparatoru Ming dneminde, Kuzeyliler hala bar unsuruydular ama in topraklarna saldracak kadar da glenmilerdi. Bar konusunda daha byk endieler tayan Gney Hun Devletinden baz gruplar da inin niyetlerinden phe duymaktaydlar ve eski dostlar ile temasa gemenin yollarn aramaya koyuldular. Bu yzden, 65 ylnda, hem snr korumak hem de Kuzey ve Gney Hun Devletleri arasndaki muhtemel temaslar engellemek iin General Liao ofisini Wuyuanda Huhot yaknlarnda kurdu.5 Herhangi bir bar yaplmadndan, Kuzey Hunlar bugnk Sincan blgesinde bulunan, Orta Asya vaha devletlerindeki in karlarna tecavze balad, Kansu koridoruna yaplan saldrlar o kadar iddetliydi ki in ehirleri gndzleri bile kaplarn kapal tutuyorlard. 73 ylnda, mparator Ming, byk bir orduyu sefere yollad, Wuhuan, Sien-gi ve Qiang gibi yerel kumandanlklarn yardmc gleri yannda Liao komutasndaki dzenli ordular Gney an-ynun gleriyle birleti. Ancak kesin bir sonu alnamad ve askeri durum byk oranda ayn kald. Takip eden on yl boyunca da bu seferle kyaslanabilecek bir aba sarfedilmedi. Ancak, ayn dnemlerde, bir dizi kuraklk ve blgeye mahsus byk ekirgelerin talan Kuzeyi bitap drrken, inlilerin destei ve tevikiyle Wuhuan ve Sien-gi Kuzey Hunlarn dou kanadna baskya baladlar. Hem doal sorunlar hem de dman basks altnda kalnmasnn ve muhtemelen de i atmalarn bir neticesi olarak 83 ve 85 yllarnda Kuzeylilerin iki byk grubu teslim oldu. Tam da bu srada yani 84 ylnda Han saray Wuwei kumandanlndaki snr zerinden ticaret yaplmas nerisini onaylad. Ancak, Kuzeyin kervanlarna saldran ve in hkmetini bu saldrlar durdurmaya zorlayan Gney Hunlarnn kskanl yznden bu anlamann uygulanmasna son verildi. Gney an-ysu Binin 56 ylnda lmnden sonra, bu grev kendi talebine dayanlarak kardelik ba zerinden verildi, ancak birka grubun, iktidarn transferi konusunda anlamas zerine iktidara gelen Binin olu an-y Zhang uzun saltanat dneminde devletin gcn daha da pekitirdi. Kuzeyde ise Pununun hemen sonraki halefine dair bir kayt bulunmamaktadr, ancak 87 ylnda gerekletirilen byk bir saldrda Sien-gi Youliu an-yyu yakalayarak ldrm ve derisini yzdrmtr. Bu askeri felaket, iri ekirgelerin istilasyla birleince Kuzey Hun Devleti byk bir karmaann iine dt. Byk miktarda nfus inin korumas altna girebilmek iin gneye geldi,

1158

yeni Kuzey an-ysu bozkr boyunca geri ekilirken, ayrlk bir asil grubu ona kar muhalefete geti. Bu temelde, Gney an-ys ine yazd mektupla bir fetih seferi nerdi. Han mparatoru Zhangn yerine, 88 ylnda, on yandaki olu mparator Heinin gemesiyle hkmet mparatorie Dowager Dou ve erkek kardei Dou Xiann kontrolne girdi. Kken olarak kuzeybatdan olan Dou, imparatorluk ailesine nesiller boyu sren i evlilikler yoluyla katlmt. Hem blgesel gemilerinden hem de saraydaki konumlarndan dolay srekli sava yoluyla merkezi otoritenin geniletilmesine tevik edildiler. Bu nedenle, imparatorluk aristokrasisi, brokrasiyi elinde bulunduran ve abartl itibardan ziyade bar isteyen tara asilleri ile atma halindeydi. Buna ilaveten, Dou Xian bakentte bir skandala kart, hem o hem de kzkardei Dowager bu skandaldan kaynaklanan skntlarn bir askeri zaferin rts altna gizlemenin yolunu aramaktaydlar. Muhafazakar danmanlarn gl muhalefetine ramen, mparatorie Dou sefer iin bir ordunun yola kmas emrini verdi. 89 yl yaznda, Kuzey mparatorluk Ordusunun profesyonel alaylar, General Liaonun garnizon birlikleri, yerel askerleri ve inli olmayan yardmc kuvvetler ile Gney Hunlarn ana ordusundan oluan in ordular ana koldan ilerledi. ok kk bir direnile karlaan inliler bugnk D Moolistanda bulunan Zhuoye Dana kadar ilerlediler. Byk bir tabur, daha sonra, kuzeybatya hareket etti ve seferin ana savanda Kuzey an-ysunu Jiluo Danda malup ederek, onu Altay sradalar boyunca batya doru takip ettiler. Sylendiine gre, inliler bir milyon ba at, sr, koyun ve deve ele geirdiler. On binden fazla dman ldrdler ve iki yz binden fazla dman da esir aldlar. Bu sralarda, Dou Xian ordularnn asl ksmn bugnk Ulan Batorun batsnda bulunan Yanran Dana doru bir zafer alay gibi harekete geirdi. Burada, tarihi Ban Gu tarafndan yazlan ve bu baarnn bir zamanlar Metenin (Mao-tun) elinde olan btn topraklarn inlilerin eline nasl getiini ve Hunlarn kutsal Longcheng ehrini nasl yktklarn anlatan bir kitabe diktirdi. Daha sonra, Dou Xian ordularn geri ekti ve Kuzey an-ysu bar grmelerinin yolunu aramaya balad. Ancak, Gney an-ysu Tuntuhe rakiplerini tamamen yoketme konusunda istekliydi, 90 yl banda hl eliler gidip gelirken, bir saldr balatarak Kuzeyli hkmdarn geriye kalan ssn yerle bir etti. Onun hkmdarlk mhrn, hazinesini, karlarn, kzlarn ele geirerek onu yeniden batya doru kamaya mecbur ettiler. Dou Xiana Kuzey hkmdarnn artk ok zayf olduu ve onunla grlecek herhangi bir noktann kalmad rapor edildi, takip eden yl ise nihai bir saldrda yenilgiye uratlan an-y, hkmdarlktan uzaklatrld. Kendisinden bir daha da haber alnamad. Eski an-ynun kardei Yuchujian liderliinde, bakenti Barkl Taghdaki Yiwuda olmak ve Gney saraynda olduu gibi bir gzlemci bulundurmak suretiyle, bir kukla devlet olarak, Kuzey rejiminin yeniden ihya edilmesine ynelik ksa bir teebbste bulunuldu. Ancak bu plana Gney any ve ncelikle onun taleplerini destekleyen inli danmanlar acmaszca kar kt. Balangta Dou

1159

Xian kendi bildii dorultuda lkeyi ynetiyordu, fakat 92 ylnda gen mparator He Dou ailesini saf d brakmak ve iktidar ele geirmek iin bir darbe yapt. Bu darbeyi takip eden belirsizlik srasnda, Yuchujian zgrln kazanmaya teebbs etti, ancak ayn yln sonbaharnda, inli General Ren Shanga teslim olmak zorunda kald ve esarete dn yolunda ldrld. Kuzey devletinin varisleri de onunla birlikte yok oldu. Eski an-ynun baz ocuklar daha nceden yakalanm olmalarna ramen, bunlar hakknda bir daha bilgi alnamad. 5. Gney Hun Devletinin k (M.S. 92-150) Dou Wunun zaferi, Gney an-ysunu Hun halk zerinde otorite hakk iddia edecek tek lider olarak brakmasna ramen, elli yllk husumet ve sava geride kolay kolay stesinden gelinemeyecek byk aclar ve itimatszlklar braktndan ve Gney saray ve halknn birleik bir devlet iin yeni dzenlemeler yapmaya ne istei ne de mecali kalmadndan byle bir birlik salanamad. Zaferin akabinde gerilim artt ve i ekimeler btn siyasi yapda uzun dnemli zaafiyetlere yol at. an-y Tuntuhenin 93 ylnda lmyle, sorunlar su yzne kt. Tuntuhenin resmi halefi Anguo, stn yetenekleri olan bir kiilik deildi ve savata byk bir ne kavuan kuzeni Shizinin glgesinde kalyordu. Gneyli sadk halkn hayran olduu Shizi, tahmin edilebilecei gibi Kuzey halk tarafndan sevilmemekteydi, doal olarak Anguo onun bu poplaritesini kskanmaktayd. lan edilmi bara ramen, Shizi ve destekileri Kuzey mltecilerini yamalamaya devam edince, destek kazanmak isteyen Anguo eski dmanlarnn safnda yer alarak Shiziye kar planlar hazrlad. 94 ylnda in casusu ve Genaral Liao saraya bir mektup yazarak sadakat istedi, akabinde de bir saldrda bulunuldu. Anguo ldrld ve Shizi an-y olarak onun yerini ald, tahmin edilecei gibi Kuzeylileri de korku sard. Shizinin tahta gemesinden hemen sonra, Kuzeylilerin bir isyan patlak verdi, bu ayaklanma in kuvvetleri tarafndan bastrlsa da, ayrlklar kopmann yolunu aramaya baladlar. Fenghou, Gney hkmdarlk ailesinin bir prensi olmasna ramen ayrlklarn liderliini kabul etti ve 200.000 insan inli yerleimini yerle bir ederek snrn tesinde bamsz olmaya altlar. Ancak in ordusu tarafndan takip edilince, donmu olan Sar Irmak geerek katlar ve 95 baharnda bu takip sona erdi. Fenghou inlilerin ulaamayaca bir yerdeyken, firar ederek daha ileri teebbslerde bulunuldu ve bunu kararsz bir sava dnemi takip etti. Ancak, Fenghou ve takipileri, Manurya snr blgesindeki tepelerde bulunan memleketlerini terkederek Moolistana gelen Sien-gi gruplarnn artan basks altndaydlar. Bunlar balangta in snrndan ziyade ak bozkrlardan endie duymaktaydlar, ancak bunlarn Hunlar zerindeki etkisi gerekten bahse deer nitelikte oldu; 104 ve 105 ylnda o sralar Dunhuangda slenmi olan Fenghou, Han saray ile yaknlamann yollarn aramaktayd. Onun bu giriimi grmezden gelinmesiyle Fenghou kuzeybatya doru daha da ilerilere ekilmek zorunda kald. Ancak onun karlat zorluklar bir eye aklk getirmektedir ki, o da

1160

Hunlarn eski anavatanlarnn byk blmnn artk Sien-giler lehine kaybedilmi olduudur. te yandan, in iinde 107den itibaren byk bir Qiang isyan kuzeybaty, bugnk Kansuyu, harabeye evirerek, Orta Asya ile iletiimin kesilmesine yol at ve Wei vadisine tehdit oluturmaya balad. 109 ylnda, Gney an-ysu efendilerinin zayfln frsat bilen adamlar tarafndan isyan balatma konusunda ikna edildi, fakat mteakip yl iinde sknt sona erdi. Qiang savann ileriki aamalarnda Hun Devleti bir kez daha imparatorluk ordusuna yardmc oldu. Buna ilaveten, 118 ylnda, son Qiang direnii de bastrlnca vaktiyle ihanet etmi olan Fenghou ordularndan geride kalanlar getirerek Shuofang snrnda teslim etti. Grne gre, durum yeniden eski haline dnmt ama iki byk farkla. Birincisi, eskiden Hunlarn elinde bulunan bozkrlara hakim olan Sien-ginin nfuzu ok genilemiti: Fenghounun teslim olmayan takipileri de kendilerini artk Hun olarak deil Sien-gi olarak kabul etmekteydiler. kincisi, snrlarn tesinde mparatorluun durumu Qiang bakaldrs yznden byk lde zayflamt ve artk Gney Hun Devletine sadakat diye bir ey kalmamt. 120li yllarn banda, Sien-gi sava lideri Qizhijian snrlara ynelik basklarn yeniden balatnca, Hunlarn bazlar ittifak destei iin srekli yaplan taleplere kzarak ve 124 ylnda nemli ama son derece ksa mrl bir bakaldrda bulundular. Kuzeyde ok kstl sayda Han inlisinin olduu dnlecek olursa Hun ve Wuhuan yardmc kuvvetlerinin in topraklarnn savunmasnda oynad roln nemi daha iyi anlalm olur. unu da belirtmek gerekir ki cezalandrma amal seferlerin hemen hemen tamam inli olmayan ordulardan olumaktayd. Kuzey snrnda Han kontrol byk lde bir pazarlk ve diplomasi meselesi haline geldi ve barbar gruplardan birini alt edebilmek iin dier bir grupla anlald. Qizhijiann 130larn ortasnda lmnden sonra Sien-gi saldrlar kesildi, ancak 140 yl yaznda Gney Hun Devletine kar bir ayaklanma patlak verdi. lk etapta, isyana sadece birka bin kii katlmt, isyanclar inlilerin mevzilerine saldrnca geni bir destek kazandlar. Sava meydannda malup edilmelerine ramen krsal blgede yamalamalar yapacak kadar glerini korudular. Qiangn yeniden isyan imparatorluk hkmeti zerindeki basklar arlatrd ve hkmet temsilcisi Chen Gui, halknn kontroln salamakta baarsz olan an-y Xiuliyi azarlaynca durum daha da ktleti. inlilerin talepleri ve kendi otoritesinin yetersizlii arasnda bask altnda kalan any intihar etti. Kargaa yaylnca, isyanc lider Wusi kendi arkada Cheniuyu an-y ilan etti ve ayrlklar douda Wuhuan ile ve gneydouda Qiang ile ittifak kurmann yollarn aradlar. Baarsz siyasetinden dolay Chen Gui cezalandrld, ancak zarar ok bykt, Gney Hun saraynn itibar iin byk lde uzlama saland ve hkmdarlk saray ile hibir balants olmayan yeni liderlerin byk bir poplariteye sahip olduklar ispatlanm oldu. Sonbaharn sonuna doru, Hun isyanclar gneye, Wei vadisine doru yneldi, yerel inli ynetimleri malup ederek kumandanlarn ldrdler isyanclarn baars Shang, Xihe, Beidi, Anding ve Shuofang kumandanlklarnn geri ekilmesini emreden imparatorluk bildirisi ile dorulanm oldu. Sonuta; Wei vadisinin kuzeyinde Ordos blgesinin tamam terk edildi, sadece Wuyuan ileri karakolu korundu. Cheniu kn yakaland, fakat Wusi, 143 ylnda inli ajanlarn suikastine urayncaya kadar gcn

1161

korudu. Wusinin kellesi bir zafer alay eliinde bakente getirildi, ancak eski kumandanlklar bir daha yeniden oluturulamad. Hanedan ailesinden bir prens olan ve imparatorluk bakentinde ikamet eden Touluchu, Han hkmeti tarafndan, her trl tren, nian, an ve eref verilerek an-y olarak atand. O ve halefi Jucheer, in himayesi altndaki bu mevkide otuz yldan fazla bir sre kald. ktidarlarna sknt verecek hibir rakipleri yoktu ve in otoritesine meydan okuyan bir unsur da bulunmamaktayd. Ama, te yandan, devletlerinin gerek bir devlet olup olmad tartlageldi. Kabul grm olmalar kabileler tarafndan tasvip edildikleri anlamna gelmiyordu, daha ziyade bu byk lde holanlmayan otoriteye ilgi duyulmamasndan kaynaklanyordu. Deien duruma, 140larda yaanan isyanlar srasnda nispeten kk ordularn bu isyanlarla uramas rnek olarak gsterilebilir: Dou Xian zamannda Gney an-y elli bin sava toplayabilmekteydi; elli yl sonra, sava alanlarndaki asker says her iki tarafta da on binden az olmakla birlikte, bunun temel sebebi, anssz an-y Xiulinin aresizliinden ve komutasndaki gerekten ok az saydaki askerle otoritesini tanmayan isyanclarla baa kmaya almasndan kaynaklanmaktayd. Bylece, kuzeydeki durum deiti. Bozkrlardaki Kuzey Hunlarn isimlerini Sien-gi olarak deitirdiinden bahsetmitik, muhtemelen dierleri de Gney Devletine g edip snr geerek onlara katlmlardr. Pek ok kabile geride kalm olmasna ramen Ordos blgesinde bile insanlar, an-y onun grevlileri ya da kendilerini kontrol altnda tutan inli yetkililer konusunda pek kapal deillerdi. Yeri geldiinde askere alnyorlard, ancak genelde babalarnn sadk olduu devletin siyaseti kendilerine ok az dokunmaktayd. Elli yl sonra, kuzeyin igali ile birlikte, an-ynun otoritesi de iyice zayflad. 6. Gney Hun Devletinin Sonu (M.S. 150-216) Wusi isyannn sona erdirilmesini on yllk bir bar dnemi takip etti. 150li yllarn ortalarnda deiik isyan giriimleri in Generalleri Zhang Huan ile Huangfu Guinin askeri ve diplomatik yetenekleri sayesinde kontrol altna alnd. 166 ylnda, an-y Jucheer ksa bir sre iin Sien-gi ve ayrlk Wuhuan ve Qiang ile ittifak yapt, ancak ksa sre iinde eski ballna geri dnd. in saray sadakatsizliinden dolay onu grevinden almay dnmesine ramen grevinde kalmasnda karar kld. Bu sorunun ortaya kmas bile, an-ynun efendilerinin onayna ne kadar baml olduunu gstermektedir. Jucheerin 172 ylnda lmnden sonra olu ve halefinin isminin kaytlara gememi olmas ilgintir. Bu sralarda, Sien-gi, 160lardan bu yana snr boyunca saldrlarda bulunan isyanclarn eleba

1162

Tanshihuai liderliinde birleti. Tanshihuai 166daki bakaldrnn da kkrtcsyd ve 170lerin banda yasad hkmdarln ilan ederek, topraklarn kuzey steplar zerinde geniletti.6 in savunmasnn yetersiz olduunun ortaya kt yirmi yl sren gerilimden sonra, 177 ylnda, mparator Lingin saray byk bir cezalandrma seferini onaylad, bu sefere Hun svarileri de bir blk halinde katld. Bozkrlarn ok ilerine giren ordu ylesine feci ekilde malup edildi ki, askerlerin drtte nn evine dnemedii sylenmektedir. Bu in ordusunun, yz yl akn bir sredir ilk kez dorudan malup oluuydu ve inin itibar zerindeki etkisi kritikti. Ayn zamanda, Sien-gi Devletinin zaferi Hun rejiminin varlnn artk anlam tamadna iaret etmekteydi ve inin kk mttefiki olarak an-ynun baarszln ispatlamaktayd. 177 ylndan sonra birka yl iinde merkezi otoritenin son izleri de silindi. Bu devletin yerini, en kayda deer olan 150li yllardan beri bilinen ve o tarihlerden itibaren liderlik rol oynayan Xiuchuge grubu olmak zere, iktidar arzusunda olan deiik klanlar ald. 187de Wuhuanlar arasnda bir isyan patlak verdi ve in hkmeti ok az bir askerle de olsa bir kez daha Hunlara kar savaa arld. Sonraki yl, Xiuchuge bir ayaklanmaya ve isyana liderlik etti, an-y Qiangquyu ldrerek onun haleflerine taht yolunu kapatt. Qiangqunun olu Yufuluo in sarayna kaarak yardm istedi, fakat tam da bu srada 189 ylnda mparator Ling lmesiyle Hanlarn kendileri de bir i sava kaosuna dt. Kendi bana kalan ve memleketine sokulmayan Yufuluo ynettii bir ete grubu ile ld 195 ylna kadar tehlikeli varln srdrd, lmnden sonra ise taleplerini kardei Huchuquan sahiplendi. Xiuchuge grubu bugnk ans eyaletinin dalk blgesinde faaliyet gstermekteydi, fakat zaman iinde batya yneldiler ve 214 ylnda artan gcyle dikkat eken in savas Cao Caoya teslim oldular. Bu srada, Hun Devleti byk lde paralanmt, iktidar hakk iddiasnda olan an-y ve rakipleri daha nce ballklarn sunan kabileler ve klanlar iin ok az anlam ifade etmekteydi. 216 ylnda, Cao Cao, be blnn bana szde otorite olarak elebalarndan Qubiyi getirdii yeni bir resmi iktidar yaps kurdu. Ancak Sar Irmakn kuzey yakas ve eski Han snr blgesinden kalan ksmn ou Sien-giye braklrken, Ordosun gneyi boyunca uzanan topraklar dar bir eritten daha kkt. Gney an-ylarn sonuncusu Huchuquan, lnceye kadar Cao Caonun saraynda tutuldu. Yerine de hibir halef atanmad. Yaklak bir yzyl sonra, drdnc yzyln banda, Yufuluonun olu Baonun olu olan Hun lideri Liu Yuan, Han isminde ksa sre yaayan bir devlet kurdu ve 311 ylnda in Jin hanedanndan Luoyang yakalad. Onun bu baars inin blnmesinin ve kuzeyde barbar hanedanlar dneminin balamasnn da iareti oldu. Ancak bunlar gelecek dneme ait olduundan, biz sadece Han hanedan 220 ylnda resmen sona erdiinde, bir zamanlar btn kuzey bozkrlarna hkmeden Hun mparatorluunun, kuzey in tepelerinde birka yerleim blgesinde yaayan kk bir halk seviyesine dtn belirtmekle yetiniyoruz. 7. Sonu

1163

Hun Devletinin ilk iki yzyl ierisinde blnerek, de gemesi ve k gebe rejiminin ne kadar krlgan olduunu gstermektedir. Esasnda bir aile meselesi olan liderlik meselesi in mparatorluunun yaratt tehditlere ve sunduu frsatlara verilen cevaplarla ortaya kmaktadr. Fakat bu bir devlet yaplanmas iin ok yetersizdir, genelde knt halefin belirlenmesi problemiyle gelmekte ve bu g ve koordinasyonun yklmas iin yeterli olmaktadr. Kuzey ve Gney arasnda 40lardaki lmcl blnme, bir an-ynun iktidar taliplileri ya da rakipleriyle kar karya geldii pek ok durumdan sadece biridir. Netice olarak, devletin yneticileri ile kontrol arayan halklar ayrt etmeliyiz. kinci yzyln balarnda, liderlikleri zayflamaya baladnda, Hun Devletinin eski tebas tabiyetlerini deitirip, ykselen yeni bir g olan Sien-ginin ismini benimsemekteydiler. Karklklar ve ykma ramen Hun Devletinin k bir siyasi meseledir: Bir klan baarsz olunca bozkrlardaki bir baka grup yerini alsn diye oradan uzaklatrld. Balangta pek hesaplanmasa da daha sonralar snr boyunda in ile kar karya gelmek zere dier bir sava asil grup reten bir yap sz konusu oldu. Btn bu deiimin yannda, her eye ramen, bozkr halklarnn ou, gebe obanlklar, kendi aralarnda ve komularyla yaptklar ticaretleri, kafas kzgn savalarn zaman zaman dzenledii yama partileriyle aynen eskiden olduu gibi yaamay srdrmekteydiler.

Bu makale temel olarak Rafe de Crespignynin, Northern Frontier: the Policies and

Strategy of the Later Han Empire, Australian National University Faculty of Asian Studies Monographs, New Series No. 4, Canberra 1984 eserine dayanmaktadr. Konuyla ilgili nemli genel almalar unlardr: Owen Lattimore, Inner Asian Frontiers of China, The American Geographical Society of New York, second edition 1951, Ying-shih Yu, Trade and Expansion in Han China: a Study in the Structure of Sino-barbarian Economic Relations, University of California Press 1967 (gl bir ekilde in bak asndan yorumlanmtr), and Sechin Jagchid and Van Jay Symons, Peace, War and Trade along the Great Wall: Nomadic-Chinese interaction through two millennia, Indiana University Press 1989 (Mool ve inli bilim adamlarnn grlerini yanstr). The Cambridge History of China: C. 1, The Chin and Han empires 221 B. C.-A. D. 220, Cambridge University Press 1986, gibi eserlerden de faydalanlmtr. Ayrca pek ok deerli referans iermekle birlikte, Hun devletlerinin son yllarna dair ok az detaya yer vermektedir. phesiz, ince ve dier dillerde ok miktarda malzeme bulunmaktadr: Bunlara yukarda deinilen Bat dillerindeki almalarn bibliografyasndan ulalabilir. 2 Bu iktidarn kayna yaps en iyi ekilde Jagchid and Symons (1989), 24-37 tarafndan

tasvir edilmektedir. 3 Hans Bielenstein, The Restoration of the Han Dynasty: C. III; the People, in Bulletin of the

Museum of Far Eastern Antiquities No. 39, Stockholm 1967, 85-152, bu eser Hunlarn Wang Mang ve

1164

daha sonra da ge dnem Han mparatoru Guangwu ile ilikilerinin tarihinin ayrntl bir dkmn ierir. Onun Wang Mang siyaseti hakkndaki grleri benim grlerimden daha ok beenilmektedir. 4 Wang Mang siyasetinin kendi generallerinden biri tarafndan yaplan eletirisi iin baknz

Jagchid and Symons (1989), 52-54. 5 Manuryada bulunan Liao nehri Ordostan ok uzaktadr, ancak son dnem Hanlar

zamannda bu isimdeki komutann sorumluluu kuzey snrna younlamt, kendi unvannn artrd blgeye deil. 6 Tanshihuai mparatorluk hakknda baknz K.H.J. Gardiner ve R.R.C. de Crespigny, Tan-

shih-huai and the Hsien-pi Tribes of the Second Century AD, in Papers on Far Eastern History 15 (Canberra 1977), 1-44, ve de Crespigny, Northern Frontier, 329-345.

1165

Kuzey Liang Hun Devleti / Tilla Deniz Baykuzu [s.758-762]

Mimar Sinan niversitesi Bat Sanat ve ada Sanatlar Blm / Trkiye Asyadaki bu son Hun Devleti krk iki yllk bir mre sahip olmasna ramen, bir buuk asr srecek olan bu dnemdeki in iinde yaamaya balam olan Tibet, Mool,Tunguz ve Trk kkenli yabanc kavimlerin ve inlilerin siyasi durumu ile kltrel deiimlerini yanstmas asndan kmsenmeyecek bir neme sahiptir. Byk Han Hanedannn M.S. 220 ylnda yklmasyla balayan byk i karklk ve idar boluk dneminin balarnda in nce byk devlete blnmt: Shu (220-263), Wei (220-265) ve Wu (220-237) Devletleri. 264 ylna kadar sren bu dnem in tarihinde Devlet Dnemi olarak isimlendirilir. Ancak Han hanedannn tm i sorunlarn da devralan bu devletler birbirleriyle zerinde hkimiyet salamadlar.Kurulularndan 45 yl sonra ykldlar. 265 ylnda ise lkenin bana geen Chin Devleti (MS 265-317) iktidara geldikten ksa bir sre sonra yabanc kavimlerin bamszlk mcadeleleriyle uramak zorunda kalmtr. 304 ylnda cerulean ve Gney Hunlarnn bir devam olan Han (I. Chao Devleti, 304-329) Devleti, 317 ylnda in imparatorunu esir alnca Chin Devleti ikiye blnd. Bylece in topraklarnda artk bir in otoritesi olmamasn firsat bilen yabanc kavimler, Gney in hari inin her yerinde irili ufakl bir ok devlet kurarak, inde bir buuk asr srecek olan yabanc kavimler hakimiyet dnemini balattlar. 20 den fazla olan bu devletlerin en gl ve nemlilerinin says 16 olduu iin in tarihinde bu dneme 16 Devlet Dnemi (M.S. 304-439) ad verilir.Bu devletlerden drd Hun devletleridir ve ilerinden biri olan Kuzey Liang Hun Devleti ise Asya Hunlarnn son devletidir. inin kuzey-bat blgesi olan Liang Chou, Kansu eyaleti koridorunda bulunur ve Ordos lnden Hamiye uzanan bir vaha erididir. Kuzeyde Mool bozkrlarnn snrlanr, gneyde ise dalk araziyle evrilidir. Bu arazi yerleik Chiang ve Ti halklar ve Kuku nor (Ching-hai) evresindeki otlaklar kullanan Tu-y-hunlar1 tarafndan igal edilmitir: Batda, bu blgeyle yakn kltrel ve ekonomik bal olan Trkistan vahalar bulunuyordu Liang blgesi, Kuzey-dou snr gibi IV. yzyln balarnda Chin hanedanlnn knden sonra birok yeni hanedanlklarn yurdu oldu. Bu hanedanlklar farkl gebe gruplar, yerleik kyler ve ehirleri ihtiva ediyordu. Fakat bu blge kuzey-dounun tersine in siyasi tarihinde ok farkl bir rol oynamtr. Bunun sebebi ise blgenin stratejik durumu ve ekonomik yapsyla ilgiliydi. Liang blgesinin ekonomisi bir dizi kendine yeterli vahalar etrafnda kurulmutu. Kyler arasndaki uzun mesafeler nedeniyle ve ulam glkleri dolaysyla her vaha kendine yeterli olmak zorundayd. Blgeye zenginlik getiren d ticaret, geim mahsulleri ihracatna dayal deil ipek yolu zerinden gelen lks mallar, oban rnleri ve tuzun kervan ticaretinde Liang blgesinin kilit rol oynamasna dayal idi. Vahalar da ayn zamanda tarm ve hayvanclk da yapld iin Liang blgesindeki hkmdarlar

1166

d ekonomik basklardan hibir ekilde etkilenmiyorlard. in ne kadar zor gnler geirse de ipek yoluyla gelen lks mallar her zaman talep buluyordu. Stratejik olarak ise inin merkezinden uzak olmas, ayaklanma asndan bir avantaj olurken, merkezi ele geirmek ve genilemek asndan ise bir dezavantaj olmaktayd. Liang blgesinin strartejik konumu, savunma iin mkemmel bir durum arz ediyordu; dmanlar kendi kaynaklarn, blgeye ulamak, sonra da vahadan vahaya hareket etmek iin harcamak zorundaydlar.2 Liang blgesinin coraf olarak stratejik neme sahip olmas ve Trkistandan gelip ine giden ipek yolunun Trkistan ve in arasndaki gei noktasn oluturmas, onun zengin ve korunakl bir blge haline gelmesini salyordu. Bu ise, herkesin bu blgeyi ele geirme veya elden karmama mcadelesine girmesine, dolaysyla bitip tkenmeyen savalar ve tahtn el deitirmesi zerine oyunlar oynanmasna sebep oluyordu. Kuzey Liang devletinin kurucusu Ch-ch Meng hsndr. Soyad olan Ch ch ad aslnda Hunlarn eski bir unvandr ve Meng hsnn ailesi ok uzun yllar bu grevde bulunduklar iin artk bu unvan soyad olarak kabul etmilerdir. Kaynaklarn bu unvan hakknda detayl aklama yapmamas bu unvann nitelii hakknda eitli ihtimaller ortaya karmtr.3 Bu aile Chang-yeh ehrinin gneybatsnda, Tang dnemine kadar Ch-ch rma olarak bilinen Lu Shui rma kenarnda yaarlard. Meng-hsn ok onurlu, yiit ve sava bir insand. Tarih kroniklerini ok iyi okuyabilecek kadar iyi inceye sahipti ve astronomiden ok iyi anlard. Ayn zamanda kurnaz, deiken cin fikirli, gn gnne uymayan, kurnaz sava taktikleri kurucusu bir insand.4 Trk soyundan gelenler arasnda byk etkisi vard.5 Meng-hsnn hayatnn byk ve tek amac bamsz ve byk bir devlet kurmakt. Bunun iin gerekli olan cesaret ve saval gebe geleneinden alrken, sahip olduu in eitimi sayesinde akkalpli gebelerin drstl yerine kurnaz ve iki yzl n siyasetini gtmeyi, baarya ulamakta en uygun metod olarak grm ve uygulamtr. Son Liang Devleti Kral L Kuang, Bat Chin devletine saldrm ama yenilmi, stelik L Yan de bu savata lmt. Bu baarszln suunu,emrinde alan Chang-yeh ehrinden, Lu Shuili olup Hun kabilelerinin efi olan Ch-ch Lo-chiu ya ykleyerek onu idam ettirdi6 (397). O srada Luo Chiuun kk kardeinin oullarndan biri olan Ch-ch Meng hsn, babasnn yerine kabilenin bir ksmna bakanlk ediyordu. L Kuang ok nceleri onun zeka ve yeteneklerini fark ederek eitli ilerle grevlendirmiti. Meng hsn ve kardelen, lkelerini bu devletin hakimiyetinden kurtarp bamsz bir devlet kurmak iin amcalar Lo Chiunun katledilmesi olayn firsat bildiler. syan ederek nce bir inli olduu tahmin edilen Chien-kang ehri askeri valisi Tuan Yeyi7 baa getirdiler ve Kuzey Liang Devletini kurdular.8 (397) Tuan Ye, Liang-chou Musu ve Byk Tu-Tu ilan edilirken Meng-hsn, Chang-yeh askeri valisi, Nan-cheng ise Sadk general unvanyla lkenin askeri ilerinden sorumlu kii olarak grevlendirildiler. Bir yl sonra (398) Chang-yehnin batsnda kalan tm Son Liang Devleti topraklan

1167

ele geirildi.9 Meng-hsn stn sava taktikleriyle Tuan Ye nin her zaman dant bir insan haline gelmiti. Fakat,Tuan Ye, zamanla Meng-hsnn askeri dehas, salam ngrs ve kurnazlyla giderek sivrildiini, parladn endieyle farketmiti. Bunun zerine onu uzaklatrma yoluna gitti. Menghsn Chang-yeh valiliinden alarak Ling-chih valisi yapt. Bu hakszla ierleyen Meng-hsn L Kuangn amcasn ldrmesi srasnda oynad oyunun aynn bu kez Tuan Yeye oynad,kardei Nan Chengn isyan edecei haberini yayd. Bu haber zerine kardei ldrlnce de onun intikamn almak bahanesiyle halkn isyana tevik etti. Bunun zerine Meng Hsn 401 ylnda Kuzey Liang tacn giydi. Bakentini ise Chang-yeh ehri yapt, idari tekilat geniletti. Ayn yl Chin Devletiyle bar yaparak doabilecek bir tehlikeyi bertaraf etti. Bundan sonra geen 10 yl ierisinde Kuzey,Gney ve Bat Liang devletleri sk sk birbirlerine saldrdlar. ok fazla etkili olmayan bu bitip tkenmeyen mcadeleler 411 ylna kadar srd. 411 ylnda Meng-hsn 30.000 kiilik bir orduyla Gney Liang (hsien-pi kkenli) Devletine saldrd.eitli kabilelerden onbin kadar hane teslim oldu. Kral serbest brakld, gneye kat. Meng-hsn Ku-tsang ehrini ele geirdi ve bu ehri yeni bakent ilan ederek, Kendine Ho-hsi (Sar rman bats) Kral nvann verdi,genel af kard,olu Chen-teyi de veliaht ilan etti. (M.S. 412). Bu sralarda kuzeydeki Hsia Han Devleti giderek glenmi, Chin devletine yapt aknlarla topraklarn birer birer ele geirmeye, balam snrlarn gneye doru geniletmi, Kuzey Liang Devletine yaklamt, ite bu anda beklenmedik bir gelime oldu ve Hsia hkmdar Ho-lien Po-po, Kuzey Liang kral Meng-hsne eli yollayarak anlama yapmak istediini belirtti. Meng hsn bundan ok etkilendi ve kardei Han-pingi anlama imzalamas iin Hsia devletine yollad (M S 415}.10 Bundan sonra Meng-hsn Bat Chin devleti zerine saldrlara balad ve byk bir zafer kazand, 700 esir ald.11 Daha sonra Ban Liang Devleti tarihten sildi (M.S.421). Bu zaferden sonra Shan shan Kral Pi Lung ile birlikte bat blgelerinin 36 devleti de Meng-hsnn hakimiyetini kabul ettiler. 420 ylnda Chin devletinin gney topraklan zerinde kurulan Sung Devleti (420-479) Kuzeydeki Chin topraklarnda kurulan Wei Devleti ile hakimiyeti paylamaya balad. Meng-hsn kurnaz bir devlet adam olarak her iki lkeye de eli gndererek Ho-hsi unvann onaylatmak istedi. Wei (Tabga) devletini daha tehlikeli grd iin kendini Sung devletine yakn gstermeye alt ve Sung kral onu Liang Chou askeri valisi Ba komutan gibi unvanlar vererek onu himayesine aldn belirtti. Son Chin Devleti 417 ylnda Sung Devleti tarafindan bertaraf edilmi, blgede tehdit olarak Bat Chin devleti kalmt. Ayn yl yeni veliaht Pu-tiyi Sung sarayna gndererek eitli yazmalar ile Chou Yi adl fal kitabnn bir nshasnn kendine hediye edilmesini rica etmiti. Hsia Devletinin yeni hkmdar Ho-Iien-Ting,nce Bat Chin devletine saldrarak ele geirdi,

1168

mteakiben dost ve mttefik lke olan Kuzey Lianga saldrya geti fakat Tu y-hun kral iki valisi ve 30.000 kiilik bir ordusuyla Hsia ordusuna saldrya geip onlar byk bir yenilgiye uratt, imparator esir alnd, daha sonra getirildii Wei bakentinde ldrld. Bylece Hsia Hun Devleti tarihten silindi. Bunun zerine Meng-hsn,olu An-chouyu Wei sarayna gndererek balln bildirdi. Bundan dolay Tabga kralndan Liang Chou tu-tusu, Bat lkeleri yabanc kavim ilerinden sorumlu general, Seferi Bat ordular ba Kumandan ve Liang Kral nvanlaryla taltif edildi. mrnn son yllarn bilimle uraarak geiren Meng-hsn Sung sarayndan in edebi eserleri istetti. Karlnda ise kendi hizmetindeki tarihilere yazdrm olduu Tun-huang ve Liang Tarihleri ile eitli Budhizm evirilerini de Sung sarayna yollad. Budhizme byk ilgi gsterirken, ailesiyle birlikte Konfiys retilerini de byk bir gayretle renmeye alyordu. Onun bu istei, birok Budhist rahibin Liang chou blgesine gelerek saysz eviri yapmalarnda tevik edici bir rol oynamtr.12 Yi-ho saltanat dnemi 3. ylnda (433) Meng-hsn hastaland. Olu Mu-chieni veliaht ilan etti ve mteahiben yal ve yorgun vcudu bu hastala dayanamayarak ld. ldnde 66 yandayd ve 33 yl lkesini gelitirmek ve yaatmak iin btn gcyle Kuzey Liang tahtnda mcadele vermiti. Ona muhteem bir cenaze treni yapld. Tabga kral cenaze treni iin grevliler gnderdi ve ona Wu Hsan Kral unvann verdi.13 Meng-hsnn nc olu olan Mu-chien basa geer gemez babasnn siyasetini devam ettirdi; hem Sung Devletine hem de Tabga Devletine eliler gndererek batlln bildirdi. zellikle Tabga hkmdar, Meng-hsnn son yllarndan itibaren danmanlarndan biri olan Li Hsn sk sk eitli grev bahaneleriyle Kuzey Liang devletine gndererek onlarn gerek durumlarn renmeye alyordu. Li Hsn,Meng-hsnn lmnden az nce yine Kuzey Liangda bulunuyordu ve Tabga kralna Meng Hsnn oullarnn babalan kadar yetenekli ve tanr tarafndan gnderilen bir zekaya sahip olmadklar grn iletti. Bunun zerine Tabga kral Tai Wu Kuzey Liang devletinin sonunun kendiliinden ve en ksa zamanda oluacan tahmin etti ve Kuzey Liang zerindeki planlarn kansz olarak gerekletirmek zerine kurdu Bu planlarn banda evlilik yoluyla akrabalk kurma fikri geliyordu. Meng-hsn lmeden nce kzn Tabga kralyla evlendirmeyi planlyordu ama

gerekletiremeden lmt. Bunun zerine Tai Wu,14 Li Hsn Mu Chiene gndererek bunu hatrlatt. Mu-chien bu evlilii babasnn vasiyeti olarak ele ald ve kzkardeini Tabga bakentine gndererek evlendirdi. Karlnda Tai Wu ona birok unvan verdi fakat Mu-chien bunun yerine iki nemli blge generalliklerinin tek bir unvan altnda ona verilmesini istedi. Teklif reddedildi. nk Tai Wu hem onu kaybetmek hem de fazla yetki vermek istemiyordu. Bunun zerine, Tai Wu Mu-chiene kzkardei Wu Wei prensesini gnderdi ve onlar evlendirdi. Mu-chien kranlarn ifade iin 500 at ve 100 chin15 altn gnderdi, prenses ve annesi iin unvan verilmesini istedi. Bylece annesi Ho-hsi lkesi imparotoriesi, prenses ise lke iinde kralie, Tabga bakentinde ise prenses unvanyla anlacakt16 (437). Tm bu pazarlklar sonucu her iki taraf da kendi karlar dorultusunda kazan

1169

salam olduklarn dnseler de zaman onlarn ne kadar yanldklarn ortaya koyacakt. Ertesi yl Tai Wu, kuzeyde giderek tehlike arzetmeye balayan Juan-juanlar zerine saldn dzenledi. Fakat neredeyse ordusunun yansn kaybetti. Bunun zerine Juan-juanlar hem Bat Blgelen (Dou Trkistan) hem de Mu chene artk Tabgalann gcnn knld haberini gnderdiler. Tabgalar ise Kuzey Liang Devletini, Bat Blgeleriyle olan ilikilerini ve trafiini kesip tkad iin artk yok etmek gerektiini dnyorlard. Bylece Tai Wunun kansz darbe plan suya dmt.Bunun zerine baka bir taktii uygulamaya geirdi. Tai Wu Kuzey Liang Devletini 12 sula sulad.17 l-Hkmet tarafindan aklanan, resmi takvimi kullanmamak, kanunsuz ilere kar

kmamak,gz yummak, 2. Halkn vergiye tbi topraklarn gsteren haritada saraya ait topraklar belirtmemek, vergi memurunu ieri sokmamak, 3-kili oynamak; iki unvandan fayda salamak,18 4-mparatorun gayesi uzak blge halklarn tatllkla (bar) kendine balamaktr. Bunun bilinmesine ramen inatla imparatorun stratejisine kar kmak; tccar kabilelerden hara kesmek ve onlarn ticaretini kesintiye uratmak, 5-Bat kabilelerini yceltmek, kendini byk grmek, 6-Sarayn ynetimine girmek istememek ve kendine smrge aramak. 7-Kuzeydeki hain ve isyanclara19 mesaj gndermek, onlar gneye Chiu-che ya ekmek, Tuy Hunlara gvenmek ve onlara yardm iin casusluk yapmak 8-mparatorun emirlerini yerine getirmemek, resmi olmayan keyfi seferlere kmak, evre ehirlerin halkna bask yapmak, 9-Dmanlann birliinden memnun olmak, bizim yenilgimize sevinmek, yerel idareye kar kaba ve terbiyesiz olmak, kurallara uymamak 10-Saraydan evlenildii halde onun gemiini gzard etmek, cinsi arzularla sefahata dalmak ve yengelerini batan karp evlenmek,20 11-Saraya mensup prensesle yaplan evlilikte, evliliin erdemlerine uymamak ve prensesi zehirleyerek ldrmeye almak,21 12-Yerel idareye kar isyan edenlerle ibirlii iinde olmak, bulunduu yerde sk korunmak ve dman gibi olmak.

1170

Kuzey Liang devletini bu 12 suu ilemekle itham eden Tai Wu, Mu-chien ve maiyetindekilerinin elleri arkada bal olarak teslim olmalarn istedi. Mu Chien elbette ki bu ithamlar reddeti ve Juanjuanlardan yardm istedi. Tabgalara kar Ch-chlerle birlikte harekete gemek isteyen Juanjuanlar onlarn yardmna memnuniyetle kotular. Oysa Tai Wu bu durumu nceden tahmin etmi ve Juan-juanlara kar 20.000 kiilik bir kuvveti ln gneyine yerletirmiti. ehri sk bir korumaya alarak Juan-juan yardm bekleyen Mu-chien ummad bir durumla kar karya geldi: nce aabeyinin olu Shih-tzu,daha sonra ise dier yeeni Wan-nien teslim oldu. Onlardan ehrin durumunu renen Tai Wu saldrya geti. ehir dt ve bylece Kuzey Liang Devleti ykld (439). Mu-chien kukusuz babas Meng-hsn gibi bir sava, strateji dehas bir hkmdar deildi. Onun babasndan ald en nemli yetenek bilime dknlyd. Onun devrinde Tun-huang ve Ku tsang Tabga bakenti ile boy lebilecek fikir ve sanat merkezi haline geldi. in kroniklerini Mu chienin kardelerinin eitli zehirler ve ilalar yaparak birok kiinin lmne yol atn, kzkardelerinin ise yine ayn yolda olduu, ayrca iffetsiz ve tembel olduklarn bu yzden Tai Wunun tm bunlara kzarak kendi kars da dahil olmak zere tm Ch-ch kabilesini ldrttn yazar. Ancak Shih-tzu ve Wan-nien kardeler ok nceden teslim olduklar iin affedilmilerdir. Mu-chiene gelince; onun da eski vassallanyla gizlice Tabga aleyhine isyan planlan iinde olduu duyumunu alan Tai Wu ona lm cezas verdi. Mu-chien ise byklne yakr bir ekilde, bir cellat tarafindan ldrlmektense karsyla birlikte intihar etmeyi tercih etti.22 440 ylnda Chiu-chan valisi olan olu Ch-ch Wu-hui, Ku-tsang felaketinden sonra Chinchang kentine kati ve kardei Tang-erh ile Tun-huang ehrinde birleti. Bylece Tai Wu, Chiuchan ehrini kolaylkla igal etti. Wu-hui taraftarlarn organize ederken kardei Chang-yeh valisi Yiteh, Chin-chang ehrine geldi. Bylece Chiu-chan ehrini yeniden ele geirdiler. Chang-yeh ehrine saldrdlarsa da elde edemediler. Yeniden eski topraklarn ele geirmeye abalayan Wu-hui 40 000 hane halkyla yeniden Chiuchane yerleti ama ktlk kartlabilecei endiesiyle bamszln ilan etmedi. Bu srada kardeler arasnda bir taht kavgas balad. Onlarn bu kavgalarndan yararlanmak isteyen Tai Wu, Chiu-chan zerine birlik gnderdi ve saldrtt. ehir dt. Wu-hui teslim oldu. Giritii isyanlar baarszlkla sonuland ve Tun-huanga kamak zorunda kald. Artk Ho-hsi blgesini terketmekten baka aresi kalmamt. Babasnn da saken dnd gibi Tarm havzasndaki vaha ehirlerinde gl bir devlet kurmay planlyordu. nce kardei Le-tu valisi olan An-chot yu 5000 kiilik bir kuvvetle batya Shan shana gnderdi. Lopnorun gneyindeki bu devlete saldran An-chou Tabgalardan Shan shana yardm gelmesi zerine geri ekildi. 442 ylnda Shan-shan kral Pi Lng lke iindeki i karklklar sonucu erenderyann st mecrasndaki Ch Mo blgesine kat. Veliaht ise Anchouya katld. Bunun zerine Wu-hui halkyla birlikte Gobi ln geti, fakat askerlerinin yars susuzluktan ld. Mteakiben Shan-shani igal etti. 8. Ayda Kao-chang (Turfan) valisi Han Shuang Meng-hsnn ykt Bat Liang devletinin yneticilerine mensup olan Tang Chinin saldrlarna maruz kalnca Wu-huiden yardm istedi. Wu-

1171

hui, An-chouyu Shan-shande brakarak Kao-changa hareket etti. O srada Tang Chi, Juan-juanlar tarafndan ldrld. Bu tehlikeyi savuturan Han Shuang Wu-huiin yardmlarn reddetti. fkelenen Wu-hui zerlerine general Wei Hsing-nu ile saldrarak bir gece baskn yapt. Tm ehri kltan geirdi. Shuang, Juan-juanlara snmak zorunda kald. Wu-hui ise bundan byle Kao-changda kald. 444 yl 5. aynda Wu-hui hastalanarak ld, yerine kardei An-chou geti. 9. ayda An-chouya aabeyinin unvanlar verildi. Daha sonra An-chou 460 yllnda Juan-juanlara katld.23 in yllklar Ch-ch ailesi hakkndaki kaytlarn burada bitirir. Yzylmzda yaplan arkeolojik aratrmalardan ailenin hakknda fikir yrtebileceimiz bilgiler elde edilmitir. 1903 ylnda Turfandaki Karahoo ehrinin dousunda yaplan kazlarda Kuzey Liang Chti-ch An chou tarafindan yaptrlan tapnak yazt, Tu y-kou kazlarnda ise yine An-chou tarafindan yazdrlan ve zerindeki kayda gre 457 ylnda yaptrld anlalan Bir Budhist metin ele gemitir. Yine 1972 ylnda Turfan Aslana Kabristannda, bu yllara ait bir mezar kitabesi bulunmutur Bu kitabe Byk general, Kao-chang askeri valisi olan bir zata aittir. Bu mezar kitabesinin bulunduu kazda yine bu kiinin Tun-huang valisine tahta zerine kaligrafiyle yazdrd emirler ele gemitir. Tm bu buluntular Kuzey Liangn Kao-changdaki politik gcnn varln ispatlar. ehre gen 20.000 kiilik halk, yerel kabilelerin zerinde byk etki brakmtr. Netice olarak 460 ylnda Kuzey Liang hakimiyeti Juan-juanlar tarafndan yok edilmi An-chou ise ldrlmtr. Rivayetlere gre Altaylara g eden bu son Hun devletinin bakiyeleri uzunca bir sre burada varlklarn devam ettirmiler ve Trk tarihinin yap talarndan biri olan Gktrklerin kkenlerini oluturmulardr.24

Hsien-pi aslndan olan bu kabile Kukunor civarnda yaard. III. Yzyldan itibaren batya

doru kaydlar. V. Yzylda Tibetliler tarafndan ortadan kaldrldlar. Eberhard W.; inin imal Komular, Ankara, 1996, s. 102-104. 2 117. 3 Bu unvandan baheden en eski kaynak Shh Chidir Askeri Grevler bahsinde geen ta BarfieldT. J. The Perilius Frontier-Nomadic Empires and China (221BC to AD 1775) s.

ch-ch unvann Masao Mori Hun Devletinin dou ve bat sahalarnda grevlendirilen babularn unvanlarndan biri olduu ifade eder ve general ya da subay olarak yorumlar. Mori bu babularn kendi ayr sahalar olduunu ve buradaki kabile ve devletleri siyasal ve iktisadi adan idare ettiklerini syler. Bunun dnda bu unvann an-y soyundan olmayan byk vezirlere verilen bir unvan olma ihtimali de bulunmaktadr. nk kaynaklarda bir Shan-yn kaynbabas ve kayn biraderi Byk Ch-ch unvan ile anlmaktadr. Byk Ch-chler, soylulardan biri olarak shan-yye eitli tavsiyelerde bulunabildii, shan-ynn tahta kp kmamasnda verilecek kararda sz hakk olduklar, shan-y maiyetinde onun elisi olarak ticari ilerle ve diplomasiyle uratklar tahmin

1172

edilmektedir. Mori. M.; Kuzey Asyadaki Bozkr Devletlerinin Tekilat TED say 9, s. 214-217. 4 2203. 5 10. 6 WS ve PS da byle yazlmasna ramen CS ve SLKCC da Lo chiu ve kardei Ch Franke. O. Eine Chinesische Tempelinschrift aus dikutsahri bei Turfan. Berlin. 1907, s. CS Meng hsn Biyografisi 129. S. 3189. SLKCC 95. S. 653. PS 93. S. 3082. VVS 87. S.

Chunun L Kuangm artk yalandn, etrafndaki yeteneksiz kilcrins/lerinc kand ve bu yzden savan iyi organize edilemediini, sonu olarak da bu yenilginin kanlmaz olduunu syledikleri iin L Kuang tarafndan ldrldklerini yazar. (CS 129. S. 3189. SLKCC 95, s. 653) Franke1nin aktarm da bu dorultudadr. (Franke. O., Einc Tcmpclinschrift s. 10). 7 Tuan Ye, Liu Mao-tsaiya gre bir inli, Frankeye gre ise asil olmayan bir Trk kabilesi

bakanyd. (Liu. M-t. Kutscha und Seine Bczichungen zu China wom 4. Jh biz zum 6. Jh N. Chr. II. \Veisbadcn. 1969, s. 242). 8 9 CS 129. S. 3190. TCTC s. 3471. SLKCC 95. S. 654. Tun-huang ve Chin-chang ehirleri ele geirildi. CS ve SLKCC da Meng hsnn su

kanalar kazdrarak ehri su basknna uratt ve bylece Tun huang ehrini ele geirdii yazmaktadr. 10 Gnderdii antlama metninde Chin devletinin yklmak zere olduunu, halkn perian ve

zor durumda kaldn syleyen Po-po, onlar kurtarma grevinin bu iki devlete dtn, resmi bir anlama olmadan nce de kalben dost olan bu iki devletin, lkelerini bar iinde idare edebilmek ve d tehlikelere kar birlikte savunmak iin byle bir anlamaya gidilmesini istediini ifade ediyordu. (Onat, A., V. yzylda Kuzey inde kurulan Hsia Hun devleti (baslmam doentlik tezi), Ankara, 1977, s. 72-73., TCTC s. 3677). 11 Meng-Hsn bu savata elde ettii Huang-Ho blgesine kardei Ch-ch Han Pingi vali

yaparak geri dnd. Bu yenilgiyi hazmedemeyen bat Chin Kral Chi Fu 30 000 kiilik bir orduyla Huang-Ho blgesine saldrd. Han Ping ehri kuvvetli bir savunmaya ald hatta yapt bir gece basknyla yzlerce kiiyi katletti. Chi Fu geri ekildi. Fakat yal ve zayflar brakt. Han Ping bu akllca dnlm tuzaa dmekte gecikmedi; Chi Funun ani ata ile yenilerek teslim olmak zorunda kald. (Franke, O., Gesscihte des Chinesischen Reihes II, Berlin, 1936, s. 187). 12 13 Franke. O tempelinschrifts, s. 13; Esin, E., a.g.e., s. 319. WS. Blm 99, s. 2206: SLKCC Blm 96. s. 667; PS Blm 93. S. 3083; CS Blm 129,

s. 3199; TCTC. s. 3848.

1173

14

424-452 yllar arasnda hkm sren Tai Wu in bakentleri Lo-yang ve Ch ang-an da

alarak hakimiyetini San Irmak Blgesine kadar yayarak tm kuzey ini tek ynetimde birletiren byk ve gl bir imparatordu. Kafesolu. . Trk Milli Kltr. Ankara, 1977, s. 73. 15 16 17 18 Bir chin yaklak yarm kilo deerinde bir arlktr. SLKCC Blm 97, 5. 671; PS Blm 93. S. 3083; TCTC. s. 3866. WS Blm 99, s. 2207. Hem Tabga hem de Sung Devletlerinin verdii unvanlar alarak her ikisinin de

hakimiyetini kabul ettiini gstermek. 19 20 Juan-juanlar. Trk toplumunda sk grlen bir gelenek olan leviratus sistemi ne gre Mu-chien de len

aabeyinin karsyla evlenmiti. 21 2208. 22 23 24 PS Blm 93. S. 3085; SLKCC Blm 99, s. 672: WS Blm 99. PS Blm 93. S. 3086; WS Blm 99, s. 2210; SLKCC Blm 97. Taal A.; Gktrkler, Ankara, 1995 s. ? s. 2209. S. 673. Mu-chienin Tabga prensesi ile evlilii zerine eski yengesi olan kars Li-chih,

grmceleriyle birlikte prensesi zehirleyerek ldrme giriimlerinde bulunmutu. WS Blm 99. s.

1174

Chang-Chien'in Seyahat Raporuna Gre Hunlar Dnemindeki Orta Asya / Dr. Nuraniye Hidayet Ekrem [s.763-775]
Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM) Uzakdou Masas Bakan / Trkiye Giri Han Sllesi, byk bir tehlike haline gelen Hun aknlarn nlemek ve Hunlarn mttefiklerini kendi safna ekmek maksad ile M.. 139da Chang Chieni eli olarak Bat Blgelerine (Orta Asyaya) iki defa gndermitir. Chang Chien ilk defa Yeilerle (M.. 139-M.. 126), ikinci defa Vusunlarla (M.. 119-M. 115) ittifak kurarak Hunlara kar ortak bir saldr dzenlemek amac ile gnderilmitir. Chang Chien Bat Blgelerine on yl sren Hun esaretinden sonra ulamtr. in dinastik tarih eserlerinde de kullanlan Chang-chien Seyahatnamesi, onun memleketine geri dnnce Han Sllesi imparatoruna sunduu rapordan olumaktadr. Orta Asya, Orta Dou ve Kafkasyadaki eski etnik gruplarn tarihinin nemli kaynaklarndan biridir. Bu raporda ad geen Byk Yei, Vusun, Kang-ch gibi topluluklar, Ta Yan, An-hsi, Ta-hsia, Yan-tsai, Tiao-chih gibi memleketlerin coraf mevk, snrlar, inden uzakl, hayvanclkla ya da tarmla uratklar, rnleri, siyasal durumlar, silahlar, akarsular, madenleri, rf ve adetleri, ticar durumlar, komu lkelerle ve zellikle Hunlarla olan ilikileri zerinde durulmutur. F. Hirth (1917), John R. Gardiner-Garden (1986) gibi aratrmaclar Chang Chienin seyahat raporu zerinde almalar yapmlardr. F. Hirth, The Story Of Chang-kien, Chinas Pioneer Western Asia konulu almasnda; Shih-chi, Ta-yan Monografisinin ngilizce tercmesini yapm ve baz yer, topluluk ve devlet adlarn izah etmi, ancak baz bilim adamlarnn grlerine yer vermekten teye gitmemitir. John R. Gardiner-Garden, Chang Chien and Central Asian Etnography konulu almasnda kendisinin de belirttii gibi, Greko-Baktria krallnn ykl dnya tarihinde Batl (Yunan) ve Uzak Dou (in) kaynaklarnn ikisinde de kaydedilen vaka olmasndan dolay ve gebelerin Greko-Baktria Kralln ykmalar ile ilgili zengin ve eitli kaynaklara rastlanabilecei asndan incelemitir.1 Dolaysyla, Gardiner-Garden, bu gzel aratrmasnda belirli konulara arlk verirken, Chang Chienin seyahat raporunu esas alarak bir btnlk iinde aratrmamtr. Aratrmac ve raporda yer alan An-hsi ve Tiao-chih gibi maddelere hi yer vermemitir. Bu almamzda, ilk defa Chang Chienin bizzat gittii ve gvenilir kaynaklardan bilgi edinerek imparatoruna bildirdii raporda yer alan memleket ve topluluklar hakknda incelemeler yaptk. Ayrca Chang Chien raporunda ad geen kavim, yer, devlet isimlerini Yunan kaynaklar ile ve Batl aratrmaclarn aratrma sonular ile de kontrol etmeye altk. Bylece yukarda ad geen topluluklar ve devlet zerinde yeni sonu ve tahminlerde bulunmaya gayret ettik. A. Chang-chienin Seyahat Raporu ile lgili ince Kaynaklar

1175

2000 yl nce kaleme alnm olan Chang-chienin seyahat raporu, elinin Bat Blgelerine yapt seyahat ile ilgili belgelerdir. Bu seyahatname Shih-chi (Tarihi Hatralar)2 Ta Yan3 Monografisi, Han-shu4 (Han Sllesi Tarihi)Bat Blgeleri Monografisi ile Chang-chien Biyografisi ve Hou Han-shu (Sonraki Han Sllesi Tarihi)5 Bat Blgeleri Monografisi gibi ince kaynaklarda yer almaktadr. Ssu-ma kuangn Tzu-chih-tung-chia6 adl eserinde ise, ad geen eserlerde yer almayan tamamlayc ve yl ile gnleri belirleyici bilgiler kaydedilmitir. Chang-chienin seyahati ile ilgili ince belgelerden Shih-chide yer alan Ta Yan Monografisi ile Han-shuda yer alan Changchien Biyografisi hemen hemen birbirinin benzeriyken, baz ufak konularda farkllklar bulunmaktadr. Bu belgeleri incelediimiz zaman, dier seyahatnamelere gre daha farkl olarak kaydedildii ve raporun tmn ihtiva eden ince kaynan bulunmad grlmektedir. in Elisi Chang-chienin Seyahat Raporuna Gre Orta Asyadaki Etnik Gruplar konulu bu almamzda biz, Shih-chi Ta Yan Monografisini esas aldk. Bu belgede bulunmayan bilgileri Han-shuda yer alan Chang-chien Biyografisi, Hou Han-shu ve Tzu-chih-tung-chien gibi kitaplardaki bilgileri dipnotta belirttik. Changchienin seyahati ile ilgili tam bir metnin olmay, Chang-chienin imparatoruna sadece szl bilgi vermi olabileceini dnmemize sebep olurken, dier taraftan Bat Blgeleri hakkndaki belgelerde yer alan bilgilerin, saysal rakamlarn ve devletlerin siyas, iktisad, asker ve coraf durumlar ile ilgili bilgilerin ok ayrntl oluu, Chang-chienin seyahati ile ilgili bilgileri imparatoruna rapor halinde sunmu olabileceini, gerektiinde imparatora tekrar aklamalarda bulunmu olabileceini dndrmektedir. B. Chang-chienin Seyahatnamesi le lgili almalar Chang-chienin M.. 126de imparatoruna sunduu rapor, Shih-chi ve Han-shu gibi ince kaynaklarda yer almaktadr. Bahaeddin gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi adl eserinin 2. cildinde in elisi Chang-chienin Seyahatnamesi konusuna yer verirken (gel 1981: 1-33), bu konuda eviri yapan yabanc bilim adamlarnn isimleri ve evirilerinden de bahsederek, eitli eletirilerde bulunmutur. gel, kitabnda, Shih-chi, Ta Yan Monografisi ile Han-shu, Chang-chien Biyografisini karlatrm ve baz notlar vermitir. Ayrca F. Hirth ve De Grood gibi aratrmaclarn bu konudaki tercmelerini, nasl yaptklarn, ne gibi yanllar olduunu da belirtmitir (gel 1981: 110). gel, Chang-chien ile ilgili yabanc aratrmaclarn almalarn deerlendirirken, inceyi anlay bakmndan gzel bir tercmenin, M. Brosset tarafndan, yanl ve kullanlmaz bir evirinin ise A. Wylie ile J. Anthr tarafndan yapldn, en iyi ngilizce evirinin F. Hirth tarafndan yapldn; Shih-chi Ta-Yan Monografisi ile Han-shu Chang-chien Biyografisini karlatrarak Almancaya tercme edenin de De Groot olduunu ileri srer ve bu almalar hakkndaki deerlendirmeleri ise P. Pelliot ve O. Frankenin yaptn kaydetmitir (gel 1981, cilt: II, s.1-10). Haneda Torunun belirttii gibi (1981: 6-25, 40-49), A. von le Cog, N. A. Stein, G. Haloun, W.

1176

Samdin gibi aratrmaclar, Bat Blgelerindeki (Orta Asya) devletleri, ehir isimlerini ve oradaki medeniyeti aratrrlarken Shih-chi. Ta Yan Monografisi ile Han-shu. Chang-chien Biyografisi gibi blmlerinden olduka yararlanmlardr. F. Hirth (1917), John R. Gardiner-Garden (1986) gibi aratrmaclar, Chang-chienin seyahatnamesi zerinde almlardr. F. Hirth, The Story of Chang-kien, Chinas Pioneer In Western Asia konulu almasnda; Shih-chi, Ta Yan Monografisinin ngilizce tercmesini yapm ve baz yer, topluluk ve devlet adlarn izah etmi, ancak baz bilim adamlarnn grlerine yer vermekten teye gitmemitir. John R. Gardiner-Garden, Chang-chien and Central Asian Etnography konulu almasnda kendisinin de belirttii gibi, Greko-Baktria Krallnn ykl dnya tarihinde Batl (Yunan) ve Uzak Dou (in) kaynaklarnn ikisinde de kaydedilen vaka olmasndan dolay ve gebelerin Greko-Baktria kralln ykmalar ile ilgili zengin ve eitli kaynaklara rastlanabilecei asndan incelemitir (Gardiner-Garden 1986: 23). Dolaysyla, Gardiner-Garden, bu gzel aratrmasnda belirli konulara arlk verirken, Chang-chienin seyahat raporunu esas alarak bir btnlk iinde aratrmamtr. Aratrmac ve raporda yer alan An-hsi ve Tiao-chih gibi maddelere hi yer vermemitir. C. Hunlar Dneminde Orta Asyann Snrlar Hakkndaki Sorunlar Bu gn tarih aratrmalarnda kullanlan Orta Asya kavram daha ok Richthofenin 1877 ylnda yazan China adl eserinde belirtilen snr alann kabul edilmektedir. Yani dousu ine, gneyi Hinduku Dana, bats Hazar Denizi ile Karadenizin dousu ve kuzeyi ise Mool ile Kazak stepleridir. Ancak baz aratrmaclar dil, din, etnik, kltr ve siyas andan blgenin snr alann kendi grne gre deerlendirmektedir. Bundan dolay farkl tespitler meydana gelmektedir. Resmi in Slle yllklarnda Hsi-y7 yani Bat Blgeleri olarak adlandrlan Orta Asya tabiri her ilim adam tarafndan ayr ekilde tarif ve izah edilmitir. Baz bilim adamlarna gre Orta Asya tamamlamas, Tanr Dalarnn gneyindeki Dou Trkistan, yani Karanlk Dalar, Altun Da ve Altay Dalar arasnda kalan blgeyi, bazlarna gre ise Tanr Dalarnn kuzeyindeki Cungarya Stepleri, rti havzas ile Altay Dalar yani Bamsz Trk Cumhuriyetlerinin bulunduu Tanr Dalar ile Aral Gl arasndaki Bat Trkistan anlatr. Ayn zamanda Dou Trkistan ile Bat Trkistan birletiren, hatta snrlarn daha da genileterek kuzeyde kutup yresi iinde olmak zere Sibiryay, Moolistan, gneyde ise Tibet, Nepal ve Afganistan bu blge iinde gren kaynaklara da rastlanr.8 Orta Asyann merkez dalar ile Hazar Denizi havzas, ran Yaylas ve Buz Denizi arasndaki memleketlerin Trkistan ve Trkistan Havzas diye adlandrlmasn A. Petzhold teklif etmitir. Bu sahalarn takriben Rus ve Afganistan Trkistan tabirine tekabl ettiini kaydeden Muketov, in Trkistan yerine ince Han-haiin [yani Avrupa ilim dnyasnda Richthofenden (1877) itibaren Kuru Deniz olarak manalandrlan] kullanlmas gerektiini ileri srmtr. Muketovun Trkistan

1177

kelimesinin itikak manasn ve umumi olarak herhangi bir etnografik vaziyetini dikkate almadan, sadece coraf vaka ve artlardan hareket etmi olduunu ileri sren bilhassa etnografik sebeplerden dolay, Trkistan kelimesinin kullanlmaz olduunu, bu gibi durumlarda Trkistan iin Orta Asya tabiri kullanldn kaydetmitir.9 Dolaysyla bu tr almann adnn ne olaca hususunda baz glklerle karlanmaktadr. Akademik maiyette aratrlmas gereken bu glkleri ksaca sunma faydal olacaktr. Orta Asyada yaayan bata Trkler olmak zere eitli etnik gruplarn Hunlar devrindeki siyas, ekonomik ve kltrel yapsnn, onlarn birbiri ile inliler ve Hunlar ile olan ilikilerinin mevcut olduu bir gerektir. Ancak in kaynaklarnda Orta Asya blgesi iin kullanlan Hsi-ynn tercmesi olan Bat Blgeleri ad, in kaynaklar ile ilgilenenler dnda az bilinen bir terim olmas nedeniyle okuyucular tarafndan anlalmyor ve yadrganyordu. Dolaysyla Hsi-y ya da Bat Blgeleri yerine ayn coraf blgeyi ifade eden Trkistan adn kullanmay dnebilir. Fakat konu Hun dnemini iermesinden ve Trkistan ad da slmiyetin douundan sonra ortaya kmasndan dolay Hsi-Ynn yerine Trkistan adn kullanmann tarihi sakncalar vardr. Bu sebeplerden, in kaynaklarnda geen Hsi-y (Bat Blgeleri), adnn Orta Asya olarak almas doruluu bakmndan dikkate alnmas gerekmektedir. D. Hunlardan nce Orta Asyadaki Gebe Topluluklar Step uygarlklar, bozkr kltr gibi ortak adlarla anlan eski Orta Asya topluluklar gerek etnik kken, gerek kltrel yap olarak eitlilik gsterirken, gebe ve yerleik yaama biimlerinden bazen birinin bazen tekinin ar basm olduklar, bazen de ikisinin birlikte srm olduklar bilinir.10 Orta Asyann eitli blgelerinde doa ile i ie yaayan gebeler ile tarma dayal olan yerleik topluluklar arasnda sk sk meydana gelen savalardan kaynaklanan mecburi gler ve hayat tarzndan kaynaklanan gler, eski Orta Asya blgelerinin etnik yapsnda nemli lde deiiklik yaratmtr. M.. IX-VII yy.da inin Chou Sllesinin (M.. 1027-256) toprak gelitirme faaliyetinden dolay doudan batya doru g olmu ve Orta Asyann etnik durumunda belli lde deiiklik ortaya kmtr.11 M.. 606 ylnda Asur Devletinin kmesi ile Avrasya ve Orta Asyada yine gler grlm ve doudan batya doru bir g dalgas yaanmtr.12 Daha sonra Hunlara yenilen Yeilerin batya yapt gleri de dnya tarihinin byk kavimler hareketini dourmutur. Yeilerin batya kaymas ile Orta Asya, Bat Trkistan, Afganistan ve Hindistann kuzeyinde byk bir kavimler hareketi balamtr. Bylece Byk skenderden sonra buralarda devlet kurmu olan Grek kolonilerinde yerlerinden sklp atlmlardr. Tanr Dalarnn bat kesimlerinde oturan Sakalar, Yeilerin ncesinden gneye doru kamlar ve Afganistan ve Hindistann kuzeyinde baz yeni devletler kurmulardr. Vusunlarn Yeilere yapt baskn ile bu kavimler g daha da dalgalanp Orta Asyann etnik yapsn byk apta deiiklie uratmtr.13 Milattan nce Orta Asyada sk sk

1178

yaanan bu tr gler ile g eden kavimlerin adlar ve Orta Asyann eitli blgelerinde yaayan yerleik ve gebe kabilelerin eski tarihi, eksik ve yanl olsa bile Yunan ve Latin metinlerinde, arkeoloji kalntlarnda, ran, Hint ve in kaynaklarnda yer almtr; Bu kaynaklar lk a tarihi ve corafyaclarnn eserleri olup, Herodotos (Tarihi) Strabon (Tarih Hatrlar; Corafya); Ptolemaios (Corafya), Diodor, Arria ve Kursiy Ruf14 gibi eski Yunan tarihi ve corafyaclar ise eserlerinde Orta Asyay ve burada yaayan kavimlerin niteliklerini ksmen de olsa belirtmilerdir. Tarihin Babas diye bilinen Herodotos 9 kitaptan oluan Tarih adl eserinde Kk Asya, ran, Asurya, Msr ve dier komu uluslarn tarihleri ile ilgili bilgilerle skitlerin tarihine yer vermitir. 40 ciltlik Tarih Kitaplnn yazar Diodoros, 17 ciltlik Corafyann yazar Strabon, Afrika, ran, Hindistan, Arabistan, Mezopotamya, Bat Avrupa ve Karadeniz kylarndan sz ederek dnemle ilgili deerli bilgilerinin amza ulamasn salamlardr.15 Ancak Bizans, ran, Hint ve in kaynaklarndaki yer, kavim ve etnik isimlerdeki farkllklar, sz konusu blgenin etnik, ekonomik ve kltrel yapsnn incelenmesinde byk zorluklara yol amaktadr. Diakov ile Kovalev, Yunanca yazan tarihiler arasnda, Msrl rahip Menethonun (M.. III yy.) ada olan Babilli rahip Berose gibi lk a yazarlar, Dounun eski tarihine ilikin nemsiz verileri kapsadn; Bunlarn Hindistandan daha da az sz ettiklerini, ine gelince lk a tarihilerinin bu lke hakknda hemen hemen hi bilgilerinin olmadn, bu nedenle bilginlerin Dounun tarihi ile ilgili belgelerden yoksun bulunduklarn, derinlemesine incelemelere giremediklerini, dolaysyla lk a tarihileri Yei, Vusun, Saka gibi batya g eden gruplarn Doudaki hayatlarndan habersiz olduklarn belirtmilerdir.16 Herodotos, skitlerin dousunda Argppaeans (Kel insanlar), ssedonian ve Arimaspeans (Tepe gzller) gibi topluluk bulunmakta olduunu17 ve bunlardan ssedonianlarn Massagetlerin oturduu blgenin karsnda yaam olduklarn kaydetmitir.18 Fakat bu kavimlerin hangi etnie mensup olduklar ve hangi blgede yaadklar konusunda somut ve aydnlatc bilgiler olmad iin, bir ok aratrmac farkl yorumlarda bulunmulardr. Hatta, in kaynaklarnda daha da ge dnemlerde tarih sahnesine km olan Yei ve Vusunlarn bunlardan olduunu ileri srlmtr. Chang chih-hsiao, Japon bilim adam Shiratorinin aratrmasna dayanarak: Argippaeansun, Altay Dann gneyi ile Tanr Dalarnn kuzeyinde yaam olan Trk soyundan olduunu, ssedoniansun ise, Arigppaeansun dousunda, inin batsnda yaam olan Chianglarn (inin gneybat ksmnda bulunan gebe halklardr ve Tibetlerle bir ilikisi vardr) soyundan olduunu, Arimaspeansun ise, Moolistann aay Dann kuzeyinden, inin He-hsi koridoruna kadar uzanan blgede yaam olan Hunlarn soyundan olduunu ileri srmtr.19 Shan-hai-chingin VIII. ve XII. blmlerinde, inin kuzey blgelerinde bulunan Tepe gzllerin memleketi ile ilgili bilgiler yer alrken Tepe gzllerin gznn yznn tam ortasnda olduu belirtilir. Sz edilen Tepe gzllerin Herodotosun Tarihinde bahsedilen Arimaspeans olduu ileri srlmtr.20 Hamblyn aratrmasna gre, ssedonians tarihte sk sk Altay blgelerinde grnmektedirler; Bunlar belki in kaynaklarndaki Vusunlar olabilirler. Massagetler, daha sonra Srderyann kuzey

1179

bozkrlarn igal ederlerken, Farslarn Curus (M.. 559-530) hakimiyeti dneminde, tekrar Srderyann kuzeyinde bulunmulardr.21 erafeddin Erel, skitlerin (Massaget) eski tarihlerde Dastandan Kk Asyaya geerken Dastanda esasl izler braktklarn, bugn burada yaayan eenlere verilen Misign adnda Massagetten baka bir ey olmadn sylemektedir. (Mansur 1993: 30). amil Mansur, Osetlerin eenleri an an, Kumuklarnda Miigin diye adlandrdklarn kaydeder.22 Eski Orta Asya ve eski Orta Asya kavimleri hakknda bilgiler ihtiva eden eski Yunan bilginlerinin eserlerini, in kaynaklar ve bu kaynaklar zerinde yaplan aratrmalar ile kyaslama yaparak fikir yrten Rus Sinologu Biurin, Bat Avrupa bilginlerinin ok eskiden beri Orta Asya kavimlerinin menelerini aratrmaya balam olmalarna ramen, onlarn bu konuya ait bilgilerinin in belgelerine uymadna dikkat ekmitir. Ayrca Biurin, onlarn inceleme usullerine esasl surette dikkat edildii takdirde, kendilerinden uzak ve az bilinen bir meseleyi incelerken iki yol tuttuklarna iaret etmitir. Daha sonra bu aratrmaclarn, nce Yunan tarihileri ile corafyaclarn rehber olarak aldklarn, sonra inle tantklar zamandan itibaren, in kaynaklarn ilemee baladklarn, bu ikili yolun tabii olarak Bat Avrupa bilginlerinin rivayetlerine uymayan bir ayrlk douracan belirtmektedir.23 Biurin, eski Yunan yazarlarnn tasvirlerinin hepsini kendilerinin gremeyeceklerini, grebildikleri baz verilerin ise abartl olduunu, ihtimal ki bu bilgilerin ounu tccarlardan aldklarn, tccarlarn ise yeni grdkleri memleket ve milletlere keyf olarak isimler taktklarn veya doru olsa bile, bu isimleri bozuk bir ekilde telaffuz ettiklerini, ok kere hakikate uymayan yanl malumat verdiklerini ve halk arasnda sylenen masallar hakikat olarak aldklarn ileri sren Biurin yle devam eder: Diyelim ki, Yunanllarn Orta Asya kavimleri hakkndaki bilgileri gayet doru idi. Fakat, sonraki savalar, milletlerin birbiriyle karmas, vakit ve dier sebeplerden dolay bu eski devletlerin bnyesini paralayarak, ve bu kabilelerin birliini ve dillerini, adet ve kanunlarn birbirinden ayrarak o zamanki bilgilerin asl muhtevasn deitirebilirlerdi. Bylece sonradan gelen asrlar iin evvelce aydn olanlar da karanlklard.24 Eski Yunan yazarlar ile in tarihilerini telif etmeye gayret sarf eden Bat Avrupal bilginlerin, szlerin ahengine, hakikate uyarla ve ihtimallere dayanarak bir takm tasavvurlarn yardmna bavurduklarn ve bu suretle ele aldklar konular aydnlatacaklar yerde, daha da kararttklarn kaydeden Biurin, in kaynaklar ile de onlarn ayn ekilde hareket ettiklerini, Orta Asyadaki eski milletler hakkndaki fikirleri yanl ekilde kabul eden bilginlerin, in tarihinde, her ey hatt zatnda aydn ve tabii iken bir ok karanlklar ve tuhaflklar bulduklarn, inlilerin kendi cehaletleri yznden Orta Asya tarihini kartrm olduklar sonucuna varldn vurgulamtr.25 Chang-chienin seyahat raporunu inceleyen Alman asll Amerika tarihisi F. Hirth almasnda, raporda gebe olduu aka kaydedilen Kang-chy yerleik olduklar bilinen Sodiana memleketi olarak ifade etmitir.26 Hambly, Strabonun iaret etmi olduu ssedonianslarn Vusunlar olabileceini ileri srmektedir.27 in, Kazakistan ve Krgzistanl baz aratrmaclar ise Vusunlar Kazak ve Krgzlarn atalar olduklarn ileri srmlerdir.

1180

E. Chang-Chienin Seyahat Raporuna Gre Orta Asyadaki Etnik Gruplar Bu almada Shih-chinin Ta Yan Monografisinde yer alan Chang Chienin seyahat raporunu esas almakla birlikte raporda ad geen Byk Yei, Vusun ve Kang-ch gibi gebe nitelikteki halklar, Ta Yan, Yan-tsai, An-hsi, Tiao-chih ve Ta Hsia gibi yerleik halklar dipnotta ayrntl incelenmektedir. Han Sllesi elisi Chang Chien, Ta Yan, Ta Yei, Ta-hsia ve Kang-ch gibi memleketlere bizzat gitmitir. Bununla birlikte bu memleketlerin yaknnda ve komu olan be ya da alt byk memleketin corafi durumu ve zengin kaynaklar ile ilgili bilgileri hakknda gvenilir kiilerden renip hazrlad raporunu imparatoruna anlatrken yle der: Ta Yan memleketi28 Hsiung-nu-larn29 gneybatsndadr. [Bu memleket], Han Sllesinin tam batsndadr. Han Sllesinden uzakl on bin lidir.30 Onlarn yaay ve gelenei31 yerleiktir.32 Ziraatle urarlar. Tarlalarnda buday, pirin yetitirirler. zmden yaplm araplar vardr.33 yi atlar34 oktur. Atlar kan terler.35 Bunlar lhi Atlardan36 doan tayn soyundan tremitir. Ta Yanlilerin ift surdan yaplm ehirleri ve evleri vardr.37 Yetmiten fazla kkl bykl kentler onlara baldr. Bir ka on bin nfusu vardr.38 Onlarn ordusu okular, mzrakllar ve atl savalardan olumaktadr. Onun (Ta Yan memleketinin) kuzeyinde Kang-ch, batsnda Ta Yeiler,39 gney batsnda Ta-hsia (Baktria),40 kuzeydousunda Vusunlar, dousunda ise Yu-mi41 ve Yu-tien42 (Hotan) gibi memleketler bulunmaktadr. Yu-tienin batsndaki btn rmaklar genellikle batya doru akarlar ve Hsi-haiye43 (Bat Denizi veya Gl) dklrler. Onun (Yu-tienin) dousundaki rmaklar ise douya doru akar ve Yen-tseye44 (Tuz Gl) dklr. Yen-tsenin suyu yer altndan gneye doru akarak, Sar Irmakn kayna olarak ortaya kar.45 [Yen-tse] rmanda yeim talar pek oktur. Sar Irmak bundan sonra Chung-kuoda (in) akmaya balar. Lou-lan46 ve Ku-shih47 memleketlerinde kent ve ehirler bulunmaktadr. [Bu memleketler] Yen-tse Glnn etrafndadr. Yen-tse, [Han Sllesi bakenti olan] Chang-ana yaklak be bin li uzaklktadr. Hunlarn Sa Blgesi48 Yen-tse glnn dousundadr ve [Sa Blge] Lung-his49 vilayetinde bulunan in Sete50 kadar uzanr. [Sa Blgenin] gneyi Chianglarla51 hemhuduttur. [Bu blge, Han Sllesinin batya giden] yolunu kesmi durumdadr (Ssu-ma chien 1975: 3161). Vusun52 Memleketi: Ta Yuan memleketinin iki bin li kadar kuzeydousundadr.53 Srlerinin hareketini takip eden ger bir memlekettir.54 rf ve detleri Hunlar ile ayndr.55 [Bu memleketin] yz binlerce askeri56 vardr. Askerleri cesur ve savatan korkmazlar. Vusunlar, eskiden Hsiungnulara tabi iseler de,57 glendikten sonra ball kaldrarak [bamsz olmulardr]. [Bundan sonra Vusunlar Hunlarn dzenledii] merasimlere (Kurultay, Toy) hi gitmez oldular58 (Ssu-ma chien 1975: 3161).

1181

Kang-ch Memleketi:59 Ta Yan memleketinin 2000 li (1000 km) kuzeybatsndadr.60 Gebe memlekettir. Hayat tarz Yeiler ile ayndr.61 Askerleri seksen ile doksan bin arasndadr.62 Ta Yan memleketi ile komudur.63 [Kang-ch memleketi] kk ve zayf olduundan dolay, gneyi Yeilerin,64 dousu Hsiung-nularn hakimiyetine bal olarak hizmet yapmaktadrlar65 (Ssu-ma chien 1975: 3161). Yen-tsai Memleketi:66 Kang-ch memleketinin 2000 li kuzeybatsndadr.67 Gebe bir toplumdur. Geleneklerinin byk bir ksm Kang-ch memleketiyle ayndr.68 Yz binden fazla askeri vardr (veya yay tutabilen askeri yz binden fazladr). [Yen-tsai memleketi]69 Ta-tzenin (Byk Gl)70 kysndadr. Dik yamal kys yoktur. Buras Pei-hai (Kuzey Denizi) dedikleri yer olmaldr.71 (Ssu-ma chien 1975: 3161). Ta Yei Memleketi:72 Ta Yan memleketinin iki veya bin li (1000 veya 1500) batsndadr.73 Kuei-shui rmann74 kuzeyinde otururlar. Onlarn gneyinde Ta-hsia (Baktria), batsnda An-his (Partlar), kuzeyinde ise Kang-ch memleketleri bulunmaktadr. Ger-konar bir memlekettir. Hayvanlarn takip ederek ger bir hayat srdrrler. Gelenekleri Hunlar ile ayndr.75 Yz veya iki yzbin askeri vardr.76 [Bu memleket] eskiden ok kuvvetli idi.77 Bundan dolay Hunlar kmsemilerdi.78 [Hun hkmdar] Mete (Mao-tun)79 tahta geince80 onlara (Ta Yeilere) hcum ederek malup etmitir. [Mo-tunun olu] Lao-shang (Ki-ok) Chan-y81 dneminde, Hunlar Yei hkmdarn ldrm ve onun kafatasndan iki kadehi yapmlardr.82 Balangta, Yeiler, Tunhuang Chi-lian [Dann] arasnda yayorlard.83 Ancak Hunlarn saldrsna uradktan sonra malubiyet olmular ve kaarak uzaklara gitmilerdir. [Kaarken] Ta Yan memleketinden getiler ve batda Ta-hsia memleketini (Baktria) malup edip onlar kendilerine tbi ettiler. Hkmdar, kararghn Kuei-shuinin kuzeyinde kurdu. [Eskiden Hunlara yenilip uzaklara kaarken], onlardan kk bir grup kaamayp, orada kalmlar ve Nan-shan Dandaki Chianglara 84 snmlard. Bu nedenle [bu grup] Yeiler, Kk Yeiler85 ad ile adlandrlmlardr (Ssu-ma chien 1975: 31613162). An-hsi (Part Krall) Memleketi:86 Ta Yei memleketinin bir ka bin li (takriben 500 km) batsndadr.87 Onlarn gelenei yerleik olup, tarmla urarlar. Pirin ve buday ekerler, zmden arap yaparlar. ehir ve yerleim blgelerinin88 yaps Ta Yan memleketine benzer. Bu memlekete bal bykl kkl yzlerce ehir vardr. [An-hsi] memleketi birka bin li geniliinde olup, en byk lkedir.89 Bu memleket Kuei-shui nehrin kenarndadr.90 Bu memlekette pazarlar vardr.91 Halklar ile tccarlar araba ve kayklarla komu memleketlere ve hatta birka bin li uzaklktaki memleketlere gidip [ticaret yaparlar]. Gmten para yaparlar. Paralarnn zerindeki [resim] aynen hkmdarlarnn yzne benzer. Hkmdarlar lnce, hemen yeni para yaparlar ve tahta geen hkmdarnn resmini basarlar.92 Sertletirilmi deri zerine yazlar yatay ve paralel olarak yazarlar.93 Bunu kitap olarak kullanrlar. Onlarn batsnda Tiao-chih, kuzeyinde Yen-tsai-ve Lihsan94 gibi memleketler bulunmaktadr (Ssu-ma chien 1975: 3162). Tiao-chih Memleketi:95 An-hsi memleketinin birka bin Li batsndadr. Bu memleket Hsi-hainin

1182

(Bat Denizi)96 kysnda olup scak ve rutubetlidir. Genelde tarla ileriyle urarlar,97 pirin ekerler. [Bu memlekette] bir cins byk ku vardr. Yumurtas kap byklndedir.98 Nfusu kalabalk olup eitli kk beyleri- vardr. Onlar An-hsi memleketi tarafndan vassal lkesi hline getirilerek ynetilmekte ve [An-hsinin] tab olan yabanc memleketi olarak grlmektedir.99 [Tiao-chih] memleketinde iyi hokkabazlar vardr. An-hsi memleketindeki ihtiyarlarn sylediklerine gre: Tiaochih memleketinde Jo-shui rma ile His wang-mu vardr. Fakat onlar grenler olmamtr100 (Ssuma chien 1975: 3163-3164). Ta-hsia Memleketi:101 Ta Yan memleketinin iki bin liden fazla gneybatsndadr. Bu memleket Kuei-shuin gneyindedir. Halk yerleiktir. ehir ve evleri vardr. Gelenekleri Ta Yan memleketi ile ayndr. [Ta-hsia memleketinin] byk hkmdar yoktur; ancak, genelde her ehrin veya her blgede kk bir yneticiyi tayin ederlerdir. Onlarn askerleri zayftr, savamaktan korkarlar. Fakat ticareti iyi yaparlar. [Bunun iin] Ta Yeiler batya doru g edince Ta-hsia memleketini malup ederek bu memleketi kendilerine tabi klmlardr. Ta-hsia memleketinde nfus kalabalktr. Bir milyondan fazla nfusu vardr.102 Bakentlerinin ad Lan-shih ehridir.103 [Bu ehirde] eitli ticaret mallarnn alnp satld pazarlar vardr. Ta-hsia memleketinin gneydousunda da Shen-tu vardr104 (Ssu-ma chien 1975: 3164). Sonu Han Slalesi (M..206-M.S. 9) kuzey ve kuzeybat snrndan gelen Hun tehdidini ortadan kaldrmak iin yani Hunlarn sa kolunu kesmek iin Orta Asyada bulunan devlet ve topluluklarla ibirliine davet etmek zere eli Chang-chieni blgeye gndermitir ve bununla birlikte meydana gelen eli raporu M.. 139 yllarndaki Orta Asya hakknda ilk resmi ergumant yazlmtr. Han Slalesinin stratejik plan bununla kalmyor ve Hunlara kar koyabilmek iin Ta-Yan memleketinde bulunan Tanr Atn da ele geirmek iin iki kez bu memlekete uzun sefer dzenlemitir. Changchienin ikinci Orta Asya seferi (M.. 115) de ayn amala gitmesine ramen ilk gittii gibi pek baarl olamamtr. Ancak inin Orta Asya ile olan siyasi, ekonomik ve kltrel ilikileri ise gelimeye balamtr. Bylece Hunlar dnemindeki Orta Asyann durumu elinin seyahatnamesinde aydnlatlmtr. Ayn zamanda inin Orta Asyaya yaylmasn da salamtr.

1 2

Gardiner-Garden 1986: 23. Shih-chi (Tarihi Hatralar): Yazar Ssu-ma chiendir (M. . 145-M. . 86?). Onun dier ad

Tzu-chiangdr. Ssu-ma chien, in tarihindeki ilk mehur tarihidir. M. . 104-M. . 91 yllarnda yazlm olan bu eser, 130 blmden olumaktadr. 110. blmnde Hunlar Monografisi, 123. blmnde Fergana Monografisi yer almaktadr. Ayrca 109 ve 111. blmlerinde Hunlarla savaan Han Sllesi generallerinin biyografilerinde de Hunlarla ilgili pek ok belge bulunmaktadr. Tarihi

1183

Hatralar kendinden nce yazlm olan 30dan fazla klasik kitaptan yararlanlarak yazlmtr. Han Sllesi dneminde Tai-shih-kung-shu ve Tai-shih-chi adyla bilinen eser, Wei ile Chin Slleleri zamannda ksaltlm Shih-chi (Tarihi Hatralar) denilmitir. Han-shu (Han Sllesi Tarihi) da yer alan bilgilere dayanlarak Tarihi Hatralarn on blmn kaybolduu ve kaybolan bu on blmn Chu Shou-sun adl bilgin tarafndan tamamland belirtilmitir (Ssu-ma chien 1975: 1-6). Bizim bu almamzda Shih-chi adl eserin Chung hua Shu ch 1975 Pekin edisyonu kullanlmtr, s. 31573181. 3 Ta Yan, bugnk Fergana Ovasndadr. Ta Yan memleketinin Ta-wan eklinde yanl

bir okunuu da vardr. Han Sllesi dneminde (M. . 206-M. S. 9), Chang-chienin seyahatyla tantlmtr. Yerleik Aryan rkndan olan Fergana memleketi, Eski ran dilini kullanmaktayd. Zengin ve ticaret ile uraan bu memleket, M. . 104 ve M. . 101 yllarnda iki defa Han Sllesinin saldrsna uramtr. M. S. 46 yllarnda, bir dnem Dou Trkistanda kurulan Sha-che (Yarkent) Devletine balanmtr. Tarihte, in ile at ticaretinin youn bir ekilde yaplan bu memleket, IV. ve V. yzyllarda da Avar veya Eftalitlerin, VI. yzylda Gktrk ve Trgilerin, 648 yllarnda Tang Sllesinin, daha sonra Araplarn hakimiyetine girmiler ve tarih sahnesinden kaybolmulardr (Chen 1987: 37). 4 Han-shu (Han Sllesi Tarihi): Yazar Pan Ku (M. S. 32-92)dur. Onun dier ad Ming-

chiendir. 24 Tarih diye bilinen in yllklarnn ikincisidir. Ayn zamanda belli bir devri konu alan ilk eserdir. Han Sllesinin kurulduu (M. . 206) tarihten Sonraki Han Sllesi imparatoru Wangmangn ilk ylna (M. S. 23) kadar 230 yllktarihi devri konu almtr. Yz blmden oluan bu eserin 94. blmnde Hunlar Monografisi 96. blmnde Bat Blgeleri Monografisi yer alrken, eski Trkler ve Orta Asyann eski tarihi ile ilgili deerli belgeler yer almaktadr. 5 Hou Han-shu (Sonraki Han Sllesi Tarihi): Yazar Fan-yedir (396-445). 25-220 yllarn

kapsayan bu eser, toplam yzyirmi blmden olumaktadr. 87. blmnde Bat Chiang Monografisi, 88. blmnde Bat Blgeleri Monografisi, 89. blmnde Gney Hunlar Monografisi yer almaktadr. Eski Trkler, Orta Asyann eski tarihi ve Trklerle komu kavimler ile ilgili deerli belgeler yer almaktadr. 6 Tzu-chih-tung-chien (Eski Sllelerin Umumi Tarihi): Yazar Ssu-ma Kuangdr (1019-

1086). M. . 403 ylndan 959 ylna kadar dnemi konu alan bu kitap inin en byk kronolojik eseridir. Trklerle ilgili bilgiler bu eserin koronolojisinde yer almaktadr. 7 Hsi-ynn in kaynaklarndaki tarihi ierii, farkl zaman diliminde blgenin snr alannn

genilii ve siyas, ekonomik ve kltrel maiyeti hakknda baknz Nuraniye Ekrem, in Elisi ChangChienin Seyahatnamesine Gre Orta Asyadaki Etnik Gruplar (Yaynlanmam Doktora Tez, Hacettepe niversitesi, 1999), 1999: 12-15. 8 G. Hambly 1969: 1-12; H. Toru 1981: 1-10.

1184

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Barthold, 1988: 141. Avdiyev Tercme: 1. Rice 1957: 43. Fang-hao 1855: 51-52. gel 1988: 461. Avdiyev Tercme: 1. V. Diakov-S. Kovalev, 1987: 305. Diakov ile Kovalev, 1987: 84. Herodotos, 1969: I, 201, IV. 13, 25, 26, 27. Heredotos, 1969: I, 201. Chang chih-hsiao, 1994: 16. Chang-chih-hsiao, 1994: 4. Hambly, 1969: 20. Mansur, 1993: 41; 137. Biurin, 1851: 6-8. Biurin, 1851: 6. Biurin, 1851: 8. Hirth, 1917: 96. Hambly, 1969: 20. Ta-Yan, Byk Yuan demektir. Yuan ve Wan olarak iki eit okunuu vardr (Kang-hsi

1984: 284). Yan karekteri, Ssu-ma chiene gre, burada Yan diye okunmaldr (1975: 3157). B. Karlgrene gre Ta Yuan karakteri dd/di veya td/ti-iwan/iwien diye okunmaldr (Hulsew 1979: 131, not 3251). F. Hirth (1917: 48-149) baz aratrmaclarn fikrine dayanarak, Ta-Yanin Yavanas olduunu ve Asiallarn Yunanllara Yavan dediklerini ileri srerken, Ta Yanin genelde Fergana veya Fergana vadisi olduunu tespit etmitir (Hirth 1917: 95). Fakat, burasnn Hokand (Wylie 1881: 44) ve Sod memleketi (Pulleyblank 1966: 25) olduu farkl grler de bulunmaktadr.

1185

29

Hsiung-nu genelde Bat kaynaklarnda Hunlar olarak bilinmektedir. Ancak, bu asrn

banda in kaynaklarndaki Hsiung-nu Bat kaynaklarndaki Hunlar ile ayn olup olmad konusunda epey tartmalar olmutu (Maenchen-Helfen 1944-1945: 222-243; 1955: 101-106; 1961: 249-261). 30 Li ine zg olan l birimidir. Tarih boyunca her sllede farkl kullanlmtr. Manu

mparatorluu dneminde (1644-1911) 360 adm bir li idi (Kang-hsi 1984: 1291). Tzu-hai Szlnde (1994: 2929), bir li 0. 576 kilometre olarak belirtilirken Tzu-yan Szlnde (1995: 1171) ise 1929 ylnda bir linin 500 metre olarak belirlenmi olduu kaydedilmitir. Han Sllesi Tarihine gre, Ta-Yan memleketinin bakenti olan Kui-shan ehri, Han Sllesi bakenti Chang-an ehrine 10250 lidir (Pan-ku 1962: 3894). Chang-chien bu mesafeyi 10000 li olarak vermitir. 31 Su ve Hsden ibaret iki eit okunuu olan bu karakterin det, gelenek, rf ve det,

yaay, bazen tre anlamna geldii kaydedilmektedir (Kang-hsi 1984: 105). 32 Yerleik hayat anlamna gelen Tu-chu kelimesi, nesillerce ayn toprakta yaamak, kentte

ve evde oturmak eklinde aklanmaktadr (Tzu-yan, 1995: 316). 33 Pu-tao: zm demektir. F. Hirthin aratrmasna gre, incedeki Pu-tao kelimesi

Greke Botrus kelimesinden gelmektedir. Pu-tao kelimesi ilk defa bu metinde grnmektedir (Hirth 1917: 146). Pu-taonun bugnk yazldr. Pu-tao chiu ise zm ikisi yani arap demektir. 34 Shih-chiyi izah eden Tang Sllesi tarihisi Ssu-ma Chen yle aklamaktadr:

Yabanclar, dnyada ok olan eyden sz ederler. Chung-kuo (in)da insan ok, Ta-chin (Roma) da kymetli eyalar ok, Yeh-chihlerde ise at oktur (Shih-chi 1975: 3160, not 1). Hs-sung (1781-1848) Tong-kao adl kitapta yer alan izaha dayanarak u bilgileri vermektedir: Ta Yan atnn srtnda bir ka Tsun (bir tsun = 0. 033 metre) uzunlukta et boynuzu vardr. Baz atlar insann dilini anlarlar, davulun melodisine gre dans edebilirler. Ayrca, siyah ve kzl kark renkli atlarn ve siyah renkli atlarn kulaklar hep kzldr. Sar ve kzl atlarn kulaklar hep siyahtr. Genelde atn rengi, kulak rengi ile farkldr. Dier renkleri normal atlarlardan farkl deildir (Yang Chia-luo 1975: 394: not 13). Hs-sung, dier eski kaynaklarna dayanarak u bilgileri vermektedir: Gneybat ynndeki Ta Yan memleketinde Yan-chiu tepesi bulunmaktadr. Bu tepede iki Chang (bir chang = 3.33 metre) byklnde iyi atlar bulunur. Atn yelesi dizine kadar, kuyruu ise yere kadar uzanr. Aya bir Sheng (= bir kap) byklndedir; ayaklarnn boumlar eilebilir. Gnde bin li kat edebilir. leyin kan terler (Yang Chia-luo 1975: 394, not 14). 35 Han Sllesi Tarihinde mparotor Wu-tinin (M. . 140-87), Tian-Ma arksnn

(Gk/lhi Atlar arks) szn M. . 112 ylnda yazd kaydedilirken (Pan-ku 1962: 184), yine ayn kitapta M. . 120 ylnda yazd kaydedilmektedir. Tian-ma arkisi yle yazlmtr: Tai-yi ilh (yldz) yer yzn beslemektedir, Gk/lah Atlar dnyaya gelmektedir; Atlarn teri yapkandr, Krmz kpkler aktr (Pan-ku, 1962: 1060). Sonraki Han Sllesi (25-220) imparatoru Kuang-wu-ti (25-57)nin olu Liu-tsang, 57 ylnda bir Ta-Yan atn hediye olarak almtr. Atn n ayann st ksmndaki blgelerde kk deliklerden kan aktn grp: Her zaman Wu-tinin yazd Gk/lh

1186

Atlarn krmz terleri yapkandr msrasn duyuyordum. Bugn kendi gzmle grdm ve doru imi diye hayran kalmt (Fan-ye 1965: 1439). Han Sllesi Tarihinde yer alan ve Sonraki Han Sllesinin (25-220) Orta anda yaam olan Ying-shaonun aklamasna gre, Ta Yan at kan terlerdi, kan nemli ve yapkand (Pan-ku 1962: 1060, not 2). Tu-yo (735-812)nun yazd Tung-tian (Genel Tarih) adl eserinde yer alan Tu-hou-luo (Tohar, Tohara) Monografisine gre, Tohar memleketinin (bakentinin) kuzeyinde Po-li Shan da bulunmaktadr. Dan gneyindeki kayada bulunan maarada lh Atlar vardr. Toharllar her zaman bunun yaknlarnda atlarn otlatrlard [Bu atlar ilh Atlar ile iftleince] domu olan tay ok kymetli olur ve hepsi kan terleyen atlardr. Tohar memleketinin kuzey hududu Han Sllesi dnemindeki Ta-Yan memleketidir (Tu-yo 1935: 1044a). Wang-Hsien-chien (1842-1917) in yazd Han-shu Pu-chu (Han Sllesi Tarihi Hakknda ilave ve izahlar) adl eserin aklamasnda ise yle yazlmaktadr: li Atnn (li vadisinde bulunan mehur at) gl olanlarn n ayann st ksmnda ve srtnda zaman zaman kk yaralar olur ve oradan kan akar (Yang Chia-luo 1975: 394, not 14). 36 Tian-ma Gk Atlar veya lh Atlardr. Pei-yen, Han-Shu Yin-Yi (Han Sllesi Tarihi

Hakknda izahlar) adl esere dayanarak u bilgileri vermektedir: Ta-Yan memleketinde yksek bir da vardr. Dan tepesinde bir eit at vardr, fakat bu atlara ulamas zordur. Ancak be renkli (rengarenk) dii at dan eteine brakp da tepesindeki atla iftletirerek kan terleyen tay elde edilebilir. Bu nedenle bu eit ata Gk/Tanr At veya lh Atlar ad verilmitir (Ssu-ma chien 1975: 3160, not 2). Shih-chide yer alan bilgilere gre, Daha nce Han Sllesi mparatoru Wu-ti, Yichin kitab okurken, lh Atlar kuzeybatdan gelmektedir ibaresini okumutu. Vusunlarn iyi atn ele geirince bu ata Tian-ma (Yani lahi Atlar) adn vermiti. Daha sonra Ta Yanin kan terleyen atn ele geirdiin de, [Ta-Yan atnn] daha kuvvetli olduunu grm ve Vusun atnn adn Hsi-chi (Batnn ucu) At, Ta-Yan atnn adn ise Tian-ma (lh Atlar) diye deitirmitir (Ssu-ma chien 1975: 3170). Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Tai-chu saltanat devrinin drdnc ylnn (M. . 101) bahar aynda, Er-shih generali Li Kuang-li, Ta-Yan memleketi hkmdarn ldrerek kan terleyen at getirmiti. Bundan dolay imparator Wu-ti, Hsi-chi Tian-ma arksn yazmtr (Pan-ku 1962: 202). 37 Cheng, ehir veya kent demektir. Eski manas Halklar ieren topraktan yaplan surdur

(Hs-shen 1985: 288/a). Kuo ise ehrin d surudur. Yani i sura Cheng, d surada Kuo denilir (Kang-hsi 1984: 229, 1273). Wu ev, Shih ise oda demektir (Kang-hsi 1984: 301, 295). Bu bilgilerden Ta-Yan halknn ehir ve ev yapsn renmek mmkndr.38 Han Sllesi Tarihine gre, Ta-Yan memleketinin aile says altm bindir. Nfusu yz bin, ordusu ise altm bindir (Pan-ku 1962: 3894). 39 Han Sllesi Tarihine gre, Ta Yeh-chihler, Ta-yuan memleketinin altyzdoksan li

gneybatsndadr. Kuzeyi Kang-ch memleketiyle, gneyi ise Ta Yeh-chihlerle snrdr (Pan-ku 1962: 3894). Chang chienin ilk bat seferinde (M. . 139-126) Yeh-chihler, Srderyann kuzey kysnda idi. Chang-chien dndkten sonra, Yeh-chihler gneye inerek Ta-hsia memleketine girmilerdi. Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgiler ise, Chang-chien memleketine dndkten

1187

sonrasna aittir. Bu nedenle, Yeh-chihler Ta-Yan memleketinin gney veya gneybatsnda bulunmutur (Pan-ku 1962: 3890-3891). 40 Ta-hsia memleketi, Chang chien memleketine dndkten sonra Ta yeh-chih

hkimiyetine girmitir. Bu nedenle Han Sllesi Tarihinde Ta-hsia memleketine yer vermemi ve Ta Yeh-chih Monografisinde yer almtr (Pan-ku 19672: 3890-3891). 41 Yu-mi, B. Karlgren W/uo-miar/mjie olarak okumutur (Hulsew 1979: 94. not 138). Ssu-

ma chienin aklamasna gre, Yu-mi, Ch-midir (Ssu-ma chien 1975: 3160, not 3). Yan shih-kunun aklamasna gre, bu memleketin ad Yu-mi olarak okunmaktadr (Pan ku 1965: 3876, not 1). Han Sllesi Tarihine gre Ch-mi memleketinde 3140 aile, 3540 nfus, 2040 asker vardrGneyinde Ch-le, kuzeydousunda Chiu (Kua), kuzeybatsnda Ku-mo (Aksu), batsnda ise Y-tian (Hotan), yz doksan li mesafededir. imdiki ad Ning-midir (Pan-ku, 1962: 3880). Sonraki Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Y-men geidinden (Kan-su eyaletinin kuzeybat hududunda) Shan-shan, Chieh-mo ve Chin-cheh gibi memleketleri geerek bin liden fazla yolculuktan sonra, Ch-mi memleketine ularCh-mi memleketinden yz doksan li batya doru gidilirse Y-tian (Hotan) memleketine ular (Fan-ye 1962: 2915). San-kuo ( Slle) dneminde (220-280), Ch-mi memleketi Y-tian memleketine balanmtr (Chen-shou 1959: 859). Tang Sllesi Tarihinde (618906) yer alan bilgilere gre, Y-tiann (Hotan) yz li dousunda Chien-te-li nehri bulunmakta, yediyz li dousunda Chin-cheh memleketi bulunmaktadr. [Chien-te-li] nehrinin dousunda Yu-mi vardr, (halk ve hkmdar) Chien-te-li ehrinde oturmaktadrlar. Bu ehrin bir dier ad Chu-mi ehirdir. Yani eski Ning-mi ehridir. (Ou-yang hsiu 1975: 6236). Yu-mi veya Chu-mi, Hotann yz veya yz doksan li dousunda olduu kesindir. Buna dayanarak baz aratrmaclar, Yu-mi veya Chu-minin bugnk Keriye olduunu iddia etmitir (Ting-chien 1962: 155, 171, 172). Chu-mi ad, Han Sllesi Tarihinin Uygurca tercmesinde Dendan ylk ve Uzun Tetir olarak yer almtr (Ar, 1985: 519). 42 Han Sllesinden Ming Sllesi (1368-1664)ne kadar kaynaklarda Y-tian, Yuan

Sllesi Tarihi (1271-1368)nde Wo-tuan (Sung lian 1976: 1568), Ching Sllesi Tarihinde (16441911) ise He-tian eklinde yazlmtr (Chao-er-sn 1977: 1393). Seyyah Hsan-tsang, Hindistana yapt gezisinden (628-646) sonra yazd seyahatnamesinde, Hotan adnn Ch-sa-tan-na (Gostana, Kustana) olduunu kaydederken, bu kelimenin ince anlamnn da Yerin Memesi olduunu ileri srmtr. Ayrca, Hotan adnn halk adnda Huan-na, Hunlarn dilinde Yu-tun, Hularn dilinde Huo-tan, Hintlerin dilinde Ch-tan adlandrldn, eskiden Yu-tian diye sylenmesinin yanl olduunu izah etmitir (Chi-hsien-lin 1985: 1000). Ayn bilgiler, Yeni Tang Sllesi Tarihinde de yer almaktadr (Ou-yang-hsiu 1975: 6235). Hotan hakknda daha ayrntl bilgiler Aurel Steinin Ancient Khotan adl eserinde yer almaktadr. Yine baz aratrmaclar, Yu-tianin Borazan mahallesindeki Yotkan kasabas olabileceini ileri srmlerdir (Feng Chen-chn 1982: 51). 43 Hotann batsnda bulunan Kara Kunlun Da ve Pamir Dalarnn suyu batya doru

akarlar. Fakat Hsi-hai (Bat Deniz)in nerede olduu hakknda farkl fikirler ileri srlmtr. Shih-chiyi

1188

izahlayan Tang Sllesi tarihisi Ssu-ma chen, Tai-kang Ti-chihadl corafya ile ilgili kitaba dayanarak u aklamay vermiti: Sar nehrin kuzey ksmnda bulunan nehirlere He (nehir), hudut dndaki blgelerinde bulunan sulara da Hai (deniz, gl) denmektedir (Ssu-ma chien 1975: 3160, not 5). Dolaysyla Hsi-hainin Aral Gl olduu tahmin edilebilir. 44 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgiye gre, Pu-chang Hai (Pu-chang denizi (gl)n

bir dier ad da Yen-tse (Tuzlu gl)dir. Yu-men ve Yang-kuandan ibaret iki geide (Kan-su eyaletinin bat hududundadr) yz liden fazla mesafe uzaklktadr. [Bu gln] genilii yz Li karedir. [Gln] suyu hareket etmeden k ve yaz ne azalr ne de oalr (Pan-ku 1962: 3871). Tang Sllesi (618-906) dneminde yazlan Kuo-ti-chih adl corafya kitabnda yeralan bilgilere gre, Pu-chang Hainin (Pu-chang Gl), Yo-tse (Siyah gl), Yen-tse (Tuzlu gl), Fu-jih hai (Fu-jih gl), Chuan-lan ve Lin-hai gibi adlar vardr. Sha-chou veliyatenin gneybatsndadr (Ssu-ma chien 1975: 3160, not 5). Aratrmaclar Yan-ts gln Dou Trkistann dousunda bulunan Lop Nor (Lop Gl) olduunu iddia ederler (Wylie 1881: 30; Hirth 1917: 147; Hulsev 1979: 72, not 12; Feng Chen-chn 1982: 59). 45 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Sar Irmakn iki kayna vardr. Biri Tsung-

lin (Pamir) Dandan, dieri de Yu-tian (Hotan) dan ortaya kar. Yu-tian, Nan-shan (Gney Da) dann eteindedir. Buradan km olan nehir kuzeye doru akar, Tsung-ling dandan gelen nehirle birleir ve birlikte Pu-chang Denizi (gl)ne dklr. Herkes [gln suyunun] yer altndan akarak gneydeki Chi-shih (Kan-su eyaletinin gneybats ile Ching-hai eyaletinin gneydousunda bulunan dadr) danda ortaya ktn ve Chung-kuo (in)da bulunan nehrin [kayna olduuna] inanrlar (Pan-ku 1962 1962: 3871). Bu tarife gre u ekilde deerlendirebilir: Pamir Dalarndan douya akan sular Ka_ar nehrini oluturmaktadr. Pamir ve Kara Kun-lun Dalarndan gelen sular Yarkent nehrini oluturmaktadr. Kun-lun Dandan gneye akan sular Karaka ve Yurunka nehrini oluturmaktadr. Bu nehirler Aksu nehriyle Avat nahiyesinin gneyinde kesimekte ve burada bu nehirler birleerek douya akarlar. Bu douya giden nehrin ad Tarm nehridir. Tarm nehrinin dou ucu ise Lap Nor Gldr. Sular buraya gelinceye kadar kumun iine girmitir. Ancak bugn Lop Nor Glnde sular kurumu ve yerinde sadece tuz yata kalmtr. Yalnz Yen-tse Glnn Sar Irmakn kayna olmas phelidir. Sar Irmakn ilk kayna Ching-hai eyaletindedir. Shih-chinin yazar Ssuma chien eli Chang-chienin bu grnn aslsz olduunu ileri srmtr (1975: 3179). 46 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Shan-shannn, asl ad Lou-landr (Pan-

ku 1962: 3875). Yuan-feng saltanat devrinin drdnc ylnda (M. . 73), Han Sllesi ordusu Lou-lan memleketini malup edince kendi hakimiyeti altna alm ve memleketinin adn Shan-shan olarak deitirmitir (Pan-ku 1962: 3878). Bu olaydan sonra Lou-lan memleketinin bakentini Y-niden Yihsun ehrine tamtr (Pan-ku 1962: 3875, 3878). Feng-chen chnn aratrmasna gre, Yi-hsun ehri, arklk nahiyesinin kuzeydousunda ve Abdal Dann gneyinde bulunan Miran (Mi-lan)dr. Yu-ni ise bugnk arklk nahiyesidir (Feng-chen-chn 1982: 9, 65). Ayn aratrmac, Shan-shan memleketinin bugnk arklk olduunu tespit ederken, A. Stein ile Sven Hedin gibi aratrmaclarn incelemesine dayanarak Lou-lann, Lop Norun kuzeyi, yani 40 30 kuzey, 89 45 dou blgesinde bulunan ve eski ad Kroaina denilen yer olduunu ortaya koymutur (Feng-chen-chn 1982: 55). E.

1189

G. Pulleyblank ve J. R. Hamilton Shan-shann eren olduu fikrine yer vermitir (Pulleyblank 1963: 109). Yalnz bugnk eren, arklkn daha batsndadr. Burada fikir ayrl vardr. Ayrca, Ching Sllesi (1644-1911) dneminde Turfann gneyinde bulunan Pian (Fucamni) a yanllkla eski Shan-shan olduu sanlmtr. Dolaysyla, Pianin bugnk ince ad Shan-shandr (Feng Chenchn 1982: 75-76). 47 Shih-chide yer alan Tang Sllesi tarihisi Chang shou-chiehin aklamasna gre Ku-

shih, Che-shihtir (Ssu-ma chien 1975: 3161, not 7). Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, imparator Hsan-ti dneminde (M. . 73-49) Ku-shih memleketini malup etmi ancak tamamen yok edememitir. [Ardndan bu memleketi] Che-shih n Krallk, Che-shih Arka Krallk ve dan (Tanr Da) kuzeyinde bulunan alt memlekete paralamtr (Pan-ku 1962: 3873). Demek ki, Ku-shih ile Che-shih farkldr. Yani Ku-shih memleketi paralanm olan sekiz memleketinin tmn iermektedir. Wang-hsien-chienin aratrmasna gre, Ku-shihin yeri Turfan ile Turfann kuzey blgelerindedir (Yang-chia-luo 1975: 124. not 22). Batl aratrmaclarn gr buna yakndr. Bu konudaki bilgileri A. F. P. Hulsewnin kitabnda yer almaktadr (Hulsew 1979: 76-77, not 49). 48 M. . 121 ylnda, Han Sllesi ordusu, Hunlara kar yapt savata baar kazannca,

Hunlarn Sag Blge Hkmdar Hun-ye Han Sllesine teslim olmutu. Hunlarn Sag Blgesi ise, Han Sllesinin eline gemitir: Chin-cheng ehrinden He-hsi blgesine (He-hsi koridoru) ve Nanshan dandan (Altn da) batya doru Yen-tse glne kadar blgelerde Hunlardan eser kalmamtr (Ssu-ma chien 1975: 3167). Demek Hunlarn Sa Blgesinin bat snr Yen-tseye kadar uzanyordu. 49 Lung-his, Han Sllesinin bir vilayetidir. F. Hirth bunu Kan-su eyaleti olarak aktarmtr

(Hirth 1917: 145). Bu vilayet Chin Sllesi (M. . 221-206) tarafndan ilk defa tesis edilmitir (Pan-ku 1962: 1610). Kan-su eyaletinin gneydou ksmndadr (Tzu-hai 1994: 3098). 50 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Chin Sllesi (M. . 221-206) imparatoru

Shih-huang (M. . 246-210), gebe olan Jung ve Tilere kar Uzun Setleri yapm ve Chung-kuo (in) nin snr olmutu. Fakat, bats Lin-tao nahiyesinden daha uzaa gidememiti (Pan-ku 1962: 3872). Han Sllesi Tarihinde yer alan Corafya blmnde Lin-tao nahiyesinin Lun-hsi vilayetinde olduu yazldr (Pan-ku 1962: 1610). mparator Shih-huangun Uzun Set ina ettiine dair bilgiler, Shih-chide yer alan Hunlar Monografisine de yer almaktadr. Batsnda Lin-tao nahiyesi, dousunda ise Liao-tung vilayetine kadar toplam onbin li uzunluktadr denmektedir (Ssu-ma chien 1975: 28852886). Lin-tao nahiyesi, Kan-su eyaletindeki Tao nehrin gney kysnda olduu iin, Lin-tao [Tao nehrin kysnda] denilmitir (Tzu-hai 1994: 2392). 51 Chianglar Kan-su, Ching-hai ve Ssu-chuan blgelerinde yaam olan gebe

topluluktur. F. Hirth, bunlarn Tangutlar olduunu ileri srmtr (Hirth 1917: 96). Daha ayrntl bilgiler Sonraki Han Sllesi Tarihinde yer almaktadr (Fan-ye 1965: 2869-2908). 52 Vusunlar daha nce Kan-su eyaletinin batsnda, yani Hunlarn Sa Blgesinde

oturuyorlard. Takriben M. . 128 ylnda, Sailerin blgesinde (Issk Gl ile li vadisi arasnda)

1190

oturmakta olan Yeh-chihleri kovarak onlarn yerinde oturmaya baladlar. Gktrklerin tarih sahnesine kmalarna kadar bu blgede bulunmudular. Vusunlarn etnik yaps ve etnik mensubiyeti hal tartlmakta olan bir konu olup, V. Barthold (Minorsky 1956: 81-86) B. gel (1948: 259-278), P. Daffin (1969: 143-155), E. G. Pulleyblank (1970: 154-160) ve J. R. Gardiner-Garden (1986: 29-40) gibi aratrmaclar Vusunlar ile ilgili almalar yapmlard. 53 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Vusun memleketinin dousu Hunlar ile,

kuzeybats Kang-ch memleketi ile, bats Ta-Yuan memleketi ile, gneyi ise ehir ve kentlerde oturan memleketler ile hem huduttur (Pan-ku 1962: 3901). 54 Hsing-kuo ger ve hareket eden memleket anlamndadr. Sung Sllesi (420-479)

tarihisi Pei-yin Hs-kuangn fikrine dayanarak ehir ve evde yaamayanlar eklinde izah edilmitir (Ssu-ma chien 1975: 3161, not 1). in kaynaklarnda gebe topluluklar iin ilk kez bu terim kullanlmtr. Sui-hsu hayvanlar takip ederek birlikte hareket etmek anlamndadr. 55 Shih-chide Hunlarn rf ve detleri ile ilgili u bilgileri kaydedilmitir. Su ve otlar takip

ederek gerler, ehirde ve sabit bir yerde oturmazlar, tarla ileriyle uramazlar, fakat herkesin blm topraklar (l) vardr. Yazl belgeleri yoktur, her trl anlama ve balayc kararlar iin verilen sz geerlidir. ocuklar kkten koyunlara (kei olabilir) biner, ok ve yay ile ku ve fare avlarlar. Biraz byynce de tilki ve tavan avlarlar ki, bunlar yiyecek iin kullanlr. Erkekler iri yapl ve gl olup, hepsi hem yay eker, hem de iyi binicilerdir. Onlarn rf ve adetlerine uygun [geleneksel yaam tarz] biimde, kendilerini rahat hissettikleri zamanlarda, hayvanclk ve obanlk yaparlar, ku ve hayvan avlayarak yaamlarn srdrrler. Acil (ve gerekli) durumlarda ise talimli olduklar iin hemen saldrya geerler. Bu onlarn yaradlnda vardr. Onlar uzaktan arprken ok ve yay, yakndan arprken ise haner (veya bak), mzrak kullanrlar. [Savata stnlk] kazandklar zaman hep ilerler, tersi durumlarda da geri ekilir [malubiyete uradnda], kamay hor grmezler. Menfaat grdkleri yerde bulunurlar. [in ananelerinde bulunan] grg kurallarna ve trelere uymazlar. st tabakadaki hkmdar, beyler ve asillerden alt tabakaya kadar hepsi, hayvan eti yiyip derisinden kyafet dikip giyerler; yorgan denilen krk ve keeyi (tivitli kumalar) rterler. Gen ve kuvvetli olanlar etin en semiz ve gzel ksmlarn yerler, yal ve zayflar ise etin kalan ksmn yerler. Hunlar salkl ve yapl kiilere sayg duyar, yal ve zayf kiileri de hor grrler. Babalar lnce oullar, vey anneleriyle; aabeyleri lnce de kardeleri aabeylerinin karlaryla evlenebilirler (Ssu-ma chien 1975: 2879). Chang-chien ikinci Bat Blgeleri seferini (M. . 119-115) Vusunlara yapmt. Vusun hkmdar Kun-mo, Chang Chiene kar kendini Hun Hkmdar konumunda tutarak davranm ve Hun hkmdar in elilerini kabul ettii trenlere bezer trenle Chang-chieni karlamt. Chang-chien ise buna itiraz etmiti (Ssu-ma chien 1975: 3168-3169). 56 incede, gebe topluluklarn askerleri iin Kung-hsian, Yay ekebilen veya ok-yay

denetebilen veya kontrol edebilen kelimesi kullanlmaktadr. Bu kelimeden gebe topluluun askerlerinin durumunu ve tarzn grebiliyoruz. Aratrmaclar bu kelimeyi eitli ekilde tercme etmilerdir. Biz sadece asker olarak tercme ettik.

1191

57

Chang-chien M. . 126 ylnda seyahatinden geri dnmt. M. . 119 ylnda, Han

Sllesi imparatoru Wu-ti (M. . 140-87), tekrar Bat Blgeleri ele geirmek iin uramaya balam ve Chang-chienden yeni bilgiler almt. Bu bilgiler Vusunlar hakknda olup yledir: Ben Hunlar blgesinde bulunduun srada duyduuma gre, Vusun hkmdarnn unvan Kun-modur. Kunmonun babas, Hunlarn batsnda bulunan kk bir memleketin [hkmdar idi]. Hunlar onun (Kuomo) babasna saldrarak ldrm (Han Sllesi Tarihinde Kun-monun babasnn Yeh-chihler tarafndan ldrld kaydedilmektedir. Pan-ku 1962: 2692). Bu srada Kun-mo domu ve ssz bir yere braklm Kular onu kanatlarnn altna alarak et paralar yedirmi, Kurt ise onu emzirmi. [Hun hkmdar] Chan-y bu duruma arm ve onun olaanst bir kudrete sahip olduunu anlam. Bylece onu yanna alarak bytmeye balam. ocuk byynce, emrine asker vermi ve asker komutan yapm; savata defalarca baar salamt. Chan-y, babasnn halkn Kun-moya vermi ve onun sonsuza kadar Hsi-chengi muhafaza etmesini emretmi. Kun-mo kendi halkn toplayarak beslemeye balam ve etrafndaki kk ehirlere saldrmaya balam. [Kun-monun] bir ka onbin askeri varm; her zaman onlara sava tekniklerini idman yaptrrm. Chan-y lnce, [Kun-mo] kendi adamlaryla birlikte uzaklam ve tarafsz kalmtr. Bylece Hunlarn toplantsna (toyuna, kurultaya) gitmemeye balam. Hunlar aknc ordu gndererek [Kun-moya] saldrm, fakat baaramam. Aksine onun olaanst gce sahip olduunu anlayarak onlardan uzak kalmay tercih etmiler (Ssu-ma chien 1975: 3168). 58 Hunlar her yl defa toplanp memleketin byk problemlerini mzakere ederek zm

getirmekteydiler. Gktrkede Toy, Moolcada Kurultay kelimesi bu eit toplantlar iin kullanlmt (Kafesolu 1981: 246-250) Shih-chiye gre, Yln ilk aynda Hunlarn btn beyleri kk apta Chan-ynn otanda toplanrlar ve Gk/Tanr iin ibadet yaparlard. Mays aynda, byk apta Lung-cheng (Ejder ehri?) de toplanrlard, kurbanlar keserek ata, ge ve cinlerin ruhuna ayinler yaparlard. Sonbaharda, byk apta Tai-lin adl yerde toplanarak ve nfus ve hayvan saym ile ilgili ilerini yaparlard (Ssu-ma chien 1975: 2892). 59 Kang-ch: Hulsewe Kang-ch hakkndaki almasnda Pulleyblankn grne yer

verirken Kng/Kng-kio/kiwo diye (Hulsew 1979: 123, not 298) kaydetmitir. Kang-chnn etnik mensubiyetinin Sodlar, Kang-ch memleketinin ise, Sogdiana olduu fikri ileri srlm ve bu fikirler bir ok tarihi tarafndan kabul edilmitir (Wylie 1881: 41; Hirth 1917: 96; Pulleyblank 1963: 247-248, 1966: 28; Hulsev 1979: 123, not 298; Gardiner-Garden 1986: 60-62). Bu gr savunan aratrmaclar, Wei Sllesi dnemine (386-556) ait bir kayda dayanmlardr. Wei-shuda (1974: 2281), kaydedildiine gre Kang memleketi Sogdianann merkezidir. Fakat, Han Sllesi dneminde Kang-chller, Kang memleketinde deil, Sagdiana dahil Srderyann kuzeyi, Vusunlarn bats gibi byk bir alanda yaamaktayd. Chin Sllesi (265-420) dneminde ise, Kang-chller Srderyann gneyi olan Sogdianada oturmaya balamlard (Pan-ku, 1962: 3891-3892; Fang-hsan-lin 1974: 2544). Wei Sllesi (386-556) dneminde ise, Sogdianann merkezi olan Kang (Semerkand) memleketinde oturarak, tm Sogdianay ynettikleri soylularnn Yeh-chihlere dayand kaydedilmektedir (Wei-shou 1974: 2281).

1192

60

Chin Sllesi Tarihine (265-420) gre, Kang-ch memleketi, Ta Yuan memleketinin iki

bin li kuzeybatsnda olup, Su-yi ile Yi-lieh memleketi ile komudur (Wei-shou 1974: 2544). Bu sllesinden sonra, Kang-ch ad kaybolmu ve daha sonra eski yurdunda deil Maverannehir blgesinde Kang-ch neslinden olan hkimiyetler ortaya kmaya balamtr (Fang-hsan-lin 1974: 2544). Bir dnem Eftalitlerin (Ya-ta) hkimiyeti altnda kalmlardr (Wei-shou 1974: 2279). Kang-ch adnn kaybolmas veya hkimiyetin yitirilmesi, Eftalitlerle bir ilgisi olmaldr veya oturduklar yeri de deimi olmaldr. 61 Chang-chienin raporuna gre, Yeh-chihlerin gelenei ve yaam tarz Hunlarla ayndr

(Ssu-ma chien 1975: 3161). 62 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Kang-ch memleketinin aile says yz

yirmi bin, nfusu alt yz bin, askeri ise yz yirmi bindir (Pan-ku 1962: 3892). Chang-chienden sonra Kang-chllerin nfusu askrer says oalmtr. 63 Kang-ch memleketi, Ta-Yan memleketinin iki bin li kuzeybatsnda ve Yen-tsai

memleketinin iki bin li gneydousundadr (Pan-ku 1962: 3893). Chang-chienin raporunda yeralan bilgilere gre, Kang-chnn gneyinde Ta Yeh-chih, dousunda ise Hunlar vardr (Ssu-ma chien 1975: 3161). Han Sllesi Tarihinde (70. blm) yer alan bilgilere gre, Kang-chllerin dousunda Vusunlar, kuzeyinde Yi-liehler, batsnda An-hsi (Part), gneyinde, ise Yeh-chih ve Shan-li Wu-yi (Wu-yi shan-li) memleketleri vardr (Pan-ku 1962: 3010-3011). Bu durumda Hunlar, Kang-ch memleketinin kuzeydousunda olmaldr. Zira Vusunlar Chang-chien dneminde, Sailerin, yani Kang-chllerin dousunda oturmulard. 64 Chang-chien, Yeh-chih memleketine giderken (M. . 139-126), nce Ta-Yan ve Kang-

ch memleketine gitmi, sonradan Kang-chden Ta Yeh-chih memleketine gemiti. Dnerken, Yeh-chihlerden Ta-hsia memleketine geerek geri dnmtr. O dnemlerde Yeh-chihler, Ta-hsia memleketini hkimiyeti altna alm ve Kuei-shui (Amuderya) kuzeyinde oturuyorlard (Ssu-ma chien 1975: 3158, 3161). Buradaki bilginin ilere gre, Kang-ch memleketinin gney ksm Yeh-chihlerin hkimiyeti altna girmitir. Chang-chien dneminde Yeh-chihler, kuvvetli olmaldrlar. Changchienden sonra, Yeh-chihler, Amuderyadan geerek gneydeki Ta-hsia (Baktira) memleketine girmilerdir (Pan-ku 1962: 3890-3891). Yeh-chihlerin Ta-hsia memleketine girmi olduuna ve Tahsiann bir milyon nfuslu bir memleketi olduuna baklrsa, Yeh-chihlerin ordusunun says ancak yz bin kadar idi (Pan-ku 1962: 3890). Fakat Chang-chien dneminde, yz ve ikiyzbin askeri vardr (Ssu-ma chien 1975: 3161). Yech-chihlerin asker says azalrken, Kang-chllerin asker says seksen bin ve doksanbinden yzyirmibine kmt. Chang-chienden nce ve sonras meydana gelen bu farkll u ekilde aklamak mmkndr: Yeh-chihlerin Amuderyadan geerek gneydeki Tahsia memleketine girmesinin sebei Kang-chllerle ilgili olmaldr; yani Kang-chllerin saldrsndan dolay Yeh-chihler gneye getmi olmallar. Bu durumda Kang-chllerin gney topra, Changchienden nce Yeh-chihlerin elindeydi, Chang-chienden sonra ise bu topra geri almlardr.

1193

65

Kang-chllerin dousunda Vusunlar, kuzeydousunda ise Hunlar vardr. Fakat, Kang-

ch memleketinin dousunun Hunlara bal olduuna dair bir belge yoktur. Ancak, Chang-chien Biyografisinde geen bir kayt bu konuya aklk getirebilir: Vusunlarn batsndan An-hsi memleketine (Part) kadar blgelerdekiler Hunlara yakn idiler. Hunlar, Yeh-chihleri kontrol altna almlard. Hun elisi, hkmdar Chan-ynn bir mektubuyla her memlekete gidebilirdi. Bu memleketler eliye hem yiyecek veriyor hem de bir memleketten br memleketine gndermektedirler; hi biri bu eliye zorluk karmazlard. Han Sllesi elisi geldiinde ise para ve ipekli kumalar vermeden yiyecekleri alamyordu. Hayvanlar satn almaynca binecek hayvan vermezlerdi. Bunlarn sebebinin, bu memleketlerin Han Sllesinden uzak olduunu, Han Sllesinin mallar ok olduunu, bu mallarn onlara satarak ancak istedii eyleri alabildiklerini ve onlarn Hunlardan korktuklarn, dolaysyla Han Sllesi elisine zorluk kardklarn kaydetmilerdir (Ssuma chien 1975: 3173). 66 Yen-tsai Karlgrenin okunuu iam/iam-tsad/tsai diye okumutur. (Hulsew 1979: 129,

not 516) E. G. Pulleyblankn okunuu ise iem-tshaidir (Pulleyblank, 1962: 99, 220). Sihih-chide yeralan, Tang Sllesi (618-906) tarihisi Chang-shou-chiehin, Han-shu chieh-ku (Han Sllesi Tarihi Hakkndaki zahlar) adl eserine dayanarak verdii aklamasna gre, Yen-tsai, He (Ha)sudur (Ssu-ma chien 1975: 3161, not 1). He-su ad, Han Sllesi Tarihinde (70. blm) de gemektedir (Pan-ku 1962: 3009). Yalnz Han Sllesi dneminde (M. . 206-M. S. 8) yine Yen-tsai memleketi olarak gemektedir (Pan-ku 1962: 3893). Sonraki Han Sllesi Tarihinde (25-220) yer alan bilgilere gre, Yen-tsai memleketinin, ad A-lan Liuye deitirilmiti. [hkmdar], Ti-cheng ehrinde otururdu. Bu memleket Kang-ch memleketine baldr Gelenek ve kyafet tarzlar Kang-ch memleketiyle ayndr (Fan-ye 1965: 2922). Wei-lehdeki (Wei Sllesi Tarihi, 220-265) bilgilere gre, Yen-tsainin bir baka ad A-landr; gelenekleri Kang-ch memleketiyle ayndr. Bats Ta-chin (Roma), gneydousu ise Kang-ch ile hemhuduttur (Chen-shou 1959: 862). Wei Sllesi Tarihinde (386-556) yer alan bilgilere gre, Su-te memleketi, Tsung-ling (Pamir) dann batsndadr. Eski Yen-tsai memleketidir. Bir dier ad Wen-na-shadr. Ta-tze (Byk Gl) de bulunmaktadr. Kangch memleketinin kuzeybatsndadr (Wei-shou 1974: 2270). Sui Sllesi Tarihi, (581-618) Tieh-ler Monografinde (84. blm) yer alan bilgilere gre, Fu-lin (Frank, Roma) memleketinin dousunda Alan memleketi bulunmaktadr (Wei-chien 1973: 1880). Yuan Sllesi Tarihinde (1271-1368) yer alan bilgilere gre, Rus ve Kpaklarn arasnda A-lan A-Ssu kavmi bulunmaktadr (Sung lian 1976: 1570). A. Wylie (1881: 41) Yen-tsainin etnik mensubiyetini Asilere, F. Hirth (Hirth 1917: 96) Aorsilere balamlardr. Genel olarak Yen-tsaililerin Aorsiler olduu kabul edilmektedir. Aratrmaclar, A-lan iin Alan, A-lan-liu iin Alanorsi, He-su iin Abzoae olarak iddia etmilerdir (Pulleyblank 1962: 220; Hulsew 1979: 129-130, not 316; Gardiner-Garden 1986: 70-75). Su-te, genelde Sod olarak bilinirken, bunu Yen-tsaililere balamak pek uygun deildir (Miller 1959: 33-34, not 91, 93; GardinerGarden 1986: 74-75). ince kaynaklarda Su-te ile Su-yi kartrlm olabilir. Sonraki Han Sllesi Tarihine gre, Su-yi memleketi Kang-chllere baldr. At, sr ve koyunlar mehurdur; zm ve dier meyveleri mehurdur. Su ve topraklar gzeldir, bundan dolay araplar da ok nldr (Fan-ye 1965: 2922). A Ssular Aslar olup, bugnk Ossetlerin atalar olduu kabul edilmektedir (Pulleyblank

1194

1962: 220). slm corafyaclar, Alan (el-Lan) ve Aslar Trk kavmi olarak kabul ederlerken ve bunlarn yurtlarnn Amuderya ile Hazar Denizi arasndaki Ouz l olduunu, bunlarn Peeneke ile Ouzcann karm olduu bir Trk lehesini konutuklarn ileri srerler (een 1985: 18-19). 67 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilerle ayndr (Pan-ku 1962: 3161). Sonraki Han

Sllesi Tarihinde de ayn bilgi yer alrken Yen-tsainin (A-lan Liu) Kang-ch memleketine bal olduunu yazmaktadr (Fan-ye 1965: 2923). San-kuo dnemine (220-280) ait Wei Sllesi (220-265) hakknda yazlan Wei-leh adl eserde, bu mesafe yer almazken sadece bats Ta-chin (Roma), gneydousu Kang-ch memleketleriyle hemhudut olduunu yazmaktadr (Chen-shou 1959: 862). 68 Shih-chide yer alan bilgilere gre, Kang-ch memleketinin gelenekleri Ta Yeh-chihler

ile, Ta Yeh-chihlerin gelenei de Hunlarla ayndr (Ssu-ma chien 1975: 3161). Han Sllesi Tarihinde de ayn bilgiler yer almaktadr. Fakat, Yeh-chihlerin geleneinin An-hsi memleketi (Arsakes, Part) ile ayn olduunu yazmaktadr (Pan-ku 1962: 3890). Yeh-chihler M. . 126 ylndan sonra, yerleik hayatta olan Ta-hsia (Baktria) memleketine g etmiti. Gelenekleri Ta-hsialara, yani An-hsi (Part) memleketiyle ayn olmas mmkndr. Fakat, Han Sllesi Tarihinde ise Yen-tsailerin gelenei Kang-ch ile Kang-chllerin ise Ta yeh-chihlerle ayn olduu kaydedilmektedir. Bu dnemdeki Yeh-chihlerin yerleik hayata gemi olduuna baklrsa Han Sllesi Tarihinde yer alan bilginin doruyu yanstmad ortaya kmaktadr. 69 Han Sllesi Tarihinde ayn bilgi yer almaktadr. Chang-chien dneminde Yen-tsailerin

ordu says Kang-chllerden oktur. Chang-chienden sonra, Kang-chllerin nfusu oalmtr. Han Sllesi Tarihinde Yen-tsaiyi Kang-ch maddesi iinde yer verirken (Pan-ku 1962: 3893), Sonraki Han Sllesi Tarihinde ise Yen-tsainin Kang-chllere bal olduunu yazmaktadr (Fan-ye 1965: 2923). Yen-tsailerin Kang-ch hkimiyetine balanmas Kang-chllerin asker saysnn oalmas ve gl bir devlet yapsna sahip olmasyla ilgili olmaldr. San-kuo ( Slle) dneminin Wei Sllesi (220-265) devrinde, Yen-tsai memleketi Kang-ch hkimiyetinden koparak bamsz olmulardr (Chen-shou 1959: 862). 70 Byk Gl hakknda deiik yorumlar vardr. F. Hirth, Byk Gln Karadenizin

kuzeyindeki Azak Denizi olduunu ileri srerken (Hirh 1917: 96), dier aratrmaclar ise Aral, Hazar ve Karadeniz olarak eitli grlerini ortaya koymulardr (Hulsew 1979: 130, not 318; GardinerGarden 1986: 75-77). Buradaki gl kelimesi ince karl olan Tsenin asl anlam Su ile otlarn kark bir arada olduu gldr (Kang-hsi 1984: 652). Yani ayr gibi gldr. Bu aklama ile yola karsak, Byk Gln eski Aral Gl olabilecei ihtimali yksektir. 71 Dik yamal kys yoktur; Buras Pei-hai (Kuzey Deniz) dedikleri deniz olmaldr

cmlesine kadar kelime dme ve cmle kopma olasl mevcuttur. Bir ok aratrmac bu cmleyi tercme ve incelemede zorlanmlardr (Gardiner-Garden 1986: 75-76). Genelde metindeki Byk Gl ile Kuzey Deniz ayn olarak alglanmaktadr. Pei-hai ad, Shih-chihde bir ka yerde gemektedir. M. . 110 ylnda Hunlar, Han Sllesi elisi Kuo-chiyi geri gndermeden Pei-hainin st tarafna

1195

gndermiti (Ssu-ma chien 1975: 2912). Benzer olay M. . 100 ylnda da olmu ve Han Sllesi elisi Su-wuyu da alkoyarak Pei-hainin st tarafndaki insan bulunmayan blgeye gndererek srleri beslemesi iin mecbur etmilerdir (Pan-ku 1962: 2463). Han Sllesi imparatoru Wu-ti (M. . 140-87), kendi devletini verken kuzey ynnden uzak olan Pei-haiye ulam olduunu dile getirmitir (Ssu-ma chien 1975, 2109). Wu-ti dneminde, Han Sllesi ancak bir defa kuzeye doru Hunlarn i blgelerine gidebilmiti. Bu olay M. . 119 ylnda, Han Sllesi generali Huo-ch-pingin Hunlara ar darbe vermesi ile gereklemitir. Ancak kaytlara gre ulaabildii yerin ad Pi-hai deil Han-haidir (Byk ve Geni Deniz) (Ssu-ma chien 1975: 2911). Baz aratrmaclar, Han-hainin Peihai olduunu ve Pei-hai de Baykal Gl olduunu ileri srmlerdir. Yine baz aratrmaclar ise Hanhainin Gobi l olduunu ileri srmlerdir. Dier bir grup ise in snrnn dndaki kuzey blgesinde yer alan herhangi bir nehir ve gle Han-hai denmi olabileceini iddia etmilerdir (Ssu-ma chien 1975: 2911, not1; Yang-chia-luo 1975: 54, not 32. 56, not 45). Chang-chienin raporundaki Peihai inin batsnda olup, Yen-tsai memleketindedir, Buras Pei-hai dedikleri yer olmal ibaresinde, in dndaki yabanclar tarafndan sylenmi olduu anlam kmaktadr. Chang-chienin raporuna gre, Kang-ch memleketi Ta Yan memleketinin ikibin Li kuzeybatsndadr. Buna gre Kang-ch memleketi Aral Gln gneydousunda bulunuyordu. Yine Chang-chienin raporuna gre, Yen-tsai memleketi, Kang-ch memleketinin iki bin li kuzeybatsndadr. Buna gre, Yeg-tsai memleketi Hazar Denizinin kuzeyi ve Idil ile Ural nehrinin bulunduu yerdedir. Bu durumda Pei-hai, Hazar Denizi olacaktr ve Part Devletinin kuzeyindedir. Chang-chien belki Partllarn azndan Yen-tsai memleketinin durumunu renmi olmal ki, Buras Pei-hai dedikleri olmaldr ibaresini Partllardan almtr. Zaten, Chang-chienin raporunda yazd gibi, An-hsi memleketinin (Part) kuzeyinde Yentsai memleketi vardr (Ssu-ma chien 1975: 3162) diye izah etmitir. 72 Bu kavmin okunuu Yeh-chihdir. Chih karekterinin bir baka okunuu shihdir. (Kang-

hsi 1984: 597, 973). Tang Sllesi (618-960) tarihisi Chang shou-chiehin aklamasna gre, bu kavmin okunuu Yeh-chihdir (Ssu-ma chien 1975: 2888). Bu asrn banda baz inli aratrmaclar Yehin eski karekterinin Jou olduundan dolay bu kavmi Jou-chih olarak okumutur. B. Karlgren ngiw_/ngiwet-di_/zie diye okurken (Hulsew 1979: 119, not 276), E. G. Pulleyblank ise ngiwat-cie (Pulleyblank 1962: 93) diye okumutur. Bu kavmin etnik mensubiyeti hakknda fikir birlii yoktur. Bu konudaki deiik aratrmalar J. R. Gardiner-Gardenin incelemesinde yer almtr (Gardiner-Garden 1986: 40-51). Yeh-chihler hakknda B. gel de aratrma yapmtr (gel 1957: 247-278). 73 Chang-chien Hunlardan kurtulup Yeh-chihlere gittii srasnda Yeh-chihler, Ta-Yan

memleketinin iki veya bin li batsndayd. Chang-chien dndkten sonra (M. . 126), Yeh-chihler Ta-hsia memleketinin toprana girmilerdi. Bundan dolay Han Sllesi Tarihinde, Ta Yeh-chihleri Ya-Yan memleketiyle kyaslama yapmyor ve Yeh-chihin batsnda An-hsi (Arsakes), gneyinde ise Chi-pin (Kemir) olduunu yazmaktadr (Pan-ku 1962: 3890). 74 Kuei-shui: F. Hirth ise Kui-shui olarak okumutur (Hirh 1917: 96)Kuei suyu demektir.

Aratrmaclar, Kueinin Grekedeki Oxustan geldiini ve Arapadaki Ceyhun, bugnk ad ise Amuderya olduunu tespit etmilerdir (Pulleyblank 1962: 89-90; Hulsew 1979: 116, not 271).

1196

75

Chang-chien dneminde Yeh-chihlerin rf ve adetleri veya gelenekleri Hunlar ile aynyd.

Chang-chienden sonra, Yeh-chihlerin Ta-hsia memleketine g etmesiyle gelenekleri deimitir. Han Sllesi Tarihinde Yeh-chihlerin toprak, iklim, tm rnleri, gelenekleri ve para ile mallar An-hsi memleketiyle ayn olduu yazlmaktadr (Pan-ku 1962: 3890). Hunlarn geleneksel yaam tarz ve treleri ile ilgili bilgiler 28. notta yer olmaktadr. 76 Chang-chienden sonra Ta-hsia memleketine yerleen Yeh-chihlerin nfusunda oalma

olmas gerekir iken azalmtr. Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Yeh-chihlerde aile says yz bin, nfusu drt yz bin, asker says ise yz bindir (Pan-ku 1962: 3890). 77 Shih-chide yer alan Hunlar Monografisine gre, Hun hkmdar Mo-tunun babas Tou-

men dneminde, Tung-hular [Hunlarn dousunda bulunan bir topluluk olup] kuvvetli, Yeh-chihler ise gl idi. Hunlarn Chan-ysnn ad Tou-men idi. Chin Sllesi (M. . 220-206) ile yaplan savata yenilince, kuzeye doru g etmilerdi. On yldan sonra [Chin Sllesinin generali] Mengtian lnce, btn derebeylikler Chin Sllesine isyan etmiler ve bylece Chung-kuo (eski in) karmtr (Ssu-ma chien 1975: 2887) Shih-chide, Meng-tianin ldrld tarihin M. . 210 yl olduunu yazmaktadr (Ssu-ma chien 1975: 758). Demek M. . 220 ylnn ncelerinde Yeh-chihler gl bir kavim idi. 78 Mo-tunun babas Tou-man, sevdii einin (Yen-chih) olunu, veliaht prensi olan Mo-tuun

yerine getirmek istemi ve Mo-tuyu Yeh-chihlere rehin olarak vermiti. Mo-tuyu Yeh-chihlere rehine verir vermez Tou-man, Yeh-chihlere saldrmtr. [Bu nedenle] Yeh-chihler Mo-tuyu ldrmek isterken, Mo-tu Yeh-chihlerin iyi atn alm ve binerek geri kamt (Ssu-ma chien 1975: 2888). in tarihinde sk sk grlen iki devlet aras ve kk devletten byk devlete rehin almak deti M. . VII. yzyldan balayarak kaytlara gemitir (Tzu-hai 1994: 2756). Yeh-chihlerin Hunlardan gl olduuna gre, Hunlar ile Yeh-chihlerin arasndaki rehine almak ekli, kk devletten byk devlete olmutu. Bu durumda, Yeh-chihlerin Hunlar kmsemesi doaldr. 79 Tang Sllesi tarihisi Ssu-ma chen, Mao karakterinin Mo okunduunu ileri srmtr

(Ssu-ma chien 1975: 2889, not 1). Han Sllesi Tarihi hakknda aratrma yapan Wang-hsien-chien (1842-1917), Sung-chihin (998-1061) izahna dayanarak, Mao-tunun Mo-tu olarak okunmas gerektiini iddia etmitir (Yang-chia-luo 1975: 160, not 10). Bu iddia herkes tarafndan kabul edilmitir (Tzu-hai 1994: 358). 80 Sung Sllesi (420-479) tarihisi Pei-yenin aklamasna gre, Mo-tunun tahta k

tarihi Chin Sllesinin (M. . 220-206) ikinci hkmdarnn Jen-chen saltanat ylnda (M. . 209) gereklemitir (Ssu-ma chien 1975: 2890, not 1). 81 Chan-y, kaan ve padiah gibi bir unvan alarak Hun hkimiyetinin en yksek idarecisine

verilen bir sfattr. Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre Chan-y, geni ve byk anlamndadr (Pan-ku 1962: 3751).

1197

82

Lao-shang dneminde (M. . 174-160) hangi tarihte Yeh-chihlere saldrdna dair

bilgiler bulunmamaktadr. M. . 43 ylnda Hunlarn hkmdar Hu-han-ye (M. . 58-31) Han Sllesi eli heyetini karlarken, verilen ziyafette Yeh-chih hkmdarnn kafatasyla yaplan iki kadehi ile iki imiler ve iki lkenin dostluluu iin and imilerdi (Pan-ku 1962: 3801). 83 Tang Sllesi tarihisi Chang Shou-chiehin aklamasna gre, Yeh-chihler balangta

Tun-huangn dousunda ve Chi-lian dann batasnda oturuyorlard. Tun-huang vilayeti ise Tang Sllesi devrindeki Sha-chou vilayetidir. Chi-lian Da ise Kan-chou vilayetinin gneybatsndadr (Ssu-ma chien 1975: 3162, not 2). Han Sllesi Tarihi mparator Wu-ti (M. . 140-87) Biyografisinde yer alan bilgilere gre, M. . 111 ylda, Wu-wei ve Chiu-chan vilayetinden Chang-ye ile Tun-huang vilayetini blerek ayrmt (Pan-ku 1962: 189). Yani Wu-wei vilayetinden Chang-yeyi, Chiu-chan vilayetinden de Tun-huang vilayetini ayrm bylece drt vilayet olumutur. Han Sllesi Tarihi Corafya Blmnde yer alan bilgilere gre, Wu-wei vilayeti, Hunlarn eski [Sa Blge] hkmdar Hsiu-tu-nun idare blgesi idi. Tai-chu saltanat devrinin drdnc ylnda (M. . 101), bu blge Wuwei vilayeti olarak tesis edilmitir Chang-ye vilayeti, Hunlarn eski [Sa Blge] hkmdar Hunyenin idare blgesi olup Tai-chu saltanat devrinin ilk ylnda (M. . 104) tesis edilmitir. Chiu-chan vilayeti, Tai-chu saltanat devrinin ilk ylnda (M. . 104) tesis edilmitir. Tun-huang vilayeti, Hou-yuan saltanat devrinin ilk ylnda (M. . 88), Chiu-chan vilayetinden ayrlarak tesis edilmitir (Pan-ku 1962: 1612-1614). Yukarda ad geen vilayetler ve Dou Trkistann Lop Norun dousunda bulunan blgeler, Hunlarn Sa Blgesinin idaresi altndayd. M. . 121 ylnda, Hunlarn Sa Blge hkmdar Hsiu-tu ve Hun-yenin Han Sllesine teslim olmas ile bu blge, Han Sllesinin hakimiyeti altna girmitir (Ssu-ma chien, 1975: 3167). Yukarda ad geen vilayetler, bu tarihten sonra tesis edilmi olmaldrlar. Han Sllesi Tarihi _u-ti Biyografisi ile Corafya blmndeki bilgiler, birbirini tutmamaktadr. zellikle Tun-huangn tesis edildii tarih birbirini tutmamaktadr. Yani, birinde M. . 101 ylnda tesis edildii, birinde ise M. . 88 ylnda tesis edildii kaydedilmitir. Ancak, Changchienin ilk bat seferinde (M. . 139-126) Tun-huang bir vilayet olarak daha kurulmam, stelik bu blge M. . 121 ylna kadar Hunlarn elindeydi. Bu durumda Chang-chien dnemindeki Tun-huang bir vilayet ad deil yer ad olmaldr. Yukarda yer alan Chang-shou-chiehin aklamasna gre, Chi-lian da Kan-chou vilayetinin gneybatsndadr. Li chi-fu (758-814)nun yazd tarihi-corafya ile ilgili Yan-he Chn-hsien Chih adl eserinde yer alan bilgilere gre, Chi-lian da, Chang-ye nahiyesinin iki yz li gneybatsndadr (Li Chi-fu 1985: 1021). Kan-chou; bugnk Chang-ye ehridir, Chang-ye nahiyesi ise Chang-ye ehrinin kuzeybatsndadr. Bugnk He-hsi koridorunun gneyinde bulunan da bu tarife uymaktadr. Bugnk Chiu-chan ehrinin gneydousundaki Chang-ye ehrinin batsnda yine bir Chi-lian da (5547 metre) vardr. Han Sllesi Tarihinde yer alan general Huo-ch-ping Biyografisinde ad geen Chi-lian Da, Tang Sllesi tarihisi Yen-shih-ku (581645)nun aklamasna gre, Tian-shan (Tanr Da)dr. Yen-shih-kuya gre, Hunlar Gk/Tanrya Chi-lian diye hitap ederlerdi. Chinin okunuu ise Shidir. (Pan-ku 1962: 2481, not 2). Hunlarn Tanrda dedikleri Chi-lian Da, 5547 metre ykseklikte olan Chi-lian Da olmaldr. Yani o dnemde iki Chi-lian Da vardr.

1198

84

Nan-shan, Gney Da demektir. Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Bat

Blgelerinde (Dou Trkistan) bulunan Nan-shan, Chin-cheng ehrinden (bugnk Lan-chou ehrinin kuzeybats) [batya doru] giden Han Sllesinin Nan-shan ile ayn silsilededirY-tian (Hotan), Nan-shan dann eteindedir (Pan-ku 1962: 3871). Burada iki Nan-shan bulunmaktadr. Biri He-hsi koridorunun gneyinde bulunan Chi-lian dan ieren Nan-shan, dieride Hotann gneyindeki Kun-lun dadr. Ayn kitapta Shan-shan memleketi (arklk)nin gneyinde bulunan bir Nan-shandan sz edilmektedir (Pan-ku 1962: 3872), bu da Altndadr. Han Sllesi Tarihinde yeralan bilgilere gre, M. . 121 ylnda, general Huo-ch-ping Hunlara saldrarak Ch-yen glnden geerek Hsiao Yeh-chihlere ulamtr. Chi-lian Dana hcum etmi, Lu-te (Chang-ye nahiyesi)de kuvvetliliini gstermitir (Pan-ku 1962: 2480, 2481, not 5). Demek ki, Hsiao Yeh-chihler, M. . 121 ylnda, hl Chang-ye nahiyesi ve Chi-lian dann civarnda yaamaktadrlar ve buradaki Nan-shan, He-hsi koridorunun gneynideki Chi-lian Dadr. 85 Hsiao Yeh-chih, kk Yeh-chih demektir. Shih-chi ve Han Sllesi Tarihinde ayn

bilgiler bulunurken (Pan-ku 1962: 3891), Sonraki Han Sllesi Tarihinde ise Yeh-chihlerin hkmdar, Hunlarn Mo-tu hkmdar tarafndan ldrnce [Yeh-chihler] dalm, batya doru Tsung-lingden (Pamirda) geerek [gitmilerdir]. [Yeh-chihlerin] zayf olan bir ksm gneye doru dalarn iine girmiler ve da doal engel olarak kendilerini savunmulardr. Burada Chianglara snarak oturmaya ve birbiriyle evlenerek kaynamaya balamlardr (Fan-ye 1965: 2899). M. . 121 ylnda, general Huo-ch-ping, Hsiao Yeh-chihlere saldrm ve Yeh-chihler, Han Sllesine teslim olmulardr. Bylece Yeh-chihler dalardan karak inlilerle kaynamaya balamlardr (Fan-ye 1965: 2899). Bu olay, Huo ch-pingin Chi-lian danda Hsiao Yeh-chihlere saldrd olay ile ayn olduu grlmektedir. 86 An-hsinin eski okunuu An-hsi/hsiehdir (Kang-hsi 1984: 282, 385-386). F. Hirth (1917:

137) bu kelimeyi On-sak, B. Karlgren, n-siek, (Hulsew 1979: 115, not 267), E. G. Pulleyblank (1962: 77, 221) ise an-siek olarak okumutur. Bir ok aratrmac, An-hsinin Part Devletini kuran Arsakes Sllesi adndan gelmi olduunu iddia etmektedirler. 87 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, An-hsi memleketinin kuzeyi Kang-ch,

dousu Wu-yi Shan-li, bats ise Tiao-chih memleketleri ile hemhuduttur (Pan-ku 1962: 3889). Sonraki Han Sllesi Tarihindeki bilgilere gre, An-hsi memleketinin kuzeyi Kang-ch, gneyi Wu-yi Shan-li memleketiyle hemhuduttur (Fan-ye 1965: 2918). Chang-chien memleketine dndkten sonra (M. . 126), Yeh-chihler Amuderyann kuzeyinden gneye doru Ta-hsia memleketine yerlemilerdir. Bu dnemdeki Yeh-chihlerin oturduu yeri Chang-chienin Yeh-chih memleketine ulat dnemine gre farkl bir yerdedir. 88 Cheng, sur ile evrilen i kale ve ehir anlamndadr. Yi ise insanlarn yerleen yerleim

blge, iskn yeri ve bazen i ve d kale ayrm olmayan sadece sur ile evrilen ehir iin kullanmaktadr (Kang-hsi 1984: 229, 1267-1268). Metindeki cmle akna gre Cheng-yi ehir ve yerleim blgeleri olarak tercme edilmelidir.

1199

89

Han Sllesi Tarihindeki bilgileri ile ayn iken, Sonraki Han Sllesi (25-220) Tarihinde

ise An-hsi memleketinin genilii bir ka bin lidir. Ufak ehirleri ise bir ka yze ulamaktadr, gerek nfus gerekse asker bakmndan hem zengin hem kuvvetlidir denmektedir. (Fan-ye 1965: 2918). 90 Chang-chien dneminde, Yeh-chihler Kuei-shui (Amuderya)nn kuzeyinde olup, An-hsi

ise Yeh-chihlerin bir ka bin li batsndadr. Ta-hsia memleketi de Kuei-shuinin gneyindedir (Ssuma chien 1975: 3161, 3162, 3164). Chang-chienden sonra (M. . 126) Yeh-chihler, Ta-hsia memleketine yerlemiler ve Yeh-chih memleketinden batya doru krk dokuz gn yolculuk ettikten sonra An-hsi memleketine varabiliyordu (Pan-ku 1962: 3890). Yani Chang-chien dneminde, An-hsi memleketi Ta-hsia memleketinin epey batsndadr. Bu durumda An-hsi memleketinin dou hududu Kuei-shuinin kenarnda bulunmas phelidir. Ancak, Amuderya Aral Glne deil, Hazar Denizine dkldnde An-hsi memleketi Kuei-shuinin kenarnda olabiliyordu. 91 Pazar iin kullanan Shih-kelimesinin Han Sllesi dnemindeki anlam satm ve alm

yerinir. Bu yerin etraf duvarlarla evrilmektedir (Hs-shen 1985: 110). Eski inde Gne gnn ortasna gelirken, pazar alyordu, yeryzndeki tm halk, eitli mallarn buraya toplarlar ve alverilerini yaparlard. Ardndan herkes kendi evine dnerdi. Tang Sllesi tarihisi Yen shih-kunun aklamasna gre, Eskiden pazar yeri yoktu, tccarlar mallarn kuyu etrafna getirerek satarlard. Dolays ile bu tr al-verilerin yapld yere Shih-ching derlerdi (Kang-hsi 1984: 328). An-hsi memleketindeki pazarlarn Han Sllesi zamanndaki gibi olup olmad hakknda belge yoktur. 92 Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, An-hsi memleketi de gmten para

yaparlard. Parann yaz olan yznde hkmdarn yz resmi vardr. Arka yznde ise hkmdarn einin yz resmi vardr (Pan-ku 1962: 3889). Ancak, Part Devletinin gm paras zerinde yaplan aratrmada, Part Devletinin tek kraliesi olan Musann (M. . 2-M. S. 4) bulunduunu ve bu dnemde parannn bir yznde kralienin yz resmi olduu ortaya kmaktadr (Yarshater 1987: 534538 cilt II). 93 Deri zerinde yaz yazmak iin kullanlan ince Hua-ke kelimesi aslnda Deri zerinde

izmek demektir. almamzda cmle akna gre deitirilmitir. Eski inliler yaz yazarken, yukardan aaya doru yazarlard. An-hsinin yazs in yazsnn kurallarndan farkl olduu iin bu bilgileri vermitir. Yalnz, bu tr yaz sadan sola m, yoksa soldan saa m, ince kaynaklarnda bulunmamaktadr. 94 Li-hsan kelimesindeki Hsan karakterinin Hsien, Chien ve Han gibi deiik okunular

vardr (Kang-hsi 1984: 1240). Han Sllesi Tarihinde, An-hsi elisinin, Han Sllesi imparatoru Wu-ti (M. . 140-87) dneminde, Han Sllesini ziyaret ettii ve Li-chien (Chien, Kan) hokkabazlarn da yannda getirdii kaydedilmitir (Pan-ku 1962: 3890). Han Sllesinin Chang-ye vilayetinde, telafuzu yakn olan Li-chien_sien adl nahiye bulunmaktadr (Pan-ku 1962: 1613) Sonraki Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Ta-chin memleketinin bir ad da Li-chiendir (Fan-ye 1965: 2919). Slle Tarihi (Wei-leh, 1974: 220-265) nde ise Ta-chin memleketinin dier adnn Li-chien

1200

(Chien, Kan) olduu kaydedilmitir (Chen-shou 1959: 86:) Wei Sllesi (386-556) Tarihinde de ayn bilgi yer almaktadr. Fakat, yazl ise Shih-chideki gibi Li-hsan (Hsien, Chien, Han)dir (Wei-shou 1974: 2275). Anlald gibi, Changchienin raporlarndaki Li-hsan memleketi, Ta-chindir (Roma mparatorluu). (Feng chen-chn, 1982: 79-80). Farkl kaynaklarda deiik karakter ile yazlmsa da bunlarn ortak okunuu Li-chiendir. Ancak Ta-chin memleketi An-hsi memleketinin batsndadr (Fen-ye 1965: 2918). Chang-chienin raporunda ise kuzeydedir. Burada yanllk olduu aktr. Bu karklklardan dolay bir ok Batl aratrmaclar, bu memleketin yeri ve mensubiyeti konusunda farkl grleri ileri srmlerdir (Hulsew 1979: 117-118, not 275). 95 Tiao-chihnin ince okunuu Tiao/Tao/Yao/Tou-chihtir (Kang-hsi 1984: 529-517). B.

Karlgren diog/dieu veya ti_/tieu-ti_/tie diye okurken (Hulsew 1979: 113, not 255), E. G. Pulleyblank (1962: 101) deu-cie diye okumutur. Chang-chienin raporuna gre, An-hsi memleketinin batsnda olan bu memleket, Shih-chi, Han Sllesi Tarihi ve Sonraki Han Sllesi Tarihi gibi kitaplarda farkl yazld iin, bir ok aratrmacnn abalarna ramen ortak bir gre varlamamtr (Hulsew 1979: 113, not 55). 96 Chang-chienin raporunda, Han Sllesi Tarihinde ve Sonraki Han Sllesi Tarihinde,

Tiao-chihin Bat Denizin kysnda bulunduu yazlmaktadr (Pan-ku 1962: 3888; Fan-ye 1965: 2918). Tiao-chih, An-hsi memleketinin batsnda ve Bat Denizinin kysnda bulunduuna gre, Bat Denizi Akdenizdir. Ancak, in kaynaklarnda yer alan Bat Denizinin hepsi Akdeniz olamaz. Batl aratrmaclar, bu konuda farkl yorumlar yapmlard (Wylie 1881: 38; Hirth, 1917: 147; Hulsew 1979: 235, not 916). inli aratrmaclar ise Bat Denizinin Hazar Denizi, Karadenizi hatta Kzldeniz olabileceini de ileri srmlerdir (Yang-chia-luo 1975: 127, not 32, 374 not 7). 97 3888). 98 Sonraki Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, Tiao-chih memleketinde aslan, Tarla ileri ile urarlar cmlesi Han Sllesi Tarihinde yer almamaktadr (Pan-ku 1962:

gergedan, Feng-niu (ensesinde tmsek bulunan bir eit sr), tavuskuu ve Ta-cheh (byk sere veya byk ku) gibi hayvanlar vardr. Ta-chehin yumurtas bir kap byklndedir[Han Sllesi imparatoru He-tinin yung-yuan saltanat devrinin] onnc ylnda (M. . 102), An-hsi hkmdar Man-ch,1 aslan ve Tiao-chih [memleketinin] byk kuunu hediye etmitir. O dnemde [bu kua] An-hsi Seresi deniliyordu (Fan-ye 1965: 2918). Byk Ku ile Byk Sere ayndr. Ancak Shihchide yer alan Tang Sllesi tarihisi Chang Shou-chieh, Kuang-chiha dayanarak verdii bilgilere gre, bu ku deve kuuna benzemektedir: Shih-chide yer alan ku ile ilgili bilgilerde yle yazmaktadr. Kuun aya deve kuuna benzer, rengi boz, ban kaldrd zaman sekiz veya dokuz Chih (2.5-2.6 metre) uzunluktadr, kanatlar bir Chang (3 metre) den fazla byklndedir. Bu ku buday yer ve yumurtas da kap byklktedir (Ssu-ma chien 1975: 3164 not 1). 99 Metinde Tiao-chihin An-hsi memleketi tarafndan ynetildii, An-hsinin vassal olan

1201

yabanc lkesi olarak grld kaydedilmektedir. Han Sllesi Tarihinde yer alan Tang Sllesi tarihisi Yen shih-kunun aklamas ise yledir: An-hsinin Tiao-chihyi, kendinin yabanc lkesi olarak grmesi, bu memleket (Tiao-chih) in [An-hsinin] bir tab (veya koloni) lkesi anlamndadr (Pan-ku 1962: 3888, not 2). Sonraki Han Sllesi Tarihinde, Daha sonra [An-hsi memleketi] Tiaochihe balanm ve her bir kk ehre general gndererek bu kk ehirleri kontrol ederek ynetmitir eklinde yazlrken (Fan-ye 1965: 2918), Wei-leh (Wei Sllesi Tarihi 220-265) de ise bunlarn yanl olduunu ileri srerek nceki sllede, Tiao-chihin An-hsiden kuvvetli olduuna yanllkla inanmlar, fakat u ana kadar Tiao-chih hal An-hsine baldr ve An-hsi memleketinin bat hududu olarak adlandrmaktadr diye kaydetmitir. (Chen-shou 1959: 860). 100 Jo-shui, hafif ve zayf nehir demektir. Hsi Wang-mu ise Bat Kral Ana demektir. Bunlar in mitolojisi ve klasik eserlerde sk sk rastlanan yer ve ahsiyet addr. Shih-chiyi izahlayan Tang Sllesi tarihileri, bu konuyu aratrmlardr. Ssu-ma chenin aklamasnda: _ei-lehte yer alan kayda gre, Jo-shui, Ta-chin memleketinin batsndadr. Hsan-chung-chi- adl kitaba gre, yer yzndeki hafif eylerden birisi Kun-lun [dandaki] Jo-shuidir. Bu suda en hafif tyler bile kebelir denilmitir. Shan-hai-ching adl corafya kitabna gre, Y-shan (Yeimta da) da Hsi Wang-mu otururur. Chou Sllesi (M. . 1027-256) Hkmdar Munun Tezkeresi adl esere gre, hkmdar Mu, Yao-chih (Yao Gl) de Hsi Wang-muyu arlamt. Kuo-ti-tu adl eserde: Kun-lundaki Joshuiye ejderhaya binneden varlamaz. ayakl kutsal ku, Hsi wang-muya yemek getirirdi diye kaydedilmektedir. Tang Sllesi tarihisi Chang-shou-chieh, Shih-chideki izahlarnda yle yazmtr. Buradaki Jo-shui ile Hsi Wang-mu, sadece An-hsi memleketinin ihtiyarlarn sylentisine dayanyordu, hi kimse grmemitir. Sonraki Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, [Han Sllesi imparatoru] Huan-ti (147-167) dneminde, Ta-chin memleketinin hkmdar An-tun, Han Sllesine eli gndermitir. Eli Jih-nan vilayeti (Vietnamda) yoluyla hediyeyi getirmitir. Sylediklerine gre, kendi memleketinin batsnda Jo-shui ve Liu-sha (Akarkum) gibi yerler vardr. Buras Hsi Wang Munun oturduu yere yakndr. Adeta gnein batt yer orasdr. Ancak, daha nceki bilginler [Shan-hai-chin adl eserin] Ta-huang Hsi-chin blmndeki bilgileri kullanyorlard. Bu blmde yer alan bilgilere gre, Jo-shuinin iki kayna vard, hepsi N-ku (Bayan/Kz lkesi)nun kuzeyinde bulunan A-nou-ta dandadr. Bu iki nehir gneye akarak N-kuonun dousunda birlemektedir. [Nkuo] memleketinden bir Li uzaklnda, bu nehrin derinlii bir chang (3.3 metre)den fazla, genilii ise altm adm olup, ty gibi hafif olmayan gemiler bu nehirden geemezdi. Bu nehir gneye doru akarak denize dklrd. A-nou-ta da Kun-lun dadr. Bu da Ta-huang Hsi-chinde yer alan bilgilerle ayndr. Fakat, Ta-chin memleketi, Hsi-hai (Bat Denizi)nin adasndadr. An-hsi memleketinin bat hududuna denizden geerek doru rzgarda ayda varlabilir. Jo-shui ise bu memleketin (Ta-chin) batsndadr. Kun-lun dandaki Jo-shui, N-kuonun kuzeyinde olup Kun-lun dan gneyinde ortaya kmaktadr. N-kuo, Y-tian (Hotan) memleketinin iki bin yedi yz li gneyindedir. Y-tian, bakente (Chang-an) dokuz bin alt yz yetmi li uzaklktadr. Ta-chin ile Byk Kun-lun dann aras krk ve elli bin li uzaklktadr, bunlardan szetmek zordur. nceki bilginlerin de yanllklar vardr (Ssu-ma chien 1975: 3164, not 3). Batl aratrmaclar da bu konuda incelemiler, ancak ortak gre varamamlardr (Hulsew 1979: 114, not 260; Gardiner-Garden

1202

1986: 89-70). 101 Chang-chienin raporunda yer alan Ta-hsia memleketinin ad klasik ince eserlerde de yer almaktadr. Kelimenin ince mi veya inceye transkrip edilmi bir yabanc terim mi, pek bilinmemektedir. Chang-chien bu ad kendisinden daha eski ince eserlerden mi alm veya kendi dncesine gre mi tercme etmi belli deildir. ince kaynaklarda Ta-hsia adyla anlan bir ka memleket vardr: in topranda kurulan ilk feodal topluluk olan Hsia Sllesine (takriben M.. 2100 yzylnda) Ta-hsia (Byk Hsia) denilmekterdir. 407-431 ylnda, Hunlarn Sa Blge hkmdar soyundan gelen He-lien Po-po, inin kuzeyinde Hsia Sllesini kurmutur. Hkmdar kendi lkesini Ta-hsia memleketi, kendisini ise Ta-hsia hkmdar olarak ilan etmitir; 1032-1227 yllar arasnda, Tangutlar inin kuzeybatsnda Hsia Sllesini kurmutur. Tarihte Hsi-hsia (Bat Hsia) denilmektedir. Kendilerini Ta-hsia memleketi olarak adlandrmlardr (Tzu-hai 1994: 746). Bunlara gre, Ta-hsia, Byk Hsia demektir. Fakat, Chang-chienin raporundaki Ta-hsia da bu anlamda m kullanlmt tam olarak bilinmemektedir. Ta-hsia kelimesini, B. Karlgren dd/tad (ti/ti)-g/ga gibi okunularn vermitir (Hulsew 1979: 145, not 387). Batl aratrmaclar, Ta-hsiann Grek kaynaklarnda grnen Baktria memleketi olduunu ileri srmlerdir (Hirth 1917: 97; Hulsew 1979: 145, not 387; GardinerGarden 1986: 66). 102 Ta-hsia memleketinin nfusu tm memleketlere gre kalabalktr. Ancak, Chang-chien memleketine geri dndkten sonra (M. . 126), Yeh-chihler on ve yirmi bin ordusu ile Ta-hsia memleketine girmilerdir. Han Sllesi Tarihinde yer alan bilgilere gre, bu dnemdeki Yeh-chihlerin aile says yzbin, nfus says drt yz bin, asker says ise yz bindir (Pan-ku 1962: 3890). Ta-hsia ile Yeh-chihlerin nfusu eskisine gre azalmtr. zellikle Ta-hsia memleketinde bir milyon nfus deil, aksine iki memleketin toplam nfusu bile ancak drt yz bindir. Bu durumda Chang chienin raporunda veya Han Sllesi Tarihinde yanllk olmaldr. Sadece Yeh-chihlerin nfusunu vermi, Ta-hsiann nfusunu vermemi de olabilir. Ya da Yeh-chihler Ta-hsia memleketine girdiinde, Tahsia halk ya kam ya da ldrlm olmaldr. 103 Han Sllesi Tarihinde, Chien-shih ehri eklinde yazlrken, (Pan-ku 1962: 3890), Sonraki Han Sllesi Tarihinde ise Chang-chenin raporundaki gibi Lan-shih ehri eklinde yazlmaktadr (Fan-ye 1965: 2920). Bu yanllk Chien ile Lan karakterinin ok yakn olmasndan dolay istinsah yaparken ortaya km olabilir. Batl aratrmaclar bu ehir hakknda farkl grleri savunmulardr. Fakat, bu ehrin Ta-hsia memleketinin bakenti olduuna dayanarak bu ehrin Baktria (Belh) olduunu iddia edenlerin says oktur (Hulsew 1979: 119, not 278). Lin Meicun, D. Schlumbergerin Baktria memleketinin bakentinde yapt arkeoloji aratrmamasna dayanarak, Baktria kentinin Mezar-i erif ehrinin yirmi kilometre batsnda bulunan Bala Hissar olduunu ileri srrken, Lan-shihin bir dnem kullanlan Alexsander adndan geldiini idida etmitir (Lin Meicun 1995: 269). 104 Shih-chide aklamas yer alan Sung Sllesi (420-479) tarihisi Pei-yin, Hs-kuang (352-425)n fikrine dayanarak, Shen-tu kelimesindeki Shen karakterini Chien (Kan) eklinde

1203

okunduunu ileri srmtr. Tang Sllesi tarihisi Ssu-ma chen (713-742), Meng-kang (180-260)n fikrine dayanarak, Shen-tunun Tian-chu olduunu izah etmitir (Ssu-ma chien 1975: 3164, not 1). E. G. Pulleyblank (1962: 108, 117) Shen-tunun iin-dok; Tian-chu, then-ciuk (tok) eklinde okunmas gerektiini ve incenin deiik dnemde Hindistana verilen ad olduunu ortaya koymutur. Sonraki Han Sllesi (25-220) Tarihinde yer alan bilgilere gre, Tian-chu memleketinin dier ad Shentudur (Fan-ye 1965: 2921). Hsan-tsangn seyahatnamesinde: Tian-chu ad hakknda tartmalar bulunmaktadr, eskiden Shen-tu veya Hsien-tuo olarak okunuyordu, u anda doru okunuu Yintudur diye kaydedilmitir (Chi-hsien-lin 1995: 161). Yin-tu kelimesi bugne kadar hl kullanlmaktadr. Fakat, Tang Sllesi tarihisi Yen shih-ku (581-645), Han Sllesi Tarihinde yer alan Chan-tu memleketini, Shen-tu veya Tian-chu adyla ayn olduunu, sadece okunu farkllndan kaynaklandn ortaya koymutur (Pan-ku 1962: 3884, not 1). Han Sllesi Tarihindeki kayda gre, Chan-tu memleketi, Tsung-ling (Pamir) dann yannda olup, kuzeyi Vusunlarla hem huduttur (Pan-ku 1962: 3897). Bu kayda gre Chan-tu, Hindistana uzak olduu anlalmaktadr. Shen-tu veya Tian-chu ile ilgili ayrntl bilgiler Sonraki Han Sllesi Tarihi ve Shih-chide yer alan aklamalarda yer almaktadr (Fan-ye 1965: 2921-2922; Ssu-ma chien 1975: 3165, not 1).

1204

Vusunlar / Prof. Dr. Sergei Yatsenko [s.776-781]

Rusya Beeri Bilimer Akademisi Sanat Tarihi / Rusya Etnik Tarihi Vusunlarn vatan douda, inin Dou Trkistan eyaletinde, zellikle Turfan vahas blgesinde yerlemitir. Burada eski Vusunlarn ge kadarki dnemine ilikin nemli bilgiler veren Alagau mezarl aratrlmtr.1 Onlar burada Hunlar (in kaynaklarnda Hsiung-nu) tarafndan malup edilmi ve M.S. 160 ylnda batya g etmilerdir.2 Baz dilbilimcilere gre ince Wu-sun kelimesi Yunan-Roma kaynaklarndaki Asians kelimesiyle ayn anlama geliyor (M.. II. yzyln sonlarnda sonuncular Hellinistic Graeco-Bactrian krallnn datlmasna katlmlar. Bundan sonra Aslar Toharlarn sahipleri oldular. Toharlar ayn dnemde Bat inden gelen Yeilerin bir koluydu: Strabon, Pompeus Trogus). Baz bilim adamlar Vusunlarn Trkdilli, bazlar ise randilli olduunu kabul etmektedir. Avrupa randilli Alanlarn-Aslarn kkeninin Vusunlara balanmas ikinci ihtimali kuvvetlendirmektedir. in kaynaklar (Han-shu, 95) ise onlarn giysileri ve gelenekleriyle yerli ran dilli Sak (Hiu-siung) kabilelerine daha yakn olduunu belirtmektedirler. Vusunlar, Han-shunun anlattklarna gre randilli Soudlulara yakn olmular. Onlarn kzl sakal ve mavi gzleri vard. Arkeolojik kaynaklara dayanarak bunlarn tipik beyaz rka mensup olduunu syleyebiliriz. Sadece nfusun %10unda Mool rk karm bulunuyordu. Komu Hunlarla uzun sre bir arada yaamalar sonucu onlarn birok geleneklerini benimsemilerdi. Vusun devletinin yklmasndan sonra eski gelenekler daha sonralar kentsel yaam tarznda, kkene ilikin rivayetlerde ve bozkr destanlarnda korunup saklanmtr. Vusun blgesinin ad in kaynaklarnda daha sonraki dnemlerde de gemektedir. Bu dnemde blge oktan Trklerin egemenlii altna girmiti (M.S. 938). Vusun ad daha sonralar bu blgede gebe hayat srdren Kazak kabilelerinden Uisynlarn (Uysun) adnda da varln devam ettirmitir. Siyasi Tarihi in transkripsiyonunda ad Wu-sun/Hu-sung olarak geen byk devlet M.. II. yzyln ortalarnda imdiki Kazakistann gneyinde, yani Vusunlarn yeni vatannda ortaya kmtr. Onun merkezi Balka glnden gneye doru ve ksmen de inin Cungarya blgesinin topraklarn kapsyordu.3 Vusunlar, M.S. V. yzyla kadar varln srdren (yani 5.5 asrdan fazla) ve pek Yolunun hatlar zerinde nemli bir konuma sahip olan hayli uzun mrl bir devlet kurmular. Dahas, pek Yolu nemli lde in ve Vusun ittifaknn olumas sonucu ortaya kmtr. Batya g etmeden nce Vusunlar uzun sre Hunlara hara demiler. Ancak I. Byk kun-mo dneminde, onlar vasallarn bir araya toplayarak hara dememe konusunda anlatlar. Bu, onlarn

1205

yenilmesine ve g etmesine neden oldu. lke nfusunun byk ounluunu bir asrdan fazla gl Hunlarn egemenlii altnda bulunan ve onlara hara deyen gebeler oluturuyordu. lk Rus sinologu papaz ve misyoner N. Y. Biurin (Yakinef) (1777-1853) tarafndan toplanm in Han-shu, Hou Han-shu, Chih chi vakayinameleri bu devletin tarihinin aratrlmasnda byk neme sahiptirler.4 Son dnemlerde in kaynaklar zerinden bu konuyu Y. A. Zuyev ve L. A. Borovkova aratrmtr. M.. II-I yzyllarda Vusun Bat Trkistanda en byk devlet, in tarihilerinin tabirince gl devlet olmutur. Bu devlet birka asr Hunlara ve Kang-chlere kar inin istikrarl bir mttefiki olmutur. O, byk ve savalarda cesur olan bir orduya sahipti (gerektiinde ordudaki asker says 188.000e karlabiliyordu). Bu ittifak M.. 107 ylnda hanedanlar arasndaki nikahla daha da pekitirildi. Vusunlar Yedisu blgesine geldiklerinde burada eski nfusun, yani yerli Saklarn bir ksm yaamaktayd. Ayrca, Vusunlarn geliinden hemen nce (Vusunlar gibi Hunlarn egemenliinden kaan) Yei kabilesinin bir blm buraya yerlemiti. Her iki halk yeni devletin tebaas oldular. Ne yazk ki, biz Vusunlarn tarihinin sadece M.. 125 ylndan (in diplomat ve batya giden ilk nl seyyah Chang Chien bu lkeye geldiinde) M.. 3 ylna (Pi-kuang-chi Kang-chye g ettiinde) kadar olan kk bir kesitini ve sadece in tarihilerinin verdii bilgiler sayesinde biliyoruz. Varlnn ilk yzyllarnda bu lkenin tek kenti, Tiyanan dalarnn eteindeki tepelik blgede yerleen bakent Chih-ku (Krmz Vadinin Kenti) idi (bu kent, muhtemelen, ya Issk-kul glnn gneydou blgesinde, ya da li nehrinin sol sahilinde yerlemitir). Daha sonraki dnemde (M.S. IV. yy.), Hsien-pi ile savaan kun-minin kona ok daha douda, Hangai dalarnda bulunuyordu. M.. II-I. yzyllarda in, Vusunlar konusunda faal diplomasi yrtmeye balad. inliler, Vusunlarn in mallarna dkn olduklarn ok iyi biliyorlard. Bu yzden, onlarn soylularna ok byk miktarda ipek, zanaatkarlk rnleri ve gzel adrlar hediye ettiler. Bazen komu in soylular (rnein, prens Hou-mo-ni) altn heykeller de hediye ediyorlard. Chang Chien Vusun kralnn daveti zerine M.. 115 ylnda ikinci kez Vusunu ziyaret etti. lk ziyareti srasnda, devlet konseyi yesi soylular inin, Hunlara sava ilan etmek ve bir mttefik olarak in snrlarna daha yakn olmak iin douya, yani vatanlarna geri dnmek nerilerini geri evirmilerdi. Ancak, daha sora lkede paralanma balad. in eliliklerinden hediyeler artk gelmiyordu (artk batya daha gneydeki yoldan gidiyorlard). Hunlar ile istikrarl bir bar ise bir trl salanamyordu. Bu yzden, yal Lien-gao-mi kun-mo kendisi in prensesi ile evlenme teklifi ile ine eli gnderdi. mparator buna izin verdi ve onun akrabalarndan biri Kun-monun hareminde kinci Hatun oldu (Chih chi. 123). Onunla birlikte hizmeti, memur ve zanaatkarlardan oluan yzlerce maiyeti de lkeye geldi. (Sonraki kral Un-kui-mi evlenmek amacyla M.. 64 ylnda ine 300 kiiden oluan bir heyet gnderdi ve mparator saray mensuplarnn itirazna ramen onu in prensesi ile evlendirdi). Prenses Vusuna M.. 107 ylnda geldi; fakat sadece kinci Hatun oldu. Zira, Birinci Hatun Hun

1206

shan-ysnn kzyd. Bu yzden, kun-mo onun yanna sadece 3 ayda bir gidiyordu ve prenses vatanndan uzaktaki gurbet hayatna ilikin gaml iirler yazarak avunuyordu. Bununla birlikte, inli hatun kraln kendisi ve yanlar iin ziyafetler dzenliyor ve her defasnda onlara kendisiyle getirdii byk miktardaki in mallarndan hediyeler veriyordu. O, muhtemelen in mimarisi geleneklerine gre ina edilmi sarayda yayordu. M.. I. yzyln 80li yllarnda prenses, Hunlarn saldrsn nlemek iin inden askeri yardm salanmas ricasnda bulundu. Zira, Hunlar inle ilikileri derhal kesmek talebi ile eliler gndermiti. Sonuta, mparator M.. 72 ylnda 150.000 svariden oluan byk bir ordu ayrd. Vusunlarn ordusuna inin danmanlar gnderildi. Bu savata Vusunlarn Hunlara kar gerekletirdikleri askeri harektlar ok baarl oldu. ok sayda esir, ok miktarda bykba hayvan, en nemlisiShan-ynn birka akrabas ele geirildi. M.. 69 ylnda Kun-mi bir olunu Yarkende ynetici olarak tayin etti ve kzlarndan birini de Kua prensiyle evlendirdi. Ancak ok gemeden, in prensesi ile in danmannn entrikas sonucu Kun-miye suikast dzenlendi; fakat baarsz oldu. Ortaya kan ihtilaf nedeniyle in istikrar korumak iin Vusuna 15.000 kiilik ordu gndermek zorunda kald. stenilen sonuca ulalamaynca Chih-kunun bakentinde istikrar salamak amacyla askeri yerleimcilerden oluan 3 tim yerletirildi. Savaan prenslerin topraklar arasnda ise snr talar koyuldu. Onlara, yetkilerinin onaylanmasna ilikin mparator tarafndan erguvani renkli kurdeleli altn mhrler verildi. Birinci in prensesine vatana dnme izni verildi. Tsi-Li-mi kun-mi (M.. 45-14) ynetimi dneminde devlet altn dnemini yaamt. Hanshunun yazdna gre o, iktidar sk bir ekilde elinde tutuyordu ve Vusunda derin bir huzur ve bar hakimdi. Bunda inin askeri yardmnn da etkisi vard. Fakat, taht-tacn muhtemel varisleri arasndaki atmalar tamamen sona ermedi. inliler de ou zaman bu savalarda hakemlik yapyorlard. Aslnda Vusunda in yanllar ve Hunlarla bar yaplmas tarfatarlar arasnda bir mcadele sryordu. nceki Kun-minin ldrlmesine itirak etmi Pi-kuang-chi, inli feodalin kendisini cezalandraca endiesiyle M.. 11 ylnda 80.000 yandayla birlikte lkeyi terk ederek iktidar mcadelesinde destek almak amacyla komu Kang-chye yerleti. M.. 3 ylnda Pi-kuangchi glenerek dier iki prensi sktrmaya balad ve inli feodal tarafndan ldrld. Vusunun politik yaamna ilikin bilgilerimiz burada sona ermektedir. Vusunun geleneksel olarak ksma ayrlmas (her birinin kendi ordusu vard), inin ve Hunlarn srekli devam eden politik entrikalar, haremde ok sayda erkek ocuklarnn domas M.. 64 ylndan balayarak devaml i atmalara ve sonuta devletin ikiye paralanmasna getirip kard. Bu, kendi mttefiklerinin askeri gcn koruyup salamak isteyen inliler iin devaml sorunlara neden oldu. (mparator saray byk kayglar iindeydi ve bir yl bile huzurla gemedi: Han-shu. 95). Biz M.S. V-VI. yzyllarda Vusunun yklmasnn nedenlerine ilikin ok az bilgiye sahibiz.

1207

Muhtemelen, i paralanmalar ve Hionitler ve Eftalitler gibi yeni gebelerin saldrlar Vusunun yklmasna getirip karmtr. Son Vusun elisi ine M.S. 436 ylnda gitmitir. Ekonomisi ve Yaam ekli5 Vusun lkesi Tiyanan ve Tanr dalar eteklerindeki gzel otlaklarn yan sra Balka gl blgesindeki (Yedisu) bozkr otlaklarndan oluuyordu. Da ormanlarnda ok sayda mee (Tiyanan am) bulunuyordu. Kaplandan suda yzen kulara kadar eitli ku ve hayvanlarla zengin olan sk ormanlar ve kamlklar rmaklar boyunca uzuyordu. inli yazarlara gre, buras yamur ve kar yann bol olduu ok nemli iklime sahiptir. lkel usulle iftilikle uramak iin da etekleri son derece msaitti. Zira, dalardaki su kaynaklarndan suyu basit arklarla yama boyunca yneltmek mmknd. Hatta yer altndaki sulardan kaynaklanan doal nem de yetiyordu. Tm bunlar mevsimlere gre g eden Vusunlarda yar gebe ekonominin oluumuna neden olmutur. Muhtemelen, topran ortak mlkiyette bulunmasna ramen, belli durumlarda sulanan topraklarn pahal blm zel ahslara mensuptu. Hayvanlar da zel mlkiyette bulunuyordu. Safkan atlar yce boylu, kocaman, byk bal olup, yeleleri kesiliyordu. Vusunlarn srlerinde koyunlarn (saylar en ok olan) ve atlarn (zenginlik lt olan) dnda ok sayda inek, eek, katr, keiler ve develer de bulunuyordu. Yklerin tanmas iin eekler gerekiyordu. M.. 72 ylnda Hunlardan getirilen 700.000 hayvan arasnda eeklerin zellikle vurgulanmas bir tesadf deildi. Tarm havzasna snrda bulunan Yedisunun batsndaki blgelerde bykba hayvanlarn say daha fazladr. Yazn srleri dalardaki otlaklara karyorlard. Otlaklardan kullanm iin Hkmdar zel vergi alyordu. Hayvanlara (kk deerli eyalarda olduu gibi) zel damga-aile mhr vuruluyordu. Ksa bir sre sonra Vusunda arpa ve akdar ekilmesi nedeniyle sulama ve apa iftilii, baclk ortaya km, ehirle ve ehir civar kasabalar meydana gelmitir.6 Henz M.. I. yzyln balarnda kralie ehre yakn blgelerde yaayan yerleik gl feodallere bakent civarnda topraklar hediye etmitir. Topra apalarla iliyor, rn tun oraklarla topluyor ve buday ta levhalar zerinde dvyorlard. Sebze, kavun ve karpuz yetitirilen ve yzlm 150 metrekareye kadar olan sulanan kk araziler vard. Tarm arazileri, genelde, kanallar araclyla dalardan suyun kolaylkla getirilebilecei yerlerdeydi. Ayn zamanda inlilerin zellikle vurgulad baclk da mevcuttu. Kk mevsimlik (klk) kasabalarda dik drtgen ekilli i tuladan ve levha talardan yaplm kil demeli tek odal evler vard. Bu tr drt-be tane aile evi kla oluturuyordu. Bunun hemen yaknnda mezarlk bulunuyordu. Aktas kasabasnda evler drt odadan (iinde kare ekilli ta oca bulunan) ve birka mtemilattan oluuyordu. Evin merkezinde, oca bulunan 126 metre karelik salonla birleik kare ekilli oda bulunuyordu. Tm blmler birbiriyle balantlyd. Odalarda ocan evresinde yiyecek dolu kaplar ve ta el deirmenleri bulunuyordu.

1208

Sosyal Yap7 Kral (kun-mi/kun-mo) bu unvan (ikinci en eski ekli) eski hkmdarn adndan alyordu. Kral bakentinde kee adrda yayor, st ve etle besleniyordu. O, byk ahsi mlklere-otlaklara (muhtemelen klk) sahipti. Bu otlaklara dier ahslarn hayvanlarnn girmesi onun iznine balyd. Daha ilk hkmdarlardan birisi kendi topraklarnda hayvanlarn otlatlmas iin bedel talep etmitir. Kun-minin gvenlii 10.000 muhafz tarafndan salanyordu. Onun haremi vard. Soylu bir gelin iin balk paras olarak kun-mi 1000 at ve 1000 katr vermiti. Kun-mi yabanc diplomatlar Hun kral (any) gibi tantanal bir ekilde kabul ediyordu. Han-shunun verdii bilgiye gre, mparatora tabi olma konusunda in elisinin getirdii talebi geri evirmi ve sadece bir sayg gstergesi olarak elinin bizzat kendisine ba emitir. Yalanan hkmdar cinsel ve sava yeteneklerini kaybetmesi nedeniyle toplum iindeki saygnln kaybediyor, ynetim gc azalyordu. Tahtn varisini zel hoca eitiyordu. ktidardaki slalenin ortaya kmasna ilikin bir rivayet mevcuttur. Bu rivayete gre Vusunlarn ilk byk hkmdar ocukken babas Hunlar tarafndan ldrldkten sonra bozkra braklm ve dii bir kurt tarafndan emzirilmitir. Kular da ona yiyecek getirmiler. Bu ocuu bir ruh zannetmeye balamlar. Daha sonra onu Hunlarn kral (an-y) eitmitir (Chih chi. 123). Bu rivayetle eski Trklerin kkene ilikin rivayetleri arasnda ortak unsurlar bulunmaktadr (dmanlarn hcumu, ocuun hayatta kalmas, dii kurt tarafndan emzirilmesi); fakat nemli farkllklar da vardr. Devlet kun-minin oullar tarafndan ynetilen eyalete blnyordu. Kun-mi bunlar sk denetim altnda tutuyordu. Byk bir sava kmas durumunda ordunun yarsn Vusunlar oluturuyordu. Sefere kun-minin kendisi nderlik ediyordu. Ynetim ilerinde Kun-miye 15 st dzey ynetici yardm ediyordu. Bunlarn birisi hkmete bakanlk ediyordu (Kun-minin oullarndan birisi). Kun-mi gibi onun da daimi zel ordusu (10.000 svari) vard. Onun dnda Konseye deiik rtbelerden sekiz kii daha dahildi. Bunlardan birisi muhtemelen Kun-minin zel sekreteriydi. Dieri Hunlarla snr oluturan blgeye atanyordu. nemli sorunlarn hallinde kral st dzey yneticilerin grlerini dikkate almak ve onlarn isteklerine kar gelmemek zorundayd. Onlarn grevleri Hunlarda olduu gibi salara ve sollara ayrlyordu. Yneticilerin yksek statsnn sembol, altndan veya bronzdan yaplan ve kemere taklan zel damgayd. Soylularn yeni Kun-mi seme ve ona unvanlar verme hakk vard. Soylular safkan at srleriyle vnyorlard. Onlarn her birine 4000-5000 kadar ata sahip olmaya msaade ediliyordu. inliler bu hayvanlar elde etmek iin zel askeri seferler dzenliyor (rnein, komu Ferganaya) ve bunlar kan terleyen sema atlar olarak adlandryorlard. Soylular in elilerinin hediyelerinden zellikle de ipek rnlerinden pay alyorlard. Soylularn trbelerinin ykseklii 8-12 m., ap ise 50-80 m. oluyordu. Bunlarn her birinde genelde 2-3 erkek ve kadn mezar bulunuyordu. in kaynaklar soylularn yan sra zengin kiilerden de bahsetmektedir. Bunlar muhtemelen

1209

birka yz ata sahip olma izni bulunan kiilerdi. Bu zmreden olanlarn trbelerinin ykseklii 1 m., ap ise 15-20 m. oluyordu. Mezara 3-4 kap, demir kl ve hanerler, demir ok uluklar ve yaylar, bronz veya altndan yaplm giysi aksesuarlar konuluyordu. Genelde M.. I. yzylda Vusun Devleti daimi profesyonel ordu kurdu. Bu ordunun birlikleri sadece bakentte deil, eyaletlerin merkezlerinde ve snrda da bulunduruluyordu. Ordu sadece svarilerden oluuyordu. Byk sava kmas durumunda (M.. 72 ylnda Hunlarla olan sava gibi) Vusun Devleti inlilerle birlikte hareket ediyordu. inliler de savaa her birinde 30.000 svari bulunan birka birlik gnderiyordu. Rtbesiz gebelerin bar dnemlerinde silah bulundurmas yasaklanmt. nk kral onlarn ayaklanmasndan korkuyordu. Bazen bunlarn mezarlarnda da damgalara rastlanlmaktr. Ancak bu damgalar kilden yaplmtr. Bunlar Vusunda en yaygn olan 30-50 sm yksekliinde ve 5-10 m. apndaki trbelerde gmyorlard.8 Bunlarn daha sonraki dnemlere ait mezarlarnda gittike daha ok kaba rastlanmaktadr (zellikle, Tarm Havzasyla komu blgeler iin karakteriktir). Rtbesiz gebeler sade bir avam kitle deildiler. in kaynaklar M.. I. yzyln 50-40l yllarnda halkn hkmdar Ni-minin istibdadna kar honutsuzluundan bahsediyor. Bir oklar ona tabi olmaktan imtina ederek honutsuzluklarn szle dile getirmi ve onun lkesini terk etmilerdi. ok sayda esir kleler bulunmaktayd (rnein, sadec kun-minin Hunlar zerine seferi zaman 40.000 kii esir alnmtr). Onlar genelde soylularn hizmetisi oluyordu. Onlarn bir ksm ise muhtemelen tarmda ve zanaatkarlkta altrlyorlard. Din Ne yazk ki, in tarihileri Vusunlarn dini konusunda hi bir bilgi vermemiler. Mezar yaplarna gre, baz dini grlere ilikin fikir yrtlebilir. Soylu bir kadnn Alma-Ata civarnda Kargali da geidinde 2300 m. ykseklikte tesadfen bulunmu mezar byk nem tamaktadr. Muhtemelen bu, bir gizli mezar olmutur. Altn ta zerindeki resimler birok aratrmaclarn dikkatini ekmitir. Bu resimler bandan beri A. N. Barntam tarafndan kadnn bir aman olmasna balanmtr. Hatta bu kadnn katld ayinlerin Yunan Dionysos dramlarna benzedii ihtimali ortaya atlmtr.9 Ancak gerei sylemek gerekirse, Vusunlarda amanizmin ya da benzer dramlarn mevcut olduunun kesin bir kant yoktur. Zanaat Vusunlar kilden mlek ve kalp usulyle (kumla doldurulmu kuma kalp yardmyla) kaplar hazrlyorlard. Bu kaplar helezon veya dallarn yatay sralar eklinde yaz desenleriyle sslenmitir. Kil kaplarn esas trleri yar kresel kaseler, armut ekilli srahiler, kaln duvarl kazanlardr. Zaman zaman silindir ekilli kk kaplar ve gnmzdeki kulplu ve azlkl aydanlklara benzeyen kaplar da kullanlmtr. Kaplarn ou gebe yaam asndan elverili olan yuvarlak dip ksmna sahiptir. Aa kaplarn da kullanld bilinmektedir (beyaz kayn aacndan oyularak yaplm kadehler ve ayakl masalar). Soylularn tahta sandklar ksmen demir eritlerle kaplanyordu. Metalrji bir hayli

1210

gelimitir. aletleri ve silahlar dnda bronz altarlar (bunlara dier bronz ayin mamulleriyle birlikte eski tapnaklarn bulunduu yerlerde rastlanmaktadr),10 zerinde ku resimleri bulunan mil tokalar sanatsal adan ok ilgi ekicidirler. rg iinde 4 delii bulunan kemik levha eklinde basit aletler kullanlyordu. Vusunlarda kumalar ok basit ekilde rlyordu. Sanat Vusunlarn kltrne ilikin henz ok az bilginin olmasna ramen bu kltr gerek Avrupa gebelerini, gerekse de Asyadaki gebe komularn etkilemitir ve dikkatle incelenmesi gerekir. Vusunlarn musalla ta benzeri llerin yatrld ta yzeyleri eski Sakalarnkinden farkl olarak, kesii kare ekilli olan ayaklk/altlk ve kare ekilli masast levhadan oluuyordu. Bunlarn dizaynnda in bronz sanat stilinin ve desenlerinin etkileri hissedilmektedir. Masast levhalardan birinin zerinde 4 adet kanatl panter, dierinin kelerinde kulelerdekine benzer merdiven ekilli di gibi knt bulunmaktadr. Ayaklk ise ok ince geometrik desenlerle sslenmitir. Vusunlarn vatannda, Turfan vahas yaknlarnda Alagoudaki trbede de benzer talar bulunmutur. Bunlardan birinin zerinde ortada 2 adet kanatl panter bulunuyor. Issk-Kulda bulunmu tan Atlant pozundaki tanra figrleri eklinde adet ayakl bulunuyor. Daha byk olan balar ilkel usulle dklm, kk ekildeki el ve ayaklar orantszdr. Bununla birlikte bacaklar ve sa dzm gibi mahrem yerleri tamamen rten elbisenin ayr ayr detaylar titizlikle ilenmitir. Vusunlarda kuyumculuk sanat yerel altn madenlerine dayanyordu.11 Bu sanat rnleri AlmaAta yaknlarnda Kargal geidinde bulunmu soylu kadn mezar (M.. II-I. yy.) sayesinde ortaya kmtr. Burada yaklak 300 altn eya iinde yerli altn-turkuvaz hayvan stilinde birka mamul bulunmutur. Bunlarn iinde byk ve zgn olan, 25x4.7 sm. ebadnda, zerinde ok sayda firuze ve granit bulunan uzun dik drtgen eklindeki ince ilenmi tatr (ek. 1). Baz figrlerin ikonografisi ve ksmen de onlarn tasvirindeki anlamlar (elinde dal tutmu ve kanatl kaplan, ejderha ve kei gibi eitli hayvanlara binmi kanatl yar-insan ifritler tasvir edilmitir) in sanatna zgdr. Muhtemelen eya yerlilerin siparii zerine inli usta tarafndan yaplmtr.12 fritin ba zerinde kaz veya rdek tasvir edilmitir. Aa ve allklar ve bunlar arasnda gizlenmi hayvanlar fonunda fantastik svariler tasvir edilmitir. Resmin en nemli unsuru ran motifi olan kantl atn zel altlk zerindeki figrleridir. Bu mamuln orta ksm bulunamamtr (sadece iki paras bulunmutur). Genelde bu eyann ta olduu dnlmektedir. Ancak Sarmatyadan bulunmu benzerleri (zellikle Kobyokovodan bulunan M.S. I. yy. ait ince ilemeli sarmal ekilli kolyede de birtakm yar insan tasvirleri bulunmaktadr) bu eyann sarmal ekilli kolye olduunu sylemeye imkan verir. Bu mezardaki kabartma rlyef zerine yaplm dier altn-turkuvaz hayvan stili mamulleri kesinlikle yerli retimdir ve zgn motiflere sahiptir (oturmu deve figr tasvir olunmu yzk, kk bir insan kemiren byk bir fare tasvir olunmu kpeler). Kpeler alacal ekildeki ok sayda ereti tala sslenmitir. nsann sa ekli, gzleri ve onu sran byk farenin gzleri krmz bir ta ile ilenmitir. Mcadeleyi daha iyi ekilde anlatmak amacyla usta her iki yarat perpendikler

1211

dzlemlerde vermitir; farenin eilmi kuyruu kpelerin kavisini oluturuyor. Son dneme ait (Alakol gl blgesi) kpeler byk halka zerine sarlm ve altn sa rgsyle sslenmi, sonu paralel yzl ile biten altn eritten oluuyor (paralel yzlnn yzleri gen eklindeki firuze talarla kaplanmtr). Tenlik hyndeki dier bir zengin kadn mezarndan bulunmu altn mamuller ok ilgi ekicidir. Giysiyi ssleyen levhalar zerinde atn sola doru koturan svari tasvir edilmitir. O ksa kaftan ve tozluk giymi, zerinde ksa klo cepken vardr. Bu resmin batda Sarmatyaya kadar ran dnyasnda birok ikonografik benzerleri bulunmaktadr. Altn sa tokas kre eklinde uluu bulunan bir mildir. Genelde asil Vusunlarn giysilerinin kenarlar ok sayda altn levhalarla ssleniyordu. Bu levhalar deiik biimlere sahiptir. Bunlarn zerinde firuzeyle kaplanm gl rozeti, fidan veya grifon (eski mitolojide kartal bal, aslan gvdeli ve kanatl hayali hayvan-A.A) ba resimlerine rastlanmaktadr. Levhalarn kenar boyunca buday taneleri eklinde ember vardr. Dier yaygn motifler belli biimlerdeki toynakl hayvan kulaklar, helezon, iinde ekilli knt bulunan ember, zerinde iekleri olan dal ve kei figrleridir. Daha nceleri gneyde yerleen Bactiryadaki motiflerin tekrar ilenmesi olan M.. II-I. yzyllara ait insana benzer tasvirlere Betkaynar hynde de rastlanlmaktadr.13 zellikle deseninin mezarn kil duvarlarnn birinin ortasndaki herhangi bir mamulden alnm, ba giysisi bulunan alak kabartmal adam ba tasviri byk nem tamaktadr (ek.2). Etli, dairevi hafif Mool rk izi bulunan yz tasvirinde yukarya doru ekilmi kaln kal kk gzler ve ince sarkk byklar ne karlmtr. Gm yzn altn levhas zerinde Baktirya kral Eucratidesin (M.. 171-145), muhtemelen altn bir madalyona dayanarak yaplm resmi bulunmaktadr. Resimde ba ksm yandan, beden ksm nden verilmitir. Hkmdar, elinde iki nilfer iei goncas tutmutur. st gmlei yerli desenlerle sslenmitir. Geni gs ve omuzlar, siperi acemice tutan ince elleri ile uyumludur. Byk ar enesi bulunan etli yzde ecdattan sadece dzgn ve byk Yunan burnu kalmtr. Bu mezardaki seramik kaplar Greko-Baktryadaki benzerlerine ok yakndr. Ksa bir sre nce in arkeologlar Sincanda Kazakistan snrlarna yakn bir yerde bulunan Boma hynde 2 soylu mezar buldular. Bunlar erken ortaaa ait olarak gsterilmitir. Ancak bunlarn daha nceki dneme-M.S. III-IV. yzyllara ait edilebilecei dnlmektedir. Burada altn ve akik tandan fevkalade gzel kaplar, altnla sslenmi silahlar bulunmutur. Eyalarn ounda yakut eklemeler mevcuttur. Bu, Vusunlarn son dnemlerdeki sanatlarna ilikin fikir yrtmemize olanak salyor. Gnmzde Yedisunun ok sayda ta kitabeleri bulunmu ve neredilmitir.14 Fakat bunlarda Vusun dnemine ait izlerin ortaya karlmas sorunu henz zmlenememitir. Vusun Abidelerinin Aratrlmas Tarihi

1212

Bu blgelerde arkeolojik aratrmalar XX. yzyln 30lu yllarndan itibaren Maddi Kltr Tarihi Enstitsnn (Leningrad/St. Petesburg) A. N. Berntam bakanlndaki bir keif heyeti tarafndan balamtr. Sonraki arkeolojik kazlar ve elde edilen maddi kaynaklarn analizinde K. A. Akiev faal rol oynamtr. Yedisu kitabeleri A. N. Maryaev ve P. . Marikovski tarafndan aratrlmtr. Gnmzde Vusun kltrnn aratrld esas merkez Kazakistan Cumhuriyeti Arkeoloji Enstitsdr. Vusun kltrnn derin bir ekilde renilmesine henz yeni balanlmtr. Yedisunun eskiaa ait harabelerindeki (ou zaman erken ortaaa ait st tabakalar renilmitir) Vusun tabakalarnn ciddi bir ekilde aratrlmas gerekmektedir. Kazakistanda uzun sredir devam eden ekonomik kriz bu aratrmalarn yaplmasna engel oluturmaktadr.

Zaosu xian gudai muzang shijue jianbao, Wenwu, 1962. No. 7/8; Ma Yong, Wang

Binghua, Xinjiang lishi wenwu, Bejing, 1978; Wang Binhua, Xinjiang Alagou shukeng muguo mu fajue jianbao, Wenwu, 1981, No. 2. 2 Pulleyblank E. G., The Wu-sun and Sakas and Yuech-chih migrations, Bulletin of the

School of Oriental and African Studies (BSOAS), Vol. XXXIII/1, London 1970. 3 Borovkova L. A., Zapad Tsentralnoy Azii vo II do n. e. -VII v. n. e. (istoriko-geografieskiy

obzor po drevnekitayskim istochnikam), Moskva 1989. 4 Bichurin N. Ya., Sobraniye svedeniy o narodah, obitavih v Sredney Azii v drevnie

vremena, Vol. 1-2, Moskva 1950. 5 1963. 6 Akiev K. A., Zimovki-poseleniya i jilia drevnih usuney, zvestiya Akademii nauk Akiev K. A., Kuaev G. A., Drevnyaya kultura sakov i usuney dolin reki li, Alma-Ata

Kazahskoy SSR. Seriya obestvennh nauk, 1966, No. 2, Alma-Ata; Akiev K. A., Gosudarstva hunnu i usuney, storiya Kazahstana. s drevneyih vremen do nasih dney, Vol. 1 (Chapter II/1), Almat 1996. 7 Vusun). 8 Akiev K. A., Kuaev G. A., Drevnyaya kultura; Zadneprovskiy Y. A., The nomads of Northern Central Asia after the invasion of Alaxander, History of civilizations of Central Asia, Vol. II (Ed. J. Harmatta), Paris 1994, pp. 458-462: Zadneprovskiy Y. A., Drevniye nomady Tsentralnoy Azii, S. Peterburg 1997. Kanov E. ., Koeve gosudarstva ot hunnov do manurov, Moskva 1997 (Chapter

1213

Kuzmina E. E., Dionis u usuney, Tsentralnaya Aziya: Nove pamyatniki pismennosti i

iskusstva (pod. red. B. A. Litvinsky), Moskva 1987. 10 Djumabekova G. S., O kladah metallieskih izdeliy v Semireye, zvestiya Ministerstva

nauki Akademii nauk Respubliki Kazahstan, 1996, No. 2. 11 Akishev K. A., The ancient gold of Kazakhstan, Alma-Ata 1983; LUomo dOro, La cultura

delle steppe del Kazakhstan dallet ba del bronzo alle grande migrazioni (Gur. G. A. Popescu, C. X. Antonini, K. Baipakov), Milano 1998. 12 Berntam A. N., Zolotaya diadema iz amanskogo pogrebeniya na r. Kargalinke,

Kratkiye soobeniya nstituta istorii materialnoy kultur (KSMK), Vol. 5, Moskva-Leningrad 1940. 13 1. 14 Maryaev A. N., Goryaev A. A., Naskalne izobrajeniya Semireya, Almat 1998. Baypakov K. M., smagil R., Kasenov M. S., Raskopki mogilnika Betkaynar na

Kurdayskom perevale, zvestiya Ministerstva nauki-Akademii nauk Respubliki Kazahstan, 1997, No.

1214

Vusunlar / Do. Dr. lhami Durmu [s.782-788]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Macaristandan Manuryaya kadar uzanan kuzey bozkrlar, dnyann zel bir blgesini meydana getirirler. Rusya ve Bat Sibiryadaki bozkrlar tarm ve hayvanclk iin ok uygundur. Fakat dier alanlarda, zellikle Orta Asya ve i kesimlerinde, bu bozkrlar, tarihe damgalarn vurmu, konarger hayat tarzn benimsemi topluluklara yurt olmutur.1 Gney Asyay kuzeyden ayran byk dalar ve kuzey ormanlar arasndaki btn blge ok farkl tarihlere sahip bir zaman diliminde bat ve dou olarak ikiye blnr.2 Bat yars, Balkanlar ve Karpatlar arasndaki Macar Ovasndan balar. Romanya ve Bulgaristann bir parasn oluturduu bu blge, Kafkasya Dalar ve Urul ormanlar arasndan Gney ve Bat Rusyaya doru uzanr. Buradan da Gney Sibirya ve Kazakistan blgesine, kuzey ran Platosuna, Pamir, Bat Tanr Dalarnn meydana getirdii bir da bariyerine, Baykal Glnn dousuna ve D Moolistan zerindeki Altay Dalarna doru devam eder. Pamirin zerindeki bat blm tekrar iki bozkra ayrlr; Tibetin kuzeyi ve Tanr Dalarnn gneyine doru uzanan gney blm, Tarm havzas araclyla kuzeybat in ve Moolistana doru ve kuzey blm kuzey Tanr Dalar ve yine Moolistana uzanr. Moalistanda birleen iki blm buradan Ordos ile Gobi l ve in arasndan gneye doru devam ederek Dou Altay Dalarndan Karanlk Dalarna doru Manurya zerinden devam eder. Dou blm daha yksektir ve sert bir iklimi vardr, daha ok l ierir ve dalardan ve inin tarma uygun topraklarndan keskin izgilerle ayrlr.3 Eski zamanlarda blgenin kuzeyi tamamen ormanlarla kaplanmtr.4 Konar-ger kavimlerin oluturduklar kltrlerin, ortaya k ve geliimleri de kuzeyin ormanlk corafyas ile gneyin yerleik kltr corafyas arasnda ortaya kmtr. Bir hayat tarz olarak ortaya kan konar-gerlik, avclk ve ziraat arasnda geen yar yerleiklik olarak belirlenmitir. zellikle baz durumlarda fazla zellii olan ve uygun artlarda topra ilemekten daha az iilie ihtiya duyulan bir yaay biimi olarak kendini gstermitir.5 Konar-ger kavimlerin bozkrlarn dousunda varl arkeolojik buluntular sayesinde

aydnlatlabilmitir. Srasyla Afanesyovo, Androhovo, Karasuk, Tagar ve Tatk kltrleriyle bozkrlarn dousunda Konar-ger kltrlerin geliimi izlenebilmektedir.6 Yazl belgelerden de M.. 3000 ylnn ortalarnda ensi ve ansi eyaletlerinin kuzey ve bat taraflarnda Konar-ger kavimlerin yaadklar ve inlilerle ilikilerinin olduu anlalyor.7 Buradan ensi ve ansi eyaletlerine gen inlilerin Gobi lnn gney ky blgesi ve Kansuda Hiungnulara komu olduklar anlalyor. Eski Han hanedan zamanna kadar in eyaleti Kansunun kuzeyi Hiung-nu lkesinin esas noktas olarak ortaya kyor.8 Hiung-nularn Hunlar olduu anlalyor. Bu

1215

yaknl Hiung-nu ve Hun adlar gstermekte ve Hunlarn asl grldkleri evre Hiung-nularnkiyle rtmektedir.9 Bu konar-ger Hunlardan baka inin kuzey bat blgelerinde tarih sahnesine kan nemli konar-ger kavimlerden biri olarak da Vusunlar tarih sahnesine kyorlar.10 Tarih Sahnesine ktklar ve Yayldklar Corafya Vusunlar ve Ye-iler balangta Tun-huangla Ki-lien arasnda bulunuyorlard. Han Dneminde (M.. 206-M.S. 220) Tun-huang evresi imdiki Sa-u eyaletine uyuyor. Ki-lien ise Nanan civarndayd. Bylece her iki rkn en eski lkeleri Tun-huangn dou ve Ki-lienin batsndaki dzlklerdi.11 Vusunlar isimlerinin ilk kt dnemde Kansunun gneyinde bulunan ve Tien-an (Tanr da) ile zdeletirilemeyen Ki-lien civarnda bulunuyorlard. Onlar Ye-iler ile Sa-u lkesinden Kansunun dou tarafna doru yaylmlard. Bu her iki kavim hususi bir soydu. Onlar bu lkede karmam olarak oturuyorlard. Kendilerinin hususi yerleim yerleri vard. Ye-iler Kan-chu ve Suchu olarak isimlendirilen eyaletlerde oturuyorlard. Buradan Ye-ilerin Tun-huang ve Ki-lien arasndaki corafyann dou yarsnda oturduklar anlalyor. Vusunlar ise, Y-man geidinden Suchuya kadar otu bol bir corafyada bulunuyorlard.12 Hun anys Mo-tunun in mparatoru Wentiye yazd mektupda bu yerleim dzeni belirtiliyor. O, batda Ye-ileri hakimiyeti altna alndktan sonra Vusunlar ve dier 26 topluluu Hun ad altnda toplamt.13 Batya doru yaplan bu askeri harekatta mcadelenin nce Ye-ilerle sonra Vusunlarla olduu anlalyor. Bylece bu seferin yerleime uygun olarak yaplm olduu sralamadan belirlenebiliyor. Btn bilgileri bir araya getirdiimizde Vusunlarn Hun aknna maruz kalmadan nce yerlerini belirlemek mmkn olabiliyor. Buna gre, batda Tun-huangn batsndaki l halinde bulunan kuru arazi, gneyde Tun-huangdan itibaren Binbuda tapnaklarnn gneyindeki kum l, Ta-shih nehrinin kaynaklarn oluturan sulak ve gneyde dikleen havza; Chong-mo Chih-chinden itibaren gney douya doru da silsilesi etekleri boyunca Su-chou kuzeyde kalarak Kan-chou rmana kadar uzanan ve Richtlofen silsilesinin ucunda kuzeye doru kabaran arazi Vusunlarn dou snrn oluturur. Buras bir nevi doal snr konumunda olup, Su-chu ile Kan-chu arasnda bulunmaktadr. Tun-huang civar ve yaknndaki bozkrlar eskiden sulak olduundan ve buralarda kuru dereler belirlendiinden konar-gerlerin hayat asndan nem tayordu.14 Kuzey snrn belirlemek ise imkanszdr. nk nceden sulak olan yerler gnmzde kurumu durumdadr. Vusunlarn konar-ger bir kavim olmas onlar geni bozkrlarda belirli bir yere yerletirmeyi gletirir. Konar-ger kavimler zaman zaman bir lde birbiri ilerine de sokulabilirler. Ancak, konar-ger kavimlerde dan ok byk nemi var. Yaylak, klak her konar-ger kavmin deimez bir hayat tarzdr. Bundan dolay Nan-ann ok sulak etekleri konar-gerleri kendine hep ekmitir.15 Vusunlar konar-ger bir topluluk olduundan bir takm sosyal, siyasi ve askeri gelimeler onlarn daha baka yerlere yaylmalarn da mmkn klmtr. Zaman ierisinde bir takm siyasi

1216

gelimeler Vusunlarn ilk yurtlarndan ayrlmalarn zorunlu hale getirmitir. Byle bir zorunluluk Yeilerin Vusunlara saldrmas ve onlar yenmesi sonucunda ortaya km, Vusunlar belirli bir sre Hunlara snarak, yaamak durumunda kalmtr. Hunlar Ye-ilerle yaptklar savata onlar batya srmler ve bundan sonra da Hunlar ierisinde glenen Vusunlar Ye-ileri daha da batya doru srmler ve onlarn yerlerine oturmulardr.16 Yeni g hareketiyle birlikte Vusun lkelerinin dousunda Hunlar, gneyinde Trkistan ehirleri, batda Ta-yan ve kuzeybatda Kong-k yer alyordu. Bylece Vusunlar Isk Gl ve civarnda bulunuyorlard.17 Tanr dalar merkezli bir yaylm gsteren Vusunlar gnmzde Urumi evresinden batda Isk gl ve evresine, kuzeyde ungarya bozkrlarna, gneyde ehirlere sahip lkelere, yani tarm havzasnn kuzeyinde bulunan Karaar, Kua vb. kadar yaylmlardr.18 Bu yaylm olduklar corafya konar-ger hayat iin nemli yeri olan otu bol otlaklarla doluydu ve yaylak-klak hayat asndan da deer tamaktayd. Vusunlarn yurtlarnn belirlenmesinde Ta-yan, Kang-k gibi bilinen ve belirli corafi mntkalar, Trkistan ehirlerinin balad da etekleri bize kesin bir havaliyi gsterebilir. Zira Ta-yan Fergana, Kang-k ise Sogdianadr. Kuzeyde ise snr Isk Gln fazla amam olabilir. nk kuzeyde li nehrinin kollarnn iinden getii yer yerlemeye ok uygun olmakla beraber Hunlarn arazisiydi. Hunlar burada bir -li beylii kurmulard.19 Vusunlarn dou snr Karaar ve civarna kadar ulayordu. Urumi, Turfan, Karaar -belki Kurla- hattnn batsnda kalan ksm Vusunlarn memleketiydi.20 Gneyde ise yukarda belirttiimiz zere Tarm havzasnn kuzeyinde bulunan ehirlere kadar snrlar uzuyordu. Siyasi Tarihleri Vusunlarn siyasi tarihleri dier konar-ger kavimlerin tarihleriyle dorudan balantldr. M.. 3. yzyln sonlar M.. 2. yzyln balarnda inin kuzeyinde ve kuzeybatsnda varlklarn srdren, hem birbirleriyle hem de inlilerle mcadele eden kavimlerin ad in kaynaklarnda gemeye balar. Konar-ger kavimler elbette M.. 3. yzyldan nce de ayn blgelerde bulunuyorlard. zellikle Hunlarn glenip, ortaya kmasndan nce, ayn soya sahip topluluklar varlklarn srdryorlard. Bunlar iin Bin yldan daha uzun zaman srecinde devlette zaman zaman byme, zaman zaman klme oldu, fakat blndler, paralandlar, denilmektedir.21 phesiz devletin byyp, gelime dnemlerinde eitli topluluklar olmalyd. Bu topluluklar in iin bir tehlike oluturmaya balamlard. zellikle M.. 3. yzyln sonlarna doru bu tehdit unsurlar glenmilerdi. inliler bundan dolay kuzeyde devaml byk bir ordu bulundurmay ve bundan baka nceden ina ettikleri sedleri yeniden onarmay ve byk bir sistem kurmay kararlatrmlard. Bu suretle M.. 214 ylnda byk bir sed meydana getirilmitir.22 Bu seddin yaptrlm olmas mcadelenin boyutlarn gstermek bakmndan nem tamaktadr.23

1217

inin kuzeyinde bulunan konar-gerler, yalnz mehur seddi yapan inlilerle mcadele etmemiler, ayn zamanda birbirleriyle de mcadele etmilerdir. Vusunlarn tarih sahnesine klar da bu mcadelenin sonucunda gereklemitir. Yazl belgelerde Vusunlarla ilgili u bilgiler yer almaktadr: Vusun hkmdarnn ismi Kun-mo (Kun-mi) idi. Kun-monun babas Nan-teu-mi idi. O eskiden Ye-iler ile Ki-lien ve Tun-huang arasnda oturuyor ve kk bir lke arasnda hkm sryordu. Ye-iler Nan-teumiye saldrdlar, onu ldrdler ve lkesini ele geirdiler. Sonra halk Hun lkesine kat. Hkmdarn olu yeni domutu. Onun hocas Pu-chiu Yabgu onu kucana alarak, otlak alana kard. Ona gda maddesi aramaya kp geri dndnde bir kurdun onu emzirdiini grd. Bir karga etle onun zerinde uuyordu. Bu yzden o, onu kutlu bir kii olarak grd. Nihayet onu Hunlara brakt. Hun anys (imparator) onu sevdi ve eitti. O, geliip byynce, ona babasna ait halk verdi ve onu ordu komutan yapt.24 Yukardaki bilgilerden anlalaca zere, Hunlarn dman olan Ye-iler Vusunlara saldrnca ve sonuta Vusunlar yenilince, Hunlar Vusunlar himaye etmitir. Vusun hkmdarnn olunun anynn saraynda itibar grmesi de bu dostluun bir sonucudur. Vusunlar, Hunlarn egemenliine girdikten sonra Kun-minin bymesiyle tekrar eski hanedana kavumulardr. Kun-mi Vusunlarn bana getiinde bir takm siyasi gelimeler u ekilde cereyan etmitir: Bu zamanda Ye-iler, Hunlar tarafndan malup edildiler. Batda Sakalara saldrdlar, onlar daha gneye inerek uzakta yurt tuttular. Ye-iler, Sakalarn yerine yerletiler. Kun-mi artk tam olarak kuvvetlenmiti. an-yye babasnn cn alabilmek iin ricada bulundu. Batya gitti ve Ye-ileri yendi. Ye-iler tekrar batya kat ve Ta-hsia memleketine gittiler. Kun-mi halkn bu bo kalan araziye yerletirdi. Ordusu git gide glendi. an-y lnce artk Hunlarn hakimiyeti altnda yaamak istemedi.25 Vusunlarn ad ilk kez M.. 176 ylnda Mo-tunun in imparatoruna yazd mektupta grlyor. Bu mektubun yazld zamanda artk Hun hakimiyetine girdikleri biliniyor.26 Mo-tun, Ye-ileri M.. 203 tarihinde yenmitir. Bu durumda Vusunlarn Hun hakimiyetine girii iin M.. 176 tarihi bir Terminus ante quem ve M.. 203 tarihi de bir Terminus post quemdir.27 Bylece Vusunlarn Hun hakimiyeti altna girileri M.. 203 ylndan nce ve M.. 176 ylndan da sonra olamaz. nk, M.. 203 tarihinde Ye-ileri Mo-tun yenmiti. Vusunlar Ye-ilerin batsnda bulunduundan Ye-iler yenilmeden Vusunlar hakimiyet altna alnamazd. Artk M.. 176 yl itibariyle de Hun hakimiyetine altna girmilerdi. Mcadeleler Mo-tundan sonra da devam etmitir. Ye-ilerin Vusunlara saldrmas sonucunda Hunlar da Ye-ilere saldrarak onlar malup etmitir. Bu Hun anys Mo-tunun olu Lau-schang (Kiyok) olmaldr. Kun-miyi eiten Hun anys de odur.28 Ye-ilerin Vusunlara saldrs Motunun in mparatoruna mektubunu gnderdii M.. 176 yl ile Hun anys Kiyokun lm yl, yani M.. 160 yllar arasnda vuku bulmu olmaldr.29 Kioktan sonra Hun tahtn geen any Kn-indir. O,

1218

M.. 126 ylnda lmtr. Bu hkmdar zamannda M.. 139 ylnda Ye-iler Isk Gl kenarnda oturuyorlard. Chang-chienin seyahatini bitirip dn esnasnda Vusunlar Isk Gl kenarna yerlemi bulunuyorlard. Bu tarih M.. 125tir. Bu duruma gre Vusunlarn Isk Gle gelileri iin M.. 139-138 yllar Terminus post quemdir. Onlarn Hun hakimiyetinde kallar iin de M.. 203 yl Terminus ante quem olup, M.. 125 yl da Terminus post quemdir.30 Vusunlar M.. 125 ylndan itibaren bamsz bir ekilde Isk Gl erevesinde hayatlarn srdrmeye balamlardr. Burada ksa srede g kazanan Kun-mo unvanl Vusun Hkmdar Liehcihao-minin gl bir duruma ulamas, Vusunlarn Hunlara olan balln tamamen ortadan kaldrmtr. Ancak topraklar douda dorudan Hun topraklaryla hem hudut idi. Vusunlarn gneyinde Dou Trkistann ezelden beri yerleik olan blgeleri yer alyordu, gneybatda Fergana, batda ise konar-ger Kanglerin topraklar yer alyordu. Vusunlar Fergann kuzeydousunda Kangler ise, Ferganann kuzeybatsnda yaadklarna gre onlarn arasndaki snrlar aa yukar Yedisu ve Sir Derya blgeleri arasna denk gelmektedir.31 Aa yukar M.. 105 ylnda Vusunlara in elisi Chang-chien geldi ve inliler ile ittifak kurarak Hunlara kar savamak iin douya dnmelerini teklif etti. Ancak bu plan Vusunlar arasnda kabul grmedi. Fakat Chang-chiene refakat etmek iin ine gnderilen Vusun elisi hkmdarna in imparatorluunun debdebe ve kudretini anlatt zaman inin otoritesi biraz ykseldi. Bununla birlikte sonraki in elileri batya Dou Trkistan ve Fergana zerinden gemeye balamlard. Vusunlar bu tr eliler vastasyla gnderilen bol hediyelerden mahrum kaldlar. Bundan dolay Kun-mi kendisine in prensesini isteyerek yeni bir elilik dzenledi ve onunla birlikte anlald gibi 1000 tane at hediye alarak gnderdi. Onun istei yerine getirildi. Yalnz prenses Kun-mi kk ei yapld. Ayn zamanda Vusunlarn gekin yataki hkmdarlarna verilen Hun anysnn kz onun byk ei olarak ilan edildi. inlilerin Ferganaya dzenledii seferde M.. 102 tarihinde Vusunlar in hkmdarnn istei zerine 2000 kiilik yardm mfrezesi gnderdiler, fakat onlar bekleme vaziyetini alarak, savaa katlmadlar.32 Kun-mi lmnden nce bozkr geleneine gre kralienin kendi torunu ve halefi Tsen-ch- unvann tayan Chn-hs-mi ile evlenmesini talep etti. Kralie istemedi, fakat in hkmeti halkn geleneklerine itaat etmesi gerektiine onu inandrd. Tsen-ch-den sonra Hun kkenli hanmndan olma, kk yata Ni-mi adl bir olu kald. Ni-mi byynceye kadar geici olarak Tsen-ch-nn amcasnn olu Veng-kuei-mi geti; o selefinin dul kars inli kralie ile evlendi. Veng-kuei-mi istidatl bir hkmdard. Halknn hem ite refahn hem de dta kudretini ykseltmeyi baard. M.. 71 ylnda inliler ile anlaarak Hunlara kar baarl bir sefer dzenledi. Burada 40.000 kadar insan esir ald. 70.000 kadar hayvan ele geirdi. O ayn zamanda Dou Trkistann ilerine mdahale etmekte idi; onun ikinci olu Yarkentin hkmdar yapld, onun byk kz Kua hkmdarna verildi. Veng-kuei-mi M.. altml yllarn sonunda ld. Ni-mi onun yerine geti ve Kuan-Van unvann ald.33 Kuan-Van selefinin dul kars ile evlendi ve yal olmasna ramen bir erkek ocuk sahibi oldu. Fakat kars ile dirlik dzenlikte yaayamad ve halk tarafndan da sevilmedi. Bir gn Cih-ku in elileri geldii srada, kralie elilere bir ziyafet dzenlemelerini syledi ve bu ziyafette Kuan-Vann

1219

ldrlmesi gerekiyordu. Fakat plan baarsz kald. Kuan-Van sadece yaraland ve kamay baard. in hkmeti elileri suunu dzeltmeye kotu, onlar ine getirildi ve idam edildi. Hkmdara hediyeler ve yarasna ifa vermesi iin bir tabip gnderildi. Halkn Kuan-Vana olan honutsuzluundan Vnig-kuei-minin Hun kkenli einden olma Vu-chiu-tu yararland. O kuzeyde Aladaa ekilerek Hunlardan yardm beklemekte olduunu ilan etti, o etrafnda halk toplayarak anszn Kuan-Vana hcum etti, onu ldrd ve tahtn ele geirdi. inliler Hun partisinin galebe almasna msaade edemezlerdi ve Yedisuya sefer dzenlemek iin hazrla baladlar; fakat bir inli kzn Vusun erkanndan birisi ile evlenmesi sayesinde anlamaya varld. Vu-chiu-tu kk Kunmi, Veng-kue-minin olu Yuan-kuei-mi byk Kun-mi olarak ilan edildi. Byk Kun-miye 60.000 aile, kne ise 40.000 aile geti. inlilerin mttefiki olarak Vu-chiu-tu Hunlarla da savat, fakat baarsz oldu. Onun inlilere kar yapt faaliyetleri daha baarl idi.34 Vusunlar bu dnemde en gl zamanlarn yayorlard. Semerkant hkmdar Hun anys iiyi vusunlar yenmek ve kendi devletini geniletmek iin ard. ii birka defa kendi ordusu ile Kang-chy destekleyerek hcum etti. ii, Vusun lkesinin derinliklerine kadar girdi ve onlarn bakenti Cih-ku kentine kadar gitti. Halkn bir ounu ldrd. Bir ounu da hayvanlar ve mallar ile birlikte alp getirdi. Vusunlar onlar geri pskrtmeye cesaret edemedi. Vusunlarn bat snrlar byk lde boald.35 Vusunlarda dzen Yuan-kuei-minin torunu byk Kun-mi Tzu-li-minin enerjisi ile belirli bir sre salanabildi. Onun idaresi lkeye Ven-kuei-mi zamanndaki sessizlik ve skuneti salad. O, otlanda kimsenin hayvanlarn otlatmamas gerektiini ilan etti. Tzu-li-mi kk Kun-minin gizlice gnderdii katil tarafndan ldrld. Bundan sonra inliler tahta onun torunu ve inli kralienin olu olan -chih-miyi kardlar. Genel olarak inliler byk Kun-mi-lerin kk Kun-mi-ler ile yapt mcadelelerde birincilerin tarafn tutmulardr. Kk Kun-mi An-li-mi, in hkmetinin muvafakat ile Hunlar tarafndan indirilip ve ldrld zaman onun yerine inin setii birisi geirilmiti (M.. 11). Kun-mi An-li-minin amcas Mo-chen-chiang 80.000 kiisi ile kuzeye, inlilere ekilmi ve oradan Kunmilerin ikisine de kar taarruzlar dzenlenmi ve sonu olarak onlar daha ok ine yaknlamlardr. M.. 1 ylnda -chih-mi inin bakentini ziyaret etti ve orada onun iin trenli bir kabul dzenlendi. Onuna ayn zamanda bakentte Hun anys de bulunuyordu. Sonun da Mo-che-chiang da ldrld.36 Millattan sonraki dnemlerde de Vusunlar varlklarn srdrdler. Ancak kaynaklarda nceden olduu gibi, onlardan fazla sz edilmemektedir.37 Yaklak M.S. 8 ylnda Dou Trkistan tekrar Hunlarn hakimiyeti altna geti. inlilerin Bat lkeleri ile olan mnasebetleri kesildi ve ancak 73 ylndan balayarak yeniden canlnd. 97 ylnda Ban ao adl bakomutann gnderdii bir in kolu Hazar denizine kadar varmt. Bu olaylar muhtemelen Yedisuya etki etmemitir. Onun bu dnem tarihi hakknda hibir bilgimiz yoktur. Yalnzca Vusunlarn II. yzylda tamamyla inden ayrldndan sz edilmektedir. Ayn zamanda Hunlarn Moolistandan batya gtkleri srada Yedisu zerinden geen hareketleri hakknda da hibir haberimiz yoktur. Bu hareketler ad geen yzyln sonunda geni llere varmt. II. yzyln 2. yarsndan balayp in tarihinde kargaa dneme balam ve

1220

bat lkeleri ile olan ilikiler V. yzyla kadar yenilenmemitir.38 Moolistandaki Hunlarn bulunduu topraklara byk ihtimal Sienpiler geti. Batda Vusun topraklarna kadar ki btn blgeleri istila ettiler IV. yzyln banda eski Vusun topraklar Sienpilerin eline geti. IV. yzyln sonundan VI. yzyln ilk yarsna kadar Orta Asyada stnlk Juan-juanlara aittir. Juan-juanlarn aknlar Vusunlarn Yedisunun dz yerlerini brakp Tanr Dalarna g etmelerini zorunlu hale getirdi.39 Juan-juanlarn saldrs sonucunda Vusunlar konar-ger bir kavim olduklarndan srlerini takip ederek ekildiler. M.S. 437 ylnda in saraynda son elilerinden sz edildi ve sonra tarihi eserlerde adlar kayboldu. Bir ok topluluk gibi, Vusunlar da Hun ve Juan-juanlar tarafndan emildiler. Yeni oturma yerlerinde ise, Krgz ve Uygurlar ierisinde de yerlerini aldlar.40 Kimlikleri Meselesi Vusunlar hakknda allmaya balannca, onlarn kimlikleri meselesi de gndeme gelmitir. lk defa 19. yzyln balarna doru iki sekin arkiyat Klaproth ve Remusat konar-ger Vusunlarn ndo-Germen halk topluluklarndan olduunu belirttiler. Onlarn bu grleri bilim adamlar arasnda tartmalara neden oldu. Bilim adamlar Vusunlarn daha ok Trk soyuna ait olduklarn ileri srdler. Arivtov Vusunlarn eski Trk soyu Nisipi ve imdiki Kara Krgzlarla balantl olduunu belirtti.41 Hirt, hi-hou unvannn yksek bir memuriyet iin Trklerde kullanldn ve bunun Trke Yabgu ile aynletirilebileceini, ayn zamanda Hun, Vusun ve Ye-ilerde bulunduunu belirterek, Vusunlarn Trk kkenli olduuna dikkat ekti.42 Franke de akla yakn kabullerin Vusunlarn Trkln gsterdiini ve yazl belgelerde bu gre ters den bilgi bulunmad ileri srd.43 Shiratori, Vusunlar bir Trk topluluu olarak kabul etti.44 Trk bilim adamlar da Vusunlarn kimlii zerine grlerini belirttiler. Onlar, Vusunlarn bir Trk topluluu olduunu kabul ettiler. Vusunlarn Trk olduunu kabul eden bilim adamlar arasnda Arsal45 ve Togan46 ve gel47 saylabilir. Vusunlar hereyden nce konar-ger bir topluluktu. Kltr bakmndan Hunlara

benzemekteydiler. ok sayda at beslemekte ve kee adrlarda yaamaktaydlar. Kmzlar vard. Ziraatla uramamaktaydlar. Hkmdarlarnn unvan Kun-mo ya da Kun-mi idi.48 Vusun Hkmdar Kun-mo hakknda verilen bilgiler Trk soyuna aittir. Babas lnce, ksa zaman nce domu olan Kun-mo le atlr. Orada bir ku (karga) gelir, gagasnda et tutarak onun zerinde szlr. Bir dii kurt gelir, onu emzirir. Bunun zerine Hun hkmdar onu eitip, yetitirir.49 Burada Vusun hkmdarnn bir kurt tarafndan beslenilmesi onlara bir Trk soyu nazaryla baklabileceinin gl bir delilidir. nk bu efsane Trk soylar arasnda ok yaylm bulunuyor. Kao- (Tles) ve Gktrklerin kurttan tredikleri zerine efsaneler iyice yaygn olup, hatta Gktrklerin kurttan tremi olmalarna inanmalarndan dolay, bayraklarnn tepesinde de bir kurt ba vard. zellikle Trk kltr evresinde Hun dnemine ait kurt figrleri de bulunuyordu.50 Ayn anlay Gktrk Dneminde de mevcuttu. Buna en gzel rnek Bugut yaztnn st ksmndaki kurttan

1221

st emen ocuk tasviridir.51 Vusunlarn kkenine k tutabilecek baka deliller de bulunmaktadr. Bunlardan birisi hkmdar anlamna kullanlan Kun-mo kelimesidir. Bu kelime sonra Kun-mi eklinde yazlmtr. Burada Kunmo, Kun-minin bir varyant olarak ortaya kyor ve Vusun dilinde hkmdar anlamna geliyor. Vusunlarn dilinde mi iareti ok sk bulunuyor. Vusun hkmdar ve prensleri Chn-hs-mi, Liehchiao-mi, Nan-teu-mi, Ni-mi, Veng-kuei-mi, Yuan-kuei-mi, Tzu-li-mi, Ying-mi, -chih-mi, An-li-mi ve Vu-li-mide hep mi bulunuyor. Buradan zel ismin son hecesinin iaretinin olumad, zellikle cins isimler olduu hkmne varlr. Bu mi iareti Han hanedan zamannda pi ya da bi olmu ve bu Trke kelime bi ya da beyin baka bir syleniidir. eitli Trk topluluklarnda yaygn olarak kullanlyor.52 Gktrk yaztlarnda bey iin yalnz beg kelimesi bulunuyor.53 Kun-bi ya da Kun-bakn Kunu Krgzca keng, Uygurca kang, aatayca kun kelimeleriyle aynletirilmek suretiyle, eitli Trk lehelerinde byk, geni ve uzak manasna geliyor. Korecede Kun olan kelime Sienpi Trk ve Mool dillerinde Kaan ya da Hakan olarak beliriyor.54 smi Pu-li olan bir Vusun hkmdarn biliyoruz. Pu-li, dorusu Bu-li, Trkede bri anlamna geliyor. Gktrk dilinde Pu-li, Vusunlardaki Bu-liye uyuyor. Burada Vusunlarda, Gktrklerde olduu gibi kurta byksayg duyuluyordu.55 Bu sayg kurtun vcudu ile deil, mazisi karanlklara karm eski hatrann canlandrlmas ile ilgiliydi.56 Bylece kurtun adn hkmdarlar tayorlard. Bu isim geni bozkr corafyasnda grlyordu. Tuna Bulgarlarnda bile Bri-Tarkan adnda bir kumandan bulunuyordu.57 Yine Vusun Hkmdarlarndan An-li-bi ya da Vu-li-bi, Trke ulu-bi (Ulubey)ye, uyuyor, bykbey ya da bay anlamna geliyor.58 Vusunlar, Hunlar, Kang-kler ve Ye-ilerde Hiu-hu ismi de byk bir grev olarak kyor. Bu iaret kan-ton diyalektine gre Yap-hu olarak belirtiliyor. Bylece Gktrklerdeki Yabgu grev adyla aynl belirleniyor.59 Vusunlurda mevcut olan dier Trk topluluklaryla benzerlikler belirli bir balanty ortaya koyuyor. zellikle Gktrklerin ecdadndan bir ksmn Vusunlar oluturuyor. Gktrklerin asl vatan da Vusunlarda olduu gibi, Orta Tanr Dalar ve Isk Gl taraflar olduundan, hakimiyet 552 ylnda Gktrklere geiyor.60 Yukarda belirtilen corafyada var olan, kaynaklarda Hiu-sn ve Kan-tu olarak belirtilen Saka topluluklar da ayn oluum ierisinde yer alyor.61 Sonu Vusunlar konar-ger bir topluluktu. Hayvan srlerine bol ot bulabilecekleri yerleri semilerdi. Bol miktarda at yetitiriyor ve at stnden kmz yapyorlard. Onlar kee imalinde de nemli bir yere sahiptiler. Bu zellikleriyle dier konar-ger Trk topluluklar gibi yayorlard. Vusunlar Hunlarn ierisine iyice karm bir topluluktu. Hatta onlarn yaylmalar srasnda ilerinde baz Saka topluluklarn barndrdklar da bilinmektedir. Siyasi glerinin azalmas ile birlikte

1222

eitli topluluklarla kararak onlar ierisinde yerlerini aldlar. zellikle Gktrklerin soy-etnik oluumunda nemli bir yer tuttular. Kurtla ilgili efsaneler baz isim ve unvanlardaki aynlk byle bir balanty ortaya koyuyor. Bylece Vusunlarn byk lde Trk kkenli bir kavim olduunu dnmemizi mmkn klyor.

1 2 3 4 5 6

E. D. Philips; The Royal Hordes, Nomad Peoples of the Steppes, London, 1965, s. 11. E. D. Philips; a.g.e., s. 11-14. E. D. Philips; a.g.e., s. 14. J. Junge; Saka-Studien, Leipzig, 1939, s. 5. E. H. Minns; The Scythians and Northern Nomads CAH, IX, (1970), s. 190-191. . Durmu; Hun Devletinin Ortaya k ve Oluumunun Temel Unsurlar, Prof. Dr.

Abdulhaluk M. ay Armaan, II, Ankara, 1998, s. 399-400. 7 O. Franke; Beitrge ous chinesischen Quellenzur Kenntnis der Trkvlker und Skythen

Zentralasiens, (?), 1904, s. 4. 8 9 10 11 12 13 14 Kiessling; Hunni, RE, VIII/2, (1913), s. 2585-2586. J. Charpentier; Die etnographische Stellung der Tocharer, ZDMG, 71, (1917), s. 335. W. Eberhard; inin imal Komular, Ankara, 1996, s. 104. K. Shiratori; ber den Wu-sun Stamm in centralasen, KSZ, 3, (1902), s. 103-108. K. Shiratori; a.g.m., S. 11-112. J. J. M. De Groot; Die Hunnen Vorchristlichen Zeit, Berlin, 1921, s. 76. B. el; in Kaynaklarna gre Wu-Sunlar ve Siyasi Snrlar Hakknda Baz Problemler,

DTCFD, VI/4, (1948), s. 268-269. 15 16 17 B. el; a.g.m., s. 269. O. Franke; a.g.e., s. 15. B. gel; a.g.m., s. 270.

1223

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

O. Franke; a.g.e., s. 14. B. gel; a.g.m., s. 270. B. gel; a.g.m., s. 271. J. J. M. de Groot; a.g.e., s. 53. W. Eberhard; in Tarihi; Ankara, 1987, s. 82-83. E. Spuler; Geschichte Mittelasiens, Geschichte Asiens, Mnchen, 1950, s. 314. K. Shiratori; a.g.m., s. 115-116. K. Shiratori; a.g.m., s. 116. J. J. M. de Groot; a.g.m., s. 77. B. gel; a.g.m., s. 263. K. Shiratori; a.g.m., s. 116. O Franke; a.g.m., s. 15. B. gel; a.g.m., s. 264. V. V. Bartold; Oerk Istorii Semireya, Soineniya, II/1, s. 26. V. V. Bartold; a.g.m., s. 27-28. V. V. Bartold; a.g.m., s. 28. V. V. Bartold; a.g.m., s. 28-29. K. Shiratori; a.g.m., s. 119-120. V. V. Bartold; a.g.m., s. 29. B. gel; a.g.m., s. 278. V. V. Bartold; a.g.m., s. 29. V. V. Bartold; a.g.m., s. 30. O. Franke; a.g.m., s. 16-17. K. Shiratori; a.g.m., s. 134.

1224

42

F. Hirth; Nachworte Zur Inschrift des Tonjukuk, Die Alttrkishhen Inscrihten der

Mongolci, St. Petersburg, 1899, s. 48-50. 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 yaztlar. 54 55 56 57 58 59 60 61 K. S. Hiratori; a.g.m., s. 138-139. K. Shiratori; a.g.m., s. 139. . Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul, 1989, s. 285. . Kafesolu; a.g.m., s. S. 193. K. Shiratori; a.g.m., s. 139. F. Hirth; a.g.m., s. 45-50. Z. V. Toan; a.g.m., s. 42-43. J. Junge; a.g.e., s. 96. O. Franke; a.g.e., s. 21. K. Shiratori; a.g.m., s. 135-140. S. M. Arsal; Trk Tarihi ve Hukuk, Ankara, 1947, s. 211. Z. V. Togan; Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 42. B. gel; a.g.m., s. 278. W. Eberhard; inin imal Komular, s. 104. K. Shiratori; a.g.m., s. 135. B. gel; Trk Mitolojisi-I, Ankara, 1993, s. 14, 23, 26. O. F. Sertkaya; Gktrk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, s. 177. K. Shiratori; a.g.m., s. 137. H. N. Orkun; Eski Trk Yaztlar, Ankara, 1987, Bilge Kaan, Kl Tigin ve Tonyukuk

CAH: The Cambridge Ancient History. DTCFD: A. . Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi.

1225

KSZ: Keleti Szemle. RE: Paulys Real encylopaedie der classischen Altertumswissenschaft. ZDMG: Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft.

ARSAL, S. M.; Trk Tarihi ve Hukuk, Ankara, 1947. BARTOLD, V. V.; Oerk Istorii Semireya, Soineniya, II/1, Moskvo, 1963. CHARPENTER, J.; Die etnographische Stellurg der Tocharer ZDMG, 71, (1917), S. 347-388. DE GROOT, J. J. M.; Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin, 1921. DURMU, .; Hun Devletinin Ortaya k ve Oluumunun Temel Unsurlar, Prof. Dr. Abdulhalk M. ay Armaan, I. Ankara, 1998, s. 399-414. EBERHARD, W.; in Tarihi, Ankara, 1987. EBERHARD, W.; inin imal Komular, Ankara, 1996. FRANKE, O.; Beitraege aus chinesischen Quellen zur Kenntnis derTrkvlker und Skythen Zentralasiens, (?), 1904. HRTH, F.; Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, St. - Petersburg, 1899, s. 1-140. JUNGE, J.; Saka-Studien, Leipzig, 1939. KAFESOLU, ; Trk Milli Kltr, stanbul, 1989. KESLNG; Hunni, RE, VIII/2, (1913), s. 2585-2586. MNNS, E. H.; The Scythians and Northern Nomads, CAH, IX, (1970), s. 187-205. ORKUN, H. N.; Eski Trk Yaztlar, Ankara, 1987. GEL, B.; in Kaynaklarna Gre Wu-Sunlar ve Siyasi Snrlar Hakknda Baz Problemler, DTCFD, VI/4, (1948), s. 259-278. PHILLIPS, E. D.; The Royal Hordes, Nomads Peoples of the Seteppes, London, 1965.

1226

SERTKAYA, O. F.; Gktrk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995. SHRATOR, K.; ber den Wu-Sun Stamm in Centralasien, KSZ, 3, (1902), s. 1-38. SPULER, E.; Geschichte Mittelasiens, Geschichte Asiens, Mnchen, 1950. TOGAN, Z. V.; Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981.

1227

Kuanlarn Menei / Yrd. Do. Dr. Mehmet Tezcan [s.789-814]

Atatrk niversitesi Kazm Karabekir Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Yapt almalarla gerek Trk, gerekse Kuan tarihi ve medeniyetine lmsz yardmlarda bulunan Prof. Dr. Robert Gbln aziz hatrasna... Gerek in gerekse klasik Bat kaynaklarnn mterek ifadelerine gre, M.. II. yzyln ikinci yarsnda, Bat kaynaklarnda Sogdiana ve Bactria, in kaynaklarnda ise Ta Hsia ad ile adlandrlan blgelerin gebe kabileler tarafndan istilas neticesi, burada M.. III. yzyln ortalarna doru kurulmu bulunan Bactria Grek Krall skt bulmu ve onun yerine, M.S. I. yzyldan itibaren yerli kaytlarda Kuan adyla geen, ancak inlilerin Ta Yeh-chih demeye devam ettikleri bir devlet ortaya kmtr. Bilindii zere Yeh-chihlar, M.. III. yzyln sonlarndan beri inin batsndaki Kansu blgesinde otururken, kuzey komular Hsiung-nularn (Hun) basks neticesi yurtlarn terk etmek zorunda kalmlar, batya doru uzun bir yolculuktan ve baz in kaytlarna gre, yollar zerindeki Vusun ve Sai/Saka gibi baz kavimlerle epeyce mcadele ettikten sonra geldikleri bu yeni blgede Kuan devletini kurmulardr.1 Bu devletin kurucusu da in kaytlarna gre, Chiu-chiu-ki,2 sikke ve kitabelerden anlaldna gre ise, Kujula Kadphisestir. Kujula, kendi sikke ve kitabelerinde Kuan yabgusu (hsi-hou) diye de anlyordu. inliler, komu devletlerin Kuei-shuang olarak isimlendirdikleri bu yeni devlete, onlarn eski isimlerinden dolay, Ta Yeh-chih demeyi srdrmekle beraber, gerekte yeni ortaya kan bu devletin kurucularnn Yeh-chihlar olup olmad hususunda tereddtl birok nokta mevcuttur. Ancak, ilim leminde, Kuan ismiyle anlan bu yeni teekkln Yeh-chih adyla ve meneiyle aklanmas hl devam etmektedir. Bu bakmdan, Kuan ad ve Kuanlarn menei hususu, ok sayda epigrafik, arkeolojik ve nispeten az olan tarih, lenguistik bilgilere ramen yine de mulakln srdrmektedir. A. Kuan Ad Kuan veya buna benzer baz tabirler, Kuanlarn sikke, kitabe gibi resm vesikalarnda olduu kadar, komu devletlerin kaytlarnda, in kroniklerinde de yer almaktadr. 1. Kuan Adnn Grld Kaynaklar A. Kitabelerde Kuan adyla alakal bulunan ve muhtemelen onun asl ekli olan Kusana terimi, Kuanlar devletinin M.S. I.-II. yzyla ait kitabelerinde grlmektedir. Bu kitabeler, Brahm ve Kharosth olmak zere iki dilde kayda geirilmi olup, Kharosthcede uzun sesler olmamakla beraber, Brahm kitabeleri

1228

uzun sesleri de gsterdii iin daha gvenilir kabul edilmektedir. Kuanlara ait Brahm kitabelerinde Kuan ad, Kusna eklinde gemektedir. Mesel, Vema Taksumadan bahseden bir kaytta, Kusna-putro (Kuana-olu) tabiri grlmektedir.3 Ayn ekil, muhtemelen Vsika ile ayniletirilen bir Kuan hkmdarnn kitabesinde de Vasakusna eklinde grlyor.4 Kuanlarn gerek kitabelerinde, gerekse sikkelerinde sklkla kullandklar Kharosth yazl kaytlarda ise Kuan ad, Guana5 ve Khusana6 ekillerinde olduu kadar, Kus^a, Kosano7 ekillerinde, ama uzun sesler gsterilmeden verilmektedir. B. Paralarda lk olarak Kujula Kadphises ve Heraiosun sikkelerinde grlen Kuan adyla alakal baz ekiller gze arpmakta olup, bunlar Grek ve Kharosth harfleriyle verilmektedir. Kuan ismi, Greke olarak, Korranou, Korsnaou/Korsano/Kosano, Korsna, Horansu, Korano/Koano ekillerinde olup,8 ilk defa Kaniska I. zamannda husus bir ses/iaret gelitirilmek suretiyle bu kelimenin Koana/Koano olarak okunmas gerektii ortaya koyulmutur.9 Sikkelerde yer alan Kharosthce ekillerinde ise bu isim, Khusana ve Kus^a olarak grlmektedir.10 C. Sasan Devri Kaynaklarnda Kuan ad, Brahm kitabelerindeki gibi, sadece Sasan-Kuan sikkelerinde grlen: Eski ran diliyle RB kw{n (Rabb Kun) ve kw{n MLK (Kun meliki) ibarelerinde grld zere, Kun eklinde ve ikinci hecesi uzun olarak grlr.11 Sasan Hkmdar ahpur I.in Nak-i Rstemdeki M.S. 262 tarihli olan Kabe-i Zerdt kitabesinde12 Kwnhtr (Kuanahr),13 Greke rivayetinde ise Kousenon veya Koussenon isimleri gemektedir.14 Burada aka, muhtemelen 245 ila 248 tarihleri arasnda15 Pekbura (Puruapura, Peaver)kadar ve K (Ke, veya Kgar?), Sod ve (Takent) snrlarna kadar olan Kuanahrn itaat altna alndndan bahsedilmektedir.16 Sasan hkmdar ahpur I.in kk olu Narseh (293-303) zamanna ait olan Paykuli kitabesinde17 ise mstakil lkeler saylrken en bata kwn MLKA (Kuan meliki) tabiri gemekte ve bu kraln, Sasan taht mcadelesinde kendisine destek olduu belirtilmektedir.18 M.S. tahminen 224-270 tarihleri arasnda Kuan Hkmdarlar Vasika ve Kanika III.n saltanatlar zamannda Sasanlerin, Kuanahr lkesini M.S. 262 veya 281 tarihlerine doru Pekibura (Peaver) kadar kendilerine tamamen balamalarndan19 sonra Kuan-Sasan ve SasanKuan20 ismi verilen sikkelerinde21Ohrmazd I., Wahr#m, Kaw#d, Ardac{Or ve P@rnz gibi Kuanahr valilerinin22 unvanlarnda Kunh, wuzurg Kunh, bazan da Kunhnh ekli grlmektedir.23 Sasanlerden ilk bu unvan kullanan kiinin Ardac{Or (Erder, tahminen 270-

1229

285) olduu grlyor.24 Sasan hkmdar ahpur IInin 379 ylnda lmnden sonra Kunhr Kionit ve Kidaritler arasnda paylalmtr.25 Sasan idarecilerinden en son olarak bu unvan, Gble gre, Wahram IV. zamannda (388-389) Ohrmazd (II.) Knh kullanmtr.26 Sasanlerin bu igali, Kuanlarda M.S. 232/233 tarihinden balatlan yeni bir takvimin (Sasan Kuanahlar Takvimi) de balangcn oluturmu grnyor;27 Pakistanda bulunan Tohi (vadisi) kitabelerinden28 birisi bu takvime gre tarihlidir.29 D. in Kaynaklarnda in kaynaklarnda, kurulan be Ta Yeh-chih hsi-houluklar (yabgu) vesilesiyle CHS 96 A ve HHS 88e (118) grlen kuei-shuang isminin de Kuan adnn transkripsiyonu olduu bilginlerce kabul edilmektedir.30 E.G.Pulleyblankn, in kaynaklarndan SC 123te Ta-yan vesilesiyle geen Kuei-shan kelimesinin de Kuei-shuang ile bir alakas olduu eklindeki gr, henz iyice akla kavumamtr.31 in kaynaklarndan, VII. yzyln ilk yarsnda Tu-huo-lo (Toharistan) lkesini gezen inli Budist hac Hsan Tsangda da Chiu-shuang-ni-chia ad mevcuttur ki,32 bunun sonraki devir kaynaklarnda TSda da geen Chiu-shuang-ni-chia ve keza Kuei-shuang-ni ile ayn olduu, mevcut topografik bilgilere nazaran Semerkand ile Buhara arasnda bir yere yerletirilen mahal ile ayniletirilebilecei gr kabul grmtr.33 in kaynaklarndan bazlarnda grlen Ch-sha, Chiu-tzu (Kua) ve hatta Kao-chang gibi isimlerin de Kuan ile ilgili olduu bir zamanlar ileri srlm olmakla beraber, bu gr, temelde Kusna isminin Kua adnn ekilmi hali olduu grne dayanr ki, bu gr, kelimenin orijinalinin, Kusna, tasrifli halinin ise Kusnasa olduu artk gsterildii iin geerliliini bugn yitirmi gibidir.34 Kuei-shuang kelimesinin tercmesinin35 Kuan ad ile bir irtibatnn ise grlemeyecei zaten ifade edilmitir.36 E. Ermeni Kaynaklarnda M.S. IV. ve V. yzyla ait hadiseleri kaydederken Phaustos Byzantios, Elie Vardapet, Agathangelos, Sebeos ve Lazar Parpetsi gibi Ermeni kaynaklar, Kuanlar hakknda bilgi vermektedir.37 Bunlardan V. yzyln ilk yars tarihisi olan Phaustos, IV. yzyln ikinci yarsnda, Kuanlarn Bactrada (Belh) oturan byk Arakuni kralnn, Sasan Hkmdar apuha (ahpur II., 309-379) kar giritii savalardan bahsetmektedir.38 500 yllarna tarihlendirilen Lazar ve VI. yzyln sonundan ncesine ait Elie, Hunlarn da Kuank isimlendirildiklerini kaydeder.39 Yine, M.S. V. yzyla kadar ran ve rann dousundaki hadiselerin anlatld, ancak VIII. yzyla ait olan dier bir Ermeni kayna Moses Khorenatsinin eserinde, Ermeni soy ktnden ve randaki Sasan Slalesinin kurucusu Erdeir I.in (Erdeir I. Papakan, 226-244) faaliyetlerinden bahsedilirken, Kuanklarn lkesi ve savalklar; isyan karan Ermenilerin kral Hosrovun, Sasan Hkmdar

1230

Artair zamannda Sasanilerle mcadele ederken Kuan Hkmdar Vehsacana (Vasudeva) 244-249 tarihleri arasnda elilik heyeti gndermesi ve Sasan-Kuan savalar hakknda bilgi verilmektedir (II/2, 67, 74).40 460 ylna doru meydana getirilen Agathangelosun eserinde de Kuanlardan, Hosrovun mttefikleri diye bahsedilir.41 VII. yzyl sonuna ait Sebeos ise bu dnemdeki olaylar anlatrken, Hosrov II. Parvezin (590-628) dmanlar olarak Eftalitlerin deil de Kuanlarn ismini vermektedir.42 Fakat Ermeni kaynaklarnda zikredilen Kuanlar, zaman zaman Kafkas Hunlar karl kullanlmaktadr.43 F. Uygur Devri Metinlerinde Vaktiyle F. W. K. Mllerin baz Uygur el yazmalarnda zikredilen Kuisan/Ksen ismini incedeki Kuei-shuang yani Kus^aya atfetmesi44 teorisine dayanan bu abalar, Ksenin Kua ehrinin dier bir ismi olarak kabul edilmesi,45 wkw Kwysn (oku Ksen) dili tabirinin de Kua dili olduunun tespiti ile Ksenin Kuei-shuang yani Kus^a ile deil, Kua ile alakal olduu anlalmtr.46 Bununla ilgili olarak yine Uygur metinlerinden getirilen Trt Ksen ulus tabiri de Kua blgesinde tesbit edilmitir ve Kua ile ilgilidir.47 G. slm Kaynaklarnda Baz slam devir kaynaklarnda ve sikkelerinde Kunh tabiri gemekte olup, ilk defa Baron A. von Stael-Holstein, bunun Kuanlarla alkasna iaret ederek in kaynaklarndaki Kuei-shuang wang ile bunu birletirmitir.48 M.S. VIII. yzyldan itibaren slm kaynaklar, Maveran nehir/Sogdiana blgesinde, Buhara havzasnda Kuteybe bin Mslimin faaliyette bulunduu aristokrat zmreden genellikle Kuan ve Kuan aslzadeleri olarak bahsederler.49 Tabiatyla bu devirde Kuanlar, artk tarih sahnesinden ekilmilerdi ve bu, eski ananelerin bir uzantsyd. Ancak, yine ayn slm kaynaklar, IX. yzylda Maverannehir/Sod blgesini zikrederken, Tz; 4Tz Kuaniyye adl bir ehirden bahsederler.50 Genellikle Keniyye eklinde harekelenmekle beraber, bu kelimenin Kniyye olduu otoritelerce kabul edilmektedir. slm kaynaklarna gre Sodda iki tane Kuniye olduu anlalmaktadr: Bunlardan biri, Zerefan havzasnda bugnk Kette-Korgan blgesinde, dieri ise Kaka-deryada Ke, bugnk ehrisebz olan Kuaniye idi.51 Kuniyye ehri, slm kaynaklarnca, Sodun en kalabalk ehri olarak tasvir edilmekte ve Semerkanda 12 fersah uzaklkta olduu kaydedilmektedir.52 Barthold bunun, Zerefan rma kuzeyinde, Kette-Korgan yaknlarnda olduunu belirtmektedir.53 bn Hordadbihte de Kuniyye eklinde verilen ehir, arkeolojik aratrmalara gre, Akderya ile Karaderya rmaklar kavandan 12-15 km. douda bulunuyordu.54 Baz bilginlere gre, Fergana blgesinde bulunan Kasan ehri de blgede bir dier Kuaniye ehrinin bulunduunu gstermektedir.55 slm kaynaklarnn verdii bu Kuniyyenin, Ta Yeh-chihlar Sogdiana blgesine geldiklerinde kendilerine bakentlik yapt ve bu ismi de o zaman ald baz bilginlerce ileri srlmektedir. Arkeolojik ve bilhassa nmizmatik deliller ve kurganlar bunu teyit edecek durumdadr. Mesel, Buhara

1231

havzas ile Bikent havzas kurganlar karlatrldnda, benzer birok zellikler grlyor. Ancak bunu teyit edecek in ve klasik Bat kaytlarnda ak deliller yoktur; bilhassa Chang Chienin verdii Ta-yan, Ta Hsia ve Ta Yeh-chih tasvirleri, Yeh-chihlarn Ta-yandan sonra batya deil, gneye ve gneybatya gittiklerini gstermektedir. Kald ki Kuanlarn kuzey snr hl halledilmemi bir konudur.56 Harezm, Kang-ch ve Ta-yan ile olduu gibi, Sogdiana blgesiyle de bunun baz ortak zellikler tad, Kang-chlerin be beliinin muhtemelen burada kurulmu olabilecei belirtiliyor. Ta Yeh-chihlar, gneye Ta Hsiaya indikten sonra kuzeyde Chao-wu krallklar teekkl etmitir ki, bunlarn Yeh-chihlarla ayn soydan olduklar hususunda baz tespitler de vardr. Bununla beraber, Kuniyye, Kuanlarn kurulu devresine deil, daha sonraki bir zamanna veya kendilerini Kuan/Ta Yeh-chih neslinden sayan Kang-ch veya Harezm slalelerinden birine ait olmu olabilir. 2. Kuan Adnn Mns Kuan ad, yaplan aratrmalara gre, balca 4 anlamda kullanlmaktadr: 1. bir beyin/kraln ad olarak, 2. bir boy veya klnn ad olarak, 3. bir slle ad olarak ve, 4. slle hkmdarlarnn ahs lakab veya ismi olarak.57 Kuan adn ilk olarak veren CHS 96 A, Kuei-shuang eklinde ve bir beylik/yabguluk ad olarak zikretmektedir. Ta Yeh-chihlar Bactria blgesine geldiklerinde burada Bactria Grek Krall vard. ki aamada gerekleen bu istil hareketinde gebeler, arkeolojik aratrmalarn gsterdiine gre, ilk aamada Amu-Derya/Oxus kuzeyindeki blgeyi yani Sogdianay, Bactriann en dou ksmndaki blgeleri ve bu arada nehrin gneyinde, Bactriann ta uzak dou kesinde ve stratejik bir yerde bulunan Ay Hanumu (Ptolemaiosun Eucratidias) M.. 145 ylna doru58 ve Eucratidesin saltanatnn son dnemlerinde tamamen tahrip ettiler; M.. 130 yllar civarnda da Helioclesin saltanatnn sonlarna doru Amu-Derya gneyinde ve Hindukuun kuzeyindeki topraklara saldrdlar;59 her ne kadar gneyde kk krallklar halinde Grekler varlklarn bir sre daha devam ettirdiyseler de sonunda Bactria Grek Krall tedricen sona erdi.60 Burada, Ta Hsia fethedilip Ta Yeh-chihlar gneye getikten sonra be Yeh-chih hsi-houluklar (yabgu) kurulmutu;61 bunlardan biri de Kuan adyla ilgili olan Kuei-shuang yabguluu idi.62 Yeh-chihlar bizim kabul ettiimiz kronolojiye gre, M.. 100 yllarnda nehri gneye doru getiler.63 Chiu-chiu-kinin (Kujula Kadphises, M.. tahminen 30-80)64 ortaya k ise bu hadiseden 100 ksur yl daha sonradr. Chiu-chiu-ki, dier drt hsi-hou (yabguluk) yani beylii kendisine balayarak burada gl bir devlet kurdu. Komular ve bizzat kendileri Kuei-shuang wang (Kuana kral) diyorlarsa da inliler onlara, eski isimleri olan Ta Yeh-chih olarak hitap etmeye devam etmilerdir.65 M.S. tahminen 50 yllarna doru da Hinduku Dalarn gneye doru geerek fetihlerine baladlar.66 Zannmza gre, eer Kuan kelimesi bizim kabul ettiimiz gibi bir ahsn ismi ise, bu, baz cidd itirazlara da sebebiyet verecektir. Kuan ismi, HIAOY67 sikkelerini karann ve Kujula Kadphisesin de ahs ismi olduuna gre, o halde M.. 100 ylndan (Kuei-shuang) M.S. takriben 25-30lu bir kronolojiye gre aradan bir asrlk bir zaman gemitir. Bu durumda, M.. 100 ylnda Amu-Deryay gneye geen ve M.S. 25-30lu bir tarihte de Kuei-shuang beyliine stnlk salatarak dier drt yabguluu da itaat altna alan, ayn kii olacaktr ki bu mmkn deil. Kuann bir ahs ismi olmas teorisine hakllk

1232

pay vermeyen grlerin en salam delilleri tabiatyla bu olacaktr. Kuan adnn menei ve anlam konusunda ortaya atlan dier bir gr ise bunun idare, ynetim manasndaki kua ile, kk, gvde, mene anlamna gelen #na kelimelerinin birlemi ekli yani hkmdar slalesine mensup demek olduu,68 veya kusa kelimesine okluk genitif eki nann eklenmesinden ibaret (Kua-na) olduudur.69 Hint kaynaklar, Kuanlar genellikle bu isimle anmaktadr.70 Bize gre, Kuei-shuang ad, yaklak olarak M.. 100 yllarnda Amu-derya/Oxus/Wei rman gneye geerek ilerinde Kuei-shuang hsi-houluunun da bulunduu be Yeh-chih yabguluunun kuruluu ile deil, CHS 96 Ann M.S. takriben 24 ylna kadar, hatta daha sonraki hadiseleri de ihtiva etmi olabilecei dnlrse, Chiu-chiu-ki/Kujula Kadphises (?) veya HIAOY zamanndaki yabguluk ismi ile alakal olmu olmaldr. in kayna, yabguluun Kuan adl hsi-hou tarafndan idare edilip, bilahare yine bu Kuann adyla Ta Yeh-chih birliinin salanm olduunu belirtiyor. Kuanlarn ilk yabgusu olan ve bizim Kujula Kadphises ile ayniletirdiimiz HIAOYnun sikkeleri,71 Kuanlarn Bactriay fethettikleri ilk dnemlerinde Bactria Grek krallar Eucratides (M.. 171-145)72 ve Heliocles I.in (M.. 145-130)73 paralarnn taklitlerinden ibarettir.74 Biz, gerek HIAOY, gerekse Kujula Kadphisesin, Eucratidesin paralarn taklit ettikleri grndeyiz. Eucratidesin ve onun Kuanlar tarafndan yaplan taklitlerini mukayese ettiimizde, HIAOY ve Kujulann paralarnda grlen isim olan Kuan adnn, paray karann ad olduu ortaya kar.75 Eucratidesin gerek tetradrachma gerekse obollerindeki yazlar karlatrdmzda: Obverse (nyz): Basileos Megalou/Eukratidou (Byk Kraln/Eucratidesin) ve, Basileos/Eukratidou (Kraln/Eucratidesin) yazlar grlr.76 Reverse (Arkayz): Kharosthi yazs ile: Maharajasa/Evukratidesa (Byk

Kraln/Eucratidesin).77 HIAOYnun, gm sikkelerini, yaz stili olarak, Eucratidesin deil de Helioclesin sikkelerini taklit ederek karm olduu kabul edilse bile durum yine ayndr. Helioclesin kendi gm sikkelerinde isim ve unvanlar u ekilde yer almaktadr: I. tip: nyz: Kraln saa dnk bst; Arkayz: Basileos Eliokleous Dikaiou (= Kral, Doru/Dikaiou Helioclesin). II. tip: nyz: Greke olarak Basileos Dikaiou Eliokleous (Doru kral Helioclesin) yazs; Kraln saa dnk bst; Arkayz: Kharosth yazs ile Mhrajsa dhramikasa Heliyakrayasa (Dhramikasa/Doru? Byk Kral Helioclesin).78 HIAOYnun sikkelerinde ise gerek tetradrachma, gerekse obollerde durum u ekildedir:

1233

Turannountos Hiaou Korranou Sanaboy (Hkm sren yabgu Kuan Sanab?n)79 ve, Hiaiou/Hiaouo Korsanou/Korranou (Yabgu Kuann).80 Kuan adnn bir ahsn ismi olduu, Azes Takvimi ile 122 ve 136 yllarna tarihli olan Kharosthice Panjtar (maharayasa Guanasa)81 ve Taksila (maharaja rajatiraja devaputra Kuana)82 kitabelerinden, ayrca Mattaki Vima Taktuya ait Brahmice kitabedeki nc rnekten (Kuanaputro: Kuann olu) de anlalabilir.83 Kuan ad, Kuan mparatorluu ykldktan ve yerine baka hanedanlar kurulduktan sonra bile yeni gelenlere alem olmu ve onlar tarafndan da kullanlmtr; bunlarn ise umumiyetle Kuanlarla ve hele hele Yeh-chihlarla bir yaknlklar bulunmuyordu.84 B. Kuanlarn Milliyeti Meselesi Kuanlarn milliyeti ve meneleri, nereden geldikleri hususunda birbirinden olduka farkl grler ileri srld. Bilginlerin ekseriyeti onlar bugn de olduu gibi in kaynaklarndaki ifadelere istinaden, Yeh-chihlere (Yeiler) balamaktadr. Bununla birlikte Yeh-chihlarn batya gelii srasnda, yolda veya yeni yerletikleri mntkalarda bu gebe gruplar ierisine baka gruplarn da karm olmas, gebelerin genel hususiyeti olduu cihetle85 Kuanlarn da bu gruplardan birine mensup olabilecei, hatta onlarn, Yeh-chihler gibi doudan deil de, belki kuzey veya kuzeybatdan gelmi olabilecekleri ifade edildi. Bactriadaki Be Yeh-chih hsi-houluu messesesinin de aslen Yeh-chih meneli olmayp daha nceden Bactriada bulunduu gr baz bilginler tarafndan ileri srlmtr.86 Gerek Yeh-chih, gerekse Kuanlar mnasebetiyle hemen unu belirtmek gerekir ki in kaynaklar, Yeh-chih, skit/Saka (in kaynaklarnda getii ekliyle: Sai veya Sai-wang, Sanskrite metinlerde: Saka), Hsiung-nu ve Vusunlar hakknda bilgi verirken, bu gebe kavimler arasndaki farkllklara da temas ediyorlar.87 Ancak bozkrdaki kavimler arasndaki farkllklar, fizik veya madd olmaktan ziyade lengistiktir; bunlarn madd kltrleri ise, farkl dil gruplar arasnda bile kuvvetli benzerlikler gsterir. Kald ki imdiye kadar yaplan arkeolojik aratrmalarda Yeh-chih, Kuan veya Tohar kltr hakknda aka tespit edilmi bir zellik ortaya konamamtr.88 1978/79 sezonunda Afganistanda imdiki ibergan yaknnda bulunan Tlla-tepede V. Sarianidi bakanlndaki SovyetAfgan arkeoloji heyeti, M.S. I. yzyla, yani Yeh-chih veya Kuanlarn erken dnemine ait kabul edilen alt mezar amlardr; bunlardan bei kadnlara, sadece biri erkee aittir.89 Buradan, prens ve prenseslere ait 20.000 para ve ou altn olan zengin malzeme km90 ise de bunlar, -onlarn gebe olduklar dnda- etnik kimliklerini tespit etmekten uzaktr.91 Ancak Sarianidi, Tlla-tepe kurganlarndaki defin adetlerinin Sibir ve Altay Hunlarnnki ile benzerlik gsterdiini ve Mongoloid izler tadn, Amu-Derya kuzeyindeki Bikent vadisinde bulunan ve Mongoloidliin tamamen kaybolduu tiplerden ise kesin bir ekilde ayrldn ak olarak ifade etmektedir.92 Yine son

1234

zamanlarda, Tun-huang yaknlarndaki bir snr kalesi kazsnda arkeologlar, Yeh-chih elilerine inlilerin yiyecek temin ettiklerine dair M.. I. yzyl sonlarna ait yazl bir belge bulmulardr.93 Ancak bu belgenin, blgeye yakn oturan Hsiao Yeh-chihler (Kk Yeh-chih) ile mi yoksa Ta Yeh-chihlar ile mi ilgili olduu tam anlalamyor; onlarn etnik kimlii konusu da ayn ekilde akta kalyor. Yeh-chih ve Orta Asyadaki dier gebe kavimlerin rk veya kltrel durumlar Batda yllardr tartld ve aratrld; ortaya kan durum, Xinru Liunun dedii gibi rk ilminin beyhude olduunu gsterdi. nsanlar bilhassa Orta Asyada yaayanlar dillerine, derilerine, kemik llerine, hatta modern teknoloji kullanlarak DNAlarna gre kategorize etmek, farkl dil gruplarndaki kiilerin rk menelerini ortaya koymak bir mana ifade etmiyor.94 Kuanlarn menei ile ilgili olarak, onlarn dil, rk, antropolojik ve gerek tasvirlerde gerekse sikkelerindeki fizik zelliklerine baklarak balca be gr ne srlmektedir: 1. Trk menei, 2. Mool menei, 3. Tibet menei, 4. Hint menei, 5. ran menei, 6. Saka/skit menei. Bunlardan Tibet ve Hint menei gr fazla rabet bulmad. skit grn ortaya atan K. Enoki, Yeh-chihlar skit sayd iin,95 onlardan inen Kuanlar da doal olarak skit meneli grnyorlar. Biz burada ran ve Saka/skit menei grlerini birlikte mtalaa edeceiz. Kuanlar, Bactria Grek Krallnn gebelerce yklmas hakknda Grek (Strabon) ve Latin (Pompeius Trogus) kaynaklarnn verdikleri be kabile/boydan (Asioi/Asii, Pasianoi, Tocharoi/Tocari, Sacarauloi/Sacaraucae ve Sacai) Tochari (Tocharoi) ve Asiani (Asii) ile de irtibatlandrlmlardr.96 Kaynaklardaki bilgilere gre J. Marquart, Sacaraucaelerin Bactriay, Asianilerin ise Sogdianay igal ettiklerini belirtmitir.97 Ancak, bu kaynaklarda ifade edilen Asianiler Tocharilerin hkmdarlar oldular, Sacaraucaeler imha edildiler98 ifadesine dayanarak, Kuanlarn Asianiler olduklar genel bir kabul grm ise de bu Asianilerin kimler olduklar ve nereden geldikleri hl mehuldr; hatta Asianiler ile Vusunlar ilikilendiren grler bile mevcuttur.99 Bizim burada yapmak istediimiz, Kuanlarn etnik anlamda hangi boydan veya kabileden geldikleri deil, onlarn hangi milliyete mensup olabileceklerini tetkik etmektir. Tohar gr, daha ok Yeh-chihlarn menei ile ilgili olduundan burada ele alnmayacaktr.100 1. Trk Menei Gr Hemen belirtmek gerekir ki Kuanlar Trk meneine balayanlar onlarn sikke ve kitabelerindeki baz isim ve unvanlarna, paralarnda ve heykellerinde tasvir edilen fizik zelliklerine gre hkm vermektedirler. Bu grn belli bal sahipleri J. Kennedy, Wilson, Bhandarkar, S. Lvi, F. Hirth ve bilhassa E. Hultzschdur. Kennedy, Kuanlar devrine ait heykellerde ve bilhassa Kanikann basz heykelinde, yeni bulunan ve Kuanlarn Kanikaya kadarki hkmdar silsilesini veren Rabatak kitabesine gre imdi sikkelerdeki Ster Megas ile ve in kaynaklarndaki Yen-kao-chn ile ayniletirilen Vima I. Taktuya101 ait Mathra yaknnda Mattaki heykelde,102 ayrca sikkelerinde 1912 ylnda Dou Trkistanda yaayan Trklerin temsilini grmektedir. Kennedyye gre, sikkelerinde tasvir edildii

1235

ekilde, fizik hususiyetleri onlar Trk yapmaya sevkeden millerin banda gelir: Sivri kafatas, kk elmack kemikleri, byk, uzun ve geni burun, hafif sakal, Kuan hkmdarlarnn genel zellikleri olup, yine hkmdar bol bir ceket ve kocaman botlar giymektedir. Kanikann fizik hususiyetleri onun bal bulunduu boyun karakteristik zellikleridir; onun boyu olan Tochariler ise byk Trk ailesine mensup idiler.103 Kennedynin bu gr ondan uzun zaman nce, Kuanlarn sikkelerini yaymlam olan Wilsonda da grlmektedir: Kuan hkmdar koni biiminde bir balk, yanlardan ular kalkk, zerinde bir tr dar ceket olan vcuda yapk bir entari giyer; deimez bir biimde izme giyilir. zellikler Moollarn deil Trklerinkidir.104 Kuzey Bactria blgesinde bulunan arkeolojik eserlerde, bilhassa terracottalarda tasvir edilen Kuan savalar da daha sonraki devirlerde tasvir edilen tipik Trk zelliklerini yanstr. Kuan savalar: Sol tarafta asl duran knndaki uzun kllar, ayak bileklerine kadar bacaklarn rten alvar veya kuma pantolonlar, birbirine tamamen uygun botlar ve, bir omuzdan brne atlan geni bir kay olan muhtemelen bir pelerin giyerler Bazan da sa ellerinde ksa bir kl, sol ellerinde, bir yldrm tasvir eden, kabartma bir armas olan oval bir kalkan tutarlar.105 Gney Asyann scak iklimine ramen Kuan hkmdarlarnn Kanika rneinde olduu gibi en azndan resmiyette, ata binmenin bir zellii olarak bozkr tarznda: Pantolon, ceket ve bot giydikleri grlmektedir.106 Kanikann heykelinde olduu gibi, Kuzey Bactriada, elinde bir sopa107 veya l yaba ile resmedilmi tanr tasvirli kiremit paralar da bulunmutur.108 Bugn zbekistan snrlar ierisinde yeralan ve genellikle Kuanlarn Amu-derya kuzeyindeki saray kabul edilen Halayanda bulunan terracotta tasvirleri aratran G. Pugaenkova da, buradaki tasvirler ile Kuanlarn ilk yabgusu HIAOYnun (nceki okunuu ile Heraus) paralar zerindeki yabgunun tasvirini mukayese etmi ve benzer zellikler bulmutur.109 Pugaenkovaya gre, Kuanlarn Amu-derya kuzeyindeki saray olarak grd Halayanda ve bakenti olarak kabul ettii Dalverzin-tepede110 bulunan heykelcikler, Kuan yabgusunun kraliyet ilesine mensup olan kiileri gsteriyordu.111 Saka ve Yeh-chihlerin blgede grnmesinden sonra ou zaman at zerinde tasvir edilmi terracotta savalara Kuan hakimiyetinde bulunan btn Bactria ehir harabelerinde youn olarak rastlanmaktadr.112 Bactria blgesinde yaplan Tlla-tepe kazlar neticesinde de, Altay blgesindeki Pazrk (Pazrk II), Kuzey Moolistandaki Hun kurganlarnda ve skit ve Saka mezarlarnda grlen ba giyimi olarak yine sivri balk/klah giyme zelliine rastlanmtr.113 Bhandarkar da Kuan hkmdarlar Kujula Kadphises ve Kanikann sikkelerindeki kral giyiminin de benzer ekilde yani Trklere has olduunu ifade ediyor.114 S. Lvi, Hemachandrann Abhidhana-Chintamani 959daki Trklerin akalar (Saka) olduklar pasajna temasla, Kuanlarn h kraliyet unvann kullandklar iin ya h veya Trkler olduklarn aklamaktadr.115 Hirth ve Hultzsch ise, Kuanlarn ilk devirlerinde kullanlan Yavuga (Yabgu) ve kujula unvanlarndan hareketle onlarn Trk meneli olduklar grne vardlar. Hirth, bilhassa Kujula Kadphisesin sikkelerinde (ve belki de kitabe) kulland yavuga kelimesinin Trke yabgu ile ayn

1236

olduunu belirterek, Kuanlarn da Trk olduunu ifade etti.116 Balangta St. Konow da, Yeh-chihlarn Trkl zerinde durmutur. Ona gre, Orta Asyadaki eski ana yurtlarndan Yeh-chihleri srp karan Hsiung-nular, genellikle Trk olarak kabul ediliyor. Hsiung-nular tarafndan Yeh-chihlerle birlikte srlen Vusunlarn da Trklerden olmalar muhtemeldir. O halde Yeh-chihlerin onlarn komular olarak Trk kabileleri olmalar gerekir. Bu arada onlarn, Batya doru uzun yolculuklarna kmadan nce baz Trk unsurlarn da ilerine alm olduklarn tahmin etmek mmkndr.117 Hultzsch, Kujula Kadphisesin kulland yavuga ve kujula unvanlar dolaysyla Kuanlarn Trk meneine iaret etmektedir. Hultzscha gre, yavuga, Trke yabgu; kujula ise yine Trke gl kelimesiyle ayniletirilebilir.118 Kuanlarn Trk meneli olduklarn ileri sren bilginlerin dayandklar temel kaynaklardan biri de XII. yzylda yazlm olan Kalhnann Rajatarangni isimli, Kemir tarihinden ve hanedanlarndan bahseden eseridir. Kalhnada hkmdarn yani Huka, Yuka ve Kanikann,119 Turukalardan yani Trklerden indikleri ve VIII. yzyl Gandhara krallarnn da Kanikann kendi atalar olduu iddiasnda bulunduklar (I, 170) kaydna dayanarak bilginler, bylece Kuanlarn Trklnn kaynaklarda bir dier teyidini bulduklar fikrindedirler.120 Kuanlarn menei hususunda slm kaynaklarndaki baz ahs isimlerini Kuan hkmdar isimleriyle benzetirmeye alan J. Markwart ise, El-Brnnin Kbil Trk-hlerinin kendi menelerini Barha Tetkin/Barha Tekin (w1K,)den getirdiklerine iaret ettiini belirterek dorusunun ra Tegin (w0K!) olduunu tahmin ettii bu kiinin, Kuanlarn sikkelerinden bilinen ilk hkmdarlar Heraios (imdiki okunuu ile HIAOY) ile ayn olduu fikrini belirtmektedir.121 Kuanlarn veya onlarn neet ettikleri rivayet edilen Yeh-chihlerin, Trk meneli olduklar teorisinin tenkidine gelince; her eyden nce fizik benzerlikler ve klk kyafet bahsedilen devirde olduu gibi daha sonraki devirlerde de Orta Asyann hemen btn gebe kavim ve boylarnda grlen ortak hususiyetlerdir. Mesel, gerek Kuanlar gerekse Sakalara atfedilen sivri klhllk, M. . VI. yzyldaki ran metinlerinin yer ald Saka tasvirlerinde de grlr. Milat sonras asrlarda da atl gebe hayatn devam ettiren btn bozkr kavimlerinde, gerek Kanikann heykelinde, gerekse dier baz Kuan hkmdarlarnn paralarnda grlen tiplerin bazlar, hemen hi deimeden gnmze kadar gelmitir. Nitekim eski sava ran kavimlerinin, skitlerin, sonraki Parthlarn vs. umum tipleri ayndr. Fryen dedii gibi, Orta Asyada vahalarn dnda yaayan gebeler, ranllar tarafndan umumiyetle Saka olarak isimlendiriliyordu ve bunlar yerleiklerden ayran zellikler etnik ve lengistik olmaktan ok hayat tarzlarndan kaynaklanyordu. Ortak bir hayat tarz srdren bu gebeler ise, daha sonra muhtelif Trk boylarnn hep Trk adn almas gibi, Yakn Doudaki yerleik kavimler tarafndan da ayr grlmemiler, birlikte ve ayn isimle mtalaa edilmilerdir.122 in kaynaklar da, Hsi-y kavimleri ve devletleri hakknda bilgi verirken, Vusun, Yeh-chih, muhtelif Saka devletikleri, Kang-ch, An-hsi, Ta-yan gibi ayn hayat tarzn devam ettiren kavimlerin hep

1237

birbirlerine olan benzerliklerini anlatmaktadr.123 O halde fizik, d benzerlikler bunlar ayrt etmede fazla etkili olamaz, belki sadece tebarz ettiren bir zellik olabilir. Zaten M. . II. yzyldaki kavimler harekt neticesi, kabileler birbirilerine ok karm idi; nitekim CHS 96 A, Vusun, Ta-Yeh-chih ve Sakalardan bahsederken, bunlarn iinde dierlerinden boylar olduunu da belirtmeden gemiyordu. Trkistandaki Trkler ile ayn olduu belirtilen fizik hususiyetlere gelince; bunlar Konowun da belirttii zere hi ikna edici deildir. nk, geni lde Dou Trkistan ahalisince temsil edilen Homo alpinus tipindeki insann karakteristik hususiyetleri, byk burun ve dier hususiyetlere gelince, bu nispeten daha ge zamana ait olup Trk unsurlarn Dou Trkistana gelip yerlemesi ok sonradan olan bir hadisedir; bahsedilen devirde Dou Trkistandaki ehir devletiklerinin birounda hl Hint-Avrupa topluluklar vard ve bunlar IX.-X. yzyldaki Uygur medeniyetine kadar buradaki rk ve lisan hususiyetlerini devam ettirmilerdir. Nitekim Dou Trkistanda bulunan renkli duvar resimleri de muhtelif tipte insanlar tasvir etmektedir. Yavuga ve Kujula unvanlarna gelince; bunlarn herhangi bir Trk meneinden getirilmeleri son derece g ve hatta imknsz grnyor. Yavuga/Yabgu kelimesi hakknda yaplan aratrmalar,124 bunun ran meneli olduunu gstermitir ve artk ispatlanm gibidir. Trklerde Yabgu kelimesi, Trk devletlerinde douda deil, Batya getikten sonra kullanlmaya balanyor. Mesel Vusunlarda ve Hsiung-nularda (sadece bir tane grlyor) grlen yabgular, ya Bat Trkistan vesilesiyle geiyor, ya da aslen Bat Trkistan menelidirler.125 Konow, Yavuga kelimesinin, ran meneli olmakla beraber, Kuanlarn bunu Trklerden deil, miraslar olmak dolaysyla Sakalardan aldklarn, nk onlarda baka Saka unvanlarnn da kullanldn ifade ediyor.126Yabgu unvannn Kuanlar tarafndan kulanld ve bunun Trke bir unvan olduunun hibir salam temeli yoktur. nk bu fikir, aslnda bir tarih hatasdr (anachronism).127 Trke gl veya gzel ile izah edilmeye allan Kujula unvan ise muhtemelen ran meneli olup, belki de kek/kel (kk, daha kk) kelimesiyle alakaldr. Son zamanlarda N. Sims-Williams da, Kujula kelimesini, ran dillerinden olan ve M.S. IV. yzyldan slmn blgeye geliine kadar Orta Asyada lingua franca olan Sodcada128 ahs isimlerinde hypocoristic (kltme) kk eki ile biten *Kujuk (a) k/*Kujukk (Trke: Kk) ile mukayese etmektedir.129 Kuanlara muasr olan Saka kaytlarnda, Liaka kuzulaka gibi Saka isimleri mevcuttur; hatta baz bilginler, kujula kelimesinin de aslnda kujula (ka) olduunu dnmektedirler.130 Kuanlarn kullandklar h veya ao/aonanoao (kral/krallar kral) unvanna gelince; bu unvan, Kuanlardan daha nce Sakalarda grlmeye balar. M.. 85 ylna doru Taxilaya giren ilk Saka kral Maues (M. . takriben 90-80) 131 ve halefleri Azes I.132 ve Azilisesin sikkelerinde, Greke olarak Basileos Basileon, Kharosthice olarak Rajadirajasa veya Maharajasa Rajadirajasa eklinde grlen unvanlar,133 hep bu h veya ao unvanyla ilgilidir, aonano ao unvan ise zaten Kuan menelidir.134 h unvan, Konowun bildirdiine gre Vikrama takviminin balamasndan yani M. . 58/57den nceki bir zamanda ndus blgesinde bir imparatorluk kuran eski Sakalar tarafndan kullanlm135 ve Kanika tarafndan yeniden ortaya atlmtr; bununla beraber, Kuan hkmdar Kanika, kendi sikke yazlarnda (legend) Dou Hindistann fethinden sonra bilhassa altn sikkelerinde, Hotan Saka ekli olan rao ao/auyu kullanm136 ve ondan sonra da halefleri

1238

Huvika,137 Vasika ve Vasudeva tarafndan kullanlmasna devam edilmitir.138 h unvanna ilk defa olarak, Kanikann 7 ylna ait Brahmce kitabesinde rastlyoruz; 139 onun haleflerinin Brahm kitabelerinde de ayn durum grlr. h unvan, dierleriyle birlikte, mesel Vasudevann kitabelerinde kullanlan deimez unvanlarndan biridir.140 Aslnda bu krallar kral unvan, ilk nce randa grlmektedir. Parth nmizmatiine krallar kral unvann sokan, Mithradates I. (M.. 171138)dir.141 Trk menei ile ilgili olarak Kalhanann temas ettii Turuka yani Trklere atfedilen blm,142 Turuka/Trklerin ok iyi tannd devirlerde meydana getirilmitir, oysa tp metinleri daha nceye aittir.143 Pur#na ve Mah#bh#rata gibi Hint kaynaklar, kuzeyden gelip Hint ktasn zapt eden ve buray idare eden yabanc slalelere Yavana, Pahlava, Tukhara, Turuka, Kuana ve Mlea gibi isimler vermilerdir. Bunlardan Yavana (Yauna>Yona>Yavana), yon anlamna olup, Grekleri veya Bactria ve Kuzey Hindistana gelen Helenistik dnemdeki Grek olmayan yabanclar gsterir.144 Pahlava, randaki Arak/Parth (in kaynaklarndaki An-hsi) Hanedanndan olup, Kuzey Hindistana gelerek bata Kabil ve evresi olmak zere burada M.S. I. yzyl banda Indo-Parthlar kuran Gondophares (M.S.20/21-45/46)145 Slalesine Hint kaynaklarnda verilen isimdir.146 Mlea ise genel anlamda yabanc (barbar, cemiyet d, din ynden temiz olmayan) demektir ve ok daha ge tarihlere aittir;147 mesel V-VI. yzylda Kemir blgesindeki Hnalar, Ortaa Hindistannda kuzey-bat snr blgelerindeki slm lkeleri iin hep mlea tabiri kullanlr;148 XI. yzylda artk slm semi olan prensler iin ise onlarn belki de Saka meneli olduunu gstermek iin mlea yerine Saka tabiri kullanlr.149 Turuka, Trk idaresi zamanna ait kaytlarda geer. M.. II. yzyldaki gebe istilalar mnasebetiyle ise Hint kaynaklarnda Tukhara, Tura, Tukara, Turuka150 ve Kuana gibi lengistik bakmdan birbirinden ok farkl isimler gemektedir.151 Ayn halkn farkl isimlerle adlandrlmas, onlardaki sadece ikamet yerleri deiikliklerini deil, ayn zamanda kltrel birlemeler ve hatta ismen temas edilen halkn yapsn da gsterir. Klasik Hint kaynaklarnn, M.S. IV. yzyldan nceki istillar iin, M.. II-I. yzyldaki istila da dahil, Yeh-chih veya Kuan tabirine deil de daha ziyade Tukhra veya Tura gibi isimlere yer verilmesi,152 bunlarn hkmdarlarnn da Purana metinlerinde Grekler iin kullanlan Yavanalardan sonra listelenmesi, bu ismin Trkler iin kullanlan Turukay hatrlatmas sebebiyle birok bilgin, Yehchih ve Kuanlarn Trk meneli olduklarn ifade etmilerdir. El-Brndeki, Tibet meneli Trkler arasnda kendilerini Barha Tegin neslinden getiren pasaj ise, tek bir aklamaya tbi deildir. Baz bilginler bunu Kadphises ile aklarken, Marquart, Mac Dowall ve Wilsonun, Periplus153 47deki dion ile birletirmeye altklar HIAOY sikkesi ve HIAOY ile aklamay teklif etmitir. Eer onun syledii doru ise o zaman Barhat/Brhat kelimesinin, Kadphisese tekabl ettii ifade edilen Brhat ekli bozulmu oluyor. HIAOY isminin bugn artk hkmdarn ad deil, Yabgu/yavuga unvannn yanl yazlm bir ekli olduu kabul ediliyor; 154 HIAOYnun asl ad ise Kuan idi. Marquartn da iaret ettii tegin kelimesi ise eski Trk metinlerinde de gemekle birlikte menei hl zlmemi unvanlardandr.155 Marquart, bu Trke tegin unvannn, HIAOYnun sikkelerindeki Sanab/Sanaobun tercmesi

1239

gibi grndn belirtiyor.156 Ancak Sanabn ne olduu henz akla kavumamtr. Hatta, HIAOYnun bal bulunduu yer bile olabileceine iaret ederek, sikkelerde, Grek monogramlarnn kaydedildii yerde ve dier kelimelerden daha kk harflerle kazldna dikkat ekilmektedir. Grld zere, Trk menei salam bir esasa oturtulmu deildir. stelik sikkelerde grld sylenen fizik tipin bir hususiyeti de, nmizmatlara ve Kuan devri yerleim yerlerinde, kurganlarda kaz yapm olanlara gre, Kuan devri kurganlarnda ve bilhassa Bikent vadisinde bulunan Tulhar, Aruktav ve Kokkum ile daha batdaki Babaov kurganlarnda,157 keza Talas vadisinde M.S. II-IV. yzyl Vusun dnemine ait Kenkol katakomb tipi kurganlarda, Tanr dalar, Takent havzas, Fergana ve Alay kurganlarnda sklkla rastlanan kafa -tepe- ve boyun deformasyonu (kafatasnn gen yata sun olarak eklinin bozulmas) 158 zelliini yanstmasdr; bu zellik, bir kavmin etnik durumunu tespit etmede ok nemlidir.159 Baz bilginler, kurganlarda grlen bu hususiyetin, Kuanlarn mesel HIAOY (eski adyla Heraus), ve Vima Kadphises sikkelerinde olduka belli olduunu ifade ediyorlar.160 Bilindii kadaryla Trklerde kafatas deformasyonu ameliyesi bulunmuyordu. Mesela, genellikle Trk olarak kabul edilen Asya Hunlar (Hsiung-nu) ile ilgili ne arkeolojik, ne de yazl kaynaklarda byle bir zellie rastlanmamtr.161 2. Mongoloid Menei Gr Kuanlarn Mongoloid bir meneden geldikleri gr temelde in kaynaklarnn Yeh-chihlara dair verdikleri bilgilere dayanmaktadr. Bu bilgiler, Yeh-chihlarn inin batsnda Kan-su blgesindeki yurtlarndan kalkp Ta-hsiaya gelerek burada be Yeh-chih hsi-houluunu tekil etmeleri, Chang Chien M.. 129/128 yllarnda kendilerini ziyaret ettii zaman, hl gebe bir hayat tarz srdrmelerinden ibarettir. Grld zere bu malum hikyede Mongoloidlikle ilgili bir durum sz konusu deildir. Ancak B. N. Puri, bu grte olan bilginlerin kelimelerde baz sz oyunlarna kalktklarn ifade ediyor.162 Tabiatyla Kuanlarn Mongoloid menei tespitinde kelime oyunlar belirleyici olamaz. Ancak, H. Zimmer gibi bilginler, bu bilgilere dayanarak Kuanlarn rk bakmdan Mool soyundan geldiklerini tahmin etmilerdir.163 Bize gre bu gibi bilginlerin, Kuanlar Mongoloid bir rka balamakta asl dayanaklar, bilhassa Bikent vadisi kurganlarndan elde edilen kafataslarnn birounun Mongoloid tipte bulunmas olmalyd. Ancak bu grn de salam olduu sylenemez. Mesel Asyadaki Hun (Hsiung-nu) kurganlarnda da birok Mongoloid tipe rastlanmaktadr. Hatta Debets, buna dayanarak bu Mongoloid unsurlarn Hunlar olmas gerektiini belirtmitir. Fakat, B. gelin de ifade ettii gibi Hunlarn devlet ricali arasnda Mongoloid olanlar bulunmakla beraber, Hunlarn tamamen Mongoloid bir rktan geldikleri neticesini karmak herhalde yanl olur. Byk Hun Devleti, iinde birok milletleri toplayan bir imparatorluk mahiyetinde idi. Altay dalarndaki kurganlarda birka Mongoloid iskelete rastlamamzn sebebi de budur.164 3. ran Menei Gr

1240

Kuanlarn, gerek sikkelerinde gerekse heykellerindeki tasvirlerin fizik hususiyetleri dikkate alnarak, bilhassa Kuanlarn kullandklar dilin ve baz unvanlarn, isimlerin, esasen Saka veya bir Dou ran meneine dayandklar ifade edilerek onlarda bir Saka ve ran menei arayan bu gr, balangta Konow tarafndan mdafaa edilmekle beraber, bugn Saka ve ran dilleriyle uraan ve bu arada Bactria blgesindeki Kuan dil yadigrlar ile ilgilenen hemen btn aratrclar tarafndan da kabul edilmektedir. Konow, Kuanlarn kitabelerinde grlen yavuga, kujula, erjhna, muroda/murunda, majhaka gibi tabirlerin yan sra, daha ok Kanikann sikkelerinde ortaya kan ao/au, h; ayrca Kujula Kara Kadphisesin unvannda grlen kara kelimelerini dikkate alarak ve Kuan hkmdarlarnn hemen hepsinin isim ve unvanlarnn bir ran dilindeki kelimeyle izah edilebilmesinden hareket ederek, Kuanlarn lisan bakmdan ranl olduklar sonucuna varmtr.165 Onun bu grlerine yakn olarak M.S. IX. yzyla kadar Dou Trkistandaki Turfan, Karaahr, Kua ve Kagar ahalisinin Trke deil de ran, Sanskrit ve dier Avrupa dilleri ile sk skya alkal Hint-Avrupa diller (mesel, Tohar A ve Tohar B) konutuklarn belirten R. Grousset, gerek Orta a in seyyahlarnn ifadelerinin, gerekse bu blgelerde yaplan kazlarda kan malzemenin bunu teyit ettiini belirtmektedir.166 Bahsedilen bu dil, P. Pelliot tarafndan Dou ran dili, Luders tarafndan Saka dili, Kirtse ve Bailey tarafndan ise Hotan Sakacas olarak isimlendirildi.167 Konowun takdim ettii Kuan dilindeki kelimeler de ite bu dilden gelmektedir. Kuanlar, Hotan blgesinden aldklar Saka dil unsurlarn Bactria blgesine yerletikten ve Kuan devletini kurduktan sonra, sikkelerinde ve kitabelerinde de tatbik etmilerdir ki, Kanika zamannda baz iml deiiklikleri yaplmak suretiyle, Kuan yazs ad da verilen bir yaz ile yazlan bu dile bugn birok bilim adam Bactria dili adn vermektedir. Kuanlarn Bactriada ilk devletlerini kurmalarndan itibaren grlen isim ve unvanlar, ancak bu Saka veya Dou ran dili ile aklanabiliyor. Mesel yavuga unvannn Saka Patika tarafndan zauva/jauva eklinde kullanld,168 bunun iptida ekillerinden birinin de Kuan yabgusu, bizim Kujula Kadphisesin Bactria parasyla ayniletirdiimiz, HIAOYnun parasnda grlen HIAOY olduu169 biliniyor. Kujulann ise ran dillerindeki kek veya keldan gelme olabilecei zerinde zaten durulmutu; Kujula unvan veya ismi Sakalarda Kuzulaa veya Kusulaka eklinde de grlmektedir.170 Kadphises kelimesi de, byk lider anlamndaki yine ran dilleriyle alkal olarak, kad-pise/paisa olarak izah edildi.171 ndo-Parth/Pahlava hkmdar Maharaja Guduvhara Gondopharesin 26. saltanat ylna ait 103 tarihli Taht-i-Bahi Kitabesinde erjhuna olarak geen kelime172 Konowa gre Saka dilindeki alisanai, eysanainin ksa eklidir.173 Kanika I.in saltanatnn 11. ylna tarihli olan, Pakistanda Zedada bulunan Kharosthice kitabede kullanlan muroda ve marjhaka kelimeleri/unvanlar da ancak Hotan-Saka dili ile izah edilebiliyor.174 Sahip anlamnda Saka dilinde bir unvan olan muroda kelimesi, Kanikann unvan olarak grnd gibi,175 Saka-murunda ekliyle Gupta Hanedanndan Samudraguptann (tahminen M.S. 335) Allahbd kitabesinde de grlmektedir. Hatta Konow, bu Sakamurunday in kaynaklarnn Sai-wanglar ile eitlemektedir.176 Marjhaka kelimesi ise Kanikaya verilen bir unvan olup,177 Hotan Sakacasndaki malsaki/malzaki kelimesinin eski bir

1241

eklidir.178

lk

olarak

yine

Kanikann

daha

sonra

kard

altn

sikkelerinde

verilen

ao/au/aonanoao/aunanoau unvanndaki au/ao kelimesi, Saka dilinde kral anlamna gelen ve VIII. yzyla ait birka kitabede de kullanlan au kelimesidir179 ve h ile ayn kkten gelmektedir.180 Kujula Kara Kadphisesin sikkelerinde grlen Kara kelimesi de Trke ile deil, Dou Trkistanda Niya kitabesinde grlen ama aklanamayan Kl kelimesiyle izah edilmektedir.181 Bilginler bunu bir zamanlar ileri srlen prens anlamndan ziyade, ran dilinde kullanlan ve sahip, g, kuvvet, ordu anlamlarna gelen Kara kelimesiyle izah ediyorlar.182 Ayn Saka/ran menei Kuan hkmdarlarnn sadece unvanlarnda deil isimlerinde de tespit edilmitir. Kanika, Huvika ve Vasika isimlerinde ran dilindeki superlatif-ika eki bulunan Kuan hkmdarlarnn ismi183 hep ayn ekilde izah ediliyor: Kanika/Kanita-ya bakmndan en gen;184 Huvika <* huvita-en yal;185 Vazika/Vayheka/<Vazheka-/<* Vazita- (eski ran dilinde Vahistha-) yryenlerin en iyisi, en iyi araba kullanan.186 Kujulann ismine de byle bir anlam verilmekte ve eski ran dili ile izah edilmektedir: Kudek kk, gen <* kauta-ka; kth ksa <* kotth <* kauta-tva-; kik kk <* kak <* kauta-iya-ka-ve yeni Fars dilindeki -l hypocoristic (kltme) ekinde de grld gibi kl (kil)en kk.187 Kuan hkmdar isimlerinde en byk glk arz eden ise Greke olarak OOHMO (OOEMO) eklinde yazlan, Brahmce ve Kharosthice kitabelerde ise, Vma ve Vimo olarak geen Vima Taktu ve Vima Kadphisesin ismidir. Baz bilginler Vima isminin eski ran dilindeki bhima, bala-dan veya bhimaratha-, bhimasenann ksaltlm eklinden getirmektedirler. Deneme niteliinde olarak Eilers, Pet ve Pamir lehelerinde de grlen b>v deimesini dikkate alarak, Dou ran ismi olan Vma-y *Bima-= eski ran dilindeki Bhima-dan getirmektedir; Bhima ve Bima korkun, korkutucu anlamndadr.188 Sims-Williams ise OOEMO isminin, Rabatak kitabesinde de geen ooel-gtrmek, sevketmek, nderlik etmek fiilinden gelmi olma ihtimalini belirtmektedir;189 nitekim Huvika iin kullanlan OOEKO kelimesi de, dedesi Vimann isminin hypocoristic ekli (OOHMO > OOEKO) olabilir.190 Grld zere Kuanlarda kullanlan btn hkmdarlk unvanlarnda (devaputra ve kaysara unvanlar hari), mutlaka bir ran veya Saka menei bulunabiliyor. P. Daffin, Kuanlar vesilesiyle deilse de, Ta Yeh-chihlarn Hsiung-nu yenilgisi sonras Batya geilerini izah ederken, Yehchihlar zerindeki bu ran tesirini de tetkik ediyor. Yeh-chihlarn etnik ve lengistik meneinin bilinmediini kaydeden Daffin, yalnz ok nemli bir hususa temas ediyor: Yeh-chihlar, Tien-shan kuzeyine yerletikten ve Sakalarn bir ksmn ilerine aldktan sonradr ki ancak, ran etnik ve lengistik unsurlara sahip oldular.191 Kuanlarn lisan bakmdan Sakalara olan yaknlna delalet edecek dier bir nemli husus ise, Vima Taktudan itibaren baz Kuan kitabelerinde de grlen ve imdiye kadar ilim aleminde bilinmeyen dil ve bilinmmeyen yaz meselesidir. lim adamlar, bu yaz ile yazlm imdiye kadar 11 adet kitabe bulmulardr; bunlarn 9 tanesi Kuanlarn ilk yerleim yerleri olan Bactria ve evresinde, biri Eski Mervde, dieri de Issk-kl civarndadr. Bilhassa, dilde yazlm ve dier ikisi okunmu bulunan Vima Taktunun Det-i Navur kitabesinin bir yznn de bu yaz ve dil ile yazlm olmas, Kuanlarn bu yazya byk bir ehemmiyet verdiklerini gstermekte idi.

1242

Bu bilinmeyen yaz hususunda baz almalar da yaplm olmakla beraber,192 en iyisi, V.A. Livits, G. Fussman ve J. Harmatta tarafndan yaplan tetkiklerdir. Harmatta, Alma-Atadan, Merv, Det-i Navur ve Ay Hanuma kadar geni bir alan iine alan193 bu bilinmeyen dil ve yaznn srrn sonunda zmeyi baarm gibi grnyor. Harmatta ve Fussmana gre yaz, Kharosth alfabesine kmaktadr; bu yaz ile yazlan dil ise, belki Kuanlar tarafndan da konuulan bir Saka lehesi olabilir. Harflerin Orhon-Yeniseydekilere benzerliine de iaret eden Harmatta, ancak, baz harf hususiyetleri itibaryla alfabenin Kharosth meneinin phesiz olduunu; Kharosth alfabesinin hece deerlerini yerlerine koyduumuzda ortaya kan metnin bir Saka karakteri tadn ifade ediyor. Ayrca Harmatta, Hotan Saka metinleri ile bu Det-i Navurdakileri mukayese etmek suretiyle isimlerin de ayn ekilde Saka meneli olduunu ortaya koymaktadr. Gney Sakalar veya Kuanlarn, Hotanda da kullanlan ay isimlerine ve 60 yllk veya baka bir takvimle olan zaman hesab sistemine sahip olduklarna da dikkati eken Harmatta, kitabenin kendi okuduu metnini ve tercmesini veriyor.194 kan netice, Grek harfleriyle yazl olan Bactria rivayetiyle bu Saka rivayetinin btn temel hususlarda birbirine tekabl ettiidir. Bu dilin, Vima Taktunun kraliyet saraynda, maiyeti ve ordusu arasnda konuulan ve anlalan dil olduuna da temasla Harmatta, bunun Kuanlar tarafndan kabul edilen bir tr Saka diyalekti veya Kuanlarn kendi orijinal dili olduu lehinde baz ipularna iaret ediyor.195 Livits ise, Issk-kl yazs mnasebetiyle, bu yaznn Kharosthi alfabesiyle deil, Ahemenid devri Arami yazsyla ve muhtemelen de bir ekilde Sakalar ile ilgili olmas gerektii grndedir.196 Issk-klde gm bir tas zerinde bulunan kitabenin Sakalara ait olduu ve M.. VI.-IV. yzyllara tarihlendii zaten ifade edilmekte idi;197 Issk-kldeki bu rnekte, Sakalara zg olan bir yaznn ortaya km olmas, bu hususta bilhassa nemlidir198 ve Kuanlarda bir Saka menei grmenin de dayanaklarndan birini oluturuyor. Ay Hanumdaki kitabenin M.. II. yzyln muhtemelen ikinci yarsndan tarihlendiine iaretle Harmatta, Issk-kl iin verilen tarihin ise ok erken olduunda phe bulunmadn belirtiyor.199 Bu yaz ile yazlm imdiye kadar muhtelif eyalar bulunmutur: Kaya, maraba, mlek kr v.s.200 Staviskiy, genel olarak Bactria sahasnda tespit edilen bu yaznya farkl karakterlerdeki eserlerde rastlanmas gz nnde tutulacak olursa, bunlar bir tr din birlik/cemaatle deil, henz bilinmeyen etnik bir grupla alkal saymak gerektiini dnyor.201 te, bizim yukarda verdiimiz bilinmeyen dil ve yaz hususu hari, delillere dayanarak Konow, Kuanlarn en azndan dil olarak ranl olduklar grne varm ve, Sakalar ile olan yaknln da onlarn bir Saka boyu veya ailesi olduunu dnmee sevk ettiini belirtmitir.202 Konowun delillerine istinat eden Puri, klasik Bat kaynaklarnda verilen Saka tigraghauda (sivri klahl Saka)larn Nak-i Rstem Kitabesinde tasvir edilen ekliyle Kuan sikkeleri zerinde grlen Kuan hkmdarlarnn da sivri klahl olarak tasvir edildiine iaretle, Tuhra olarak isimlendirdii Toharlarn yani Kuanlarn, erken devirlerde Saka gebe gruplarndan biri olabilmesinin ok muhtemel olduunu syleyerek, netice itibariyle Tochar, veya Tukhra olarak bilinen Kuanlarn eski Saka boylarndan bir grup olduklar sonucuna varmaktadr.203 Gerekten Bactriada Tlla-tepede Kuanlarn ilk dnemlerine ait mezarlarda grdmz sivri balkl hkmdar ba giyimlerinin yan

1243

sra dize kadar uzanan uzun kaftanlar ndo-skit de denilen skit ve Saka giyimlerine olduka yakndr.204 Tlla-tepe kompleksinden elde edilen malzemenin, Yeh-chihlerden ziyade Altaylardaki Pazrk ve Moolistandaki Hun dnemi Noin Ula kurganlarna pek ok bakmdan benzerlii,205 ayrca bir Saka, Saka-Parth veya Indo-Parth muhitine daha yakn olmas da Kuanlarn Sakalar ile olan balantlar iin nemli bir noktadr.206 Konow, Kuanlar Sakalarla birletirmek iin in kaynaklarnda Yeh-chihler ile Sakalar/Sailer arasnda vuku bulduu sylenen mcadelenin doruluk payn aratrmaktadr: En eski in yllklar, Han slalesi kronikleri, Yeh-chihler ile Sakalar arasnda bir savatan sz etmiyorlar.207 Nitekim, HS 96 Ann Chi-pin blmne baktmzda yine ayn durumla karlalr: Hsiung-nular tarafndan vaktiyle malup edilen Ta Yeh-chihlar, Batya giderler, Bactria blgesindeki Grek Kralln ykarak Ta Hsiann hakimi olurlar ve orada Be Yeh-chih yabguluklarn (hsi-hou) kurarlar ki bunlardan biri de Kuan (Kuei-shuang) adn tamaktadr. Ancak, Kuanlarn etnik temeli, M.. II. yzylda meydana gelen birok bozkr kavimlerinin son derece karmak olan gleri neticesi olutuu iin, bu be beyliin hepsinin de aslen Yeh-chih m, yoksa onlarn hakimiyetini kabul eden skit/Sakalar m olduu gerek Batl, gerekse Doulu limler arasnda hl tartlmaktadr.208 Sai-wanglar da Gneye giderler, ndus (Sind) nehrinin yukar aknts olan Hsan-tu (Asma Geit)209dan geerek Chi-pinin sahibi olurlar.210 Ta Yeh-chih blmnde de HS 96 Ada Sai veya Sai-wanglar ile bir mcadeleden bahsedilmiyor. Konowun da belirttii gibi, byle bir mcadele eer olduysa hadiselerin hemen akabinde blgeye giden Chang Chienin seyahat raporunda, bunun anlatlmas beklenebilirdi.211 Sakalarn dili, Eski Hotan dili ile akraba olmakla beraber, ayn deildi; Kuanlar yani Hindistandaki Yeh-chihler da Sakalarn karsnda olmayp, bilakis ou zaman onlarn vrisleri olmulard. Bundan u netice kyor ki, her iki kabile veya kavim de akraba idiler ve biz de Saka fethi ile Kuanlarnkini birbirine bal bir devamllk/terakki olarak telakki etmek mecbriyetindeyiz.212 Sakalarla Kuanlarn hemen btn unvanlar mterek olmakla beraber, Hindistandaki Sakalarda devaputra unvannn bulunmamas karakteristiktir. Ancak Dou Trkistanda Niyadaki Kharosth vesikalarnda Kusnasena, Bhimasena isimleri ile birlikte, ayrca Dou Trkistandaki Hotan Sino-harosthi sikkelerinde devaputra unvan grlmektedir.213 in kaynaklarna atfen Konowun belirttii Yeh-chih-Saka mcadelesinin kaynaklarda bulunmad grn tetkik etmek gerekir. Bilindii zere, M.. 129/128 yllarnda bu blgeleri gezen ve Yeh-chihler da ziyaret eden, dn yolunda ise muhtemelen Sakalarn takip ettikleri gzergahlardan ine avdet eden Chang Chien, ne birinci ne de M.. 115 ylndaki, eski Saka lkesinde oturan Vusunlarn bulunduu blgeye yapt ikinci Bat seyahati srasnda Sai veya Saiwanglardan veya bunlar ile Yeh-chihlar arasndaki bir mcadeleden bahsetmiyor; bu husus, SC 123te kolayca grlebilir. CHSnun, SC 123teki Chang Chien raporundan alnan 61. blm ise tam tersine, bu Yeh-chih-Sai-wang atmasna temas ederek, Sai-wanglarn yenilip Gneye gittiklerini haber vermektedir.214 Ayn haberi biz CHS 96 Bde de gryoruz.215 Sai-wang yani Sakalarn Kral tabiri, baz alimlerce Bactria Grek Krallnn yklmasyla ilgili olarak, Bat kaynaklarnda temas edilen Sacaraucaenin bir transkripsiyonu gibi grlmektedir; 216 ancak bu konuda tam bir gr birlii

1244

yoktur.217 Bu iki kaynak arasndaki tezad nasl aklamak gerekir? CHSnun verdii haberler doru ise, bunu nereden ald? Eer Chang Chienin raporundan alm ise SC 123teki Chang Chienin kendi blmnde (Ta-yan blm) bundan niye bahsedilmiyor? Ayn malumat, Ta Yeh-chih blmnde yani CHS 96 Ada niye zikredilmiyor? Btn bu bilgileri toplayarak deerlendiren Pulleyblanka gre, Yeh-chihler tarafndan Sai-wanglarn, Pamirlerdeki asl vatanlarndan srlmeleri hikyesinin herhangi bir tarih temeli olsun veya olmasn, CHSdaki bilgilere fazla bel balanamaz. nk, bu hadiselere az ok muasr olan SC asl kaynaktr ve bu bilgileri HS, bazan gerek yeni bilgiler, bazan da keyf dzenlemeler yaparak SCden almtr.218 Pamirlerdeki gebe Saka kurganlarn tetkik etmi olan Litvinskiy ise, meselenin daha ok arkeolojik ynn aratryor. Onun da belirttii gibi, Bactria Grek Krallnn M.. II. yzyln sonunda gebeler tarafndan istilasna katlanlar Saka-Yeh-chih kavimleri idi. Bunlar Bactria Krallna saldrrken, ayn zamanda baka gebe kabile gruplar da Parthiaya darbeler indirmekle megul idi.219 Ortada bir gerek varsa o da, hangi sebeple olursa olsun, M.. II. yzyln sonu ve M.. I. yzyl arasnda Dou Pamirde nfusun nemli lde azalm olmasdr. Nitekim, buradaki Sakalara ait arkeolojik komplekslerin analizi, bunlarn tarihlemesinin M.. II. yzyldan daha sonraki bir zaman olamayacan gstermektedir.220 Litvinskiy bunda, Sailerin, Pamirlerden gneye gei hareketlerinin nemli bir delilini bulmaktadr; stelik bu hareketle, Pamirlerde oturan gebe kabileler de Kuzey Hindistana srklenmilerdi. Demek ki, Pamir Saka kabileleri, Pamir ve Pamir civarndan geip gelen dier kabilelerle birlikte Bactria Grek Krallnn tahribine itirak ettiler. Bu, Bactriann ve Kuzey Hindistann merkezlerine hcum eden gebelerin birka dalgasndan biri idi221 O halde, bu Saka gebe gruplar ile, Kuanlar tekil ettii kabul edilen Bactria blgesindeki gebelerin kurganlar arasnda, herhangi bir irtibatn bulunup bulunmadna bakmak gerekir. Orta Asyadaki Pamir kurganlarnn yan sra dier civar blgelerdeki gebe kurganlarn, Bikent vadisindeki kurganlar ve genel olarak gebe kurganlarn tetkik etmi olan Litvinskiy, M.. VII. yzyldan itibaren belli bal Saka gebe grubu tespit ediyor: 1.Aral evresi, 2. Fergana-AlayTien-shan yani Tanr Dalar-Semiree/Yedisu, 3. Pamir Sakalar. 1. Aral evresinde S. P. Tolstov, eski Amu-derya-Srderya rmaklar arasnda nemli lde ehir ve kurgan tespit etmi olup, irik-rabat, Babi-mulla I, Baland I, bu yerlemelerden bazlardr. Tolstov, irik-rabat M.. V.-II. yzyllara tarihleyerek, bunu Apasiacae kabileler birliinin bakenti kabul etti. Can-deryann asl su yolunun eski kys boyundaki yerlemeler de yine ona gre, Apasiacaelere aittir. nkar-derya havzasndaki yerlemeleri ise Tolstov, Sacaraucaelere maletti. Srderyann eski aknt yolu havzasnda Ceti-Asar (uroie)daki 20 ehir harabesi ise onun tarafndan Toharlara atfedilmitir ve M.. I. bin ortas ile milat snr arasna tarihlidir. nkar-derya zerinde bulunan iki mezarlk bizi ilgilendiriyor; bunlardan biri Tagisken, dieri ise Uygarak kurganlardr. Tagiskendekiler bronz devrine ve skit zamanna ait definlerdir. Dou-Bat ynnde (veya Dou-

1245

Kuzeydou-Bat-Gneybat)

ynnde

yerletirilmi

ukurlardaki

definler,

tmlsl/kurganl

mezarlarda bulunur ve srt st uzatlm olup, ba ise Batya dnktr. Bu kurganlar, M.. VII-VI. yzyla tarihlendiriliyor; buradaki daha ge olan definler ise M.. V. yzyla tarihlidir. Uygarak kurgan, Tagiskenden 30 km. douda olup, burada 80 kurgan bulunmutur; bunlar topraa alm ukurlara defnedilmi iskeletleri de ihtiva etmekte olup, l yakma izlerine de rastlanr.222 2. Yedisu-Tiyenan/Tanr Dalar aratrmalarn A. N. Berntam yrtm, mteakip keifler de K. A. Akiev ile E. . Ageeva ve A. G. Maksimova tarafndan yaplmtr. Bu blgedeki kurganlar, kraliyet kurganlar olduu kadar, alelade mezarlar da iinde bulundurur. Saka devrine ait nemli sayda muhtelif buluntularn olduu blgede bilhassa, li rma orta mecrann sa kysnda bulunan Bes-atr kurganlar nemlidir. Akieve gre, bykl kkl 31 kurgandan olumakta olup bunlar, Saka Tigraghaudalara aittir. li vadisinde Kargalinsk, Altn-Emel, Cuvan-tbe, Kadrbay III gibi alelade definlerden oluan dier kurganlar da aratrlmtr. Definler, ta ukurlara ve sklkla da topraa yaplm olup, ller srt st uzatlmtr; ba genellikle Batya dnktr. u, Talas rmak vadilerinde ve Orta Tien-shanda da Saka ve erken Vusun mezarlar tetkik edilmitir. Buralardaki birok Saka devri buluntusu arasnda bilhassa Issk-kl hazinesi nemlidir. Burada 17-18 yanda olduu tahmin edilen gen bir savann ok sayda altn levhalarla sslenmi elbisesi, aatan knndaki demir klc, kaftannn sslemeleri ve botlar, Saka Tigraghaudalarn giydikleri sivri balk tipindeki bal ile soylu bir prens olduu anlalmaktadr.223Yedisu ve civar blgelerde, skit devrine ait seri halinde byk bronz kazanlar bulunmutur.224 Fergana ve civar blgelerde skit devri, M.. VII-IV. yzyllara ait eserler arasnda Kayrakkum mhimdir; ancak burada e zamanl definlere rastlanmamtr. Fergana vadisinin gney ksmnda ise Aktam, Kungay, Sufan v.s. gibi kendine zg kurganlar bulunmu olup, bunlar uzun toprak setlere sahiptir. M.. VI-III. yzyllara tarihlenen definler, srt st uzatlm olup, balar ise yine Batya dnktr. Bunlar aratran N. G. Gorbunova, definleri Saka ve Vusun kltrne atfediyor. Ancak Yu. A. Zadneprovskiy, buna kar olarak bu kurganlar Parikanlara atfetmektedir. Ferganaya civar olan Gney Tien-shanda Berntam tarafndan aratrlan bir sra Saka devri kurganlarndan Narn rma vadisindeki Alamk ve Cirgetal nemli olup, bunlar baz hususlarda Yedisudakilere yakndr; ancak bzlm definlere de rastlanr ki bunlar, olduka cidd bir istisna tekil ederler. Duruma gre buradaki Sakalar, Kurama-Karamezar silsilesinin gney eteklerini de igal etmi olmalydlar. Ferganann gney-dou ksmnda Alay silsilesine bal vadilerde ve bizzat Alay vadisinde ok sayda kurgan gruplar bulunmutur. Bunlardan Tleyken, akmak, Karavak, art I-II, Daraut-Kurgan, ak vb. gibi biroklar Saka devrine aittir. Derin olmayan ukurlara yaplm definlerin yan sra Kurgak ve Nura Saka kurganlar gibi topraa kazlm ve yksek olmayan ta setleri bulunan ukurlara defnetme grlr. . Kojomberdiev, Ketmen-tbede aralarnda muazzam Saka kraliyet kurganlarnn da bulunduu bir sra Saka kurgan serisi tespit etmitir. Fergana vadisi ve civarndaki bu eserlerde, Sakalara atfedilen bilhassa bakr kazanlar kaydedilebilir.225 3.Pamir kurganlarna gelince, Litvinskiy, btn bu kurganlar arasnda, yaps itibariyle, Pamirde bulunan Saka kurganlarnn hepsinden ok Tien-shan ve Semiree kurganlarna yakn olduuna

1246

dikkati ekerek,226 Pamir blgesinde bulunan: Aydnkl, Akbeit, Aliur I-II, Andemin, Balyand-kiik, Cart Gumbez I-V, Istk, Kzl-Rabat, Kunti-Mu Saka kurganlarna geiyor. Bu kurganlarda baz istisnalar olmakla beraber, definler genellikle sa yan zerine (ve bazlarnda srt st) yatrlm olup, balarn ynlendirilmesinde kadn ve erkee gre ayrm yapld grlr: Erkeklerde balar douya, kadnlarda ise batya dnktr; yz ise genelde gneye evrilmitir.227 Litvinskiy, Pamir Sakalarnn olduka enteresan olan antropolojileri hususunda da bilgi vermektedir. Berntamn kazlarnda ele geirilen kraniolojik (kafatas) materyalleri aratran V. V. Ginzburg da Pamir Sakalar hususunda unlar sylyor: Yksek, dolikosefal kafa yaps grlr ki kadnlarda da durum ayndr. Bu bilgilere gre de aratrlan kafatas serileri Europeoid tipinin Akdeniz rkna aittir.228 Pamirdeki 34 erkek ve 29 kadn kafatas zerinde yapt aratrmada T. P. Kiyatkina da u fikre varmtr: Erkek kafataslar keskin bir ekilde dolikosefal kafatas tipinde olup, deformasyon, yani kafatasn sun olarak bozma adeti izleri yoktur. Kadn kafataslar da erkeklerinkiyle ayndr ve tek tip seriye rastlanr. Bu, Europeoid dolikosefal, dar ve yksek yzl antropolojik bir tiptir. Grld zere gerek Ginzburg, gerekse Kiyatkinann verdikleri hususiyetler, birbirine benzemektedir.229 Litvinskiy, bunlarn Pamir blgesinde yaptklar kraniolojik aratrmalarnn neticesini gsteren bir de liste vermektedir.230 Antropolojik tip bakmndan Tien-shan/Tanr Dalar Sakalar, Dou Kazakistan Sakalarna ok yakndrlar. Aral evresi Sakalar (M.. VII-V. yzyl) ise T. A. Trofimovann kazlarna gre, Orta Asya meneli nemli lde Mongoloid izler gsteren ve youn olarak Andronovo olarak grlen Europeoid tabakadan oluan kark bir nfusu gsterir. ok daha sonraki zamanlarda, M.. IV.-II. yzyllarda Mongoloidlik azalmtr. Trofimova, Aral evresi Sakalarnn, Andronovo (veya buna yakn) tipin mebzuliyeti ile birlikte, baz Akdeniz tipi varyantlarnn itirakiyle, Mongoloidlerin nfuzunu gsteren mahall bir Europeoid ahali oluturduklarn belirtiyor: Kazakistan, Altay ve Ural evresi. Volga boyunda ise Saka-Sarmat zamannda ahalinin rk terkibi olduka kark idi ve bu durum, bilhassa kafataslarnn incelenmesinde kendini gstermektedir. B. Firteyne gre, Sarmatlarn kafataslar hepsinden ok, Dou Altayn Pazrk ve Mayemir kafataslarna benzer; Dnyeper-boyu skitlerinden olduu kadar, Dou Kazakistan Sakalarndan da olduka ayrlmaktadr. Dou Kazakistan Saka devri antropolojik materyalleri ise, genelde tek tip olmayp, bunlardan bir ksm, Orta Asya Tien-shan materyallerine ok benzer; dierleri ise biraz farkldr, stelik orada Saka zamannda artk Mongoloid izler de grlmektedir. Demek ki yukarda verilen ksa zet, antropolojik-morfolojik bakmdan Dou Pamirin dolikosefal Saka ahalisinin, dier Saka kabileleri veya, Orta Asya olduu kadar, Kazakistan sahasnda onlara akraba kabileler arasnda da izole edilmi bir durum igal etmekte olduunu gstermektedir.231 Litvinskiy, ayrca yle bir sonuca da gidiyor: Fergana, Alay ve Dou Pamirin en eski ahalisi dolikosefal Akdeniz tipinde olup, sonra Ferganada ve Srderya ile Amuderya arasnda, Orta Asya iki rmak-arasna ait brakisefal Europeoid bir rk teekkl etmee veya yaylmaa balad.232 Litvinskiy, Kuan mparatorluu ile Saka-Haumavarga konfederasyonunu ise yle mukayese ediyor: Orta Asyann btn gney-dou ksmn ve, Afganistan, Hindistan ve Dou Trkistann hem-civar blgelerini igal eden Saka-Haumavarga konfederasyonu, byklk

1247

bakmndan Kuan mparatorluu veya Eftalit Devleti ile llebilen muazzam bir kabile teekkl idi.233 Bu Saka kurganlarnn gerek yap, gerekse etnik hususiyetleri, vcudun mezar ierisindeki durumu bakmlarndan, Bactriadaki gebelerin muhtelif kurganlaryla mukayesesi, bize Kuanlarn menei hususunda balca iki tercih brakyor. Grld zere Sakalarn bu kurganlarndaki bilhassa ba ynlendirmesi, Bikent vadisi kurganlarndakine uymamaktadr; ama bunun yan sra Ksirovdakileri andryor. Pamir kurganlar ile ise pek ok bakmlardan farkllklar bulunuyor; sadece Aral evresi, Fergana-Alay-Tanr dalar blgelerindeki kurganlar, etnik ve kafatas bakmlarndan benzerlik arz ediyorlar. O halde Kuanlar, ya Aral blgesi civarndan geldiler ve Bikent vadisine yerletiler; ya da Aral-Fergana-Alay ve Tanr dalar blgelerinden gelerek Ksirov blgesine yerletiler ve bize Ksirov kurganlarn braktlar. Ancak Pamirlerdekilerden her iki durumda da farkl olduklar aktr. imdi, kurganlarn etnik hususiyetine yardm edebilecek, ama yukarda zikredilen Saka grndeki limlerce bahsedilmeyen birka hususa temas edelim. Kuanlarn Saka meneini ima edebilecek baz sikke delilleri mevcuttur. Daha nceden HIAOY gm sikkeleri vesilesiyle kaydedildii gibi, HIAOY (yabgu?)nun Kuan ismi yan sra bir de Sanab kelimesi geiyordu; Gardner bunu Saka/Sakab olarak okumu, Bactria Grek Kralln ykmaya itirak eden Sacarauli isminin bir varyant olarak SAKAROU ekli zerinde de durmu ve HIAOYnun bir Saka kral olduunu belirtmiti.234 Ekseriyet arz etmemekle beraber, Sanab yazsnn muhtelif varyantlar arasnda Sakab ekli de grlr. Yine son zamanlarda J. Cribb, Vasudeva II.nin aonano ao Koano aka yazl bir sikkesini yaymlad.235 Cribb bunu Kuan Kral aka olarak yorumlamtr; kendisine aka diyen bu kk kraln paralar Samudragupta (335380) tarafndan taklit edilmi olmaldr.236 Buradaki aka kelimesi Brahmice yazlmtr.237 Kuanlar ile Sakalar irtibatlandran dier bir temel husus, bizce, erken Kuanlar devrinde Kuanlarn kitabelerinde kullanlan ve Saka hkmdar Azes I.e atfedildii iin Azes veya Vikrama olarak isimlendirilen takvimin baz bilginlerce Eski Saka Takvimi adyla da adlandrlmas,238 bunun da M.. 58/57 ylndan tarihli olmasdr. Bu takvimi Kuanlar Kujula Kadphises devrinden itibaren kitabelerinde kullanmlardr; onun (?) 122 tarihli Panctar ve 136 tarihli Taksila gm tomar kitabeleri bu Azes takvimine tarihlidir.239 Daha sonraki muhtemelen M.S. 78 ylndan balatlan ve bilhassa Kuanlara bal olan muhtelif Saka satraplklar tarafndan kullanlan Saka takviminin uygulamaya geirilii de yine Kuanlar ile alakaldr; Kuanlarn Hindistandaki rolleri bu takvimin balatlmasyla ilgilidir.240 Mac Dowalln bildirdiine gre, muhtemelen Kujula Kadphises olan bir Kuan hkmdar zamannda Kuanlarn, Gondophares ve haleflerinin elindeki Gandhara ve Taksila blgelerini zapt ile bu blgelerde Gondophares slalesinin hakimiyetinde bulunan Sakalar, bu tarihte Kuanlar tarafndan istiklale kavuturulunca, bu tarihi kendilerine bir zaman balangc/takvim olarak tayin ettiler ve bundan sonra bu takvimi kullandlar.241

1248

Sakalar ile Kuanlar irtibatlandracak bir dier husus da tamgalardr. Gebelerin aile veya slale iareti demek olup, etnik ballk, akrabalk ilikileri ve coraf menei gstermede yardmc olabilecek242 ve onlar iin vazgeilmez bir ey olan tamga, Bactria blgesinde Sakalarn, bilhassa da Yeh-chih ve Kuanlarn geliiyle ortaya kmaktadr.243 Bilhassa Hotan sikkelerindeki baz tamgalar ile Kuanlarn Kujula Kadphises zamannda kardklar baz paralarn zerindeki tamgalar ayndr. Zeymal bunun, Hotan hkmdarlarnn tamgas veya bir slale iareti olduunu belirtmiti.244 Cribb de bu iaretin bizi Kuan ve Indo-Parth sikkelerini Dou Trkistan ile irtibatlandrmaya gtrdn belirtiyor.245 Kuanlar ile Sakalarn sikkeleri arasndaki, tamga ile ilgili dier bir irtibat da, Kujula Kadphisesin tamgas olduu sylenen ve Gondopharesin tamgasn246 andran tamgann247 Maues slalesi Saka sikkelerinde, bilhassa Azes sikkelerinin n yznde de grlmesidir.248 Azes sikkelerinde ayrca Kujulann sikkelerinden tandmz Nandipada iaretide gzkyor.249 Ancak, Hindistandaki Mauesin Saka slalesi sikkeleri temel bir hususta Kuan sikkelerinden ayrlmakta olup, bu da, Sakalarn sikkelerinde tpk Grek sikkelerinde olduu gibi, Grek monogramlarnn grlmesidir; 250 bunlar Kuan sikkelerinde yoktur. Kuanlar ile Sakalarn mnasebeti Ta Yeh-chihlardan itibaren tarih bakmdan incelendiinde Konowun belirttii gibi, aralarnda herhangi bir sava olduu veya dmanlk ilikileri bulunduu sezilmiyor; tam tersine, Hindistanda Sakalarn mirasna Kuanlar konmulardr. Ta Yeh-chihlerin Sai-wang veya Sailerle olan kavgalarndan bahseden tek in kayna ise CHSdur. Ancak, bu kaynan verdii savala ilgili haberler, gerek bundan nceki SC 123te, gerekse bundan sonraki HHSda bulunmamaktadr; hatta CHS 96 Adaki Ta Yeh-chih, Chi-pin blmlerinde de yoktur. Sadece, CHS 96 Bnin Vusunlar blmnde ve, SC 123de bulunmamakla beraber onun notlarna dayanan CHS 61. blm Bat Blgeleri ksmnda vardr. Bu iki in kaynann hangisinin daha mevsuk olduu ayr bir ihtisas konusu olabilirse de,251 biz, gerek Enoki, gerekse Pulleyblankn da kabul ettii zere, bilhassa Yeh-chihlerin Batya g, Vusunlar, Yeh-chih-Sai-wang (Saka) atmas ve Sakalarn gneye g gibi son derece nemli konularda SCnin asl olduunu ve CHSnun, bilgilerini, baz yeni ilavelerle birlikte ondan aldn kabul ediyoruz. Bu bakmdan baz gvenilmez ve kendi ierisinde tezatlar oluturan bilgilerle de dolu olan CHSnun verdii bu SakaYeh-chih mcadelesi hikyesine fazla bel balamann hatal olabilecei grn tayoruz.252 Yukarda izah edilen deliller nda, Kuanlarn Saka meneinin daha ar bast grlebilir. Bu delilleri bir liste halinde u ekilde gstermek de mmkndr: 1. Nmizmatik Deliller: Kuan sikkeleri ile Hindistandaki Saka slalesinin sikkeleri yaz, tamga, tip bakmndan benzerlik arz ederler; ayrca HIAOYnun ve Vasudeva IInin sikkelerinden bazlar zerinde Saka ismine rastlanmaktadr. 2. Epigrafik Deliller: Kuanlara atfedilen kitabelerde, Sakalar tarafndan kullanlan birok kelime (Liaka, Kuzulaka, h, devaputra, aonano ao gibi) ayn stilde kullanlmakta ve tarihlemeler yine Sakalarnkine gre yaplmaktadr. Ayrca, maharaja (Byk Kral) unvanl ve Kopakasa (Kopakann) adl bir kraldan bahseden yeni bir Saka kitabesi de bulunmu olup253 bunun Kujula

1249

Kaphsasa/Kadaphasa/Katphisasa ile irtibat da dnlyor. 3. Lisan Deliller: Kuanlar ve Sakalar, kitabelerini ayn dil, Prakrit dili ile ve genel olarak da Kharosthi alfabesiyle yazmlardr. Fakat gerek Sakalarn Issk-kl blgesinden elde edilen kitabesi, gerekse Kuan hkmdar Vima Taktunun (Ster Megas) (imdi in kaynaklarnn Yen-kao-chni ile ayniletiriliyor) 279 ylna ait dildeki Det-i Navur kitabesinin254 bir yznn ayn dille ve muhtemelen Hotan Saka diliyle ve gebelerin/Sakalarn yazs ile yazlm olmas ve bu yazyla yazlm hemen btn bilinmeyen dil ve yaz ile olan kitabelerin Kuanlar sahasnda ve hassaten de Bactriada bulunmas, onlarn Saka irtibatn kuvvetlendirmektedir. Kuanlarn bu resm nc yazsnn, Hotan Saka dili ve yazs olup, muhtemelen Kuanlar saraynda da konuulduu baz bilginlerce kabul ediliyor. Ayrca, Kuanlarn gerek sikkelerinde, gerekse kitabelerinde, aslen ran meneli olan yavuga, kujula/kuzula, erjhuna, Kadphises, kara, h, aonano ao, devaputra gibi kelimelerin/unvanlarn yan sra, Kujula, Kadphises, Vima, Kanika, Vasika ve Huvika gibi hkmdar isim ve unvanlarnn, sadece ran dili ve Saka diliyle aklanabiliyor olmas, onlarn, Sakalar ile sk bir dil birlii ierisinde olduklarn gsteriyor. 4. Arkeolojik Deliller: Gerek Yeh-chih/Kuan devrine atfedilen Bikent, gerekse Vah vadisindeki gebe kurganlarnn, M.. VII. yzyldan tarihlenen Aral gl evresi, Fergana-YedisuAlay ve Tanr dalar blgesi Saka kurganlar ile baz hususlarda mukayesesi, bunlar arasnda defin adetleri, lnn mezar ierisindeki vaziyeti ve ynlendirmesi (buna sadece Ksirovdakilerin uyduu grlyor); Pamir blgesi Saka kurganlar hari, dierlerinin Mongoloidlik, Europeoidlik ve kafatas yaps bakmndan benzer hususiyetler gstermesi; yine bilhassa Bikent vadisi kurganlarnda rastlanan kafatasnda sun deformasyon uygulama adetine Pamirler hari dier Sakalarda da rastlanmas, bunlar arasndaki nisb yaknla iaret ediyor. Gerek heykellerde, gerekse sikkeler zerindeki bst tasvirlerinde, hatta ta zelliklerinde her iki tipin benzerlikler gstermesi; 255 kurganlarda bulunan envanterin her iki grupta da birbirine yakn olmas ve ayn gebe hayat tarzn srdrmeleri, Kuanlar ile Sakalar ayrmann ok zor olacana iaret etmektedir. ran blgesindeki kaya resimlerinden Sogdiana ve Harezm blgelerine kadar muhtelif gebe Saka gruplarnn sanatlarn ve giyim-kuamlarn da inceleyen G.Walser gibi bilginler, Sodlar, Harizmiler, Saka gruplar (Saka haumavarg#, Saka tigraghauda ve Saka tyaiy paradraya)256 ve Skudralarn hep ayn ekillerde tasvir edildiklerine iaret etmilerdir ki buna akinakes kllarn (Resim 25) da eklemek gerekir.257 5. Astronomik Deliller: Kuanlar, Kujula Kadphisesden balayarak kitabelerinde, M.. 58 ylndan balatlan Vikrama veya Azes dediimiz takvimi kullandlar; bu takvimin Hindistandaki Saka hkmdar Azes I. tarafndan balatld biliniyor. Kuanlarn M.. 58/57 ylndan balayan bu Azes veya Yavana takvimini alp kullanmalar gibi, Gondophares Slalesine Kuanlar tarafndan son verilip Gandhara ve Taksila gibi Saka lkesi olan blgelerdeki Sakalara istiklallerinin yeniden kazandrlmas Mac Dowalla gre, bu hadisenin cereyan ettii M.S. 78 ylnn, Kuanlara bal olan Saka satraplar tarafndan bir bayram ve takvim balangc olarak kabul edilmesi, onlarn takvim ve zaman bilimi

1250

bakmndan da birbirlerine yakn olduklarn gsterir. 6. Tarih Deliller: Gerek in, gerekse Bat kaynaklar, Kuanlarn Hindistan fetihleri srasnda Kuanlar ile Sakalar arasnda herhangi bir dmanca davrantan bahsetmiyorlar. Yeh-chihlerin Issk-kl ve Tanr Dalar blgesine yerlemeleri hakknda CHS 96 B ve CHS 61deki haberlere, SC 123 daha nce ve daha gvenilir olduu iin, fazla bel balamak doru deildir; nk gerek Chang Chienin hadiselere ok yakn bir zamanda blgeyi gezmesine ramen bu tr hadiselerden bahsetmemesi, gerek HHSnun bu konuya temas etmemesi, gerekse CHSnun kendi blmlerinden bazlarnda bu hususun hi yer almamas bizi, bu Saka-Yeh-chih atmas ve Sakalarn srlmesi hikyesinin muhtemelen doru olmad sonucuna gtrebilir. Netice olarak u sylenebilir: Etnik bakmdan Kuanlar, Aral gl evresi ile Tanr dalar arasndaki eski Saka (Haumavarga?) sahasndaki bir yerde, muhtemelen de Alay-Tanr dalarYedisu-Fergana blgesinde, Hotan blgesinde oturan geni Saka gebe kabileler topluluuna mensup idiler; Grek Bactriasnn topraklarn istilaya da Yeh-chihlerle birlikte veya ayn zamanda katlm olan bir gruptur. in kaynaklarnn Kuei-shuang eklinde verdikleri yabanc ismin tam tercmesi olan KUAN kelimesi de bir boy veya kabile ad olmayp, devleti kuran kiinin ahs ismidir. 1 2 Bu hadiselerin ksa bir zeti iin bk. Frye 1996a, s. 444. Bu isim, P. Pelliotnun vaktiyle yapt dzeltmeden itibaren ilim leminde genellikle Chiu-

chiu-cheh olarak verilmekle beraber, biz bu okunu ve yazl eklini kabul ediyoruz. 3 4 5 6 7 8 Shrava 1993, s. 3. Shrava 1993, s. 3. Shrava, 1993, s. 3; Kumar 1973, s. 1 (Manikiala ve Panctar kitabeleri). Shrava 1993, s. 3; Kumar 1973, s. 1 (Taksila gm tomar kitabesi). Shrava 1993, s. 3. Shrava 1993, s. 3; 15-21; Kumar 1973, s. 1; Maricq 1958, s. 351, dn. 1; Staviskiy 1977a,

s. 18, dn. 52; Gbl 1993, s. 114-116. 9 Kuanlar, Greke 24 harfe bir harf daha eklemek suretiyle 25 harften oluan bir alfabe

kullanyorlard. Greke kitabede reklinde grlen ve g diye okunan harfin aslnda r olup Grekede olmayan sesinin yerini tuttuu bilahare anlalmtr, bk. J. Allan 1914, s. 408; TreverYakubovskiy-Voronets 1950, s. 122; Narain 1962, s. 175; Masson-Romodin 1964, s. 154; Mukherjee 1967, s. 3-4; Staviskiy 1977a, s. 18, dn. 52; Bongard-Levin-lin 1985, s. 395. 10 Shrava 1993, s. 16; Gbl 1993, s. 114.

1251

11 12 13 14 15 16

Lukonin 1987, s. 225; Kumar 1973, s. 1. Lukonin 1986, s. 108-109; Bongard-Levin-lin 1985, s. 409. Maricq 1965, s. 78. Maricq 1965, s. 49; Mukherjee 1967, s. 15-16; Frye 1984, s. 262; Gbl 1993, s, 49. Lukonin 1987, s. 221. Staviskiy 1961, s. 111; Lukonin 1967, s. 16; Lukonin 1969, s. 31, 34; Lukonin 1987, s.

219, 234; Bongard-Levin-lin 1985, s. 409; Harmatta 1969, s. 384-385; Frye 1974, s. 119; Frye 1984, s. 371; Frye 1996c, s. 457; Stawiski 1979, s. 67; Sundermann 1996b, s. 472 (Sunderman bunu Gandhara olarak kabul etmitir). Ancak, kitabede ahpur I.in bu fetihlerine ramen Kuan hkmdar veya Kuanlarn byk hkmdar gibi henz bir unvan tamamas nemlidir. Bu konuda bk. Lukonin 1969, s. 37; Lukonin 1987, s. 223. 17 Paykuli kitabesi, Badat-Sleymaniye arasnda nemli bir geit olan Paykulide

bulunmaktadr. Bk. Humbach-Skjrv 1978, s. 14 ve Fig. 116. 18 Humbach-Skjrv 1983a, s. 105; Humbach-Skjrv 1983b, s. 122-123; Harmatta 1969,

s. 389; Carter 1985, s. 272; Narain 1990, s. 171. Kark bir dnem olan Narseh zamannda onun marzb#n--Kn gibi, val anlamndaki daha kk bir unvanla yetindii grlyor (Basham 1968, s. 392-393, dn. 1-2; Brunner 1974, s. 159). 19 20 Rtveladze 1993/94, s. 91; Rosenfield 1993, s. 116; Sims-Williams-Cribb 1995/96, s. 105. V. Lukonin, Sasan valilerinin kardklar paralar iki gruba ayrm, birincilere Kuan-

Sasani derken ikincilere ise Sasan-Kuan ismini vermitir; birinci gruba giren paralarn karl tarihi 380, ikinci grubunki ise 367 ylna dorudur. Bk. Lukonin 1969, s. 39 ve dn. 114; Lukonin 1986, s. 131; Frye 1974, s. 120; Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 61-62. 21 Kuan-Sasan sikkeleri ve aklamalar hakknda gzel bir alma iin bk. Cribb 1990, s.

183-191. Kuan-Sasan paralar ve zerindeki yazlar hakknda bk. Trever-Lukonin 1987, s. 64-73. 22 23 Gbl 1978, s. 216-217 (Tafel 115). Herzfeld 1930, s. 1; Stawiski 1979, s. 66; Bivar 1979, s. 330; Dani-Litvinsky 1996, s. 105-

108; Harmatta 1969, s. 387; Lukonin 1967, s. 24; Brunner 1974, s. 145; Bachhofer 1936, s. 429. Sasan Kuanahlarnn bir listesi iin bk. Brunner 1974, s. 161-162; Bivar 1979, s. 332; Cribb 1981, s. 101; Cribb 1990, s. 162. Herzfeld, Vuzurg Kuanahdan vuzurg Kuanahanah unvanna geiin 252 ylnda olduunu belirtiyor (Herzfeld 1930, s. 37-38). 24 Carter 1985, s. 220 (Ardooro koono ao); Cribb 1981, s. 98 (kwsn MLK =Kuan

1252

ah). 25 Carter 1985, s. 277. Kuanahr ve Sogdiana blgesi, bundan sonra gelen muhtelif boylar

tarafndan da istilaya uram; IV. yy. daki Kionitlerden sonra V. yy. da Hephthalitler, VI. yy. da ise Trk Kaanl bu topraklar ele geirmilerdir. Bk. Sundermann 1996, s. 465. 26 Gbl 1978, s. 217. Azarnousha gre ise en son kullanan kii, M. S. 359-360 tarihi

civarnda Perozdur (Azarnoush 1991, s. 83). 27 Sims-Williams-Cribb 1995/96, s. 105; Cribb 1999, s. 186; Sims-Williams 1999, s. 246 (Bu

makaleyi gndermek ltfunda bulunan J. Cribbe ok mteekkirim). 28 29 30 Tohi kitabeleri hakknda bk. Harmatta 1969, s. 316-322. Sundermann 1996b, s. 472; Sims-Williams 1999, s. 245. Bk. Chavannes 1907, s. 190-191. Kuei-shuang isminin Arkaik ince (kywed-syang) ve

Eski ince (kjwei-syang) telaffuzlar dikkate alndnda yine iki heceli olduu ve ses benzerlii bakmndan da Brahmce karlna uygun olduu grlmektedir, bk. Mukherjee 1967, s. 4-5; Mukherjee 1988, s. 1. 31 32 33 34 Bk. Pulleyblank 1966, s. 22, 26. Keza bk. Mukherjee 1967, s. 16-17. Beal 1983, s. 34. Mukherjee 1967, s. 16-17; Mukherjee 1988, s. 147-148, dn. 193. Mukherjee 1967, s. 10-13; 34, dn. 94. Bununla beraber Mukherjee, kelimenin kknn

Kua olduunda, -nn ise sfat son eki olduunda srar etmektedir (Mukherjee 1967, s. 6-7). Maamafih btn bu fikirler Kuan kelimesini coraf bir mekana balamaa yneliktir. 35 36 37 38 198, 217. 39 442-449 hadiseleri mnasebetiyle; Kuanlar da denilen Hunlarn lkesi. Bk. Langlois Kuei: Saygdeer, asil; shuang: donmu ebnem, kra. Mukherjee 1967, s. 32, dn. 45 a. lgili Ermeni kaynaklar ve dnemleri hakknda bk. Gignoux 1990, s. 64-65. Trever 1954, s. 135; Lukonin 1969, s. 43; Lukonin 1987, s. 230; Garsoan 1989, s. 197-

II, 1880, s. 184 vd.; Marquart 1901, s. 61; Allan 1914, s. 405; Ghirshman 1948, s. 86; Mukherjee 1967, s. 18; Trever 1954, s. 136; Marak 1971, s. 59-63; Thomson 1991, s. 133. 40 Bk. Moses Khorenatsi 1980, s. 93, 131, 213, 215, 219, 220, 364, 366, 367. Gerek

1253

Khorenatsi, gerekse Sebeos, Kuanlarn lkesinden bahsederken kraliyet ehri yani bakent olarak Bahl-ahastan verir; Movses Horenatsi 1990, s. 56, 119, 120, 232. Ayrca bk. Gbl 1993, s. 72-73; Trever 1954, s. 138-139, 143; Lukonin 1969, s. 27-29; Lukonin 1987, s. 216-217. 41 42 43 44 45 Lukonin 1969, s. 27; Thomson 1976, s. 39. Trever 1954, s. 140-141; Marak 1971, s. 64. Bu hususta bk. Hewsen 1992, s. 123, dn. 107. Mller 1918, s. 581-582. Maenchen-Helfen 1944-45, s. 76; Kgarl Mahmdun Divn Lugatit-Trk isimli

eserinde de Ksen, Kua ehrinin bir dier ad olarak aklanyor (I, 404: Pz : !;z denilen ehrin bir ad. Buras Uygur snrdr; bk. Atalay I, 1985, s. 404. 46 47 48 Mukherjee 1967, s. 17-18. Bk. Pelliot 1934, s. 58 vd.; Mukherjee 1967, s. 17-18. Stal-Holstein 1914, s. 79-82; Allan 1914, s. 403-406. Sasan Kuan valileri de Kunh

veya Kunhnh unvanlarn kullanyorlard ki kelime, burada da Kun eklindedir, bk. Gbl 1967, s. 16-17. 49 Bu tr bilgiler bilhassa, Buharann tarihini yazm olan Narahnin Tarh-i Buhr isimli

eserinde grlmektedir. Kun aslzadeleri ile slmlarn karlamalar ve mnasebetleri hakknda bk. Kitap 1989, s. 131, 133-134, 144-144. 50 Bk. Al-Istakhr 1927, s. 316 (Keniyye), 323, 342-343 (Kniyye); Ibn Haukal 1967, s.

343, 365, 370, 374, 375, 403 (4Tw}!); Al-Moqaddas, 1967, s. 49, 266, 280 (Kn); 269 (Kniyye); JACUTSs IV 1869, s. 276 (Keniyye). Bartold, Kuaniyye, Tomaschek ise Ke ehrine binaen Keniyye okuyuunu kabul etmitir (Tomaschek 1877, s. 85, 184). El-Semn, Tw}! eklinde harekeledii Kunden yetien zatlar sralarken, bunun, Semerkant havalisinde ve Sod beldelerinden olduuna da temas ediyor (Al-Samn 1912, s. 484 a). Bu konuda teferruat iin bk. Masson 1984, s. 15-16. 51 52 Staviskiy 1961, s. 111. Bk. Bartold 1963a, s. 146-147. Strange 1966, s. 466. Bartoldun verdii bilgiye gre,

Kuaniyenin slam ncesi devirde husus bir blge olup, Taberde Kun-h olarak zikredilen bu unvana sahip kimseler, bir zamanlar btn Maverannehir hakim idiler (Bartolda gre bu ifade, Yeh-chih zamanndaki hakimiyet sahasna iaret etmektedir (Bartold 1963a, s. 147). 53 Bartold 1963b, s. 114; ayrca bk. Strange 1966, s. 486 ve 433e ekli harita. Kuaniyyenin

1254

M. S. III. yy. dan itibaren Orta Asya Kuanlarnn, Peaverin ise Hind Kuanlarnn bakenti olduu hakkndaki gr iin bk. Trever 1954, s. 185. 54 55 56 57 58 59 Ibn Hordadbeh 1986, s. 176. dn. 85. Staviskiy 1961, s. 114. Bu konuda bk. Staviskiy 1961, s. 108-114; Masson 1968, s. 14-25. Kumar 1973, s. 2. Tam tarih hakkndaki dier grler iin bk. Posch 1995, s. 81-82, 96 (M. . 148). Bopearachchi 1992a, s. 104-5, 106; Bopearachchi 2001, s. 25, 29 (dn. 25); Lyonnet 2001,

s. 154; Grenet 1991, s. 148; Lyonnet 1991, s. 156; Koelenko 1996, s. 451; Xinru 2001a, s. 266, 279 (Bu makalenin ayr basmn bana gndermek nezaketinde bulunan Dr. Xinru Liuya mteekkirim). Cl. Rapin, Ta Yeh-chihlarn Ta-yan (Fergana)dan Amu-derya/Oxus gneyine gelilerini M. . 140 ila 130 yllar arasna tarihlemektedir (Rapin 2001, s. 220). Ayrca Bk. Trever-Yakubovskiy-Voronets 1950, s. 101; Stawiski 1979, s. 58; Masson-Romodin 1964, s. 134; Masson 1982, s. 74. Pugaenkova 140l bir zaman verirken (Pugaenkova 1966, s. 13), Fussman M. . tahminen 150 yln teklif etmektedir (Fussman 1989, s. 59). 60 61 Bu gebe istilas ve geliimi hakknda bk. Tarn 1938, s. 275-277. Bk. Zrcher 1968, s. 365, 367; Hulsew 1979, s. 121-123; Davidovich 1980, s. 151-155;

Narain 1967, s. 78; Narain 1990, s. 158-159; Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 46; Posch 1995, s. 103-104. Be Yeh-chih yabguluklar, bunlarn muhtemel yerleri hakknda bk. Narain 1982, s. 174183 (bu makaleyi bana gnderen A. K. Naraine teekkr ederim); Piankov 1996, s. 43; Tezcan 1996, s. 196-225. 62 63 Enoki-Koshelenko-Haidary 1994, s. 171; Xinru 2001a, s. 274. Narain 1981, s. 252; Narain 1982, s. 174 (bu makalelerin ayr basmlarn gndermek

ltfunda bulunan Prof. A. K. Naraine teekkr ederim). 64 65 66 67 Cl. Rapine gre (Rapin 2001, s. 219); ayrca bk. Cribb 1999, s. 183-184. Xinru 2001a, s. 274. Xinru 2001a, s. 277. nceden Heraios, Heraiou ve Miaiou eklinde okunan bu kelimenin, hkmdarn ismi

deil unvan ve yabgu kelimesinin en arkaik ekli (yau, yavu, yabgu) olduu, yaplan aratrmalar neticesinde bugn ortaya kmtr. Bk. Davidovich 1980, s. 160-162; Harmatta 1994a, s. 316-317.

1255

Heraus veya Heraios, Miaou veya Miaiou ekillerindeki okumalar hakknda bk. Davidovi 1976, s. 58, dn. 6. 68 69 demektir. 70 Hint kaynaklarndaki Kua kelimesi ve bunun Kuana ile ilgisi (Kuan rknn bir yesi) Sharma 2002. Enoki-Koshelenko-Haidary 1994, s. 174. Enokiye gre, Kua kelimesi Yeh-chih

hakknda bk. Stal-Holstein 1914, s. 86-88. 71 HIAOY sikkeleri ve bunlarn Kujula Kadphisese atfedilmesi hakknda bk. Cribb 1993, s.

107-134 (bu makalenin ayr basmn gndermek ltfunda bulunan J. Cribbe mteekkirim). 72 Eucratidesin saltanat yllar tartmaldr: M. . tahminen 171-145 (Grenet-Rapin 2001, s.

82); M. . tahminen 160-150? (Lyonnet 2001, s. 154). Eucratides taklidi paralar hakknda bk. Zeymal 1978, s. 201-206, Zeymal 1983, s. 93-110. 73 Grenet 1991, s. 149, fig. 5; Masson 1976, s. 11. Bu Heliocles taklitlerine ilim leminde

Barbar Heliocles ismi verilmektedir. Heliocles taklit paralar iin bk. Zeymal 1978, s. 201, 204; Zeymal 1983, s. 110-128. 74 75 Rtveladze 1993/94, s. 88. Bk. Cribb 1993, s. 120-121, 130-131, 133. Kuan kelimesinin bu slalenin kurucusunun

yani Kujula Kadphisesin ahs ismi olduu daha nce de Jayaswal tarafndan ileri srlmt; bk. Puri 1977, s. 1; Kumar 1973. s. 3. Jayaswaln temel delilleri, Panctar ve Taksiladaki kitabelere dayanmaktadr; o buradaki tabirleri Kral Kusna olarak anlamaktadr. Kanikann kulland Kaneki Koano tabiri de ona gre Kanika, Kunann torunu demektir. Buradan da anlalaca zere Jayaswal, Kujula Kadphisesden sonra Kuana tabirinin artk bir slale ad haline geldiini kastetmektedir ki makuldr. Jayaswaln bu grlerinin tenkidi iin bk. Kumar 1973, s. 3 (Kumara gre, Mat kitabesindeki Kusna (m)-putro ifadesi, (Kral) Kuanann olu deil, Kuana slalesinin torunu anlamnda olmaldr). 76 Mandeltam 1966, s. 87; Masson 1971, s. 32; Zeymal 1983, s. 95; Cribb 1993, s. 130.

Harezm sikkelerinde de kendilerine has bir tamga ile birlikte ayn yaz grlmektedir (Pugaenkova 1965, s. 135). 77 78 Gbl 1976, s. 13. Bk. Gardner 1966, s. 21-24; Pl. VII/1-8. Bu tartmal konuda ayrca bk. Staviskiy 1977b,

s. 212. Helioclesin gm sikkelerinde monogramlar, tpk HIAOYnun sikkesine benzer ekilde, Zeusun ayaklar altna yakn yerdedir; Eucratidesin sikkelerinde ise yine ayn ekilde atn ayaklar

1256

altndadr. 79 Zeymal, bunu Hkm sren Kuan yabgusu Sanabn eklinde tercme etmitir. Bk.

Zeymal 1983, s. 155. Davidovi ise, Hkm sren kuan (=yabgu) HIAOY Sanabn ve Hkm sren kuan HIAOYnun. Sanab ekillerinde anlamtr. Bk. Davidovi 1976, s. 65. 80 Bk. Tolstov 1939, s. 115-116; Pugaenkova 1965, s. 129 (Bu iki makalenin fotokopilerini

gnderen B. Ya. Staviskiyye minnettarm); Davidovich 1980, s. 160; Cribb 1993, s. 127-131; Frye 1996c, s. 456; Cunningham 1888, s. 47-50; Cunningham 1890, s. 111-114, 155 (Gerek Cunningham, gerek Pugaenkova, gerekse Frye, Korranou ile Sanabn yerini deitirerek o ekilde tercme etmiler, Cunningham ise HIAOY yerine MIAOY okumutur). 81 Dobbins 1970, s. 25-26; Rosenfield 1993, s. 16. Mukherjee, burada Guana veya

Kuana olarak zikredilen kiinin Kuan hanedanna mensup biri olmas gerektiine iaretle, Kujula Kadphisesin Hint ktasnn nemli bir blmn fetheden ilk hkmdar olduunave ondan nceki biri de olamayacana gre Kujula olmas gerektiini belirtmitir (Mukherjee 1973, s. 33). 82 83 Dobbins 1970, s. 25; Rosenfield 1993, s. 16. Cribb 1993, s. 131; Sims-Williams 1995/96, s. 100; Cribb 1999, s. 182 (Bu makalenin

fotokopisini gndermek ltfunda bulunan J. Cribbe mteekkirim). 84 85 86 87 88 89 Mukherjee 1988, s. 448 G. Bk. Hulsew 1979, s. 145 (Vu-sunlar arasndaki Sai ve Ta Yeh-chih unsurlar). Bk. Xinru 2001a, s. 277. Xinru 2001a, s. 269. Xinru 2001a, s. 269. Bu konuda bk. Sarianidi 1985, s. 7-18; Sarianidi 1986, s. 301; Sarianidi 1989, s. 57;

Rubinson 1992, s. 2; Posch 1995, s. 138-139. 90 91 Bk. Sarianidi 1986, s. 301-322; Xinru 2001a, s. 275. Blgede kaz yapan mesela P. Bernard, bu mezarlarn, mezarlardan kan sanat

eserlerine ve Grek kaytlarna gre, in kaynaklarnda zikredilen Yeh-chih veya Kuanlara deil, skitlere ait olduunu savunmaktadr. 92 93 Bk. Sarianidi 1989, s. 173-174. Xinru 2001a, s. 273-274; Xinru 2001b.

1257

94 95 96

Irk ilminin son durumu hakknda bk. Xinru 2001a, s. 269, dn. 17. Enoki 1959, s. 229, 232; Enoki-Koshelenko-Haidary 1994, s. 174. Bu kabileler hakknda bk. Trever-Yakubovskiy-Voronets 1950, s. 102-103; Masson-

Romodin 1964, s. 134, dn. 7; Narain 1967, s. 14-20; Mukherjee 1970, s. 123; Bongard-Levin lin 1985, s. 394-395; Rosenfield 1993, s. 8-10; Tezcan 1996, s. 160-195; Piankov 1996, s. 38; Pyankov 2002. Asiani ve Pasianiler hakkndaki yeni yorumlar iin bk. Bailey 1994, s. 9-10. 97 Mukherjeeye gre Toharlar Dou Bactriay, dier kabileler ise Bat Bactriay igal

etmilerdi. Bk. Mukherjee 1978, s. 77. 98 99 Bk. Frye 1996c, s. 456; Enoki-Koshelenko-Haidary 1994, s. 180. Bactria ve Sogdianann gebelerce istilas, ismi geen kavimler ve bunlarn menei

hakknda bk. Tezcan 1996, s. 164-195. 100 Bu konuda bk. Craig 2002. 101 Sims-Williams 1998, s. 90 (bu makalenin fotokopisini gnderen Sims-Williamsa mteekkirim); Cribb 1999, s. 183-184. Cl. Rapine gre Vima Taktu, M. S. tahminen 80 ila 115 yllar arasnda hkm srm olmaldr (Rapin 2001, s. 219). Cribb ise onun M. S. 90dan nce, ama 78 ylnda veya ondan sonra ve 107den nce uzun sre tahtta kald grndedir (Sims-WilliamsCribb 1995/96, s. 103, 123; Cribb 1999, s. 184, 190). 102 Rabatak kitabesine ve yeni okumalara gre, Mat kitabesinin Vima Taktu (Takto)ya ait olduu kabul ediliyor. Bk. Sims-Williams-Cribb 1995/96, s. 97, 100; Sims-Williams 1998, s. 89, 90. 103 Kennedy 1912, s. 670. Kennedyyi tenkit eden Ujfalvyye gre bu zellikler artk Hint hususiyeti tamaktadrlar ve bu durum, Kuan hkmdar Huvikada daha ak olarak grlmektedir. Kennedynin gr, grld zere Tohar fikrine dayanmaktadr. Ayrca bk. Konow 1914, s. 88, Konow 1969, s. L; Kumar 1973, s. 5-6; Puri 1965, s. 2; Puri 1974, s. 182; Puri 1977, s. 2. 104 Wilson 1971, s. 349. 105 Puga2enkova 1992, s. 65-66. 106 Xinru 2001a, s. 289. Kanikann tannm Budist hocas Asvaghoann isminin anlamnn da bu bozkr ve Trk tipiyle ilgili olarak at ile alkal olmas son derece manidardr: atlarn kinemesi (Xinru 2001a, s. 289). 107 Kuan hkmdarlarnn gerek paralarnda, gerekse heykellerinde grlen sopa ve bunun sembolik anlam hakknda bk. Spagnoli 1967, s. 248-267.

1258

108 Puga2enkova 1992, s. 66. 109 Bk. Pugaenkova 1965, s. 132-134 (Ris. 2-3); Pougatchenkova 1965, Pl. XXXII-XXXV; Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 47. 110 Stawiski 1979, s. 104. 111 Pougatchenkova 1965, s. 125; Pugaenkova 1979, s. 222. Pugaenkova ayrca, M. S. I. yy. a tarihledii Dalverzindeki Kuan prensi ba giyimi ile Parth dnyasndaki ba giyim rnekleri arasndaki slup benzerliklerine de dikkati ekmektedir. Baz rnekler iin bk. Staviskiy 1974, s. 8587, 97 (ris. 64-66, 74); Kultura i skusstvo Drevnego Uzbekistana 1991, I, s. 142-143. 112 Pugaenkova 1979, s. 128-129. 113 Sarianidi 1989, s. 56-57. 114 Bk. Kumar 1973, s. 5-6. 115 Lvi 1897, s. 10, dn. 116 F. Hirth, Yeh-chihlarn kullandkla hsi-hou unvannn, Trke yabgu kelimesinin ince bozulmu ekli olduunu belirterek, Yeh-chihlarn da kendilerinin bir Trk kabilesi olmas gerektiini sylemektedir, bk. Hirth 1899, s. 48. Hirth, yabgu unvannn incesi olan hsi-hou, yeh-hu ve hou-pei unvanlarna temasla, bu hsi-hou (*yap-hau) unvannn, 1. Hsiung-nularda, 2. Vu-sunlarda, 3. Yeh-chih veya Indo-Skitlerde, 4. Kang-ch (Sod)lerde grldn ve nn de ayn olduunu belirterek, bunun ise Trke yabguya karlk olduunu ifade ediyor. 117 Konow 1914, s. 87. Maamafih O. Franke, Yeh-chihlarn Trkl hususunda daha kesin deliller bulunmas gerektiine iaretle, ancak tarih bakmdan Yeh-chihlerin, Trk boylarna ters olduklarn belirtiyor (Franke 1904, s. 44). Ancak Konowun, Hsiung-nularn hem Yeh-chihleri hem de Vu-sunlar birlikte srd gr hataldr. nk Vu-sunlara saldrarak onlar balangtaki yerlerinden edenler, Yeh-chihler idi. Hsiung-nu yardm alan Vu-sular, daha sonra bunun intikamn alacaklar, bilahare kendi arzularyla batya, Yeh-chihlarn boalttklar yerlere yerleeceklerdir. Zaten Konow, daha sonra yazd eserlerinde Yeh-chihlerin Trk kabilelerinden olduklarna dair herhangi bir ey sylemiyor. 118 Puri 1965, s. 2; Puri 1974, s. 182; Puri 1977, s. 2. Konow, Kujula kelimesini gzel ile aklamak istiyor. 119 Huka (Huvika), Yuka (Vasika) ve Kanika (Kanika): Ray 1970, s. 36-37; Rosenfield 1993, s. 50. 120 Bk. Konow 1914, s. 88; Puri 1965, s. 2; Puri 1974, s. 182; Puri 1977, s. 2.

1259

121 Markwart 1938, s. 87-88, dn. 2. Markwarta gre Trke olan Tegin w0 kelimesi, sikkelerdeki eski Sanab veya Sanaob unvannn tercmesi grnyor; bu ahsn obolleri de Kabil ve bunun gney-batsnda bulunmaktadr. El-Birunnin bu kayd hakknda bk. Sachau 1952, 1952, s. 1012. El-Birn, bu Barhategini, Trk elbisesi giymi olarak yani ksa bir ceket, nden ak, yksek bir klah, izme ve silahlarla tasvir eder. Bu bilginlerin grne gre Barha tegin, Kujula Kadphisesin isminin Kadphises ksmnn tam tercmesidir: Sanskrite Barha/Brhat (Byk) + Trke tekin/tetkin (tegin) (=lider, ef); buradan Byk ef. Kadphises ismi ise Pehlevice Kad (=lider, ef) + Sanskrite Pesa veya Zend dilinde Paesa (=Byk) = Byk Lider. Bu hususta bk. Kumar 1973, s. 48, dn. 12. 122 Frye 1962, s. 43; Szemernyi 1980, 44. 123 Mesela bk. Hulsew 1979, s. 112-139. 124 Bu hususta bk. G. Clauson 1972, s. 873; Bailey 1982, s. 39 (*yavuka-> yauga-> yavuga-: asker bir grubun nderi); Frye 1984, s. 265 (yam-: nderlik etmek). (Clauson, bunun ok eskilere, Yeh-chihlara kadar geri gittiini belirterek, referanslarn ounun Trk meneli olmayan metinler olmasna dikkati ekiyor). Ayrca bk. Donuk 1988, s. 56-63; gel 1959, s. 271. Yabgu kelimesi, Eski ran Pehlevi metinlerinde ise ybgw eklindedir, bk. Gbl I, 1967, s. 141, 182 (ybgw bhlan); Gbl IV/265-1. 125 gel I 1981, s. 497: Yabgu, daha ok Bat Trkistan ile ilgili bir unvandr. 126 Konow 1969, s. L. 127 Konow 1914, s. 88. Konow, yavuga unvanna tekabl eden zauva kelimesinin, daha nce Saka Patika tarafndan kullanldn da belirtmektedir, bk. Puri 1965, s. 2; Puri 1974, s. 183; Puri 1977, s. 2. 128 slmn geliiyle Orta Asyada Sodcann yerini Farsa almtr. Bk. Frye-Litvinsky 1996, s. 467-468. 129 Sims-Williams 1998, s. 89. 130 Bk. Konow 1916, s. 789. Bu konuda ayrca aada bk. dn. 145-151. 131 Bopearachchi 1991, s. 236. Maues ve devleti hakknda bk. Masson-Romodin 1964, s. 141-146. Cribb, bu Mauese istinat eden Maues Takviminin M. . tahminen 80 ylna tarihlendii grndedir. Bk. Cribb 1999, s. 196. 132 Azes I., Bat Pencap vilayetlerini M. . 58/57 ylna doru igal ederek ayn zamanda Azes Takvimi denilen yeni bir takvimin de kurucusu olmutur. Bk. Bopearachchi 1991, s. 6. 133 Bk. Gardner 1966, s. 68-97; Shrava 1981, s. 105-108.

1260

134 Kuanlarda geleneklemi Basileus Basileon unvannn yerini aonano ao unvannn al hakknda bk. Fussman 1977, s. 316. H. W. Baileyye gre bu ao/aoo/auo unvan, Bactria dilinde ao eklinde olup, Hotan Saka dilinde *xwan-dan gelmektedir; Hotan Saka dilinde ise ssau, Sodcada xsywnyy, Kral demektir; Orta Pers dilinde ise hi olmutur. aonano ao unvan iin bk. Harmatta 1960, s. 196-197; Harmatta 1964, s. 375-376. Kuanlarda ao unvan, genellikle kral anlamnda kullanlmakla beraber, Kuan sikkelerinde grlen eski Babilonia/Sumer tanras Nannn isminde Nana ao eklinde grldne baklrsa, hrmetkr ve ululayc bir unvan olarak da kullanlabiliyordu. Bk. Mukherjee 1969, s. 10. Mukherjee, Kuan altn ve bakr sikkelerinde grlen aon (ano) kelimesinde, sahip, kral gibi anlamlara gelen ran dilindeki *xavandan metatez yoluyla bir kelime tremesinin grlebileceini de belirtiyor, bk. Mukherjee 1982, s. 18. 135 Konow 1969, s. 175; Shrava 1981, s. 37, dn. 62; Rosenfield 1993, s. 52 (Daivaputra-hihnuhi aka-murunda). Shrava, bu Sanskrite kitabede h kelimesinin a olarak hecelendiine dikkati ekiyor. 136 Humbach 1960, s. 9. 137 Huvika (Ooeko)nn Ayrtam kitabesindeki rao unvan hakknda bk. Schmitt-Skjaerv 1986, s. 131. 138 Narain 1962, s. 113; Narain 1990, s. 165; Konow 1969, s. 175. Kanika ile birlikte, seleflerinin kullandklar Mahrja rjtirja ve Basileus gibi unvanlar nadirlemeye balar, onun yerini ran unvan olan aonano ao alr. Bk. Shrava 1985, s. 101-122 (Kanika); 124-200 (Huvika); 203233 (Vsudeva); Gbl 1993, s. 121-129 (Kanika I); 129-145 (Huvika); 150-158 (Vsika I); 159-162 (Kanika II); 162-163 (Hodeah); 163-165 (Vsika); 165 (Vaskuna/Vsika). Kuan altn sikkelerinde bu aonano ao yazsnn mteselsil bir listesi iin bk. Gbl 1984, s. XIV; Davary 1982, s. 274-276. 139 Daha nceki yllara tarihli kitabelerinde, seleflerinin unvanlarna yer veren Kanika, bu kitabeden itibaren Mahrjasya rjatirya devaputrasya hi-Kanikasya ibaresini kullanmtr, bk. Shrava 1993, s. 26-27. Kuan kitabelerinde hkmdarlarn kullandklar unvanlarda devaputrann kullanl rnekleri hakknda bk. Bajpayee 1980, s. 33-45. 140 Shrava 1993, s. 117-126. 141 Bu hususta bk. Wolski 1990, s. 11-18. 142 Turuknvayodbhta (Turuka ailesi veya sllesine it) (Stein 1989, s. 170). 143 Mukherjee 1988, s. 434, 542, dn. 541. Turuka krallarnn listesinde, bu isimlerin tekabl ettii Huka (Huvika), Yuka (Vsika) ve Kanika (Kanika)nn getii metnin, El-Brnnin eseri de dahil, Turukann, yani Trklerin, Kanika I. ailesi tannd srada meydana getirilmi olabilecei gibi, Mukherjee bunun, Periplus 28, 39 ve 43de de geen bir tr ticaret meta olan sturax ile ayn

1261

olabileceini ve bu ismin, turukann eseri de olmu olacan kabul ediyor, bk. Mukherjee 1988, s. 541, dn. 542. 144 Puri 1979, s. 182; Bailey 1982, s. 8; Sircar 1990, s. 230; Mukherjee 1992, s. 59; Xinru 2001a, s. 277. 145 Bongard-Levin lin 1985, s. 393. 146 in kaynaklar, tpk randakiler gibi, Kuzey Hindistandakilere de An-hsi ismini verirler. Chiu-chiu-chi/Kujula Kadphisesin fetihleri mnasebetiyle geen An-hsi, randaki deil, Kuzey Hindistandaki bu Gondophares Slalesi karldr. M. S. I. yy. n ilk eyreinde ise Indo-Parth Devleti, in kaynaklarnda Wu-i-shan-li (Alexandria/Kandehar), Grek kaynaklarnda ise Arachosia olarak ifade ediliyordu. Bk. Tezcan 1996, s. 45-48. Pahlavalar, randakilerden farkl olarak Helenistik kltre olan yaknlklaryla bilinirler. Bk. Mukherjee 1992, s. 59; Posch 1995, s. 124. 147 Thapar 1984, s. 47; Thapar 1993; Narain 2001. Mlea, yabanclar ifade etmek zere ilk defa Satapatha Brahmana (III. 2. 1. 24)da kullanlmtr. Bu kelimenin menei olarak ise Meluhhalar veriliyor. Rivayete gre bu halk, Ayan istils srasnda onlarn hakimiyetini kabul etmemi, bu sebepten, onlar dierlerinden ayrt etmek iin bu halka, daha sonra da btn yabanclara etnik durumlarna baklmakszn mlea denmitir. Bk. Pillai 1988, s. 56. 148 Bk. Thakur 1967, s. 66-69; Biswas 1973, 67; Thapar 1984, s. 47, 133; Sircar 1990, s. 99. 149 Ray 1970, 71. 150 Mesela Purana metinlerine gre, Yavanalara Turalar halef olmulardr ki aka M. . II. yy. daki istila szkonusudur. Tura, Turuka ve Tukara gibi isimlerin, Tohar veya Tuhar isminin muhtelif ekilleri olduklar hakknda bk. Puri 1979, s. 185; Rosenfield 1993, s. 8. 151 Bongard-Levin-lin 1985, s. 395. 152 Narain 1990, s. 152; Xinru 2001a, s. 265-266. 153 Periplus Maris Erythraei, en son olarak M. S. 40-70 arasndaki devreye atfedilmektedir. Bk. Cribb 1999, s. 185. 154 Harmatta 1994, s. 316-317. Harmatta, HIAOY isminin doru telaffuzunun Hiaou olduunu ve yau, yavu, yabgunun en arkaik halini temsil eder ekilde hyau okunmas gerektiini belirtiyor. 155 Bk. Donuk 1988, s. 48-49. Bactria dilinde yazlm Kuan kitabelerinde bu kelime, tagino/tigino eklinde grlmekte olup, Sanskritede ise tigina eklindedir. Mller, Orta Pers dilindeki tgin, tkin ekillerine temas ediyor, bk. Davary 1982, s. 281-282.

1262

156 Markwart 1938, s. 87-88, dn. 2. 157 Kuzey Bactriadaki Yeh-chih veya Kuan devri kurganlarnn genel bir tasviri, defin tipleri, kategorileri ve balca hususiyetleri hakknda bk. Litvinskiy-Sedov 1984, s. 104-120. 158 Sarianidi 1989, s. 173; Tezcan 1996, s. 226-234. 159 Bk. Zadneprovskiy 1971, s. 32. 160 Sarianidi 1989, s. 173. 161 Minyaev 2002 (Hsiung-nularda kafatas ameliyesi konusunda bana verdikleri husus bilgiler iin Prof. S. Minyaev ve Prof. N. Di Cosmoya teekkr ederim). 162 Puri 1965, s. 2-4; Puri 1974, s. 183-184. 163 Puri 1977, s. 3. 164 gel 1984, s. 64-70. gel, Hsiung-nu devrindeki Moolistan, Baykal Gl kenarlar ve kuzeyinin brakisefal Mongoloidlerle kapl olduunu belirterek, Altay Dalar blgesinin ise batan beri buraya hakim olan beyaz bir rk tarafndan igal edilmi olup, Trklerin atalarnn, galip ihtimalle bu beyaz rktan geldiklerini kaydediyor. Tanr dalar ve civarnda bulunan brakisefal ve mezosefallerden brakisefallerin bir ksm ise, Amuderya ve Srderya brakisefalleriyle, dier ksm da Altaylardaki brakisefallerle akraba bulunuyorlard. Hsiung-nu devletinin kuruluu ile Asyada bir rklar karmas meydana gelmi, rklardaki deime de bilhassa yzlerde hafif bir ekik gzlln grlmesiyle tebarz etmee balamtr (gel 1984, s. 47). 165 Konow 1969, s. LI. 166 Bk. Kumar 1973, s. 6. 167 Konow 1969, s. LI; Puri 1965, s. 4; Puri 1974, s. 184. 168 Konow 1969, s. LI. 169 Bk. Harmatta 1994a, s. 316. 170 Konow 1916, s. 799, 819. 171 Bailey bunu *Kta-paisa- ekliyle ve hrmet edilen, sayg duyulan eklin olarak izah etmektedir; bk. Eilers 1970, s. 120. Kujula Kadphisesin Kadphises ismi ou zaman Kapsa, Kapa ekillerinde grlyor; bu bilhassa Kara Kadphisesde belirgindir. Kapa/Kapsann, ran dilindeki Kafa (mecazen: lider, nder) ile bir alakasnn olup olmadn bilmiyoruz; ayn kelime Trkede de mevcuttur.

1263

172 Boyer 1904, s. 458, 464 (Boyer bunu ejhsuna olarak okumutur); Rosenfield 1993, s. 130. Erjhuna, gen prens demektir. Bk. Staviskiy 1961, s. 110. 173 Konow 1916, s. 801; Konow 1969, s. LII. 174 Konow 1969, s. 143. 175 Konow 1969, s. XX, LII, 143. Kanikann unvanndaki bu murunda kelimesi Bivara gre sahip demektir. Bk. Mukherjee 1978, s. 42. 176 Konow 1916, s. 791; Konow 1969, s. XX. 177 Bk. Shrava 1993, s. 145: murodasa marjhakasa Kaniskasa. 178 Konow 1969, s. 143; Harmatta 1964, s. 398-399. 179 Konow 1969, s. XX, 175. 180 h, Kuan hkmdar Vsudevann rajadiraja, devaputra unvanlar gibi belirleyici bir unvandr (Shrava 1993, s. 125). Konow, bu h unvannn, ndus zerindeki Eski Saka vilayetinde muhtemelen kullanlmaya devam etmediini belirtiyor (Konow 1969, s. 175). 181 Konow 1969, s. LXV. Konow, Kla kelimesi bulunan sikkelerin de Kujula Kadphisese ait olduunu belirterek, kla gibi bir unvan olan karann, bazan Kujula Kadphisesin sikkelerinde kaybolduuna da iaret ediyor. 182 Shrava 1985, s. 65. Kara kelimesini, Dou Trkistanda Shan-shanda bulunan Kharosthi metinlerindeki Kla ile ilgili sayan ilk aratrc, F. W. Thomasdr. T. Burrow, bunun prens anlamna gelebileceini dnm ise de, metinden, bir unvan olduu anlalyor. Kara kelimesi, yine bir unvan olarak, Hotan metinlerinde kullanlan kara ile de mukayese edildi (Shrava 1985, s. 65). Henninge gre, Surh Kotal kitabesinde geen Karalraggo terimi, vali, snr blgesi komutan, ordu komutan, marki demektir ve ran kaynaklarndaki kanarang kelimesinin karldr (Frye 1984, s. 264; Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 57-59; Frye 1996c, s. 457; Sims-Williams 1999, s. 255); ran kaynaklarnda da kara kelimesinin ordu anlamnda olduu grlyor. Mukherjee ve Shrava bunu sahip anlamnda almlardr. Bk. Mukherjee 1977, s. 144. 183-ka sonekinin Tohar dilinin Kua dialekti iin son derece karakteistik bir zellik olduu ifade edildii gibi, bunun, rano-Tohar diline zg bir ey olduunu syleyenler de vardr. Bk. BongardLevin-lin 1985, s. 398; Frye 1996c, s. 457. 184 Kk olan kan kelimesi gen, kk demektir. Bk. Bongard-Levin -lin 1985, s. 398-399; Rosenfield 1993, s. 40; Eilers 1970, s. 112 (Bu makalenin fotokopisini bana gnderen Colombo niversite Ktphanesi yetkililerine teekkr ederim); Davary 1982, s. 207.

1264

185 Eilers 1970, s. 115; Davary 1982, s. 249. Morgenstiernee gre ise bilge anlamndadr. 186 Eilers 1970, s. 116. 187 Eilers 1970, s. 126-127. 188 Eilers 1970, s. 120. 189 Sims-Williams 1998, s. 90. 190 Sims-Williams, kelimenin kaya, ta anlamnda wym, vem, vaema kelimesinden tremi olabileceine iaretle, Vima Kadphisesin sikkelerinde grlen kayalk da zirvesinin de bununla ilgili olabileceine dikkati ekiyor. 191 Daffin 1982b, s. 68. 192 Bk. Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 99-100. 193 Harmatta 1994b, s. 417. 194 Harmatta 1994, s. 419. 195 Harmatta 1994, s. 419. 196 Staviskiy 1977b, s. 219, dn. 41 ve 42. 197 Bk. Fussman 1974, s. 22-31, Pl. V-VIII; Livits 1976, s. 165-166; Livits 1979, s. 95, dn. 3; Vertogradova 1982, s. 160-167, 187; Pyankov 2002. Fussman, bu yaznn hece esasna gre olduunu belirterek, Kharosthi yazsna olan benzerliini kaydetmekle beraber, okuyamamtr. Livits, Kuan Devletinin nc resm yazs dedii bu yaznn Sakalarn yazs olup olmadn soruyor. Bk. Schmitt 1990, s. 120. Vertogradova ise harflerin bir mukayesesini yapmtr. Fussman, bu yazy nceleri Kamboc diye isimlendirmekte idi (Fussman 1978, s. 435). Kamboja -kelimesi hakknda bk. Schmitt 1990, s. 118-120. 198 Zadneprovskij 1990, s. 236. 199 Kharosthi harflerinin karakterlerine baklrsa bu, M. . III. yzyln ikinci yars veya sonundan nceye tarihlenemez (Harmatta 1994b, s. 420). Issk-kldeki Saka Yazs iin bk. K. Akiev, Kurgan Issk, Moskva 1978, s. 54-60; ayrca kitabenin gzel bir resmi iin bk. http://www. lostlanguages. com/saka. htm (Bu konudan beni haberdar eden Dr. C. Lo Muzioya teekkr ederim). 200 Bk. Koelenko 1985, s. 269-271. Koelenko, bu tr eyalar zerindeki yaznn, ya Sakalarla ya da Bactria Grek Kralln tahrip eden dier herhangi bir gebeler grubu ile alkal olabileceini belirtiyor. Mukherjee ise, bu yaznn, Paropamisadae (Hinduku Silsilesi) ve Arachosiada olduu gibi, Sogdiana ve Bactriada da kullanlm olabileceini ve bunun ancak btn

1265

bu blgelerin insanlarnca kabul edilen bir haberleme arac saylabileceini, ancak mparatorluk Kuanlarnn bu tr yazlara ehemmiyet verdiklerine dair hibir delil bulunmadn, nk asl devlet dilinin, sikkelerde de kullanlan Bactria Dili olduunu belirtiyor (Mukherjee 1988, s. 406-407). Kuanlar Devletinde kullanlan diller hakknda gzel bir tablo iin bk. Frye 1996c, s. 458, fig. 31. 201 Staviskiy 1977a, s. 221. Akievin M. . I. bin ortasna tarihledii bu yaznn, M. . IV-III. yzyla kadar tarihlendirilebilecei, bu ekilde, kullanlnn galip ihtimalle Bactria Grek Krall devri (?) ile Kuan Devrinin sonu arasnda olduu tahmin ediliyor (Staviskij 1986, s. 240, dn. 35). Harmatta, imdiye kadar bilinen 11 adet bilinmeyen yaz ile yazlm kitabelerin bir listesini de vermektedir:. 1. Surh Kotal: Kk bir ta paras zerine mrekkeple yazlmtr, 3 satrdr. 2. Det-i Navur: Vima I. Taktuya aid olan bu ta kitabe, 9 satrdr. 3. Halayan: Biri krk mlek paras zerinde, dieri bir kiremit zerinde olan tek bir kitabedir. 4. Kara-tepe: Krk mlek paralar zerindeki paral kitabedir. 5. Ay Hanum: Gm bir kle zerinde bulunan kitabedir. 6. Issk (Alma-Atann 50 km. dousunda): Gm bir marapa zerindeki kitabedir. 7. Hatn-Rabat (Gney Tacikistanda): Bir mlek kr zerindeki kitabedir. 8. Tekkuz-tepe (Gney Tacikistanda): Bir mlek kr zerindeki kitabedir. 9. Eski Merv: Bir mlek kr zerindeki kitabe veya kitabelerdir. 10. Fayaz-tepe (Termez yaknnda): Toprak bir kap zerindeki birka kitabedir. 11. Kafirnigan-tepe (Duanbenin 40 km. gneyinde): Bir duvar kitabesi parasdr (Harmatta 1994b, s. 417). 202 Puri 1965, s. 5; Puri 1974, s. 184-185. 203 Puri 1965, s. 6-7; Puri 1974, s. 186. Puriye gre Kuan hkmdarlar, kabile ismini kullanmamakla beraber, Hint kaynaklar onlar Tura ismiyle armay srdrmtr (?). 204 Sarianidi 1984, s. 64 (Sarianidi, bunlar ran tarz olarak tasvir ediyor); Sarianidi 1989, s. 56-57. Ayrca Sarianidi, Tlla-tepe ba giyimlerinin, Kuzey Bactriada Dalverzin-tepedekilerden ok Halayandakilere ve Sakalarnkine yakn olduuna iaret ediyor. 205 Bu konuda bk. Sarianidi 1989, s. 165-168.

1266

206 Yazarlarn bu gr, G. Fussman ve P. Bernard tarafndan da desteklenmektedir. Bk. Rempel-Pugachenkova 1991, s. 13, 24-25, dn. 50. 207 Konow 1916, s. 789. 208 Xinru 1998, s. 7, 35, dn. 19 (Bu eseri bana gnderme nezaketinde bulunan Xinru Liuya mteekkirim). 209 imdiye kadar Asma Geit olarak tercme edilen bu ince tabirin, Tang Slalesi devrine ait bir kayda gre, aslnda Indus (Sind) nehrinin eski ekli olan Sindhu/Sin-tunun incesi olduu anlalmaktadr (Sindhu > Hsan-tu; Shen-tu/Sindhu). Bk. Sircar 1990, s. 68-69 (Purana metinlerindeki rmak isimleri); Stein 1980, s. 19; Dey 1990, s. 186 (enb rmann ndus ile birletii yukar aknts); Xinru 2001b. J. Marquart ve O. Franke, bunun Yeh-chihlar mnasebetiyle Pencab olduu grndedir (Marquart 1901, 202; Franke 1904, s. 65). Vaktiyle A. Stein bunu, ndus boyunda ve Darel gneyinden Mirabata giden blgede aram (bk. Mukherjee 1973, s. 87); Herzfeld ise ndusun Himalayalardan geen ksmnda, tahminen Gilgit ile Manglaur arasnda aramtr (Herzfeld 1932, s. 20). Pyankovun Hindu Kudaki da geitleri aklamas ise hataldr. Bk. Piankov 1996, s. 38, 43. 210 Sai-wang/Sakalarn gleri hakknda Bk. Konow 1916, s. 811; Herzfeld 1932, s. 14-35; Tarn 1938, s. 277-278; Hulsew 1979, s. 104-105. Chi-pin, Han Slalesi zamannda, coraf olmaktan ok siyas bir tabirdi ve: Gandh#ra, K#pi|i, Bat Pencap blmlerini ihtiva eden, ancak muhtemelen Kemiri darda brakan Hindistandaki Saka lkesini gsteriyordu. Bk. Daffin 1982a, s. 317. Chipin, Konowa gre de sanld gibi Kemir deildir; Frankenin belirttii gibi, bugnk Kemirin kuzeybat ksm, Kabil az ve Aa Kabil ile Swat arasndaki lke, en azndan ndus blgesi olup, imdiki Pencap blmlerinde aranmaldr (Konow 1916, s. 811). Mukherjee, Swat (eski Suvstu) ile Gandhara ve Arachosia blgeleri olarak ifade etmektedir (Mukherjee 1973, s. 23, dn. 27). 211 Konow 1916, s. 811. 212 Konow 1916, s. 811. 213 Konow 1916, s. 816-817; Zeymal 1971, s. 115. Kuanlarn karakteristik zelliklerinden biri olan: devletin ilh meneli olmasyla ilgili olarak onlarda kullanlan devaputra unvan, indeki tien-tzu Gkn/Tanrnn Olu anlamndadr. Bugn kayp olan Tang Slalesi zamanna ait bir in kayna, Ta Yeh-chih hkmdarnn da kendisini Gn Olu olarak grdn kaydeder (Shih-chi 123, 3164den naklen Bk. Xinru 2001a, s. 281). Bk. Maricq 1958, s. 378-380; Narain 1981, s. 266; Frye 1984, s. 267; Xinru 2001a, s. 278. Konow, her ne kadar bu unvann inden alnd grlyorsa da devaputrann Hinte olduunu kabul etmektedir (Konow 1916, s. 819). Ayrca bk. Narain 1990, s. 165. 214 Bk. Hulsew 1979, s. 216 (Bat Blgeleri blm).

1267

215 Hulsew 1979, s. 144-145 (Vu-sunlar blm). Bununla beraber, bu blmde, Vu-sunlar arasnda Sai (Saka) boyundan ve Yeh-chih soyundan unsurlarn bulunduu anlatlyor. 216 Mesela bk. Bailey 1982, s. 8. Bailey, Hotan Saka dilinde grlen rka-hkmdar kelimesinin, muhtemel bir *rauka-sznden geldiini, incedeki Sai-wang isminin de Saka krallar manasna geldiini kabul etmektedir. 217 Pulleyblank 1970, s. 159, dn. 12. Pulleyblanka gre, Sai-wang tabirinin Sakalarn Kral eklinde aklanmas keyf bir yaktrmadr. 218 Pulleyblank 1970, s. 159-160. 219 Bu Saka-Parth mcadelesi srasnda M. . 128 tarihinde Kral Phraates, 123 ylnda ise Artabanus II., Sakalara yenilerek sava meydannda ldrlmlerdi. Bk. Frye 1996b, s. 454-455; Litvinskiy 1972, s. 187. 220 Litvinskiy 1972, s. 193. 221 Litvinskiy 1972, s. 193. 222 Litvinskiy 1972, s. 174-175. 223 Masson 1996, s. 447. 224 Litvinskiy 1972, s. 175-176. 225 Litvinskiy 1972, s. 176-177. 226 Litvinskiy 1972, s. 177. 227 Litvinskiy 1972, s. 132-133. 228 Litvinskiy 1972, s. 182. 229 Litvinskiy 1972, s. 182-183. 230 Litvinskiy 1972, s. 183. 231 Litvinskiy 1972, s. 184. 232 Litvinskiy 1972, s. 185.233 Litvinskiy 1972, s. 186-187.

234 Bk. Cunningham 1888, s. 47-48; Cunningham 1890, s. 114 (Cunningham, bunu Sanab olarak dzeltmitir; Ona gre, bu unvan, Hsiung-nular iin in kaynaklarnn kulland skit unvan Shan-y olabilir); Davidovich 1980, s. 157-158; Cribb 1993, s. 108.

1268

235 Cribb 1985a, s. 306-307. 236 Bachhofer 1936, s. 4399. 237 Bk. Cribb 1985a, s. 307, fig. 39. zerinde Brahmice olarak aka veya Nipunadha yazan bu gibi paralar ve zerlerindeki tabirlerin yorumu hakknda ayrca bk. Cribb 1981, s. 105, 108; Cribb 1985b, s. 315. 238 S. Konow, M. . tahminen 170 ylnda balad dnlen takvime Saka Takvimi ismini vermiti; ancak M. S. 78 ylndan balayan takvimin ad da Saka Takvimi olduu iin 170 ylndan balayan dierinden ayrmak iin bana bir Eski ifadesi eklenerek bylece Eski Saka Takvimi tabiri ortaya kmtr. Bk. Mukherjee 1973, s. 86, 105. Ayrca bk. Frye 1984, s. 253. Lohuizen-de Leeuw ve D. W. Mac Dowall gibi bilginler, Kharosthice birok kitabeleri Eski Saka Takvimi ile yani Ta Yeh-chihlerin Bactria blgesini fethettikleri tarih olarak kabul edilen M. . tahminen 155 ylna tarihlemektedirler. Ancak bilginlerin ou, bugn bu kitabeleri Vikrama veya Azes Takvimine tarihlemektedir. Mac Dowall, Eski Saka Takvimi ile Azes Takvimini birbirinden ayrmakta, Vikrama ile bu Azes Takvimini birletirmektedir. Ayn ekilde Dobbins ve Narain de M. . 170/169 veya 155 ylndan balayan bu takvime Yavana adn vermilerdir. Bk. Narain 1967, s. 108-109; Narain 1968, s. 237; Dobbins 1970, s. 26-28. Kuanlar daha nce ise M. . 155 ylndan balatlan ve Grek kral Menanderin balatt bir takvim kullanyorlard. Cribb, bu Menander Takviminin M. . 172 ile 129 arasnda oynadna temasla, Eski Saka Takviminin ise M. . 129 ylna tekabl ettii grndedir. Bu konuda bk. Narain 1967, s. 108-109; Puri 1994, s. 195; Cribb 1999, s. 194, 196-197; Falk 2001, s. 121 (Bu makaleyi gnderen Cribbe teekkr ederim). Kuanlarn kendi takvimleri olan Kanika Takvimi iin bugn en son olarak ileri srlen tarih ise M. S. 127dir. Bk. Falk 2001, s. 130-133. Sakalar ve Kuanlar tarafndan kullanlan Maues, Azes ve Kanika takvimleri ve bu konudaki ilk grler iin bk. Konow-van Wijk 1924, s. 58-91. 239 M. . 58/57den balatlan bu takvim, Saka kral Azes I.e atfediliyor. Bu takvim hakknda bk. Bajpayee 1980, s. 150-153; Narain 1967, s. 108. 240 Eggermont 1968, s. 87; Dobbins 1970, s. 27, 33; Cribb 1999, s. 199. M. S. 78den balatlan Saka Takvimi ve bununla ilgilendirilen kitabeler hakknda bk. Bajpayee 1980, s. 153-159; Narain 1967, s. 109. 241 Saka Takvimi hakknda bk. Shrava 1981, s. 39-60; Fussman 1980, s. 1-43. M. S. 78deki bu Saka satraplklarnn Indo-Parth hakimiyetinden kurtarlmas ve bu tarihin Saka takviminin balangc olarak kullanlmas hakknda bk. Mac Dowall 1991, s. 249. 242 Neelis 2001, s. 220. 243 Rtveladze 1993/94, s. 84. Yeh-chih, Kuan, Trk ve Mool kltrlerinde tamga ve nemi hakknda rnekli bilgiler iin bk. Tezcan 1990 (Kuan rnekleri: s. 54, 185).

1269

244 Zeymal 1971, s. 110-111. 245 Cribb 1984, s. 147, fig. f. 246 Bk. Whitehead 1972, s. 563; Mac Dowall 1991, s. 248. 247 Mac Dowall 1987, s. 49, 51 (Bu makalenin ayr basmn gndermek ltfunda bulunan Mac Dowalla teekkr ederim). 248 Bk. Gardner 1966, s. 90-91, No. 191-199/Pl. XX/1. 249 Mesela bk. Gardner 1966, s. 91-92, No. 200-207; Zeymal 1983, s. 183; Rosenfield 1993, s. 69, fig. 7. Hintliler iin mukaddes olan Nandi kznn ayak izi olarak kabul edilen Nandipada ve onun Kuan ve Hint mimarisindeki rnekleri hakknda bk. Bnisti 1977, s. 48-81, Pl. IV-XVII. 250 Monogram, Grek paralar zerinde bulunan husus iaret, bir tr tamgadr; ancak bunlar slale iaretleriyle kartrmamak gerekir. Bunlar, Grek ve Hindistandaki Saka devletlerinde (IndoSkyth) grlrken Kuan paralarnda rastlanmamaktadr. Bu iaretlerden birounun, daha sonraki Ouz damgalaryla olan benzerliine de iaret etmek gerekir. lk defa A. Cunningham, bunlarn, sikkelerin darp yerlerini gsterdiini belirtmiti; ancak bugn bu gr reddedilmi grnyor. Grek monogramlar ve rnekler hakknda bk. Wilson 1971, Pl. XXII; Gbl 1976, s. 9, Tab. I; Shrava 1985, s. 254; Bopearachchi 1991a, s. 8 (Fig. 1), 11 (Fig. 2), 14 (Fig. 3); Bopearachchi 1991b, s. 237-242; Bopearachchi 1992a, s. 102-112 ve fig. 1; Bopearachchi 1992b, s. 88-94; Bivar 1991, s. 227-233; Dani 1992, s. 99-114; Mac Dowall 1992, s. 119-129. 251 Bu konudaki tartma ve grler hakknda bk. Pulleyblank 1970, s. 159-160; Hulsew 1979, s. 8-39; Pulleyblank 1981, s. 281-286 (Bu makaleyi bana gnderme nezaketinde bulunan Prof. Pulleyblanka mteekkirim); Daffin 1982a, s. 310-311; Posch 1995, s. 65-80; Tezcan 1996, s. XXX. 252 Bactria blgesi ve eski Orta Asya aratrmalar bakmndan en nemli kaynaklardan biri olarak SCnin, gerek ilk resm in slale tarihi olmas, gerekse paleografik adan nemi hususunda bk. Posch 1995, s. 80. 253 Fussman 1984, s. 31-46. 254 Det-i Navur kitabesinin Bactria diliyle olan ksm ve yorumu hakknda bk. DavaryHumbach 1976, s. 6-21. 255 Bu konuda baz rnekler iin bk. Pugaenkova 1979, s. 115-117, 210-212, 215; Gbl 1984, Pl. 178, Kronen IV-V; Rosenfield 1993, s. 67, fig. 6. 256 Bk. Frye 1962, s. 43-44; Dandamayev 1979, s. 97; Rosenfield 1993, s. 122; Narain 2001; Pyankov 2002.

1270

257 Szemernyi 1980, s. 25.

AL-ISTAKHR, 1927, Viae Regnorum. Descriptio Ditionis Moslemicae, BGA. ALLAN J. 1914, A Note on the Name Kushan, JRAS. AL-MOQADDASI 1967, Descriptio Imperii Moslemici, BGA, Pars tertia, Lugduni Batavorum Apud. AL-SAMANI 1912, The Kitb al-Ansb ofAbd al-Karm Ibn Muhammad Al-Samn, Yay. D. S. Margoliouth, Leyden: E. J. Brill, London 1912. ATALAY B. 1985, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi, I, eviren: Besim Atalay, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. AZARNOUSH M. 1991, The Manor House of Hjbd and the chronology of the Sasanian governors of K{n{hr, HCACP. BACHHOFER L. 1936, Herrscher und Mnzen der spten Kush#nas, JAOS, 56. BAILEY H. W. 1982, The Culture of the Sakas in Ancient Iranian Khotan, Columbia Lectures on Iranian Studies, Ed. E. Yarshater, No. 1, Caravan Books, Delmar, New York. BAILEY H. W. 1994, Asiani and Pasiani, BAI, Iranian Studies in Honor of A. D. H. Bivar, New Series/Vol. 7, 1993. BAJPAYEE K. D. 1980, Early Inscriptions of Mathur#-A Study, Punthi Pustak, Calcutta. BARTOLD V. V. 1963a, Akademik V. V. Bartold. Soineniya. I. Turkestan v pohu Mongolskogo naestviya, Akademiya Nauk SSSR, nstitut Narodov Azii, zdatelstvo Vostonoy Literatur, Moskva. BARTOLD V. V. 1963b, Akademik V. V. Bartold. Soineniya. II. (1) Obie Rabot po storii Sredney Azii. Rabot po storii Kavkaza i Vostonoy Evrop, Akademiya Nauk SSSR, nstitut Narodov Azii, zdatelstvo Vostonoy Literatur, Moskva.

1271

BASHAM A. L. 1968 (Ed.), PDK. BEAL S. 1983, Si-yu-ki. Buddhist Records of the western vorld, Translated from de Chinese of Hiuen Tsiang AD 629, vol. I-II, New Delhi. BNISTI M. 1977, A propos du Triratna, BEFEO, t. LXIV. BISWAS A. L. 1973, The Political History of the Hunas in India, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., New Delhi. BIVAR A. D. H. 1979, The Absolute Chronology of the Kushano-Sasanian Governors in Central Asia, PSHPICA. CSHPICA. BIVAR A. D. H. 1991, Monogram counts from the Kabul collection, HCACP. BONGARD-LEVIN G. M. -lN G. F. 1985, ndiya v drevnosti, Glavnaya Redaktsiya Vostonoy Literatur, Moskva. BOPEARACCHI O. 1991a, A New Approach to the History of the Greeks in India, YJISGRS, no. I. BOPEARACCHI O. 1991b, Les Derniers Souverains Indo-Grecs Une autre hypothse, HCACP. BOPEARACCHI O. 1992a, Elephant-Headed Ganesa or Zeus Mithra? , YJISGRS, no. 2. BOPEARACCHI O. 1992b, Coins from Mir Zakah in Private Collections, Indian Numismatics, History, Art, and Culture. Essays in the Honour of Dr. P. Gupta, I, Ed. D, W. Mac Dowall, Savita Sharma, Sanjay Garg, Delhi. BOPEARACCHI O. 2001, A Faience Head of a Graeco-Bactrian King from Ai Khanum, BAI, Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12, 1998, Ed. O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet. BOYER A. -M. 1904, Les Inscriptions de Takht i Bahi, de Zeda et de Rmgarh Hill, JA. BRUNNER C. J. 1974, The Chronology of the Sasanian Ku{#n{#hs, ANS. MS, 19. CARTER M. L. 1985, A Numismatic Reconstruction of Kushano-Sasanian History, ANS. MS, 30. CHAVANNES E. 1907, Les Payes dOccident dapres le Heou Han chou, TP, Serie II, Vol. VIII. CLAUSON G. 1972, An Etymological Dictionory of Pre-thirteenth-CenturyTurkish, Oxford.

1272

CRAIG B. 2002, Yeh-chihlarn Menei, (Yeni Trkiye Dergisi tarafndan Trk Tarihi Serisi erevesinde baslacak). CRIBB J. 1981, Gandharan Hoards of Kushano-Sasanian and Late Kushan Coppers, CH, Vo. VI. CRIBB J. 1984, The Sino-Kharosthi Coins of Khotan. Their Attribution and Relevance to Kushan Chronology. Part I, NC, vol. 144. CRIBB J. 1985a, The Late Kushan Type Gold Coins of Mashra, CH, VII. CRIBB J. 1985b, Some further Hoards of Kushano-Sasanian and Late Kushan Coppers, CH, VII. CRIBB J. 1990, Numismatic Evidence for Kushano-Sasanian Chronology, StIr, t. 19/fasc. 2. CRIBB J. 1993, The Heraus Coins. Their Attribution to the Kushan king Kujula Kadphises, c. AD 30-80, Essays in Honour of Robert Carson and Kenneth Jenkins, Ed. M. Price, A. Burnett, R. Bland, London. CRIBB J. 1999, The Early Kushan Kings: New Evidence for Chronology. Evidence from the Rabatak Inscription of Kanishka I, CAC. CUNNINGHAM A. 1888, Coins of the Indo-Scythian King MIAS, or HERAS, NC, Third Series, Vol. VIII. CUNNINGHAM A. 1890, Coins of Sakas. Class B. Coins of the Sakas or Sac-Scythians, NC, Third Series, Vol. X. DAFFIN P. 1967, LImmigrazione dei Saka nella Drangiana, Roma. DAFFIN P. 1982a, The Han-shu Hsi-y-Chuan. Re-translated. A Review Articile, TP, LXVIII, 4-5. DAFFIN P. 1982b, Il Nomadismo Centrasiatico, Parte prima, Roma. DANDAMAYEV M. A. 1979, Data of the Babylonian Documents from the 6th to the 5th Centuries B. C. on the Sakas, PSHPICA. CSHPICA. DANI A. H. 1992, Greek Monograms, Indian Numismatics, History, Art & Culture. Essays in Honour of Dr. Parmeshwari Lal Gupta, Vol. I. Ed. D. W. MacDowall, S. Sharma, S. Garg, Agam Kala Prakashan, Delhi. DANI A. H. -LITVINSKY B. A. 1996, The Kushano-Sasanian Kingdom, HCCA, vol. III. The Crossroads of Civilizations: A. D. 250 to 750, Multiple History Series, UNESCO Publishing.

1273

DAVARY G. Dj. -HUMBACH H. 1976, Die baktrische Inschrift IDN I von Dasht-e N#wr (Afghanistan), Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Abhandlungen der geistes-und sozialwissenschaftlichen Klasse Jahrgang 1976. Nr. 1, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Mainz. DAVARY G. Dj. 1982, Baktrisch. Ein Wrterbuch auf Grund der Inschriften, Handschriften, Mnzen und Siegelsteine, Julius Groos Verlag. DAVDOV E. A. 1976, Pervy klad tetradrahm kuantsa Geraya, VD, 4 (138). DAVDOV E. A. 1979, Klad drevnh i srednevekovh monet Tadjikistana, M. DAVIDOVICH E. A. 1980, The First Hoard of Tetradrachmas of the Kusna Heraios, AAH, 28. DEY N. L. 1990, The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, Low Price Publications, Delhi. DOBBINS K. W. 1970, Eras of Gandhra, JOSA, Vol. 7, Nos. 1 & 2, December. DONUK A. 1988, Eski Trk Devletlerinde dar Asker Unvan ve Terimler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul. EGGERMONT P. H. L. 1968, The zaka Era and the Kaniska Era, PDK. EILERS W. 1970, Die Namen der Kuschan-Knige, Anjali, Wijesekera Felicitation Volume, Colombo, Sri Lanka. ENOKI K. 1959, The Yeh-shih-Scytians Identity. A. Hypothesis, International Symposium On History Of Eastern And Western Cultural Contacts, Collection Of Papers. ENOKI K. -Koshelenko G. A. -Haidary Z. 1994, The Yeh-chih and their migrations, HCCA, Vol. II. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, UNESCO Publishing. FALK H. 2001, The yuga of Sphujiddhvaja and the era of the Kusnas, S. R. A. A., VI/VII. FRANKE O. 1904, Beitrge aus chinesischen Quellen zur Kenntnis der Trkvlker und Skythen Zentralasiens, Phil. -hist. Abh. nicht zur Akad. gehr. Gelehrter. FRYE R. N. 1962, The Heritage of Persia, Weidenfeld and Nicolson, London. FRYE R. N. 1974, Napki Malka and the Kushano-Sasanians, Near Eastern Numismatics, Iconography and History. Studies in Honor of George C. Miles, Ed. D. K. Kouymjian, American Univ. of Beirut.

1274

FRYE R. N. 1984, The History of Ancient Iran, Handbuch der Altertumswissenschaft III. 7, C. H. Becksche Verlagsbuchhandlung, Mnchen. FRYE R. N. 1996a, Iranian Nomadic Tribes in Central Asia, HHSCD. FRYE R. N. 1996b, The Fall of the Graeco-Bactrians: zakas and Indo-Partians, HHSCD. FRYE R. N. 1996c, The Rise of the Kushan Empire, HHSCD. FRYE R. N. -LITVINSKY B. A. 1996, The Northern Nomads, Sogdiana and Chorasmia, HHSCD. FUSSMAN G. 1974, Documents Epigraphiques Kouchans, BEFEO, LXI. FUSSMAN G. 1977, La Renauveau Iranien dansLEmpire Kouchan, PIACOCI. FUSSMAN G. 1978, Chronique des Etudes Kouchanes (1975-1977) , JA, CCLXVI/3-4. FUSSMAN G. 1980, Nouvelles Inscriptions zaka: re dEucratide, re dAzs, re Vikrama, re de Kaniska, BEFEO, t. LXVII. FUSSMAN G 1984, Nouvelles Inscriptions zaka (II) , BEFEO, LXXIII. FUSSMAN G. 1989, Language and Culture among the Kushans, IB, Issue 15. FUSSMAN G. 1993, LIndo-Grec Menandre ou Paul Demieville revisite, JA, CCLXXXI/1-2. FUSSMAN G. 1989, Language and Culture among the Kushans, IB, Issue 15. GARDNER P. 1966, The Coins of the Greek and Scythic Kings of Bactria and India in the British Museum, Ed. R. S. Poole, Chicago. GARSOAN N. G. 1989, The Epic Histories attributed to Pawstos Buzand (Buzandaran Patmutiwnk), Translation and Commentary, Distributed for the Dept. of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard Univ Press, Cambridge, Massachusetts. GHIRSHMAN R. 1948, Les Chionites-Hephtalites, Imprimerie de lInstitut Franais

dArcheologie Orientale, Le Caire. GIGNOUX Ph. 1990, Pour une valuation de la contribution des Sources Armniennes lHistoire Sassanide, AGKT. GNZBURG V. V. 1974, Antropologieskie danne k voprosu ob tnogeneze naseleniya sredneaziatskogo mejdureya v Kuanskuyu pohu, TsAKE. GBL R. 1967, Dokumente zur Geschichte der iranischen Hunnen in Baktrien und Indien, Band

1275

I-IV, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. GBL R. 1976, A Catalogue of Coins from Butkara I (Sw#t, Pakistan), Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente. Centre Studi e Scavi Archeologici in Asia. Consiglio Nazionale delle Richerche. Reports and Memoirs, Vol. IV, IsMEO, Rome. GBL R. 1978, Antike Numismatik, II, Mnchen. GBL R. 1993, Donum Burns. Die Ku{nmnzen im Mnzkabinett Bern und die Chronologie, Fassbaender, Wien. GBL R. 1984, System und Chronologie der Mnzprgung des Ku{nreiches, Wien. GRENET F. 1991, Mithra au temple principal dA Khanoum?, HCACP. GRENET F. RAPIN C. 2001, Alexander, A Khanum, Termez: Remarks on the Spring Campaign of 328, BAI, Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12, 1998, Ed. O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet. HARMATTA J. 1960, Cusanica, AOH, XI/1-3. HARMATTA J. 1964, The Great Bactrian Inscription, AAH, XII/3-4. HARMATTA J. 1969, Late Bactrian Inscriptions, AAH, XVII. HARMATTA J. 1994a, Religions in the Kushan Empire, HCCA, Vol. II. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, UNESCO Publishing. HARMATTA J. 1994b, Languages and Litterature in the Kushan Empire, HCCA, Vol. II. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, UNESCO Publishing. HERZFELD E. 1930, Kushano-Sasanian Coins. Memoires of the Archaeological Survey of India, No. 38, Calcutta, Government of India, Central Publication Branch. HERZFELD E. 1932, Sakastan. Geschichtliche Untersuchungen zu den Ausgrabungen am Kuh i Khw#dja, AMI, IV, 1931/32. HEWSEN R. H. 1992, The Geography of Ananias of yirak (A{xarhacoyc). The Long and the Short Recensions, Introduction, Translation and Commentary, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden. HIRTH F. 1899, Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk. Beitrge zur Geschichte der Ost-Trken im 7. und 8. Jahrhundert nach chinesischen Quellen, AIM. HULSEW A. F. P. 1975, The Problem of the authenticity of Shih-chi Ch. 123, The Memoir on

1276

Ta Yan TP, LXI/1-3. HULSEW A. F. P. 1979, China in Central Asia. The Early Sta.g.e., 125, B. C. -A. D. 23. An Annotated Translation of Chapters 61 and 96 of the History of the Former Han Dynasty, Leiden, E. J. Brill. HUMBACH H. 1960, Die Kani{ka-Inschrift von Surkh-Kotal. Ein Zeugnis des jngeren Mithraismus aus Iran, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. HUMBACH H.-SKJRV P. O. 1978, SIP, Part 1. Supplement to Herzfelds Paikuli (by Helmut Humbach), Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden and The Iranian Culture Foundation, Tehran. HUMBACH H.-SKJRV P. O. 1983a, SIP, Part 3. 1. Restored text and translation (by Prods O. Skjrv), Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden. HUMBACH H.-SKJRV P. O. 1983b, SIP, Part 3. 2. Commentary (by Prods O. Skjrv), Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden. IBN HAUKAL 1967, Opus Geographicum, BGA. IBN HORDADBEH 1986, Kniga Putey i Stran, Perevod: N. Velihanova, Baku. BN KHORDADHBEH, 1967, Kitb al-Maslik wal-Mamlik, BGA. JACUTSs IV 1869, JACUTSs Geographisches Wrterbuch aus den Handschriften zu Berlin, St. Petersburg und Paris, Hrsg. F. Wstenfeld, Bd. IV, Leipzig. KENNEDY J. 1912, The Secret of Kaniska, JRAS. KTAPI Z. 1989, Orta Asyada slmiyetin Yayl ve Trkler, Seluk niv., Konya. KYATKNA T. P. Pogrebeniya koevnikov Kuanskogo vremeni na pravobereje Amudari (Antropologieskie material), TsAKE. KONOW S. 1914, On the Nationality of the Kus^as, ZDMG, LXVIII. KONOW S. -VAN WIJK W. E. 1924, The eras of the Indian Kharosthi inscriptions, AO, III. KONOW S. 1969 (Ed.), CII, vol. II, Part 1. Kharoshthi Inscriptions with the Exception of those of Asoka, Varanasi. KONOW S. 1916, Indoskythische Beitrage, SKPAW. KOSHELENKO G. A. 1996, Hellenistic Culture in Central Asia, HHSCD. KOELENKO G. A. 1985 (Red.), Arheologiya SSSR. Drevneyie Gosudarstva Kavkaza i

1277

Sredney Azii, Moskva. Kultura i skusstvo Drevnego Uzbekistana. Katalog Vstavki, v dvuh knigah, I. Moskva, 1991. KUMAR B. 1973, The Early Kusnas (A history of the Rise and Progress of the Kusna Power under the Early Kusna Rulers-from Kujula kadphises to Vasudeva), New Delhi. LANGLOIS V. 1869, Collection des Historiens anciens et modernes de lArmnie, publie en Franais sous les Auspices de Son Excellence Nubar-Pacha, t. II, Librairie de Firmin Didot Frres, Paris. LVI S. 1897, Note additionnelle sur les Indo-Scythes, JA, neuvime srie, t. X. LTVNSKY B. A. 1972, Drevnie Koevniki Kri Mira, Moskva. LTVNSKY B. A. -SEDOV A. V. 1984, Kult i Ritual Kuanskoy Baktrii. Pogrebalny Obryad, Akademiya Nauk Tadjikskoy SSR, nstitut storii im. A. Donia, zd-vo Nauka, Glavnaya Redaktsiya Vostonoy Literatur, Moskva. LVTS V. A. 1976, Nadpisi iz Dilberdjina, Drevnyaya Baktriya. Material Soveto-Afganskoy Ekspeditsii 1969-1973 gg., Moskva. LVTS V. A. 1979, Dva ostraka iz Dilberdjina, Drevnyaya Baktriya, vp. 2. Material Sovetsko-Afganskoy Arheologieskoy Ekspeditsii, Red. Kruglikova, Moskva. LUKONIN V. G. 1967, Kuano-Sasanidskie monet, V, XVIII. LUKONIN V. G. 1969, Zavoevaniya Sasanidov na Vostoke i Problema Kuanskoy Absolyutnoy Hronologii, VD, 2 (108). LUKONIN W. 1986, Kunst des alten Iran, Seeman-Beitrge zur Kunstwissenschaft, VEB E. A. Seemann Verlag, Leipzig. LUKONN V. G. 1987, Drevniy i Rannesrednevekovy ran. Oerki istorii kultur, Glavnaya Redaktsiya Vostonoy Literatur, Moskva. LYONNET B. 1991, Les Nomades et la Chute du Royaume Greco-Bactrien, HCACP. LYONNET B. 2001, Les Grecs, les Nomades et lindpendance de la Sogdiane, daprs loccupation compare dAi Khanoum et de Marakanda au cours des derniers sicles avant notre re, BAI, Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12, 1998, Ed. O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet. MAC DOWALL D. W. 1974, mplications for Kushan Chronology of the numismatic Context of the Nameless King, TsAKE.

1278

MAC DOWALL D. W. 1987, Indo-Parthian and Kushan Coins from Excavations in Afghanistan, 2nd International Colloquium Numismatics & Archaeology, Indian Institute of Research in Numismatic Studies, Ed. P. Lal Gupta, A. K. Jha, Nashik. MAC DOWALL D. W. 1991, The Interrelation between Indo-Parthian and Kushan chronology, HCACP. MAC DOWALL D. W. 1992, The Geographical Distribution of Monograms on the Coinage of Menander and Antimachus Nikephorus, Indian Numismatics, History, Art & Culture. Essays in Honour of Dr. Parmeshwari Lal Gupta, Vol. I. Ed. D. W. MacDowall, S. Sharma, S. Garg, Agam Kala Prakashan, Delhi. MAENCHEN-HELFEN O. 1944-45, Huns and Hsiung-nu, Byzantion, XVII. MANDELTAM A. M. 1966, K predkuanskomu ekanu Baktrii, V, XVII. MARICQ A. 1958, La Grande Inscription de Kaniska et lto-Tokharien. LAncienne Language de la Bactriane, JA, 246. MARICQ A. 1965, Classica et Orientalia, Extrait de Syria 1955-1962. Revu et Corrig augment dun article indit et dun index, Institut Franais dArchologie de Beyrout Publication hors Srie No. 11, Paris, Librairie Orientaliste Paul Geuthner. MARKWART J. 1938, Wehrot und Arang. Untersuchungen zur mythischen und geschichtlichen Landeskunde von Ostiran, Hrsg. H. H. Schaeder, Leiden, E. J. Brill. MARQUART J. 1901, Br#n{ahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenaci. Mit historischkritischem Kommentar und historischen und topographischen Excursen, Abhandkungen der Kniglichen Gesellschft der Wissenschaften zu Gttingen. philologisch-historische Klasse. Neue Folge Band III. Nro. 2, Berlin, Weidmannsche Buchhandlung. MARAK B. . 1971, K voprosu o vostonh protivnikah rana v V v., SNV. MASSON M. E. 1968, K voprosu o severnh granitsah Gosudarstva Velikih Kuan, ONU, 8. MASSON V. M. -ROMODN V. A. 1964, storiya Afganistana. Tom I. S drevneyih vremen do naala XVI veka, zd-vo Nauka, Moskva. MASSON V. M. 1971, Kunduzskiy Klad i nekotore vopros Greko-Baktriyskoy Numizmatiki, V, XX. MASSON V. M. 1976, Kuanskie poseleniya i Kuanskaya arheologiya (Nekotore rezultat rabot Baktriyskoy kspeditsii v 1973-1975 gg.) , Baktriyskie Drevnosti. Predvaritelne soobeniya ob arheologieskih rabotah na yuge Uzbekistana, AN SSSR, nstitut Arheologii, zd-vo Nauka,

1279

Leningradskoe Otdelenie, Leningrad. MASSON V. M. 1982, Das Land der tausend Stdte. Die Wiederentdeckung der ltesten Kulturgebiete in Mittelasien, Udo Pfriemer Verlag, Mnchen. MASSON V. M. 1996, Archaeological Cultures of Southern Siberia and Mongolia, HHSCD. MNYAEV S. S. 2002, Hunlar (Yeni Trkiye Dergisinde Trk Tarihi Projesi erevesinde yaymlanacak). MOSES KHORENATSI 1980, History of the Armenians, Transl. and Commentary R. W. Thomson, Harvard Univ. Press, Cambridge, Massachusetts, London. MOVSES HORENATS 1990, Istoriya Armenii, terc. G. Sarkisyan, Ayastan. MUKHERJEE B. N. 1969, Nan on Lion. A Study in Kushna Numismatic Art, The Asiatic Society, Calcutta, India. MUKHERJEE B. N. 1970, Ta-Hsia and the Problem cocerning the Advent of Nomadic Peoples in Greek Bactria, Central Asia. Movement of Peoples and Ideas from Times Prehistoric to Modern, Indian Council for Cultural Relations, Azad Bhavan, New Delhi. MUKHERJEE B. N. 1977, The Kushna Epithet Kara, AAH, 25. MUKHERJEE B. N. 1978, Kush#na Coins of the Land of the Five Rivers, Indian Museum, Calcutta. MUKHERJEE B. N. 1982, Kush#na Silver Coina.g.e., Calcutta. MUKHERJEE B. N. 1967, Studies in Kush#na Geneaology and Chronology, vol. I. The Kushna Geneaology, Calcutta. MUKHERJEE B. N. 1973, Central and South Asian Documents on the Old yaka Era, Bharat Bharati, Varanasi. MUKHERJEE B. N. 1988, The Rise and Fall of the Kush#na Empire, Calcutta. MUKHERJEE B. N. 1992, The Stathmoi Parthikoi and the Greek Culture in Arachosia, YJISGRS, no. 2. MLLER, F. W. K. 1918, Toxr und Kuisan (Ksan), SKPAW, XXVII. NARAIN A. K. 1962 (Gen. Ed.), Later Indo-Scythians. Completed Works of Alexander Cunningham. No. 11 (From the NC 1893-94.), Indological Book House, Varanasi.

1280

NARAIN A. K. 1967, From Alexander to Kaniska, Monographs of the Dept. of Ancient Indian History, Culture & Archaeology, Ed. Prof. A. K. Narain, No. 1, Banaras Hindu Univ., Varanasi. NARAIN A. K. 1968, The Date of Kaniska, PDK. NARAIN, A. K. 1981, The Kushna State A Preliminary Study, Study of the State, Ed. H. Claessen, P. Skalnik, New York. NARAIN, A. K. 1982, The Five Yabgus of the Yeh-chih, India. History and Thought. Essays in Honour of A. L. Basham, Ed. S. N. Mukherjee, Subarnarekha. NARAIN A. K. 1990, Indo-Europeans in Inner Asia, The Cambridge History of Early Inner Asia, Ed. D. Sinor, Cambridge Univ. Press, Cambridge. NARAIN A. K. 2001, A Case-Study of the Soma-drinking Sakas: Their Central Asian and Vedic Linkages, (Hindistan Trk Tarihi Aratrmalar Dergisinde yaymlanacak). NEELIS J. 2001, Grard Fussman and Ditte Knig, Die Felsbildstation Shatial. Materialien zur Archologie der Nordgebiete Pakistans, vol. 2. Mainz: 1997, BAI, Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12, 1998, Ed. O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet. GEL B. 1981, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C. I-II, Ankara. GEL B. 1984, B. gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi. Orta Asya Kaynak ve Buluntularna Gre, Ankara. PELLIOT P. 1934, Tokharien et Koutcheen, JA. PIANKOV I. V. 1996, The Ethnic History of the Sakas, BAI, The Archaeology and Art of Central Asia. Studies from the Former Soviet Union, Ed. B. A. Litvinskii, C. A. Bromberg, New Series, Vol. 8, 1994. PILLAI M. A. 1988, Ancient Indian History, Ashish Publishing House, New Delhi. POSCH W. 1995, Baktrien zwischen Griechen und Kuschan. Untersuchungen zu kulturellen und historischen Problemen einer bergangsphase. Mit einem textkritischen Exkurs zum Shiji 123, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden. POUGATCHENKOVA G. 1965, La Sculpture de Khaltchayan, IA, V. PUGAENKOVA G. A. 1965, K konografii Geraya (O nekotorh voprosah rannekuanskoy istorii), VD, No. 1. PUGAENKOVA G. A. 1966, Halayan. K probleme Hudojestvennoy Kultur Severnoy Baktrii,

1281

Takent. PUGAENKOVA G. A. 1979, skusstvo Baktrii pohi Kuan, Moskva. PUGA1ENKOVA G. A. 1992, New Terracottas from North Bactria, EW, 42/1, March. PUGAENKOVA G. A. -RTVELADZE E. V. 1990, Severnaya Baktriya-Toharistan, nstitut storii, Takent. PULLEYBLANK E. G. 1966, Chinese and Indo-Europeans JRAS. PULLEYBLANK E. G. 1970, The Wu-sun and Sakas and the Yeh-chih Migration BSOAS, XXXIII. PULLEYBLANK E. G. 1981, Han China in Central Asia, IHR, II, 2. April. PURI B. N. 1965, India under the Kushnas, Bharatiya Vidya Bhavan, Chowpatty, Bombay. PURI B. N. 1974, The Nationality of the Kushans, TsAKE. PURI B. N. 1977, Kusna Bibliography, Naya Prokash, Calcutta. PURI B. N. 1979, Central Asia and its Peoples Role in Ancient Indian History, PSHPICA. CSHPICA. PURI B. N. 1994, The Sakas and Indo-Parthians, HCCA, Vol. II. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, UNESCO Publishing. RAPIN C. 2001, Lincomprhensible Asie centrale de la carte de Ptolme. Propositions pour un dcodage, BAI, Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12, 1998, Ed. O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet. RAY S. Ch. 1970, Early History and Culture of Kashmir, Munshiram Manoharlal, New Delhi. REMPEL L. I. -PUGACHENKOVA G. A. 1991, Gold from Tillia-tepe, BAI, New Series, Vol. 5. ROSENFIELD J. M. 1993, The Dynastic Arts of the Kushans, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., New Delhi. RTVELADZE E. V. 1993/94, Coins of the Yuezhi Rulers of Northern Bactria, S. R. A. A., No. 3. RUBINSON K. S. 1992, Tillya-tepe and the Yuezhi (Rouzhi): A look at the Evidence, The International Academic Conference on Archaeological Cultures of the Northern Chinese Ancient Nations held in Hohhot, Inner Mongolia August 11-18, 1992. SACHAU C. 1952 (Ed.), Alberunis India. An Account of the Religion, Philosophy, Literature,

1282

Geography, Chronology, Astronomy, Customs, Laws and Astrology of India about A. D. 1030, Vol. II, London. SARAND V. . 1984, Baktriya skvoz mglu vekov, Moskva. SARIANIDI V. I. 1985, LOr de la Bactriane. Fouilles de la Ncropole de Tillia-Tp en Afghanistan septentrional, ditions dart Aurora, Leningrad. SARIANIDI V. 1986, Die Kunst des alten Afghanistan, VEB E. A. Seemann Verlag, Leipzig.SARAND V. . 1989, Hram i Nekropol Tillyatepe, Akademiya Nauk SSSR, nstitut Arheologii, Moskva, Nauka. SCHMITT R. 1990, Iranische Sprachen im vorislamischen Afghanistan, AGKT. SCHMITT R. -SKJRV P. O. 1986 (Hrsg.), Studia Grammatica Iranica. Festschrift fr Helmut Humbach, Mnchener Studien zur Sprachwissenschaft, Hrsg. von Bernhard Forsmann, Karl Hoffmann und Johanna Narten, Beiheft 13, Neue Folge, R. Kitzinger, Mnchen. SHARMA R. C. 2002, Kus#na Art and Civilization, (Yeni Trkiye Dergisi tarafndan Trk Tarihi projesi ierisinde yaymlanacak). SHRAVA S. 1981, The Sakas in India, Pranava Prakashan, New Delhi. SHRAVA S. 1985, The Kushna Numismatics, Pranava Prakashan, New Delhi. SHRAVA S. 1993, Dated Kushna Inscriptions, New-Delhi. SIMS-WILLIAMS N. 1998, Further Notes on the Bactrian Inscription of Rabatak, with an Appendix on the Names of Kujula Kadphises and Wima Taktu in Chinese, Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies. Part 1. Old and Middle Iranian Studies, Ed. N. SimsWilliams, Beitrge zur Iranistik, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden. SIMS-WILLIAMS N. 1999, From the Kushan-shahs to the Arabs. New Bactrian documents dated in the era of the Tochi inscriptions, CAC. SIMS-WILLIAMS N. -CRIBB J. 1995/96, A New Bactrian Inscription of Kanishka the Great, S. R. A. A., No. 4. SIRCAR D. C. 1990, Studies in The Geography of Ancient and Medieval India, Motilal Banarsidass, Delhi. SPAGNOLI M. M. 1967, The Symbolic Meaning of the Club in the Iconography of the Kus#na Kings, EW, XVII/3-4. STAL-HOLSTEIN Baron A. Von 1914, Was there a Kus^a Race?, JRAS.

1283

STAVSKY B. Ya. 1961, O severnh granitsah Kuanskogo Gosudarstva, VD, 1 (75). STAVSKY B. Ya. 1974, skusstvo Sredney Azii. Drevniy Period VI v. do n. . -VIII v. n. ., Oerki storii i Teorii zobrazitelnh skusstv, zd-vo skusstvo, Moskva. STAVSKY B. Ya. 1977a, Kuanskaya Baktriya. Problem storii i Kultur, M. STAVSKY B. Ya. 1977b, Yazki i Pismennosti Kuanskoy Baktrii v svete dannh Arheologii i Numizmatiki, AAH, 25. STAVSKJ B. Ja. 1986, La Bactriane sous les Kushans. problmes dHistoire et de Culture, Edition revue et augmente, Trad. P. Bernard, M. Burda, F. Grenet, P. Leriche, Paris. STAWISKI B. 1979, Kunst der Kuschan/Mittelasien/, VEB E. A. Seemann Verlag, Leipzig. STEIN A. 1980, Serindia. Detailed Report of Explorations in Central Asia and Westernmost China, Vol. I. Text, Motilal Banarsidas, Delhi. STEIN M. A. 1989, Kalhanas Rjatarangin. A Chronicle of the Kings of Ka|mr, Translated, with an Introduction, Commentary and Appendices. Motilal Banarsidass Publishers Private Limited, Vol. I, Delhi. STRANGE Guy Le 1966, The Lands of the Eastern Caliphate. Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur, Frank Cass & Co. Ltd., London. SUNDERMANN W. 1996a, Peoples and States after the Decline of Parthia in AD 226, HHSCD. SUNDERMANN W. 1996b, Late Kushan Kingdoms, HHSCD. SZEMERNYI, O. 1980, Four Old Iranian Ethnic Names Scythian-Skudra-Sogdian-Saka, Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien. TARN W. W. 1938, The Greeks in Bactria & India, Cambridge at the Univ. Press. TEZCAN M. 1990, Eski Trklerde Damga, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Erzurum (Baslmam Yksek Lisans Tezi). TEZCAN M. 1996, Kuanlar Tarihi (Yeh-chihlardan Kuanlara), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Erzurum (Baslmam Doktora Tezi). THAKUR U. 1967, The Hunas in India, The Chowkhamba Sanskrit Studies, Vol. LVIII, The Chowkhamba Sanskrit Series Office, Varanasi. THAPAR R. 1984, Ancient Indian Social History. Some Interpretations, Orient Longman, Delhi.

1284

THAPAR R. 1993, From Lineage to State. Social Formations in the Mid-First Millennium B. C. in the Ganga Valley, Oxford Univ. Pres, Delhi. THOMSON R. W. 1976, Agathangelos. History of the Armenians. Translation and Commentary, Albany, State Univ. of New York Press. THOMSON R. W. 1991, The History of Lazar Parpeci, Occasional Papers and Proceedings, Columbia Univ. Program in Armenian Studies, Suren D. Fesjian Academic Publications Number 4, Scholars Press, Atlanta, Georgia. TOLSTOV S. 1939, K voprosu o monetah Geraya, VD, No. 2. TOMASCHEK W. 1877, Centralasiatische Studien. I. Sogdiana, SKAW, Bd. 87. TREVER K. V. -YAKUBOVSKY A. Yu. -VORONETS M. E. 1950, storiya Narodov Uzbekistana. Tom I. S drevneyih vremen do naala XVI veka, AN Uzbekskoy SSR, nstitut storii i Arheologii, zdvo AN UzSSR, Takent. TREVER K. V. -LUKONN V. G. 1987, Sasanidskoe Serebro. Sobranie Gosudarstvennogo Ermitaja. Hudojestvennaya kultura rana III-VIII vekov, Moskva skusstvo. VERTOGRADOVA V. V. 1982, Nahodka nadpisi Neizvestnm pismom na Kara-tepe, Buddiyskie Pamyatniki Kara-tepe v Starom Termeze/Kara-tepe V/, Red. B. Ya. Staviskiy, Moskva. XINRU Liu 1998, The Silk Road. Overland Trade and Cultural Interactions in Eurasia, Essays on Global and Comparative History, American Historical Association, Washington, D. C. XINRU Liu 2001a, Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies, JWH, 12, No. 2. XINRU Liu 2001b, Trade and Pilgrimage Routes from Afghanistan to Taxila, Mathura, and the Ganges Plains (Hindistan Trk Tarihi Dergisi (The Journal of Indo-Turcica)nde yaymlanacak). WHITEHEAD R. B. 1972, Some Rare Indo-Greek and Scythian Coins, Numismatic Supplement, Vol. One. Supplement I-XVI (Reprinted from the JASB), The Asiatic Society. WILSON H. 1971, Ariana Antiqua. A Descriptive account of the antiquities and coins of Afghanistan, Delhi. WOLSKI J. 1990, Le Titre de Roi des rois, AGKT. ZADNEPROVSKY Yu. A. 1971, Ob tnieskoy prinadlejnosti pamyatnikov koevnikov Semireya Usunskogo Perioda II v. do n. . -V v. n. ., SNV. ZADNEPROVSKIJ Ju. A. 1990, Action rciproque des nomades et des civilisations anciennes

1285

et histoire ethnique de lAsie centrale, NSAC. ZEYMAL E. V. 1971, Sino-Harotiyskie monet (k datirovke hotanskogo dvuyaznogo ekana), SNV. ZEYMAL E. V. 1978, Politieskaya storiya drevney Transoksian po numizmatieskim dannm, Kultura Vostoka. Drevnosti rannee srednevekove. Sbornik statey, Gosudarstvenny ordena Lenina Ermitaj, Otdel Vostoka, zd-vo Avrora, Leningrad. ZEYMAL E. V. 1983, Drevne Monet Tadjikistana, Akademiya Nauk Tadjikskoy SSR, nstitut storii im. A. Donia, Gosudarstvenny rmitaj, zd-vo Doni, Duanbe. ZRCHER E. 1968, The Yeh-chih and Kaniska in the Chinese Sources, PDK.

Hindistan'da lk Trk Hakimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar / Prof. Dr. Salim Chce [s.815-820]
nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Asyann gneyinde, Hind okyanusuna doru uzanan byk yarmadadan birisi olan Hindistan, kuzeyde Hinduku ve Himalaya (Karl dalar) dalaryla ana ktadan ayrlrken, dou ve batda da, gneye doru gittike alalan da silsileleriyle snrlanr.1 Eski Arap-Fars kaynaklarnda zengin bir ticaret lkesi olarak tanmlanan2 ve farkl blgeleri ifade etmek zere Sind ve Hind eklinde adlandrlan bu lke, zamanla sadece Hind (India) olarak anlmaya balanacaktr.3 Dnyann en yksek da ve yaylalarn oluturan Himalaya silsilesi Hindistan sadece bir duvar gibi sarmakla kalmaz, ayn zamanda bu lkenin can damar saylabilecek iki byk nehrin, yani Ganj4 ile ndusun da5 kaynan tekil eder. Bu nehirlerin sulad dzlkler Hindistan tarihi bakmndan byk bir neme sahip olup, Bengal Krfezinden Afganistan snrna, oradan Belucistan dzlkleriyle Umman denizine kadar uzanr ve gneyde, adeta tabii bir snr gibi uzanan Vindhiya dalar ile Dekken yaylasndan ayrlr.6 Blgede, bu iki nehrin havzas dnda kalan gneybatda Gcerat ve Malva, gneydouda ise Cacnagar (Orissa) nemli blgelerdir. Bunlarn haricinde Ganj nehrinin sulad verimli ovalar Kuzeydou Hindistan dzlklerini meydana getirir. Dehli bata olmak zere Sarsawati, Hansi, Samana, Kuhram, Galyr (Gwalior), Bedaun, Oudh (Eved), Kara, Kannau, Koil (Aligarh) gibi byk lde tarih olaylara sahne olan ehirler bu dzlklerde yani, Ganj nehrinin kollar zerinde veya onlara yakn yerlerde teekkl etmitir.7 Hindistan tarihi asndan batdaki Sind (ndus) havzas da olduka nemlidir. Zira, pek ok

1286

tarih olaya sahne olan Lahor, Multan ve U blgenin en gzde ehirlerini tekil ederken,8 bu lkeyi darya balayan kuzeybatdaki nemli yol, yani Kabil, Kandahar ve Mekran yollar bu blgeye almaktadr.9 Dolaysyla Hindistan tarihinin byk bir blmn oluturan istil hadiseleri burada ortaya kp, gelitii gibi insanln ilk dnemlerine ait kalntlar ile en eski medeniyetler de bu blgede tesbit edilmitir.10 ndus ile Soan nehrinin yataklarnda ele geen baz kalntlar,11 Asyadaki ilkel bir ana kltrn blgedeki yansmalar olarak kabul edilmektedir.12 Ama, Hindistann prehistoryas13 ile ilgili bilgiler byk lde bu kalntlar ve Ganj boylarnda ele geen bir ksm malzeme ile snrldr.14 Her ne kadar Soan kltrn mteakip, M.. IV-III. bin yllarda Austrik (Australoidler) bir ahalinin Kemirden Pasifike kadar uzanan sahay bir mddet elinde tuttuu ve blgenin uygarlk ncesi halkn tekil ettii ileri srlmekte15 ise de, bunlarn geldikleri yer ve ortaya ktklar esas blge aklanamamaktadr. M.. III. binde pek ok meskn mahalde birdenbire ortaya kan Dravitler,16 Hindistan uygarln ilk ocaklarndan birisi haline getirecekdir.17 Ama, bu corafyada ok daha gelimi bir kltrn ortaya kmas, yine nereden geldii belli olmayan mstevli bir grubun M.. III. binin sonlarna doru Sind havzasna yerlemesiyle mmkn olmutur. Bunlar M.. 1700-1500 yllar arasnda Mohenjo-daro ve Harappada gelimi bir uygarln yaratclar olarak bir yandan kusursuz eyalar yapp18 belli bir plan dahilinde en eski ehirleme rneklerini verirlerken,19 te yandan FratDicle ve Nil boyu kltrleriyle ticar temaslarda bulunacaktr.20 Mohenjo-daro ve Harappa kltrleri eski Msrn iki kat, Smer ile Akadn ise drt misli byklndeki bir alana yaylmt.21 Ama, Hazar denizi kylarndan balayan Aryan gnn sebep olduu karklk bu uygarl da sndrecek, muhtemelen ahali Mohenjo-daro ve Harappa vs. gibi nfusu onbinleri aan ehirleri terk etmek zorunda kalacaktr.22 M.. 1500-1200 yllar arasnda karanlk ve barbarl hakim klan sava, Ar soydan bir topluluk23 yava yava Hindistann her yerine yayld.24 Bunlar zamanla yerleik hayata geerek tarm ve hayvancl gelitirirken25 Sanskriteye dayal bir din edebiyatn26 yannda, sosyal hayatta da kast sistemi etkili olmaya balad.27 Ayrca din hayat srekli bir gelime ierisinde giderek eitlendi.28 zellikle M.. 900-500 yllar arasndaki drt yz senede Vedalar, Brahmanalar ve Upanishadlarn retileri ile Jainizm ve Budizm ortaya kt.29 Yine bu dnemde demirin etkili bir ekilde kullanlmaya balanmasyla30 siyaset ve tarmda ortaya kan deiimler sebebiyle Sind havzasnn yannda, zellikle Ganj dzlkleri ile Orta Hindistan blgesi de nem kazanacaktr.31 Hindistanda demirin ortaya kn, Trkistanla (Orta Asya) olan mnasebetlere balama yolunda yaygn bir kanaat vardr.32 Hatta, bu nemli unsuru Hindistana bizzat Trklerin getirdii ynnde kaytlar da mevcuttur.33 Aslnda, Mohenjo-daroda eski Trk tipinde heykelciklere rastlanld gibi,34 imdi zerinde pek durulmamakla birlikte, bu yzyln balarnda yaplan birka aratrmada Hindistann yerli dillerinde epeyce Trke kelimenin bulunduu ortaya konulmutur. Bunlarn M.. 2500-1500 yllar arasnda yaylm olabilecei ynnde grler vardr.35 Bilhassa, Munda dillerindeki pek ok kelimenin Subarcadan geldii, hatta bugn Madran-Kalkta arasnda

1287

yaayan Mundalarn bahse konu Subarlarn bakiyeleri olduklar ve bunlarn M.. VIII. yzylda Hindistana yaylmaya alan Aryanlara kar mcadele ettikleri yolunda cidd iddialar bulunmaktadr.36 Ona ramen Trklerin bu lkeyle ilgisi milliyetleri halen tartlmakta olan Sakalarn,37 Sind ve Mekran taraflarna gelmeleriyle birlikte balatlacaktr.38 Sakalarn Hindistana nmeleri Sakalardan ok nceleri Hindistana ynelen Pers kral Darius (M.. 522-486), buradaki devletlerin aralarndaki bitmez tkenmez savalardan istifade ederek Sindin bir blmne hakim oldu.39 Fakat bu harekt sradan bir istil giriimi olmaktan teye gidemedi. Bu durum Makedonyal skenderin blgedeki faaliyetleri iin de geerlidir.40 Nitekim, daha sonraki yz sene ierisinde tekrar Persler,41 arkasndan da Greko-Baktrianlar Kuzey Hindistana inecektir.42 Bu ikinci grubu gneye ynelmeye mecbur eden g, hi phesiz Ye-ilerin nnden ekilen Sakalardr ki, daha sonra onlar da Hindistana ynelecektir. Sakalar,43 M.. VI. yzylda gnmzdeki Takent ile Issk Gl arasnda yerleik bir vaziyette bulunuyorlard.44 M.. II. yzyln balarnda Hun basks karsnda tutunamayan Ye-ilerin Trkistann bat ksmlarna kaymalar45 zerine, blgedeki Sakalarn bir ksm bunlara iltihak ederken geriye kalanlar gneye gmek zorunda kald. Bunlarn bir blm Kemire geerek, orada bir devlet kurmu 46 ise de esas byk grup Ceyhun zerinden, Merv-Herat yoluyla M.. 150 ile 100 yllar arasnda47 Kuzey Hindistann Gandhara blgesine, yani bugnk Sicistana ulaacaktr.48 Hindistana ynelen Sakalarn banda Dou randaki Saka-Part feodalitesine mensup bir satrap olduu iddia edilen ve krallar kral unvann tayan Maues bulunmaktayd.49 Hindistana inerken Partlar malup eden Sakalar,50 Maues ve halefi I. Azes ynetiminde Gandharadan Hindistann orta kesimlerine ve kuzeyine yayldklar gibi gneyde de snrlar Mathura, Uccain ve Sauratrann byk bir blmne ulaan dev bir imparatorluk kurdular.51 Hindistana yerletikten sonra Orhun kysnda yer alan kitabelere ok benzeyen Bengtalar diken Sakalar,52 zamanla Part hakimiyetine girerek yava yava yerli kltr benimsedi. Bu arada ran ve Kuzey Hindistanda yeni bir Part Devleti kuran Gondhopharnes53 (M.. 18-M.S. 50) tarafndan muhtemelen M.S. 19da siyas alandaki varlklar da sona erdirildi.54 Ancak gneydeki baz Saka gruplarnn yar mstakil bir ekilde varlklarn srdrd ve Gucerattaki Saustratra ile Malva arasndaki Uccaini de iine alan bir blgeyi ynettikleri grlmektedir. Nitekim bunlar ikinci asrn ilk eyreinde, Kuanlarn Kuzey Hindistanda glerinin doruunda olduklar bir zamanda bahse konu blgede tekrar nem kazanacak ve kuzeyde Kuanlar, gneyde atavahanalar ile birlikte dnemin nc byk gc olarak ortaya kacaktr.55 Bu grup, Gupta Hkmdar II. andraguptann IV. asrn son yllarnda Gucerata yapt sefer sonucunda siyasi hakimiyetini kaybetmesine ramen Sakalardan gnmze, ran kaynaklarnn Sakastana dedikleri bugnk Sicistan/Siistan adndan baka, pek fazla bir ey kalmamtr.56 Kuzey Hindistanda Kuan

1288

Hakimiyeti Dnemi Sakalar kovarak, yurtlarna yerleen Ye-iler muhtemelen M.. 133-129 yllar arasnda Hunlarn vassal olan Vusunlarn taaruzuna uradlar.57 O yzden Issk Gl civarn terk edip, bugnk Afganistandaki Tahiaya geldiler.58 Ye-ilerin bu blgede ykselileri tedrici olmu ve bunun iin yz yldan fazla bir zaman gerekmitir. Neticede be ayr Yabgunun hakimiyeti altnda yaayan Ye-iler,59 takriben M.S. 10 yl civarnda Kuan boyunun yabgusu I. Kujulakadphises (Chiu-chiu-chi) tarafndan birletirilmi60 ve bu arada Kbil de ele geirilmitir.61 skenderin art Baktria Helenleri Devletini62 ortadan kaldran Kuanlar, nc hkmdarlar Vima Kadphises (Yen-kuo-chen) zamannda (l. 78?) Hindistana ynelecektir.63 Nitekim bu hkmdar dneminde devletin snrlar douda Varanasi (Banares), batda Parthia hudutlar, kuzeyde de Buharaya kadar uzanmtr.64 Kanika Devri (78-l0l veya 120-144) ise, Kuanlarn en parlak, tarihlerinin de en iyi bilinen dnemini tekil eder.65 Yaklak yirmi yl saltanat sren Kanika, Partlar malup ederek ezmi, btn Ganj nehri boyu ile Dekkene kadar uzanan blgeyi, yani Malva ile Gucerat da dahil olmak zere Kuzey Hindistan tmyle hakimiyeti altna almtr.66 Onun iin baehir Baktriann merkezi Belhden Gandharada Puruapura (Peaver)ya naklolunacaktr.67 Bu muazzam yayln Trkistanda ulat snrlar tam olarak tesbit etmek mmkn deildir. Yalnz, hem II. Kadphises, hem de Kanikann Hindistan ile Roma arasndaki ticarette ran devre d brakan kara ve deniz gzerghn konrol altnda tutmaya zel bir nem verdii68 dnlrse bu snrlarn Dou Trkistandan Hazar kylarna kadar uzanan sahay ierisine aldna hkmedilebilir.69 Bir baka deyile, i-i Kaandan (l. M.. 36) itibaren pek ok Trk hkmdarnn yapmak isteyip de, bir trl gerekletiremedii Hindistan ile Trkistana ayn anda hakim olma dncesini Kanika gerekletirmi olmaldr. Ayrca bu dnemde, Gney Hindistan ile Bat ve Gneydou Asya arasndaki mnasebetlerin gelitirilmesi de, bilhassa Gneydou Asya tarihinin geleceinde etkili olacak ve nemli sonular douracaktr.70 Btn bunlar, Kuanlarn Kanika Dneminde sadece Hindistan ileriyle deil, blgenin btn meseleleriyle ilgilenen gerek bir imparatorluk haline gelmi olduunu gstermektedir.71 O yzden sonraki drt yzyllk hakimiyet dnemleri Hindistan kadar Bat Trkistan iin de bir altn a olmutur.72 Kanikadan sonra yerine olu Vanika (102-106), sonra da Huvika (111-138) ve Vasudeva (145-176) geti. Bunlarn dneminde nemli bir olay bulunmamaktadr. Ama, daha sonraki Kuan hkmdarlar73 lkeyi karkla srkleyerek snrlarn Pencap yresine kadar ekilmesine sebep olmulardr. Bundan istifade eden Sasani Hkmdar I. apur (241-272) Kuanlara kar byk bir galibiyet kazanarak Pencapn kuzeyindeki topraklar ilhak etti.74 Fakat, esas tehlike Maverannehrde (Maverannehir) gittike glenen Hun boylar birliine dahil Chionitalerden geldi.75 Bunlarn ierisinde Akhunlar/Eftalitler76 en tehlikeli olanlaryd. Bazen Sasanileri, bazen de Kuanlar hrpalayan bu grup, 385-420 yllar arasnda Ceyhunu geerek Kuan hkmdar Kitoloyu Peaver taraflarna ekilmeye mecbur etti.77 Bu arada Behram Gr (420-438) Akhunlara iddetli bir darbe vurduysa da,78 sonu deimedi. Nitekim bir mddet sonra Belhe hakim olan Akhunlar,79 tigin

1289

adn verdikleri kumandanlar vastasyla Afganistan ve Kuzey Hindistandaki Kuan beyliklerini birer birer ortadan kaldrmtr.80 Kuanlar, dnemin, bu arada Hindistann en byk imparatorluklarndan birisini kurmutu. Bu sonucun elde edilmesinde etkili olan idar tekilatlanma biimi Sakalar ile balam, Kuanlardan sonra da Hindistann gelecekteki siyas hayatnda bir model olarak ne kmtr. Hindistanda halihazrda da uygulanmakta olan bu sistem, devlet hayatnda kat bir merkeziyetiliin yerine, eitli blgelerde gelien siys teekkller arasnda byk lekli, anonim bir ortakl esas alan gevek bir fedaratif yapy ngrmekteydi.81 Aslnda Kuanlar Dneminde, Kuzey Hindistanda daha nce ortaya kan Part-Saka kltr yeni bir terkibe tabii tutularak gelitirilmi ve Ganj havzas da dahil lkenin tamamna yakn bir kesiminde etkili hale getirilerek dnemin Hint toplum hayat bir bakma yeniden dzenlenmitir.82 Kanikann Budizmi benimseyerek bir konsil toplad ve bu dini cihnml bir hale getirdii bilinmektedir.83 Yalnz O, hakim olduu topraklarda yaanan kltr ve din eitliliinin farknda idi ve hepsine gerekli itibar gstemitir. yleki, hem Budist Gandhara, hem de Mathura okuluna destek verilmi ve sonuta Sarnath okulu ile zgn bir Hind-Kuan sanatnn domas salanmtr. Yalnz, bu okullarda yaplp da gnmze kadar ulaan heykellerde Trk svarilerine ait tipik elbiseler grlr. Paralarn zerinde ise, gzel manasna gelen kucula gibi Trke unvanlar yer alr. Btn bunlar Budizmi kabul etmi olmalarna ramen Kuanlarn pek de Hintlilemediklerini gstermesi bakmndan nemlidir.84 Bu arada tamamen Trke olan Manas isimi de Budha panteonuna, bir ilh ad olarak her halde bu devirde girmi ve yine bu dnemde Brahmaputra nehrinin kollarndan birisine ad olarak verilmitir.85 Akhun Hakimiyeti Dnemi VI. yzylda Kuzey Hindistanda Kuanlarn yerini alacak olan Akhunlar, daha sonra Gazneli, Gurlu ve Temrllerin de yaptklar gibi, elverili zamanlarda Afganistan Hint ktasna balayan nemli yollar zerinde bulunan Gazne ehrinden hareketle Orta Asya gibi az yamur yaan ve kendileri iin msait bir iklime sahip olan Pencap blgesine aknlara baladlar. Bu aknlar, Bengal Krfezinden Sind rma azna kadar uzanan geni bir saha zerinde hakim olan Guptalar tarafndan balangta durdurulmu ve 470 yllarnda muhtemel bir istily nleyebilecek tedbirler de alnmt.86 Buna ramen Akhun Hkmdar Toraman (484-515) ksa bir srede blgeyi istil etmeye balayacak ve halefi Mihirakula zamannda (515?-550) Gupta Devleti datlarak, Kuzey Hindistan tamamen ele geirilecektir.87 Akhunlar, nceleri Kuanlar ve dierleri gibi Mleccha (yabanc, barbar) olarak anlmalarna88 ramen Orta Hindistan yaylalarna kadar hakimiyetlerini yayp, blgede iyice yerletikten sonra milliyetleri tannm ve Hint kaynaklar tarafndan Hn veya Hnalar olarak zikredilmeye balanmtr.89 V. yzyldan itibaren yaklak iki asr Kuzey Hindistann en kudretli siyas varl olarak grlen bu Trk devleti, temasa getii Hint devletleriyle siyas, asker ve kltr alanlarnda

1290

mnasebetlerde bulunarak Hint halknn hafzasnda uzun sre yer edecek izler brakmtr.90 Hintlilerin ilk defa Kuanlarda grdkleri at ve at kltr bu dnemde Hindistana iyice yerletii91 gibi, 530 senesinde Galyr (Gwalior) yaknlarna dikilen antta ifadesini bulduu ekilde Hint toplumu da Trkleri esiz kahramanla sahip ve dnyaya hakim olan kimseler olarak tanmaya balayacaktr.92 Bat Gktrk-Sasani ittifak sonunda, 557 ylnda Afganistandaki hakimiyetlerini kaybeden Akhunlar93 ksa bir sre sonra Hindistanda da yklmaya yz tutacaklar ve VII. yzyln balarnda Hindu asll racalar tarafndan ortadan kaldrlacaktr.94 Sadece bunlardan bir grup, Trk hler ad altnda 870 ylna kadar Afganistan ile Hindistan arasndaki Ohind mntkasnda varln srdrebilmitir.95 Vaktiyle Saka ve Kuanlar eriten yerli nfus Hindistandaki Akhunlar da ayn akbete uratrken, muhtemelen Trk hlere dayanan byk bir Trk kitlesi Afganistann en dalk blgelerine ekilmek suretiyle varln muhafaza etmi ve Gazneli Mahmudun Hind seferlerinde nemli roller oynamtr. Dolaysyla bu grup daha sonra Hindistanda kurulacak Trk hakimiyeti iin temel tekil ettii gibi ayn zamanda bugnk Pakistann da ortaya kmasn salayacaktr.96

Bu da silsileleri; Batda, Hinduku ve Himalayalar gibi Pamir dmnden ayrlan

Sleyman Dalarn mteakip Belucistan dalk blgesi ve Kirtar Dalar ile Karai Krfezine, douda ise Himalayalarn gneye doru kvrlmasyla oluan Patkay ve Letha dalaryla Bengal Krfezine ulaarak Hindistann tabi snrlarn tekil eder. Bkz., L. D. Stamp, Asia; A Regional and Economic Geography, London 1946, s. 173 vd.; F. Watson, A Concse History of India, London 1981, s. 11. 2 vd. 3 Her ikisi de rmak manasna gelen Sanskritedeki Sindhu ile Avestada nceleri Indusu Bkz., A. K. Srivastava, India as Described by the Arab Traveller, Gorakhpur 1967, s. 86

iaret edip, zamanla yaygnlaan Hindhudan treyen [Bkz., Zekeriya Kazvn, Asrul-Bild ve Ahbrul-bd, Beyrut 1960, s. 127 vd.; M. L. Dames, Hind, .A. V/1, s. 491] bu kelimelerden birincisi bahse konu kaynaklarda yalnz Pencbn gneyi ile Mekran blgesini ifade ederken ikincisi, yani Hind tabiri Mslman olmayan dier blgeler iin kullanlmtr. [Bkz., bn Hurdadbeh, el-Meslik velMemlik, (nr. M. J. De Geoje-Cfer el-Badd) Beyrut, s. 55 vd, 71 vd; Mesd, Mrcz-Zeheb I, (nr. Ksm . er-Rfa) Beyrut 1989, s. 83, 88, 142 vd.; Ebu Reyhn el-Birun, Kitbu f Tahkk-i Mlil-Hind, Haydarabad 1958, s. 16, 135, 156.] Gazneli aknlarndan sonra Sind tabiri anlamn yitirirken, btn lke Hind [Grekede India, Bkz., H. G. Rawlinson, A Concise History of the Indian People, Madras 1958, s. 1] olarak anlmaya balanacaktr. Buna karlk Ganj ve Cemne dzlkleri Hindistan olarak zikredilecektir. Aslnda bu tabir, gnmzde de ayn blgeyi ifade etmekle birlikte bamszlktan sonra devletin adnda yer almak suretiyle genel bir mahiyet kazanmtr.

1291

Budistlerin kutsal saydklar Ganj nehri, ayn zamanda birer tanr ismi olan Cemne, Ganj,

Benas, ambal ve Betva olmak zere be ana koldan beslenir. Bihar blgesinde Sun, Sarov, Gogra ve Gandak nehirlerinin iltihakyla sular daha da oalan Ganj, Bengale blgesinde gneye dnmeden yine Himalayalardan domu olan Brahmaputra nehri ile birleerek, byk bir delta yaptktan sonra Bengal Krfezine dklr. Bkz., D. L. Stamp, a.g.e., s. 178 vd. 5 Blgede, Nil nehrinin Msrdaki roln stlenen ndus nehri Stle, Ravi, Cenb, Celum

(Jhelum) ve Indus gibi be ana koldan beslenir. Onun iin bu nehirlerin hepsinin birletii Multan yresi ile Kemir arasnda kalan blge Penab (Besu) olarak anlr. Buradan Belucistan llerine ulaan ndus, sularnn okluu sayesinde llk alana bir ova grnts vererek Nahravala blgesinde, Karai Krfezine ular. Bkz., H. G. Rawlinson, a.g.e., s. 4 vd. 6 Dekken yaylas 400 ile 1000 metre arasnda deien bir ykseklie sahiptir. Dou ve bat

ynlerinde Gat dalaryla evrili olduu iin denizle irtibat bulunmayan bu yaylann kuzeyinde Kanbey Krfezinden douya doru uzanan Vindhiya Dalar Biharda gneye kvrlp, Cacnagar ve Orissa blgelerini gneyden kuatarak Bengal Krfezine ular. Bu da silsilesinin ortalama ykseklii 10001200 metre arasnda deimekle beraber, ok sarp olmas, sk orman ve allklarla kapl bulunmas sebebiyle ancak belirli noktalarda, glkle geit verir. [Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi I; lk alardan Gurkanl Devletinin Kuruluuna Kadar (1526), Ankara l946, s. 3] O yzden kuzeydeki gl hakimiyetlerin gneye yaylmasn engellemi ve bu iki kesimi her ynden ayrmtr. Bkz., F. R. Atay, Hind, stanbul 1943, s. 18. 7 S. Chce, ems Melikleri, Elaz 1986, (Baslmam Doktora Tezi) s. 2 vd.; A. L.

Srivastava, The Delhi Sultanate, Agra 1959, s. 1 vd. 8 9 Bkz., B. S. Nijjar, Panjb under the Sultans (1000-1526 A. D.), Delhi 1968, s. 1-10, Kabil blgesinden Hindistana alan en nemli geitlerden Gomal Multan, To Lahor

blgesine, Kurram ve Hayber ise Pencb zerinden Dehli yaylasna ular. Herat, Kandahar zerinden gelerek ran pltosunu Gomal geidi ile birlikte Hindistana balayan Bolan (Beylan) Geidi U blgesine alr. Bkz., F. Grenard, Asyann Ykselii ve D, (nr. O. Yksel), stanbul 1992, s. 162. 10 Hindistanda paleolitik kltrler hakknda bkz. P. Mitra, Prehistoric India, Calcutta l927 s.

l46-180; R. Shankar Tripathi, History of Ancient India, Delhi 1967, s. 11 vd.; . A. Kansu, nsanln Kaynaklar ve lk Medeniyetler I, Ankara 1971, s. 198; R. Tripathi, History of Ancient India, Delhi 1967, s. 211 vd.; B. K. Thapar, Central Asia and India during the Neolithic and the Chalcolithic Periods, Central Asia, Movement of Peoples and Ideas from Times Prehistoric to Modern (nr. A. Guha), Delhi 1970, s. 78 vd. 11 Bkz., G. Arsebk, nsan ve Evrim, Ankara 1990, s. 83.

1292

12 13 14

Bkz. L. S. B Leakey, nsann Atalar, (nr. G. Arsebk), Ankara 1988, s. 73 vd;. Hindistann prehistoryas ile ilgili olarak bkz. P. Mitra, a.g.e., s. 17-144. K. ada, Hint Eskia Kltr Tarihine Giri, Ankara 1974, s. 7 vd; Bu dnemde

Hindistanda sadece ndus ve Ganj nehirlerinin ekonomik bir deeri vard. Bkz. V. Diakov-S. Kovalev, lka Tarihi I; Ortadou, Uzakdou, Eski Yunan, (nr. . nce), Ankara 1987, s. 253. 15 ddiaya gre Australoidler Hindistanda pirin tarmn gelitirdikleri gibi hayvan beslemeye

balamlar, sosyal ve din hayata dair eserler brakmlardr. Bkz. N. H. Sanghavi-L. Mansharamani, Ancient Indian History, Bombay 1964, s. 12 vd. 16 N. H. Sanghavi-L. Mansharamani, a.g.e., s. 13; Australoidlerin Mohenjo-daro kltrnde

en aa sosyal tabakay oluturduklarna dair bkz. V. G. Childe, Dounun Prehistoryas, (nr. . A. Kansu), Ankara 1971, s. 164. 17 N. H. Sanghavi-L. Mansharamani, a.g.e., s. 13; A. Ribard, nsanln Tarihi, (nr. E.

Baar), stanbul 1983, s. 11; F. Watson, a.g.e., s. 21. 18 Bkz. N. H. Sanghavi-L. Mansharamani, a.g.e., s. 18; . Lissner, Uygarlk Tarihi, (nr. A.

Moran), stanbul 1973, s. 113. 19 Bkz. S. J. Marshall, Mohenjo-daro and the Indus Civilization I, London 1931; P. Mitra,

a.g.e., s. 261-274; B. Hrozny, Inschriften und Kultur der Proto-Inder von Mohenjo-daro und Harappa (B. C. 2500-2200),Archiv Oriantalni. XII/3-4 (1943), s. 192-270; I. Lissner, a.g.e., s. 108 vd; V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e., s. 253 vd; Ayrca bu kltrn Frat-Dicle, Nil boyu kltrleri ve Girit kltr ile mukayesesi iin bkz. V. G. Childe, a.g.e., s. 160-178; B. Hrozny, Ancient History of Western Asia, India and Crete, Prague, s. 158 vd. 20 21 B. plikiolu, Eskia Tarihinin Ana Hatlar, stanbul 1994, s. 62, Bugn bile, Mohenjo-daro harabeleri iki kilometre karelik bir alan kaplar. Bkz., R. K.

Mookerji, Hindu Civilation (From the Earliest Times up to the Establishment of the Maurya Empire), Bombay 1950, s. 12-40; W. H. Mcneill, Dnya Tarihi, (nr. A. enel), Ankara l986, s. 68. 22 Bu ehirlerin ahalisini meydana getiren halklar iin bkz. F. Watson, a.g.e., s. 21 vd; V. G.

Childe, a.g.e., s. 165; N. H. Sanghavi-L. Mansharamani, a.g.e., s. 16;. 23 Aryanlar hakknda ayrca bkz. P. Giles, The Aryans, The Cambridge History Of India I,

Ancient India (nr. E. . Rapson), Delhi 1955, s. 65; R. K. Mookerji, a.g.e., s. 64-88, 24 25 B. Hrozny, a.g.e., s. 156; N. H. Sanghavi-L. Mansharamani, a.g.e., s. 23 vd. Bkz. K. ada, a.g.e., s. 18 vd.; Yalnz, son zamanlarda Aryan tezine kar grler

1293

arlk kazanmaktadr. Avrupal, bilhassa ngiliz ilim adamlarnn belirli maksatlarla bu tr tezler ileri srdklerine iaret eden bir ksm ilim adam olduka cidd deliller de sunmaktadr. Bu konudaki bir deerlendirme iin bkz., M. Suat Bergil, ndus ya da Eski Hint Uygarl, Bilim ve topya, S. 78 (Aralk 2000), s. 14-26. 26 Sanskritenin geliimi hakknda bkz. A. til, Sanskrit Klavuzu, Ankara 1963, s. 1-22; Ayrca

bu dil ile Trke arasndaki iliki iin bkz. A. til, Trke-Sanskrit Arasnda Lenguistik Paraleller, Dou Dilleri I/4 (1970), s. 139-150. 27 28 29 W. H. Mcneill, a.g.e., s. 69 vd. Bkz. W. Ruben, Eski Hind Tarihi, (nr. C. Z. Sarbay), Ankara 1944. I. Lissner, a.g.e., s. 115 vd; W. H. Mcneill, a.g.e., s. 80 vd; L. Renou, Hinduizm, (nr. N.

Selen), stanbul 1993, s. 7; W. N. Brown, The United States and India, Pakistan, Bangladesh, Cambridge 1972, s. 20 vd; N. H. Sanghavi-L. Mansharamani, a.g.e., s. 42 vd; S. Natarajon, Rise of Jainism and Buddhism, An Outline of the Cultural History of India, (nr. Syed Abdul Latif), Haydarabad 1958, s. 47-64. 30 31 32 Bu kaytlar iin bkz., A. Z. V. Togan, Umm Trk Tarihine Giri I, stanbul 1981, s. 399. V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e., s. 256. Bkz. G. M. Bongard-Levin, India and Central Asia; Historical-Culturel Contacts in Ancient

Times, Central Asia, New Delhi 1970, s. 97-109; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, Ankara 1977, s. 33. 33 237-243. 34 35 Bkz. A. Z. V. Togan, Umm Trk Tarihi., s. 399. Bkz. W. Koppers, Die Sprache I, Wien 1949, s. 225; Ayrca bkz., W. Koppers, Etnolojiye Bkz. W. Ruben, Milattan Bin Sene Evvel Asya lerinden Muhaceret Eden Hindistann En

Eski Demircileri Arasnda, kinci Trk Tarih Kongresi (stanbul 20-25 Eyll 1937), stanbul 1943, s.

Dayanan Cihan Tarihinin I Altnda lk Trklk ve lk Indo-Cermenlik, Belleten, V/20, (I. Terin 1941), s. 437-480; Bu arada Trk dili ve medeniyetinin de eski Hindistann Dravit ve Hinduku kavimleriyle temaslar neticesinde inkiaf ettii ynndeki gr iin bkz. A. Z. V. Togan, Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi I, (Bat ve Kuzey Trkistan), stanbul 1981, s. 91. 36 Bkz. W. Hevery, Finnisch Ugrisches Aus Indien, Wien 1932, s. 353-369; Bu eserle ilgili bir

deerlendirme iin bkz. H. (Zbeyr) Koay, Munda Dillerindeki Trke Unsurlar, Belleten III/9, (II. Kanun 1938), s. 107-126; Ayrca Hintlilerle karan Subaroullar hakknda Reg Veda ve Asur kitabelerindeki kaytlar iin bkz J. Sandalgian, Historie Documentaire de LArmenia des Ages du Paganisme I, Roma 1917, s. 187 vd.

1294

37

Sakalarn milliyetleri, dilleri ve inanlar ile ilgili tartmalar iin bkz. A. Z. V. Togan,

Bugnk Trkili., s. 86-91; A. Z. V. Togan, Umum Trk Tarihi. I, s. 406 vd; . Durmu, skitler (Sakalar), Ankara 1993, s. 39-59; T. Tarhan, skitlerin Dini nan ve Adetleri, EF Tarih Dergisi, S. 23 (Mart 1969), s. 144-169; Greklerin Pencbtaki Hintlilere Skit/Saka dedikleri hakknda bkz., W. Ruben, a.g.e., s. l97 nu. 19;. 38 Sai ve Sai-Wanglar ile arasndaki ilikiye dayanarak Sakalarn kltr asndan Trklerin

bir paras saylabilecekleri ynndeki bilgiler iin bkz. W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta ve Garbi Asya Halklarnn Medeniyeti, (nr. M. Mansurolu), Trkiyat Mecmuas VII-VIII (1940-1942), s. 168; Ayrca, Sakalar ile Sai ve Sai-Wanglarn ayn topluluk olduuna dair grler iin bkz. F. W. Thomas, Sakastana, JRAS, (1906), s. 181, 187. 39 V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e., s. 258; A. W. Jackson, The Persian Dominions in Northern

India Down to the Time of Alexanders Invasion, The Cambridge History of India I, s. 299. 40 J. P. Mahaffy, Alexanders Empire, Newyork 1887, s. 33 vd; E. R. Bevan, Alexander the

Great, The Cambridge History of India I, s. 309-345; A. Ribard, a.g.e., s. 115 vd. 41 B. gel, Eski Orta Asya Kabileleri Hakknda Aratrmalar I Ye-iler DTCF Dergisi XV/1-

3, (Mart-Haziran-Eyll 1957), s. 262; R. Thapar, A History of India I, London 1987, s. 58; A. H. Dani, a.g.e., s. 82 vd. 42 Sakalarn nnden Pencba ekilen bu Grekler hakknda bkz., A. Von Gutschmid,

Geschichte Irans, Tbingen 1888, s. 78; R. N. Frye, The Heritage of Persia, London 1962, s. 167vd.; E. J. Rapson, The Succesor of Alexsander the Great, Cambridge History of India I, s. 494. 43 Hintlilerin aka dedikleri bu topluluk [Bkz., S. Levi, Notes sur les Indo-Scythes, JA,

(l897), s. 50; W. Ruben, a.g.e., s. l97] M. . X. yzylda inin bat snrlarnda ortaya km, sonra daha batya kaymtr. [Bkz., A. Z. V. Togan, Bugnk Trkili., s. 92; . Durmu, a.g.e., s. 62] Ayrca, baz kavim adlarnn Saka adyla mnasebeti hakkndaki tartmalar iin bkz. V. A. Smith, a.g.e., s. 412 vd.; O. Franke, Beitrage aus chinesischen Quellen zur Kenntnis der trkvlker und skythan Zentralasiens, Berlin 1904, s. 47-58. 44 A. Z. V. Togan, Umm Trk Tarihi., s. 33; K. Czegldy, Bozkr Kavimlerinin Doudan

Batya Gleri, (nr. E. oban), stanbul 1988, s. 30; Sakalarn M. . 329da Sodiyana ile Sirderya nlerinde bulunduklar hususunda bkz., E. Herzfeld, Sakastan, Archaeologische Mitteilungen aus Iran IV (l931/1932), s. 13 vd. 45 Byk Hun hkmdar Mao-tunun olu Giyk/Lao-Shang (M. . 174-160)n nnden

ekilmek zere yaplan bu Ye-i g hakknda geni bilgi iin bkz. B. gel, Eski Orta Asya Kabileleri., s. 250 vd; B. gel, Byk Hun mparatorluu I, Ankara 1981, s. 471. 46 Han-Shunun verdii bu bilgi hakknda bkz. B. gel, Eski Orta Asya Kabileleri., s.

1295

258;.47

Hint metinlerine dayanlarak yaplan bu tarihleme iin bkz., V. A. Smith, The Sakas in

North India, ZDMG, LX I (1907), s. 410; B. gel, Eski Orta Asya Kabileleri., s. 259 vd. 48 B. gel, Eski Orta Asya Kabileleri., s. 269; E. J. Rapson, The Scythian and Parthian

Invaders, The Cambridge History of India I, s. 512;. 49 E. J. Rapson, The Scythian., s. 512;. V. A. Smith, Early History of India, from 600 B. C.

to the Mohammadan Conquest Including the Invasion of Alexander the Great, Oxford 1967, s. 242; Baz aratrmaclar, ismi sikkelerde de yer alan bu kiinin Uccainli satrap ashtane olduunu ve hanedan da bunun kurduunu ifade ederler. Bkz., W. Ruben, a.g.e., s. l98. 50 51 52 53 54 55 56 420. 57 Vusun-Ye-i ekimesi iin bkz. B. gel, in Kaynaklarna Gre Wu-sunlar ve Siyasi B. gel, Eski Orta Asya Kabileleri., s. 263. H. Kulke-D. Rothermund, Hindistan Tarihi, (nr. M. Gnay) Ankara 2001, s. 117. A. Z. V. Togan, Umm Trk Tarihi., s. 408. Bkz., R. N. Frye, The History of Persia, London 1962, s. 185 vd. B. gel, Eski Orta Asya Kabileleri., s. 271. H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 126. A. Z. V. Togan, Umm Trk Tarihi., s. 46; R. N. Frye, a.g.e., s. 49; V. A. Smith, a.g.m., s.

Snrlar Hakknda Baz Problemler, DTCF Dergisi VI/4, (Eyll-Ekim 1948), s. 259-278. 58 Bkz. D. A. Akbulut, Arap Ftuhatna Kadar Maverannehr ve Horasanda Trkler (M. . II-

M. S. VII. yy.), Erzurum 1984, (Baslmam Doktora Tezi), s. 40 vd.; B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi I, s. 489 vd. 59 Han Shudan naklen bkz. B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi II, Ankara 1981, s. 33;

Ye-ilerin milliyetine dair tartmalar iin bkz. W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta ve Garbi Asya Halklarnn Medeniyeti, s. 183; S. Konov, On the Nationality of Kushanas, ZDMG LXVIII (l914) s. 682. 60 Bkz. M. Tezcan, Kuanlar Tarihi, (Ye-chihlardan Kuanlara), Erzurum 1996, (Baslmam

Doktora Tezi), s. 287-337. 61 K. Czegldy, a.g.e., s. 37; B. gel, Byk Hun mparatorluu I, s. 478; Hou-han-shu,

Kujulakadphisesin Ye-ilerin Baktrianaya yerlemesinden yz sene sonra hakimiyeti eline aldn ve seksen seneden fazla yaadn kaydeder. Bkz. B. gel, Eski Orta Asya Kabileleri., s. 273.

1296

62

skenderin Makedonya, Kbrs ve Msrdan getirip yerli halkla evlendirmek suretiyle

ahalisini oluturduu [Bkz. A. Z. V. Togan, Umm Trk Tarihi., s. 381] bu imparatorluk hakknda bkz. W. W. Tarn, The Greks in Baktria and India, Cambridge 1938; A. Belenitsky, Central Asia, (nr. J. Hogarth), London 1969, s. 59 vd; A. K. Narain, The Indo-Greeks, Oxford 1957; V. A. Smith, a.g.e., s. 53-120. 63 Bkz. E. Konuku, Kuan ve Akhunlar Tarihi, Ankara 1973, s. 20; R. Ghirshma, Begram

Recharces Archaeologiques et Historiques sur les Koucha, Cairo 1946; A. Belenitsky, a.g.e., s. 93 vd. 64 65 V. A. Smith, The Kushan or Indo-Scythian Period in Indian History, JRAS, (1903), s. 31. Geni bilgi iin bkz. E. Konuku, a.g.e., s. 23 vd; Bu hkmdar slm dnemi kaynaklar

da Raca Kanik olarak kaydederler. Bkz. A. Z. V. Togan, Huen-anga Gre Eftalitlerin Menei Meselesi, slam Tetkikleri Enstits Dergisi IV/1-2, (1964), s. 58-61. 66 67 68 69 E. Konuku, a.g.e., s. 26. K. Czegldy, a.g.e., s. 51; V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e., s. 267. H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 122. Kanika Dneminde Kuanlar, inin Trkistana yaylmak isteyiine ilgisiz kalmam ve

yetmibin kiilik bir orduyu Trkistan zerine sevketmiti. Bkz. B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi II, s. 296 vd. 70 71 72 73 H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 128. Bkz., B. N. Puri, India under the Kushns, Bombay 1965. B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar I, Ankara 1978, s. 39 vd. Bunlar ahi Vamataka, II. Kanika, III. Kanika ve ErjHuna Yaagadr. Bkz. E. Konuku,

a.g.e., s. 31 vd; E. J. Rapson, The Scythian., s. 529. 74 75 K. Czegldy, a.g.e., s. 43; E. Konuku, a.g.e., s. 35. Hun boylar birliinin glenmesi Ceyhunun kuzeyinde gelien olaylarla yaknen ilgilidir.

Bkz., B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar I, Ankara 1979, s. 48. 76 Eftalit, balangta ynetici aileyi ifade etmekte iken zamanla bir kavim ad haline

gelmitir. [Bkz. K. Czegldy, a.g.e., s. 55] in kaynaklarnda -ta, Ye-tha, Arap kaynaklarnda Hepthal, Haytal vs. eklinde yer alan bu topluluk umumiyetle Akhun olarak bilinir. Bkz. B. A. Litvinsky, The Hepthalite Empire History of the Civilization of Central Asia III, Paris l996, s. 135. 77 V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e., s. 268; E. Konuku, a.g.e., s. 35.

1297

78

Behram Gr, Akhun hkmdarn da ldrmtr. Bkz. K. Czegldy, a.g.e., s. 62; D. A.

Akbulut, a.g.e., s. 80 vd. 79 Gebe Hun topluluklarnn yeniden tekilatlanp glenmesi sonucunda Akhunlar 455te

Kuzeybat Hindistan, 460da Gandhara topraklarna ulaacaklardr. 520lerde ise Kemire ykleneceklerdir. Bkz. K. Czegldy, a.g.e., s. 63. 80 81 82 E. Konuku, a.g.e., s. 85. H. Kulke-D. Rothermund, a.g.e., s. 129. Bkz, G. R. Sharma, India and Central Asia from 6th Century B. C. to 6th Century,

Central Asia, (nr. A. Guha), New Delhi 1970, s. 117. 83 Bkz., A. H. Dani, A Short History of Pakistan, (nr. I. H. Qureshi), Karai 1976, s. 130; P.

Spear, India, A Modern History, Michigan 1961, s. 76; V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e., s. 267. 84 85 86 87 Bkz. W. Ruben, a.g.e., s. 199. Bkz., A. nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1968, s. 112. Bkz. R. Mookherje, The Gupta Empire, Delhi 1969, s. 20-25; W. Ruben, a.g.e., s. 219. Bkz. V. Thakur, The Hunas in India, Varanasi l967, s. 36-60; R. K. Mookerji, a.g.e., s. 119

vd; E. Konuku, a.g.e., s. 88 vd; R. Thapar, A History of India I, s. 141 vd. 88 M. A. Ahmed, Political History and Institutions of the Early Turkish Empire of Delhi, Lahor

1949, s. 37; K. M. Panikkar, A Survey of Indian History, Benglora 1954, s. 114; Daha sonra Mslmanlar ve Trklere de ayn ekilde hitap edilecektir. Aslnda M. . III. bine ait ivi yazl tabletlerde zikredilen ve Mezopotamyallarn Hindistan ile ticaret yaptklar liman ehri Meluhhann adnn Sanskritletirilmi eklinden ibaret saylan Mleccha tabiri ilk defa, M. . I. binin balarndan kalan vedalara ek olarak yazlan atapatha Brahmanada geer ve Sanskriteyi yeterince konuamayan bir kimseyi ifade eder. Bkz., M. K. Dhavalikar, Indian Protohistory, New Delhi l999. s. 297-301den naklen Bilim ve topya, S. 78 (Aralk 2000), s. 28. 89 Bkz. E. Konuku, Hind Kaynaklarnda Hunlara Dair Baz Kaytlar, AEF Aratrma

Dergisi, S. 5 (Ekim 1972), s. 165 vd; Hint kaynaklar, Hdaynmeler ve daha sonraki slm corafyaclar Orta ve Gney Afganistanda ayr bir Yabguluk oluturan Eftalitlerin Zavul boyunun Kuzeybat Hindistan ele geirmelerinde oynad mhim role iaret ederler. Hint kaynaklar da genellikle bunlara Huna derler. Bkz. A. Z. V. Togan, bn Fadlans Reiseberich Wellar, Leipzig 1954, s. 194 vd; A. Stain, White Huns an Kindrad Tribes in the History of Indian North-West Frontier, Indian Antiquary, (1905); K. Sankar, The Hun Invasion of Hinduthan, New Indian Antiquary IV (1941-1942), s. 36-43.

1298

90

Bu hususta bkz. S. Chandra, Some Observation on the Impact of Central Asian Ideas

and Instutions on the Structure of Society and Administration in Northern India Between the 10th and 12th Centuries A. D., Central Asia, (nr. A. Guha), s. 167-171; Esasen bu Hunlarn, XIII. yzyla kadar Hindistann kuzeyinde mesel Kerem-betende Hun olarak varlklarn srdrdkleri bilinmektedir. Bkz. Czcan, Tabakat- Nasr I, (nr. A. H. Habibi), s. 426; N. Bhathasali, Muhammed Bahtiyars Expedition to Tibet, IHQ IX (1933), s. 49-62; A. Z. V. Togan, On the Compaigne of the Khalac Turks Against the Keraits of Mongolia in Northern Tibet in 1205-1206, JPHS XII/3-4 (Temmuz 1964), s. 187-194. 91 R. S. Sharma, Central Asia and Early Indian Cavalry (c. 200 B. C. -1200 A. D.), Central

Asia. (nr. A. Guha), s. 174-179. 92 Bkz. E. Konuku, Hindistanda Devlet Kuran Altayl Kavimlerden Hunalar, XVI.

Milletleraras Altaistik Kongresi (Ankara, 21-26. X. 1973) Bildirileri, Ankara 1979, s. 218. 93 94 Bkz. D. A. Akbulut, a.g.e., s. 106 vd. R. C. Majumdar-H. C. Raychaudhuri-K. Datta, An Advanced History of India, London

1961, s. 153. 95 96 V. A. Smith, Coins of Ancient India, Varanasi 1972, s. 43, 256 vd. O. Turan, Trk slm Medeniyeti ve Seluklular Tarihi, stanbul 1980, s. 245, 277.

1299

Kuan Devleti / Prof. Dr. Awadh Kishore Narain [s.821-826]

Wsconsn niversitesi / A.B.D. Kuan Devleti, varolduu dnemde, dnyann en byk drt devletinden birisi olmutur. Hatta, en az otuz-elli yl kadar da dnya g dengelerini elinde tutmutur. Romada Hadrian zamannda veya ondan hemen sonra ve inde de ilk Han Hanedannn ykl srasnda; Ara yaztlarnda1 ad geen bir Kanika yani Kuan krallarndan birinin, kendisini Mahajara, Rajatiraja, Devaputra ve Kayser (Sezar) olarak adlandrm olmas nemlidir. O, kendisini Hindistanda, randa, inde ve Romada kullanlan tm byk hanedan nvanlarn kullanabilecek kadar gl grmtr. Bu, Heraus (Herat) Tyrannoyntousu2 ve Xopancy Zaooy (Kuan Yabgusu) gibi Kujula (Kadphises) tarafndan kullanlan nvanlardan sonra kesinlikle byk bir aamadr.3 Temellerini ilk olarak Amu Deryann kuzeyinde kuran Byk Yei yani Toharlar, M.. 100l yllarda4 nehri getiler ve Amu Deryann gneyinde bulunan Baktriay ele geirdiler. Yeiler daha sonra lkelerini be ayr yabgulua veya beylie bldler.5 Bu yabguluklardan biri de YeiToharlarn en gls olarak ortaya kan ve liderlik rollerini Herausun ynetiminde spatlayan, Kuanlar idi. Heraus, kendi adna para bastracak; kendi bst, ve muhtemelen Yunanca Tupavvos kelimesinin yanl bir formu olan, esasnda iktidar gcyle ele geitmi bir lord veya sahip anlamna gelen6 Tyrannoyntos nvan (ve bu nvann eitli ekilleriyle) ile kendini Koshanos7 olarak ilan edecek kadar kararl bir hkmdard. Fakat, Kuan Yabgusu Kujula Kadphisesin dier yabgular hakimiyeti altna almasyla M.S. 1. yy.da Kuan Devletinin temellerini atmas, Baktriann ele geirilmesinden bir yzyl sonra olacaktr. Kuan Devletinin egemenlii her biri bir yzyl olan safhada incelenebilir. lk safha, en azndan M.S. 1.yy.nin tamamn ve muhtemelen 2. yy.nin ilk on veya yirmi yln kapsamaktadr. Bu zaman dilimi Kujula Kadphises, Vima Kadphises ve tarihine bal olarak Kanikann dnemlerini kapsar. lk safhada, Kuan Devleti byk Baktrial nvesinden balayarak kademeli bir ekilde Sogdianadan Kemir ve Pencapa kadar olan tm topraklar iine alacak ekilde geniledi. kinci safha, M.S. 2.yynin ilk eyreinden balayp 3. yy.nin ortalarnda son bulmaktadr. Bu zaman diliminde, Kanika (I) ve onun varisleri olan Vasika, Huvika (I ve II) ve Vasudeva (I) hkm srmtr. kinci safhada ise, Kuan Devleti batda Sod lkesinden douda Bihara kadar, ve Pamir Dalar zerinden kuzeyde muhtemelen Dou Orta Asyann ierilerine, Gney Asyada ise Vindhyasa kadar genilemitir. nc safha ise M.S. 3. yy.nin ortalarndan nce balayp 4. yy.nin ortalarna kadar srmektedir. Bu safha, Vasudevann varislerinin, Baktrial Kuanahlarn, Sasanilerin ynetiminde Peaverin, ve ayrca kuzeybat Gney Asyann eitli dalarnda yer alan Samudragupta Allahabad yaztlarnda8 ad geen Daivaputra ah- ehinahn dnemlerini kapsamaktadr. Bu zaman periyodunda ise, Kuan Devleti zayflad ve paralanarak kendi orjinal Baktrian nvesine dnd ve son olarak tamamen yok oldu.

1300

Baktria Devleti tarih sahnesinden silindiinde, Baktriann bin ehri oktan atasz haline gelmiti. Zhang Qiann M.. 128 tarihli raporu, Sssu-ma Chiennle (Shijide) uyum halinde, Daxiada heryerde surlarla evrili ehirlerin ve yerleim birimlerinin olduunu bildirir.9 Son zamanlardaki arkeolojik almalar da, bu bilgiyi yalanlar nitelikte deildir. Kuanlarn ehir, ky veya askeri koloni gibi surlarla evrili yerleimlere doru tanmalar srasnda, bunlarn Baktriada da ok sayda bulunduuna bizi inandracak bir ok kant bulunmaktadr. Elbette ki, btn bu surlarla evrili yerleimler, ehir, kasaba ya da ticaret iin ina edilmi spesifik yerler olarak dnlmemelidir. Bu yerleimlerin byk bir ksm, kylleri gebe yamalarndan ve dier iddet ieren hareketlerden korumak iin surlarla evrilmi, kylerden olumaktayd. in yllklarna gre, Yei-Tokharlar geldiklerinde Baktriann bakenti Lan Shih (veya Chien Shih) idi. Bu klasik bat kaynaklarnda ad geen Bactra veya daha sonraki kaynaklarda zikredilen Belh olabilir, ama bunlarn birini veya dierini spatlamak mmkn deildir. Fakat, Yei-Tokharlarn Amu Deryay gemesinin hemen ardndan, ortaya be yabgu iin be bakent veya be askeri merkez kt. Her ne kadar baz nermeler yaplsa da, bu ehirlerin ince adlar onlar tanmlayabilmek iin yeterli deildir. Yine de Kuan Yabgunun ana ynetim merkezinin muhtemelen Baktriann dousunda olduu sylenebilir.10 Baktriadaki Kuan Devletinin nufusu kozmopolit ve etnik olarak ok eitli idi. Burada erken ran, Grek, baz skit ve Part kkenliler ve Hintli unsurlarla birlikte Baktriann yerlileri bulunmaktayd. Zhang Qian, M.. 128de yani Yei/Kuanlar buraya gelmeden nce yapt ziyaret srasnda, Daxiada (Baktria) bir milyondan fazla insann yaadn belirtmektedir.11 Sonu olarak, Kuan Devletinin oluumuyla, Baktriaya yeni bir etnokltrel bileen daha katlm oldu. Bu yeni devletin sakinlerinin daha nceden de tarm, hayvanclk ve karma ekonomik gelenekleri haiz farkl yaam biimlerine sahip olmalar hasebiyle, yeni gelenler toplumsal kablde fazla zorluk ekmediler. Yei/Kuan Devletinin Baktriaya doru genilemesi bir fetih sonucundadr. Erken Hanlarn Yllklar12na gre, M.S. 1. yy.nin balarnda, abartl bir rakam olsa bile, Yeilerin 400,000 civarnda olmas nemlidir. Fakat, eer onlarn bu sayya ulamalarnn yz yl aldn ve braktklar evreye oranla nfus artna kar daha uygun bir blgede olduklarn hatrlarsak; bu rakamn doru olmayabileceini de anlam oluruz. Kuanlar ise bu 400,000lik rakamn sadece bir parasn oluturuyorlard. Ama u kabul edilmelidir ki, tamamen pratik nedenlerden dolay tm Yei yabgular Kuanlarn ynetiminde birlemiler ve bir ynetici grubu oluturmulardr. Eski Hanlarn inli tarihisinin onlar Byk Yei olarak adlandrmay tercih ettiini unutmamalyz. Sonu olarak, M.S. 1.yy.da Baktria veya Baktrianada Kuan Devleti kurulduunda, yneten ve ynetilen arasndaki orann yaklak olarak te veya drtte bir olduunu sylemek adil bir tahmin olacaktr. Fakat, Kuanlardan nce Baktriann karakteri kanlmaz olarak ayrmcyd. Dier yandan, Yei/Kuanlar ise ierilerinde ayrmc deil konik yapl bir topluma sahip idi. Daha nceden de belirttiimiz gibi onlar bir eit beylikler olan yabguluklar halinde organize olmulard. Onlarnki snf ayrmna dayanmayan ama seviyelendirilmi bir toplumdu. Sahlinsin konik yapl kabile tanm,13 Kuan Devletindeki toplum iin tam olarak uygulanabilmektedir. Onlarn yapsndan anlayabiliriz ki, kar atmasndan ok

1301

karlarn seviyesi; zenginliin ve gcn kontrolnde, dierlerinin igcn talep etmekte, ilahi gce ulamada ve hayatn maddi alanlarnda ise bilinen nceliklerin seviyesi, nemlidir. Yani tm insanlar akraba ve toplumun bir yesi olsa da, hala bazlar dierlerinden daha ok yelik hakkna sahiptir. nk, bazlarnn atalar daha stndr.14 Bu, Kuanlarn para zerinde ve antlarda kullandklar nvanlarda da olduka ak bir biimde grlebilir; Kuanlar iin kral tanrnn olu idi. tekiler ise daha aalard. Yei toplumu, babaerkil ve soyun babadan oula getii bir toplumdu. Zhang Qian, Daxiallarn (Baktriallarn)kadna byk bir nem verdiini, ve kocalarn kararlarnn elerinin tavsiyeleriyle ekillendiini sylerken bu ayrm belirtiyor olmaldr.15 Bu durumun, Baktriada eski ranllarn varlna bir referans olabilecei iddia edilmitir.16 Kuan yaztlar, Yei/Kuan kkenli bir ok erkein baz corafi yerlerden kken alan babasoyunun ve oullarnn ilan edildii rnekler salamaktadr. Btn bu yaztlarda ad geenlerin, dindar eylemleri yoluyla elde etmeyi umduklar haklarn transferini dileyerek, Tanrnn olu olan Kuan kralna ballklarn iletmeleri nemlidir. Akrabalarn kendi aralarndaki ve ayn zamanda bir btn olarak konik yapdaki i uyumlar olduka aktr. Zhang Qian Yeilerin yzbin veya ikiyz bin civarnda oku savaya sahip olduunu rapor etmektedir.17 Daha sonra, Hanshuda sylendiine gre, Byk Yeilerin 400.000lik bir nfusu ve 100.000 askeri ile birlikte 100.000 evi vard.18 Fakat, bu 400.000 rakamnn, 100.000 askeri ierip iermedii ak deildir. Eer ieriyorsa, bu, her evin ortalama drt kiiden olutuu ve bir asker salad anlamna gelir. Eer askerler bu rakamdan hari tutuluyorsa, her be Yeiden biri askerdi ve her ev be kiiden oluuyordu. Fakat, Zhang Qian tarafndan yazlan daha nceki raporu gz nnde bulundurursak, nfusn yaklak yarsnn oku sava olduu sylenebilir, bu durumda da muhtemelen rakamn savaabilen her erkei kapsad grlr. Ama, bu mantkl bir tahmin deildir. Sonu olarak, bu, Zhang Qiann Baktriann yeteneksiz savalar; fakat akll tccarlar eklindeki yargsyla bir ztlk oluturur. En azndan devletlerinin ilk safhas iin, Byk Yeilerin, sava ve ynetim dndaki mesleki ilgi alanlarn gsteren kantlarmz yoktur. Elbette, yar gebe hayvanclkla uraan ve ova temelli bir toplum iin temel olabilecek ilere ek olarak, onlarn savala ilgili atla ilgili zanaatler, silah retimi gibi ilerle megul olduklarn kimse reddedemez. Yeilerin, bu topraklara ulatktan sonra, yeni devletlerinde tarmla uratklarn gsteren olumlu kantlara da rastlanmamaktadr. Onlarn, balangta ticaretle dorudan veya dolayl ilgileri olduu konusunda da pheler vardr. Yeilerin, deiik kkenli profesyonel tccarlar iin yeni balantlar, koruma, ve denge salamas, onlarn tiracetle uramalarndan daha muhtemeldir. Baktriann bin ehrinin temeli sadece tarm deil ayn zamanda ticaretti. Zhang Qian burada insanlarn sava aletlerinin kullanlmasnda yeteneksiz olduunu ve savatan korktuunu ama ticarette ok zeki olduklarn gzlemlemitir. Baz surlarla evrilmi yerleimler ky olsa da; her trl ticari maln satlp alnd pazarlarn bulunduu surlarla evrili ehirler ve kasabalar da vard. Hatta, bu pazarlarda Zhang Qian, Hindistan yoluyla Baktriaya getirilmi olan in bambusuna rastlamtr. Sonu olarak, Baktrian pazarlarnda sadece ulusal ticaretle deil ayn zamanda uluslararas ticaretle

1302

de ilgileniliyordu. Baktria blgesine girmeleriyle, Yeiler doudan tamamen yeni bir dnya getirmilerdi. Onlarn bu hareketini, inin politik ve ticari karlar izledi. Kuanlar, douda, in ve Orta Asya blgeleriyle olan ilikilerin tamamndan avantaj salad. pek gibi yeni egzotik mallar bat pazarlarna getirildi. Yeilerin akll tccarlar olup olmadklar konusu hakknda yeterli bilgimiz yoktur, ama Sodlar ve Baktriallarn, Kuan Devletinin oluumuyla salanan denge ve bar sayesinde, ticari faaliyetlerini gelitirdikleri kesindir. M.. 1. yy.nin sonlarna doru Baktriann ekonomisi i ve d iddet yznden bozulmutu. Bu, Yei/Kuan Devletinin ekonomiyi zekice ve kuvvetlice tekrar dzenleyebilmesinden nce bir yz yl srmt. Bozukluk, zellikle para arznda grlyordu. Baktriada politik kontrol eline alr almaz, Yeiler bu durumu gzlemleyebilmi ve daha nce para ekonomisi konusunda tecrbeleri olmad halde, durumu kademe kademe dzeltmek iin baz admlar atmlard. ncelikle, onlar yaygn olan yerel paray fazla anlamadan sadece ekonomiyi canl tutmak iin taklit etmilerdi. Sonunda, onlar para basmn standart hale getirmeyi baardlar. Kuan Devletinin ticari giriimcilii, bol miktarda para baslmasndan aka grlmektedir. Kuanlarn d dnya ile, zellikle Roma ile olan uygun ticaret dengesi, ok sayda altn parann baslmasyla ve ayn zamanda Hindistanda bir yn Roma parasnn bulunmasyla aka yanstlmaktadr. Plinynin Roma altnnn Hindistana ve ine lks mallar karlnda akmas ile ilgili olan ve ok sk kendisinden faydalanlan aklamas, sadece bu durumu dorular.19 Bunun, Nero dneminde, Roma parasnn dolayl olarak deerinin dmesine neden olduu da savunulmaktadr.20 Kuan Devletinin dorudan ticarete katlp katlmadn veya bir tekele sahip olup olmadn bilmiyoruz. Kuanlarn Baktriadaki varlklarnn ilk aamasnda, ticari kontrollerinin daha merkezi ve dorudan olduu; fakat Hindistana doru genilemeleriyle bu kontroln daha az merkezi olduu; ve Hindistanda eskiden kurulmu kurumlar olan ticaret loncalarnn nem kazandn iddia etmek mmkndr. Bu durum antlarda da aka grlebilir. Kuan Devletinin ticari zenginlii dini hediyelerle ve sanatkarlar ve tccarlar tarafndan yaplan balarla yanstlmaktadr. Arkeolojik keifler akp giden bir ehir hayatn ve ekonomiyi gstermektedir. Kuanlarn, kendi asli Yei siyasi sistemine sadk kalarak uyumluluklarn, en azndan bir sre iin, saladklar grlmektedir. Onlarn sistemlerinin detaylarn tek tek saymak zordur, fakat en muhtemel ekilde bu sistemin yalnzca onun emrinde hareket edilen bir Yei efinin ynettii hiyerarik bir sistem olduu sylenebilir; ve Amu Deryann kuzeyinde kaldklar srece onlarn siyasi yaplar btn olarak kalmtr. in elisi olan Zhang Qian onlarla grmek iin geldiinde, muhtemelen Byk Yeilerin tm cemaatlerini yneten bir ef ile grmtr. Zhang Qian onlarn yabgularndan veya herhangi bir dier ynetici unsurdan sz etmemitir. Fakat, Zhang Qiannn ayrlmasndan sonra, M.. yaklak 100l yllarda, Yeilerin batya doru olan hareketleriyle karlatrldnda daha iyi liderlik rolleri oynam olmas gereken, baz kdemli soylar, nemli bir duruma gelmilerdir. Ve, Asyann eitli kabilelerinin yerleim blgeleri boyunca hareketleri srecinde, Byk Yei, sadece atlarn ve askerlerini deil ayn zamanda rotalar zerinde bulunan halklarn ynetim sistemlerinden baz elementler de alm olmaldr. Yabguluk (hsi-hu) kurumu da

1303

bunlardan biri olarak gsterilebilir. Kuan Yabgusu Kujula Kadphises, Yeileri birletirmi ve devleti ok topluluklu bir beylik ekline dntrmtr. Yani, siyasi yap cemaat seviyesinin zerinde ve tesinde kurulmutur. Bu yapnn ba olarak, Kujula Kadphises kendisini sadece bir yabgu olarak adlandrmaya bir sre iin devam etmitir, fakat, yeni topraklarn lkeye ilhak ile, o sadece byk kral (mahajara) deil ayn zamanda krallarn kral (rajatiraja) 21 olmutur. Hatta, bazlarna gre, Kujula Kadphises yce devaputra (tanrnn olu) nvann22 da almtr. Yeilerin eitli kabileleri ve soylar, hanedanlk statlerini gsteren nvanlara ek olarak sachadhramathida (gerek dharmada sebat)23 ve devaputra gibi ahlaki ve ilahi nvanlar da alan Kuan krallarna olan ballklarn gstergesi olarak, hareketlerinin hakllnn temellerini ifade etmekle birbirleriyle rekabet iindeydiler. Muhtemelen, nde gelen yerel soylar, zellikle bunlar iindeki kdemli aileler, askeri ve sivil ana devlet memurluklarnda yer alyorlard. Krallk vesayeti, byk bir ihtimalle babadan oula gemekteydi; ancak kardee vesayet hakk ise engellenmemiti. Kuan Devleti temelde, kabilenin byk ve kk alt blmleriyle ilgilenen byk ve kk otoritelerin, en sttekini aradakiler ve yerel seviyedeki liderlerle balayan bir emir-komuta zinciriyle alrd. Yabgunun otoritesi ve gc, yceltilmi nvalaryla birlikte bir ynetici olmaya doru deiince, devletin snrlarn amas, znellie neden olmu ve boy kaynaklar ve otoritenin yaps, genilemi olan kraliyet topraklarnda, zarar grmtr. Kralln genilemesi ve yabguluk sisteminin sona ermesiyle, Kuanlar ynettikleri halklardan, yeni fikirlerin ve kurumlarn ard arda alnd ve yeni fetihlerle kendini gsteren yeni bir safhaya girmilerdir. Kuan Devletiyle ve dnemiyle ilgili hemen hemen hereyde kendisini gsteren, zel bir ok kltrllk ortaya kmtr. Kuanlarn siyasi yaps eski Hindistanda Mauryannn politikasn karakterize eden sk bir merkeziyetilie sahip deildir. Kautilyann Arthasastrasndan24 ve Asokan antlarndan25 sz edilen, ok saydaki devlet daireleri ve resmi grevliler Kuan ynetiminde bulunmamakta idi. Fakat, baz bilim adamlarnn savunduklar gibi, Kuan hkmdar tarafndan alnan bir ok yceltilmi nvanda anti-merkeziyeti bileenler aramak yanl olacaktr.26 Benim grme gre, bu nvanlar sadece hanedann otoritesini yceltmenin bir gstergesidir. Aslnda, Kuan Devletinde, toplumun sosyo-politik yapsnn konik ve ayrlk elerinin kademeli olarak birbirine baland bir ortak kar ilikisi kefedebiliriz. te bu yzden, her ne kadar Kuan devlet sisteminde limitli miktarda antimerkeziyeti bir unsur bulsak da; bu, otoritenin gl kaynann niteliini ve yapnn en stndeki gc azaltmaz. Ayrca, nasl ki Kaisara (Sezar) nvannn Kanika tarafndan kullanlmas Kuan ynetiminde bir Roma unsuru anlamna gelmiyorsa, Vima Kadphises tarafndan alnan mahisvara ve sarvalogaisvara gibi nvanlar da Kuan Devletinin feodal bir karakterde olduunu gstermez.27 Kuan krallarnn rajatiraja, shaonano shao ya da shahanushahi (ehinah) gibi nvanlar aldklar dorudur, fakat, daha dk seviyelerdeki rajalar ve ahlardan bahseden kaynaklar yoktur. Yei valisi Hsieh onlardan biri deildi ve Kalaka hikayesinde ahlara yaplan referans, Kuanlarla deil Sakalar ile alakalyd. Gerek anlamda Kuan sisteminin feodal bir karakteri olmas phe uyandrmaktadr. Kuan Devletinde Ksatrapas ve Mahaksatrapaslarn varl, feodal beylere deil, eyalet veya satraplk gibi toprak ynetimi grevini yerine getiren devlet grevlilerine iaret eder.

1304

Kuan mparatorluunun dousunda bir ok yerde, olduu gibi, daha geni topraklarn ynetimleri iin birden fazla Ksatrapa olabiliyordu.28 Bu durum, Jain kaynaklarndan29 bilindii gibi bir ifte-krallk; veya birinin dierinin gcn kontrol ettii bir sistem30 olarak alglanmamaldr. Fatih bir devlet olan Kuanllar askeri olarak gl olmak zorunda idi, ve eyaletlerdeki satraplarn gcnn bilinmesi iin gerekli olan bu kontroller, Kuan siyasetinde nemli bir rol stlendikleri anlalan, askeri hiyerariden Mhadandanayaka ve Dandanayaka tarafndan salanrd. Bir Ksatrapa Vespasiye hizmet eden Lala adl bir Dandanaykann Kuan hanedannn bir yesi olmas nemlidir.31 Aka ortaya kar ki, geni veya nemli eyaletlerde, paralel olarak derecelendirilmi, birbirine baml fakat dorudan mparatora kar sorumlu olan, sivil ve askeri yetkililerin hiyerarisi vard. Kuanlarn, rannn Satraplk sistemiyle Yunanl-Hintlilerin Strategos sistemini birletirdii sylenebilir. Benzer bir ekilde, ynetimin kk toprak paralar Kuanlardan nceki gibi kalsa da; bu topraklarn ynetimi biri sivil dieri de askeri olmak zere iki paralel devlet grevlileri grubu tarafndan gerekletirilmitir. Kylerin, yani en kk idari birimlerin banda bulunan gramika, ky savunmakla grevli deildi; bu grev kral tarafndan krsal alanda iki, veya be kyde yerletirilmi askeri birlikler olan gulmalara braklmt. Ayrca, kaytlarda adlarna rastlanlan, Mahadandanayakalarn, Ksatrapalarn ve Dandanayakalarn Hind kkenli olduklar sylenebilir. eitli geleneklerden ilham alarak, karmak ve bir ok sistemin bir birlik oluturmasyla meydana gelen Kuan Devlet ideolojisinin, merkezi bir iletisi vard. Kuan krallar tarafndan kullanlan Mahajara, rajatiraja, devaputra ve Kayzer gibi nvanlar, onlarn gittike artan farkndalklarn ve ayn zamanda Hind, ran, in ve Roma hanedan geleneklerinin alndn gsterirken; krallar iki dzineden fazla yaztta kendileri iin kullanlan devaputra kavramnda varolan ideolojiyle ve llerinin, devaputralarn evi olarak dikilen devakulalarla kendilerini kurumsallatrmlardr. Bu tanr-evleri usulen dzenli tamirlerle yaatlmtr. Bu yaplar tamir etme ii dini bir vecibe olarak grlmtr. Muhtemelen, bir ksm rahip de devekulalarda grevlendirilmitir.32 Baz bilim adamlarnn iddia ettiine gre, devaputra, Kuan krallarnn resmi nvan deildi; halklarnn onlara verdii vc bir nvand.33 Devaputra kelimesinin erken dnem Budist ve Brahman Hint kaynaklarnda ilahi snfa bir referans olarak yer ald ve bu kavramn anlamnda bir deiikliin olmad dorudur. Fakat, u da bir gerektir ki, Kuanlardan nce, krallarn tanrlatrlmas fikri Hint geleneklerine yabanc bir kavramd; ve hibir Hint kral tanrnn olu nvann almamt veya bu nvan onlara halklar tarafndan verilmemiti. Hatta, Asoka bile kendisini, tanrnn olu olarak deil tanrnn sevgilisi olarak adlandrmtr. Yine Kuan zamanna daha yakn bir dnemde hkm sren, Pahlava Kral Gondophernes, tanrnn olu deil, devavrata yani tanrya adanm nvann almtr. Dier taraftan, devaputra nvanna eit bir nvann inde cennetin olu olduu bilinmektedir. Asyal Yunanllar da paralarnn zerine Theos ve Epiphanoys nvanlarn bastrmlardr. Part krallar da Theos ve Epiphanoys nvanlarn kullanmlardr. in geleneklerini iyi bilen Yei/Kuanlar, bu yeni yerleim alanlarndaki kendi bildikleriyle uyumlu olmayan kullanmlarla karlatlar; fakat onlar henz Hint kullanmlarn renmemilerdi. Hindistanda Kuanlardan nce, ilahi kkenli bir kraliyet iin veriler bulmak zordur. Hatta,

1305

Kuanlarn kullanmnn sonucu olarak ilahi krallk fikrinin, Hint siyasetine girmesinden sonrasnda bile, burada ilahi olma vurgusu yine de kraln kiiliine deil onun makamna yaplmtr. Ayrca, Hindistanda kutsallk altedilemez olmak anlamna gelmemekteydi. Bunun yannda, Kuan krallarnn ounun muhtemelen Budist olmasna ramen, tanrsallatrma fikri erken Budist kaymaklarna yabanc bir kavramd. Kuan Devletinin g ve otoritesini meru klan bu kavram, doal olarak daha sonra, niin insan olarak doan bir kral deva yani tanr olarak adlandrlr ve devaputra yani tanrnn olu olarak nvanlandrlr sorusuna verilen insan olarak domadan nce, o tanrlarn arasnda yayordu, ve otuz tanrnn onun varlna katkda bulunduu iin, o devaputra olarak adlandrlr eklindeki bir cevapla, bir Mahayanist Budist Yazs olan Suvarnaprabhasottamasutrada yer almtr.34 Manu Smrit ve Mahabratadaki kutsallk fikrine olan referanslarn, Kuan sonras olduu aktr. Her durumda, henedanlk nvan olan, devaputra, Kuanlar zamannda veya daha sonra Hindistandaki krallar tarafndan pek tercih edilmemitir. Fakat, bu nvan Orta Asyada kullanlmtr; ve Hotanda yazlan belgelerde bulunmaktadr. Kuanlarn paralarnn zerlerinde baslmad iin, Devaputrann resmi bir nvan olarak grlemeyecei konusunda bir ortak gr bulunmaktadr. Thomas ve Allan, Cunninghamn Kuyula Kara Kadphisese ait bir para zerinde devaputra kelimesini okumasn kabul etmemilerdir. Bunun doruluunu renmek iin daha iyi uzmanlar beklemek zorundayz. Bundan baka, Mahajara, Rajadiraja ve Kayser gibi nvanlar da Kuan krallar tarafndan toplu halde paralarn zerinde kullanlmamtr. rnein, Vima Mahajara ve Rajadirajay; Kanika ise Mahajaray deil Shaonanoshao nvann kullanmtr. Bu da demek olur ki, paralarn zerinde devaputra kelimesinin grlmemesi dndmz kadar da nemli olmayabilir. Dier yandan, Kuanlarn ideolojilerindeki ilahi element Baktria destan Candony Baconun adn tayan bir Kuan parasnn Kara-Tepede bulunmasyla ortaya karld. nemlidir ki, bu, Kanikann bir ismi olan Candra Kanikaya iaret eder. Ayrca, her ne kadar bu kelime paralarn zerinde grlmese de, meruiyetin ilahi ierii, krallarn balar etrafnda gsterilen buulu bir hava ile, ve bulutlarn arasnda bir tanr gibi ortaya kan veya omuzlarndan ate karan Vima Kadphisesin bstnde olduu gibi tasvirlerle gsterilmektedir. Teoride, Kuan krallarnn tanrlatrlmas, onlarn otorite ve g kaynaklarn meru klarak devlet grevlilerinin ve bireylerin tm sadakatlerini kazanmalarn salad. Bu, dini hediyelerle gerekletirilen hareketlerinin transferinde; devakulalarn tamirinde ve krallarn iyi olmalar iin yaplan dier doruluk hareketlerinde yanstlmaktadr. Kuanlarn bu yeni ideolojiye sarlmalarnn hem i ve hem de d gerekli nedenleri vard. Bu ideoloji, bir yandan onlarn kendi merkezka glerini dengelemekte yardmc olurken, dier yandan da dtan gelen dengesizlik faktrlerine kar pozisyonlarn glendirmekteydi. Kuanlar, otoritelerinin meruiyetini, Veda veya Brahman dininde bulamazlard. Yabanc kkenli bir fatih devlet olarak, yapabilecekleri en basit ey kendilerine kar mcadelede kullanlma korkusu olmayan ve kendilerince bilinen yeni bir ideolojinin d kaynaklardan dn alnmas idi. Dhamma, Dharmika Dharma Maharaja gibi Budist fikirler, Asoka tarafndan kullanlmlar, fakat ie yaramamlard. Hindistanda Mauryan sonras yaanan Brahmanlktaki hzl

1306

art, bir kar denkletirme gerektiriyordu; ve bu da en doal biimde dardan gelen bir ynetici tabakas ile salanabilirdi. Kuan krallarnn, Brahman olmayan ideolojiyi desteklediklerinin en nemli kantlarndan biri de Kujula Kadphisesin, Brahmanismden daha ok Budist ve Asoka kkenli bir nvan olan sachadhramathiday (gerek dharmadaki sebat) kullanmasdr. Gney Asya Yunanllar kendi kaynaklaryla Budist kaynaklar birletirmilerdi. Sakalar ve Pahalavalar da Yunanllar takip ettiler ve farkl kaynaklarn bir btn oluturduu bir yap oldular. Krallarnn, bastrdklar paralarda grlen ve dnemin antlar tarafndan da dorulanan toleransl davranlarndan bilindii gibi, eklektik bir politika yrtmeleri nedeniyle, Kuanlar, ideolojilerini srdrmekte baarl olmulardr. Paralarn zerindeki motifler, geni bir balant alan ve kabul edilmilii iaret eden devletin evrenselliini temsil etmektedirler. Kuanlarn, paralarnn zerinde Budann yannda, Hindistann dier tanr ve tanralarndan bazlarn, ayn zamanda ran, Yunan-Roma kkenli tanr ve tanralar da resmetmeleri ilgintir. Her ne kadar bazlar Budist bazlar Saiva inancnda olsalar da; belki kendi karar verme srelerinde Brahman rahiplerine veya Budist keilere ok nem vermek istemediklerinden dolay, ve belki de din siyasetlerinde hem bir denge srdrmek hem de paralel bir hanedana tapnma klt yaratmak iin; Kuan krallar, koyu ideolojileri ile birlikte yaadlar.

Konow, Sten (ed. ) 1929. Kharosthi Inscriptions Asoka, Corpus Inscriptionum Indicarum,

Cilt. II, Pt. 1, Calcutta: Govt. of India: 12. 2 Gardener, Percy 1966. The Coins of the Greek and Scythian Kings of Baktria and India in

the British Museum, Reprint edn., Chicago: Argonaut: 116, pl. XXIV. 7. 3 4 Yuk. Ad geen eser: 23, Pl. XXV. 5. Narain, A. K. 1957. The Indo-Greeks, Oxford: Clarendon Press: 142. Bkz. also, Narain, A.

K. 1982. The Five Yabgus of the Yueh-chih iinde S. N. Mukherji (ed. ) India: History and Thought Essays in honour of A. L. Basham, Calcutta: Subarnarekha: 174-185. 5 6 Narain, A. K. 1982. A lexicon abridged from Liddell and Scotts Greek-English Lexicon, Oxford: Clarendon

Press: 1949, p. 72, Narain, A. K. The Kushan State: A Preliminary Study iinde Classen, Heari, J. M. and Skalnik, Peter (eds. ), The Study of the State The Hagine, New York Mouton 1981: 252. Yabgu kelimesinin hangi kkenden geldiini bulmak iin bir ok kaynaktan, filolojik almalar yaplmtr. Dil bilimciler bir sonuca ulaamam olmasna ramen, bu kelimenin Saka ve Kuan krallar tarafndan, deiik biimlerde, kendi antlarnda ve paralarnda kullanld bir gerektir.

1307

Chien Han-shuda bu kelime sadece Yeilerle, Vusunlarla ve Kang chularla ilgili bilgiler verilirken kullanlmtr. Bunlarn grubun ayn kkenden gelip gelmedii veya kelimeyi birbirlerinden dn alp almadklar konularnda emin deiliz. Nasl olursa olsun, Byk Yei, Vusun ve Kang-chular tarafndan ynetilen topraklardan gemitir; ama Yeilerin, onlardan bazlar g etmeden nce bu topluluklarn orjinal yaam alanlarndaki kurumlarn tanyp tanmad konusunda bir kantmz yoktur. Orta Asyada yabgunun yksek seviyeden bir nce gelenin nvan olduu tanmlardan anlalmaktadr. rnein, Yeiler tarafndan babas ldrlen bir Vusun prensi, Pu-chiu adndaki bir yabgu tarafndan korunmutur (Chien Han-su, Kitap 96B); Vusu kralnn kzlarndan biri olan Wengkuei-mi yine bir yabgu olan Jo-hu ile evlenmitir; bir Kang-chu kral, Hsiugn-nu (Hun) beyi olan Chihchihle ittifak kurma meselelerinde yabgularna danmtr (Chien Han-su, Kitap 96B). phe yoktur ki, yabgular, bu insanlarn sosyal politikalarnda ve devletlerinde nemli rollere sahiptir. Yabguluk, byk bir ihtimalle, Byk Yeiler, ve sonra Eftalitler (Ak Hunlar) ve Trkler tarafndan da benimsenen, Vusun ve Kang-chularn bir kurumudur. Yabgu kelimesi, ncelikle yksek otoriteli bir devlet grevlisini temsil eder; daha sonrada boy veya gebe/yar gebe hayatn yerleik dzene geiiyle, kelime ayn zamanda, bu otoritenin toprak zerindeki yarg hakk anlamn da temsil etmitir. 7 8 Gardner, ayn eser: 116, pl. XXIV. 7. Sircar, D. C. 1966. Select Inscriptions Bearing on Indian History and Civilization, Vol. I,

2nd edn., Calcutta: University of Calcutta. 9 10 11 12 13 14 15 Shiji, 123. 36. Bkz. Narain, 1982. Shiji, 123. 3 b. Chien Han Shu, 96A, 14b. Sahlins, Marshell D. 1968. Tribesman, Englewood Cliffs, New Jersey: Printice Hall. Yuk. ad geen eser: 24. Bkz. Tarn, W. W. 1951: The Greeks in Baktria and India, Cambridge: 298, fakat, Shijinin

Daxia ile ilgili olan orjinal ksmna yer veremedim. 16 17 Yuk. ad geen eser: 299. Bkz. rnek olarak, Urumujaputra (Panjtar Yaztlarnda) ve Kamagulyaputra (Wardak Vase

Yaztlar) gibi babadan oula geen isimler, ve Posphpuraputranna (Ara Yaztlar) Imtavhriaputranna (Taxila silver scroll (ferman eklindeki belgeler)) gibi erkek ile ilgili yer adlar. Bu yaztlar iin Bkz. Konow (1929).

1308

18 19 20

Shiji, 123. 3 b. Wheeler, R. E. M. 1954, Rome Beyond the Imperial Frontiers: 137, 141. MacDowall, D. W. 1968, Numismatic evidence for the Date of Kanishka, Basham, A. L.

(ed. ) Papers on the Date of Kaniska, Leiden: Brill: 137-140. 21 Chattopadhyaya, Bhaskar, 1967, The Age of the Kushanas, a Numismatic Study,

Calcutta: Punthi Pustak: 29. 22 Cunningham, A. 1892, Coins of the later Indo-Scythians, Numismatic Chronicle (3rd

series), 13: 40-90. 23 24 Gardner, ayn eser, p. 123, pl. XXV. 5. Kangle, R. P. (ed. ve eviri) 1960-1965. The Kautilya Artha|#stra, 3 Blm, Bombay:

University of Bombay. 25 Hultzsch, E. 1969. Inscriptions of Asoka, Corpus Inscriptionum Indicarum, Vol. I

(yenibasm), Delhi-Varanasi: Indological Book House. 26 Sharma, R. S. 1968, Aspects of political ideas and Institutioins in Ancient India, 2. basm,

Delhi-Varanasi-Patna: Motilal Banarasidas: 217-218. 27 28 29 30 31 32 Yuk. ad geen eser: 218-219. Sircar, ayn eser: 136-137. Sharma, ayn eser,: 220. Konow ayn eser,: 145-150. Sharma, ayn eser,: 224-225. Devakulalarn inaa edilmesi geleneinin Romadaki hkmdarlar kltnden alnp

alnmad konusu daha ileri bir aratrma gerektirir. 33 34 Levi, Sylvian 1934, Devaputra, Journal Asiatique: 1-21. Konow ayn eser: LXXIV.

1309

Akhunlar / Prof. Dr. Enver Konukcu [s.827-830]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Beinci yzylda, dou dnyasnn nde gelen siysi kurulular arasnda Akhunlar gze arpmaktadr. Roma/Bizans, Sasani, in ve Hindistandaki hanedanlar ile sonraki yllarda siysi ve askeri temaslar olmutur. Eski Trklerde bulunduklar alan veya fiziki farkllklar ile isimlendirme sk sk gze arpmaktadr. Akda-Karada, Akkei-Kara Kei, Akkoyun-Karakoyun, Ak Tatar-Kara Tatar rnekleri verilebilir. Hsiung-nular, orijinal ismi ile Hunlar, bu tarz Ak ve Kzl diye eski kaynaklarda yer almaktadrlar. V-VI. yzyllarda, Trkistan, Sogdiana/Mvernnehir, Afganistan, Horasan ve Hindistann kuzey blgelerinde, Sakalar ve Kuanlar1 gibi byk bir devlet kuran Akhunlar, sadece askeri deil, siysi ve kltrel, medeni durumlar ile yaadklar asra damgasn vurmutur. Akhunlara Dair Yaynlar sminden de hemen anlalaca gibi Akhunlar, Hunlarn byk bir kolu idi. Hunlar, in tarafnda, hakimiyeti kaybedince, batya yayld. Avrasya2 bozkrnn yegane gcn oluturdular. Zamanla, Sir-Derya/akartesi geerek, bat-dou arasnda kltr birliini salayan Sogdiana,3 in kaynaklarnn iaret ettii Suteye girdiler. Burada ve komu yerlerde Xion veya Xionitae diye tanndlar. Avrupa Hunlar4 ise Hunnae ad ile Kavimler Gn balatt. Arkasndan, boaltlan yerlerde kendileri yerletiler. E. Gibbonun belirttii gibi,5 Avrupann meydana gelii, bu firari barbarlardan kaynaklanmtr. Iordanesin tarihinde6 ve Niebelungende,7 gze arpan Hunnoiler, Attila Hunlar idiler. Hunlarn, Sogdiana ve Oxus boylarna inen kollar iinde fiziki bakmdan farkllk arz eden ve ayn dili konuan kabile ise Akhunlard.8 Bunlar ksa zamanda, siysi alanda kendilerini ispat ettiler. V-VI. yyda, cihnmul bir devletin temsilcileri oldular. ki asr ncesine kadar, Akhunlar hakknda bilinenler azd. Asya ve ran, hatta Hindistan tarihine olan ilgi nedeni ile Akhunlara ait aratrmalar da oald. Fransa, Rusya, ngiltere, Hindistan, Japonya ve Trkiyede konu ile ilgili eser ve makaleler birbirini takip etti. XIX. yzyln balarnda Vivien de Saint-Martin, Les Huns Blancs, Paris 1849, Les Ephthalites, Paris 1849 eserleri ile bu r amtr. Byk sinologlardan E. Chavannes, Document sur Les Tou-kiue: Turcs Occidentaux, Paris 1903, Gktrklerle olan ilgisi dolaysyla Akhunlardan bahsetmitir. E. A. Drouin, Memoires sur les Huns-Hepthalites dans leurs Rapports avec Les Rois Perses Sassanides, Louvain 1895inde, slam kaynaklarndaki Sasanilere ait bahisler dolaysyla, Akhunlara da yer vermitir. ABDde, S. Leggi gibi,

1310

genel bir Asya Tarihi yazm olan W. M. Mc Govern, The Early Empire of Central Asia, Chapelhill 1939nda, bat-dou kaynaklarna dayanarak, Hun-Eftalit Tarihini yazmtr. ran almalar ile her zaman dikkati zerinde toplayan R. Ghirshman, Les ChionitesHepthalites, Cairo 1948 eseri ile ilk arkeolojik-tarih rneini, Akhun tarih edebiyatna kazandrmtr. Hindistanda, Alt Ktann Orta adaki Mleccha9 olarak tannan Akhunlarna dair ok sayda makale ve aratrma vardr. Ancak, iki nemli eser n plana kmaktadr. Upendra Thakurun The Hunas in India, Varanasi 1967 ile Atrei Biswasn10 The Political History of the Hunas in India, New Delhi 1973s zellikle Hind kaynaklarna arlk verilerek kaleme alnmtr. R. Gbl, Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen in Baktrien und Indien, Wiesbaden 1967, I-IV. cilt isimli, buluntulara dayanan son derece nemli yaynnda, randaki Hunlarn Belh ve Hindistandaki tarihleri zerinde durmutur. A. Rahmann, The Last Two Dynasties of Shahis, slmbd 1979 Akhunlarn ykl sonras ortaya kan, bunlarn enkaz zerinde ykselen, tarihleri pek uzun mrl olmayan hleri anlatmaktadr. Japonyada, Akhun aratrclar arasnda ilk sray Prof. K. Enoki almaktadr. East and West, Toyo Bunko ve The Journal of the Oriental Society of Australia sreli yaynlar da, The Origine of the Hephthalites, On the Nationolity of the Ephthalites ve The Liang Chih-kung-tu on the Origin and Migration of the Hua makalelerini yaynlamtr. Orta Asya Medeniyetleri serisinde, The Hepthalite Empirei yazan B. A. Litvinsky, Akhun aratrmalarna yeni bir bak kazandrmtr. Trkiyede ise konu ile ilgili yaynlar olanlar snrldr. F. Kprl, A. Sayl, Z. V. Togan, . Kafesolu, E. Esin ve bu satrlarn yazar rnek verilebilir. Akhun simleri Akhunlar, komular ile sk ilikileri nedeni ile onlara ait belgelerde, tarihlerde farkl isimlerde yer almtr. Bal olduklar byk kabile Hunlard. Hyon, Huni, Hunni, Khuni, Unnoi, Ounnoi, Hyaona, Chionitai, Hyoni genelde, Akhunlardan nceki, Avrupa ve daha geni olarak Avrasya Hunlarnn ad idi. in kaynaklarnda, baz gezi kitaplarndaki I-ta, I-tien, ep-tien, Hua, Ye-tha kelimeleri Akhunlarn karldr. Yen-tai-i-li-to/Yepthalithadan kaynaklanmtr. VII. yy.da, Heptalin Sanskritletirilmi kullanl, Hsan Tsang tarafndan Hsi-mo-ta-lo diye kaydedilmitir.11 Sryani yazarlar, ran ile olan ilgileri dolaysyla, Akhunlara, Eptalit, Abdel demilerdir. Grek kitaplarnda ise Leukoi Hunnoy, Abdelai ve Eftalitailer, Sasaniler ile mcadele eden

1311

Ceyhun Nehri kuzeyinde sakin Trkler yani Akhunlard.12 ki Ermeni yazar, ada olduklar Akhunlara, Heptal/Heptalk demektedir. Bu da Abdal/Abdel kelimesi ile ilgilidir.13 Klasik ve orta devir Farsasnda, zellikle Firdevsde, Akhunlarn isimleri Heftal, Heftalit, Hebtal biimlerinde geer. Hindistanda ise mleccha14 olarak yorumlanan, yabanc topluluklar arasnda gsterilen Akhunlarn Huna yazl, yannda, destanlarda, kitabelerde ve paralardaki ekli Sveta Huna, HaraHuna, oturduklar lke de Huna-desadr.15 slm-Arap kaynaklarn da ise Abdal ile ilgili Haytal ve Heytla yazllar vardr. Heytla oul ekli olmaktadr. Akhunlarn, milli yaztlarmzda kullanlmad gzlenmektedir. Gnmze ise Kalalar16 ve Abdallar vastas ile gelebilmilerdir. Batya Gleri S. Leggin de belirttii gibi, Orta Asya yani Trk ili, Trklerin anavatan idi. Kitabnn balndaki Hearthland deyimi ok yerinde kullanlmtr. Gerekten de Asyann ilerinden kopup gelen, tarihleri az bilinen insanlar, srekli hareketlilii salamtr. Sakalar, Yeiler, Hunlar, Ouzlar, Peenekler, Kumanlar vs. bu ananeyi baz nedenlerle srdrmlerdir. Akhunlar, IV. yyda, Asya ilerinden batya g ettiler. Yeilerin varisi Kuanlarn17 kmesinden sonra, Hun kabileleri arasnda glenerek, byk bir devleti kurdular. Bozkr, Iakartes ve Oxus ne zaman getikleri kesinlikle bilinemiyor. Sogdianadaki tarihleri imdilik karanlk kalmaktadr. Ama, Sasanilerin kuzey dousundaki topraklarnda, Horasanda srekli aknlarda bulunduklar bilinmektedir. Oxusveya Ceyhunun gneyine, Belh Toharistan ve aaniyan ele geirmeleri, ancak tanklna arkeolojik belgelerden anlalmaktadr. V-VII. yy.daki inli Budist haclarn ahdetlerine gre,18 Toharistan (Tu-huo-lo) ve Gandhara blgesinde Akhunlar hakim olmular ve yaamlard. Akhunlar, bununla da kalmadlar. klimi ve zenginlii ile farkl bir yaay ortam olan, Alt Ktaya Hindistana indiler.19 ndusun yukar havzasnda, imdiki Penab blgesinde hakim duruma getiler ve yerletiler. Modern aratrclarca ehir kltrne alkn, tarmda deneyimli, kendilerine has dini inanc olan Akhunlar, gebe geleneklerini de srdrmlerdi. Hsen Tsangn anlatna gre,20 Akhunlar, hemen her trl hayat sahasn kullanmlard. Toharistan ve Badgisin vdileri onlarn balca yaay alanlar idi. Penab ve kuzey Hindistanda, yeni iklime almlar ise de VIII. yy.da, asimilasyon rzgrnn etkisi ile kaybolup gitmilerdir. Buna ramen Akhunlar, Hind edebiyatnda, destanlarnda, kitbelerinde, paralarnda, corafyasnda uzun zaman kalabilmilerdir. X. yy.dan itibaren, Hun ad yannda, bunlarn vakti ile iskn ettikleri Huna-Desa veya Huna-dhipa, Huna-

1312

Mandala gibi yer isimleri kullanlmaya devam edilmitir.21 Akhun-Sasani Mnsebetleri Sasan tarafndan kurulan ve ksa zamanda btn rana hakim olan Sasanllar/Sasaniler, V. yy.da iyice glendiler. Bunlarn ah ad verilen hkmdarlar, Yezdegird, V. Behram, Firz, Kavad ve Hsrev Anuirvan, Akhunlarla yakn siyasi ve askeri mnasebetlerde bulundular. Trkler ve Hunlarn, Oxus: Ceyhun Nehrini zaman zaman aarak ran arazisine girdikleri, Bizans, Arap, Ermeni kaynaklarnca bildirilmektedir. Hakan el-Trk annevi snr Ceyhunu aarak,22 Sasanilerle savaan liderdi. Ama, V. Behram Gur, yaplan savata onu ldrd. Snr tesinde, Hakandan alnan araziye yeni vli tayin edildi. Ayrca, taraflar arasnda, snr ihlallerini nlemek iin kuleler yapld. 459-484 tarihleri arasnda saltanat sren h Firz, Yezdegirdin lmnden sonra, Akhunlarn yardm ile tahta kabildi. Onu ada Akhun Hkmdar Ahunvar/Aksungur idi.23 Onun ya kendisi ya da grevlendirdii bir komutan Toharistan ele geirdi. Firz Lt halk gibi Lti bir kavim olan Akhunlara kar verdii szleri tutmad. Horasan mcdelesini kaybeden taraf Sasaniler ve Firz oldu. Onurlu bir ha yakmayacak ekilde zelil bir vaziyette balanmasn istedi. Aksungur yceliine yakr ekilde onu, bir defa daha affetti. Bir daha sava yapmamak, snr yeniden kesin bir ekilde belirlemek, hara vermek, Tanr adna and imek sureti ile balad. Firz, byk bir i eziklikle bakente dnd. Ksa zaman sonra hazrlklarn tamamlayarak tekrar Aksungura ait araziye girdi. Her yeri yakp ykt. Bunu haber alan Akhun hkmdar, Firzu yapt savata bir kere daha ac bir yenilgiye uratt. Kz (Firzdht) ve hanmlarn ele geirdi. Firz bu savata hayatn kaybetti ve bar bozmann cezasn demi oldu.24 Firzun halefi, Kavad idi. 484-531 yllar arasnda saltanat srd. Bat ve Arabistan ileri dnda siysetinin arl yine Akhunlarla ilgili idi. Bala ile taht kavgasn kaybeden Kavad, kurtuluu ve yeniden taht elde etmeyi Akhunlar vastas ile gerekletirebildi. Aksungur ile dostluk tesis etti. Onun yardm ile rana dnd. Ve taht ele geirdi. Kavad, Medaine gitti. Bu defa, Suhra krizi yaand. Ama, lkeyi temelden sarsacak olan ey, Suhra meselesi deil, Mezdekin tutumu idi. Yeni bir fikirle ortaya kan Mezdek, taht sarsacak kadar kuvvetlendi. Bir mddet sonra Kavad, mecbren, lkesini terk etti ve Akhunlara snd. Onlar, yine yardmc kuvvet vererek, Mezdek tehlikesini bertaraf ettiler ve sonunda Kavad tekrar tahtna kavutu.25 I. Husrev Anuirvan (531-579) Kavadn halefi idi. Bu srada Aksungur veya Tabernin bahsettii Heytla hkmdar hayatta deildi. Akhunlarn dousundaki yeni siysi g Trkler/Gktrklerdi. Bunlar, askeri ve ticri yollar nedeni ile Akhunlarn rakibi idiler. Batya doru genilemeleri iin tek engel Akhunlard. Bu, nedenle, Sasani-Gktrk ittifak yapld. Husrev ve Mukann batdaki temsilcisi stemi Han ile birlikte Akhunlarn zerine yrdler. Byk bir zafer kazanarak, Akhunlar hezimete urattlar. Hind kaplarna kadar Akhunlar byk toprak kayplarna uradlar.26

1313

V.z.r diye yazlan, Akhun reisi ile Akhunlar glerini iyice kaybetmi oldular. Hindistandaki Akhunlar V. yy.n ikinci yarsnda, Akhunlar Ceyhunu geerek, Belh, Toharistan ve dou ksmlarn ele geirdiler. Aksungur adna hareket eden bir baka Hun grubu, Afganistan buray Hindistana balayan almas son derece zorluk arz eden geitleri aarak, Pencb istila ettiler. Kuanlardan sonra yatm olan kuzeyden istillar bu defa btn hz ile Tigin unvan tayan Toraman tarafndan idre edilmitir. Akhunlar adna Hindistann st blgelerinin gerek ve ilk fatihi Toraman olmutur. 500-515 yllar arasnda saltanat srd anlalan Toraman, Tigin unvan yannda, Maharaca, h, Jauvla, Racadhiracay da kullanmtr. El-Birnnin Laga-Turman, Huna Raca sfat ile on be yl kadar Hindistanda korkulan kimse oldu.27 Gandhra ve Sakala/Siyalkutta oturan, Hindistann Attilas olarak tanmlanan Mihirakula, 515550 yllar arasnda, otuz yldan fazla saltanat srmtr. Cosmos Indcopleustes, Hindistan gezisinde iken, st lkenin hkmdar Gollas idi. Gollas: Gula: Kula okunuu olan isim, Mihirakulann kendisi ile ilgilidir. Kaynaklarda ve paralarda, Bo (g) o Saho Zovolovo Mihroziki, Caturmukha-Kalkin: Kalkiraca yazl da Mihirakulaya verilen sfatlard. Mihirakula, babas gibi byk bir liderdi. Ksa zamanda Hindistann Ganj ve ndus blgelerini kendi topraklarna katt. Balca rakipleri maharaca ve racalar idi. Gupta birlii ile mcdeleler de Akhun-Hind atmasnn taraflarnn temsilcisi idi.28 Hindistandaki Akhun hakimiyeti, kuzeydeki kle birlikte hzland. Mihirakulann halefleri ise Hindular karsnda baarl olamad. nceleri mleccha, sonralar Huna diye tannan bu Trkler, Alt Ktadan asimile sureti ile tehlikesiz hale getirildiler. Afganistan ve Pencbda ise ah sureti ile bir sre kendilerinden sz ettirdiler Gaznelilerin blgeye gelilerine kadar Akhun kalntlar mutad hayatlarn devam ettirdiler. Kaynaklarn bildirdiine gre Kalalar, Akhunlarn kalnts olarak, uzun zaman yaadlar.29 XII. yy.dan sonra da yine siyasi hdiselere katldlar hatta yine Trk meneli Dehli sultanlklarnn kurulmasnda rol oynayanlar arasnda idiler. Kalalarn Dehli, Malva ve Bengaledeki hakimiyetleri ise XIII. yy.dan sonradr. Arap-Akhun Mcdelesi slamiyet, Arabistanda ortaya kt. Bu dinin yayld ve yaylmakta olduu Doulularca (inli melliflerce) biliniyordu. Drt halife ile balayan aknlar sonunda, koca Sasani ahl tarihe kart. III. Yezdegird (632-651) son ah olarak tarihteki yerini ald. Onun ada Tarhan Nizek idi. Trke Tirek ismi ile ilgisi olan Nizek, Tarhan unvan ile dikkati zerinde toplamtr. Sasanilerden sonra Araplarla byk mcadele yapm, Toharistan ve Badgis yresinde, nce Abdullah bin Amir sonra Kuteybe, VIII. yy. banda sistemli bir ilerleyi ile Akhunlar/Haytallar malup ettiler ve direniin byk lideri Nizek/Tirek Tarhan ldrdler. Taber, Belazur, Dinever ve bnl-Esirden naklen bu ac son hakknda unlar yazmaktadr:30

1314

Nizek, bunun zerine yannda Cebgye, onun halifesi Sl Tarhan, gvenlik kuvvetleri komutan H.b.s Tarhan, yeen kran (!) bulunduu halde Kuteybenin bulunduu yere geldiler. Haccacn mektubunun gelmesi beklenildi. Krk gn sonra cevap geldi. Haccac Kuteybeye, Nizeki ldrmesini emrediyordu. Kuteybe, bunun zerine Nizeki yanna ard ve boynunu vurdu. Ban Haccaca gnderdi. Cebgye ama gnderildi. Velidin lmne kadar orada kald. Kuteybe, Toharistandan ayrld ve Merv ehrine dnd. Bylece, 709-710 ylnda, Toharistandaki Akhun/Eftalit hakimiyeti de sona ermitir. Nizek Tarhandan31 sonra, blgede slamiyet yaylmaya balad. Eski dini koruyanlar, Budizmden ayrlmayanlar ise kafir olarak nitelendirildiler. Akhunlar, ehir kltrn benimsemilerdi. Bunun yannda yerleik dzende tarm hayatn devam ettirmiler, ticaret yollar zerinde olmalarndan dolay yine eski zenginliklerini koruyabilmilerdir. inli gezginlerin ifadesine gre din hrriyet salanm ve Budistler, Toharistan, Belh, Tirmizde vihralarnda eitim ve ibadetlerini devam ettirmilerdi. Sangharamas denilen byk yap VII. yy. balarnda hl ayakta idi ve Hsen Tsang VII. yy.n ilk yarsnda buray ziyaret etmiti.32 Akhunlar, Hunlarn kolu ve devam olarak ran, in, Hindistanda gze arptlar. SasaniTrk/Gktrk ibirlii ile 557de ortadan kaldrldlar. Hindistanda ise asimile sureti ile tarih sahnesinden silindiler. Savalar ve muhteem dnyalar tarih kitaplarnda, kitabelerde ve paralarda yaatlmaktadr. leride bu konuda yaplacak arkeolojik almalar ve elde edilecek her trl belgelerle Akhun Tarihi daha da teferruat kazanacaktr.

J. N. Baunerjed, The Rise and Fall of the Kushana Empire, Calcutta 1962, s. 156-221;

John M. Rosenfield, The Dynastic Arts of the Kushans, Los Angeles 1967. 2 3 Bkz: B. gel Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, Ankara 1981, s. 19 vd. Bkz: O. Szemerenyi, Four Old Iranian Ethnic Names: Scythian-Skudra-Sogdian-Saka,

Wien 1980; K. Czegledy, Turan Kavimlerinin G, vr: G. Karaaa, stanbul 1999, s. 159. 4 5 6 7 8 E. A. Thompson, The Heuns, Cambridge 1996, s. 19-31. E. Gibbon, Barbarism and The Fall of Rome, New York 1962, s. 19-57. C. C. Mierow, The Gothic History of Jordanes, Princeton 1915. G. Nemeth, Attila ve Hunlar, vr: . Batav, stanbul 1962, s. 308. B. A. Litvinsky, The Hephthalite Empire, Paris 1996, s. 136.

1315

9 10

U. Thakur, The Hunas in India, Varanasi 1967, s. 66-69. Gaya Magadh niversitesi eski Hind ve Asya Aratrmalar Uzmandr. Eserde D. S.

Sircarn (Calcutta niversitesi retim yesi) nsz vardr. A. L. Basham (Avusturalya Milli niversitesi Canberra) Kuzeybatdan Hindistana giren Barbar/Mleccha yani Hunlarn tarihini iin En gzel tarih eseri olarak nitelemektedir. 11 E. Chavannes, Documents sur Les Toukiveye (Turcs) Occidentoux, Paris 1941, s. 155,

158, 159, 200, 223. 12 13 14 15 B. A. Litvinsky, a.g.e., s. 135. B. A. Litvinsky, a.g.e., s. 135. B. A. Litvinsky, a.g.e., s. 135. A. Biswas, The Political History of the Hunas in India, s. 27, 49, 67, 133. 454 yl ile ilgili ve

Skanda Guptann mlecchas zerine zaferinden bahsedilmektedir. 16 17 U. Thakur, The Hunas in India, s. 55, 216. Hunadesa hkmdar Durlabharaja. M. Tezcan, Kuanlar Tarihi (Yeh-chihlardan Kuanlara, DT. Erzurum 1996; B.

Chattopadhyay, The Age of the Kushanas, Calcutta 1967. 18 19 20 21 22 Bunlar Fa-hian, Sung Yun ve Hsuan Tsangdr. U. Thakur, The Hunas in India, s. 33-61. B. A. Litvinsky, s. 167-169. U. Thakur, s. 55, 104, 205, 216, 219, 239. Mesud, Mrc ez-Zeheb: Les Prairies dOr, yay: B. De Meynard-P. de Courteille, Beyrut

1966 I, s. 303. 23 24 25 Mesud, I, s. 305. B. A. Litvinsky, s. 140. B. A. Litvinsky, s. 140. Hurrakan olu Zardust tarafndan kurulmutur. Kavad (488-531)

randa yaylm ve Mezdekin ad ile anlan inantr. Bkz., M. Guidi, Mezdek, A., VIII, s. 204-205. G. Widengren, Xosrav Anosurvan; les Hephthalites et les Peuples Turcs Orientalia Suecano I (1952), s. 69-74. 26 E. Chavannes, a.g.e., s. 260.

1316

27

U. Thakur, The Hunas in India, s. 86-131.; A. Biswas, The Political History of the Hunas in

India, s. 56-67. 28 29 U. Thakur, s. 132-185.; A. Biswas, s. 68-129. F. Kprl, Hala, V/I, s. 109-116.; E. Esin, Butan- Hala, Trkiyat Mecmuas, XVII

(1972), s. 44-60. 30 31 32 bnl-Esir, El-Kmil fit-Tarih IV, vr: B. Eryarsoy, stanbul 1986 s. 494-495. B. A. Litvinsky, s. 179; E. Chavannes, s. 200. Belhde Nev-Bahar vard. Bkz. N. Togan, Peygamberin Zamannda ark ve Garb

Trkistan Ziyaret Eden inli Budist Rahibi Hen-angn Bu lkelerin Siyas ve Din Hayatna Ait Kaytlar, TED IV/1-2 (1964), s. 21-64.

1317

Akhunlar (Kionit / Hyon) ve Eftalitler anda Maverannehir ve Horasan'da Trkler / Prof. Dr. Dursun Ali Akbulut [s.831-844]
Ondokuz Mays niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye A. Kionit-Eftalit Mnasebeti ionit/Hyonlar hakknda ilim evrelerinde baz gr ayrlklar mevcuttur. Bir ksm aratrclar onlar Eftalitlerle ayn topluluk kabul ederken, dierleri birbirinden tamamen ayr halklar olduklarna inanmaktadrlar. J. De Guignes, bu ayrm yapmayan tarihilerin banda gelmektedir. O, Eftalitlerin Maverannehir ve Horasandaki faaliyetlerini Behram Gur (420-438) zamannda balatmak suretiyle Hyonlarn siyasi varlklarn dikkate almamaktadr.1 Halbuki grlecektir ki Eftalitler henz bu srada Sasani snrlarna ulaamamlard. Hyon yani Akhunlardan Kionit (Chionitae) ismi ile ilk defa Roma tarihisi Ammianus Marcellinus bahsetmitir.2 Ona gre Kionitler Sasani mparatorluu snrlarna yakn bir blgede yayorlard. A. Cunnigham, bu Kionitleri Toharlarla ayn topluluk kabul etmiti.3 Her Orta Asyal toplulukta olduu gibi Hyon/Akhunlarn da eitli boylardan meydana geldiine phe yoktur. Hyonlar tekil eden boylar hem skit ve hem de ssedon meneli gsteren W. Samolin, onlarn zamanla Hunlarn hakimiyeti altna girdiklerine ve srf prestij salamak amacyla bu ismi muhafaza etmi olabileceklerini dnmektedir.4 te yandan K. Enoki, Eftalitlerin, kendilerini Sodianadaki Kionit hakimiyetinin varisleri olarak gstermek iin bu ad tadklar kanaatindedir.5 Halbuki W. M. Mc Govern, Kionitlerin Hunlarn bir grubu olduklarndan phe etmemektedir.6 u husus kesin grnmektedir ki Eftalitler, Kuanlarla Yeiler arasnda olduu gibi, Kionitlerle benzer bir iliki ierisinde idiler. Baka bir deyile Eftalitler, bir zaman sonra Kionitlerin hakim kabilesi, veya boyu olmulardr.7 Nmizmatik deliller en azndan byle bir nazariyeyi yalanlamamaktadr. R. Ghirshman, Eftalit paralar zerinde Htaasah Ohio (NO): Kionit (halknn) Kral Hephtal ve Akvnasahohiono: Kionit (halknn) Kral Akn yazlarn okumutur.8 Bu bize idareci ahsn, ve yahut da mensubu bulunduu boyun adn vermektedir. Akhun adnn ilk eklini belki de yukardaki ikinci parada aramak hi de zor olmayacaktr. Para yazlarndaki bu tankla ramen, Eftalitlere Bedahan dolaylarnda ana-yurt arayan ve onlar ran meneliymi gibi kabul etmek eiliminde olan K. Enokinin gr bu hususta doru olmaktan ok uzaktr. Ayn zamanda To-pa Wei tarihinde grlen Hun adnn, Kionitin ince transkripsiyonu olduu da bilinmektedir.9 Sodianadaki hkmdar ailesinin ilk nceleri Un-na-sha adn tadna daha nce iaret edilmiti. Hio (no)/Hyon/Hun ekli ile Kionitler Hind kaynaklarnda Hunalar olarak grlmektedirler.10 Hunlar, M.S. 89-91 malubiyetini mteakip batya ekilmilerdi. Bu Hunlarn bir ileri geleni, idareci Kionit kabilesi zerinde zorla hakimiyetini tesis etti.11 Bylece Hun gruplarndan olan Kionitlerin banda yine bir Hunlu reis ya da hkmdar, onlar Sogdianaya ve oradan Sasani mparatorluu snrlarna doru harekete geirdi. Daha sonra doudan gelen Eftalitler, Kionit boylarna

1318

stnlklerini kabul ettirerek nce blgede hakim slale ve giderek Sasanilerin can dmanlar oldular. Paralar zerinde grld gibi, Hind kitabelerinde de Kionitlerle Eftalitler arasnda hi bir ayrmn yaplmamas ve her iki halk iin de Huna adnn kullanlmas12 bu hakiki sebepten dolaydr. Hyon, Kionit, Hyonaye vb. isimlerle anlan Hun topluluu Akhunlard ve onlarn hakimiyetine doudan gelen Eftalitler son vermilerdir. Bu sebeble, G. Nemethe gre, Eftalitlere hl eski adlandrma ile Akhun denilmesi yanltr.13 B. Kionitlerin Maverannehir ve Horasan Hakimiyetleri 1. Sasanilerle lk Temaslar Sasani prensi Hrmz, kardei Nersi (293-302)nin saltanat srasnda kuzeydoudaki halklarla iyi ilikiler kurmak iin aba sarfetmiti: Ipsos Persas ipsumque regem adscitis Saccis, et Russis, et Gellis petit frater Ormies Bunlardan Sacciler Sakalar, Russiler Ammianus Marcellinusun Eusenileri ve Gelliler de onun Gelanileri idiler.14 Fakat burada Kionitlere veya onlara iaret eden bir isme rastlanmamaktadr. Muhtemelen bu zamanda sz sahibi bir kuvvet halinde deillerdi. A. Marcellinusun anlattna gre, Roma ile sava patlak verdii srada apur II, Kionit ve Euseni snrlarnda bulunuyordu. Eusenilerin Kuanlar olduklarn biliyoruz. Kidara-Kuanlar ile Kionitler arasndaki sk i birlii sonucunda Kuanehiri tehdit eden Sasani tehlikesi ortadan kalkt gibi Sasaniler onlarla Roma mparatorluuna kar bir anlama ve ittifak da yaptlar.15 Bu sebeple 356 ylnda Kionit Devletinin mevcudiyetinden phe edilemez. apur II, 358 ylnda Amiday kuatt zaman Kionitler de onun yannda bu savaa katldlar.16 A. Marcellinusa gre, Kionit kral Grumbates, apur IInin sol tarafnda bulunmakla onun dier mttefiklerinden daha stn bir mevkide yer alyordu.17 2. Su-te (Sodiana)nn fethi Bat Hunlar, 375lerde Avrupay istilaya giritikleri srada soydalar olan dier Hun boylar, yani Kionit/Hyonlar da Su-te (Sodiana)nin fethini gerekletirdiler. 437de Orta Asyaya gnderilmi olan inli grevli Tung Yan tarafndan verilen malmat esas alan Wei-shu, bu ftuhat yle anlatmaktadr: Eskiden Hunlar, (Su-te) kraln ldrmler ve bu lkeyi ele geirmilerdi. Kral Huniye kadar nesil gemitir.18 Su-teyi Krmdaki Sodak kabul eden F. Hirth, Hun kral Hu-niyi Attilann kk olu Hernak ile ayn ahs zannetmiti.19 lk bakta burada hi bir kronolojik glk grnmemektedir. nk ad geen kral, Kao-tsung (452-466)un saltanatnn balangcnda To-pa Wei sarayna bir elilik heyeti gndermitir.20 Fakat Tung Yan da 437 ylnda ayn hkmdardan sz etmektedir. Bu bakmdan K. Enoki, onun 437de saltanat srm olmas gerektiini ifade etmektedir.21 O halde 437den nce ve 452den sonraki tarihler arasnda Sodianada hakim bir Hunlu hkmdarn varlndan phe edilmemesi gerekir.

1319

Sodianann Kionit/Hyonlar tarafndan ne zaman fethedildii hakknda Wei-shudaki kayttan yaklak bir tarih elde edilebilir. Fetihten Kral Hu-niye kadar nesil gemitir. Baka trl ifade edilecek olursa, Hu-ni blgeye hakim slalenin drdnc hkmdardr. Hu-niden nceki hkmdarn altm yl saltanat srdkleri kabul edilecek olursa, Kionit/Hyonlarn 370-375lerde Sodianaya hakim olduklar anlalr. O. Maenchen-Helfen de bu ftuhat 370-435 yllar arasndaki bir zamana yerletirmektedir.22 Yukarda izah olunan sebeplerden dolay imdilik bir Eftalit igalinden sz edilemez. Nitekim in kaynaklarnda onlara ait ilk kayt 456 tarihlidir ve bundan baka onlarn 400 yllarnda ungaria steplerinde Avarlarn hakimiyeti altnda kk bir topluluk olduklar da bilinmektedir.23 in kaynaklarnda adlar gemee balad zamandan bir yl sonra yani 457de Yezdigerd II (438-457)nin lm zerine kan taht karklklar srasnda slam kaynaklarnda grlmektedirler. Kionit/Hyonlar Sodianay fethettikleri srada, Kidara/Kuanlar da Baktriada nc Kuan Slalesine halef oldular. Daha nce apur IInin mttefikleri olduklar gibi, imdi her iki devlet Sasanilere kar mterek tavr aldlar. Doudan Sasani snrlarn zorlamaa baladlar. apur IInin 371den itibaren Roma ile savaa tutumas,24 bir dereceye kadar onlarn, baarl neticeler elde etmelerine yaramtr. 3. Horasanda Kionit-Sasani Mcadelesi 356da devletlerini kurup, yaklak 370-375lerde Sodianay fetheden Kionit/Hyonlar, Sasanilerin kuzey dou komular olmulard. slam kaynaklar, Trk-Hakannn kalabalk ordusuyla Ceyhunu geip Horasana girdiini ve Merve kadar ilerlediini anlatrlar.25 De Guignes, Kionit/Hyonlar Eftalit kabul ettiinden Ceyhunu Tirmiz zerinden getiklerini sylemektedir.26 Halbuki Mesudi, istila hareketinin Soddan baladna dikkati ekmektedir.27 te yandan Mukaddesi, daha uzak kuzeybatda bir yerden, Derbend Demirkapsndan rana girdiklerini belirtmektedir.28 Sasani topraklarn kuzeydoudan istila eden Trkler, ancak Kionit/Hyonlar olabilirlerdi. Eftalitler ise Baktriaya hakim olduktan sonra Sasanilerle mcadeleye girieceklerdir. Bu durumda da akn yollar doudan batya doru bir seyir takip edecektir. Halbuki bu ada Trk ad geni lde rann kuzeybat ve kuzeydousunda yaayan topluluklar iin kullanlmaktayd.29 Bundan baka Behram Gurun dman Firdevside in Hakan, Mukaddeside Hazar Hakan dr.30 Bunlar Eftalit hkmdarnn ad olamaz. nk btn slam kaynaklar Eftalit hkmdarndan daha sonra Melik l-Heyatla diye bahsederek onu ncekinden ayrmaktadrlar. Kionit hkmdar yzbinden fazla askerle Merve doru ilerledi.31 Mervi ele geirdikten sonra ehrin yakndaki Kumihanda ordugahn kurdu ve bugnk Tahrann kuzeyindeki Reye kadar olan sahay yama ettirdi.32 ran halk ve ileri gelenleri arasnda byk bir korku ba gsterdi. Nihayet Behram Gur, yerine kardei Nersiyi brakarak, hafif svari birlii ile Erdebil, Amul, Grgan ve Nesa yoluyla Merv yaknlarna vard.33 Behram Gur yolda iken, onun dmandan katna hkmeden ran

1320

halk, Hakana eliler yollayarak ii diplomasi yoluyla halletmee altlar ve hara demei kabul ettiler. Buna karlk Kionit/Hyonlar ran topraklarndan ekileceklerdi.34 Hakan, zaferinden emin bir ekilde dn hazrlklar ierisinde iken Behram Gurun basknna urad ve yenik dt. Behram Gur, rann yllk vergisine eit ganimet elde etti ve bu sebeple tebasn yl vergiden muaf tuttu.35 Zaferden sonra Behramn, Hakann tacn bir hatra olarak Atropatenedeki iz ategedesine gnderdii bilinmektedir.36 Asl nemlisi, onun bu galibiyet ile toprak kazanp kazanamam olmasdr. Kionit ordusu daldktan ve Trk gc krldktan sonra, Behramn bizzat37 yahut da komutanlarndan biri38 Maverannehir zerine yrd. ran milli destanna gre, Behram Gur daha Mervde iken Buharaya sefer yapmay tasarlamt. nk kendisine kar koyacak bir kuvvetin kalmadn dnyordu. Ancak Ceyhunu geer gemez karsnda yine Trkleri buldu. Onlarla bir anlama yaparak Firabr snr tespit etmek zorunda kald.39 Taberi de Sasanilerin btn Maverannehire hakim olduklarn sylememektedir. Szde sadece vergi ile yetinilmitir.40 Byle kesin olmayan bir vergiye balama hikayesi ile blgenin Trklerin elinden ktn kabul etmek mmkn deildir. Taberiye gre, Behram Gur, sahip olduu topraklara valiler tayin etti. Kardei Nersiyi Horasan valisi yapt ve Belhde oturmasn emretti.41 Sasani hakimiyetinin Belhe kadar ulatna iaret eden baka bir kayt yoktur. Muhtemelen bu, Taberinin yaad ada Belhin Horasann merkezi olmas ile izah olunabilir. Ayn ekilde Firdevsi, hre adnda bir ranlnn, Behram Gur tarafndan Turana, yani Maverannehire hkmdar tayin edildiini sylemekte42 ise de bu hususta onun doru kabul edilmesi mmkn olamaz. nk snr Firabrdan geiyordu ve onun tesinde artk Sasani nfuzu sz konusu deildir. Firabrn komu bir memleket ile Sasaniler arasnda snr olmas43 meseleyi daha da zorlatrmaktadr. Taberi, Trkler olarak adlandrd Kionit/Hyonlar hi phesiz tanyordu. Halbuki o, Trklerle Sasaniler arasnda bir snr deil, komu lke ile ran arasndaki snrdan bahsetmektedir. Acaba Kionit/Hyonlarn bir aralk duraklamalarndan doan boluu Belhdeki KidaraKuanlar, yahut da lk Eftalitler mi doldurmulard? kinci ihtimal daha kuvvetli grnmektedir. 4. Horasann Fethi Kionit/Hyonlar 428 yenilgisinden sonra, Behram Gurun lmne kadar Ceyhunu gememi grnmektedirler. Fakat onun lmn haber alr almaz, Sasani snrlarn tehdit etmee baladlar. Tahta yeni gemi olan Yezdigerd II (438-457), Dou Romaya kar sefer hazrlklar ierisindeydi.44 Fakat ayn zamanda bir yandan Talekan blgesindeki Kidara-Kuanlar, bir yandan da Kionit/Hyonlarla mcadele etmek zorunda bulunuyordu.45 slam kaynaklar Yezdigerd II zamannda savalarn sona erdii ve dnyann skna kavutuunu syleyerek bu hadiseleri bilmemezlikten gelirler. Sadece Gerdizinin bir iareti, huzur ierisindeki ran anlayn ters yz etmee yetmektedir. Yezdigerd II, Ermeniyye ile Hazar Denizi arasnda Bab l-Ebvab (Derbend Demirkaps)a kadar

1321

byk bir surun inasn balatmt.46 Her halde bu ekilde tedbire bavurmasnn sebebi, hl mevcut olan Kionit tehlikesi idi. Kionit/Hyonlarn yeniden Horasana girmeleri zerine Yezdigerd II 443 ylnda askeri zaferler kazanmak umuduyla Niapurda ordugahn kurdu ve sekiz yl boyunca Kionit/Hyonlarla sava srdrd. Balangta onlara kar baz kk baarlar elde ettiyse de 455 ylnda Horasana girmelerine mani olamad.47 Btn Sasani birlikleri geriye, asl ran topraklarna ekildi. Yezdigerd IInin de eski seferlerinde kazanm olduu stnlk de son buldu.48 Bu devreye ait kaynaklarda, savalarn nerede olduu ve ne ekilde cereyan ettii hakknda bilgiler bulunmamaktadr. Kesin olan bir ey varsa, o da Horasanda Kionit/Hyon hakimiyetinin yerlemi olduudur. C. Eftalitlerin Maverannehir ve Horasan Hakimiyetleri 1. Eftalitlerin Batya Hareketi Eftalitlerin atalar, M.S. 400lerde ungarya steplerinde Avarlar (Juan-juanlar)a bal Hua adnda kk bir oymaktan gelmektedirler.49 Bu tarihten evvel, yani in sarayna ilk elilik heyetlerini gnderdikleri 456 ylndan elli altm yl kadar nce kurulduklarna dair in kayd phe ile karlanmaktadr.50 Hualarn Orta Asyadan batya doru yaylmalar, Kuzey Wei hkmdar Wu-ti (424-452)nin Juan-juanlara kar giritii intikam savalar sonunda, Juan-juanlarn gten dmelerine mteakip olmutur.51 Bu hadise 429da cereyan etmitir ki akabinde Weiler, Orta Asyadaki kk devletleri birer birer hakimiyetleri altna almlar52 ve muhtemelen bu hakimiyeti kabul etmek istemeyen Hua oyma batya doru ekilmitir. Sonralar bu halk Hua adn kaybederek Ye-ta diye adlandrld.53 Ye-ta teriminin, Hualarn hkmdar ailesinin ad olduu sanlmaktadr.54 Eftalitlerin batya, yani Maverannehire gelileri 429 ylndan sonradr. Ayn tarihlerde de Kionit/Hyonlar Sasanilere yenilmiler ve Maverannehire ekilmilerdi. u halde biri To-pa Wei, dieri Sasani basks sonucu her iki topluluun biriktii saha Maverannehirdi. Bu arada Ceyhunu geen Behram Gurun Trkler tarafndan karlandn da unutmamak gerekir. Bu Trklerin, Kionit-Hua konfederasyonu olabilecei ihtimali gzden uzak bulundurulmamaldr. Hualar fazla gl olmadklarndan Kionit/Hyonlar zerinde hakimiyet tesis etmi olmalar imdilik sz konusu deildir. Daha sonra bu hakimiyet gerekleecek ve Hualar, zellikle Eftalit slalesi, sz edilen konfederasyonun idareci zmresini tekil edeceklerdir. Hualar, daha nce Yeilerin Kang-chlere yaptklar gibi Maverannehiri Kionit/Hyonlara terkederek Ceyhunun gneyine indiler. Buraya hakim Drdnc Kuan Slalesi, yani Kidara-Kuanlar tehdit etmee baladlar.55 2. Horasann Fethi Eftalitler, Ceyhunun gneyine indikleri vakit ilk ele geirdikleri yer Valvalic olmutur. Valvalicin, Heyatile yani Eftalit lkesi olduu Hudud al-Alem mellifince tasrih olunmaktadr.56 Valvalic, bugnk Kunduz dolaylarnda, in kaynaklarnn Huosu idi.57 Bu srada fazlaca mhim bir kuvvetleri yoktu. Ancak be alt bin asker karabiliyorlard.58 Yukarda iaret olunduu zere Kidara-Kuanlardan

1322

Belhi aldlar. Ayn zamanda 455lerde Gupta mparatorluuna saldrdlar, fakat onlar tarafndan geriye atldlar.59 Gerek Belhin fethi ve gerekse Guptalara saldr, be alt bin askerle yaplabilecek bir i deildi. yle anlalyor ki Eftalitler, blgede glerini arttrmlar, Kionit/Hyonlarn da birlie katlmalar ile dzenli ve byk ordulara sahip olmular, ancak bundan sonra 456 ylnda ilk elilik heyetlerini To-pa Wei sarayna gndermilerdir. Ertesi yl, yani 457de Firuzun Sasani tahtna geii mnasebetiyle slam kaynaklarnda Eftalitlerden bahsedilmesi bu hususu dorular mahiyette grnmektedir. Wei-shudan anlaldna gre, Ta-Yeiler, Juan-juanlarn saldrlarna kar koyamayarak batya ekilmiler ve Po-lo ehrinde yerlemilerdi.60 Aa yukar 450 yllarna ait Ta-Yeiler hakkndaki bu kayt, ayn zamanda Eftalitlerin Dou Horasandaki durumlarn dndrmektedir. Eer Po-lo, J. Marquartn zannettii gibi Krosnovodsk krfezinin dausundaki Balxan idiyse61 onlarn, Merv merkez olmak zere Ceyhun vadisinden Hazar Denizi ve Aral Glne kadar olan sahay hakimiyetleri altna alm olduklar sylenebilir. Nitekim Yezdigerd IInin lmnden sonra oullar arasnda kan taht mcadelelerine mdahale edebilecek kadar gl grnyorlard. Eftalit hkmdar, Firuza bir ordu vererek, kardei Hrmze kar ona yardmda bulundu.62 Aada izah olunaca gibi, Eftalitler henz bu srada Maverannehire hakim olabilmi deillerdi. O halde Firuza yardm eden Eftalit hkmdar kuvvetini baka bir sahadan ve ayn zamanda olduka geni bir sahadan alm olmalyd. Bu saha, Sasanilere de ok yakn olmas itibariyle Horasand. Eftalitler Horasanda yerletikten sonra, merkezlerini kendi topraklarnn gneybat ucundaki Badis mntkasnda kurdular. Kidara-Kuanlar bu topraklardan zorla skp atmlard. O yzden onlar, blgede nceki slalelerin yani Kuan soylu hanedenlarn varisleri eklinde deil, istilac gler olarak kabul edildiler.63 Horasann ele geiriliinden krk elli yl sonra Eftalitler, Gandaray da KidaraKuanlardan aldlar.64 Firuz Eftalit hkmdarndan yardm istedii zaman, kendisine Talekanda oturmas emredilmiti.65 yle anlalyor ki Talekan 457lerde Eftalit snrlar iinde bulunuyordu. C. Huart ise, Talekann Tirmizle birlikte Firuz hkmdar olduktan sonra Eftalitlere verildiini belirtmektedir.66 Bu davran, Eftalit yardmna karlk daha nce yaplm olan anlamann bir gerei idi ve ayn anlama ile Ceyhunun batsndaki Vagird de Eftalitlere terkedilmiti.67 Bu suretle Ceyhunun batsnda Horasann dou blm, yani batda Talekandan douda Tirmize ve kuzeyde Firabrdan gneyde Bamiyana kadar olan saha Eftalitlerin hakimiyetine gemi oluyordu. Eftalit bakenti Badis ve hinterland emniyet altna alnd ve bu ehir, Sasanilere kar askeri s haline getirildi.68 Eftalit ordular Sasanilere kar buradan harekete geiyorlard. Procopiusa gre, Eftalit-Sasani mcadelesi balad srada Eftalitler Gorgo ehrinde oturuyorlard.69 De Guignes, Gorgonun Harizmde olabileceini zannetmektedir.70 A. Cunnigham ise buray Hazar Denizinin gney dousundaki Hyrkaniann bakenti Grgan ile ayn yer kabul eder.71 Eldeki baz bilgilere gre, Gorgo in kaynaklarnn Hua, yahut Hua-losu idi ve bugnk Gur mntkasna tekabl ediyordu.72 Bu durumda Eftalitlerin hakimiyet sahalar, bugnk Herat da dahil olmak zere Heri Rud (Herat Irma)a kadar yaylyor, baka bir deyile Horasandaki Eftalit-Sasani snrn Herat rma iziyordu.

1323

3. Maverannehirin Fethi Maverannehirdeki Eftalit ftuhat, Horasan ve bilhassa Belhin fethinden daha deiik bir mahiyet arzetmektedir. Eftalitler, Belh bata olmak zere btn Dou Horasan yerlemek amacyla fethettikleri halde, Maverannehiri vergi karl kaderiyle babaa brakm grnmektedirler.73 Topa Wei sarayna Su-teden 435-473 ve Hsi-wan-chinden 473-509 yllar arasnda onar elilik heyeti gnderildiine dikkati eken K. Enoki, Maverannehirin Eftalitler tarafndan fethi ile buradaki Kionit/Hyon hakimiyetinin son bulduuna inanmaktadr. Ona gre, bu ftuhat 467-473 yllar arasnda balam ve 479da tamamlanmtr.74 J. Harmatta, Eftalitlerin 466 ylnda Sodianaya saldrdklarn ve blgeyi Kidarit/Hyonlarn elinden aldklarn sylemektedir.75 Bununla birlikte R. Grousset daha erken bir tarih (440 yl) vermekte ve ftuhat Horasann fethinden nceye yerletirmektedir.76 Halbuki Maverannehir, Horasandan daha sonra fethedilmi ve buradaki Wen (Un/Hun/Kionit) hakimiyeti son bularak Chao-wu prenslikleri ortaya kmtr. 4. Chao-wu Prenslikleri Kang-ch hanadannn mensup bulunduu Chao-wu ailesi, hi bir d bask olmakszn Maverannehir ve Horasann bir ksmn kendi aralarnda paylatlar. Bylece Chao-wu slalesine mensup dokuz prenslik ortaya km oldu.77 Bu prenslikler unlard: 1) Kang (Kang-kuo): Tang-shuya gre Kang, Sa-mo-chien yahut Hsi-wan-chin diye de bilinmekteydi. Merkezi Na-mi (Zerefan) rmann gneyinde olup, kuzeyinde Orta Tsao, dousunda Tsao, gneyinde Shih lkeleri vard. Buras Chao-wu hanedannn merkezi olan Semerkandd. Dier sekiz prenslik ayr idarelere sahip olmalarna ramen Semerkand stn ve kendileri iin model kabul ediyorlard.78 2) Tsao (Tsao-kuo): Semerkandn dousunda bulunan Tsao Prenslii, Dou, Orta, Bat ve sadece Tsao olmak zere drde ayrlmt.79 Tang-shu sadece Tsao prensliinin varlndan sz etmektedir: Orta Tsao (Chun Tsao), Dou Tsao (Tung Tsao) ve Bat Tsao Hsi Tsao). Dou Tsao, slam kaynaklarnn: Urusanas, Orta Tsao Kebudenkesi ve Bat Tsao da tihan ile ayn yer kabul edilmektedir.80 Semerkand ile Bat Tsao arasnda 100 li, Orta Tsao arasnda 50 lilik mesafeler vard.81 Hsan-tsangn Semerkandn kuzeyinde gsterdii Kie (Ki veya Ka)-pu-tan-na lkesi, seyahatnameyi notlandran ahs tarafndan Tsao-kuo, yani Tsao Krall eklinde adlandrlmt. Muhtemelen bu adlandrma sadece Orta ve Bat Tsao iin geerlidir.82 Orta ve Bat Tsaonun herbirinin merkezi 4 li kare olup, onar binden fazla askere sahiptirler. Dou Tsaonun merkezi daha kk (3 li kare) ve askerleri daha azd.83 3) Mi (Mi-kuo): Semerkanddan 100 li kadar uzaktayd. Prensliin merkezi Na-mi (Zerefan) rmann batsnda yer almt. Buras da slam kaynaklarnn Maymurgu ile birletirilmektedir. Merkezinin genilii 3 li kare idi.84 4) Shih (Shih-kuo): Hsan-tsanga gre, Semerkanddan 300li uzakta olup Ka-shuang-na diye

1324

de adlandrlmaktayd. Dier kaynaklarn Ke-shih olarak isimlendirdikleri bu prenslik, Ke topraklarna tekabl ediyordu. Merkezi, ehr-i Sebz ile ayn yerdi. Bu merkez 2li kare olup, 1.000 kadar askeri vard.85 5) Na-se-po (Na-se-po-kuo): Shih Prensliinden 200 li batdadr. Buras slam kaynaklarnn Nahab ile ayn yer kabul edilmektedir. Zaten ince adnn Nahaba tam bir benzerlii mevcuttur.86 Araplarn Nesef dedikleri yerdi.87 ehre, XIV. yzylda Kari ad verildi.88 6) Ho (Ho-kuo): Sui-shuda buras Na-mi (Zerefan) rmann bir ka li gneyinde gsterilmekte ve Tang-shuda eski Kang-ch topra Fu-mo ile birletirilmektedir. Halbuki burann slam kaynaklarnn Kani, yahut Kaniyesi olduundan phe edilmemektedir.89 Hatta buras Yakuta gre, Sod ehirlerinin en kuzeyde olan idi.90 Hsan-tsangda Ku-shuang-ni-ka olarak zikredilen Ho Prenslii, Tsao Prensliinden 150 li batdayd. Semerkanddan uzakl ise 300 liyi buluyordu. Bakentinin alan 2 li kare olup, 1.000 askeri vard. Prens, altndan koyun tahtta otururdu.91 7) An (An-kuo): Sui-shu, Ann, Han ann An-hsisi olduunu sylerken, Tang-shu, buraya Pu-huo ya da Pu-ho denildiini kaydetmektedir. Bu krallk batda Wu-hu (Ceyhun) Irma ile snrlanyordu. Pu-ho, phesiz slam kaynaklarnn Buharasdr.92 Kk An (Hsiao An) ve Byk An (Ta An) olmak zere iki An prenslii mevcuttu. Ho prensliinden 200 li batda bulunan Kk Ana Hsan-tsang tarafndan iaret edilmektedir ki seyahatnameye not den ahs burann Dou An (Tung An) olduunu sylemektedir.93 Ho-han, yani Kk An yahut Dou An prenslii slam kaynaklarnn Harganketi ile birletirilmektedir.94 Kk An Prensliinin 400 li (Tang-shuya gre 100 li) batsnda yer alan asl An veya Byk Ana, ilk Weiler zamannda Nu-mi deniliyordu. Bu isim slam anda Buharann merkezi Numigkete tekabl etmektedir.95 8) Mu (Mu-kuo): Wu-hu (Ceyhun) rmann batsnda, eski An-hsi sahasnda bulunuyordu.96 Prensliin merkezi 3 li kare olup, 2.000 askeri vard. Kuzeydoudaki An Prensliinden 500 li, batdaki Sasani hkmet merkezinden 4.000 li uzaktayd.97 Bakentinin ok kk oluuna dikkati eken J. Marquart, Munun tavsifinin Merv er-Rudu dndrdn ifade etmektedir. Fakat An, yani Buhara ile Merv er-Rud arasndaki mesafe 500 liden fazla olduu gibi, bu sradaki siyasi durum da Munun Merv er-Rud olduunu dnmeyi zorlatrmaktadr. Bu sebeple K. Shiratori, Muyu Amul ile ayn yer kabul etmektedir.98 9) Wu-na-ho (Wu-na-ho-kuo): Mu Prensliinden 200 li uzaklkta, Wu-hu (Ceyhun) rmann batsnda, eski An-hsi sahasndayd.99 Merkezi olduka kkt ve ancak bir ka yz askeri vard. J. Marquart, Wu-na-hoyu slam kaynaklarnn Andhudu ile ayn yer kabul etmekte, fakat bu birletirme K. Shiratori tarafndan tasvip edilmemektedir.100 Maverannehirde yerlemek niyetinde olmayan Eftalitler, imdi bu kk prensliklere stnlklerini kabul ettirebilmek iin urayorlard. En sonunda buna muvaffak oldular. Eftalit hakimiyetini benimseyen Chao-wu prenslikleri vergi deme karlnda, bulunduklar blgede yine kendi reislerinin idaresinde kaldlar. Merkez kabul ettikleri Semerkand bata olmak zere Eftalit

1325

hkmdarndan habersiz, yahut imtiyazl olarak in sarayna elilik heyetleri gndermee devam ettiler.101 5. Horasanda Eftalit-Sasani Mcadelesi Firuz, tahta geii srasnda yardmlarn grd Eftalitlere kar silaha sarlmakta gecikmedi. 465 ylnda, Eftalitlerin snr kasabas Balaam ele geirdi.102 Eer Balaam, De Guignesnin zannettii gibi Talekan idiyse, Sasanilerin Heri-Rudu aarak tekrar Horasann byk bir blmne hakim olduklarn kabul etmek gerekir. A. Christensene gre, Firuzun topraklarn ele geirdii topluluk, Kidara-Kuanlard ve onlar bu malubiyet zerine Kandehara ekilmilerdi.103 Sasani hkmdar, 475 ylnda ikinci defa sefer hazrlklarna giriti. Hazar Denizinin gneydousundaki Grgan askeri merkez haline getirerek, btn birliklerin burada toplanmasn emretti. Hazrlklarn tamamlar tamamlamaz byk bir orduyu Horasana sevketti. Eftalit hkmdar da Badgisten harekete geti ve baarl bir taktik sonucu Firuzu drt taraftan kuatt. Onun Grgan ile temasn kesti.104 Hi bir kurtulu umudu kalmayan Firuzla alay edercesine, huzuruna gelip yere kapanmasn ve bir daha Eftalitlere kar savamayacana, aradaki snr gemeyeceine dair yemin etmesini istedi.105 Taberi ve Yakut gibi slam mellifleri, benzer artlar ihtiva eden bir bar anlamas ile Sasanilerin Ahunvara mracaat ettiklerini anlatmaktadr.106 Bu anlama ile Firuz, olu Kavad Eftalit sarayna gndermek zorunda kalmtr.107 Sasani gururuna indirilen bu ar darbenin intikamn almak iin Firuz, 484 ylnda tekrar harekete geti. Hyrkaniada iken memleketin her tarafndan askerler gelip ona katldlar.108 Firuzun harekat ss yine Grgan idi. Firdevsi, Sasani ordusunun Mervden Amula, oradan da Behram Gur zamannda snr tespit edilen Firabra ulatn, buna karlk, Ahunvarn ordusuyla Semerkand nlerine geldiini anlatmaktadr.109 Sasani ahnn Eftalit topraklar ierisinde bir sre ilerlediini biliyoruz. Fakat Sasanilere gre ok douda ve Eftalitlerin de olduka kuzeyinde bulunan bir yerin sava alan seilmesi mmkn deildir. Sasani ordularnn Bizans kaynanda zikredilen Gorgoya doru ilerlediini, Eftalitlerin boalttklar bu ehri ele geirdikten sonra ileri harekata devam ettiklerini Procopiustan renmekteyiz.110 Mesudi de Firuz b. Yezdigerdin, Ahunvar tarafndan Horasan ehirlerinden Merv er-Rudda ldrldn haber vermektedir.111 yle anlalyor ki Firuz, dorudan doruya Eftalitlerin kraliyet merkezi zerine yrm, sava da Maverannehirde deil, Horasanda cereyan etmitir.112 Eftalit ileri gelenleri Ahunvar, nceki anlama ile Sasanilere her eyin bal olduu elverili bir zaman brakmakla suluyorlard.113 Fakat Ahunvar, plan gereince Firuzu bekledii yere ekti ve malup etti. Bata Firuz olmak zere btn Sasani soylular ve ordusu kltan geirildi. Gya bu hadiseyi haber alan Sasani komutan Suhra, kalabalk bir ordu ile Ceyhuna doru ilerlemi ve ranllardan alnan esirlerle ganimet mallarn iade olunmasn salamt.114 De Guignes de bu hikayeyi aynen kabul etmi ve slam kaynaklarnn bildirdiklerinin dna kamamtr. Onun

1326

anlattna gre, Suhra Merve varnca Eftalit hkmdarn tehdit eden ve aalayan bir mektup gndermi, onun cevab zerine Mervden harekete geerek Kumihana gelmi, Ceyhunu geerek Beykend nlerinde Eftalitlerle savaa tutumutur.115 Gerek olan udur ki ran tarihileri, kendi milletlerinin erefini korumak iin bu hikayeyi uydurmulardr.116 Eftalitler, zaferden sonra ran topraklarna girerek Merv er-Rud ve Herat ehirleri ile birlikte daha bir ka eyaleti idareleri altna aldlar.117 ranllar vergi demek zorunda brakldklar gibi, Firuzun olu Kavadn Eftalit saraynda gzetim altnda tutulmas halinin devam etmesine de ses karamadlar. Bylece, 464-485 yllar arasndaki Eftalit-Sasani savalar sonunda Ceyhunun gneyinde ve batsndaki pek ok ehir ve kasaba, bir daha ranllara gememek zere Trk topraklar haline geldi.118 Firuzun lmnden sonra tahta kardei Bala geirildi. Fakat Sasanilerin durumu olduka kt idi. Firuz zamannda, baz byk ve bakml ehirler Eftalitlere terk olunmasna ramen, onlarn basklar azalmam, ran klelik bandan ve esaret zincirinden kurtulamamt. 484 savanda byk komutanlarn ve devlet adamlarnn yok olular, te yandan Eftalitlere vergi denmesinden doan mali klfet, durumlarn daha da zorlatrmaktayd. Sasani tahtna Eftalitler nezdindeki Kubadn seilmesi, Eftalit basksn azaltacak sanlyordu.119 6. Eftalitlerin Horasanda Yerlemeleri Procopius, Firuzun lmnden sonra Eftalitlerin iki yl btn rana hakim olduklarna iaret etmektedir ki bu, Trk nfuzunun ran topraklarn kapsamas bakmndan nemlidir.120 Bu durumda Sasaniler, Eftalit lkesine akn yapmak veya oray istila etmek teebbslerinden tamamen vazgemi grnyorlard.121 slam kaynaklar, Kavadn saltanat srasnda zuhur eden Mazdek isyan ile Kavadn tahttan indirilip hapsedildiini, hapisten kurtulduktan sonra Eftalit hkmdarndan yardm alarak tekrar tahtn ele geirdiini anlatmaktadrlar. Bu yardma karlk Kavad, Eftalitlere vergi deyecek ve snrlardaki ihtilaf konusu topraklar onlara terkedecekti.122 Dineveride Sasaniyan, Firdevside egani olarak geen blge yahut ehir bu yardma karlk Eftalitlere terkolunmutu.123 Halbuki Araplarn Saganiyan olarak syledikleri aaniyan blgesi Eftalit-ran snrnda deil, ok daha douda, Gney Maverannehirde bulunuyordu. Sasani ah Kavad, kararlatrlan vergiyi deyebilmek iin Konstantinopolis (stanbul)dan bor para bulmaa alt. Fakat mparator Anastasius, ezeli dmannn isteini geri evirdi. Bu ekilde hareket etmekle o, bir yandan Sasanilerin Eftalitlerle dmanlklarnn devamndan yarar umuyor, br yandan da Kavadn alaca para ile kendisine kar ordular kurulmas ihtimalini bertaraf etmek istiyordu.124 Talebinin reddedildiini gren Kavad, Bizansa sava at. Bizans elindeki Armeniaya bir ordu gnderdi. Bu orduda Procopiusun Saberoi dedii Sabir Trklerinden bin kii bulunmaktayd.125

1327

Sasani-Bizans savalarndan istifade eden Eftalitler, bir an iin btn dikkatlerini douya evirme imkanna kavutular. 491 ylndan sonra Kao-che Trkleri zerine balattklar saldrlar, 510da bir neticeye ulat. Kao-che hkmdarn ldrp olunu tutsak aldlar.126 Bylece Eftalitler, douda Karaahr ve Turfan blgelerine hakim oldular.127 te yandan Kavad, Hazar Kapsndan eitli Trk boylarnn saldrya gemesi zerine Bizans imparatoru ile yedi yl sreli bir bar antlamas yapt (505 veya 506). ok gemeden Eftalit-Sasani savalar yeniden balad. 513 ylna kadar aralkl olarak devam etti. Fakat bu hususta olaylarn ayrntlar hakknda elde yeterli kaynaklar bulunmadndan taraflar arasnda mevcut durumun muhafaza edildii neticesine varlmaktadr.128 Husrev Anuirvan (531-579) tahta getii zaman, in Hakan ona bir mektup gndererek Eftalitler aleyhine ittifak teklif etti.129 Firdevsideki in Hakan, De Guignesnin zannettii gibi Juanjuan hkmdar olmayp, Bat Gktrk Kaan stemi idi. Eftalitler, nce doudan gelen soydalar Gktrklere Maverannehirdeki hakimiyetlerini kaptracaklar ve daha sonra da Horasan ellerinden kacaktr. Bu konuya aada temas edilecektir. Gktrkler anda Maverannehir ve Horasanda Trkler A. Gktrk Siyasetinin Esaslar Orta Asyada, Gktrkler ilk defa bir dnya devleti olarak ortaya ktlar. Dnya siyasetinde birden fazla devletle ayn anda ilikiler kurmak, anlama ve ittifaklar yapmak suretiyle de arlklarn hissettirdiler. Bu zamana kadar Orta Asyada grlen ikili sava-bar mnasebetlerinin yerini ok ynl kuvvetler dengesi politikas ald. Bu Trkler iin yeni bir ey olup, ileri devlet anlaylarnn bir gerei ve grnm idi. Gktrk politikasnn esasn u ekilde zetlemek mmkndr: nce Juanjuanlara kar Bat Weileri ile anlama yapmak, Juan-juanlar ortadan kaldrldktan sonra, Sasanileri kendi yanna ekerek Eftalitlere son vermek, rana kar Bizans mparatorluu ile ittifak ve bundan kar salamak, nihayet her iki devlete stnln kabul ettirebilmek iin kuvvete bavurmak. Bu politika srasyla uygulama alanna konulacaktr. 1. Gktrk-Bat Wei Antlamas ve Juan-juanlarn Ykl VI. asrn ilk yarsnda Orta Asyada iki byk imparatorluk grlyordu. Biri Yukar Yulduzdan Merve, Balka ve Aral gllerinden Pencaba kadar hakimiyetlerini yaym olan Eftalitler, dieri de Manurya snrlarndan Balkaa ve Orhundan in Seddine kadar olan sahay ellerinde tutan Juanjuanlard. Her iki imparatorluk mttefik olup, kz alp vermek suretiyle aralarnda akrabalk da kurulmutu.130 Kuzey ini bir buuk asr tek idare altnda birletiren To-pa Weiler, 534te paralanarak Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrldlar.131 To-palar balangta Trk adet ve

1328

geleneklerini de beraberlerinde getirmilerdi. Bu yzden Kuzey in, inliler tarafndan hemen hemen boaltlmt. Onbinlerce inli, Yang-tseyi geerek gneye inmi ve hatta Lo-yangn devlet merkezi seilmesi bu g hzlandran, bilginlerin bile gneye kamasn salayan bir etken olmutur.132 Buna ramen, To-palar zamanla Trk zelliklerini yitirdiler. simler bata olmak zere in adetlerini, giyimlerini ve kurumlarn aynen kabullenmek zorunda kaldlar.133 550ye kadar tahtta tutulan Dou Wei hkmdar, bu tarihte yerini aslen inli olan Kao Kanga brakt ve onun kurduu Chi slalesi (550-577) ibana geti. To-palar batda da ayn akbete uramaktan kurtulamadlar. Saray entrikalar, i karklklar ve katliamlar birbirini takip etti. Nihayet Bat Weilerinin yerini de Chou Sla1esi (557-580) ald.134 VI. yzyln ortalarnda btn Asyann kaderini etkileyecek birinci derecede nemli bir olay meydana geldi. Bumn, 520deki i sava yznden iyice zayflam bulunan ve Tles ayaklanmasn bastramayacak duruma gelen Juan-juanlara ar bir darbe indirdi.135 Juan-juanlar Orta Asya sahnesinden ekildiler. Gktrk Kaan bu baary elde ederken Bat Weilerinin yardmn da almt.136 545 ylnda Bat Weileri ilk elilik heyetlerini Trklere gndermiler, ertesi sene Gktrk elileri in sarayna kendi lkelerinin rnlerini takdim etmilerdi. Bu, iki asr srecek olan Gktrkin ilikilerinin barla balam olduunu ifade etmektedir.137 Juan-juanlarn ortadan kaldrlmas ile Orta Asyada kuvvetler dengesi de deiti. Bir yandan Eftalitler, Juan-juanlarn yklmasyla gl bir mttefikten mahrum kalrlarken, br yanda inde yeni kurulan Chou Slalesi, Trklerle iyi geinmek ve rakipleri Chi Slalesine kar onlarla ittifak yapmak eklinde zetlenebilen bir siyaset takip etmee balad.138 Fakat amacna ulaan her ittifakn yklmak akbetinden kurtulamad gibi, Bumnn Juan-juanlar bertaraf etmek iin inle yapm olduu anlama da Gktrkler bakmndan deerini yitirmiti. Bu sebeple onlar, hem Chou ve hem de Chi saraylarna elilik heyetleri gndermei ihmal etmiyorlard.139 Gneye kar denge siyaseti takip eden Gktrk Kaanl, batda fetihler peindeydi ve bunu gerekletirebilmek iin yeni ittifaklar aryordu. 2. Bat Siyaseti ve nemi Adet bakmndan in mparatorluu, Gktrk Kaanl ile ayn deildir. Gktrkler in topraklarn ele geirseler bile orada yaayamazlard.140 Bunca tecrbeden sonra Gktrk Kaannn ini istila etmek gibi bir dncesi olamazd. Nitekim Metenin hatunu da ini elde etmi olsa dahi oray idare edecek gc kendinde bulamayacan Hun hkmdarna sylemiti.141 Trk To-palar inlileerek eriyip gitmilerdi. O halde ine yaklamak Trklk iin tehlikeliydi. in, uzaktaki milletleri kendine ekip iskan ettikten sonra kt eyleri o zaman yapard.142 Takip edilmesi gereken yol, hakimiyeti batya yaymakt. Bu yzden Gktrkler, dikkatlerini Trklerin youn olduu sahalara evirdiler. Bu saha batya doru lssk-klden itibaren u, Talas vadileri ile Maverannehir ve Dou rana, gneyde Afganistana kadar uzanyordu. M.. I. asrdan beri bu topraklar Trkler tarafndan idare edilmekteydi. Gktrklerin

1329

ilgilendikleri sahalar bu kadarla bitmiyordu. Ayn zamanda Hazar Denizi ve Karadenizin kuzeyindeki bugnk Gney Rusya dzlkleri de bu siyasetin bir blm olarak grnmektedir. Anlalyor ki Gktrkler sadece Trklerin yaadklar blgeleri ele geirmek suretiyle Trk Birliini gerekletirmenin peinde idiler. Tarihi hadiseleri tek sebebe balamak doru deildir. ou kere olaylarn birden fazla sebebe dayand bilinmektedir. Bu hakikat iledir ki bat, siyasi durumunun yannda, askeri ve ticari bakmdan da nemli idi. Sonradan Gktrk Kaanlnn belkemiini tekil edecek ve Bat Gktrkleri diye adlandrlacak olan On-Oklar. Altaylarn bats ile Seyhun arasndaki blgede yayorlard.143 Verimli topraklarn batda oluu ve pek Yolunun blgeden gemesi Gktrklerin bat siyasetine arlk kazandryordu. Btn bunlarn yannda, eski dmanlar Juan-juanlarn mttefiki Eftalitlerle her halde bir hesaplar olmalyd. te yandan Trk hkmdarlk anlay gerei Gktrk kaanlarnn fetihlerde bulunduklarn dnmek de mmkndr. nk onlar, idare etme yetkisinin Tanr tarafndan kendilerine verildiine inanyorlard.144 Ksaca ifade etmek gerekirse, Gktrkler douda ve gneyde yaylmann olumsuz neticeler douracan biliyorlard. Bat ise Trklerle meskn olduundan, kendilerini yabanc kabul etmeyecekler ve Gktrkler eriyip yok olma tehlikesinden kurtulacaklard. Bu da Trklk dncesinden, Trk olarak yaamak mcadelesinden kaynakland iin fevkalade nemli bir hadisedir. 3. Eftalitlerle Sava ve Eftalit Devletinin Skutu Gktrk siyasetinin ikinci aamas, Sasanilerle ittifak yapp Eftalitleri ortadan kaldrmakt. Bu sebeple stemi Kaan elilerini ran ah Husrev Anuirvana yollad. Ancak tehlikenin farkna varan ve bunun kendileri iin douraca sonular ok iyi hesaplayan Eftalitler, Gktrk-Sasani ittifakn nleyebilmek amacyla stemi Kaann elilerini yakalayp ldrdler.145 Bununla da yetinmeyip, Chi Slalesi ile Gktrklere kar anlama yapmak yollar aradlar.146 Bu haber stemi Kaana ulanca, Sasani yardmn bek1emeden derhal ordusunu a (Takent)tan harekete geirdi.147 Olaylar o kadar hzl cereyan etmiti ki Eftalitler inlilerle anlamaya muvaffak olamadklar gibi, ordularn da seferber hale getiremediler. Gktrk ordusu Buhara nlerine gelinceye kadar hi bir direnme ile karlamad ve sava da olmad. Taberide V.r.z, Vezr, Firdevside Gatkar olarak geen Eftalit hkmdar,148 Gktrk istilas baladktan sonra bir ordu toplayabildi. Huttal ve Tirmizlilerden meydana gelen orduda Belh, Seknan, Amuy ve Zemden alnan paral askerler de bulunuyordu.149 Bu ordu kuzeye doru harekete geirildi. Gerekte ordunun merkez ssnden ok uzaa gitmesi ve Trklerle savaa tutumas askeri bir hata idi. stelik Gktrk birlikleri dip diri ve dinlenmi bulunuyorlard. Taberiyi kaynak olarak kullandklar anlalan De Guignes ve E. Bretschneidere gre, iki ordu Nahab yaknlarnda kar karya geldi.150 ok iddetli geen arpmalardan sonra Eftalit ordusu yenilgiye urad ve dald.

1330

Hkmdarlar da lenler arasnda bulunuyordu. Kaan askerlerin ve halkn ou ran topraklarna girdiler. Eftalit ileri gelenleri len hkmdarlarnn yerine Ahunvarn soyundan olan Feani adnda birini tahta geirdiler.151 Menandrosa gre, bu olay 562 ylnda vukubulmutu.152 4. Eftalit Topraklarnn Paylalmas Eftalit Devletinin Gktrk-Sasani ittifak sonucu ykld gr ortaya atldndan bu yana, hemen hemen btn aratrclar, tenkide ihtiya dahi duymadan bu fikri benimsemilerdir. Taberi, Mesudi, Dineveri ve Firdevside bu dnceyi destekler mahiyette kaytlar bulunmamaktadr. Sadece Mukaddesi, eski gelenein tesiri ile, Firuzun intikamn almak iin Anuirvann Hakana yardm ettiini haber vermektedir.153 Byle bir antlama, zannedildii gibi balangta deil, fakat Gktrkler ve Sasaniler ele geirebildikleri lde Eftalit topraklarna sahip olduktan sonra aradaki ortak snrn ihlalini nlemek iin yaplmtr. stemi Kaann kuzeydoudan Eftalitlere saldrya getiini renen Husrev Anuirvan, hi vakit kaybetmeden Belh ve Toharistan taraflarna bir ordu gnderdi.154 Eftalitlerin ierisinde bulunduklar kt durumlarndan istifade eden Sasani ordusu, R. Groussetye gre, Belh ve Kunduza yani eski Hellenlerin Baktriasna doru hzla yayld.155 Bu harekat srasnda Sasanilerin ele geirdikleri yerleri Dineveri zikretmektedir. Ona gre, Toharistan, Zabulistan, Kabulistan ve Saaniyan ran topraklarna katlmtr.156 Mesudi ise, Anuirvann Belh Nehri (Ceyhun)nin tesine getiini ve Huttal snrna kadar olan sahaya hakim olduunu sylemek suretiyle, Sasani istilasn daha geni sahaya yaylm olarak gstermektedir.157 Fakat Sasanilerin Ceyhunu geip, Maverannehirde fetihlerde bulunduklarn sylemek olduka zordur. Her ne kadar slam tarihileri, ran ahnn Trk Hkmdarndan bunun, yani Eftalitlerden ald topraklarn acsn kardn sylemekte iseler de bu, ihtimal dahilinde olmaktan ok uzaktr.158 Muhtemelen Sasaniler, eski Eftalit-ran snrndaki Merv er-Rud ve Talekan gibi kasabalar almlar ve Bizans kaynaklarndan anlald zere, snrlarn douda Ceyhun nehrine kadar geniletmierdi.159 Bu srada Bat Gktrklerinin Buhara dahil, btn Maverannehire sahip bulunmalar, Anuirvann korkuya kaplmasna ve btn dikkatini Trklerden yana evirmesine sebep olmutur. Bu hadiselerle ilgili olarak slam kaynaklar Gktrk Kaannn adn da zikrederler. Onu, Sincibu Hakan diye isimlendirirler. bn Hurdadbihe gre, Sincibu Hakan sadece Trklerin byk hkmdarlarna verilen unvand. kinci derecedekiler Tarhan, Nizek, Gurek vb. gibi unvanlar tamakta idiler.160 in kaynaklar her ne kadar Eftalitleri yenilgiye uratan Kaann Mu-kan olduunu sylemekte iseler de161 Bizans kaynaklar Silzibulos veya Dilzibulos adn vermek suretiyle slam kaynaklarna yaklamaktadrlar. Haussige gre bu, Sil yani Sir-Derya yabgusu demektir. te yandan Sirin sahip anlamna geldii de sylenmektedir.162 stemi, merkezini Yulduzda kurduktan sonra Hsimien Kaan, yani Batya bakan Kaan unvann almt.163 D. M. Dunlop, slam kaynaklarndaki in Hakan ve Ermeni kaynandaki enestan epetukh deyimlerinin bir baka ekli olarak grd Sincibunun, Sin yani in ve cibu/cebu yani yabgu kelimelerinden meydana geldiini ileri srmektedir.164 Bu durumda Sincibu, in yabgusu yahut in kaan demektir ki Gktrk

1331

hkmdarlarnn slam kaynaklarnda bu ekilde adlandrldklar bilinmektedir. Sincibu Hakan, a, Fergana, Ke ve Nesefi alarak Buharaya ulam bulunuyordu.165 Daha nce Eftalitlere bal bulunan Sodlar ve teki Maverannehir kavimleri onun idaresi altna girdiler.166 Eftalit ynetiminden memnun olmadklar anlalan Chao-wu hanedan mensuplar, sava srasnda Gktrklere yardmc olmulard.167 Bu yzden onlar, mahalli idareciler olarak durumlarn muhafaza ettiler. Belh ve Toharistan hl Eftalitlerin elinde bulunuyordu. Buralar Gktrkler tarafndan henz alnabilmi deildi ve ayn zamanda Sasanilerin de hakimiyeti sz konusu deildir. nk Hsan-tsangn seyahati srasnda bu topraklar Trklere aitti. Halbuki kaynaklarda, Trklerin blgeyi Sasanilerden aldklarna dair bir kayt bulunmamaktadr. Gktrkler iin btn bu olumsuz vaziyete, baka bir ifade ile bir yandan Eftalit topraklarnn tamamna sahip olamamalar, br yandan gl Sasani komuluuna ramen, Seyhun ve Ceyhun rmaklar arasna hakim olmakla, Orta Asyadaki topraklar iki kat genilemi oldu.168 562de Eftalit topraklarnn paylalmas ile Ceyhun, Gktrklerle Sasaniler arasnda yeil hat (sava snr) olmutur.169 5. Demir-Kap Corafi mevkii itibariyle Semerkand ve Buharadan Belhe giden yol zerindeki Demir-Kap, Gktrk ordularnn batda ulatklar en son nokta olarak gsterilmektedir.170 Fakat bu, 710-715 yllar arasnda, yani II. Gktrk Kaanl anda Trgi Devletinin itaat altna alnmasndan sonra batya yaplan bir seferi anlatmaktadr.171 Maamafih, Bumn ve stemi Kaanlarla ilgili kitabe metninde douda Kadrgan Ormanna kadar, batda Demir-Kapya kadar kondurmu. kisi arasnda pek tekilatsz Gktrk ylece oturuyormu.172 denilmektedir. Grlyor ki burada bir kondurmadan sz edilmektedir. Trkler kondurmak fiilini iskan etmek karlnda kullanrlard.173 Bumn ve stemi Kaanlar Demir-Kapya kadar Gktrk halkn yerletirmilerdir. Onlarn nereye kadar ordu sevkettiklerine dair kitabelerde aklk yoktur. Demir-Kap, her iki tarafnda yksek kayalarn yer ald dar bir geitti. Geidin en dar yerinde de Gktrklerin geiine engel olmak iin demirden kaplar yaplm, anlar ve ngraklarla adeta bir alarm sistemi tesis edilmiti.174 Geidin uzunluu 3 km. olmasna ramen genilii sadece 10-18 m. kadard. Gktrklerin gneye doru yaylmalarna bu ele geirilemez sanlan geit de engel olamamtr. Zira Hsan-tsang, Demir-Kapy getikten sonra Kunduzda Gktrklere rastlamt.175 stemi Kaann Eftalit Devletine ikinci ve sonuncu darbeyi indirmesi ile Gktrklerin bat snrlar Kemire kadar uzanmt.176 Demir-Kapnn gneyinde ve batsndaki topraklar, Gktrk hakimiyeti altndayd. Fakat II. Gktrk Kaanl anda Trk ordular ancak Demir-Kapya kadar ulaabilmilerdi. Anlalyor ki lteriin kurmu olduu devlet, batdaki btn Trklk blgelerini kapsamyordu, baka bir ifade ile batdaki hakimiyet sahas daha dard. nk bu blgeler artk Mslman fatihlerin eline gemiti. 6. Gktrk-ran Bar Gktrk elilerinin Eftalitler tarafndan ldrlmeleri ve Eftalitlerin inle ittifakn nlemek

1332

amacyla stemi Kaann hemen harekete gemi olmas, Gktrk-ran ittifaknn kurulamamasna yol amt. Buna ramen Anuirvan, Eftalit topraklarndan baz paralar koparmak iin ordu gndermi ve kendisi de karargahn Grganda kurmutu.177 Baz Sasani ileri gelenleri gemite kendilerine ok zarar ziyan veren ve hkmdarlar Firuzu katleden Eftalitlerin kt sonunu sevinle karlarken, Kisra Anuirvan tehlikenin bykl karsnda korkuya kaplmt. Douda Kadrgan dalarndan, batda Ceyhuna kadar btn Orta Asyay kaplayan Gktrk Kaanlnn heybetli glgesi Sasani mparatorluunun zerine dmt. Sasani ah bu tehlikeyi uzaklatrabilmek iin Grganda bulunuyordu. te yandan stemi Kaan, Eftalit topraklarnn taksimi eklinden memnun deildi. lk zaferden sonra ordusunu Semerkandda toplad178 ve Eftalit topraklarn tamamen ele geirmek, rana aknlarda bulunmak iin hazrlklara balad. Fakat Anuirvann ordusuyla Grganda bulunduunu renince ona bir mektup gnderip meseleyi bar yoluyla halletmee alt.179 stemi Kaan bu ekilde davranmaya zorlayan sebep hi phesiz Eftalitlerin tamamen bertaraf edilememi olmasdr. Eftalitlerin bir ksm rana snmlard. Kendi reislerinin idaresindeki asl topluluklar ise, Arap ftuhat srasnda bile mevcut bulunduklar Badgi ve Herat ellerinde tutuyorlard.180 Bu da hakl olarak stemi Kaan endielendirmekte idi. Gktrklerin bara yanamalarnn bir dier sebebi de Anuirvann, 562 ylnda Bizans ile imzalam olduu anlamadr. Nitekim Bizans bu anlama ile 532 den beri demekte olduu vergiyi arttrmak zorunda kald gibi, hamle stnln de kaybetmi ve n Asyada ikinci plana dmt.181 Eftalit meselesi tamamen halledilmeden, Bizansa kar stnln kabul ettirmi bulunan Sasanilerle kapmak, askeri ve siyasi bakmdan tehlikeli sonular dourabilirdi. Ayrca 563564lerde doudan iyi haberler gelmiyordu. Choularla birleen Trkler, Chilere saldrmlar, fakat mttefik ordular yenilgiye uram ve Mukan Kaan geri ekilmek zorunda kalmt.182 te bu gibi sebeplerle stemi Kaan, ok sevdii kzn ran sarayna yollamak suretiyle183 bar korumaa alt. Fakat ok gemeden, 565 ylndan sonra Gktrkler, Eftalitlere ikinci ve sonuncu darbeyi indirdiler.184 Menandrosun kaydna gre, bu olay 568lere doru vuku bulmu ve Eftalitler tamamen ortadan kaldrlmlard.185 Bylece daha nce alnamayan Belh ve evresi de Gktrklerin hakimiyeti altna girdi.186 Gktrkler, Eftalit meselesini kesin olarak hallettikleri bir srada, Bizans tahtnda da nemli bir deiiklik oldu. Iustinianus (527-565)un lm zerine yerine gen Iustinus (565-578) geti. Iustinusun rana kar metin ve taviz vermeyen politikas, Gktrklerin batdaki emellerinin gereklemesi iin uygun bir frsatt. te yandan Gktrkler, fethedilen baz sahalarda idareyi mahalli, yani Eftalit ve hatta Kuan meneli slalelere brakmakta tereddt gstermediler.187 Bu suretle Kaanlk ierisinde, merkezi otoriteye muhalif gruplar braklmak istenmemitir. 7. Gktrk-Bizans Anlamas ve ttifak mparator Iustinusun rana kar sert tavr, sonraki yllarda Bizans Devletinin d siyaseti haline gelmitir.188 Ancak bu, Bizansn yeniden sava gze almas demekti. Komularnn birbirleriyle olan ilikilerini yakndan takip eden stemi Kaan, siyasetinde baz deiiklikler yapmay gerekli grmtr.

1333

Bu deiikliin askeri olduu kadar siyasi ve ekonomik sebepleri de vard. Gktrklerin siyasi vaziyeti lehlerine evirmee balamalar zerine Sasaniler de baz tedbirlere bavurdular. nce kuzeybatdan, Gktrklere bal kabilelerden gelebilecek aknlara kar Anuirvan, Yezdigerd (438-457) zamannda inasna balanan suru tamamlatt.189 Hazar Denizi kysndaki Derbend ve Daryal geitlerinde yeni istihkamlar kurdurttu.190 lkeyi drt ispehbedlie ayrarak bunlardan Horasan ve Azerbaycan ispehbedliklerini Trk aknlarn durdurmakla grevlendirdi.191 Firdevsi de snrlara tayin edilen merzbanlar sayesinde Trk aknlarnn sona erdiini haber vermekte ve mbalaal bir ekilde ranllarn Amuydan aa kadar her tarafa hakim olduklarn sylemektedir.192 Btn bu tedbirlerin yannda Anuirvan, Chou hkmdar Wu-tinin desteini salayabilmek iin in sarayna eliler gndermei ihmal etmedi.193 Nitekim Gktrk-Bizans i birlii ona ok uzak grnmyordu. stemi Kaan, yukarda da iaret edildii gibi, Eftalitlerin ykl zerine ranllara geen Trklk sahalar ile yakndan ilgilenmekteydi. Tpk Mete (Mao-tun) gibi, Asyada yaayan btn Trkleri ayn bayrak altnda toplamak onun balca amac olmutu. Bu srada Bizans, batdaki topraklarn kaybettiinden, kuzey ve dou snrlarnn korunmas imparatorluk iin hayati bir nem tayordu.194 Ayn zamanda douya yaplan ihracat, ham ipee olan talebin ok altnda bulunduundan Bizans Solidilerinin Orta Asyaya ve bilhassa ine akmasna sebep oluyordu.195 Asl nemlisi, in ile yaplan ticaretin her zaman rann araclna ihtiya gstermesi idi.196 stemi Kaann idaresi altnda bulunan Sodlar, dou-bat ticaretinde aktif rol oynuyorlard. Fakat ayn zamanda randan geerken zor durumlarla karlamakta idiler. Anuirvan, hem Bizans g durumda brakmak ve hem de Gktrk ticaretini baltalamak amacyla Sodlu tacirlerden fazla gei creti talep ediyordu. stemi Kaan, bu durumu dzeltmek iin, Chao-wu hanedanna mensup Sodlu tccar Maniakh eli olarak rana gnderdi.197 Esasen ipek ticareti ve Bizans altnlar onu pek fazla ilgilendirmiyordu. Onunki toprak ve hkmranlk davasyd. Belhin batsndaki Herat rmana kadar olan saha, baka bir deyile Dou Horasan topraklar onun iin ok daha nemliydi. Sasanileri buradan ancak silah zoruyla karmak mmknd. Maniakhn randan eli bo olarak geriye dnmesi ve daha sonra stanbula gnderilip orada bir anlama salamas198 stemi Kaana bu imkan verdi. Blgede yeniden Trk-ran mcadelelerinin balamas kanlmaz bir hal almt.

1 2 3 4 5

De Guignes 1923, II, s. 200. Macartney 1943-46, s. 271. Cunningham 1962, s. 111. Samolin 1957-58, s. 148. Enoki 1955a, s. 233.

1334

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1-77. 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Mc Govern 1939, s. 365. Frye 1966, s. 256; Harmatta 1969, s. 391. Ghirshman 1948, 5. ll. no: 3, fig. 7, ve no: 4, fig. 8. s. 12-13, no: 5, fig. 9. Enoki 1955a, s. 233. Samolin 1957-58, s. 148; Frye 1966, s. 255. Samolin 1957-58, s. 148. Harmatta 1969, s. 390. Nemeth 1982, s. 23-24. Cunningham 1962, s. 172-173. Harmatta 1969, s. 387. Enoki 1955a, s. 233; Maenchen-Helfen 1945, s. 79. Christensen 1345, s. 267. Hunlarda sol kolun stnl hakknda bkz. Shiratori 1930, s.

Maenchen-Helfen 1944-45, s. 226 Enoki 1955b, s. 44. Hirth 1909, s. 43. Hirth 1909, s. 33; Maenchen-Helfen 1944-45, s. 226; Enoki 1955b, s. 44. Enoki 1955a, s. 233. Maenchen-Helfen 1944-45, s. 227. Enoki 1955a, s. 233-234; gel 1948, 826. Akit 1970, s. 324. Taberi II 1879-1965, s. 863; Mesudi I 1966, s. 303; Gerdizi 1969, s. 28. De Guignes, II 1923, s. 200. Mesudi I 1966, s. 303. Mukaddesi III 1349/1971, s. 141. Kafkaslardan rana pek ok akn yaplmtr. 395 Hun

aknlarndan sonra 516da Sabirler, daha sonra da Gktrkler ve Hazarlar, hep Derbend

1335

Demirkapsn geerek rana girmilerdir. Fakat slam kaynaklar btn bu aknlar Trklere malettiklerinden, Mukaddesinin sz ettii olay hususiyle Hunlarla ilgili olmaldr. 29 Macartney 1943-46, s. 272.30 Firdevsi, s. 413; Mukaddesi III 1349/1971, s. 141.

Firdevsideki in Hakan tabirinden in imparatoru, yani o ada ine hakim To-pa Wei hkmdar anlalmamaldr. Firdevsi, onu baka bir yerde (s. 420) in Fafuru diye adlandrr ve in Fafurunun, ran ah ile hi savamadn anlatr. Zaten inlilerin bu tarihlerde ran snrlarna ulatklarna dair bir kayt da mevcut deildir. 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Mukaddesi III 1971, s. 141; Taberi. II 1879-1965, s. 863. Mc Govern 1939, s. 410. Firdevsi, s. 414. Gerdizi 1969, s. 28; Mc Govern 1939, s. 410. Mukaddesi III 1971, s. 141; Taberi II 1879-1965, s. 866. Taberi II 1879-1965, s. 866. Huart 1972, s. 129. Firdevsi, s. 414; Gerdizi 1969, s. 28. Taberi, II 1879-1965, s. 864. Firdevsi, s. 414. Taberi II 1879-1965, s. 865. Taberi II 1879-1965, s. 867. Firdevsi, s. 414. Taberi II 1879-1965, s. 864. Huart 1972, s. 129. Christensen 1345, s. 311-312. rann kuzeydoudaki dmanlar bu sralarda kaynaklarda

501 yahut l olarak adlandrlmaktadr. stemi Kaann yuunda bkli lig ilden gelenler de vard. P. Aaltoya gre, bununla Eftalitler kasdedilmektedir. Onlara Orta Farsada l denildii gibi, Taberi de adlarnn gl, kuvvetli adam anlamnda olduunu bildirmektedir. Trke Bke kelimesi, kahraman, pehlivan demekti ve bu da Eftalitlerin bkli lig il diye tanmlanmasna uygundur (Aalto 1971, s. 33). Procopius tarafndan Tzour, Ermenice ola, og gibi isimlerin asl Trke l veya ordu. Arapaya Sul olarak gemitir (Esin 1979, s. 33. . Kafesoluna gre, l, Eftalit Devletini tekil eden kabilelerden sadece birinin addr ve onlar Grgan mntkasnda oturmakta idiler

1336

(Kafesolu 1977, s. 68). 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 Gerdizi 1969, s. 28. Cunningham 1962, s. 173-174. Mc Govern 1939, s. 411. gel 1948, s. 826. Samolin 1957-58, s. 149. Enoki 1955a, s. 237. Eberhard 1947, s. 166. Eberhard 1942, s. 100. Uighur 1965, s. 32. Konuku 1973, s. 35. Hudud al-Alam 1970, s. 110. Konuku 1973, s. 60. Eberhard 1940-42, s. 139. Mookerji 1969, s. 92-93. Macartney 1943-46, s. 268. Marquart 1901, s. 55. Taberi, II 1879-1965, 872. Olay hakknda Taberinin tenkidi iin bkz. Christensen 1345, s.

313, n. 1. J. Marquarta gre, Yezdigerd IInin lm ile kan karklklar srasnda Eftalitler henz ran snrlarna ulaamamlard (Marquart 1901, s. 57). 63 64 65 66 67 Harmatta 1969, s. 394. Cunningham 1962, s. 187. Taberi II 1879-1965, s. 872; Konuku 1973, s. 78. Huart 1972, s. 130. De Guignes II 1923, s. 202.

1337

68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 245). 82 83 84

Sdki 1326, s. 14. Procopius I, 3. 1967. De Guignes II 1923, s. 204. Cunningham 1962, s. 260. Enoki 1955a, s. 235. Mc Govern 1939, s. 408-409. Enoki 1955a, s. 234. Harmatta 1969, s. 394. Grousset 1970, s. 67. Marquart 1898, s. 58; Chavannes 1941, s. 134; Eberhard 1940-42, s. l48. Shiratori 1928, s. 107. Marquart 1898, s. 60-61; Shiratori 1928, s. 110. Marquart 1898, s. 60-61; Shiratori 1928, s. 110-111. Chavannes 1941, s. 134. bn Havkaln verdii uzaklk da aa yukar buna yakndr. Ona iki fersahtr (bn Havkal 1967, s.

gre Semerkand-tihan aras yedi, Semerkand-Kebudenkes aras

Watters 1961, s. 96. Eberhard 1940-42, s. 149-150. Chavannes 1941, s. 133; Watters 1961, s. 96; De Guignes II 1923, s. 115; Marquart 1898,

s. 59; Shiratori 1928, s. 110; Eberhard 1940-42, s. 149-150. 85 in kaynaklarnda iki Shih-kuo, yani Shih lkesi veya devleti grlmektedir. Bunlardan

Kee tekabl edeni Chao-wu grubuna mensuptu. Dier Shih-kuo ise Takente karlkt. Fakat Chaowu ailesine mensup olup o1madklar bilinmemektedir (Shiratori 1928, s. 131; Eberhard 1940-42, s. 149). 86 De Guignes I 1923, s. 116; Marquart 1898, s. 63; Shiratori 1928, s. 125; Bretschneider II

1967, s. 61. 87 EbuI-Fida 1349, s. 567.

1338

88 Bartho1d 1968, s. 136. Kar ad iin bkz. Poppe 1955, s. 40. Orta Trkede kar, saray anlamna gelmektedir. 89 De Guignes I 1923, s. 117; Marquart 1898, s. 59; Shiratori 1928, s. 113-114; Watters

1961, s. 97. 90 91 92 Yakut IV1955-57, s. 462. De Guignes I 1923, s. 118; Watters 1961, s. 97; Shiratori 1928, s. 113. Shiratori 1928, s. 117.

93 Watters 1961, s. 98. 94 95 96 97 98 99 Marquart 1898, s. 61-62. De Guignes I 1923, s. 118; Marquart 1898, s, 62. Eberhard 1940-42, s. 148. Marquart 1898, s. 64; Shiratori 1928, s. 121. Shiratori 1928, s. 121-122. Shiratori 1928, s. l20-121; Eberhard 1940-42, s. 150.

100 Marquart 1898, s. 64-65; Shiratori 1928, s. 122. 101 Enoki 1955a, s. 234. 102 Konuku 1973, s. 79. 103 Christensen 1345, s. 316. 104 Sdki 1326, s. 16. 105 Procopius I, 3. 1967. 106 Taberi II 1879-1965, s. 875-876; Yakut, II 1955-57, s. 351. slam kaynaklarnda Ahunvar, Ahunvan, Honuvaz ve Sod metinlerinde Khevan ekillerinde geen bu adn Aksungur olabilecei hak. bkz. Konuku 1973, s. 67. Ayn ahs Theophanes, Ephthalanus ve Priskos Kunchas diye yazmaktadrlar (Sdki 1326, s. 12). 107 Christensen 1345, s. 316. 108 Langlois l864, s. 344.

1339

109 Firdevsi, s. 425. 110 Procopius I, 3. 1967. 111 Mesudi I 1966, s. 306. 112 Eftalitlerin kraliyet merkezi Badgis, ikinci bakentleri de Belh idi. Hkmdar Badgiste, devlet daireleri Belhde bulunuyordu (Chavannes 1941, s. 224). 113 Procopius I, 3. 1967. 114 Firdevsi, s. 425-427; Taberi II 1879-1965, s. 877; Huart 1972, s. 131. 115 De Guignes II 1923, s. 208. 116 Christensen 1345, s. 319. 117 Christensen 1345, s. 317.118 119 Christensen 1345, s. 318. 120 Procopius 1, 4. 1967. Kar. Mc Govern 1939, s. 413. 121 Mc Govern 1939, s. 413. 122 Christensen 1345, s. 374; Firdevsi, s. 429. 123 Dineveri 1960, s. 66; Firdevsi, s. 429. 124 Procopius 1, 7. 1967; Huart 1972, s. 132. 125 Procopius I, 15. 1967. lk defa 463 yllarnda Priskosun bir kaydnda grlen Sabirler, Avar basks sonucu Turfan blgesinden batya g etmilerdir. Bkz. Batav 194l, 558. 126 gel 1948, s. 826. 127 Enoki 1955a, s. 235. 128 Mc Govern 1939, s. 414. 129 Firdevsi, s. 434. 130 Grousset 1970a, s. 80. 131 Grousset 1970b, s. 117. 132 Hookham 1972, s. 135. Cunningham 1962, s, 174.

1340

133 Goodrich 1963, s. 97. 134 Eberhard 1947. s. 170 ve 174. 135 Grousset 1970a, s. 81. 136 Ecsedi 1968, s. 133. 137 Ecsedi 1968, s. 132. 138 Eberhard 1947, s. 174. 139 zgi 1978, s. 98. 140 zgi 1978, s. 100. 141 gel I 1981, s. 406. 142 Ergin 1970, s. 2. 143 Kafesolu 1977, s. 77. 144 Donuk 1979-l980, s. 55. 145 Firdevsi, s. 410; De Guignes II 1923, s. 210. 146 Chavannes 1941, s. 227. 147 Firdevsi, s. 450. 148 Taberi II 1879-1965, s. 895; Firdevsi, s. 450. 149 Firdevsi, s. 452. 150 De Guignes II 1923, s. 210; Bretschneider II 1967, s. 61. 151 Firdevsi, s. 451. 152 Chavannes 1941, s. 226. 153 Mukaddesi III 1971, s. 145. 154 Wdengren 1952, s. 70. 155 Grousset 1970a, s. 82. 156 Dineveri 1960, s. 68.

1341

157 Mesudi I 1966, s. 309. 158 Chavannes 1941, s. 229. 159 Wdengren 1952, s. 70-71. 160 bn Hurdadbih 1889, s. 40-41. 161 Chavannes 1941, s. 227, n. 1. 162 Griagnaschi 1972, s. 239-240, n. 41. 163 Mori 1967, s. 10. 164 Dunlop 1967, s. 32. 165 Dineveri 1960, s. 68. 166 Parker 1924, s139. 167 Huart 1972, s. 133. 168 Legg 1971, s. 155. 169 Chavannes 1941, s. 229. 170 Kurat 1952, s. 13. 171 Barthold 1975, s. 51. 172 Ergin 1970, s. 4. 173 gel 1979, S. 83. 174 Ligeti 1970, I, s. 116. slam kaynaklarnda Bab l-Hadd ve Dr- Ahenn olarak zikredilen Demir-Kap, Tang Slalesi ve daha sonraki devirlerde inliler tarafndan Tieh-men-kuan olarak adlandrlmakta idi (Barthold 1993, s. 522; Watters 1961, s. 102). phesiz bu isimler, Orhun Kitabelerindeki Demir-Kapnn Arapa, Farsa ve ince tercmelerinden baka bir ey deildi. 175 Ligeti I 1970, s. 117. 176 gel 1979, s. 83. 177 Firdevsi, s. 451. 178 De Guignes II 1923, s. 210.

1342

179 Firdevsi, s. 450-451. 180 Uighur 1965, s. 33. 181 Ostrogorsky 1978, s. 66. 182 Ecsedi 1968, s. 134. 183 Taberi II 1879-1965, s. 988; Mesudi II 1966, s. 307; Gerdizi 1969, s. 32; Mukaddesi III 1971, s. 145. 184 Mc Govern 1939, s. 418. 185 Chavannes 1941, s. 226. 186 Rasonyi 1971, s. 96. 187 Belenitsky 1969, s. 112. 188 Ostrogorsky 1981, s. 73. 189 Gerdizi 1969, s. 310; Mukaddesi III 1971, s. 145. 190 Christensen 1345, s. 369. 191 Taberi II 18791965, s. 894; Dineveri 1960, s. 67. 192 Firdevsi, s. 455. 193 De Guignes II 1923, s. 293. 194 Bynes-Mass 1969. 195 Bizans paralarnn Orta Asyada yayl hakknda bkz. Koenig 1982, s. 90-102. 196 Ostrogorsky 1981, s. 68. 197 Grousset 1970a, s. 83; Kafesolu 1977, s. 8l. 198 Grousset 1970a, s. 83; Kafesalu 1977, s. 8l-82.

AALTO, P. 1971, Iranian Contacts of the Turks in Pre-Islamic Times, Studia Turcica, s. 29-37. AKT, O. 1976, Roma mparatorluk Tarihi (M. . 27-M. S. 192), stanbul.

1343

AKT, O. 1970, Roma mparatorluk Tarihi (M. S. 193-395), stanbu1. BARTHOLD, W. 1968, Turkestan down to the Mongol lnvasion, Transl. by W. Minorsky, Third Edition, London. BARTHOLD, W. 1975, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayanlar: Dr. K. Yaar Kopraman, Dr. A. smail Aka, stanbul. BARTHOLD, W. 1993, Demir-Kap, A, c. III, stanbul, s. 522-523. BATAV, ., Sabir Trkleri, Belleten, V/I (194l). BELENITSKY, A. 1969, The Ancient Civilization of Central Asia, Translated from Russian by J. Hogarth, London. BRETSCHNEIDER, M. D. E. 1967, Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources, c. I-II, London (Reprinted). BYNES N. H. and MOSS H. St. L. B. 1969 (Edts), Byzantium, Oxford Paperback, Oxford University Press. CHAVANNES, E. 1941, Documents sur les Tou-kiues (Turks) Occidentaux et notes additionelles, Paris. CHRISTENSEN, A. 1345, ran der Zeman- Sasaniyan, Terc. Reid Yasemi, Teheran. CUNNINGHAM, A. 1962, Later Indo-Scythians, Ed. A. K. Narain, Varanasi. DE GUGNES, J. 1923, Hunlarn, Trklerin Moollarn ve Daha Sair Garbi Tatarlarn Tarih-i Umumisi, Mtercim: Hseyin Cahid, c. I-II, stanbul. DNEVER, Ebu Hanife Ahmed b. Davud 1960, El-Ahbar ut-Tval, Kahire. DONUK, A. 1979-1980, Trk Devletinde Hakimiyet Anlay, TED, X-XI, s. 29-56. DUNLOP, D. M. 1967, The History of the Jewish Khazars, Princeton. EBERHARD, W. 1940-42, in Kaynaklarna Gre Orta ve Garbi Asya Halklarnn Medeniyeti, T. M., VII-VIII/1, s. 125-191. EBERHARD, W. 1942, inin imal Komular, eviren: Nimet Ulutu, Ankara. EBERHARD, W. 1947, in Tarihi, Ankara. EBUL-FDA Melik ul-Meyyed mad d-Din smail 1349, Takvim ul-Buldan, Farsa Terc. Abd ulMuhammed Ayeti, Teheran.

1344

ECSEDI, H. 1968, Trade-and-War Relations between the Turks and China in the Second Half of the 6th Century, AOH, XXI, s. 131-149. ENOKI, K. 1955a, The Origin of the White Huns or Hephthalites, EW, VI, s. 231-237. ENOKI, K. 1955b, Sogdiana and the Hun, CAJ, I, s. 43-62. ENOKI, K. 1959, On the Nationality of the Ephthalites, MRDTB, XVIII, s. 15-23. ERGN, M. 1970, Orhun Abideleri, stanbul. ESN, E. 1979, Suliler slam ile Karlaan lk Trkler. Sul (l? or?) Boylarndan, Seluklulara Kadar Hazar Denizi Kylarndaki Ouzlara Dair, TED, VII/3-4, s. 31-84. FRDEVS, Hakim Ebul-Kasm, ah-Name, ab- Pencum, Teheran, ?. FRYE R. N. 1966, The Heritage of Persia, London. GERDZ Ebu Said ibn Mahmud 1347/1969, Zeyn ul-Ahbar, Notlarla birlikte Nereden: Abd ulHayy Habibi, Teheran. GHIRSHMAN, R. 1948, Les Chionites-Hephthalites, MDAFA, XIII. Institute Franoise dArchologie Oriental, Le Cairo. GOODRICH L. C. 1963, A Short History of the Chinese People, Fourth Edition, New York. GRIAGNASCHI, M. 1972, Sabirler, Hazarlar ve Gktrkler, VII. Trk Tarih Kongresi (25-29 Eyll 1970), Ankara, s. 230-250. GROUSSET, R. 1970a, The Empire of the Steppes, a History of Central Asia, Transl. by N. Walford, New Jersey. GROUSSET, R. 1970b, The Rise and Splendour of the Chinese Empire, Transl. by A. WatsonGandy and T. Gordon, Los Angeles. HARMATTA J. 1969, Late Bactrian Inscription, AAH, XVII/3-4, s. 380-414. HERODOTOS 1973, Herodot Tarihi, Trkesi Mntekim kmen, stanbul. HIRTH F. 1909, Mr. Kingsmill and the Hun, JAOS, XXX, s. 32-45. HOOKHAM, H. 1972, A Short History of China, New York. HUART C. 1972, Ancient Persia and Iranian Civilization, Transl. by M. R. Dobie, London. Hudud al-Alam 1970, The Regions of the World, A Persian Geography 372/982, Transl. and

1345

Expl. by V. Minorsky, London. BN HAVKAL Ebul-Kasm 1345/1967, Suret ul-Arz, Farsa Terc. Cafer iar, Teheran. BH HURDADBH Ebul-Kasm Ubeyd ul-Lah ibn Abd ul-Lah l889, Kitab ul-Mesa1ik vel-Memalik, Ed. M. J. De Goeje, E. J. Brill. STAHR Ebu shak brahim b. Muhammed el-Farisi 1870, Kitab ul Mesalik vel-Memalik, Ed. M. De Goeje, Leiden. ZG . 1978, XI. Yzyla Kadar Orta Asya Devletlerinin inle yapt Ticari Mnasebetler, TED, IX, s. 87-106. KAFESOLU, . 1977, Trk Milli Kltr, Ankara. KOENIG, G. G. 1982, Frhbyzantinische und Sassanidische Mnzen in China, Bonn, s. 90108. KONUKU E. 1973, Kuan ve Akhunlar Tarihi, Ankara. KURAT A. N. 1952, Gk-Trk Kaanl, DTCFD, X/1-2, s. 1-56. LANGLOIS V. 1864, Collections des Historiens, Paris. LEGG S. 1971, The Heartland, New York. LIGETI L. 1970, Bilinmeyen -Asya, eviren: Sadrettin Karatay, stanbul. MACARTNEY C. A. 1943-46, On the Greek Sources for the History of Turks. BSOAS, XI, s. 266-275. MAENCHEN-HELFEN O. 1944-45, Huns and Hun, Byzantion, XVII, s. 222-251. MAENCHEN-HELFEN O. 1945, The Yei Prob1em Re-examined, JAOS, XV, s. 71-81. MARQUART J. 1898, Die Chronologie der Alttrkischen Inschriften, Leipzig. MARQUART J. 1901, Eransahr. nach der Geographie des Ps. Moses Xorenaci, Berlin. MARQUART J. 1946, Die Sogdiana des Ptolemaios, Orientalia, XV, s. 123-149. 286-323. Mc GOVERN W. M. 1939, The Early Empires of Central Asia, North Carolina. MESUD Ebu shak Ali b. Hseyin 1966, Muruc uz-Zeheb ve Meadin ul-Cevher, I-II c. Beyrut. MESUD Ebu shak Ali b. Hseyin 1357/1938, Kitab ut-Tenbih vel-raf, Tashih: A. smail es-

1346

Savi, Kahire. MOOKERJI R. 1969, The Gupta Empire, Varanasi. MORI M. 1967, Historical Studies of the Ancient Turkish Peoples, I, Tokyo. MUKADDES Mutahhar b. Tahir 1349/1971, Aferine vet-Tarih, Farsa Terc. M. Rza efii, Teheran, VI c. MUKADDES Mutahhar b. Tahir 1906, Ahsen ut-Tekasim fi Marifet il-Ekalim, Ed. M. J. De Goeje, Leiden. NEMETH G. 1982, Attila ve Hunlar, Terc. erif Batav, Ankara. OSTROGORSKY G. 1981, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye evr. Fikret Iltan, Ankara. GEL B. 1948, lk Tles Boylar, Uygur, Ting-ling ve Kao-cheler, Belleten, XII/48, s. 795-833. GEL B. 1979, Trk Kltrnn Gelime alar, 2. Bask, Ankara. GEL B. 1981, Byk Hun mparatorluu Tarihi, I-II, Ankara. PARKER E. H. 1924, A Thousand Years of the Tartars, Second Edition, London. POPPE N. 1955, Turkic Loan Words in the MiddIe Mongolian, CAJ, I. s. 36-42. PROCOPIUS 1967, History of the Wars. Secret History and Buildings, Transl. by Averil Cameron, New York. RASONY L. 1971, Tarihte Trklk, Ankara. SAMOLIN W. 1956, A Note on the Kidara and the Kidarites, CAJ, II, s. 295-297. SAMOLIN W. 1957-58, Hun, Hun, Turk, CAJ, III, s. 143-150. SHIRATORI K. 1928, A Study on Su-te, or Sogdiana, MRDTB, II, s. 81-145. SHIRATORI K. 1930, On the Territory of the Hun Prince Hsiu tu Wang, MRDTB, V, s. 1-77. SIDK M. Osman 1326, Yeftaliyan, Kabil. TABER Ebu Cafer Muhammed ibn Cerir 1879-1965, Tarih ur-Rusul vel-Muluk, Ed. M. J. De Goeje, XIII c. Brill. UIGHUR M. R. 1965, The Original Home of the Tukharians, Karachi. WATTERS T. 1961, On Yuan Chwangs Travel in India (629-645 A, D.), First Indian Edition,

1347

Delhi. WDENGREN G. 1952, Xosrau Anosurvan, les Hephtalites et les peuples turcs, Orientalia Suecana, I/1-2, s. 69-84. YAKUT EL-HAMAV ihab ud-Din Ebu Abd il-Lah 1955-1957, Mucem ul-Buldan, V. c. Beyrut.

Akhunlularn Kalnts Olarak Kalalar (Halalar) / Prof. Dr. Enver Konukcu [s.845-849]
Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Akhunlar, ortaan byk devletlerinden biriydi. V. ve VI. yzyllarla snrlanan tarihlerde, Trkistan, Maverannehir, Dou ran, Afganistan ve Hindistann kuzeyinde geni bir arazi zerinde, siyasi, askeri, kltr ve medeniyet alanndaki izleri ile gze arptlar. Sasaniler ve Hindu mahalli devletleri ile komu olduklarndan, onlarla bir asr boyu mnasebetlerde bulundular. nceleri mleccha diye Hint kaynaklarna getiler. Zamanla birbirlerini yakndan tandklarnda kaynaklarn onlara huana ismini verdikleri grlmtr. Sasaniler ise sonraki kaynaklarda takip edildii zere Akhunlara Haytal/Hebtal demilerdir. VI. yy. ortalarndan sonra, Sasaniler ve Gktrkler aralarnda bir anlama yaparak Akhunlara kar birlikte hareket ettiler. te bu sebepten dolay Akhunlar iki blok arasnda istenilen dayanmay gsteremedi. lke topraklar iki devlet arasnda paylatrld. ranllama daha ok Ceyhun nehri ve Horasan taraflarnda grld. Gktrkler ise ayn kkten gelmenin avantaj ile Akhun ynetimi dnda, dier unsurlar da bnyesine tebaa olarak kabul etti. Hindistanda ise hissedilir bir asimilasyon gze arpmaktadr. Oradaki Akhun varl bu ekilde eriyip gitti. Ama geriye sadece baz corafi isimler miras olarak kalmtr.1 Akhunlarn Ceyhun nehri gneyinde Toharistan mntkasnda, Huttal, Bamiyan ve Kbil evresinde hatta Sicistanda ahali olarak baz kk beyliklerin emrinde bulunduklar kaynaklarca zikredilmektedir. 1.Ykl Sonras Durum Trkah / Kbilah, Nizek Tarhan, Hinduahiler

1348

Taberi, Belazuri ve onlardan nakillerde bulunan dier tarihlerde, bu siyasi kurulularn Toharistan, Sicistan, Bamiyan, Huttal ve Kbilde, bamsz halde yaadklar, daha ok kendi kabilelerine ve idareci ailelerine dayandklar, Tarkan, Yabgu ah vb. unvanlara sahip kimselerce ynetildikleri gze arpmaktadr. ah/aho dnda iki unvanda Trk geleneinin devam ettirilmesi ynnde deerlendirilebilir. Tarhan Nizek, Cebbuye (Yabgu) ve Huttal-ah, Kabul / Kbil ah rnekleri verilebilir.2 Akhunlarn yklndan sonrada Sasaniler de pek uzun bir saltanat sremediler. Zira Arabistanda ortaya kan slamiyetin yaylma alannda randa bulunuyordu. III. Yezdegerd, halife ordular karsnda srekli baarsz oldu. Sonunda Nizek Tarhandan yardm istedi. Taberi, Belazuri, bn el-Esir, Horasan, Mavera n-nehr ve Toharistandaki slam fetihlerinde Tarhan Nizekten sk sk bahsederler. Tarhan Nizek in Kuteybe b. Mslim tarafndan yakalanarak idam edildii de ayn kaynaklar tarafndan bildirilmektedir. Kuteybe b. Mslim, daha sonra Seyhun tesinde yeni fetihlere giriti. Emevilerin Horasan valileri de ayn siyaseti devam ettirmilerdir. Nasr b. Seyyar zamannda bile slamlara kar milli direni devam ettirilmitir.3 Tarhan Nizek ve Kuteybe b. Mslimden nce, Akhun ve Gktrk dnyasna ait izlenimleri ile tannan Budist haclardan Hsan Tsangn notlar son derece ilgi ekicidir. Ayrca in dnyasna, batdan, Mavera n-nehrden, Toharistandan, Afganistan ve Hindistandan bilgiler daha nceleri de Fa-hien ile Sung yung tarafndan kazandrlmtr.4 Hsan Tsuang, onlar gibi tarihi yollar takiple, Mavera n-nehr/Sogdiana/Su-teden, Demir Kap zerinden, Akhunlarn ve kalntlarnn yaadklar Toharistana ulamtr.5 629-645 yllar arasndaki kaytlara gre, Tu-hou-lo, Fo-ho, Bamiyan ve Kapasi gezilmi, oralardaki insanlar, daha ok Budist grle anlatlmtr. Gezgin, Demir Kap sonras, Tu-hou-lo ya ayak basmtr. Buras Trklerin ve slam kaynaklarnn Toharistandr. Pamir ve Po-lisse ile komudur. Hsang Tsangn temas ettii zere Toharistanda eskiden, lkeyi yneten bir hkmdarlk ailesi vard. Sonralar aralarnda snrlar bulunan blnme gereklemitir. imdi ise Tu-kiue yani Gktrklere baldrlar. Gezgin, onlarn 25 harfli alfabelerinin bulunduuna dikkati ekmektedir. Bu harfleri soldan saa doru birletirerek yazyorlard. Pamuk ekimi ve koyun yetitirilmesi bu insanlarn balca uralarndan idi. Ticarette altn ve gm paralar kullanyorlard.6 Hindistan dn yine ayn yerlerden gemi olan Hsan Tsang, Huoyu da ziyaret etmitir. Tohuo-lo nun blgelerinden biri olan Huo, 3000li lik yer kaplamaktadr. Bamsz bir hkmdar yoktu. lke Trklerin elindedir. Arazisi dzdr. rnleri, ormanlar ve meralar oktur. Trk meneli bir hkmdar tarafndan ynetilmektedir. Bu kii Demir Kapnn gerisinde btn araziye sahiptir. Hsan Tsangn bahsettii Huo, imdiki Varvalizdir.El-Buruni buradan Varvalic diye

bahsetmektedir. Kunduz imle ayn yere tekabl etmektedir ki bu ismin doru ekli de Kuhan-Dzdr.7 Gezgin Toharistan beldelerinin en by ve en nemlisi Po-ho/Belhden de bahsetmektedir.

1349

Buras, 800 x 400 li alana sahiptir. Kuzeyinde, Budhist kltrn etkin olduu gzlenmektedir. Budaya ait heykeller dikkati ekmektedir. O yzden racagriha denilmektedir. ehrin evresi 20li civarndadr. Savunma yerleri gldr. Hepsi Kk Tekerlek tarikatna mensupturlar. Po-honun gney-batsnda, Nava-Sangharama (yeni manastr) vardr. Bu isimden slam kaynaklarnda Nev - Bahar/Nev-Vihara diye bahsedilmektedir. Anlatldna gre, bunu eskiden yaam bir hkmdar yaptrmtr. Hsan Tsang bu manastr ile ilgili bir hikyeyi de nakletmektedir.8 inli gezginin bahsettii dier bir Akhun lkesi de Hi-mto-lodur. Buras Toharistan mntkasndadr. Karl dalar anlamna gelmektedir.9 Gaznelilerin siyasi sahneye kna kadar Toharistan, zellikle Kbil ve evresinde>Akhun kalnts kabileler ve baz siyasi kurulular gze arpmaktadr. Kabilahlar, Tarhan Nizek ile adatrlar. Menei, El-Biruni tarafndan Bri Tegin slalesine indirilmektedir. Maaradan kan asil bir kimsenin ata sayld dilden dile dolamtr. Bunun Kuanlarla ilgili olabilecei ileri srlmtr. Emevi ordular ve Hindu meneli gruplar, bunlarn en nemli dmanlar idi. Hsan Tsang, Kabili gezdiinde, nemini kaybetmi bir merkez, Gktrk soyundan hkmdarn oturduu yer, 2000 x 1000li byklnde araziden ibaret, iklimi souk bir yer olarak tanmlamaktadr. Emil Esine gre Trk meneli idarecisi Kabilahtr. Bu devletcik ayn zamada Trk ahiler olarak da tannmaktadr. Bu ahlk ve Rtbil isminde biri slam kaynaklarnca da zikredilmektedir. Rtbil bir anlamazlk nedeni ile Araplara snmtr. Sonra Gazne ehrine gemi ve orada oturmutur. Bu ah Trk adetlerin terk etmemiti, yazlk ve klk ikamet yerleri vard. Biri Gazne, dieri de imdi harabe halindeki Ruhhcdr.10 Trkahilere son verenler slam ordular ile Hinduahilerdir. X. yy.da Hinduahilerin bakenti Vayhandd. imdiki ismi ise Hundtur. Vayhand, Cenab nehri ile Lmgan blgesinde bulunmaktadr. Hanedann kurucusu Llliyadr. Zaman ve faaliyetleri karanlk kalmaktadr. Bu Hindu IX. yy.da bu blgenin tek hakimi olmutur. lmnden sonra Samantdeva tahta kt. 903te, Kemir racas Gopalvarman tarafndan malup edildi. Toramana Kamaluka, Hinduahilerin gze arpan en dinamik ah idi. 980de saltanat zirvede idi. Halefi olan Bhim hakknda bilinenler ok azdr. Olu ve halefi ise Caypaldr. Batdaki arazi ksa zaman sonra Trklerin kontrolne geti. Sebktegin ilk gaza seferini Hinduahilere kar yapmtr. Lmgana kadar btn arazi Trklerin eline gemiti. 997de Sebktegin ld, yerine Mahmud geti. 999 ylnda Mahmud kalabalk bir ordu ile Hinduahi arazisini istila etti. Caypal, Gazneliler tarafndan malup edildi. Bylece Hindistan yolu, uzun bir zaman sonra Trklere alm oldu.11 2. Kalalar Akhunlar zamannda devlet kurduklar blgelerdeki topluluk Trk diye belirtilmektedir. Fakat bunlarn hangi kabilelerden teekkl ettii yakn zamana kadar pek bilinmiyordu. Taberi, Belzuri, slam corafyaclar, Akhun Devleti ykldktan sonra Haytal veya Habtallardan bahsetmektedirler. X. yy.n tannm dou dnyas yazarlarndan ve ilim adamlarndan Muhammed b. Ahmed b. Yusuf el-

1350

Ktip el Harezmi (l. 997) Mefatih el-Ulumu yazmtr. Bu eserde Akhun tarihi iinde nemli bilgiler vardr. 12 Eserde, Akhunlar Heyatla diye yazlmaktadr. Bir zamanlar byk bir siyasi kuruluu temsil etmilerdir. Onlardan kalan kabileler ise Etrak, Kencineler ve Halalardr.13 Toharistan, Sicistan, Huttal, Afganistan ve Kuzey Bat Hindistanda Trklerin yaylm olduu biliniyor. Byk bir ksm Bat Gktrklerin Tebaas olmutur. Kencineler de bu gruba girmektedirler. slam kaynaklarnda en ok bahsedilen Kalalardr.14 H.l.c. diye yazlan kabilenin, destan ve tarih kaynaklar, Ouz kabileler birlii iinde olduunu ortaya koymaktadr. Uygurca Ouznamede Kalalar iin u bilgi verilmektedir: 15 Yolda byk bir ev grd. Bu evin duvar altndan, pencereleri gmten ve ats demirdendi. Kapal idi ve anahtar yoktu. Asker arasnda pek becerikli bir adam vard. Ad Tmrd Kaul idi. Ona buyurdu: Sen burada kal ve aty a ve atktan sonra orduya gel. Bunun zerine ona Kala adn verdi ve ilerledi. Uygur Ouznamesinde Trke Kala kullanld halde Reideddin tarafndan yazlan Farsa Ouznamede H.l.. yani Hala yazl hakimdir.16 Daha sonraki asrlarda Trkistan sahasnda derlenen Ebul Gazi Bahadr Han tarafndan kaleme alnm ecere-i Terakime / Trklerin Soyktnde dier Ouznamelerden daha farkl anlatlar mevcuttur. Ebul Gazi Bahadr Han da muhtemelen Czcanideki kaytlar esas alarak, Hindistandaki Kalalar da Hala maddesine katmtr.17 Buradaki metin yledir: Bir yl yrtnda turup ikkini yl ilge ar kldurd. ran sar yrp turur men nie yllk gamlarn yesnleri tip ikkii yl atland tak Tala ehriga keldi. Hannng lekeri kiyinnda koygan kiileri bar irdi. Argan ve acgan ve tiggen ni alp kelsun tip. Ol kiiler leker songunda kalgan bir ivlik kii han alda alp keldiler. Han ol kiiden sord-kim ni n kiyin kalp id ding tip ol aytd. Knlkimning azlkndr lekerning songndn kele turur irdm. Hatunum hamile irdi tuurd. Alk sebebinden anasnn st oglanga yetimedi. Kele turur irdim sunng yakasnda krdm ki bir agal bir krgavulni ald. Aga birden agalniurdum irse krgavulni talap kat. An alp kebap klp hatunumga berip turur idim. Songda koygan kii leringiz yolukup alp geldiler. Han fakirga at ve azfuk ve mal berip buerikke parma tip kal a tedi. Bara Kala ili ol kiining neslinden tuturlar. Horasan ve rak ta hem kp bolur anlar aaktay iline koula turur (15) lar. Belhga taalluk Gur tigen ehrde olturgan Kalalardn at Muhammed lakab bahtiyar bir pehlivan yiit bar idi. Hindistannng Dehli tigen ehrinde Kutbeddin atl bir mslman padiah vard. Muhammed barp anga nker bold. Bir nie yl dn song ulug big boldu. Hindstan tigen blk blk kp yurt bulur. Bihar atl bir yurt bolur. Kemir yaknnda bolur. Kutbeddin Muhammed Bahtiyarni lgar ba klp anga yiberdi. Muhammed Bahtiyar Bihar yurtn ald. Biharning afitap karnda tak bir yurt vard. Ann ulug ehrinin at Lekmir rdi. Barp ol yurtn ald. Lekmirning temr kazk tarafnda bir ulu ehr vard. Lektuni atlk barp an tk ald ehri paytaht klp oturdu. Kala ilinden on minkii ann kata yldlar. Bara Kala halk ylp, iran tigenni padiah kldlar. Ol lgenden song Merdan tigenni padiah kldlar. Kala halknn yahi kiilerinin bi gnah ltre balad. l yahileri ylp Merdanni ltrp vaz tigennen Lektuni tahtna

1351

oturtdlar, ol hem oniki yldan song lt. Andan song Kalalar nker boldlar. Kalalarn padiahl evvlinden ta ahirigaa elig drt yl bold. Lektuni Bengaledeki Lakhnautidir. Crcani, Kalalarn buraya gelmeleri, Bihar ve Nuddeadaki fetihleri, Viharadaki kitaplar yazmalar Delhiye yollanmas, Kamarupa hadiselerinden, yukar metinden farkl ekilde bahsetmektedir. Kala/Hala adnn bat kaynaklarndaki Hvls, Holidiatai, Holas, Holac, Kholiatai ile ilgili olabilecei ileri srlm ise de bu ana kadar kesinlik kazanmamtr.18Kalalar, Afganistann birok yerinde vadilerde ve akarsu boylarnda sakinlerdi. Zaman zaman istek olduu takdirde hkmdar tarafnda savalara katlyorlard. slam corafyaclar, Kalalar hakknda enteresan bilgiler aktarrlar. stahriden nakilde bulunan Yakt, Hala/Kalalar iin: Halalar eski devirlerden beri Kablde, Hindistan Seistan arasnda, Gurun tesinde yaarlard. Hindistan ve Gazne arasndaki bu ehri bilgisini vermektedir.19 Yakut gibi bn Havkalda, Kalalar iin kendi devri ile ilgili olarak unlar nakletmektedir;20 Bild Davr, Gur un karsnda zengin bir ildir. Bagnin, Hala ve Bilnk buradaki nahiyelerdendir. Her birinin ehri bu ad tamaktadr. Bagnin, Hala, Kbul ve Gur birer blgedir. Bunlarn ahalisi slamiyeti yeni kabul etmilerdir. Halalar bir Trk milletidir ve elbiseleriyle, dilleri Trkedir. drisinin tasviri ise biraz daha farkldr: Bu illerde Hala adl, Trklerin bir boyu olan ve eski zamanda buraya yerlemi bir millet oturmaktadr. Bunlarn imaretleri Kuzey Hindistana kadar uzanmaktadr. Gurun arkasnda ve Bat Seistann bir ksmnda gze arpmaktadr. Bunlarn srleri ve tarlalar vardr. Zengindirler. Trklere benzer kyafetleri vardr, sava usulleri ve silahlar da Trklerle ayndr. Sulh iinde yaarlar ve ktlk dnmezler.21 Kalalarn geni bir sahada yaadklarna dair baka bir kayt da yazar belli olmayan Hudd ellemdir. Bu kaynaa gre, X.yy. sonlarnda Kalalar, Kearluklar ile komu idiler. Zabulistan bozkrna kadar yaylmlard.22 Kalalar, bahsedildii gibi Gazneli ordusunda fetihlere katldlar. Atalarnn vaktiyle sahip olduklar Hindistana bu sefer slamiyeti benimsemi olarak girdiler. XIII. yy. balarnda, Kalalar Afganistanda da sz sahibiydi. Gazne ve Hilmend boylarnda, Germsir taraflarnda koyun srleri peinde gidiyorlar, bazen de cretli askerler olarak Gr ordusuna katlyorlard. 1200 tarihli bir kaynaa gre -ki yazar Muhammed b. Necip Bekrandr- dierlerinden ayrld nokta, Kalalarn fizik ve dil bakmndan biraz deitiidir.23 Grilerin byk bir devlet kurmalar zerine Kalalar, onlarn ordusunda yer ald. Muizeddin Muhammedin (l.1206) Gaznede oturmaya balamas ve Hind gazasna kmas srasnda, mahiyetinde birok Kalal da vard. Hatta Tarain Maydan Savanda, hayatn kurtaranlardan biri Kala asll idi.24

1352

Onun Hindistandaki naibi Kutsettin Aybeg de ordusunda Kalalar bulundurmaya gayret etmitir. Mehmed Muhammed onun emriyle bir Kalal olarak, uta gaza yapmakla grevliydi. htiyar ed-Din Muhammed diye tannan yeeni ise Grun Germsirdeki Kalalarna mensuptu. O, nce Gazneye gitti. Sonra Delhiye geldi. Burada i bulamaynca, amcasnn yanna geti. Bihr ve Bengale fetihlerini gerekletirdi. nce Lakhnauti Halacileri Beyliini sonra da Sultanln kurdu. Onun Bengale ve imdiki Banglede deki halefleri Melik zz ed-Din, Al ed-Din Ali, Hsam ed-Din vaz, Melik Kazal, Melik htiyar ed-Din renah ve 1230da ldrlen Bilge Meliktir.25 Muizzi Meliklerinin Kuzeybat Hindistan ve Gazne dolaylarndaki byk temsilcileri Tac ed-Din Yldz ve Nasr ed-Din Kabacadr. Onlarn hizmetinde klliyetli bir Kala unsuru vard. Harezm ordusunun bir blmn meydana getiren Kalalar 1226da, Melik Han komutasnda Sindde baz olaylara karmlard. Melik Han, Mansuray ele geirmiti.26 Celal ed-Din Harezmah, Pervan Meydan Savanda Cengizli kuvvetlerini malup ettiinde, galibiyette Kalalarn reisi olan Melik Seyf ed-Din rak (Urak) da rol oynam ancak ganimet paylam nedeniyle kavga etmi, sonra da karargah terk etmiti. Kalalar da onunla gitmiler ve Peverde oturmulard. rek nedense sakin kalmam ve Nuh Candara saldrm ve onun oullar da reki ldrmlerdi. Kan davas ile hareket eden Kalalar ile mcadele olmu ve byk bir tehlike arifesinde bylesine karklklar ortaya kmtr.27 Kalalar; Kutbiler, emsiler ve Balabanllar zamannda Delhi Trk sultanlarnn hizmetinde bulundular. 1290da Delhi Trk Sultanlnn temellerini atan Melik Firuz, Celal ed-Din unvan ile tahta kt. Bu ahs, Delhide oturan Yabgu unvanl bir aileye mensuptu. Kalalar 1290-1320 yllar arasnda byk bir sultanlk kurdular. Ala ed-Din Mehmed, Kalalar, Hindistanda en geni snrlarna ulatrd. Onlara mensup meliklerde Lakhnauti/Bengaledeki gibi, Manvalda da ayn isimle bir baka devleti de kurmulardr.28 Kalalar zamanla Trk zelliklerini kaybettiler. Afganistandaki Glzailerinde29 bunlarn kalntlar veya akrabalar olduklar bilinmektedir.30

R. Ghirsman, Les Chionites-Hephtalites, Le Caire, 1948 s. 82-120; B. A. Litsvinsky, The

Hephalite (History of Civilizations of Central Asia, III. Cilt, yay., B. A. Litsvinsky-Paris) s. 135-147. 2 Emel Esin, Tabaris Report on the Warfare with the Turgish and the Testimony of Eigth

Century Central Asia Art, C A J XVII / 2-4 (1973) s. 130-134); C. E. Bosworth- G. Clauson, AlXwarazni on the People of Central Asia, JRAS- Great Britain and Ireland, 1-2 (1965) s. 11- / 12. 3 4 H. A. R Gibb, Orta Asyada Arap Ftuhat, ev., M. Hakk, stanbul 1930, s. 20-28. A Record of Budhistic Kingdoms. Being an Account by Chinese Monk Fa-hien of This

1353

Travels in India and Ceylon (A. D. 399-414) vr., J. Legge, New York 1965; Y The travels of Fah-hian and Sung Yun, Buddhistic Pilgrims From China to India (A. D. 400-518) ev., S. Beal, London 1869. 5 Bkz: On Yuan Chwangs Travels in India (629-6456) ev: Thomas Watters, N. Delhi 1961

N. Togan, Peygamberin zamannda arki ve Garbi Trkistan Ziyaret Eden inli Budist Rahip Hen angn Bu lkelerin Siyasi ve Dini Hayatlarna Ait Kaytlar TED VI / 1-2 (1964) s. 21-25; S. Beal, SiYu-Ki: Buddhistic Records of the Western World I-II, Londan 1906. 6 7 8 9 58-61. 10 11 Emel Esin, Btn- Hala, TM, XVII, (1972) s. 52. Muhammed Nazm, The life and Timesof Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge 1931 s. On Yuan Chawangs Travels in India, s. 102-103. A.g.e., s. 270-271. A.g.e., s. 108. A.g.e., s. 274-276: Zeki Velidi Togan, Eftalitlerin Menei Meselesi TED IV / 1-2 (1964) s.

194-196 J. Marguart, Des Reich Zabul und der Gott zum vom 6-9 Jahrhundert (Fetschrift E. Sachau) Berlin 1915 A. Ali Kohzad, Les Rutbil Shah de Kabul, (basm yeri ve tarihi yok). 12 13 . Kutluer, Harizmi, DA XVI; s. 224 E. Widemann, Harizmi, A, V / I s. 257-258. Mefatih-Ulum, nr: Van Vloten, Leiden 1895 s. 119 Msr Neri h. 1342 s. 73 C. E.

Boswortth, G. Clauson, Al-Hwarizmi on the Peoples of Central Asia, Jras-Great Britain and Ireland, 12 (1965) s. 2-12. 14 15 16 Emel Esin, Butan- Hala, XVII (1972) s. 52-58. Ouz Kaan Destan, hzl: W. Bang-R. Rahmati, stanbul 1936, s. 10, 25. Ouz Destan: Reideddin Ouznamesi. Trc., ve Tahlili Hazrlayan, Z. V. Togan (T.

Baykara) stanbul 1972 s. 45-46: B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1993, c. 1, s. 177. 17 Ebl-Gazi Bahadr Han, ecere-i Terakkime? Trkmenlerin Soy Kt, Ankara 1996, s.

140-144: b. gel, a.g.e., s. 179. 18 19 20 C. E. Bosworth, Khaladj, E2, IV, s. 917-918. E. Esin a.g.m s. 59. bn Havkal, Al-Kitab-u Surat al Arz, Beyrut-?; E. Esin, a.g.m., s. 53.

1354

21 22 23 24 25

Eb. Esin, a.g.m., s. 53. Hudd el-lem, ev., V: Minorsky, London 1937, s. 345-348. E. Esin, a.g.m., s. 53. Czcni, Tbkt- Nsri, yay: Abdulhayy- Habbi, Kabil 1342, 1, s. 399. Czcni, 1, s. 422-428; S. P. B. Nigam, Nobility under the Sultans of Dehli, a. d. 1206-

1398 Delhi 1968, s. 51. 26 27 Czcni, 1. s. 420. Ala ed-Din Atamelik Cuveyni, Tarih-i Cihanga, ev. M. ztrk, Ankara 1998, s. 153,

173, 377-381. 28 M. F. Kprl, Halaci, . A, V / I s. 109-116; W: Haig, The Dehli Sultanate 707-1526 A. D,

Dehli 1970, s. 106-108, 242-244; K. Lal, History of the Khaljis A. D. 1290-1320, London 1967, s. 9-13. 29 30 53. C. E. Bosworth, Khaladj, EI2, IV, s. 917. G. Jarring, On The Distribution of the Turks Tribes in Afghanistan, Lund-Leihzig 1939, s.

1355

YEDNC BLM AVRUPA HUNLARI Avrupa Hunlar / Prof. Dr. erif Batav [s.853-886]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye 4. yzyln sonunda Avrupann ufkunda grnen Hunlar, -Asyadan batya gelen Trk soyundan kavimlerin ilki idi ve bunu bakalar izleyecekti. Blgede yaklak 80 yllk mrleri boyunca inanlmayacak derecede nemli olaylara sebep olan Hunlar, nce Bat-Asyann Trklemesini salam, Avrupann o zamanki nizamn altst etmi, Byk Kavimler Gn harekete geirmi ve Cermen Kavimlerini bir daha birlememek zere datm, en nemlisi Dou ve Bat imparatorluklarn temelinden sarsmlardr. lk Ortaa tarihinde bir frtna gibi esen Hunlar, aradan geen 1500 yllk zamana ramen hl insanlarn ilgisini eken, nereden geldikleri gibi byle ksa bir zamanda dnya lsnde bir devlet kurabilmelerinin muammas da zlemeyen bir toplumdur. En tannm kaanlar Attila, dnya bykleri arasnda yer alr ve devletin tarihe karmasnn 1500. yl dnm mnasebetiyle btn byk Avrupa dillerinde Hunlarn tarihi zerinde bir ok eser yazlmtr. Hun tarihinin aratrlmasnda karlalan en byk glk, sebep olduklar olaylarn bykl lsnde yazl kaynaklara sahip bulunmamaktr. Hunlarn kendi dillerinde yazl kaynaklar yoktur ve yazy tandklarna dair kaytlara da rastlanmyor. Onlara dair kaynaklarn hepsi hcumlarndan ve aknlarndan zarar gren yabanclarn eserleridir ve bu kaynaklarn tarafsz olmalar beklenemez. Bunun dnda, son zamanlarda gittike artan arkeoloji malzemesi mevcut ise de bunlar asla yazl kaynaklarn yerini tutamazlar. Bu gn, Asya Hunlar (Hiung-nu) ve Hunlarn mnasebetleri hakknda kesin bir hkm vermek mmkn deildir. Hun tarihinin aratrlmasnda karlalan glklerden biri de, daha onlar hayatta iken onlarn tarihi ile ilgili bir ok efsanenin tremi olmasdr. Bu yzden efsane ile gerekleri ayrmak ok zaman mmkn deildir.1 Avrupa Hunlar, -Asya da 350 sralarnda meydana gelen olaylardan sonra batya doru ilerlemilerdi.2 nce 370li yllarda, Aral gl ile Don rma arasnda hkm sren ve rani bir kavim olan Alanlar yendiler. Ardndan Don rma ile Dinyester rma arasnda uzanan sahada yerlemi bulunan Ostrogot hkimiyetine son verdiler. 363-373 yllarnda Kafkasya zerinden Ermenistana hcum ederek, Dou Roma mparatorluunun Mezopotamya eyaletine aknlar yapan Hunlar, Urfaya kadar ilerlediler ve bu srada Urfada bulunan Sryani rahibi Sent Efraim, Batda Hunlar hakknda ilk grg tan oldu.3 lk Ortaada Avrupalnn gznde Don rmann tesi Avrupa ve Asya hududu saylrd ve o devrin tarihileri bu blgenin tesi hakknda hibir bilgiye sahip deillerdi. Onlarn eski a tarihi hakkndaki birinci kaynaklar Herodotosdu.4 Hunlarn istilsndan nce de bu havalide Trk soyundan kavimlerin yaam olmalar muhtemeldir. Hunlara kar uyanan alka ise, ancak Alanlar yendikten sonra balam ve Attilann iktidara gelmesinden sonra doruuna erimitir. Bu olaydan sonra Bizans ve Roma tarihileri Hunlarla yakndan ilgilenmeye balamlardr. Uzun zaman Doudan gelen

1356

kavimler skit ad altnda tanmlanrlard ve bu isim Milttan nceki 7. yzyldan beri bilinirdi. Milttan sonraki yzyllarda Sarmatlar ortaya karlar. Her iki kavim, btn Trkistan ve Sibiryay ellerinde bulunduran byk Saka kavimler grubuna mensuptu. Sakalar, bir ok varyantlar bulunan Dou ran dili konuurlard ve bu dil bugnk Afgan dili ile Pamir lehcelerinin ceddi idi. Sodta da bir Saka dili idi ve bu dili konuan Sodlar Pontus ile in arasndaki ticareti ellerinde bulunduruyorlard. O sralarda btn Dou Asyann derinliklerine kadar uzanan sahalarda ran ve ndo-Avrupa kavimler hkimdiler.5 Mildn 270. yllarndan beri Romanya, Moldavya ve Erdel shalarnda Vizigotlar yaarlard. Alaniann ve Ostrogot lkesinin fethinden sonra Hunlar Vizigotlarla komu olmulardr. Krallar Athanarik idaresinde Hunlara kar cidd muharebe tedbirleri aldlar. Fakat Vizigotlarn bekledii gibi bir gs gse muharebeye girmeyen ve uzaktan attklar ok yamuru ile dmanlar alt eden Hunlar fazla kan kaybetmeden Vizigotlar malup etmiler ve krallar Athanarik firar esnasnda Macar ovasna kadar erimitir. Daha sonra Alarik idaresinde 410da Romay zapt ederek, tahrip edecek olan Vizigotlar, ite bu suretle Hunlarn nnden kaarak canlarn zor kurtarmlard. Tepelenen ve moralleri bozulan Vizigot ktalar Tunaya doru ilerlediler ve Bizans mparatoruna haber gndererek, imparatorluk arazisine yerlemek istediler. Gemiler zerinde ve kayklarla birbirini ineyerek ve bir ksmn nehre dkerek kar sahile vardlar. Bu srada kovalanan ve Tuna kysnda sktrlan Vizigotlarla Alan ktalar, kyda bir an iin korumasz kalan Bizans donanmasn ele geirerek aa Tunaya kadar vardlar. Gotlarn Dou Roma mparatorluunu istils bylece balam bulunuyordu. 5. yzyl boyunca her iki imparatorluun tarihi bu Cermen kavimleriyle bouarak geecektir. Bizans saraynda hakim olan hmanist bir akmn etkisi altnda bu barbarlar Roma arazisine yerleme iznine kavuurlar. Fakat, 3. yzyln sonundan itibaren Roma vatanda askerlik yapmak istemiyordu. Bu sebeple orduda kura neferi sknts ba gstermiti. mparator Valens, bu skntya are olarak imparatorluk arazisine yerleen yabanclardan faydalanmay dnd. Nitekim Valens, mparatorluk arazisi zerinde yerleen yabanclarla ittifak akdederek yeni bir r amtr.6 370 banda Roma arazisine kabul edilen Got mltecileri, Bizans kumandanlarnn kt muamelesine dayanamayarak isyan ettiler, savunmasz kylere saldrdlar ve felketten ancak mstahkem mevkiler kurtulabildi. 370 sonbaharnda saylar 200000i bulan Gotlarn rma gemelerine msaade edilmiti. 377 sonbaharnda Gotlar, Balkan dalarnn geitlerinde Bizans ordusu tarafndan embere alnd. Kstrldklar emberden ancak kuzeyde ba bo dolaan HunAlan ktalar tarafndan kurtarldlar. Buradan kurtulan Gotlar, 377 sonunda stanbula kadar btn Trakyay tahrip ettiler. Gotlar bu dramatik kibetten kurtaran Hunlarn, daha sonra Edirne muharebesine katldklar phesizdir. Trakyada mparatorluun huzurunu karan Gotlara kar mparator Valensin giritii sefer bir facia ile neticelendi. mparator Valens muharebe meydannda ldrld ve Bizans ordusunun te ikisi imha edildi (9 Austos 378). adalarnn Roma mparatorluunun kme tarihi olarak kabul ettikleri Edirne muharebesine Hunlar da katlmlard. Bu olaydan sonra malup Bizans ordusu dalm ve savunmasz kalan Trakya, Hun ve Alan ktalar ile

1357

yama yapan Gotlara engel olacak kimse kalmamt. Bu felketten stanbul ve dier mstahkem mevkiler kurtulabilmilerdir. Ancak, 379 yl Ocak aynda mparator seilen I. Thedosios, btn bir yl boyunca mstevlilere kar arpm ve onlar datmtr. Bu olaylardan sonra dalan Gotlarla Hun ve Alan ktalar, Roma ordusunda hizmete alnm veya imparatorluun deiik yerlerinde iskn edilmilerdir.7 Bylece, barbarlar askerlik yapmak zere kendi reisleri idaresinde limeslerde yerletirilir. Fakat, imparatorluk arazisine kabul edilen bu ok saydaki Got, istikbal iin byk bir tehlike oluturuyordu. Daha sonra Alarik idaresinde Romay yamaya gidenler bu Gotlard. 380 ylnda Hunlarla Alanlar az sayda Got ile Pannoniada yerletirilir. Viyanann gneyinde Hunlarn yaadn gsteren arkeoloji malzemesi bulunmutur. Artk Hunlarn Roma hizmetinde almalar balam oluyordu ve Hunlar Roma limeslerinde alyorlard. Bundan baka imparatorluun i kavgalarnda da yer alrlar. Henz asl Hun ktalar batda grnmeden nce bir ksm Hunlar batda faaliyette idiler. Fakat saylar az olduundan yabanclar arasnda erimilerdi.8 Lkin hl, Batda bu ok saydaki kavmi harekete geiren Hunlar tannmyordu. Bat da ilk defa grg tan olan Sryani rahibi St. Efraim onlar hakknda Haykrmalar aslanlarn kkremelerine benzer, kheylanlar zerinde ufukta bir frtna gibi uuurlar. Ordular ile bir tufan gibi kapladklar arz zerinde dehet saarlar. Silhlarna kar koyacak kimse yoktur diyor. Avrupada Hunlar hakknda ilk etrafl bilgi veren Roma tarihisi Ammianus Marcellinusdr. Ge Antik devrin en byk tarihisi saylan Ammianus Marcellinus Antakyal bir Grekti. Dou Roma ordusunda hizmet ettikten sonra 380de Romada yerlemi, Res Gesta adnda kendi devrinin tarihini yazmtr. 31 kitaba ayrd Roma mparatorluu tarihinin 96-378 yllar olaylarn kaleme almsa da zamanmza ancak 353-378 yllar tarihi intikal etmitir. Ammianus Marcellinus yazdklarnn hatasz olmasna ok dikkat etmi olmakla beraber Hunlara dair kaytlar ikinci elden bilgilere dayanarak yazmtr ve askerlerle onlar tanyan sivillerin rivayetlerine dayanan ikinci elden bilgilerdir. Ammianusa gre, Don rma boylarnda grnen Hunlar, gzellikten yoksundular. Sakallar kmadan ihtiyarlar, tknaz, kuvvetli, boyunlar kaln insanlardr. Yzyl sonra yaayan ve Gotlarn tarihini yazan Jordanes de Hunlarn yzlerinin korkun derecede siyah olduunu syler. Gzlerinin yerinde yalnz noktalar grnr, sakalsz ve byksz olarak ihtiyarlarlar. Genlikleri gzellikten yoksundur. Fakat mahirane hareket eder ve evik atldrlar. Omuzlar genitir ve her zaman ok atmaya hazrdrlar. Boyunlar kaln ve gururdan dik durur. Ona gre Attila, ksa boylu, geni omuzlu iri bal ve ufak gzl, seyrek sakall, yass burunlu idi ve yz renksizdi. Jordanes bu devir hakkndaki kaytlarnn nemli bir ksmn daha nceki eserlerden toplamtr. Bu devrin dier yazarlar da Hunlar hakknda bunlara benzer tasvirler yaparlar. Btn bu tasvirlerden anlalan bir Trk tipidir. Renksiz bir ehre, yass bir burun, yuvarlak bir ba, kk gzler ve tknaz bir gvdedir. Bu tasvirler modern seyyahlarn Krgzlarla, Kalmuklar hakkndaki tasvirleri uymaktadr.9 Hunlarn en byk baars mkemmel ok kullanmakt. Ayrca at ile svarisi arasnda mkemmel bir uyum var idi ve at zerinde yapm gibi otururlard. Atlar irkin fakat dayanklyd. Hunlar her zaman bol sayda yedek at bulundururlard. Hun atlar, kn olduu gibi yazn da

1358

muharebeye hazrdlar. Hunlar, ocukluk devrinden balayarak at zerinde byrlerdi. At srtnda yer, ier ve uyurlard. At zerinde siyas mzakerelerde bulunduklar bildirilir. Hunlar, atlarn zerinde ok salam oturur ve oradan nadiren derlerdi. Bir Hun svarisi hi beklenmedik yerde niden ortaya kad. Onlarn bu zellii hretlerini olutururdu. lsz sratleri sayesinde insanlar daha onlar farketmeden ortadan yok olurlard.10 500-1000 kiilik kuvvetlerle bir ok yerden ayn zamanda hcum eder ve korkun sayda ok atlar ile muharebeye balarlard. Bu suretle gr sahas kararan dman bozarlard. Byle bir durumda hcuma geen dman nn grememi ve birbirine kararak dalmtr. Sahte bir ricatle dman saflarn bozan Hunlar, onlar arkadalarnn bulunduu yere kadar eker ve o zaman etrafn evirerek imha ederlerdi. Yahut da, zafer cokusuyla ilerleyen dmann arkasna sarkarak onlarn kamplarna saldrrlard. ayet kendilerini takip eden bir dmann saflarn bozmay baarrlarsa niden geri dner, sratle yeniden muharebe saf oluturur ve dman muhtelif cepheden yldrm sratiyle demir bir yumruk gibi vururlard. Bu gibi hallerde birbirine karan dman bir metreden uzun kllaryla bimilerdir. Burada uygulanan taktik btn atl kavimlerin kulland bir taktikti. Bu taktii kritik anlarda kullanarak zaferlere ulamlardr.11 Hunlarn byk bir ksm Got hkimiyetine son verdikleri zaman dahi Don rmann dousundaki istebde otururdu. 391-392de, buz tutan Azak Denizi blgesini aarak dmana saldrmlardr. 5. yzyln banda hl byk kaann ordugh Hazar Denizi civarnda idi ve 412de Hunlara giden Bizans heyeti tehlikeli bir deniz yolculuundan sonra Hun kararghna varabilmitir. Fakat 430da artk, Hunlarn byk karargh Aa Tuna blgesinde bulunuyordu. Lkin, Hunlarn byk bir ksm hl Tuna ve Dinyester rmaklar arasnda oturuyordu. Hun mparatorluunun Bat kanad gneyde Tuna rmana, batda ise Transilvanyaya kadar erimitir. Hunlarn 381de Bizans arazisine yapt hcumlar byk Theodosios pskrtmt. 390l yllarda Hunlar mparatorlua kar ilk hcumlarna baladlar ve 391 Aralk aynda, Tuna buz tuttuu bir srada Hazar Denizinden Pannoniaya kadar Roma hudutlar boyunda oturan btn barbar kavimler yerlerinden oynam ve Bizans mparatorluunun Trakya ve Ponnonia eyaletleri zerine ylmtr. Bu kavimlerin pek ou Hunlarn emri zerine Trakyay kan denizine evirirler. Lkin, bir sel gibi imparatorluk arazisine yklenen bu barbarlar, Hunlarn ilerlemelerine kadar Roma ordusu ile atmaktan ekinirler. mparatorluk iinde meydana gelen olaylar dikkatle takip eden Hunlar, nce iki imparatorluk arasndaki ihtilaflar ve ardndan da Byk Theodosiosun lm ile patlak veren olaylar (17 Ocak 391) frsat bilmilerdir. Bu arada Alarik idaresinde Vizigotlar isyan eder. mparatorluk kuvvetleri batda toplanmt ve Tuna snrlar savunmaszd. Hunlar, bu olaylardan sonra imparatorluk zerine byk aknlar yaptlar.12 Hunlar, iki koldan imparatorluk arazisine hcuma getiler. nce Tunay geerek Msyaya girdiler ve oradan Alplere kadar varan byk bir akn yaptlar. Hemen arkasndan Kafkaslar aarak Anadoluya, Suriyeye girdiler. Batda yaplan akn, bu blgedeki halk korkuya drd. Anadoluya giren Hunlarn bir ksm Kappadokiaya kadar sokuldu. Bir ksm Malatya, Kilikya ve Antakyaya kadar

1359

ilerledi. ran zerine akn yaptlarsa da burada mukavemetle karlatlar. Bu aknlar yapanlar herhalde ana kuvvetlere bal idiler. Bu esnada imparatorluk kuvvetleri batda toplanm bulunduundan Hunlar bir mukavemetle karlamadlar. Karpat havzasn, 400. yllarda ele geirdiler. O zaman bu blgede Gotlar, Gepidler ve Vandallar yayorlard. Tuna ve Tisa rmaklar arasnn Hunlarn eline gemesi sonunda burada yaayan bir ok kavim batya doru uzaklat. Hunlar, gebe hayat iin ok elverili olan bu blgeyi ele geirmekte srarl idiler. Dier taraftan, stratejik bakmdan bu blge ok nemli idi. Hun mparatorluunun arlk noktasnn batya kaymas, ancak byle gerekleti. Fakat, Byk Kaan Karatonnn merkezi hl Don rmann dousunda bulunuyordu. Bu srada bat kanadnn reisi olarak 400lerde Uldin ad zikr edilir. Karpatlarn tesindeki araziyi fetheden Uldin idi.13 Hunlar, 90l yllarda Karpatlarn tesinde yaayan kavimleri itaat altna almlard. Henz onlarn tam olarak boyun emelerini istemiyor ve sadece ittifak etmekle yetiniyorlard. Bu yzden, Romaya kar giritikleri seferlerde bu kavimler onlarn yannda yer aldlar. Fakat artk, bu kavimleri nihai olarak kendilerine tbi klmaya ve btn arazilerini ele geirmeye giriince, btn bu kavimler dehete derek yerlerini terk ile Roma mparatorluk arazisine kabullerini istemeye baladlar. Bylece Avrupada Byk Kavimler G harekete gemitir. Bu sralarda Karpat dalar havzasnda byk bir korku balad. Hunlar embere aldklar bu sahada gn getike ilerliyorlard. Yeni Fatihler Tuna ve Tisa havzasnn fethine bugnk Romanya arazisinden balamlardr. Uldin aa Tuna blgesine girince orada yaayan Sarmatlarn binlercesi Bizans arazisine girdi. Hunlar, Kk Karpatlar blgesinin fethine uaklar olan Ostrogotlar gnderdiler ve bu olay orada da bir dehet havas yaratt. Zira, Ostrogotlarn ardndan her cephede Hun atllar ilerliyordu. Bunun neticesinde dnyann o zamana kadar grmedii bir panik yaand. Bat Roma mparatorluu o zamana kadar rastlamad bir insan seli ile karlat. Buradan kaan kavimlerin bir ksm Kuzey Afrikaya kadar ilerlediler. ok korkan bu kavimler, kara Avrupas ile aralarnda denizin bulunmasna dikkat ettiler ve o zamana kadar rahat edemediler. Bu kavimlerden bir ksm Ren rma boylarnda yerleti (401402).14 Geri Alarik yznden imparotarluun btn kuvvetleri talyada toplanm bulunuyordu, fakat bunlar yetersizdi, ayrca 405de Gotlar Romaya kar ayaklandlar ve Stilicho aresiz Hun hkmdar Uldinden para karl yardm istedi ve bu yardm sayesinde Roma kumandan bu Gotlar yok etti (406). talya ikinci defa kurtuldu. Fakat bu olaylar srasnda ba ehri korumak maksadyla Ren blgesinden ordularn ekilmesi byk bir hata olmutu. Zira ayn yln aralk aynda, Ren nehrini geen bir ok Cermen kavmi Galyay istila etti ve burada byk bir kavimler hareketi meydana geldi. 408de saraydaki bir ayaklanmada Stilicho ldrld. Bu srada Vizigot kral Alarik cret karlnda Roma hizmetinde alyordu ve Alarik Hunlar sayesinde uslu duruyordu, Uldin ve kuvvetleri onu dizginliyordu. Zira Hunlar Bat Roma mparatorluu ile dostluk ve ittifak iinde idiler.15 Bu sralarda Dou ve Bat Roma mparatorluklarnn zaaf iinde bulunmas Avrupada Hunlarn nemini arttrd. 5. yzyln banda, Bat Roma mparatorluunun iki kumandan Rufinus ile Stilicho arasndaki rekabet bir zaaf sebebi idi. Bu devirde olaylar ok sk ve karmakt. Hun tarihi, 5. yzylda

1360

k halindeki Bat Roma mparatorluu tarihi ile ok sk mnasebettedir. Hunlarla Bat Roma arasndaki ittifakta kilit adam Aetius idi. Hunlar nezdinde rehine olarak bulunan ve orada ok dost edinen Aetius, 408de Stilichonun ldrlmesinden sonra ok nem kazand. Hun dostluu Aetiusa ans getirdi ve Romann gznde Hun ittifaknn deeri artt nispette Aetiusta vatan iin ok nemli bir ahs halini ald. Hunlarla olan dostluundan dolay Aetius, btn kumandanlar arasnda ayrcalkl bir duruma geldi. Gaasp Jhoannes olaynda ona kar hatr saylr bir Hun ordusunu harekete getirebilmiti. hreti ve nfuzu ok artan bu haris gen kumandan, Saray mevkiinden uzaklatrd zaman o Hun Hkmdar Ruaya snm ve onun yardmyla eski yerine getirilmiti. Bat Roma-Hun ittifak 450 ylna kadar srd ve can ekien imparatorluun mrn bir nesil uzatt.16 Bu sralarda Romallarla Hunlar arasndaki ibirlii her iki tarafn yararna uygundu. Zira, Hunlar birok kavmi Romallarn mttefiki sfatyla ve imparatorluun sessiz kalmas sayesinde hkimiyetleri altna aldklar gibi, imparatorluk da barbarlarn yakn bir hcumundan kurtulmu oluyordu. Barbarlarn efendisi haline gelen Hunlar onlar dizginliyor ve bylece Romay emniyet altna alm oluyorlard. Hunlar Pontusdan Kuzey Denizine kadar uzanan sahada dank bir halde yaayan bu kavimlerin Roma mparatorluundan yardm ve cesaret gremeyeceinden emin olabilir ve kendi balarna kalan bu kavimlerle kolay ba edebilirlerdi. Hunlar namna Roma ittifak, istillar arifesinde bulunduklar mddete deerli idi. Fakat barbarlar zerinde iktidarlarn kurduktan sonra ittifakn bir anlam kalmad. Macar ovasnn istilsna giritikleri bu zamanda Bizansn ittifakna ihtiyalar vard. Nitekim Uldin, 400 ylnn sonunda stanbulda isyan eden Got rkndan Gainasn ban imparatora gndermekle bir ltufta bulundu. mparator hediyelerle minnettarln ifade etmi ve Hunlarla ittifak etmitir.17 Tuna ve Tisa rmaklar arasnn zapt fazla bir glk yaratmad ve Uldin Bat Roma mparatorluu ile daha yakn mnasebetlerde bulunmak zere, Bizans mparatorluu ile olan ittifak feshetti. Uldin, 408de Arkadiusun vefatyla meydana gelen durumdan faydalanarak Dou-Roma mparatorluuna saldrd. Olt ve Demir Kapya kadar olan yerleri zaptetti. Aa Tunann kuzeyindeki bir ok kaleyi atee verdi. Msyada anahtar mevkiindeki Castra Martis (Kule) kalesini zaptetti. Dou Roma kumandanlar bu ihtilaflar sulh yoluyla halletmek tarafls idiler. Fakat Uldin ar isteklerde bulundu. Sulhn korunmas uruna ylda ykl bir vergi ve snr boyundaki kalelerin boaltlmasn istiyordu. Baarlarndan dolay fazla gurura kaplan Uldin, domakta olan gnei gstererek stersem gnein doduu yere kadar olan yerleri feth edebilirim diyordu. Bu szler, kendini beenmi bir insann ifadesi idi ve Uldinin basklar fos kt. Bizans Castra Martisi geri aldktan baka onu Tunann kar tarafna gemeye zorlad (409). Ksa bir zaman sonra Bizans Tunann sa sahilindeki kaleleri tahkim etti ve 412de Tuna donanmasn takviye ederek rmak boyunun savunmasn pekitirdi.18 Lkin, Hunlar bu olaylarn etkisini hissettirmekte gecikmediler. mparator II. Theodosios stanbulun surlarn takviye ettirdi. Bylece eski Konstantinos surlarndan daha uzun ve daha salam surlar ina edildi ve bu surlar bin yldan fazla stanbulu savundu. Bu zamandan sonra Hunlar, Dou

1361

ve Bat Roma mparatorluklarna kar farkl siyaset gttler. stanbula kar srekli tehdit savunurken, Romaya kar ok lml davranld. Bizans eyaletleri tahrip edilir ve stanbula yldan yla daha ar vergiler konarken Roma, Hun dostluunun mesut yllarn yaad. Zira Bizanstan artk bekledikleri yoktu. Buna karlk Macar ovasnn ve onun tesindeki arazinin ele geirilmesi ve tekiltlandrlmasna sra gelmiti. Buralarda oturan kavimler hl onlara cephe alabilirlerdi. Bu sebeple Bat Romann tasvibi veya yardm artt. Bu dncelerle Bat-Roma ile yaplan ittifak 20-30 yllk d siyasetlerini belirledi. Romann elinde Hun ittifak byk bir kozdu ve Roma arazisi zerine yerleen Cermen kavimleri kendisini tehdit ettii anlarda bundan faydalanrd. Bu suretle 4. yzyln sonunda ve 5. yzyln banda Romann hizmetinde alan pek ok Hun vard. mparatorluk ordusunda da saysz Hun cretlisi alrd ve zenginlerin bir ou da zel emniyetlerinde Hun muhafzlarndan faydalanyorlard. Alarik, Romann Hun yardmclarndan ok ekiniyordu. Alarikin 410da Romay zapt ederek yamalamas, Dou Romann Uldin Hunlar ile muharebe hlinde bulunmas zamanna rastlamtr. Bizans byk Hun mparatoru Karaton ile 412de mtareke yapar. Bizans, 412de Hunlara eli heyeti gnderir ve bu eli heyetinde bulunan Olympiodoros, mhim bir ksm kaybolan eserinde Hunlara dair kaytlar ierir. Hunlar 420de rana kar baarsz bir sefer yaparlar. 421de Bizans ile ran arasnda ticar meselelerden dolay harp kmasndan faydalanan Hunlar Trakyaya girdiler. Bundan sonra Attilann amcas Rua zamanna kadar kuzey hudutlarnda bir skn devresi grlr. 420. yllardan sonra iktidara gelen Rua, kardeleri Muncuk ve Oktar ile birlikte hkm srd ve kardelerinin lmnden sonra 432de tek bana kaan oldu. Rua, Aetiusun dostu idi ve 433de ona yardm etmek zere talyaya girdi. Hunlar, bu yardm karlnda Pannoniann bir ksmn devralmlardr. Transilvanyann tam olarak ilhak da Tuna ve Tisa arasndaki arazinin zaptndan sonra gerekleir. Transilvanyada kuvvetli bir Cermen kavmi olan Gepidler oturuyorlard ve Ostrogotlar Hunlar namna Gepidlere kar arptlar. Ayrca 406 ylndan balamak zere Hunlarn Burgundlara kar giritikleri seferler, arada Oktar zamannda byk kayplar vermeleriyle sre gelmi ve sonunda Hunlarn Burgundlardan ok ar bir ekilde intikam almalaryla son bulmutur.19 Hunlar Hakknda Kaynaklardaki Yanllar Hunlarn menei, hayat tarz, etnik durumu ve d grnleri hakkndaki bilgileri yalnz maluplar cephesinden alyoruz. Onlarn tarafsz ve gerek bilgi vermelerini beklemek safdillik olur ve onlarn gz ile ortaya atlan hkmler yzyllar boyu deimeden devam etmitir ve bunlar deitirmek hemen hemen imknszdr. Onlara gre Hunlar, Avrupay kasp kavuran barbarln temsilcileridirler. Hunlarn kimlii ve nereden geldikleri bilinmez. Onlarla ilgili olarak nakledilen sihirli geyik efsanesi herhalde onlarn mene efsanesidir. Ge Antik a yazarlarnn onlar hakknda yazdklar antik adan beri bilinen bin yllk masallardr. Geri, 4. yzyln tannm tarihisi Ammianus, devrine nazaran tam ve objektif bilgiler vermeye almsa da ada bulunmad devrin olaylarn anlatrken, bin yl nce ayn yerde vuku bulan olaylarla kartrmtr. Onun

1362

kaytlarnda Strabon ve Herodotos, hatta Homerosun izlerini grmek mmkndr. Ammianus, Hunlar grmemi ve adalarndan onlarn sebep olduklar olaylar duymutur. Onlar hakkndaki tasvirleri okuduu eserlerden alm ve onun kaytlar okullarda hakikat imi gibi zamanmza kadar tekrarlanmtr. Kaytlar yle zetlenebilir: Hunlarn atee ihtiyac yoktur, nk onlar pimi yemek yemezler. Kkleri ve i etleri yer, bu eti baldrlar ile at srt arasnda strlar. Yaban hayvanlar gibi yaarlar. Daha ok avlandklar ile geinir ve bunu bulamazlarsa yama ettikleri ile beslenirler.20 Avrupa adam, ok sayda hayvan yetitirme ve mera deitirme yoluyla srdrlen oban hayatn hibir zaman anlamad. Onlarn gznde, Avrasyann sonsuz bozkrlarnn byk ba hayvan yetitiren insan daima yurtsuz, her zaman yer deitiren ve yollarda konaklayan, evlerde oturmaktan korkan, ve onlarn balarna keceine inanan, ok defa bir kulbeye bile sahip bulunmayan insandr. Bylesine ilkel Ge Ortaa fantezisinin mahsul olan adama her trl vahilik ve zorbalk atfedilebilir. Modern tarih yazarlar, btn bu fantastik tekerlemeleri terketmekle beraber, Ammianus gibi slim dnebilen bir insann btn bunlar gerekmi gibi nakletmesi anlalr gibi deildir. Hunlar yksek bir kumandadan yoksundurlar, hi dinleri bulunmam ve btl itikatlara inanmlardr Bunlarn yannda modern baz iddialara gre de paleolitik seviyedeki srler veya en aa seviyedeki obanlk gibi deerlendirmelere rastlanr. Ammianus daha ileri giderek Hunlarn hayatn ok sade bir dzeye indirir. Halbuki Hunlarn toplumu, daha Avrupada grndkleri ilk andan itibaren ekillenmi ve organize, banda byk kaann bulunduu ve zerk bir kumandann idare ettii orduya sahipti. Hun kltr, Orta Asya ve ran karm bir manzara kazanmt. Grnte sk bir asker nizam hkimdi. Hunlar yakndan grmek frsatn bulan air Claudianus, Romal subaylarn sahip olmay ok istedikleri Hun kemerinden bahseder.21 Hunlar hakkndaki tasvirlerden ortaya kan tip: Kenar yksek ve katlanabilir bir kllah, taban yumuak izmeler, geni omuzlar, nispeten ksa boy, koca kafa, kaln boyun, kk yuvarlak bir gs, bodur ve uzunca bir gvde, ksa bacaklardr. Romallar ufak yapl olduklarndan onlarn ksa boyu dikkat ekmemise de onlarn tknaz vcudunu biimsiz bulmulardr. Halbuki air Sidonius Hunlarn gzel olduu kanaatindedir. Ona gre, at zerinde oturduklar zaman boylar uzun grnr. Got kronii, Gotlarn yannda Hunlar gsterisiz sayyor. Halbuki antropoloji malzemesi bunu dorulamyor ve Hunlar ahsen grm olanlarn onlar hakkndaki bilgileri tamam ile farkldr. Gnein kavurduu Hun simasnn, kapal yerlerde ve ormanlarda yaayan renksiz Gotlardan daha esmer olduu dorudur. Antropoloji malzemesi Hunlar arasnda Mongoloid tiplere rastlandn gsteriyor. Fakat bu tipteki insanlarn says %20-25ten fazla deildir. Asya da meydana karlan binlerce mezarda bulunan kafataslarnda Avrupa vasf stndr. Bu sebeple Jordanesin Attilay tavsif eden satrlar, grg tannn ifadesine uymaktan ziyade Attiladan 100 yl sonra meydana gelen bir insan tipidir.22 Hun Dili Hun dili hakknda gvenilir hibir kayda rastlamyoruz. Fakat Bizans yazar Priskos, 440l yllarda Got kumandanlarnn byk bir gayret ile Hunca konutuklarn yazar. Bugne kadar 15-20

1363

kadar Hun ahs ad kalmtr ve bunlar da kendilerini evreleyen yabanclarn anlayabildikleri kadar dorudur. Bu isimlerden nemli bir ksm Trk dilleri ile byk bir yaknlk gsterir. Lkin Hunlarn Cermen adlar aldklar da anlalmaktadr. Attilann amcasnn ad Rua ve Attila ad bunlardandr. Gotlarn da Hun adlar tadklarn biliyoruz. Attilann babasnn ad Muncuk nci Ruann yeeninin ad Oktar Kuvvetli, Yiit, amcasnn ad Oibars Panter, Attilann ilk karsnn ad Arkan Temiz Prenses, Attilann oullar Ernak Kahraman, Ellak lk, Dengizik Denize Benzeyen. Hanedana mensup ahslarn ad da byk bir ihtimalle Trkedir. Karaton Kara Elbiseli, Uldin Bahadr, Basig Pantere Benzeyen, Kursik Asil, Ekam Byk Rahip, Atakam Rahip Ata, Kelkal Kat Karakter, Bleda Hkim, Hkmdar. Btn bunlardan sonra Hunlar Mool sayanlar da vardr. Fakat, daha balangtan 468 ylna kadar Hun idareci zmresinin Trk adlar tadklar bir gerektir. Bu slle daha Volga rmann geilmesinden itibaren iktidarda idi. lk hkmdar Balamer, hem kumandan hem de byk kaand. Uldinden sonra gelen Karaton byk kaand. Yine Rua byk kaan ve onun kardei bir alt rtbede idi. Son byk kaan, kendisini Dou ve Bat mparatorlar ile ayn seviyede sayan Attila idi. Lkin bir ok Hun adnn Trkeden izah edilebilmesine ramen, isimlerden hareketle bir kavmin dili ve rk hakknda karar vermek yanl olur.23 Gebe Hayat Tarz Hunlarn hayat dinamik ve hareketli, kurduklar imparatorluk ok renkli idi. Bu imparatorluk Attilann amcalar zamannda artk kurulmutu. Yani bu byk imparatorluu kuran yalnz Attila deildi, byle muazzam bir imparatorluk bir tek ahsn eseri olamazd. Dier taraftan, bu denli byk bir imparatorluun byle ksa bir zamanda kurulmu olmas da zerinde durulmas gereken bir problemdir. Bu meselelere dair elimizde zaten ok az olan yazl kaynaklar hemen hi bilgi vermezler. Bu hususta son 30-40 ylda yaplan arkeoloji aratrmalar yardmc olmaktadr. Ammianusun anlatt Hun toplumu, talihi deitirilemez bir oban oluumudur. Byle bir toplum, aa gelime seviyesinde, yerinde sayan veya hi gelime kabiliyeti olmayan bir bozkr gebesidir. obanlarn aa seviyedeki gelir kaynaklar, byk apta iler baaramayacandan bu durumun parazit veya yamaya dayanan bir iktisat tarz ile deimesi gerekir. Gebeler, yiyecek fazlas biriktirmeye muktedir bulunmadklarndan byyebilmek iin bir gda fazlal kazanncaya kadar beklemeleri icap etmitir ve ancak Gotlarn gda fazlasna kavutuktan sonra ykselmeyi baarmlardr. Halbuki Roma kaynaklarnn bildirdiklerine gre 4-5. yzyllarda Gotlar tahl ktl ekiyorlard. Dier baz modern aratrmaclara gre de Hunlar Slavlarla Romallam ve istebde dolaan yerleik kavimlerin tarm rnlerini gasp ederek kuvvetlenmilerdir. Bu ziraat ile geinen kavimlerin smrs olmadan Hunlar varlklarn koruyamaz ve toplumlarnda i blm oluamazd. Geni ilim evrelerinde yaylm bulunan bu dn tarzn arkeoloji daima phe ile karlamtr. Hunlarn Volgann tesinde, Orta Asyada oturduklar zaman dahi, pek geri olmayan ve ekillenmi bir toplumda yaadklar, Hun devrine ait ahane prens mezarlarndan anlalmaktadr. Gebelerin balca servet kaynaklarnn byk apta hayvan yetitirmek olduu bir

1364

geektir ve bu yzden de bu hayvana ot ve su bulabilmek iin dolamalar bir zarurettir. Balca gda maddeleri st ve st mamulleridir. Hayvan kesmedii ve esirgedii iin eti daha ok avclk, balklk yoluyla salarlard. Tabiat ile surlarla evrili ehirleri de yoktu. Balca hayvanlar atlar dnda kei, koyun ve srd. Eti, st ve yn dolaysyla en ok koyunu beslerlerdi.24 Romallar Hunlarn atl kltrne hayranlklarn gizleyemezler. Claudianusa gre Hunlar atlarna yapm gibidirler. Sidoniusa gre daha anasnn yardmndan yeni kurtulan bir Hun ocuu eerlenmi bir at ile ba baadr. Hun kavmi at srtnda yaar. At srtnda alveri yapar, yer ier ve atn boynuna sarlarak uyuyabilir ve gzel ryalar grrlerdi. At srtnda mzakerelerde bulunur ve mhim kararlar alrlard. Devaml at srtnda yaadklarndan Hunlar yaya yrmeyi sevmezlerdi. At, uzun zaman sratli bir ulam arac idi. Atl kavimler, at sayesinde uzaktaki kavimleri yenmeyi ve kle yapmay baarmlardr. Yerleik kavimlerin durarak muharebe eden ordular karsnda atl gebeler muharebe taktiklerini srat ve hareket zerine kurmulardr. Sratin muharebedeki byk nemini ilk defa kavrayanlar onlardr. At zerinde sratle giderken ne, arkaya, yana ayn sratle ok atabilmeleri sayesinde yerleik kavimlerin ar hareket eden ordular karsnda bir stnlk salamlardr. Dman hatlar nnde uraya buraya oklarn savurarak uumu, hcum etmi ve sonra niden bir ricat yaparak dman saflarnn youn maharebe nizamn bozduktan sonra muharebeye girimilerdir. Ar ktalar imha eden kuvvetlerle deil, hile ile fazla kan kaybetmeden baar salarlard. Gebenin silh en son zamanlara kadar yayd ve Hunlar ok atma sanatnda batllar hayran brakmlardr. Hunlar yay dnda yakn muharebelerde kl, haner, mzrak ve kement kullanrlard.25 Kn ormanlarda yaayan ufak av hayvanlarnn postlarn giyerlerdi. Yazn ise yn, ipek ve daha hafif malzemelerden yaplm elbiseleri vard ve bunlar renkli ilemelerle alacal bir hale getirirlerdi. nden alan, dizlerle baldrlara kadar uzanan bir manto giyerlerdi. Genellikle kei derisinden yaplm bir pantolon giymilerdir ve bunun paalarn topuklarda bzerek arklarn iine sokarlard. Balarn tepeli ve ne doru bklen bir serpu rterdi. Hun zenginleri iyi giyinmilerdir. Eyay kymetli talarla sslemek detti. Sradan Hunlarn giysileri gsterisizdi. Bir defa giydikleri elbiseleri paralanncaya kadar deitirmemilerdir.26 Gebenin asl meslei harp ve yama idi. Tehlike nnda her trl deneme ve yoksulluklara dayanmak detti. Romallar onlarn bu zelliklerini ok iyi bilirlerdi. Sulh zamanlarnda ise tembellie alkndlar. Vakit geirmek iin tavla oynar ve tavlay srekli yanlarnda tarlard. Gebeler arasnda kumar yaygnd, srler kendiliinden otladklar iin bol vakitleri vard. Gebelerde herkes muharip saylrd, nemli ahslarn maiyeti vard. Bu maiyet ksmen klelerden ksmen fakirlemi hr kimselerden oluurlard. Bir kle, efendisine bedelini demek suretiyle azat olabilirdi. Kle her ii yapar, byk bir ksm kylerde oturur, ziraat yapar veya efendisinin baka hizmetlerini grrlerdi. Kyler kulbe ve tahta barakalardan oluurdu. Gebelerde zengin ile fakir, sade vatanda arasnda fark gzetilirdi ve toplumda aristokratik bir hiyerari vard. Yaratltan hkimiyete duyarl bir unsur olan gebe, bir kavmi ve bir imparatorluu iktidar

1365

basamaklarna gre tekil eder ve btn hayat mertebelere dayanrd. st tabaka, memuriyetleri daima kendi aralarnda blrd. Ancak soylu kiiler kumanda edebilir ve hkimiyete liyakat ilah bir ltuf (kharisma) saylrd ve bu da kan yoluyla babadan oula geerdi. Soylu olmad halde muharebelerde sivrilen bir kimse kahraman (Bagatur) olur, eer byk bir hrete kavuursa yeni soylu bir ailenin kurucusu olurdu. Soylularn siyas hayattaki pay bykt ve gebe bir hkmdar tebasndan tam bir itaat beklerse de yine de despot bir hkmdar deildi ve devletin ileri gelenleri ile danmas gerekirdi, lkin isterse dediklerini yapmayabilirdi. Aile (aul) iinde de hiyerari vard. Her ailenin yurtlarda snflara gre yerlemi bir yeri vard ve bunu deitiremezdi. Sofrada dahi hiyerariye dikkat edilir ve burada sosyal durum dnlmezdi. Ba mevki hkmdarn sanda ve ikincisi solunda idi.27 Gebelerde ok kadn alma deti vard. Fakat kadn iin ykl bir mebla demek gerekirdi. Hele soylu bir kadn uruna byk bir servete (kalm) ihtiya vard. Kadnlar arasnda da hiyerari gerekleirdi. lk hanm evin sahibesi saylr ve dier zevceler bunun emri altnda bulunurlard. Ancak ilk karsndan doan ocuklar veraset hakkna sahiptiler. Attilann ilk kars Arkann ayr bir saraya sahip bulunmas, Hunlarda kadnlara deer verildiini gsterir. Bununla beraber gebe kadn satn alrd ve bu mantn bir neticesi olarak kadnlar da ocuklara ve akrabaya miras kalrlard (leviratus).28 Hayvanlar gebenin serveti olduundan btn hayatn hayvanlar otlatma temelleri zerinde dzenlemesi gerekirdi. Belirli aileler srlerini bir arada otlatrlard. Gebe toplumunun en kk birimi aul idi ve aulda herkes serveti nispetinde katkda bulunurdu. Aullarda henz kan akrabal esas aranmazd. Aul reisi idare ettii toplumun bakan idi. Aulda en ok servete, en nfuzlu aileye ve akrabaya sahip olan emrederdi. Aul reisi kendi evresinin kaan idi, siyas bir rol de vard. Her kabilenin belirli ve snrlar izilmi meralar vard. Klaklarn bllmesinde ou zaman kavgalar kard ve step hkimiyeti etrafndaki mcadeleler bu suretle balard. Siyas toplumlar kuvvetler etrafnda kmelenir ve bylece byk istillar zamanna gelinirdi. Kavimler, bu siyas birlie kendi arzularyla katlr veya zor kullanlarak boyun edirilirdi. Bylece mtevazi bir balangtan bugnden yarna derhal bir gebe imparatorluu meydana gelirdi.29 Aullar kabile ve kabile birlikleri iinde erimez ve sadece kum zerreleri gibi birbirlerine yaprlard. Bylece en byk gebe imparatorluklar dahi bir ok zerk devletikten oluurdu. Tekiltn bu gevek oluumunun ok byk faydalar olduu gibi mahzurlar da vard. Hakim slale baka kavimleri istila ederek kendi topluluklar iinde braktndan iktidarlar sratle genileyebilirdi. Bu yzden hkim kabile, malup kavimleri zayf bir ekilde rten ince bir tabakadan ibaretti. Bu tabaka iktidar elinde tutabildii mddete mesele yoktu. Lkin otoritesini kaybeder etmez taht mcadelesi sratle sona erer ve imparatorluk kuruluundaki sratle kendini oluturan blmlere ayrlrd. ok defa kabileler ittifaknn ayr bir hkmdar yoktu ve kabilelerin birer reisi vard. Bunlar ise yabanc devletlerle anlamalar yapar, ittifaklar kurar ve kendi balarna hareket ederlerdi. Ancak ortak bir tehlike nnda birbirlerine yardma koarlard. Hunlar da ancak zamanla daha sk bir birlik meydana getirdiler. Siyas iktidar bir ksm kabile reisleri arasnda blnr ve hkmdar henz primus

1366

inter pares (benzerleri arasnda birinci) idi. 412 sralarnda Hunlarn byk kaan bulunan Karaton, hl Hunlarn tek kaan deildi. stebde bir kabilenin ad parlaynca dier kavimler onun adn alrlar, bylece kendi adlar tamamyla kaybolmuyor ve birlik iinde yaamakta devam ediyor. Bu itibarla Hunlar arasnda da herkes Hun deildi. Fatihler, fethettikleri lkenin halkn ok defa dier kavimler arasnda datmlar ve kadnlarla ocuklarna dokunmamlardr. Hatta, tbi kavimler bir dereceye kadar zerk de olabiliyorlard. Fakat yeni tbiler gebe siyasi geleneine gre birlikte en son mevkii igal eder, nc veya art gibi en ar ileri grrlerdi.30 Tbi kavimler hangi kategoriye girerlerse girsinler hkim tabakann anlaynda daima kle ve cariye idiler. Attila, kendisine vergi deyen imparatorun da kle olduunu syler. Gebe imparatorluu bydke toptan imparatorluklar da klelii derler. Orhun Kitabelerindeki u cmle bunun ak bir ifadesidir: Bu zamanda klelerin de kleleri, cariyelerin de cariyeleri vard saladmz ve tekilta kavuturduumuz imparatorluk o kadar bykt. Ba kaldranlar zor kullanlarak bir arada tutulurlar; kaann btn endiesi, nizamsz ve bir ok auldan oluan insan ynndan nizaml bir topluluk meydana getirmekti. Kaan, kavmini nizama altrmak ve zengin etmekle iftihar eder; fakat, imparatorluu aile mlk sayar ve haleflerine miras olarak brakr. Attilann lmnden sonra imparatorluun oullar arasnda kleler tarznda bllmesine, tbi Cermen kavimleri ba kaldrrlar. Gebe hkmdar, istila edilen btn arazi ve menkuller zerinde hak iddia eder. Hkmdar hanedan ve kabilesi zabt edilen btn serveti kendi mal sayar. En yksek memuriyet ve mansplar onlar arasnda paylalr. En byk mansplarn says Asya Hunlarnda 24 ve Gktrklerde 28dir. Memuriyetler irsi idi ve bu kural bal kavimler iin de geerli idi. Rtbeler fiili bir iktidar ifade eder ve nvanlarn sahipleri, byk veya kk ordu veya kavmin reisleridir. Rtbe ve nvanlarn nemini, kabile ve kavmin kuvveti, says ve nfuzu tayin ederdi. Gebe toplumunda hiyerari ok kuvvetli olduundan protokolde bu mevki ve nvanlara riayet edilirdi. Halk onlu sisteme gre blmlere ayrlm idi ve siyas tekilt aaya doru kademeli olarak inerdi.31 ktidardaki kimseler, kaann talihi ile ok yakndan ilgili idiler, zira onunla yklemilerdir ve nimetlerden onun tarafndan uzaklatrlacaklardr. Bu sebeple iyi ve kt gnnde ona yardm eder ve emirlerine itaatla uyarlard. Taht deiimlerinden korkar ve istikbalin ne getireceini bilmezlerdi. Sekin olduu kadar kabiliyetli bir halefin tahta kmasna dikkat ederler. Hkimiyet hakk aileye ait bulunmakla beraber burada en yals (senioratus) deil, fakat nceki hkmdarn olunun hkimiyet ncelii gznnde bulundurulur ve ayet bu namzet ok gen veya baka sebeplerle tahta liyakatsz grlrse, vefat eden hkmdarn kardei tahta kabilir ve gen yataki hkmdar ancak bunun vefatndan sonra tahta varis olabilirdi. Fakat hkmdar ailesinin hkimiyet hakk tartma konusu olamazd, zira bu ilhi bir ltuf idi. Bu hakk aileye efsanev bir ced veya ilahi bir kahraman bah etmiti ve o zamandan beri soyun btn yelerine babadan oula gemektedir. Bu hale gre gebe veraset sistemi, ne soy hukukuna, ne ilk domu olmak (primu geritura), ne de idoneitas (liyakat, mnasb olmak) uymaktan ziyade bu nn karm olup nden biri esasna dayanmaktadr.32

1367

Attilann erken vefat eden babas Muncukun kardeleri Rua ve Oktard. Bu ikisinin iktidar paylam olduklar sanlr. Bunlardan Oktar 434de ve Rua 435de vefat etmidir. Ruann lmnden sonra Muncukun en yal olu Bleda tahta kar. Fakat iktidara gelir gelmez Attilay ortak hkmdar olarak yanna alr. Bledann bu acelesinin sebebi iyi bilinmemekle beraber, zorba ve iktidara haris bir adam olan Attilay tatmin etmeyi dnd tahmin ediliyor. Fakat Bleda, bu tutumu ile akibetten kurtulamam ve aabeyinin vesayetini ziyadesi ile hakaret verici sayan Attila, aabeyini ortadan kaldrarak tek bana kaan olmutur (445). Oktar ve Rua zamanlarnda imparatorluun hudutlar en geni snrlarna erimiti ve Attilann barbarlar arasnda fazla yorulmasna ihtiya kalmamt. O vaktini daha ok imparatorluk zerine evirecekti. stepte siyas hayatn snrlar deta kozmosda cereyan eder. Kuzey asl ynlerin badr ve kinat kuzey yldznn etrafnda dner. Kaann taht da sarayn kuzeyindedir ve dnyann merkezini temsil eder. Asli ynler de 4 ke ve 6 ke gibi kozmogonik trdendir. Kaan, siyas iktidarn zerinde bir anlam tar ve insan toplumunda kinat nizamnn muhafz ve ihtiya halinde koruyucusudur. nsanlar ile kinat arasndaki hengi salar ve bu heng bozulduu zaman halkn bana felketler ve fetler yaar. Dolaysyla ruhani hizmeti de grr. Kurban kazanlar ile kadeh iktidar almetleridirler. Sorumluluu ok byktr, yalnz dnyadaki dmanlarla deil ayn zamanda kozmik kudretlerle de mcadelesi gerekmektedir. Tebaas kendisinden fena ruhlara kar gelmesini ve iyi ruhlarn yardmn salamasn ister. ktidar sihirli bir kuvvetle donatlmtr. Fakat bir defa lkede tabii fetler, kuraklk, don ba gsterirse hali fenadr. Kaan deta kavminin kbetini, mahvn veya ykselmesini elinde bulundurur. any (Hkmdar), arz zerinde btn kinatn iradesi ve yardm ile hkm srer. Tebaas zerinde semann olu veya semann kopyas gibi grnr. Aslnda hkmdar demek olan any sznn anlam Byk, Geni idi. Bu da temsil ettii semann byle olmasndan ileri gelirdi. Sonraki yy.da ilah ltuf teorisi kuvvetini kayp etmemitir. Orhun Kitabelerinin bir yerinde u szleri okuyoruz: Tengri teg tengride bolmu Trk Bilge Kaan (gkte domu ilhlara benzeyen Trk Bilge Kaan.)33 Semann olu olan hkmdar dnyaya sonsuz bir kibirle bakar ve btn grdklerinin kendisine ait olduunu sanrd. Kaan ilhi bir seim ve yksek bir misyon hukukuna dayanarak btn dnyay kendisine ait sanard. Bu sebeple btn dnyaya hkim olmak maksadyla lkelere ve kavimlere saldrmtr. adr kinatn merkezi olduu gibi, imparatorluu da hayalde kinat kavrard. Gktrk Kaannn Bizans mparatoru Maurikiosa (582-602) yazd mektupta Yedi kavimin kumandan ve yedi lkenin sahibi byk kaandan Romallarn imparatoruna diyordu. Burada yedi kelimesi okluu ifade ederdi. Gktrk kaan ve Hun kaan Uldin zamanlarnda blf gibi grnen olaylar Attila zamannda gereklemitir. Hun saraynda Attila ile konuma gerektiinde herkesin titredii anlatlr. Herkes Attilann emirlerine klece riayet etmitir. Krallar ve deiik kavimlerin reisleri onun emirlerine itina ile riayet etmi ve gzleriyle iaret ettii zaman hepsi tereddt etmeden istediklerini yerine getirmilerdir.34 Korkutma, gebenin ok eski bir taktii idi Attilann hreti karsnda herkesi korku sarmt. En kk hakaret mthi bir hiddet sebebi oluyordu. Bylece ordularn harekete getirmeden bir ok emeline kavumutur. Attila ileri gelen adamlarn dnm ve korumutur.

1368

Attila, Bizans saraynn kendisini ayn seviyede bir prens olarak kabul etmesini istemi fakat bunu baaramamtr. Zira onlar, Attilay dier yabanc reislerden farksz saydklarn her frsatta aklamaktan ekinmemitir. Halbuki kendisini Semann olu sayan Attilay bu tutum incitmitir. Mesela Attila kendisine eli olarak konsllk yapm, kibar insanlarn gnderilmesini istemi fakat Bizans saray buna riayet etmemitir. Lkin Atilla, bu meselede fazla srarl davranmam ve Bizans elileri seme insanlardan olduklar zaman onlara kar ok nazik ve mltefit davranmtr. Attila, her ne pahasna olursa olsun imparatorun kendisini ayn seviyede saymasn salamay istemitir. Honoria ile evlenmek istemesi de bu gayeye hizmet edecekti. Zira, Honoriann kocas olarak Bat mparatorluunu kolayca ele geirebilirdi ve Honoria ile evlenmesi btn dnyaya onun imparator ile ayn seviyede bir prens olduunu gsterecekti. Halbuki otoritelerine ok dkn olan Bizansllar, Attilaya denen haracn, grn kurtarmak maksadyla hizmet karl olarak kendisine gnderildiini yayyorlard. Bu oyuna gelen Attilann imparatorluk tarafndan kendisine verilen Magister Militum nvann kabul etmesi garip bir netice veriyordu. Zira bu nvan ordu kumandan demekti.35 Attilann tasvirinden ortaya kan sima, tam bir gebe hkmdardr. Muharebeden holanmasna ramen yine de dnerek hareket eder ve aklyla btn gayesine eriirdi. Ksa boylu, geni omuzlu idi. Byk bana nispetle gzleri ufakt. Seyrek sakal artk krlamt. Yass burnu, ekilsiz surat vard. ehresinin yass burun ve ufak gzleri yannda tknaz vcudu ve ksa boynu, ayrca seyrek sakal onun Trk rkndan olduuna dellet etmektedir. Atl gebelerde hile ok sk bavurduklar bir davrant, taktikleri de buna dayanrd. Attila hainlii yannda kurnazd da. Bizans tarihisi Priskos onun dessas tabiatna dair bir ok misal verir. Bizans eli heyetini zeksyla yendiini gryoruz. Gebeler harp ve ganimet ile geindiklerinden Bizans sarayn son haddine kadar soymulardr. Bu yzden olacak Bizans ve Roma yazarlar onlarn paraya haris olduklarn yazarlar. Elindeki imknlara ramen Attila ok sade yaard. Giyiminde ve yiyip imesinde ve eyalarnda byk bir sadelik gze arpyordu. Bizans eli heyetine verdii ziyafette misafirlerine gm tabaklar iinde ok deiik yemekler ikram ettii halde kendisi tahta bir tabak iinde sade et yemekle yetinmitir. Giyimi de ok sade imi ve ancak temizliiyle dikkati ekiyormu.36 Attilann gldn gren yoktu. Eli heyetine verdii ziyafette dahi sessiz ve mahzun oturmutur. Gebe hkmdarlar Semann radesi ile hkm srer ve arz zerinde fetihlerde bulunurlar. Yreklerinde Semann oullarnn atei yanmaktadr. Attila klcn ilh bir ilhamn idare ettiini ve kendisini kozmik kuvvetlerin kavimlerin zerine kardna inanyordu. Mahzun sessizlii belki de buradan ileri geliyordu. lh kuvvetler tarafndan seilmi olmann verdii arlk omuzlarna basyordu. Bu sebeple bir ok katl Semada ruhlarn ve ilhlarn kendi safnda muharebe ettiklerini dnrd. Sihirli kuvveti azalmam myd? Bu yzden Attila daima khinlere bavururdu. Attila batl itikatlara inanyordu ve Attilay rahipler evirmilerdi. Kam ad verilen rahipler sihirle ve amanlkla urarlard. Attila onlarn kehanetine bavurmadan hareket etmezdi. Khinler kendisine soyunun sona ereceini fakat en kk olu etrafnda parldayan kla tekrar ykselecei kehanetinde bulunmulard. O zamandan beri tahtn varisi byk olu Ellak olmasna ramen rneki martm ve

1369

bu tutumu imparatorlua ok zarar vermitir. Veliaht gerekli otoriteyi salayamam ve Attila vefat edince oullar arasnda kavga kmtr. Son Mauriacum muharebesinde de rahipler kendisine muharebeyi kaybedeceini bildirmilerdi. Bu yzden Attila hcuma geecek yerde ilk srada kendi hayatn emniyet altna almay dnm ve pasif davranmtr. Batl itikatlar Attilay zayflatmtr. Yine batl itikatlar yznden Romay feth etmekten vazgemitir. Zira rahipler ona, Romay feth ettikten sonra Alarikin ldn hatrlatmlar ve Attila ruhunda sarslmtr.37 Hunlar Don nehrini getiklerinde blgeye gebe olmayan kavimler yerlemilerdi. stebin bat uzants olan Macar ovas ile Karpatlar havzasnda artk yerleik kavimler yayorlard. Gotlar, daha batdaki Cermen Kavimleri de gebe deillerdi. Hun toplumu ok deiik kavimler zerinde hkm sryordu. zellikle Dou Gotlaryla ok yakn mnasebetlerde idiler. Gepid kral Ardarik ve Dou Gotlar kral Valamer kaann en mahrem mavirleri idiler. Skir kral Edeko da Atillann en itimadn kazananlardan biriydi. Elilik yapyor ve sra kendisine geldiinde efendisinin saray nnde nbet bekliyordu. Gebe dnya grnde malubu lm derecesinde yere sermek hata idi, bunun yerine onu talih orta yapmak vard. Bu sayede Cermen hkmdarlarndan ou Attilay kendi en yksek efendileri sayyorlard. Attilay (At-ila) diye adlandrmalar bunun ak bir rnei idi. Zira Gota, Atta, Ata Baba + ila. Beraber yaamann normal bir sonucu olarak bir Hun bir Cermen adn, bir Cermen de bir Hun adn alabiliyordu. Rua Cermence olduu gibi Attilann bir akrabasnn ad Laudaricus da Gota idi. Buna karlk Cermenler de Hunimund, Hunwulf adlarn almlard. Fakat zamanmza kalan Hun adlarnn ou Hunca idi. Buradan anlald zere youn Cermen etkisine ramen Hunlar zelliklerini koruyabilmilerdir.38 3. yzylda Pontus ve Tuna blgesine gelen Dou Gotlar, bu blgede oturan ran Sarmat kavimlerinin hkimiyetine son vermi, fakat onlarn meden etkisine girmilerdir. skit-Sarmat kltr, ran-Grek unsurlaryla kararak olduka yksek bir seviyeye erimiti. Hunlar Asyadan getirdikleri medeni unsurlar bat steblerinde terk etmi ve Pontusta Yunan medeni evresine girmilerdi. Bu kltr deiiminde Romanizminde pay vardr. 433de Pannoniay ele geiren Hunlar, Ltin kltr sahasna girmilerdi. Hun saraynda Ltincenin yer almaya balamas 5. yzyl balarna rastlar. Attilann saraynda artk Cermenlerden baka Ltinleri de buluyoruz. Attila ve Bleda, kanlarlk ilerinde bundan byle Ltinlerden faydalanmlar ve Hunlarn her iki imparatorlua gnderdii mektuplar kaleme almlardr.39 Byk imparatorlukta meden mahsullerin el deitirmesinde tccarlarn byk pay vard. ok geni sahalara yaylan imparatorluk iinde kuzey-gney, dou-bat arasnda ticaret eyasnn engellerle karlamadan tanmas salanmt. mparatorluun dou blgesinden ine kadar uzanan blgelerde kervanlar iliyordu. Attila, Bizans ile lkesi arasnda ticari mnasebetlerin kuvvetlenmesine ok dikkat etmitir. Bu ticaretin balca merkezleri Silezyann Morava vadisi, Tuna blgesinde Viminakion ve dier ticaret ehirleri idiler. Henz gelimemi bulunan gebe ekonomisi ihtiyac olan sanayi maddelerini ve erzakn nemli blmn, isteb dnda yaayan kyl ve ziraat erbabndan alrd. Bu sebeple bu kavimlerle srekli temas halinde idiler ve ticaret Hun toplumunda byk bir yer tutard.40

1370

Roma kltrnn yaylmasnda misyonerler ilk sray alrlard. Hunlarn Avrupada daha ilk grnmelerinden balamak zere Kilise, Hunlar arasnda din neri hareketine girimitir. Avrupann ufkunda yeni bir kavmin ortaya kmasnn hemen ardndan din adamlar bu yabanclar ziyaret ederlerdi. Hunlar arasnda ilk din neri hareketleri Tuna boyundaki piskoposluklarda balamtr. Fakat, Hunlar arasndaki din neri hareketi fazla baarl deildi. Buna ramen Hunlarn hain tavrlarn deitirmeyi baardklar ve daha lml olmalarna yardmc olduklar kaydedilir. Misyonerler din neri yaparken halk kazanmak maksadyla onlara ziyafet vermek ve hediyeler datmak gibi yollara bavururlard. Misyonerler arasnda bir ara stanbul patriklii de yapan (340-398) Ioannes Chrysostomos gibi mehurlar da vard. Misyonerlerin en byk gl dil engeliydi. Hunca bilenler ok azd. Attilann hkimiyetinin en parlak devrinde Hrstiyanla giren baz Hunlarn kendi detlerini unuttuklar anlatlr. Fakat, Hunlarn byk bir ksm kendi dinlerinde kalm, ancak Romallara esir denler arasnda Hristiyanlk yaylmtr. Trakyann genellikle karkln hkm srd blgelerinde kleler, fatih Hunlar, kurtarc gibi grm ve onlarla i yapmaktan ekinmemiler ve bask altnda yaayan snflar Hunlar iyi karlamtr. Mesela, snr blgelerinde yaayan kalelerden biri Hunlara kaplarn amt. Kilise evrelerinde ise Attilann Allahn Klc, Krbac olduu dncesi hkimdi. Bu deiik medeniyet ve muhtelif kavimler arasnda Hunlar, gebe kltrn henz unutmamlard. Gerek fatihler olarak btn malup kavimlerin sunduklar nimetlerden faydalanmay bilmilerdir. Attilann nazr Onegesios ba ehirde kendisine hamam yaptrmtr. stebin bu yoksulluklara alkn ocuklar, rahata ve medeniyetin nimetlerine ok abuk altlar. Masalarnda Sirmium arab ve ifti halkn muteber gdas ekmek artk eksik deildi. Daha uzun zaman yaasalard belki Romallar veya Cermenlerin arasnda erirlerdi. Lkin hkimiyetleri uzun srmedi ve gebe kimliklerini unutmadan tarih sahnesinden uzaklatlar.41 Hunlarn mlkiyet esaslar hakknda bilgimiz yoktur. Mlkiyet zel miydi? Yoksa klana m aitti bilmiyoruz. Ancak, gebelerde zel mlkiyeti dnmek gtr. Srler herhalde ailenindi. Lkin Balamer devrinden Attila devrine kadar mlkiyet anlay da deimiti. Zira, Onegesiosun ve dier Hun ileri gelenlerinin her eyi vard. Zengin tabakann ekonomik ve sosyal varlklarn korumak hususunda abaladklar sphesizdir. Geri ailelerde babann salhiyetleri snrszd. Fakat Hunlarda klelik fazla gelimemiti ve harpde esir aldklarn kle ediniyorlard. Hunlarda doudan kleliin bulunduuna dair bilgimiz yoktur.42 ok eskiden beri ordu saylar abartl olarak anlatrlarsa da orduda beslenme, barnma ve ulatrma glkleri gz nnde bulundurulunca daha mtevaz ordular dnmek doru olur. Attilann ordusunun alt yz bin ve daha fazla olduu sylenir. Buna karlk Roma kaynaklarnn verdii saylar daha kabul edilebilir grlr ve 409da Honorius on bin kiilik ordu karabilmiti. Devrin gvenilir yazar Olympiodoros bu saydaki bir ordunun beslenmesinde dahi ne kadar byk glklerle karlatn kaydeder. Aetiusun 425de talyaya getirdii ileri srlen 60 bin kiilik ordu bir tartma konusudur. Bu devrin btn kumandanlar dmanlarna kar kendi ordularn daha fazla sayda gstermilerdir. Priskosun Attilann ordusunun 500 bin kii olduunu bildirmesi de abartmadr. Byk Hun fetihlerinde ok daha az sayda ordularn kullanld phesizdir.43

1371

Btn istep gebeleri kolayca silhlanan, abuk nizama gelebilen, kendi gdasn kendisi salayabilen, ani taarruzlara kabiliyetli, uzun seferlere ve glklere dayankl insanlard. Hun ordusunun tehizat eksiklerle doluydu, ayrca ordu yetersizdi. Romallar arasnda Hunlardan korkan ve nefret eden kimseler az saydaki yazarlard. Btn eksikliklerine ramen Hunlarn yksek askeri bir baar gstermesi anlalmaz bir meseledir. Fakat Hunlar, her zaman Romallar tehdit etmediler. Ancak kabileler birlii salanarak birlik oluturduktan sonra bir kuvvet haline gelip tehdit oluturmulardr. Roma mparatorluu, barbarlar namna her bakmdan ekici bir lkeydi. Hunlar nce hem devletin hem de varlkl kimselerin yannda cretli olarak alrlard ve byle balayan ilk temaslardan sonra Hun toplumunun dnya hkimiyeti fikri geliir. Olympiodoros Hunlar arasnda bulunduu zaman (412), onlarn birka hkmdarnn bulunduundan bahseder. Bunlarn ba Karatondur. Bu sralarda konfederasyonun ne kadar srdn iyi bilmiyoruz. Bazlarna gre Karpatlardan Don rmana kadar uzanan sahalarda yekpare bir Hun imparatorluu meydana gelmiti ve bunun kurucusu Uldin idi. ddiaya gre Margusun karsnda Hunlarn da merkezi vard ve buray Uldin kurmutu. 5. yy.n 40. yllarna kadar merkez buras idi. Btn tahminlere gre Uldin Hunlardan ancak bir ksmnn hakan idi. Rua ile Oktar bunun ocuklar idiler. Kabileler birliinin 420li yllardan sonra gerekletii tahmin edilir. Bu yllardan sonra Hunlarn iktidar sratle artm ve Attila zamannda evcine erimiti. Bu gnk Ukrayna Hun arazisinin merkezinde bulunuyordu.44 Hun mparatorluunun Temellerinin Atlmas Hun tarihi hakknda en kymetli kaynamz olan Priskosun eseri 434 olaylar ile balar ve bu bahis eserinin en kymetli ksmdr. Maalesef eseri tam olarak elimize gemediinden olaylar etrafl olarak renemiyoruz. Hun kabileler birliini 5. yzyln 20. yllarnda Rua ele geirir ve o henz btn Hunlarn reisi deildir. ktidar Muncuk ve Oktar ile paylar. Tahminlere gre her biri Hunlarn bir ksm ile bal kavimlerin bir blm zerinde hkm srerdi. Bal kavimler idaresinin nasl ayarland bilinmemektedir. Bu devrin bir ok olay kaynak eksikliinden dolay karanlktadr. Ruann kardeleri Muncuk ve Oktar ondan nce ldklerinden Rua 432de btn Hunlarn kaandr. Hunlar 434de Bizansa kar harekete geerler. Rua, Bizans ordusunun uzakta bulunmasndan faydalanarak Trakyada ilerledi ve mparatorluu 350 libre altn (1 libre 0.327kg) demeye zorlad ve bir sulh imza edildi. Bu para harat, Bizans altnlarnn Hun sarayna akmas byle balad ve bununla Hun arkeolojisinin altn devrine geliniyordu. Bundan sonraki yllarda Bizansn yerini Roma mparatorluu alacakt. Byk mparator Theodosiosun olu Honorius vefat edince (14 Austos 423), senato ve kumandanlar bir talyan soylusu olan Johannesi imparator setiler (20 Kasm 423). Fakat Ravenna Saray bu yeni imparatoru kabul etmedi ve I. Theodosiosun kz Augusta Galla Placidia ile Dou Roma mparatoru birleerek Johannesi ortadan kaldrdlar. Bunun zerine Aetius yardm istemek zere Hunlara bavurdu ve Ruadan byk bir mebla karlnda kuvvetli bir Hun ordusu ile talya zerine yrd. Fakat bu ordu gecikmiti, Galla Placidia bu Hunlara hara vermek zorunda kald

1372

(425). Bylece Hunlar Bat Roma mparatorluunun iilerine karm oluyorlard.45 Hunlarn yeni imparatorluk merkezi bu sralarda Krs ve Maros rmaklar blgesinde bulunuyordu. Bu arada Aetius Hun dostluundan mahirane faydaland. Hun yardmc kuvvetlerini her yl Galiyaya gnderdi ve bu kuvvetler 425-427 yllar arasnda gittike daha tehlikeli bir hal alan Vizigotlar geri pskrttler ve 428de bir ksm Franklar Ren rmann kar tarafna srdler. Ruann kardei Oktar 429-430da Ren rmann sa sahilinde bulunan Burgundlara hcum etti, fakat kendisi de bu sefer esnasnda vefat etti. Oktarn lm Burgundlar arasnda bir ferahlk yaratt. Bu arada Aetius merkeze alnd ve orada ordu ba kumandan iln edildi. 432 ylnda Saray, btn iktidar ele geiren bu ordular bakumandannn zerinden rtbelerini alarak mevkiinden uzaklatrd ve Afrika duxu Bonifaciusu bakumandanla getirdi. Patricius iln edilen Bonifacius Aetius ile ona sadk kalan kuvvetleri Riminide yendi. Fakat Aetius Hun sarayna snd, arkada Rua ona yardm etti ve Aetius Hun kuvvetleri ile talyaya girdi. mparatorluk kuvvetlerini dattlar; bunun zerine imparatorie Aetiusu affetti ve onu patricius yapt (430-435).46 Bu arada Rua vefat etmi, Bleda ile Attila iktidara gelmilerdi. Aetius, Romada mzakerelerde bulunan Hun elilerine resmen Pannoniay verdi. Bu arada Roma-Hun mnasebetleri en st dzeye ykseldi. Aetius olu Carpilioyu Hun sarayna rehine olarak gnderdi. Kendisi yeniden Galliaya gitti ve 435 ylnda Ren rman geerek Roma arazisine giren ve kendi bana buyruk Burgundlara kar yeniden dostlar Hunlara bavurdu. 433-436da Burgundlarn ordusu balarnda krallar Gundahar olmak zere kltan geirildi. Bu korkun olay Cermen kavimlerinin hatrasnda derin izler brakm ve olaylar daha sonra Nibelungem destanna girmitir. Bu olaydan sonra Hunlar Gallia valisi Litoriusu Vizigotlara kar giritii seferde desteklediler ve balangta baarl oldular. 437de Litoriusun Hun ktalar Vizigot Kral I. Theodorikin Narbon ehri zerindeki muhasarasn kaldrarak ehri kurtardlar. Ertesi yl Litorius ve Hun yardmclar arka arkaya kazandklar zaferlerle Vizigotlarn baehri Toulouseu sktrdlar. Bu skk durumda Vizigotlar Litoriusdan sulh istediler, fakat Litorius bu teklifi reddetti. Muharebenin kzt bir anda Litorius esir dt ve ehirde ldrld, Hunlar daldlar. 439da Hunlar, Gallia aristokratlarna yardmc olarak altlar. Bu sralarda her tarafta Hunlarn yardm aranmaktayd. Son Romal nvann alan Aetius, grn kurtarmak hususundaki btn abalara ramen Hunlarn yaratt bir insand. Hunlar olmadan ne iktidara gelebilir, ne de iktidarda kalabilirdi. Augusta Galla Placidiann durumu da daha iyi deildi. Aetiusu iktidardan uzaklatrmak pahasna eski dmanlar Vizigotlarla ibirlii yapmaktan ekinmedi. Hatal siyasetin neticesi Kuzey Afrikann kayb oldu. Btn bu olaylarn sonunda durum Hunlarn lehine geliti. Bat Roma mparatorluunun siyaseti 435den beri Hunlarn askeri gcne dayanyordu. Para, deneyim, ganimet onlarn eline gemiti. Hunlar bu zamanda artk siyasi hnerlerini gstermeye balamlard.47 434de Rua stanbula eliler gndererek Hunlardan kaan bir ksm kimseleri istedi, aksi halde harp olacakt. Zaman iyi seilmiti, zira Dou Romann kuvvetleri birka yldan beri Afrikada Vandallarla muharebe halinde idiler. Afrika duxu Bonifacius ise talyada Aetius ile muharebe halinde idi. Elinin iadesini istedii insanlar, Azak Denizi blgesinde oturan ve Ruann hkimiyetini tanmak istemeyen kabilelerdendiler. Ordularn Afrika da bulunmasn gz nnde tutan Bizans diplomatlar,

1373

eliyle mzakerelerde bulunmaya karar verdiler. Hunlarla konumay kabul eden kumandanlardan biri Plintha idi ve bu Theodosiosun saraynda nfuz kazanan bir Gotdu. Bu esnada Rua ld ve bu olay Bizansta bir ferahlk sebebiydi. Zira onun harp tehdidi imparatorlukta bir gerilim sebebi olmutu. Ruadan sonra Bleda ile Attila onun yerine gemilerdi.48 ktidara gelen iki kardein karakterlerinin birbirinden farkl olduundan baka bir bilgimiz yoktur. Attilann karakteri hakknda azimli, kararl, merhametsiz bir ahsiyeti olduu bildirilir. Bizans senatosu, Ruann lmnden sonra da Hunlarla mzakerelerin devamna karar verdi. Plintha idaresinde bir heyeti Margus ehrine gnderdi. Morova rmann Tunaya dkld yere yakn bir ehir olan Margus nemli bir ticaret merkeziydi. Bizans heyeti Bleda ve Attilann elilerini ehrin surlar dnda karladlar ve Hunlar atlarndan inmek istemediklerinden mzakereler at srtnda srd. Aslnda mzakereler formaliteleri yerine getirmekten ibaretti, zira Hunlarn isteklerinin hepsi kabul edilmiti. Antlamaya gre Bizansllar bundan byle Hun kaaklarn kabul etmeyecek ve o gne kadar snanlar da geri vereceklerdi. ade edilmeyenlerin her biri bana 8 Solidus denecekti. Bu para ile o blgede 100 kile buday (Mod) satn alnabiliyordu. Bundan baka Bizansllar, Hunlarn Harp halinde bulunduklar hibir kavimle ittifak kuramayacaklard. Yine bu antlama, Hunlara imparatorluk ehirlerinde ticaret hakk tanyordu. Plintha, Hunlara denen verginin iki misline karlmasna raz olmak zorunda kald. Bu 700 Libre altn (yaklak 229 kilo) idi. 435 Margus Antlamas aslnda bir emirname idi ve bylece muharebenin n alnm oluyordu.49 Bundan sonraki 4-5 yl olaylar karanlklar iindedir. Attilann ordugh bugnk Bkre ile Ploesti arasnda bir yerde idi. Attilann bu sralarda Sororgi kavmini itaat altna almakla megul olduu bilinir. Bat snrlar Alplere kadar uzanyordu ve kuzeyde Baltk Denizine klmt. Hunlarn saladklar emniyet sayesinde ticaret byk bir atlm yapt. Don Irma ile Aral Gl arasndaki bozkr Hun hkimiyetini tanyordu. Alp dalar ile Baltk Denizi arasnda yaayan Cermen Kavimleri ve dier kavimler, Hazar Denizinin biraz tesindeki blgeler Attila ve Bledann hkimiyeti altnda idi. ki karde imparatorluu aralarnda blmt. Ruann lmnden sonra, imparatorlukla Hunlar arasndaki ihtilafn zlmesinde Bledann pay bykt. Ayrca, mzakereler srasnda Hun arazisi ile imparatorluk arazisi arasnda tarafsz bir blge braklmas da kararlatrlmt.50 435 ile 440 yllar arasnda Bizans, kuzey hudutlarnda huzursuz bir sulh devresi yaad. Bat Roma mparatorluuna kar Attila, amcasnn siyasetini srdrd. mparator II. Theodosios, her ne kadar 435de imza edilen sulhu kabul ettiyse de artlarn yerine getirmek niyetinde deildi. Kendisine iltica eden Hun kaaklarn hemen iade etti. Bunlar arasnda Attila ailesine mensup kimseler de vard. Bundan sonra, Hunlara gndermeyi vaadettii 700 Libre altn ihmal etti. zledii politikann tehlikesini iyi biliyordu ve 439da bir adm daha att. 408den sonra ina edilen Theodosios surlarn tahkim etti. 439da mhim olaylar oldu. Kuzey Afrika kaynyordu. Bizans Bat mparatorluuna yardm etti, Vandallar Rodosa hcum etmilerdi. 440da Kartacay Vandallardan kurtarmak zere bir donanma yola kt. Bunun zerine ran Ermenistana hcum etti ve Bizans toplayabildii btn ordular silh altna ald. Bu yzden kuzey hudutlar savunmasz kalmt, btn bunlardan Hunlarn haberi vard. Bu devri iyi deerlendiren Bleda, imparatorluun Tuna zerindeki son kalesi Castra Constantiaya

1374

hcum etti ve Bizans bu hareketi Margus sulhunun ihlli sayarak protesto etti, bu bir harp sebebiydi. Muharebeyi nlemek zere giriilen mzakerelerde Hunlar birok sulamada bulundular ve bu yzden mzakereler kesildi. Hunlar haklydlar ve Bizans delegeleri bu iddialar karsnda kaamak cevaplar verdiler. 440 sonbaharnda Bizansn Tuna zerindeki Viminakiona (bugnk Kostolac) hcum eden Hunlar kaleyi ele geirdiler. Bleda bundan sonra Margus kalesini zaptetti. Tunann gneyinde ilerleyerek Illyricuma taaruz etti. Bir kuatmann ardndan Singidunum (Belgrad) tahrip edildi. Bleda 441de nemli bir mevkideki Sirmiumu zaptetti. Bundan sonra Gney Pannoniay ele geirdi. Bylece 441 seferleri sona ermi, imparatorluun savunma hattnda bir gedik alarak btn Balkanlar Hun aknlarna almt. Btn bu olaylar srasnda gelimeleri uzaktan seyreden Attila, muharebenin balamasndan uzun bir sre sonra Bizans ile bar mzakerelerinde bulunmak zere 441 baharnda araya girdi. mparatoru tehdit etti ve denmeyen haracn gnderilmesini ve arttrlmasn istedi. Asl istei, bir ksm Hun prensleri ile ileri gelen Hun kaaklarn iade edilmesiydi. Attila, Bizans ile tek bana ba edemeyeceini anlad. Zira II. Theodosios kaaklarla ilgili istei reddetmiti. Fakat kendi ordusu ile aa Tunada bir ok kaleyi ele geirdi. Birleik Hun ordular Nii aldlar, ardndan Serdica (Sofya)y zapt ettiler. Ondan sonra Trakyaya girerek birok kaleyi ele geirdiler. Bu sralarda sadece Edirne ve Marmara Erelisi kar koydu. Baar bykt ve artk Hun ordular stanbulu tehdite balamlard. Bu baarlarnn sebebi Bizans ana kuvvetlerinin Vandallara kar sava halinde bulunmas idi, nitekim az sonra Gney talyadan dnen Aspar idaresindeki Bizans ordusu da yenildi ve II. Theodosios Aspar araclyla sulh istedi. 443de varlan bar Bizansa ar ykmllkler getiriyordu. Yllk hara 3 katna (2100 Libre) karld. Bu hara gemi ve denmemi 3 yln harac olarak isteniyordu. Bir defasnda 6000 Libre (1962 kilo) istediler ve aldlar. Kaaklar iin istenilen fidyeyi de 8 altndan 12 altna kardlar. Bizansllar bundan byle iltica kabul etmeyeceklerdi. Bu antlama 27 Austos 443de geici olarak imzaland.51 Bu arada Bizans ordular Trakyada ana kuvvetlerden ayrlan Hun ktalarna kar bir zafer kazandlar. Ana kuvvetlerden ayrlan seme Hun mfrezeleri aa Msyade aknlar yapm ve ok sayda ganimet ve esir ele geirmilerdi. Asemus (bugnk Osma) halk ok sayda esir ve ganimetlerle ilerleyen Hunlara basknlar yaparak onlarn birounu ldrd ve esirleri kurtardlar. Bar mzakerelerinde Attila, Asemuslular cezalandrmak istedi ve esir olan Hunlar geri almay istediyse de baaramad. Attila orada urad haysiyet krc muameleyi unutmad. Bar mzakerelerinden sonra Bizansda ksa sren bir nefes alma devri balad. Attila yakn adamlarndan birini harac ve kaaklar almak zere stanbula gnderdi. Bu adama vergi teslim edildi, fakat kaaklar iade edilmeye raz olmadklarndan kltan geirildiler. ade edilmeyi istemeyenler arasnda Attilann akrabas da vard. Sonunda Hunlarla Bizans arasnda bar 443 sonbaharnda imzaland. Attila, kaaklar geri almak maksadyla stanbula arka arkaya eli gnderdi. mparatorun adamlar elilere bol miktarda hediyeler verdiklerinden Attilann elileri olur olmaz bahanelerle Bizans baehrine giderlerdi.52 Bu sralarda ran dou snrlarnda yeniden taaruza geti, toprak sahipleri de ayaklanmlard. Bat Ermenistanda isyan kmt. Gney Anadolunun sarp eyaleti Isauriada yine bakaldrma

1375

olmutu. lden gelen muharip kavimler de Dou Anadolu halknn huzurunu karyorlard. Habeistan krallndan da karklk haberleri geliyordu. Bu kemeke iinde 444de Attilann elilerinin de arkas kesilmiyordu. mparatorluun kuvvetleri her tarafa dalm bulunduklarndan Hunlara kar ciddi olarak kar koyamyorlard. Bu g durumda Theodosios, kuzey hudutlarnda emniyet tedbirleri almak ihtiyacn duydu. mparatorluun en gvenilir nazrlarndan Nomusa Tunann gerisinde tahkimat yapmas emrini verdi. Buradaki kaleler onarld ve muhafz ktalar nemli derecede arttrld. Btn 444 yl bu nlemlerle geti ve buradaki baarlarndan dolay imparator Nomusu Consul yapt (445). Fakat, bu iler srerken imparator, arkas kesilmeyen Hun elilerinin isteklerine boyun emek zorunda kald. Bu arada Hun devleti iinde nifak bagstermi ve olay, Bledann kardei tarafndan ldrlmesiyle son bulmutur. Kaynaklardaki tutarszla ramen Attilann kardeini 445 ylnda ldrd phesizdir. Nifak konusu belli deildir. 440-443 muharebesi ve bunu izleyen sulh Bledann baarsyd. Bu zaferin neticesi, Hun merkezini tehdit eden Bizansn yakndaki Tuna limesinin yklmasyla ehirler sisteminin dalmasyd. Bizanstan alnan hara da en yksek seviyesine eriti. 443den 449 ylna kadar 20700 libre alacaklar vard. Anlamalarla tespit edilen bu mebla Attila, bundan sonra l libre olsun arttramad. Hatta hayatnn son 4 ylnda bu mebla tamamyla kaybetti. Bu sebeple Attila son yllarda iddetli muharebelere girmek zorunda kald. Fakat, Hun mparatorluu da bu srada en geni snrlarna eriti. Attilann bundan sonraki muharebeleri bu hudutlar 1 km kadar olsun geniletemedi. Asl nemlisi Bledann baarlarnn her iki tarafa kabul edilmi olmasdr.53 Attila Bu sralarda Hun mparatorluu en parlak devrine erimiti. Lkin devletin bnyesinde meydana gelen bir arza ile sarslacakt. Attila, sadk adamlar ve o zamana kadar iktidardan uzak kalan Cermen vassallerine dayanarak kardei kaan Bleday pusuya drerek ldrd. Bledann sadk adamlarn kendisine itaate zorlad. Attilann nasl olup da Bleday bertaraf ettii meselesi Hun tarihinin en karanlk anlarndan biridir. Bu olay kaydeden ada kaynaklar aklamada bulunmazlar. Attilann iktidar ele geirmesinde yardmc olanlar, sarayn sekin halk, dost ve bal kimselerdi. Bu sekin alt tabakann banda Onegesios ile Scotta kardeler bulunuyorlard. simlerinden de anlaldna gre bunlarn Yunanllam Pontus blgesinden olmalar gerekir. Bunlar, YunancaLtince ve Huncay ayn derecede iyi biliyorlard. Onegesios, devlette Attiladan sonra en yksek mevki sahibi idi, yani bavezirdi. Scotta ise Attilann mahrem adam olmakla n kazanmt, birok defa elilik hizmetinde bulundu. Attilann makbul kiilerinden biri de karanlk meneli Berichus idi. Bu insanlarla ayn seviyede bulunanlar arasnda Attilann amcas Aybars ile Got asll Laudaricus vard ve bu bir dou Cermeni idi. Belki Hunlarla ittifak halindeki bir kavmin kral idi. Bu yakn adamlar, iktidara gelmesinde ona yardmc olmulardr. Fakat asl iktidar deiimi esnasnda vassal Cermen kavimleri Attilay desteklediler. Bunlar arasnda Edeko ile Ardarik bata gelirler. Skir muhafaza ktalar kumandan Edeko, herhalde Attilann yannda kamp kurmutu. Askeri stnlk bakmndan Gepid kral Ardarik nde gelenlerdendi. Ardarik, Attilann mahrem adam, dncelerine deer verdii krallardan biriydi. Ruann srda Esla, byk toprak sahibi ve byk Trk beyi Ekam Attilann

1376

tarafn tutmulardr.54 443de Hunlarla imzalanan bartan sonra Bizans, birbiri ardndan meydana gelen doal afetlere urad. Barn ardndan gelen k uzun gemi, kar alt ay yatm ve insanlarla hayvanlarn binlercesi telef olmutu. Ertesi yl Bitiniada korkun bir sel felketi yaand, her taraf su bast. 445de sirklerde birok adam ld ve halktan pek ou vebadan telef oldu. 446da stanbulda yiyecek sknts balad ve bunun ardndan bulac hastalklar grnd. Theodosiosun nazrlar kuzey snrnda bir tehlikeyi gze alacak durumda deillerdi. 27 Ocak 447 sabah saat 2de ender depremlerden biri oldu, ehir toptan altst olmu, denizde ve karada saysz felket meydana gelmitir. Theodosios surlarndan uzunca bir kesit devrilmi, 57 kule harap olmutur. Bunlarn arasnda zahire ambar olarak kullanlanlar da vard. Trakya, Marmara ve Kiklad adalar da bu felketten kurtulamad. Dier Bizans ehirlerinde de hasar ard. Byk hasar gren baehirde alk ve bulac hastalklar ba gsterdi. Bu depremden birka gn sonra gkyznden yamur boalm ve seller rmaklara dnmt. Tepeler dmdz olduundan stanbul da birok ev yklmt. Bu byk ehri hibir ey kurtaramayacak gibi grnyordu. stelik halkn pek ou yklan harabeler altnda gmlmt. Bulac hastalklardan binlerce insan ld. Fakat, ksa sren bir panikten sonra stanbul halk toparland, btn yklan surlar felketten 60 gn sonra onarld. Attilann muharebeleri balad zaman ehir eksiklerini tamamlamt.55 Attila bu ok uygun frsat karmad. Az nce imzalanan sulhu bir tarafa iterek imparatorluk arazisi zerine yrd. Ordular arasnda ilk defa mttefikler seviyesine karlan Cermen kavimleri de vard. Bu Cermen kavimleri yznden Attilann artk bir yldrm harbi sz konusu olamazd. Halbuki daha nceki muharebelerde srate ve harekete dayanan Hun taktii uygulanrd. Attilann bundan sonraki muharebeleri artk Hun tarznda deildi. Bu yeni oluumdan dolay ordu ok ar ilerledi ve aa skitya ve Msyaya girdi ve buras 441 seferinin daha dousunda idi. Msya da Utus (Vid) rma kenarnda Bizans ordusuna cepheden taarruza geildi, Bizans ordular yenildi. Lkin Attila dman imha edemedi, ayrca ordusu ok zayiat verdi. Bu zafer, Attilann Bizans ordusuna kar kazand son byk zaferdir. Bizans ordusu Dobrucaya ekildi ve muharebe sresince Attilann ordusunu arkadan ve yandan tehdit etti. Bu yzden Attila, stanbula varabilmek iin yolunu deitirerek Sofya zerinden gitmeye mecbur oldu. Bu gecikmeden faydalanan stanbul halk byk fedakrlklarla iki ay iinde surlar onarmtr. Hatta, su arknn nnde nc d sur ina ederek stanbulu zapt edilemez bir hale getirdi. stanbulun nnden baarszlkla ekilmek zorunda kalan Attila, Termopillere kadar uzanan sahada depremin tahrip ettii ehirleri yama etti. Rivayete gre 70den fazla ehir ve kasaba yama edilmiti. Manastrlar igal edilerek rahip ve rahibeler esir alnd. Hunlar daha nceki muharebeleri srasnda halka, kiliselere ve manastrlara fazla zarar vermemilerdi. Fakat, 447de yllardan beri yoksulluk iinde yaayan ve ganimetlere can atan, her eye gz diken Cermen ve rani kavimler lkeyi istila etmi, tahripler yapm ve ellerine geirdikleri her eyi almlardr.56 Tuna Snrlarnda Bar

1377

447 muharebelerinden sonra Hunlarla Bizansllar arasnda diplomatik mzakereler balad. Askeri gc tkenen Bizans, arl diplomasiye kaydrd ve bu alanda beklediklerinden fazla baar saladlar. Bu devrin diplomasisi hakknda en nemli kaynamz Priskosun eseridir. Bu arada Attila, 449da Karadeniz sahillerinde muhtemelen Azak Denizi blgesinde oturan Akatzir kavmine kar sefer yapmak zorunda kald. Bu kavim, Hunlarla iyi mnasebetler iinde yayordu ve imparator Theodosios bu kavmi Hunlara kar kullanmay denemi fakat baaramamtr. Attila bu olaydan haberdar olunca Akatzirler zerine sefer yaparak onlar kendine balad. simlerinden ve hayat tarzlarndan bunlarn byk bir Trk boyu olduu anlalyor. Bu sralardaki kabile reislerinden birinin ad Kuridachosdur. 448de Hunlarla Bizansllar arasnda bir bar saland. Bu barta ncekilerde bulunmayan olduka ar bir ifade vard. Attilann daima yeni istekler ileri srmesi yznden sulh mzakereleri uzad. Her eyden nce evvelce kabul edilen haracn denmesini istiyordu. Nitekim 448de bunu ald. Tunann gneyinde Ponnoniadan aa Tunaya kadar uzanan 500 km. uzunluunda bir blgenin tamamyla boaltlmasn da istiyordu. lliryann bir snr ehri olan Nide (Naissus) bir panayr yeri olmalyd. Attila ayrca, Niin kuzeyinde bir zamanlar gelimi blge olan Msyann da serbest blge olmasn istiyordu. Attilann ileri srd dier istekleri bilmiyoruz. Hara demekte devam edecekti, fakat miktarn bilmiyoruz. Bundan sonraki iki ylda Bizans diplomasisi bu maddeleri yumuatmak hususunda ok abalar sarf etti. Attila 449 baharnda stanbula gnderdii bir mektupta 435de aktedilen antlamann artlarnn yerine getirilmesini, bir ksm kaaklarn iadesinin geciktiini ve boaltlmas gereken yerlerin boaltlmam olduunu ileri sryor ve bu artlar yerine getirilmezse bir muharebe ile tehdit ediyordu. Ayrca, kendisine gnderilen elilerin sekin ve st tabaka insanlardan olmasn istiyordu. Bu mektuptan anlaldna gre Attila 443den beri srdrd antaj politikasnda srarl idi. Fakat artk Bizans, daha kkl bir politika taraflsyd. Bu mzakerelerin kmaza girdii bir srada stanbulda Demokratik partinin sulh sever nazr Chrysaphios, Skir kral Edeko ile bir rvet karlnda Attilaya kar bir suikast planlyordu. Tam, bu baarsz komplonun yaplmasnn planland bir srada Priskos, eli Maximinusun ktibi olarak Attilann saraynda bulunuyordu. 449 yaznda stanbuldan Attilaya gitmek zere yola kan eli heyetinin banda Bizans soylusu Maximinus bulunuyordu. Maximinusun, Attilaya kar dzenlenen suikastden haberi yoktu. Elilii tertip eden Chrysaphios idi ve grevi mektubu Attilaya vermekti. Mektupta Attilann imparatorluk arazisini istilaya hakk olmad anlatlyordu. Bunun yannda imparator, daha nce iade ettii Hun esirlerden baka 70 esiri daha gnderiyordu. Hunlara gnderilen elilerin yksek mevki sahibi olmalar gerekmedii de anlatlacakt. Halbuki bu doru deildi ve bu sulh mzakerelerinden nce tannm kimseler de gnderilmiti. Bu defa Theodosiosun bu husustaki isteksiz davranmas, suikast giriiminin bir skandal ile son bulmas ihtimalini dnm olmasndand. Maximinusun bu greve getirilmesi bir talih eseri idi. Zira bu grev kendisine verilince Maximinus, dostu tarihi Priskosa giderek kendisine elik etmesini istemitir. Bizansda, diplomatik grevlere gidenlerin yanlarna yazar ve tarihi almalar eski bir detti. Priskos bu sefer srasnda eli ile ok sk temaslarda bulunur ve hatta elinin danman ve akl hocas iini grr. Bu seferde tannm tercman Rusticusda bulunuyordu. Fakat, Bizans heyeti diplomatik bakmdan baarl olamad. nce heyet, yeteri kadar soylu saymadn Attilaya bildirmiti. Bundan baka komplo teebbs ortaya km ve Attila Bizansn babakan Chrysaphiosun kendisine teslimini istemitir. Halbuki bu sefere Priskosun

1378

katlmas dnya tarihi lsnde bir olayd. nk Priskos, lhlarn en By ile kar karya gelecek ve onu lmszletirecekti. Bugn Attila devrinin olaylar hakknda en kymetli tek kaynamz, onun maalesef tamam zamanmza kalamayan eseridir. Onun Attila tasvirinde de bir ksm ahane hatlar vardr.57 Bizans eli heyeti, ilk defa Attilann huzuruna ktnda ok gergin bir ortam bulmutur. Fakat bu patlama derecesindeki durum komik bir zmle neticelendi. Attila, Bat Roma elilerine kar ok fkeli davrand. Bu eliler ise taraflar arasndaki mnasebetleri dzeltmek ve Attilay sakinletirmek maksadyla gelmilerdi. Attila, eski bir olay tazeliyor ve bunu bir harp ve sulh konusu haline getiriyordu. Sirmiumun 441 kuatmas esnasnda ehrin piskoposu, hkmdarn sekreteri ile gizli bir ibirlii yaparak kilisenin kutsal evanisini kuatma emberinin dna karmt. Sekreter bu evaniyi daha sonra Romada bir bankere rehine olarak brakt ve bu defa Attila sekreterin bu ilemini rendi. Bat Roma elilerinden bu alnm eyay grleyerek geri verilmesini veya bankerin kendisine teslimini istedi. Aslnda Bizans heyeti bu duruma sevinmitir. Attilann byk Bizans seferleri esnasnda Roma, Hunlarn dostu ve mttefiki idi. Fakat 448den sonra durum deiti ve Roma mparatorluuyla olan mnasebetler gittike gerginleti. Attila, Romann muhaliflerini himaye ediyor, Franklarn taht kavgasna tutuan iki prensinden by Attilaya ve k Aetiusa snyordu. Artk Attilann korkun sesini Romallar da duyuyordu. Sirmium piskoposunun vaktiyle kard ve fazla deeri olmayan evani bir bahaneydi. Romallar artk Attilann bir sefer hazrlnda olduundan phe etmiyorlard. stanbul, Attilada grnen bu deiiklikten ok faydaland ve Attilaya ok tannm iki kii eli olarak gnderildi. Attila bu ok yksek rtbeli iki misafirini iyi karlamakta acele etti, Bizansla ok uygun bir antlama yapt. Arazi iddialarndan vazgeti, bundan byle kaaklar sebebiyle imparatorluu rahatsz etmeyecekti ve birok esiri cretsiz salverdi. Elilere bol hediyeler verdi ve yksek vergiyi arttrmaktan sz etmedi. Btn bunlar Attilann Dou Roma mparatorluu gcne inandn gstermekte idi.58 Bar antlamasnn henz imzas tamamlanmadan II. Theodosios vefat etti (28 Temmuz 450). Austosta imparator seilen Markianos, aristokratlarn dahil bulunduu maviler partisine mensup bir askerdi ve bu parti sulh uruna bir tek kuru denmesine taraftar deildi. Theodosiosun babakan Markianos tarafndan idam edildi. Yeni imparator, 25 yldan beri Hunlara denen harac derhal durdurdu. Attilann elilerine asker tarznda bir cevap verdi: ayet sulh istiyorsanz belki hediyeler alabilirsiniz, aksi halde davay muharebe zer. Hun saraynn byk geliri bylece sona eriyordu. Dou mparatorluu artk hesaplamaya hazrd. Attila bundan byle gittike Bat Roma ile ilgilenmeye balad. Honoria meselesine ise iradesi dnda bulat. Bat mparatoru III. Valentinianusun kz kardei prenses (augusta) Honoria, iktidarn orta idi. Honoriann evlenirse ocuklarnn imparatorun ocuklar ile taht kavgasna tutumasndan korkulduundan evlenmesine msaade edilmiyordu. Fakat 449da o zaman artk 31 yanda bulunan prensesin kendi mlklerini idare eden Eugenius ile ilikisi olduu ve hatta hmile olduu sylendi. Skandal yaylnca prenses ahlaki bir terbiye grmesi maksadyla stanbula gnderildi ve orada nezaret altna alnd. Ayrca

1379

prenses zorla, yal fakat muteber ve zengin bir adam olan Herculanusla nianland. Haysiyeti krlan prenses, bu hazin durumdan kurtulmak iin mahren adamlarndan birini Attilaya gndererek bu dayanlmaz izdivatan kurtarlmasn rica etti ve Attilay inandrmak maksadyla ona yzn de gnderdi. Honoriann bu tutumu birinci snf bir skandald. Bu olay meydana knca Eugeniusun suikast sulamas ile kellesi kesildi. Fakat, Attila teklifi ciddiye ald ve Romaya bavurarak Nianlsna isabet eden imparatorluun yarsnn eyiz olarak kendisine verilmesini istedi. Honoriann zalim kardeine kar onu himaye edecekti. Attilann durumu tartmasz kuvvetlenmiti. II. Theodosios da Valentinianusa Honoriay Attilaya vermesini ve bylece ileride iktidara ortak olmak iddiasndan vazgeirilmesini istiyordu. Theodosiosa fazla gvenemeyen Valentinianus, Honoriay g kullanarak 450 ubatnda Romaya gtrd ve orada nianlsyla evlendirdi. Attila ise, nianlsnn hukukunun savunucusu kesilerek gittike dozunu arttran bir tehdit ile ii muharebeye dkeceini sylyordu. Attilann bu teklifi III. Valentinianus tarafndan kararllkla reddedildi. 450 baharndan balamak zere Attilann artk Bat Romaya kar harp amaktan baka aresi yoktu. 450 yaznn sonuna doru olaylar Attila namna ok sratle geliti. Theodosiosun lm, Markianosun iktidara gelmesi, d politikasnda kkl deiiklikler yapmas, Chrysaphiosun idam, ardndan Hunlara denen haracn durdurulmas birbirini takip etti. Tuna boyunda kkten bir deiiklik ile karlaan Attila, biri Romaya ve dieri stanbula olmak zere eliler gnderdi. Bat Romaya, Honoriaya zarar verilmemesi talimatn ulatrd. Zira o Attilann kars idi ve ona zarar verilirse intikamn alacakt. Ayn zamanda Bat Roma mparatorluunun yarsn miras olarak istiyordu. Valentinianus, Honoriann kendisine verilemeyeceini nk baka birisi ile evli olduunu syledi. Bundan baka, Bat Romada veraset hakk erkek dalna aitti ve Markianosdan ise Theodosios zamannda kararlatrlan vergiden sz edilemeyecei haberi gelmitir. Burada tutum daha da kat idi ve byle bir vergiden sz edilemez idi bir tehdit sz konusu ise imparator btn gc ile kar koyacakt. Dou ve Bat Roma mparatorluklar vergiyi kestiklerinden para skntsna den Attila, II. Theodosiosun altnlarnn bir taklidini bastrmtr. Dnlen Galya seferine katlacak Cermen mttefiklerinin cretleri vaktinde denmeli idi. Bu sralarda Ripuar Franklarnda kral seimi meselesi ortaya kt. Bu Franklarn kral az zaman nce vefat edince oullar arasnda veraset problemi patlak verdi. Oullarndan by Attilaya snd, zira kk olu Aetiusa snmt. 450 Kasmnda Aetius ile Bat Roma, Hunlarla btn mnasebetleri keserek onlara kar mttefikler aramaya baladlar. Attila ile olan mnasebetler kopma noktasna geldiinden bir harp beklentisi iine girildi. Attilann hemen karar vermesi gereken mesele, Markianosun meydan okumasna verilecek cevapt. Attila, Markianos tahta kmadan nce Bat Roma zerine bir sefer yapmaya karar vermiti. Fakat Markianosun cevab, btn dikkatlerini bu tarafa evirmesine sebep oldu ve bu yzden Attila yn tayininde glk ekiyordu. Sonunda daha zayf bulduu Bat Roma zerine yrmeye karar verdi. Markianosun gsterdii cesaret ok tehlikeli idi ve Attila bu cevab unutamayacakt.59 Attila, Bat Gotlaryla ba ettikten sonra Romallarla hesaplaabileceinden emindi. Bu sebeple Galyada Bat Gotlar zerine yrd. Gotlar arasnda, Aetius ile Romallara kar sefere kt kanaatini uyandrmaya alt. Romallara ise, Galya snrndan imparatorluun dostu olarak Roma arazisine girdiini bildirdi. Romallarla deil yalnz Gotlarla kavgas vard. Bu kurnaz davran ile

1380

Gotlarla Romallarn birlemesine engel olmay dnd. Attila, Vizigotlara kar yrd bir srada yanl bir adm att. Ordular hareket halinde iken Ravennaya Honoria ile ilgili iddialarn tazeleyen bir eli daha gnderdi. Halbuki Romallar o vakte kadar onun Vizigotlara kar yrdn sanyorlard. Fakat, Attilann mesajndan sonra yanldklarn anladlar ve Attilann Galyaya kar sefere ktn grerek o zamana kadar dman saydklar Vizigotlarla ittifak aramaya baladlar. Bu olaylar geliirken Vizigotlar tek bana olaylar gslemeye hazrlanyorlard. Zira, Aetiusdan yardm ummuyorlard. Fakat, Aetius krala bavurarak gemi olaylarn unutulmasn ve ortak dmana kar ibirlii yaplmasn teklif etti. Vizigotlar, Attilann kendileri zerine yrdnden emin idiler. Onlar Toulouse etrafnda toplanan krallklarn savunmay dnyorlard. Aetius ise Galyay bir btn sayyordu.60 Bu sebeple, Theodoriki kuzeye doru yrmeye ve mmkn olduu kadar snr blgesinde Attila ile arpmaa ikna etmek gerekirdi. Fakat, Vizigotlarla gemiteki mnasebetleri dolaysyla bu ii ahsen baarmas mmkn deildi. Bu sebeple mstakbel mparator Avitus bu ile grevlendirildi ve Avitus bu ii baard. Aetius talyadan hareket ettii zaman Galya ehirleri alevler iindeydi. Attilann diplomatik abalar baarl olamam, Bat Roma ile Vizigotlar birlemitir. Attila, Vizigotlara hcum etme planna sadk kald. nce Vizigotlara hcum edecek ve ardndan Franklar yola getirecekti. Artk Romallarla atma kanlmazd. Attilann Galya siyasetinin oluumunda araya birok olay girmitir. Daha 450 ylnn ilk aylarnda Bat Roma mparatorluu zerine bir sefer hazrl yapldna dair hibir kayt yoktur. Fakat, Attilann en byk rakibi Aetius idi. Attilann Bat Romaya kar politikasndaki ni deimenin sebebini iyi bilmiyoruz. Son aylarda Romada kuraklk vard ve bu sebeple de Aetius byk lde ordular toplamay baaramad. Nihayet nisan sonunda Theodorik ile birleerek dmana kar kuzeye yrdler. Ordu ok kark unsurlardan oluuyordu: Burgundlar, Ripuar Franklarnn byk bir ksm, Salia Franklar, Alanlar, Saksonlar ve nihayet Armorianlar vard ve bunlar Attilaya snan Evdoxiusun kabilesi idi. Attila, 451 banda o zamana kadar grlmemi sayda muharip ve mttefik kuvvetleri Galyaya sevk etti. Ordusunun byk bir ksmn Cermenler oluturuyorlard. adalarnn Attilann ordusu hakknda bildirdikleri yarm milyon abartmadr. stn saydaki Gepid ve Ostrogotlarn yannda birok Cermen kavimi katlyordu. Attila, Cermen ordularn hizmete almaya mecbur olmutu. Zira, kendisinin stn hareket kabiliyetine sahip Hun atllarn rana kar ba kaldran Ermenistana yardma gndermitir. Galya muharebesine katlan Hun atllar Cermen tarzndaki saflar halinde ar hareket eden orduya elik ediyorlard. Bu yzden, Hunlarn srate dayanan taktiini tatbike imkn kalmamt. Ren rman getikten sonra birok kale ele geirildi ve biroklar da kaplarn atlar. 7 Nisanda Metz fethedildi ve ardndan Orlans zerine yrnd bu kale Loire rma kenarnda stratejik bir yerde idi. Aetius ve Theodorik Attiladan nce kaleye varmaya altlarsa da yetiemediler. Orlans Bat Gotlar snrnda idi. Mttefik ordular kale nne yetitiklerinde kale alevler iinde idi. Surlar neredeyse yklacakt.61 Hun hkmdar kuatmay 14 Nisanda derhal kaldrd. ki ordu uygun muharebe yeri arayarak Catalaunum zerine yrd. Buras Troyes ehrinin 7.5 km. uzanda iki rmak arasnda bir yerdi ve Hun ordusunun manevralarna msaitti. Campania (Champagne) ovasnn gney kenarnda ve Seine

1381

nehrinin sol kysnda idi. Muharebe tarihi haziran sonuna rastlamaktadr. Muharebeye leden sonra baland ve iki ordu daha bandan itibaren byk apta bir muharebe pln uygulayamad ve her iki taraf meydana hkim bulunan bir tepeyi ele geirmeyi denedi, fakat baaramad. Aetius, btn dikkatini itimada lyk olmayan Alan cretli ordusunun dalmasna engel olmaya evirdi. En az gvendii Alanlar, kamak akllarna gelmesin diye ortaya ald. Gotlar ikiye ayrarak bir ksmn rehine olarak yanna ald. Byk ksmn krallar Theodorik idaresinde sa tarafa yerletirdi. Attila, kendi ordusunun ortasnda idi. Deiik kavimlerden oluan birlikler onun etrafnda toplanmlard. Rahipler kendisine yenilgi kehanetinde bulunduklarndan ilk srada kendi emniyetini dnd. Ordusunun byk bir ksmn Cermenler oluturduundan Aetius, ok kan kaybna sebep olan Cermen taktii uygulamaya mecbur oldu. nadna bir gs gse muharebe balad, fakat bir netice alnamad. Kumandanlar, ksa bir zaman sonra btn sevk ve idareyi kaybettiler. Vizigot kral ldrlmt, muharebe gece karanlna kadar srd ve Vizigotlar, Hunlar ile beraber Attilay arabalarla evrili bir karargha sktrmay baardlar. ki taraftan hibiri gerilememi ve her biri kendisini kararghna kapayarak nihai zaferi ertesi gnden beklemitir. Byk bir ksm Roma silhlaryla tehiz edilen Aetiusun barbar ordusu yakn bir muharebede stnl ele geirmiti. Hafif silhlar tayan Hun muharipler gerilediler ve Attila karanlk basnca ordughna ekildi ve dmann ni bir basknna engel olmak gayesiyle arabalardan, eerlerden ve odun ynlarndan meydana getirilen bir siperin arkasna snd. Gotlarla Romallarn muharebeye hazrlandklar bir srada Attila lme hazrlanyordu. l veya diri dmann eline gemektense diri diri atete yanmay tercih edecekti. Muharebenin o zamana kadarki akn pek beenmedi. Roma-Vizigot ordusu Attilann yanndaki Hunlarn ok yamurundan korkmasalard her an Attilann kararghna hcum edebilirlerdi. Onlar da karrgahlarna ekildiler ve Aetius geceyi karanlklarn korumas altnda geirdi. Aetius artk bir devlet adam tavryla davranarak neticeyi zorlamamay yeledi. stn bir zafer sarholuuyla Bat Gotlarnn ziyadesiyle mararak btn Galyay istemelerinden korkuyordu. Hunlar tamamyla imha ederse bu barbar Cermenlere kar imparatorlua kim yardm edecekti? Talihin dnerek Attilann baar kazanmas ihtimali de vard, onun kanaatine gre Attila hl iyi bir dost olabilirdi.62 te Aetius bu dncelerle hareket etti ve Attilann araba saflar arasndan kmasna zemin hazrlad. Bu nlemler, onun siyasi takdiri idi. Zira krallarnn ldrlmesine hiddetlenen ve fkelerini alamayan Vizigotlar teskin ile Theodorikin olunu Toulousea giderek kralln bana gemesini salad. Ardndan, Franklarn gen prensini, tahtn byk kardeine kaptrmadan lkesine dnmeye ikna etti. Ancak bundan sonra Attilann karrgahndan kmasna yardmc oldu. Bu muharebeye katlanlar 30000 bin veya en ok 50000 idi. Fakat, adalar zerinde ok byk bir etki yapan bu byk muharebe hakknda ok abuk efsaneler tremitir. Aetius, daha bir mddet karrgahnda kaldktan sonra, ar ar ilerleyen ve ardndan Ren rmana kadar Troyes piskoposu ile yol alan Attilay, yanndaki az sayda insanla takip edemezdi. Ayrca, eski dostunun ileride kendisine yardmc olacan dnd. Fakat bu meselede ok yanld. Attila, Aetiusun kendisine Galyadan kama frsat vermesi yznden hi minnet duymad, aksine bu byk frsat bir hakaret sayd. Ayn zamanda

1382

Bizans konusunda bir yanlg iinde idi ve vaktiyle kararlatrlan harac, tehdit yoluyla alabileceini sanyordu. Buna karlk Bizans bir eli heyeti gndermi, fakat harac gndermemiti. Bu sebeple Attila eli heyetini kabul etmedi. Attila, sarayna akan bol altndan artk mahrum kalmt ve kendisini skan altn yokluunu, daha zayf grd Bat mparatorluundan elde edebileceine inanyordu.63 talya Seferi Attila, 452de Markianosa kar hazrlad seferi erteledi. talyaya yapaca seferin sebepleri iyi bilinmez. Ancak, Bat Romada urad yenilginin acsn karmak istediinden phe edilemez. Vizigot ve Roma ordularnn birbirinden ayrlm olmalarn frsat sayyor ve onlar ayr ayr tepelemeyi dnyordu. Sebebi ne olursa olsun 451deki kadar bir ordu toplad. Pannoniadan geti, Alplerden talyaya indi ve 452 muharebe mevsiminde orada idi. Aetius son derece hazrlksz yakalanm ve armtr. Galya muharebesinden sonra atalate dm ve hibir tedbir almamt. aknl getikten sonra Valentinianus ile talyay terk etmeyi dnd. Attila talyann Venetia eyaletine taarruz etti. 3 aylk bir muhasaradan sonra imparatorluun surlarla evrili Aquileia ehrini zapt ederek bir harabeye evirdi. Buradan Altinum, Padova, Verona, Brescia, Pergamon ve Milanoya geerek ilerledi. Bu beklenmedik hcum hkmeti ve Aetiusu akna evirmiti. Romallar, Attilann Galyada urad kan kaybndan sonra uzun zaman kendisine gelemeyeceini dnmlerdi. Bu mitsiz durumda ellerinde yeteri kadar kuvvet yoktu. III. Valentinianus ve onun Romada bulunan hkmeti, baka are kalmad iin Attiladan sulh ricasnda bulundular. Bar salamak maksadyla tannm papalardan olan Byk Leonu (440-461) rica heyetinin bana geirdiler. Yanna ok tannm iki ahs verdiler. Attila bu srada Po ve Mincio rmaklarnn birletii yerde bulunuyordu. Romaya doru yol buradan ayrlrd. Bu saygn heyetin ricalarna fazla kar koyamayan Attila, mtarekeyi imzalad. Papa, Hunlarn elindeki esirlerin serbest braklmasn da salad. Fakat Attilann kolayca sulha raz olmasnn baka sebepleri vard: nce, ordusu Aquileia kuatmasnda ok ar zayiat vermiti. Arkasndan, defnedilmeyen cesetler yaz scanda sar hastalklarn kmasna sebep olmu ve hastalklar Hun ordusuna kadar sirayet etmiti. Gemi yllarda talyada ktlk vard, Bu yl da mahsul iyi deildi. stelik Hunlarn seferi hasat zamanna rastlam ve hasat yaplamamt. Bu yzden orduyu beslemek ok byk glklerle karlayordu. Fakat dahas vard: Bir yl nce Attilaya gnderilen elilere yaplan ilem dolaysyla Bizans mparatoru Markianos, ordularn Attilann lkesi zerine gndermi ve bu ordular lkenin ilerine kadar ilerlemilerdi. Ayrca Bizansllar, Hunlar tarafndan ezilen Cermen kavimleri arasnda tahrikler yapmaya balamlard. Attila, iki cephe arasnda kalm ve Tunadaki merkezi de tehlike altna girmiti. Bu artlar altnda yurduna dnen Attila, Romallar hl tehdit ediyor, krallktan kendisine isabet eden araziyle Honoriay vermeyecek olurlarsa ksa zaman sonra geri geleceini sylyordu. Attila, son seferleri dolaysyla doudaki giriimi ihmal etmitir. Macar ovasndaki merkezine dnnce ilk i olarak Markianosa eli gnderdi. Geciken haracn denmesini, aksi halde harple alacan bildirdi. Lkin bu tehdit gerekleemedi. Zira muharebe mevsimi balamadan nce, Ildiko adnda ok gzel bir kadnla gerdee girdii gece, Attilann burnundan kan boalm ve boulmutur. Hunlar bu manzara karsnda dona kalmlar, kendi detlerine gre yas tutmulardr.64

1383

*** Attilann cesedini, ovada kurulan bir adr iine koydular ve halk etrafnda hayranlkla doland. Priskosa dayanan bu esnadaki trenler definle ilgilidir. Attilann lm haberi Avrupada yldrm hzyla yayld ve bunun ardndan lm tarz hakknda efsaneler kt. Attilann lmnden sonra oullar imparatorluu aralarnda eit olarak bldler. Fakat Gotlar bu taksime derhal reaksiyonda bulundular. Zira Attila oullar babalarndan kalan araziyi deil zerinde yaayan insanlar blmlerdi. Bir gebe kavmi olan Hunlar bakmndan zerinde insann yaamad arazi nemli deildi. Attilann oullar birbirlerinden kopmak istemiyorlard ve Hun detleri uyarnca Attilann ilk karsndan dnyaya gelen olu mirasa hak kazanmt. Taht en byk olu Ellaka geti. Fakat dier kardeleri daha fazla pay isteyince aralarnda kavga kt ve bu bal kavimlere frsat verdi ve birbiri ardndan ayaklandlar. syan nce Ostrogotlar arasnda balad, ardndan Gepid kral Ardarik ba kaldrd. Dier Cermen kavimleri de onu izlediler. Hunlara katlanlar arasnda Ostrogotlar fazla idi. Attilann byk olu Ellak bu muharebeler arasnda ldrld. Zaferden sonra Gepidler Hun merkezini ele geirdiler. Mttefik kavimlerin en byk kazanc hrriyetlerine kavumalar idi. Fakat hl Hunlarn hcumlarndan korkuyorlard ve bu sebeple Roma mparatorluuna mracaatla dostluunu aradlar ve Nedao galipleri imparatorluun hukukuna ok riayatkr davrandlar.65 Muharebeyi kaybeden Hunlar, Attilann iki olu Dengizik ve rnek idaresinde Karpat dalarn aarak Karadenizin kuzeyine ekildiler ve 80 yl nce ilk defa Avrupann ufkunda grndkleri sahada yer atlar. Bu yeni yurtlarndan Ostrogotlar kovarak nihai olarak ilitiler. Batya doru ilerleyen Ostrogotlar Pannoniada yerletiler ve Bizansn dostluuna bavurdular. Hunlarn bir ksm Balkanlarda yerlemilerdir. Bu olaylardan sonra byk Hun mparatorluu tarihe karr. skityann marur efendileri, Roma mparatorluunun Korkun Dmanlar, bu yeni yurtlarnda emniyet iinde yaayabildilerse kendilerini mutlu saymlardr. Dengizikin bugnk Romanya ovalarnda rnekin ise Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda hkm srd anlalyor. Her iki prens kavminin bara ve emniyete ihtiyac olduunu grmtr. Bu sebeple 466da Bizans imparatoruna eliler gndererek imparatordan bar ve Hun tccarlarnn Bizans ehirlerinde ticaret yapmalarna izin verilmesini istediler. Lkin Bizans saraynda elilerini dinleyen olmad; bu ret cevab Attila oullarn son derece rencide etti ve k acsn ancak imdi hissetiler. Dengizik bu hakarete cevap vermeyi dnd ve elileri vastasyla isteklerini tekrarlad. Mzakereler ksa srd ve Dengizik imparatorluk arazisini yamalamaya balad, fakat imparatorluk kumandan tarafndan 469da ldrld. Kinatn Deheti, Allahn Kams Attilann sevgili olunun akbeti byle oldu rnekin akbeti ise belli deildir.66 rnek yurdunda doudan ilerleyen Ogur Trklerinin istilasna urad ve Our Trkleri 5. yzyln ortasnda bir felkete uramlard. Doudan Avarlar tarafndan yurtlarndan kovulan Sabirler onlara hcum etmiler ve onlar da batya doru kamlard. Bu sahada yerlemi bulunan Hunlar yendikten sonra Bizansa eliler gnderiyor ve mparatorluk ile ittifak yapyorlard (465-466). Ksa bir zaman sonra Karadenizin kuzeyinde konaklayan btn kavimleri hakimiyet altna alrlar. 466da Kafkasyadan rana, Ermenistana ve beriaya girerler. Hkim zmre Saragur yani Ak Ourlard. Bundan baka Our ve Onourlar bilinir. Ourlarn istillar sonunda rnek, Don rmann

1384

dousundaki btn arazisini kaybeder. 466da durum o kadar kt olmamasna karlk 467de artk vahim bir hal alm ve btn halk Ourlarn nnden kamtr. Dengizikin baarsz giriiminden sonra Hunlar ve mttefikleri Pontus boyundaki steblerinden acele ile Tunann sa sahilindeki imparatorluk arazisine sndlar. Zira arkalarndan Our Trkleri sktryorlard. Bu yeni gelenler mparatora tbi olmay ve Mttefikler olarak Tuna boyundaki hudutlar savunmay kabul ettiler. Bu istekler mparatorluk tarafndan memnunlukla karlanm ve onlar imparatorluun hudut muhafzln stlenmilerdir. Bylece Attilann kk olu rnek adamlar ile Dobrucann kuzeyinde yerlemitir. Artk 457-491 yllarnda Hunlarn byk bir ksm Tuna boyunda topland. Bunlar Bizansn tebaas idiler ve Nedao muharebesinden sonra Bat Roma mparatorluunda da pek ok Hun alt. Ancak, doudan gelen yeni ve kuvvetli glerden sonra bugnk Romanya ve Rusya arazisinde fazla Hun kalmam ve bunlar imparatorluk arazisine snmlardr. Doudan ilerleyen Our Trkleri, nne geilemez bir kuvvetle btn Pontus blgesini igal ederek 466da Don rman geip ve Pannoniadaki Sirmiuma kadar ilerlemilerdir. Daha ilk yllarda Bizans ile yaptklar ittifak ok uzun mrl oluyor lkin 499da Bizans ile aralar alan Ourlar, olmu ve Msyay harabeye evirmilerdir. Bu yeni ve byk kavim ad bundan sonra kaynaklarda Bulgar (Kark) olarak geer. Bir Trk dili olan Bulgarca, dier Trk dillerinden bir ksm fonetik ayrlklar gsterir. Bu kavimler bugn Rusyada yaayan uvalarn cedleridirler. O zamandan sonra bu blgede meydana gelen siyasi faktrlerin banda Bulgarlar gelirler. Fakat, bunlarn oluturduklar yeni siyasi teekkller hretlerini arttrmak ve daha korkun grnmek maksadyla Aa Tuna boyunda yaamakta olan Hun geleneini kendilerine mal etmekten geri kalmazlar ve bu kabilden olarak Attila ile olu rneki efsanevi cedleri sayarlar.67 Hun mparatorluu paralanm ve dalmtr. Ancak imdi imparatorluun yklmas nnda, Hazar Denizi ile Danimarkaya kadar uzanan ok geni bir sahada, iktidar bir avu gebenin elinde bulundurduu meydana kmtr. Daha nce btn dnyay yenmek hlyasnda bulunan bu kimseler birka yl gibi ksa bir zamanda dalrlar. Hkmdar Kabilesi ufak kabilelere, gruplara ve ksmlara ayrlr. Bir ksm stebde kalarak yeni devletler kurulmasnda yardmc olmu, biroklar ise yabanclarn hizmetine girmilerdir. Attilann sevgili olu Bizansn askeri olmu, binlercesi onun rneini izlemitir. Daha sonraki yllarda, iinde cretli bir Hun askerinin bulunmad bir imparatorluk garnizonu yoktur. Bir zamanlar imparatorluun dman olan bu insanlar, imparatorluk ordularnn subay ve kumandan olarak deta Bizans istila ederler. Fakat bundan sonra, o zamana kadar Hunlarn dizginledikleri Cermen kavimleri Bat Roma mparatorluuna hcum ederler. Attilann maiyetini oluturan pek ok kimse, Romada en yksek mevkiiye kar. Son Roma mparatoru Julius Neposu yerinden uzaklatrarak yerine olu Romulus Augustosu geiren Orestes, Attilann en mahrem adamlarndand. Bilindii zere Orestesi Odovakar uzaklatrr. Bu Odovakar ise Attilann itimad sayesinde ykselen Edekonun olu idi. Attilann saraynda bymt. Allahn Kamsnn iktidarn evcinde iken ve ok byk muharebelerle dahi elde edemediini kleleri oyuncak kabilinden bir kolaylkla saladlar. Romada hkm srdler.68 Attila Devrinin Hun Toplumu Gelir Kaynaklar-Devlet

1385

daresi-Hkmdar-Devlet Adamlar-Hunlar ve Yabanclar-Hayat Tarznanlar 5. yzyl ortalarnda Orta Avrupada hkm sren Hun toplumun yaps elbette 4. yzyl sonundakinin ayn deildi. Servet artm ve devlet kuvvetlenmiti. Buna paralel olarak sosyal yapnn deimesi normaldi. Bizans 430larda Hunlara 350 Libre altn dyordu ve bu vergi, Attila ve Bleda zamanlarnda iki katna karld. 447 Trakya muharebelerinden sonra denmeyen vergiler karl olarak toptan 600 Libre altn denecekti. Yllk vergi 3 katna ktndan 2100 Libre altn alacaklard. Uldinin hkimiyetinin ilk yllarnda Hunlar Romal esirler karlnda 1 Solidus alrlard, 435de esirler karlnda 8 Solidus ve bu fiyat 443de 12 Solidusa ykselir. Arada bir rastgele kazan saladklar da olurdu. Mesel 443de soylu bir hanm karlnda 500 Solidus almlardr. Esirlerin fidye denmeden kamalarn nlemek maksadyla sk nlemler alnmt. Fidye esir alanlara denir hara ise hazineye girerdi. Yeni bir fetih esnasnda ganimetlerin byk pay, iktidar sahiplerinin eline geer ve geri kalan muharipler arasnda datlrd. Aknlardan byk ganimetler elde edilmitir. Bu ok miktardaki parann Hun toplumu zerindeki etkisinin ne olduunu ve bu parann nasl harcandn bilmiyoruz.69 Bleda ile Attila balangta ortak hkm srerlerdi. Herhalde bu reislerden her biri bir kabilenin banda bulunurdu. Bir hkmdarn hkimiyeti irsi olarak ele geirdii ve miras olarak halefine brakld anlalyor. Hunlarda bu yeni idi ve verasete dayanan yeni bir asalet meydana gelmiti. Ammianusun szn ettii Primates herhalde servetten kaynaklanan ve miras braklabilen trdendi. Attila biricik ve gvenilir kaynamz olan Priskosa gre mutlak bir hkmdard. Halk arasnda dolar ve onlar kendisini alklarlard. Lkin halkn sevgisi korkuya dayanyordu ve kaynamzn ifadesine gre btn halk sindirilmiti. Attilann iktidar harp ve sulh zamanlarna gre snrl deildi. Muharebeye karar veriyor ve hi kimseye danmadan sulh mzakereleri yapyordu. Sulh zamanlarnda adaleti idare ediyor ve evinin eiinde durarak ikyetleri dinliyordu. Halk onun hkmlerini itirazsz kabul ederdi. Attila, ekien taraflar dinledikten sonra hemen karar verirdi. Tebaasnn hayat ve lm meselelerinde kesin iktidar sahibi idi. 4. yzyln Primates snf bu kararlar deitiremezdi. Attila, kabile basklarndan ve rknn iktidar tehdit eden kararlarndan kendini kurtarmt, onu kimse kontrol edemiyordu ve intikam korkusundan uzakt. Tebaas onu ilhlatrmt ve ona yle hitap etmekten holanyordu. Servetin artmas Hun toplumunu kknden deitirmiti.70 Mutlak idareye tbi bir toplumda liyakata dayanan Primates sistemine artk yer yoktu. Bundan sonra servet ve baar nde geliyordu. Logadesler efendilerinin hizmetlerini grr, koruma vazifesini yapar, ba mabeyinci gibi alrlard. Hepsi Attilann kleleri olmalarna ramen sadakatle almlardr. Mesel, Edeko Attilaya kar komplo iine kartrlm fakat o bunu hemen Attilaya bildirmiti. Ayrca, Logades snf emirlerindeki asker gle imparatorluun belirli bir ksm zerinde

1386

efendileri adna hkm srerlerdi. Bir sefer esnasnda kumanda ederler ve bunlar arasnda da hiyerari vardr. Bu kumandanlarn mevkiinin tayininde idare ettikleri blgenin bykl ve nemi ar basard ve blgenin nfusu, zenginlii, stratejisi gz nnde bulundurulurdu. Tbi kavimler arasnda nizam salamak ve gda biriktirmekte onlarn grevleriydi. Tarm ile uramayan Hunlar gdalarn ya bal kavimlerden veya ticaret araclyla salarlard. Hunlar, tbi kavimleri kendileri namna seferlere gnderirlerdi. Logades snf imparatorluun esas unsurunu olutururdu. Sekreterlerin vazifesi yabanc hkmdarlara gnderilen mektuplar yazmak ve arivi muhafaza etmek idi. Logades olmadan imparatorluk idare edilmezdi. Hunlarn says hkimiyetleri altndaki kavimlere nispetle daha azd. Bu sebeple birok kabile kendi rkndan adamlar tarafndan idare edilirdi.71 Priskostan nceki Hun kadnlar hakknda bilgimiz yoktur. Arabalarda yaar, orada giyecek hazrlar ve ocuklara bakarlard. Fakat, Priskosun Hun kadnlar serbestti. tibarlar vard ve erkekler arasna karr ve seferlerden dnd zaman Attilay karlamaya karlard. Priskos Attilann kars Arkann adrna kolayca giriyor ve onunla konuuyor. Bledann dulunun bir ky vard. Yabanc heyeti misafir edebiliyordu. Hunlarda ataerkil aile vard, ailede baba hkimdi. ok evlilik bulunmasna ramen bu i servete balyd bu yzden erkek cinsi arlkta idi.72 Attila, maiyetine iyi davranrd ve stebde cmert bir reis baarl olabilirdi. Attila ganimetlerin nemli bir ksmn maiyetine datr, adamlarn yabanc lkelere eli olarak gnderirdi. Attila son iki yla kadar bol ganimetlere ve ok paraya kavumutu, bu sebeple maiyeti de refah iinde idi. Ziyafetlerde bolluk vard. Gebenin balca gdas etti ve bu sebeple ziyafetlerde ilk sray alrd. Ziyafetler akam erken saatlerde balar ve ge saatlere kadar srerdi. Btn bu servet ve refah yksek tabakada olumsuz etkiler de yapyordu. Yalnz, refah salayan maddelerden hibiri Hunlardan deildi, retim ok zayft. Ayrca btn bu nimetler yksek tabakannd ve geni halk tabakalarnn bundan nasibi yoktu. Bununla beraber 440larda byk halk tabakas buday ekmei tketiyordu. Attila devrinin Hun toplumu gittike bu lks denebilecek gdaya almt. Bu hayatn srdrlmesinin tek art bu maddelerin aknn salanmas idi.73 *** st tabakann lksn oluturan sadece hediyeler, vergi ve ganimetler deildi. Bu devirde Hun toplumunun en nemli gelir kayna ticaretti. Gebe toplumlar yerleik toplumlarla mbadelede bulunmadan yaayamazlard. Hunlarn her iki imparatorlukla ticaret yapmalar kanlmazd. Bu yzden d ticaret gayet nemli idi. Hunlarn retim maddeleri birbirinin ayn olduundan i ticaret zayft. Hunlar balangta giyecek ve gda maddeleri ithal ederlerdi. Bunlarn dnda silhlar ok yer tutard. Gebe toplumu muhta olduu silhlarn hepsini imal edemezdi, stelik silh imaline yarayan hammaddeyi de her zaman bulamazlard. Normal zamanlarda ok, yay ve kargy kendileri yaparlard. Ancak, byk apta muharebeler baladnda, esasen zayf olan imalat sanayi yetersizdi. Bu yzden yabanclara bavurmaya mecburdular. Silhlardan sonra ithal maddeleri arasnda tahl bata gelirdi.

1387

Geri nceleri ekmek Hunlarda bir lkst, fakat zamanla Hunlar buna almlard. Demir kl, keten ve elbiseler aranan maddelerdendi. Btn bunlara karlk Hunlar yerleik kavimlere at et, krk ve kle satarlard. Hunlarda ticaret eski bir meslekti ve Hunlarn servetinin artmas nispetinde snflar da meydana gelmeye balamt. Hun ticaretinde Dou mparatorluu ilk srada idi, Bat mparatorluuyla olan ticaret daha snrlyd. Hunlarn ehirlemeleri arttka ticaretlerinin de artt sylenebilir. Hunlarn in ve ran ile ticarette bulunduklar da bilinir. Bizans ile Hunlar arasndaki ticarete dair pek az bilgi vardr, zira bu devir yazarlar ticarete kar fazla ilgi duymazlar. Theodosios zamannda Hunlara gnderilen klliyetli altnn ticaret yoluyla tekrar Bizansa geri dnm olmas tabiidir. Hun mparatorluunun ortaya kmas birok Roma ehrinin ve tccarnn refahn arttrmt. Rua ve Attila zamannda ticaretin canl olduu bir vakadr. Attila, daha 435de Bizans ile vard ilk mzakerelerde, btn Bizans pazarlarnn Hunlara almasn ve bu pazarlarda her trl emniyetin salanmasn istemitir. Attila bu arzusunu 448de de tekrar eder. Hudut blgelerindeki sahalarda bo bir arazinin braklmasn istemesi de, bu blgede ticaretin gelimesine yardm maksadn gdyordu.74 449da Priskosun ziyaret ettii Hun toplumu ehirleme srecinde idi ve artk el emei sknts balamt. Attila devrinde hl obanlk yapldna dair bilgimiz yoktur. Herhalde artk, sr gtmektense insan idare etmenin daha krl bir i olduunu renmilerdi. Henz snf farkllamas meydana gelmedi ise de servet sahibi olma istei domutu. mparatorluun en zayf yn, Hun asker gcnn imparatorluun geni hudutlar zerinde ok seyrek olarak dalm olmas idi. Attilann imparatorluu Kafkasyadan, Fransadan ve Danimarkaya kadar uzanan sahay iine alyordu. Bu bakmdan mparatorlukta hassas durum, Ardarik ve adamlarnn dizginlenmesi idi. Hun muhariplerinin gda, vergi toplamak zere ok dalm olmalar, fonksiyon sahibi insana kar ihtiyac arttryordu ve bu yzden Attila kendi adamlarnn Romallara kamasna tahamml edemezdi. Bunlar geri almak iin ok srar etmitir. Aslnda bu kaaklar fazla deildi ve Attila onlarn saysn biliyordu. Attila bu kaaklarn Roma ordusuna girmelerine engel olmay ve kendisine kar muharebeye katlmalarna set ekmeyi istiyordu.75 Hunlar, tbi kavimlerden garnizonlar tekil ederlerdi. Hunlarn zor kullanarak Romallardan getirdii ziraat iisini altrdklar anlatlr. Gebelerin, ihtiya duyduklar esnaf ve igcn yabanclardan saladklar bilinir. 453de Attilann lmnden sonra, nce oullar arasnda ve ardndan da mahkm kavimlerle muharebeler km ve Hunlar Nedao rma kenarnda bozguna uramlardr. Kaynaklar abartl olarak bu muharebede 30000 Hunun ldrldn bildirirlerse de bu muharebede pek ok Hunun yok edildii dorudur. Bu muharebeden sonra Hun devlet idaresinin kayma olan Logades snf dald ve her biri kendi yoluna gitti. Bizans, bu safhada asileri desteklemitir. 452de Bizansllar Hunlara tbi yabanc kavimler arasnda tahriklerde bulundular. Byk Hun bozgunundan sonra Bizansllarn ald iki karar Hunlar ok g durumda brakmtr. Birinci kararda Hunlara Bizans ehirlerinde serbest ticaret yapmayacaklarna verilen ret cevabyd. kincisi, 455-456da karlan bir kanunla Bizans, Hunlara her trl silh satlmasn yasakladktan

1388

baka silh yaplmasna yarayan her trl madde de satlamayacakt. Bu kanun daha sonra baka kavimlere de temil edildi: Dmana silh satlmayacakt. Bu kanunla Avrupa da gebe kavimlerin hkimiyetine son verilmi oluyordu. Hun mparatorluunun kne mil olan baka olaylarn da bulunduu sanlyor. Bir taraftan, Hun muhariplerinin her tarafa yaylmas, dier taraftan Logades snfnn gittike artan lde servete, lkse kavumas ve bunlarn byk kitleden gittike uzaklamalar sosyal problemler yaratm olabilecei gibi, byk servetlere kavumak gayesiyle yaplan ok byk fetihler esnasnda emniyet kuvvetlerinin her tarafa dalmasyla tbi kavimler arasnda aznla dmesi, dier taraftan Hunlarn stn sosyal ihtiyalarnn karlanmasna giritikleri nispette, milli zellikleri olan askeri glerinin azalmas ile ana birlikler ok daldndan tbi kavimler esaret boyunduruunu krmay dnmeye balam ve bunun sonunda felket ortaya kmtr.76 Henz snflama mertebesine eriemeyen Hun toplumu, Batnn feodal nizam iinde ve ar artlar altnda yaayan bir ksm kavimler tarafndan kurtarc gibi karlanmtr. 435-448 yllar arasnda Galyada hakszln ve vergi tahsildarlarnn sebep olduklar isyan bastrlm ve reisleri Eudoxius Attilaya snmt. Yabanclar, kendilerini ezen aristokratlara kar Hunlardan yardm beklemilerdir. Uzun sren Roma dostluu sona ermi ve Bizans ile mnasebetler dzelmiti. Bunu sezen Romann muhalifleri Hunlarla yaknlamay planladlar. Gene bu sralarda kavgaya tutuan Ripuar Franklarnn iki kardeinden biri Attilaya dieri de Aetiusa snmt ve bu iyiye almet deildi. Bir ksm idialara gre Eudoxius ve Frank Prensi, Attilay Galya seferine tevik ederler. Priskosun bu hususta ksa bir kayd vardr. Bir ksm tarihiye gre Aetiusa snan Frank Prensi Merovenj hanedannn kurucusu Merovech idi. Bu sralarda Dou Roma mparatorluunun sosyal durumu da iyi deildi ve imparatorluun adalet sistemi iyi ilemiyordu. Buna karlk Hunlar arasnda hayat sade ve zellikle sulh zamanlarnda rahatt. mparatorlukta ise mali durum bozuk ve emniyet sistemi ikyet konusu idi.77 Hun devlet adamlarnn birou yabanc idi ve bunlarn banda Attilann babakan Onegesios gelirdi. Bu zat ordu kumandan ve diplomat olarak kendini kabul ettirmi ve hanedann itimadn kazanmt. Onun dirayetli bir devlet adam olduuna kanaat getiren Attila onu en yksek mevkie karmt. Bu ahsn stn devlet adam vasflar Bizansda da iyi biliniyordu. Bu yzden onu kendi taraflarna kazanmak iin her areye bavuruyorlard. Maximinusun grevi, ilk srada Onegesiosu kazanmakt ve bu maksatla zengin hediyelerle, zellikle bol miktarda altn verilerek ok mltefit bir dille onun aklnn elinmesine allacakt. Fakat, Onegesios Attilann sadk adam, ciddi ve erefli bir devlet adam tavr ile kendisine yaplan bu teklifi nezaketle ve kesinlikle reddetmitir. O, burada kendi lkesinde Romallar iin ok daha faydal olabilir, efendisinin fevri hareketlerini engelleyebilir ve iki devlet arasndaki mnasebetlerin dzelmesine yardmc olabilirdi. Attilann iki cephede muharebe etmesine engel olmak da onun elinde idi. Onegesiosun Attila ailesi iinde de uzlatrc olduu anlalyor. Btn bu davranlarndan anlaldna gre Onegesios, devletin sadk ve gvenilir bir adam olduunu ispat etmitir. Onun dnda byle davranan devlet adamlar da vard. Onegesiosun ad son defa Galya seferinde zikredilir.78

1389

mparatorlua hizmet eden yabanclar arasnda Onegesiosdan sonra gerek bir aristokrat ve akll bir adam olan Orestes gelir. Orestes tarann toprak sahibi snfndand ve bunlar Noricumlu idiler. Kars da bu blgenin soylularndand. Orestes Yunanca da bilen aydn bir adamd. Fakat Attilann yanna ne zaman geldii bilinmez. Ancak, Attilann durumunun kuvvetli ve istikbalinin parlak olduunu grerek ona intisap etmiti. Orestes, 449da Edeko ile eli olarak stanbulda bulunduu srada, Bizans saray Edeko ile Attilaya kar komplo tertibinde bulunmu ve bu suikasti Orestes ortaya karmt. Bu olay Attilann ona itimadn arttrd. Orestes Attilann saraynda bir nevi terifat nazr idi. 452 talya seferine katlmtr. Attilann lmnden sonra maliknesine ekilen Orestes, bir mddet siyasi hayattan uzak kald. Zira, o devrin Roma siyasileri, Attila ile ibirlii yaptndan onu ihanetle suladlar. O takmn devlet bandan uzaklamasndan sonra ortaya kabildi, 472den sonra yldz parlad. 475de son imparator Julius Neposu iktidardan uzaklatrarak taht ele geirdi. Fakat bu mevkie kendisi oturmad ve olunu tahta kard. Bu zat da Romann son imparatoru oldu. Attilann saraynda Orestesin rakibi olan Edekonun olu Odovakar, Orestes Attila saraynda iktidarnn evcindeyken 20 yan gemi bir delikanl idi ve Attilann saraynda terbiye grmt.79 Attila zamanna kadar malup kavimlerin kuvvetlerine ok nadir zamanlarda ba vurulurdu. Mttefik Kavimlerinin kuvvetleri, tamamyla Attilann bir yenilii idi. Bu kavimler Hunlarla birlikte seferlere kmaya can atarlard. Bu muharip ve ganimetlere haris kavimlerin isteksiz olarak muharebeye zorlandklarna dair kaytlara rastlamyoruz. Zira, 408 il 456 yllar arasnda hibir Dou Cermen kavmi Hun ittifakndan ayrlma veya Roma arazisine yerleme denemesinde bulunmad. Attilann Galya seferi baz iddialara gre Vandal kralnn tahriklerinin neticesi idi, fakat bu husus ispat edilememitir. Hi phesiz Attila kendi iradesi ile bu ie girimiti. Buna ramen bir ksm Got ve Bizans kaynaklar Attilann bu seferi zerinde speklasyonlar yaratrlar. Vizigotlarla Attilann arasnn almasnda belki Romallarn parma vard. Aetiusun ordusundaki Roma dostu Franklarla Vizigotlar da birbirlerine kar gveni olmayan insanlard. Attilann ordusu da homojen deildi. Priskosun gzyle grd ve mahzun tavrl bulduu Attilann, btn byk dnya fatihleri gibi insan etkileyen bir karizmas vard. Halk ve maiyeti ona kar korkuyla kark bir sayg duyuyordu. Yllarca Hunlarla temas halindeki Romallar arasnda da ad ve hreti yaygnd. Bu duygu geni halk tabakalar arasna kadar yaylmt. Birok insann gznde Attila romantik, kudretli ve cesur, azametli bir hkmdar idi. Honoria bile gasp edilen haklarnn, zarar gren siyasi itibarnn byle mehur bir hkmdar tarafndan iade edilebileceine inanmakta hakl idi.80 Hunlar ve Romallar Hunlarn Avrupadaki ilk yllar ve Romallarn onlara kar tutumu ile ilgili bilgimiz yoktur. I. Theodosios ve Arkadios zamanlarnda Hunlarla olan temaslara dair ok az bilgimiz vardr. 5. yzyln 40. yllarna kadar bu husustaki kaytlar seyrektir. 5. yzyln ortasnda ve zellikle harp zamanlarnda

1390

sivil halkn durumu periand. Priskosun Viminakionlu bir tccarn azndan duyarak naklettii hususlar, devrin imparatorluk toplumunun durumunu aka yanstmaktadr. Priskos II. Theodosiosun politikasn tenkit eder. Zira Attilaya kar koyma cesareti gstermemitir. Attilaya kar gelenleri metheder ve kendisinin katld olaylar ziyadesiyle uzatr. Hunlara kar kazanlan zaferleri tenkitsiz olarak yazar. Sirklerde yaran mavi ve yeiller belirli sosyal snflar tarafndan desteklenirlerdi. Maviler toprak sahibi zenginler ve aristokratlar tarafndan desteklenirlerdi. Yeilleri tccarlar, esnaf ve gemiciler tutarlard. Theodosios hararetli yeil tarafls idi, Markianos ise mavilerdendi. Priskos, Theodosiosu neden Attilaya kar gelmemi olduundan dolay onu sular. Lkin btn Hun tarihi boyunca ister dou ister batda olsun Hunlara kar koyma grlmez. 452de Markianosun Hun lkesine kar giritii taarruz da, Hun ana kuvvetlerinin lkeden uzakta bulunduu bir srada yaplmt. Bizansllar herhalde, Theodosios zamannda Hunlara kar yaplacak bir seferin ok pahalya mal olacan ve neticesinin de clz olacan dnm olmal idiler. Zira Hunlar, ak bir ovada bir Roma ordusunu kolaylkla imha edebilirlerdi. Ayrca Romallar, aldklar Hun esirleri ile de g durumda kalyorlard. Zira Hunlar, yalnz orduda hizmet edebilir ve iftliklerde altrlamazlard. Bu sebeple Romallar genellikle Hun esirlerini ldrrlerdi; bu yzden imparatorluun hara demekten baka aresi yoktu. Fakat Theodosiosun siyaseti her bakmdan baarszd. O zamana kadar ufak aptaki aknlara alm olan imparatorluk, gerek gebe harbinin ne olduunu bilmiyordu. Theodosios idaresi, iddia edildii gibi zayf ve zararl deildi. Priskos kendi idarecilerine kar n yargl ve taraf tutard. Bunun temelinde mezhep farkllklar da vard. Bundan baka, Attilaya denecek vergi hususunda imparator kiliseye bask yapmt. Bu devrin tannm patrii Nestorius da Theodosiosu iddetle tenkit eder. Zamann olaylarna tank olan Nestorius, Attilann iki byk istilas hakknda da bilgi verir. Btn bu olaylardan sonra Markianos, o zamana kadar yrtt siyasetten dolay Chrysaphiosu idam etti. Halbuki onun mali idaresi, toprak sahipleri dnda halk ynlarnn yararna olmutur.81 Sonu Hun tarihi, Ostrogotlara yaptklar hcum zamanndan Attila oullar arasnda kan kavga sonunda imparatorluun dalmas anna kadar geen devri ve Hunlarn sebep olduklar olaylarla iinde yaadklar ve gelitikleri toplumu anlatmay arzu eder. Bu ii yaparken karlatmz en byk zorluk kaynaklarn yetersizliidir. zellikle Attila ile Bledann iktidara gelmelerinden nce imparatorluun gelimesi ve tekilt hakkndaki bilgilerimiz azdr. mparatorluun kuvvetlenmesinde ve gelimesinde Attilann ve Ruann paylarnn ne olduuna dair bilgilerimiz yoktur. Hun toplumunun gelimesi ve urad deiikliklere dair malzemeye sahip deiliz. Bu hususta yeni kaynaklarn ortaya kmasn beklemek ise fazla iyimserlik olur. Hun devri arkeoloji malzemesinin aratrlmasnda son yllarda ilerleme oldu ise de bu eserler yazl kaynaklarn yerini tutamaz saladklar bilgiler genel anlamda tefsir yapmaktan ileri gidemez. Hun tarihinin en belirgin simas olan Attila hakknda deiik fikirler ileri srlmtr. Attilann sekin bir ahsiyet olduu, devri zerinde derin izler brakt tartma konusu deildir. Bir inana gre o bir dehadr ve byk bir adamdr, imparatorluun bykl onun ahsna baldr. Bundan baka Hun tarihinin Avrupa zerindeki etkileri de ok

1391

tartlr. Bir kanaata gre Hunlarn ykselmesi Attila sayesinde olmutur ve Attila olmasayd imparatorluk onun zamanndaki parlakla kavuamazd. mparatorluun dalmas da onun lm ile ilgilidir. Her iki iddia da tartmaya aktr. lk iddia doru grnmyor; zira Attiladan nce Hun mparatorluu btn ihtiam ile ortaya kmt. Rua ile Oktarn imparatorluun kurulmasnda ve kuvvetlenmesinde byk katklar vardr. Oktar zamannda imparatorluun hudutlar Ren rmann dousuna kadar erimiti. Rua ise Tuna boyunda ve talyada sz sahibi olmu ve Bizans tehdit etmitir. Her iki kaan o zamana kadar grlmedik lde geni bir arazi zerinde hkm srer. Bu itibarla Attila bir Cengizhan deildir. Zira Cengizhan, dank ve kk birimleri birletirerek devasa bir imparatorluk meydana getirmitir. Fakat Attilann kendinden nce her biri yar bamsz kabileleri birletirerek iktidar merkezde toplad bir gerektir. Bu nedenle Attilay byk bir hrete karanlar Oktar ile Ruadr. Attilann lmnden sonra imparatorluun dalmasnn kanlmaz olduu da mnakaa edilebilir. Burada, Attilann haleflerinin onun kadar kuvvetli ahsiyetler olmad sylenebilir. Bu sebeplerle Hun mparatorluunun ne balangc ne de sonu bir ahsn eseri ve kabiliyeti mahsul deildir. Attilann seferlerine kmadan genellikle uygun bir zaman setii gze arpyor. 441-443 ve 447 seferleri byle yaplmtr. Galya seferinde ordusu ok deiik unsurlardan meydana geldiinden Hun taktii deil Cermen taktii uygulanmtr. Attilann Galya seferinden nceki diplomasisi baarl deildir. Zira, Romallarla Gotlar gibi birbirlerine gveni olmayan iki unsuru birbirinden ayramam ve herbirini ayr ayr malub etme imknn karmtr. Honoria meselesini araya sktrarak bu frsat karmtr. Bundan baka Vandal kral Genezerik ile ibirlii yapmamtr. Dier taraftan kendisine snan Eudoxiuos ile Frank prensinden diplomatik sahada faydalanmamtr. Btn bunlara ramen Attila ok renkli bir adamdr ve Hunlar iyi tanmtr. Tannm Alman limi Mommsenin kanatine gre Hunlar merkezi bir iktidar etrafnda toplamas onun baarsdr. Selefleri Hunlarn bir ksm zerinde hkm srm ve hkimiyeti aralarnda paylamlardr. Bledann ldrlmesinden sonra Attila, snrsz bir iktidara sahiptir. Kabile reislerinin hkimiyetine son vermi ve iktidar mutlak surette kendisine bal bulunan Logades snf aracl ile idare etmitir. Avrupa Hun mparatorluunun kuvvetlenmesi ile btn dikkatler onun zerinde toplanr. Roma toprak sahiplerinin adam olan Aetius, Hun dostluu sayesinde hkm srebildi ve bu dostluk 451 ylna kadar srd. Bu dostlua gvenen Aetius, Hunlarn kendisine ve talyaya hasm olabileceine inanmad. Attiladan destek gren Batnn toprak sahipleri de onun gibi dnyorlard.82 *** Hunlarn Avrupa tarihindeki nemi, Cermen kavimlerini dizginleyerek Roma mparatorluunun mrn uzatm olmalardr. Orta Avrupada Cermen kavimlerini hkimiyetleri altna almlar ve bunlarn Romaya saldrmalarn engellemilerdir. ayet Cermenler, istedikleri gibi hareket edebilselerdi Roma daha erken ve daha ar olarak tahrip edilirdi. Dier taraftan, zellikle Bat Roma mparatorluu ordularna alnan ok saydaki Hun, Cermen mstevlilere kar hatr saylr bir destek oluturuyorlard. Lkin Hunlar da, 376 ve 405 yllar arasndaki byk kavimler gn hazrlamak

1392

suretiyle

imparatorluun

kmesini

hzlandrmlardr.

Hunlarn

batya

ynelmeleri

Cermen

kavimlerinin Galya, spanya ve Afrikaya kamalarnda etkili olmutur. Alarik de bu olaylarn yaratt bir adamd ve Cermen istillar, 430 ile 455 yllar arasnda duraklamtr ve istillar bu tarihten nce ve bu tarihten sonra canlanr. Eer Hunlar Avrupada grlmemi olsalard Vizigotlarn Toulouse krall, Ostrogotlarn talya krall ve Vandallarn Afrika krallklar meydana gelmeyecekti. Hunlar, yzyldan daha ksa bir zaman lsnde Avrupa tarihinin ba kesinde yer alrlar ve bu ok ksa zaman iinde Avrupa tarihini bundan sonraki gelimesinde damgalarn vururlar. Btn ada kavimleri yerlerinden oynatm ve Avrupann o zamanki ehresini deitirmilerdir. Cermenlerin sebep olduklar terr ortadan kaldran ve onlar o zamanki medeni dnya zerine serpitirenler yine onlardr. Fakat, mrleri uzun olmadndan Avrupada daha fazla varlk gsteremediler ve Avrupa toplumuna mal olamadan tekrar mehul lemine gmldler. Onlar Avrupal deillerdi, onlar sonsuz bozkrlarn hkimi ve yar gebe evlatlar idiler. Yerleik kavimleri kle olarak ve ihtiyalarn karlamak hususunda bir ara gibi kullandlar.83 Avrupa Hunlarnn Madd Miras Efsane ve Gerek Avrupalnn hatrasnda Hunlar kadar derin iz brakan baka bir kavim yoktur. Kilise evrelerinde Attilann Galya ve talya seferlerinden dolay daha lk Ortaadan beri bir ok efsane meydana gelmi ve bu efsaneler sahne sanatna bol malzeme salamtr. Fakat, Avrupa kavimleri arasnda meydana gelen Attila ve kavmi hakkndaki efsaneler lkelere gre deiir. Bundan baka, daha Attila zamannda meydana gelen ve efsane unsurunu oluturan menkibeler bunlarn en deerlileridir. Hrstiyanlar, gnahlarndan dolay Allahn kendilerini cezalandrmak maksadyla, Attilay gnderdiini dnmlerdir ve ona Flagellum Dei (Allahn Kams) nvann vermilerdi. Lkin Attilaya mal edilen bu adlandrmann Augustinus (350-430) tarafndan Alarik ve Gotlar hakknda 410da Romay tahrip etmelerinden dolay kullanld, daha sonraki yzyllarda Attila hakknda kullanlmaya balad anlalmtr. Attilann kendisi de Allah tarafndan gnderildiine ve elindeki klcn bunun bir almeti olduuna inanyordu. Bizansllar Attilann ldne inanmam ve onun bir komplo kurban olduunu dnmlerdir. Got-Longobard efsanelerinde Attila, harpten holanan, lml tabiatta ve keskin zekl bir hkmdardr. Kilise menkbelerinde Attila, dnya hkimi ise de, silhsz ve ciz kilise mensuplar ondan stndrler. Paris halk Attiladan korktuundan daha emin bir yere snmay dnmtr. Galyada meydana gelen menkbelerde Attila, genellikle ok kan dkc ve merhametsizdir. Almanyada meydana gelen menkbelerin en tannm, 10000 bkire ile ilgili Ursula efsanesidir. Efsanenin asl Hun prensinin evlilik teklifini reddeden bir ngiliz prensesinin ldrlmesi ve bundan sonra onun yerine 11000 melein zuhur ederek Hunlar karmasdr. Fransada meydana gelen bu olaydan dolay Fransz rahipler Attilay hi sevmediler. ok abartlan bu efsanedeki olaylar sebebiyle

1393

Hunlar ok thripkar olarak anlatlrlar. Bu yzden Attila ve Hunlar Fransz okul kitaplarnda ok vahi ve kan dkc grlrler. Efsaneler halk dncesini yanstmakla beraber tarihi ierik bakmndan zayftr. talyanlar arasnda Attila ok deiik ekildedir. Bu lkede daha sonraki yzyllarda meydana gelen pek ok olay Attilaya mal edilmitir. Danteye gre Attila, Hrstiyanl sevmediinden birok talyan ehrini kl etmitir. talyan efsanelerinde kpek bal olarak anlatlan Attila, ok zeki ve kabiliyetli bir insand. Birok talyan Attila efsanesine gre, Attila talyada mahvolmutur. Lkin talyan efsanelerinin ounda Fransz efsanelerinin izlerine rastlanr. Buna karlk Cermen efsanelerinde Attila, ok byk ve licenap bir hkmdardr. Attilann saraynda birok Cermen hkmdar yaar. Nibelungen destan Hun-Cermen mcadelelerinden meydana gelmitir. Bu hikyelerde Attila, Etzel adnda byk otoriteye sahip, azametli, asil ruhlu bir hkmdardr. ldrlen Burgund kral Sigfriedin kars ile evlenebilmek iin Hrstiyanl kabul eder. Attilann saraynda ok kibar, nazik ve cmert Hrstiyan ve pagan prensler bir arada yaarlar. Bu evlenme srasnda Viyanada 17 gn dn yaplyor ve at oynatlyor. Nibelungende ilenen olaylar 13. yzylda mehul bir yazar tarafndan bir Ltin Eposundan yararlanarak yazlmtr. Zira bu arklarda daha sonraki tarihi olaylara rastlanr. Burada Attila mltefit, asil ruhlu, iyi bir kraldr. Sulhu ok sever ve yalnz asilere kar kl kullanr. Kuzey Cermenleri arasnda ise Attila (Atli), servete haris, hilekr ve hain bir hkmdardr. zlandaya kadar uzanan sahalarda yaayan Cermenler arasnda Attila efsanesine rastlanr. Macarlar arasnda Attila ve Hunlarn ok deiik bir yeri vardr. Bir zamanlar, Hunlarla Onourlarn kararak yeni bir siyasi Trk topluluu meydana getirdii srada onlarla beraber yaadklar sanlan eski Macarlar, Hunlar Macarlarn ceddi sayar ve en eski Macar kroniklerinde bu gr yer tutar. smen bilinen ilk Macar reisi rpad ailesi yeleri arasnda, efsanev cedlerinin Attila olduu inanc yerlemiti. Bugn Romanyann Erdel (Transilvanya) eyaletinde yaayan Macar kabilesi Sekeller de kendilerini Hunlarn ahfad sayarlar. Bu yzden Macar saraynda ve Macarlar arasnda, daha balangtan beri bir Hun geleneinin varolduu tahmin ediliyor. Macarlar arasnda yaylm bulunan Hunor ve Magyar efsanesi, tarihin derinliklerinden szlen ve gemiin karanlklarndan devralnan bir ksm silik tarihi hatralarn bir devam saylabilir. Bu efsaneden anlaldna gre bu iki karde Maeotis (Azak Denizi kylar) ovalarnda avlanrken orada rastladklar bir geyii izledikleri srada karlatklar Alan reisinin iki kz ile evlenirler ve bu evlilikten Hunlar ve Macarlar trer. Daha 13. yzylda Macarlar arasnda Attila ve Hunlarn gelenei yayordu. 15. yzylda Macarlar arasnda Hun-Macar efsanesi yeniden canlanr. Hunyadinin olu Matyas II. Attiladr. 19. yzyl Macar edibleri Hun efsanesini mahirane ilemilerdir. Aslnda Attila efsanesi ok meneli ve deiik bir terkipdir. Bunun iinde daha hayatta iken Attilann halk ile beraber inand bir efsane unsuru mevcut olduu gibi, yabanclar arasnda Attila efsanesinin en doru varyant Macarlar arasnda meydana gelmi veya bandan beri yaamtr. Zira rpadlar ailesi hkmdarlar ve Ortaa Macarlar Attilay ve Hunlarn kendi cedleri saym ve onlarla iftihar etmilerdir. Bu gelenek zellikle Sekeller arasnda kuvvetle yaamakta ve onlarn gurur kayna olmaktadr. Ayrca Macarlar, Attilay ve Hunlarn daima sevgi ve byk bir ilgi ile anmlardr. Bunun temelinde, Macarlarn Doulu

1394

oluu ve eski kltrlerinin steb sahasndan gelmi olmas ve Trk karakteri tayan bir kavim olmalar yatar. Hunlar ve Macarlar birbirlerine balayan unsurlar bu yapdan ileri gelmektedir.84 Hunlardan Kalan Maddi Eserler lk Kavimler G arkeolojisinin Roma devrine kadar sren safhasn tespit etmek bu gne kadar mmkn olamamtr. Bu son derece alkantl ve hareketli geen devirden kalan malzemenin hangi kavme ait olduunu belirlemek ok gtr. Hun eyalarnn tannmas, Hunlarn ksa sren hkimiyetleri ve belirli bir yerde uzun zaman yerlememi olmalarndan dolay ayrca hem az hem de yabanc kavimlerin eserleri ile karm olmalar sebebiyle ok zor olmaktadr. Ayrca Nagyszksos ve dier yerlerde elegeirilen ok kymetli eya, Hun sanatnn yksek bir seviyeye eritiini gstermektedir. Byk bir ksm defin detleri ile ilgili olan bu eyann ancak altn, gm ve tuntan yaplm olanlar zamanmza kadar kalabilmitir. Bu eya gnlk hayatn muhtelif safhalarn aydnlatmaa yaryor; bunlar arasnda ev eyas, harp letleri ve avclk ile ilgili letler vardr. Bugn bu malzeme, Hun sanatnn eritii seviye ile komu sanatlarn bunlar zerindeki etkisini gsteriyor. Hun sanat da byk lde gelitii evrenin tesiri altndadr. Kkleri M.. 7. yzyla kadar kan, ada ve daha sonraki Yunan yazarlarnn skit toplu ad altnda kaydettikleri step sanat ve kltr, Kuzey Kafkasya ile Gney Rusyann Dinyeper ve Karadeniz shilleri ile Krm yarmadasn iine alan blgede yaylmtr. At iktisad ve asker sahada ilk defa kullanmakla tannan Kimmer kltr bunun balangcn oluturur. Bu kltrn olumasnda, Anadolu ve Karadeniz shillerinde faaliyet gsteren Yunan kolonilerinin byk pay vardr. Zira, step mntkas ile gneyin gelimi medeniyetleri arasndaki mbadeleyi Yunanllar yrtrlerdi. Bu itibarla bu sanat zerinde yon tesiri aktr. Bunlar dnda eski Got ve Cermen sanat tesirleri ile ran sanat da bu geni sahada birbirine rakip olarak arpr. Batdan gelen ve M.. 400-300 yllar arasnda Kafkasyaya kadar uzanan sahalarda etkisini gsteren Kelt sanat dnda, mildn ilk yllarndan balayarak kuzey batdan bu mntkaya giren Cermen sanat etkisi barizdir ve bu akm Hunlarn meydana kmalarna kadar srer. Bu geni sha, bunlardan baka doudan gelen sanatlarn tesirine de ak bulunmutur. Byk lde hayvan yetitirmee dayanan Hunlarn iktisad hayatnda, daha dar lde de olsa avclk, balklk, iftilik, ticaret ve yama yer alr. Btn bu uralar ve mbadele, uzak mesafelerin almasna ihtiya gstermitir. Bu sebeple skit sanatnn izlerine, Volga rmann kollarndan biri olan Kama nehrine, Batda Macaristan ovasna, Silezyaya kadar uzanan geni bir sahada rastlanmaktadr. Hazar Denizinin kuzeyinden douya doru ilerleyen kervan yolu, mnbit ve etraf mahfuz bir blge olan Minussinskte son bulur. Bu mntka ok erkenden in ile de mnasebetlerde bulunmu ve Gney Rusyada imal edilen sanat eserlerine Minusinskte rastlanmtr. Ayn eserlerin isteplerin derinliklerinde Ordosa kadar eritii grlmtr. step mntkasnn byk iktisad temellerinin daha skit devrinde atld anlalyor. Nitekim, skitler devrinde yerleen bu ticaret sisteminin Ortaa balarna kadar srd bilinir.

1395

Gney Rusya bozkrlarnda, M.. 300 sralarnda rani bir kavim olan Sarmatlar, sanata yeni unsurlar getirirler. Sahann en batsnda ve bugnk Macar ovalarnda, Mild sralarnda SarmatYazigler bulunuyorlard. Karadeniz sahilindeki Yunan kolonileri varlklarn srdrmlerdir. Krm yarmadas ve zellikle Kerson ve Bosforos ehirleri, kuzey ile gney arasndaki mbadelenin yapld merkezlerdi. Krm yarmadas, Hunlar zamannda da ayn canll srdrmtr. Bu saha daha nce Dou Gotlarnn elinde bulunuyordu. Fakat, 3. yzylda randa yeni bir imparatorluun kurulmas, bu blgede de deiikliklere sebep olur. Bundan sonra bu blge Bizans, ran ve Gney Rusya bozkrlarnn hkimi olan step kavimlerinin eline geer. Bu sralarda bu blgede Got sanat ok geliir ve bu sanat Hun sanat zerinde de ok etkili olur. Tam bu esnada gelimekte olan Hun sanat ayn zamanda Sarmat sanatndan faydalanr. 4-5. yzyllarda gelien yeni sanat, Hun sanat karakterini kazanr. Hun devrinden kalan kafa taslarndan ounun harabolmu bulunmas, mezarlardan kan kemikler zerinde antropolojik aratrmalar yaplmasn gletiriyor. Buna ramen, Hunlardan hi olmazsa bir ksmnn mongoloid tipte Trk rkndan olduklar anlalyor. Geen yzyln ortalarndan balamak zere, Macaristanda yaplan kazlarda meydana karlan pek ok mezar ve ss eyasnn ounun Avarlara ait olduu anlalmtr; halbuki daha nce bu eserlerin Hunlara ait olduu sanlyordu. Bu hatann dzeltilmesinde 20. yzyln ilk eyreinden itibaren bir hayli mesafe alnmtr. Bu gn Volga ile Dinyeper ve Tuna havzasnda birbiri ile akraba, zaman, mekn ve karakter bakmndan Hun devri ile birletirilebilecek buluntular artmaktadr. Hatta, Hunlarn en tannm eyalar banda gelen bakr kazanlarn meneinin Asyaya kadar izlenmesi mmkn olmutur. Dou Kazakistan ile Moldavya arasndaki blgede bulunan 25 kadar defin yerinde, zengin kadn ve erkek malzemesine rastlanm ve bunlarn Hun devrinden olduu tespit edilmitir. Bunlarn arkeolojik karakterinin birlii ve birbirleri ile olan balln gstermek mmkn olmutur. Tuna havzasnda, Tuna munsab ile Alp dalar arasnda imdiye kadar birbirine ok benzeyen yaklak on kadar alm kaz yeri tanyoruz. 70 kadar tutan ve aka belirlenebilen bu mezar buluntularnn yardm ile bunlarn iki misli kadar hasarl veya tam olmayan ve mzelerde saklanan arkeoloji malzemesi de mevcuttur. Bugn artk Hun toplumunun st ve orta tabakasna mensup insanlara ait bir ok malzeme tannyor. Bu malzemenin Dou ve Asyaya kadar uzanan madd ve manev kklerini takibedebiliyor ve bunlarn Orta Asyadaki geliim ve deiimini de reniyoruz. Bunlar arasnda Nomad aristokrasisinin ve soylu tabakasnn mutlaka etnik bir birlik oluturmadn da gryoruz. Karaton ve Attilann maiyeti ile asker alt tabakas iin de durum ayndr. Bununla beraber, Hun mparatorluunda byklerin ve ordu kumandanlarnn byk bir ksm dou meneli idi ve Hun giyimi tayorlard. Halk ve ordu, Orta Asyadaki hareket noktasnda hemen hibir arkeolojik iz brakmam ve ou yama edilen defin yerlerine rastlanmtr. Hunlarn ilerledikleri shann arkasnda tahribedilen veya yanan yerler kalmtr. 376 ile 381 yllar arasnda, bugnk Romanya ovasndan kaarken Vizigotlarn terkettikleri kylerde ve mezarlklarda, Hunlarn izlerine de rastlanmaktadr. Dehete den Gotlar, firar esnasnda bu blgede para ve altn gmmlerdir. Yine Gepidlerin malup edilmesi ve eski Gepid aristokrasisinin yok oluu esnasnda arkalarnda bir hazine blgesi kalmtr.

1396

Dou Avrupann Hun fetihleri sonunda meydana gelen firar hareketleri ve zellikle Aa Tuna blgesindeki hareketler, yalnz yazl kaynaklarn nda aydnlanamaz. Bir ksm arkeoloji malzemesi, Dou Cermenlerinden ounun Alanlara katldklarn gsteriyor ve bu hususu tarih kaynaklar da doruluyor. Pannonia sahasnda deiik ziynet eyas ile elbisenin birbirine karmas, 376 ylnda doudan gelen ilk mltecilerin ortaya kmasndan, asl Hun hkimiyetinin meydana gelmesine kadar sren zaman blmnde gzlenebiliyor; muhtelif dinlere mensup kavimlerin deiik tarzdaki defin usullerini sergiliyor. Bu aratrmalarla 430dan nce ve sonra bu blgede hkm sren ve yaayan kavimlerin terekesini birbirinden ayrmak mmkn oluyor. 400den sonraki devirde Roma ile barbarlar arasnda gittike sklaan ve beraber yaamaya tanklk eden eserler, daha nce Roma mparatorluuna dahil bulunmayan komu blgelerde de abucak yaylyor. Bu devirde Pannoniada barbarlara ait keramik, kuyumcu eyas ve cam nevinden birok eyaya rastlanr. Alan, Got, Hun firarileri de beraberlerinde bir ksm moda eyas getirmilerdir. Bunlar arasnda bulunan beyaz metalden bir ayna bu neviden olup, Dou Asya, in menelidir. Hunlarn yaylma sahasn arkeolojik malzeme ile de gstermek mmkndr. Hunlarn arkeolojik malzemesi gittike daha belirgin bir hal almaktadr. Yzden fazla buluntu arasnda, 75 veya 100 yllk devreye girebilecek eserlerin yayld ok geni bir alan vardr. Bu devirden Hunlarla ilgili eserlerin yayld sahalar doudan batya doru bir zincir oluturur, fakat bu bir birlik gstermez. Hun eyasnn bulunduu yerler yaklak 5-6 bin kilometre uzunluundadr. zellikle birka yz kilometrelik sahadaki buluntu yerleri, Ural dalar ile Obi rma arasna rastlar. Hun yaylma sahalarnda Hun eyasnn bulunduu yerler daha sklar. Tannm Hun buluntularndan bir seri, mehur Volga geidinin bulunduu Saratov blgesindedir. Kuzey Kafkasyann orta blgesinde Hasavyurt, Hazar Denizi yaknnda Dastanda Kipek, Utami, ragi, Aa Dinyeper blgesi ile Krm yarmadasna kadar uzanan Kerson blgesi (rgen, Makartet, Tokmak civar), Krm yarmadasnda ve zellikle onun bozkr blgesinde, Kerte birok buluntu yeri olmak zere, Aa Bu, Prut, Dinyester sahili, Dou ve Bat Moldavya, Buzau vadisi ve Dobrucada grlr. Macaristanda Krm veya Volga blgesi ile ilgili arkeoloji malzemesi bulunmamtr. Btn bu malzeme arasnda defin detleri ile ilgili olanlar byk bir yer tutmaktadr. Kuzey Kafkasyadaki Hun devri byk Alan mezarlarnn da bunlarla yakn ilgisi vardr ve bunlar Patigorsk, Maykop, Novorossiysk vs.dir. Zira, Hun elbise ve at takmlarnn ou Alan mezarlarndaki veya dier cesetlerin yardm ile aydnlanabiliyor. Karpatlar havzasnda Hun eserleri ancak bir nesil sresi iinde bulunabilmitir. Bunlar da yan yana olmaktan ziyade ststedir. Avarlarn ilk devirlerine ait defin ve yerleme detleri, Hunlarn Karpatlar havzasndaki terekesine ok benzer ve bunlarn hepsi Asya menelidir. Hunlarn Bakr Kazanlar Bugne kadar ortaya karlan en eski, en iyi ve en nemli Hun arkeoloji malzemesi Hckricht definesidir. 1831de Silezyann Hckricht mevkiinde bulunan ve fazla yksek olmayan bir kum tepesinde rastlanan malzeme iyi durumdaki bir bakr kazan, bronz levhadan yaplm bir tas, altn safihalar zerine oturtulmu kymetli talarla ssl bir para, gzler zerinde yerletirilmi kymetli talarla ssl bir toka, altn kaplamal kay ular, altn kakmal bronz tokalar, gem ssleri, izmelerle

1397

at takmlarnn paralarndan olumaktadr. Bir tarlada az derinde ortaya kan malzeme l kurbanlaryla ilgilidir. Az nce zikredilen ve yine tarlada meydana kan Ukraynann Makartet buluntusu da bunun bir benzeridir. Byk ksm krk veya paralar halinde elegeen Hun kazanlar, aslnda ayak emberi ile birlikte 35-100 santim yksekliinde (ounluu 50-60 santimlik) olup Dou Asya menelidir. Bu neviden bronz kazanlara daha skit devrinden balamak zere mezarlarda ve Dou Asyadaki kurbanlara da rastlanmaktadr; bunlar skit eserler grubuna dahildirler. stvani ve daha byk Hun kazanlarnn ceddi Noin-Ula mezarlarnda grlr. Bu trn zel sslemelerle yaplanlarna Obi rmandan Troyes ehrine kadar uzanan ok geni sahada rastlanr. Says yirmi kadar olan bu kazanlar bu devrin teknik zelliklerini zerinde tarlar. Bu delillere dayanarak bu kazanlardan ounun Hun devrine ait olduu ve bunlara Hunlarn Avrupadaki asker blgesinde ve Tunann kuzeyine isabet eden Romanya ovasnda ve rmaklar blgesinde rastland ortaya kmaktadr. Kazanlarn en by ve en gsterilisi, 1 metre ykseklikte, 40-50 kilogram arlnda ve en zengin Hun definesinin ortaya kt Nagyszksosta elegemitir. Define Tisa yatandan 15-16 kilometre uzaklkta topraa verilmitir. Buras, bir zamanlar rman feyezan esnasnda eriebildii bir kum tepesinde bulunuyordu. Bu definelerin bu civarda meydana ktna baklrsa Rua, Bleda veya Attilann kararghnn Orta Tisa blgesinde, Krs rmann dou kysnn gneyi ile Marosun kuzeyinde bulunmas gerekiyor. Kazanlar, bir yzyldan beri kurbanlar iin kullanlm kabul ediliyor. Sibiryada da buna benzer kazan resimlerine rastlanmtr. Kazanlarn yinlerde l defni esnasnda kullanldklar anlalyor. Bugne kadar ele geen malzeme arasnda Trtel kazan, en salamdr. Hgsz, Macaristanda Kapos eyaletinde ift srerken pullua taklmtr. Bundan baka Hunlar devrinde in meneli aynalara da rastlanyor. Trtelde bulunan hari, btn dierleri Karpatlar havzasnn Hun merkezini savunan Pannonia asker blgesinden olduklar grlyor. Yukarda kaydettiimiz defineler arasnda birok ss eyas da bulunmaktadr. Hckrichtde krmz talarla ssl altn bir levha bulunmutur, bu ise Macaristanda Csornada bulunan bir taca benzemektedir. Bu ta, tek bana defnedilmi bir kadnn baucunda bulunmutur; daha sonra buna benzer talar ele geirilmitir ve bunlar arasnda en gzeli Kerte kandr. Bu tacn zerinde ifte bir kartal tasviri grlr ve bunlar Volgada ve Obi rma blgesinde bulunanlarla bir benzerlik iindedir. Metal bir ta takma, Hun istilsndan az nce veya Hun hkimiyetinin sonlarnda moda olmutur. Volgann dousunda ele geirilen sekiz tacn ekil ve teknik bakmdan ran-Ssani meneli olduu veya en azndan onlarn sanat etkisi altnda bulunduu grlyor. Avrupada talarn yaylma sahalar ve arlk noktalar, bakr kazanlarla silh mezarlarndan farkldr. Bunlardan birounun eski Krm ehirlerinde hazrlanm olduklar anlalyor. Suni olarak kafa taslar tahribedilen mezarlarda da talar bulunmutur. Hunlarda defin ziyafetinin yalnz erkeklere ve bunlar arasnda da mevki sahibi kimselere mahsus olduuna dair deliller vardr. Hunlarda Defin zellikleri ve Elbiseleri

1398

Hun devrinde kpe ve bilezik gibi ss eyasnn yalnz kadnlar tarafndan kullanlmad anlalyor. Bu sebeple bir ksm mezarlarn kadnlara m erkeklere mi ait olduunu tayin etmek gleiyor. Hun erkek mezarlarnn belirlenmesinde en gvenilir deliller silhlardr; fakat Alan mezarlar iin bu husus geerli deildir. Bu devirde kadnlar ve erkekler pantolon giydiklerinden bunlarn zerine tokalar konmu, kemerler taklmtr. Bu sebeple kadn mezarlarnda da at takmlarna rastlanr. Dou meneli atl kavimlerde kadnlar da erkeklerde olduu gibi vcuda oturmu dar bir elbise ve ykseke bir yaka tar ve bunun zerine kemer takarlard, bu yzden elbiselere kopa takmaa ihtiya yoktu. Kopann (Fibel) nn Gotlar arasnda yaygn olduu anlalyor. Bu devirde yeni bir yamak tr ortaya kyor ve bu yamak tr Hun ve Alan temaslarna balanyor. Nitekim bu devirde Hun-Alan giyiminin birbirine kart gze arpar. Kuzey Avusturyann Untersiebenbrunn blgesinde ele geirilen ve 80 yldan beri hangi meneden olduu tayin edilemeyen iki prens mezar, bu gne kadar rastlananlar arasnda en zenginidir. Bu define mcevherleri ve elbiseleriyle ok deiik malzemeyi iine alyor; ayrca Hunlarn u mntkasnda bulunuyor. Hazar Denizi kysndaki ragide de Untersiebenbrunndakinin ayn elbiseler bulunmutur. Yine Untersiebenbrunn definesinin her ikisinde de Cermen unsurlarnn ok az olmasna karlk Hun-Alan giyim unsurlar hkimdir. Ziynet ve tehizat malzemesi, Hun devrinin kuyumcu mamlleridir ve bunlar Kafkasyadan Alplere kadar yaylmtr. Untersiebenbrunnda Hunlardan birinin defnedildiine dair bir delil bulunamamsa da bu mezarlarda Hun idarecilerinden birinin aile fertlerinden herhangi birisinin defnedilmi olmas muhtemeldir. Bu sralarda aileler kark unsurlardan oluuyor, Alanlar ve Cermenler 4. yzyldan beri Hunlar idaresinde alyorlard. Bu kavimlerin reisleri de gittike Hun mparatorluunun en yksek mevkilerine kadar kabiliyorlard. Bu sebeple Untersiebenbrunn, bu trden reis veya ileri gelenlerden birinin kadn mensuplarndan birine ait olmas kabul edilebilir. Hunlarn Yaylar ve Oklar Hunlarn ortaya kmalarna kadar Dou Avrupada hi tannmayan en nemli Sihirli Silhlar yaylaryd. Hunlarn yaylarn pekitirmek maksadyla kullandklar baz kemik safihalar Volga, Dinyeper ve Ker blgelerinde bulunmutur. Fakat bunlara bugne kadar Hun mezarlarnda rastlanmamtr. Uzun yllarn denemeleri ve byk bir meslek bilgi ile imal edilen yaylarn, Hunlar mezarlara ve kurban atelerine koymam ve babadan oula miras brakmlardr. Avrupadaki fetih yollarna Hun ordular ile ok az sayda yay ustasnn gelmi olmas yznden bu blgede yaylarn deeri gittike artmtr. Bir talih eseri olarak bu yaylardan birisi, Hunlarn hudut blgelerinden olan (Bugn harap bir mezarda) Panonniada hemen hemen eksiksiz olarak ve yedi para halinde 1930da Semmeringde bulunmutur. Avrupa yaylarnn yardmyla restore edilen bu yayn llerinin aslna uygun olduu sylenemez. 3-5. yzyllara ait yaylar arasnda en byklerinden olan bu yayn 180 santim boyunda olduu tahmin ediliyor; bu byklk bir Hun maharibinin boyundan fazla olduundan bu yayn at zerinde kullanld sanlyor. Bu bykl fazla bulan uzmanlar, sonradan bunu 160 santim, hatta 140-150 santim olarak kabule yanamlardr. Oklarn yaklak bir metre uzunluunda olduu biliniyor. Avar oklarnn 120-130 santim, yine 910. yzylda Avrupada grlen Macar oklarnn da 120-130 santim kadar olduu kaydediliyor.

1399

1974de Kafkasyada donmu bir zeminde ele geirilen bir yay, bugne kadar rastlanan trleri arasnda en dikkate deerlerindendir. Alan mezarndan kan 140 santim uzunluundaki bu yay, bozulmam olarak muhafaza edilmitir ve 8. yzyldan olup Hazarlara ait olmas gerekmektedir. Bu yay, ihtiya halinde 100 santim kadar olabiliyordu. Bu yay, Hunlarnkinden daha gelimi ve daha kuvvetli olup 130 santim kadard. Bu byklkteki bir yayn ok uzunluu, 80-90 santim olmalyd. Semmering yaynn gerilmi durumda iken 120-130 santim olmas lzm gelirdi ve o zamana gre bu byk bir yayd. Bundan ksa bir sre nce Orta Asyann 1-5. yzyllarna ait ok ve yaylarn ncleri Baykal Gl ile Moolistanda meydana karlmtr. Alanlarla Cermenlerin ve Sarmatlarn Hun yaylarn taklit edemedikleri anlalyor. Sanldna gre bu i iin kendilerine izin verilmemitir. Bunun en iyi delili, Hun devletinin dalmasndan sonra Cermen prens mezarlarnda bu trden yaylara ok az rastlanm olmasdr. Hun devrinde ok ular genellikle demirlerden olup baklava biiminde ve ortalama 3-4-5-6-7-9 santim uzunluunda idi; ortalama uzunluk 5-6 santimdi. Ok ularnn daha deiik ekilleri yannda amalarna gre kemikten hazrlanm olanlar da vard. Hunlar, oklarnn sivri ular yukar olmak zere ok kutusuna koyarlard ve bir kutuya ne kadar ok konulduunu bilmiyoruz. Obi blgesinde yaklak 30-32 ok konulmutur; galiba bu say en fazlas idi. l mezarlarna konulan oklarn says, her halde lnn rtbesi ile orantlyd. Kafkasya, Volga ve Don rma boyundaki Alan mezarlara ok ve yay konulmas mnhasran ve en bata gelen Hun deti idi ve bu husus Hun devrinin zellii saylmaldr. Yakn Muharebe Silhlar Hun silhlar arasnda en nemlilerinden olan, iki taraf keskin ve nispeten dar bir levhadan oluan kl, Altay, Dou Ural ve Orta Asyadan Gney Rusya ve Ukrayna steplerinden Orta Avrupaya kadar uzanan sahada tannmt. Ayn devreye rastlayan ve biraz daha gen olan Cermenlerin ayn tipteki kllarndan levhasnn daha dar olmasyla ayrlr. Hun mezarlarnda ve kurban yerlerinde bu kllara ok rastlanr ve zaman zaman da birka bir arada bulunur. Bunlarn kabzalar muhtelif kymetli talarla ve altn kaplamalar ile ssldr. Dier silhlardan mzrak, bu devrin silhlar arasnda ok eskiden beri tannr ve mzraklara llerin mezarlar zerine dikilmi olarak rastlanr. Kalkanlar hakknda hem yazl kaynaklarda bilgi vardr hem de arkeoloji malzemesi olarak bilinirler. Bunlardan bir ksm demirden yaplmtr ve arlklar da fazladr; bunlara Orta Asyann her devrinde rastlanr. Bunlardan baka zrh gmlekleri de kullanlmtr. Bir ksm mezarlarda ise, bugne kadar az sayda rastlanmakla beraber Dou meneli mifer de bulunmutur. Hunlarn Eyer Takmlar Malzemenin yetersiz olmas yznden uzun zaman Hun eyerlerinin restorasyonu yaplmamt. Halbuki son yllarda eyerlerle ilgili paralar ortaya kmtr. Bununla beraber defin esnasnda at koumlarnn hayvann zerine deil, lnn yanna konmu olmas da tanmay gletirmitir.

1400

Gnmzde paralar nispeten eksiksiz olarak elegeirilen Mundolsheim (Elsass) eyerinin altnlanm gm levhalar ve dier madeni paralarla aa ksmnn biraraya getirilmesi mmkn olmutur. Dou meneli Hun ve Alan eyerlerinde altn ilemeli safihalar kullanlmtr. Son zamanlarda elde edilen buluntulardan eyerin daha tam bir ekli bulunmutur. Gem ve az demiri parlar arasnda, Hun meneli olduklar phesiz olanlar da vardr. Karpatlar havzasnda ele geirilen gem ve at takmlar, Doudan tandklarmzn varyantlardr. Mkemmel bir atl kavim olan Hunlarn mutlaka zengilerinin bulunmas gerektii dnlmse de, bugne kadar izine rastlanmamtr. zengiye ilk defa 4. ve 5. yzyl ortalarnda inde rastlanr, fakat burada da ift deil sadece sol tarafn zengisi bilinmektedir. Hunlar arasnda yaylan, 3-4. yzyl dneminde Orta Asyadan neet eden n ve arka kafalar yksek eyerlerin bir emniyet saladklar biliniyor. 4. yzyln banda Kuzey inde ortaya kan ahap eyerlerin, Hunlarn aracl ile Avrupada yaylan eyerlerle benzerlii gze arpyor; bu eyerler atlya bir emniyet salamakla tannmtr. Macaristanda Pcs-szgpusztada, 70 santim derinlikte geni bir alanda dank olarak bulunan eya, bir ksm kaybolmu bulunmasna ramen 66 para altn evaniden oluur; bunlarn Hun asker tabakasnn ihtiyac olan hereyi iine ald anlalyor. Bunlar arasnda en ok dikkat ekeni, 30 paralk at takmlardr. Demirden yaplm bir dizgin ile, altnlanm bir az tkac, altn ilemeli ahap bir eyer ve gem kaylarnn ulardr. Kay ular erkek ve kadn kemerlerinin sslerinin aynsdr. Burada rastlanan atl tehizat Avarlar arasnda kullanlann benzeridir. leri gelen ve yksek rtbeli bir Huna ait bulunan Pcs-szgpuszta definesi iinde bir yay vard. Pannonhalmada da her iki ucu altn kaplamal minyatr byklkte bir yay bulunmutur: bu boydaki yaylarn merasimlerde kullanldklar anlalmaktadr. Ufak boyda altn kaplamal yay, daha skitler devrinden balamak zere steplerde bir makam ve merasim leti olarak kullanlrd ve belki de Sasaniler devrinden beri yaylm bir detti. Bat Hunlarnda da, Rua, Bleda ve Attila devrinin aristokrasisi tarafndan kullanlmtr. Bu altn kaplamal yaylar, altnn eilme hassas bulunmadndan muharebelerde kullanlmazd. 5. yzyln ilk yarsnda Hunlarn altn kaplamal izme tokalar, Orta Asyadan Atlantike kadar uzanan sahada ve hatta Kuzey Afrikada kullanlrd. Macaristanda bulunan Pcs-szgpuszta, Btaszk ve Pannonhalma malzemesinin Hun devri st kademedeki ahslarn l kurbanlar ile ilgili olduu anlalyor. Karpatlar havzasnda bulunan bu malzeme, douda ele geirilen ve yine Hun devri ile ilgili eya ile bir benzerlik gsterir. Hun toplumunda aadan yukarya oluan sosyal kademeler vard ve mezarlarda bulunan eyadan da bunu ayrdetmek mmknd. Mezarlarda bulunan kafataslar da birbirinden farkldr. Bunlardan bir ksm makrokefaldi. Fakat kafa taslarndan ou bozulmu olarak ele gemitir. Nagyskss Definesi Birinci Cihan Harbinden nce meydana karlan ve daha nce Szeged eyaletine dahil bulunan Nagyszksos puszta hazinesinde (imdi Rzskeye bal) de byk miktarda altn ele gemitir. Ad halk arasnda efsaneleen bu hazine, Tuna blgesinde bugne kadar tannan en byk definedir. 1966 ylna kadar buradan elde edilerek mzelere konan ve ahslarn eline geen altn eya says 200dr. Burada bulunan eyann az bir ksm dnda zrldr. Bunlar arasnda en nemlisi massif

1401

altn kaplamal ve 407 gram arlndaki gerdanlktr. Bu para kalnl ve zerafeti ile bugne kadar Hun devrinin erkek gerdanlklar arasnda Dou Trkistandan Tunaya kadar uzanan sahada ele geirilenlerin on mislinden fazladr. Bu gerdanln sahibi rtbe ve derecede, Hun devrinin Karpatlar blgesinde bugne kadar tannan btn beylerden stndr. inde bir ok elbise ve tehizat malzemesi de bulunan Nagyszksos hazinesi, bugne kadar bilinen Dou Prens Hun buluntusunun en zenginidir. Nagyszksos hazinesi ancak, 1904de Kerte katakomplarda ele geirilen hazine ile kyaslanabilir. Fakat, Nagyszksos hzinesi iinde, ne zaman imal edildii ve ne vakit topraa verildiini yaklak olarak dahi olsa belirlemee yarar bir tek eya yoktur. Yllardan beri arkeoloji Nagyszksos hazinesini Yank mezar, rzgarn harabettii tepe mezar veya ksaca bir mezar harabesi olarak grr. Fakat Hunlarn lleri yaktklarna dair herhangi bir bilgiye sahip bulunmuyoruz. Lkin, hazineyi oluturan eyadan pek ou yanmtr. Buna karlk bir ksm salamdr ve birok kymetli ta ve ziynet eyas kusursuzdur. l Kurbanlar ve Mezarlar Gvenilir bilgilere gre Nagyszksos kazsnn (45-70 santim gibi) az derinlikte humus ve althumus iinde yapld kesinlikle iddia edilebilir ve ilk kaz srasnda herhangi bir iskelete rastlanmamtr. kinci kazda da humusun altnda baka bir kaz almetine rastlanmad ve toprakta bir renk deiimi olmad grlmtr. Bu hazinenin yannda baka bir l kurban bulunduu da biliniyor. Birok Trk kavminde l kurbanlar esnasnda, l giydirilmi ve tehizat zerinde olmak zere mezara yatrldktan sonra, yanna eyasnn bir ou defnedilir, lnn at toy esnasnda yenilir ve kemikleri at koumlar ve silhlar bir odun yn zerine konarak yaklrd. At koumlar ve silhlar atein snmesinden sonra toplanr ve lnn yannda pek derin olmayan bir ukura gmlrd. Baz hallerde bu kurban yaplmam ve eya toplanmtr. Evvelce Hunlarn lleri yaktklarna inanlrd, halbuki yaklan l deil, lkin onlarn yannda gmlen letlerle at koumlardr. Nitekim Nowogrigorewkada ele geirilen malzemede btn eya zarar grmemi olarak muhafaza edilmitir. Sade Hun erkei ve kadn dorudan doruya topraa verilmitir; l ounlukla di bir ukura gmlrd. Douda ise ller bir tepeye gmlmlerdir. Tannm kimseler ise, gizli bir yere ve tek bana gmlrlerdi. Mevki sahibi bir Hunun gmlmesinin ardndan ziyafet verilirdi. Byle zamanlarda lnn yanna gmlen eyann bir ksm o un yn zerine atlrd. Nowogrigorewkada elde edilen ve l ziyafeti veya l kurban malzemesine dayanarak burada Hunlarn en kudretli adamlarndan birinin topraa verilmi olmas neticesine varlabilir. Tarih ve topografik kaytlara dayanarak burada Attila veya Ruaya dair l kurbanlarnn yaplm olmas ok muhtemeldir. Hunlar devrinde crcr bceyi ile yaplan ss eyas ok yaygnd, bu bir hareket almeti idi. Asya Hunlarndan beri crcr bceklerinin deiik madenlerden yaplm olarak kullanld ve bunlarn rtbe ifadesine yaradklar bilinir. Crcr bcekleri Avrasyann dier Hun cinsinden kavimleri arasnda grlmez. Krmda ve Kafkasyada 375den sonra yeni crcr bcekleri ortaya kar ve bunlar dkme bronzdan ve gmten yaplr, daha sonra Avrupada da grlr. Bunlar artk kadnlarn ve kzlarn ss eyas olarak kullanlr, bu suretle crcr bcekleri Avrupada yaylr.

1402

Hun Devrinde Karpatlar Havzasnda Yerleme Tarihi Hun ilerlemesi ve zellikle Hun hkimiyetinin balamasnn ardndan, Karadenize ve Aa Tuna havzasna gelerek kavimler ve kltr unsurlar Tuna ve Tisa blgesinde yerleir. Tarih ve arkeolojik kaynaklarn bildirdiine gre, bunlarn yeni merkezi Pannonia idi. Bunlar nce Tisann sa sahilinde ve ardndan da Banatda yerletiler. Balangta aa Tuna ve Pontus kavimlerinin nnde blge serbest kalabilmitir. Bunlar: 1) Gepidia, Tisann bu tarafnn kuzeyinde bulunan Szamos ile r rmaklar vadileri 2) Tuna ve Tisa aras ile Banatn bir ksmn oluturan Sarmatia 3) Suavia, yani Quadlarn bir zamanki arazisi; daha sonraki yllarda Hunlarn ilerlemeleri srdnden dier blgelerden el sanatlar yaylmaa balyor. Fakat Tisann dousunda bu Barbar - Roma sanat tesiri hi grlmyor. Krs rmann kuzeyinde yerleen Gepidlerle bu rman gneyine giren Hunlar arasnda ok az grlr. Bu olaylardan anlaldna gre balangta Hunlar, Tisay bat hudutlar olarak grmlerdir. Hunlarn Yerleme Sahas Hun merkezinin bulunduu ve bunun iinde de Hun ordughnn kurulduu Tisann dousu ve Krs rma ile birletii blgede hibir mezar ve muharip defin yeri bilinmez. Bu blgede kayda deer biricik buluntu Mezberny mezardr ve Mezberny mezar, Hun ordugh blgesinden bugne kadar meydana kan yegane buluntudur. Bu mezarda kk kibar bir kz defnedilmi ve ayaklarnda altn ayakkab tokalar bulunmutur. Bu kk kzn Hun olduu, Kerson blgesinde ele geirilen Hun mezar ile olan benzerliinden anlalmaktadr. Zira, orada gml bulunan gen hanm da, Mezbernydekinin gen kardei olacak kadar eya birbirine benzemektedir. Fakat, hemen hemen ayn zamana rastlayan bu iki buluntu malzemesi ve imal yeri henz gerei kadar tannmamaktadr. ekilleri ve ssleri gznnde bulundurulduunda, bunlarn Orta Asya meneli olduklar kabul edilebilir. Bugne kadar yaplan arkeolojik aratrmalar, her eyden nce Hun hareketinin isitakametini, imparatorluun yayl sahasn, asker sleri, aristokratlarn yaadklar yerleri, prenslerin hareketlerini gstermekte ve bir dereceye kadar da tarih olaylara ve toplum bnyesine iaret etmektedir. Bir genel Hun sanat tarihi ve toplu bir bilgi vermek iin bir ou tesadfen ortaya kan ve genellikle kurban kazanlarndan oluan bu dank eserler yeterli deildir. Dou sanatnn Hunlar zerindeki etkileri ve Hunlar tarafndan serbest braklan Cermen prenslerinin almet ve sembolleri zerindeki aratrmalar, tarih ve kltr tarihinin gelecekteki konusudur. Attilann Defnedilmesi Attilann lmnden sonra, yllardan beri bir kenara itilen ve ikinci snf iler gren Hunlar n sraya ktlar. Cenaze trenleri, oullarnn ve Hun ileri gelenlerinin ortaya kmasna frsat verdi ve matem byk hkmdara lyk bir tarzda gerekleti. Tren, btn blmleri ile Asya idi. Erkekler, detlerine uyarak salarn kestiler, yzlerini derin yaralarla irkinletirdiler. Bu suretle hretli kahraman yalnz kadnlarn gzyalaryla deil, erkeklerin kanlaryla da suladlar. Bu tarzdaki

1403

trenlere Asyadaki kavimler arasnda rastlanmtr. Kaann naan, ordughn ortasna konan ipek bir adrda tabuta yerletirdiler; bunun etrafnda grlmee deer trenler yapld. Hunlarn en sekin atllar bunun etrafnda dolandlar. Bu esnada lnn icraat, yas yneten yallar tarafndan dile getirildi. Muncukun olu, Byk Kaan Attila, btn kahraman kavimlerin hkimi, Sen tek bana daha nce hi kimsenin yapamad tarzda Hunlarn ve Cermenlerin lkesinde hkm srdn, Sen iki imparatorluu korku iinde braktn, onlarn ehirlerini zaptettin. Onlarn hepsi senin klen olmadan nce onlarn yalvarlarna acdn ve onlardan yllk vergi aldn! Sen btn bunlar baar ile tamamladktan sonra arkanda ac yaralar brakmadn ve adamlarnn kininden uzak kaldn! Halkna himaye saladn! Arkanda hi acs olmayan neeli dostlar braktn! Bunu kim lme lyk bulur, hi kimse intikam dnr m? . Matem trkleri syledikten sonra mezarn zerinde bir toy dzenlediler, byk iki lemi yaptlar. Bir abartmadan dierine geerek matem ve enlik birbirini kovalad. Geceleyin naan gizlice topraa verdiler. Naa nce altn, sonra gm ve ardndan da demir bir tabuta koydular. Bu suretle bu salam maddenin kudretli hkmdar ile sembolletiini dndler. Demir yenik kavimlerden, altn ve gm de her iki mparatorluktan kazanlmt. Muharebelerde dmandan elde edilen silhlar, kymetli talarla ssl at takmlar ve hkmdarlk almetleri onunla beraber gmld ve bunlar onun saraynn ssleri idiler. Byk hazineyi insanlarn hrsndan uzak tutmak maksadyla mezar kazclarn menfur bir tarzda ldrdler: onlarn hepsi acmaszca ldrld. Yukardaki tasvir, Attilann lmnden yzyl sonra kaleme alnan Got tarihisi Jordanesin eserinde muhafaza edilmitir, fakat bu metnin Priskosun kaybolan eserinden nakil olduu anlalyor. Burada anlatlan defin merasimi, in kaynaklarnda nakledilen Dou Trklerinin defin merasimine ok benzer. Jordanesin tasvirinde Yunancay iyi bilmemesi neticesinde meydana gelen karanlk yerler vardr. Bundan baka, Avrasya isteplerinde bugne kadar metal bir tabuta da rastlanmamtr. Attilann defni ile ilgili dier tasvirler de, sonraki yazarlarn yanl anlamalar mahsuldr. Belki Byk skenderin tabutu hari, dnya zerinde Attilann kabri kadar byk ilgi uyandran baka bir kabir yoktur. Attilann tabutunun bir rmak yatanda defnedildii kayd, ayrca ayr tabut hikyesi de bir yanl tefsir rndr. Bununla beraber, Karpatlar havzasnda Attilann mezarnn aranmad hemen hemen bir yer kalmamtr. Attilann naann bir rman aknn deitirilerek (ilk srada Tisann) rmak yatanda gmld hakkndaki ayialar da doru grnmyor. Zira, yine Jordanesde 410da Vizigot kral Alarikin naann Gney talyada daha nce yata deitirilen Busentus rmana defnedildii ve bu ite alanlarn daha sonra ldrlm olduklarn okuyoruz. Jordanesin eserinden kaynaklanan bir masal veya efsane olan bu kaydn, sonradan naslsa bir yanl anlama neticesinde Attilaya maledildii meydana kmtr. nk, o devrin teknik imknlar dnldnde ksa bir zamanda bir rman yatann deitirilmesinin imknsz olduu aktr.85

Altheim, Franz, Attila und die Hunnen, Baden-Baden 1951.

1404

Altheim, Franz, Geschicte der Hunnen I-V, Berlin 1959-1962. Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum Libri XXXI=Rmische Geschicte I-IV, bers, und hrsg. W. Seyfahrt, Berlin 1970-1971. Bna, Istvn, Das Hunnen Reich, Budapest, 1991. Czegldy, Kroly, From East to West: The Age of Nomadic Migrations in Europe, Archivum Eurasiae Medii Aevi 3 (1983) 22-126. Demougeot, E., Attila et les Gaulois. Chlon-sur-Marne 1958. Excerpta de Legationibus. Pars I, Excerpta de Legationibus Romanorum ad Gentes, edidit Carolus de Boor, Berolini 1903. Ferdinady, M. de, Historia Mundi V. Frhes Mittelalter, Bern 1956, 186-198. Fettich, Nndor, La Trouvaille de Tombe de Szeged-Nagyszksos, Archaeologia Hungarica XXX III (1953). Hambis, L., Attila et les Huns, Paris 1972. Harmatta, Jnos, The Dissolution of the Hun Empire. Hun Society in the Age of Attila, Acta Arch. Hung. 2 (1952) 277-305. Harmatta, Jnos, The Golden Bow of the Huns, Acta Arch. Hung. 1 (1952) 107-151. Czeldy, K., Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, eviren: Erdal oban, stanbul 1998. Helmult de Boor, Das Attila Bild in Geschichte, Legende und historischer Dichtung, Bern 1932 = Trkesi: Yaar nen, Tarihte, Efsanede ve Kahramanlk Destanlarnda Attila, Ankara 1981. Gordon, C. D., The Age of Attila. Fifth Century Byzantium and the Barbarians, Ann Arbor 1960. Jordanes, Romana et Getica, hrsg. Mommsen, MGH, AA Bd V, 1, Berlin 1882. Maenchen-Helfen, O. J., The World of the Huns, ed. By Max Knight, Berkeley - Los Angeles London 1973. Musset, Lucien, Les Invasions. Les Vagues Germaniques, Paris 1965. Nmeth, Gyula, Attila s Hunjai, Budapest 1986 (II. bask) = Trkesi: erif Batav, Attila ve Hunlar, Ankara 1982. (I. Basksndan). Thompson, E. A., A History of Attila and the Huns. Oxford 1948.

1405

Atilla ve Hunlar / Prof. Dr. Gyula Nmeth [s.887-901]

Yerleik kavimler, ifti kyller ve ehir sakinleri istepin oban ocuklarna kar daima bir antipati duymulardr. Onlar barbar sayarlar, zira sabit bir ikametghlar yoktur ve usuz bucaksz isteplerde faslasz olarak vre dolarlar. Acaba umumiyetle kanunlar var mdr? Nizamlara ve ykmllklere uyarlar m? Bu gibi hususlar da kendi medeniyetlerinden gurur duyan bu kimseler phe ile karlarlar. Btn bu taraf tutuculuklarna ramen, gebelie sevk eden sebepler hakknda yine de isabetli fikirleri vardr. Gebeyi bir yerden dier bir yere srkleyen sebebin, onu huzursuz brakan dolama arzusu olmadn, lkin srlerine ot ve su aramak maksadiyle gezdiini ok iyi grmlerdir. Gerekten, ot istepte olduka nadirdir ve bu nadir nebat da, iklimin kurakl altnda ok abuk yanverir. Gkyznde gne snmaya balayp da sinek srleri insan ve hayvan ayn tarzda kaplad zaman bu diyarda gebenin daha fazla kalmas mmkn deildir; byk saydaki koyunlar ve atlariyle -sr nispeten daha az tutar- daha serin ve sular daha bol olan bir yere ger. O halde, daha kuzeyde bulunan mntakalar arar ve ayet dalk bir mntakada yayorsa kuzeydeki istep yamalarna trmanr. Kn aksine, gneli gney yamalarna, rmaklarn ve bataklklarn allk sahillerine, derin ve kapal vadilere ve ormanlar civarna ekilerek rzgrlara kar bir nevi korunma ve hayvanlarna otlama veya yeillik temini imknn ararlar. Hain bir oban olan gebe, hayvanlar yemlemeyi ve ahr tanmaz. Mallar en byk souklarda bile akta titreir ve karlarn altndan koparabildiiyle yaar. Yalnz daha hassas hayvan trleri, ak ve rtsz itler gerisinde k geirirler. Gebenin btn hayatn, otlatmak suretiyle hayvan yetitirmee uydurmas icabetmitir. Hayvanlaryla daimi surette g edince salam ve glkle harekete getirilen ta, aa veya amur inaat iinde ikamet edemezdi. Her tarafa nakledilebilecei bir ev ina etmesi lazm gelmitir. Bu sebeple, arabalarda ve kolayca toplanabilen adrlarda yaar. Gebenin, hayvan yetitirme dnda gebe hayatna uygun olan dier ilerle de ancak o nispette megul olmas tabiidir. Ziraat az ok topraa ball icabettirir. Bu sebeple Krgzlar, Trkmenler ve Kalmuklar, zamanmzda bile pek mahdut lde ziraatla urarlar ve bunlar da yabanc menedendirler. Nihayet gebe, hayvanlarn yeni meralara sevk ettii zaman, ekilmi tarlasn at veya deve srtna ykleyemezdi. Avc-balk kavimler hayvan besleme ile uratklar gibi, ifti kyl de koyun, sr ve at srleri beslemekten geri kalmazlar. Ancak, gebe hesabna hayvan besleme, nefsini korumann ve servet temininin balca, hatta biricik kaynadr. Kaderi hayvanlarn kaderine o kadar baldr ki bunlarn mahvolmas, gebenin maddeten harabolmas demektir. Elinden geldii kadar hayvann esirger ve kendisi hesabna hayvan, yalnz faizinden faydalanaca bir sermaye olduundan, hayvann kesmez. Bilhassa st ve st mahslleriyle yaar; eti daha ziyade avclk ve balklk yolu ile temin eder. Hunlar -Higun-nu ad altnda, daha in kaynaklar, hakiki bir istep kavmi olarak tasvir ederler. Bunlar su ve ot arayarak uraya buraya gerler. Surlarla evrilmi ehirleri veya daimi ikamet yerleri yoktur, ziraatda yapmazlar... Ammianus Marcellinus, Claudianus gibi Bat kaynaklar da Hunlar hakknda ayn nitelendirmede bulunurlar. Bu mellifler Hunlar ziraattan kanrlar, onlarda hi kimse topra ilemez ve bir defa olsun eline sapan almaz; dayankl bir ikamet yerine, meskenlere, nizama

1406

ve belli bir hayat tarzna sahip olmadan yaarlar. Sanki mlteciler imiler gibi kendilerine ikametgh hizmetini gren arabalariyle bir yerden baka bir yere hicret ederler diye yazarlar. Yakn zamanlarda Krgzlar arasnda dolaan seyyahlar, bu gebelerin her nevi ta ve kerpi binalara kar ne kadar byk bir antipati beslediklerini kaydederler. Bu satrlar okuduumuz zaman aklmza Jordanesin Getica adndaki mehur eserinin bir fkras geliyor: Attila, aatan atma evlerini, fethettii ehirlere tercih ederdi. Bu noktada hi phesiz, isabetli bir dikkat mahsul olan Ammianusun tasvirini de zikredebiliriz, netekim Hunlar hakknda Hibir zaman meskenlerin damlar altna girmezlerdi diye yazar. Sanki mezar hcreleri imi gibi bunlardan saknrlard. Onlarda, kamla rtl kulbelere bile rastlanmaz. Yabanc bir yerde dahi, ancak en byk ihtiya karsnda herhangi bir evin eiini aarlard, zira dam altnda kendilerini rahat hissetmezler. Bunlarn da balca gdas st ve etten ibaretti. Eti yar pimi bir halde yerlerdi. Fatihler olmalar hasebiyle kendilerinin retmedikleri birok eye sahip olmulard. arab ve ekmei tbi kavimlerden temin ederlerdi. Avlanmaktan holanmlardr; bu keyfiyeti Asya Hun hkmdarlar ve Attila hakknda ayn tarzda biliyoruz. Yalnz Maribiler ve Tuareglerin dnda, Afrika gebeleri balca sr beslerler; buna karlk Euvrasia istep obanlar at beslemeyi kendilerine en mhim megale edinmilerdir. Atn yannda eti ve yn dolaysiyle en mhim ehli hayvanlar koyundur. Bat mellifleri Hunlarn atl tekniine hayret etmekten kendilerini alamazlar. Claudianusa gre tabiat, Hunlarn atlarnda oturduklar kadar bir kentaur bedenine smsk balamaa muvaffak olamamtr. Sidoniusa gre, daha anasnn yardmndan yeni kurtularak ayakta durabilen bir Hun ocuunun yanbanda, hemen, eerlenmi bir ata rastlanr. Bunlarda svari, altnda yapm gibi oturur. At, baka bir kavmi sadece srtnda tar, fakat Hun kavmi at srtnda ikamet eder. Ammianus Equis prope adfixi (atlara yapm gibidirler) kaydn verir ve yle devam eder: Hunlar tabii ihtiyalarn defi iin dahi atlarndan inmezlerdi. At srtnda al veri eder, yer ier, hatt hayvann ince boynuna sarlarak uyuyabilir ve gzel ryalar grrlerdi. At srtnda mavere etmek suretiyle mhim kararlar verirlerdi. Ammianusun bu tasvirleri itimada ayandr. Bir defasnda, Tuna boyundaki Margus civarnda bar takviye maksadiyle skit krallar ile buluan Bizans elileri, Hunlar eerden inmek istemedikleri iin at srtnda mzakerelere mecbur olmulard. Bu hususta Hunlar bugnk atl gebelere ok benzerlerdi. Fr. von Schwarzn tesbit ettiine gre Krgzlar her trl muameleyi at srtnda yapar, aylarn ve kmzlarn at srtnda ierler ve itimalarn at srtnda aktederler. Dier ada bir seyyah olan W. Radloff, Krgzlarla Altay Kalmuklarnn yayan yrmek ok zoruna gittiine dikkat etmitir. Onun fikrine gre bunun sebebi, ayaklarnn ata binmee alm olmas ve izmelerinin de yayan yrmekten ziyade ata binmee mahsus bulunmasdr. Ammianus da unlar yazar: Alan, yaya yrmeyi mevkiine lyk grmez ve Hunlarn fena yaplm ayakkabs da, serbest gezmee engel olur, o halde yaya muharebesine uygun deildir. Zosimos, belki de Eunapiosun kaybolan tasvirine dayanarak, Hunlardan ayn tarzda bahseder: Arz zerinde kendilerini emniyette hissetmezler ve at zerinde yaarlar ve uyurlar. Baka bir mellif, biraz mbal ile de olsa, Avarlar zeminde duramazlar, zira bacaklar bu derece gelimemitir, diyor. At, svarisini hibir zaman tanmad diyarlara doru uurur. At zerinde uzaktaki memleketleri

1407

yenmek ve klelikte tutmak mmkn olmutur. Hunlar, Avarlar, Gktrkler ve Moollar, muazzam imparatorluklarn at zerinde yaamak sayesinde ve at srtnda muharebe ederek tesis etmilerdir. Ziraat yapan kavimlerin durarak muharebeye alkn yaya ordularna karlk, atl gebeler muharebe taktiklerini, srate ve hareket kabiliyetine bina etmilerdir. Sratin muharebedeki en byk nemini ilk defa kefedenler onlardr. At zerinde sratle giderken ne, arkaya, yana ayn emniyetle ok atabilmeleri sayesinde, yerleik kavimlerin ar hareket kabiliyetine sahip kyl ordular zerinde, almas mmkn olmayan bir stnlk temin etmilerdir. Dman hatlar nnde uraya buraya oklarn savurarak uumu, hcum etmi ve sonra aniden suni bir ricat yapm ve ancak dman saflarnn kesif muharebe nizamn bozduktan sonra mcadeleye girimilerdir. Ar falanjlar imha eden kuvvetlerle deil, lkin hile ile ve fazla kan kaybetmeden stnl elde etmeyi tercih ederlerdi ki ite Hunlar da byle muharebe etmilerdir. Jordanes, Hunlarn sratli atllar olduklarn itiraf eder. Sekenenin rkek gzleri nnde bir frtna gibi grnrler ve uan ku srleri gibi kaybolurlard. Tabiatiyle ata plak binmemi ve eerlemiler, ssl gemler kullanmlardr. Ammianus, atlarnn mtehammil, fakat ekilsiz ve biimsiz olduunu syler. Equus Gmelini, ufak lkin mtenasip yapl bir hayvan cinsi olduundan bu tasvirlere bakarak bahsedilen hayvan tipinin Mool midillisi (Equus Przewalski) bulunduunu dnebiliriz. En son zamanlara kadar gebenin balca silh yay idi. Hunlar da ok atma sanatlariyle Batllar hayran brakmlardr. Olympiodoros, Sidonius ve Jordanes bu vakann ahitleridirler. Romallar arasnda dahi rabet gren yaylar, kendi trnde bir aheserdi. ki taraf kemik safihalarla takviye edilen yay, muhtelif maddelerden imal edilir ve tabii bklmesinin aksi istikametten ekilmesi icabederdi (ters yay). Fakat dieri herhangi atl gebe kavim gibi onlar da yalnzca ok ve yayla yetinmemiler ve yakn muharebelerde kl ve hanerle, mzrakla ve kementle mcadele etmilerdir. Kn ormanlarda yaayan ufak av hayvanlarnn postunu giyerlerdi; yazn ise bez, ipek ve yn gibi daha hafif malzemeden yaplm elbiseleri vard ve bunlar renkli ilemlerle alacal bir hale sokarlard. Tnik biiminde nden alan dizlere ve baldrlara kadar ulaan bir manto tar ve bunu kemerle sktrrlard. Genellikle kei derisinden dikilmi uzun bir pantolon giyerler ve bunun paralarn topukta bzerek arklarn -izmelerin deil- iine sokarlard. Balarn, tepeli ve ne doru bklen eri bir serpu (mifer) rterdi. Tabiatiyle Hun sekin zmresi ve zenginleri gzel giyinirlerdi. Attilann ziyafetine itirk eden ileri gelen skitlerin (yalnz Hunlarn deil) kl kay, ark ba ve gemleri, altn ve eitli kymetli talarla sslenmiti. Alelde Hunlarn manzaralar gsterisiz idi (Claudianus). Ammianus Marcellinus, Hunlarn ev ve sokak elbisesi arasnda fark gzetmediklerini samimi bir hakaret ve hiddet edasiyle kaydeder. Bir defa zerlerine giydikleri elbiseyi, srtlarnda paralanncaya kadar zerlerinden karmam ve deitirmemilerdir. Tatarlar hakknda Rubruck, Altayllar hakknda Radloff da ayn vakay zikrederler. Gebe hayatnn gayesi ilk srada harp ve yama idi. Bir seferde veya baka bir zaruret halinde, en byk imtihanlara ve mahrumiyetlere dahi ikyetsiz olarak tahamml etmek detti. Hunlara dair Claudianusun bir iiri unlar terennm eder: Kuzey onlardan daha yabani ve cesur bir kavim beslememitir; ruhlar o kadar metindir ki hi bir zaman iddetli imtihanlardan ylmaz. Bar

1408

zamanlarnda ise daha ok tembellie isteklidir. Bir in yazar tehlike geince, Hunlarn tekrar kendilerini gailesiz hayata terkettiklerini kaydeder. Vakitlerini daha iyi geirmek iin tavlay meydana karrlard. St. Chrysostomosn bildirdiine gre Hunlar, daimi surette tavlay beraberlerinde tarlar ve bir muharebeye hazr bulunduklar bir srada dahi tavla oynarlard. Bazen, oyunda btn ganimetlerini, silhlarn kaybederler, hatt hayatlarn dahi kumara koyarak esarete derlerdi. Dier gebe kavimlerden de rendiimize gre kumar severlerdi. Mesel Kiyefte kefedilen bir Macar mezarlnda pullar ve zar ele gemitir. Srleriyle fazla endieleri olmadndan ve hayvan hemen hemen kendiilinden otlad iin tembellik etmeye, yiyip imeye, oyuna yetecek zamanlar vard... Atl gebelerde harp ve kavim benzer kavramlard. Priskosun Attilann bakentinde rastlad Viminaciumlu tccarn, skit hayatnda en ok holand cihet, hayatn bu kadar iptidai olmas imi. Cemiyet henz megalelere brnm deildi ve herkes sava saylyordu. Lkin ileri gelen ahslar muharebeye yalnz gitmemi ve btn maiyetleriyle itirk etmilerdir. Maiyetleri ksmen klelerden ksmen de Cermenlerin maiyet adamlar (Gefolgsleute) gibi kendilerine dehalet ederek saraylarnda yaayan ve hizmet mukabilinde iaeden faydalanan hr kimselerden oluurdu. Az nce zikredilen Grek tccarnn durumu, bu bakmdn ilgintir. 441de Viminacium muhasarasnda Hunlara esir dm ve zengin bir kimse olduundan Attilann ileri gelen adamlarndan Onegesiosun hissesine isabet etmiti. Ksa bir zaman sonra efendisinin ordusunda kendi yurttalarna kar muharebe eder, Akatzir muharebesine itirak ile birok servet temin eder; lkin skit adetine gre hrriyetini kazanabilmek iin muharebede temin ettii serveti efendisine teslim etmesi icabediyordu. Artk, hr bir skit olarak bir Hun kadnyla evleniyor ve ocuklar da oluyor. yi gnlere kavuuyor, gzel giyiniyor, san Roma tarznda deil Hunlar gibi kestiriyor; ksacas Hun muhitine intibak ediyor. Eski efendisi Onegesiosun maiyetine giriyor ve onunla bir sofrada oturabiliyor. imdiki kaderini daha nceki hayatndan farkl buluyor. Muhtemelen, bu nevi muharipleri dier Hun bykleri de hizmetlerine alm olacaklardr. Bunun dnda bu messeseyi dier atl gebe kavimlerde de buluyoruz. Tuna Bulgar Hanlar sevgili beslemelerinden ok defa bahsederler. Hazarlarda ise maiyet tamamiyle cretli niteliini kazanmtr. O halde bu hadisede hemen bir Cermen tesiri dnmek yerinde olmaz. Klelerin ou her ii grrlerdi. Priskos, Attilann zevcesini ahap ikametghnda ziyaret ettii zaman etrafnda birok cariye bulmutu. Cariyeleri onun karsnda demede oturmu, renkli ipeklerle ilemeler hazrlyorlard. Onegesiosun da birok klesi vard. Geri dnen Attilay karlamak zere, zevcesi birok cariye ile onun nne kyor ve Attilann ziyafetinde de birok kle, ellerinde tabaklarla mekik dokuyordu. Klelerin dier ksm kylerde yaar, ziraat yapar veyahutta efendisine baka ekilde hizmet ederdi. Priskosun elilik heyetiyle birlikte bir gece konakladklar bir kyde, Bledann dulu toprak sahibi bulunuyordu. Attilann, imparatorluk sarayna eli tyin ettii Berikhos hakknda da Grek yazar, ayn tarzda skityada birok kyn aas bulunduunu kaydeder. Her halde, Priskosun seyahat esnasnda getii yerlerdeki kylerin ou da bu neviden iskn sahalar idi. Kyler, kulbe ve tahta barakalardan ibaretti ve sakinleri misafirleri dar ve bal arab (med) ile kleleri de yine dar fakat med yerine arpa biras ile arlamlardr. Bunlar pek gebe deillerdi; zira o takdirde ya arabalarda yahutta adrlarda ikamet etmeleri gerekirdi. Gdalar ve ikileri, bunlarn daha

1409

ziyade yerleik kavimler muhitinden olduklarna dellet etmektedir. Gebeler de, zengin ile fakir, asilzade ile alelde insan arasnda fark gzetmiler, hatt topluluklarnn en ayrdedici zelliini aristokratik hiyerari tekil etmitir. Yaradltan hkimiyete yatgn bir unsur olduundan, bir kavmi ve bir imparatorluu da, iktidar mertebeleri silsilesine dayanarak tekil ettiinden, btn hayatn mertebelerin tedricen ykselen sistemi igl eder. Yalnz siyasi tekilat deil, lkin itimai hayat hiyerarik olarak blmlere ayrlr. Doutan asilzade olan snf, en st tabakay tekil eder. Hkmdarlar, kabile reisleri, beylerin ahfad memuriyetleri daima kendi aralarnda paylarlar. Gebe topluluunda, asilzade olmayan birisinin kumanda ettiini grmek tasavvur bile edilemez. Hkimiyete liyakat, gerekten ilhi bir ltuftur (kharisma) ve bu da kan yoluyla babadan oula geer. Asilzade olmad halde, muharebelerde sivrilen bir kimse kahraman (bagatur) olur. Eer byk bir hrete nail olursa, asilzade snfna ykselebilir; bu takdirde yeni bir asilzade ailesinin kurucusu olur. Asilzadelerin siyasi hayattaki nfuzlar byktr. Her ne kadar, bir gebe hkmdar tebaasndan tam bir itaat talep ederse de yine de mutlak bir hkmdar deildir: Devletin ileri gelenleriyle istiare etmesi zaruridir; lkin isterse dediklerini yapmayabilir. Bu kabileden olarak Hun hkmdarlar da mecliste karar verirlerdi. Hiyerarik blm, aul, yani aile iinde de tahakkuk eder. Her ailenin, yurtlarda snflarna gre tahakkuk etmi bir yeri vardr ve bunu deitiremez. Sofrada da, herkese sk bir etikete gre yer verilir ve bu bakmdan zengin ve fakir, alelde insanla hkmdar arasnda bir fark yoktur. Etiket, rtbelere gre blmleri tahakkuk ettirmee yarar. Attilann ziyafetinde, ba mevki onun sanda ve ikincisi de solunda idi. Bu suretle Attilann sanda Onegesios ve solunda da Berikhos oturmutu. Arap seyyahlar, Volga Bulgarlar arasnda da buna benzer bir nizama dikkat etmilerdir. Atl gebelerde bugn hl, ok kadn alma adeti vardr. Tabiatiyle bir kadn iin byk bir mebla demek icabeder, hele sekin bir kadn iin byk bir servet (kalm) gerekir. O halde, aslnda ancak zengin bir adam kendine bir harem temin edebilir. Hiyerarik nizam ruhuna uygun olarak, kadnlar arasnda da fark gzetilir. Umumiyetle en yals en st kademede bulunur ve evin hanm da budur; dier zevceleri bunun emri altnda bulunurlar ve aslnda bunlar cariye veya odalklardr. Hunlarda da vaziyet byle idi. sann douundan evvel 110-104 sralarnda, bir in mparatoru, siyasi menfaatleri icab bir barbar kavim olan Wu-sunlarn hkmdarna zevce olarak bir prenses gndermiti. in prensesi sa taraf zevcesi sfatiyle sarayn ilk hanm mevkiini igal etmitir. Bir mddet sonra, yine siyasi sebeplerden dolay Asya Hunlar (Hiung-nular) da Wu-sun hkmdarna bir prenses vermilerdir. Lkin artk bu, mertebede ikinci sol taraf mevkiini almtr. Bu neviden mnasebetleri, Avrupa Hunlarnda da buluyoruz. Bledann ve Attilann da haremleri vard. Attilann ilk kademedeki zevcesini ismen dahi tanyoruz: Kendisini Ar-kan temiz prenses diye adlandryorlard. Her ne kadar, Attilann Ar-kann yannda baka birok zevcesi mevcut idiyse de (son dnn ldiko ile yapmt) ve her ne kadar bunlardan da ocuklar dnyaya gelmise de, tahta k bahsinde yine de (ilk hanmndan) dnyaya gelen olu hesaba katlyordu. Ar-kann ayr bir saraya sahip bulunmas, kadnlara verilen kymeti gsterir. Mabeyincisi, mstakil geliri vard; kknde, Grek eli heyeti erefine ziyafet veriyordu. Hkmdar Bledann dul kars hakknda ise

1410

Priskos ve dahil bulunduu heyet azalarnn geceledikleri kyn, kendisine ait olduunu duyuyoruz. Fakat gebe, kadn satn alrd. Bundan dolay oullar ve kardeleri gibi varislerine, dier eyay brakr gibi kadnlarn da miras brakmasndan daha tabii bir ey olamazd (leviratus). Hayvan, gebenin serveti ve mevcudiyetinin temeli idi. Hayatn ve btn dnce lemini, hayvanlarn otlatan bir oban hayat ekillendirirdi. Bunlardan sonra, gebe topluluunun da gebe hayat tarznn icaplarna kendini uydurmas tabii deil midir? Belirli baz ailelerin srlerini bir arada otlatmas adettendi ve bunlarn says devaml olarak 610 kadard. Gebe gruplamasnn en ufak birlii olan aul, ite bu suretle meydana gelir ve aulda birletirilen ailelerin zaruri olarak birbirleriyle akraba olmalar icabetmezdi. Bunlar arasnda, idareci ailenin dostlar bulunduu gibi dierleri de fakir veya fakirlemi ailelerdir ve aulda servetlerinin bakiyeleriyle katlrlar. Aralarnda hibir eye sahip bulunmayan basit kyller de vard. Dier taraftan, zengin bir gebe de birok bini bulan hayvan mevcudunu birok aula blmee mecbur olurdu. Bu hallerde, aulda bir iki aile azas, kle bulunur, srleri bunlar otlatr ve mal idare ederlerdi. Sade kan esasna dayanan balln daha aulda bile gereklemedii, dikkate deer bir hadisedir. Bu nevi bir topluluk, kark ve eitli unsurlardan oluan itimai bir teekkldr. Buna karlk, aul reisi de bir nevi soyun reisi olmayp sadece idare ettii ailenin en yal azasdr. Aulda en ok servete, en nfuzlu aileye ve akrabalara sahip bulunan kimse emreder. Bir aul reisi bile kendi emlkinde bir kaandr; zira, yalnz ailevi deil, fakat ayn zamanda siyasi bir kudret de icra eder. Bu daha ziyade tabi kabile reisleri iin geerlidir. Tabi kabileler kabilelere, kabileler daha byk bir siyasi topluluk olan kabileler birliine balanrlar. Tali kabilelerde olduu gibi bir ksm kabilelerin de ayr ve hudutlarla evrilmi meralar vardr. Lkin biri dierlerinden daha iyidir. Bilhassa, klaklarn keyfiyeti, hayvan mevcudunun artmasna tesir eder. Buna gre istepde, baz aullar ve tabi kabileler arasnda daimi surette bir muharebe hkm srer. Kuvvetliler daha zayflar zerinde iktidarlarn geniletir ve kavimler istep hakimiyeti iin azgn bir mcadelede bulunurlar. Bu akc ve aralksz olarak teye beriye dalgalanan siyasi hayatta zaman zaman irili ufakl iktidar mihraklar teekkl eder ve bunlar etrafnda saylar gittike artan tabi kabile, kabile ve kavim tekilatlanr. Bu hakim mihrakn iktidar dallanp budaklannca, aileler, aullar, tabi kavimler de, kendilerine daha fazla emniyet temin edecei, iktidara ve maddi zenginlie ortak olacaklar midiyle orada birikirler. Bylece byk istillar zaman balar. Kavimler bu siyasi teekkle ya kendi arzularyla katlr yahut da kuvvet yoluyla tabi klnrlar. Bu minval zere mtevazi bir balangtan, bugnden yarna derhal byk bir gebe imparatorluu husule gelir. Aullar yardmc kabilelerde, yardmc kabileler kabilelerde, kabile ittifaknda ve nihayet kavimler, imparatorluk bnyesinde, bundan byle de muhtariyetlerini muhafaza ederler. Bunlar birbirleri iinde erimezler ve sadece kum zerreleri gibi birbirlerine yaprlar. Bu suretle en byk gebe imparatorluu dahi, hakikatte hudutsuz derecede ok ve ufak, muhtar devletilikten olumutur. Gerekte daha aileyi bile el impartorluk, devlet diye anarlar. Tekiltn bu gevekliinden ok byk faydalar doduu gibi kusurlar da hasl olur. Hkim slle, yabanc kavimleri sadece istil ederek onlar kendi hallerine braktndan, iktidar istepin her cihetine doru byk bir sratle geniler.

1411

daresi altnda birok kavim muharebe ettiinden pek az kavim kendisine kar gelebilir. Sonunda, hkim kabile malp kavimleri zayf bir ekilde rtebilen, ince bir tabakadan ibarettir. Bu ince tabaka, iktidar elinde tutabildii mddete mesele yoktur. Lkin prestijini kaybeder etmez, taht mcadelesi ba gsterir yahut da muharebede altta kalr ve hakimiyeti kolayca sarslr. Malp kavimler isyan ederler, kavimler ve kabileler birbirlerinden ayrlrlar ve imparatorluk, kuruluundaki sratle kendini tekil eden unsurlara blnr ve bundan baka bir hanedan veya baka bir kavmin idaresi altnda yeniden dirilir. Anlattklarmzdan, bir ksm zerrelerin zaman zaman ve kavmine gre, bazan sk, bazan da daha gevek bir halde birbirlerine balandklar kolayca grlebilir. Tabiatiyle her kaan, Attila veya Cengizhann iktidarna sahip deildi. Hibir otoriteye sahip bulunmayan gebe hkmdarlarn da tanyoruz. Hatta ok defa kabileler ittifaknn ayr bir hkmdar bulunmayp yalnz kabilelerin birer reisi vardr. Bunlar ise yabanc devletlerle muharebelerde bulunur ve ittifaklar aktederler; sanki ayn siyasi topluluun azalar deillermi gibi, keyiflerine gre apullar yapar ve cret mukabilinde yabanclarn hizmetine girerler. Ancak mterek bir tehlike annda birleir ve birbirlerine yardm ederler. Mesela Macarlar, rpad kendilerine reis seinceye kadar byle yaamlardr. mparator Konstantions Porphyrogennetosa gre, voyvodalar ancak baz kabileler zerinde hkm srmlerdir. Macaristann istilasndan sonra da, idareci reisini iktidar o kadar zayflamt ki 8 Macar kabilesi her biri kendi bana hayat srmtr. Macarlarn byk hasm olan Peenek kavmi de, merkezi iktidar kavramn tanmamtr. 8 kabile tekrar 40 yan kabileye blnm, her bir kabile ve yan kabileye birer hkmdar emrettii halde kabileler ittifak bir reisten mahrum bulunmutur. Hunlar Akatzir kavmini yendikleri zaman bu kavim, ok kuvvetli olmasna ramen yine de birok hkmdar idaresinde, kabile ve soylara blnm olarak yaamtr. Ayn tarzda, Hunlar da zamanla daha sk siyasi bir tekilat meydana getirmilerdi. Volga nehrini geerek Alanlar ve daha sonra Gotlar hakimiyetleri altna aldklar zaman, hl bir hkmdar idaresinde bulunmaktan uzakta idiler. Ammianusa gre bunlar kral iktidarnn iddeti idare etmiyor, lkin bir kabile ban frtnal rpnmalarla reis semekte yetiniyorlar. Fakat bundan sonra her trl engeli ayorlar. Ammianusa inanmak gerekirse, Gotlar yenen Balamber dahi bicirik hkmdar olmayp sadece en sekin kabile reislerinden biri idi. Bu sralarda Hunlar, daha sonra Macarlarn Levediadaki hayatlarna benzeyen gevek bir siyasi teekkl halinde yayorlard. Siyasi iktidar, bir ksm kabile reisleri arasnda blnr ve hkmdar henz primus inter paresdan (benzerleri arasnda birinci) ibarettir. Bir ksm Hun topluluklarnn isyan, bu sralarda Hunlar arasnda bunlar birletiren balarn ne kadar gevek olduunu gsterir. Got kral, cret karlnda ordusunda almaa hazr Hunlar kolayca bulabiliyordu. O halde, Hun hkmdar tarafndan muharebeye gnderilen Alanlara kar Hunlarn muharebe etmeleri gibi garip bir hadise vukubulmutur. Bir Hun grubu Alatheus ve Saphrax Gotlarna iltihak ediyor, dier bir grup da ayn surette ana kuvvetlerden ayrlarak Eflak ovasnda babo dolatktan sonra nihayet Sarmatlarn hizmetine giriyor. 412 civarnda Hunlarn byk Hkmdar Karaton, daha hl dier hkmdarlar arasnda birinci idi. Daha sonra da, Hunlarn birok hkmdar varsa da, byk kaann yannda bunlar glgede

1412

kalrlard. Halbuki Karaton zamannda iktidarlar byk olduundan Grek yazarlar isimlerini zikre ayan bulurlar. Bu Hun hkmdarlarndan birini ismen de tanyoruz. Tuna boyunda oturan boylarn hkmdar Uldini Regulus (Kk kral) namiyle zikrederler. Byk kaann iktidar ancak Oktar (430da lmtr) ve Rugann (434te lmtr) hakimiyetleri srasnda, kabile ve kavim reislerinin zararna olarak kuvvetlenmitir. Onlar artk Attila nevinden hakiki gebe hkmdarlardrlar. Bir kavim adn fatih kavim, kabile veya sllesinden alr. Trk ad 6. asr ortasnda bir kabilenin ismi idi. Bu kabilenin ad istepte parlaynca sair kabile ve kavimler de onun ismini almlardr. Uygurlarn 11 kabilesi arasnda birinci gelen kaann kabilesi Uygurdur ve btn kabileler ittifak ismini bundan almtr. Tbi veya malp kavimler, fatihlerin adn kabul ediyor, Trkler veya Uygurlar oluyorlar; bununla beraber kendileri de tamamen kaybolmuyorlar. Bundan sonra da eski isimlerini tayorlar, ayet talih kendilerine yaver olur da, istiklllerini tekrar ele geirebilirlerse, eski isimleriyle tekrar ortaya karlar. Ancak, mterek mene ve birlik uurunu kesin olarak kaybeden kavimler veya kavim gruplar fatihler arasnda yok olurlar. Hunlar arasnda da herkes doutan Hun deildi. ok defa Hun adlandrmas, alkadarlarn Hun birlii azas bulunduunu ifade ederdi. Priskos mesel Hun hakimiyeti altna giren Akatzirlerden bahsederken Akatzir Hunlar diye konuur. an-y Maotun, Asya Hun (Hiung-nu) mparatorluunu kurduu zaman, btn malp kavimlerin hepsini Hun haline getirerek bir tek ailede topladn in mparatoruna gururla yazyordu. Hun haline gelen birok kavim, daha sonra, Hun hakimiyetinin ykln mteakip tekrar eski adiyle meydana kar. Tabiatiyle Hun mparatorluunun dalmas srasnda vaziyet tersine dnmtr: imdi artk Hunlar kendi adlar yerine yeni efendilerinin adlarn alyorlard. M.S. 93te aralarnda birou daha uygun bir duruma eriebilmek iin, menelerini inkr ederek kendilerinin Sien-pi olduunu ikrar etmitir. skit veya Gktrk gibi, Hun da, ayn zamanda bir imparatorluk ad idi bu sebeple de bu kadar yaylmt. Malp veya tabi olmaa mecbur edilen kavimler, genellikle kavm zelliklerini muhafaza etmilerdir. Fatihler, istila ettikleri memleketin fertlerini dier kavimler arasnda datmlar ve kadnlaryla ocuklarn ellerinden almamlardr: Onlar kendi konaklarnda ve mlkleri zerinde brakmlar ve sadece kendileri yeni bir yurt aramaa mecbur olduklar zaman onlar memleketlerinden kovmulardr. Bu gibi kavimler bir dereceye kadar siyasi bir muhratireyete de sahip olmulardr. Tabiatiyle bunun ls, zamann artlarna sk bir surette bal bulunmutur. Azgn bir dmana kar galipler kolayca tbi olan kavimlere nazaran tamamiyle farkl muamele etmilerdir. Kaybedilen bir muharebeden sonra, hakiki bir klelie den kavimleri de tanyoruz. Bu gibi hallerde fatih, malp kavimler kaannn kafatasndan kupa yapm ve ileri gelenlerinin mhim ksm da mahvolmutur. Bu gibi kavimlere, yabanc kaan bir reis ve idareciler verir; muhtar siyasi bir hayat sremezler. Dier baz kavimler, yabanc bir hakimiyet altna girdikten sonra dahi kaanlarn muhafaza etmiler ve ayet tahtlar dalrsa kendi hkmdar hanedanndan ve veraset usullerine gre bir yenisini seebilmiler, ancak yeni efendilerinin rza ve muvafakatini almaa mecbur kalmlardr. Mahkmiyetleri almeti olarak, lzumu halinde efendilerine mahslleri veya nakitleriyle vergi demi ve sava kuvvetler bulundurmulardr. Hkmdarlar, her yl saray ziyaret etmekle

1413

ykml bulunurdu. Ammianus, Hunlarn Tuna boyundaki Alanlardan yalnz bir ksmn hakimiyetten mahrum ettiklerini veya katleylediklerini, dierlerini ise mttefikleri olarak yanlarna aldklarn, dier bir tabirle Hun birlii azas haline getirdiklerini yazar. Yeni tbiler, gebe siyasi geleneine gre, birlikte en son mevkii igal etmilerdir; nc ve artlk gibi ar vazifeleri bunlara verirlerdi. Hunlar, bu ilk zamanda ekseriya kendileri yerine Alanlar sefere gnderirlerdi; mesel Dou Gotlarna kar da onlar gndermilerdi. Daha nce grdmz zere, Dou Gotlarnn asl ksm Hun hakimiyeti altna girmiti. Buna dayanarak Jordanes Got kavmi zerinde (Hunlar tarafndan seildii bir hakikat) daima bir Got hkmdarnn (regulus) hkm srdn gururla beyan eder. Bu zamandan itibaren, nc ve art vazifesini Dou Gotlar grrler: Saflarn en sonunda yine onlar bulunur. Uldinin seferinde ise, en ziyade Skirler kan dkmlerdir; onlar da Hunlara, kendi krallar idaresinde hizmet etmilerdir. Sonraki krallar Edeko, Atillann en mahrem mavirleri arasnda bulunuyordu. stanbulda elilik vazifesini ifa etmi ve srasnda, maiyetiyle birlikte Attilann saray nnde nbet beklemitir. Kardeini manidar bir surette Hunwulf diye adlandrmlardr. Gepidlerin banda da kendi kanlarndan gelme bir kral buluyoruz. Bunlar Dou Gotlarnn iddetli dmanlar olduklarndan, Hunlar herbirini dier Cermen kavmi iktidarna kar denge unsuru olarak kullanmtr. Mauriacum (Catalaunum) Muharebesinde (451) artk Hun art kuvvetini Gepidler tekil ediyorlard. Btn bunlardan anlyoruz ki byk Hun hkmdarnn saraynda -Priskosun dedii gibi- skit krallarnn bir srs kaynamtr ve buna ramen bu skit krallarnn pek az Hundur. Fakat tabiatiyle ok daha ar artlar altnda Hunlara Hizmet eden kavimler de bulunmutur. Jordanesin anlattna gre, takriben 40 sene kadar sren bir zamanda Dou Gotlar da kendilerine kral sememilerdir. Volga boyunda, orman mntkas kenarnda oturan Akatzirlerin, Hunlarla ittifak ederek kabile ve soy birliklerini dahi muhafaza etmek suretiyle birok reis idaresinde yaadklarn, sonra ise -hyanet sulamas altnda kalarak- siyasi muhtariyetlerini kaybettiklerini biliyoruz: Attila, en byk olunu bunlara hkmdar tayin etmiti. Denebilir ki nceki kavimler gebe kabileler ittifaknn btn haklara sahip vatandalar olduklar halde, bu sonuncular yabanc bir idareye bal bulunduklarndan gerek Hun kleleri oldular. Tbi kavimler, ister u ister bu trden hukuka tabi bulunsunlar hkim tabakann gznde kle ve cariye idiler. Bu anlaya Gktrklerde Avarlarda olduu gibi Hunlarda da aynen rastlyoruz. Attilann oullar, Pannoniaya kaan Gotlar firari kle sfatiyle tekrar hakimiyetleri altna almay istiyorlard. Kendilerinde daha fazla Hun firarisi bulunmadn inkra yeltenen Bizans elisine kar, Attilann sarfettii hakaretli szler de karakteristiktir. Attila bu klelerin derhal iadesini zira, kendi mal olan klelerin muharebede karsna kmalarna tahamml edemeyeceini sylemitir. Bildiimiz zere, Bizansllar bar uruna Hunlara ar senevi vergiler dyorlard. Her ne kadar Bizansllar bu rezaleti sslemee altlarsa da, Attila imparatora bu husustaki dncelerini aka beyan etmiti: (mparator) Theodosios, asil ve sekin bir ailenin ocuudur; kendisi (Attila) de asilzadedir, babas Muncuk asaletini lekesiz olarak muhafaza da etmitir. Buna karlk Theodosios, kendisine vergi

1414

deyen bir kle haline gelmek suretiyle babasndan miras ald asaleti kaybetmitir. Gebe imparatorluu bydke, yalnz kabile ve kabileler birlii deil, lkin toptan imparatorluklar klelie girmiler ve bunlarn da kleleri bulunmutur. Bu sebeple bir Gktrk kaannn Orhon kenarndaki kitabesi yle diyor: Bu zamanda klelerin de kleleri, cariyelerin de kendi cariyeleri vard; gen kardeler yallarn ve ocuklar babalarn bilmezlerdi. Temin ettiimiz ve tekilatlandrdmz arazi ve imparatorluk o kadar bykt. Gebe topluluu, kumlara benzer ve kolayca dalabilen ufak zerrelerden ibarettir. stiklle alkn ksmlarn sevgi ile deil korku ile bir arada tutmak mmkndr. Attilann da btn endiesi skitlerinin firarna mani olmakt. Dzensiz ve birok aullara blnm insan ynndan kaan, dzenli bir kavim meydana getirir. Kavmini dzene sokmak ve zengin-muktedir klmakla iftihar eder. Bundan sonra tabii kaan kavmini ve imparatorluunu, arzusuna gre muamele edebilecei byk lde bir aul sayar. Bunu bir aile mlk gibi taksim ile oullarna ve kardelerine miras brakabilir. Bleda ve Attila byk imparatorluu paylarlar. Daha yal olmas dolaysiyle Bleda byk ksmn, Attila da k olduundan ufan alr. Galiba Oktar da Ruga ile ayn tarzda hareket etmiti. Babalarnn lmnden sonra Attila oullarnn btn imparatorluu kendi aralarnda blmek istemelerinde de bu ahsi mlk hukuki gr ortaya kmaktadr. Fakat, Cermen kavimleri isyan ederler, zira kendilerini kleler tarznda paylamak istemelerini son derece iren ve hakaretli bulurlar. Gebe hkmdar, istil edilen arazi ve tanabilir mallar zerinde hak iddia eder. Attila, Sirmium piskoposundan kilisenin altn kadehlerini rehin olarak kabul eden Romal tccar hrszlkla sular ve artk Sirmium imdi kendisinin bulunduundan altn kadehlerin de kendisine aidiyetini ileri srmektedir. Hkmdar hanedan, kabilesi ve kavmiyle dier kavim ve kabilelerin adeta zerine oturur ve btn iktidar ve serveti kendisi adna emniyet altna alr. Asilzadeler, kraliyete mensuplar, Aklar veya Ak kemikliler onlardr; dierleri Karalardr. Bakenti Ak kale, kaann adr ve saray da dnyann merkezidir. En yksek memuriyet ve mevkileri, imparatorluunun idare mekanizmasn, kaann ailesi ve adamlar igal ederler. Asya Hun mparatorluunun kurucusu Mao-tun, imparatorluun belirli ksmlarnn idaresini oullar ve kk kardeleri adna muhafaza eder. Ayn suretle Attila da, fethedilen Akatzirlerin ve btn Pontus civarnda oturan kavimlerin bana byk olunu atar. Tabiatiyle imparatorluk ne kadar byk olursa, devletin unvanlar da o derece fazladr: Bunlarn says Asya Hunlarnda 24 ve Gktrklerde 28 idi. Birok kavimlerde, sistemli olarak ayrlm sa ve sol blmlerine ve bunlara tekabl eden unvanlara rastlarz. Avrupa Hunlar sa taraf daha stn saymlardr. Memuriyetler irsidir. Bu kaide, yalnz hakim kabilelere deil, malp kabilelere de geerlidir. Gktrk hakimiyeti altna girmi bulunmasna ramen, Sod hkmdar, byk bir gle rastlamadan tahtn oluna miras brakabiliyordu. Bu hususta uzaklara gitmeden de misaller bulabiliriz: Macaristan istil eden Macarlar da, gyula ve karkhas unvann, hkmdar hanedan uzun

1415

zaman elinde bulundurmutu. Sonu olarak en kk kabilenin reisi dahi kendi memleketinde kaan bulunduundan, elbette byk imparatorluun reisi, byk kaan iin geerli olan prensiplerin kendisine de geerli olmas pek tabiidir. Bu suretle, en kk bir kabilenin banda da bir hanedan bulunur. Gebe devletinin, tamamen kk ve muhtar ksmlarn birlemesinden olutuunu, bu olay ok iyi gsterir. Rtbeler, bo birer unvandan ibaret olmayp fiili bir iktidar ifade ederler. Rtbelere tekabl eden unvanlarn sahipleri byk veya kk sayda ordu veya kavmin reisleridirler. 395 ylnda Kk Asyaya akn eden Hunlar, Baik ve Kurik idare ediyorlard. Priskosa gre, Kraliyet skitleri arasndan neet etmilerdi ve birok kavim zerinde hkm srerlerdi. Kabile ve kavim reislerinin rtbe ve unvannn derecesini, kabile ve kavminin kuvveti, says ve nfuzu tayin ederdi. Gebe topluluunda kabile ve kavimlerin tam bir hiyerarisiyle karlarz: Bu protokolden haberi olmadan, baz kabile veya kavimlerin reisleriyle mzakerelere giriecek bir yabancnn, ekecei vardr. Bu sraya uymayan II. Theodosiosun elisinin Akatzirlerde bir muvaffakiyet elde edemediini, Priskos anlatr: Aslnda protokolde ikinci derecedeki bir hkmdara verilmesi icabeden bir hediyeyi, silsilede birinci ve en yal hkmdara vermiti. Bu hkmdar o kadar incinmiti ki ortaklarn Attilaya ihbar etmitir. Byk gebe hkmdar, yalnz kendi kabilesi, kavmi ve ba mevkileri zerinde direkt icraatta bulunur; aa mertebedeki memuriyetleri ise, ona bal payeleri igal edenler doldururlar. Asya Hun mparatorluunda, 24 ba mevkii igal eden kimseler tabur, blk ve takmlarn bana kumandanlarn kendileri seerdi. Aslnda halk daima onlu sisteme gre ktalara ayrlmtr. Asya Hunlarnda en byk mevkiyi igal edenlere on bin atl denirdi. O halde, gebe kavimlerin siyasi tekilt aa doru kademeli olarak blnmektedir. yi bir tarzda ina edilmi hiyerarik bir nizamda kabile, dier kabile zerinde, kavim de dier kavim zerinde hkm srer. ktidar sahipleri ve mesut mensuplar, kaana neler borlu bulunduklarn iyi bilirler. Onunla ykselmilerdir ve onunla kecek veya onun tarafndan indirileceklerdir. Kaderlerinin tamamen kaanlarnn kaderine bal bulunduunu hissederler. yi ve kt gnlerinde ona yardm eder, emirlerini uysallkla takibederler. Hakimiyetlerini ancak bu suretle, bu derece birbirlerine ballkla ve askeri bir disiplinle daha sonras iin de temin edebilirler. Saylar, malp kavimlere nazaran yok denecek kadar azdr. mparatorluklar bydke, kendileri de bir imparatorluk ve kaana sahip bulunan kavimleri hakimiyetleri altnda toplarlar. Bu suretle sonunda, klelerinden oluan ounluk zerinde ince bir tabaka tekil ederler. Taht deimelerinden korkarlar, gelecein kendileri iin neler hazrladn, bir gn gelip de kaanlarna ait mezarn kendileri iin de kazlm bir kuyu olmayacan nceden bilemezler. Yeni hkmdar etrafnda bir kavgann kopmas ve onun yerini tutamamas mmkndr. ktidar dengesi sarslr ve gnn birinde imparatorluk dayanksz bir kk gibi yklabilir. O vakte kadar o derece ok halk ynlar zerinde hkm srenlerin imdi artk, nceki klelerine hizmet etmesini renmeleri gerekir. step kavimleri, mmkn olduu kadar kabiliyetsiz bir halefin tahta kmamasna dikkat ederler. Zikrettiimiz gibi, gebe hkmdarlar ok kadn bulundurmulardr. Fakat birok oullar arasnda birinci derecedeki kadnlarndan doan ilk ocuu genellikle tahta namzet saymlardr.

1416

Lkin en yalsnn miras alma hakk zarureti de yoktur. ayet bir hkmdarzde, mteveffa babasndan iktidar ok gen yata alr, yahutda baka bir sebeple tahta liyakatsizlii grlrse, hkmdarlk unvan bir kardeine ve hususiyle kaidevi olarak mteveffa hkmdarn bir kardeine intikal eder ve ancak gen hkmdar bunun lmnden sonra verasete hak kazanabilir. Fakat, ancak hkmdar ailesinin hakimiyete hakk olduundan kimse phe etmez. Esasen iktidar iin zel bir ehliyet, ilhi bir ltuf (kharisma) arttr. Bunu efsanevi bir ced ve ilhi bir kahraman hanedan namna temin etmitir ve o zamandan beri bu ehliyet soyun btn azalarna babadan oula intakal etmektedir. u hale gre, gebe veraset tarz ne soy hukukuna, ne primogenituraya ve ne de idoneitas (liyakat, mnasip olma) prensibine dayanmayp bu nn birlemesidir ve gereine gre bu nden biri gerekleir. Bu usul Asya Hunlarnda, Gktrklerde, Eftalitlerde ve birok dier gebe kavimlerde ve bunlar arasnda Avrupa Hunlarnda da gryoruz. Avrupa Hunlarnn, ismen tandmz ilk hkmdar Balamberdir. Hunlar Gotlara kar sevkeden o idi (373-375 sralarnda). Adn duyduumuz mteakip Hun Hkmdar Uldindir (400). Lkin Uldin, sadece regulusdur. Hunlarn bat cenah reisi bulunan bu zat, belki de hkmdar hanedanna mensup deildi; son defa kendisinden 409da bahsedilir. Karatonun artk btn Hun ittifaknn reisi bulunduunu kesin ekilde biliyoruz. smini yalnz Olympiodoros ve 412 hadiseleriyle alkadar olarak kaydeder. Oktar ve Ruga (Rua) Attilann babas Muncukun kardeleri idiler ve phesiz olarak byk hkmdar soyundandlar. Attilann baka bir amcas hakknda da bilgimiz vardr. Bunun ad Aybars (Ay-pars) idi. Oktar ile Rugann iktidar daha nce aralarnda paylam olmalar muhtemeldir. Birincisi 430 sralarnda dieri ise 435te vefat etmitir. Rugann lmn mteakip kardei Muncukun en yal olu Bleda tahta kmtr. Tahta kar kmaz, kk kardei Attilay ortak hkmdar olarak yanna alr ki kendisini bu karara sevkeden milleri tanmamakla beraber, Priskosun tasvirlerine dayanarak, zorba ve iktidara haris bir adam olan kardeinden ekindiini dnebiliriz. Bu sebeple hkmdarlnn yarsn, rahata iktidarda kalabilmek maksadyla ona terketmiti. Bununla beraber Bleda, akibetten kendini kurtaramam, aabeyinin vesayetini ve otoritesini fazlasyla hakaretli sayan Attila tarafndan bertaraf edilmitir (445). mparatorluu beraber idare ettikleri srada, btn almetlerin ifadesine gre Attilann arazisi Douda, Bizans hudutlar boyunda uzanm ve Bledann hissesi de Batda bulunmutur. Oktar ve Ruga zamann da Hunlar, arazilerinin en bat hudutlarn tekil eden Kuzey denizine kadar ulam bulunuyorlard ve Aetiustan Pannoniay temin eden de Ruga idi. Bu suretle, Attilann barbarlar cihetinde fazla mcadelesine lzum kalmadndan dikkatini daha ziyade Roma mparatorluu tarafna evirmiti. Avrupa Hun mparatorluunun temellerini Attila deil, lkin diret selefleri atmlardr. Tahta geiin amel tezahrlerinden anlald zere, uzun zaman, belki haleflerin ocuk yata bulunmalar ve belki de kabiliyetli birisinin bulunamamas gibi sebeplerle, Hun mparatorluu mteveffa hkmdarn oluna deil, lkin kardeine intikal etmiti. Tahta gei karde dalndan da keza primogenitura prensibine uymutur; bu sebeple taht Attila deil, Bleda igal etmiti. Jordanese gre, Attilann birok ocuu vard. Buna ramen, Attilaya halef olmak bahsinde, yine de Attilann ilk

1417

kars Arkandan dnyaya gelen karde nazar itibare alnmt. Her ne kadar Attila, oullar arasnda en kn en fazla sevmi ise de, yine de tahta halef olarak onu deil, lkin en byk olu Ellak tayin etmiti. Priskosun da katld ziyafette, Attilann yannda, sedirin zerinde Ellakn oturmasndan bu neticeyi karyoruz. Baka bir defasnda Ellakn yerini Aybars almt. Bu hadisede de karde dalnn hukuki iddias ortaya kmaktadr. stepte, itimai ve siyasi hayatn hudutlar silinir ve adeta sonsuzluk iinde alarak hadiseler kozmosta cereyan ederler. Prehistorik insan da bu tarzda yaam ve bu hayat tarzndan, inde ve Asya isteplerinde baz bakiyeler kalmtr. Kadnlarn ve klelerin hkmdar adrnn ne tarafnda oturacaklar, sofradaki nizamn ne olaca ve lnn ne gibi merasimle teki dnyaya gidecei gibi gndelik hayatn btn meseleleri, kozmik bir esas zerinde ortaya kar. Tabiatiyle devlet de sadece siyasi mnsn kaybederek kozmik unsurlarla dolmu ve imparatorluk kuvvetli kaanlarn elinde adeta kinatn kltlm bir kopyas manzarasn almtr. Kuzey, asli ynlerin badr. Kinat, sabit bir nokta olan kutup yldz etrafnda dner. Bu sebeple, insan topluluklarnda iktidar sahibi herkes, hkmdarlar ve aile reisleri, mevkilerini kutup yldz altnda igal ederler. Hkmdarlarn geni ve bir yataa benzeyen taht, sarayn kuzey ksmnda bir ykseklik zerinde durur ve dnyann merkezini temsil eder. Hi kimse hkmdardan daha yksekte bulunamaz. Ayn tarzda sarayn kuzeyinde ve gneyinde ikametgh bulundurmak yasaktr. Asya Hunlar (Hiung-nular), 4 yne denk dmek zere imparatorluun balca 4 memuriyetine drt ke adn verirlerdi; bunu takibeden derecelerin isimleri de sembolikti: Ve alt keyi bunlar tekil ederdi. Btn bu adlandrmalar kozmogonik tasvirlerin etkisine tanklk eder. Asya Hunlar, ordu saflarnda toplandklar zamanlarda dahi kinat nizamn taklit etmilerdir. inliler gibi onlar da, asli ynleri renklerle iaretlemiler, buna uyarak atlarn asli ynlerin renklerine gre tertip etmilerdir: Onlara gre de sekin yn olan batya kratlar, douya gk (boz), kuzeye yaz atlar ve gneye de doru atlar yerletirirlerdi. inlilerin kaytlarna gre ayn ilk yarsnda hcumlar yapm ve ikinci yarsnda sratle geri ekilmilerdir. Daha sonra Gktrkler de byle hareket etmilerdir. Kaan sadece siyasi bir iktidarn fevkinde bir mn ifade eder; o, beeri bir cemiyette kinat nizamnn muhafz ve lzumu annda kuruyucusudur. nsanlarla kinat arasndaki hengi o temin eder ve bu henk bozulduu zaman, halkn bana byk felketler ve afetler yaar. Mevkiinden dolay kavmi ile li kudretler ve ruh lemi arasndaki arac da kendisidir. Bundan dolay ruhani hizmetini de ifa eder. Kurban kazan ve kadeh, iktidar almetleri arasnda bulunur. Sorumluluu ok byktr: Yalnz dnyevi dmanlarla deil, ayn zamanda kozmik kudretlerle de gremesi icabeder. Tebaas kendisinden kt ruhlara kar gelmesini ve buna karlk kendilerine iyi ruhlarn yardmn temin etmesini arzu eder. ktidar sihirli bir kuvvet tar. Buna ramen, bir defa memlekete tabii fetler, kuraklk veya don rz olursa, hli fenadr. Tebaas zerine saldrr ve ok defa ldrr bile. Kaan adeta, kavminin geleceini, mahvn veya ykselmesini elinde bulundurur. Gebe hkmdarn hakimiyete zel bir ehliyet, karizma yetenekli klar. Bu kharismay hanedan adna ekseriye kendisi deil, efsanevi bir ced, bir heros temin etmitir. Garip ve alacak

1418

baz almetler halka hkmdarlarnn doumunu ihbar ederler. Herosun ebeveyininden biri, annesi veya babas, bir ku veya yrtc bir hayvandr. Efsaneleri meydana getiren dnce lemi, bu suretle hkim ailenin sihirli iktidarnn meneini ve kinatla arasndaki mnasebeti izah etmeyi tecrbe etmektedir. Mool hanedan kendini, gk bir kurtla beyaz bir dii geyikten neet ettirir. Gktrk mene efsanesine gre kurt anadan doan ocuk rzgr estirdii ve yamur yadrd halde, tabi anne ve babann ocuklar olan kardeleri, alelde faniler olarak kalmlardr. mparatorluun kuruluunu in imparatoruna haber veren bir mektubunda, Asya Hun Hkmdar Mao-tun, gn tahta kard byk an-y unvann kullanyordu. Olu ve halefi, kendisinden daha da azametli szlerle bahsetmitir: Gn ve topran can verdii ve gnele ayn mevkiine kardklar, Hiung-nu kavminin byk an-ys. an-y, arz zerinde, btn kinatn iradesi ve tm yardmiyle hkm srmektedir. Tebaas nnde, gn olu ve gn kopyas gibi grnr. bir in kaydna gre Asya Hunlar hkmdarlarn gn olu diye isimlendirirlerdi. Aslnda hkmdar unvan olan an-y kelimesinin de mns byk ve geni idi ve bu da temsil ettii gn byle olmasndan ileri gelirdi. Sonraki asrlarda da, ilhhi lutufkrlk nazariyesi kuvvetini kaybetmemitir. Orhon Trk kitabelerinin bir yerinde u szleri okuyoruz: Tengriteg tengride bolmu Trk Bilge Kaan (Ben ilhlara benzeyen ve gkte domu Trk Bilge Kaan). M.S. 448de stanbuldan hareket eden Bizans elileri, bugnk Nie doru yol alarak Attila sarayna gidiyorlar; beraberlerinde Priskos da bulunmaktadr. Bu elilik heyetine daha stanbuldan iki Hun katlmtr; bunlar imparator nezdinde elilik yapmlar ve imdi de yurtlarna dnyorlar. Serdicaya (Sofya) vasl olduklar zaman heyet byk bir ziyafet ekiyor, tabiatiyle bu ziyafete rafakatlarindeki Hun elilerini de davet ediyorlar. Yiyip ime srasnda, Hunlar Attilann ve Bizansllar da imparatorlarnn vlmesine koyulmulardr. Bizansllardan biri -biraz dncesiz bir hareketle- bir insann ilha benzetilmesinin doru olmayaca grn ileri srer. Tabiatiyle insan dedii Attila ve ilh da Teodosios idi. Bunun zerine Hunlar son derece hiddetleniyor ve gittike gazaba gelerek kfrler savuruyorlar. Elbette bir Grek olan Priskos, her ne kadar bu durumu gayet hakimane bir surette sylemeden gemise de, Hunlar tam aksine, Attilann ilh bir meneden olduunu beyan ettikleri halde imparatorun sadece insan olduunu kabule taraftardlar. Bizansllar, her halde bu ie ok hayret etmiler ve bir barbarn ilh bir meneden olabileceini bir trl anlayamamlardr. Prikos, Attilann saraynda bu kendine has Hun anlayna tekrar rastlamtr. Bir defasnda Hunlar kendisine, orman mntakas civarnda skin Akatzirleri nasl hkimiyetleri altna aldklarn anlatmlardr. Muvaffakiyetlerine bir Akatzir hkmdar yardm etmi ve bu sebeble Attila kendisini bol ihsanlara garketmek istemiti. Lkin berikisi, bir hileden phelenerek dvete icabet etmemi ve bir insann tanrnn huzuruna kmasnn zor olduu haberini gndermiti. Daha gnee bile gzlerini krpmadan bakamazken, tanrlarn en byne nasl bakabilirdi. Gn olu, dnyaya sonsuz bir kibirle bakar ve btn grdklerinin kendisine ait olduunu sanrd. lh bir seim ve yksek bir misyon hukukuna dayanarak btn dnyay kendisinin sayard. Miraslarna konmak ve btn dnyaya hkim olmak gayesiyle delice lkelere ve kavimlere saldrmtr. adr kinatn merkezi olduu gibi, imparatorluu da muhayyelede kinat kavramakta

1419

idi.

Gktrk

kaannn

mparator

Maurikiosa

hitabeden

mektubu,

btn

gebe

oban

hkmdarlarnn karakterine tanklk etmektedir. 7 kavmin kumandan ve 7 lkenin sahibi byk kaandan, Romallarn imparatoruna; tabiatiyle burada 7 kelimesini lafz mnda anlamak doru deildir. Bu azametli konuma tarz, gerekten fiil iktidarlariyle de uygun bulunmamtr. 400 sralarnda Hunlar, aa Tuna boyunda henz korkun bir kuvvet ifade etmedikleri halde, hkmdarlar Uldin yine de Bizansllara kar sanki dnya kendisine hizmete hazrm gibi bir tavrla kyordu. 408 sralarnda cereyan eden Hun muharebelerinde, magister militum per Thracias kendisine sulh teklifinde bulunmasna ramen, Uldin cevap yerine domakta olan gnei gstererek: stersem gne klarnn eritii her yeri, kolayca igal edebilirim. Uldinin tavrunda henz blf gibi grnen hadiseler, Attilann hkimiyeti zamannda artk hakikat olmutur. Attila gerekten btn skitya zerinde hkm srm ve Bizans mparatorluunu da kendisine vergi demee zorlamt. Bir defasnda hayvan otlatrken ovada, eski bir kl bulunmutu. Bulunan klc Attilaya gtrmler (Priskosu takiben Jordanesin dediine gre) Attila buna ok sevinmi, projelerinde ok cretkr olan hkmdar, kendisinin artk btn kainatn hkmdar olarak atandn sanmt. Bizans eli heyeti Hun saraynda, Attila ile konumak icabettii zaman her barbarn titremee baladn duymutu. Bu bakmdan Skir Hkmdar Edeko bir istisna idi. Hatt Attilann byk olu Ellak dahi, babasnn gzne bakamazd. Bizans ve talya elileriyle birlikte, Priskosun da itirk ettii ziyafette Ellak, sedirde babasndan riayetkr bir mesafede oturmu ve gzlerini devaml olarak yerde gezdiriyordu. Herkes Attilann emirlerine klecesine itaat ederdi. Jordanesin yazdna gre, krallar ve eitli kavimlerin reisleri, muhafzlar gibi talimatn beklemiler ve gzleriyle iaret ettii zaman hepsi, mrldanmadan fakat titreme ve korku iinde nne gelmiler ve kendilerinden istedii hususlar kesinlikle yerine getirmilerdir. Tabiatiyle Attila, ileri gelen adamlarn dnmtr de. Bizansllar, Attilann eli olarak Bizansa Hun Reisi Onegesiosu gndermesini istiyorlar. Onegesios ise u cevab verir: Eli olarak Bizansa gitmemin ok nemi yoktur; zira imparatorun mavirlerine ancak, Attilann bana emrettii hususlar syliyebilirdim. Yoksa acaba Romallar, ricalar karsnda yumuak davranacam ve efendime hiyanet edeceimi, aldm skit terbiyesini, karlarm ve ocuklarm unutacam m zannediyorlar? Romallar arasnda zengin olmaktansa Attilann hkimiyeti altnda klelie memnuniyetle katlanacam bilsinler. Korkutma, gebelerin en eski taktii cmlesindendi. Kendisinden korkulan birisinin kolaylkla lkeler fethine muvaffak olduunu gebeler de biliyorlard. Jordanese gre, Attilann hreti o kadar mthi idi ki herkesi korku sarmt. Kavimleri sarsmak maksadiyle arz yuvarlann deheti olarak dnyaya gelmiti. Daim surette tehditler savurmutur. En kk hakaret mthi bir hiddetine sebebolmu ve Romallar harble tehdit etmitir. Bu suretle ordularn harekete getirmeden birok emeline nail olmutur. Bu Hun sfatiyle, imparatordan balayarak herkesin kendi iradesi nnde eilmesini ve mesut bir memnunlukla seyretmi olacaktr. phesiz azameti ve hiddetiyle ok defa kuvvetini duymak ve duyurmak istemitir. Bir defasnda Roma meneli bir ktibi yznden imparatora ders vermesi, her halde kendisi hesabna byk bir nee sebebi olmutur. Theodosios, onun ktibine vaadettiini vermeliydi: Zira imparatora yalan sylemek yakmazd.

1420

Tabiatiyle Bizans saray Attilaya, kendisini dier barbarlardan farksz saydn her frsatta bildirmitir. Gebe fikir leminde yaadndan kendisini gn olu tasavvur eden Attilay, bu muamele son derece rencide etmitir. Her eyden nce imparatorun her nevi olur olmaz insan Hun elisi tayin etmesini byk bir hakaret saymtr. Attila, yalnz konsllk yapm, kibar insanlarla mzakerelere istekliydi. Bizans saray ise, nceki Hun ve dier skitya hkmdarlarna dahi herhangi bir haberci veya askerin eli olarak gnderildiine iaret ederek bu hususa riayet etmek istememitir. Lkin, Attila fazla ileri gitmemi ve Bizans elileri Roma mparatorluunun zengin ve yksek seviyeli vatandalarndan bulunduklar zaman, hemen gler yzl davranmtr. Byle zamanlarda Attila deiiverir, nazikleir ve alicenap oluverirdi. Yolculuun zahmetlerinden onlar korumak maksadiyle hududa kadar gelenleri karlar ve hemen uygun davranlarda bulunur ve onlar ihsanlara garkerderdi. Attila her ne bahasna olursa olsun, imparatorun kendisini ayn mertebede bir prens saymasn temenni etmeyi isterdi. Honoria ile izdiva tasavvuru da, bu gayeye hizmet ediyordu. Geri Honoria delletivle siyas menfaatlere erimek istemiti: Zira Honoriann kocas sfatiyle Bat mparatorluunu kolayca ele geirebilirdi. Lkin, bu meselede dinastik sebeplerin de rol oynad phesizdir. Vandal Kral Geizerikin byk olu az evvel III. Valentinianusun henz alt yandaki kz Eudokiay nianlamt. O halde neden kendisi de zevce olarak bir Roma prensesi alamasnd? Horonia ile izdivac, btn dnyaya onun imparatorla ayn derecede bir hkmdar olduunu gsterecekti. Bizansllar ise tabiatiyle fiil iktidarlarnn azalmas nispetinde otoritelerine daha ok ihtimam ederlerdi. Fakirlemi zenginler gibi, hi olmazsa grn kurtarmak isterlerdi. Bar elde edebilmek maksadiyle Bizans saray, Attilaya gnderdii mebln hizmeti karl kendisine denen cret olduunu yayard. Meselenin garip taraf da Attilann bu oyuna uyarak imparatorun kendisine magister militum unvann vermesine rza gstermesiydi. Bu yksek Bizans unvan, phesiz gururunu okuyordu. Attilann cretkr prestij meselesinden, byle eklen imparatorunun memurluu meydana kyordu. Az sonra Priskos, Hun hkimiyeti altnda yaayan Pannoniada skin bir Romaldan, artk Attilann bu Bizans unvann az grdn ve imparatorluk arazisine gz diktiini duymutu. Zira marealleri imparatorluk nezdinde kymetsiz birer kle olduklar halde, kendisinin nazarnda Romallarn imparatorlariyle birlikte eit hukukta erkekler olduklarn mrldanarak sylyordu. Bu kendini beenmi adam, ruhunun derinliklerinden konuuyordu. Jordanesin tasvir ettii Attila simas, en ufak hatlarna kadar, hereyi ile bir atl gebe hkmdarn gstermektedir. Bu, Avar Kaan Bayan veya Gktrk Kaan Silzibul gibi bir insand. Jordanesten rendiimize gre azametle dolar, marur vcudunun kuvvetini hareketleriyle tebarz ettirmek gayesiyle, gzlerini saa sola evirirdi. Muharebeden holanmasna ramen yine de ileriyi grerek hareket eder ve akliyle birok gayelerine eriirdi. Kendisine yalvaranlara kar merhametli davranr ve kendine tabi olanlara kar lutufkr hareket ederdi. Ksa boylu, geni omuzlu idi. Byk bana nispetle gzleri ufakt. Seyrek sakal artk krlamt. Yass burnu ve biimiz surat, meneinin damgasn zerinde tayordu. Tasvir, Attilann mongoloid tipinde Trk rkndan olduunda phe brakmamaktadr. ehresinin yass burun ve ufak gzleri yannda, tknaz boyu ve

1421

ksa boynu buna dellet eder. Seyrek sakal ise, Trk rkna mensup Asya gebelerinin (Krgzlar vs.) bariz bir vasfdr. Atl gebenin en ok holand hile idi. Taktii de buna dayanrd. Attila, hakik bir gebe hkmdar sfatiyle hainlii yannda kurnaz da olduundan birok emellerine akl sayesinde eriirdi (Jordanes). Priskos, Attila hakknda onun entrikac Hun dncelerini aydnlatmaa yarayan birok hikye nakleder. Attilann, Bizans eli heyetini zeksiyle gemi olmasna deta seviniyoruz. Bizans saraynn hayatna kar tertibettii suikastten hi haberi yokmu gibi hareket etmitir. Vigila adn tayan Bizans tercmannn, kendisini ifala tahsis edilen mebl ile stanbula dnmesine gz yumar, lkin Vigilaya ve elilik heyetinin dier zalarna, Bizans saray ile kendisi arasndaki ekime halledilinceye kadar gnlk ihtiya maddeleri dnda Roma esirleri veya dier barbar kleleri, at ve wdier mal alnmalarn yasak eder. Priskosun kaydettiine gre barbar bunu, bu altn niin getirdiine dair yeterli bir izah bulamad iin, kurnazca bir hesaptan dolay yapmt. Nitekim de yle oldu. Vigila, para ile tekrar Hunlara dnnce hemen etrafn evirdiler ve paray elinden aldlar. Kendini mdaafay tecrbe edince de, Attila bard: Haydut kpek seni, kurnazlkla kendini hkm giymekten kurtaramaz ve layk olduun cezadan kamak iin yeter derecede uygun bahaneler bulamazsn. Sende, kendine ve adamlarna lzm olduundan, hatt at ve hayvan satn almaya ve klelerin azad edilmesine lzmu olanndan fazla para var; halbuki Maximos ile yanma geldiin zaman bunu menetmitim. Lkin sonunda yine de, hiddeti sknet bularak kendini kurtarmak iin dedii 50 altn almakla yetinmitir. Barbarlar ve bilhassa gebeler, ilk srada ganimetle zenginlemekten holandklarndan tabiatiyle Bizansllar ve Romallar ellerinden geldii kadar yzm ve emmilerdir. Bizans ve Roma yazarlar, bu sebeple sk sk barbarlarn paraya haris olduklarn zikrederler. Attila hakknda da yan tarzda konuurlar. Aetius tarafndan kendisine hediye edilen ktibine, imparator Theodosios, Hunlarla kendileri arasnda bar temin ettii takdirde zevce olarak zengin bir kz vaadetmi, lkin arada imparator bu kz baka birisine vermiti. Tabiatiyle ktip derhal Attilaya ikyette bulunmu ve Attila da onun tarafn tutmutur. Attila, saraynda ikamet eden Bizans elileri vastasiyle Bizans imparatoruna, katibine bir vaatte bulunduunu hatrlatm ve bunu tutmasn, zira imparatorun yalan sylemesinin uygun olmayaca haberini gndermiti. Priskosun kanaatine gre, Attila, ayet Romallardan ok zengin bir kz alrsa ktip kendisine yara vaadettii iin bu emri vermiti. Bununla beraber Attila, yalnz kendisinin deil adamlarnn da menfaatlerini gznnde bulundururdu. Priskosa gre, major domusu olan Onegesios geri dnnceye kadar Attila, kendilerini alkoymutu. Bunu da, Onegesios imparatorun kendisine gnderdii hediyelerden baka elilerden de daha fazla mit ettiklerini alabilsin diye byle yapmt. Zengin hediyeler alabileceklerini bildiklerinden Attilann elileri yle mhim sebepler zuhur etmeden de Bizansta grnrlerdi. ktidarnn doruunda bulunan Attilann yerinde baka birisi olsayd, muhteem libaslar iinde gezer ve altn-gm iinde yzerdi. Lkin Attila byle yapmad, sadelii severdi. Elilik arkadalariyle birlikte ilk defa Priskosu huzuruna kabul ettii zaman, Attila alelde tahta koltukta oturuyordu ve ikamet ettii adr da herhalde fevkalde bir ey deildi. Hibir tarafta ihtiamdan eser yoktu.

1422

Kendisine, bakentinde lyikiyle ilenmi ahap bir saray yaptrd hakikatt. Lkin bu aaal muhitte hkmdar Attila herhangi ad bir Hun kadar sade yaard. Misafirlerine gm tabaklar iinde ok eitli yemekleri ikram ettii halde, kendisi tahta bir tabak iinde sadece et yemeiyle yetinmitir. Priskos, Attilann dier hususlarda ll olduunu itiraf eder. Misafirlerin nne ok miktarda altn ve gm kadehler koymular. Attila ise tahta bir kupa kullanmtr. Giyimi de tamamen sade imi ve ancak temizliiyle dikkati ekermi. Ne kl kay ne de barbar biimindeki arnn ba ve hatt atnn gemi, dier skitlerin ki gibi altn, kymetli talar ve kymetli eya ile alabildiine sslenmiti. Bu ar sadeliini Attilann en belirgin hatlarndan saymamz gerekir. Hun hkmdarlarndan selefi Oktar, gnn birinde pek fazla yemi ve bu sebeple vefat etmiti. Byk kardei ve ksa bir zaman sren hkmdar orta Bleda, btn emarelere gre neeli bir adamd, hayatn rahat ve keyifli taraflarn ve glmeyi severdi. Devlet idaresini daha ziyade bir yk telkki etmitir. Her halde kk kardeini ortak hkmdar olarak yanna almasnda bu da etkili olmutu. Bir defasnda, Hun esirleri arasnda bir de deli vard. Zerkon adn tayan bu ahs aslen Marib idi. saraya gtrdler; Attila bunun grnce hemen nefretle srtn evirmi. Bleda ise aksine konuma tarzn ve aksak yryn gln bularak yannda alakoymutur. Her ne kadar Bleda bu adam okam ve gittii her yere beraberinde gtrmse de gnn birinde deli firar etmitir. Deliyi bularak tekrar huzuruna getirdikleri zaman, Bleda, firarnn sebebini soruturmaa balam ve ald cevap, hkmdarn kahkahalar atmasna sebep olmutu: Zerkon kadn istiyordu. Bleda derhal, kralienin saray kadnlar arasndan birini bulmu ve bu seim de deliyi tatmin etmi olacakt. Bledann lmnden sonra Attila, bundan kurtulmak iin acele etmi ve Zerkonu Aetiusa gndermi ve o da eski efendisi Bizans kumandan Aspara iade etmitir. Bu hadise, iki karde hkmdar biribirinden ayran ruh tezad pek iyi gstermektedir. Attilann hibir zaman glmsediini grmek mmkn deildi; ziyafette bile mahzun mahzun otururdu. Ozanlarnn kendi zaferleri hakknda naklettikleri trkleri her halde, vakur bir memnuniyetle dinlemi olacaktr. Bu esnada gz dalm ve neelenmemitir. Kak bir skit mnsz szleriyle misafirler arasnda umum bir nee yaratt srada, Attilann ehresi tebessmden mahrum ve ask bulunuyordu. Ancak en kk olu rnek kapy aarak ieri girdii zaman, bir an iin birden yz almtr... Sava Arap kabilelerine Muhammed din bahetmiti; Muhammed, bir ahsta peygamber ve asker vasflarn birletirmiti. Gebe hkmdarlar da gn iradesiyle hkm srer ve arz zerinde ftuhatta bulunurlar: kalplerinde gn oullarnn alevli atei yanmaktadr. Klcn ilh bir ilhamn idare ettiini ve kozmik kudretlerin kendisini kavimler zerine ykselttiini Attiladan daha ok hisseden yoktu. Mahzun sadelii belki de buradan geliyordu. lh kudretler tarafndan seilmi olmann verdii arlk, omuzlarn eziyordu. te bylece, titreyerek birok katl semada ruhlarn ve ilhlarn kendisi safnda muharebe ettiklerini dnrd. Fakat onun iin ne kadar vuruacaklard? Szlerini daima duyabiliyor mu idi? Sihir kuvveti azalmam m idi? Bunu kendisine kim syleyebilirdi? Bu sebeplerle Attila, khinlerden ayr kalamazd. Saysz insann efendisi olan Attila, bat itikatlarn esiri idi. Byk kaanlar hep byle idiler. 13 asrda Rubruckun yazdna gre Moollar khinlerin ve amanlarn sylediklerini tereddt etmeden yerine getirirlerdi ve kaanlar rahipleri idare ederlerdi.

1423

Attilay da rahipler sarmlard. Altay Trklerinde olduu gibi, Avrupa Hunlarnn da rahibini kam diye adlandrmalarndan, sihirle ve amanlkla da uratklarnn dnebiliriz. Attila, kehanetlerine mracaat etmeden bir adm bile atmazd. Bir defasnda khinler kendisine soyunun dalacan, fakat en kk olu rnekte parldayan k etrafnda tekrar ykselecei kehanetinde bulunmulad. Tahtnn varisi en byk olu Ellak bulunmasna ramen, bu zamandan itibaren rneki martmt. Bu hareket imparatorlua byk zararlar douracakt. Veliath gereken otoriteyi temin edemedi; bunun neticesi olarak, Attila lr lmez byk kargaalklar zuhur etti ve imparatorluk kyam eden kavimlerin muharebeleri srasnda tarihe gmld. Mauriacum (hatal olarak Catalaunum kullanlr) muharebesi deer Attila bu derece batl itikatlara balanmasayd baka trl neticelenecekti. Lkin khinleri kendisine malbiyetini haber vermilerdi ve bu kehanetin tesiri altnda Attila, hcuma geecek yerde ve ilk srada kendi hayatnn emniyet altna alnmasna nem vermiti. Batl itikatlar onu zayflatmt. Yine batl itikatlar dolaysiyle, Romann fethinden de vazgemiti. Jordanes, Romaya hcum etmeyi dnd bir srada, tarihi Priskosun bildirdiine gre, adamlar onu alakoymulardr. Dman bulunduklar ehrin menfaatini dndklerinden deil fakat krallarnn sonundan phe ettiklerinden bunu yaptlar diye yazar. Romaya el uzattktan sonra len Bat Gotlar kral Alarikin misalini hatrlatmlard. Attila, ruhunda bir daha sarsld ve Romaya kar harekete cesaret edemedi Ordusunda sri hastalklar kt bir srada, papann idaresinde tantanal bir Roma eli heyeti ordughnda grnerek kendisinden niyazda bulununca, mthi tehditler savurmasna ramen, fazla tereddt etmeden geri dnd. En byk emelinin gerekleecei muhtemel grnd bir anda, anszn duraklamt. Caput mundi (dnyann merkezi) olan Altn ehir Romay, kolaylkla igl edebilecekti, lkin yine de bunu yapmad ve Alarikin akibetini dnerek selmeti kamakta arad. Hunlar Don rman getiklerinden beri, Eurasia atl gebelerinden olmayan kavimler zerinde yerlemilerdi. Geri, gebe kltrnn bir vatan sayd istep mntakas, yukar tarafa doru, Tuna boyundan Moravia rma havzasna kadar da uzanrsa da, bu en batdaki istep uzantlarnda bu zamanlarda artk gebeler deil, fakat yerleik bir hayata intibak eden kavimler yaarlar. Artk Gotlar gebe saylamyacaklar gibi Ren nehri cihetinde, batda ikamet eden Cermen kavimleri hele hi deillerdi. Yeni fatihler, byk atl gebe kavimleri ktlesiyle, bilhassa arada kalan Sarmat-Yazg guruplariyle, ancak Tuna-Tisa rmaklar boyundaki ovada buluurlar. Kararghlarn henz bir istep sahas olan Tisa rma boyunda kurmulardr. Halbuki imparatorluun hudutlar kuzey ve bat taraflarnda, orman mntakasnn derinliklerine kadar dalmaktadr. Buna karlk Hun birliide, yalnz gebe kavimlerden olumamakta, aksine zalar arasnda birok baka hayat tarzna ve baka kltre mensup Cermenler de bulunmaktadr. Hunlar zellikle Dou Gotlariyle sk mnasebetlere girimilerdir. Bunlarn hkmdarlar Attilann sarayiyle temas halinde idiler ve aralarnda biroklar ve mesel bu trden Gepid Kral Ardarik, yahut Dou Got Kral Valamir, Hun hkmdarnn en srda danmanlarndandlar; Skir Hkmdar Edeko ise Attilann o derece gvenini kazanmt ki Bizansta Attilann eliliini yapar ve sra kendisine geldiinde efendisinin saray nnde nbet tutard. Malbu yok etme derecesinde yere semiyerek tli orta yapmak icabettii, eski bir atl gebe

1424

devlet anlayyd. Hunlar da byle dnmlerdir. Bu hdise hile ile malbedilen Gotlarn, Skirlerin ve Gepidlerin Hun hkimiyetiyle bararak Attilay kendi hkmdarlar ve en yksek efendileri saymalarn salamtr. Attilay atack (Gota atta ata kelimesiyle -ila kltme ekinden) adlandrmalar bu keyfiyete ok uygun dmtr. Birlikte yaamann bir neticesi olarak Hun, bir Cermen adn ve bir Cermen de Hun adn memnuniyetle almaktadr. Jordanesin kendisi ve bu hdiseye temas eder. Kavimler ok defa isimlerini detlere uyarak alrlar; nitekim Romallar Makedonyallarn, Grekler Romallarn, Sarmatlar Cermenlerin, Gotlar ise ekseriya Hunlarn isimlerini mbadele suretiyle alrlar. Rua (Ruga, Rugila) ad Cermen meneinden olduu gibi Attilann bir akrabasn da Laudaricus diye adlandryorlar ve bu, Gota Laudareikse karlktr. Dou Gotlarnda ise yle isimlere rastlanr ki bunlar Hun hkimiyeti tesirini hatrlatmaktadr. Bir Dou Got kraliyle bir veb hkmdarn Hunimund diye adlandryorlar. Bir Skir hkmdar da Hunvulf adn tayordu. Fakat muhafaza edilen Hun isimlerinden ou Trk aslndan olan Hun diline mensuptur ve mesel birkan zikredecek olursak Arkan, Muncuk, rnek, Dengizik, Aybars, Karaton bu nevidendir. Bu hdise, Fatih Hunlarn kesif Cermen muhitinde dahi Hun vasflarn kaybetmediklerine iaret etmektedir. Btn almetlere bakarak hkmedilecek olursa, yalnz devlet hayatnda deil itima ve kltrel sahada da kati sz Hunlarnd. u, esaretle barbarla dnen Viminaciumlu tccar, Cermen adetlerini deil, lkin hkim unsur olan Hunlarn atl gebe detlerini kendine rnek olarak semiti. Gzel elbiseler giymi ve eski gebe detlerine uyarak epeevre ban tra ettirmiti. Hayet, sayca phesiz stn bulunan Cermenlerin ananesi hkim bulunsayd, tabiatiyle bu tarzda hareket etmiyecekti. Hunlarn Cermenlemesinden ziyade aksine Cermenler atl gebe kltrnden birok ey aktarmlardr. Bu Hun tesirlerine maruz bulunanlar Dou Cermenleri ve ilk srada Dou Gotlarydlar. Dou Cermenlerinin son muhaceret dalgasn tekil eden Gotlar, M.S. 250 sralarnda Pontus ve aa Tuna sahalarna sokulmular ve ran Sarmatlarn (Alanlarn) hkimiyetine nihayet vermilerdi. Sarmat-Yazglarn elinde sadece Tuna-Tisa boyundaki istep kalmtr. Fatihler ok abuk ran istep kltr tesiri altnda kalrlar; bu kltr skit ve Sarmatlarn elinde, Grek ve ran tesiri altnda olduka yksek bir seviyeye erimiti. Gotlar, istep atl hayatiyle tanrlar ve gebelerin devlet tekili sanatn kendilerine maleder, renk tesirine (polychrom) abalayan kymetli ta ve cam oturtmalariyle yaplan maden iiliini alr ve yayarlar ki bu sanat, daha sonra Kavimler G devrinde, barbar slbu namiyle Batdan her tarafta yaylmtr. Bu tesirin izlerine mitolojide dahi rastlarz. Cermenler kafatas eklinin deitirilmesi adetini dahi ran gebelerden renirler. zellikle Tuna-Tisa rmaklar arasnda skin Sarmat-Yazglarn rolleri gze arpmaktadr. Komular Quadlar atl hayatna altrrlar ve bunun sonunda detleri ve silhlar bakmndan tamamen birbirilerine benzerler (Ammianus). Bu sebeple Alanlarn eserlerini Gotlarnkinden ayrmak olduka gtr. Hun arkeoloji malzemesinin tannmas bugn artk g bir i deildir. Hunlar Moolistandan aldklar malzemeyi Bat isteplerinde sratle terketmilerdir. Don rma boyunda grndkleri zaman, Uzak Douya mahsus asl malzemeleri olduka azdr. Trkistan bozkrlarnda uzun bir zaman yaamalarnn tabi bir neticesi olarak bu havalinin kltrn kendilerine maletmilerdi. Bat Trkistan

1425

ile Pontus medeniyeti arasnda ise ayrlk yoktur. Hunlar, inlilerinki ile yaknlk arzeden ve kuvvetli bir Uzak Dou vasfn tayan Sol oriantasyon tarzn, Bat isteplerinde daha sann douundan nce ran atl gebeler arasnda teekkl eden Sa oriantasyonu ile Trkistanda mbadele etmilerdir. Ayni vehile, ranlerin en karakteristik mitoloji simas olan harp ilhn da, kl klt ile birlikte kabul etmilerdir. Hun kltr sonraki Alan kltr gelimesine balanyor, fakat tabiatiyle sonraki Gktrk Devrini ayrdeden baz yenilikleri de ihtiva etmektedir (Mesel ly yakma deti bu nevidendir). Hun kltrnn bu Pontus-Trkistan karmas, Hun mezarlarnda ele geirilen eyann Got mezarlarnda ve bunun aksine Got mezarlarnda rastlanan eyann da niin Hun mezarlarnda bulunduunu bize anlatabilir. Aralarnda mevcut btn farklara ramen, Gotlar ve Hunlar bu kltr benzerliinden dolay kendilerini karde hissetmi olacaklardr. Bu medeni sinkretizmin meydana gelmesinde Romanizmin de pay vardr. Hun mparatorluu, 433de Aetiustan Ponnoniay, yeni Tisa Hun bakararghnnn en yaknlarnda bulunan, Romann hudut eyaletlerini ele geirmiti. Bu suretle Pannonia, Hun mparatorluu kadrosu iinde de mhim bir yer igl edebilmi ve Ltin medeniyeti eserlerini barbarlara intikal ettirmitir. Bu eyalet bar yoluyla ve ittifakms bir yoldan Hunlarn eline getiinden, buradaki Roma sakinlerinin fena bir akibetten ekinmesine gerek kalmamtr. Bylece, eitli barbar istillarnn ktlklerine katlanm bulunan kimseler, bu defa yerlerinde kalmlar, hatta aralarnda biroklar Roma dostu-Hun hkmdarlarndan hizmetlerini esirgememilerdir. Bununla beraber Drava rmann kuzey ve gney cihetlerinde Romanizm baka baka artlar altnda bulunmutur. Bugn Tunann batsnda bulunan eyaletlerde, 380 ylndan sonra barbar unsuru gittike oald, Ltin unsuru azald halde, Drava ve Sava rmaklar aras, Hun istilsna kadar Roma vasfn muhafaza etmitir. Gnn birinde, Skir hkmdar Edeko ile birlikte Attilann elisi sfatiyle stanbulda grnen Orestes de bu havaliden neet etmiti. Fakat, bunun dnda Ltince konuan dier kimselerin de Hun saraynda tir mevki igl etmeye muvaffak olduklar farzedilebilir. Priskosa kymetli istihbaratiyle hizmet eden Konstantiolas da Attilaya bal Pannoniadan neet eden bu nevi kimselerden biri olacaktr. Attilann imparatorluunda ve hatt saraynda, Cermenlerin dnda Ltinleri de buluyoruz. Eserinin bir yerinde Priskos u satrlar yazar: skitler (Priskos umumiyetle Kuzey kavilerine bu ismi verir) kark kavimlerden olumutur. Kendileri barbar dillerini, yani Gota veya Hunca (Gepidler de Hunca konuurlard) konuurlar, hatt bunun dnda Romallarla sk mnasebetlerde bulunanlar, Ltince de konuurlar; lkin aralarnda Yunancay kolayca konuan biri yoktur. Bu kendiliinden anlalr, zira Pannonia bir Ltin-Roma eyaletidir. Hunlar, daha Uldin zamanndan itibaren balayarak Bat Roma mparatorluuna balayan derin ve devaml dostluk mnasebetleri de Ltin kltr tesirlerini kolaylatrmtr. Attila ve Bleda lzumlu ve kanlarlk hizmetlerinde tecrbe sahibi kimseleri, Ravennadan temin ederdi. Hun saraynn zaman zaman Ravennaya ve Bizansa gnderdii mektuplar, phesiz bunlar kaleme alrlard. Konstantius adnda iki katibini tanyoruz. Bunlardan birisi, Bat Galyadan Hunlara gelmiti; lkin bir hiyanet sulamas altnda kalarak Attila ve Bleda kendisini kaza oturtmutur (445ten nce). Dieri talya meneli olup Attilaya 445 ve 448 yllar arasnda Aetius tarafndan gnderilmitir.

1426

Tabiatiyle tccarlar da birok medeni eyann araclnda etkili olmulardr. Muazzam sahalara yaylm blunan Hun mparatorluu, kuzeyi gneye ve douyu batya balamt. mparatorluun tekilt, ticar mallarn imparatorluun bir bandan br bana engellere uramadan akmasn temin etmitir. mparatorluun en dou ucundaki za devleti, Aral glnn dou sahilinden tamamiyle ine kadar kervanlarn gnderirdi. Ayn ekilde Hunlarla Roma mparatorluu arasnda da, muazzam bir ticar mnasebeti farzetmemiz gerekiyor. Attila, her ne kadar devaml harp halinde bulunmusa da, Bizansllarla dahi ticar mnasebetlerini kesmemiti. 434 yl bar anlamas akdedilirken Bizanstan, Roma tccarlarnn faydalandklar haklar kendi tccarlar iin de aynen istiyordu. Bu ticaretin balca hareket noktas, bugnk Silezyann Moravia vadisi idi. Tuna boyundaki ehirlerde ve bilhassa Viminaciumda pazarlar kurarlard. Roma kltrnn yayclar arasnda, sa dininin mjdecileri ilk srada gelirler; zira, bu zamanda artk Hristiyanlk meselesi tamamiyle Romanizmin kaderine balanm bulunmaktayd. Remesianal piskopos Nicetasn skitler ve Getler arasndaki faaliyetini vd bir srada Nolal Paulinus, bu tli ortakln gzel iirinde ifade etmitir. Burada her halde skitlerden Hunlar kastetmi olacaktr. (Dnyann sessiz bir ksmnda, senin sayende barbarlar say Roma saziyle terennm etmesini uslu bir surette .........) (Car. 17.Anno 398). Hunlarn Hristiyanlamas Tuna boyundaki piskoposluk ehirlerinde cereyan etmitir. Bu hususu iki vakadan reniyoruz. Kstence ve btn Scythia eyaleti piskoposu, keilik bilgilerine vakf ve aziz hayat yaayan Theotimus (393-430 sralarnda), Tuna civarnda ikamet eden Hunlar arasnda o kadar byk bir otorite temin etmiti ki kendisini Romallarn arz zerine inen ilh sayarlard. Aa Tuna boyundaki bu din neri hareketi yle anlalyor ki ok semereli olmutur; zira 403de yazlan bir mektubunda St. Jeromos, heyecanlanarak Hunlar mezamiri reniyorlar diye yazar. Dier bir kilise yazar Theodoretosa gre Tuna nehri boyunda adrlarn kuran skit gebeleri, kurtulua susamlardr diyor. Bunun zerine Johannes Chrysostomos her halde daha stanbul Patrikliinin ilk skin (398-403) yllarnda, uygun din yayclar temin eder. Margum Piskoposu da Tunay geer ve Hunlar arasnda dine dvet denemelerinde bulunur. Lkin barbarlar kendisini hrszlkla itham ederek hayatna son verirler. Bu din deitirme ileminin neticelerini grerek Orosius artk, barbarlarn Mesih taraftarlarnn saysn arttrmak maksadiyle Roma hudutlarna sokulduklarn dnmeye balamt. Hristiyanlaan kavimler arasnda Hunlar da sayar. Ortodoks Hristiyanlar dnda Arianus kilisesi tesirlerini de hesaba katmamz gerekir. Panonia sakinleri arasnda, galiba Arianus mezhebinden olanlar da vard; gerekten Pannonia bir aralk arianizmin balca yuvas idi. Hun hkimiyeti altna giren Gotlar da bu mezhebi kabul etmilerdir. Bu eitli medeniyet ve ok eitli kavimlerin tesiri, Hunlar gebe ananelerinden tamamiyle ayramamt. Hakik fatihler sfatiyle btn malp kavimlerin ortaya koyduklar meden varlklar zerinde bir iddiada bulunmulardr. Attilann saray nazr One Gesiosa, Sirmiumlu bir esir hamam ina etmi ve bunun tan Pannoniadan nakletmilerdi. Belki de Attilann aheser ahap sarayn da,

1427

Cermen esirleri bina etmilerdi. steplerin mahrumiyetlere alkn evltlar, abucak rahata ve medeniyetin ltuflarna intibak etmilerdir. Masalarnda ar Sirmium arab grlr ve etle, ifti kavimlerin gpta ile baktklar ekmei yerler. Mesel Bulgarlar yahut Selefleri arasnda biroklarnn in hudut mntkasnda vuku bulduu zere zamanla hviyet deitirmeleri mmknd. Belki de bir zaman sonra, Romallar veya Cermenleirlerdi. Lkin hkimiyetleri fazla srmedi ve gebe ananelerinden ayrlmadan nce, tarih sahnesinden ekildiler.

1428

Byk Hun Hkmdar Atilla / Yrd. Do. Dr. Ali Ahmetbeyolu [s.902-920]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Ruann Romallarla bar grmesi yapmaya hazrland bir srada vefat etmesi zerine, Hun ynetimini Attila ve Bleda stlendiler.1 Trk devlet tekiltnda daima byk kardein tahta kmas kesin olmayp, ehzadeler arasnda en liyakatlisinin baa gemesi gelenei var olmasna ramen,2 Bleda Hun hkmdar olmutur. Fakat stn kabiliyetlerinden dolay btn ileri Attila yrtmtr.3 Rua zamannda balayan Dou Roma ile bar grmeleri, onun lm zerine Attila tarafndan neticelendirilmitir. Attila, derhal yola karak llyriada, (Arnavutluk ve Dalmaya sahas) Morava ile Tunann birletii yerde, Tunann dier kysna tanzim edilmi olan Constantia surlar karsnda kurulmu olan Margus (Bugnk Orasje-Dobruca) ehrinde, btn halkn gzleri nnde at zerinde olduu halde isteklerini eli Plinthas bakanlndaki Dou Roma heyetine bar artlar olarak kabul ettirdi (434).4 Tarihte Margus bar olarak bilinen antlamann maddeleri unlardr: 1- Esir edilmi Romallarla ve daha nce Romaya kam olan bir oklar ile birlikte, Hunlardan kaacak olanlar Roma hududuna kabul edilmeyecekler. 2- Romal mlteciler ve esir alnm olanlarn her biri iin 8 altn kurtarma creti denecek. Ancak bu fidyeyi verdikden sonra esirler geri dnebilecekler. 3- Romallar Hunlarn hkimiyeti altnda olan kabilelerle ortaklk yapmayacaklar. 4- Ticaret yapmak iin eit artlar iinde biraraya gelinecek. 5- Romallar ve Hunlar emniyet ierisinde olacaklar. 6- Yaplan antlama devaml olacak ve bu antlamaya riayet edilecek. 7- Romallar tarafndan Hun kralna daha nce 300 altn libre denen vergi yerine 700 altn libre denecek.5 Antlama atalardan kalma bir yemin ve dini merasim ile pekitirildi.6 Bunun zerine Dou Roma iktidar kendilerine kaan Hunlar iade etti. Attila bunlar ierisinde bulunan Hun kral soyundan Mama ve Atakam, Trakyada bir kale olan Carsus (Bulgaristanda Hrsova)da halkn gz nnde idam ettirdi.7 Bu antlamann yaplmasndan sonra Hunlarn hareketleri hakknda Roma kaynaklarnda hibir bilgi bulunmamaktadr. Byk ihtimalle bu zaman ierisinde Kuzey ve Dou Avrupada yerlemi olan eitli kavim ve kabileler zerinde hkimiyet tesis edilmi birok fetihler olmutur. Bu tarihte, btn tarih kaynaklar son derece belirsiz olduu iin, Bleda ve Attila tarafndan ynetilen imparatorluun

1429

tam bykl ve gc hakknda birey sylemek de olduka zordur.8 Hun mparatorluunun merkezi imdiki Orta Tuna blgesindedir. Bununla birlikte bu alanda Hun nfusunun kk bir ksm bulunur. Tunann batsnda Pannoniadaki Ostrogotlar ve Tunann dousuna yerlemi olan Gepidler gibi Germen meneli insanlar hl nfusun nemli bir ksmn oluturmaktadr. Ostrogotlar ve Gepidlerin Hun hkimiyetinde bulunmalarna ramen, kendi krallarn semelerine izin verilmiti. Bunlar iilerinde serbest olmakla birlikte d ilikilerde Hunlara tabi idiler. Belirli bir vergi ile birlikte Hun ordusuna asker gndermek mecburiyetindeydiler.9 Ayrca bu zaman ierisinde, imdi Almanya olarak bildiimiz yerde yerlemi olan eitli kavimler zerindeki Hun basks da salamlatrlmtr. Alaman, Burgund ve Ripuar Franklar gibi, Ren nehri zerinde veya yaknnda yaayan Germen insanlar Hun hkimiyeti altna alnmtr. Thring ve Saksonlar da Hun gc karsnda boyun emek zorunda kaldlar. Bu sayede Hun hkimiyeti Kuzey ve Baltk denizlerine kadar genilemitir.10 Hun mparatorluunun genilemesi ayn zamanda Avrupadan ngiltere adalarna gelen AngloSaksonlar ve Jtlerin g ile de biraz balantldr. Bu arada Macaristanda ve Gney Rusya steplerinde yerlemi olan eitli Trk boylar da hkimiyet altna alnmtr. 435 ylnda Gney Rusyadaki Hun soyundan olan Sorosguslar Attila tarafndan malp edilmilerdir.11 Ayrca Agaerilerde Hun hkimiyetini tanmlardr.12 Rusyada byk steplerin kuzeyinde ormanlk blgeye yerlemi olan Slav ve Fin meneli kabileler de kaytsz artsz Hunlara teslim olmulardr. Hun snrlarnn Don nehrinin dousuna kadar genilemesi de bu durumu gstermektedir.13 Bu srada Attila ranllara kar bir sefer iin bu blgeyi kullanmay dnyordu.14 Sogdiana blgesi ise Avrupa Hunlar ile in mparatorluu arasnda bir balant vazifesi grmtr. Nitekim Hunlardan inlilere giden birka elilik heyetinin hareket ss buras olmutur.15 Ayrca Bat Roma ile, Rua zamannda izlenen politikalar Attila zamannda da devam etmitir. 434/435 yllarnda Aetius, Romada bulunan Hun elilerine Valeria ve Pannonia Prima (bugnk Macaristan Tuna tesi) blgelerini brakt. Bunun yannda olu Carpiliou da Hun sarayna rehine olarak gnderdi. Bunun en byk sebebi ise verilen szlerden dnlmesine mani olmakt.16 Attila ile iyi ilikilerine devam eden Aetius,17 Galler blgesinin barbar kabilelerden temizlenmesi iin aba sarfetmeye devam etti. 435 ylnda Ren nehrini geerek Roma mparatorluu topraklarna girmeyi ve Burgund beyi olmay baaramaynca tekrar Hunlarn yanna dnd. Hunlarn yardmn temin ederek, Burgundlar, krallar Gendicharius (Gundaher, Gunther)la beraber son ferdine kadar katletti.18 Yardma gelen Hun ordusunun banda Attilann amcas Oktar bulunuyordu. Nitekim bu mthi mcadele Germen kavimlerinin kafalarnda silinmeyecek izler brakt. Bunun etrafnda bir ok destanlar meydana geldi.19 Hunlar, Galya blgesinin ikinci asker komutan olan pagan Litoriusun Vizigotlarla yapt mcadeleye de yardmc kuvvetler gnderdiler. 437 ylnda Litorius, atl olan yardmc Hun birliklerinin byk destei ile Vizigot kral I. Theodorikin kuatma emberini yard ve Narbonne ehrini kurtard. 438 ylnda ise, Vizigotlar bir dizi baarl savala bakentleri Tolusa/Toulousea kadar geri srdler.

1430

Fakat 439 ylnda Hunlarn byk sayda geri dnmeleri ve Gal-Roma ordusunun dalmas sonucu Vizigotlar bu zor durumdan kurtulmu oldu.20 Aetius, Bat Roma mparatorluu ierisinde Hunlarn yardm olmadan ne makam elde edebiliyor, ne de iktidar elinde tutabiliyordu. Aetiusu devirmek iin harekete geen Augusta, eski dmanlar Vizigotlarla ittifak yapmaya hazrland. Aetiusa kar harekete geebilmek iin Afrika ehirlerini baaryla savunmu birliklerini geri ekti. Bunun sonucunda karsnda bir kuvvet kalmayan Vandallar Afrikaya hakim oldular.21 439 ylnda Kartaca dtkden sonra Dou ve Bat Romann birleik ordular Vandallar artk yenemedi.22 Augustann birlikleri ise Hunlar karsnda yok olmaktan kurtulamadlar. Galyann temizlenmesi ve elde tutulmas gayesini gden Aetius ise, talyaya daimi dn tarih olan 441 ylna kadar batda kazand baarlar karsnda Hunlara Tuna blgesini terketmek zorunda kald. Hunlar neredeyse Romann snr komular oluyordu. 425 ylndan beri Hunlarn asker gcne bal olan Bat Roma politikas sayesinde Hunlar para, yer, ganimet ve tecrbe kazandlar ve sadece sava sanatlar deil, politika sanatlarndaki ustalklarn da gzler nne serdiler.23 Ruann lmnden sonra kardei Muncukun24 olu Bleda Hun tahtna ktysa da, Dou ve Tunann prensi olan gen kardei Attila devletin esas ilerini yrtmekte idi. Nitekim Bledann 10 yllk hkmdarlk zaman, tarih kaynaklarda hemen hemen hibir iz brakmadan silinip gitti. Bleda,25 Ruann ordusunda Tisada kald ve hkmdarlk dneminde de byk bir ihtimalle onun yeniden yaplanmas iin urat.26 Attilann ordusu ise 454-464 yllar arasnda bugnk Bkre-Ploieti arasndaki bir blgede bulunuyordu. Buzau nehri boyunca yanyana bulunan Hunlara ait kalntlardan, Attilann ordusunun Buzau blgesinde olduu, nk oradan Dou mparatorluundan Hunlarn yanna, Scythia Minor (Dobruca) zerinden ok kolay ulalabildii anlald. Nitekim 441 ylnda bir Dou Romal eli Odessusa (Varna) kadarki yolu gemiyle gelmi ve oradan Attilann sarayna Tuna zerinden varmt.27 Bledann zevk ve sefaya dknlnn yannda28 Attila eitimi ve ahsiyetiyle sivrilerek Bledann lmne kadar tm ileri yrtm, sonra da mutlak hkim olmutu.29 Baz tarihiler 444/45 ylnda Bledann Attila tarafndan ldrldnden bahsetmektedirler.30 Oysa, Attila gibi byk bir ahsiyet abisini ldrerek Hun tahtna oturmak isteseydi, tm g elinde olduu halde ona on yl katlanmazd. Ayrca Hun lkesini ziyaret eden Priskosun notlarnda buna dair hibir kayt yoktur. Geri bata Jordanes olmak zere bazlar bu iddialarn, Priskosun eserinin kaybolan ksmlarna dayandryorlarsa da mevcut fragmantlarda bunun aksini ispat edecek notlar bulunmaktadr. Nitekim Priskosda, Hun lkesindeki gezilerinde Bledann dul einin sahibi olduu yerleim yerinde, kendisiyle grmesinin anlatld notlarda madurluunu belirtecek hibir kayt yoktur. Ayrca Bledann isminin getii yerlerde onun ldrldne dair bir bilgiye rastlanlmamaktadr.31 441 ylna gelindiinde, Hunlarla olacak bir savaa mani olmak gayesiyle, kendisinin dikte ettirdii artlarla dou Romallarn antlama yapt Margus barndan sonra Attila, yukarda

1431

bahsedilen birok kavmi itaat altna alarak snrlarn Alplere, Ren ve Vistl nehrine kadar uzatm oluyordu. Ayrca Burgundlar yok edilmi ve Pannonia Prima da istil edilmiti. Bu durumlar sayesinde daha Rua zamannda temelleri atlarak, Hunlar artk bir imparatorluk haline dnyordu.32 Attila Dnemi Dou Roma (Bizans)-Hun Mnasebetleri Attila devrine gelindiinde, Hun bakentinde Dou Roma politikasnda bir deiiklik yoktu. Temelleri Uldz zamannda atlan politikaya gre, her frsattan yararlanlarak Dou Roma bask altnda tutulacak ve nihayetinde kesin olarak Hun hkimiyeti altna alnacakt. Uldzn gnein doduu yerden batt yere kadar her taraf fethederim diye Dou Roma elilerini tehdit eden bu sz, Hun politikasnn temelini oluturmakta idi. Esas hedefi dnya hkimiyetini gerekletirmek olan Attila, buna giden yollardan birisinin Dou Roma olduunu biliyordu. Bu sebeple ilk nce byk devletlerden birisi olarak Bizans hezimete uratlacak ve bakent stanbuldaki politikalara kendisi yn verecekti. Byk devlet adam, asker olduu kadar byk bir diplomat da olan Attila, artlar uygun olduu zaman her frsat deerlendirmek istiyordu.33 Margus bar yapldktan sonra, Slav, Fin, Germen, Trk asll birok kavmi itaat altna alan Attila, arkasn salamlatrdkdan sonra, 440 yllarna gelindiinde yeniden ortalarda grnmeye balad. 439 ylnda Vandallar, Kartacay, Afrikann birok yerleim blgelerini ele geirmiler ve oradaki nemli bir Roma donanmasn da yama etmilerdi. Bunun zerine Dou ve Bat ordular birlikte 440 yl ilkbaharnda, Vandallarn saldrsna urayan Sicilyay korumak iin harekete geti. Bu durumu renen ranllar da uzun sredir hevesli olduklar Ermenilere saldrd. ranllarn bu saldrlarna kar Dou Romallar, elle tutulabilir tm askerlerini harekete geirdi.34 Btn bunlardan haberdar olan Attila, durumdan istifade ederek byk bir hzla birlikleriyle harekete geti. Tunada bulunan en son Dou Roma mevzisi Castra Constantiaya saldrd. Bir pazar yeri olan burada Romallara hcum etti ve birok kiiyi esir ald. Bunun zerine Romallar derhal Hunlara eliler gnderdi. Eliler, yaplan saldrnn antlamalara aykr olduunu iddia ederek Hunlarla mzakerelere balad. Byk bir diplomat olan Attila, hareketin niin yapldn diplomatik manevralarla Dou Romallara izah etti. Bu hareket sava deil, bir uyar idi. nk Margus Piskoposu Hun hudutlarna girerek, Hunlarca ok kutsal olan mezarlar soymutu.35 Bu sebeple piskoposu kaaklarla birlikte, Margus antlamasna uygun bir ekilde iade etmedikleri takdirde sava ilan edilecekti. Ayrca kaaklarn saysnn fazla miktarda olduu da zellikle belirtilmiti.36 Bu grmeler neticesinde Romallar sylenenleri inkr etti. Hunlar ise grlerinde israr ettiklerinden bir antlama olmad ve sava kt. 440 sonbaharnda harekete geen Hun ordular Tunay geerek, evredeki bir ok yeri tahrip ettikten sonra Viminacium (Bugnk Kostola)u ele geirdi. Hunlarn bu hcumu zerine birok Dou Romal, bir kii yznden devlet sava tehlikesine maruz kalmasn diye, piskoposun geri verilmesi gerektiini belirttiler. Bunun zerine piskopos, kendisinin geri verileceinden

1432

korkarak gizlice Hunlara kat. Eer Attila kendisine iyi davranr ise Margus ehrini teslim etmeyi vaat etti. Bunun zerine Hunlar, sznde duracak olursa her trl yardm yapacaklarna sz verdiler. Antlama salannca piskopos, pek ok Hunla birlikte Romallarn snrna dnd ve Tunann kysnda onlar pusuya yatrd. Geceleyin uygun bir anda iaret vererek, Hunlar harekete geirdi ve ehri teslim etti. Bu harekete birlikte Hunlara artk Trakya ve stanbulun yolu alm oluyordu.37 I. Balkan Seferi Dou Romann siyas, iktisad olarak iinde bulunduu g durumdan, Vandal kral Geiserikin Romallara kar kendisinden yardm istemesinden ve Hunlar karsndaki aczinden yararlanan Attila, Margusun ele geirilmesiyle balayan hareketine devam ederek Balkanlara doru ilerlemeye balad (441). Tuna nehrinin gney tarafnda, bat istikametine doru saldrlarna devam etti. Bu hareketini llyria blgesine kadar geniletti. Singidunumu (Belgrad) kuatarak ele geirdi ve btn ahalisini esir ald (441). Daha sonra Sirmium (Sermska Mitrovica)u fethetti.38 Sirmiumun fethinden sonra Attila, gneyden balayarak Pannonia Secunda blgesini ve Naissusu (Ni) da hkimiyeti altna ald. Trakyaya doru hzl gelien Hun hareketi, Hunlarla ok iyi ilikiler ierisinde olan Bat Romal Aetiusun araya girmesiyle kesildi. Aetius; Dou Romallarn Margus bar artlarn yerine getirerek denmeyen vergileri deyeceklerine ve kendilerindeki tm kaaklar iade edeceklerine garanti verdi. Bunun teminat olarak da olu Carpilionu Hun sarayna esir olarak gnderdi. Bylece Tuna blgesindeki stratejik bir ok kale Hunlarn eline geti ve Balkanlarda Hunlara ciddi ekilde mukavemet edecek hibir kuvvet kalmad.39 II. Balkan Seferi 447 yllarna yaklaldnda, Attilann Dou Roma politikasnn daha sertletii grlmekteydi. nk I. Balkan seferinden beri mparator II. Theodosios, Balkanlarda Hunlara kar bir mdafaa hatt tekil etme teebbsnde bulunmu ve Magister Officorum olan Nomusu grevlendirerek yeni bir limes tanzimine girimiti. Ayrca Dou Romann ar mal kriz ierisinde bulunmas, 446da ortaya kan salgn hastalk ve 447deki byk deprem stanbul bata olmak zere imparatorluun birok ehrinde hasarlar meydana getirmitir. yleki depremin tesiriyle stanbul surlarnda ok sayda bur da yklmt. Dou Romann asker ve mal bakmdan iine dt ok zor artlarn yannda, Attilann hareketinin altnda yatan esas sebep ise, Bizans kat surette hkimiyet altna alp Bat Romaya ynelmekti. Yani alt yaps oluturulan cihan hkimiyeti lksn gerekletirmekti.40 Bu arada II. Theodosios zamannda Attila, Romallardan, daha nce denmeyen borlarn karl olarak zorla vergi toplad. Kendisine elilerin gelmesi, kaaklarn iade edilmesi ve vergiler hususunda mektup yazd. Bu mektubu, isteklerini bildirmek zere Dou Romaya gnderdii eliler ile yollad. Kendi elileri geri dnerken de, Romal elilerin onlarla birlikte gelmesini istedi. Eer bunlar yerine getirilmez ise, Dou Romaya sava aacan belirtti. mparator, Attilann mektubunu okuyunca, kendilerinde bulunan kaaklar iade etmeyeceini, fakat derhal bir elilik heyeti gndereceini syledi. II. Theodosios, Attilann asl isteklerini geri evirince Attila ordusuyla Tunay geti ve birka kk kalenin alnmasndan sonra ok kalabalk bir ehir olan Ratiariaya baarl bir saldr yapt. Buras

1433

Tuna Blgesinin anahtar yeri idi.41 Ostrogot Kral Valamir ile Gepidlerin kral Ardarikin kuvvetlerinin de katld Hun ordusu, bugnk Bulgaristana girerek Oescus (Gigen) kasabas yaknnda Utus Irman (Vidin ay) geti. Burada, Moesia blgesi Magister Militiumu olan ve Hunlardan Bizansllara firar eden Got asll Arnegisclus komutasndaki Dou Roma ordusunu ar bir hezimete uratt. Arnegisclus da sava meydannda hayatn kaybetti. Bu baardan sonra Attila Hun ordusunun bir kolunu Nikopolis (Nibolu) civarndaki Asemus (Osem) kalesinin muhasarasna memur etti. Tuna boyundaki yerleri almak zere de dou istikametine baka kuvvetler sevk etti. Kendisi ise esas Hun ordusu ile gneye doru ilerleyerek, Serdica (Sofya), Philippopolis (Filibe)i zaptederek Adrianopolis (Edirne)i kuatt. Kuvvetlerinin bir ksmn Edirne muhasarasna brakarak, Durostorum (Silistre), Marcianopolis (Preslav)i ele geirdikten sonra, stanbul istikametine yneldi. Arcadiopolis (Lleburgaz), Kallipolis (Gelibolu) ve Sestos (Akbas Liman) ehirlerini de fethetti. Bu srada Attila, geride mukavemet edebilecek yerleri yok etmek gayesiyle anszn geri dnd. Trakyadan geerek Teselyaya girdi ve Thermopylae (Termopil Geidi) civarna geldi.42 Artk Hun tehlikesi bakent stanbulu tehdit ediyordu. Dou Roma, Hunlarn baarlar karsnda tamamen mitsizlie dt. Bu arada Vandallara kar Sicilyada bulunan Dou Roma birlikleri ile ran snrndaki garnizonlarn geri dnmesi ve Prens Aspar komutasndaki bu kuvvetlerin 447 ylnda Chersonesde Hunlara malp olmas Roma iin hereyin sonu oldu. mparator II. Theodosios, Attiladan bar adeta dilenmek mecburiyetinde kald mparatorluun Dou Ordusu komutan Senatr Anatolius vastasyla, Athyra

(Bykekmece)da ordugh kuran Hunlar ve Dou Romallar arasnda bar grmeleri yapld. 447de imzalanan ve tarihte Anatolius Bar diye bilinen antlamann maddeleri yle idi:43 1- Kaaklar derhal Hunlara iade edilecek. 2- Gemi vergiler karlnda 6000 libre altn Hunlara denecek. 3- Hunlara denen senelik vergi 2100 altna karlacak. 4- Parasn demeden Romallarn lkesine kam olan her Romal esir bana 12 altn ceza denecek ve bu denmedii takdirde esir sahibine iade edilecek. 5- Romallar, Hun lkesinden kendi tarafna kaanlar bir daha kabul etmeyecek.44 Dou Romallar, kendilerine kabul ettirilen bu ar artlar zihinlerini sarm bulunan Hun korkusundan dolay kabul etmek zorunda kalmlard. nk imparatorluun hazineleri sama gsterilere, bo, faydasz an hret sefalarna ve lsz zevklere hasredilmiti. Bu sebeple iktisad olarak byk bir felaketin ierisinde bulunuyorlar ve Hunlara denmesi gereken paralar temin iin tedbirler dnyorlard. Bu sebeple halktan haksz yere zorla vergi topland. Toprak vergisinden muaf tutulanlardan bile hakimlerin karar ile toprak vergisi alnd. Herkes zerine den altn getiriyor ve vergiler imparator tarafndan vazifelendirilenlerce zorla toplanyordu. yle ki, atadan kalma zenginliklerin sahibi olanlar, elerinin ss eyalarn ve kendi deerli eylerini satp denmesi mecbur

1434

paralar temine alyorlard. Bu sava, Romallarn o derece byk felaketlere dmesine sebep oldu ki, alktan ve intihar ederek birok insan canndan oldu. Hazine tamamen boaltlarak Hunlara denecek para temin edildi. Bu srada stanbula bu i iin gelmi olan Hun elisi Scotta vastasyla da Hunlara gnderildi. Ayn zamanda para ile birlikte kaaklar da iade edildi.45 Attila devrinde Bizansa kar gerekletirilen iki Balkan seferi neticesinde, Tuna boyundaki Dou Roma savunma mekanizmas kt. Artk, Hunlara mani olacak hibir engel kalmam oldu. Zaten Bizans imparatoru, Attilann isteklerini bir efendinin emirleri olarak gryor ve yerine getiriyordu.46 Bylece Bizans ar bir vergiye balanm ve Hunlarn istekleri dorultusunda hareket etmeye zorlanmt. Bu da Trk devlet geleneine gre bir devletin kesin olarak hkimiyet altna alnmas iin yeterli idi.47 Yine bunun sonucunda Bizanstan alnan altnlarla Hun hazinesi dolmu ve Balkanlardaki snrlar da olduka genilemiti.48 Attila Dou Romay hkimiyet altna alp, Bat Roma politikasnda yava yava deiiklikler yapp, cihan polititasna adm adm yaklarken lkesinde gl bir devlet yaps meydana getirmiti. Devletin en tepesinden en altna kadar her kademede tam itaati salam, gerek Hunlar gerekse tbi kavimlerden baarl olanlar devlet hizmetine almt.49 Attilann hkmet merkezinin (bakenti) neresi olduu meselesi olduka ihtilafldr. Birok tarihi, Attilann saraynn, Rua zamannda ordularn bulunduu Tisa evresindeki ayn yerde olduunu, bazlar ise yerin tesbitinin mmkn olmadn dnyorlar.50 Bu dncelerin temelinde Priskosun da dahil olduu Dou Roma elilik heyetinin izledii yola bakarak, Attilay bugnk Romanya dzlklerinde aramalar yatmaktadr. Attila, 445 ylndan nce Tuna ile Gneydou Karpatlar arasndaki blgede oturmutur. Priskos, notlarnda, Naissus (Ni)u terkettikten sonra, Istros rmana doru yolumuza devam ettik. Buralarda ok kark ve dolambal yollardan getik. Batya doru hareket ettiimizi sanrken, gne birdenbire karmzdan dodu. Yollar tanmadmz iin gnein yanl taraftan doduunu zannedenler barmaya balamt. Zor alan bataklk bir yere geldik. Burada barbar kayklar bizi kayklara bindirip kar tarafa geirdiler ki, bu kayklar aacn gvdesi oyularak yaplm eylerdi. Bu nehri atk diye bahsetmektedir.51 Yol bir dn yapt iin byle dnyorlar. Niten Bkree gitmek gerekten ok zahmetlidir. Attilann ordusundan bahsederken Priskos, Romanya dzlkleri ile alakas olmayan bilgiler vermektedir. Tunann geilmesinden sonra eliler kuzeye doru lkenin ilerine ekiliyorlar, yolda Bledann dul karsnn kynn yannda atlarndan iniyorlar, len Bledann ei malna-mlkne sahip olmaya devam ediyor ve gl kysndaki kamplar gece frtnada paralanm, g durumda kalm Dou Romallara yardm ediyor. Priskosun bahsettii gl tarzndaki bataklk, bugnk Macaristandaki Banatdr. Hatta buras 1514 ylnda Lazarusun yapt Macaristan haritas zerinde de bulunmaktayd.52 ok daha sonralar eliler, tamamen aasz bir dzln ortasndaki ordunun bulunduu yere varyorlar. Priskosun belirttii bu yerleme yeri Hunlarn eski bir merkezi idi ve buraya Aetiusun olu Carpilio Pannonia zerinden ulam, Attila da bat seferlerinden sonra Tunay geerek buraya dnmtr. Merkezin kesin yn Priskosun anlattklarna gre belirlenemez. Elilerin arkalarnda

1435

braktklar yollarda geen gnlerin saylmasndan da Tunadan olan uzaklk kesin olarak tahmin edilemez. Durum, Priskosda kaytl nehir adlarnn yardmyla da aklanamaz. Bunlar Tunadan sonra srayla unlardr: Drekon, Tigas ve Tiphesas.53 Bu nehir isimlerinden hibiri dier kaynaklarca belirtilmiyor. Priskosdan bir asr sonra Jordanes bir tanesini Drinka olarak kaydediyor. Buna karn ikisini Tisia ve Tibisia olarak belirtiyor.54 Dou Romal eliler Attilann sarayna, Tunadan 7 gn sren, birsr dolambal yollarn ardndan gelen, baka bir yolun sonunda olan, adna gre tarif edilemeyen birok nehri getikden sonra vardlar. Bu arada bilinen, ok eski zamanlardan beri Crissos (crisia) diye tannan Kr nehrini gememi olduklar ve o zamanlar bugnk Arad ehrinin altndan kollara ayrlan, birok ismi olan Maris (Maros) nehrine geldikleri halde isminin dikkati ekmemi olmasdr. Bugn, tarih kaynaklardan ve arkeolojik malzemelerden Attilann bakentinin neresi olduu anlalmamaktadr. Yalnz, umumiyetle tarihiler burasnn Macaristanda ve Tisa ile Krs nehirleri arasnda bir yerde olduu grndedirler. Meseleyi aydnlatabilecek tek ana kaynak olan Priskosdaki bilgilerin kifayetsiz olmas meseleyi daha da gletirmektedir.55 Hun bakentinin yeri tesbit edilememesine ramen Priskos birok zahmetten sonra ulatklar merkezdeki Attilann saray hakknda u bilgiyi veriyor: Birka rmak getikten sonra kye geldik. Sylendiine gre, burada Attilann btn saraylar arasnda en muhteemi bulunuyordu. Saray ok ssl, gzel, direklerle ina edilmi ahap binalar eklinde idi. Etraf tahta it ile evrilmiti ki, bu mdafaa iin deil, ss olmak zere yaplmt. Kral saraynn yannda Onegesiusun saray bulunuyordu. Attilann sarayndan sonra en muhteemi onunki idi. Bu da tahta it ile evrilmi ise de, Attilann saray gibi kulelerle sslenmemiti..56 Attilann bakent dnda baka yerlerde de byk evleri ve saraylar vard. Bunlar hakknda ok az ey bilinmektedir. Bunlardan biri Erdelde ve Maros nehrinin vadisindedir.57 Uldzn temelini att Hun d politikas gerei Bat Roma mparatorluu ile balangta iyi ilikiler ierisinde bulunan Attila, Dou Romann hkimiyet altna alnmasndan sonra, politikasnda belirgin bir deiiklie gitti. Artk Bat Roma da boyunduruk altna alnacak ve sra Sasanilere gelecekti. nk efsaneye gre de bu srada Harb Tanrs Ares klcnn Attilann eline gemi olmas buna iaret saylyordu. Bu konuda Jordanes u bilgileri vermekteydi: Attila, tabiat byle olduu iin byk iler yapacana inanan insand. Onun kendisine gvenini klc salyordu. Bu kl, skit krallarnn nezdinde daima kutsal addedilmitir. Bir oban inek yavrusunun topalladn grnce, bu yarann sebebini de bulamaynca endieyle kan izlerini takip ediyor. Nihayet klca geliyor. Hayvan otlarken bu klcn stne basm. oban ite bu klc kazyp kararak hemen Attilaya getiriyor. O, bu hediyeden dolay teekkr ederek, kendisinin btn dnyann imparatoru tayin edildiini dnyor ve Aresin klc ile savalarda baarl olmann kendisine bahedildiine inanyor,58 bu anlayla Hun d politikasnn arlk noktas Bat Romaya kaym oluyordu. Attila Dnemi Hun-Bat Roma Mnasebetleri Hunlarn ada ve ondan sonraki kaynaklara gre, ksa sren fakat onlara sonsuz grnen Attilann hkmranl, Avrupay yetim brakan bir savalar tarihi idi.59 Binlerce insan savaa

1436

zorlamt. Fakat buna karn gerek olan, Attila, hkmranlnn ilk iki yl boyunca en azndan Bat ve Dou Romaya kar hibir sava kendisi balatmamt.60 Buna ramen Bat Roma, Attilann bar severliine kar hi de iyi eyler dnmyordu. Bledann lmnden sonra, Hun meselesiyle uraan Carpilio ve Senatr Cassiodorus eli olarak Attilaya gnderildi. Attila, eliler ile yapt grmeler sonucunda aradaki barn sreceine dair sz verdi. Baz kaynaklarn syledii gibi bar, Cassiodorusun cesur ve parlak konumas sayesinde deil, Bat Romann verdii tavizler neticesinde gerekleti. Bunun neticesinde Sava kysndaki Pannonia topraklar Hunlara brakld. Dier Pannonia blgeleri ise zaten daha nceleri Hunlarn eline gemiti.61 Ayn zamanda Attilaya Magister Militium unvan tevcih edildi. Yeni unvan, rtbeye uygun olarak yllk dzenli bir gelir anlamna geliyordu. Gerekte ise, Bat Romadan alnan bir harat.62 Bu esnada Bat Roma asker savunma hatt, Norikum Mediterraneum, Valeria Media, Poetovio (Ptuj/Pettau) ve Dravadan geri ekildi. Hunlar ile grmeler devam ederken, Britlerden (Britanya ahalisi) 446 ylnda yardm istendiine dair Aetiusa uzun bir mektup geldi. Fakat Attilann gc karsnda bir Hun saldrsndan korkan Roma ynetimi, yardm isteini karlksz brakt. Bu arada beklenmedik bir durum karsnda Attilann Dou Romaya ynelmesi, Bat Romallar belirli bir sre rahatlatt.63 Anatolius Barndan sonra Attila karsnda aresiz kalan Dou Roma iin tek kurtulu yolu, Attilann ortadan kaldrlmas idi. Bu sebeple bir suikast tasarland. Bu sralarda, Dou Romallarn Hunlarn ele geirdii baz blgelerden uzak durmalar kaaklarn iade edilmesi ve bunlarn asker kuvvet olarak kullanlmamas istekleriyle dolu Attilann mektubunu getiren Hun elileri Edekon ile Orestes stanbula gelmilerdi. mparatorun bavekili Hadm Chrysaphius, tercman olan Bigila ile bir plan hazrlad. Daha sonra imparatorun da onaylad plana gre, ok para ile aldattklarn sandklar Attilann yakn adam ve muhafzlarnn ba olan Edekon lkesine geri dndnde Attilay ldrecekti. Bunun iin geri dnen Hun elileri ile birlikte Maximinos bakanlnda, Priskosun da dahil olduu bir Dou Roma elilik heyeti Attilaya gnderildi. Heyetin bakan Maximinos ile Priskosun bu plandan haberi yoktu. Bigila ise tercman vazifesi ile bulunuyordu. Gerekte ise suikast iin gerekli paray ve rabtay salayacakt. Fakat Edekonun Attilaya hereyi anlatmasyla suikast plan aa kt. Bunun zerine Attila, zerinde suikast iin kullanlacak para ile birlikte Bigilay yakalatarak tutuklatt. Romallarn Attiladan kurtulmak iin son mitleri de bylece tkendi.64 Uzun bir yolculuktan sonra Attila ile grmek bahanesiyle elilerin Hun lkesine geldikleri srada, Hun d politikasnda byk deiikliklerin meydana geldii grld. Bu ana kadar ittifak halinde bulunan Bat Romaya kar Attilann tutumu deimeye balad. Dnya hkimiyetini gerekletirmek iin Dou Romadan sonra srada Bat Roma Devleti vard. Bu sebeple acz iindeki Dou Romann hazrlad plandan batan beri haberi olan Attila, onlarla yeniden antlama imzalad. Bu srada Bat Romaya kar girimeyi dnd seferi merulatrmak iin bahaneler arad. 441 ylnda Sirmiumun kuatlmas srasnda cereyan eden hadiseyi gndeme getirdi.65 Attilann bu diplomatik manevralar Priskosda u ekilde anlatlmaktayd: Yedi gn yol gittikten sonra bize klavuzluk yapan skitlerin emriyle bir kyde durduk. Sylediklerine gre Attila da bu kye gelecek ve biz de arkasndan gideceiz. Burada Bat

1437

Romallarn elileriyle karlatk. Onlar da bizim gibi Attilaya sefarete gelmilerdi. Bunlar arasnda Comes unvann tayan Romulus, Norikum (Noricae) vilayeti valisi Promutus, asker kumandan Romanus vard. Aetiusun Attila nezdine ktip olarak gnderdii Constantius ve Edekon ile birlikte olan Oretesin babas Tatulus da bunlarla beraberdi. Fakat bu son iki kii elilik heyetine dahil olmayp bunlarla birlikte seyahat ediyorlard. Constantius bunlarla talyada tanmt. Tatulusun ise Romulus ile akrabal vard. nk olu Orestes Romulusun kz ile Noricumun Patavione ehrinde (Avusturyann Yugoslavya snr) evlenmiti. Eliler ise Attilay teskin etmek ve gnln almak iin gelmilerdi ki, Attila Constantiusdan altn kadehler ald iin Sylvanusu talep ediyordu. Bu Constantius Bat Galyal idi. O da imdiki Constantius adl halefi gibi Attila ve Bleda nezdinde ktip olarak gnderilmiti. skitler Pannonia ehri olan Sirmium (Mitrovica)u muhasara ettikleri zaman Constantius, ehrin piskopasndan ehir alnr ve hayatta kalrsa kendisini ve esir edilen ehir sakinlerini fidye vererek kurtarmas iin altn kadehler almtr. ehrin zabtndan sonra Constantius bu mesele ile alakadar olmayp bir i iin Romaya gittii zaman, kadehleri Sylvanus adl birisine altn karlnda rehin vermi ve belirli bir zaman zarfnda dn altnlar iade edip rehin verilen kadehleri geri almazsa Sylvanus onlar istedii gibi kullanabilir diye art komutu. Bunlar duyularak Constantius Attila ve Bleda tarafndan kaza oturtularak ldrlm ve Attila da bu Sylvanusu talep etmiti. nk onu hrszlkla itham ediyordu. Bunun iin Bat Roma imparatoru ve Aetius tarafndan eliler gelerek Sylvanusun kadehleri Constantiusdan rehin olarak aldn, sonra Tanrya takdim edilen kadehler kendisi tarafndan kullanlmayaca iin bu kadehleri bir rahibe sattn anlatmak, bu doru sebepler ve Tanr korkusu iin kadehleri istemekten vazgeer ise, bu kadehlerin karl olan altnlarn verileceini, fakat hibir kabahati olmad iin Sylvanusu talep etmemesini rica edeceklerdi. Eliliin seyahat maksad bu idi.66 Campus Mauriacus Sava Attila, Bat Roma zerine yapaca sefer iin hazrlanrken, bir yandan da diplomatik ataklarn srdrd. Bat Roma imparatoru III. Valentinianusun kz kardei Honoria, imparator tarafndan tahta ortak olmamas iin bekar kalmaya zorland. Fakat 449 ylnda sarayda patlak veren bir skandaldan sonra stanbula gnderildi ve sarayda gz hapsinde tutuldu.67 Aalanan Honoria, 450 balarnda gizlice Attiladan yardm istedi. Ayrca ona altn bir nian yz de gnderdi. Bu teklifi kabul eden Attila, Valentinianusdan nianlsnn hissesine den Galya blgesini balk (drahoma) olarak istedi. Attila karsnda zor durumda bulunan kuzeni II. Theodosiosun da bu talepleri

desteklemesinden korkan imparator, Honoriay 450 ilkbaharnda Romaya geri ard. Ardndan gstermelik bir evlilikle kardeini gelin etti.68 Bunun zerine sava tehdidinde bulunan Attila, Bat Roma mparatorluunun yar hkmdar gibi davrand. Ordusunu harekete geirirken hedef artmak ve Bat Romay iyice hazrlksz yakalamak iin, gayesinin Hun lkesinin kuzeyinde oturan Germenlerin isyan teebbslerini bastrmak olduunu syledi. Bu arada Bat Roma mparatorluuna da haber gndererek Romallarn dostu olduunu, ordusu ile de ihtiya duyduklar anda yardm edeceini bildirdi. Ayrca Franklar malp ettikten sonra, Frank devletinin dalmas ve kraln lmesi zerine kraln byk olunun kendisinden yardm istediini de bahane etti. Halbuki Attilann esas

1438

hedefi Germenler ve Vizigotlar ile ittifak yapmak idi.69 Bu arada Dou Roma imparatoru II. Theodosios, 26 Temmuz 450 ylnda av esnasnda atndan derek ar ekilde yaraland ve iki gn sonra ld. Bunun zerine tahta Markianos geti (450-457). Kendisini kiliseye adam olan Theodosiosun kardei Pulcheria ile evlenerek, kendisine gerekli olan devlet otoritesini tesis etti. Birok bakmdan zor durumda olan yeni Dou Roma imparatoruna da isteklerini kabul ettiren Attila, arkasn da bylece salama alm oldu.70 Attilann bu planlar hakknda Jordanes u bilgileri vermekteydi: Vandal kral Geiserik Attilann btn dnyay silahlanmaya gtrdn anladnda, ona ok hediyeler vermeye balad. Geiserikin korktuu ey, Vizigot kral Theoderikin kardei iin intikam alabilecei idi. nk Geiserikin olu ile evliydi ve ilk balarda da iyi geiniyorlard. Fakat daha sonra ocuklara kt muamelede bulunmaya balamt ve onu zehirleme veya kulaklarn kesme ile korkutuyordu. Bu durumda onu babasnn yanna Galyaya gnderdi. Bu ikayet ok korkun bir grnm sunuyordu. Bu hem yabanclarn hem de babasnn kin duygusunu arttrmt Rvetlerle Geiseriki sava plannda kuvvetlendiriyor ve talyadaki Roma kralna bir heyet gnderiyordu. O, araya ikilik sokmay umuyordu. Bylece savata yenemediklerini de iten kertecekti. Attila, ona hibir ekilde Romallarla aralarndaki dostane ilikilerinin zedelenmeyeceini bir nevi garanti veriyordu amacnn sadece Vizigot kral ile olan kavgay sonulandrmak olduunu sylyordu. Onun artk byle dostane kelimelerden holanacan dnerek mektubunda iltifatlar yadryordu. Ayn ekilde Kral Theodorike de bir mektup gndermiti. Onu Romallarla olan ba koparmaya aryordu. Bunu yaparken de daha nce yapm olduu seferleri de hatrlatmay ihmal etmiyordu. Valetinianus, Vizigotlara ve krallarna, Attiladan gelen metinle ilgili bir mektup gndermiti: Aklllk size yakyor. Yce millet!: Turanlara kar dnya zerinde birleelim. lk etapta sava iin deil sadece onun izni dairesinde birleelim. O kendini tatmin etmek iin iddet kullanyor. Hak ve kanunlar iniyor. Evet o hatta tabiatn da bir dman. Tm insan topluluklarna kar gelerek onlarn kinini kazanyor. imdi dnn. Sizden rica ediyorum. Siz bunu kesinlikle unutmazsnz. Siz Hunlarla ayn artlar altnda savap yenilmezsiniz. Komplolarla yenilirsiniz. Biz kendi amzdan olay deerlendirdiimizde siz bu hakszla tahamml edebilir misiniz? Siz silahr bir milletsiniz bu yzden bizimle birlein. Yaadnz toplumu dnerek yardm edin. Biz sizinle birlemeye ne kadar arzuluysak ve istiyorsak dmanlarmzn planlar bunu gerekli klyor. Bu ve buna benzer kelimelerle Valentinianusun gnderdii adamlar Theoderiki ikna etmeye altlar. Theoderik de onlara cevap olarak u metni gnderir: Sizin isteiniz yerine gelmitir. aramza dmanlk sokmay baardnz. Biz onu takip edeceiz, bizi nereye arrsa arsn biz oraya gideceiz. Attila kendini saysal olarak ok ve gl, kazand zaferlerle iire dursun Gotlarla savamay bileceklerdir. Salam bir nedenle yrtlen sava zor bir sava deildir. Allah tarafndan ona bir g verilmi, onun iin onlar savata hibir ey korkutamam. Kral ve yardmclarnn (vezirlerin) yardma, destee ihtiyac vardr. Devletin gelecei iin bu destei halk bunlara verir. Hunlarla arpmak iin tutuuyorlar. Kral byk bir ordu topluyor ve drt olu olan Friederich, Evrikus, Retimer ve Himmerith oullarn eve yolluyor. Thorismund ve Theodorik oullarn da savaa giderken yanna alyor. Romallarla Vizigotlar

1439

arasndaki antlama o kadar kolay meydana gelmemitir.71 Priskos ise bu konuda unlar yazar: lk nce Attilaya Theodosiosun lmnden sonra Markianosun ynetime geldiini (imparator olduunu) bildirince, Attila Honoriann bana ne geldii hususunda mnaazada bulunmak zere Bat imparatoruna adam gnderdi. Kendisinin evlenmek istedii Honoriann kendisine lyk olmad iin gitmesine msaade etmedikleri bildirilince, ona ok yksek yetki verilmedike kendisinin ona yardm getirecei bildirildi. Doudaki Romallara haralarn tespiti iin adamlar gnderdi. Fakat i baarlamaynca eliler her ikisinden geri geldiler. nk Batya hkmeden kii Honoriann onunla evlenmek istemediini, bakasyla evli olduu iin onunla evlenemeyeceini, ynetimin Honoriaya bal olmadn, zira Roma mparatorluu ynetimine kadnlarn deil, erkeklerin sahip olduu cevabn verdi. Theodosios devrinden beri Dou Romallardan biriken vergiyi isteyince, Romallar, emri altnda yerleip hara verenlerden pasif durana bol bol altnlar verileceini, sava tasarlayana adamlar ve kendi kuvvetlerinden daha aa olmayan silahlar teklif edeceini cevaben syledi. Bylece Attila deiik dncelere ekiliyordu. lk nce bunlara m saldrsam diye zihni phe iinde kalyordu. Nihayet, ncelikle daha tehlikeli olan Batya orduyu gtrmek daha iyi grnd. Zira orada kendisi iin sadece talyallarla deil, ayn zamanda Gotlar ve Franklarla da mesele vard. talyallarla byk bir hazineyle birlikte Honoriay da kendi yannda getirme meselesi, Gotlar ve Genserikle tevecche lyk olma meselesi. Attilann Franklara kar sava onlarn krallarnn lmne ve onlarn ocuklarnn krallnn mahvna sebep oldu. ocuklardan by Attilay, k ise Aetiusu yardma armt (Yani Attila ve Aetiusa kamt). Omuzlarnn zerine dklm sar, sk salar ile onu Romada elilik heyetinde gryoruz. Onu Aetius olu mevkiinde evlat edinmi ve kendisi ve imparator tarafndan birok hediyelerle donatlmt. Bu sebepten Attila, bu ie girimeden nce tekrar elilerini Honoriay istemek zere talyaya gnderdi. Zira onun kendisiyle nianlanm olduunu, bu meselenin gvenirliliini temin iin eliler aracl ile yzn gndermi olduunu ispatlamak iin yz Romallara eliler vastasyla gnderdi. Hrsl bir kimse olan Attila, Honoriann babasndan intikal eden mirasn, yani Valentinianusun hkimiyetinin yarsn istedi. Ama Bat Romallar ilk grlerinde srar ettiklerinden ve Attilann isteklerini reddettiklerinden kendisi orduyu bir araya toplayp daha byk bir kuvvetle savaa hazrland.72 451 yl balarnda Attila, Hun ve mttefiklerinden oluan olduka byk saydaki gc Galyaya doru harekete geirdi. Bu arada sefere kmadan nce Dou-Bat Roma imparatorlarna birer eli gndererek, Hem benim hakimim hem de senin hakimin olan Attila, hi vakit kaybetmeden bir saray yaptrman ve oraya kendisini kabul etmeni emir buyurdu, mesajn iletti.73 Bylece daha balangta korku salarak, byk bir psikolojik stnlk elde etti. Zaten Jordanesin dedii gibi Bu kurnaz adam harpte silah kullanmadan nce, yalan ve hileyi ok iyi kullanyordu.74 Esasn Hunlarn oluturduu orduda, en byk arl Germenler olutururdu. Bunun dnda hayli kalabalk olarak krallar Ardarik ve Valamirin komutasndaki Gepidler ve Ostrogotlar ile, Rugi, Skir, Quad, Alaman, Herul, Thring,

1440

Burgund ve Franklar da Hun ordusunun dier ksmn meydana getirdi.75 Attila ordusunu iki ksma ayrd. Bir ksmn Tunann sa kylarndaki Roma kalelerinin ele geirilmesine memur etti. Dier ksm ise Tunann sol sahillerinden ilerleyerek gzerghlar zerindeki kavimleri itaat altna almakla ykml idi. Sonunda iki ordu Ren sahillerinde birleti.76 Attila Galyaya doru ilerlerken, Germenlerden bir ksmn yedek olarak geride brakt. Ayrca az saydaki bir Hun atl birliini, ranllara kar ayaklanan Ermenilere destek gayesiyle gnderdi. Az saydaki Hun atllar, Kafkas geidindeki ran snr barikatlarn yaramad. Bu sebeple 26 Mays 451de Avrair blgesindeki trajik savata Ermenilerin korkun yenilgisine mani olamad.77 Galyaya doru harekta balayan Attila, Ren nehrini geerek Galyann kuzeydousundaki ehirleri ele geirmeye balad. Bu arada, Galyada Romallarn dostu olarak bulunduunu, gayesinin hkimiyeti altndan kaan Vizigotlar tedip etmek olduunu ilan etti. Muazzam Hun ordusu karsnda ehirler birer birer teslim oluyor, kaleler ele geiriliyordu. Roma kuvvetleri bile ricata mecbur olmu ve Loire sahillerinde toplanmt. Hun ordusuna kar koyacak hibir kavim bulunmuyordu. Baz Burgund ve Frank gruplar mukavemet etmek istemilerse de, Hun ordusu tarafndan malp ve perian edilmilerdi. Galya blgesindeki ehirlerden sadece Paris ile Troyes Hun saldrsndan kurtulabildi. Bunun zerine halk arasnda, iki ehrin azizler tarafndan korunmas sayesinde kurtulduu inanc dodu.78 Attila ilerlemesine devam ederken, arkasnda kuvvetli bir kale olan Metzi brakmak istemediinden ehri muhasara etti. Fakat ehir mthi bir mukavemet gsterdiinden muhasaray kaldrarak ekilmek isterken kalenin bir tarafnn ykld haberi gelmesi zerine, iddetli bir hcumla 7 Nisan tarihinde ehri elegeirdi.79 Grgoire de Tours kroniinde Metze gelen Hunlar hakknda u bilgileri vermekteydi: Hunlar Pannoniay terk ettikten sonra, Paskalya bayramndan bir akam nce Metze geldiler. ehri tahrip ettiler. Bir ok insan hatta rahipleri bile ldrdler. Koca ehirde rahip Stephann oratoryas dnda hibir ey kalmad. Bu oratorya hakknda duyduklarm anlatmadan geemeyeceim. Sylenenlere gre dmanlar ehre gelmeden bir gn nce, rahip Stephan bir konuma yapm ve bu konumada insanlara ehirlerini korumalarn, ehri koruyamazlarsa bile en azndan oratoryay korumalarn sylemi. Havrler de ehrin ok gnahkr olduunu ve korunamayacan ancak oratoryann salam kalabileceini sylemiler. Hi phesiz bu oratorya onlarn sayesinde ayakta kalmtr.80 Metz ehrinin yanm harabelerini arkasnda brakarak ilerlemesine devam eden Attila, Reims ehri nlerine geldi. Bu muhteem ordunun hareketini renen ahali ehri terk ederek civara kat. ehirde yalnz piskopos Nicasius ile birka kii kalmt. Hun ordusu bunun zerine hi mukavemetle karlamadan ehri ele geirdi.81 Daha sonra Attila ordusu ile gneybatdaki Orleans ehrine geldi ve Loire ta kprs ile korunan, evresi yuvarlak kalelerle salamlatrlm ehri muhasara etti. Kprnn ok byk bir ehemmiyeti vard. nk oraya sahip olan, Vizigotlarn lkesine giri ve ka hakim oluyordu. Kpr bandaki muhkem ehir Orleans da nemliydi. ehir yeteri kadar ahalisi ve gc olmasna ramen byle bir kuvvete daha fazla dayanamazd. Nitekim Alanlarn kral ve ehrin sahibi Sangiban Hunlara katlarak ehri teslim etmeye karar verdi.82 Bu srada Aetius da,

1441

Galya blgesindeki barbarlardan oluan Roma ordusuyla Galyaya geldi. lk i olarak Vizigot kral I. Theodorikin yardmn salamaya alt. Yaklaan tehlikenin bykln sezen Theodorik Aetiusa yardm etmeye sz verdi. Vizigotlarn merkezi Toulousede drt olunu brakp, byk olu Thorismund ile Theodoriki alarak Aetiusla bulumak iin yola kt.83 Gotlarn Aetiusla ibirlii yapmas hususunda Sidonius u bilgileri kaydetti: Aetius Alpleri terkeder etmez, Gotlarn can dmanlar olan Hunlar lkelerinde her an beklediklerinin haberini ald. Bunun zerine cesaretini toplayarak Avitusun yanna gitti ve Hunlar karsnda Gotlar ile Romallarn birlemesi iin yardm istedi. Avitus bu teklifi kabul edince, Aetius yola karak Hunlarn izlerini takip etti. Gotlar, kendilerine sylenen szleri dinliyorlard. nk rezil olmak yerine her trl ktl gze alyorlard.84 Bu arada Sangibusn verdii karar da haber alan Aetius, ehrin mdafaasna derhal asker kuvvetler sevk etti. Attila ehri zapt etmek istediyse de, mhim bir mdafaa ile karlat. Ahalinin bu direnii, Aetius ve Theodorikinde askerleriyle ehrin yardmna gelmesini salad.85 Vizigot kral I. Theodorik, Attila ile hareket eden Alan, Burgund, Frank, Sarmat, Saksonlar gibi Galya ordusunun byk blmyle kar karya geldi. Attila, sava iin uygun bir yer aramak ve rakiplerini oraya ekmek iin geri ekildi.86 Bu srada ordunun moral gcn arttrmak gayesiyle toplad askerlere bir konuma yapt. Jordanesin yazdklarna gre Attila unlar sylemitir: Ordusunun sendelemeye baladn gren Attila, onlar u szleriyle cesaretlendirmeye alt: Bu kadar ok kavim zerinde kazandnz zaferlerden sonra, imdi dnyay istil etmek zere olduunuz srada sizi gayrete getirmeyi uygun bulmam. nk bu ancak acemi komutanlara, tecrbesiz orduya kar sylenir. Zaten savatan baka bir ey tanr msnz ki siz. Bir erkek iin, elinde silh ile intikamn almas kadar gzel bir ey var mdr? Tabiatn, kalbi intikam hrsyla doldurmas en byk ltuftur. Bunun iin her halkarda dmana hcum edelim. nk daima ilk hcum eden daha cesurdur. Bu birlemi eitli kavimleri nemsemeyiniz. Zaten mdafaa iin birleme de korku alametidir. Gryor musunuz? Daha hcumdan evvel onlar korku sard. Tepelere kmak istiyorlar. Fakat buralar da onlar kurtaramyacak. Dz yerlerde snacak yer arayacaklar. Bunu da baaramayacaklar. Romallarn pek beceriksiz silh kullandklarn biliyoruz. Bunun onlar iin ilk baarszlk belirtisi olduunu syleyemem. Fakat toz tabakas onlarn aleyhindedir. Disiplinsiz bir surette birleerek kalkanlaryla savunma yapmak istiyorlar. Bunlara asla nem vermeyerek Alanlar ve Vizigotlarn zerine hcum ediniz. Buras savan en etin olaca yndr. Sinirler kesilince, uzuvlar der ve kemikler kerse vcut kendini tutamaz. Kalpleriniz heyecanlansn, adetiniz zere heyecanla hcum ediniz. Silhlarnzn kuvvetini, Hunlarn azametini gsteriniz. Eceli gelen rahat yatanda da lr. Sava olmam olsa idi bu kadar kavim zerinde Hunlar hakim olarak kalabilir miydi? Maeotisin kapal, gizli yollarn asrlardan beri atalarmza niin at? Baardan eminim. Bu sava meydan Hunlara iyi gelecek, talih vaadetmektedir. Dmana ilk oku ben atyorum ki, okumun dedii adam lm insan demektir. Zira Attila sava yapmaktadr.87 Ayrca Attila bu srada civarda askerlerin bulduu khinden, bu savatan kimin galip geleceini sormutu. Ayrca bir koyun kesilerek, krek kemii atete yaklm, kemiin atete ald ekille harbin neticesi renilmeye allmt. kan faln neticesine gre dman komutan lecekti. Fakat

1442

Hunlarda malp olacakt.88 Her ne kadar Trklerde krek kemiini yakarak fala bakmak adeti biliniyorsa da,89 kaynaklarda Attila iin verilen bilgilerin teferruat tam olarak anlalmamaktadr. Gnmze kadar ulaan bilgilere, zellikle Galya kaynaklarna gre iki ordu, Maurica veya Mauriacum blgesini eviren ve antik ehir Trecasden (Tricassis-Tricassira-Troyes) 5 Roma mili (yaklak 7,5 km.) uzakta bulunan dzlkte karlatlar. Yani Campus Mauriacus veya Mauriacum Campanumda kar karya geldiler. Dier coraf anlamda Campania denen dzlkte, Seine (Sen) nehrinin sol kysnda ve Galyal olmayan yazarlar tarafndan sylenen Catalaunumda sava olmamtr.90 Harbin zaman tam olarak bilinmemekteydi. Aureliani 14 Haziranda Attilann kuatmasndan kurtuldu. Yaklak 180-200 km. uzunluundaki bir alandan geri ekilme hazrlklar en az iki hafta srd. Bu adan sava Haziran aynn son gnlerinde olmu olmalyd.91 Tricassis nndeki 5. mili gsteren tcn evresindeki blge, tahminen Sen nehrinin gei yerinden yararlanlarak AurelianiTricassis ana izgisi boyunca yaplan iddetli arpmann bir yeriydi. Dzlkteki sava kuzey, kuzeybat ynnde arlk kazand.92 Tricassisin kuzey-batsnda Sen kysnn solunda kurulmu kk Antik kent Broliumun 18 km. yaknnda, Attilaya tabi Germen savalar, savatan nce veya hemen sonra Tricassis bapiskoposu aziz Lupusun emriyle kraln nne kmak isteyen Maximianusu ve onun yol arkadalarn ldrd. Bu durum Hunlarn sa kanadnn Broliumun yannda bulunan Sen nehrinin dier nemli gei yerini savunduklarn veya savatan sonra oradan, Pouan-sur-Aube ynne doru ekildiklerini gsterdi. Brolium, Orta an ilk zamanlarndan beri, Hun devrinde len birisinin adn tad (Saint Mesmin). Olaylar bu isimle hibir zaman var olmam olan kutsal Memorius ile ilgili efsanelerde farkl anlatld.93 30 ile 50 bin arasnda olduu kabul edilen Hun askerlerin says (o devre gre hayli fazla bir say idi), eski ve yeni tarihiler tarafndan olduka arptld.94 leden sonra ten, akam karanl kene kadar sren dehet verici savata kimse galip olmad Attila, karanlk kerken kararghna dnd, tahta araba ve eyerlerden bir set oluturdu. Vizigot-Roma ordusu, Hunlarn youn ok yamuru sebebiyle, karargaha saldramad ve karanln kmesi sebebiyle onlar da karargahlarna geri dndler. Aetius ise geceyi kalkanlarn korumas altnda geirdi.95 Hun karargahnn yahut sava yerinin yaknlarnda son zamanlarda bir Hun kazanna ait krk bir para bulundu. Bunun Attilann akrabas olduu iddia edilen ve savata len Laudarikin gmlmesiyle ilgili olup olmad kesin olarak saptanamad.96 Vizigot kuvvetleri atndan den ve o srada Ostrogot soyundan Andagis tarafndan mzrakla ldrlen krallar I. Theodorikin cesedini de yanlarna alarak, savata bandan yaralanan tahtn varisi Thorismundun kralln emniyet altna almak iin hzla yurtlarna dndler.97 Dier mttefikler dald. Aetius ise, fazla nemi olmayan kendi askerleri ile bir sre karargahta kald. Daha sonra Tricasis bapiskoposu Lupusun Ren nehrine kadar yol gsterdii Attilay takip etmek istedi. Fakat perianlndan bunu baaramad.98 lkesine geri dnen Attila, bu srada Tuna zerinden kendisine gnderilen ve grmek isteyen asker st komutan Apollonius bakanlndaki Dou Roma elilik

1443

heyetini kabul etmedi. Vergilerin denmesini isteyerek, onlar yeni bir harple tehdit etti.99 Hunlar ile Bat Roma arasnda vuku bulan bu sava Jordanes tarafndan yle anlatlmaktadr: Romallarn tarafnda dmanlar yenmek iin bir ok ordu gruplarn toplam olan Aetius vard. Franklar, Sarmatlar, Ripariolenler, Brionerler ve baz Germen kavimleri Aetiusun emrinde bulunuyordu. Catalounum ya da baka bir adyla Maunak krlarnda olay neticelendi. Bu krlar bir ok halkn sava alann oluturuyordu ve herhangi bir entrika olmakszn ak krlarda savalyordu. Peki neden yaplyordu bu iddetli savalar? nsanlarn birbirlerine silhlarla saldrmalarna sebep olan bu nefret nereden kaynaklanyordu? nsanlarn sadece liderleri iin yaadklar bilinen bir gerektir ve bir tek bu liderin szyle binlerce insan savayor. Sonuta yzyllar boyunca tabiatn yaratt gzellikler bir anda yok olup gidiyor. Asl savan kendisine gemeden nce bu nl, byk ve karmak savan ncesinde gelien olaylar anlatmak istiyorum: Alan kral Sangibanus, tehdit edici gelecekten korktuu iin, Attilaya teslim olacana ve bulunduu Orleans ehrini ona vereceine sz vermiti. Ancak Aetius ve Theodorik bunu renince, Attilann geliinden nce ehrin etrafna yksek duvarlar yaptrdlar ve Sangibanusu da gzetlediler. Bundan korkan ve gvendii insanlarn ihanetini gren Attila, sava balatmamak iin bir sre oyaland. Kamay dnd, ancak bunu gururuna yediremedi ve sonunda falclarn yanna giderek gelecek hakknda bilgi istedi. Falclar gelecein Hunlara ktlk getireceini, ancak dman liderinin leceini sylediler. Bunun zerine Aetiusun lmesini isteyen Attila ktlk pahasna da olsa sava balatt. Sava daha nce belirtildii gibi Catalaunumda gerekleiyordu. Buras olduka yksek bir yer olduu iin her iki taraf da bu ykseklie yerlemeye alyordu. Sa blgeyi Hunlar, sol blgeyi ise Romallar, Vizigotlar ve yardmc gruplar kaplyordu. Sava, nce bo kalan bu ykseklie yerlemek iin alevlendi. Sa kanad Theodorik ve Vizigotlar, sol kanad Aetius ile Romallar, orta ksm ise, kamamas iin Sangibanus tutuyordu. Hunlarda ise ortada Attila bulunuyor kanatlar ise deiik kavimlerden oluan halklar oluturuyordu. Bunlar arasnda Dou Gotlarnn liderleri Valamir, Theodemir ve Videmer, ayrca Attilann aklll sebebiyle ok sevdii Ardarik ve ordusu da bulunuyordu. Hepsi istisnasz Attilann szn dinliyor ve onun komutlarna gre hareket ediyorlard. Attila hepsini ynetiyor ve tek bana kaderleri hakknda karar veriyordu. Sava, daha nce de belirtildii gibi uygun yere gelebilmek iin balad. Attila, ordularna dan zirvesine ilerlemelerini emretti. Ancak Thorismund ve Aetius, onlardan daha abuk davranp zirveye ulatlar ve gelen Hunlar yukardan pskrttler. Ordusunun sendelemeye baladn gren Attila, onlar cesaretlendirmeye alt. Attilann szlerini duyan ordu, kendini toparlayp dmana saldrd. an grd en iddetli, en byk sava gerekletirildi. Sava, korkun, sonu belirsiz, hibir yerde ve hibir zaman grlmemi ekilde kanl ve kzgnd. Savan yapld yerin sol tarafndan akan nehrin sular l ve yarallarn kan ile renk deitirmiti. Susamaktan ileri yanp, azlar kuruyan yarallar, derenin kenarna geldiklerinde, onu

1444

llerin cesetleri ile dolmu buldular ve dudaklarn ancak yarallarn kan ile slatmak zorunda kaldlar. Bu arpmada Theodorik, atyla ordusu arasnda dolap, onlar savaa cesaretlendirmeye alrken, atndan dp kendi adamlar tarafndan ezildi. Bylece falclarn Attilaya syledikleri doru kt. Ancak Attila, bunun Theodorik iin deil de Aetius iin geerli olacan ummutu. Vizigotlar Alanlardan ayrlp Hunlara saldrdlar. Attila son anda snaa, ki bu snak bir sr at arabasnn oluturduu yuvarlak bir duvard, kaarak hayatn kurtarabildi. Kral Theodorikin olu Theodorismus karanln etkisiyle yolunu arp dmanlarn blgesine girdi ve ancak onu arayan arkadalarnn yardmyla kurtulabildi. Ertesi sabah Romallar, bir ok lnn bulunduu alanda hibir Hunluyu gremeyince sava kazandklarn sandlar. Ancak Attilann, korkak birisi gibi kamadn, sadece kesin bir yenilgi sz konusu olduu iin geri ekildiini de biliyorlard. nk Attila, kesinlikle bir kaak gibi davranmyordu. Uzaktan silh sesleri ve grltleriyle varln belli ediyordu. Bu ekilde, yenilmi olduu halde bile dmanlarn korkutabiliyordu. Dmanlar ona nasl davranacaklarn dnyorlard. Sonunda onun etrafn sarmaya karar verdiler. Attila ise snan nne byk bir ate hazrlatmt. Bylece, dmann gelmesi halinde, onlarn eline dmektense atee atlp lmeyi tercih etmiti. Bu srada Vizigotlar krallarn, oullar da babalarn merak ettikleri iin onu aramaya koyuldular. Onu, bir ok cesedin bulunduu alanda l olarak buldular. Byk atlarla ve geleneklerine uygun bir seremoni ile oradan alp gtrdler. Thorismund (Theodorikin en byk olu) babasnn lmnn etkisiyle, Hunlardan nasl alabileceklerini Aetiusa sordu. Aetius da, Hunlarn yok edilmesinden sonra Gotlarn Roma mparatorluu iin tehlike oluturabileceini dndnden, Thorismundun lkesine dnp ynetimi ele almasn tavsiye etti. nk babasnn lmnden sonra kardeleri miras iin harekete geip karklk meydana getirebilirlerdi. Bunun bir hile olduunu anlayamayan Thorismund, Hunlarla savamaktan vazgeip Galyaya lkesine dnd. Dnyaca nl bu savata, her iki taraftan da 165.000 kadar insan lmt. Attila, Gotlarn ayrldn renince iinde bir zafer hissi uyand.100 Attilann bat seferine dair Prosper Tironun kroniinde u bilgiler bulunmaktadr: Aabeyinin lmyle daha gl hale gelen Attila, evresindeki binlerce ahaliyi savaa zorlad. Attilann da syledii gibi, gya sadece Gotlara kar harekete geecek, Romallarn ise yannda olacakt. Reni getikten sonra Galya ehirlerine en kt ve en korkun basknlar yapt. Bizimkiler yani Romallar ve Gotlar, hemen kinlerini indirmek iin dier baz ordularla birleip bu kt dman yok etmeye karar verdiler. Burada Aetiusun ileri grll kendini gsterdi. yle ki, her taraftan toplanan bu kuvvetlerle dmann karsna geiyordu. Bu sava srasnda taraflardan hibiri yenilmedi. lenlerin ve yaralananlarn says saylacak gibi deildi. Fakat Hunlar yle vuruldu ki, savamaya yanamyorlard. En azndan kalanlar lkelerine geri gtrp, yaamalarn temin etmek istiyorlard.101 Damaskios ise unlar yazmtr: Roma ehrinin nlerinde III. Valentinianus ve Attila arasnda

1445

bir sava gerekleti. Bu savata o kadar ok kan aktld ki, sadece liderler ve ileri gelen bir ka kii hayatlarn kurtarabildi. Ancak bu olayda ilgin olan udur: Savaanlarn hepsi, ldkten sonra, onlarn ruhlar 3 gn 3 gece hl savamaya devam etmilerdir. Evet, ruhlarn nasl birbirlerine saldrdklar ve silhlarn nasl arpt grlebiliyor ve de duyulabiliyordu. Bugne kadar bu tip sava manzaralar kendilerini gstermi, ancak herhangi bir ses karmamlardr.102 Bu arada savaa katlanlarn says, verilen kayplar ve harbin neticesi mevzular olduka ihtilafldr. Bat Roma zerine yryen Hun ordusunun miktarn baz yazarlar 500.000e kadar karmlardr. Ayrca sava alannda her iki tarafn l saysnn 300 ila 500 bin arasnda olabileceini de sylemilerdir. Savaan her iki tarafn da, mttefikleriyle beraber kalabalk bir ordu tekil ettikleri, harbin neticesinde ok sayda kayp verdikleri biliniyorsa da, verilen rakamlarn hepsi mbalaaldr. Nitekim, devrin artlar ve nfus hareketlerine gre, Attilann harb meydanndaki ordusunun 20-30 bin arasnda olduu, her iki tarafn kayplarnn saysnnda, Jordanesin bahsettii 165in en fazla 1/5i kadar olduu tahmin edilmitir.103 Sava kimin kazand meselesinde de tam bir fikir birlii bulunmamaktadr. Umumiyetle Roma kaynaklarna, kilise tarihlerine ve destanlara atfen Attilann malp olduu kabul edilmektedir. Fakat Bat kaynaklarnn kendileri dndakiler iin verdii bilgilerin ne lde gvenilir olduu gz nne alnrsa, neticenin yle olmad grlebilmektedir. nk ok stn grdkleri medeniyetlerinin, nereden geldiklerini bilmedikleri bir kavim tarafndan malp edilebileceini kabul etmek istememilerdir. Bu arada harbin feci sonularna bakarak, harbin galibi ve malubu olmad da dnlmektedir. Btn bunlarn yannda Attilann, ala, salgn hastalklara ramen ordusunu lkesine sa-salim dndrebilmesi, aradan bir yl gemeden yine gl bir ekilde Roma nlerinde grnerek byk bir dehet, korku verebilmesi, Roma hkmeti ile perian ve az saydaki ordunun aczi gz nne alndnda, zafer ve baarnn Attilaya ait olduu anlalacaktr.104 Roma Seferi 452 ylnn ilkbahar sonlarnda Attila, ordusu ile Pannoniadan hareketle ve Aetius tarafndan ok az mdafaa edilen Juli Alplerinin da boazn geti.105 Dahil karklklar ve saray entrikalar sebebiyle Aetius, Attilann ilerlemesine kar tedbir alamad. Attila, surlarla evrili, ileri harektna mani olan Aquileia ehrinin nlerine kadar kolayca ulat. Bu ehir, imparatorluun dou snrlarn mdafaa eden bir konumda idi. Bu yzden ok iyi tahkim edilmi bir vaziyette idi. Buray koruyan askerler, Alarik ile Antalann komutas altndaki Gotlar idi. ehir Hunlarn hcumlarna kar ay direndi ve hibir zaman teslim olmayacak intiba uyandrd. evredeki meskn yerleri ele geirmi olan Hunlar arasnda, erzak azl nedeniyle huzursuzluk ba gsterdi. Attila ise stratejik nemi ok byk olan byle bir yeri ele geirmeden ilerlemeyi uygun bulmad. Bu srada bir leylein yavrular ile birlikte Aquileiay terketmekte olduunu grd. Attila, bundan faydalanarak askerlerinin cesaretini arttrmak gayesiyle onlara hitap etti. Jordanesin anlattklarna gre unlar syledi: stn bir nseziyle yaratlm olan bu ku, bu ehrin kendisini koruyamayaca, orada emniyette olamayacana kanaat getirerek yuvasn brakp gitmektedir. Bu, kaleyi koruyanlarn artk ehri mdafaa edecek g ve imkndan mahrum olduklarnn kati iaretidir. Demek oluyor ki, artk

1446

muhasaramza uzun sre dayanamayacaklardr. Bu konuma Hun asker arasnda mthi bir tesir yapt ve Attila, aylk sk bir kuatmadan sonra deniz, nehir ve bataklklarla korunan, iddetle hibir zaman ele geirilememi, btn imparatorluun 9. byk ehri Aquileiay ele geirerek tahrip etti.106 Bu ehir dtkten sonra Attila talyaya girdi. Altinum, Padua yahut Concordia gibi ehirleri de harabeye evirdi.107 Buradan Vicentia (Vicenza), Verona, Brexia (Brescia), Pergamo ve Mediolanum (Milona) zerinden Ticinum (Pavia)a kadar uzand. Kendisine kaplarn gnll olarak amayan kentleri atee verdi. Bu durumda ise ou teslim olmay tercih etti.108 Hunlarn ilerlemeleri talyay korkuttu ve dehete bodu. mparator Valentinianus, Ravennadeki saraydan kat. Bu arada Aetius, Dou Roma imparatoru Marcianusdan yardm istedi. Fakat onun askerleri ile yardma gelmesi ok uzun zaman alacakt.109 Bu durum karsnda Bat Roma imparatoru III. Valentinianus Roma hkmetini toplad. Dou Romann yaad tecrbelerden de yararlanarak bir zm yolu bulmaya alt. 450 ylnn konsl ve gzde senatrlerden biri olan Avienusun nderlii altnda, Roma ehrinin valisi Trigetius ve Papa I. Leo (Byk Leo) Attilaya eli olarak gnderildi. Umutlarn, 435de Hippo Regius ehrinde Vandallarn eytan kral Geiserik ile antlamay baaran Trigetiusa balamlard. Elilik heyeti, Po ve Mincio rmaklarnn birletii yerde bulunan Attila ile grtler. Atekes istediler ve sonunda baar elde ettiler.110 Hristiyanlk leminin en byk ruhani ahsiyeti olan Papa Leo, Attilann ayana gitmeden evvel, zel merasimlerde giyilen muhteem papalk elbisesini giymi ve byk Hun imparatorunun huzuruna byle kmt. Attila Papaya gayet nazik muamelede bulunmasna ramen, aralarnda geen konuma bilinmemekteydi. Fakat aralarnda ne gemi olursa olsun, neticede Romallar balanmak iin yalvarmlard.111 Yanlarnda getirdikleri esirler Hunlara teslim edildi. Bunun yannda Attilann hkimiyetinin gstergesi olarak fazla miktarda altn da verildi. Bundan sonra Attila, Bat Romay da hkimiyeti altna aldna inanarak talyay terketti ve Tuna nehri gerisine geri dnd. Aquilaeann kuatmas srasnda ordu epey kayp verdi. Daha sonralar gmlmeyen ller yznden Kuzey talyada, yaz scanda salgn hastalk bagsterdi. Bu sebeple Attila geri dnn geciktirmedi. Yorgun olan ordunun yolda zellikle Dou Roma ordusu ile karlamamas iin dn yolunu ayr bir gzerghtan, Adise rma tarafndan seti.112 Attila, ordusu ile Kuzey talyada bulunurken, Dou Romallar Tunay geti ve Hun snr birliklerine saldrd. Ayrca Aetiusa da yardmc birlikler gnderdi. Bu sebeple merkezine dnen Attila, mparator Theodosios zamanndan kalma vergi paralarnn derhal denmesini istedi ve Dou Romay savala tehdit etti. Ayrca kendisinin Roma nlerinde bulunmasn frsat bilerek isyana tevik eden Kafkasya Alanlar zerine de ordu gndererek, onlar tedib etti.113 Attila, Dou Romann yeni imparatoru Marcianusa kar tedib seferi dnd ve nndeki son g Sasaniler zerine byk bir harekata hazrland srada, yeni yapt evliliin zifaf gecesinde azndan, burnundan kan boalmas suretiyle ld (453 ilkbahar).114 Attilann lm Byk Hun hkmdar, halkn fetihi bir kitle haline getirerek, dnya fatihi (hakimi) olma idealini

1447

gerekletirmek istemitir. Bunun iin ilk nce, ikiye blnm olan, Dou ve Bat Roma mparatorluklarn ykmak istemitir. stanbul kuatmasyla Douyu, Campus Mauriacus savayla da Baty etkisiz hale getirmitir. Daha sonra ordusunu Tuna ile Tisa arasna ekerek, Sasanilere kar yeni sava planlar tasarlamtr. ktidarnn ve kuvvetinin zirvesinde iken beklenmedik ekilde lvermitir.115 Jordanes Attilann lm ve cenaze merasimi hakknda u enteresan bilgileri vermektedir: Attila, tarihi Priskosun anlattna gre, ld srada Ildico adl ok gzel bir kz, o soyun gelenei uyarnca, saysz elerinin ardndan kendine e olarak alyordu ve dn srasnda ok fazla neelenerek geveyip arap ve uykunun verdii arlkla srtst uzandnda, her zaman bana geldii zere, burnundan oluk oluk kan akmaya balad. Kann normal ak yollar engellenince de, ldrc yoldan boazna inerek hayatna son verdi. Ertesi gn, gne gkyznn tepesine ykseldiinde, hakann adamlar kuku ierisindeydiler. Kapy ap ieriye girdiklerinde Attilay, alayp szlayan kzn kollarnda yaras beresi olmad halde l durumda, kz da yzn peesinin altna gmm, alarken buldular.116 Bu arada Jordanes, Attilann lm zerine Dou Roma mparatoru Markianosun ryasn Priskosa dayanarak nakleder: O zaman u hayrete ayan ey vuku bulmutur. Bu kadar vahi dman hususunda endieli olan Dounun kral Markianosa ryasnda, Tanrnn kendi yannda oturduu grlm ve tanr ona Attilann yaynn ayn gecede krlm olduunu gstermitir. Sanki bununla soyun kendisi bir ok ey elde ediyormu. Sanki bu silhta ok anlam varm gibi. Tarihi Priskos bunu gerekten ispat edebileceini (yani buna gerekten tank olduunu) sylemektedir.117 Bundan sonra Jordanes Attilann cenaze trenini tasvir ederek: Ordughn ortasndaki ipek adrn ierisinde Attilann naa duruyordu. Bunun etrafnda Hun askerlerinden seilmi svariler sava oyunlar oynuyorlard. Erkekler halk geleneine uygun olarak salarn kestiler. Korku uyandran yzlerini derin yaralarla irkinletirdiler. Ayn zamanda ozanlar ve savalar Hun dilinde atlar sylediler Muncukun olu Attila, en kahraman milletlerin efendisi. Sen skitya ve Germenyaya sahip olduun gibi, saysz ehirleri de zaptettin. Her iki Roma mparatorluunu da korkutarak kendine diz ktrdn. Onlardan yllk vergi aldn. Kaderin btn bunlar yaptktan sonra, dmanlarn hyanetinden yahut yarasndan deil, halknn arasnda hibir ac duymadan ldn. Priskosun anlattna gre daha sonra Attilann mezarnn banda strava denilen cenaze yemei yenmi ve defin trenine balanmtr. Attilann cesedi birbiri ardna tabuta kondu. Bunlardan birincisi altn, ikincisi gm, ncs ise demirdendi. Bu, gl kraln ne de dediini gstermek iindi. Demir, kavimleri yendiinin, altn ve gm ise her iki Roma mparatorluunda kazand mevkinin iareti idi. Gmme ii geceleyin ve gizlice oldu. Savata dmandan alnan silhlar, deiik talarla ssl altn ilemeli at koum takmlar ve kralln gsteren deiik eyler onunla birlikte mezara kondu. Bunlar onun sarayn sslyorlard. nsana has a gzll, bir byk ve deerli hazineden uzak tutmak, kabrin yerini hi kimsenin bilmemesi iin mezar kazanlar da ldrld.118 Attilann nereye gmld bilinmemektedir. Fakat mezarnn Tuna ve Tisa arasndaki blgenin dou yarsnda olduu tahmin edilmektedir. Ayrca Jordanesin mezar kazanlarn ldrlerek Attila ile

1448

gmld haberinin ise hibir iareti bulunmamaktadr. Mezarn, mecras deitirilen bir nehire gmld sylenmise de bunu destekleyecek deliller mevcut deildir. Yalnz ok kymetli eyalarn bulunduu Attilann kabri, o zamanki artlar altnda yama ve soygunlara kar gizli tutulmutur.119 Allahn kams (Flagellum Dei) ve gnaha batan Hristiyanlar cezalandrmak gayesi ile Allahn gndermi olduuna inanlan Attilann fiziksel zelliklerine, ahsiyetine dair Jordanes ve Priskosda u bilgiler verilmitir: Kavimlerin sarslmas, btn dnyann korkmas iin domu bir adam; hakknda yaylan korkun haberler nedeniyle herkesin kendisinden korktuu kii idi. Kibirle iki kat yrr, gzleri k saar, gururlu gcn vcudunun hareketleriyle de hissettirirdi. Sava hereyden ok sevmesine ramen dnerek hareket eder, bir ok eyi aklyla baarrd. Kendisinden aman dileyenlere merhamet gsterir ve kendine sadk olanlara kar ok ltuf gsterirdi. Ksa boylu, geni omuzlu idi. Byk bana nisbetle gzleri kkt. Seyrek sakal beyazlamt. Yass burnu ve biimsiz yz, kklerinin damgasn tayordu. Akll ve kurnazd. Tehdit ettii yerin dnda baka bir yerden saldrrd.120 bize ve dier barbarlara ok tatl ve leziz yemekler getirildi. Dier skitlere ve bize gm tabaklarda, Attilaya ise tahta tabakta et getirmilerdi. Her cihette mutedil ve kanaatkr idi. Misafirlere altn ve gm kadehler verdii halde onun kadehi tahtadan idi. Srtndaki elbiseleri, ayakkablar, klcnn kabzas ve atnn takmlar askerlerininkinden hi de farkl deildi. Buna kar dier skit komutanlarnn bu eyalar altn ve kymetli talarla ssl, gz kamatrc idi. Kendisininki byle deildi. Yalnz dierlerinden daha temiz idi.121

A. Vmbry, A Trk Faj, Budapest, 1885, s. 80; B. Szsz, A Hnok Trtnete, Attila

Nagykiraly, Budapest, 1943, s. 175. 2 3 A. Donuk, Trk Devletinde Hkimiyet Anlay, TED, X-XI, 1981, s. 29-56. Attilann doum tarihi, yeri, genlik yllar ve yetimesi hakknda malumat

bulunmamaktadr. Yalnz isminden dolay Hunlarn til (Volga) nehri kylarnda bulundugu zamanlarda dnyaya geldii (390-395 yllar), babas Muncuk ile, onun lmnden sonra amcas Ruann yannda yetitii tahmin edilmektedir. Bunun yannda, Attilaya dair yazlan romanlarda onun genlik yllarnda Roma saraynda rehin olarak kald, bu sayede Romallar ok iyi tanma firsat elde ettii iddia edilmise de, bu bilgiler hi bir kaynak tarafndan teyid edilmemitir (bk. M. Broon, Hunlarn Hayat, stanbul, 1981, s. 109; Ayn mlf., Attila, stanbul, 1931, s. 31-32). Attila isminin ne manaya geldigi Trke olup olmad meselesi her zaman tartma mevzuu olmutur. Kimi ismin Gotca (G. Doerfer, Z. Moor gibi) kimi ise Trke olduunu ileri srmtr (Gy. Nmeth, O. Pritsak gibi). Attila adnn Gotca Baback, Atack, Sevimli, Agabey manalarna geldii sylenerek, Hun dnemi Trke bir kelimenin Germence yorumu olarak gsterilmitir. Ayrca Klaproth ve Inostroncev Macarca; Venelin Slavca; Poucha Tokarca olarak kabul etmilerdir.

1449

Genellikle Attila isminin Volga nehrinin bir dier adi olan til-Etilden geldii dnlmtr. Ayrca Gktrk Trkesindeki Attay= hretli mparator ile de balant kurulmutur. F. Altheim, Attila kelimesinin aslnn Ata-la olduunu ve benim atam, atack manalarna geldiini sylemitir. Bunlarn yannda Gy. Nmeth ayr bir bak as getirerek Attilann olgunluk a ismi oldugunu, genliinde ise baska bir ad tam olabileceini ifade etmitir ki, bu eski Trk ad verme geleneine de uygundur. Attila, ahs isminin tesinde belkide Hun hkmdarnn nvandr. En son olarak O. Pritsak ise ismin Trke olduunu ve Es-til- ~ As-til- ~ At-til-a = Attila ekliyle Byk deniz, okyanus veya hereye gc yeten hkmdar manalarna geldiini sylemitir. Menander Protector bk. Fragmenta Historic orum Graecorum, nesr. C. Mller, Paris, MDCCCLXVIII, s. 229; A. Ipolyi, Magyar Mytholgia, Pest, 1884, s. 146; J. Marquart, Die Chronologie Der Altturkischen Inschriften, Leipzig, 1898, s. 77; G. Kuun, Relationum Hungarorum, Claudiopoli, MDCCCXCII, s. 40-41; Gy. Nmeth, A Hunfoglal Magyarsg Kialakulsa, Budapest, 1930, s. 132; F. Altheim, Geschichte Der Hunnen, I, Berlin, 1959, s. 144 n. 8; Gy. Nmeth, Hunlarn Dili, bk. Attila ve Hunlar, Ankara, 1982, s. 110-111; M. Jnos, A Magyar Hn-Monda Nhang Tulajdonnevrl, Magyar Nyelv, 2, 1906, s. 159; G. Doerfer, Zur Sprache Der Hunnen, CAJ, 17, 1973, s. 29-34; O. Pritsak, The Hunnic Language of the Attila Clan, Harvard Ukrainian Studies, VI, 4, 1982, s. 444. 4 5 6 Priskos, s. 24; A. Thierry, Histoire DAttila, I, Paris, 1865, s. 46-48. Priskos, gst. yer. Anlamann bozulmamas ile devamll iin edilen bu yemin ve yaplan din merasimin ne

ekilde gerekletirildii bilinmemektedir. Eski Trk topluluklarndaki bu merasimler iin bk. A. nan, Eski Trklerde ve FolklardaANT, bk. Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1987, s. 317-330. 7 8 Priskos, s. 25. A. Thierry, ayn eser, s. 52-54; W. M. McGovern, The Early Empires of Central Asia, Engel, Beilleszkeds Eurpba A

Chapel Hill, 1939, s. 385-386; F. Altheim, Europa und die Hunnen, Literatur und Gesellschaft im ausgehenden Altertum, Halle-Saale, 1948, s. 303-316. 9 P. Kezdetektl 1440-16, Budapest, 1990, s. 47-48; I. Bna, Das Hunnenreich, Stuttgart, 1991, s. 118. 10 Sidonius Appolinaris, Epistulae et Carmina, bk. Monumenta Germaniae Historica, nesr.

Leutjohenn, VII, Berlin, 1887, s. 320; Priskos, s. 46; Codex Vaticanusdan naklen bk. C. A. Macartney, Studies on the Earliest Hungarian Historical Sources, VI-VII, Oxford, 1951, s. 180-181; Gy. Pauler, A Magar Nemzet Trtnete Szent Istvnig, Budapest, 1900, s. 2; F. Altheim, Geschichte Der Hunnen, I, Berlin, 1952, s. 3-9; F. Altheim-H. V. Haussig, Die Hunnen in Osteuropa, Baden-Baden, 1958, s. 30 vd.; K. Czegldy, Pseudo-Zacharias Rhetor on the Nomads, Studia Turcica, 1971, s. 133-148; S. Batav, Attilann Hayat ve lm, Trk Kltr, Sayi 1, 1962, s. 34-35. 11 Priskos, s. 24; F. Altheim, Attila et Les Huns, Paris, 1952, s. 273; W. M. McGovern, ayn

1450

eser, s. 385; D. Sinor, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge, 1990, s. 191. 12 Acatir, Akatir, Akatzir veya Aaeri (orman adam) ekillerinde grlen bu Trk boyu,

daha sonralar Dou Avrupa blgesine hakim olacak olan Hazar Trklerinin atas yahut Akhazar isimli bir koludur. Bk. Gy. Nmeth, A Honfoglal Magyarsg Kialakulsa, Budapest, 1930, s. 132 vd.; O. J. Maenchen-Helfen, Akatir, CAJ, XI, 4, 1966, s. 282. 13 B. Szsz, A Hnok Trtnete Attila Nagykirly, Budapest, 1943, s. 181; F. Altheim, Attila

et Les Huns, s. 162-165. 14 402-404. 15 16 17 F. Hirth, Hunnenforschungen, KSZ, II, 1901, s. 90 vd. F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 168. Jordanes, Romana et Getica, s. 42-43; T. Mommsen, Gesammelte Schriften, IV, Berlin, Johannes De Thurocz, Chronica Hungarorum, Budapest, 1985, s. 38-39. J. De Thurocz

hakknda bk. H. Yusufolu, Macarlarda Hun-Macar Akrabal Gelenei, Trk Kltr, 387, 1995, s.

1906, s. 532-533; B. Twyman, Aetius and the Aristocracy, Historia, 19, 1970, s. 499. 18 Sidonius, s. 322; B. Szsz, ayn eser, s. 183-184; F. Altheim-H. V. Haussig, Die Hunnen

in Osteuropa, s. 40-41; O. J. Maenchen-Helfen, Die Welt Der Hunnen, Kln, 1978, s. 61-64. 19 H. Homeyer, Attila, Berlin, 1951, s. 66-67; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 118-124; A.

Gibbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, III, Istanbul, 1988, s. 206; I. Bna, Das Hunnenreich, s. 51; G. Waitz, Der Kampf der Burgunder und Hunnen, Forschungen zur Deutschen Geschichte, 1, 1862, s. 3-10. 20 Jordanes, Romana et Getica, s. 104; D. Sinor, The Cambridge History of Early Inner Asia,

s. 188-189; I. Bna, ayn eser, s. 53. 21 Jordanes, Romana Et Getica, s. 101-103; Procopius, Corpus Scriptorum Historiae

Byzantinae, II, nesr. G. Dindorf, Bonn, MDCCCXXXIII, s. 412-413; A. Malet-J. Isaac, Histoire Romaine, Paris, 1925, s. 420 vd. 22 Prosper Tiro, Epidoma Chronicon, Chronico Minora, I, bk. Monumenta Germania

Historica, nesr. Th. Mommsen, Berlin, 1840, s. 441; C. Courtois, Les Vandales et LAfrique, Paris, 1955, s. 155 vd.; O. J. Maenchen-Helfen, The World of the Huns, Berkeley, 1973, s. 108; A. Gibbon, ayn eser, s. 189-192; B. Croke, Anatolius and Nomus: Envoys to Attila, Byzantinoslavica, 42, 1981, s. 159-160. 23 T. Premier, Histoire Du Bas Empire, 1968, s. 319-323; I. Bna, Das Hunnenreich, s. 54; E.

Troplong, La diplomatie dAttila, Revue dHistoire diplomatique, XXII, 1908, s. 540 vd.

1451

24

Kaynaklarda Mundiuchus (Priskos), Mundzuco (Jordanes) eklinde geen Attilann

babasnn ismi Trke Muncuktur ve inci, boncuk, bayrak, sancak manalarna gelmektedir. Muncukun hayat hakknda bilgi bulunmamaktadr. Sadece Attila ile Bledanin babas olduu bilinmektedir. Devlet idaresinde hangi makamda bulunduu, Hun tahtna kp kmad mehuldr. Attila ile Bledanin kk yalarda babasz kalmalar ve onlarn Ruann yannda yetimeleri, Muncukun gen yata lm olabileceini akla getirmektedir. A. Caferolu, Eski Trk Dili Tarihi, Istanbul, 1984, s. 75; G. Doerfer, Zur Sprache Der Hunnen, s. 32-34; O. Pritsak, The Hunnic Language of the Attila Clan, s. 438-439. 25 Attila ile birlikte Hun tahtn paylaan Bledann lm tarihi olan 445 ylna kadarki siyasi

faaliyetleri hakknda pek bilgi bulunmamaktadr. Zevk sefadan holandn bildiimiz ahsiyeti, Attilanin karizmas yannda silik kalm olmaldr. Yalnz baz modern tarihiler, I. Balkan seferi olarak bildiimiz ve Viminacium, Sirmium gibi Dou Roma ehirlerinin ele geirildii harekat gerekletiren kiinin Attila deil, Bledanin basnda bulunduu birlikler olduunu ileri srmlerdir. Bunlar iddeadan te gitmese de, Bleda, Margus barndan sonra Sorosguslar gibi baz kavimlerin itaat altna alnmas gayesiyle gerekletirilen seferlere bizzat itirak etmitir. Bleda/Blidas eklinde geen isim, bild-blid ~ bil-g haliyle eski Trkede de grlmekte ve akll, bilgili idareci manasna gelmektedir. Priskos, s. 24, 49, 54; E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, Oxford, 1948, s. 74-75; I. Bna, Das Hunnenreich, s. 56-57; O. Pritsak, The Hunnic Language of the Attila Clan, s. 443 vd. 26 Codex Vaticanusdan naklen bk. C. A. Macartney, ayn eser, s. 182; B. Szsz, ayn eser,

s. 194-195; H. Screiber, Die Hunnen, Mnih, 1978, s. 84 vd. 27 28 29 O. J. Maenchen-Helfen, Die Welt Der Hunnen, s. 70. Priskos, s. 54; Gy. Moravcsik, Attila s Buda, Egy. Phil. K. L., 1926, s. 195-202. E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 88; O. Pritsak, Der Titel Attila,

Festschrift fr Max Vasmer, Berlin, 1956, s. 404-419; A. Alfldi, Die Germania als Sinnbild der Kriegerischen Tugend des rmischen Heeres, Germania, XXI, 1937, s. 95-100. 30 Attilanin kardei Bleday ldrdnden bahseden tarih kaynaklarda, bu olay genelde u

cmlelerle belirtilmitir: Kardeinin cinayetinden sonra Attila binlerce insan savaa zorlamtr (Jordanes). Hun kral kardeini ldrd ve onun halkn kendi hkimiyeti altna ald (Prosper Tiro kronigi). Genelde ortaya atlan grler, Priskosun kayp eserine istinden bilgi verdiini iddia eden Jordanesin yukardaki bilgilerine dayandrlmtr. Nitekim bu malumatdan yola kan modern devir tarihileri umumiyetle u grleri ileri srmlerdir: Ruann lmnden sonra Bleda tek bana ve gl olarak Hun tahtna kmtir. Attila ise, 10 yllk bir plann neticesinde darbeyle kardeini ldrm ve hkimiyeti ele geirmitir. Nitekim daha Bledann tahta getii ilk yllarda Attila, Bledadan sonra tahta geebilecek Hun prenslerini ldrerek veya lkeden kamaya mecbur ederek

1452

vris olarak tek kalmtr. Bunun en gzel rneini ise Dou Romallara kaan ve Margus barisi ile iade edilen Hun hanedanndan Mama ile Attakamn idam edilmeleridir. Bunlar Oktar veya Ruanin oullar olabilirler. Daha sonralar hkimiyetlerini kaybeden baz kavimleri de etrafna alarak glenen Attila, 445 ylna gelindiinde Bledayi tuzaa drerek kendi eliyle ldrm ve ona bal olanlar da kendisine itaat etmeye mecbur brakmtr. Jordanes, s. 123; Prosper Tiro, s. 480; Marcellinus Comes, Chronicon, Chronico Minora, II, s. 81; A. Thierry, ayni eser, s. 52 vd.; E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 88; H. Homeyer, Attila, Berlin, 1951, s. 78-79; C. D. Gordon, The Age of Attila, Newyork, 1960, s. 61; C. A. Macartney, Studies on the Earliest Hungarian Historical Sources, s. 102; I. Bna, Das Hunnenreich, s. 61-63; K. Enoki, Sogdiana and the Hsiung-nu, CAJ, 7, 1, 1968, s. 60; J. Deguignes, Byk Trk Tarihi, 2, stanbul, 1976, s. 479; E. Gibbon, Roma mparatorluunun lerleyive k Tarihi, II, s. 206. 31 32 s. 62 vd. 33 34 35 36 37 38 B. Szsz, ayn eser, s. 187; J. Harmatta, The Bogs of the Huns, AAH, I, 1951, s. 139. T. Premier, ayn eser, s. 291; I. Bna, ayn eser, s. 55-56. A. Thierry, ayn eser, s. 54 vd.; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 146-147. Priskos, s. 24-25. Priskos, s. 25; B. Szsz, ayn eser, s. 190-191. Procopius, Corpus Scriptarum Historiae Byzantinae, I, nesr. G. Dindorf, Bonn, Priskos, s. 38. T. Premier, Histoire Du Bas Empire, 1968, s. 290; L. Hambis, Attila Les Huns, Paris, 1971,

MDCCCXXXIII, s. 26-27; C. E. Zachariae, von Lingenthal, I, Lipsiae, 1881, s. 131; A. Alfldi, Der Untergang der Rmerherrschaft in Pannonien, II, Berlin, 1926, s. 6; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 150 vd.; C. D. Gordon, ayn eser, s. 63-65; K. S. Ireek, Belgrad stanbul Askeri Yolu, Ankara, 1990, s. 53-54. 39 441 yl olaylar hakknda Marcellinus Comes unlar yazmtr: Hun krallar saysz

savalarla Illeriaya saldrdlar. Belgrad ve baka ehirler ile Illerianin bir ok yerini yerle bir ettiler. Cladius Claudianus ise yle demitir: Hunlar ortal kasp kavursada, Sarmatlar kapnn nne dikilse de, onlar (Romallar) sadece artistlii dnrler. Hunlar ile Dou Roma arasnda imzalanan bu anlamann tarihi 442dir. Anlamay Romallar adna konsl Nomus imzalamtr. Bu srada Asya taraflarnda seyahatte bulunan imparator da, dnte 443 yl balarnda onaylayarak artlarn yerine getirmeye almtr. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, Ankara, 1943, s. 121; E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 73

1453

vd.; H. Homeyer, Attila, s. 77-78.; I. Kafesolu, XII. Asra Kadar stanbulun Trkler Tarafndan Muhasaralar, IED, III, 1957, s. 3 vd.; B. Croke, Anatolius and Nomus: Envoys to Attila, s. 162-164. 40 E. Gibbon, Roman Empire, 1764, s. 270-71; O. Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi

Tarihi, stanbul, 1981, s. 157; E. Schrder, Die Leichenfeier fr Attila, Zeitschrift fr Deutsches Altertum, LIX, 1922, s. 240-244. 41 Priskos, s. 26; Prosper Tiro, s. 479; B. Szsz, ayn eser, s. 191-192; C. D. Gordon, ayn

eser, s. 70 vd. 42 Theophanes, Chonogrophia, bk. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, II, nesr. I.

Classen-I. Bekker, Bon, 1839, s. 102 vd.; B. Szsz, ayn eser, s. 216-217; D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, Londra, 1974, s. 64; I. Kafesoglu, ayn eser, s. 5. 43 E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 90 vd.; B. Croke, ayn eser, s. 165

vd.; T. D. Bornes, Patricii Under Valentinian III, Phoenix, 24, 1975, s. 164. 44 45 46 47 48 Priskos, s. 26. Priskos, s. 27; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 153. Priskos, s. 29. I. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 80. J. Harmatta, A Hun Birodalom Felbomlsa, s. 183 vd.; Th. Mommsen, Gesammelte

Schriften, s. 539. 49 F. Altheim, Attila et les Huns, s. 158 vd.; R. Grousset, Bozkr mparatorluu, stanbul,

1980, s. 91; I. Bna, Das Hunnenreich, s. 62vd., 107, 111vd. 50 64-65. 51 Priskos, s. 32-33. K. Szabo, bu alan yerin Moravann Tuna ile birletii yerde bulunan E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 221; I. Bna, Das Hunnenreich, s.

Srbistandaki Szendr olduunu ileri srmtr. K. Szabo, Priskosz Szonok s Blcssz leteirl S Trtnetirata tredkerl, I, Pest, 1878, s. 14. 52 I. Bna, ayn eser, s. 65 vd.; F. Salaman, Hol Volt Attila Fszllshelye, Szzadok, 15,

1881, s. 1-39. 53 Priskos, s. 38; S. Szeremlei, Attila Szkhelye H. -M. -Vsrhely Htrban Volt,

Szzadok, 32, 1898, s. 887 vd.; R. Browning, Where Was Attilas Camp?, The Journal of Hellenic Studies, 73, 1953, s. 143 vd.

1454

54 55

Jordanes, s. 104. Zs. Btky, Attila f Szllshelye s Palotjo, Fldrajzi Kzlemnyek, 56, 1918, s. 128-135;

R. Browning, ayn eser, s. 144-145; E. Gibbon, ayn eser, s. 221. 56 Priskos, s. 40. Attilanin bu muhteem saraynn kim tarafndan ina edildii

bilinmemektedir. Priskosun Onegesiusun sarayn Sirmiumlu bir sava esirinin ina ettiini belirtmesinden dolay, Attilann sarayn da ayn kiinin yapt dnlmtr. Bununda kimlii belirsizdir. Ayrca S. Stragowski Slavlar; F. Vmos ise Alanlar tarafndan yapldn sylemilerdir. Fakat byk bir alan kaplayan sarayn ina eklinin Slav, Germen, Hun veya mahallmi olduuna dair yeterli bilgi bulunmamaktadr. E. A. Thompson, The Camp of Attila, JHS, 65, 1945, s. 112-115. 57 58 59 60 61 I. Bna, Das Hunnenreich, s. 71. Priskos, s. 53; Jordanes, s. 105 vd. I. Bna, Das Hunnenreich, s. 81. I. Bna, ayn eser, s. 81. O. J. Maenchen-Helfen, Die Welt Der Hunnen, s. 74 vd.; I. Tieloiu, ber die Nationalitt

und Zahl der Von Kaiser Theodosius dem Hunnenkhan Attila Ausgelicferten flchtlinge, Byzantinische Zeitschrift, XXIV, 1924, s. 84-87. 62 63 Priskos, s. 47; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 168-169. B. Szsz, ayn eser, s. 263 vd.; A. H. M. Jones, The Later Roman Empire 284-602,

Oxford, 1973, s. 176-189; I. Bna, ayn eser, s. 83. 64 65 66 67 541. 68 69 70 T. Premier, ayn eser, s. 333-334; B. Szsz, ayn eser, s. 270. O. J. Maenchen-Helfen, Die Welt Der Hunnen, s. 97-98. E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 124, 133; F. Altheim, Attila Et Les Priskos, s. 28-31; H. Schreiber, ayn eser, s. 167 vd.; I. Bona, Das Hunnenreich, s. 87. F. Altheim, Attila Et Les Huns, s. 170-171. Priskos, s. 39-40. C. D. Gordon, ayn eser, s. 104-105; Th. Mommsen, Gesammelte Schriften, IV, s. 540-

Huns, s. 171; I. Bna, ayn eser, s. 99.

1455

71 72 73

Jordanes, s. 106-107. Priskos, s. 57-58. J. Malalas, A Translation by Elizabeth Jeffreys, Michael Jeffreys and Roger Scott,

Melbourne, 1986, s. 195-196. 74 75 s. 82-84. 76 77 A. Thierry, ayn eser, s. 121-124; L. Hambis, Attila Les Huns, s. 81. O. J. Maenchen-Helfen, Die Welt Der Hunnen, s. 80-81; N. H. Baynes, Roma and Jordanes, s. 110. Jordanes, s. 108; I. Bna, De la Dacie Jusqua Erdelve Lpoque de la Migration des

Peuples en Transylvania (271-895), bk. Histoire De La Transylvanie, ed. B. Kpeczi, Budapest, 1989,

Armenia in the Fourth Century, English Historial Rewiew, 25, 1910, s. 625-643. 78 H. Homeyer, Attila, s. 145-147; C. A. Macartney, Studies on the Earliest Hungarian

Historical Sources, s. 119-122. 79 Prosper Tiro, s. 480; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 175-177; A. Ferrill, The Fall of the

Roman Empire, Londra, 1986, s. 148-149. 80 Grgoire de Tours, bk., Monumenta Germania Historica Scriptores Rerum

Merovingicarum, I, nesr. W. Arndt, 1885, s. 67-72; H. Homeyer, Attila, s. 143-144. 81 235 vd. 82 Cassiodorus, Variae, bk. Monumenta Germaniae Historica, nesr. Th. Mommsen, XII, Chronican Paschale, bk. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, nesr. L. Dindorf, Bon,

1832, s. 583; A. Malet-J. Isaac, Histoire Romaine, Paris, 1925, s. 431-432; A. Gibbon, ayn eser, s.

Berlin, 1894, s. 157; Jordanes, s. 108-109; A. Thierry, ayn eser, s. 155 vd.; B. Szsz, ayn eser, s. 288-290; B. S. Bachrach, A History of the Alans in the West, Minneapolis, 1973, s. 65. 83 H. Homeyer, Attila, s. 150-152; F. Altheim, Attila Et Les Huns, s. 177-178; Jordanes, s.

110; Sidonius, s. 327-330; Prosper Tiro, s. 481. 84 85 H. Homeyer, Attila, s. 149-150. Eustathius Epiphaniensis, bk. Fragmenta Historicorum Graecorum, IV, s. 140; Prosper

Tiro, s. 482; B. S. Bachrach, ayn eser, s. 66-68. 86 Jordanes, s. 112; Sidonius, s. 330 vd.

1456

87 88 89 90

Jordanes, s. 110-111. H. N. Orkun, Attila ve Oullar, stanbul, 1933, s. 71. A. Inan, Tarihte ve Bugn Samanizm, Ankara, 1986, s. 154-156. Jordanes, s. 113-114; E. Gibbon, ayn eser, s. 242 vd.; A. Echkardt, Notes et Documents,

Revue des Etudes Hongroises, VI, 1928, s. 105-107; A. Alfldi, Les Champs Catalauniques, REH, VI, 1928, s. 108-111; P. Vczy, Hunlar Avrupada, s. 114; I. Bna, Das Hunnenreich, s. 94. 91 Sava srasnda iki ordunun dizilii u ekilde idi: Hunlar, Attilann kumandasndaki

ordunun merkezini tekil ediyordu. Sol cenahta karde Valamir, Theodemir ve Videmirin idaresindeki Ostrogotlar; sada ise Ardarikin ynetimindeki Gepidler ve dier kavimler bulunuyordu. Kar tarafta ise Aetius Romal kuvvetlerin banda olarak sol ksmda, sa yanda Ostrogotlarn karsnda olacak ekilde Vizigotlar, ortada ise Burgundlar, Franklar, Alanlar ve dier yardmc kuvvetler yer tutuyordu. Jordanes, s. 113; B. Szsz, A Hunok Trtnete Attila Nagykirly, s. 291-296; H. N. Orkun, ayn eser, s. 70; Th. Mommsen, ayn eser, s. 542-544; C. D. Gordon, ayn eser, s. 105108; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 179 vd. 92 Johannes De Thurocz, s. 40-44; K. Fischer, Die Hunnen im Schweizerischen Eifischthale,

Zrih, 1896, s. 107-109. 93 94 I. Bna, Das Hunnenreich, s. 96-97. E. Dmougeot, Attila et Les Gaulois, Mmoires de la Socit dagriculture du dpartement

de la Marne, 73, Paris, 1958, s. 7-42; V. De Caen, Attila, Normandie, 1990, s. 24-26. 95 E. Adreoli, Contributo topografico alla battaglia dei catalaunici, Historia, 1927, s. 146-152; Attilann akrabas

P. Vczy, Hunlar Avrupada, s. 114-115; H. Schreiber, ayn eser, s. 219 vd. 96 Gesammelte Schriften, IV, s. 542-543; I. Bna, Das Hunnenreich, s. 97.

olduu sylenen Laudarikin, onun kaynbiraderi olabilecei de ileri srlmtr. Th. Mommsen,

97 E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 141-142; E. Stein, Histoire du Bas Empire, I, Amsterdam, 1968, s. 317-337; O. J. Maenchen-Helfen, Die Welt Der Hunnen, s. 104-106. 98 A. Alfldi, Magyarorszg npei s a Rmai birodalom, Budapest, 1934, s. 53-57; A. H. M. Jones, The Later Roman Empire 284-602, s. 192-201. 99 Damaskius, Hunlarla Bat Roma arasnda vuk bulan Campus Mauricius savan olduka deitirerek anlatmtr. Nitekim Attilay Romaya kadar ilerletmi, sava yeri olarak da Roma nlerini gstermitir. Oysa bunlarn hi biri gerek durumla ilgili deildir. Buna ramen verdii bilgiler, savala alakal insanlarn uurunda oluan deiik duygular yanstmas bakmndan nemlidir. A. Westermann, Damiscii Vita Isidori, Paris, 1862, s125-126; E. A. Thompson, ayn eser, s. 143.

1457

100 Jordanes, 108-114. 101 Prosper Tiros, 482 vd. 102 H. Homeyer, Attila, s. 163; A. Westermann, ayn eser, s. 126 vd. 103 O. Maenchen-Helfen, Huns and Hsiung-nu, Byzantion, 17, 1944-45, s. 239. 104 B. Szsz, ayn eser, s. 296-298; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 183-186; L. Vrady, Das Letzte Jahrbundert Pannoniens 376-476, Budapest, 1969, s. 42 vd. 105 Historia Nova, MDCCCLXXXVII, s. 26-27; A. Ferrill, ayn eser, s. 150-151; E. A. Thompson, ayn eser, s. 144vd. 106 Jordanes, s. 114; V. De Caen, ayn eser, s. 28-29; F. Altheim, Attila et Les Huns, s. 189; J. Becker, LiudprandiOpera, Leipzig, 1915, s. 75-77. 107 B. Szsz, ayn eser, s. 348-349; E. Hutton, Attila and the Huns, Londra, 1915, s. 65 vd.; E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 145-146. 108 Attilann Mediolonum (Milan)daki saraya girdii zaman; imparatorun tahtna oturup, tbi krallarn imparatora ezik bir vaziyette hediyeler sunduklarn tasvir eden bir fresk grd, bunun zerine, yanna bir ressam artarak kendisi tahtnda oturur ve Dou ile Bat Roma imparatorlarn klm, yere kapanacak ekilde bklm, yllk dedikleri vergileri sembolize eden paralar uvallardan ayaklarnn ucuna boaltr halde resim yapmasn emrettii anlatlmaktadr. A. Thierry, ayn eser, s. 189-205; E. Babelan, Attila dans la Numismatique, Revue Numismatique, 1914, s. 300312. 109 J. B. Bury, ayn eser, s. 290 vd.; E. Hutton, The Story of Ravenna, s. 55 vd.; D. Sinor, The Cambridge History of Early Inner Asia, s. 195. 110 Jordanes, s. 115; E. A. Thompson, A History of Attila and The Huns, s. 147-148.; V. Padnyi, Dentu-Magyaria, Veszprm, 1989, s. 60. 111 A. Thierry, ayn eser, s. 207-214; K. Bierbach, Die Letzten Jahre Attilas, Bon, 1906, s. 48 vd. 112 Attilanin yakn evresi, onun istikbalinden korkarak, bir zamanlar Vizigot kral Alarikin Romaya girmesinden sonra yok olmasn misal gstererek, onu bu seferden vazgeirmeye almlardr. Priskos, s. 58. 113 H. N. Orkun, Attila ve Oullar, s. 79. 114 Attilann Roma seferi dnnde evlendii Ildiconun mensei belirsizdir. En ok Germen

1458

yahut Got asll olduu zerinde durulmusa da, kimlii kesin olarak tesbit edilememitir. zellikle daha sonraki destan ve efsanelerde ismi ve asl iyice karmtr. Bu arada Attilann o devir iin bilinmeyen bir hastalktan m ld, yoksa gerdee girdii ei tarafndan m ldrld meselesi de bilinmemektedir. Yalnz eer ei tarafndan bir cinayete kurban gitseydi bunun tesirleri ok daha farkl olur ve planl olmas gereken hadise deiik tarihi kaynaklarda mutlaka aksi bulurdu. Bu olay sonralar sadece destanlara yansmtr. nki tarih ana kaynaklar vakada maalesef suskun ve yetersiz kalmaktadr. B. Szsz, A Hnok Trtnete Attila Nagykirly, s. 362-363; E. A. Thompson, A History of Attila and the Huns, s. 148-151; B. Spuler, Geschichte Asiens, Mnih, 1950, s. 321; Z. Gombocz, Die Bulgarische Frage und Die Ungarische Hunnensage, Ungarische Jahrbcher, I, 1921, s. 173 vd.; Fr. Klaeber, Attilas and Beowulfs Funeral, Publications of the Modern Language Association of America, XLII, 2, 1927, s. 257-258. 115 Priskos, s. 47; K. Fischer, ayn eser, s. 112-113; E. Herzfeld, Zoroaster and his World, Princebon, 1947, s. 78; H. Schreiber, ayn eser, s. 270 vd. 116 Jordanes, s. 123-124; O. Maenchen-Helfen, The Legend of the Origin of the Huns, Byzantion, XVII, 1945, s. 244-245. 117 Priskos, s. 61. 118 Jordanes, s. 124-126; B. Von Arnim, Bemerkungen Zum Hunnischen, Zeitschr. F. Slav. Philologie, 1936, s. 100 vd. I. Bna, Attilanin defininde ayr tabut kullanldna dir Jordanesin kaydnn, Yunancadan Latinceye hatal tercme ve yanl tefsir edilmeden kaynaklandn sylemitir. Das Hunnenreich, s. 204vd. 119 A. Mcsy, Mg egyszer Attila Sirjrl, Arch. rt., 114-115, 1987-88, s. 243-244. 120 Jordanes, s. 105-106. 121 Priskos, s. 48-49.

AHMETBEYOLU, A., Grek Seyyah Priskos (V. asr)a Gre Avrupa Hunlar, stanbul, 1995. , Sihirli Geyik Efsanesi, Hakk Dursun Yldz Armaan, Ankara, 1995. AKKAYA, ., Eski Alman Destanlarnda Attilann Akisleri, DTCFD, II, 4, 1943-44. ALFLD, A., Funde Aus Der Hunnen Zeit Und hre Ethnische Sonderung, Archaelogia Hungarica, IX, 1932.

1459

, Les Champs Catalauniques, REH, VI. ALTHEIM, F., Attila Et Les Huns, Paris, 1952. , Geschichte Der Hunnen, I, Berlin 1959; II, 1960; III, 1961; IV-V, 1962. ALTHEIM, F. -F. Stehl, Das Erste Auftreten Der Hunnen, Baden-Baden, 1953. ALTHEIM, F. -H. V. Haussig, Die Hunnen in Osteuropa, Baden-Baden, 1958. Ammianus Marcellinus, III, Books XXVII-XXXI, Excerpta Valescona, J. C. Rolfe, Londra, 1939. BABELON, E., Attila dans la Numismatique, Revue Numismatique, 1914. BATAV, ., Attilann Hayat ve lm, Trk Kltr, say I, 1962. BTKY, Zs., Attila f Szllshelye s Palotjo, Fldrajzi Kzlemnyek, 46, 1918. BENZING, J., Das Hunnsche Donaubolgarsche und Wolgabolgarsche, Phlologae Turccae Fundamenta, I, 1959. BERBACH, K., Die Letzten Jahre Attilas, Bonn, 1906. BNA, I., Das Hunnenreich, Stuttgart, 1991. BORNES, T. D., Patricii Under Valentinian III, Phoenix, 24, 1975. BRADY, C., The Legend of Ermanaric, Berkeley, 1949. BROWNING, R., Where Was Attilas Camp?, The Journal of Hellenc Studes, 73, 1953. BUCHWALD, W. -A. Hohlweg-O. Prinz, Tusculum Lexikon, Mnchen, 1982. BURY, B., History of the Later Roman Empire, London, 1923. CAFEROLU, A., Eski Trk Dili Tarih, stanbul, 1984. CASSODORUS, Variae, bk. Monumenta Germaniae Hstorica, ner. Th. Mommsen, XII, Berln, 1894. Chronicon Paschale, bk. Corpus Scriptorum Hstorae Byzantinae, ner. L. Dindorf, Bon, 1832. Claud Ptolemae, Geographa, Paris, M DCCCLXXXIII. CROKE, B., Anatolius and Nomus: Envoys to Attila, Byzantinoslavca, 42, 1981. , Evidence for the Hun Invason of Thrace in A. D. 422, G. R. Byzstudies, 18, 1977.

1460

Damascii Vita Isidori, ed. A. Westermann, Paris, 1862.DARK, J., Blcs Le Taktikjnak Hitelessge, Budapest, 1915. DE BOOR, H., Tarihte, Efsanede ve Alman Kahramanlk Destanlarnda Attila, Ankara, 1981. DE CAEN, V., Attila, Normandie, 1990. DE LEPPER, J. L. M., De Rebus Gestis Bonifati, Comitis Africae et Magistri Militum, Tilburg 1941. DMOUGEOT, E., Attila et Les Gaulois, Mmoires de la Socit dagriculture du dpartement de la Marine, 73, Paris, 1958. DNDORF, L., Historici Graeci Minores, I, Lipsiae, 1870. DOERFER, G., Zur Sprache Der Hunnen, CAJ, 17, 1973. ECKHARDT, S., Efsanede Attila, bk. Attila ve Hunlar, Ankara, 1982. ERDEM, S., ift Bal Kartal ve Anka zerine, Sanat Tarih Aratrmalar Dergisi, 8, 1990. Eunapus Sardianus, ner. C. Mller, Fragmenta Historicorum Graecorum, IV, Paris, 1851. Eustathus Epphanenss, bk. Fragmenta Hstorcorum Graecorum. Excerpta De Lagationibus, ed. C. De Boor, s. 121-155, 575-590, Berolini, 1903. FEHR, G., Attilas Sohn: Irnik, Ungarische Jahrbcher, XV, 1935. FERRILL, A., The Fall of the Roman Empire, Londra 1986. FETTCH, N., Hunlar zamanna ait olup Szeged-Nagyszkssda bulunan prens mezar buluntusu, II, TTKZ, stanbul, 1943. , Hunlarn Arkeolojik Hatralar, bk. Attila ve Hunlar, Ankara, 1982. GARAM, E. -KISS, A., Npvndorls Kori aranykincsek a Magyar Nemzeti Mzeumban, Budapest, 1992. GBBON, E., Roman Empre, I, 1764. , Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarih, 2-3, stanbul, 1987-1988. GORDON, C. D., The Age of Attila, Ann Arborr, 1960. GRGORE de Tours, bk., Monumenta Germania Historica Scriptores Rerum Merovingicarum,

1461

I, ner. W. Arndt, 1885. HAMBS, L., Attila Et Les Huns, Paris, 1971. HARHOU, R. -P. Diaconescu, Hunnische Kessel aus Muntenien, Dacia, 28, 1984. HARMATTA, J., A Hun Birodalom Felbomlsa, I. A Hun trsadalom Attila korban: A Magyar Tudomnyos Akadmia trsadalm-trtneti tudomnyok osztlynok kzlemnyei II, 2, 1952, s. 147192. , Lapparion des Huns en Europe Orientale, Acta Antiqua Hung., 24, 1976. , The Golden Bow of the Huns, AAH, I, 1952. , The Dissolutian of the Hun Empre, I. Hun Society in the Age of Attila, Act. Arch. Hung., 2, 1952. HAUSSIG, H. V., ber Die Bedeutung Der Namen Hunnen Und Awaren, Ural-Altaische Jahrbcher, 47, 1975. , Das Problem Der Herkunft Der Hunnen, Materialia Turcica, 3, 1977. HMAN, B., A Magyar Hn-Hagyomny s Hn-monda, Studium, 8, Budapest, 1925. HOMEYER, H., Attila, Berlin, 1951. Ioannes Antocheus, bk. Fragmenta Hstoricorum Graecorum, V, 1870. Iordanes, Romana et Getica, (ner. Th. Mommsen), Berolini, 1882. Johannes De Thurocz, Chronca Hungarorum, Budapest, 1985. JONES, A. H. M., The Later Roman Empire 284-602, Oxford, 1973. KAFESOLU, ., XII. Asra Kadar stanbulun Trkler Tarafndan Muhasaralar, stanbul Enstits Dergisi, III, 1957. KISZELY, I., Honnan Jttnk? Budapest, 1992. KLAEBER, Fr., Attilas and Beowulfs Funeral, Publications of the Modern Language Association of America, XLII, 2, 1927. KLUGE, F., Der Tod des Attila, Eine altgermanische Dichtung, Deutsche Rundschau, 146, 1911. KOVRIG, I., Hunnische Kessel aus der Umgebung Von Vrpalota, Folia Archaeologica, 23,

1462

1972. KRAPPE, A. C., La Lgende de la naissance miraculeuse dAttila, Roi des Huns: Moyen-ge, III, 2, 1931. LSZL, Gy., A Hn aranyij jelentsge, MTA II. Oszt. Kzl. 3, I, 1, 1951. , Die Bewaffnung der Hunnen, RGA, 2, 1973. LGET, L., Attila Csaldfja, Veszprm, 1926. , Attila Hunlarnn Menei, bk. Attila ve Hunlar, (Trk. terc. . Batav), Ankara, 1982. LNDNER, R. P., Nomadism Horsus and Huns, Past and present, 92, 1981. MACARTNEY, C. A., The end of the Huns, Byzantinsch-Neugrechsche Jabrbcher, 10, 19321934. , Studies On the Earliest Hungaran Hstorcal Sources, Oxford, 1951. MAENCHEN-HELFEN, O. J., The Date of Ammianus Marcellinus Last Books, AJP, 76, 1955. , Akatr, CAJ, XI, 4, 1966. , Die Welt Der Hunnen, Wien-Kln-Graz, 1978. MAKTE, A. -J. Isaac, Histoire Romane, Paris, 1925. MALALAS, A Translation by Elzabeth Jeffreys, Mchael Jeffreys and Roger Scott, Melbourne, 1986. Marcellinus Comes, Chronicon, Chronica Minora, II, Th. Mommsen: MGH. AA. XI. 2. Berolini 1894. Martinus Dorpus Oratones, ner. I. Ijsewjn, Leipzig, 1986. McGOVERN, W. M., The Early Empires of Central Asia, Chapel Hill-North Carolina 1939. Menander Protector, bk. Fragmenta Hstoricorum Graecorum, IV, ner. C. Mller, Paris, 1851. MCSY, A., Mg egyszer Attila Sirjrl, Arch. rt., 114-115, 1987-88. MOMMSEN, Th., Gesammelte Schriften, IV, Berln, 1906. Monumenta Germaniae Historica, ner. Th. Mommsen, Berlin, 1840. MORAVCSIK, Gy., A Hnok Taktikjhoz, Krs Csoma-Archvum, I, 1921-1925.

1463

, Attila s Buda, Egy. Phil. K., 1926. , Byzantinoturcica, I-II, Berlin, 1958. , Attilas Tod in Geschichte Und Sage, Studa Byzantina, Budapest, 1967. MORI, M., Sodlularn Orta Asyadaki Faaliyetleri, Belleten, XLVII, 1983-84. MLLER, C., Fragmenta Hstoricarum Graecorum, IV, Paris, 1851; V, Paris, 1870. NMETH, Gy., A Honfoglal Magyarsg Kalakulsa, Budapest, 1930. , Attila ve Hunlar, Ankara, 1982. NEOGOE, M., Bozkrl, (Trk. terc. M. lksal) stanbul, s. 25-26. NESTOR, J. -C. s. Nicolaescu-Plopsor, Hunnische Kessel aus der Kleinen Walachei, Germania, XXI, 1937. OBOLENSKY, D., The Byzantine Commonwealth, Londra, 1974. Olympodor Thebae, ner. C. Mller, Fragmeta Historicorum Graecorum, IV, Paris, 1851. ORKUN, H. N., Attila ve Oullar, stanbul, 1933. PDNYI, V., Dentu-Magyara, Veszprem, 1989. PRDUCZ, M., Archologische Beitrge Zur Geschichte Der Hunnenzeit in Ungarn, Acta. Arc. Hung. 11, 1959. PAULER, Gy., A Magar Nemzet Trtnete Szent Istvng, Budapest, 1900. PIGULEVSKAYA, N., Note Sur Les Relatons De Byzance et Des Huns Au VIs., Revue Des Etudes Sud-Est Europeenn, VII, 1969. PREMIER, T., Histoire Du Bas Empre, 1968. PRTSAK, O., Ein Hunnisches Wort, ZDMG, 104, 1954. , Der Titel Attila, Festschrift fr Max Vasmer, Berln, 1956. , The Hunnic Language of the Attila Clan, HUS, VI, 4, 1982. PROCOPIUS, Corpus Scrptorum Hstorae Byzantinae, G. Dndorf, Bonn, I-III, 1833-1838. , (Trk. terc. O. Duru), Bizansn Gizli Tarih, stanbul, 1990.

1464

Prosper Tiro, Epidoma Chronicon, Chronico Minora, I, bk. Monumenta Germania Hstorca, AA. IX, Th. Mommsen, Berln, 1891.REYNOLDS, R. L. -R. S. Lopez, Odoacer: German or Hun?, Amercan Hstorcal Review, 52, 1946. RUNCIMAN, St., Orta alarn Balarnda Avrupa ve Trkler, Belleten, 7, 1943, s. 46. SGI, K., Hunkor Sr Keszthely, Arch. rt., 82, 1955. SALAMON, F., A Hunok s Pannnia 380-440 ig, Szzadok, XVI, 1882. , Hol Volt Attila Fszllsa?, Szzadok, 15, 1881. SALVANUS, bk. Monum. Germ. Auct. Ant., ner. C. Halm, I, Berln, 1877. SANDOR, T., Germania, Budapest, 1969. SCHAFRON, E., Zur Geschichte Der Hunnen in Europa, Welt als Geschichte, 17, 1957. SCHMDT, L., Mundiacum Und Das Burgunderreich am Rhein, Germenia, XXI, 1937. SCHNEIDER, H. -R. Wsnewsk, (Trk. terc. . Sar), Alman Kahramanlk Destanlar, zmir, 1992. SCHRAMM, G., Hunnen, Pannoniaiaier Germanen, Balkanologie, 11, 1975. SCHREBER, H., Die Hunnen, Mnchen, 1978. SCHRDER, E., Die Leichenfeier fr Attila, Zeitschrift fr Deutsches Altertum, LIX, 1922. SINOR, D., Autour dune migration du Peuples au V. Siecle, Journal Asiatique, 235, 1946-47. , Autour dune Migration du Peuples au V Siecle, Inner Asia And Its Contacts With Medieval Europe, London, 1977. , Inner Asia And Its Contacts With Medeval Europe, Londra, 1977. , The Hun Period, Editr D. Sinor, The Cambridge History of Early nner Asia, Sdney 1987. , The Cambrdge History of Early Inner Asia, Cambrdge, 1990. Sidonius Appolinaris, Epistulae et Carmina, bk. Monumenta Germaniae Historica, ner. Leutjohann, VIII, Berlin, 1887. Sozomenos, ecclesatca Hstora, R. Hussey-R. Barrow, I-III, Oxford, 1860. STEIN, E., Histoire du Bas Empre, I, Amsterdam, 1968.

1465

SZASZ, B., A Hnok Trtnete, Attila Nagykraly, Budapest, 1943. SZEREMLE, S., Attila Szkhelye H. -M. -Vsrhely Htrban Volt, Szzadok, 32, 1898. TAKTS, Z., Catalaunischer Hunnenfund und Seine Ostasiatischen Verbindungen, Acta Orientalia, V, 1955. THEOPHANES, Chonogrophia, bk. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, II, ner. I. Classen-I. Bekker, Bon, 1839. THIERRY, A., Histoire DAttila, et de ses successeurs I-II, Paris, 1865. THOMPSON, E. A., The Camp of Attila, JHS, 65, 1945. , The Isaurians Under Theodosios II, Hermathena, 68, 1946. , A History of Attila and The Huns, Oxford, 1948. TELOU, I. ber die Nationalitt und Zahl der Von Kaiser Theodosios dem Hunnenkhan Attila Ausgelieferten Flchtlinge, Byzantinische Zeitschrift, XXIV, 1924-1929. TOMKA, P., Der Hunnische Frstenfund Von Pannonhalma, Act. Arc. Hung., 38, 1986. , A Steppei Temetkezsi Szokasok Sajtos Vltozata A Hun halotti ldozat, Arrabona, 2223, 1986. TTH, E., Valeria Media, Acta Arch. Hun., 41, 1989. TROPLONG, E., La diplomatie dAttila, Revue dHistoire diplomatique, XXII, 1908. TURAN, O., Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1981. TWYMAN, B., Aetius and the Aristocracy, Hstora, 19, 1970. URFALI MATEOS, Vekayi-Nmesi (952-1136), (Trk. terc. H. B. Andreasyan), Ankara, 1962. VCZY, P., Hunlar Avrupada, bk. Attila ve Hunlar, Ankara, 1982. VRADY, L., Das Letzte Jahrhundert Pannonias 376-476, Budapest, 1969. VASLEV, A., The Goths in the Crimea, Cambridge, 1936. , (Trk. terc. A. M. Mansel), Bizans mparatorluu Tarihi, 1, stanbul, 1943. VGH, K. M., Hol Van A Nedao Foly, Szzadok, XXXIX, 1905. VON ARNM, B., Bemerkungen Zum Hunnischen, Zeitschr. F. Slav. Philologie, 13, 1936.

1466

VON GABAN, A., Hun-Trk Mnasebetleri, II. TTKZ, stanbul, 1943. WAITZ, G., Der Kampf der Burgunder und Hunnen, Forschungen zur Deutschen Geschichte, 1, 1863. WILLAMSON, G. A., Procopus The Secret History, Middlesex, 1966. WLKES, J., A Pannonian Refugee of Qualitiy et Salona, Phoenix, 26, 1972. WOLFRAM, H., History of The Goths, California, 1987. YUSUFOLU, H., Macarlarda Hun-Macar Akrabal Gelenei, Trk Kltr, Say 387, 1995. ZACHARAE, C. E., A Lingenthal, Jus Graeco-Romanum I-VII, Lipsiae, 1856-1881. Zosimus, Historiae, IV, ner. L. Mendelssohn, Leipzig, 188.

1467

Kafkasya'da Hunlar / Do. Dr. Tark Dostiyev [s.921-927]

Baku Devlet niversitesi / Azerbaycan Trkler, ilkin Orta a Kafkasyann siyasi, etnik ve kltrel hayatnda aktif rol almalaryla blgede cereyan eden etnik srelerde nemli bir yere sahipti. Yazl kaynaklara dayal aratrmalar yapm olan tarihiler, Hunlarn, Kuzey Kafkasyaya ve Hazar sahiline glerini ve Kafkasyada nemli askeri-siyasi gce dnmelerini sosyo-ekonomik ve kltrel hayatta hakaret gibi kabul ederek dant ve yamacln boyutlarnn had safhaya ulatn yazarak allagelmi bir hatay tekrarlamaktadrlar. Oysa arkeolojik aratrmalar, Hazar sahili ve Kuzey Kafkasya blgelerinde toplu yamacln ekonomik durumun k nedeni olmadn gstermektedir. ster Dastan, isterse de Kuzeydou Azerbaycan arazilerinde yaplm arkeolojik aratrmalar tam tersi IV-VII. yzyllarda ekonomik ve kltrel ykselii ispatlamaktadr.1 Hunlarn Kafkasyaya gelii yazl kaynaklarda milat ncesine tesadf etmektedir. Bulgarlar, Kafkasyada meskunlam ilk Hun boyu olmular. Protobulgarlarn Kafkasyada yerlemesi konusunda IV. yzyln Sryani yazar Mar Apas Katina: milattan nce, Bulgarlarn Kafkasya sradalarndaki topraklarnda byk karklklar yaand. Onlarn byk ounluu ayrlp bizim topraklara geldiler. Kohun gneyindeki verimli topraklara yerleerek uzun yllar orada yaadlar.2 II. yzylda yaam Yunan tarihi Dionisi Parieget, Hazar Denizinin bat sahili boyunca meskunlam boylardan sz ederken kuzeyden gneye skit, Hun, Kaspi, Alban, Kabusileri, onlar takiben ise Mardlar, Girkanlar ve Tapirleri gsteriyor.3 Bu da II. yzyln ortalarnda Hazar Denizinin bat kylarnda, Albanlarn kuzeyinde Hunlarn yaadklar grlmektedir. Hunlarn Kafkasyada yerlemesine dair bir baka nemli bilgiye ise II. yzyln baka bir Yunan alimi Klavdi Ptolemeyin eserinde rastlanmaktadr.4 Yazl kaynaklar, III-IV. yzyllarda Kafkasyann askeri ve siyasi tarihinde Hunlarn nemli bir rol stlendiini gstermekteler. Onlar, bu dnemde artk blgenin nemli gc olarak varlklarn ispatlamlard. V. yzylda yaam Ermeni tarihisi III. yzyln balarnda Hazarn bat sahillerinde meskunlam Hunlarn randa ba vermi hadiselere aktif bir ekilde katldklarn zellikle vurguluyor. Sonuncu Parfiya ah V. Artabann lm ve yeni Sasaniler slalesinin banisi Ardeirin randa hakimiyet kurduktan sonra Arakiler slalesinden olan Hosrov ah Fars toprana baskn iin Alban ve berlerden asker toplad, Alan kaplarndan ve or (Derbent) istihkamlarndan Hunlar ard.5 lkin Orta ada Kuzeydou Azerbaycann nemli stratejik blgelerinden olan or veya ola eski Trk meneli ol boyu ile balyd.6 IV. yzyln ilk eyreinde Hazarn bat sahillerinde meskunlatklar kesinlik kazanan Hunlarn, Azerbaycan arazilerine yaptklar aknlar ta Mil Dzne kadar ilerlemitir.7

1468

Grc salnamesinin verdii bilgilere gre Hunlar, IV. yzyln 30lu yllarnda beriya ve Ermenistanla ittifak yaparak hem Kafkasyada Sasanilerin saldrlarnn karsn alm, hem de Fars topraklarna basknlar dzenlemilerdir.8 Kaynan verdii dier bilgiye gre IV. yzyln birinci yarsnda Kartli III. Marian, Derbent yaknlnda Kafkasyann da halklarna yardm gsteren Hazarlarla savamtr.9 Burada Hazarlar olarak belirtilen bu boy muhtemelen Hunlardr. nk Hazarlarn Derbent snrlarnda sahneye kmalar sonraki yzyllara ait bir olaydr. Grc salnamesinin verdii bilgilere dayanarak IV. yzylda Hunlarn Kafkasyann Hazar boyu topraklarnda meskunlatn ve onlarn gney snrlarnn Derbent geidinden balayarak gneye doru uzand sylenebilir. Baz limler Kafkasyadaki Hun lkesinden, Hunlarn meskunlat araziden sz ederken, bu devletin Derbentin kuzeyindeki lleri de snrlar iine aldn sylemekteler.10 Amma yazl kaynaklarn ve arkeolojik bilgilerin karlatrmal aratrlmas sonucu elde edilen verilere dayanarak Hunlarn, Derbentten de gneye, Beparmak Da snrlarna kadar Hazar boyu topraklarda yaadklarn syleyebiliriz. V. yzyln Ermeni tarihisi Favstos Buzand IV. yzyln 30lu yllarnda vuku bulmu olaylar hakknda verdii bilgilerde, Derbentin gneyindeki topraklarda da Hunlarn ounluk oluturduklarn gstermektedir. Bu kaynakta, 337 ylnda Maskut ah Sanesann nderliinde ok sayl Hun ordularnn Ermenistana baskn yaparak onun bakenti Valarapat tuttuu ve bir yl burada hkm srd anlatlr.11 Alban, tarihi Moisey Kalankatuklunun eserinde bu hkmdar Sanatruk adyla gemektedir.12 Bilindii gibi, Maskutlar (Massagetler) milattan sonra ilk yzyllarda Mkr Dznde (bugnk Azerbaycan Cumhuriyetinin Hamaz blgesi) kendi devletlerini kurmulardr.13 Bu ahln snrlaryla ilgili kesin bir bilgiye sahip deiliz. Kimi bilim adamlar, Maskut ahlnn gney snrlarnn Kr Nehri, kimileri Gilgilay veya Beparmak Da, kimileri ise Velveleay olduunu kantlama abas iindedirler. Kuzey snrlaryla ilgili ise Samuray veya Derbent ehrinin olmas konusunda elikili fikirler ne srlmektedir.14 Favstos Buzand Maskut ahlnn snrlar hakknda kesin bilgi vermese de onun deniz kysnda yerleen bir lke olduunu bildirmektedir. Ermenice Maskut, Arapa Maskata uygun gelen Mkr hem de Massaget ad ile baldr. Yazl kaynaklar ve toponomik bilgiler aratrld zaman Hamaz ve ksmen de Gusar blgelerini kapsayan Mkr Dznn Maskut ahl snrlar iinde olduunu sylemek zor olmasa gerek. Maskut ahlnn kuzey snrlar hakknda bilgi edinmek iin Alban tarihisi Moisey Kalankatuklunun eserinden yararlanabiliriz. Tarihinin, Yeliseyin Douyu (Albaniyay) kendi serencamna alr. Gdsden ayrlp rana gider ve oradan Ermenilerin gznden kaarak Maskut toprana geer. olada kendi tebliine balar.15 Cmlelerine dayanarak Maskut ahlnn kuzey snrlarnn ilk dnemlerde Derbente kadar uzandn, fakat daha sonraki dnemlerde Samur Nehri ile snrlandn syleyebiliriz. Hunlar, Maskut ahlnn askeri, siyasi ve etno-kltrel hayatnda nemli yer tutmaktadr. Baz kaynaklarn Maskut ahln Masaha-Hunlarn lkesi adlandrmalar hi de tesadf deildir.16

1469

Buradan, IV. yzylda Hunlarn yerletii arazinin Derbentle snrl kalmadn, gneyde Velveleaya ve Beparmak Dana kadar uzanm olduu kansna varabiliriz. Maskut ahlnn nemli merkezlerinden birinin harabeliklerinin Mkr Dznde bulunmu olmas ve evredeki ondan fazla tepeden birini yerli halkn Huna Tepe olarak adlandrmalar Hunlarn bu blgede yaadklarna dair nemli bir bilgidir. Yaplan arkeolojik kazlar, daha miladn ilk yzyllarnda burada ehir tipi yerleim biriminin salndn kantlamaktadr. lkin Orta ada daha da gelimi, snrlarn geniletmi, nfusunu arttrm olan bu yerleim biriminde hareketli bir yaam olmutur. O, Mkr Dznn en byk ticaret ve kltr merkezine evrilmiti. Dnemi yanstan bu kltr Hun maddi kltrnn karakteristik zelliklerini de tamaktadr. Bylece, ister yazl kaynaklar, isterse de arkeolojik bulgular, Hunlarn IV. yzyldan balayarak Azerbaycann kuzeydousunda yaadklarn kantlamaktadr. Hunlarn, 371 ylnda Kuzey Kafkasyadan Tunaya g etmelerine ramen Kafkasyann askeri ve siyasi tarihindeki etkileri hl srmekteydi. 395 ylnda Tuna Hunlar, Kafkasya ve n Asyaya byk bir yry yapmlar. lkin Orta a kaynaklarndan yararlanan Orta a yazar Bar-Ebrey, Selevk erasnn 708 ylnda (miladi 396-397 yl) Hunlar Suriya ve Kappadokiyann Rum eyaletlerini ele geirip yamaladktan sonra halk oray terk etmitir.17 n Asyada soygunlar yaparak klli miktarda ganimet ele geiren Hunlar Hazar boyu Azerbaycann kuzeydou blgesinden geerek Tunaya geri dndler. Tarihi Yusif Caferovun aratrmalarna gre 395-466 yllarnda Hunlar, Kafkasya tarihinin ikinci dnemini oluturmakta ve bu dnem Onogurlarn aktiflii ile tarihte bilinmektedir.18 V. yzyl Ermeni tarihi Yegienin eserinde Hunlarn Kafkasyadaki faaliyetlerine dair bilgiler yer almaktadr. O, eserinde Hun-Bulgar boylarn Haylandur diye adlandrr. Ermeni yazar, Hun boyalarnn meskunlatklar Hazar boyu lleri Hunlarn vilayeti, Haylandurlarn topraklar olarak adlandrmakta19 Derbent istihkamlarndan ise kaynakta Hun kaplar diye sz etmektedir.20 Bizans tarihisi ve diplomat Prisk, Kafkasya blgesindeki Hun boylarndan sz ederken Ugorlarn, Sarugurlarn, Onogurlarn adn ekmektedir.21 Haylandur etnonimine sadece Yegienin eserinde tesadf olunur. Ermeni yazar, haylandur derken muhtemelen Onogurlardan sz etmek istemitir. V. yzylda Kafkasyann askeri-siyasi durumunda Hunlarn egemenlii, Hazar Denizinin bat sahilleri boyu topraklarda Trk boylarnn ounlukta olmalar, Hunlarn Sasani mparatorluuna yaptklar basknlarn sklamas, Trk silahnn vahimlii Sasani ahlarn Kafkasya Albaniyasnn kuzeydousunda, Byk Kafkasya Dalarnn Hazar Denizi yaknlarndaki be blgede da geitlerinde savunma amal yksek duvarlar (set) yapmak zorunda brakt. Dar geitleri kapatmakla Hunlarn gneye ilerlemelerini durdurma amac gden bu yksek duvarlarn yaplmas Sasani ahlar

1470

II. Yezdegird, Firuz, I. Kubad ve I. Hosrov Anuirevann hakimiyetleri dneminde, yzyldan fazla zaman almtr. Onlardan Derbent, Gilgilay, Beparmak byk nem tamaktayd. lk nce Derbent ve Beparmak duvarlar yaplmtr. Alban tarihinin eserinden artk 450-451 yllarndaki antisasani isyan zaman bu duvarlarn varl belli olmaktadr.22 Fakat bu byk setler, Trk bahadrlarn durdurmak iin yetersizdi. 452 ylnda Haylandurlar, Albaniyadaki Sasani ordusunu malup ederek, Ruma kadar ilerlemi, Rumdan, Ermenistandan, beriyadan ve Albaniyadan byk miktarda ganimetler elde etmilerdi.23 V. yzyln sonunda Sasani sarayndaki ekimelerden yararlanan Alban hkmdar Vae, Sasani hkmdar Firuz aha kar mcadele balatmtr. Sasani ah, Albaniyadaki hakimiyetlerini kaybetmemek iin Hunlarn desteine ihtiya duymu ve Sasanilerin tahrikiyle 461-463 yllarnda Hunlar (Haylandurlar) savaa katlarak Albanlar yenilgiye uratmlardr.24 V. yzyln 60l yllarnda Kuzey Kafkasyann askeri-siyasi ve etnik durumunda esasl deiiklikler meydana gelmitir. Avarlarn sktrdklar Sabirler veya Suvarlar Bat Sabirden Kafkasyaya g ettiler. Onlar burada dier Hun boylar, Saragur ve Onogurlarla karlatlar. Bizans tarihisi Prisk, Sabirlerin basksna maruz kalan Saragur, Ogur ve Onogurlarn 463 ylnda mttefiklik meram ile mparator sarayna eli gnderdiklerini zellikle belirtmitir.25 V. yzyln 60l yllarnda Kafkasyadaki Hun boylar, Sabirler bata olmak zere yeni, gl hakimiyetlerini kurmulardr. Sabirlerin veya Suvarlarn Kafkasyaya birka akn olmutur. Savir, Sabir etnokonu daha I. yzyln Yunan corafyacs Strabon tarafndan kayda alnm ve onlarn topraklarnn Hazar Denizi ile Don nehri arasnda yerletii belirtilmitir.26 Yusif Caferov, yazl kaynaklara dayanarak Sabirlerin Kafkasyaya aknlarn farkl merhaleye ayrmaktadr. Birinci merhale I. yzyldan V. yzyln 60l yllarna kadar olan ve daha Sabirlerin Kuma ve Terek nehirleri arasnda yaadklar dnemi kapsamaktadr. kinci merhale Sabirlerin Derbent geidi istikametinde gneye doru hareketleriyle devam eden V. yzyln 60l yllarndan VI. yzyln ilk yllarna kadarki dnemi kapsamaktadr. nc merhale ise VI. yzyln balarndan itibaren Sabirlerin gl bir toplum oluturarak Derbentin gneyindeki topraklarda hakimiyetlerini glendirme abalaryla, Kafkasya ve n Asyann askerisiyasi tarihinde Hunlarn ok nemli bir yer edinmeleriyle sonulanmaktadr.27 Kaynaklar, VI. yzyln balarnda Hunlarn Bizans mparatorluu ile mttefikliini

gstermektedir. Bizans tarihisi Kayseriyeli Prokopi, mparator Anastasinin arkada, Derbentin hakimi Ambazuk hakknda nemli bilgiler vermektedir.28 502 ylnda Bizans mparatorluu ile Sasani Devleti arasnda uzun sren sava balar ve Sabirler kimi zaman bu, kimi zamanda dier taraf destekleyerek askeri operasyonlara katlrlar. 502 ylnn Austos-Eyll aylarnda Hunlar (Sabirler) Sasaniler tarafndan Bizansa kar savaarak Fedesiopolu ele geirip yamalar, Apadana, Edessa, Harram ehirlerini de ele geirmeye alrlar.29 Bizans diplomasisi tm olanaklar kullanarak Hun-Sasani ittifakn bozarlar. 503 ylnn

1471

sonbaharnda Sabirler, Sasani askerlerinin koruduu Derbent geidinden geip Albanya zerine yrrler. Bizansllarn bu yryteki tahrik edici rolleri kaynaklarda aka belirtilmektedir. Bizans tarihisi Ritor, ah I. Kubadn yryn sebebini sorduu zaman Hunlarn ona: Rum imparatorunun eliler gndererek sizinle ittifak bozduumuz takdirde bize verecei harac arttracak. imdi ya Rumlarn teklif ettii harac dersiniz yeniden mttefik oluruz ya da bu sava kabullenirsiniz. dediklerini yazmaktadr.30 Hunlarn bu yry Sasaniler Devleti iin byk tehlike olduunu anlayan ah I. Kubad Mezopatomyada, Frat nehri kysndaki askeri operasyonlar durdurarak esas askeri birliklerini kuzeydouya, Kafkasyaya yneltir. Spahbed apurun komutasnda 12 bin kiilik svari birlii Sabirleri Mil, Muan ve irvan dzlerinden kuzeye doru pskrtmeyi baarrlar. 504 ylnn Nisan aynda ise Hunlarla savaa ahn kendisi de katlr. ah I. Kubad, btn askeri birliklerini Sasani Devleti iin byk tehlike oluturan Hunlara kar evirir. 505 ylnda Bizans mparatorluu ile bar salayan Sasanilerin Sabirlerle sava 508 ylna kadar devam eder. Sasani ordusu, gergin askeri operasyonlar sonucu Sabirlerin esas glerini Derbent geidinden kuzeye sktrarak geidi geri alr.31 Bu olaylardan sonra Albanyada hakimiyetini salamlatrmak, Hazar boyu geidi elde tutmak iin Sasani ah I. Kubad Derbentte byk bir seddin yapmn balatr. Ayn zamanda gneyde Gilgilay ve ikinci Beparmak setlerinin de temelini atar. Bu setlerin yapm I. Hosrov Anuiravan hakimiyeti dneminde biter. IX. yzyl yazar Ahmet Balazuri, lkelerin Fethi kitabndaAnuiravan seddini bitirmek iin alt. Bu seddin denize birleen ksm kaya ve kurundand. Eni 300 dirsek olan bu set dalarn zirvesine kadar uzamaktayd. O daha sonra gemilerle talar getirilmesini ve denize dklmesini emretti. Suyun stne kadar talar doldurulduktan sonra onlarn zerinde denizin iine doru mil uzanan bir set yaptrd.32 Derbent savunma sistemi, Hazar kysnda dzlk blgedeki dar geidi kapatan Derbent kalesi ve yksek, ormanlk dalar boyunca uzanan dabardan olumaktayd. Mehur Arap corafyacs Mukeddesi, Derbent setlerinden bahsederken: Dadan denizin ortalarna dek stnde kale burlar olan duvar ekildiini belirtmektedir.33 Deniz seviyesinden 350 metre ykseklikte, Calan da silsilesinin Hazar Denizine doru sonuncu tepe zerinde ina edilen kale, denizi, dar geitleri ve evre blgelerin denetimi ve stratjik adan Derbent savunma sisteminin ba unsurunu oluturmaktayd. kalenin kuzeydou ve gneydou kelerinden balayan, 3.5 ve 3.65 km uzunluunda, kalnl 3-4, ykseklii 8-15, baz yerlerde 15-20 metreye ulaan, 350-450 metre arayla denize kadar uzanan iki duvar vard. Esas tehlikenin beklendii kuzey ynnden kale duvarlar 46 burla salamlatrlmtr.34 Su alt arkeolojik aratrmalar duvarn 450 metreden fazla mesafede denizin iine dou uzandn gstermektedir.35 Narnkalenin gneybat kesinden balayan Dabar Byk Kafkas Dann Zirve, dz ve

1472

geitlerine uzanr.36 Dabarnn uzunluuna dair yazl kaynaklarda elikili bilgiler yer almaktadr. bn al-Fakih, al-Yakubi ve al-Bakuvi Dabarnn 42-50 km, al-Masudi ise onun 240-280 km olduunu belirtmektedir.37 XX. yzyln sonlarnda yaplan arkeolojik aratrmalarsa, Dabarnn 40 kmden biraz fazla olduunu gstererek38 al-Fakihin, al-Yakubinin ve Abdrreid al-Bakuvinin verdikleri bilgilerin daha doru olduunu gstermekteler. Sasani ahlar, Sabirlerin gneye yapabilecekleri aknlar durdurmak, Kafkas Albanyasnn kuzeydousunda Trklerin egemenliine imkan tanmamak iin randan Azerbaycann kuzeydou topraklarna Fars dilli halklarn glerini salayarak, bu duvarlar boyunca askeri kamplar kurmaktaydlar. Bu tr kamplardan biri, arkeologlar tarafndan Gilgilay duvar yaknlnda, BakDevei otobann sa tarafnda bulunmutur.39 Sasani ahlarnn bu g siyasetinin mahiyeti hakknda Orta a kaynaklarndan birinde yle bir yazya rastlanmaktadr: Sasani ahlar, bu blgenin nemini gz nnde bulundurduklar ve kuzey halklarnn basknlarndan korktuklar iin burada cereyan eden olaylar byk bir dikkatle izliyorlard. Bu yzden de bu yerin savunmas iin baka lkelerden onlarn itibarn kazanm, sadk bekiler getirilirdi40 Sasani ahlarnn bu kocaman savunma duvarlarnn byk bir dikkatle korunmasna ramen cesur Trk askerleri bu geilmez duvarlar aarak hzla Kafkasya Albanyasnn i vilayetlerine doru yaylmaktaydlar. Sasani ah, lkesi iin rahatsz edici bir g olan Sabirlerin askeri gcn rakibi Bizans mparatorluuna kar evirmeye alan ah I. Kubad, Hunlarla ittifak yaparak Sabirleri mparatorluun stne salmay baarr. 515 ylnda Sabirler Ermenistan, Mezopotamya ve Anadoludaki Bizans mlklerini yamalamaya balar.41 VI. yzyln 20-30lu yllarnda Sabirler Bizansa kar savalarda Sasanileri destekler ve onlarla birlik olup Rum topraklarna basknlar dzenlerler.42 VI. yzyln ilk eyreinde Alban kiliseleri Hunlar arasnda Hristiyanl yaymak iin byk abalar harcarlar. Ama Albanya Hristiyanlarnn Sabirler arasnda Hristiyanl yaymaya almalarndaki ama bir taraftan Sasani ahlar ile mcadelede Hunlarn desteini kazanmak, dier taraftan da Albanyann i vilayetlerindeki soygunlara son vermekti. Azerbaycann kuzeydousunda, Hazar sahili arazilerine Sabirlerin bir sonraki akn, 552 ylndaki olaylar ile balyd. O dnemde Sasani ah nemli sayda Sabiri ordusuna alarak Bizansa kar verdii savata onlardan yararlanmaktayd. Sabirlerin byk bir grubunun Sasanilere destek verdii bu yllarda, baka bir grubu Derbent geidini geip Albanya arazisine basknlar dzenlemekteydi. Sasani ordular, bu basknlar durdurarak yenilgiye uratlan Sabirleri abran, Aberon ve Muan hatt zerine yerletirmiler.43 Grkemli Trkolog L. N. Gumilyov, hatta Sabirlerin Albanyay igalinden sz etmektedir.44 Sabirlerin bir blnn Sasanilere destek verdii bu

1473

dnemde dier blnn Sasanilerin hakimiyetindeki topraklara basknlar dzenlemeleri, Kuzey Kafkasyadaki Hunlarn bamsz boylar halinde yaamalarndan kaynaklanmaktayd. Bizans tarihisi Prokopiy Kayseriyelinin Hun-Sabirler say olarak olduka fazlaydlar ve tam bamsz kollara ayrlmaktaydlar45 cmlesi bu fikri desteklemektedir. 558 ylnda Kuzey Kafkasyada Avarlar boy gstermeye balarlar. 552 ylda Gktrkler Jujanlarn devletlerini yktktan sonra onlarn bir ksm batya, Kafkasyaya doru ekilirler. Kafkasyaya g eden, in kaynaklarndaki Jujanlar, Bizans kaynaklarnda Avarlar olarak geerler. nce Bizans, daha sonra ise Sasanilerle ilikiler kuran Avarlar Kuzey Kafkasyada Sabir boylaryla karlaarak onlar yenilgiye uratrlar. Avarlar tarafndan yenilgiye uratlan Sabirlerin bir ksm Azerbaycana, zellikle kuzeydou blgesine ekilerek burada yerleirler. Yenilgiye urayan Sabirlerin Azerbaycana ekilmeleri onlarn daha nce bu topraklarda yaam olmalaryla ilgiliydi. Gnmzde Azerbaycann kuzeydou blgesindeki baz toponimlerin bir zamanlar Sabirlerin bu blgede yaam olduklarn ispat etmektedir. Daha XIX. yzylda bu blgede Kaleysuvar adl kale kalntlarnn ve klann olmas bunun en gzel rneklerindendir.46 Yine Orta ada abran ehrinin alnmasnda Sabirlerin nemli rol olmu ve buradaki nfusun ounluunu oluturmulardr.47 XI. yzyl Trk yazar Mahmud Kagarinin eserinde abran ehri abran-abiran eklinde anlatlmaktadr.48 abran ehri nfusunun ounluunun Trklerden olutuunu Orta a Arap ve Fars kaynaklar da onaylamaktadr. A. Firdevsinin ahname adl eserinde tasvir olunan baz sahnelerin abranla balanlmas eski alardan beri burada Trklerin, zellikle de Hunlarn yerlemi olduunun bir gstergesidir. ran ahnn Turanda esir tutulduu ve Rstem Pehlivann gelip onu kurtarmas ahnamede belirtilmitir. XIII. yzyl yazar Zakeriyye al-Kazvini ise Fars Hkmdar Bicann Trk hkmdar Afrasiyab tarafndan esir alnd zaman atld kuyunun abranda olduunu yazmaktadr: abran Bab el-Abvab nahiyesinde kk ehirdir, burada Bican kuyusu vardr, bu kuyu ok derindir. Trk hkmdar Afrasiyab ran hkmdar Bican malup etti, onu ldrmedi; Bicandan ok azap eziyet ektii iin zincirletip hapsetti ve bu kuyuya att. Kuyunun azna kaya paras koydu. Bahadr Rstem gizlice buraya geldi, kuyunun azndaki ta kaldrarak onu (Bican) azat etti ve Farslarn lkesine geri gtrd.49 Ayn bilgi XV. yzyl yazar Abdrreid elBakuvinin Kitap Telhis el-Asar ve Acaip-el-Malik el-Gehhar eserinde de tekrarlanr. Orada Bicann derin kuyusu var. Trklerin padiah Afrasiyab ran ah Bican malup ettikten sonra onu ldrmeyip ve savalarda Bicandan oka eziyet grd iin ona ikence etmek istedi. Onu zincirleyip o kuyuya sald ve kuyunun azn byk kaya ile kapatt. Rstem gizlice gelip kayay kuyunun stnden kaldrd ve Bican karp ran lkesine geri gtrd.50 Bilindii gibi, Orta a yazarlar Turan derken, Trk halklarnn yerletii topraklar kastetmekteydiler. Zekeriyye Kazvininin ve Abdrreid Bakuvinin ran hkmdarnn saklanld zindan abranda gstermelerinin nedeni ehrin etnik ounluunu Trklerin oluturmasdr. abran ehri harabelikleri Azerbaycan Cumhuriyetinin kuzeydousunda, Devei blgesinin ahnezerli ky civarnda yer almaktadr. 1979-1990 yllar arasnda abide zerinde yaplm olan

1474

arkeolojik aratrmalar yazl kaynaklarn verdii bilgileri dorulam, abrann ilkin Orta ada kk bir kale-ehir olduunu, IX-X. yzyllarda nemli ticaret ve kltr merkezine evrildiini, Orta an sonlarna kadar blgenin ekonomik, askeri, siyasi, kltrel ve dini bakmdan ncl merkezlerinden olduunu kantlamtr. Arkeolojik kazlar sonucu burada kale, yaay evleri, sanat imalathanelerinin kalntlar, i ve ev ara gereleri, silah, ss eyalar vb. gibi ok sayda maddi kltr rnekleri bulunmutur.51 Dikkat ekici buluntulardan birisi ise zerinde Ameli Saburan yazl ie kap parasdr.52 Bilim adamlarna gre, d pazarlara gnderilen sanat rnlerinin zerine baz hallerde imal edildii ehrin ismi yazl damgalar baslrm.53 Saburan isminin Sabirler veya Suvarlarla ball phe dourmamaktadr. Muhtemelen X-XI. yzyllarda abiran, aberan ad ile beraber Sabiran, Saburan adlar da kullanlmaktayd. Abidenin ilk kltrel katlarnn V-VI. yzyllara ait olmas da Sabirlerin Azerbaycann kuzeydousunda yerletikleri fikrini desteklemektedir. Sasani ahlar, Azerbaycann Hazar boyu blgesinde Trk halklarnn etnik egemenliklerini her ne kadar engellemeye alsalar da bunu baaramamlar. Alban tarihisinin Hun hkmdar Alp-litverin adl sanl adamlar ve evresindeki asilzadeler arasnda Hursandan olan ltegin de vard54 cmlesi VII. yzyln ilk eyreinde Azerbaycann kuzeydou blgesinin belli bir sre Hun hkmdarnn ynetimi altnda bulunduunu gsterir. Hursan Azerbaycann kuzeydousunda ilkin Orta ada byk bir blge olmutur. Arap fetihleri anda blge hkmdarlar arasnda Hursanahn da ad gemektedir. Ahmet Balazuri Azerbaycanda Arap fetihlerini anlatrken yazyor: Onunla (Maclama ile-T.D.) dalarn hkmdarlar irvanah, Liranah, Tabasaranah, Filanah, Hursanah hatta Maskat hakimi ile bar salamak iin acele onun yanna geldiler.55 Aratrmalar, Hursan vilayetinde Trk meneli Hurs boylarnn yerletiini gsterir.56 Sonu olarak, Azerbaycann Hazar boyu arazilerinin, karmak etnik srelere sahne olduunu gz nnde bulundurarak ok uluslu bir blge olduunu ve burada Trk unsurunun, zellikle Hun boylarnn (Onogurlar ve Sabirler) nemli rol stlenmi olduklarn syleyebiliriz.1 Drevnie i Srednevekove Arkeologieskie Pamyatniki Dagestana, Mahakala 1980; Halilov . A., Kokarl K. O., Arazova R. B., Arkeologieskie Pamyatniki Severo-Vostonogo Azerbaydjana, Bak 1991; Gmrya L. B., Prikaspiyskiy Dagestan v Epohi Velikogo Pereseleniya Narodov. Mogilniki, Mahakala 1993; Gmrya L. B., Strana Gunnov u Kaspiyskix Vorot, Mahakala 1995; Oruov A. ., imal-Dou Azerbayan lk Orta Esirlerde (arkeoloji tedgigat), Tarih Bilimleri Doktoru Dissertasyasnn Avtoreferat, Bak 1995. 2 3 4 465. 5 Patkanov K., Opt storii Dinastii Sasanidov po Svedeniyam, Soobaemm Armyanskim Azerbaycan Tarihi, Bak 1996, s. 165. Dionisiy, Opisanie Naselennoy Zemli, Vestnik Drevney storii, no. 1, s. 367, 1948. Klavdi Ptolemey, Geografieskoe Rukovodstvo, Vestnik Drevney storii, 1948, no. 2, s.

Pisatelyami, Trud Vostonogo Otdeleniya mperatorskogo Russkogo Arkeologieskogo Obestva,

1475

Sankt-Peterburg 1969, ast 14, s. 20-21. 6 7 8 Geybullayev G. A., K Etnogenezu Azerbaydjantsev. Bak 1991, s. 111-114. Caferov Y. R. Gunn i Azerbaydjan. Bak 1985, s. 15. Leonti Mroveli, Jizn Kartliyskih Tsarey. zvleenie Svedeniy ob Abhazak, Narodov

Severnogo Kavkaza, Moskva 1979, s. 25. 9 10 Ayn kaynak, s. 37-39. Gmrya L. B., Strana Gunnov u Kaspiyskih Vorot, s. 49; Gadlo A. V., Etnieskaya storiya

Severnogo Kavkaza IV-X vv., Leningrad 1979. 11 Franstos Buzand, storiya Armenii, Pamyatniki Drevnearmyanskoy Literatur, Yerevan

1953, s. 16. 12 13 1983. 14 Aurbeyli S. B., Gosudarstvo irvanahov, Bak 1983, s. 19; Geybullayev G. A., K Moisey Kalankatuklu, Albaniya Tarihi, Bak 1993, 1. kitap, 12. fesil. Aliyev ., Aslanov G., Plemena Sarmato-Massageta-Alanskogo Kruga v Azerbaydjane.

Drevniy Vostok, Yerevan 1976, ast 2, s. 218-237; Aurbeyli S. B., Gosudarstvo irvanahov, Bak

Etnogenezu Azerbaydjantsev, s. 173-174; Yeremyan, Rannefeodaenie Gosudarstv Zakavkazya IIIVII vv. , Oerki storii SSSR (III-IX vv.), Moskva 1958, s. 304; yine onun. Strana Maheloniya Nadpisi Kaaba-i-Zardut, Vestnik Drevney storii, 1967, no. 4, s. 47-58. 15 16 Moisey Kalankatuklu, Albaniya Tarihi, 1. kitap, 6. fesil. Patkanov K., Opt storii Dinastii Sasanidov; Gmrya L. B., Strana Gunnov, s. 93-94;

Yeremyan S. T., Strana Maheloniya Nadpisi Kaaba-i Zardut, Vestnik Drevney storii, 1967, no. 4, s. 54; Mamedova F. ., Politieskaya storiya i storieskaya Geografiya Kavkazskoy Albanii, Bak 1986, s. 176-183. 17 18 19 20 21 Caferov Y., Gunn i Azerbaydjan, s. 36-37. Caferov Y., Gunn i Azerbaydjan, s. 38. Yegie, O Vardane i Voyne Armyanskoy, Yerevan 1971, s. 79-80, 11, 127, 170. Ayn kaynak, s. 31, 53, 79, 92, 127. Prisk Paniyskiy, Gotskaya storiya, Vestnik Drevney storii, 1948, no. 4.

1476

22 23 24 25 26

Moisey Kalankatuklu, Albaniya Tarihi, 1. kitap, XX fesil. Yegie, O Vardane i Voyne Armyanskoy, s. 31. Moisey Kalankatuklu. Albaniya Tarihi, 1. kitap, XXI fesil. Prisk Paniskiy, Gotskaya istoriya. Petrukin V. N., Raeiskiy D. S., Oerki storii Narodov Rossii v Drevnosti i Rannem

Srednevekovye, Moskva 1998, s. 194. 27 28 Caferov Y., Gunn i Azerbaydjan, s. 164-166. Prokopiya Keaariyskogo, storiya Voyn Rimlyan s Persami, Sankt-Peterburg 1876, kniga

1, s. 112-113. 29 Hronika yeu Spilita, Letopisnaya Novest o Nesastyah, Bvih v Edesse, Amide i Po

Vsey Mesopotomii, Pigulevskaya N., Mesopatomiya na Rubeje V-VI vv. Siriyskaya Hronika yeu Stilita, Kak storieskiy stonik, Moskva-Leningrad 1940, s. 148, 153, 155. 30 31 32 7. 33 Velihanl N. M., IX-XII Esr Arap Corafyanas - Seyyahlar Azerbaycan Hakknda, Bak Caferov Y., Gunn i Azerbaydjan, s. 71. Caferov Y. R., Gunn i Azerbaydjan, s. 67. Baladzori, Kniga Zavoevaniya Stran, Material po storii Azerbaydjana. Bak 1927, k. 3, s.

1974, s. 132. 34 Kudryavtsev A. A., Dlinne Stenina Vostonom Kavkaze, Vopros storii, 1977, no. 11;

Kudryavtsev A. A., Drevniy Derbent, Moskva, 1982, s. 92-109. 35 Kudryavtsev A. A. Obsledovanie Drevnego Porta Derbent, Arkeologieskie Otkrtiya

1985 g. Moskva 1987, s. 628-629. 36 Velihanl N. M. IX-XII Esr Arap Corafyanas - Seyyahlar Azerbaycan Hakknda, Bak

1974, s. 51. 37 A.e., s. 51; Abd ar-Raid al Bakuvi, Kitap Talhis al-Asar va Aaib al-Malik al Kahhar,

Moskova 1971, s. 88. bn-al-Fakih, Kniga o Stranah, Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza, Tiflis 1902. k. 32, s. 23. 38 Kudryavtsev A. A., Drevniy Derbent, s. 97; Hacyev M. S., Magomedov A. R.,

ssledovaniya Forta Gornoy Sten (Da-Bar) v 1998 g., Kavkaz i Stepnoy Mir v Drevnosti i Srednie

1477

Veka, Mahakala 1999, s 48. 39 Aliyev A. A., brahimov K. F., Nove Danne o Gilgilayskoy Oboronitelnoy Soorujenii,

Tezisi Dokladov Konferensii Velikiy Oktyabr i Razvitie Arkeologieskoy Nauki v Azerbaydjane, Bak 1988, s. 44-45. 40 41 42 43 44 45 46 47 Yakut al-Hamavi, Muam al-Buldan (Svedeniya o Azerbaydjane), Bak 1983, s. 15. Caferov Y. R., Gunn i Azerbaydjan, s. 67. Caferov Y. R., Gunn i Azerbaydjan, s. 88-89. A.e., s. 96. Gumilyov L. N., Drevniye Tyurki, Moskova 1967, s. 35-37. Prokopiy iz Kayserii, Voyna s Gotami, Moskva 1950, s. 407. Geybullayev G. A., K Etnogenezu Azerbaydjantsev, s. 128-129. Artamanov M. ., Oerk Drevney storii Hazar, Leningrad 1936, s. 188; Geybullayev G. A.,

Azerbaycan Trklerinin Teekkl Tarihinden, Bak 1994, s. 204; Mirzazade . H., Toponim Azerbaydjana v Srednevekovk Arabskik Geografieskih stonikah, Bak 1988, s. 69. 48 49 50 51 Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969. al-Kazwins S. M. Kosmographi, Wisbeden 1967, s. 403. Bakuvi A., gsterilen eseri, s. 95. Dostiyev T. M., Orta Esr abran ehrinin Arkeoloji Tadgiginin Baz Netieleri,

Azerbaycan Arkeologiyas, 1999, no. 3-4, s. 60-68; Dostiyev T. M., imal-ergi Azerbaycan IX-XV. yzyllarda, Bak 2001. 52 Dostiyev T. M., imal-ergi Azerbaycan IX-XV. yzyllarda, s. 175; Geyuev R. B., s. 12.

Srednevekovy Gorod abran, Bak 1985, 53 54 55 56

Dostiyev T. M., imal-ergi Azerbaycan IX-XV. yzyllarda, s. 197-198. Kalankatuklu Moisey, Albanya Tarihi, 2. kitap. Baladzori, Kniga Zavoevaniya, s. 17. Geybullayev G. A., K Etnogenezu Azerbaydjantsev, s. 130-131.

Abd ar-Raid al-Bakuvi, Talhis Al-Asar Va Acaib Al-Malik Al-Kahhar, Moskova 1971.

1478

Aliyev A. A., brahimov K. F., Nove Danne o Gilgilayskoy Oboronitelnoy Soorujenii, Tezisi Dokladov Konferensii Velikiy Oktyabr i Razvitie Arkeologieskoy Nauki v Azerbaydjane, Bak 1988, s. 44-45. Aliyev ., Aslanov G., Plemena Sarmato-Massageta-Alanskogo Krugo v Azerbaydjane, Drevniy Vostok, ast 2., Yerevan 1976. Artamanov M. ., Oerk Drevney storii Hazar, Leningrad 1936. Aurbeyli S. B., Gosudarstvo irvanahov, Bak 1983. Azerbaycan Tarihi, Bak 1996. Baladzori, Kniga Zavoevaniya Stran, Material po storii Azerbaydjana. Bak 1927, kniga 3, s. 332. Caferov Y. R., Gunn i Azerbaydjan, Bak 1985. Dionisiy, Opisanie Naselennoy Zemli, Vestnik Drevney storii, 1948, no. 1. Dostiyev T. M., Orta Esr abran ehrinin Arkeoloji Tetkikinin Baz Neticeleri, Azerbaycan Arkeologiyas, 1999, no. 3-4. Dostiyev T. M., imal-ergi Azerbaycan IX-XV. Yzyllarda, Bak 2001. Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969. Drevnie i Srednevekove Arkeologieskie Pamyatniki Dagestana, Mahakala 1980. Gadlo A. V., Etnieskaya storiya Severnogo Kavkaza IV-X vv., Leningrad 1979. Geybullayev G. A., Azerbaycan Trklerinin Teekkl Tarihinden, Bak 1994. Geybullayev G. A., K Etnogenezu Azerbaydjantsev, Bak 1991. Geyuev R. B., Srednevekovy Gorod abran, Bak 1985. Gmrya L. B., Prikaspiyaskiy Dagestan v Epohi Velikogo Pereseleniya Narodov. Mogilniki, Mahakala 1993. Gmrya L. B., Strana Gunnov u Kaspiyskih Vorot, Mahakala 1995. Gumilyov L. N., Drevnie Tyurki, Moskva 1967. Hacyev M. S., Magomedov A. R., ssledovaniya Forta Gornoy Steni (Da-Bar) v 1998 g., Kavkaz i Stepnoy Mir v Drevnosti i Srednie Veka, Mahakala 1999.

1479

Halilov C. A., Kokarl K. O., Arazova R. B., Arkeologieskie Pamyatniki Severo-Vostonogo Azerbaydjana. Bak 1991. Favstos Burand, storiya Armenii, Pamyatniki Drevnearmyanskoy literaturu, Yerevan 1953. bn al-Fakih, Kniga o Stranax, Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza, vp. 32, Tiflis 1902. Kalankatuklu Moisey, Albanya Tarihi, Bak 1993. Klavdi Ptolemey, Geografieskoe Rukovodstvo, Vestnik Drevney storii, no. 2, 1948. Kudryavtsev A. A., Dlinne Sten na Vostonom Kavkaze, Vopros istorii, 1977, no. 11. Kudryavtsev A. A., Drevniy Derbent, Moskova 1982. Kudryavtsev A.A. Obsledovanie Drevnogo Porta Derbent, Arkeologieskie Otkrtiya, 1985 g., Moskova 1987. Mamedova F. C., Politieskaya storiya i storieskaya Geografiya Kavkazkoy Albanii, Bak 1986. Mirzazade . H. Toponim Azerbaydjana v srednevekovx Arabskix Geografieskix stonikah, Bak 1988. Mroveli Leonti, Jizn Kavkazskih Tsarey, zvleenie ob Abhazak, Narodov Severnonogo Kavkaza, Moskova 1979. Orucov A. ., imal-ergi Azerbaycan lk Orta Yzyllarda (Arkeoloji Tetkikat), Tarih bilimleri dok. dissert. Avtoreferat, Bak 1995. Patkanov K., Opt storii Dinastii Sasanidov po Svedeniyam, Soobaemm Armyanskim Pisatelyami, Trudi Vostonogo Otdeleniya mperatorskogo Russkogo Arkeologieskogo Obestva, ast 14, Sankt-Petersburg 1869. Petrukin V. N., Raevskiy D. S., Oerki storii Narodov Rossii v Drevnosti i Rannem Srednevekovye, Moskva 1998. Pigulevskaya N., Mesopotamiya na Rubeje V-VI vv., Sriyskaya Kronika yei Stilita, Kak storieskiy stonik, Moskva-Leningrad 1940. Prisk Paniyskiy, Gotskaya storiya, Vestnik Drevney storii, 1948. Prokopiy iz Kayserii, Voyna s Gotami, Moskva 1950.

1480

Prokopiya Kesariyskogo, storiya Voyn Rimlyan s Persami, kniga 1. Sankt-Peterburg 1876. Velixanl N. M., IX-XII Esr Ereb Corafyanas-Seyyahlar Azerbaycan Hakknda, Bak 1974. Yakut al-Hamavi, Mucam al-Buldan (Svedeniya ob Azerbaydjane), Bak 1983. Yegie, O Vardane i Voyne Armyanskoy, Yerevan 1971. Yeremyan S. T., Rannefeodalne Gosudarstvo Zakavkazya III-VII vv., Oerki storii SSSR (IIIIX vv.), Moskva 1958. Yeremyan S. T., Strana Maheloniya Nadpisi Kaaba-i-Zardut, Vestnik Drevney istorii, 1967, no. 4. Zakariya Ben Muhammad Ben Mahmud, al-Cazwinis Kosmographic, Wiesbaden 1967.

1481

Hsiung-Nu ve Hunlar Arasnda Arkeolojik Balant / Dr. Mikls rdy [s.928-941]

Hsiung-Nu ve Hunlar arasndaki arkeolojik balantlar ak deildir. Belki de bilim adamlar arasndaki fikir ayrlnn sebebi budur. Aznlkta da olsalar, in Seddinin M.. 3. yzylda kendilerine kar yapld Uzak Doudaki Hsiung-Nu ile M.S. 5. yzylda Orta Avrupadaki Atillann Hunlar arasnda bir tarihsel devamlln olduunu kabul etmeyen bilim adamlar da bulunmaktadr. Bu olumsuz grn nde gelen temsilcileri, 1990 ve daha sonra 1997deki1 almalarndaki grleriyle; Prof. Denis Sinor2 (ABD) ve 1999daki almasyla Rus bilim adam Sergey Miniayevdir.3 Trklerin mevcut cildindeki bu yayn, 20. yzyln son dnemlerinde srasyla kabul edilmi olan Xiognu ile Hunlar arasndaki mevcut arkeolojik ba aklamak iin en uygun forum olabilir.4 Bu arkeolojik ba unlardr: 1. Ksmi at definleri ve Hunlarn mezar yaplar, 2. Hun kadnlarnn deerli talarla kapl altn balklar, 3. Hun tipi bronz kazanlar. Kalntlarn bulunduu arkeolojik hykler ayr haritada gsterilmitir. Ancak, grnen o ki, bu iki halk arasndaki, kesintisiz devam eden, tarihsel sreklilik sadece arkeoloji tarafndan teyid edilmemitir. Daha sonra tartacamz gibi ikisi ince, biri Sodiyanca olmak zere eski yazl kaynak da arkeolojik neticeleri desteklemektedir. 1. Hsiung-Nu At Definleri Hsiung-Nu ve Hun cenaze adetleri, ksmi at definleri ile karakterize edilmektedir. Bu gelenekte, atn kafatas ve genellikle de drt baca gmlmektedir. M.S. 1. binyln ilk yarsndan sonra, mezarda katlanm ekilde at derisi de bulunabilmektedir. 1500 yldan daha eski olan definlerde ise at derisinin var olup olmad kesin deildir. Anlalan bu adetin ayrntlar zaman iinde deimi de olabilir. At paralarnn lm insanlarla birlikte gmlmesi bir dini inanc yanstmaktadr ve bu inan, kabile konfederasyonlar ve corafik konumlarn deiip durduu yzyllar boyunca deimeden devam etmitir. nde gelen Macar arkeolog, Istvan Dienes, 9. ve 10. yzyllarla uraarak, iki almasnda ift-ruh kavramn ve ok ynl aman-taltos mesleini incelemitir. Dienesin ulat neticeler Istvan Fodor tarafndan toparlanmtr. Bu eserin ksmi at definlerinin ait olduu inan hakkndaki ksm aada alntlanmtr: 5

1482

I. Dienes, mehur almasnda, erken dnem Macarlar arasnda var olan iki-ruh inancnn bir zamanlar Avrasyada ok yaygn olduunu ispatlamtr. Buna gre, insanolu ile bir ruha sahip dier yaratklarn iki ruhu bulunmaktayd. Bunlardan biri nefes ruhudur, dieri ise eski Macarlarn is ya da iz diye atfta bulunduklar zgr-ruh ya da glge ruhtur. Bunlarn inancna gre, nefes ruhu vcuda baldr ve yaam boyunca fonksiyonlarn ifa eder ve vcudun rmesiyle birlikte bu ruhun varl da son bulur. te yandan, glge-ruh kafatasnda bulunmaktadr ve lmden sonra son bulmamaktadr. Bu ruh, ryerek pe dnen vcudun dnda yaamay srdrr. Yaam boyunca da glge-ruh vcudu ksa ya da uzun sreler iin terkedebilir (Bu, uykuda sk sk ok uzaklara gidilmesini ve artk yaamayan insanlarla buluulmasn aklamaktadr.) Ben, ncelikle Hun asilleri ve aristokratlarnn definlerini tartacam. ekil 1, Moolistann batsndaki (Manhan blgesindeki, Hovd muhiti) Tahilt Nehri vadisinde bir aristokrat kadn trbesidir. Yazar Navaan, burada ayrca ok sayda sradan insan mezarnn varlndan da sz etmektedir.6 Soylu kadnn mezarnn derinlii 12 metredir ve zerinde de tatan bir tmls bulunmaktadr. izim, cenaze arabasnn kalntlarn, iindeki tabutla birlikte cenazeye ait olan ktkten oday gstermektedir. Bu, Hun asilleri ve hkmdarlk ailesinin defin eklidir. Kuzey Moolistanda Noyon uul Dann vadilerinde buna benzer ok sayda (yaklak 200) mezar bulunmaktadr. Ancak, Tahilt Vadisindekiler gibi, bu mezarlarda da bini takmlar, gem, at heykelcikleri ve at kemileri bulunduu kaydedilmesine ramen, bunlar bu almamz kapsamnda ilgi alanmza giren mezar tiplerini tekil etmemektedir. 1.1. Orta Avrupadan dil Nehrine ekil 2de, M.S. 4. yzyldaki Hun mezarlarnn temel yaps grlebilir. Bunlar dil Nehri ve Pontus Stepleri7 boyunca bulunan mezarlardr, ancak bu defin tipleri M.S. 4. ve 5. yzyllar boyunca Orta Avrupayla da zdelemitir. 1. Dikdrtgen ukur Mezar: ekil 2.2 ve ekil 2.1de gsterilmektedir. Bu, Rusyada dilin dousundaki Pokrovsktaki bir kadnn ukur mezardr. Atn kalntlar cesedin ayann dibine konmutur. Hunlarn ukur mezarlar, lenin mevki ve ekonomik durumuna gre deimektedir ve hibir iaret iermeyen basit bir grne sahip mezarlardan, talarla evresi sarlm kese mezar ad verilen tiplerine kadar deiiklik gstermektedir. Bu mezarlar ayn zamanda iindeki tabutuyla birlikte ktkten bir odaya da sahip olabilir. Tabut kullanm Hunlarn btn defin tiplerinde olduka yaygndr. Mezarn toprak yzeyindeki ksmnn grnnde deiiklikler olabilir. Hibir iaret iermeyecei gibi, bir ember ya da kare (kereksur) iinde belli edilebilir, ya da toprak ya da tatan yaplm bir tmsee (kurgan) sahip olabilir. Bununla birlikte, mezarlar iinde ok daha fazla yapsal detaylar bulunabilir. 2. Kaya knts eklinde Raf: Mezar iindeki raf cesedin seviyesinden daha yksektedir, bu Rusyada dilin dousundaki Leninskte rafl bir kadn mezarnn gsterildii ekil 2.3te grlmektedir. At kalntlar ve dier cenaze nesneleri, genellikle lnn uzunluu boyunca olan bu rafn zerine konulabilmekteydi, fakat Uzak Doudaki erken dnemlerde raf lnn bann arkasnda

1483

da olabilmekteydi. 3. Yan Oda ya da Hcre: Bu oda ya da hcreler mezarn dip seviyesinde, uzunluu boyunca paralel olarak oyulabilmekteydi. ekil 2.4te Ukraynada Dinyesterin dousundaki Kubeyde yan odas bulunan bir erkek mezar grlmektedir. l, daha sonra zeri aa levhalar ya da yass talarla kapatlacak olan yan odann iine yerletirilmekteydi. Bu, ceseti yukardan dklecek talar ya da topraklardan korumak iin yaplm ok insancl bir dzenlemeydi. Yan oda, mezarn tabanndan 20 cm kadar daha aada olabilmekteydi, bylece mezarn taban at ve dier adak hayvanlarnn kalntlar ve cenaze nesnelerinin yerletirilebilecei bir raf hizmeti grebilmekteydi. 4. Sembolik At Defni: ekil 2.1, deiik bir dzenlemeyi gstermektedir. Bu, Rusyada dilin dousundaki Verkneye Pogromnoyedeki ukur bir kadn mezardr. Bu defin adetinde at kurban edilmemekte, bu yzden de ukur mezarda at kalntlar bulunmamakta, sadece atn takmlar yer almaktadr. Bu, sembolik bir at defnidir. En nemlisi ukurun varldr; kullanmndan kolayca karmsayabileceimiz gibi bu ukurun az, kadn ya da erkek fark etmeksizin yeniden dirilecek olan insan tarafndan kullanlmak zere, glge-ruhun bu at lmden sonra yeniden hayata getirebilmesine yetecek kadar olmaldr. Atn geminin yan sra eyer ya da dier at takmlar da sunulabilmekteydi. 5. Herhangi Bir At Kltnn aretleri Bulunmamaktadr: Son olarak, ne sembolik ne de ksmen olmak zere at kltne dair hibir iaret bulunmayan Hun mezarlarnn olduunu da kaydetmeliyiz. Byle durumlarda mezar yaps, mezar tefriat ve sslemelerdeki resimler bizim bir Hun mezar ile uratmz orataya koyacaktr. zetleyecek olursak, en tepedekiler hari olmak zere Hunlarn definlerinde adet yer alt mezar yaps (ukur, raf ve yan oda) ve dzenleme (ksmi, sembolik at klt ve at klt olmakszn) bulunmaktadr. Topran stndeki dzenlemeler de hibir iaret iermeyen dz bir mezar veya kereksur ya da bir kurgan tmseiyle belirtilmi olabilir. Hunlar ve Hsiung-Nular at tam olarak gmmemekteydiler, cenaze kabulnde atn etini tketmekte ve sadece paralarn mezarn iine koymaktaydlar. Avrupadan balayarak douya doru Avrasyay batan baa geen Hun/Hsiung-Nu definlerinin ayn olduunu gsterebilmek iin, birka tane nemli blge setim. Buralar, Orta Yenisey Havzas ve Krasnoiyarskn gneyine doru olan evresi (Sa kydaki Minusinsk Havzas ve nehrin sol kysndaki Hakasyada bulunan Abakan Stepleri), Daodunzi (Sar Nehir zerindeki Lanzhouda), Baykaln kuzeyindeki Buryat ve Pekinin kuzeyindeki Yundu anda bulunan Yuhuangmiaodaki bir erken dnem Hsiung-Nu hy. Bunlar aada, Hun ve Hsiung-Nu ksmi at definlerinin dalm haritasnn aklanmasndan sonra tartlacaktr. 1.2. Hunlar ve Hsiung-Nunun Ksmi (sembolik) At Definleri ve

1484

Mezar Yaplarnn Haritas ekil 3teki Avrasya haritasnda, at kltl (yani ksmi at definleri ve sembolik at definleri) btn Hun arkeolojik defin blgeleri, M.. 8. yzyl ve M.S. 5. yzyl arasnda geen tm zaman kuatacak ekilde, gsterilmitir. Bu harita, mevcut almann en nemli sonucudur. Bu harita, M.. 10-5. yzyllardaki Kuzey Barbarlarndan (anrong ve erken dnem Hsiung-Nular olarak Rong) balayarak, daha sonra M.. 4. yzyl ile M.S. 5. yzyllar arasndaki dnemde btn Avrasyadaki Hsiung-Nu ve Hunlara ait tm arkeolojik blgeleri gstermektedir. Sorunun tam bir analizini vermeden nce, Kuzey Barbarlar ile Hsiung-Nu arasndaki tarihi balarn daha fazla ispatn isteyen okurlar iin, bu ban aadakilere dayandn ifade etmek istiyorum: 1. En temel cenaze adeti olan ksmi at defninin nitelii, 2. Bronz cenaze kazanlar da dahil olmak zere bronz sslemeler ve silahlarn benzerlii, 3. M.. 2. yzylda buna atflarda bulunan Sima Qiann yazl referans. Ben, Macaristan, Szegedde yaplan 39. P.I.A.C. toplantsnda bu benzerliklere dair bir tebli sundum8 (16-21 Haziran 1996). ekil 3teki at definleri haritasnda, arkeolojik sitelerin ondalk sisteme dntrlmesi corafi isimlere, Blm 1in 1.7. ksmnn sonunda vereceimiz, bir anahtar salamaktadr. Sz konusu harita, at kltnn varlna ilave olarak, bir ikinci grup bilgiyi daha iermektedir. Bu bilgi, ukur mezar, rafl mezar ve kenarnda bir oda bulunan mezar olmak zere Hun definlerinin temel yapsdr. Mezar yaplarnn tipi haritada sembollerle temsil edilmektedir, siyahlatrlm site at kltnn mevcudiyetini gsteririken, bo braklm karenin herhangi bir at kltne rastlanmadn gsterdiini hatrlatarak, sembollerin izahnn ayrntlar ortaya koyacan ifade edebiliriz. Kuzey Barbarlarna ait birka mezarlk 6.1 (Daodunzi) sitesinin gney ve dousundakilerdir -bunlar Rong mezarldr- ve Pekinin kuzeyindeki 6.14ten 6.16ya kadar olan siteler ise anrong mezarlklardr. Bu harita, Uzak Doudaki Hsiung-Nu, Orta Asya boyunca bulunan Hun halk -bunlar kim her ne ekilde adlandrrsa adlandrsn- ve Avrupadaki Hunlarn cenaze adetlerinin arkeolojik srekliliini gstermek zere ilk admdr. Rus bilim adamlarna gre, Hun/Hsiung-Nu bronzlar M.. 3. yzylda Orta Yenisey Havzasnda yaplmaya balanmtr.9 ekil 3teki harita, arkeoloji temelli bir tarihi sreklilii temsil etmektedir, bu sreklilik dier iki harita tarafndan da desteklenmektedir. Bunlardan biri Hun kadnlarnn altn balklarnn dalmn gstermektedir. Dieri ise, Avrasyadaki Hun tipi bronz kazanlarn dalmn. Bunlar aadaki ana blmlerde tartlacaktr. 1.3. Yenisey Vadisi ve Civarnda Hun Definleri ekil 4, Yenisey Nehri boyunca Hun definlerini gstermektedir.10 Drt mezarn hepsi de yan odalar bulunan tiptendir ve kuzeye ya da kuzeye yakn bir yne dnktr.

1485

Minusinsk Havzasndaki Tepseyden olan Mezar 4.1in tarihi konusunda M.. 2-1. Yzyllara atflar bulunmaktadr. Bu mezar, (Blm 1.4te tartlacak olan) ekil 5te gsterilen Sar Nehirdeki mezarlarla -erken dnemlerde Sar Nehirden Yenisey civarna dorudan g ya da bir yaylmann olduunu gsterecek kadar- nemli lde paralelliklere sahiptir. 4.2 ve 4.3 nolu mezarlarn her ikisi de Tuvadaki Aymirligdendir ve tarihleri M.. 2-1. yzyllara dayanmaktadr. Her ikisinde de yan odalar ta levhalarla kapatlmtr ve 4.3, nolu mezarn tamam da ta levhalarla kaplanmtr. Bunlar, karakteristik Hun defin tipleridir. Tuvada Kokelden olan 4.4 nolu mezar (M.. 1. yzyl), aka bir tabutun iinde srtst yatrlarak boylamasna uzatlm ekilde bir defni gstermektedir ve bunlarn hepsi de Hun zellikleridir. Yenisey evresindeki bu mezarlarn hepsi de nc trdendir, yani at kltnden herhangi bir iz olmakszn Hun definlerinin btn zelliklerini gstermektedirler. 1.4. Sar Nehir Blgesi ekil 5, bizi Ordos Steplerinin gneyindeki Sar Nehre ve Huang Henin bat dirseinin altlarna gtrmektedir. Bu hyk, Sar Nehrin bir gney kolu olan Qin ui Nehri zerindeki Daodunzidir. 27 mezarn bulunduu bu mezarln tarihi M.. 2-1. yzyllara dayanmaktadr. Bu mezarlkta, 20 ukur mezar, 6 adet kenarlarnda oda bulunan mezar ve bir tane de talarla kaplanm kese mezar bulunmaktadr.11 ekil 5.1, ta kapl kese mezarn (M22) ve M5 mezarndan, at yz ile desen verilmi bir Hun/Hsiung-Nu kemer tokasn resmetmektedir. Bir dieri olan 5.2 mezar, kenar odasyla (M10) Minusinsk Havzasndaki mezarla kayda deer benzerlikler gstermektedir. Sadece mezarn yaps ve yan odas ayn deildir, ayn zamanda kurban edilen hayvanlar ve lnn kafasnn zerindeki hcrenin iinde bulunan testinin tipi de ayndr.12 Bu kltrel paralellikler, ayn zamanda, ayn cenaze adetlerinin Sar Nehirden Minusinsk havzasna transferiyle sonulanacak olan Hsiung-Nu gcnn M.. 2. yzylda gerekletirdii bir yaylmay da gstermektedir. Daodunzideki mezarln ettlerine dayanarak nemli bir sonuca ulalabilir. Bu mezarlkta hibir sava mezar bulunmamaktadr. Burada sadece kadnlar, gen kzlar ve erkek ocuklar defnedilmitir. Mezar yaplar ve pek ok saydaki kemer tokalar, Hsiung-Nu tarzyla yaplm dier sslemeler ve resimler bu mezarln Hsiung-Nulara ait olduunu saptamaktadr. Burada u sonuca varabiliriz; bu dnemde bu blgede kadnlar ve hatta erkek ocuklarnn mezarlarnda koyun ve kei gibi kurban edilmi dier hayvanlarn ok miktarda kalntlar bulunmasna ramen, kendileriyle birlikte gmlm at kalntlarna rastlanlmamtr. 4.2 nolu mezarda, sadece zerinde melmi bir ekilde resmedilmi bir atla kemer tokalar gsterilmektedir. Ordosta ve bir seferinde de Sui Yuen blgesinde (Hohhot civar) ok sayda rnekleri bulunan at definleri sadece erkek savalara hasredilmitir. Kadn ve ocuklarn at kalntlaryla birlikte gmlmemesi de, aada tartlacak olan Kuzey Barbarlar, anrongun erken dnem Hsiung-Nu mezarlklarndakilerle paralellik arz etmektedirler.

1486

1.5. Transbaykalyadaki Buryat Daha kuzeye gidildiinde, Buryatta bulunan Ilmovaya yazt blgesinde, Konovalov tarafndan zengin bir mezar ortaya karlmtr.13 Bu mezarn gemii, Hristiyanlk devrinin balad civardaki yzylara dayanmaktadr. Mezarda bulunan pek ok kurban edilmi hayvann arasnda adet de at kafas bulunmaktadr. Dier hayvanlar arasnda ise koyun kafas, ok sayda kei ve daha kk hayvan balar bulunmaktadr ve bunlar dier dnyada yemesi iin lye elik etmektedirler. at kafas lnn sa tarafndadr. Ceset tahta bir tabut iine konulmutur. Bu tabut, evresi tomruklarla yaplm olan bir aa oda iinde olup bu oda da bu tr tomruklarla kaplanmtr. Kk nesneler ve bunlar arasndaki bir gem lnn kafasnn arkasndaki bir rafa yerletirilmitir. Kurban edilen hayvanlar tahta odann dnda, ban arkasnda ve lnn gvdesinin seviyesindedir. Mezar, topran altnda ok sayda yass ta ile korunmutur, ancak bunlar bile mezar soyguncularnn mezara girmelerini engelleyememitir. Bu soyguncular iskeletleri mezarn bir kesine doru ekmilerdir, ancak bu esnada krlan bir ayak ekil 6da gsterilmekte olan orijinal konumunda kalmtr. Bu zengin mezarlarda boynu ve ba ssleyen altn ilemeler alnmtr. 1.6. Jundu an Eteklerindeki anrong Mezarlklar En eski ksmi at definlerinin bulunduu hyklerin Uzak Doudan olduklar bilinmektedir. Pekinin kuzeyindeki Yanqink eyaletinde bulunan Jundu an Dann gney etekleri boyunca, adet erken dnem anrong mezarl bulunmaktadr. Bunlar arasnda Yuhuangmiaoda bulunan ve 280 defin ile en byn tekil eden mezarl ziyaret ettim. Dier ikisi ise, 150 mezaryla biri daha doudaki Huluguda, 47 mezarla dieri de Xilangtadr. Deiik mevki ve ekonomik statye sahip 10 mezar, okul kitaplarnda rnek gsterilebilecek bir kazyla, hi zarar grmeden olduu yerde brakld ve zeri daha sonra srekli bir mze eklinde hizmet verecek olan byk bir yap ile kapand. 1985 ve 1990 yllar arasnda kaznn direktr Profesr Jin Fengyi idi. Moolistandaki Hohhotta 1992 ylnda yaplan bir arkeolojik konferansn bir paras olarak yaptmz ziyarette o ev sahibimizdi. Radyo karbonla tarih belirleme yntemiyle, bak eklindeki para ve silahlar zerindeki incelemelerde, bu mezarlklarn M.. 8. yzyl ile 5. yzyl arasnda bir tarihe dayand saptanmtr. Bu mezarlklarda bulunan ksmi at definleri Avrasyada bilineneler arasnda en eskisidir. ekil 7de, ban arka ksmna bir raf yerletirilmi, lnn sa tarafnda ise atn alt enesi ve yukardan aaya doru krlm bir st ene ile birlikte drt bacak grlmektedir. Kurban edilen dier hayvanlar olan keilerin balar ve bir inein enesi ile uyluk kemii de raftadr. ki adet gem lnn sol uyluk kemiinin yanna ve bir bronz kazan da ban arka ksmna konulmutur. Nadir buluntulardan olan kazan ve boynun evresinde bir altn turkuaz bulunmas lnn yksek mevkilerden olduunu gstermektedir. Bu mezar ile alakal olarak, M.. 8-5. yzyllara

1487

ait bu erken dnem anrong mezarndaki hayvan kalntlarnn dzenlenmesi ile yukarda tarttmz Buryattaki Ilmovaya yazt blgesinde ortaya karlan arasndaki benzerlikleri kaydedebiliriz. Dier hayvanlar ban arkasndayken, at ba lnn sa yanndadr. Mezarlar arasnda 500 yldan fazla bir zaman fark vardr. Aynen Sima Qiann ifadeleri ve pek ok cenaze tefriat ile Hsiung-Nu tipi bronz kazann kullanmna dair saptamalar gibi bu paralellikler de anronglarn erken dnem Hsiung-Nu olduklarn gstermektedir. ekil 8, lnn bann arkasnda bulunan raftaki at kafas ve drt at baca ile ayn antikiteye ait dier bir anrong mezardr. Bunlara ilaveten, teki dnyada yiyecek temini iin rafta bir inek kafas ve bir inek uyluk kemii de bulunmaktadr. Altn turkuaz, bu lnn de st mertebelerden olduunu gstermektedir. lnn gvdesi yaklak iki metre derinliktedir. anrong definlerini gsteren iki figr benim kendi fotoraflamamn sonucudur ve bunlar benim Hsiung-Nu ve Hunlarn ksmi at definleriyle uramama sebep olan btn almalarmn arkasndaki faktrlerdir. in histografisinin babas olarak bilinen Sima Qiann lmalarna deer verenler ijide unlar okuyabilirler: hanedanlar dneminden itibaren Hsiung-Nu, in iin srekli bir endie ve zarar kayna oldu mparatorlardan Yao ve unun dnemlerine kadar uzanan eski zamanlarda ve hatta daha nceki zamanlarda, Kuzey Barbarlarn blgesinde yaayan ve hayvanlarn otlatmak iin oradan oraya babo dolaan bu insanlardan Da Barbarlar (anrong), Xianyun ya da Hunu (Hunyu) diye bahsedildiini iitmitik. Yani, anronglarn erken dnem Hsiung-Nu olduu grlmektedir. Sima Qiann buna ynelik atflar ve aralarnda cenazelerde kulanlan bronz kazanlarn da bulunduu pek ok arkeolojik paralellikler dolaysyla, ben de-bu almada-anronglarn eski dnem Hsiung-Nu (proto-Hsiung-Nu) olduklarn kabul etmekteyim. 1.6. Tarihsel Gzlemler I. Hsiung-Nu kadnnn defninin, at kltnn iaretleriyle, nasl gelitii ile alakal olarak aadaki gzlemelerimi dikkatlerenize sunuyorum: Eski dnem Hsiung-Nuda, anrong mezarl (M.. 8-5. yzyllar) (Hyk 6.14) ve Daodunzideki Hsiung-Nu mezarlnda (M.. 2. yzyl) (ekil 3teki Hyk 6.1) mezarlara kurban edilmi pek ok hayvan konulmasnn yan sra, l kadnlara mezarda at kltnn iaretleri elik etmemektedir. lk bronz at heykelcikleri Ordos blgesindeki Xigoupanda zengin bir kadn mezarnda (M.. 2. yzyl) bulunmutur, bu mezardaki lnn evresine erken dnem at kltnn bu tr heykelciklerinden 49 tanesi konulmutur (Hyk 6.20). Daha nce ele aldmz, Bat Moolistandaki Tahilt Nehri vadisinde bulunan, asil Hsiung-Nu

1488

kadnnn kurgan mezarnda (hyk 5.14) bu tr heykelciklerin yan sra demir gemler ve at kemikleri de bulunmutur. M.S. 2. yzyl olarak belirleyebileceimiz bir tarihte, Balka Glnn kuzeyindeki Kanattastaki bir kadn mezarna (Hyk 3.8) ilk kez bir at kafas konulmutur. teki dnya iin yiyecek amal olarak da bir at uyluu/butu ve bir koyun kafas da mezara konulmutur.14 Tam olarak uygulanm bir ksmi at defni vakas, Orta Asyada Akmolia yaknlarndaki Kara Aata bulunan bir Hun kraliesinin mezarnda gereklemitir. (Hyk 3.9). Atn kafatas ve bacaklar derisinin iinde braklmtr. Daha batya gidildiinde kadn mezarlarnda da ksmi at definlerine olduka sk rastlanlmaktadr. II. anrong etnik ismi, M.. 4. yzylda in kaynaklarnda geen Hsiung-Nu isminden ok daha erken dnemlere aittir. Hsiung-Nu ad ilk kez M.. 318 ylnda ijide bulunan Qinin Ana Yllklarnda kaydedilmektedir. Bu, Qin Devletinin artan saldrganlna kar, Hsiung-Nu ile be inli devlet (Han, Zhao, Wei, Yan, Qi) arasnda bir ittifakn kurulma tarihidir.15 kinci atf, M.. 312 ylnda uoyuandaki tarihi Liu Xiang (M.. 77-6) tarafndan yaplmtr.16 Bu kaytlar Hsiung-Nu, Loufan ehrine (bugnk anxi blgesi) gitmek iin atlarna bindi demektedir. Burada, M.. 4. yzylda meydana gelmi bir nc olaydan bahsetmek de uygun olacaktr. Bu dnemde, zellikle Zhaou Devleti Hsiung-Nu ile yakn temaslara sahipti. Hsiung-Nunu askeri tehdidini bertaraf edebilmek iin Zhao Hkmdar Wuling, M.. 307 ylnda, mehur bir ferman yaynlayarak resmen barbar kyafetlerini benimsedi ve halkna ata binip, ok atmasn renmeyi emretti. in ordusunun geleneksel adetine gre, bunlar sava arabalaryla savamaktaydlar. Askerlerin temel silah ise ksa kllard. Hem askerler hem de siviller iin kyafetleri bol bir fistan, terlikler ve sandallardan olumaktayd. Yeni fermana gre, inli askerler Hsiung-Nu kyafetleri giyecekler, okla ve mzrakla hedef vurmay, at srtnda savamay reneceklerdi. Artk ksa yerine uzun kllarla savamak durumundaydlar. Hsiung-Nu tarz giyinmek, pantolon ve botlar giymek anlamna geliyordu.17 Bu barbarlama siyaseti derhal meyvelerini vermeye balad, Zhao askeri kuvvetleri, M.. 306 ylnda,18 yani bir yl iinde Gansudaki Hsiung-Nu topraklarna girmeyi baard ve Hsiung-Nuyu bu nemli blgeden attlar. Bu referanslar, M.. 4. yzylda Hsiung-Nunun hem diplomatik hem de askeri adan son derece aktif olduunu ve yaygn bir ekilde tanndklarn gstermektedir. Eserlerinde, Hsiung-Nularn ilk olarak M.. 3. yzylda grldklerini yazan bilim adamlarnn, tarihi olaylara ve yazl kaynaklara aina olmadklar aka grlmektedir. 1.7. ekil 3teki Arkeolojik Hykler in Corafik simler. Kuzey Barbarlar, Hsiung-Nu ve Hunlarn Ksmi (ya da Sembolik)

1489

At Definleri (M.. 8. Yzyl-M.S. 5. Yzyl) 1. Tuna-Don Blgesi Kafkaslar-Kuban Nehri-1.1 Kispek, 1.1A Zdvizenskoe. Krm ve Dinyeper Nehri-1.2 Belarus, 1.3 Melitopol, 1.4 Aleski, 1.5 Stara Igren, 1.6 Novogrigorevka. Aa Tuna-Dinyester Blgesi.-1.7 Odesa Oblastndaki Kubey. Karpat Havzas-1.8 Nagyszkss-Szeged, 1.9 Budapete-Zugl, 1.10 Lva/Levice, 1.11 Pannonhalma-Szldomb. 1.12.1 Keszthely-Gti domb, 1.12.2 Keszthely-Clay quarry, 1.13 Lengyeltti, 1.14 Szekszrd, 1.15 Pcs-szgpuszta. 2. dil-Ob Blgesi Ural Nehri civar-2.1 Kzl Adir, 2.2 Mertvie Soli, 2.3 Fedorovka, Orta dil Nehri-2.4 Pokrovsk, 2.5 Verhneye Pogromnoye, 2.6 Leninsk. 3. Yenisey Blgesi 3.1 Tepsey VII, 3.2 Kokel-KE II, 3.3 Kokel-Tuva, 3.4 Aymugluk-Tuva, 3.5 Sibirsk, 3.6 Tugozvonovo, 3.7 Kosogol, Uzhur Blgesi, 3.8 Kanattas, 3.9 Kara Aa, 3.10 Sidorovka, 3.11 Kulayka. 4. Zungarya, Tiyenan Blgesi 4.1 Dongcheng, Muley Kazak zerk Blgesi, Dou Sincan, 4.2 Barkl Gl. 5. Baykal Gl-Orhon Blgesi Zabaykala-5.1 Ivolga Gorodie, 5.2 Derestuy, 5.3 eremhovo, Moolistan-5.4 Ilmovaya pad, 5.5 Darkhan, 5.6 Noyon Uul, 5.7 Dulga Uul, 5.8 Hshn-uha (Ihhet), 5.9 Tevsh Uul, 5.10 Batcengel, 5.11 Taravgantay, 5.12 Sul-Tolgoi Da, 5.13 Naymaatolgoy, 5.14 Tahilt Havzas, 5.15 Golmud. 6. Huang He-Liao He Blgesi 6.1 Daodunzi-NX, 6.2 Yanglang-NX, 6.3 Baoji-Qin, 6.4 Taohongbala, 6.5 Jialainor, 6.6 Xiyuan, 6.7 Budonggou, 6.8 Xiaobaiyang, 6.9 Guoxianyaozi, 6.10 Maoqinggou, 6.11 Yinniugou, 6.12 Jicheng, 6.13 Tangxian, 6.14 Yuhuangmiao, 6.15 Hulugou, 6.16 Xilang, 6.17 Yujiazhuang, 6.18 Guyuan, 6.19 Qingyang, 6.20 Xigoupan, 6.21 Xichagou (Liaoning Blgesi).

1490

2. Hun Kadnlarnn Altn Balklar Balklar tatan farkldr, nk bunlar ban sadece 2/3n sarmaktadr. Balklarn temel yaplar, bir altn band ya da akik, lal ta, kehribar ve bir metal zerinde incilerin anas ile sslenmi olan altnla kapl bir bronz band eklindedir. Ayrca, bu balklarn zerinde beyaz, yeil ve krmz camlar da bulunabilmektedir. Bu talarn rengi ounlukla krmz ya da krmzms kahverengidir. Bugn, bildiim kadaryla, btn Avrasyada bulunmu toplam 19 balk mevcuttur. Materyaller Irina Zasetska19 ve Istvan Bonann20 iki yaynndan derlenmitir. At defin siteleri ya da bronz kazanlara nispeten bu balk buluntularnn saysnn ok az olmasna ramen, bunlar son derece nemlidir, nk Hun balklar son derece etnik zellikler tamaktadr. Bu tr cenaze balklarn kullanan bir baka etnik grup bulunmamaktadr. Scythiyanlar da altn balklara sahiptir, ancak bunlarn dizaynlar tamamen farkldr ve baz zamanlar bu balklara aka Yunan grnts ve zellikleri eklenmitir. Bu tr Scythiyan balklarnn sadece sayacamz birka sitede olduu bilinmektedir: KhoklachNovocherkassk, Novocherkassk, Artiukhov, Kerch, Karantin-Taman ve Kelermes. 2.1. Altn Balklarn Dalm Haritas ekil 9, Hun balklarnn 13n gstermektedir. Dizaynlar farkllklar gsterse de, deerli talarla sslenmi olmalarndan kaynaklanan zellikleri aka grlmektedir. Hem haritada ve hem de balklarn ilustirasyonlarnda ondalk rakamlar kullanldndan, bunlarn harita (ekil 10) zerindeki yerleri kolayca bulunabilir. ekil 10, Hsiung-Nu ile Hunlar arasnda bir tarihi sreklilik olduunu gsteren ikinci arkeolojik haritadr. Batdan Douya doru Hun kadnlarnn cenaze trenlerinde kullanlan altn balklarnn bulunduu siteler yledir: 1.1 Csorna, Macaristan 1.2 Szekszrd-Csatr, Macaristan 1.2.1 Balmazjvros-Maltoni-halom, Macaristan 1.3 Gheraseni, Romanya 1.4 Shurbanec, Moldavya 1.5 Buhaeni, Romanya 1.6 Antonovka, Ukrayna 1.7 Tiligul Bay, Ukrayna

1491

1.8 Proletarskaya, Ukrayna 1.9 Stara Igren, Rusya 1.10 Melitopol, Ukrayan 1.11 Ker, Ukrayna 1.12 Marfovka, Rusya 1.13 Verhne Yablonoye, Rusya 2.1 Berezovka, Rusya 2.2 Verhneye Pogromnoye, Rusya 2.3 ipovo, Rusya 2.4 uluk Tau, Kazakistan 2.5 Kanattas, Kazakistan 6.1 Xigoupan, in inde zenle yaplm bir balk bulunan en erken dnemlere ait defin Ordos blgesindeki Xigoupan sitesindendir21 ve tarihi M.. 2. yzyla dayanmaktadr; burada ayrca 49 at heykelcii de bulunmutur. Balk ekile yassltlm altndan yaplmtr ve bir band biimindedir. nciden yaplm olan talar, ekil 11de gsterilen motiflerle sslenmi ve ekile dzlenmi olan bandn en stne yerletirilmitir. Oval biimindeki en byk inci olan ana incinin her iki yan da kk ve sitilize edilmi altn varaklarla kaplanmtr. Bu zenli balk iki kpe sslemesi ve gerdanlkla tamamlanmaktadr. Kpelerin byk oval paras beyaz zmrtten yaplmtr ve zerine Hsiung-Nu sanatnda kullanlan ejderha figr resmedilmitir. Bunlar, kalntlarndan zamannda turkuaz kakma dekorasyonu olduu anlalan, zplayan bir geyik figr zerindeki dikdrtgen eklindeki iki altn paras zerine aslmlardr. Bu Hsiung-Nu cenaze bal, bilinenlerin en eskisidir. Bununla corafi olarak en yakn yer olan Balka Glnn kuzeyindeki Kanattas (hyk 2.5) arasnda yaklak yzyllk bir fark bulunmaktadr. Don ve dil arasndaki Verhne Yablononoyede22 bulunan ve restore edilen dier bala da yine kulak ve boyun dekorasyonlar elik etmektedir (ekil 12). Stara Igrenden (Hyk 1.9) olan bir bakas zerinde, birbirine deecek ekilde mantar ekillerinden oluan bir hat bulunmaktadr ve bu kazan kulplarndaki mantar ekillerine benzemektedir. ki bala daha dikkat etmekte fayda bulunmaktadr. Szekszard-Csatarda (Hyk 1.2) 1818 ylnda bir kadn mezar bulunmu ve bu 1865 ylnda bir yaynda tasvir edilmitir. Som altndan bir band eklinde olduu ve zerinde deiik ebat ve renklerde talar bulunduu ifade edilmitir. O dnemde bunun nereye ait olduu bilinmediinden Macaristan, Bajada eritilmitir. Bir dieri (hyk 1.2.1) ise, 1858 ylnda Balmazujvaros-Malatonide bir iskeletin kafatasnn zerinde bulunmutur. Zemini yine som altndan olduu iin, bir nceki ile ayn kaderi paylam ve eritilmitir, ancak

1492

eritilmeden nce belegelere geme ansn bulabilmitir.23 Balklarn haritasn (ekil 10) incelediimizde belirgin bir eilim fark edilecektir. Batya doru gidildike, balklaryla birlikte st dzey kadn cesetlerinin sslenme modasnda bir art gzlenmektedir. Bu gzlem bronz kazanlarn daha batya gittike daha fazla sslendiinie dair olan ve kolayca fark edilen trende paralel bir trend olarak grlmektedir. Burada 20 baln, Hsiung-Nu ile Hunlar arasnda bir tarihsel srekliliin varlyla ilgili olarak ok gl bir gsterge sunduundan bir kez daha bahsetmeye deer, nk baka hibir etnik grup bu zelliklere sahip deildir, yani M.. 2. yzyl ile M.S. 5. yzyl arasnda hibir etnik grup, altn cenaze balklarna deerli talar kakmamaktayd. 3. Hsiung-Nu Tipi Bronz Kazanlar ncelediim arkeolojik buluntulardan nc grubu Hsiung-Nu tipi bronz kazanlar

oluturmaktadr. Bu kazanlarn dalm haritasn veren ilk yaynm24 1990 ylndadr, en son ve tam olan versiyonu25 ise 1995te yaynlanmtr. Bu yaynda 185 kazan, boyutlar birebir olan izimlerle gsterilmektedir. O zamandan bu yana, henz hibiri yaynlanmam ve hibir haritada yer almam olan 30 tane daha kpn varln rendim. Ermitaj aratrmaclar da, 1993 ylnda, kazanlar hakknda bir makale yaynlad, onlarn bilgisi dahilinde olan kp says ise 56 idi.26 Hsiung-Nu tipi Avrasya bronz kazanlarn byk gruba ayran ekil 3, bu kazanlar hakknda bize ku bak bir fikir vermektedir. Bu gruplar unlardr: Dikdrtgen kulplu olan tipler, Yuvarlak kulplu olan tipler ve Dz tabanllar. Her grup iindeki kazanlar, sol st keden sa alt keye doru gidildiinde, batdan douya doru gidiliyormucasna rahat bir ekilde dzenlenmitir. Bronz kazanlarn rol ekilde olabilir. zene bezene yaplm manzaralar iindeki kabartma kazan resimleri, aada tartlaca gibi kplerin kullanm hakknda da faydal bilgiler salamaktadr. A. aman Trenleri: ekil 14te, yukardaki kabartma byk bir manzaray gstermektedir. Buras, Yeniseyin bat kolu olan Abakan Nehri civarndaki Kzl Kayadadr.27,28 Dokuz kazan resmedilmitir ve bunlarn hepsi de Hun tipi kazanlardr. Bunlardan beinde erkekler aka yemek piirmekte ve kazanlarn iindekileri kartrmaktadrlar. Manzarann tam ortasnda, ak renkli ve uzun bir elbise ile dierlerinden farkl olduu hemen anlalan bir insan figr bulunmaktadr. Bu ahs

1493

elini kaldrmtr ve kyafetinin kolunun dnda olan parmaklar grlebilmektedir. Parmaklarnn alt tane olduu saylabilmektedir. Bu alt parmak aman mesleinin bir iaretidir. Buna ilaveten bir de maske takt grlmektedir. Bu manzaray bir amanistik etkinlik ya da tren yemeklerinin piirildii dini bir vaka olarak yorumlamak durumundayz. B. Gnlk Olaan Yemek Piirme: Kazanlarn dier bir rol de gnlk olaan yemek piirilmesinde kullanlmasdr. Bolaya Boyarskaya Pisanitsa29 olarak adlandrlan ekil 14n alt yars bir Hun luo ve bu luo (Wade-Giles yaztlarnda bir lo ya da pu lo) resmetmektedir. Bu, 4-5 yurt ve 30-40 insandan oluan bir Hsiung-Nu oban nitesidir. Figrn gsterdii gibi, her yerleim nitesinin yannda en fazla 5 tane olmak zere birka kazan olduu grlmektedir. Bu resimleri bytmeden bile, bu kazanlarn ounun basit dizaynl olduklar, birinin ise sslenmi olduu grlmektedir. Bu kazan, kabartma resmin sanda bulunan toplanm insan grubunun sa tarafndadr. Manzarnn stndeki 5 rakam bu kazan ile alakaldr. Bu 19 kazann hepsinin trensel amalar iin olmad sonucuna varmamz gerekmektedir, zellikle de basit dizaynl olanlar gnlk, sradan yemek piirmek iin kullanlmaktadr. 19.7 metre uzunluundaki bir kabartma zerine resmedilmi olan manzara, bir bayram manzaras olmal ki, btn kazanlarn hepsini gstermektedir. Bunun bir dini etkinlik olduundan da phe duyulabilir. Pek ok insan (28 kii saylabilmektedir) resmeden bu itinal luodaki yaamn yan sra, 19 keinin obanln yapan bir obann yaamnda da ayn gelenei grmekteyiz (ekil 15) ve bu obann bu kabartmalar oyduu varsaylmaktadr. Tpk bir nceki byk kaya oymaclnda olduu gibi, O darsnda bir Hun tipi kazan grlen bir kk yurt ya da samandan yaplm bir kulbenin sahibidir. Kei oban kabartmasnn uzunluu 175 cm, yurttaki ykseklii ise ayaktaki en ksa kei seviyesinde olup 55 cmdir. Bu tr evcilletirilmi uzun boynuzlu keiler ve bunlarn obanlarnn 1998 ylnda Tuvadaki bir tur esnasnda fotoraflar ekilmitir. Buradaki kei oban kabartmas, yazarn 1998de ektii fotoraflarna dayanlarak yorumlanmaktadr. Bu, 54 derece kuzey enleminde, Yeniseyin bat yakasndaki Oglahti Da kompleksinde bulunmaktadr. Yani, Kemerovo Devlet niversitesinin izimlerine gre 4. hyn 1. entiindedir. C. Cenazeler: Bronz kazanlarn nc rol cenazelerdedir. Byk kazanlar yerine mezarlarda sembolik rollerle, sadece 20 cm veya daha kk olmak zere, kltlm ebatlarda kazanlar grlmektedir. Kltlm kpler, Uzak Doudaki Hsiung-Nu mezarlarnda iyi bilinmektedir, bunlar Tuva ve Yenisey rmann her iki yakasnda da Baraba Steplerine kadar yaylmlardr. 3 cmye kadar kltlm bronz kpler bulunmaktadr, bunlar Stockholmdeki Dou Asya Mzesinde Tovostine kolleksiyonundadr. Dier ki Vastadaki Kazanlar A. Kaya Oymalar: laveten, Hsiung-Nu/Hun tipi kazanlara ikinci bir vastada da

rastlanabilmektedir. Bunlar kaya yzeylerine oyulmu olarak bulunmaktadr. Hun tipi kazanlarn resmedildii btn kabartmalar, Orta Yenisey Havzasnn bat yakasndaki Abakan Steplerinde

1494

bulunmutur, burada 47 kabartma mevcuttur. Buna ek olarak, kaya zerine oyulmu olan btn kp tiplerinin, Orta Yenisey Havzas civarnda, bronz benzerleri ortaya karlm ya da bulunmutur.30 B. Seramik Kazanlar: Kil kazanlar, nc tr bir vastay tekil etmektedir. Cenazelerde kullanlan kltlm bronz kazanlarn yan sra, Yenisey civarnda yeni bir usul ortaya kmtr. Pahal olmayan ve bronz trnden olanlarn taklidi durumundaki toprak kazanlar, cenazelerde kullanlmakta ve mezarn iine konulmaktayd, bunlarn ebatlar genellikle 15-20 cm idi, ancak 40 cmye de ulaabilmekteydi. 475 definin bulunduu byk bir mezarlkta, mezarlar iinde 92 toprak/kil kazan bulunmutur. Bu mezarlk, Hemik kolu yaknnda Yeniseyin bat yakasnda bulunan Tuvadaki Kokeldedir. Bu nehrin bulutuu yer Yeniseyin batsndaki 90 derecelik kavistir. Seramik kazanlarla birlikte bu blgede yeni bir usuln ortaya kmasna paralel olarak baka yeni gelimelerin olduunu sylemeye tevik edilmekteyim. Hsiung-Nu, yani Hun bronz kemer tokalar, Hunlarn yeni bir ejderha dizayn ile ortaya kmtr. Ejderhann ylan gibi kvrlan gvdesi eski zamanlardakilerle ayn olmakla birlikte, kurda benzeyen ba yerine, imdi bata yuvarlak bir burun ve uzun kulaklar bulunmaktayd. Olaan Hun ikonografisinin oluturduu dier dizaynlar arasnda ondokuz tane bu tr dizayn bulunmutur. Toprak kazanlarn ounluu Orta Yenisey vadisi ve evresinde olmakla birlikte, batda Sir Derya Deltas kadar uzak bir blgede, Altn Asarda M.S. 3. yzyla ait olduu saptanan iki adet toprak kazana rastlanmtr (Tolstov). Bunlar Verkhnii Konets tipindedir. Bunlarn bronz prototipleri Ural Dalarnn batsnda, Kama nehrinin kaynann yaknlarndadr. 3.1. Hun Tipi Kazanlarn Haritas Bu 185 buluntuyla oluturulmu bir haritadr (ekil 16). Erdynin 1995teki 90 sayfalk yayn, bu kazanlar/kpleri 36 tabloyla dzenlemekte ve bu buluntularn konumlarn mmkn olduu durumlarda corafik koordinatlar ile birlikte detayl bir ekilde vermektedir.31 Ayrca, bu buluntularn durumu, bugn nerede olduklar, haklarndaki yaynlar ve mkemmel bir izimle btn boyutlar (fotoraflarndan izleri srlerek) tasvir edilmektedir. Bu kazanlarn dizaynnn en belirgin zellikleri de harita zerinde gsterilmektedir. Bundan nce, baz haritalar ve makaleler 1994te,32 1992de33 ve en erken tarih olarak da 1990da34 yaynlanmtr. Zaman getike, haritalar ok daha fazla bilgi ierir hale gemitir. Haritadan grld kadaryla kazanlar alt blgede toplanmtr. Bu yzden, pek ok saydaki buluntularla uramay kolaylatrmak iin, Orta Avrasya alt blgeye blnmtr. Bu blgeler batdan douya doru 1den 6ya kadar numaralandrlmtr. Bu yolla, hibir itiraza mahal brakmayacak ekilde, paralel dizayn unsurlarnn rehberliini kullanarak, Avrupadaki kazanlarn kimlik tanmlamasndan, Uzak Douya, eski zamanlarn derinliklerine taa M.. 1. yzyla kadar gidebiliriz. Hyklerin numaralandrlmas esnasnda, daima ilk numara blge numaras olarak belirlenmektedir.

1495

Haritalar incelendiinde, Avrasya boyunca buluntularda bir sreklilik grlebilecektir. Hatta buluntular, Hunlarn ya da en azndan bunlarn bir ksmnn, 57 derece kuzey enleminde Ural Dalarn kesen 50 km geniliindeki bir etek olan Yakaterinburg geidini kullanarak Ural Dalarn getiklerini gstermektedir. Bu yola bir alternatif de (Orenburg yaknlarndaki), Kzl Adirdeki bir buluntunun gsterdii (ekil 16daki Hyk 2.8) gibi, Ural Nehri vadisine girerek, bu nehir boyunca ilerlemektir. Belaya Nehrinin kayna da Yekaterinburg etei yaknlarndaki Ural Nehri kaynana yakn olduu iin, buras da Ural Dalarn gemeye nc bir rota tekil etmektedir. Dier ger halklar da bu geitleri kullanmlardr. rnek olarak, etnografik haritalar35 zerinde, douya ve batya doru yzlerce kilometre boyunca uzanan Yekaterinburg geidinin iki yakasnda uva ve Tatar halklarnn bulunduu enklavlar grlebilmektedir. Bunlara ilaveten, 6. ve. 8. yzyllar arasnda hem Ural Nehri boyunca ve daha byk rakamlarda olmak kaydyla da, Belaya nehri boyunca Macarlarn erken dnem mezarlar bulunmaktadr.36 Yekaterinburg geidinden gemeyi tercih eden Macarlar (Boliye Tiganide) Kama nehrinin gney yakasna yerlemilerdir. Bahsi geen her nehir (Kama, Belaya, Ural) boyunca, ok eski cenaze gelenekleriyle, zengin bir halkn tipik Macar mezarlklar bulunmaktadr. Mezarlar gm eyalarla doludur. Hem erkek hem de kadn mezarlarnda benzersiz ksmi at definleri de grlmektedir, bu mezarlarda cenazenin yz gmten gz plaketleriyle kaplanmtr, silahlar arasnda nadiren de olsa oklanm krkler ve dier karakteristik Macar ssleme unsurlar bulunmaktadr. Dier etnik grup rnekleriyle, 56-57 derece kuzey enleminde Ural Dann ortasndan geen ynleri gstermek amalanmtr 3.2. Kazanlarn Tarihlerinin Saptanmas Bizim buradaki konumuz Hun bronz kazanlar olduundan, bu kazanlarn tarihlerinin saptanmas hakknda neler syleyebileceimizi gzden geireceim. Mezarlarda ortaya karlan birka tanesinin yan sra, kazanlar genellikle ans eseri bulunmaktadr. Spasskayann karmsamada bulunduu gibi, bunun sebebi, 20-40 kg arlndaki kazanlarn mevsimsel trenlerin yapld ve adaklarn adand kutsal yerlere getirilmesiydi. Bu trenlerden sonra, bu tren alanna Hunlar yeniden dnnceye kadar, kazan orada gizlenerek braklmaktayd. Ancak Hunlarn oradan g etmesiyle, yaklak 2000 yl sonra bir viyadk, bir bina, bir yol inaatnn yapm srasnda ortaya karlp mzeye getirilinceye kadar, kazanlar bulunduklar yerlerde kalmaktaydlar. ou zaman bunlar tek bana ve ans eseri bulunmaktadrlar. Yine de, bunlarn tarihlerinin saptanmas bugn artk mmkndr. Avrupada kazanlar pek ok durumda Roma surlarnn kalntlar arasnda bulunmutur. Bu onlarn M.S. 4. yzyldan 5. yzyla kadar geen dneme ait olduklarn gstermektedir. Bu tr siteler unlardr: Intercisa (Dunaujvros), Karpat Havzasndaki Celamantia (Izsa-Lenyvr) ve Hinova, Eflaktaki Celei.

1496

Silenyadaki (Lehesi Jedrzyhowice) kazan, ii Roma mcevherleriyle dolu olan bir Roma sandyla birlikte bulunmutur. Bunlar M.S. 5. yzyla aittirler. Bu tr buluntular kazanlarn Hunlara ait olduunu gstermektedir. Baykal blgesinde, Batcengelde bulunan bir Hsiung-Nu mezarnn tarihi, o dnemde iktidarda olan imparatorun ismiyle, ince srlanm olan bir fincann paralarndan tespit edilebilir. Ivolginskte ise, in aynalar mezarn tarihinin saptanmasn mmkn klmtr. Bugnk Moolistanda, Jilinde Han hanedanna ait sikkeler ve Erlanhugouda Dou Han ngraklar ve aynalar ortaya karlmtr. Xichagoudaki bir Hsiung-Nu mezarlnda M.. 74 ylnda baslm sikkeler bulunmutur. 4. Ermitaj Aratrmaclarnn almalar ve Eski Yazl Kaynaklar haritay mukayese ettiimizde, Hsiung-Nu ile Hunlar arasnda bir tarihi sreklilii gstermede byk bir uyumun olduu fark edilmektedir. Fakat, Hunlarn Avrasya boyunca ilerlemelerini aratran sadece ben deilim. ekil 17, Ermitaj37 ile ibirlii yapan kdemli aratrmaclarn bir haritasdr, bu aratrmaclar 1993 ylnda yaynlanan makalelerinde, sadece 56 kazan zerinde almlardr. Ortaya kardklar buluntulara dayanarak, Hsiung-Nu/Hunlarn Avrasya boyunca g hareketlerini yeniden kurmular ve kodlanm oklarla temsil ettikleri bu halklarn hareketlerine tarihler tahsis etmilerdir. Benim 1990da yazdm ve Harvardn bir blteni olan Inner Asia Reportta yaynladm makaleme de atflarda bulundular. Bu, benim Orta Avrupadakilere benzer ekilde dz bir mantar kese stiline sahip olan Urumi mzesindeki kazan hakkndaki raporumla birlikte olan ilk haritamdr.38 Bunlarn, Hunlarn gne dair kavramlatrmalar, temel olarak, benim karmsamalarmla ayndr. Ancak gsteren benim eski almalarm ve yazl kaynak ulatm sonular destekleyenler Tartacam ilk iki sadece Ermitajn kaynak birbirlerinin

aratrmaclar deildir. Bunlarn yannda, Hsiung-Nu ile Hunlar arasnda bir tarihi sreklilik oduunu bulunmaktadr. tamamalaycsdr. lk kaynak, M.S. 4-6. yzyllarda hkm srm olan Topa Weinin tarihiyle uraan Wei Shudur (Topa Wei M.S. 386-534). Su-te, Sogdiyanadan bahsederken, onun eski isminin Yen-tsai olduunu yazmakta ve Hsiung-Nunun Yen-tsaiyi malup ederek hkmdarn ldrdnden ve hkmdarl kendi mlklerine kattndan da bahsetmektedir. Dier bir nemli kaynak da, daha erken bir tarihteki Tsao Wei dneminden, M.S. 3. asrdaki olaylarn raporunu veren Wei-Luehtir (Tsao Wei, M.S. 220-265). Wei Lueh bize Yen-tsainin ayn zamanda A-lan-liao ya da A-lan, veya A-lan-na eklinde adlandrld bilgisini vermektedir. Bu iki Wei kaynana dayanarak, Hsiung-Nu Yen-tsaiyi malup ettiinde, Alanlara atfedilen topraklar HsiungNunun mlkne katt sonucuna ulaabiliriz.

1497

Ancak, Jordanes ve Marcellinus gibi Avrupal kaynaklardan bildiimize gre, Alanlar M.S. 370 ylnda yenilgiye uratanlar Hunlard. Netice olarak, Hirthin analitik almasnda39 ve D. Wrightn40 bu sorunu yeniden incelemesinde belirttii gibi, Hsiung-Nu ve Hunlar tek ve ayn halkt. Bu almalarda eski kaynaklar da tartlmaktadr. nc eski kaynak ise, Sir Aurel Stein tarafndan bir l kalesinde bulunan sekiz Sodan mektubundan biridir. Henningin analizinde mektupta yle denildii kaydedilmektedir, Hunlar inlilerin bakenti Luoyang igal ettiler. Bu, Byk Shanyu Liu Yuann olu olan Gney Hunlarnn Shanyusunun M.S. 311 ylndaki mehur Luoyang igaline bir atftr.41 Hsiung-Nu ve Hun etnik isimleri, bir seferinde Asyann dou ucunda, teki seferinde de Asyann bat ucunda tamamen ayn halk iin kullanlmaktadr. 4.1. Hunlarn Orta Avrasya Boyunca lerleyiinin Haritas Bu karmak sonularn birbirleriyle uyumundan ve Ermitaj aratrmaclarnn oluturduu haritadan cesaret alarak, tarihleri saptanm arkeolojik buluntular ve tarihleri belli olan tarihi olaylar birletirdim. Oluturduum haritayla Hsiung-Nunun Orta Asya boyunca batya, yani Avrupann ilerine doru gn resmettim. ekil 18deki oklar bugn bilinen ve tarihleri saptanabilen Hsiung-Nu g hareketlerini gstermektedir. Oklar tanmlayan tarihler aadaki kaynaklardan alnmtr. I. Bo oklar, M.. 4-2. yzylarda Hsiung-Nu gcnn Ordos ve Huang He blgesinden kuzeye, Minusinsk Havzasnn (Orta Yenisey Havzas) ilerine doru ve ayrca M.. 3. yzyln balarnda Zabaykalya blgesinin derinliklerine doru yaylmalarn gstermektedir. M.. 4. yzylda Hsiung-Nuya ilk atflar Qinin Ana Yllklarnda yaplmaktadr. M.. 4. yzyldan referans Blm 1.7deki Tarihi Gzlemler ksmnda detayl olarak tartlmtr. M.. 3. yzyln sonlarnda, Modun ang ynetimi altnda Hsiung-Nu hakimiyeti Yenisey blgesine yayld ve bu tarihten M.S. 2. yzyla kadar sren dneme ait arkeolojik buluntular (kemer tokalar) ortaya kmaya balad.42 II. Siyah oklar M.S. dnemde doudan batya doru hareketleri gstermektedir. Doudaki en geni siyah ok M.S. 1. yzyln sonlarn gstermektedir ve Parkern Hou Han Shu ve Wei Shunun uygun blmlerini tercmesinden tretilmitir. Hsiung-Nuya kar saldrlar birbirini izleyen be yl iinde, yani M.S. 85-90 yllar arasnda kaydedilmitir (Parker sh. 263).43 Hou Han Shuda, Hunlarn saldrya urayarak malup edildii tarihleri M.S. 89-105 olarak verilmektedir (Parker sh. 93) 44 Gnmz bilim adamlarnn grne gre, nihai belirleyici saldr M.S. 91 ylnda oldu, bu tarihte Hsiung-Nu drt bir taraftan gmen dmanlarnn saldrlarna urad: Gneyde, Gney HsiungNunun, Douda-Siyenginin, Batda-Trkistan kabilelerinin, Kuzeyde-Dinglingin (Parker sh. 263). Bu olayn sonucu olmutur: M.S. 91 ylndan sonra Kuzey ang, sarayn Balka glnn

1498

gneyindeki li Vadisine tamtr. M.S. 87 ylndaki zaferlerinden sonra Siyengi, Kuzey Hsiung-Nu topraklarna girmitir ve sonraki yllarda yava yava bu topraklar igal etmitir. Wei Zhinin alntlarnda, Hou an Shunun dedii gibi (Parker sh. 93), Shanyu ile gidemeyen/gitmeyen Hunlarn says 100.000 adr kadard ve bunlar Liaotungda yerletiler, kendilerinin Siyengiye uydurdular ve Siyengi askerleri olarak hizmet verdiler. Sir Derya deltasndaki arkeolojik buluntularn tarihi 3. ve 7. yzyllar arasnda (Tolstov tarafndan) ve Levina tarafndan da 4. yzyln balar olarak gsterilmektedir. Tarihler, dier kalntlarn yansra Dou Avrupann Verhniy Konets tipi iki Hun toprak taklit kazann da bulunduu Altn Asardaki (ya da Yedi Azar)Byk Evdeki buluntulara atfen saptanmtr. Hunlar, Avrupaya M.S. 370 ylnda Dou Avrupann en gl ger milleti olan Alanlar yenilgiye uratarak girmilerdir (Jordanes ve Ammianus Marcellinus), bunu takip eden birka yl iinde Ostrogotlar (374) ve Vizigotlarn (376) yenilgisi izlemitir. Bronz kazan buluntularnn, en azndan Hunlarn bir ksmnn Yekaterinburg geidinden Ural Dalarn geerek ve 4. yzylda Ural Nehri (Orenburg yaknlarndaki Kzl Adirde defin ve kazan bulunmutur) boyunca ilerlediklerini ortaya koyduunu daha nce tartmtm. Romallarn vassallar olarak Vizigotlar, 409 ylna kadar hala Bat Pannoniadaydlar, fakat topraklarnn bat ve dou blmlerinin (P. Inferior-Valeria) ou, Aetius tarafndan 410 ylnda Hunlara teslim edildi. Bir Bat Roma elisi olan Olympiodorus 412 ylnda Pannoniaya gitmek zorunda kalmt bile.45 Bunlar ekil 18de, Hsiung-Nunun Uzak Doudan Avrupann ilerine doru gn gsteren oklarn tarihini belirleyen kaynaklardr. yle bir dndmzde, M.S. 156 ylnda Ili-Balka blgesini terk eden Hsiung-Nunun Avrupa kaplarnda gzkmesi sadece 215 yl almtr ve bu durum da ancak Alanlar yenmeleriyle dikkat ekmektedir. Daha nce iaret ettiim gibi, Hun/HsiungNu g haritas arkeolojik harita ve eski kaynak tarafndan dorulanmaktadr.

Sinor, Denis, Migrations in Inner Asia: Facts and Fancy, American Oriental Societynin

Miami, FLde 23-26 Mart 1997 tarihinde dzenledii 207. Toplantsnda bir zeti ve bir makalesi tebli olarak sunulmutur. 2 Sinor, Denis, The Hun period, The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge

(UK), New York, Cambridge Univ. Press, 1990, ss. 177-205. 3 Miniaev, Sergei, Archaeology of the Hsiung-nu in Russia: New Discoveries. New Yorktaki

Metropolitan Sanat Mzesinde, Eski Yakn Dou Blmnde tebli olarak sunulmutur, NY 15. Ocak

1499

1999. 4 Harvard niversitesinin Asya Komitesinde bu almann malzemesinin bir ksm aylk

ders serilerinde anlatlmtr (4 Nisan 1999), I. C. A. N. A. S. de 2000 Kongre, Montreal (27 Austos-2 Eyll 2000) ve Central Eurasian Studies Societys 1. Yllk toplantsnda (Wisconsin niversitesi, 28 Eyll-1 Ekim 2000). 5 Fodor, Istvn, A magyarsg szletse (Tmagyarlarn douu), Magyarorszg Krnikja

series, No. 1. Budapest, Adams Publ., ss. 13O-131, 1992. 6 Navaan, D., The Grave of a High Ranking Hunnic Person in Western Mongolia, Eurasian

Studies Yearbook (Bloomington, IN), 71, 1999, ss. 95-109. 7 Zasetskaia, I. P., Kultura kochevnikov yuzhnorucckih stepey v Gunnckuyu epohu (konets

IV-V vv.) (Hunlar dneminde Gney Rus Steplerinde ger kltr: M. S. drdnc ve beinci yzyln sonu). Sankt-Peterburg, 1994, ss. 17-18, ekil. 3. 8 rdy, Mikls, Archaeological Insights Into Two Controversial Areas of Eurasian Hun

History. 39. P. I. A. C. de tebli, Szeged, Macaristan, 6-21 Haziran 1996. 9 Martinov, Anatoly I., The Ancient Art of Northern Asia, D. B. Shimkin ve E. M. Shimkin

tarafndan tercme ve edit edilmitir. Urbana and Chicago, Univ. Illinois Press, 1991, s. 80. 10 Miniaev, S., Niche Grave Burials of the Hsiung-Nu Period in Central Asia, Information

Bulletin, Issue 17. Moskow, Internat. Assoc. for the Cultures of Central Asia, 1990, ss. 91-99. 11 Ningxia Institute of Archaeology, Ningxia Archaeological Group and the Office for the

Preservation of Ancient Monuments, Tongvin County (authors), Hsiung-Nu (Hun) Cemetery at Daodunzi in Tongxin County, Ningxia, Kaogu Xuebao, No. 3, 1988 ss. 333-356 with 20 plates. In Chinese with English Summary. 12 The Museum of Ningxia Autonomous Region, et al., Excavation of a Hsiung-Nu Cemetery

of the Han Dynasty at Daodunzi, Tongxin, Ningxia, Kaogu, No. 1, 1987, ss. 33-37, Plate No. 3. ince. 13 Konovalov, P. B., Hunnu v Zabaikale (Huns in Transbaikalia). Ulan Ude, Buriatskoe

knizhnoe izdatelstvo, 1976, ss. 55-56. 14 rdy, Mikls, Ancient Hungarian Funerary Customs Observed in Northern Barbarian (8th

c. B.C.) and Hsiung-Nu Cemeteries, International Journal of Central Asian Studies (Seoul, Korea) 2, 1997, ss. 135-208. Cited s. 166. 15 Ssu-ma Chien, The Grand Scribes Records C. I, The Basic Annals of Pre-Han China Ed.

by William H. Nienhauser, Jr. Bloomington, Indiana University Press, 1984, s. 112.

1500

16

Lin Gan, Hsiung-Nu lishi nianbiao (Hsiung-Nu Tarihi Kronolojisi). Beijing, Chinese

Publishing House, 1984, s. 1 of text. 17 Mc Govern, W. M., The Early Empires of Central Asia. Chapel Hill, The Univ. of North

Carolina Press, 1939. s. 101-102. 18 Y Ying-shi, The Hsiung-nu, in Denis Sinor ed. The Cambridge History of Early Inner

Asia. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1990, ss. 118-149. Cited s. 108-109. 19 I. P. Zasetskaia, Kultura kocsevnikov yuzhnorusskih stepey v Gunnskuyu epohu (konets

IV-V vv.) (The nomadic culture of the south Russian steppes in the Hun epoch; end of IVth to Vth c. A. D.) Sankt-Peterburg: 1994. 20 21 Bna Istvn, A hunok s nagykirlyaik. Budapest: Corvina, 1993. Tian Guangjin, Guo Suxin, Eerduosishi qingtongqi (Ordos bronslar haknda alma),

Beijing: Wenwu-Culture Relics Publishing House, 1986, s. 380. 22 23 24 Zasetskaia, ibid., Figure 12. Bna, ibid., s. 204. rdy, Mikls, Unique Hsiung-Nu Cauldron from rmqi. Inner Asia Report, Newsletter-

Harvard. Cambridge, USA, Fall 1990, (No. 7) ss. 11-13. 25 rdy, Mikls, Hun and Hsiung-Nu Type Cauldron Finds Throughout Eurasia, Eurasian

Studies Yearbook, 67, 1995. 26 Bokovenko, N. A. & I. P. Zasetskaia, Proizhozhdenie kotlov gunnskogo tipa vostochnoi

Evropi v svete problemi hunno-gunnskih sviazei, Peterburgskiy Arkheologicheskiy Vestnik. S. Peterburg, FARN, (3), 1993, ss. 73-88. 27 Appelgren-Kivalo, H, Alt-Altaische Kunstdenkmaeler-J. Aspelins Reisen in Sibirien und

der Mongolei 1887-1889. Helsingfors, Finnische Altertumgesellschaft, 1931, Figure 299. 28 29 (3). 30 rdy, Mikls, Manichaeans, Nestorians, or Bird Costumed Humans in their Relation to rdy 1995, ibid. s. 62. Devlet, M. A., Bolshaia Boiarskaia Pisanitza, Sovetskaia Arkheologiia, 1965, ss. 124-132

Hunnic Type Cauldrons in Rock Carvings of the Yenisei Valley, Eurasian Studies Yearbook, 68, 4595, 1996. Cited ss. 64, 88. 31 rdy 1995, ibid. ss. 68-94.

1501

32

rdy, Mikls, An Overview of the Hsiung-Nu Type Cauldron Finds of Eurasia in Three

Media with Historical Observations. in: Bruno Genito ed.: The Archaeology of the Steppes, Napoli, Instituto Universitario Orientale, 1994 ss. 379-438. 33 rdy, Mikls, The Hsiung-Nu Type Cauldrons Throughout Central Eurasia and Their

Occurrence on Petroglyphs, English-Chinese bilingual MS distributed and paper presented at The International Academic Conference on Archaeological Cultures of the Northern Chinese Ancient Nations. Hohhot, Inner Mongolia, China. August 11-18, 1992; Ibid. Distributed MS was included in the republication of facsimile volumes. C. I-III. Asian Art and Archaeology, 600 Kalmia Ave, Boulder, CO 80304, USA., 1992; Ibid. Chinese Translation and Publication (somewhat abbreviated): Journal of Xinjiang Normal University (rmqi) C. 16, No. 4 1995, ss. 35-48; Ibid. Trke evirisi: Orta Avrasya Boyunca Hiong-nu Tarz Kazanlar ve Bunlarn Kaya Kabartmalarnda Ortaya klar, Tarih ncelemeleri Dergisi. Bornova-Izmir, Ege niversitesi Basmevi, C. XI, 1996, ss. 265-316. 34 rdy, Mikls, Unique Hsiung-Nu Cauldron from Urumqi. Inner Asia Report, Newsletter-

Harvard (Cambridge USA) (No. 7) Fall 1990, ss. 11-13. 35 Atlas SSSR. Moskva, Glavnoe Upravlenie Geodezii i Kartografii pri Sovete Ministrov

CCCR, 1984, ss. 128-129. 36 Halikova, E. H., smagyar temet a Kma mentn (Kama Nehri civarnda Eski Macar

mezarl), Archaeologiai rtest (Budapest) 103, 1976, ss. 53-78. 37 38 Bokovenko & Zasetkaia, ibid. s. 78. rdy, Mikls, Unique Hsiung-Nu Cauldron from Urumqi. Inner Asia Report, Newsletter-

Harvard (Cambridge, USA) 11-13 (No. 7) Fall 1990. 39 40 Hirth, Fredriech, Hunnenforschungen, Keleti Szemle, 2, 81-91, 1901. Wright, David C., The Hsiung-nu-Hun Equation Revisited, Eurasian Studies Yearbook, 69,

1997, ss. 77-112. 41 Henning, W. B., The Date of the Sogdian Ancient Letters, Bulletin of the School of Oriental

and African Studies, 12, 601-615, 1948. 42 43 Martynov, ibid. s. 80. Parker, E. H., The Turko-Scythian Tribes, The China Review C. XX, 1892-1893. (1) 1-24,

(3) 109-125. C. XXI, (2) 100-119, (4) 253-267, (5) 291-301. Cited (4) s. 263, 44 Parker, E. H., The History of the Wu-wan or Wu-hwan Tunguses of the First Century, The

China Review, C. XX, 1982-1983 (2) 71-100. Cited s. 93.

1502

45

Sinor 1990, ibid. s. 185.

Appelgren-Kivalo, H. (1931). Alt-Altaische Kunstdenkmaeler-J. Aspelins Reisen in Sibirien und der Mongolei 1887-1889. Helsingfors, Finnische Altertumgesellschaft. Atlas SSSR. (1984). Moskva, Glavnoe Upravlenie Geodezii i Kartografii pri Sovete Ministrov SSSR, ss. 128-129. Bokovenko, N.A.&I.P. Zasetskaia (1993). Proizhozhdenie kotlov gunnskogo tipa vostochnoi Evropi v svete problemi hunno-gunnskih sviazei, Peterburgskiy Arkheologicheskiy Vestnik. S. Peterburg, FARN, (3), ss. 73-88. Bna, Istvn (1993). A hunok s nagykirlyaik (The Huns and their Greatkings). Budapest, Corvina. Devlet, M. A. (1965). Bolshaia Boiarskaia Pisanitza, Sovetskaia Arkheologiia, 124-132 (3). rdy, Mikls (1990). Unique Xiong-nu Cauldron from rmqi. Inner Asia Report, NewsletterHarvard. (Cambridge, USA) (No. 7) Fall 1990, ss. 11-13. rdy, Mikls (1992). The Xiong-nu Type Cauldrons Throughout Central Eurasia and Their Occurrence on Petroglyphs, English-Chinese bilingual MS distributed and paper presented at The International Academic Conference on Archaeological Cultures of the Northern Chinese Ancient Nations. Hohhot, Inner Mongolia, China. August 11-18, 1992. Ibid. Distributed MS was included in the republication of facsimile volumes. C. I-III. Asian Art and Archaeology, 600 Kalmia Ave, Boulder, CO 80304, USA., 1992. Ibid. ince ksaltlm tercmesi: Journal of Xinjiang Normal University (rmqi) C. 16, No. 4 1995, ss. 35-48. Ibid. Trke tercmesi: Orta Avrasya Boyunca Hiong-nu Tarzi Kazanlar ve Bunlarin Kaya Kabartmalarinda Ortaya Cikislari, Tarih Incelemeleri Dergisi. Bornova-Izmir, Ege niversitesi Basimevi, C. XI, 1996, ss. 265-316. rdy, Mikls (1994). An Overview of the Xiong-nu Type Cauldron Finds of Eurasia in Three Media with Historical Observations. in: Bruno Genito ed.: The Archaeology of the Steppes, Napoli, Instituto Universitario Orientale, 1994 ss. 379-438.

1503

rdy, Mikls (1995). Hun and Xiong-nu Type Cauldron Finds Throughout Eurasia, Eurasian Studies Yearbook, 67, 5-94. Also: Corrigenda, ESYb, 68, 1996, s. 143. rdy, Mikls (1996). Manichaeans, Nestorians, or Bird Costumed Humans in their Relation to Hunnic Type Cauldrons in Rock Carvings of the Yenisei Valley, Eurasian Studies Yearbook, 68, ss. 45-95. rdy, Mikls (1996/b). Archaeological Insights Into Two Controversial Areas of Eurasian Hun History. Presentation at the 39th P. I. A. C. in Szeged, Hungary on June 16-21. rdy, Mikls (1997). Ancient Hungarian Funerary Customs Observed in Northern Barbarian (8th c. B. C. ) and Hsiung-Nu Cemeteries, International Journal of Central Asian Studies (Seoul, Korea) 2, ss. 135-208. Fodor, Istvn (1992). A magyarsg szletse, Magyarorszg Krnikja series, No. 1. Budapest, Adams Publ. ss. 130-131. Halikova, E. H. (1876). smagyar temet a Kma mentn, Archaeologiai rtest (Budapest) 103, ss. 53-78. Hirth, Fredriech (1901). Hunnenforschungen, Keleti Szemle, 2, 81-91. Henning, W. B. (1948). The Date of the Sogdian Ancient Letters, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 12, 601-615. Lin Gan (1984). Hsiung-Nu lishi nianbiao. Beijing, Chinese Publishing House, s. 1 of text. Konovalov, P. B. (1976). Hunnu v Zabaikale. Ulan Ude, Buriatskoe knizhnoe izdatelstvo, ss. 5556. Martinov, Anatoly I. (1991). The Ancient Art of Northern Asia translated and edited by D. B. Shimkin and E. M. Shimkin. Urbana and Chicago, Univ. Illinois Press, s. 80. McGovern, W. M. (1939). The Early Empires of Central Asia. Chapel Hill, The Univ. of North Carolina Press. Miniaev, S. (1990). Niche Grave Burials of the Xiong-nu Period in Central Asia, Information Bulletin, Issue 17. Moskow, Internat. Assoc. for the Cultures of Central Asia, 1990, ss. 91-99. Miniaiev, Sergei (1999). Archaeology of the Hsiung-nu in Russia: New Discoveries. Presentation at the Metropolitan Museum of Art, Ancient Near East department in New York, NY on January 15. Museum of Ningxia Autonomous Region, The et al. (1987). Excavation of a Hsiung-Nu

1504

Cemetery of the Han Dynasty at Daodunzi, Tongxin, Ningxia, Kaogu, No. 1, ss. 33-37, Plate No. 3. In Chinese. Navaan, D. (1999). The Grave of a High Ranking Hunnic Person in Western Mongolia, Eurasian Studies Yearbook (Bloomington, IN), 71, ss. 95-109. Ningxia Institute of Archaeology, Ningxia Archaeological Group and the Office for the Preservation of Ancient Monuments, Tongvin County (authors) (1988). Hsiung-Nu (Hun) Cemetery at Daodunzi in Tongxin County, Ningxia, Kaogu Xuebao, No. 3, ss. 333-356 with 20 plates. In Chinese with English Summary. Parker, E. H. (1892-1893). The Turko-Scythian Tribes, The China Review C. XX, (1) 1-24, (3) 109-125. C. XXI, (2) 100-119, (4) 253-267, (5) 291-301. Cited (4) s. 263, Parker, E. H. (1982-1983). The History of the Wu-wan or Wu-hwan Tunguses of the First Century, The China Review, C. XX, (2) 71-100. Cited s. 93. Sinor, Denis (1990). The Hun period, The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge (UK), New York, Cambridge Univ. Press, ss. 177-205. Sinor, Denis (1997). Migrations in Inner Asia: Facts and Fancy, Abstracts of and paper presented at the 207th meeting of the American Oriental Society in Miami, FL, March 23-26. Ssu-ma Chien (1984). The Grand Scribes Records C. I, The Basic Annals of Pre-Han China Ed. by William H. Nienhauser, Jr. Bloomington, Indiana University Press. Tian Guangjin, Guo Suxin (1986). Eerduosishi qingtongqi, Beijing: Wenwu-Culture Relics Publishing House. Wright, David C. (1997). The Hsiung-nu-Hun Equation Revisited, Eurasian Studies Yearbook, 69, ss. 77-112. Zasetskaia, I. P. (1994). Kultura kocsevnikov yuzhnorusskih stepey v Gunnskuyu epohu (konets IV-V vv. ) Sankt-Peterburg. Y Ying-shi (1990), The Hsiung-nu, in Denis Sinor ed. The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge, Cambridge Univ. Press, ss. 118-149.

1505

A. Christensen 313, 836

NDEKS
1 1. Chao 77 1. Melikah 103 12 Eyll Asker Darbesi 172 1905 Rus Devrimi 132 1905 Rus htilali 132 1978 htilli 172 2 2. Chao 77 2. Dnya Sava 159 2. Tsin 80 24 Tarih 554, 559, 569, 571, 768 3

A. Cunnigham 831, 834 A. Eflaki 282 A. G. Maksimova 800 A. G. Muhammadiyev 430 A. Gash 321 A. Gtze 319 A. Lavoisier 123 A. M. Sackler Koleksiyonu 723 A. M. erbak 397 A. Mihaylov derov 136 A. Mikoyan 167 A. N. Barntam 779 A. N. Berntam 428, 781, 800 A. N. Kononov 298, 306, 307 A. N. Maryaev 781

31 Mart Olay 133 A. Nehring 319, 325, 326, 328, 333, 334 6 A. Nihal Atsz 184 6 Eyalet blgesi 88 A. P. Okladnikov 665, 668 6 Eylet=Liu Hu u= Alt ub Sogdak 93 A A Bi Neng dnemi 557 A. Battal Taymas 281 A. Boodberg 281, 314 A. Petzhold 765 A. Rahman 828 A. Rna-Tas 397 A. Sayl 313, 314, 828 A. V. Adrianov 518

1506

A. V. Gabain 308 A. v. Le Coq 312, 313 A. v. LeCoq 411 A. V. Rosthorn 320 A. Vambery 411 A. Vmbry 311, 915 A. Volta 123 A. Von Rosthorn 319 A. von Stael-Holstein 791 A. Von Tosthorn 319 A. W. Bijwank 421 A. Zeki Velid Togan 56 A.A. Freiman 56 A.. Vasilyev 56 A.N. Bernstam 56 A.Y. Yakuboskiy 56 Ada Sai 799 AB 176, 178, 181, 183, 184, 186, 187 abaga 344 Abak Hoca 257 Abakan 72, 73, 323, 356, 357, 367, 498, 521, 652, 653, 722, 930, 936 Abakan bozkrlar 72 Abakan rma 498, 499

Abakan Nehri 935 Abakan Stepler 720 Abakan Tatarlar 323 Abar(avar) 355 Abaris 355, 364 Abarna kuma 455 Abarna/Abarnium 455 Abarnium kumalar 455 Abaovo 358 Abaza 227 Abaza Mehmed Paa 68 Abaza Mehmet 69 Abazaca 209 Abazalar 223 Abbasi halifeleri 358 Abbasi Halifeleri 284 Abbasi halifelii 103 Abbasiler 90, 99, 660 Abbasler 98, 344, 345 ABD 119, 125, 126, 127, 128, 129, 131, 153, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 171, 175, 177, 178, 181, 182, 184, 185, 186, 208, 210, 228, 236, 248, 252, 253, 258, 259, 274, 275, 278, 479, 827, 928 ABD Sava 127 Abdallar 828

1507

Abdel 82, 828 Abdelai 828 ABDUHALIK AYTBAYEV 664 Abdulhalk Aytbayev 632 Abdullah b. Ziyad 93 Abdullah Battal Taymas 169 Abdullah bin Amir 830 Abdullah calan 185, 186 Abdurrahman (bin Adlkerim) 116 Abdurrahman Serdar 175 Abdurrahman eref 63 Abdlaziz 127, 128, 272, 287 Abdlhlk Goncdvn 105 ABDLHALUK M. AY 575 Abdlhamit Han 272 Abdlkerim han 114 Abdlkerim Satuk Bura Han 102 Abdlkerim Satuk Bura Hn 99 Abdllatif han 115 Abdlmecid 126, 143, 201, 287 Abdlmecid Efendi 143 Abdrreid al-Bakuvi 924 Abdrreid brahim 127 Abhaza 227

Abhazlar 224, 225 Abhazya 223, 224 Abhazya zerk Cumhuriyeti 223 bidev trbeler 507 Abilov 142 aborigenler 425 Abraham Darby 121 Abrondas 604 Aberon 924 Abu Hayyan 356 Abulca Han 277, 278 Academie Royale des Science 120 Acar zerk Cumhuriyeti 223 Acem 296, 370 Acemce 209 Acemistan 344, 672 Acemler 679 Achaemenidler 404 Achardeus 641 Achiinsk-Mariinsk 724 ac biber 257 Aamenidler 73 Ae Sultan 64 Aeliler 346

1508

Asay 628 Aina 336, 337, 341 Aina (Ana yahut Asena) 337 Aine 339 Ainsk seyrek ormanl 519 Alk bozkr 246 Adalar Denizi (Ege) 267 Adalet Partisi 166, 167, 168 Adletnme 62 Adam Smith 123 Adana 104, 133, 145, 149, 154, 184, 186, 433 Adaniia 433 Adge zerk Cumhuriyeti 223, 225 Adgeler 223 Adige 225 Adige zerk Cumhuriyeti 225 Adile Ayda 420, 421, 450 dilgerey han 120 dilahlar Devleti 114 Adise rma 914 Adnan (Advar) 144 Adnan Kahveci 174 Adnan Menderes 161, 166

Adoua Sava 130 Adriyatik 64, 266, 271, 669, 682 Adriyatik Denizi 481 AET 165, 167 Aetius 81, 856, 857, 863, 864, 865, 868, 869, 870, 871, 875, 876, 877, 895, 898, 900, 901, 903, 904, 906, 907, 908, 909, 910, 911, 912, 913, 914, 916, 917, 920, 939 Afanasev Kltr 666 Afanasevo 652, 653 Afanasevo kltrn 652 Afanasiev 494 Afanasyero 413 Afanasyevo Kltr 72 Afanesyovo kltr 782 Afasayevo/Andronovo 418 Afgan Trkistan 672 Afganistan 75, 76, 78, 99, 102, 106, 108, 122, 125, 129, 130, 141, 142, 152, 158, 170, 171, 172, 177, 187, 206, 207, 213, 220, 229, 230, 231, 242, 243, 245, 252, 253, 254, 255, 258, 259, 267, 268, 343, 348, 388, 390, 391, 395, 399, 400, 402, 404, 407, 414, 416, 417, 428, 479, 480, 483, 489, 492, 493, 548, 552, 563, 658, 668, 669, 672, 682, 703, 706, 765, 793, 802, 815, 817, 818, 820, 827, 829, 838, 845, 846, 847, 848 Afganistan Krall 258 Afganllar 121, 139, 258

1509

Afrasiyab 286, 287, 294, 299, 300, 302, 304, 305, 306, 925 Afrsyb 506, 507 Afridun 299 Afrgler 100 Afrika 55, 84, 109, 115, 118, 130, 131, 133, 167, 176, 182, 235, 240, 266, 271, 272, 273, 274, 275, 336, 342, 402, 403, 439, 492, 594, 595, 625, 627, 659, 660, 668, 765, 856, 864, 865, 877, 883, 888, 903, 904 Afrika Ulusal Kongresi (ANC) 182 Afrika-i Osmaniye 274, 275 Afan 103 Afar 101 Afar hanedan 123 Afar Trkmenleri 122 Afarca 399 Afarlar 122, 269 Afin 103 Afyon Karahisar 270 Agathangelos 790, 791, 814 Agathis 86 agglutinant 420 Agglutinasyonlu 354 Aghatias 310 AGK 170, 181

Agin Buryatlar 400 Agincourt Muharebesi 112 Agltinant 434 Agra 120, 818 Agripiy 629 Agripiyler 629 agro-pastoral topluluklar 710 Agul 227 Agullar 223 Aguy Maaras 665 Aa Muhammed Han 123 Aaeri Trk boylar 297 Aaeriler 278 Aal tken da 501 Auz(ouz) 297 Ahali Cumhuriyet Frkas 154 Ahamen Devleti 629 Ahameni Devleti 612, 613 Ahameniler 611, 612, 613 Ahameni 309, 628 Ahemenid devri 799 Ahska 225 Ahska (Meskhetya) blgesi 225 Ahska Trkleri 160, 225, 227

1510

Ahskallar 160, 227 ahidname 114 Ahlatahlar 105, 268 Ahmed Cevdet Paa 63, 71 Ahmed han 113 Ahmed Serhend 119 Ahmed ah Bahadur (Ebul-Nasir

Ahmoni Ant 634 Ahrar Frkas 133 A-hsien-sh 301 Ahunvar 829, 836, 839, 842 Ahunvar/Aksungur 829 Ahura Mazda 617 Aim ky 159 Aimyrlyg mezarl 548 Ak Da (Altun Da) 84 Ak Hun/Eftalitler 78, 82 Ak Hun-Eftalit Devleti 83 Ak Hun-Eftalitler 83 Ak Hunlar 82, 84, 513, 706 Ak Hunlar/Eftlitler 79 Ak Koyunlu Trkleri 114 Ak Kbek (bin Murtaza bin Amed) 116 Ak Ordu 108, 111 Ak Tatar kavmi 474 Ak Tatarlar 474 Akalar 416 Akad 424, 816 Akad devleti 415 Akad kuma 455 Akadca 451, 452, 455, 603, 605, 606

Muhammed) 122 Ahmed Vefik Paa 282 Ahmed Yesev 105 Ahmed 300, 306 Ahmet Aaolu 133, 135, 158, 409 Ahmet Balazuri 924, 925 Ahmet BENLER 172 Ahmet Cevat 130 Ahmet Cevat Emre 409 Ahmet zzet Paa 134, 138 Ahmet Necdet Sezer 187 Ahmet Rza 130 Ahmet Salih 136 Ahmet Tahtakl 164 Ahmet Tekdal 175 Ahmet Temir 56, 60, 423 Ahmet Yesevi 247, 478, 628

1511

Akadlar 425, 429, 533 Akadl Sargon 415, 452 Akadl tccarlar 452 Akadllar 452, 455 Akalar 416, 446, 450 Akamenit dnemi 580 Akamenitler slalesi 590 Akata 457 Akatir 81 Akatzir kavmi 867 Akatzirler 867, 892, 893 Akbar (Celaleddin Muhammed) 117 Akbar ah II (Muhyiddin) 124 Akbeit 801 Aka-Koca 66 Akay Zaferi 111 Akuraolu 131 Ak-Dalk 115 Akdeniz 60, 64, 107, 117, 142, 162, 170, 235, 242, 248, 267, 272, 329, 336, 372, 402, 405, 410, 411, 412, 416, 419, 430, 435, 436, 437, 439, 440, 443, 444, 445, 448, 478, 479, 480, 483, 493, 496, 526, 683, 774, 801, 802 Akdeniz iklimi 440 Akdeniz Pakt 162 448

Akderya 791 Akdes Nimet Kurat 56, 188 Akhamenit Devleti 336 Akhamenit sllesi 336 Ak-Hun 76, 78, 83, 652, 658 Ak-Hun Eftalit Devleti 83 Akhun tarihi 847 Akhun Tarihi 830 Ak-Hun/Eftalit 78 Akhunlar 267, 815, 817, 818, 820, 827, 828, 829, 830, 831, 844, 845, 846, 847 Ak-Hunlar 83 Akhunlar/Eftalitler 817 aknclar 66 Akev 503, 504, 516 akik 293, 522, 545, 546, 547, 781, 934 akinakes 495, 803 Akishev 550, 552, 781 Akiev 618, 619, 781, 800, 809 Akka 124 Akkad 435, 438, 441, 442, 443, 444,

Akkad mparatorluu 443 Akkada 443 Akkadlar 444

1512

Akkirman 114 Akkoyunlu Devleti 58 Akkoyunlular 59, 109, 110, 269 Akkoyunlular Devleti 269 Ak-Kupruk kltr (Afganistan) 492 Akmal kramov 158 Akmescit 135 Akmola 246 Akmolinsk 358, 672, 726 Akmolinsk Yaylas 673 Akraba diller 398 akrabalk teorisi 397 Akrabalk teorisi 396 Aksak Temirliler 197 Aksepil/Aksur 669 Akspil 665 Aksu 255, 257 Aksungur 829, 842 Akehir 66, 108 Akemseddin 113 Akemsettin 113 Ak-tag 497 Ak-ta 497, 509, 514, 515, 516 Aktam 801

Aktasty 550 Akvnasahohiono 831 Al Ti 510 Ala dalar 255 Al ed-Din Ali 848 Ala ed-Din Mehmed 848 Ala Ku Tiit Kuri 474 A-la Wu-ssu Ti-chi Hu-li 474 Alacahyk 416, 441 Alaca-Hyk 453 Alaeddin Keykubad 109, 284 Alagau mezarl 776 Alagou 780, 781 Alaiye Beylii 269 Alamanlar 79, 902, 909 Alamk 801 Alan mezarlar 880 Alan lkesi 706 Alania 854 Alanlar 75, 79, 81, 85, 90, 431, 637, 642, 680, 854, 870, 882, 911, 917, 938 A-lan-na 938 Alanya 269 Alarik 854, 855, 856, 857, 862, 877, 878, 885, 899, 913, 918

1513

Alarikh 79 Ala Orda Hkmeti 140 Ala Orda partisi 133 Alaan Kagan 503 Ala-Orda 137 Ala-ta 502, 504, 510, 512, 513, 514, 516 Ala-ta silsileleri 502 Alatav 629, 630 Alatheus 891 Alatnsk 358 Alay 133, 251, 611, 614, 615, 616, 796, 800, 801, 802, 803, 804 Alay dalk ktlesi 251 Alay vadisi 611, 801 Al-yondlu 510 Ala-yondlular 497 Alayuntlu 101, 298 al-Bakuvi Dabar 924 Alban 429, 641, 921, 922, 923, 924, 925 Albania 641 Albaniya 922, 923, 926 Albanya 923 Albert Herrmann 580

Aleksandr I. 124 Aleksandr II. 127 Aleksandr III. 129 Alekseev 500 Aleksey Pavlovi 665 Aleksis 120 Alemdar Mustafa 124 Alemdar Mustafa Paa 124 Aleski 933 Alessandro Volta 124 Alexander II. 127 Alexander(yugoslavya kral) 156 Alexis Kommenos 104 al-Fakih 924, 926, 927 Alfld Ovas 354 Alfldi 368, 369, 376, 916, 917, 918 Alfred Wegener 135 Almcan Han 297 Alnca Han 298 Ali Ahmetbeyolu 902 Ali Canip 168 Ali Cenani 149 Ali Cenn 152 Ali etinkaya 148

1514

Ali Erden Bey 201 Ali Fethi Esener 174 Ali Fuat (Cebesoy) 148 Ali Fuat Paa 148 Ali Han 101, 160 Ali Hseyinzade 133, 135 Ali Kuu 114 Ali Mercan Topuba 135 Ali Muhtar 133 Ali Rza Paa 140 Ali Seydi Bey 201 Ali Suavi 127 Ali ir Neva 115 Aliur I-II 801 Alihan Bkeyhan 135 Aliar 441, 453 Aliya zzetbegovi 179 Aliyev 185, 926, 927 Alka-evli 298 Alka-evli (Alka-blk) 101 Allahn kams (Flagellum Dei) 915 Allahbd kitabesi 798 Allahabad yaztlar 821 Alma-ata 494, 504

Alma-Ata 126, 177, 493, 523, 524, 532, 543, 584, 618, 619, 631, 678, 748, 779, 780, 781, 798, 809 Alma-at 56, 57 Alman 336 Alman Bahar Harekat 138 Alman Birlii 128, 272 Alman gmrk birlii(Zollverein) 125 Alman mparatorluu 59 Almanca 70, 134, 315, 347, 432, 456 Almanlar 137, 141, 195, 196, 251, 337, 344, 592 Almanya 64, 66, 84, 125, 128, 129, 130, 131, 132, 134, 138, 139, 151, 156, 157, 158, 159, 161, 162, 166, 167, 170, 174, 178, 180, 196, 197, 199, 200, 208, 210, 211, 222, 234, 235, 236, 253, 259, 274, 275, 403, 410, 414, 878, 902 Almanya tarihi 197 Almas/Alm Yaltavar (ltabar) 102 al-Masudi 924 Almsy 370, 378 Almat 206, 245, 246, 482, 524, 630, 631, 781 Alodo 747 Alp Arslan 103, 104, 361 Alp dalar 865, 880 Alp Dalar 80

1515

Alp Er Tunga 286, 287, 294, 300, 304, 305, 605 Alp-Arslan 602 Alparslan Trke 184 Alperen 344 Alp-er-toga 507, 512, 516 Alp-Er-Tunga 302 Alp-Himalaya da buzullar 479 Alp-Himalaya kvrm kua 244 alpin 353 Alpin 421 Alpler 293, 294, 403, 405, 419, 502, 855, 904, 910 Alptegin 102 Alsace blgesi 235 Alt Pleistosen 486 Altaische Restvlker 318 Altan Han 117, 296 Altay 255, 528 dalar 416 Altay atl oban kltr 324, 329 Altay blgesi 57, 424, 514, 549 Altay Dalan 134 Altay dalar 57, 72, 92, 229, 242, 243, 244, 246, 248, 255, 293, 341, 351, 355, 362, 380, 414, 416, 418, 497, 503, 514, 565, 575,

651, 658, 662, 674, 703, 706, 797 Altay Dalar 72, 256, 277, 290, 350, 394, 479, 490, 764, 808 Altay dilleri 317, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 400, 449, 457 Altay halklar 542 Altay kabileleri 319, 634 Altay kavmi 457 Altay kl-trleri 514 Altay kltr 509 Altay mezarlar 501, 509, 512 Altay Tatarlar 317, 318, 320, 363 Altay Trkleri 225, 227, 327, 422, 585, 623, 899 Altayca 225, 348, 381, 382, 394, 396, 399, 459 altayik 378 Altayist 457 Altayistik 394, 457 Altaylar 78, 82, 88, 90, 92, 93, 286, 290, 291, 292, 293, 304, 305, 337, 342, 352, 386, 411, 412, 417, 418, 490, 598, 622, 673, 680, 762, 799, 808, 838 Altayl kavimler 351, 352, 363, 372 Altayl Tatarlar 376 Altayllar 278, 318, 326, 386, 419, 501, 507, 518, 623, 889

1516

Altay-Trk Atl oban Kltr 323 Alt Gn Sava 168 Alt Hocalar isyan. 126 Alt Manlar 469 altn 244 Altn 249 Altn (Kunlun) 256 Altn Adam 630 Altn Asar (Yedi Azar) 939 Altn Asar blgesi 724 Altn dalar 255 Altn Elbiseli Adam 56, 60 Altn Post 607 Altn Y 57 Altn Y mezarlar 502 Altn-Emel 800 Altnorda Devleti 114 Altnordu 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 226, 267, 269, 343, 411 Altnordu Devleti 106, 226, 269 Altnordu hanl 112 Altnordu Hanl 107, 109, 115, 267 Altehir 126, 127 Altehir (Tarm Havzas) 125

Altinum 871, 913 Altun Da 84, 764 Altun Y mezarlar 501 Altunordu Devleti 90 Altun-y 92, 293, 496, 499, 500, 501, 504, 509, 514, 516 Altun-y (Altun orman=Altay dalar 92 Altun-y dalar 499 Altun-y Dalar 500 Altun-y petroglifler 504 Aluchaideng 711, 719 Alvaro De Soto 187 al-Yakubi 924 Alyattes 607 Aman-Kutan maaras 242 Amanos blgesi 443 Amanos da 443 Amanos dalar 452 Amanos geitleri 443 Amanoslar 442 Amanus 443 Amarna a 453 Amasya 117, 139, 153, 201, 270, 604 Amasya Anlamas 117

1517

Amasya Genelgesi 139 Amasya Grmeleri 139 Amasya Mzesi 604 Amasya Tarihi 201 Amazonlar 591, 604, 605, 643 Amcazde Hseyin Paa 63 Amele ve i Partisi 154 Ameli Siyaset 140 Amelia blgesi 81 Amerika 115, 159, 161, 164, 275 Amerika Birleik Devleti 184 Amerika Birleik Devletleri 140, 151, 206, 208, 226, 228, 236, 271, 275 Amerikann bamszl 123 Amerikallar 199, 246 Amerikan Harp Akademisi 184 Amerikan htilali 123 Amerikan pamuu 129 Amlca 297, 298 Amlcana Han 297 Amik Ovas 444 Amiral Kolak 138 Amiral Perry 126 Amirgi Sakalar 611, 612, 616, 617 920

Amirgiler 612, 615 Amisarai 550 Amisos 604 Ammianus 646, 831, 832, 855, 857, 858, 859, 873, 885, 887, 888, 889, 891, 892, 900, 918, 919, 939 Ammianus Marcellinus 646, 831, 832, 855, 885, 887, 889, 918, 919, 939 Amorg 612 Amorit Babilliler 415 Amrgi Sakalar 615 Amschler 332, 333, 352 Amsterdam 119, 152, 306, 334, 918,

Amsterdam Olimpiyatlar 152 Amu Darya nehri 635 Amu Derya 91, 244, 389, 390, 391, 479, 480, 482, 634, 636, 821, 822, 823 Amu Derya Nehri 91 Amu Derya Ovas 480 Amuderya 252, 288, 613, 614, 615, 629, 668, 675, 771, 772, 773, 774, 802, 808 Amu-derya 309, 505, 663, 792, 794, 800, 806 Amu-Derya 792, 793 Amu-dery 505, 506 Amuderya nehri 252

1518

Amul 313, 833, 836 Amur 127 Amur nehri 87 Amur Nehri 87, 400, 401 Amr oullar 302 Amur Vadisi 672 Amuriye 103 Amurru 442 Amuy 839, 841 Amyrgioi 577, 579, 591, 611 An Prenslii 835, 836 An Yingx 545 An Yingxin 544, 545, 547, 548, 549, 552 An Yingxin Han 550 Anabarsis 629 Anabasisi 576 Anadolu beylikleri 65 Dou 66, 269, 287, 306, 439, 442, 444, 445, 446, 447, 448, 449, 450, 580, 588, 589, 605, 866 Anadolu Bozkr Devleti 604 Anadolu Demir a 602 Anadolu Halk Kurtulu Ordusu 186

Anadolu halklar 432 Anadolu kltr 439 Anadolu medeniyetleri 435 Anadolu Medeniyetleri Mzesi 434 Anadolu pltolar 435 Anadolu Seluklu 104 sultanlar 65 Anadolu Seluklu Devleti 104 Anadolu Seluklular 198, 361, 417, 598, 624 Anadolu Trkleri 229, 231, 354, 356 Anadolu Trkmen Beylikleri 661 Anadolu uygarlklar 434 Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Cemiyeti 146 Analman 337 Ananin kltr 494, 507, 508, 515, 516 ANAP 174, 175, 180, 183 Anatolios Bar 81 Anatolius Bar 905, 907 Anau 318, 321, 331, 372, 652, 662 Anau kltr 657 Anav 72, 413, 415, 482, 652, 653, 657 Anav kltr 652 Anav Kltr 72

1519

Anavatan Partisi (ANAP) 174 Anayasa Mahkemesi 168, 169, 184 anayasal dzen 126 Anazarba 104 An-chou 760, 761, 762 Andagis 911 Andemin 801 Andhudu 836 Andican 131, 159, 248, 249, 482 Andican blgesi 159 Anding 755 Andonovo tipi 541 Andrea Doria 117 Andrea Dorya 118 Andrei Gromiko 176 Andrianova Koleksiyonu 723 Androhovo Kltr 782 Andronov 413 Andronov kavmi 293, 498 Andronov kltr 494 Andronovo 72, 293, 418, 505, 541, 542, 652, 653, 801 Andronovo insan 653 Andronovo kltr 72, 653 434

Andronovo Kltr 652 Angilikan Kilisesi 116 Anglikan Kilisesi 176 Angola 118 Anguo 754 An-his (Partlar) 767 An-hsi 577, 763, 764, 767, 768, 771, 772, 773, 774, 775, 795, 808, 835, 836 An-hsi Hanedan 796 An rma 92 Anianim/Anianiam 454 Anju 196 Ankara 82, 140, 141, 142, 151, 155,

Ankara Halkevi 155 Ankara Hkmeti 143 Ankara Meclis Hkumeti 141 Ankara Meydan Muharebesi 112 Ankara Nehri 277 Ankara Sava 303 An-li-bi 787 An-li-mi 785, 786 An-lu-shan 473, 474, 477 Anmanailu 442 Anna vanova 122

1520

annales 344 Annales 61, 62, 543 Annemundu 452 An-si 75 Ant 81 Antakya 73, 79, 104, 155, 270, 856 Antalya 105, 106, 270 Anthony Jenkinson 117 anthropomorfism 63 Antik Grek sanat 605 antilop 492 Antiohiya 613 Antitoroslar 436 antropologlar 411, 457, 494, 505, 537, 651 antropoloji 324, 325, 353, 378, 379, 421, 494, 507, 509, 519, 858 Antropoloji 353, 492, 493, 505, 523, 858 Anu 318, 332, 437 Anuirvan 84, 839, 840, 841 Anrvn 83, 84 nirvn 85 Aorslar 431, 629, 641, 642, 644, 646 Aorslar (Aorslular) 629 Apa 101

Apa Tarkan 97 Apae 343 Apar 302 Aparlar 197 Apasiacaeler 800 Apasiakae 506 Aphrodite 584, 622 Apia 583, 584, 622 Apollo 355, 422 Apollon 584, 622 Apollonius 911 Apotropeonlar 359 Aquilaea 914 Ara yaztlar 821 Arabistan 116, 243, 272, 436, 672, 765, 829, 830, 845 Arachosia 580, 808, 809, 813 Arad ehri 906 Arahorza 614 Arahosya 75 Arahoz (Argendab vadisi) 614 Araks 425, 428, 632, 636 Aral 88, 481 Aral boylar 507

1521

Aral blgesi 502, 548 Aral Denizi 289, 290, 292, 480 Aral gl 72, 74, 78, 84, 223, 244, 246, 247, 250, 251, 267, 268, 292, 303, 342, 380, 382, 417, 418, 496, 505, 507, 590, 621, 642, 652, 678, 703, 706, 803, 804, 853, 901 Aral Gl 74, 112, 115, 127, 246, 250, 268, 350, 351, 353, 417, 418, 463, 479, 480, 481, 528, 582, 764, 770, 772, 774, 834, 865 Aral havlisi 86 Aral havzas 250 Aralsk 250 Aramca 380 rm-dk 355 A Armi Gleri 445 Arami yazs 799 Arap

Arap yarmadas 275, 415 Arap Yarmadas 665 Arap/Tz=Tezik 93 Arapa 58, 99, 153, 209, 229, 280, 287, 310, 356, 358, 361, 376, 388, 391, 432, 451, 455, 517, 661, 843, 922 Arapla 344 Araplar 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 168, 196, 243, 249, 280, 281, 282, 302, 310, 312, 337, 344, 349, 389, 415, 422, 600, 660 Arapolu Konstantin 148 Aras Trk Hkmeti 270 Araxes 582, 621 Arcasp 612 Ardac 790 Ardahan Kongresi 270 Ardarik 862, 867, 872, 874, 899, 905, 909, 912, 917 Ardeir 921

kltr 252 Ardu Han 297 Arap alfabesi 257 Ardys 606 Arap Alfabesi 169 Ares 584, 907 Arap bedevi kavimleri 330 Ares(Sava tanrs) 80 Arap fetihleri 94, 389, 925 Arev 178 Arap isyan 157 Argppaeans 766 Arap kltrleri 661

1522

Argippaeans 766 Argippaeuslar 385 Argippai us 384 Argo 607 Argoa da 722 Argonautlar 607 Argu 95 Argyppaoi 501, 506, 507, 516 Argyppaoi boylar 507 Ar Burnu-Anafartalar Muharebeleri 135 Ark 375 Ars (Aors) 629 Ars l 629 Ars Gl 629 Ars rma 92 Ars nehri 629 Ars Nehri 629 Arsllar 629 Arsli (Agripiy) 629 Arstand Nehri 491 Ari 463 Ar 338, 343, 347, 348, 352, 582, 652, 657, 816 Ari Kltr 668, 669, 671

Ar topluluklar 652, 657 Arian rklar 464 Arianus kilisesi 901 Ariler 333, 376 Arler 336, 352, 378 Arimasp kavmi 355 Arimaspeans 766 Arimasplar 355 Arimaspoi kavmi 385 Arimasposlar 385 Arinler 393 Aristeas 579 Aristo 523 Aristoteles 108, 601 Aristov 495, 504, 515 Arivtov 786 Ariyal diller 428 Ariyler 427, 428 Arjan 521, 621, 622, 626, 630 Arjan kurgan 621, 622 Arka Chao Kuzey in Hun Devleti 267 Arka Cheshi Devl 747 Arkadius 857 Arkeolog 483

1523

arkeologlar 56, 293, 441, 483, 494, 498, 519, 544, 545, 548, 549, 651, 653, 793, 924 arkeoloji 60, 291, 319, 324, 325, 352, 367, 438, 484, 537, 666, 670, 765, 775, 793, 853, 854, 859, 876, 880, 881, 882, 883, 900, 926, 928, 930 Arkeoloji 55, 60, 291, 333, 484, 492, 493, 523, 534, 544, 552, 781, 926, 927 arkeolojik kaynaklar 582 arkeolojik kazlar 57, 271, 290, 444, 466, 578, 579, 580, 592, 620, 621, 641, 642, 781, 922 Arktik 256 Arkwright 123 Arlar 427, 428 Arlar/Ariyler 427 Armanu 442 Armenia 442, 819, 837, 917 armut 256, 257, 780 Arnavut seferi 114 Arnavuta 209 Arnavutlar 186 Arnavutluk 66, 84, 134, 161, 164, 902 Arnegisclus 905 Arnold Toynbee 417 Arnus Irma 447 arpa 257, 259, 328, 355, 372, 379, 385,

479, 483, 778, 890 rpdlar 369 Arran 295 Arrapha-Nuzi metinleri 444 Arria 765 Arrian 613, 616, 617 Arsaces 583 Arsal 137, 154, 306, 348, 349, 581, 593, 594, 621, 625, 626, 787 Arslan l-tirgg 99 Arslangerey 122, 123 Arak 137 Arak/Parth 796 Arakiler slalesi 921 ariv memurlar 473 Artair 791 Artemis Tapna 607 Arthasastra 824 Arthur Sackler 721 Art ilesi 258 artikel 394, 420 Artimpaa 584 Artin Penik 173 Artiukhov 934

1524

Artuk 104, 268 Artuk Bey 104 Artukoullar 104, 105, 106 Artu inciri 257 Aru-korince 381 Aruktav 796 Aryan g 816 Aryanlar 816, 819 Aryen 409, 416 Aryenler 410 Arzawa mektuplar 432 Arzhan 526, 527, 529, 532 Arzhan ant 526, 527, 529 Arzhan trbesi 527 Asakir-i Mansure-i Muhammediyye 125 Asala 170, 173, 175 ASALA 171, 172, 173, 175 Asarhaddon 576, 577, 587, 588, 589, 590, 595, 604, 605 asbest 257 Asemus (Osem) kalesi 905 Asemuslular 866 Asena 336, 337, 339, 410, 418, 420, 421 Asena-Aina 420

A-shi-na 301, 502, 503 Asia Major 333, 385 Asiani (Asii) 793 Asianlar 613 Asian-Toharlar 615 A-Silindiri 443 Asistov 417 Askenaz 603 Askeri Darbe 165, 183 Asker Liseler Maarif Vekillii 148 Asker r 148 Askeri Tbbiye 130 askh 355 Aslana Kabristan 762 Aslar 426, 427, 431, 613, 772 Aslar (Huaras) 427 Asma geit 614 Asoka 812, 825, 826 Asokan antlar 824 Aspar 866, 898, 905 Asparuh 89, 91, 655 Assu 463 Asina 551 Astana 246, 547, 549, 552

1525

Astana mezarl 549 Astana tekstilleri 549 Astiag 309, 314 Astrahan 117, 136 Astrahan hanedanlar 390, 391 Astrahan hanl 115 Astrahan Hanl 114, 117, 269 Astrahanl Hanedn 118 Astrahanllar Hanedanl 123 astronomi 113, 243, 467, 526, 527, 562, 571 Astronomi 534 Asur 319, 336, 424, 454, 597 Asr 496 Asur ivi yazl kaynaklar 448 Asur devleti 440, 453, 605 Asur Devleti 445, 446, 589, 590, 596, 765 Asur dili 463 Asur mparatorluu 607 Asur kaynaklar 445, 576 Asur lehesi 453 Asur metinleri 438 Asur Ticaret Kolonileri a 453, 454 Asur Ticaret Kolonileri Devri 444

Asurbanipal 606, 607 Asurca 308, 380, 455 Asurlu tccarlar 441, 449, 455 Asurlular 335, 336, 453, 454, 456, 576, 578, 588, 589, 603, 658 Asurya 424, 765 Asya 55, 56, 57, 58, 60, 65, 66, 72, 73, 74, 76, 80, 83, 84, 89, 92, 95, 98, 100, 107, 109, 110, 115, 126, 135, 136, 137, 139, 144, 153, 157, 191, 198, 200, 205, 206, 207, 208, 210, 212, 213, 214, 219, 220, 221, 222, 223, 225, 226, 228, 229, 230, 231, 235, 236, 237, 240, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 266, 267, 269, 271, 273, 274, 275, 276, 278, 279, 281, 283, 286, 287, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 308, 310, 311, 312, 313, 315, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 324, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 340, 341, 342, 343, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 354, 366, 367, 368, 370, 371, 372, 373, 376, 378, 379, 380, 382, 383, 385, 386, 388, 394, 400, 402, 403, 406, 409, 410, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 429, 430, 431, 433, 435, 436, 437, 438, 439, 442, 443, 444, 445, 446, 447, 448, 449, 451, 453, 459, 463, 464, 466, 467, 471, 475, 476, 477, 478, 479, 480, 481, 482, 483, 484, 485, 486, 487, 488, 489, 490, 491, 492, 493, 494, 495, 496, 497, 498, 499, 500, 501, 502, 503, 504, 505, 508, 512, 513, 514, 515, 518, 519, 520, 523, 526, 528, 529, 531, 533, 535, 536, 537, 541, 542, 543, 544, 547, 548, 549, 550, 551, 552, 553, 554, 571, 575, 576, 577, 578, 579, 580, 581, 582, 583, 584, 585, 586, 587, 588,

1526

589, 590, 592, 593, 594, 595, 597, 598, 600, 601, 603, 606, 611, 612, 613, 615, 616, 617, 621, 622, 624, 625, 626, 627, 628, 629, 631, 632, 634, 635, 636, 641, 643, 645, 646, 651, 652, 653, 654, 655, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663, 664, 665, 666, 667, 668, 669, 670, 672, 673, 674, 675, 676, 677, 678, 679, 680, 681, 682, 683, 687, 690, 696, 697, 701, 702, 703, 706, 707, 708, 709, 710, 713, 714, 716, 718, 720, 723, 726, 729, 736, 738, 740, 745, 749, 750, 752, 754, 758, 762, 763, 764, 765, 766, 767, 768, 769, 780, 782, 786, 793, 794, 795, 796, 797, 800, 801, 802, 806, 807, 808, 810, 812, 813, 815, 816, 817, 818, 819, 820, 821, 823, 825, 826, 827, 828, 830, 832, 833, 834, 837, 838, 840, 841, 843, 844, 848, 853, 854, 858, 859, 860, 862, 880, 881, 882, 883, 884, 885, 888, 890, 892, 893, 894, 895, 896, 897, 917, 919, 922, 923, 930, 933, 936, 938, 939 Asya Hunlar 77, 78, 91, 100, 895, 896 Asya rk 668 Asya stepleri 436 Asya Tarihi 827 Asyal Hunlar 679 Asyallar 135, 348, 438, 542, 666, 668 Aa Amur blgesi 401 Aamolla Yasin Mahallesi 178 Aar Vergisi 148 Agabat 258 Aguzal 576 kpaaolu 201

kpaazde 62 Aina 77, 80, 88, 89, 91, 96, 98, 99, 420, 565, 567, 706 Aina ailesi 565, 706 Aina ilesi 77 Aina boyu 706 Aina soyu 89 Aina(mukan'n kz) 83 Akaabat 483 Akbad 139 Akabat 72, 138, 140, 207, 245, 252, 253, 415, 482, 652 Akhabat 678 Alyen 487 at 56, 57, 60, 72, 84, 87, 91, 93, 128, 239, 245, 246, 247, 252, 257, 267, 272, 286, 287, 291, 293, 294, 296, 298, 304, 305, 317, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 326, 327, 328, 331, 332, 336, 342, 351, 352, 359, 361, 362, 364, 366, 368, 369, 370, 371, 372, 374, 379, 383, 385, 401, 405, 449, 451, 468, 470, 482, 492, 495, 497, 498, 499, 500, 501, 504, 505, 507, 508, 509, 510, 512, 514, 515, 516, 517, 520, 522, 523, 527, 528, 531, 534, 538, 544, 545, 547, 549, 563, 564, 585, 591, 592, 598, 599, 600, 601, 604, 605, 607, 612, 616, 617, 623, 624, 630, 637, 641, 644, 645, 652, 653, 656, 657, 667, 668, 669, 673, 678, 690, 691, 696, 697, 707, 709, 710, 711, 712, 717, 720, 722, 724, 725, 726, 727, 728, 731, 742, 745, 753, 760, 768, 769, 778, 779, 785, 786, 787, 794, 807, 813, 814, 818, 847, 855, 858, 859,

1527

865, 874, 878, 880, 881, 882, 883, 884, 885, 887, 888, 898, 902, 912, 915, 928, 929, 930, 931, 932, 933, 934, 937, 939, 940, 941 at derisi 545, 928 Ata kam 362 Atabetl-Hakayk 56 Atakam 858, 902 Ataman Dutov 136 Atanarikh 78 Atatrk 56, 57, 59, 60, 129, 139, 142, 144, 145, 148, 149, 152, 158, 169, 266, 276, 278, 304, 306, 307, 409, 410, 422, 456, 575, 597, 663, 729, 742, 789, 814, 827, 845 ATATRK 156 Athanarik 854 Athyra (Bykekmece) 905 Atil 298 Atil boyu 295 Atila 416 Atilla 80, 266 Atilla Altkat 174 Atina 113, 134, 165, 172 Atina Antlamas 134 Atinallarn Sava 576, 596 Atlantik 162, 478, 528, 883 Atlas okyanusu 256

atl oban gebeleri 496 atl oban kavim 681 atl oban kltr 352 Atl oban Kltr 326 atl gebeler 374, 674, 859, 888, 900 Atl gebeler 377, 512, 682, 890 Atl Kavimler Medeniyeti 591, 620 Atl kltr 464 Atl nomad kavimler 353 atl okular 600, 601 atl-gebe kavimler 657 atln da (Sumeru) 503 Atom Bombas 161, 162 Atrei Biswas 827 Atropatene 833 Atsz 105, 155, 156, 171, 306 Attila 242, 364, 853 Attil 78, 79, 80, 81 Attila Hunlar 827 Attila Jszef niversitesi 394 A-tu-yu 101 Atvac 309 Augusta Galla Placidia 864 Aul 373, 860

1528

Aullar 373, 860, 891 Aurel Stein 770, 938 Austrik (Australoidler) 815 autochton 366, 369 Avar Devleti 267 Avar hkanl 84 Avar Hkanl 84 Avar Hanl 84 avrz 69 Avarlar 58, 76, 80, 82, 84, 85, 223, 227, 267, 337, 338, 353, 355, 367, 376, 468, 542, 655, 656, 659, 680, 706, 833, 872, 883, 888, 924, 925 Avarlarn (Aorslar) 431 avclk 322, 436, 464, 466, 652, 782, 859, 879, 887 Avclk 405 Avesta 309, 410, 505, 506, 507, 818 Avesta efsanesi 411 Avienus 914 Avlonya 112 Avrasya 220, 249, 289, 325, 337, 342, 343, 344, 348, 402, 403, 404, 405, 406, 407, 413, 414, 417, 418, 447, 448, 479, 518, 526, 527, 528, 529, 531, 547, 548, 550, 552, 580, 581, 591, 598, 602, 628, 709, 712, 725, 743, 763, 765, 828, 858, 884, 885, 928, 930, 932, 934, 935, 937, 938, 940

Avrasya gebeleri 526 Avrupa 55, 56, 57, 58, 59, 64, 65, 66, 67, 69, 70, 71, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 90, 103, 109, 110, 113, 115, 116, 117, 119, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 130, 132, 134, 143, 162, 164, 166, 170, 173, 177, 178, 182, 184, 185, 187, 195, 197, 199, 206, 208, 209, 228, 231, 233, 234, 235, 236, 237, 239, 240, 241, 242, 243, 249, 251, 253, 259, 266, 267, 268, 269, 271, 272, 273, 274, 275, 279, 283, 287, 293, 299, 301, 304, 305, 306, 308, 309, 312, 314, 322, 326, 327, 333, 338, 347, 353, 356, 366, 370, 371, 372, 378, 379, 380, 393, 394, 395, 399, 402, 403, 404, 409, 413, 416, 417, 418, 419, 420, 421, 432, 433, 437, 439, 442, 444, 449, 463, 464, 478, 479, 480, 482, 483, 489, 496, 497, 518, 523, 531, 533, 535, 536, 548, 551, 552, 577, 581, 582, 589, 591, 597, 598, 601, 602, 606, 613, 617, 628, 630, 640, 641, 642, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 668, 669, 672, 673, 674, 678, 680, 682, 706, 718, 720, 723, 724, 725, 726, 749, 765, 766, 776, 780, 797, 828, 832, 853, 854, 855, 856, 857, 858, 863, 871, 872, 873, 875, 876, 877, 880, 881, 882, 883, 884, 890, 893, 894, 895, 899, 902, 903, 907, 916, 917, 918, 920, 928, 929, 930, 937, 938, 939 Bat 81 Dou 55, 58, 76, 78, 81, 82, 84, 234, 304, 403, 642, 680, 682, 939 Orta 82, 84 tarihi 58 Avrupa Birlii 187, 251 Avrupa Birlii Konseyi 187

1529

Avrupa Ekonomik Topluluu 237 Avrupa Gvenlik ve Birlii Konferans 182 Avrupa Gvenlik ve Birlii Tekilat (AGT) 182 Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (CSCE, AGK) 170 Avrupa Hun mparatorluu 81, 82, 877, 895 Avrupa Hunlar 58, 75, 78, 266, 385, 706, 720, 827, 903 Avrupa statistik Kuruluu (Eurostat) 208 Avrupa Konseyi 208 Avrupa Parlamentosu 177 Avrupa Rusyas 136 Avrupa Savunma Birlii Anlamas 164 Avrupa tarihi 58 Avrupa-i Osmaniye 275 Avrupal Trkologlar 397 Avar Trkleri 230 Avarlar 150 avtohton (yerli) 669 avunculus 344 Avustralya 127, 184, 206, 228, 233, 236, 237, 244, 271, 275, 399, 414, 535, 749 Avusturalya 173, 228, 395, 830 371

Avusturya 59, 65, 69, 84, 116, 117, 121, 122, 124, 126, 127, 129, 131, 139, 158, 180, 232, 234, 235, 274, 354, 414, 881, 908 Avusturya-Macaristan 129 Avverell Harriman 162 Awadh K. Narain 821 Ay Hanum 792, 798, 799, 809 yan 70 Ayasofya cami 113 Ayasofya Camii 156 Ayastefanos Antlamas 129 Aybars 867, 895, 900 Aybars (Ay-pars) 895 ayiei 257 Aydn 56, 109, 127, 270, 289, 306, 307,

Aydn Sayl 56, 289 Aydn Yrkleri 371 Aydnkol gl 256 Aydnkl 801 Aydnlanma a 122 Aydnoullar 111 Aydnoullar Beylii 109, 270 yetullah 346 Ayetullah Humeyni 172, 177

1530

Ayguc/Toy bakan 91 Ayguclk=Devlet Meclisi Bakanl 95 Aygucu 97 Ay-kaan 296 Aymaklar 390 Aymirlig 931 Aymugluk-Tuva 933 Ayserezliler 159 Aytekin Yldz 174 Azak denizi 358, 642, 644, 645 Azak Denizi 403, 593, 772, 855, 865, 867, 878 Azarbaycan 344 Azerbaycan 66, 79, 85, 99, 105, 107, 112, 113, 116, 122, 124, 128, 137, 138, 139, 141, 142, 144, 150, 156, 157, 158, 179, 180, 181, 182, 184, 185, 197, 205, 206, 208, 210, 211, 212, 213, 217, 220, 222, 223, 228, 237, 269, 270, 271, 272, 300, 309, 356, 366, 399, 414, 423, 424, 427, 429, 580, 588, 589, 594, 603, 605, 646, 647, 841, 921, 922, 924, 925, 926, 927 edebiyat 128 Azerbaycan Atabeyleri 269 Azerbaycan Atabeylii 105 Azerbaycan Cumhriyeti 139 Azerbaycan Halk Cephesi 184 Azerbaycan Halk Cephesi Partisi 184 810

Azerbaycan Msavat Partisi 157 Azerbaycan SSC 157 Azerbaycan Trk Cumhuriyeti 270 Azerbaycan Trkesi 150 Azerbaycanca 382, 399 Azerbaycan-Osmanl Andlamas 138 Azeri 399 Azeri Trkleri 150, 211, 230 Azerice 399 Azeriler 132, 140, 172, 179, 185 Azes 75, 792, 795, 802, 803, 804, 807,

Azes I. 802, 803 Azes takvimi 802 Azez 414 Azilises 795 Azim ah 121 Aziz Lszl efsanesi 365 Aziz Thomas 75 Azlar 93, 94 Aztek mparatorluu 116 Aztekler 338 B B Heykeli Yazt 443

1531

B. A. Litvinsky 781, 820, 828, 830 B. Ackermann 317 B. Firteyn 801 B. Munkcsi 311 B. N. Puri 797, 820 B. gel 307, 314, 417, 418, 422, 423, 477, 593, 594, 625, 631, 647, 706, 707, 708, 771, 773, 787, 788, 797, 813, 819, 820, 830, 848 B. Schultz 318 B.T. Tuyukbayeva 629 Bab el-Abvab 925 Baba Nanak 117 Babaov 796 Babek 99 Babali Baskn 134 Babli olay 130 Babli Tercme Odas 125 Babil 73, 302, 309, 321, 336, 415, 435, 438, 439, 444, 447, 449, 453, 454, 455, 484, 590, 597, 612, 645 Babil Devleti 590 Babil kltr 444 Babilce 454 Babilliler 73, 336, 337, 453, 589 Babilonya 319, 332, 435, 438 483

Babish-Mulla 548 Babi-mulla I 800 Bbur Devleti 267 Babr han 115 Babr mparatorluu 116, 389 Babrler 115 Babrl Trkler 415 Babrller Devleti 116 Babrname 282 Bach 121 Bacteria Margiana Archaeology Complex

Bactirya 780 Bactria 642, 789, 791, 792, 793, 794, 796, 797, 798, 799, 800, 802, 803, 806, 807, 808, 809, 810, 811, 813, 814 Bactria Grek Krall 789, 792, 800 Bactria Krall 800 Badahan blgesi 99 Badgis 830, 836, 842 Badgis Vadisi 828 Badgi 840 Bafra 270 Baga 97 Baga Tarkan 95, 96, 98

1532

bagatur 890 Bagatur 416, 495, 514, 859 Bgds 86 Bagnin 847 Badad 90, 98, 100, 103, 108, 112, 115 Badat 70, 103, 107, 116, 130, 139, 146, 164, 177, 228, 296, 302, 360, 425, 805 Badat Demiryolu 130 Badat pakt 164 Bagze buca 177 Bamsz Devletler Topluluu 207, 237, 483 Bamsz Filistin Devleti 177 Bamsz Hatay Cumhriyeti 158 Bamsz Trk Cumhuriyeti 414 Bahadur Shah II (Ebul-Zafer Muhammed Siracddin) 126 Bahaeddin gel 56, 292, 477, 597, 603, 631, 690, 764 Bahaeddin GEL 729 Baharden 252 Baharettin Dedean 169 Bahesaray 126, 129 Bahram p 86 Bahriye Nazr Cemal Paa 134 Bahriye ok 174 809

Bahriye Vekaleti 148 Bahtigerey 124 Bailey 618, 619, 797, 806, 807, 808,

Bainovsk dnemi 519 Bakanlar Kurulu 156 bakr 244, 247, 250, 257, 259, 334, 441, 448, 449, 454, 513, 522, 546, 600, 652, 662, 739, 801, 807, 880, 881 Bakr a 441 Bakr Ta Devri 441 Bak 119 Bakteriya 716 Baktrya 633, 781 Baktirya 632, 781 Baktra 75 Baktria 73, 74, 75, 77, 78, 80, 763, 764, 767, 772, 775, 817, 820, 821, 822, 823, 825, 826, 832, 839 Baktria Helenleri Devleti 817 Baktriya 612, 613, 614, 615, 618, 619, 812, 813, 814 Baktriyallar 612, 613 Baku 178 Bak 138, 139, 141 Bak Hanl 122

1533

Baku Trkologlar Kongresi 150 Bakuy Db Han 298 Bak 128, 132, 135, 179, 182, 184, 185, 187, 594, 646, 647, 924, 926, 927 Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt 187 Balaam 836 Balabanlar 268 Balabanllar 268, 848 Balak (Belek?) 82 Balamir 75, 78, 706 Balamir Han 75 Baland I 506, 800 Balandur 268 Balasagun 95, 99, 102, 412, 515 356 Balasagun ulu) 99 Balasagun =Kuz-ulu 95 Balasagun/Suyab 99 Bala 829, 837 balbal 89, 293, 361, 439 Balbal 366 Balk 496 Balfour Deklerasyonu 135 Balgazin 521 Balk Gl 583 (Kara-ordu=Kuz-ordu=Kuz-

balklk 464, 652, 859, 879, 887 Balkesir 139, 140, 151, 152, 270, 299 Balkt kl (Balklgl) 367 Balkan blgeleri 414 Balkan dalar 270 Balkan Pakt 156, 164 Balkan Savalar 133, 134 Balkan Trkleri 153, 344 Balkan lkeleri 208 Balkanlar 55, 58, 59, 64, 65, 66, 67, 76, 79, 80, 84, 102, 103, 125, 134, 228, 232, 242, 270, 272, 273, 275, 314, 353, 359, 414, 415, 416, 419, 598, 605, 655, 656, 658, 659, 660, 661, 662, 782, 865, 872, 905, 906 Balkar 142, 160, 165, 174, 223, 224,

Balkar Trkleri 160, 542 Balkarca 399 Balkarlar 89, 125, 165, 223, 227, 429 Balka 74, 92, 121, 244, 246, 268, 342, 348, 350, 412, 415, 418, 503, 634, 673, 681, 726, 727, 776, 778, 837, 933, 935, 939 Balka gl 244, 246, 268, 348, 418, 673, 681, 778 Balka Gl 74, 121, 244, 350, 418, 480, 726, 727, 933, 935, 939 Balka-Aral glleri 412 Balmazujvaros-Malatoni 935

1534

Balta

Liman

Ticaret

Barak han 112 Barakzai (Muhammedzai) Hanedanl 125 Barbaros Hayrettin 116, 117 Barboros Hayrettin Paa 117 Barda Tatarlar 430 Bard/Pard 430 Bar-Ebrey 922 Barha Tetkin/Barha Tekin 795 Barkolun atlar 257 Barkl 473 Bar-kl 497, 509, 516 Barkl Gl 934 Barkl Tagh 753 Barmakl osun Billig 296 Baron de Todt 603 Baron von Richthofen 718 Bars 101 Bars Be 94 Bars Trkleri 509 Barscar 298 Barshan 99, 300 Barshan/Barsgan 99 Barshanllar 300

Muahedesi/Szlemesi 126 Baltalar 601 Baltk denizi 658 Baltk Denizi 80, 351, 403, 640, 865 Baltk rk 354 Baltk rklar 353 Baltk kylar 120 Balular 258 Balyand-kiik 801 Bamiyan 834, 845, 846 Ban Gu 555, 571, 709, 719, 748, 753 Ban Liang Devleti 759 Band-i Trkistan 480 Banglede 848 Bangu 633, 634, 635, 636, 670 Bao 756 Baoji-Qin 934 Baonlar 257 Bar (s)-kl 509 Baraba 356, 936 Baraba Tatarcas 399 Baradost 492 Barak Baba 364

1535

Barshar 297 Bartatua 577, 587, 589, 605 Bartha 366 Barthold 312, 333, 334, 387, 389, 390, 411, 506, 516, 661, 662, 663, 769, 771, 791, 843 Bartholomae 382 Bartm ky 430 Bartk 366 Barton 318 Bartucz 353, 354, 540, 542, 543 Barula 583, 622 Barulat 583, 622 Basn Bayram 133 Basil IV. 119 Basileos Basileon 795 Basileos Dikaiou Eliokleous 792 Basileos Eliokleous Dikaiou 792 Basileos Megalou 792 Bask dili 657 Baskakav 356 Basmac Hareketi 141, 142, 146 Basmac Hareketi/isyan 137 Basmac syan Hareketi 141 Basmaclar 142 139 435

Basmaclk 137 Basml 90, 98, 411, 497, 510, 514, 515 Basml boylar 497, 510 Basmllar 90, 93, 96, 98, 293, 497, 510, 516, 655 Basra 73, 96, 123, 242, 254, 275, 427,

Basra Krfezi 73, 123, 242, 254, 275, 427, 435 Basral Chiz 377 Baadar 515, 517, 521 Bagrd 277 Bakent Sava 1473 66 Bakrlar 172 Bakrt 356, 414, 674 Bakrta 382 Bakrtlar 90, 282, 385 Bakurdistan 137, 139, 226 Bakurt Mill Muhtar Hkumeti 137 Bakurt Mill uras 136 Bakurt ordusu 139 Bakurt Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Bakurt Trkleri 225, 226 Bakurt ynetimi 139 Bakurta 226, 381, 399

1536

Bakurtlar 139, 226, 278, 362 Batarna 81 bataklk kumu 633 Btaszk 883 Batavia 119 Bat-Bayan 89 Batcengel 934, 937 Bat Almanya 178 Bat Avrupallar 430 Bat Chin devleti 759 Bat Gotlar(vizigotlar) 78, 658, 869, 870, 899 Bat Gktrk Hakanl 268 Bat Gktrk hkanl 88 Bat Gktrkler 550 Bat Hanl Dnemi 711 Bat Hun Devleti 705 Bat Hun mparatorluu 266, 267, 314, 708 Bat Liang devleti 761 Bat Liao kltr 549 Bat Roma Seferi 81 Bat eria 182, 183 Bat Trakya 414 Bat Trakya Cumhriyeti 141

Bat Tsin Devleti 79 Bat Trkistan 83, 266, 286, 390, 479, 575, 706, 764, 795, 817, 900 Bat Trkleri 58, 59, 348, 547, 736 Bat Wei hanedanl 561 Bat Weileri 83, 837, 838 Bat Yen Devleti 79 Batllama 146 Batman 186 Batu Han 90, 360, 363 Batuhan Devri 586 Batum 138, 152, 270, 607 Batum Anlamas 138 Baviyera 196, 197 Bayanbulak ayr 256 Bayangol-Mool 255 Bayat 101 Bayavurlar 82 Baybars 108, 360, 415 Bayburt 137 Baydu Han 297 Bayezid Dar-ifas 114 Bayezid Klliyesi 115 Bayndr 101

1537

Bayrku 411 Bayrkular 88, 94, 95 Baykal 100, 669 Baykal blgesi 72, 464 Baykal l 351 Baykal gl 72, 74, 91, 267, 323, 378, 414, 416, 480, 494, 497, 504, 508, 510, 518, 587, 625 Baykal Gl 289, 304, 351, 400, 508, 552, 721, 772, 808, 882, 934 Baykal Mongloidler 542 Baykan SEZER 189 Baykonur 247 Baykonur Kosodrome 247 Baymirza Hayit 188, 416 Bayram Ali 252 Baytemir 364 Baz Kagan 89 Bazin 306, 312, 511, 514, 515, 516 Bazunuvo 521 Bedahan 831 Bedaun 815 Bedehan 388, 612 bedevi kavimleri 320 Bedir Sava 88

Bedrettin Dalan 174 Bedrich Hronz 432 Beethoven 124 Begin(srail Babakan ) 172 Begram 77, 820 Bedili 101 Behet t-Tevrih 201 Behice Boran 177 Behistun kitabesi 577, 641 Behram Gur 833, 834, 836 Behram Gr 817, 820 Bei Di 557, 562, 563, 566, 568 Bei Qi Shu 560, 561, 563 Bei Shi 563, 564, 572 Beidi 755 Beixinbbao (Hebei eyaleti) 711 Bekaa Vadisi 176 Bekrin 278 Bla Bartk 366 Belarus 933 Belaya Nehri 937 Belazuri 845 Belazur 830 Belzuri 846

1538

Belika 125, 128, 164, 165, 177, 213, 234, 235 Belireti 358 Belgrad 64, 116, 117, 138, 139, 155, 174, 178, 186, 865, 904, 916 Belgrad Bykelisi 174 Belgrat Bar 122 Belh 75, 78, 96, 108, 302, 309, 390, 391, 506, 612, 631, 775, 790, 817, 822, 828, 829, 830, 833, 834, 835, 839, 840, 841, 842, 846 Belh havalisi 78 Belh nehri 302 Belh Nehri (Ceyhun) 839 Belh nehri (Ceyhun, Amu-derya) 309 Belh ehri 390 Belucistan 390, 815, 818 Belu 370 Ben Ji 554, 556, 557, 558, 559, 560, 561, 564, 568, 569, 570, 571 Bengal Krfezi 815, 818 Bengale 818, 829, 847, 848 Benito Mussolini 143 Benna Landsberger 438 Benno Landsberger 452 Benzing 356, 395, 399, 401 801

Berberler 338 Bereketli Altn Kua 478 Bereketli Altn Kuak 481 Bereketli Hilal 480 Bergama 370 berge 505 Bergut 278 Berikhos 890 Beriktas 550, 552 Berkuk 111 Berlin 129, 141, 156, 157, 162, 163, 166, 170, 178, 240, 307, 313, 314, 318, 332, 333, 401, 449, 450, 532, 539, 593, 594, 595, 596, 625, 626, 627, 646, 647, 663, 707, 742, 762, 787, 788, 812, 813, 819, 844, 848, 885, 915, 916, 917, 918, 919, 920 Berlin Antlamas 129 Berlin Duvar 166, 178 Berlin Kongresi 129 Berlioz 126 Bern 172, 812, 885 Bernard Lewis 56 Bernt Munkcsi 381 Bernini 120 Berntam 504, 506, 516, 618, 619, 781,

1539

Berose 765 Besarabya 414 Besim Atalay 283, 409, 423, 810 Bes-oba tapna 499 Besatr 521 Bes-atr kurganlar 800 Be Dnem 568, 569 be dnem teorisi 63 Be Slale Devri 474, 475 Be Slale Dnemi 474, 476, 477 Be Tuzak 729, 732, 733, 738, 739 Be Yeh-chih 793, 799, 806 Bebalk 474, 509 Be-balk 90, 94, 96 Beeng 300 Beenk=Pecenek 300 Beer Tarihi 331 BEK KERTME 456 Beir Balcolu 172 Beir Fuat 130 Be-ogur 81 Beparmak Da 922 Beth-Sean 580 Betkaynar hy 780 848

Beyaz l 612 Beyaz Hunlar 428 Beyaz Kozaklar 136 Beyaz Rus kuvvetleri 138 Beyaz Rusya 123, 137, 144, 206 Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist

Cumhuriyeti 144 Beyaz Rusya SSC 144 Beyaz Saray 181, 183, 185 Beyaz Tiler 470 Beyballar 150 Beycesultan 441 Beykend 836 Beylerbeyi 66 beylikler 59, 65, 66, 197, 200, 390, 445, 513, 822 beylikler devri 197 Beynelmilel erkm 152 Beyrut 138, 171, 177, 818, 830, 844,

Beyehir 269 Beyehir Gl 440 bezelye 127, 257 bezor geyikleri 529 Bhandarkar 794

1540

Bhim 846 Bhimasena 799 Bhutan 336 Biao 554, 555, 556, 560, 567, 569, 570, 571, 635 Bicar 370 Biurin 514, 515, 517, 594, 618, 619, 626, 740, 741, 748, 766, 769 Big Bang/Byk Patlama Kuram 153 Bigila 907 Bihar 818, 821, 847 Bihr 848 Bihstan ta 634 Bija-pr 114 bikonik boncuklar 522 Bild Davr 847 Bilal iman 174 Bilecik 59, 151, 271, 273 Bilge kagan 97 Bilge Kagan 86, 97, 98 Bilge kaan 92, 94, 95, 97 Bilge Kaan 56, 60, 93, 98, 281, 301, 565, 584, 585, 586, 622, 623, 624, 742, 788, 861, 896 Bilge Kl Kadr Kagan 99 Bilge Melik 848 139

Bilge ad 337 Bilge d 92 Bilge Tonyukuk 345 Bilgi Mecmuas 134 Bilim Devrimi 119 Bill Clinton 181, 185 Bingazi 134 Bingl 175 binicilik 327, 331, 333, 377, 669 Bin-vul (Bin-bulak/bin pnar) 88 Birinci Balkan seferi (441-442) 80 Birinci Cihan Harbi 278, 883 Birinci Cihan Sava 199 Birinci Dnya Sava 59, 134, 135, 140, 166, 222, 228 Birinci Sason syan 130 Birinci Trk Dil Kurultay 155 Birleik Arap Cumhuriyeti 165, 166 Birleik Arap Emirlikleri 259 Birleik srail Krall 72 Birleik Trkistan Sovyet Cumhriyeti

Birlemi Milletler 160, 161, 162, 163, 164, 165, 167, 170, 181, 183, 208, 236, 433 Birn 243, 807, 829

1541

Brn 507, 795, 796, 808 Biruni (973-1048) 103 Birun (973-1049) 103 Bismarck 130 Bismark 272 Bikek 206, 207, 245, 251, 252, 288, 306, 307, 482 Bikent havzas kurganlar 791 Bikent vadisi 793, 796, 797, 800, 802, 803 Bilnk 847 Bithynler 606 Bitinia 867 Bitlis 269 Bizans 55, 57, 59, 64, 65, 67, 68, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 89, 91, 103, 104, 105, 107, 110, 113, 193, 200, 201, 269, 272, 280, 281, 287, 302, 303, 310, 312, 314, 315, 335, 337, 342, 345, 368, 376, 407, 411, 597, 602, 603, 615, 656, 658, 659, 660, 662, 663, 729, 765, 827, 829, 836, 837, 839, 840, 841, 843, 844, 854, 855, 856, 857, 858, 861, 862, 863, 864, 865, 866, 867, 868, 871, 872, 873, 874, 875, 876, 877, 879, 888, 893, 895, 896, 897, 898, 899, 901, 904, 905, 906, 917, 919, 920, 922, 923, 924 Bizans imparatorluu 84 Bizans mparatorluu 64, 68, 80, 82, 91, 113, 656, 837, 855, 857, 896, 917, 920, 923, 924 662 897

Bizans literatr 310 Bizansllar 103, 104, 280, 281, 862, 865, 866, 867, 871, 875, 876, 878, 893, 896,

bizmut 247 bizon 492 Bleda 80, 858, 861, 863, 864, 865, 866, 873, 874, 876, 877, 881, 883, 889, 890, 893, 895, 898, 901, 902, 903, 904, 906, 907, 908, 916 Bleda/Buda 80 BM 147, 163, 170, 173, 175, 176, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 187, 251 BMAC 482, 483, 484 BMAC kltr 484 BMAC medeniyeti 483 Bocaclatlar 150 Bodin 66 Bogday (buday) 359 Bogoroditskiy 357 Boazky 449, 452, 453, 455, 607 Boazlar 65, 66, 126, 135, 157, 446,

Boazlar Mukavelesi 126 Boazlar Sava 446 Bodan 603 Bojador Burnu 112

1542

boksit 247, 257 Bolu 92 Bolu sava 95 Bolu Sava (698) 92 Bolu-Yar ovas 93 Bolshaia Boiarskaia Pisanitza 722 Bolevik Ekim htilli 136 Bolevik Beyannmesi 137 Bolevik devrimi 243 Bolevik ihtilali 254 Bolevik ihtilli 137 Bolevik Parti 135 Bolevikler 131, 136, 137, 138, 139, 140, 249, 254 Boliye Tigani 937 Bolu 142 Boma 544, 545, 547, 548, 549, 550, 551, 781 Boma kaplar 548 Boma koleksiyonu 547, 549 Boma kumalar 547 Boma mezarl 549, 551 Boma nfusu 550 Boma objeleri 547 Boma ok ular 547

Boma tepecikleri 549 Bona 725, 917 Bonifacius Aetius 864 Bora Selkan 174 Borabay 630 Borao 359 Boris Gudonof (Gudonov). 118 Boris Hn 91 Boris Yeltsin 181 Boriskovsky 489, 493 Boritala-Mool 255 Borsuk 295, 298 Bor-cina 420 Borysthenes 384, 579, 645 Borysthenes nehri 579 Borysthenes ticaretghlar 384 Bosna 116, 179, 181, 183, 186, 187, 232, 233 Bosna Hersek 181 Bosna Hersek Savunma Bakanl 181 Bosna Sava 183 Bosna-Hersek 232, 233 Bosna-Hersek Cumhuriyeti 187 Bosporus Kimmerius 602

1543

Boston Bakonsolosluu 173 Bonaka 209 Bonaklar 181 Botaniates 104 Botticelli 115 Boxer ayaklanmas 131 Boyang Krall 714, 718 Boyr-navur 277 Boyla 97 Boynuzlu Ehli Hayvan kltr 326 Bozan 104 Bozuk 359 bozkr hayvan slbu 607 Bozkr Hayvan slbu 600 Bozkr mparatorluu 276, 414, 476, 594, 595, 625, 626, 647, 663, 742, 917 Bozkr kltr 464 Bozkr Trk devleti telkkisi 100 Bozkr Yaants 598 Bozkr yaylalar 508 Bozkrlar 246, 367, 552, 553, 637 Bozkrlarn Dili/Bozkrlarn Yazs 600 Bozkrlarn Kuyumcular 600 Bozky 159 92

Bozkurt 60, 296, 306, 359, 707 Bozkurt Gven 410 Bozok 151, 296, 297 Boz-ok 101 Bozoklar 422 Bozoklar 296, 583, 622 Bg (nel Kagan/Fu-k/nie Khagan)

bri 341, 502, 503, 630, 707, 787 Bri Tegin slalesi 846 bri/buri 341 Bri-Tarkan 787 brk 300, 311, 495, 504, 689 brkler 294, 507 brahikefal 353 Brahman dini 825 Brahmanalar 816 Brahmanism 825 Brahmi 311 Brahm 789, 790, 796 Brahm kitabeleri 790 Brahmice 792, 802, 810 Brahmce 796, 798, 805 Brahms 126

1544

brakisefal 72, 409, 410, 418, 421, 653, 802, 808 Brakisefal 418, 421 Bramaputra 672 Brandenstein 319, 330, 662, 663 Braque 133 Braudel 61 Brko kenti 187 Brejnev 171 brekisefal 437 Brentges 513 Brentjes 513, 517, 671 Brexia (Brescia) 913 Brezilya 117, 168 Brihadratha 74 Brionerler 912 Britanya 124, 126, 128, 135, 154, 659, 907 Britanya Hkumeti 135 Britanya mparatorluu 128 British Museum 607, 811, 826 Brolium 911 Bronz 522 BRONZ 454 Bronz (Tun) devri 630 933

Bronz devri 292 Bronz Dnemi 518, 519, 520, 521 Brksel 175 Budapete 116, 182, 338, 595, 627,

Budda dini 669 Buddha 681 Budha panteonu 817 Budhaclk 335, 341 Budhizm 625, 627, 760 Budin 116, 117, 591 Budinderdi 629 Budist 97 Budist tapnaklar 472 Budizm 58, 73, 76, 78, 80, 85, 102, 225, 257, 267, 374, 472, 475, 656, 658, 660, 677, 681, 816, 817, 830 Budonggou 934 budun 340, 360 Bugarlar 383 Bugut kitabesi 281 Bugu-Tegin 369 buday 206, 246, 247, 250, 257, 258, 328, 359, 372, 451, 466, 480, 482, 483, 579, 665, 767, 768, 774, 780, 865, 874 Buday 257, 259, 479, 483, 579

1545

Buhara 58, 91, 94, 100, 102, 103, 105, 106, 113, 115, 117, 118, 119, 122, 123, 126, 128, 133, 140, 141, 142, 144, 147, 243, 245, 248, 249, 253, 254, 269, 314, 370, 388, 390, 391, 392, 431, 480, 482, 615, 631, 674, 678, 790, 791, 805, 817, 833, 835, 836, 839, 840 Buhra 94, 96, 97, 118, 141, 142 Buhr 115 Buhara (zbek) Hanl 269 Buhra Cumhriyeti 142 Buhara Emiri Nasrullh 126 Buhara Halk Cumhuriyeti 147 Buhara Halk Cumhriyeti 141 Buhara Hanl 118, 123, 128, 140, 391 Buhara havzas 791 Buhara Komnist Partisi 141, 142 Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 147 Buktarma 529, 531 Buku Han 297, 681 Bulak (dere) 137 Bulak tesi/Ard Cumhuriyeti 138 bulaklar 287 Bular 277 Buldaca 104 Bulgacin 278

Bulgar 300 Bulgar Devleti 655 Bulgar htilli 156 Bulgar isyan 128 Bulgar Krall 111 Bulgar nehri 297 Bulgar Tatarlar 542 Bulgar Trkesi 381, 382, 384 Bulgar Trkleri 91, 125, 356, 383 Bulgar/Bolgarlar 429 Bulgarca 358, 384, 872 Bulgaristan 67, 91, 129, 130, 133, 134, 138, 140, 155, 156, 159, 162, 164, 168, 169, 171, 176, 187, 228, 231, 232, 236, 241, 267, 354, 399, 414, 526, 528, 529, 606, 638, 782, 902, 905 Bulgaristan Komnist Partisi 162 Bulgaristan Trkleri 176 Bulgarlar 58, 59, 73, 76, 84, 89, 90, 91, 159, 353, 367, 386, 422, 427, 430, 659, 872, 901, 921 Bulgar-Tatarlar 430 Bu-li 787 Bumanailu 442 Bumn 308 Bumin 302, 407

1546

Bumin kagan 85 Bumin Kaan 83, 279, 337 Bunevasiyanlar 542 Bunker 723, 727 Buranum 455 Burbon 196 Burdur 440 Burgaz Bakonsolosluu 174 Burgondlar 79, 82 Burgund 864, 878, 902, 903, 909, 910 Burgund kral Sigfried 878 Burgundlar 857, 864, 870, 904, 917 Burhanpr 111 Burkan (Buddha) 345 Burkanclk 335, 336, 338, 341, 344 Burma 336 Bursa 110, 112, 113, 148, 271, 299 Burtas 297 Burtaslar 90, 300 Burungu Trkler 351 Burungu Trklk 352 Buryat 396, 400, 542, 552, 930, 931, 932 Buryat zerk Blgesi 542

Buryat zerk Cumhuriyeti 400 Buryata 381, 400 Busentus rma 885 Bush 181 butluk 501, 509, 515 Butros Gali 180, 182 Buyan 58 Buyruk-or (Mei-luo) 98 buz a 667, 668 Buz Denizi 765 buzul a 479 Buzul glleri 480 buzul ktalar 479 Bdz 101 Bkre 124, 144, 155, 865, 903, 906 Bkre Bar Antlamas. 124 Bkre Elilii 155 Blent Ecevit 170, 187 Brksel Hatt 147, 150 Btn Rusya Mslmanlar Ulema

Nedvesi (Din Adamlar Kurultay) 136 Bveyhi egemenlii 103 Byk (deli) Petro 722 Byk Asya Hun imp. 82

1547

Byk Birlik Partisi 181 Byk Bozkr Yolu 528, 529, 531 Byk Britanya 149 Byk Britanya-Irak Muhedesi 154 Byk Bulgar Devleti 89, 90 Byk Bulgarya 89 Byk ekmece 80 Byk Duvar 716 Byk Feasulae/Fiesole 79 Byk Hun devleti 74 Byk Hun Devleti 242, 687, 797 Byk skender 73, 242, 252, 254, 347, 355, 356, 385, 415, 424, 629, 765, 885 Byk skit mparatorluu 447 Byk van(III. ivan) 113 Byk Kagun 69 Byk Kazak Bozkr 518 Byk Kingan (Kadrgan) dalar 651 Byk Kingan da 672 Byk Macar Ovas 541, 542 Byk Mecmua 140 Byk Menderes 439 Byk Okyanus 116, 119, 120, 123, 242, 243, 379, 414 Byk Orda/Ulu Cz 118 269

Byk Petro 120, 121 Byk Petro I. 120 Byk Rus-Sovyet bilim cemiyeti 541 Byk Salbk hy 521 Byk Seluklu Sultanl 105 Byk Seluklu Devleti 103, 200, 267,

Byk Seluklu mparatorluu 60, 65, 103, 663 Byk Seluklu Sultanl 105 byk sulama tarm 436 Byk Taarruz 142 Byk Ticari Su Yolu 430 Byk Tu-Tu 759 Byk Trk Muhacereti 102 Byk Trkiye Partisi (BTP) 174 Byk Ye Zhiler 564 Byk Yei 767, 821, 822, 823, 826 Bykada Yat Kulb 153 Bykgllcek 441 Byelaya 379 Byron 125 Byugyr 745 C

1548

C. C. Uhlenbeck 326, 334 C. Iulius Aquila 641 C.H.F. 155 Cih-ku 785 Cabbar Birdi 112 Cabot 115 Cacnagar (Orissa) 815 Cafer bin Abdullah ibni Ahmed bin Alm 102 Cafer Tayyar Paa 148 Caferhyk 440 Cahide Mholu 175 Chiliye Devri 310 Cahit Klebi 174 Cahiz 282, 285, 286, 306 Cakarta 119 Calais 113 Calvin Kephart 421 Calvin(kalven) 117 Cambridge 71, 106, 349, 392, 407, 449, 543, 593, 595, 596, 625, 626, 647, 718, 719, 726, 727, 728, 741, 742, 757, 788, 811, 813, 814, 819, 820, 826, 830, 848, 916, 918, 920, 939, 940, 941 Cambul (Taraz) 482 Cami t-Tevarih 295

Cami t-Tevrih 284 Camit-Tevarih 291 Cmit-Tevarih 290 Camit-Tevarih 277 Cmit-Tevrh 101 Camp David 164, 172 Campus Mauriacus 908, 911, 914 Can-Ali han 116 Canbekgerey 119 Candaroullar 106, 109, 113, 270 Candaroullar Beylii 270 Candony Baco 825 Cangye Cuyan blgesi 667 Canhasan 441 Canbek han 114, 359 Can-derya 800 Canik 151 Canpulad-olu 69 Canterbury niversitesi 709 Cao Cao 756 Capsian (Kobis) 492 Caput mundi 899 Carl Brockelmann 56 Carleton Stevens 421

1549

Carpilio 864, 903, 905, 906, 907 Carthasi 385 Cart Gumbez I-V 801 Cartwright 124 Cassiodorus 907, 917 Castra Constantia 865, 904 Castra Martis 857 Castren 417 Catalauni Ovas arpmas 81 Catlar 614 Caturmukha-Kalkin 829 causalit 63 Cavit Demir 173 Cavour'lar 421 Cayilgan (Yaylgan?) 296 Caynak 135 Caypal 846 Cebbuye (Yabgu) 845 Cebelitark 275 Cebgye 830 Cehov 130 Celal Abad 248, 251, 252 Celal Abad (Krgzistan) 248 Celal Bayar 158, 161, 163

Celal ed-Din Harezmah 848 Celal Sahir 157 Celalabad 259 Celaleddin Han 112 Cell 69, 71, 118 Celli Anarisi 68 Celali isyanlar 116 Celller 63, 71 Celamantia (Izsa-Lenyvr) 937 Celayir 277, 278 Celayirliler 111, 112 Celei 937 Cem Sultan 114, 115 Cemal Grsel 165 Cemal zen 173 Cemal Paa 140, 142 Cemel/Deve Olay 90 Cemil Uybadin 149 Cemiyet-i Akvam 142 Cemiyet-i Akvm 146 Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye 127 Cemiyet-i Tbbiye-i ahane (stanbul Tp Cemiyeti) 127 Cemid 299

1550

Cenab nehri 846 Cenab- Hak 377 Cenazeler 936 Cend 101, 660, 662 Cend blgesi 101 Ceneviz 117 Cenevre 117, 147, 164, 170, 173 Cengiz Han 105, 106, 107, 243, 268, 277, 363, 404, 420, 474, 655, 676, 677, 682, 742 Cengiz Kaan 341 Cengiz Orhonlu 56 415 Cengizhan 375, 417, 877, 891 Cengizli/lhanllar 417 Cengizliler 279 Cennet Mahallesi 183 Cenubi Garbi Kafkas Trk Hkmeti 270 Cerbe Adas 117 Cerde-i Havadis 126 Cermen kavimleri 854, 857, 860, 867, 871, 872, 873, 893, 899 Cermen Kavimleri 853, 862, 865 Cermenler 416, 862, 870, 877, 878, 882, 899, 900 Cervantes 119

Ceti-Asar (uroie) 800 Cetisu 364 Cevanpr Sultanl 111 Cevanir Han 141 Cevat 148, 161, 228 Cevat Paa 148 Cevat Rifat Atlhan 161 Cevdet Sunay 168, 184 ceviz 245, 252, 256 Ceyhan 104, 187, 412 Ceyhun 248, 250, 253, 286, 297, 300,

Ceyhun (Amu Derya) 244 Ceyhun (z) nehri 653 Ceyhun rma 102 Ceyhun Irma 342 Ceyhun kylar 82 Ceyhun nehri 242, 245, 286, 653, 706, 839, 845 Ceyhun Nehri 207, 388, 816, 828, 829 Ceyhun vadisi 834 Ceylanpnar 444 Cezayir 116, 125, 163, 164, 166, 235, 267, 275, 417 Cezyir 70

1551

Cezire 435 Cezmi Kartay 174 Cezzar Ahmet Paa 124 Chao Tso 735, 736, 737, 738 Chao Tso 729 Chi Devleti 467 Chi Ssa-ha 726 Chi slalesi 838 Chi Slalesi 839 Chiang 510, 511, 512, 513, 516, 736, 737, 758, 769 Chiang kavimleri 736 Chianglar 736, 737, 767, 771 Chih-ku (Krmz Vadinin Kenti) 777 Chi-hu 469, 470 Chi-hular 469, 470 Chiler 840 Chin devleti 77, 759, 760 Chin Devleti 467, 468, 470, 472, 689, 690, 730, 760 Chin Sllesi 730, 731, 732, 737, 740, 770, 773 Chi-tanlar 739 Chiu-chiu-k 789, 792 Chiu-tzu (Kua) 790

Chu'lar 467 Chu-yueh kavmi 473 Chu-yehler 473 Chan-junglar 468 Chan-Junglar 469 Chan-yiler 464 Chn-junglar 468 Ch-yuan 467 Chagan-tyngie 744 Chan devri 327 Chandragupta 73, 78 Chandragupta Maurya 73 Chang Chien 738, 741, 763, 767, 771, 777, 791, 797, 799, 800, 804 Chang Chien 74, 633, 634, 635, 636 Chang chih-hsiao 766, 769 Changai dalar 323 Changan 751 Chang-chien 763, 764, 766, 768, 769, 770, 771, 772, 773, 774, 775, 784, 785 Chang-chien Seyahatnamesi 763 Changshan 751 Chang-yeh 737, 759, 761 Chan-yler 555, 556 Chao Beylii 737

1552

Chao Devleti 689 Chao Hun Devleti 78 Chao Slalesi 77 Chaohugou 548 Chao-wu 93, 791, 835, 836, 839, 841, 842 charistialar 67 Charles De Gaulle 169 Charysh Nehri 550 Chateaubriand 125 Chavannes 314, 511, 514, 515, 516, 517, 706, 805, 830, 842, 843 Chen Gui 755 Chen hanedanl 559 Chen Shou 556, 571 Chen Shu 559, 563 Cheniu 755 Chen-te 759 Cheremisin 547, 552 Chersones 905 Cheshi 743, 747 Chester Carlson 158 CHF 152 Chia I 729, 730, 731, 732, 733, 734, 735, 738, 739, 740

Chiang-tu Krall 737 Chicago 159, 332, 401, 423, 811, 826, 939, 941 Chieh-fen 472 Chien-kang 759 Chien-ti 466 Chih chi vakayinameleri 776 Chih chi. 777, 779 Chih-chih 739, 826 Chin Devleti 758 Chin Dnemi 469 Chin Hanedan 739 Chin-chang 761, 762 Ching hanedan 400 Ching-ti 734, 735, 737 Chin-sha da 473 Chionitae 831 Chi-pin 577, 773, 799, 803, 809 Chiu-ch 761, 773 Chong-mo 783 Chongzhen 119 Chopin 126 Chorit 319, 331 Chorit yahut Hurriler 331

1553

Choritler 319 Chou 57, 72, 85, 320, 331, 465, 476, 477, 495, 496, 497, 498, 505, 510, 511, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 539, 636, 657, 687, 688, 735, 758, 760, 774, 838, 841 Chou devleti 72, 537 Chou Devleti 468, 469, 687 Chou devri 512, 513 Chou dnemi 468 Chou hanedan 688 Chou hnedan 83 Chou hnedan/devleti 85 Chou Hanedanl 467 Chou sanat 514 Chou Sla1esi 838 Chou slaleleri 465 Chou slalesi 499 Chou Slalesi 467, 468, 470, 477, 765 Chou sllesi 83, 84, 498 Chou Sllesi 735 Chou Yi 760 Choular 514 Choular 85, 295, 319, 320, 467, 468, 469, 496, 537, 576, 587, 637, 663, 840 Choular Dnemi 468 Choularn astral piktogramlar 499 183

Choulular 85, 467, 468 Choulular Devleti 468 Chou-shu 301 CHP 148, 157, 158, 161, 168, 169, 170,

chromatisme 366 Chrysaphios 868, 869, 876 Chu sou 667 Chu Sui Liang 557 Chun Qiu 554, 569 Chun Qui 633 Chung-hang Yeh 730, 732, 733, 740 Chung-han-yeh 704 Chung-kuo 470, 687, 729, 736, 767, 769, 770, 773 Chung-kuo (Orta memleket) 470 Chung-shan Devleti 470 Chuolular 468 Chu-ye kabilesi 473 Chu-yeler 473 Chu-yueh kabilesi 473 Ch Mo blgesi 761 Chan-jung 468 Chan-tu 577, 775 Ch-ch ailesi 762

1554

Ch-ch rma 759 Ch-ch Meng hsn 759 Chn-hs-mi 785, 786 Ch-sha 790 Chwolson 386 Chzhani 745 Chzhao-di 745 Chzhen Czi 745 Chzhoha-hota 743 Cigil 297, 298 Cihad 64, 65 Cihd- Mukaddes 134 Cihan Tarihi 278, 385 Cihandar ah (Muhammed Muizzuddin) 121 Cihangir ah (Nureddin) 119 Cilal Ta a 372 Cill Ta Devri 441 Cili 747 ciltcilik 59 Cirgetal 801 Cirit 601 Cizre 181, 454 Claude Cahen 56 916

Claudianus 858, 859, 887, 888, 889,

Claus Schnig 399 Clauson 306, 401, 497, 500, 514, 515, 516, 517, 807 Clrical-Laque 346 clericus 345 Coi Han 266 Codex Cumanicus 358, 381, 382, 383, 594, 595, 626, 627 corafya 120, 229, 243, 266, 267, 271, 273, 275, 278, 279, 284, 285, 286, 288, 289, 290, 302, 304, 305, 372, 389, 405, 413, 416, 480, 562, 571, 576, 577, 578, 579, 583, 584, 588, 592, 625, 637, 640, 641, 644, 645, 672, 673, 674, 770, 773, 774, 783 corafyac Yakut 391 Collinder 355, 386 Comandaresti 358 Concordia 913 Conolly 126 Constantia 902 continental glaciers 479 Corneille 120 Cortes 116 coup detat 694 Couperin 120

1555

Cov (Chou) Devleti 657 Cowan 458 Cribb 802, 805, 806, 807, 808, 810 Crissos (crisia) 906 Cromagnoid-C 541 Cromagnoid-C+Turani 541 Crown Colony 148 Cui Hong 560 Cui Xin Gong 557 Cuma selaml 146 Cumhuriyet Halk Frkas 148, 154 Cumhriyet Halk Frkas 155 Cumhuriyet Halk Partisi 146, 147 Cumhuriyeti Gven Partisi 170 Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) 184 Cungarya 76, 92, 99, 112, 118, 119, 120, 122, 123, 244, 246, 255, 256, 350, 367, 371, 390, 499, 500, 514, 515, 651, 652, 664, 704, 776 Cungarya geidi 673 Cungarya Havzas 246, 255, 256 Cungarya kaps 673 Cungarya Stepleri 764 Cunningham 806, 810, 813, 825, 826, 841, 842, 843

Cuno 581 Cuo Hanl 668 Curtius Rufus 355 Curzon 144 Cuvan-tbe 800 Cuveyni 369, 849 Cuzcan 96 Ccen (Ju Jan) 337 Cmudiyeler 323 Crcan (Grgan) 660 Crenler 739 Czcani 847 Cvangu Govyong Dnemi 668 Czegldy 497, 515, 662, 663, 707, 708, 819, 820, 885, 916 Czingue 743 Czjuimo 743 Czycyan 745 Czycyuan eyaleti 744 ang-an 83, 87 ang-sun eng 86, 87 u-lo 86, 87, 88 u-lo-hou (=Ye-hu kagan) 86

1556

a 839, 841 (Takent) 790 adr 369, 600, 665 agatay 366 aaniyan 828, 837 aatay Hanl 107, 109, 111 aatayca 355, 381, 382, 383, 583, 787 alayan (Milan) mezras 177 ar Be 102 aka bey 104 aka Bey 104 akarca 381 akmak 148, 801 akr 293, 294, 495, 501, 502, 507, 513, 514 aldran Sava 115 aldran zaferi 116 aldran Zaferi 115 an (Japoncada Zen) Burkancl 335 an an 766 an Kay-ek 156 anak 440, 452, 548, 639 anak 369, 537 anak mlek 440

anakkale 66, 133, 135, 157, 416, 606 anakkale boaz 157 anakkale Boaz 66, 287, 606 anakkale Muhreberleri 135 anakkale Savalar 135 andarl 67 andarl Halil Paa 113 ang Kay-ek 160 ang Kien 704 ang-Ciang vahas 668 anggan 79 angji-Hui 255 angolar 366 ankaya 153 ankr 104 ao-u 93 apan-oullar 70 ar Nicholas 135 ar Nikola II. 130 ar vadisi 521 arlk devri 678 aruklu 101 amasiyab deresi 491 atalar 364

1557

atalhyk 416, 440 atalsiyez 451 avuldur 101 ayn 440 eence 223 een-Ingu zerk Cumhuriyeti 223 een-ngu Cumhuriyeti 141 eenistan 141, 183, 223, 404 eenistan zerk Cumhuriyeti 223 eenler 179, 223, 227, 343, 542, 766 een-Rus sava 141 egani 837 egre han 112 ekirge istillar 603 ekoslavakya 158 ekoslovakya 84, 164, 259 elebi Mehmed 65, 112, 272 elebi Sultan Mehmed 201, 285 enestan epetukh 839 engiz Han 198 engizliler 197 epni 101 eren 665, 770 706 Sovyet Sosyalist

erenderya 761 eremis 81, 90, 542 eremise 379, 380 eremisler 366, 393, 542 eremi kine 373 erkes 277 erkes Hasan olay 128 erkesk ehri 224 erkez 227 erkez Memlklar 111 erkezce 209 erkezler 107, 224, 227, 343 ernov nehri 519 eroki 343 eu slalesi 420 eular 415 nar Vakas 120 raan Saray 176 rr makinesi 124 y rma 92 i slalesi 416 i-i 75, 76, 78, 93, 377, 654, 704, 705,

i-i Kaan 817

1558

ift Bozan Vergisi 274 iftilik 168, 257, 371, 652, 664, 665, 879 iftilik 518 ift-hane 64 igil 300, 583 igiller 300 iil 285, 295, 622 iiller 101 ikler 93 ikoy Nehri 721 iller 183 imkent 246, 247, 482, 491, 628 in 55, 57, 117 in alfabesi 410 in anayasas 229 in aynas 501 in belgeleri 766 in Birlii 77 in Burkancl 335 in bykelileri 745 in cilas 501 in Cumhriyet nklb 133 in Denizi 665, 666

in derebeyleri 697 in derebeylikleri 688 in Devleti 697 in dinastik tarih 763 in diplomasisi 702 in edebiyat 534, 536 in ejderi 496, 511 in elbiseleri 514 in elileri 635, 785 in Halk Cumhuriyeti 162, 165, 171, 206, 225, 229, 231, 242, 245, 251, 254, 255 in Halk Cumhriyeti 168 in Hara Sistemi 737 in Hindi 672, 675 in ihtilli 675 in ikonografisi 499 in imparatorlar 475 in kaytlar 509 in kaynaklar 97, 154, 280, 301, 302, 305, 310, 364, 370, 372, 374, 376, 378, 466, 469, 472, 473, 476, 502, 513, 533, 554, 576, 577, 603, 614, 629, 632, 633, 634, 636, 667, 680, 681, 682, 713, 726, 727, 739, 765, 766, 776, 777, 779, 793, 795, 797, 808, 827, 839, 887 in Kaynaklar 726 in Komnist Partisi 157, 163

1559

in kronikalar 377 in kronikas 358 in kronikleri 789 in kltr 364, 471, 533, 534, 537, 538, 586 in Kltr 549 in medeniyeti 673, 683, 704 in milleti 335 in mimarisi 777 in mzii 475 in ordusu 699 in salnameleri 371 in sanat 780 in seddi 277, 509, 533, 577, 621, 689, 703 in Seddi 74, 91, 242, 416, 576, 579, 580, 591, 598, 709, 729, 734, 735, 736, 741, 749, 752, 837, 928 in seyyahlar 797 in Si Huang Ti 73 in Slle yllklar 764 in Slaleleri 465 in Slleleri 415 in tarihileri 634, 687, 690, 699, 779 in tarihi 189, 308, 465, 468, 474, 476, 536, 563, 571, 635, 688, 689, 698

in Tarihi 313, 476, 477, 571, 593, 595, 646, 647, 663, 707, 726, 787, 788, 844 in Trkistan 356, 552, 553, 678 in vakanvisleri 379 in yazl kaynaklar 550, 670 in yazs 466, 484, 536 in yll 92, 308 in yllklar 77, 576, 662, 667, 690, 691, 696, 699, 762, 799, 822 in Yllklar 687, 689 ince 78, 86, 98, 229, 310, 314, 336, 364, 386, 469, 473, 477, 496, 500, 509, 510, 513, 514, 517, 552, 553, 558, 567, 571, 572, 611, 624, 632, 633, 634, 677, 687, 707, 720, 727, 740, 749, 757, 759, 763, 764, 765, 770, 772, 774, 775, 776, 805, 807, 809, 822, 831, 835, 843, 928, 937, 939, 940 inghay 666 ingiz Han 739 inicilik 59 in-Japon Sava 130 inko 244, 247, 250, 257 inli 416 inli eliler 716 inli tarihiler 551, 634, 635, 689, 692, 707, 743 inliler 57, 74, 75, 76, 77, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 100, 112,

1560

122, 123, 128, 223, 242, 243, 244, 254, 255, 257, 280, 282, 284, 293, 301, 304, 305, 323, 337, 341, 342, 344, 378, 379, 465, 466, 469, 470, 471, 472, 473, 474, 475, 476, 495, 496, 500, 503, 510, 511, 513, 514, 515, 516, 533, 537, 538, 554, 556, 557, 562, 563, 564, 565, 566, 569, 576, 591, 615, 616, 624, 628, 635, 636, 637, 645, 653, 655, 667, 679, 680, 682, 687, 688, 689, 697, 700, 701, 703, 707, 714, 715, 726, 729, 733, 735, 737, 738, 739, 740, 741, 745, 750, 753, 765, 774, 777, 778, 779, 784, 785, 789, 792, 838, 843, 895 inlin Da 668 in-Sovyet Antlamas(1924) 146 in-Sung a 362 irik-rabat 800 irmen Sava 111 itler 653, 887 itral 612 ivi yazl belgeler 448 ivi yazl belgeler 451 ivi yazl metinler 576 ivi yazl tablet 577 ivi yazs 434, 437, 451, 453, 581, 621 iviyazl metinler 452 iyurgan/Crgn? (uburgan?) 297 izme 495 kudra (Perse) 577 91

oban kltr 323, 326, 328, 329, 330, 331, 351 oban kltr 328 obandere mezras 177 ogay dalar (Yin-an dalar/Huang-ho

ogay-kuz 510 ol boyu 921 olman=Kama 89 olman-Kiyev 88 or (Derbent) 921 orum 152, 440 ek (Taeng) 255 l Frtnas Harekat 179 mlek 369, 464, 537, 630, 639, 666, 725, 779, 799, 809 mlekilik 669 u 92 u Blgesi 75 u Hanedan 628 u havzalar 93 u Rivayeti 467 u vadisi 251 u Vadisi 838 u vdisi 96

1561

ubuk ovas 65 ud 81 uki zerk Blgesi 400 ukurova 79, 104, 270, 444, 604, 607 ukurova (Kilikya) 104 u'lar 198 ulm 724 ulman sradalar 56 ulman rma 505 uluk Tau 726, 934 unyu 666, 667 ungarya 122, 268, 783, 833 ung-ping 91 ung-tsung 93, 94 ung-wei-hien 93 ur 376 urtan (turna bal) 359 ust Kltr 669 uva 136, 225, 226, 351, 356, 357, 360, 383, 399, 657, 937 uva boylar 414 uva Kurultay 136 uva mzii 542 uva zerk Cumhuriyeti 225

uva Trkleri 225, 226, 351, 657 uvaa 356, 374, 380, 381, 382, 383, 384, 393, 396, 399, 401, 418 uvaistan zerk Cumhuriyeti 226 uvalar 90, 226, 227, 366, 383, 393, 394, 412, 418, 542, 623 ret 296 D D. A. Klements 518 D. G. Messermidt 518 D. Rasovskiy 56 D. Sinor 279, 289, 407, 707, 720, 813, 916, 918, 920 D. Wright 938 Da Tong yl 561 Da Xia 634 Da Ye yl 562 Da Ye-i 633, 634 Daingan 666 Dadik 612 Dadikiler 427 Dadikler 427 Dagurca 400 da buzullar 479 Da keisi 499, 513, 516

1562

da keisi piktogram 495 Dabar 924 Dastan 141, 179, 223, 370, 766, 880, 921 Dastan Cumhuriyeti 141 Dastan zerk Cumhuriyeti 223 Dal Muhtar Sovyet Sosyalist Muhtar Sovyet Sosyalist

Dalmaya 682 Dalmaya kylar 84 Dalniy hy 522 dalo-nordicus 353 damga 55, 778 Dan Cin 746 Dandanakan Sava 103 Dandanakan zaferi 269 Dandanayaka 824 Dandariler 602 Dan-huan 743 Dantay 128, 150 Daniel Cohn-Bendit 239 Danimarka 77, 234, 235, 275, 403, 502, 515, 872, 874 Danimarkal 336 Danimarkal Thomsen 130 Dani Tunalgil 171 Danimendli 200 Danimendliler 268 Danimendoullar 104 Dante 110, 878 Danunalar 447 Daodunzi 930, 931, 932, 934, 939, 941

Cumhuriyeti 141 Dah (Baktriya) lkesi 613 Dah Ye-i 632 Dahllar (Baktryallar) 635 Dahailer 589 Dhiliye Vekleti 145 Dahurca 381 Dai 560, 568, 569, 718, 719, 751 Dai Ji 560 Dailer 632 Daimler 130 daire-i adalet 63 Daivaputra 807, 821 Dakia 639 Daklar 638, 646 Dalaman 270 Dalay lma 675

1563

Daodunzi (Sar Nehir 930 Daraz 615 Darchatskiy 381 Dareios 593, 595, 601, 602, 625, 626 Dargin 223 dar 92, 93, 257, 328, 372, 466, 470, 579, 890 Dar 372 Darius 73, 406, 442, 577, 578, 579, 590, 591, 592, 623, 641, 816 Darkata 381 Darkhan 934 Drul slm 346 Drulharb 347 Drl-Harb 62 Dar-ifa 112 Darlfnun 131, 597 Drlfnnun 156 Darlmuallimat 128 Darlafaka 127 Darafaka 128 Darwin 127 Daryal geidi 603, 841 Daryal Geidi 603 Das Kapital 127

Das Trkenvolk 332, 378 Daouz 252 Datong(Ta-t'ong) 74 Davan 613, 635, 746, 747 DAVID CHRISTIAN 402 Davud Han 170, 171 Daxia 716, 821, 822, 826 Day 332, 379, 629 Dayk (Yayk) nehri 653 Dayton Bar Anlamas 186 De Groot 410, 514, 517, 662, 663, 706, 707, 708, 740, 741, 764, 787 De Gualle 167 De Guignes 311, 314, 593, 740, 832, 834, 836, 837, 839, 841, 842, 843 Debets 670, 797 Debusiye 96 Dede Efendi(besteci) 126 Dede Korkut 495, 581 Dede Korkut menkbeleri 495 Dedeaa 270 Degas 128 Dehli sultanlklar 829 Dekkan 110, 118, 417 Dekken yaylas 815, 818

1564

Delacroix 125 Delhi 106, 109, 111, 116, 122, 184, 268, 392, 810, 811, 812, 813, 814, 818, 819, 820, 826, 827, 844, 847, 848, 849 Delhi sultanl 116 Delhi Sultanl 109, 111 Delhi Trk Sultanl 268, 848 Delikanllar 150 Delitzsch 380, 381 demir 72, 92, 121, 171, 186, 243, 246, 247, 253, 255, 257, 259, 286, 299, 333, 339, 466, 474, 509, 513, 514, 515, 521, 523, 545, 546, 547, 599, 601, 604, 617, 623, 629, 653, 657, 662, 667, 668, 693, 699, 710, 711, 723, 779, 780, 801, 855, 885, 933 Demir a 419, 602 Demir kap 299 Demir Kap 580, 638, 846, 857 Demir Kap geitleri 580 Demirbeyli 177 Demirci Tanr 376 demircilik 339, 376 Demircilik 376 Demirel 168, 183, 413 Demirkap geidi 603 Demodam 611, 613 Demokrat Parti 131, 161, 163, 165, 166

Demokrat Parti (DP) 161 Demokratik Afganistan Cumhriyeti 171 Demokratik Parti 169 demos 340 Deng Xiao-ping 171 Deng Yuan 560 Dengizik 81, 858, 872, 900 Deniker 353 Denis Sinor 281, 292, 305, 307, 727, 728, 742, 928, 940, 941 Deniz Kavimleri 603 Denizeli 435 Denizli 105, 108, 270 Denkta 168, 171, 187 Derbend 84, 86, 832, 833, 841 Derbend Hanl 122 Derbent 295, 299, 580, 588, 603, 921, 922, 923, 924, 926, 927 Derbent Geidi 923 Derebeyler 467 Derestuy 720, 934 Derinya blgesi 182 dervi 69 Dervi Ali 117 Dervi Ali bin eyh Hayder bin eyh

1565

Ahmed 117 Dervi Mehmed Zill 120 derviler 365 Desmond Tutu 176 Destanlar 294 Det-i Kpak 90, 277 Det-i Navur 798, 803, 809, 810 Det-i Navur kitabesi 798 determinatif 437 determinizm 62 devakulalar 824 devalasyon (tai). 118 devaputra 792, 798, 799, 803, 807, 808, 809, 823, 824, 825 Devaputra 821, 824, 825, 826 deve 72, 91, 245, 247, 257, 287, 296, 372, 374, 391, 394, 549, 653, 677, 703, 753, 774, 780, 887 devekuu 666 Devlet Baheli 187 Devlet statistik Enstits 208 Devlet Tarihi 556, 560 Devletbirdi 112 Devletilik 158 Devvan 63

DGM 182 Dhamma 825 Dharmika Dharma Maharaja 825 Dmak Atabeylii 269 D Moolya 674, 676 devlilik 344 Di Bing 569 Di Huang 555 Di Li 564 Dib Yaquy Han 277 Db Yavku Han 295 Dib Yavkuy Han 299 Db Yavkuy Han 296 Dibakuy Han 297 Dickens 127 Dicle 415 Dicle nehri 424, 435 Dicle Nehri 815 Dicle vadisi 436 Diderot 122 Didyma 607 Digorlar 225 dikili talar 520 Dikov 508, 516

1566

Dil Birlii 133 Dil Paleontolojisi 351 Dil Tarih ve Corafya Fakltesi 157 dilbilimi 519 dilciler 651 dilgiler 488, 492 dilgimsi yongalar 488 Dilma Oullar Beylii 269 Dilmaolu 104 Dilmaoullar 104 Dilthey 61 Dilzibulos 839 Dimek 296 Dimitri III. 119 Dimitri Kantemirolu 603 Dimitriy Mendeleyev 128 dinarid 353, 354 Dineveri 837, 839, 843 Dinever 300, 830 Ding Lingler 568 Dingiz Han 278 Dinyeper 78, 81, 480, 593, 598, 602, 637, 638, 639, 640, 641, 642, 645, 879, 880, 882 Dinyeper blgesi 642

Dinyeper rma 640 Dinyeper nehirleri 657 Dinyeper nehri 78, 593, 639 Dinyeper Nehri 933 Dinyester rma 78, 853, 855 Diodor 765 Diodoros 765 Dionisi Parieget 921 Dionysos 779 Dioskur 324, 327 Divan- Ahkam- Adliyye 127 Divan- Lugatit-Trk 628 Dvn Lgatit-Trk 56 Divan- Lgat-it Trk 243 Divanu Lgatit-Trk 457 Divan-u Lgatt-Trk 101 Divan-Lgat-it Trk 411 Divide et Empire 735, 736 Divrii 268 Diyala Nehri 435 Diyarbakr 107, 142, 149, 172, 183, 269, 440, 605 Diyarbekir 295 Diyar- Rum 287

1567

Diyu 112 Djungaria 748 Dobruca 91, 110, 159, 242, 354, 414, 639, 867, 872, 880, 902, 903 Dodurga 101 Doerfer 396, 397, 398, 399, 401, 411, 517 doa bilimleri 192 doal gaz 207, 223, 244, 247, 248, 249, 253, 257, 259 doal geit 603 doalgaz 183, 207, 223, 226 Doan Trkmen 172 Dou Almanya 164, 178 Dou Almanya Cumhuriyeti 162 Dou Asya Mzesi 936 Dou Avrupa 82 Dou Avrupa dilleri 209 Dou Chou Slalesi 467 Dou Gotlar 81 Dou Gotlar 658, 862, 892, 893 Dou Gk Trk hakanl 88 Dou Gk Trk hkanl 88 Dou Gktrk Hakanl 268 Dou Halklarnn Komnist Kurulular Brosu 139 156 515

Dou Han hanedanl 555 Dou Hint adalar 672 Dou Hunlar 75, 76, 79, 497, 498, 502,

Dou Jin hanedanl 558 Dou Kazakistan 630 Dou Kilikya 444 Dou Roma 58, 65, 79, 287, 337, 833, 853, 854, 855, 857, 864, 865, 868, 875, 902, 904, 905, 906, 907, 908, 911, 914, 916 Dou Sibirya 153 Dou Trk Hanl 92 Dou Trkistan 74, 79, 100, 101, 102, 127, 128, 129, 156, 158, 160, 161, 163, 166, 169, 183, 208, 229, 242, 243, 245, 254, 255, 256, 270, 286, 359, 370, 390, 414, 416, 479, 497, 509, 575, 578, 667, 669, 674, 739, 743, 744, 745, 746, 747, 764, 785, 795, 799, 817 Dou Trkistan (Uygur) Devleti 270 Dou Trkistan Cumhuriyeti 255 Dou Trkistan Cumhriyeti 160, 161 Dou Trkistan slm Cumhuriyeti 156 Dou Trkistan Trk Cumhuriyeti 270 Dou Trkistan Trk-slm Cumhuriyeti

Dou Trkistan Trk-slm Cumhriyeti 156 Dou Trkistan/Turfan 101

1568

Dou Wei hanedanl 561 Dou Weileri 83 Dou-Bat atmas 193 dokuma 124, 259, 370, 454, 599, 630, 679 Dokumaclk 441 Dokuz Kabile Kiu Sing 89 Dokuz Ouz 196, 411, 652, 655 Dokuz Ouz hanedan 196 Dokuz Ouzlar 196, 197, 412 Dokuz Yiler 466, 469 Dokuz-ouz bodunu 94 Dokuz-Ouz Kaganl 89 Dokuz-Ouz Kaanl 89 Dokuz-tatarlar 95 Dolgan 225, 227 Dolgan Trkleri 227 Dolganca 225, 399 Dolganlar 225, 227 dolihokefal 353 dolikosefal 421, 801, 802 Dolma Baa 152 Dolmabahe Saray 127 domates 257

Don rma 78, 640, 853, 899 Don Irma 78, 865 Don nehri 548, 593, 639, 640, 642, 643, 644, 655, 923 Don Nehri 89, 935 Donanma Cemiyeti 150 Donetz 642 Dong Guan Han Ji 556, 571 Dong Hu 555 Dong Hular 556, 568 Dong Jin (Dou Jin)hanedanlklar 557 Dongcheng 934 Dostluk Antlamas 139 Dostoyevski 127 Dou Wu 754 Dou Xian 753, 755 Dowager Dou 753 Der 101, 298, 303 Drt Tarih 556 Dragian (Gl kenar) 614 Drakon (Orhan-Tepe) ay 104 Drangiana 580, 614, 618, 619, 811 Dran-jiyana 75 Drava 900, 907

1569

Drava rma 900 Dravid Brahiler 391 Dravidoid 505 Dravitler 336, 815 Dromos 645 Dubai 259 Dugdamme 606, 607 dugulga(mifer) 311 Dukas 303 Dukeres 506 Dulga Uul 934 Dulkadir Oullar Beylii 270 Duma 132, 135, 188 Dumas 127 Dumlupnar Muhrebesi 142 Dumuzi 454 Dungan kuvvetleri 156 Dunganlar 255 Dungiyang 257 Dunhuang 716, 754 Dun-huang 674 Dunhyan 744 Dureni 720 (Bakomutan) Meydan 814

Durostorum (Silistre) 905 Durran Hanedanl 122 Dursun Aksoy 175 Dursun Al AKBULUT 831 Duambe 254 Duanbe 176, 245, 253, 254, 482, 809,

Dutov 139 Duyun-u Umumiye (genel d borlar) daresi 156 Dker (Dger) 506 Dndar Taer 169 Dnya Bankas 208, 251 Dnya Tepesi 672 Dnya Ticaret Merkezi 187, 258 Dstrl-amel 63 Dyun-u Umumiye 129 dzeltili yongalar 487, 489, 492 Dzlk Sakalar 579 Dwight D. Eisenhower 163 Dwight Eisenhower 169 Dyaupita 327 Dynhyan 745, 746 Dyukitay 666 Dyukitay Kltr 666

1570

E E. A. Drouin 827 E. Baybata 628

Ebi gl 256 Ebu Abdullah Muhammed bin dris(imam afii) 99 Eb Sad 113

E. Bretschneider 839 Ebul-Abbas El Valid bin Abdl-Melik E. Chavannes 827 E. G. Pulleyblank 790 E. Gibbon 827, 830, 916, 917 E. H. Minns 580, 593, 594, 595, 620, 625, 626, 787 Ebul Gazi Bahadr Han 847 E. Herzfeld 318, 819, 918 Ebulfeyz Elibey 184 E. Hultzsch 794 Ebulfez Elibey 181 E. . Ageeva 800 Ebul-Kasm 104, 844 E. Oberhummer 385 Ebussuud Efendi 118 E. Pittard 409, 421 Ebl-Acem 296 E. Posker 417 Ebt-Trk 296 E. Richardson 419 Eblgazi 296 E. Ziya Karal 56 Eblgazi Bahadr Han 291, 298, 313 E.. Lubo-Lesnichenko 549 Eblgazi Han 295, 298, 299 Ea 437 Ebl-Hind 296 Ebedi Dostluk Pakt 159 Ecdad 268 Eberhard 320, 333, 358, 362, 364, 372, 409, 422, 469, 471, 476, 477, 496, 511, 514, 516, 517, 539, 631, 662, 663, 707, 740, 741, 762, 842, 843 900 Ebi 90, 256, 584, 622 Edekon 907, 908 Ed-Devletit-Trkiyye 287 Edeko 867, 873, 875, 892, 896, 899, 389 Ebul-Abbas es-Seffah 98 Ebl-beer 309 Ebul-Hayr 113

1571

Edirne 66, 109, 110, 112, 113, 114, 118, 125, 139, 154, 158, 201, 417, 854, 866, 905 Edirne Antlamas 125 ediz ev 58 Efes 105, 607 Eflak ovas 891 Eftal (Abdel) hnedan 82 Eftalit 706, 838 Eftalit Devleti 802 Eftalit devletleri 632 Eftalit/Ak Hun Devleti 83 Eftalitailer 828 Eftalitler 78, 80, 82, 83, 84, 428, 559, 564, 778, 826, 831, 832, 833, 834, 835, 836, 837, 838, 839, 840, 842 Egami 495, 496, 506, 514, 515, 516, 633 Ege Adalar 236 Ege Gleri 445, 447, 449, 450 Eriboz 114 Eridir 269 ehiria 433 Eickstedt 353 Eilers 798, 808 Einstein 139

Einzelpersnlichkeit 369 Ekber ah 118 Ekibastuz 247 Ekinci gazetesi 128 ekinoks 526 Ekrem Akurgal 410 EKREM MEM 435 Ekvator 478 Ekweler 447, 450 Ekzogami 324 El Biruni 410 El Ulume 438 Elam 318, 331, 409, 413, 415, 418, 426, 427, 435, 438, 439, 484, 496, 505, 657 Elam Devleti 426 Elam kltrn 318 Elam memleketi 438 Elam yazs 438 Elamca 318, 439 Elamlar 415, 438, 439, 448 Elaml ivi yazlar 426 Elamllar 331, 415, 426, 428 Elamtu 438 Elaz 183, 186, 268, 607, 818

1572

Elbe nehri 84 Elbilge 374 El-Biruni 846 El-Birun 412, 413, 807 Elbistan 104, 108, 270 Eli Whitney 124 Elie 790, 791 Elie Vardapet 790 Elizabet (Rus mparatoriesi). 122 El-Kaide rgt 258 el-Knn fit-Tb 103 El-Kasr el-Kebir muharebesi 118 Ellak 895 Elmira Kafarova 179 el-Muktedir 90 Elteber 376 Elteri Hakan 374 El-Ubeyd kltr 436 Elvan elebi 282, 306 El-Yakubi 628, 631 Emel Esin 56, 292, 293, 295, 306, 494, 848 Emelyan Pugachev 123 Emev devleti 344

Emev Hilfeti 90 Emevi ordular 268, 846 Emev valisi Cneyd 96 Emevler 90, 94, 95, 96, 98 Emil Esin 846 Emil Forrer 330 Emine Ylmaz 393 emir Mahmud 102 Emir Sadr 105 Emir Timur 111 Emma Bunker 721 Empress of Bratian 159 Empresyonizm 128 endogamie 344 Endonezya 243, 486 Endonezyallar 125 Endls 99 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl 168 Engin Sever 173 ENIAC 161 Eniwetok Adas 164 Enlil 437 Enna-Suen 455 Enoki 803, 806, 841, 842, 843

1573

Enosis 154, 158, 164, 170 Enosis isyan 154 Enrico Fermi 159 Ensil=Elili Han 297 enver Konuku 845 Enver KONUKU 827 Enver Paa 129, 134, 142, 254 Enver Sedat 169, 172, 173 EOKA 164, 167, 168, 170 Ephesos 607 epileptik 363 Epiphanoys 825 episkopos Bandini 364 Eptalit 828 Equus Przewalski 888 Er Kalkolitikum 436 Eratosfen 613 Erbaba 440 erbab- tmar 70 Erbil 269 Erbil (Beytiginli) Beylii 105 Ercment Konukman 174 Erdal nn 174 Erdebil 208, 833

Erdel (Transilvanya) 878 Erdeir I. 791 Erdi (rti) Gl 277 Erdoan zen 176 Erdy 722, 726, 936 Ereli Demir elik Fabrikalar 165 Eretnaoullar Beylii 110, 270 Ergenekon 173, 277, 278, 290, 291, 297, 299, 301, 337 Ergenekon Destan 706 Ergenekon Vdisi 337 Eridu 415, 436 Erivan 178 erjhuna 797, 803 Erk 340 Erken Gebeler Dnemi 518 Erken Gktrk Kltr 551 erken Vusun dnemi 549 Erkut Akbay 173 Erlanhugou 937 Ermeni 302 cemiyetleri 125 okullar 125 Ermeni Devrimci Ordusu 175, 176

1574

Ermeni isyan 133 Ermeni isyanlar 130 Ermeni kaynaklar 429 Ermeni Kin Ant 139 Ermeni komitaclar 138 Ermeni renciler Birlii 173 Ermeni Soykrm 171, 172 Ermeni tedhiileri 130 Ermeni terrizmi 171, 173 Ermeniler 106, 130, 135, 141, 142, 168, 169, 179, 253, 442, 443, 910 Ermenistan 137, 140, 141, 142, 144, 180, 184, 185, 206, 383, 395, 399, 611, 672, 853, 865, 866, 870, 872, 921, 922, 923, 924 Ermenistan SSC 157 Ermeniye blgesi 82 Ermenahlar 104 Ermenahlar(ahlatahlar) 105 Ermitaj 814, 935, 938 Ermitos Mzesi 723 Ernest Herzfeld 578 ERNK (Krdistan Halk Kurtulu Cephesi) 177 Ernst Ruska 155 Erran 197 Erti rma 494

Erturul Gazi 273 Eruh 176, 177 Erzen 269, 445, 449, 450 Erzincan 107, 152, 268 Erzurum 79, 103, 107, 139, 148, 268, 276, 742, 814, 820, 830 Erzurum Kongresi 139 Esat Adil stecaplolu 161 Esed b.Abdullahil-Kasr 96 Esed yldz 300 Eser-i Hayr 125 Esik (veya Issk) ay 494 Esik ay 504 Esik kurgan 584, 586 Esik mezar 512 Esik mezarlar 501 Esik yazs 503 Eski a 190, 371, 435, 439, 445, 483, 583, 659, 665, 666 Eski Roma medeniyeti 479 Eski Saka Takvimi 802, 810 eski Trk gelenei 475 Eski Yen Krall 78 Eskimolar 494 Eskiehir 141

1575

Esperik 359 Est 81 Estergon 117 Egil Bulgarlar 410 Eit Toprak Sistemi 473 Ekam (erik aman) 362 ekinci sistemi 69 Eref Aknc 174 Erefoullar Beylii 108, 269 Ethem Ruhi Balkan 161 ethnikos 340 ethnos 340 Etienne Lenoir 127 Etigar Camii 258 Etil (dil) nehri 655 Etil (Volga) nehri 652, 653, 706 Etil boyu 496 Etil rma 514 Etil rmaklar 507 Etil nehri 655 Etil vadisi 507 etimoloji 312 etnogenetik efsaneler 550 etnogenezi 665

Etnografya 544, 580, 620 etnoloji 316, 317, 319, 323, 324, 325, 326, 328, 332, 362, 417, 537 Etnoloji 316, 317, 318, 322, 534, 535 etnonimler 425, 427, 429 Etrak 306, 593, 847 Etrk 302 Etruria 447 Etrusclar 446 Etrrya 416, 418, 419 Etrsk 418, 457 Etrsk medeniyeti 446 Etrsk mezarlar 421 Etrsk mitolojisi 422 Etrsk prensleri 419 Etrsk Uygarl 418 Etrskler 416, 419 Etrske 319, 393, 420 Etrsk-eli 416 Etrskler 319, 410, 419, 420, 421, 422, 423, 446, 447, 448, 450, 593, 595, 657 et-Taber 96 Et-Tuhfet 356 Eucratides 781, 792, 806 Eucratidia 792

1576

Eudokia 897 Eunapios 888 Eunones 641 Eurasia 293, 294, 307, 350, 356, 407, 494, 495, 496, 502, 505, 511, 513, 514, 515, 532, 552, 727, 814, 899, 940 Eurasia gebeleri 495, 496 Eurasya 369, 376 EURATOM 165 Europeoidler 293, 494, 498, 501 Europeoidlik 803 europid 293, 353, 354 Europid 353 Europoid/Beyaz 417 Eusenileri 832 Enapios 368 Evangelinos Misailidis 128 Evangelista Torricelli 119 Evence 400 Evenke 400 Evenkice 400 Evenkiler 400 Evenkler 400

Evlad- Fatihan 232 Evlatlk Ordusu 475, 477 Evliy Ata 88 Evliya elebi 68, 120, 287, 414 Evliya-ata blgesi 98 Evrengzib 120, 121 Evrenuz 66 Evrenuzoullar 66 exogami 374 exogamie 320, 344 exogammia 362 Eymr 101 Eyyubiler 268, 269 Eyybler 105 F F. A. Teplouhov 430 F. Dostoevsky 247 F. Engels 126 F. Filelfo 310, 311 F. Hancar 322 F. Hirth 763, 764, 766, 769, 770, 771, 772, 773, 774, 787, 788, 794, 807, 832, 916 F. Hommel 449, 457

Evkf Mdriyeti 156 F. Kprl 62, 307, 314, 828, 830, 849 Evksenippa 613

1577

F. Stralenberg 430 F. Smer 411, 423 F. v. Erdmann 308 F. W. K. Mller 282, 312, 315, 383, 411, 791 Fa-hien 846, 848 Faik Ahmet (Barutu) 139 Faizullah Hocaev 141 Faizullh Hocayev 158 Falih Rfk Atay 153 Fan Xuan Ling 557, 562 Fan Ye 555, 556 Fang Yan You 560 Farabi 103 Farab 410 Frb 63, 70 Farabi (Ebu Nasr Muhammed bin

farsa 411, 413 Farsa 99, 117, 150, 153, 228, 282, 295, 296, 303, 311, 356, 358, 361, 390, 391, 585, 611, 628, 632, 661, 807, 843, 844, 847 Farslar 296, 342, 349, 660 Faruk Smer 307, 412 Fas 59, 117, 118, 164, 235 Fascie 422 Fasllar 118 fasulye 258, 470 Faistlik 422 faizm 143 Ftih 64, 68, 69 Fatih Klliyesi 114 Fatih Sultan Mehmed 64, 65, 69, 71, 111, 112, 113, 201, 273, 285 Fatih Sultan Mehmet 113, 114 Fatimiler 103 Fatin Rt Zorlu 166 fauna 250 Favstos Buzand 922 Favstos Buzand Maskut ahl 922

Muhammed bin Tarhan bin Uzluk el-Frbi etTrk, 870-950) 102 Farklar 377 Farruh Siyar (Celaleddin Muhammed) 121 Fars 55, 100, 105, 296, 302, 303, 309, 348, 377, 496, 551, 615, 628, 661 Fars (Salgurlu) Atabeylii 105 Fars kaynaklar 815

Fazl Kk 160, 165 Fazilet Partisi 184, 185 Fazlullah Rededdn el-Tabb 341

1578

Febvre 370 Fedenko 253 Fedele 320 Federal Almanya 164, 178, 234 Federatif Halk Cumhuriyeti 136 Fedorovka 933 Feani 839 Felemenk 116, 118, 119 Felemenk Cumhuriyeti 119 felsefe 243, 344, 465, 467, 477, 481, 482, 538 Fen Nehri 751 Feng-u 91 Fenghou 754 Fenikeliler 451 Feodal Beylikler 445 feodalizm 193 Feodalizm 190 Fergana 74, 83, 92, 115, 130, 207, 248, 249, 251, 252, 253, 254, 269, 288, 388, 389, 391, 491, 492, 493, 579, 611, 613, 614, 615, 616, 618, 619, 633, 635, 737, 738, 745, 746, 768, 769, 779, 783, 784, 785, 791, 796, 800, 801, 802, 803, 804, 806, 839 Fergana Devleti 249 Fergana havzas 269 391

Fergana Havzas 248 Fergana Ovas 578 Fergana vadisi 248, 611, 769, 801 Fergana Vadisi 74, 98, 130, 389, 390,

Fergane 75, 664, 669, 670 Fergane vadisi 669 Feridun Bey 64 Ferit Bey 145 Fernand Braudel 56 Ferruh Bozbeyli 169 Ferruh Solak 205 Fes 156 Feth Ali ah 124 Fethi (Okyar) 145, 146, 147 Fethi Bey 149 Fethi Okyar 154 Fetihgerey 118 Fetret Devri 112 Fevzi (akmak) 148 Fevzi Paa 145 Frat 415 Frat boyu 452 Frat nehri 435, 436, 454, 923

1579

Frat Nehri 815 Frtna Tanrs 433, 434 fstk 245 Ficino 115 Fidel Castro 165 Fikirtepe 441 Filanah 925 Filibe 66, 414, 905 Filipinler 118 Filistin 72, 73, 75, 89, 116, 129, 131, 133, 135, 137, 142, 158, 161, 162, 167, 169, 170, 172, 177, 179, 181, 182, 183, 272, 275, 344, 383, 453, 580, 589 Filistin Kurtulu rgt 169 filoloji 380 Filzteppich 370 Fin (Kalavela) destanlar 422 Fin Arkeoloji cemiyeti 55 Fin dilleri 354 Fin krfezi 640 Fin soyu 542 Fince 379, 420, 640 Finlandiya 136, 138, 234, 235, 236, 386, 405 Finler 393, 412 Finli 336 923

Fin-Moollar 643 Finno-Ugrik Vogullar 542 Finn-Ugor 354 finnugorlar 380 Finnugorlar 379 Finn-Ugorlar 372 Finn-Ugur kavimleri 363 Fin-Ugor boylar 505 Fin-Ugor dili 394 Fin-Ugor dilleri 394 Fin-Ugor kavimleri 90 Fin-Ugorlar 81, 351, 641 Fin-Ugur kavimleri 418 Fn-Ugurlar 416 Fin-Ugurca 418 Fin-Ugurlar 331 Fin-Uygur kavimleri 414 Firabr 833, 834, 836 Firavun Merneptah 447 Firdevsi 249, 309, 313, 391, 832, 833, 836, 837, 839, 841, 842, 843, 925 Firdevs 300, 309, 828 Firidun Agaslu Calilov 424 Firuz 91, 834, 836, 837, 839, 840, 848,

1580

Firz 829 Firuz b. Yezdigerd 836 Firuz ah 923 Firzdht 829 frze 504 Fis Ky 172 Fisher-Galati 64 fizik 103, 243, 421, 668, 848 FK 172, 181, 182, 183 Flagellum Dei (Allahn Kams) 878 Flaubert 127 Flavius Arrianus 502 Flor 332, 352, 371 flora 250 Floransa 79, 422 Foa 269 fonetik 310, 311, 355, 373, 382, 385, 386, 428, 429, 430, 431, 583, 872 fonogram 495 Fonoloji 357 Formoza 130 Forrer 319, 333, 450 Fort Vernoe 126 fosfat 257 535

Fr. Grabner 316, 317 Fr. Hancar 326 Fr. Hommel 318 Franois Marie Arouet Voltaire 344 Franois Vazosu 605 Frank Krall 84 Franke 314, 514, 515, 516, 517, 581, 593, 594, 621, 625, 662, 663, 707, 708, 741, 762, 764, 786, 787, 807, 809, 819 Franklar 82, 864, 909, 912, 917 Franklin Bouillon 143 Frankonya 196 Frarasyan 506, 507 Fransa 55, 59, 64, 65, 109, 110, 112, 116, 118, 122, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 134, 135, 139, 143, 151, 155, 158, 159, 161, 164, 165, 167, 168, 169, 185, 186, 196, 199, 200, 208, 228, 234, 235, 236, 272, 275, 353, 363, 414, 528, 659, 827, 874, 878 Fransz htilali 124 Fransz kltr 120 Fransz Manda ynetimi 140 Fransz parlamentosu 185 Franszlar 135, 161, 195, 196, 337, 344,

Fransuva 272 Fransuva Jozef 126

1581

Frsyb 506 Fraydorf Rayonu 159 Fraydorf Rayonu Boz 159 Fredrik T. Hiebert 484 Frenk 296 Fressel 580, 593, 620 Freud 131 Frig 447, 598, 603, 604, 606 Frigler 442, 602 Frigya egemenlii 604 Frikler 416 Fritz Grabner 316 Fritz Hommel 380, 449, 459 Frunze 678 Frye 313, 314, 390, 392, 618, 619, 631, 795, 805, 806, 807, 808, 809, 810, 819, 820, 841 Fuad Kprl 56, 663 Fuat Kprl 161, 364, 409, 597 Fuat Sabit (Aack) 133 Fuat Tuktar 136 Fu-Chien 77 Fu-nien 91 Fushi 714 Fussman 798, 806, 807, 809, 810, 813 848

Fustat 99 Futhark 77 Fuzli (Mehmed B. Sleyman) 117 Ftuh-ul Bldan 628, 631 G G. A. Barton 318 G. A. Pulleyblank 281 G. Almasy 417, 423 G. Clauson 281, 283, 306, 397, 807,

G. Doerfer 397, 398, 399, 411, 515, 915, 916 G. Ferrand 278, 306 G. Frumkin 292, 306 G. Fussman 798, 809 G. Hermes 326, 332, 333 G. J. Ramstedt 56, 379, 399, 423 G. Merhard 519 G. Nemeth 283, 594, 830, 831 G. P. Miller 518 G. P. Sosnowski 322 G. Poisson 421 G. Pugaenkova 794 G. Singh 664, 665, 667, 668, 669 G. van Bulck 351

1582

G.L. Possehl 484 G.V. Grigoryev 56 G.Walser 803 Gaasp Jhoannes 856 Gabdulla Tukay 130 Gabriel 104 Gagauz 227 Gagauz (Gkouz) 226 Gagauz blgesi 156 Gagauz Trkleri 232 Gagauzca 226, 399 Gagauzlar 226 829 Gagavuz Alfabesi 165 Gagavuz tarihi 156 Gagavuz Trkesi 131, 156 Gagavuzca 158 Gagavuzlar 155, 156, 159, 165 Gahs 318, 333, 351 Gainas 857 Galatasaray Sultanisi 128 Galiya 78, 638 Galileo 118, 119 Galip Balkar 174 Galip zmen 172

Gallia valisi Litorius 864 Galya 79, 81, 856, 869, 870, 871, 875, 876, 877, 878, 901, 903, 908, 909, 910, 911, 912, 913 Galyr (Gwalior) 815, 818 Gandahar 88 Gandariler 427 Gandariy 427 Gandhara 794, 802, 804, 805, 809, 816, 817, 820, 828 Gandhi 154, 162 Gandhra 829 Ganj Nehri 815, 816, 817, 818, 819,

Gansu 74, 229, 633, 634, 636, 666, 667, 671, 709, 710, 711, 718, 719, 721, 752, 933 Gansu (Kengsu) 666 Gao Che 560, 564, 567 Gao Chelar 560, 564, 566 Gao Yang 561 Gao Zu 559, 560 Gao-di (Kaoti) 744 Gaozu 715, 716 Garbi Trakya Devleti 270 Garbi Trakya Devlet-i Muvakkatas 270

1583

Garcistan 296 Gardizi 375 Gardiz 362 Garibaldiler 421 Garp Ocaklar 70 Gashi 743 Gaspral 131, 132, 133, 134, 136 Gasprady 540 Gai kavunu 257 Gaka kavimleri 439 Gatkar 839 Gaugamela 73 Gavrilova 500, 501, 515, 547, 552 gayr-i Rus Kavimleri Kongresi 136 gaz 64, 346 Gazal 63 Gazan Han 109, 277 gazetecilik 156 Gazi Osman Paa 128 Gazne 99, 102, 122, 228, 268, 818, 846, 847, 848 Gazneli 58, 103, 376, 415, 423, 818, 848 Gazneli Hanedanl 102 Gazneli Mahmud 102, 103, 818

Gazneli Sultan Mahmud 99 Gazneli1er 102 Gazneliler 102, 198, 267, 402, 407, 417, 846 Gazneliler Devleti 102, 198 Gazze 182 Gazze eridi 181 Gea 583 Ge Kalkolitikum 436 Ge Senozoik Dnemi 486 Gedik Ahmet Paa 114 Gediz 439 Gefolgsleute 889 Geiserik 904, 908, 914 Geizerik 897 Gelanileri 832 Gelibolu 66, 110, 111, 135, 905 Gelliler 832 Gelon 591 Genaral Franco 171 Gence 139 Gence Hanl 122 Gen Buharallar 141 Gen Buharallar Cemiyeti 133

1584

Gen Demokrat Parti 182 Gen Hiveliler Hkmeti 141 Gen Kalemler 140 Gendicharius (Gundaher, Gunther) 903 General Harington 144 Genrikh Iagoda 157 Geography 239, 240, 259, 392, 449, 450, 596, 632, 812, 813, 814, 818, 844 George Bush 178 George Washington 124 Gepid kral Ardarik 867 Gepidia 884 Gepidler 78, 81, 82, 856, 857, 862, 867, 870, 872, 880, 892, 893, 899, 901, 902, 909, 917 Gerdizi 423, 833, 841, 842, 843 Gerdiz 283 Germania 81 Germen halklar 77 Germen kavimleri 77, 78, 327, 912 Germenler 79, 81, 84, 314, 325, 326, 330, 331, 334, 908, 909 Germiyanl 279 Germiyanolullar Beylii 112 Germiyanoullar 108, 111, 269 Germiyanoullar Beylii 269

Germsir 848 Gerros rma 579 Getica 885, 888, 916, 919 Getrankes 382 Geymikler 150 Geza Feher 56 Gza Kuun 386 Gza Nagy 365 Glzailer 848 Grnata 115 Gilgilay 922, 923, 924 Gilgit 254, 255, 612, 618, 619, 809 Gillaume de Rubrouck 586 Gilmend-Argendab 614 Gimirrai 576, 577, 603 Ginzburg 495, 514, 541, 542, 543 Giperbarey 629 Giresun 139, 188, 663 Girit 418, 819 Girne 170 Gistasp 612 Gistaspa 611 Gjuandu 743 Glafkos Klerides 180, 187

1585

Gobi 74, 323, 333, 336, 342, 351, 378, 510, 514, 575, 578, 664, 680, 707, 772, 782 Gobi l 323, 336, 378, 414 Gobi l 351, 667, 761, 782 Goethe 125 Goldice 400, 401 Gollas 829 Golmud 934 Goloschimid irketi 126 Gombocz 354, 381, 382, 386, 387, 394, 401, 918 Gomodotlar 614 Gonbad Kavus 172 Goncduvan ky 105 Gondhopharnes 816 Gondophares 75, 796, 797, 802, 804, 808 Gondophares slalesi 802 Gondophernes 825 Gopalvarman 846 Gorbaov 177, 178 Gordion 526, 604, 607 Gordon Childe 483 Gorgo 834, 836 Gorlosa 381

Gorno-Altay zerk Cumhuriyeti 225 Gornyi 551 Goryt 600 Got mltecileri 854 Got sanat 879 Gotlar 84 Goth 57 Gotlar 73, 75, 78, 81, 347, 367, 591, 639, 640, 658, 659, 854, 856, 859, 862, 869, 871, 877, 878, 880, 881, 899, 900, 901, 909, 910, 913 Goxman 508, 516 Gebe Hayat Tarz 858 Gebe Hayvan slbu 592 gebe kavimler 369, 372, 673, 736, 740, 793 gebe kltrler 514, 710 Gebe kltr 464 gebe Trkiler 426 gebeler 327, 426, 463, 495, 496, 503, 504, 505, 507, 512, 513, 519, 522, 528, 534, 612, 613, 615, 616, 640, 667, 668, 670, 680, 709, 715, 717, 729, 733, 734, 736, 740, 765, 776, 779, 792, 795, 800, 809, 897, 898, 899 Gebeler 370, 495, 518, 536, 643, 709, 859, 862, 890 gebelik 286, 290, 294, 463, 466, 669 Gebelik 286, 303, 352

1586

Gn olu 472, 896 Gn Olu 75, 731, 809 gk klt 72 Gk olu 681 Gk Tanrs 375, 584, 622 Gk Tepe Sava 129 Gk Trk devleti 90 Gk Trkler 196, 197 Gkberk Ergenekon 173 Gke (Sevan) gl 245 Gksun 454 Gktanr 340, 341, 344 Gktrk 56, 57, 58, 77, 80, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 196, 242, 267, 268, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 293, 294, 299, 301, 302, 304, 307, 308, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 338, 341, 347, 355, 356, 358, 363, 364, 365, 375, 376, 377, 378, 410, 411, 413, 415, 448, 464, 469, 494, 544, 547, 549, 550, 551, 554, 561, 565, 586, 622, 654, 655, 690, 706, 709, 713, 768, 786, 787, 788, 818, 829, 830, 837, 838, 839, 840, 841, 846, 861, 892, 893, 896, 897, 900, 915 Gktrk arkeolojik kantlar 547 Gktrk arkeolojik kltr 551 Gktrk devleti 313, 338, 341 Gktrk Devleti 83, 85, 89, 94, 96, 267, 279, 283, 313, 448, 690

Gktrk dnemi 89, 554 Gktrk Dnemi 622, 786 Gktrk Hakanl 268, 304 Gktrk hkanl 77, 83, 86, 87, 89, 95, 98, 99 Gktrk Hkanl 83, 91 Gktrk Kaanl 838 Gktrk kitabeleri 57, 310 Gktrk sllesi 293 Gktrk tarihi 89, 97 Gktrk yaztlar 355, 364, 365, 375, 377, 786 Gktrke 313, 347, 356, 381, 383 Gktrkler 60, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 95, 96, 97, 98, 196, 198, 200, 249, 278, 279, 293, 299, 308, 310, 313, 337, 338, 341, 343, 356, 361, 373, 377, 385, 416, 422, 447, 468, 473, 523, 560, 561, 562, 566, 581, 585, 624, 655, 658, 681, 706, 713, 762, 787, 829, 837, 838, 839, 840, 841, 844, 845, 888, 895, 924 Gller Yresi 269 Gmme Gelenei 519 Gynk (Torbal) 113 Gzlkule 440 Graeco-Bactrian krall 776 Graham Bell 128 gramer 314, 328, 379, 420

1587

Gramer 420 Granet 512, 513, 516, 517 granit 508, 780 Graucasim 583 Graucasus 583 Graucasus Da 583 Grgoire de Tours kronii 910 Gregor Mendel 127 Gregory Palamas 64, 71 Gregoryen takvimi 137 Grek 74, 302, 303, 305, 308, 309, 311, 333, 385, 422, 576, 577, 578, 579, 583, 584, 587, 591, 592, 597, 600, 602, 603, 604, 605, 606, 607, 620, 622, 637, 641, 653, 661, 703, 765, 775, 789, 790, 792, 793, 796, 798, 800, 802, 804, 806, 808, 809, 810, 822, 828, 855, 862, 889, 890, 892, 896, 900, 918 Grek kaynaklar 591 Grek Kolonizasyonu 607 Grek Krall 799, 800, 802 Grek monogramlar 802 Grek-Baktria Krall 74 Greke 287, 309, 314, 380, 419, 451, 455, 605, 606, 653, 769, 790, 792, 795, 798, 805 Grekler 73, 310, 333, 384, 416, 577, 578, 579, 583, 587, 591, 600, 646, 792, 796, 819, 900 532

Greko-Baktrya 781 Greko-Baktria Krall 763 Greko-Baktrianlar 816 Griaznov 56, 532 Grifonlar 355 Grigoriev 581 Groenberg 458 Grote 581, 594, 621, 625, 643, 646 Grousset 368, 414, 476, 580, 594, 621, 625, 626, 643, 647, 662, 663, 708, 741, 835, 839, 842, 843, 917 Grumbates 832 Grumm-Grjimaylo 500 Gryaznov 500, 515, 519, 523, 524, 525,

gryf 507 Guande 747 Guangwu 751, 752, 757 Guanzi 633, 634, 636 Gubolu 582, 594, 621, 625 Gucerat 816, 817 Gucert 112 Gucert Sultanl 112 Gudea 443, 453 Gudlar 448

1588

Gudonof (Gudonov) Hanedan 118 Gugerler 424 Guici 743 Gulca (Yining) 255 Gulca ehri 160 Gulf Stream 478 Gulo Gorealis 369 Gumarovo 529 Gumilev 497, 502, 506, 513, 514, 515, 516, 517, 740 Guo Y 554 Guoxianyaozi 711, 718, 719, 934 Gupta devleti 82 Gupta Devleti 82, 818 Gupta mparatorluu 78, 834 Guptalar 818 Gur 296, 412, 781, 831, 832, 833, 834, 847 Gurek 94, 839 Grek 96 Gurgan 78 Guriania lkesi 603 Griler 848 Gurknl (Bbrl) 116, 118 Gurknl (Bbrl) hanedan 116

Gurkanllar 121 Gurlular 102 Gushi 716 Guana 428, 789, 806 Gui 745 Guua 442 Guti 319, 438, 657 Guti krallar 319 Gutiler 424, 438, 439, 448 Gutium 435 Gutlar 438 Gu-tsang 77, 80, 100 Guyuan 711, 714, 718, 719, 934 Guz 297, 300, 412, 438 Gz bin Misek 301 Guzlar 297, 448 Gandlar 614 Gcerat 64, 77, 815 Glhane Hatt- Hmayunu (Tanzimat Ferman) 126 Glistan Antlamas 124 Gmr Anlamas 141 Gmrk Birlii 167, 176, 183 Gmlcine 141, 177, 270

1589

gm 69, 84, 117, 244, 247, 254, 257, 259, 296, 366, 367, 369, 430, 431, 433, 434, 449, 452, 454, 455, 504, 505, 515, 545, 547, 548, 585, 617, 622, 624, 630, 662, 710, 711, 712, 740, 774, 792, 799, 802, 805, 806, 846, 862, 879, 883, 885, 898, 915, 937 gm dalar 452 Gm Dalar 442 gm eyalar 431 Gm tekin Ahmet Gazi 104 Gmhacky 604, 605 Gmpala 167 Gn Han 296, 298, 299 Gn Sazak 172 gne atlar 520 Gne efsanesi 352 Gne mitolojisi 320 Gne tanrs 433 Gne Tanrs 433, 434 Gney Amerika 116, 124, 275 Gney Hun Devleti 76, 77, 705, 706, 752, 754, 755 Gney Hunlar 76, 556, 745 Gney Kore 163 Gney Osetya zerk Cumhuriyeti 225 Gney Sibirya 76, 225, 519, 674

Gneydou Anadolu 209, 239, 416, 434, 436, 440, 442, 443, 444, 448, 480 Gnhan 65 Gnseli zkaya 174 Grcistan 124, 142, 144, 160, 223, 295, 399 Grcistan Cumhuriyeti 223 Grcistan SSC 157 Grcce 209 Grcler 84, 140, 353 Grer GLSEVN 457 Grgan 660, 833, 834, 836, 840, 842 Grn 454 Gven Partisi 168, 170 Gzlek 288 Gy. Nmeth 312, 315, 915, 916 Gyges dnemi 606 Gyici 743, 746, 747 Gyimi Devleti 747 Gymo Devleti 747 Gyrgy Almssy 56 Gyrgy Almsy 378 Gyuci 746 Gyuimi 746 Gyula Henkey 540

1590

Gyula Kaldy-Nagy 56 Gyula Lszl 365 Gyula nmeth 887 Gyula Nmeth 351 GYULA NMETH 378 H H. Boeschoten 399 H. Gntert 326 H. J. Mackinder 402, 407 H. Mair 483 H. Vmbry 56 H. Winkler 318, 332, 395 H. Zimmer 797 H.b.s Tarhan 830 Habeler 130 Habitat 478 Habsburg 115, 196 Habsburglar 64, 65, 66 Habtallar 846 Haccac 92, 830 Hacettepe niversitesi 209, 240, 241, 393, 401, 463, 476, 575, 769 Hac Arif Bey 129 Hac Bayram Veli 272

Hac Bayram- Vel 112, 113 Hac Bekta Veli 422 Hac Giray 112 Hac vaz 112 Haclar kenti 179 Hal Savalar 89 Hal seferi 64 Hal seferleri 58 Hal Seferleri 193 Hallar 105, 106, 417 Haddon 353, 368 Hades 602 Hadm Chrysaphius 907 Hadm Sleyman Paa 117 Hadrian 821 Haendel 121 Hafz Esad 169, 187 Hafz Tani 390 Hafz-i Abru 390 Ha-han-yeh 704 Hahhum 453, 454, 455 Haikh 442 Hain Ahmet Paa 116 Hakanul-bahreyn 65

1591

Hakas 154, 225, 227, 323, 333, 414, 497, 518, 662 Hakas Krgzlar 323 Hakas zerk Cumhuriyeti 225 Hakas Trkleri 225 Hakasa 399 Hakaslar 153, 158, 278, 518 Hakasya 153, 225, 720, 930 Hakasya Cumhuriyeti 519 Hakaa 225 Hakem Olay 90 Hakimiyet-i Millye 144 Hkimiyet-i Milliye 140 Hakkari 147, 177, 178 Hakk Tark Us 165 Halaa 399 Halalar 150, 845, 847 Halayan 794, 809, 813 Halep 104, 105, 319 Halga-aman 744 Halga-Aman 743, 747 Halha 381, 396, 400 Hali Konferans 146 Halid Paa 148

Hlid Ziyaeddin 111 Halide Edip Advar 129, 167 Hlidiyye 111 Halife Abdlmecit 146 Halife el-Memun 125 Halil Akaydn 174 Halil han 113 Halil nalck 56, 188 HALL NALCIK 61 Halimgerey 122 Hlis Ziyaeddin 111 Halitu yresi 446 Halizonlar lkesi 446 Halk Bankas 156 Halk Evleri 146, 155 Halk Frkas 144, 146 Halk Komiserleri Konsl 137 Halk Komiserleri Meclisi 136 halk onglomeralar 374 Halk Partisi 147 Halk Sandklar Kanunu 156 Halka Doru 140 Halk Parti (HP) 174 halklk 154

1592

Halkevleri 155 Halkn Emek Partisi 178 Hals 119 Hamadan 578, 579 Hamdullah Mustavf Kazvn 389 Hamdullah Suphi 149, 155, 156, 168 Hamdullah Suphi Bey 155 Hamdullah Suphi Tanrver 155, 168 Ham 497, 509, 510, 514, 516 Hamidili Beylikleri 111 Hamidoullar Beylii 108, 269 Hamilton 306, 496, 501, 514, 515, 770 Hmit Bey 143 Hamit Zbeyir 318, 409, 450 Hamit Zbeyir Koay 318 Hamitabat 151 Hamitik 415 Hammer 60, 306, 378, 410, 417 Hammer tarihi 410 Hammurabi 438, 444 Hampig Sasunyan 173 Hamseler 150 Han elileri 716, 717 Han Gao Di 555

Han Gaozu 715 Han Hanedan 744, 749, 821 Han hanedanl 554, 555, 556, 557, 571, 635, 715 Han Hanedanl 554, 743, 744, 745, 747, 748 Han Hnedanl 73, 77 Han hanedanlnn Tarihi 633 Han mparatoru Ming 752 Han Krall 77 Han Kltr 711 Han Mei-yu 99 Han Shu 555, 556, 568, 571, 726, 820, 826, 938 Han Shu (Han Tarihi) 555 Han Shuang 761 Han slalesi 77, 370, 372, 373, 697, 709, 713 Han Slalesi 465, 468, 470, 471, 472, 477, 731, 768, 809 Han Sllesi 729, 730, 731, 732, 733, 734, 735, 736, 737, 740, 741, 763, 767, 768, 769, 770, 771, 772, 773, 774, 775 Han slalesi kronikleri 799 Han Wu Di 554 Han Wudi 716 Han Xian dnemi 555

1593

Hande Sultanl 111 hanedanlk kaytlar 554, 559, 569, 571 Hangai dalar 777 Hangay dalar 57 hangings 546 Han-hai 765, 772 Hank 372 Hanname 294, 295, 670 Han-ping 759 Hans Bauer 451 Hans Dietrich Genscher 180 145 Han-shu 577, 707, 740, 763, 764, 768, 769, 772, 776, 777, 778, 811, 826 Hansi 815 Hanti 430 Han-Woo Choi 396 Hara(Japonya Babakan) 142 hara 67, 86, 106, 339, 371, 406, 407, 474, 475, 589, 591, 724, 726, 731, 733, 740, 747, 750, 752, 761, 776, 829, 833, 864, 866, 873, 876, 909 Hara Sistemi 732, 738, 740, 741 Hara-Huna 828 Harappa 331, 415, 657, 815, 819 Harappa Kltr 816 Harappa medeniyetleri 657 312 147

Harb Akademisi 132 Harbiye Nazr 134 Harekat Ordusu 133 Hares Mitilen 611 Harezm 72, 85, 94, 96, 100, 106, 107, 123, 140, 141, 144, 145, 147, 303, 388, 391, 399, 412, 422, 482, 615, 660, 791, 803, 806, 848 Harezm (Hive) Halk Cumhriyeti 140 Harezm Halk Cumhriyeti 141, 145 Harezm Halk Cumhriyetleri 144 Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Harezm Sovyet Sosyalist Cumhriyetleri

Harezm SSC 147 Harezm-Ouz diyalektleri 399 Harezmahlar 58, 60, 103, 105, 107,

Hrezmahlar Devleti 267 Haril 630 Hris 96 Hris b. Sreyc 96 Harizm 834 Harizmiler 803 Harmatta 643, 646, 798, 799, 805, 806, 807, 808, 809, 841, 842, 885

1594

Harp Akademisi 131 Harp Okulu 131 Harp Okulu Piyade Snf 131 Harpagos 590 Harpasos nehri 580 Harput Artuklular 268 Harran 454 Harrington 143 Harrison 123 Harvard 119, 543, 811, 813, 915, 938, 939, 940 Harzemahlar/Harizmahlar 105 Hasan (Saka) 144, 145 Hasan Celal Gzel 180 Hasan Cemil ambel 409 Hasan Fehmi Bey 145 Hasan Hsn 143 Hasan Polatkan 166 Hasan Saka 149 Hasan Serdabi 128 Hasan Servet ktem 175 Hasan Trkay 174 Hasankale Zaferi 103 Hasarlar 295 453

Hassuna kltr 436 hat sanat 58, 59 Hatanga Nehri 400 Hatay 155, 158, 209, 228, 270, 417, 444, 451 Hatay Cumhuriyeti 158 Hate 446 Hattat eyh Hamdullah 116 Hatti 319, 333, 413, 416, 433, 434, 442,

Hatti lkesi 434 Hattiler 416 Hattiler 443, 444 Hattililer 434 Hattua 440, 442, 444, 449 Haumavarga 611, 612, 618, 802, 804 Haumavarga boyu 611 Haussig 279, 304, 307, 314, 315, 506, 516, 662, 663, 839, 916, 918 Havrler 910 havu 257 hayalet atllar 601 Hayber Geidi 258 Hayber Geiti 77 Haydn 124

1595

Hayko Gulis 169 Haytal/Hebtal 845 Haytallar 846 Hayvan slubu 586, 624 hayvanclk 246, 249, 257, 338, 340, 440, 463, 468, 479, 482, 483, 518, 522, 523, 598, 652, 664, 669, 690, 725, 758, 771, 782, 822 Hayvanclk Bakanl 468 Hazar 287, 375 Hazar boyu 922 Hazar denizi 76, 78, 84, 102, 207, 208, 223, 242, 243, 244, 246, 252, 267, 269, 280, 393, 411, 412, 418, 575, 588, 590, 632, 635, 642, 651, 652, 656, 816 Hazar Denizi 57, 59, 77, 80, 84, 90, 114, 115, 128, 134, 266, 286, 288, 292, 299, 305, 350, 353, 367, 372, 427, 429, 431, 452, 479, 480, 482, 484, 486, 528, 575, 576, 578, 579, 580, 582, 583, 603, 628, 632, 665, 764, 765, 772, 774, 833, 834, 836, 838, 841, 844, 855, 865, 872, 879, 880, 882, 921, 922, 923, 924 Hazar Devleti 267, 655 Hazar etnonimi 429 Hazar Gl 668 Hazar Hkanl 82, 84, 88, 89 Hazar tesi Demiryolu 130 Hazar-Aral Tatlsu Glleri 479

Hazar-Aral tatlsu gl 480, 483 Hazarlar 58, 84, 85, 88, 89, 90, 100, 226, 258, 267, 268, 279, 298, 312, 373, 376, 655, 660, 740, 841, 844, 921 Hazer denizi 672 Hazer gl 673, 674 He Cheng Tian 558 He Cheng Tian Ji 558 He Nan 563 He Nan kavmi 563 He Nanllar 563 Heftal 78, 828 Heftalit 828 Hegel 61 Hegemonyalar 200 Heges 154 Hegin siyaseti 715, 716, 718 Hei Shui Mo He (Karasu Merkitleri) 568 Hei Shui Mo Helar 568 Heikel 597 Heilongjiang blgesi 400 Heine 125 Heinrich Julius von Klaproth 56 Hekataios 578, 579 Helen uygarl 75

1596

Helenizm 173 Helenler 410 Heliocles 792, 806 Heliopolis kenti 433 Hellen dili 441 Hellenler 446 Helmut Schmkel 452 Helmuth Kohl 174 Helsinki 170, 182, 186, 187, 401, 597 Helsinki Nihai Senedi 170, 182 Hemedan 73, 104, 208 Hemitli nahiyesi 270 He-nan 470 Hendek Sava 88 Hendese Odas 123 Hen-fei-tzu 467 Henkey 540, 541, 542, 543 He-pei 470 Hephtal 831 Heptal 828 Heraios 790, 795, 806, 811 Herakleia Pontika 605 Herakleios 88 Herakles 584

heraldik 495, 507 Herat 82, 99, 112, 114, 115, 122, 259, 296, 400, 816, 819, 821, 834, 836, 840, 841 Hert 86 Herat blgesi 82 Herat Irma 835 Heraus 794, 796, 806, 811, 821 Heredot 421, 522, 523, 612, 618, 619, 629, 630, 631 Heri Rud (Herat Irma) 834 Heri-Rud 836 Herkanllar 590 Hermann Vmbry 56 Hermes 421 Hermon 436 Herodot 406, 411, 425, 427, 450, 601, 616, 626, 647, 844 Herodotos 308, 309, 355, 384, 385, 386, 495, 501, 505, 506, 507, 515, 516, 576, 577, 579, 581, 582, 583, 584, 585, 586, 588, 589, 591, 593, 594, 595, 598, 599, 600, 602, 603, 605, 607, 621, 622, 623, 625, 626, 640, 643, 644, 645, 646, 647, 765, 766, 769, 854, 858 Herodotos Araxes 621 Herodotus 387, 632, 634, 636 Heros 605, 896 Heros Kimmerios 605

1597

Herrmann 514, 593, 594, 617, 618, 619, 621, 625, 626, 741 Hersek isyan 128 Hersek Srp Cumhuriyeti 181 Hersiniyen 244 Herul 81, 909 Heruller 82 Herzl 130 Hesiodos 576 Hestia 583, 584, 622 Hetav Kltr 666, 667 heteroklitika 328 Hettner 350 Heytla 828, 829 Heybeli ada 148 Heyet-i Temsliye 139 Hezen Rzgariya Krdistan 176 HIAOY 792, 794, 795, 796, 797, 802, 803, 806, 808 Hrstiyanlar 878 Hristiyan dnyas 65 Hristiyanlk 58, 206, 225, 374, 660, 661, 863, 901, 914, 931 Hrsova 902 Hrvat Savunma Konseyi 181

Hrvatistan 84, 179, 180, 232 Hrvatlar 181, 376, 542 Hsn- Keyf (Hasankeyf) 268 Hsn- Keyf Artuklular 268 Hta 285 Hyanet-i Vataniye Kanunu 140 Hynet-i Vataniye Kannu 149 Hyungnu 412 Hia hanedan 319 Hia-kia-sse/Krgzlar 100 Hia-u 93 Hicaz 124, 135, 143, 273 Hien-yn 688 Hikmet Bayur 164 Hikmet etin 183 Hikmet Kvlcml 169 Hikmet len 371 Hilafet 90, 306, 390 Hilfet 64, 98, 103, 140, 142, 143, 146 Hilfet Komitesi 140, 142 Hilfet Kongresi 142 Hilakku devleti 604 Hilakku Devleti 589 Hilal Mni 157

1598

Hilal-i Ahmer 128 Hilmend boylar 848 Hilment Nehri 75 Himalaya 244, 255, 258, 424, 480, 651, 672, 815 Himalaya dalar 479 Himalaya Dalar 815 Himalayalar 342, 405, 809, 818 Hi-mto-lo 846 Hin 96 Hin-u 91, 92, 93 Hind 296 Hind Denizi 277 Hind kaynaklar 827 Hind mitolojisi 503 Hind okyanusu 815 Hindce 381, 382, 383 Hindiini 127, 535, 536 Hindiku 480, 528, 611, 612, 614, 615, 616 Hindiku dalar 480 Hindiku dalk blgesi 528 Hindikular 342 Hindistan 64, 73, 75, 76, 77, 78, 82, 106, 110, 111, 112, 115, 116, 117, 119, 120, 121, 122, 124, 126, 127, 128, 154, 161, 162,

166, 169, 176, 185, 197, 220, 243, 244, 255, 258, 259, 267, 268, 272, 288, 295, 296, 318, 321, 335, 343, 353, 361, 388, 390, 402, 403, 411, 415, 417, 427, 428, 430, 452, 478, 486, 489, 520, 526, 535, 590, 611, 613, 614, 616, 617, 629, 652, 657, 658, 660, 664, 668, 669, 672, 674, 682, 683, 687, 703, 706, 765, 770, 775, 795, 796, 799, 800, 802, 803, 804, 808, 809, 810, 813, 814, 815, 816, 817, 818, 819, 820, 821, 823, 824, 825, 826, 827, 828, 829, 830, 845, 846, 847, 848 Hindistan tarihi 815 Hindistan Vadisi 611 Hindistan) Kumpanyas 119 Hind-Kuan Sanat 817 Hindliler 300 Hindu Ku sradalar 388 Hindu Marata Krall 120 Hinduku 76, 229, 242, 258, 259, 318, 342, 350, 427, 764, 792, 809, 815, 818, 819 Hinduku dalar 229, 242, 258, 259, 342 Hindu-ku dalar 480, 482 Hinduku Dalar 76, 792 Hinduku sradalar 651 Hinduluk 338 Hinduahiler 845, 846 Hingan Da 665 Hingan Dalar 665

1599

Hinova 937 Hint 55, 74, 76, 117, 119, 130, 254, 258, 267, 308, 309, 336, 338, 342, 348, 364, 372, 393, 395, 409, 411, 415, 416, 418, 419, 420, 421, 425, 426, 427, 428, 431, 436, 437, 439, 442, 444, 449, 464, 482, 520, 580, 581, 594, 597, 598, 599, 602, 614, 617, 621, 630 Hint dili 669 Hint dnyas 336 Hint kaynaklar 792, 796, 809, 818, 820, 845 Hint Okyanusu 112, 256, 258, 267 Hint Ulusal Kongresi 130 Hint-Avrupa dilleri 395, 709 Hint-Avrupa topluluklar 795 Hint-Avrupal kavimler 416, 436 Hinte (Sakas) 611 Hint-ran dilleri 668 Hint-rani diller 428 Hint-rani dilleri 426 Hint-rani halklar 426 Hint-raniler 425 Hintliler 337, 410, 810, 824 Hionitler 778 Hipokrates 599, 621 Hippace 644

Hippo Regius 914 Hippokrates 355, 576, 581, 585, 594, 595, 626, 643, 644, 647 Hirkania 78 Hirohito 151 Hiroima 161 Hirth 385, 763, 764, 769, 770, 771, 772, 774, 775, 794, 807, 841, 938, 940 His wang-mu 768 Hispaniola 115 Historical Records 633, 634, 635, 636 Hiam 95, 96 Hitit 416 Hitit a 433 Hitit a 432 Hitit a rma 433 Hitit devleti 453 Hitit Devleti 434, 439 Hitit mparatorluu 416, 445 Hitit mparatorluk dnemi 453 Hitit kentleri 433 Hitit kltr 434 Hitit metinleri 433 Hitit mitolojisi 444 Hitit sanatlar 433

1600

Hitit tarihi 440 Hitit vesikalar 443 Hitite 432, 444 Hititler 199, 200, 432, 433, 434, 440, 444, 449 Hitit-Msr antlamas 433 Hitler 156, 158, 159 Hiu-hu 787 Hiungnular 588 Hiung-nu 78, 332, 333, 336, 358, 364, 372, 679, 680, 707, 749, 782, 853, 892, 896.Bakn Asya Hiung-Nu (Hun) kabileleri 603 Hiung-nular 332, 333, 363, 368, 372, 373, 377, 576, 637, 680, 890, 895 Hiung-Nular 587 Hiu-sn 787 Hive 94, 120, 121, 123, 124, 128, 140, 269, 298, 307, 388, 674 Hive Hanl 128, 140, 269 Hve Hanl 115 Hve/Harezm 115 Hiveliler 140 hiyeroglif 451, 633 hiyeroglif yazs 451 Hiyeroglif yazs 432

Hiyongnu(Hun) 75 Hiyong-nular 73 Hizbullah 346 Ho Chu-ping 75 Ho Prenslii 835 Hoang Ho (Sar rmak) 243 Hoang-ho 57, 358, 367, 510, 514 Hoang-ho (Sar Su) nehri 57 Hoang-ho nehri 367 Hoca Sadeddin 195 Hocakent 488 Hocent 105 Ho-chin anlamas 731 Ho-chin Anlamas 729, 730, 732, 740 Ho-chin Sistemi 732, 738 Ho-han-yeh 654, 704, 705 Hohhot 727, 728, 813, 931, 932, 940 Ho-hsi 759, 760, 761 Ho-Iien-Ting 760 Hojant 254 Hokand 75, 121, 122, 124, 128, 137, 269, 769 Hokand Hanl 121, 128, 269, 388 Hokand Mslman Hkmeti 137

1601

Hokant 248 Hokant Hanl 249 Holac 847 Holas 847 Holidiatai 847 Ho-lien Po-po 759 Hollanda 64, 119, 128, 164, 165, 172, 183, 208, 213, 234, 235, 275, 535, 675 Hollandallar 125 Holosen 486, 664 Ho-lu 89 Homarges 592 Homer 319, 526 Homeros 333, 446, 602, 858 hominid kemikleri 486 hominidler 487 Homo alpinus 795 Homo Alpinus 421 Ho-nan 83 Honas 103 Honaz 270 Hong II 82 Hong Kong 159, 176, 259, 719, 742 Hongwu 111

Honoria 81, 861, 862, 869, 871, 876, 877, 897, 908, 909 Honorius 863, 864 Hopei 79, 472, 514, 535, 714 Ho-pei 92, 472 Ho-pei blgesi 92 Hoppal 722 Horamni 426 Horasan 80, 86, 90, 96, 99, 101, 102, 104, 105, 106, 108, 110, 113, 123, 200, 267, 288, 302, 370, 388, 389, 390, 391, 820, 827, 828, 829, 831, 832, 833, 834, 835, 836, 837, 841, 845, 847 Horasan Timurlular 111 Horasan Vilyeti 96 Horasani 399 Horasmiler 427, 428, 430, 431 Horasmiler (Horezmiyler) 427 Horazm 426 Horezm 426, 430 Horezm (Huar) 426 Horezm etnonimi 426 Horezmiyler 426, 427, 428, 430 Horezmiyliler 426 Horezmliler 425 Horin az 400

1602

Horosan 103 Horoztepe 441 Horvath 540, 543, 548 Ho-sa 99 Ho-sa-na 87 Ho-sa-na (u-lo Kagan) 87 Hosrov 791, 921, 923, 924 Hosrov II. 791 Hotan 255, 257, 390, 614, 615, 617, 635, 636, 669, 767, 770, 773, 775, 796, 797, 798, 799, 802, 803, 804, 807, 808, 809, 825 Hoten 76, 83, 282, 285, 303, 579 Hoten blgesi 86 Hoton boyu 120 Hotun Kolleksiyonu 723 Hou Han (Sonraki Han) hanedanl 555 Hou Han Shu 556, 726 Hou Han-shu 763, 764, 769, 776 Houtsma 356 Hovakimi (Ovakim) 113 Hovd nehri 229 Hoyhanshy 744 Hoyt-Senher 665, 666 Hoyt-Senher Maaras 665, 666

Hckricht 881 HP 174, 175 Hristiyanlk 257 Hsia 77, 465 Hsia Devleti 706, 760 Hsia Han Devleti 759 Hsia Hun Devleti 267 Hsia Kltr 466 Hsia Slalesi 465, 466, 468 Hsia/Hia Hun Devleti 79 Hsialar 320 Hsiao Chih-hsing 726 Hsiao Yeh-chihlar 737 Hsien-peiler 471, 472 Hsien-pi 514, 515, 740, 757, 762, 777 Hsien-ytin boyu 511 Hsien-yler 470 Hsien-ynler 469 Hsien-yn'ler 510 Hsi-fu Chien 703 Hsi-hai (Bat Denizi) 301, 775 hsi-hou (yabguluk) 792 Hsi-mien Kaan 839 Hsi-mo-ta-lo 828

1603

Hsing-nu 761 Hsiu-hsn 577 Hsiung-nu 278, 279, 302, 304, 335, 336, 337, 344, 404, 407, 465, 471, 472, 497, 547, 550, 551, 642, 687, 688, 707, 726, 727, 728, 729, 730, 732, 733, 734, 735, 736, 739, 740, 741, 742, 749, 767, 769, 776, 793, 794, 796, 797, 798, 799, 807, 808, 810, 812, 916, 918, 939, 940, 941 Hsiung-Nu hy 930 Hsiung-nu mparatorluu 406 Hsiung-nu kavmi 336 Hsiung-nu kltr 549 Hsiung-Nu mezar 937 Hsiung-Nu mezarl 932, 937 Hsiung-Nu sanat 935 Hsiung-nu/Hun 278, 279 Hsiung-nular 301, 305, 336, 471, 472, 473, 729, 731, 732, 733, 734, 735, 736, 738, 739, 740, 827 Hsiung-Nular 341, 930, 933 Hsiung-tzu 467 Hsi-wan-chin 835 Hsiyung-nu 308 Hsan Tsang 790, 828, 846 Hsang Tsang 846 Hsan-tsang 835

Hsan-tu (Asma Geit) 799 Hsen Tsang 828, 830 Hsn-y 465, 469 Hua Goular 563 Hua Guo 559, 563 Hua Guolar 559 Hua oyma 834 Hualar 834 Huan Xuan 558 Huang Chu 556 Huang Di 554 Huang-chao isyan 474 Huangfu Gui 755 Huanghe nehri 668 Huangho 534, 536 Huang-ho 78, 91, 688, 689, 697 Huar 426, 427, 430, 431 Huaraslar 426, 427, 430, 431 Huarasm lkesi 426 Huarasmiy Devleti 426 Hubble 153 hububat 328, 451, 470, 733, 739 Hububat 451 Hubuna yresi 604

1604

Hu-chie (Ouz) 702 Huchuquan 756 Huci 488 Hudd el-lem 848 Hududl-Alam 389 Huhanxie 750, 751, 752 Hu-han-xie 555, 556 Huhanye 585, 624, 750 Hu-han-ye 75, 773 Hu-han-yeh 739, 741 Huhot 752 Hui He 567, 569 Hui He (Uygurlar) 567 Hui Helar 565, 567, 569 Hui Helar (Uygur) 565 Hui toplumu 257 Huiler 257 Hultzsch 794, 826 Hulugu 932 Hu-l 469 Humboldt 416 Hume 122 Hu-Me 513 Humeyni 172

Hun kurganlar 56 Hun (Hsiung-nu) kavimleri 550 Hun birlii 704, 892, 899 Hun boylar 705 Hun ekonomisi 688 Hun Hkimiyeti 694 Hun hanedan 690 Hun Hsia 80 Hun ikonografisi 721 Hun mparatorluu 84, 593, 595, 625, 627, 631, 663, 680, 707, 709, 712, 714, 716, 717, 742, 743, 744, 746, 756, 764, 813, 819, 820, 830, 844, 855, 856, 864, 866, 872, 874, 875, 877, 880, 882, 892, 893, 894, 895, 900, 901, 902, 903 Hun kabileler birlii 78, 864 Hun kabileleri 76, 77, 752, 828 Hun Konfederasyonu 749 Hun kurganlar 794 Hun Monografisi 554 Hun ordusu 697 Hun siyas birlii 703 Hun tarihi 690 Hun Trkleri 659, 689, 699 Hun Yabguluu 302

1605

Hun/Xiongnu mezarlklar 725 Huna Raca 829 Huna Tepe 922 Huna-Desa 828 Huna-dhipa 828 Hunalar 820, 831 Huna-Mandala 828 Huneyn Sava 88 Hunlar 73, 74, 75, 76, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 90, 198, 311, 315, 327, 343, 348, 353, 362, 367, 368, 372, 378, 385, 412, 416, 428, 429, 431, 448, 465, 468, 476, 500, 501, 502, 523, 561, 581, 585, 586, 623, 634, 654, 658, 659, 679, 687, 688, 689, 690, 694, 695, 697, 701, 703, 704, 705, 707, 709, 713, 714, 715, 716, 717, 718, 720, 726, 727, 729, 732, 733, 734, 739, 744, 745, 746, 747, 748, 749, 750, 751, 752, 754, 763, 764, 765, 767, 768, 769, 771, 772, 773, 776, 777, 779, 782, 783, 784, 785, 787, 797, 813, 826, 827, 828, 831, 832, 853, 854, 855, 856, 857, 858, 859, 860, 862, 863, 864, 865, 867, 870, 871, 872, 873, 874, 875, 876, 877, 878, 879, 881, 882, 883, 884, 885, 887, 888, 889, 891, 892, 895, 896, 899, 900, 901, 902, 903, 904, 905, 906, 907, 910, 911, 912, 913, 916, 917, 919, 920, 921, 922, 923, 924, 928, 930, 934, 935, 937, 938, 939 Hunlar (Haylandurlar) 923 Hunnae 827 Hunnoiler 827 Hunno-Sarmatik dnem 551 449

Huno Sarmat dnemi 544 Hunogur/Fonogor 429 Huno-Sarmat 549 Huno-Sarmat dnemi 547 Hunsaklar (Hun, Hunnu, Syunnu). 629 Huntignford 581 Huntingford 594, 621, 625 Hun-Trk kltr 624 Hunyadi 878 Hunye 717 Hun-y 688 Hunza 255 Hurri 442, 444, 445, 448, 449, 451, 657 Hurri dili 444 Hurri dilleri 451 Hurri kavimleri 445 Hurri kavmi 442 Hurri kltr 444 Hurrice 434, 444, 445, 451 Hurriler 434, 442, 443, 444, 445, 448,

Hurriler(Churriler) 319 Hurrilerin kltr 444 Hurri-Mitanni Devleti 444, 445

1606

Hursanah 925 Hrd Paa 129 Husrev Anuirvan 837, 839 Hueng 299 Huka 794, 807, 808 Huttal 96, 839, 845, 847 Huttal-ah 845 Hutubi karpuzu 257 Huvika 76, 796, 798, 803, 807, 808, 817 Huvika I. ve II. 821 Huwaruva 442 Huyan 713 Han-tsung 96 Hmayun (Nasirddin Muhammed) 116 Hnkr skelesi Antlamas 125 Hrriyet beyannamesi 133 Hrriyet ve tilaf Frkas 139 Hsam ed-Din vaz 848 Hseyin Avni Ula 161 Hseyin Baykara 114 Hseyin bin Canibek bin Mabmud Han 115 Hseyin Hsameddin Efendi 201 Hseyin Nihal Atsz 155, 156, 171

Hseyin SEVER 451 Hseyinzade Ali Turan 159 Hsn Doan 174 Hsrev Anuirvan 829 Hsrev Perviz 86 Hviyeti mphem 503 Hvangdi 666, 668 Hvarizm 426, 507 Hvarizmliler 506, 507 Hvls 847 Hyan 746 hycze 744 Hyen-yen 412 Hyhy 743 Hyonaye 831 Hypanis nehri 579 hypocoristic (kltme) 795, 798 Hyrkania 834, 836 Hyung-nu 413 Hyung-Nu 418 Hyung-nu hanedan 410 Hyung-nular 416 Hyung-Nular 418 Hyunjung Bae 540

1607

Hz. Adem 299 Hz. Aie 91 Hz. Ali 90, 91 Hz. Davud 72 Hz. Ebu Bekir 88, 89, 91 Hz. Ebubekir 88 Hz. brahim 302 Hz. sa 355, 367 Hz. Muaviye 90 Hz. Muhammed 84, 88, 89, 599 Hz. Osman dnemi 90 Hz. mer 88, 89 Hz. Sleyman 72 I

I. Bahadrgerey (Rezmi) 119 I. Balkan Sava 134 I. Balkan seferi 905 I. Balkan Seferi 904 I. Bakurt Kurultay 136 I. Bayezd 62 I. Bayezid 62, 64, 65, 66, 67, 69, 112 I. Bayezid(yldrm) 111 I. Btn Rusya Mslmanlar

Harb/Asker uras 136 I. Byk kun-mo 776 I. Carol 160 I. Chao (veya n Chao) Devleti 706 I. Chao Devleti 758 I. Charles 120

I. Abbas 115, 118 I. Dara 612 I. Abdurrahman 99 I. Darius 73, 578 I. Abdlhamid 124 I. Devletgerey (Taht algan) 117 I. Abdlhamit 123 I. Dienes 928 I. Ahmet 119 I. Dnya Sava 134, 137, 138, 139 I. Ardeir 77 I. Elizabeth 117 I. Argisti 603 I. Ferdinand 160 I. Argiti 446 I. Gazigerey 116 I. Azes 816 I. Gktrk hkanl 89, 91, 100 I. Babil Slalesi 435

1608

I. Gktrk Hkanl 85 I. Gktrk Kaanl 83 I. Gney-Slav (Yugo Slav) devleti 139 I. Hacgirey Han 113 I. Hal Seferi 105 I. Hattuili 444 I. Horvarth 540 I. Hosrov Anuiravan 924 I. Husrev Anuirvan 829 I. lgz 105 I. nn Sava 141 I. slamgerey 116 I. zzeddin Mesd 105 I. Jn-Trk Kongresi. 131 I. Kaplangerey 121, 122 I. Kazak Kurultay 135 I. Keyhsrev 586, 624 I. Klarslan 104 I. Krgz Birlii (Kazak Birlii) Kongresi 135 I. Kosova Sava 111 I. Kubad 923, 924 I. Kujulakadphises (Chiu-chiu-chi) 817 I. Kutbeddin 105

I. Kros 336 I. Mahmut 122 I. Mehmed 65, 71, 112 I. Mehmedgerey (Ulu) 116 I. Mehmet 112 I. Mehmet (elebi) 112 I. Mengligerey 114 I. Mengligerey Han 114 I. Merutiyet 128 I. Merutiyet Anayasas 129 I. Muhammed Han 103 I. Murad 66 I. Mustafa 119 I. Nabukadnezar 439 I. Orta Asya Mslman Komnistleri Kongresi 139 I. Orta Asya Mslmanlar Kongresi 135 I. Petro 120, 499, 518, 598 I. Rus Devrimi 132 I. Rusa 446, 604, 606 I. Saadetgerey 116 I. Salmanassar 445 I. Sarduri 445 I. Selametgerey 119

1609

I. Selim 64, 66, 115, 116 I. Selim(yavuz) 115 I. Selimgerey 120, 121 I. Selimgerey (El-Hac) 120 I. Sovyet Kongresi 144 I. Skmen 105 I. Sleyman ah 104 I. ah Abbas 118 I. apur 817 I. uppiluliuma 445 I. To-pa devleti 77 I. Taktu 794, 809 I. Thedosios 854 I. Theodorik 903, 910, 911 I. Theodorikin 864 I. Tm Rusya Mslmanlar Kurultay 136 I. Trk Basn Kongresi 157 I. Trkmen kurultay 184 I. Ufa Mslmanlar Kurultay 136 I. Viyana kuatmas 116 I.Murat (Hdvendigar) 111 I.S. Klochkov 484 Iakartes 828 136

Ibn Kesir 413 Ikudra (Susa) 577 Iduk Kut 376 Iduk-Art dalar 289 Idr 270 Ihidliler 58 II Dnya Sava 161 II Murad Han 285 II. Abdullah Han 117, 390 II. Abdlhamid 133, 272, 287 II. Abdlhamid Han 272 II. Abdlhamit 128, 129, 133 II. Ahmet 121 II. Argiti 446, 604 II. Bahadrgerey 123 II. Balkan Sava 134 II. Balkan Seferi 905 II. Bakurt Kurultay 136 II. Bayezd 114, 115 II. Bayezid 62, 114, 273, 290 II. Btn Rusya Mslman Askerleri Kurultay 137 II. Btn Rusya Mslmanlar Kurultay

II. Carol 160

1610

II. Chao (veya Arka Chao) Devleti 706 II. andragupta 816 II. Devletgerey 121 II. Dnya Sava 141, 157, 158, 159, 160, 186, 191, 213, 602, 652 II. Elizabeth 64, 164 II. Fethigerey 122 II. Filip 64 II. Gazigerey 118 II. Gazigerey (Bora) 118 II. Gk Trk Devleti 93 II. Gk Trk Hkanl 98 II. Gktrk 92 II. Gktrk Hakanl 98 II. Gktrk hkanl 89, 100 II. Gktrk Hkanl 91 II. Gktrk Kaanl 91, 840 II. Hacgerey (Zengisi uzun) 120 II. Hal Seferi 105 II. nn Sava 141 II. slamgerey (Dervi) 118 II. Jn-Trk Kongresi. 132 II. Kadphises 817 II. Kaplangerey 123 136

II. Kazak Kongresi 136 II. Kl Arslan 586 II. Klarslan devri 105 II. Kosova Zaferi 113 II. Laga Slalesi 443 II. Mahmut 124, 126 II. Medvedka 521 II. Mehmed 62, 64, 65, 66, 67, 69, 111, 112, 113, 114 II. Mehmedgerey (Semiz) 118 II. Mengligeray 121 II. Mengligerey 122 II. Merutiyet 133 II. Murad 65, 67, 112, 113, 201, 272 II. Murat 112, 113, 272, 273 II. Mustafa 121, 274 II. Orta Asya Mslmanlar Kongresi

II. Osman 68, 119 II. Osman(gen) 119 II. Phrato 75 II. Ramses 434 II. Rusa 446, 580, 589, 604, 605 II. Saadetgerey 121 II. Sahibgerey han 123

1611

II. Sarduri 446, 603 II. Sargon 446, 526, 603, 604, 606 II. Selmetgerey 122 II. Selim 118, 273 II. Selim(sar) 118 II. Selimgerey (Kat) 122 II. Sleyman ah 586 II. anrong 933 II. T.B.M.Meclisi 152 II. Theodosios 865, 866, 869, 876, 894, 905, 908 II. Wilhelm 130 III. Ahmed 68 III. Ahmet 121, 122 III. Babil (Kaslar) Devleti 447 III. Babil Devleti 438 III. Bakurt Kurultay 137 III. Dara 613 III. Darius Kondoman 73 III. Devletgerey 123 III. Gazigerey 121 III. Hattu 433, 434 III. ngiliz-Afgan Sava 139 III. slamgerey 120 139

III. van 113, 114 III. Kazak Kongresi 137 III. Kl Arslan 586, 624 III. Marian 921 III. Mehmed 62 III. Mehmedgerey 119 III. Mehmet 118 III. Murad 62 III. Murat 118, 273 III. Mustafa 122 III. Osman 122 III. Saadetgerey 121 III. Sabinka 521 III. Selim 124 III. Selimgerey 123 III. Trkistan Komnist Partisi Kongresi

III. Urbyun 521 III. Valentinianus 869, 871, 897, 908, 913, 914 III. ve IV. Sarduri 446 III. Yezdegerd 845 III. Yezdegird 830 Ila rma 503, 505 Ila vadisi 497, 503, 504, 514, 516

1612

Ildico 914, 918 Ilmovaya 931, 932 Ilskaya 489 IMF 175 Imin Tursun 633, 636 Immanuel Kant 123 Indiana niversitesi 228 Indo-Parth 796, 799, 808, 810 Indo-Parth sikkeleri 802 Indus vadisi 331 Inds 76 Inds vadisi 484 Ingular 227 Inkr-dery 507 Intercisa (Dunaujvros) 937 Ioannes Chrysostomos 863 Iordanes 827, 919 Irak 66, 90, 92, 100, 102, 105, 140, 150, 151, 153, 154, 155, 158, 164, 165, 170, 171, 172, 173, 176, 177, 178, 179, 183, 185, 197, 206, 208, 210, 211, 222, 228, 229, 230, 231, 240, 243, 267, 268, 269, 272, 288, 296, 343, 395, 399, 404, 414, 427, 454, 490, 672 Irak Milli Trkmen Partisi 177 Irak Seluklu Devleti 105 Irak Seluklular Devleti 269

Irak Trkleri 165 Irak Trkmen Cephesi 183 Irak Trkmen Kardelik Oca 165 Irina Zasetska 934 Iris Nehri 480 Irkl Hoca 297, 298 Ir'lar 225 Isaac Newton 119, 120 Isambard Kingdom Brunel 125 Isfahan 118 Isk gl 83, 92, 93, 94, 783 Isk Gl 418, 783, 784, 787 Isk Gl 783 Isk-kl 497, 499, 503, 505 Islahat Ferman 127 Ismagul 541, 542, 543 Ismagulov 542 spanak 257 Isparta 151 Issg gl 655 Issk 669 Issk (scak) gl 244 Issk gl 280, 282, 288, 289, 290, 292, 298, 300

1613

Issk Gl 94, 127, 400, 771, 816, 817 Issk gl 245 Issk kurgan 630 Issk kurganlar 616 Issk-gl 615 Issk-kl 798, 799, 801, 803, 804, 809 Issk-Kul 780 Issk-kul gl 777 Issos 73 Istk 801 Istvan Bona 725, 934 Istvan Dienes 928 Ibara Yabgu Kaan 736 Ibarakaan 360 Il nel 175 Ito Hirobumi 130 Itr 121 Iulius Caesar (Jl Sezar) 347 Iustinus 840, 841 IV. van 117 IV. Mehmed 68, 120, 201 IV. Mehmet (Avc) 120 IV. Murat 119, 120 IV. Mustafa 124 137

IV. Orta Asya Mslmanlar Kongresi

Ivolga Gorodie 934 Ivolga mezarl 723 Ivolginsk 937 IX. Luis 363 . E. Zabelin 581, 594 . Kojomberdiev 801 . M. Dyakonov 426 . M. Miziyev 429 beria 641, 872 beriya 921, 923 berler 921 bir 277 bn Batuta 111, 391 bn el-Esir 845 bn Fadlan 361, 362, 374, 375, 376, 410 bn Haldun 63, 71, 112, 278, 299 bn Hassul 377 bn Hordadbih 791 bn Hurdadbih 839, 843 bn-al-Fakih 374 bn-i Haldun 112

1614

bn-i Kemal 116 bn-i Ruzbihan 628 bni Sina 103, 243, 249, 410 bni Sina (980-1037) 103 bnl-Esir 830 BRAHM ATALAY 242 brahim Bey 154 brahim han 114 brahim Kafesolu 56, 188, 283, 308, 597 brahim Mteferrika 121 brahim Paa 126 brahim Ynal 103 branca 455 branice 380, 386 braniler 415 branler 338 bsen 130 icat 119, 124, 125, 129, 158, 162, 266, 271, 309, 441, 448, 451, 477, 484, 495, 533, 534, 535, 536, 576, 591, 693 -chih-mi 785, 786 cr Vekilleri Heyeti 144 cr Vekilleri Heyeti 145 Asya 76, 78, 286, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 328, 329, 330, 331, 333, 352, 402,

406, 495, 496, 501, 502, 514, 542, 550, 551, 662, 663, 672, 675, 677, 680, 682, 683, 880 Asya atl obanlar 327 Asya oban kavimleri 330 Rusya (dil-Ural) Mslmanlar MillMeden Muhtariyet lan 136 -eng 87, 88 el 151 ievlilik 344 kili Hasan 112 ideogramlar 495 di Kut 376 diglat 436 dil (Volga) 73, 268, 430 dil (Volga) Bulgar Devleti 90, 268 dil blgesi 427 dil Bulgar Devleti 90, 91 dil Bulgarlar 89, 90, 99 dil Bulgarlar=D Bulgarlar 89, 90 dil nehri 269 dil Nehri 929, 933, 935 dil Ural Devleti 139 dil/Volga 72, 80, 90, 102, 112, 117, 119, 123, 177, 287 dil/Volga blgesi 90

1615

dil/Volga Bulgar Devleti 90 dil/Volga Bulgarlar 102 dil/Volga rma 100, 112 dil/Volga nehri 72 dil=Volga 89 dil-olman (Kama) 90 dil-Don 82 dil-zi 88 dil-Ural 425 dil-Ural blgesi 122, 414, 429, 431 dil-Ural devleti 137 dil-Ural Millet Meclisi 142 dil-Ural Mslmanlar 136 dion 796 idoneitas 375, 861, 894 frazat 69 gor Sikorsky 158 dir 101 rek 848 hsan Bey 149 hsan Gksel 174 hid (Akit) Oullar Devleti 102 hidiler 268 htilalci Sosyalist Parti 136 136

htiyar ed-Din Muhammed 848 hyil-Ulmid-Dn 105 i-i-chih-i 735, 736 i-i-fa-i 735, 736, 737, 738, 739 ki Gl Sava 196 kili Devlet Anlamas 182 kili Monari 127 kinci Afyon Sava 127 kinci Balkan Konferans 155 kinci Balkan Seferi: 447 80 kinci Bat Roma Seferi 81 kinci Btn Rusya Sovyetleri Kongresi

kinci Dnya Sava 158, 162, 166, 178, 211, 216, 219, 222, 226 kinci Gktrk kaanl 551 kinci Hilfet Kongresi 142 kinci ngiliz-Afgan Sava. 129 kinci Merutiyet 133 kinci Sason isyan 131 kiyaka ky 178 ikonografi 495 ikonografik 495 l (Devlet) tellkkisi 345 l Arslan 105

1616

ila kontrol memurlar 473 lak 297, 300 laklar 295 lakllar 300 ldenizler 269 ldiko 890 lgazi 268 lham (Ali?) han 114 lhami DURMU 782 lham DURMU 620, 637 LHAM DURMU 575 lhanl 200 lhanl Devleti 65, 109, 299 lhanllar 104, 107, 110, 197, 200, 389 li 82, 92, 95, 116, 160, 255, 256, 257, 307, 371, 579, 594, 596, 615, 626, 627, 631, 655, 678, 680, 681, 726, 769, 771, 781 -li beylii 783 li Irma 800 li nehri 82, 95, 655, 678 li Nehri 471, 726, 777, 783 li Nehri vadisi 726 li vadisi 800 li Vadisi 123, 128, 726, 736, 939 li-Kazak 255 766

lisu/Zakatala Hanl 122 lk Afyon Sava 126 lk a 199, 595, 625, 627, 643, 765,

lk Osmanl Meclisi 128 lk Siyonist Kongre 131 l-kagan 83 llirya 868 llyria 902, 904 lovaiski 581 lu-Nail 442 ltani 454 lteber 376 l-teber 95, 96, 98, 655 lteri kagan 89, 91, 92 lteri kaan 97 lteri Kaan 840 iltizam 68, 70 ltutmu (unvan emseddin) 268 lyada 446, 450, 526 mam Hatip Okullar 154 mam afii 99 mam- Azam Ebu Hanife (Numan bin Sabit) 99 mam- Gazal 105

1617

mm- Rabban 111, 119 imdigud 447 mek 268 mi 268 mparator He 753 mparator Kao 697 mparator Ling 755, 756 mparator Mihael 104 mparator Wen 716, 730, 731, 734, 735, 737 mparator Wu 731, 732, 736, 737, 738, 750, 773 mparatorie Lu 701, 702 380 mparatorie L 732 imparatorie Wu 93 mral 186 mren Aykut 174 nal Han 295 naloullar 105 -nan 88 nanoullar Beylii 270 nanu Yargan 97 nanna 454 nayetgerey 119 nci nehri 93, 642

nci nehri=Seyhun=Sir-derya 93 incrustation 547 ndianlar 359 indiciumlar 359 indid rklar 353 ndira Gandhi 176 ndo -Germenlik 329 ndo-Avrupa dili 432 ndo-Avrupa diller grubu 432 ndo-Cermen 416 ndo-Cermen dilleri 420 ndogermen 353, 354, 355, 373, 379,

ndo-Germen 319 ndo-Germen dili 319, 324, 326 ndo-Germen kabileleri 325 ndo-Germen kltr alan 329 ndo-Germen meselesi 329 ndogermence 379 ndo-Germence 328 ndogermenler 351, 352, 378, 379 ndo-Germenler 324, 326, 327, 330 ndo-Germenlii 316 ndogermenlik 352, 353

1618

ndo-Germenlik 313, 316, 317, 318, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 331, 332, 663 ndo-skit 799 ndo-Skitler 376 ndus Nehri 452, 578, 657, 663, 795, 799, 808, 809, 815, 818, 819, 828, 829 ndus Vadisi 452 nds rma 336 nds mhr 484 nds vadisi 415 nds Vadisi 481 nds vdisi 343 nds yaz sistemi 484 nebaht Deniz Sava (Lepanto) 118 nebaht Kalesi 115 nebolu 150 nel 93 nel Kagan 92, 95 net 300 ngiliz Hkmeti 147 ngiliz Milletler Topluluu 165 ngiliz Trkiyt aratrmalar 336 ngiliz-Afgan Sava 126 ngiliz-Boer Sava. 131 ngilizce 146, 153, 237, 307, 432, 492,

493, 552, 553, 763, 764 ngiliz-in Afyon Sava 126 ngilizler 109, 116, 118, 120, 122, 124, 126, 127, 139, 147, 155, 195, 196, 255, 258, 337, 338, 344, 390, 416 ngiltere 59, 110, 113, 116, 117, 119, 120, 121, 123, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 133, 134, 135, 140, 142, 143, 144, 151, 155, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 167, 170, 175, 176, 177, 178, 183, 191, 196, 199, 200, 234, 235, 236, 255, 258, 272, 274, 275, 338, 414, 674, 675, 827, 903 ngiltere-Fransa anlamas(1904). 131 ngiltere-Rusya anlamas.(1907) 133 ngu cumhuriyeti 179 nguistan 141 ngular 141, 179, 223, 542 nima Bak 438 nka 418 nka mparatorluu 116 nkalar 338 nkar-derya 800 nkar-derya havzas 800 inmipailu 442 nuit (Eskimo) dilleri 342 nukitze 140 pan ehri 295

1619

ipek ticareti 841 pek yolu 74, 337, 674 pek Yolu 80, 83, 84, 115, 242, 243, 247, 248, 249, 253, 254, 268, 476, 483, 528, 541, 611, 615, 616, 618, 628, 652, 663, 696, 703, 704, 706, 718, 743, 744, 776, 838 I ra Tegin 795 rac 309, 313 rade-i Milliye 139 ragi 880, 882 ran 58, 59, 65, 66, 69, 70, 73, 75, 76, 77, 80, 82, 83, 86, 88, 89, 93, 97, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 110, 111, 112, 114, 115, 117, 118, 121, 122, 123, 124, 132, 133, 134, 138, 141, 150, 151, 152, 153, 155, 158, 165, 172, 173, 175, 177, 183, 185, 197, 206, 207, 208, 210, 220, 225, 228, 229, 230, 239, 243, 252, 253, 254, 258, 267, 269, 273, 275, 277, 280, 281, 282, 285, 286, 287, 294, 296, 297, 299, 300, 302, 303, 304, 305, 309, 310, 312, 313, 314, 318, 321, 331, 335, 336, 337, 338, 341, 342, 343, 348, 353, 355, 370, 376, 388, 389, 390, 391, 395, 399, 400, 402, 403, 405, 407, 414, 415, 416, 417, 422, 427, 435, 436, 437, 438, 439, 441, 448, 483, 484, 507, 520, 528, 563, 575, 576, 578, 580, 581, 582, 588, 590, 591, 594, 597, 603, 605, 607, 611, 612, 614, 615, 616, 620, 621, 628, 629, 632, 633, 634, 635, 657, 658, 659, 660, 665, 668, 669, 671, 672, 673, 677, 682, 683, 706, 729, 765, 768, 776, 780, 782, 790, 791, 793,

795, 796, 797, 798, 803, 807, 808, 809, 812, 816, 817, 819, 821, 822, 824, 826, 827, 828, 829, 830, 831, 832, 833, 836, 837, 838, 839, 840, 841, 842, 843, 845, 847, 854, 856, 857, 858, 862, 865, 866, 870, 872, 874, 879, 881, 900, 905, 910, 921, 922, 924, 925 ran adetleri 581 ran destanlar 411 ran halklar 669 ran slam Cumhuriyeti 230 ran medeniyeti 336 ran pltosu 436 ran Ssn Devleti 658, 660, 706 ran Yaylas 765 ran-Irak Sava 172, 173 ranl kavimler 682 ranllar 75, 81, 84, 88, 93, 253, 284, 299, 300, 309, 310, 314, 335, 337, 344, 377, 411, 505, 580, 635, 677, 679, 682, 683, 795, 836, 904 ranoid 494, 501 ranoidler 506 ran-Turan Savalar 415 rec 287, 299 rgen 880 rina (Rus ariesi) 118 rkuts 400

1620

rkutst zerk Cumhuriyeti 225 rlanda 234, 275 rnek 81, 82, 862, 872, 899, 900 ir (ayran) 373 ron Gate 638 rti 73, 74, 93, 99, 100, 244, 246, 268, 277, 380, 386, 417, 418, 431, 494, 705, 722, 725, 727 rti Havzas 764 rti rma havzas 547 rti nehri 100, 244 rti Nehri 246, 486, 549, 720, 721, 722, 723 sa Bey 67 sa Yusuf Alptekin 183 sfahan 104 shak Paa 66 sin slalesi 438 skandinavlar 430 skandinavya 111 skandinavya lkeleri 478 skee 270 skender-i Zlkarneyn 295 skendernmesi 300 skenderun 163, 228, 270

skit 60, 73, 305, 311, 645, 892, 899, 921.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler skit (Saka) Trkleri 180 skit (Skit) 303 skit aratrmalar 582 skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn

1621

skit adr 586 skit dili 622, 643 skit dini 580 skit elbisesi 384 skit Gleri 603 skit mparatorluu 645 skit kavimleri 446, 447 skit kurganlar 638 skit sanat 586 skit vazolar 581 skit ve Saka mezarlar 794 skit/Saka 793 skit/Sakalar 584, 622 skitler 416 skite 84, 355, 583, 622 skitler 72, 73, 74, 75, 125, 242, 294, 302, 343, 348, 355, 384, 385, 406, 422, 446, 447, 450, 526, 551, 575, 576, 577, 578, 579, 580, 582, 583, 585, 586, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 595, 597, 598, 599, 600, 601, 603, 606, 607, 613, 616, 620, 621, 622, 623, 624, 625, 626, 632, 633, 634, 635, 637, 640, 643, 644, 645, 646, 657, 658, 710, 766, 800, 801, 806, 819, 879, 883, 889, 893, 897, 900, 901, 907, 908 skitlerin Kimlii 620 skitlerin kkeni 580 skit-Sarmat kltrleri 548

skit-Sibirya sanat 548 skitya 579, 590, 591, 613, 614, 867, 872, 890, 896, 897, 915 skoya 121 skuza/Asquzai 603 slam 61, 90, 102, 103, 111, 122, 162, 169, 177, 179, 206, 224, 225, 230, 249, 273, 274, 278, 282, 283, 284, 287, 292, 300, 302, 306, 307, 308, 309, 374, 389, 410, 420, 422, 453, 465, 507, 594, 595, 626, 806, 820, 827, 832, 833, 834, 835, 836, 837, 839, 841, 842, 843, 844, 845, 846, 847 slm 55, 58, 60, 62, 63, 64, 68, 71, 84, 89, 90, 95, 97, 99, 101, 102, 109, 110, 111, 127, 152, 156, 159, 172, 243, 248, 249, 257, 258, 268, 276, 297, 302, 306, 307, 310, 311, 312, 313, 315, 336, 338, 340, 343, 345, 346, 347, 349, 361, 364, 365, 376, 386, 409, 411, 656, 658, 660, 661, 662, 663, 772, 791, 794, 795, 796, 807, 820, 828 dnyas 243 slm Devleti 89, 127 slm dini 258, 345, 661 slm Dini 109, 110, 111, 159 slam Dnyas 122 slm dnyas 62, 64, 364, 660 slam kaynaklar 465 slm mahkemeleri 152 slm sanat 58 slm Tedkkleri Enstits 156

1622

slamclk 131 slm dnem 58 slamiyet 105, 293, 301, 302, 307, 309, 323, 409, 416, 420, 422, 437, 477, 534, 586, 647, 830, 845 slmiyet 58, 88, 90, 99, 101, 243, 255, 257, 268, 301, 312, 361, 603, 663, 765 slv 78 slv kableleri 84 slv topluluklar 78 slv-Bulgar 84 slvlar 81, 84 smail Cem 187 smail EREZ 171 smail Gaspral 126, 129 smail Gasprnski (smail Gaspral) 134 smail Hakk Birler 174 smail Hakk Uzunarl 56, 171 smail Hmi Danimend 201 smail Pamuku 175 smil Saf Bey 145 smet nn 154, 158, 169, 170 smet Paa 143, 144, 145, 146, 147, 149, 151 smet Paa (nn) 145 spanya 64, 66, 79, 115, 116, 117, 121,

124, 157, 171, 179, 234, 235, 275, 346, 659, 877 spanya Sava 157 spanyol Donanmas 118 spanyollar 59, 115, 118 srail 72, 162, 163, 164, 167, 168, 170, 172, 173, 175, 177, 179, 181, 182, 183, 267, 269, 309 srail Krall 72 srailliler 337, 338, 344, 453 ssedon (Aslar-Arsaklar) 629 ssedonian 766 ssedonlar (Aslar-Arsaklar) 629 stahri 847 stanbul Antlamas 121, 134, 135 stanbul Boaz 157, 287 stanbul Caddesi 180 stanbul Halkevi 156 stanbul Hkmeti 143 stanbul Hkmeti 140, 143 stanbul Patriklii 901 stanbul Rasathanesi 118 stanbul Ruhtm irketi 157 stanbul Tp Cemiyeti 127 stanbul niversitesi 156, 189, 193, 240, 335, 597, 902

1623

stanbulun fethi 109, 191 stanbulun gali 140 stemi 84, 407 stemi kagan 90 stemi kaan 83 stemi Kaan 337, 338, 839, 840, 841, 842 stemi yabgu 84, 85 stemi Yabgu 83 step hkimiyeti 860 stikll Mahkemeleri 141, 149 stikll Mahkemesi 146, 149 stikll Mar 141, 157 sve 77, 120, 171, 234, 242, 259, 393 sveliler 121 svire 172, 234, 235 bara 85, 86, 87, 313 bara kagan 85 i ve Sosyalist partiler 128 gippu 442, 443 im Nehri 74, 82, 365 puini 445 qigulu 603 iret 62

temi, She-ti-mi(istemi) 83 talya 55, 59, 79, 81, 109, 110, 114, 115, 125, 127, 130, 134, 143, 151, 161, 164, 165, 185, 234, 235, 250, 275, 310, 410, 415, 416, 418, 419, 420, 421, 422, 446, 447, 448, 528, 533, 657, 856, 857, 863, 864, 865, 866, 870, 871, 875, 877, 878, 885, 896, 901, 903, 908, 909, 913, 914 talya savalar 115 talyan Rnesans 115 talyanlar 133, 134, 142, 337, 344, 878 talyotlar 418 talyot'lar 416 til 57, 423, 640, 641, 642, 819, 915 til suyu 296 tilaf Devletleri 139, 140, 143 tsenir Han 297 ttihad- Osman Cemiyeti(ttihat ve

Terakki Cemiyeti ) 130 ttihat ve Terakki Cemiyeti 132, 133 ttihat ve Terakki Frkas 138 ttihat ve Terakk Frkas 132 ttihatlar 134 van VI. 122 yon 796, 879 yonya 603, 606, 607 yonyallar 602, 607

1624

zak Rabin 183 zle-i ekvet Kannu 145 zgiller 94 zhak Rabin 181 zlanda 275, 878 zmir 104, 112, 127, 139, 142, 144, 145, 149, 151, 152, 168, 241, 259, 269, 270, 306, 420, 450, 920 zmir Beylii 104 zmir Suikasti 151 zmir Trk Beylii (aka Beylii) 269 zmir-Aydn Demiryolu 127 zmit 66, 151, 152 znik 104, 105, 109, 110 J J. Benzing 397 J. Bush 177 J. Cribb 802, 805, 806 J. De Guignes 831 J. de Vries 326 J. Deny 386, 397, 411 J. Freiherr von Hammer 56 J. Grunzel 395 J. H. Breasted 419 J. Harmatta 646, 647, 781, 798, 835,

916, 917 J. Henniger 330 J. J. Hess 311 J. Kennedy 793 J. Klaproth 311, 315 J. Major 178 J. Markwart 795 J. Marquart 834, 836 J. Nmeth 356 J. P. Roux 414, 417, 423 J. Priestley 123 J. Schmidt 311 J. v. Hammer 308, 313 J.F.Kennedy 166 Jack Ruby 167 Jainizm 816 jambon 458 Jamestown 119 jan-jyu 74 Japon adalar 672 Japon Denizi 266, 271 Japon imparotorluu 151 Japonca 333, 394 Japonlar 155, 158, 159, 343

1625

Japonya 108, 110, 119, 126, 128, 130, 142, 159, 161, 163, 170, 185, 191, 208, 213, 246, 259, 479, 535, 536, 556, 672, 827, 828 Jasz-Also-Szent-Gyrgy 645 Jauvla 829 Javier Solana 186 Jaxartes Nehri 389, 577, 579, 581, 582, 621 Jean Deny 420, 423 Jean Jacques Rousseau 123 Jean Poul Roux 414 Jedrzyhowice 937 Jen-mei kaan 101 Jen-yu 101 Jericho kasabas 181 Jialainor 934 Jiang Nan 559 Jiang Yen 559 Jieshi 712 Jilin 721, 937 Jimmy Carter 171 Jin Fengyi 932 Jin hanedanl 556, 557, 565, 567, 569, 570, 571 Jin Shu 557, 563, 568, 570, 571 Jin Shu (Jin Tarihi) 557

Jin Wu Di 556 Jing Bo 557 Jiu Tang Shu 565, 567 Jiu Wu Dai Shi 568 JNA 179, 180, 181 Johann Gutenberg 113 Johann Philipp Tabbert 55 Johannes Chrysostomos 901 John Bardeen 162 John Eckert 161 John Lawton 414 John Locke 121 John Logie Baird 150 John Mauchy 161 John R. Gardiner-Garden 763, 764 John Turnbull Thomson 343, 348 Jordanes 602, 830, 855, 858, 885, 888, 889, 892, 893, 895, 896, 897, 898, 899, 900, 903, 906, 907, 908, 909, 910, 912, 913, 914, 915, 916, 917, 918, 938, 939 Joseph Niepce 125 Joset Comitte 139 Jo-shui rma 768 Jo-tan 85 Juan-juan 80, 680

1626

Juan-juan (Avar) 363 Juan-juan devleti 83 Juan-juan Devleti 78 Juan-juan mparatorluu 681 Juan-juanlar 82, 83, 740, 760, 761, 762, 786, 833, 837, 838

Justinos II 84 Juyan (Edsin-Gol) 752 Jtler 903 K K. A. Akiev 626, 631, 781, 800 K. Baypakov 629, 631

Juan-juan'lar 500 K. Enoki 793, 828, 831, 832, 835, 916 Juan-uanlar 680 K. Fik 311 Jucheer 755 K. H. Menges 399, 417 Judah 72, 73 K. M. Baypakov 628, 631 Juiyuan 633 K. Shiratori 836 Juli Alpleri 913 K. T. Laypanov 429 Julia Alpleri 81 K. Trever 502 Julius Africanus 604 Kang (Kang-kuo) 835 Julius Lewy 604 Kang-ch 738, 763, 766, 767, 770, Julyen takvimi 137 Jundu an 932 Jundu an Da 932 Jung kavmi 468, 469 Junge 593, 617, 618, 619, 621, 625, 787, 788 Ki-min 87 Junglar 468, 469, 735 Ki-min (Tu-li) 87 Jung'lar 504, 511 Ki-tan 97 Junglular 469 Kitanlar 92, 96 Junkers Firmas 149 771, 772, 774, 777, 778, 791, 795, 807, 835 Kang-chler 777 Kang-k 503, 506, 783 Ki-ku, Kie-ku, Kie-ka-sse 100 Ki-lien 515, 782, 783, 784

1627

Ki-tanlar 83, 88, 91, 92, 96, 98, 100, 101 Kiu-she 497, 500 Ko-lo 83, 85 Ko-lo (Kara) 83 Kuei 472, 496, 516 kun-mi 777, 778, 779 Kun-mi 777, 778, 779 kun-mo 777, 778 Kabe-i Zerdt kitabesi 790 Kabak Mustafa isyan 124 Kabardalar 225 Kabardin-Balkar zerk Cumhuriyeti 223, 224 Kabardinler 223 Kabartay beyleri 125 Kabartay oblast 125 Kabartay-Balkar SS Cumhuriyeti 165 Kabartay-Balkarlar 165 Kabil 76, 77, 122, 242, 243, 258, 259, 268, 612, 796, 807, 809, 815, 819, 844, 846, 848 Kbil 115, 126, 140, 258, 795, 817, 845, 846 Kbil nehri 258 Kbil ah 845

kabile birlii 73, 471, 521 kabileler birlii 847, 863, 893 Kabilah 846 Kabotaj Kanunu 151 Kabulistan 839 Kaar hanedan 123 Kaar Hanedan 123, 150 Kaarlar 269 Kan 356 Kaintse 382 Kaddafi 169 Kad Burhneddin 110, 111 Kad Burhaneddin Beylii 270 Kad Burhneddin Beylii 111 Kadaskerlik 110, 114 Kadrbay III 800 Kadrgan dalar 840 Kadrgan Dalar 582 Kadrgan Orman 840 Kadife Kale 142 kadim ah 376 Kadm Trkler 337 Kadm Trkleri 344 Kadisiye Sava 89, 660

1628

kadmiyum 247 Kadphises 792, 796, 797, 798, 802, 803, 806, 807, 808, 817, 821, 823, 824, 825 Kadro dergisi 156 Kafirnigan 614, 809 Kafkas 132, 341, 424 Kafkas boylar 346 Kafkas blgeleri 425 Kafkas Da 924 Kafkas dalar 350, 641 Kafkas Dalar 578, 642 Kafkas dili 326, 330 Kafkas dilleri 209 Kafkas hallar 370 Kafkas halklar 179, 542 Kafkas kavimleri 223 Kafkas kyl kavimleri 326 Kafkas Mslmanlar 160 Kafkas Trkleri 140, 370 Kafkaslar 416 Kafkasa 328 Kafkaslar 66, 76, 78, 79, 81, 82, 84, 85, 88, 89, 90, 206, 268, 275, 416, 429, 442, 444, 446, 447, 575, 580, 582, 587, 588, 589, 620, 641, 642, 643, 655, 657, 658, 721, 841, 855, 933 848 780

Kafkasya 58, 82, 84, 85, 89, 103, 111, 122, 124, 125, 135, 136, 139, 205, 210, 223, 224, 225, 226, 227, 230, 267, 273, 318, 344, 353, 366, 367, 403, 406, 414, 424, 429, 487, 526, 528, 576, 591, 602, 603, 605, 607, 668, 677, 763, 782, 853, 872, 874, 879, 880, 882, 884, 914, 921, 922, 923, 924 Kafkasya Dalar 923 Kafkasya Mslmanlar 135 kaftan 294, 495, 504, 507, 509, 514,

Kagnl 57, 293, 497, 498, 499, 500, 501, 502, 503, 504, 505, 508, 509, 510, 514, 515, 516 Kagnl boylar 502 Kagnl Trkleri 57 Kahire 116, 125, 131 Khire 100, 102, 272 Kai Huang 562 Kaisara (Sezar) 824 Kala 277, 278, 296, 297, 298, 305, 360, 376, 847, 848 Kalalar 268, 284, 829, 845, 846, 847,

Kalalar (Halalar) 845 Kalaln-alt 277 Kalal-gr harbeleri 506 kalaluk(karluklar) 90

1629

Kalas Mtarekesi 124 Kalat kenti 390 kalay 454, 522, 653 Kalbin sradalar 653 Kalde 415, 435 Kaledoniyen 244 Kalhna 794 Kalr 277 kaligrafi 762 Kalinin 140 Kalkanlar 601, 882 Kalkiraca 829 Kalkolitik 422, 436, 441, 444, 448, 449, 453 Kalkolitik devir 436, 441, 444, 449 Kalkolitik kltr 448 Kalkolitik kltr 436 kalkolitikum 436 Kalkta 120, 161, 816 Kallinos 606 Kallipidailer 579 Kallipolis (Gelibolu) 905 Kalmar Birlii 111 Kalmuk 121, 374

Kalmuk zerk Cumhuriyeti 400 Kalmuka 380, 381, 400 Kalmuklar 119, 123, 136, 385, 393, 400, 542, 676, 855, 887 kalpak 630, 666 Kalvinistler 64 Kalvinizim 117 Kam (aman) 340 Kama 57, 379, 494, 501, 507, 508, 514, 640, 724, 879, 936, 940 Kama nehir 655 Kama Nehri 937 Kama vadisi 507 Kamasinler 393 Kambiz 590 Kambo 335 Kamboya 235 Kamatka 400, 672 Kamenev 157 Kaml 299 Kamil Karaveliolu 174 Kamlk 339, 341, 344 Kamsum/Kamsitum 455 Kamus-i Trki 131 Kms-i Trk 382, 383

1630

Kan Inuk 548, 549, 551 kan karabeti 324 Kanada 159, 208, 213, 253, 414 Kanattas 726, 933, 934, 935 Kan-chou 474, 773, 783 Kan-ou 100 Kan-ou Uygur Devleti 101 Kan-ou Uygurlar 101 Kanov ehri 656 Kan-u 96 Kandahar 116, 126, 614, 815, 819 Kandarlar 612 Kandehar 75, 259, 808, 836 Kandil da 185 Kangalu/Kangl 296 Kangar 315, 425, 426, 429, 430, 431, 506 Kangar boylar 506 Kangaras 431 Kangaras Devleti 431 Kangarlar 425, 427, 429, 430, 431 Kangay lkeleri 73 Kang-dz kalesi 507 Kangjui halk 635 825

Kangjui (Qanqa)lari 635 Kang-k 75, 78, 92 Kang-kler 787 Kangl 305 kangllar 293 Kangllar 295 Kangler 784 Kangyi Devleti 745, 747 Kan 296 Kan(Mareh) 297 Kanha 505, 506, 507 Kani Gngr 173 Kaniska I. 790 Kanika 76, 794, 795, 796, 797, 798, 803, 806, 807, 808, 810, 817, 820, 821, 824,

Kanika Devri 817 Kanika I 821 Kanika I. 797 Kanika III. 790 Kanika/Kanita 798 Kankl 277, 278, 298 Kanl Pazar 132 kannabis 373 Kannau 815

1631

Kansu 74, 75, 79, 80, 93, 94, 102, 267, 400, 410, 422, 474, 497, 510, 512, 534, 535, 656, 689, 696, 706, 737, 738, 739, 752, 758, 782, 783, 789, 819 Kan-su 91, 100, 268, 464, 470, 770, 771, 797 Kansu blgesi 400 Kansu Uygurlar 267 Kansu vhas 510 Kansu(in) 79 Kansuyu 754 Kantra 302 Kanun- Essi 291 Kanuni 116 Kanun 64, 65, 66, 69, 117 Kanun-i Esasi 128 Kanuni Sultan Sleyman 62, 63, 64, 66, 69, 70, 106, 108, 110, 116, 117, 118, 120, 170, 201, 272, 273, 274, 624, 665, 818 Kanun Sultan Sleyman 64 Kao Kang 838 Kao-chang 761, 762 Kao-che 469, 496, 497, 506, 514, 516, 837 Kao-chelar 465 Kao-chang 301, 790 Kao-chang/Koo lkesi 301

Kao-che 469 Kao-cheler 301 Kao-e kavmi 364 Kao-e oymaklar 364 Kao- (Tles) 786 Kao-ti 73, 732, 741 Kao-tsu 87, 88, 732 Kapadokya 453, 590 Kapadokya tabletleri 453 Kapadokya Tabletleri 453 Kapagan Kaan 736 Kapagan-Kaan 371 Kapagay Rezervuar 726 Kapet 196 Kapgan (=Ftih) 91 Kapgan (Mo-o) kagan 92 Kapgan kagan 92 Kapgan Kagan 90, 92, 93, 94, 95 Kapgan kaan 97 Kapgan Kaan 93 Kapkullar 67, 68, 69, 70 Kapkulu kuvvetleri 67 Kapisa 75, 76, 77

1632

kapitalizm 190, 191 kapitlasyon 64, 116, 122 Kapos Vadisi 721 Kappadokia 79, 856 Kappadokiya 922 Kaptan Cook 123 Kaptan- Derya 117, 118 kaptlasyonlar 122 Kar Dingeze 431 Kara Aa 726, 933 Kara Aa Hyk 726 Kara Arslan 103 Kara Balsagun 656 Kara Deniz 82 Kara Devletgerey 121 Kara Hanl Devleti 99 Kara Harp Okulu 184 Kara Hitaylar 100 Kara Issg Kaan 337 Kara Kadphises 798 Kara Koyunlu Trk Emirlii 112 Kara Koyunlu Trkleri 114 Kara Kum l 388, 483 Kara Mustafa 65 429

kara nehirliler 429 Kara papallar 150 Kara tekin 104 Kara Trgiler 94, 96 Kara Yorgi 124 Kara Yzler 132 Karaba 179, 184, 206, 641 Karaba Hanl 122 Kara-Bura 488 Karacaolan 118 Karacuk 101, 505 Karacuk dalar 101, 505 Karaay 180, 223, 224, 225, 227, 356,

Karaay Trkleri 223 Karaayca 382, 383, 399 Karaay-erkes Cumhuriyeti 180 Karaay-erkez zerk Cumhuriyeti 223, 224, 225 Karaaylar 125, 542 Karaayllar 125 Karai 142 Karada 93, 129, 232, 233, 628, 827 Kara-Dalk 115 Karadallar 150

1633

Karadeniz 55, 58, 72, 76, 81, 82, 84, 85, 101, 111, 130, 188, 224, 242, 248, 267, 268, 269, 289, 290, 302, 303, 304, 305, 307, 314, 315, 329, 353, 367, 386, 393, 406, 412, 417, 424, 425, 427, 429, 430, 431, 439, 440, 444, 479, 480, 481, 482, 483, 496, 505, 519, 523, 547, 575, 576, 577, 578, 579, 583, 586, 587, 588, 590, 600, 602, 604, 605, 607, 611, 613, 620, 622, 632, 637, 638, 639, 640, 644, 645, 646, 647, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 668, 764, 765, 772, 838, 867, 872, 879, 884 Karadeniz blgesi 605 Karadeniz iklimi 440 Karaderya 791 Karadzi 181 Kara-evli 298 Karaganda 246, 247 Karagas 356, 357 Karagasa 398, 399 Karahan 278 Kara-han 295, 297, 298 Karahan beyleri 298 Karahan hanedan 258 Karahanl 58, 102, 199, 312, 365, 376 Karahanl Devleti 103 Karahanl Hanedanl 102 Kara-Hanl hkmdarlar 77

Karahanl sanat 58 Karahanllar 90, 98, 100, 102, 103, 104, 105, 197, 249, 267, 278, 279, 300, 314, 376, 417, 471, 477 Karahtaylar 103, 197, 198 Karahisar- ark 151 Karahitay Devleti 105 Karahitaylar 105, 106 Karahoo 762 Karaim Trkleri 226, 227 Karaimce 226, 382, 398, 399 Karaimler 226, 227 Kara-rti 90 Karakalpak 251 Karakalpak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 157 Karakalpak zerk Cumhuriyeti 223 Karakalpak Trkleri 223, 229, 231 Karakalpaka 399 Karakalpakistan 157, 178, 223, 249, 487, 678 Karakalpaklar 678 Kara-Kamar 492 Karakrgzca 381, 382 Karakol 251 Karakoyunlu 412

1634

Karakoyunlular 105, 110, 112, 114, 269 Karakum 101, 207, 208, 252, 295, 298, 342, 414, 664 Kara-kum 91 Karakum l 252 Karakum l 245, 480 Karakum nehri 207 Kara-Kurgan 520 Karakurum 74, 242, 244, 250, 255, 256, 277, 295, 338, 342, 670 Karakurum dalar 74, 244 Karakurum Dalar 667 Karakurum Devleti 255 Karakurum Kanal 250 Karaman 66, 106, 110, 111, 114, 269, 272, 348 Karaman beylii 111 Karaman Oullar Beylii 269 Karamanl 200, 279 Karamanllar 65, 108 Karamanlis 167 Karamanolu Mehmed Bey 108, 661 Karamanoullar 59, 107, 114 Karanlk (Kunlun) dalar 255 Karanlk Dalar 764

Karanlk dalar 256 Karantin-Taman 934 Karaosmanoullar 70 Karapapaklar 150 Karasal iklim 440 Karask kltr 368 Karasi 151 Karasu 492 Karasu (Valihanovun) siti 491 Karasu Bozylga 359 Karasuk 304 Karasuk devri 499 Karasuk Dnemi 465, 520 Karasuk rma 72, 653 Karasuk kltr 57, 73, 293, 464, 494, 498, 515, 518, 519 Karasuk Kltr 57, 72, 73, 293, 464, 465, 494, 497, 498, 499, 501, 508, 515, 518, 519, 520, 524, 525, 653, 782 Karasuk nehri 519 Karasuk-Tagar kltr 508 Karaahr 797, 837 Karaar 80, 472, 783 Kara-ehr 509 Karait 295

1635

Karavak 801 Karatag 615 Kara-ta silsilesi 505 Karatau 486, 615 Karatav 628, 629, 630 Kara-Tepe 825 Karaton 79, 856, 857, 858, 860, 863, 880, 892, 894, 900 Karay 356 Karayazc 69 Karaylar 150 Karince 381 karde harbi 675 Kardunia 435 Karesi Beylii 66, 110 Karesioullar Beylii 270 Kargal geidi 780 Kargalk 503, 504 Kargalk mezar 504 Kargali da geidi 779 Kargalinsk 800 Kargan sava 95 Karm Paluk 583 Karh 506

Karkab 277 Karkn 101 Karl Marks 126, 127 Karl Deniz 431 Karlk-ta 509 Karlofa Antlamas 65, 121, 274 Karluk 88, 277, 305, 375, 411 Karluk boyu 99 Karluk Trkleri 102 Karlukh, Kharlukh, Halluk 99 karluklar 90 Karluklar 84, 89, 90, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 268, 296, 297, 302, 655, 681 Karmatlar 100 Karnak Kitabesi 447 Karpat dalar 638 Karpat havzas 367 Karpat Havzas 933, 937 Karpat Ruthenyas 638 Karpatlar 350, 367, 403, 405, 578, 637, 638, 655, 782, 856, 862, 880, 881, 883, 884, 885, 906 Karpatyan Havzas 542 karpuz 256, 778 Kars 103, 138, 141, 142, 392, 410, 594, 595, 625, 626

1636

Kars Antlamas 142 Kartaca 865, 903, 904 Karthasis 355 Karun nehri 438 Karya Denizi 431 Kas ehri 103 Kasan ehri 791 Ka-shuang-na 835 Kasm bin Muhammed bin Kk

268, 390, 472, 664, 669, 797 Kgar 58, 80, 83, 86, 314, 509, 790 Kgar Hanl 114 Kgari 362 Kgar 356, 365, 372, 382, 495, 497, 503, 504, 507, 509 Kagarl Mahmud 77, 101, 282, 283, 284, 286, 294, 295, 300, 306, 307, 413, 417, 418, 628, 631 Kgarl Mahmud 311, 313, 314 Kagarl Mahmut 243, 257, 457, 669 Kagarl Mahmut Trbesi 257 Kagarllar 625 Kagarya 390 Kagay 425 Kagaylar 424 kagir/kasgir 341 Kaka-derya 791 Kakay Trkleri 230 Kakay-Aynallu 399 Kakaylar 150, 370 Kamir 614 Katafalk 361 katakomb 796 Katakom-Ni kltr 549

Muhammed 114 Kasm Hanl 113, 269 Kaslar 435, 438, 439, 447, 448 Kaspien 318 Kaspiler 611, 612, 616 Kaspir 614 Kaspirler 611, 614 Kaspiy 429 Kasr- rifan 111 Kasr- Hinduvan/rifan 111 Kasr- irin Antlamas 122 Kastamonu 104, 139, 150, 270 K (Ke, veya Kgar?) 790 Kn/Ka ehri 302 Kagar 76, 94, 95, 100, 102, 106, 115, 116, 128, 156, 158, 243, 254, 255, 257, 258,

1637

Katalaunum 81 Katanda I 500 Katarinskiy 381, 382 Katavan sava 105 Katerina I. 121 Katerina II 123 Katerina II. 123 Kathiavar 614 Katholiklik 344 Kathy Linduff 721 Katlm Ortakl Belgesi (KOB) 187 Ktib elebi 62, 63, 70 Katip elebi 120 Katolik 64, 116, 172, 346, 364 katolik katedrali 131 Katolik Kilisesi 111, 116 Kavad 829, 830, 836, 837 Kavalal Mehmet Ali 124 kavim gleri 672 kavim monografisi 555 Kavimler G 75, 78, 79, 587, 659, 662, 827, 853, 856, 879, 900 Kavun 256 Kavurt Bey 104

Kaya nal 173 Kaya Oymalar 936 kaya resimleri 518, 527, 630, 653 Kayar Trkleri 230 Kaydu 295 Kaygalk nar 257 Kaygusuz Abdal 115 KayHusrav 309, 310 Kay aireti 271, 273, 342, 417 Kay boyu 59 Kay Boyu 101 Kaylar 299 kays 256, 257 Kaylar 102 kaysara 798 Kayser (Sezar) 821 Kayseri 79, 82, 103, 107, 108, 130, 147, 149, 153, 270, 453, 663 Kaysdu 364 Kaymareta 309 Kayyum Nasr 128 Kazak 115, 118, 120, 121, 122, 125, 126, 127, 130, 132, 135, 136, 137, 140, 141, 144, 149, 152, 157, 179, 206, 229, 231, 246, 247, 248, 251, 257, 289, 304, 348, 356, 373, 374, 390, 503, 504, 518, 542, 544, 594, 595,

1638

596, 626, 627, 628, 629, 631, 651, 655, 705, 743, 764, 766, 776, 934 Kazak Ala Orda Partisi 152 Kazak bozkrlar 628 Kazak direnii 126 Kazak mparatorluu 115, 118 Kazak Kk Cz 122 Kazak Kk Cz Hanl 125 Kazak Mill Hkmeti 137 Kazak Orta Cz 121, 122 Kazak Orta Cz Hanl 125

226, 229, 237, 239, 240, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 250, 251, 252, 255, 259, 270, 271, 280, 290, 291, 292, 293, 348, 351, 353, 388, 390, 399, 414, 423, 425, 426, 428, 465, 487, 488, 491, 492, 493, 494, 503, 519, 521, 526, 528, 540, 541, 542, 544, 550, 551, 584, 622, 628, 629, 630, 631, 644, 653, 658, 659, 666, 668, 669, 678, 679, 706, 709, 743, 766, 776, 781, 782, 801, 880, 934 Kazakistan Enstits 781 Kazaklar 120, 121, 123, 125, 133, 135, 152, 166, 172, 223, 229, 246, 247, 248, 255, 257, 278, 279, 540, 541, 542, 623, 625, 678 Kazan 135, 136, 137, 138, 156, 226, 356 Cumhuriyeti Arkeoloji

Kazak

Otonom

Sovyet

Sosyalist Kazan hanl 114, 117 Kazan Hanl 90, 112, 113, 117, 269 Kazan kenti 113

Cumhriyeti 140, 149 Kazak Sovyet Sosyalist Cumhriyeti 157 Kazak Step Genel Valilii 127 Kazak stepleri 130 Kazak Stepleri 121 Kazak Tugay 132 Kazak Trkleri 206, 229, 231 Kazak Ulu Cz 122 Kazak Ulu Cz hanl 126 Kazaka 206, 246, 399 Kazakistan 56, 57, 72, 76, 78, 82, 92, 102, 127, 157, 177, 179, 180, 205, 206, 207, 210, 211, 212, 213, 217, 220, 222, 223, 225,

Kazan Kulplar 720 Kazan Mill uras 135 Kazan Muhbiri 132 Kazan Sulu 375 Kazan ehri 113, 121, 123, 180, 507 Kazan ehri 105 Kazan Tatarlar 132, 343, 356 Kazan Trkleri 117 Kazan niversitesi 124 Kazanca 381, 382

1639

Kzm (Dirik) 151 Kzm (zalp) 145 Kazm Karabekir 129, 148 Kazm Karabekir Paa 147 Kz Abdurreit brahim 135 Kazmak 252 Keban Baraj 441 kedt 504 Kefe 114 Kelerme 526 Kelermes 531, 532, 934 Keleti Szemle 378, 381, 386, 387, 423, 788, 940 Kelfler 502 Kellog Msk ve Pakt 153 Kelteminar Kltr 72 Keltler 79, 410, 502, 515, 591, 601, 639, 879 Keluren 277 Kem (Yenisey) rma 498 Kem blgesi 494 Kem rma 501, 514 Kem nehri 293 Kem vadisi 499 Kemal Arkan 173

Kemal Demirer 173 Kemal Karpat 56 Kemal Paazde 290 Kemalist reformlar 146 Kemalizm 166 Kemalpaazde 62, 67, 70 Kemari 296, 297, 298, 301 Kemri 300 Kemer 454, 546, 721 Kemerova Blgesi 225 Kemerovo 523, 524, 532, 552, 724, 725, 727, 728, 936 Kemerovo Devlet niversitesi 724, 936 kemik oymalar 483 Kem-kenciyut 277 Kenan Evren 172, 174 Kenan ner 164 Kencine 509 Kencineler 847 Kenesar Kasmov 126 kenevir 247 Kegeres-Kagl boylar 507 Keng Tarban 92 Kengy 615

1640

Kengyler 615 Kenkol 548, 550, 552, 796 Kenkol mezarl 548 Kenkol-tipi yerlemeler 550 Ken-kuan 497 Kennedy 167 Kentkol 550 Kentum 330 Kenya 185 kepenek 294 Kepler 119 keramik iilii 669 Kerbel 117 Kerch 934 Ker (Bosporos) kalesi 85 Ker Boaz 602 kerek 294, 496, 517 Kerenski 136 Kerensky Hkumeti 136 kerges 513 Kerha 438 Kereres boy adlar 506 Kerim Berdi 112 Keriya 665

Kerkk 170, 399, 414, 417, 438, 439, 444, 445 Kerkkl Fettah 147 Kermucin 278 Kerulen Nehri 92 Kerlen 73 Ke-shih 835 Ke 431, 790, 791, 805, 835, 839, 842 Kefz-Znn an esmiil-Ktbi velFnn 120 keif 333, 344, 440, 443, 457, 518, 519, 679, 683, 781 Kei Pirre 105 Kemir 76, 126, 166, 277, 612, 773, 794, 796, 809, 815, 816, 818, 820, 821, 840, 846, 847 keten 257, 513, 599, 874 kethda 68 Ketmen-tbe 801 Kette-Korgan 791 Keyler devri 496 Keymers 296, 298, 299 Keza v. Hammer 308 KGB 157, 160 Khabdullina 550 Khalkha 676

1641

khalkos 441 kharisma 859, 890, 894 kharizma 375 Kharosth 789, 790, 792, 799 Kharosthi alfabesi 803 Kharosth Alfabesi 798 Kharosthi yazs 792 Kharosthice 792, 795, 797, 798, 810 Kharosthce 790 Kharosthice Panjtar 792 Khingan dalar 350, 358 Khoklach-Novocherkassk 934 Kholiatai 847 Khoreneli Moses 358 Khrushchev 164 Khudyakov 547, 551, 552 Khusana 789, 790 Kbak 278 Kbrs 118, 128, 134, 144, 148, 154, 158, 160, 162, 163, 164, 165, 167, 168, 170, 171, 173, 174, 175, 176, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 187, 205, 236, 238, 270, 271, 276, 399, 414, 417, 451, 820 Kbrs adas 128 Kbrs Bar Harekat 163, 170 Kbrs Bar Harekt 170

Kbrs Milli Trk Halk Partisi 160 Kbrs Rum kesimi 181 Kbrs Trkleri 176, 183, 236 Kl-barak 295 Kl Ali 148 Kl Arslan 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 624 Klkaya ky 177 Kll Cordon 137 kmz 364, 373, 374, 585, 623, 730, 787 Kmz 599 Knalzde 63, 70 kngrak 293 Knk 101 Kpak Kpaklar.Bakn Kpaklar.Bakn Kpaklar.Bakn Kpaklar Kpak bozkrlar 388 Kpak devleti 375 Kpak Hanl 99 Kpak Trkleri 586 Kpaka 394 Kpaklar 76, 90, 99, 101, 102, 125, 268, 277, 296, 297, 361, 374, 394, 497, 500, 506, 515, 659 358, 411, 506.Bakn

Kpaklar.Bakn Kpaklar.Bakn

1642

Krdaa 209 Krgz 60, 92, 99, 100, 132, 135, 140, 144, 149, 150, 153, 154, 157, 220, 229, 231, 242, 251, 252, 257, 268, 277, 293, 294, 305, 341, 353, 356, 358, 370, 371, 374, 378, 380, 411, 417, 458, 494, 498, 501, 514, 515, 551, 594, 595, 651, 655, 656, 673, 705, 706, 786 Krgz (Kazak) Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyetleri 144 Krgz Boylar 497 Krgz bozkrlar 353, 417 Krgz Bozkrlar 242 Krgz Cumhuriyeti 252 Krgz diyarlar 277 Krgz mezarlar 501 Krgz Otonom Sovyet Sosyalist

Krgzistan Sovyet Cumhuriyeti 157 Krgzlar 83, 92, 93, 94, 95, 97, 99, 100, 102, 106, 153, 154, 172, 206, 251, 257, 268, 278, 279, 282, 293, 304, 362, 364, 366, 367, 370, 373, 374, 497, 498, 503, 509, 512, 513, 514, 516, 541, 542, 607, 623, 655, 656, 678, 681, 682, 740, 887, 888, 897 Kr-han 298 Krkkale 164 Krm 57, 59, 73, 85, 107, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 129, 132, 135, 136, 137, 141, 142, 156, 159, 160, 179, 225, 226, 227, 267, 269, 273, 281, 356, 367, 386, 399, 411, 414, 417, 425, 427, 429, 547, 593, 598, 602, 603, 625, 626, 637, 832, 879, 880, 881, 884, 933 Krm Devlet niversitesi 179 Krm Halk Cumhuriyeti 137 Krm Hanl 113, 114, 123, 269 Krm Muhtar Sovyet Sosyalist

Cumhriyeti 149, 150 Krgz Sovyet Sosyalist Cumhriyeti 157 Krgz Trkleri 229, 231, 294, 501 Krgz(Kik-kun) 697 Krgz-Altay dalar 251 Krgzca 348, 355, 381, 382, 383, 399, 458, 787 Krgzistan 157, 179, 180, 205, 206, 207, 210, 211, 212, 213, 214, 217, 218, 219, 222, 225, 237, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 251, 252, 253, 255, 270, 271, 290, 291, 292, 388, 400, 414, 423, 479, 486, 547, 551, 678

Cumhuriyeti 141, 160 Krm Oblast 160 Krm Sava 126, 127 Krm Tatar Hanl 115 Krm Tatar Milli Kurultay 137 Krm Tatar zerk Cumhuriyeti 226 Krm Tatarca 399 Krm Tatarcas 399 Krm Tatar 132, 225

1643

Krm Tatarlar 114, 118, 135, 160, 226, 603 Krm Trkleri 160, 226 Krm yarmadas 879, 880 Krm Yarmadas 113, 367 Krmca 356, 382 Krmak dili 226 Krmak Trkleri 225 Krmaklar 225, 226, 227 Krmgerey 122, 123 Krmgerey (Deli Han) 122 Krkzlar 278 Kr-kzlar 297 Krkun 497 Krmanca 209 Krmz Tiler 469 Krmz Tiler 469 Krehir 147 Krzolu 581, 594, 621, 625 Klak 288, 297 Ktalarn Kaymas Teorisi 135 ktasal buzullar 479 Ktaylar 102, 345, 560, 569 Kyafet Kanunu 157

Kzk 101 Kzl Adir 721, 933, 937, 939 kzl geyik 492 Kzl Kalar 751 Kzl Kaya 722, 935 Kzl Kum l 93 Kzl Ordu 136, 137, 138, 139, 141, 178 Kzl Ordusu 138 Kzlarvat kasabas 252 Kzlba 66 Kzldeniz 272, 436, 774 Kzlderililer 422 Kzlderilileri 421 Kzlrmak 439, 444, 589, 590, 607 Kzlkum l 246, 248, 249, 342, 664 Kzlkum l 245, 480 Kzllar 140 Kzlorda 247, 482 Kzl-Rabat 801 Kzlsu-Krgz 255 Kz-kulesi 301 Kibek Han 112 Kiik-Ta 298 Kidan kalntlar 549

1644

Kidara-Kuanlar 832 Kidaritler 790 Kidarita hnedan 78 KieKiaSe 154 Kie-li 88 Kiepert 581, 594, 621, 625, 643, 646 Kiev 248 Kiia Nehri 724 Kil kaplar 780 Kili 114, 355 Kilikya 104, 607, 856 Kimal 296, 297 Kimal/Kimak 297 Kimek Hakanl 268 Kimekler 100, 101, 376 Kimmer 367, 429, 446, 447, 577, 587, 588, 589, 597, 598, 602, 603, 604, 605, 606, 607, 879 Kimmer aknclar 607 Kimmer Anadolu Bozkr Devleti 604 Kimmer boylar 602, 604, 605, 606 Kimmer devleti 604 Kimmer g ve aknlar 603 Kimmerike 602 Kimmerikum 602

Kimmeris 602, 606 Kimmerius Da 605 Kimmerler 72, 73, 295, 447, 505, 576, 577, 579, 580, 588, 589, 593, 594, 595, 596, 597, 598, 602, 603, 604, 605, 606, 607, 625, 627, 632, 637, 642, 657 Kimsesizlerin Halk 484 Kin-fu devleti 509 King hanedan 133 King hanedanl 120 Kingan/Kadrgan 417 kingrak 653 Kinler 73 Kin-man 500, 509, 516 Kin-man kavmi 293 Kiok 784 Ki-ok 74, 703, 704, 767 Kionit 790, 831, 832, 833, 834 Kionit/Hyon 835 Kionit/Hyonlar 832 Kionit-Hua konfederasyonu 834 Kionitler 831, 832 Kionitleri Toharlar 831 Kir 611, 612, 613, 618, 629 kiraz 257, 385

1645

kire hamuru 548 Kireyit 277, 278 Kireyitler 277 Kiril alfabesi 158, 165, 400 Kiril Alfabesi 150, 169 Kiril harfleri 400, 401 Kirkor Levonyan 174 Kirman 103, 123, 269, 296, 370 Kirman Seluklu Devleti 103 Kirman Seluklular 269 Kirtse 797 Kirus 590 Kiselev 293, 495, 498, 499, 500, 501, 502, 514, 515, 516, 519, 523, 524 Kispek 933 Kisra Anuirvan 840 Kisujszalls blgesi 541 Ki 331, 415, 436 Kipek 880 Kitab- Bahriye 116, 276 Kitab- Mll-Hind 103 Kitab-i Mustatab 62 Kitan 91 Kitan/Ktay 739

Kitanlar 102, 105, 474, 476, 655 Kitolo 817 kitunnu 455 Kiyef 656, 659, 889 Kiyef Knezlii 656, 659 Kiyef ehri 656 Kiyev 100, 102, 107, 136 Kiyev Knezlii 102 Kiyok 784 Kizzuvatna Krall 439 Kizzuwatna 444, 449 KKTC 175, 176, 179, 180, 187, 238 Klan eksogamisi 330 Klapproth 351 Klaproth 378, 417, 593, 786, 915 Klasik Dnem 70 Klavdi Ptolemey 921, 926, 927 Klazomenai lahdi 607 Klerides 171, 180, 187 Klyashtorniy 721, 727 Klyatorny 281, 307, 506, 515, 516 Klyatorny Kangar 506 Knez Svyatoslov 89 Knudtzon 432

1646

Knpfteppich 370 kobuz 365, 366 Kobyokovo 780 kobys 366 Kocaeli 151 Kocatepe 142 Koaryan 184, 185 Koi Bey 62, 68, 70 Koo 301, 422, 500 Kodly 366 Koil (Aligarh) 815 Kokel 723, 727, 728, 931, 933, 936 Kokkum 796 Koksa 500 Kolaas (Kdemli Yzba) 132 kolak 501, 509 Kolkhis blgesi 607 Kollautz 506, 514, 515, 516 Koloni a 454, 455 Komane 343 Komed Saka halk 614 Komedler 615 Kominform 162 Komsomolsk blgesi 401

Komnist Manifesto 126 Komnizm 137 Konar-ger kavimler 782, 783 konar-gerlilik 690 Kondofar 614 Kondom 356 Konfiys 760 Konfyanist Felsefe Okulu 689 Konfyanistler 555, 737 Konfyanizm 737 Konfyus 730, 735, 737 Konfys 467, 569, 715 konglomera 375 Kongrat Hanedan 140 Kongrat Hanedanl 123 Kongrat Sllesi 124 Konovalov 547, 552, 931, 939, 941 Konow 795, 797, 798, 799, 802, 807, 808, 809, 810, 826 Konqi Darya Nehri 549 Konrad 105, 162 Konrad Adenauer 162 Konstantin Yunan kral 142

1647

Konstantin ernenko 176 Konstantinopolis 64, 66, 276, 837 Konstantiolas 900 Konya 82, 103, 104, 107, 108, 114, 130, 148, 169, 172, 269, 288, 370, 440, 449, 450, 589, 593, 595, 604, 661, 812 Kopernik 117 Kopet da 242 Kopet Da 403, 486 Kopet dalar 252 Kopevo 521 Kophenag 173 Koppers 316, 326, 332, 333, 334, 351, 352, 368, 420, 662, 663, 819 Kopakasa 803 Korin 381 korday (kuu) 512 Kore 57, 74, 101, 111, 163, 164, 250, 335, 466, 535, 714 Kore Sava 163, 164 Korece 394, 396, 787 Korel Gymen 174 Koreliler 211, 379, 380, 563, 669 Kor 278 Korkan 278 Korila 255

Korkun van IV. 117 Kornilov darbesi 136 Koron 115 Kortepeter 64 Koryaklar 393 Kos kurgan 488 Kosano 790 Koshanos 821 kosmik da menkbesi 503 kosmoloji 495 kosmolojik sistem 495 Kosogol 721, 933 Kosogol hazinesi 721 Kosova 67, 111, 172, 177, 178, 186, 232, 272, 285 Kosova Meydan Sava 272 Kossogol gl 323 Kostola 904 Koa aydam gl 338 koton tunika 434 Kourt Doulo slalesi 89 Kousenon 790 Koussenon 790 Koybal 356

1648

koyun 58, 72, 91, 177, 245, 247, 248, 259, 287, 291, 300, 323, 326, 361, 364, 370, 372, 373, 374, 437, 479, 483, 490, 499, 513, 515, 516, 520, 534, 536, 563, 616, 630, 644, 652, 653, 678, 697, 712, 753, 835, 846, 848, 859, 887, 911, 931, 933 Kozak ihtilali 120 Kozhomberdiev 547, 552 Kozlof 367 krme ook 503, 509 Kgmen (gk rengi) 359 Kgmen da 498 Kgmen dalar 92, 94, 498, 500, 502, 514 Kgmen Dalar 293, 508 Kgmen dalar (Tannu-ula) 92 Kgmen-y 498 Kmen dalar 501 Kmen Dalar 57 Kk bri 359 Kk Han 298 Kk Sagun 376 Kk Trk mparatorluu 681 Kk Trkler 512 Kkel 723, 725 Kkel (Siinchyurek) kltr 723 516

Kkel Mezarl 723 Kke-navur 277 Kkibagan 58 Kk-Tigin 501 Kktrk 338 Kk-Trk (Gktrk) harfleri 494 Kk-Trk devri kitbeleri 499 Kk-Trk fonogramlar 495 Kk-Trk harfleri 504 Kk-Trk Kagan 495, 499, 502, 503,

Kk-Trk kitbeleri 497, 498, 506 Kk-Trk mezarlar 500 Kk-Trk yazlar 500 Kk-Trkler 498, 500, 502, 505, 513 Kk-Trk 410, 411 Kkunur gl 667 Kl rkin 376 Kl Tigin 56, 788 Kl Tigin Yazt 623 klelik 127, 190, 191, 339, 340, 456, 705, 738, 837, 863 Klemen/Memlk Devleti 287 Klemenler 343 Kl-tigin 284

1649

kmr 167, 223, 247, 249, 252, 257, 259, 381, 483, 491 Kpek Jung 468 Kpet dalar 480 Kprl Ktphanesi. 120 Kprl Mehmed 68, 69 kpzevcelilik 340, 343 Krfez blgesi 415 Krfez Sava 179 Krla armutu 257 Krolu 115, 581 Krs rma 881, 884 Kr nehri 906 Ksem Sultan 120 Kstemi 278 Kstence 901 Ky Enstitleri 159 ky kltr 329, 436, 437, 440 Kyen 277 Kzlemnyek 381, 917, 918 Krajina Srplar 179 Kral Alexander 138 Kral dris 169 kral mezarlar 367, 453, 645 646

Kral Mu 712 kral Sargon 438, 588 Kral 579, 599, 637, 638, 640, 642, 644,

Kral Sarmatlar 637, 640, 642, 644 Kralie Victoria 128 Kraliyet Dernei 120 Krasnodar 223 Krasnoiyarsk 930 Krasnolarsk Mzesi 721 Krasnovods 128 Kremnes 579, 593 Kretschmer 333, 580, 593, 594, 621, 625, 643, 646 Kril alfabesi 159 kriptografi (gizli yaz) 495 Kristof Kolomb 115 Kroeber 418 Kroisos 590 krom 159, 257 Kroraina 717 Krosnovodsk krfezi 834 Kroukas 428 Krurona Devleti 665, 670 Kruev 160

1650

Ksatrapa Vespasi 824 Ksatrapas 824 Ksenophon 576, 580, 593 Kserks 427, 612, 613 Ksirov 802, 803 Katrap devleti 614 Ktesi 611, 612 Ktonik kadn Tanr 328 KU aac 443 Ku tsang 761 Kuadlar 79, 81 kuan-shih 734 kuantum kuram 131 Kuan-Van 785 Kuba Hanl 122 Kubad 837, 923 Kuban 73, 82, 318, 358, 367, 429, 598, 600, 641, 645, 655 Kuban rma 85, 358 Kuban kltr 318 Kuban nehri 528 Kuban nehri 225 Kuban Nehri 933 Kuban trbesi 527

Kubarev 551, 552, 553 kubbeli otag 501, 511 Kucarat 614 Kucarlar 614 Kuci 488 kucula 817 Kuczynski 373 Kua 80, 82, 472, 704, 770, 777, 783, 785, 790, 791, 797, 805, 808 Kua blgesi 791 Kua dili 791 Kuan imparatorluu 76, 77 Kuan Krall 77 Kuanlar 74, 77 Kuarakbademi 257 Kudbeddin Muhammed 105 Kudirge mezarlar 500 Kudur-Nahunte 439 Kuds 73, 76, 79, 105, 107, 172 Kuei-u 91, 93 kuei-shuang 790 Kuei-shuang 789, 790, 791, 792, 799, 804, 805 Kuei-shuang hsi-houluu 792 Kuei-shuang wang 791

1651

Kuei-shuang wang(Kuana kral) 792 Kuei-shui 767, 768, 771, 773, 774 Kuenkir (Kangar) blgesi 425 Kufe 90 Kfe 96 Kuhram 815 Kui-fang 467 Kui-Fangllar 467 Kuisan/Ksen 791 kujula 794, 795, 797, 803 Kujula 76, 789, 790, 792, 794, 795, 797, 798, 802, 803, 806, 807, 808, 811, 812, 814, 821, 825 Kujula Kadphises 76, 789, 790, 792, 794, 797, 802, 803, 806, 807, 808, 811, 814, 821, 823, 825 Kuku-nor havalisi 87 Kul Oba 581 kul sistemi 62, 67, 70 Kul sistemi 67 Kulan Arslan (Davud) 105 Kulayka 933 Kulbulak 488, 489, 491, 492 Kulbulak katlam 491 Kuldara 486, 492, 493 Kuleli Askeri Lisesi 184

Kulikova Sava 111 Kulp blgesi 529 Kum Ynlar 473 Kuma nehri 225 Kuma Nehri 923 Kuman 356.Bakn Kumanlar Kuman (Kpak) Trkleri 656 Kuman Trkleri 656 Kumand 356, 382 Kumanlar 58, 76, 84, 99, 101, 103, 104, 105, 268, 312, 353, 356, 364, 372, 375, 424, 425, 429, 541, 542, 585, 624, 656, 659, 828 Kumarbi Efsanesi 444 Kumklar 425, 429 Kumi da 612 Kumuk 223, 227, 356 Kumuk Trkleri 223 Kumuka 381, 399 Kumuklar 424, 766 Kumul (Hami) 154, 255 kun 340, 416, 787 Kun 196 Kun lun 667, 670 Kun Lun sradalar 390 Kumanlar.Bakn

1652

Kun-bak 787 Kun-bi 787 Kunz 295 Kundak 356 Kunduz 834, 839, 840, 846 Kung Ango 667 Kungay 801 Kunges maskesi 549 Kunges nehri 549 Kung-fang 467 Kungur 429, 430 Kunlar 102 Kunlar a 197 Kunlun Hanl 667 Kun-mi 784, 785, 786 Kun-mi An-li-mi 785 Kun-mi-ler 785 Kun-mo 741, 784, 786 Kun-mo (Kun-mi) 784 Kunqiaohe Nehri 549 Kunti-Mu 801 Kunuri Sava 163 Kuo Chin-lun 730 Kura Havzas 603

Kurama-Karamezar 801 kurban ynleri 513 Kurdak 356 Kurgak 801 kurgan 367 Kurgan 586, 598, 616, 620, 624, 626, 631, 722, 723, 724, 725, 801, 809 kurgan (tepe) 361 Kurganlar 598, 709 kurganlar (mezarlar) 630 Kurkan 180, 509 Kuridachos 867 Kuriller 393 Kurs Yavkuy 296 Kursiy Ruf 765 kurun 247, 257 kurt 86, 87, 92, 245, 293, 296, 301, 305, 341, 342, 343, 368, 418, 419, 420, 421, 447, 466, 495, 498, 499, 502, 503, 505, 509, 511, 512, 515, 516, 517, 518, 551, 601, 653, 707, 722, 779, 786, 896 kurt bal sancak 92 Kurt Bitte 603 Kurt Bittel 604 Kurtuba 99 Kurtulu mecmuas 157

1653

Kurtulu Sava 134, 139, 162, 167, 200 Kuru Deniz 765 Kurug Tag dalar 549 Kurukan 411 Kuruyan gl 481 Kusan 428, 431, 665 Kusan (Kuan) 428 Kusan etnonimi 428 Kusna 789, 790, 806, 811, 812, 813 Kusna-putro (Kuana-olu) 789 Kusnasa 790 Kusnasena 799 Kusanlar 428 Ku-shih 767 Kusitum 455 kusitum elbiseleri 455 kusitum kumalar 455 Kussara 455 Kustanay 247 Kusulaka 797 Kusura 441 Kua 790, 792, 805, 806 Kuan 76, 77, 78, 428, 430, 431, 614, 615, 632, 703, 742, 748, 789, 790, 791, 792,

793, 794, 795, 796, 797, 798, 799, 802, 803, 805, 806, 807, 808, 809, 810, 813, 814, 817, 820, 821, 822, 823, 824, 825, 826, 832, 834, 841, 844 Kuan Devleti 76, 809, 821, 822, 823, 824, 825 Kuan hanedan 824 Kuan imparatorluu 77 Kuan mparatorluu 76, 431, 748, 793, 802, 824 Kuan meliki 790 Kan ehri 302 Kuan taht 76 Kuana 428, 789, 792, 796, 806 Kuanaputro 792 Kuank 791 Kuanlar 82, 428, 430, 431, 669, 742, 789, 790, 791, 792, 793, 794, 795, 797, 798, 799, 802, 803, 804, 805, 806, 807, 809, 810, 814, 815, 816, 817, 818, 820, 821, 822, 823, 824, 825, 826, 830, 832, 833 Kuanlar Devleti 82, 809 Kunh 790, 791, 805 Kunhnh 790, 805 Kuanahlar 790, 821 Kuanahr 790, 805 Kuaura 442 Kumihan 833, 836

1654

Kutasp 611, 612 Kutadgu Bilig 56, 70, 103, 243, 282, 300, 314, 375 Kutadgu-Bilig 362 kutalmolu Sleyman ah 104 Kutanum 455 Kutanum kuma 455 kutaz 511, 517 Kutbiler 268, 848 Kuteybe 94, 95, 389, 791, 830, 845, 846 Kuteybe b. Mslim 94, 845, 846 Kuteybe bin Mslim 94, 389, 791 Kuti 425 kutlu da 503, 504, 510, 513, 517 kutlu da efsnesi 503 kutlu y (ormanl da) gelenei 512 Kutlug (Ku-to-lu) 91 Kutlug Bilge Kl 98 Kutlug Bilge Kl kagan 98 Kutlug Kaan 91 Kutlu Bilge Kl Kaan 243 Kutluk Bilge 96 Kutsal Emanetler 116 kutsal geyik 520

kutsal kitaplar 416 Ku-tsang 759 Kutsettin Aybeg 848 Kuturbulak 488 Kuturgurlar 655 Kuun 313, 581, 583, 594, 626, 915 kuvartz 257 Kuvaterner 244, 479 Kuvaterner Dnemi 485 Kuveyt 177, 178, 179, 207 Kuytun 255 kuyumculuk 369, 422, 780 Kuzey Altay diyalektleri 399 Kuzey Amerika 119, 245, 421 Kuzey Atlantik Pakt (NATO) 162 Kuzey Atlantik Scak Su Aknts 478 Kuzey Baktriya 548 Kuzey Buz Denizi 243, 343, 414, 481 Kuzey Buzul Ktas 479 Kuzey in Hunlar 697 Kuzey Denizi 82, 767, 856 Kuzey Eurasia 293, 294, 350 Kuzey Germen Federasyonu 127 Kuzey Hun Devleti 76, 705, 706, 753

1655

Kuzey Hunlar 76, 705, 745 Kuzey Junglar 469 Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti 125 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti 175, 205, 238, 270 Kuzey Kbrs Trk Cumhriyeti 174 Kuzey Kore 162, 163 Kuzey Leang Devleti 79 Kuzey Li-ang (Pei-Liang) krall 80 Kuzey Liang Devleti 706, 759, 760, 761 Kuzey Liang Hun Devleti 267 Kuzey Liang krall 77 Kuzey Li-ang krall 77 Kuzey Moolya 674 Kuzey Okyanusu 431 Kuzey Osetya 123, 141, 223, 225 Kuzey Osetya zerk Cumhuriyeti 225 Kuzey Qi hanedanl 560, 561 Kuzey Sibirya 225, 336, 492 Kuzey Tagisken 548 Kuzey Tibet 400 Kuzey veya Bat Weileri 83 Kuzey-Liang Hun devleti 80 Kuzey-Nomad kltr 367

Kuzulaa 797 Kan-tu 787 Kba 166 Kba Devrimi 165 kbek 344 kbik resimler 133 Kk Asya 65, 333, 424, 425, 580 Kk nya 521 Kk Kaynarca antlamas 123 Kk Kaynarca Antlamas 113 Kk Menderes 439 Kk Orda/Kk Cz 118 Kk Sad Paa 129 kk sulama tarm 436 Kk Tekerlek tarikat 846 Kk Zap Suyu 435 Kkekmece 183 Km Han 118 kdeg 344 Kerik 356 Kl Tegin 92, 93, 94, 95 Kl-Bilge Han 100 Kl-or 95, 96, 97, 98 Kl-Erkin 90, 100

1656

Kl-Oba vazosu 600 Kl-Tegin 96, 97 Kltepe 444, 453, 454, 455, 456 Kltepe a 444 Kltepe metinleri 454 Kltepe tabletleri 455 kltr morfolojisi 351 kltr tarihileri 651 kltr tarihi 86, 316, 317, 319, 324, 325, 327, 328, 330, 333, 367, 537 Kmloullar 67 Kn 101 Kn Han 297, 298 Knbetler 498 Kni nehri 665, 667 Kn-in 74, 703, 784 Knes nehri vadisi 726 Kn-Han 82 Kr nehri 82 Kr Nehri 922 Krdistan i Partisi 172, 177 Kr-han 105, 278, 295, 298 Krk yolu 683

Krad 88, 90 Krad (Kie-) 89 Krt renci Dernei 173 Krtak 295, 297, 298 Krte 209, 210 Kniyye 791, 805 Ktahya 125, 142, 145, 269 Ktahya Mukavelesi 125 Ktahya-Eskiehir Savalar 142 ktphane memurlar 473 Kyk Han 297 Kz Han 297 kze 509 Kz-han 278, 295 Kwnhtr 790 Kyaxares 607 Kyili 745 Kyklop Polyphemos 607 Kymmerioi 602, 637 Kymmerioi/Kymmerios 602 Kymmerios 637 Kyros 576, 594 L

Krlevt 278 L Transoxiana 337

1657

L. A. Borovkova 777 L. Bazin 281, 311, 312, 314, 315, 411, 511 L. K. Katona 410 L. N. Gumiliyev 336 L. N. Gumilyov 924 L. Rasonyi 307, 411, 422, 646 L. Walk 319 L.R. Kyzlasov 551 La Haye 164 Ldik Beylii 270 Laga 415, 436, 443 Laga-Turman 829 lahana 257 Lahey Adalet Divan 146 lahit 421, 422 Lahor 106, 815, 819, 820 Lai Ji 557 laicus 345 Laiklik 158 Lajos Ligeti* 672 Lak 223, 227 Lakhnauti 847, 848 Lakhnauti Halacileri Beylii 848

Lakhuti 486 Lala ahin 66 Lale Devri 122 Llliya 846 Lmgan 846 lmaizm 677 Lmaizm 677 Lmaizm (Tibet Budizmi) 257 Lamassi 454 Lamberg-Karlovsky 484 Lmgan 846 Lamuta 400 Lan Shih (veya Chien Shih) 822 Lanu 91 Landsberger 319, 333, 386, 409, 449, 456, 458, 459, 593, 595 Lankaz 268 Lansberger 319, 458, 459 Lan-shih 768, 775 Lanzhou 752, 930 Lao e 345 Lao Wen Di 560, 564 Lao-ang 74 Laos 235, 335

1658

Lao-shang 730, 734, 767, 773 Laponlar 351 Larak 442 Larichev 551, 552 Larsa 436, 438 Larsa Slalesi 438 Lszl Rsonyi 350 Latfe Hanm 149 Latin alfabesi 153, 159 Latin Alfabesi 165, 169 Latince 369, 451, 611 Ltince 382, 867, 900, 901 Lattimore 740, 749, 756 Latviya 137 Laufer 355, 385, 386, 581 Lau-schang (Kiyok) 784 Lautgeschichte 356 Layard 129 Lazar Parpetsi 790 Lazca 209 Lazkiye 414, 451 Lebed 356 Lebedce 381 Lee Harvey Oswald 167

Lehe-i Osmansi 282 Lehel 361 Lehistan 65, 121 Lektuni 847 Lena rma 342 Lena Nehri 119, 322, 342, 400, 587, 625, 665 lengistik 457, 795, 796, 798 Lengistik 457, 458 Lengyeltti 933 Lenin 131, 135, 136, 137, 139, 140, 146 Leninakan blgesi 603 Leningrad 60, 306, 307, 493, 519, 523, 524, 532, 552, 626, 636, 666, 741, 748, 781, 813, 814, 926, 927 Leningrad (Sankt-Petersburg) 666 Leninsk 247, 929, 933 Leo I. 81 Leon Cahun 414 Lon Cahun 157 Leonardo da Vinci 115 Leonid B. Vishnyatsky 486 Leonid Brejnev 166, 174 Leonid S. Marsadolov 526 Leopold von Ranke 63

1659

Letonya 187 Leukoi Hunnoy 828 Lev Nikolayevien Gumiliyev 338, 347 Levant 64, 65 Levedia 891 Levikler 102 Levina 939 leviratus 374, 762, 860, 890 Levn 122 Levon Ekmekiyan 174 Levon Ter Petrosyan 184 Leyla Yeniay Kseolu 174 Lezgi 223, 227 Lezgiler 223, 353 Lhasa 675 Li Bai Yao 560, 561, 563 Li Chun Feng 557 Li Guan-li 745 Li Hsn 760 Li Hu De Fen 561 Li Ke-yung 474 Li Kuo-chang 474 Li Wenying 549, 553 Li Yan Shou 563

Li Yang Shou 563, 564 Li Yi Fu 557 Li Yan 87 Liaka kuzulaka 795 Liang blgesi 758 Liang chou blgesi 760 Liang Devleti 706, 759 Liang hanedanl 558, 559, 563 Liang Kral Huai 731 Liang Shi-tu 87 Liang Shu 559, 563, 568, 572 Liang Shu (Liang Tarihi) 559 Liang Tarihleri 760 Liang Wu Di 558, 572 Liangcheng 710, 711, 718, 719 Liangcheng lesi 710 Liang-chou Mu 759 Liang-u 92, 96 Liao 100, 101, 105, 477, 549, 558, 564, 569, 570, 739, 752, 753, 754, 757, 771, 934 Liao Dong Xian Beiler 564 Liao Dong Xian Beileri 558 Liao Hanedan 105 Liao Shi (Liao Tarihi) 570

1660

Liao sllesi 100 Liaoning 711 Liaoning blgesi 726 Liaonong (Xichagou) 721 Libya 163, 169, 176, 210, 211, 267, 275, 414 Lice ilesi 172 Li-Chh 470 Li-Chyn 746 Lid 413, 416, 419 Lidler 416 Lidya 319, 333, 416, 419, 439, 590, 598, 603, 604, 606, 607, 612 Lidya devleti 607 Lidya Devleti 439 Lidyallar 447, 590 Lie Zhan 565 399 Lie Zhuan 554, 555, 556, 557, 558, 559, 560, 561, 562, 563, 564, 565, 566, 567, 568, 569, 570, 571 Lie Zhuanda Qiang boylar 562 Ligeti 313, 314, 354, 356, 357, 381, 385, 386, 387, 399, 417, 423, 662, 663, 707, 708, 843 Li-hsan 768, 774 Lihtentayn 235

Lihtetayn 275 Likler (Likya) 416 limaces 488, 489 Ling Hu De Fen 557, 561, 563 Ling-chih 759 Ling-u 92, 98 Linguistique 308 Lingyuan 711 Lintay 745 Lintay Devleti 745 Liptak 541, 542, 543 Liranah 925 Lissoner 420 Liszt 126 lithos 441 Litvanya 137, 187, 206, 223, 226, 395,

Litvinskiy 617, 618, 619, 631, 671, 800, 801, 802, 808, 809, 810 Liu Jing 715 Liu Wu-Chou 87 Liu Xiang 933 Liu Xiu 751 Liu Xu 565, 567 Liu Yu 558

1661

Liu Yuan 756, 938 Liu Yan 77 Liu-Pau 368 Liu-Yan 368 Livits 799, 809 Li-wei 472 Lizbon 181 Lizbon Bykelilii 173, 175 Lobnor lkesi 667, 669 Lo-chiu 759 Loire ta kprs 910 Lo-lan (Jo-jan) 702 LONCA 455 Londra 120, 124, 126, 127, 128, 129, 131, 141, 156, 164, 165, 167, 169, 173, 177, 232, 407, 413, 423, 434, 456, 479, 493, 597, 917, 918, 919, 920 Londra Antlamas 232 Londra Konferans (23 ubat 1921). 141 Londra Mukavelesi 126 Longcheng 718, 752, 753 Longmen 712 Longobardlar 82 longue dure 61 Lop gl 256

Lop Nor 244, 770, 773 Lopnor 761 Lord Curzon 139, 143, 144 Lord Salisbury 129 Los Angeles Bakonsolosluu 173 Los Angeles Bakonsolosu 170 Loufan 714, 933 Louis Barthou 156 Louis Napolyon(III. Napolyon) 126 Louis Pasteur 129 Loulan 549, 716, 717 Lou-lan 77, 514, 767, 770 Lou-Lan Hun krall/devleti 80 Lou-lan krall 77 Lo-yang 473, 762, 838 Lo-Yang 82 Loylan 744, 745 Loylancev 745 Lozan 143 Lozan Antlamas 147, 270 Lozan Bar Antlamas 144, 145 Lozan Konferans 143 Lozan Muhedesi 144 Lu boyu 512

1662

Lu Fang 751 Lu Ji 557 Lu Shui 759 Lu Shui rma 759 Luders 797 Lu-fu 93 Lugal Kur 442 Lugal-zaggesi 452 Luhuzattia 454 Lui Bui 634 Luli 713 Lullubiler 438 Lully 120 Lulu 425 Lung Shan Kltr 464 Lung Shang Kltr 464 Lung-u 93 Lung-his 767, 770 Lung-shan kltr 536 Luoyang 752, 756, 938 Lupanailu 442 Lt halk 829 Lutsk Karaimcesi 381 Luvitler 416

Luwiler 443, 444 L Hou 715, 718 L Kuang 759, 762 L Li 557 L Li Zhi 558 L Yan 759 Lbbt Tevarih 299 Lbnan 127, 140, 160, 161, 170, 175, 176, 267, 269, 436 Lksemburg 164, 165, 234, 235 Lleburgaz 104, 905 Ltfi Ali 123 lvanovskiy 381 Lyusho 633, 636 Lyuo 667 M M. A. Castrn 393 M. A. Czaplicka 332, 379 M. Bartoli 326 M. Faraday 125 M. Gololu 155 M. H. Mannai-Ool 526 M. . Artamanov 422 M. J. Artamonow 322

1663

M. K. Paa 143 M. Kemal 132, 135 M. Kemal Palaolu 174 M. Palotino 420 M. S. Gryanzov 529 M. Taner Tarhan 445, 449 M. TANER TARHAN 597 M. Turan Beyazt 174 M. Voronets 56 M.A. Czaplicka 56 M.A. Masson 56 M.A.Castrn 56 M.Ali Cinnah 162 M.E. Resul-Zade 151 M.S. Griaznov 526 Ma Xu 555 Ma Yuan 751 Maarif Vekillii 153 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi 128 mabet sosyalizmi 437 Mac Dowall 796, 802, 804, 810, 811 Macar 457 Macar antropologlar 540 Macar Etimoloji Lgati 382

Macar Etimoloji Szl 356 Macar halk mzii 542 Macar halk 542 Macar halklar 540, 541, 542 Macar ovalar 655 Macar ovas 854, 857, 862 Macar Ovas 782 Macarca 134, 355, 356, 357, 358, 363, 365, 366, 372, 376, 379, 381, 382, 383, 385, 394, 411, 583, 915 MacarFinUgur dilleri 342 Macaristan 64, 65, 78, 81, 84, 115, 116, 127, 129, 134, 138, 139, 159, 164, 180, 267, 272, 312, 314, 361, 366, 372, 402, 413, 416, 528, 540, 541, 542, 543, 598, 606, 620, 625, 638, 639, 640, 682, 782, 879, 880, 881, 883, 891, 893, 903, 906, 930, 934, 935, 939 Macaristan Halk Cumhuriyeti 138 Macaristan Ovas 639 Macarlar 59, 76, 84, 89, 140, 312, 353, 354, 360, 361, 363, 366, 369, 371, 372, 373, 376, 386, 393, 541, 542, 585, 624, 676, 878, 891, 893, 920, 937 Macary Etimoloji Lgati 382 Machiavelli 66, 115 Ma-chia-yao Kltr 464 MacMillan Plan 165 Main 282, 295, 297, 313

1664

Main bin in bin Yafes bin Nuh 282 Maden Devri 199, 652 madencilik 252, 669, 709 madeni pa 430 maderahi 323, 324 Maderahi 326 Madmud al-Kgar 374 Madran 816 Madrit 172 Madun 112 Madunennehr 389 Madyas 589 Madyes 589, 605 Maenchen-Helfen 516, 707, 721, 727, 728, 769, 805, 832, 841, 885, 916, 917, 918 Maeotis 878 Magadan 400 Magellan 116 Magister Militum 862 Magister Officorum 905 Magnesia 607 maaralar (ngr) 287 Maribiler 888 Mahaban dalar 268 792

Mahabrata 825 mahajara 823 Mahajara 821, 824, 825 Mahaksatrapaslar 824 Maharaca 829 Maharaja Guduvhara 797 Maharajasa 792, 795 Mhrajsa dhramikasa Heliyakrayasa

Maharaan 77 maharayasa Guanasa 792 Mahmud (Mahmutek) han 113 Mahmud al-Kgar 357, 358, 365, 366, 372, 373, 374, 376 Mahmud Kagari 467, 925 Mahmut (Soydan) 150 Mahmut al-Kgar 356 Mahmut Esat Bozkurt 149 Mahmut evket Paa 134 Mahsum Korkmaz akademisi 176 Maiotis 638 Maiotlar 643 Makao 117 Makar burcu 531 Makarios 162, 164, 165, 167, 170, 171

1665

Makartet 880, 881 Makedonya 132, 232, 233, 242, 399, 414, 656, 820 Makedonyal skender 816 Maklalu giysisi 434 Maksudgerey 123 Makuhum 455 Malaka 115 Malatya 79, 103, 104, 145, 154, 269, 440, 856 Malay 336 Malaya 143, 343, 672 Malayken 344 Malazgirt 103 Malazgirt Meydan Sava 104, 243 Malazgirt sava 602 Malazgirt Sava 200, 656 Malazgirt zaferi 268, 269 Malazgirt Zaferi 443, 448, 661 Malezya 243, 259 malsaki/malzaki 798 malikne 70 Maliye Bakanl 154 Malkar 227 Malta 143, 178, 187

Malva 112, 815, 816, 817, 829 Malva Sultanl 112 Mamay 111 Mamuk han 115 Manas 153 Manas destan 251 Manas Destan 154, 607 manastr 677, 846 Manastr Askeri dadisi 130, 131 Manchu hanedan 133 Mancu hanedan 675 Mancuko 672 Mancurya 672 Manu 78, 120, 122, 127, 393, 394, 395, 396, 400, 416, 457, 769 Manu devleti 127 Manu Hanedan 120 Manu mparatorluu 122, 769 Manu King Hanedanl 120 Manuca 380, 383, 400 Manular 335, 348, 393, 476, 534 Manurya 57, 76, 78, 85, 101, 120, 132, 155, 255, 350, 400, 414, 417, 508, 536, 620, 625, 652, 709, 713, 714, 715, 736, 739, 754, 757, 782, 837 Manu-Tunguzca 395, 396, 400

1666

Manu-Tunguzlar 400 Mandela 167, 182 mnend 413 manganez 257 Manglak 101 Mangt Hanedanl 122, 123 Mangt Hnednl 140 Mani 681 Maniakh 84, 841 Manichaeus 365 Manicilik 338, 344 Manicilik (Fr Manichisme) 338 Manihaizm 374 Maniheizm 58, 99, 681 Manisa 145, 151, 270 Manlar 735 Manna-Hurama 454 Mannalar 587, 588 Mannay-ool 495, 499, 515, 516 Mannert 581 Mansiler 430 Mansur 104, 766, 769 Mansura 848 Man denizi 242

Man kylar 82 Manu Smrit 825 Manval 848 Mao 156 Mao Tse-tung 171 Mao Zedong 131, 162, 171 Mao Zedung 157 Mao-dun 679, 680 Maoqinggou 711, 718, 934 Maoqinggou Sitesi 710 Maotler 602 Mao-tun 315, 495, 514, 690, 707, 729, 730, 732, 740, 741, 744, 750, 751, 753, 767, 819, 841, 893, 896 Ma-otun/Mete 305 Mar Apas Katina 921 Maralba 579 Mara 130, 270, 454 Marcellinus 832, 855, 916, 919, 938 Marcianopolis (Preslav) 905 Marco Polo 375 Marconi 130 Marcus Aurelius 639 Mardin 105, 177, 268, 444, 451 Mardin Artuklular 268

1667

Mareal Allenby 137 Mareal K. Voroilov 164 Margos Bar 80 Margulan 506, 514, 516 Margus (Pozarevac) 80 Margus Antlamas 865 Margus bar 80, 902, 904 Margus kalesi 865 Mari 436, 444 Mariandynoi 605 Marianna Devleti 721 Mariinsk 724, 725 Marko Polo 369 Markoman 81 Markomannlar 502 Marmara 104, 266, 273, 416, 479, 866, 867 Maros 864, 881, 906 Maros Nehri 907 Marquart 281, 308, 313, 793, 796, 805, 809, 836, 842, 915 Marquis de Jouffroy dAbbans 123 Marshak 532, 548, 552 Marshall Plan 162 Marsilya 139, 156

Martin Luther 116 Martin Luther King 167 Martinova 724, 725, 727, 728 Masa Ghetts (Masa Gut) 633 Masaget kabileleri 632 Masaget kabilesi 632 Masagetler 632, 633, 634, 635, 669 Masai 343 Masao Mori 281, 514, 718, 719, 762 Masao-Mori 496 Masar 296 Masar Kaan 296 Masarif Vekleti Tekilt 151 Maskut ah Sanesan 922 Maskut ahl 922 Maskutlar (Massagetler) 922 Massachusett 119 Massaget 368, 579, 629, 766, 922 Massagetler 578, 579, 582, 583, 587, 611, 617, 621, 623, 626, 632, 766, 922 Massagetoi 505 Maat Hyk 440 Matanazi 433 Matbaa 121

1668

Matbuat ve stihbarat Umum Mdrl 140 matematik 103, 243, 467 Mateveeva 548 Mathura 506, 814, 816, 817 Mathra 794 Mathura kitbesi 506 Matiushchenko 722, 727, 728 Matrakc Nash 64 matriarhal 373 matrilinal 344 Matu-ra 75 Matveev 548, 552 Matyushchenko 547, 548, 552 Maues 75, 614, 795, 807, 810, 816 Maues Slalesi 802 Maunak 912 Mauriacum 862, 892, 911 Mauriacum (Catalaunum) Muharebesi 892 Mauriacum Campanum 911 Mauriacum Muharebesi 899 Maurice Pernot 145 Maurikios 86, 861, 896 Mauryan 73, 74, 824, 825

Mauryan imparatorluu 73 Mavera-i Kafkas Cumhuriyetleri 142 Mavera-i Kafkas SSC 144 Maverannehir 73, 76, 78, 80, 83, 86, 90, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 102, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 113, 115, 117, 118, 121, 122, 242, 313, 314, 388, 389, 390, 391, 392, 412, 415, 417, 586, 631, 738, 771, 791, 806, 817, 831, 832, 833, 834, 835, 836, 837, 838, 839, 845 Mvernnehir 345, 827 Mver-y Kafkas Federal Sovyet

Sosyalist Cumhriyeti 144 Mavla Halaci 112 Max Kroll 155 Maximinos 907 Maximinus 868, 875 Maximos 898 Maya 418 Mayak 521 Mayalar 338 Mayemir devri mezarlar 500 Mayemir kafataslar 801 Mayemir kltr 57, 500 Mayes 614 Mayi 715 Maykop 223, 880

1669

Maykop ehri 223 Maymurg 835 Mazares 590 Mazdaclk 338 Mazdaklk 341, 344 Mazdek isyan 837 Mazenderan 296 MDP 175 Mebuslar Meclisi 140 Mecidiye Seminar 156 Meclis-i Mebusan 134 Meclis-i Mebusan 133 Meclis-i Umur- Tbbiye 126 Mecuslik 338 Med devleti 605 Med lkesi 310 Medain 829 Medn (Ktesiphon) 88 Medeni Kanun 158 Meden Knn 150 medeniyet 56, 57, 58, 266, 271, 273, 280, 335, 336, 337, 341, 342, 343, 345, 378, 435, 437, 438, 441, 481, 483, 484, 661, 672, 673, 683, 845, 863, 901 Mederahi 327 607

Medine 64, 88, 90 Medinet-Habu Zafer Kitabesi 447 Mediolanum (Milona) 913 Medler 336, 411, 446, 580, 589, 605,

medrese 58, 179, 243, 249 medreseler 103 Medyallar 310 Mefatih el-Ulum 847 Megara kolonisi 605 Megasfen 614 Mehmed kif Ersoy 157 Mehmed Emin Resulzde 139 Mehmed Muhammed 848 Mehmed Read 287 Mehmed Sabri Bey 149 Mehmet A. Kymen 56 Mehmet Akif Ersoy 128 Mehmet Ali Aybar 171 Mehmet Ali Paa 125, 126 Mehmet Behet (Perim) 139 Mehmet Emin (Yurdakul) 131, 133, 145 Mehmet Emin Bura 665, 670 Mehmet Emin Resulzade 157

1670

Mehmet Emin Yurdakul 128, 133, 160 Mehmet Glhan 174 Mehmet Ner 413 Mehmet Sava Yergz 173 Mehmet tezcan 729 Mehmet TEZCAN 789 Mehmet-Zade Mirza-Bala 165 Meiji 134 Meiji Hanedanl 128 Meiji ehri 752 Mekke 64, 88 Mekran 816, 818 Mekran Yolu 815 Meksika 110, 117, 126, 416 Meksika-ABD Sava 126 Mekteb-i Harbiye 125 Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i ahane 129 Mektebi ahane-i Tbbiye 126 Mel 386 Melankhlenoslar 579 Melbourn 236 Melik htiyar ed-Din renah 848 Melik zz ed-Din 848 Melik Kazal 848

Melik Seyf ed-Din rak (Urak) 848 Melik ah 104 Melik ah 104 Melikah 104, 361 Melitopol 933, 934 MELUHHA 452 Meluhha (ndus) 452 Memalik-i Osmaniye 273 Memluk beyleri 70 Memlklar 105, 107, 361 Memlkler 109, 114, 269 Memlukller 116 Memlkller 108, 112 Memlkler 59, 415 Memurn Knnu 151 Menander 362, 507, 516, 810, 812, 915, 919 Menander Protektor 507 Menandros 303, 315, 615, 839, 840 Menek 298 Menemen Olay 154 Menes 413, 415 Menethon 765

1671

Meng Tian 713, 714 Menges 307, 314, 356, 357, 396, 401 Menghin 351, 353, 368, 371, 417 Meng-hsn 759, 760, 761 Meng-ta Pei-lu seyahatnamesi 474 Mengcekler 268 Meng Gzi 104 Mengoullar 104 Mensek 296, 297 Menevikler 131, 137 Mentee 151 Mentee beylii 111 Menteeoullar Beylii 108, 270 Men-tzu 467 Menua 445, 446 Menuehr 299, 300 Menunianum 454 Mercidabk Sava 116 mercimek 579 Meri 143 Meri nehri 104 Meri vadisi 66 Merih 300 Merkez Harb ura 137

Merkezi Trk Hakimiyet 271 Merkezi Trk Hakimiyet Teorisi 275 Merkit 106, 277, 278 mermer 483 Merneptah 447 Mersin 148, 440 Mertvie Soli 933 Merv 76, 86, 94, 95, 96, 103, 104, 105, 115, 129, 130, 243, 253, 482, 611, 631, 798, 809, 816, 830, 832, 833, 834, 836, 837 Merv er-Rud 836, 839 Merv Sava 115 Merv vahas 129 Merya 81 Merzifon 130 Mesudi 832, 836, 839, 841, 842, 843 Mesud 302, 306, 830 mescit 257 Mesket Trkleri 160, 177 Mesnevi-i Muradiyye 112 Mesozoyik 244 Mesrob Mutafyan 185 Mesud 302 Mesudiye zrhls 135 Mesut Ylmaz 174, 180, 183

1672

Meeii ky 177 Mehed 123 Meruti Monariye 132 Meveret gazetesi 130 Metalrji 780 Mete 691, 693, 694, 697, 699, 702, 713 Mete (Batur veya Bagatr) 691 Mete Han 266 Mete Yabgu 416 metodoloji 61, 63, 316 Metodoloji 413 Metropolitan Mzesi 720 Metz 870, 910 Meverannehir 99, 103 Mevlna 253 Meyemir 630 Meyer 581, 594, 621, 625, 643, 646 Mezar- erif 259 Mezdek 829, 830 Mezkur Da 667 mezolitik 440, 441 Mezopatomya 923 Mezopotamya 269, 319, 321, 367, 380, 384, 402, 406, 412, 415, 418, 427, 434, 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442, 443, 444,

445, 447, 448, 449, 450, 451, 452, 453, 454, 455, 456, 457, 459, 477, 478, 481, 484, 576, 645, 657, 672, 687, 765, 853, 924 Mezopotamya kltr 453 Mezopotamya medeniyeti 448 Mezopotamya uygarl 416 Mezopotamyallar 380 Mezopotomya 403, 645 Mezsg 366 MGK 174, 175 Mhadandanayaka 824 MHP 181, 182 Mhalovka 724 Msr 56, 58, 65, 70, 73, 90, 99, 100, 102, 106, 107, 116, 120, 124, 125, 126, 129, 142, 163, 164, 169, 172, 173, 195, 197, 267, 268, 269, 272, 273, 275, 277, 287, 296, 312, 321, 343, 415, 416, 418, 419, 432, 433, 434, 435, 438, 439, 440, 441, 447, 449, 451, 452, 453, 457, 477, 478, 576, 578, 579, 580, 589, 605, 620, 628, 765, 816, 818, 820, 848 Msr ars 185 Msr kltr 439 Msr medeniyeti 415 Msr meselesi 126 Msr Trk Klemen Devleti 312 Msr Trk Sultanl (Memlkler) 269 Msrllar 410, 435

1673

Mzrak 601 Mi (Mi-kuo) 835 Mi Shu Cheng 559, 561 Miass nehri 431 Michelangelo 115 Miigin 766 Midas 526, 604, 606 Midilli adas 269 Midyallar 427 migrasyon 664 Mihail akr 131, 156, 158 Mihail Kalinin 144 Mihail Romanof (Romanov) 119 Mihailkova 725 Mihailovka 724, 725, 727 Mihaloullar 67 Mihal-oullar 66 Mihirakula 818, 829 mika 257 Mikailova 725 Mikhail Gorbachev 176 Miklasevskaia 541, 543 Miklos Erdy 928 Mikls rdy 720

Mikokiyen endstrisi 489 mikrokosm 512 mikrop kuram 127 Mil Dz 921 Milano 311, 781, 871 Milchwein 382 Miletos 604 Militaire-Civile 346 Millet Mektepleri 152, 153 Millet Partisi 162, 164, 184 Milletler Cemiyeti 146, 147, 150, 155, 156, 157 Milletler Komiserlii 137 Milletleraras Beratlar Enstits 164 Milli Gvenlik Konseyi 174 Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti (Ulusal Ekonomi ve Aratrma Kurumu) 153 Milli stihbarat Tekilat (MT) 167 Milli Kalknma Partisi 161 Mill Muhtariyet Heyeti 136 Milli Mcadele 157 Mill Mcadele 278 Milli Nizam Partisi 169 Milli Park Plitvice 179 Milli Selamet Partisi 170

1674

Mill Trk Talebe Birlii 156 Milliyeti alma Partisi 184 Milliyeti Demokrasi Partisi 174, 175 Milliyeti Hareket Partisi 184 milliyetilik 154 Milosevi 186 Miloevi 177 Mimar Sinan 114, 118, 758 mimarlar 473 Mincio rma 914 Ming Di 555 Ming hanedan 119 Ming Hanedan 111 Ming Hanedanl 111 Ming hanedanl 120, 570 Ming Hanedanl 554 Ming Shi (Ming Tarihi) 570 Ming-a (Ming-sha-hien 93 Mini Ice Age 481 Mini-ce Age 480 Minns 581, 582, 621, 643 Minns yazl kaynaklar 581 Minorsky 313, 392, 413, 423, 516, 771, 843, 844, 848

mintan 293, 495, 501, 502, 507, 514 Min-tiao 465 Mintimir eymiyev 179 Minusinks Havzas 724 Minusinsk 73, 321, 367, 368, 374, 518, 519, 525, 532, 652, 653, 721, 879, 930, 931 Minusinsk havzas 368, 522 Minusinsk Havzas 938 Minusinsk havzas kltrleri 519 Minusinsk hyk kltr 519 Minusinsk kltr 321 minyatr 59, 520, 521, 883 Minyatr 122, 284 Mir 255 Miran 665, 770 MirFatih Zekiyev 424 mrmran 70 Miryakefalon Sava 105 Mirza Fethali Ahundzade 129 Mirza-Bala 151 Mirzal kasabas 160 Misak Torlakyan 141 Misk- Mill 140 Misek 300, 301

1675

Misign 766 Misis 104 Miar 427 Mier 356 Mierce 381 Mitanni 333, 440, 444, 445, 447, 449, 451 Mitanni Devleti 444, 445 Mithat Paa 128, 129 Mithradates I. 796 Mithridate 75 Mithridates 640, 641 mitoloji 198, 302, 900 Mitoloji 279, 291, 294 mitolojik gelenekler 520 Miyakawa 506, 514, 515, 516 Mladenov 328 mleccha 829, 845 Mleccha 818, 820, 827, 830 Mlea 796, 808 Mo Helar 567 Mo-che-chiang 785 Mo-chen-chiang 785 Mo-o 371

modern genetik kuram 127 Modon 115 Mo-du 555 Mo-du dnemi 555 Mogolistan 509, 542 Mool 60, 65, 77, 78, 87, 90, 100, 101, 102, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 116, 118, 198, 225, 243, 253, 254, 255, 258, 277, 278, 288, 295, 297, 298, 299, 306, 313, 323, 333, 335, 341, 347, 354, 361, 366, 375, 376, 380, 384, 385, 386, 389, 391, 393, 394, 399, 400, 404, 405, 406, 414, 416, 417, 427, 457, 464, 466, 471, 472, 474, 477, 523, 536, 537, 541, 581, 584, 615, 621, 645, 655, 666, 668, 669, 670, 676, 677, 678, 682, 694, 695, 696, 697, 703, 709, 740, 757, 758, 764, 776, 781, 787, 793, 797, 810, 858, 888, 896 Mool dilleri 400 Mool dilleri/leheleri 400 Mool Halk Cumhuriyeti 676, 678 Mool Han 297, 298 Mool rk 668 Mool mparatorluu 65, 404, 406 Mool kableleri 676 Mool Oyratlar 118 Mool Sovyet Cumhuriyeti 676 Moolca 297, 310, 316, 341, 351, 354, 355, 356, 363, 378, 379, 380, 381, 383, 384, 385, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 418, 420, 471, 677

1676

Mool 343, 348 Moolistan 56, 57, 72, 76, 77, 80, 86, 91, 100, 106, 109, 118, 120, 121, 146, 197, 205, 206, 225, 229, 231, 242, 246, 255, 268, 269, 277, 280, 289, 297, 336, 338, 348, 367, 371, 399, 400, 402, 403, 405, 406, 414, 416, 417, 464, 465, 472, 482, 518, 526, 528, 529, 531, 534, 536, 540, 542, 547, 551, 576, 587, 598, 603, 625, 636, 665, 666, 668, 673, 677, 680, 682, 696, 705, 710, 711, 713, 714, 724, 726, 739, 744, 753, 754, 765, 766, 782, 786, 794, 799, 808, 882, 900, 929, 932, 933, 934, 937 Moolistan Halk Cumhuriyeti 146 Moolistan zerk Blgesi 400 Moollar 74, 90, 98, 100, 105, 106, 107, 108, 243, 249, 253, 257, 284, 314, 321, 323, 335, 337, 338, 340, 341, 343, 344, 351, 352, 354, 363, 368, 369, 372, 374, 375, 378, 379, 380, 385, 393, 407, 416, 417, 418, 463, 468, 474, 476, 477, 494, 534, 536, 655, 676, 679, 680, 681, 682, 794, 888, 899 Moolya 677, 679, 683 Moha muharebesi 116 Mohencadaro 413, 415 Mohenjo Daro 318, 331 Mohenjo-daro 657, 815, 816, 819 Mohenjo-daro (ller tepesi) 657 Moisey Kalankatuklu 922, 926 Moiz Kohen (Moize Cohen) 166 Moldavya 354, 854, 880, 934

Moldova 165, 205, 206, 223, 226 molibden 257 Moliere 120 Molla Fenari 112 Molla Mehmed Elabei 581, 594 Molodin 548, 549, 551, 552 Molotof 159 Mommsen 643, 646, 877, 885, 916, 917, 918, 919 Monako 275 Mondros Mtrekesi 134, 138 Monet 128 Mongolid 353 Mongolistik 354, 457 Mongolistler 397 Mongolkure (Zhaosu) blgesi 548 Mongoloid 57, 293, 464, 494, 498, 499, 500, 501, 502, 506, 513, 516, 541, 542, 793, 797, 801, 858 mongoloid rk 353, 354 Mongoloidler 293, 494, 498, 500, 501, 506, 507, 509, 514, 516, 541, 542 Mongoloidlik 801, 803 Mongurca 400 monoteizm 363 Mont Benon 143

1677

Montreal 122, 939 Montreux Boazlar Szlemesi 157 Moorcrof 494 Mora 64, 113 Morava vadisi 863 Moravcsik 314, 315, 355, 916 Moravia rma 899 Moravia vadisi 901 Mordtmann 581, 584, 593, 594, 621, 625, 626, 643, 646 Mordva 90 Mordvin 81, 355 Mordvince 379 morfoloji 355 Morfoloji 395 Moriskolar (mslmanlar) 64 Morova rma 865 morphologiquement 342 Moses Khorenatsi 791 Moskova 110, 111, 112, 113, 114, 118, 119, 132, 136, 137, 138, 141, 144, 159, 182, 185, 243, 248, 253, 269, 291, 404, 483, 523, 552, 553, 595, 596, 597, 626, 627, 631, 635, 636, 647, 670, 671, 678, 718, 748, 926, 927 Moskova Antlamas imzaland (16 Mart 1921). 141

Moskova Arkeoloji Enstits 483 Moskova mparatorluu 405 Moskovada dostluk anlamas 141 Motun 407 Mo-tun 74, 77, 368, 707, 783, 784 Mousteriyen 489 Moye-or 99 Moyen-or 96, 100 Moynak 250 Mozart 124 Mngke 362, 363 Msya 855, 857, 866, 867, 868, 872 MSP 172 Mu (Mu-kuo) 836 Mu Prenslii 836 Mu Rong kabilesi 563 Mu Tianzi zhuan 712 Mu Tianzi Zhuan 712 Muhedt Ahidnmesi 141 Muahhar Chou (951-960) 101 Muahhar Han (947-951) 101 Muahhar Leang 101 Muahhar Tan ilesi 101 Muahhar Tsin veya Chin 101

1678

Muammer Kaddafi 169 Muaviye 90 Mubarekah 377 Mu-chien 760 Mu-chien 760, 761, 762 Mucip Atakl 174 Mudakina 442 Mudanya Atekes Antlamas 143 Mudanya Konferans 142 Mugan 295, 337 Mughal Hindistan 391 Mugocary 487 Mugrap Nehri 253 Mugung Han 634 Mula 151 Muhakemet-l Lgateyn 115 Muhalleb 93 Muhammad ah (Nasirddin) 121 Muhammed Ali Cinnah 161 Muhammed Ali ah 132, 133 Muhammed b. Ahmed b. Yusuf el-Ktip el Harezmi 847 Muhammed b. Necip Bekran 848 Muhammed Bahaeddin bin Muhammed el-Buhar el-Nakibend 111

Muhammed eybni Han 115 Muhammed eybn Han 115 Muhammed Ydigar 117 Muhammed-Emin han 114, 115 Muhammet B. AAN 628 Muhan Kaan 337 Muharip Devletler Dnemi 467 Muharrem Feyzi Bey 156 Muharrem Kararnamesi 129 Muharrem Kuru 175 Muhsin Yazcolu 181 Muhtar Bey 145 Muhtar dil-Ural Devleti 137 Muhtar dil-Ural Devleti Anayasas 137 Muhtar Sovyet Sosyalist Tatar

Cumhuriyeti 152 Muhtar Tatar Cumhuriyeti 138 Muhtariyet talebi toplants 136 Muhunglar 368 Muiniddin B. Mustafa 112 Mu-jung kavmi 472 Mu-junglar 472 Mukan kagan 83 Mukan Kagan 84

1679

Mukan kaan 85 Mu-kan kaan 83, 100, 839 mukataa 70 Mukayeseli kltr morfolojisi 351, 353 Mukeddesi 924 Multan 815, 818, 819 mumya 586, 624 Muncuk 857, 858, 861, 864, 885, 893, 894, 895, 900, 903, 915, 916 Munda dilleri 816 Mundolsheim (Elsass) 883 Munkcsi 382, 386 Munkcsi 381, 386 Murad Hdavendigr 272, 273 Muradgerey 120 Muradiye Camii 112 Murat Hdavendigr 111 Murgab 390, 611 Murgab Nehri 390 Murgaba vadisi 611 Murgap Akarsuyu 252 muroda 797 Murtaza han 114 Musa Carullah Bigiyev 162

Msa elebi 201 Ms elebi 201 Musevilik 226 Musolini 422 Mussolini 143, 151 Mustavf 389 Mustafa l 62, 70 Mustafa Abdlcemil 159 Mustafa Abdlcemil Krmolu 159, 160 Mustafa l 63 Mustafa Blent Ecevit 170 Mustafa elebi 201 Mustafa okayolu (okayev) 159 Mustafa Fazl Paa 127 Mustafa Fevzi Efendi 145 Mustafa smet nn 129 Mustafa Kemal 59, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 150, 152, 153, 154, 155, 156, 279, 597, 677, 708 Mustafa Necati Bey 153 Mustafa Nuri Paa 63 Mustafa Reit Paa 126 Mustavfi 389 Musteriyen 488, 489, 490, 492

1680

Musteriyen sitleri 490 Musul 105, 120, 138, 141, 144, 146, 147, 149, 150, 151, 228, 269, 299, 438, 444 Musul Atabeylii 269 Musul Meselesi 141, 146, 147 Musul-Halep(Zengili) Atabeylii 105 Muketov 765 Muval(mool) 295 Muyunkum l 246 Muzafferiler 111 Muztagata tepesi 256 Mchitlik 346 Mceddidiye 111 Mcmel t-Tevarih vel-Ksas 301 Mcmelt-Tevarih 289, 296, 300 Mcmelt-Tevarih vel-Ksas 300 Mdaffa-i Milliye Vekleti 148 mdekkikler 537 mhrler 453, 511, 777 Mkrimin Halil Yinan 56, 409 Mlkiye Fakltesi) 127 Mlkiye Mhendis Mektebi 129 Mllenhoff 580, 593, 620 Mmin KKSOY 478 Mektebi (Siyasal Bilgiler

Mnbi 414 Mnbit-Hill Blgesi 440 Mnib Boya 144 Mruc z-Zeheb 302 Mslim b. Sad 95 Mslman Harb uras 136 Mslman Komnist Partisi 139 Mslman Komnistler Kongresi 138 Mslman Komnistleri Kongresi 137 Mslman Merkez uras 135 Mslmanlar 64, 88, 122, 123, 127, 130, 131, 132, 135, 136, 139, 140, 154, 156, 158, 160, 181, 255, 346, 389, 660, 820 Mslmanlar Arasnda Vatandalk

Fikrini Yayma Tekilat 136 Mslmanlk 58, 179, 199, 306, 339 mstemleke blgesi 536 Mir Sleyman Paa 195 Mkr Dz 922 mzehhiblik 58 Mzik Dairesi memurlar 473 N N. A. Baskakov 396 N. Atsz 412, 414 N. G. Gorbunova 801

1681

N. L. lenova 519 N. M. Martyanov 518 N. Podgorni 168 N. Sims-Williams 795, 814 N. vernik 161 N. Y. Biurin 776 Nadir Kulu Bey 121, 122 Nadir Kulu Bey (Nadir ah) 121 Nadir Kulu h 122 Nadir ah 121, 122 Nagazaki 161 Nagyskss Definesi 883 Nagyszksos 879, 881, 883, 885 Naharina 435 Nahcvan 270 Nahcivan Hanl 122 Nahvan 269 Nahab 835, 839 Nam 63, 65, 70 Nairi 445 Naissus(Ni) 868, 904, 906 Nak-i Rstem 790 Nak-i Rstem Kitabesi 799 Nakibend 105, 111

Nakibend tarikati 105 Nakbendilik 111 Nakilik 111 Nalingaotu (Shaanxi eyaleti) 711 Namangan 248, 482 Namassuhum 455 Namazghtepe 652 Namazgh-tepe 72 Namk Kemal 126, 127, 128 Na-mi (Zerefan) rma 835 Nan Cheng 759 Nan Qi Shu 558, 559, 561, 563, 572 Nan Shi 563, 564 Nan Shi (Gney Tarihi) 563 Nanayca 400, 401 Nan-cheng 759 Nandipada 802, 810 Nandubei 634 Nanking- hkmeti 675 Nanshagen (Liaoning) 711 Nan-shan Da 767 Nanan 578 Nan-an 782, 783 Nan-teumi 784

1682

Napolon 196 Napolyon 124, 125, 602 Napolyon Savalar 124 Naptera 434 Nara Burnu 606 Naram-Sin 438, 441, 442, 443 Naram-Sn 453 Narbon ehri 864 Narbonne 903 Narinsk Antlamas 120 Narn 251 Narn rma vadisi 801 Narseh 790, 805 Na-se-po (Na-se-po-kuo) 835 Nasr ed-Din Kabaca 848 Nasr(Msr Devlet Bakan) 169 Nasreddn Ts 63 Nasr b. Seyyar 845 Nasturi Hristiyanlk 374 Nasturi rahipleri 721 Nasturler 147 Nasturlik 338, 341, 344 Natalya Polosmak 598 Nathuram Godse 162

NATO 162, 163, 164, 168, 181, 182, 184, 186 Natralizm 501 Navajo 343 Navarin 115 Nava-Sangharama 846 nvslar 507 Nayman 277, 278 Naymanca 381 Naymanlar 106, 277 Nazarbayev 177, 246 Nazm Bey 147 Nazm Hikmet 151 Nazm Hikmet Ran 131 Nazi toplants 156 Nea Simirna meydan 172 Neandertaller 490 Neanderthal 490 Necati Bey 145 Necdet Calp 174 Necib Asm 157, 307 Necip ok 417, 423 Necla Kunaralp 172 Necmettin Deliorman 161

1683

Necmettin Erbakan 169, 172, 182 Nedao Irma 82 Nef 119 nefrit 633, 636 Negidal 401 Negidalce 400, 401 Negrid 353 Nehring 319, 325, 326, 327, 328, 329, 333, 334, 352 Nehring Etice 319 Nejat Diyarbekirli 60, 422 Nelson Mandela 182 Nemeskeri 540, 543 Nmeth 312, 313, 315, 351, 355, 356, 372, 397, 401, 662, 663, 707, 885, 915 Nemeth Gyula 417 Nengzhiyasi 750 Nenkiyas 295 Neolitik 322, 325, 404, 440, 441, 444, 449, 464, 533, 534, 652, 670 Neolitik devir 441 Neolitik Devri 329 Neolitik kltr 448 Neolot Dnemi 521 Neopolis 591

Nepal 336, 765 Nergal 443 Neriman Elgin 174 Nerses 129 Nersi 832, 833 Nesa 833 Nesef 835, 839 Neslihan zmen 172 Nestorios 338 Neully Antlamas 139 Neumann 581, 594 Neur 81 Neurenberg 160 Neuriler 579 Nev - Bahar/Nev-Vihara 846 Nevada l 165 Nevy 358 Nevr 629 NEVRUZ 453 Nevehirli brahim Paa 122 New York 128, 153, 161, 165, 176, 180, 187, 188, 241, 258, 259, 332, 401, 407, 422, 450, 476, 485, 532, 593, 594, 595, 596, 625, 626, 627, 646, 647, 719, 720, 727, 728, 742, 756, 810, 813, 814, 826, 830, 844, 848, 939, 941

1684

New York Times 483 Newfoundland 115 Nezitler 416 Nian Lun 569 Nibelungem destan 864 Nibelungen destan 878 Nibrarum 455 Nicaea 104 Nicola di Cosmo 406, 408 Nicola Di Cosmo 709 Nicolaie Milescu 55 Nidzhni-Novgorod 132 Niebelungen 827 Niebuhr 581, 594 Nibolu 67, 905 Nibolu Sava 111 NHAL ATSIZ 195 Nihavend Sava 89, 90, 660 Nihria 454 Nijerya 165 nikel 244, 247 Nikita Kuruev 164 Nikku 442 Nikola I. 125

Nikolai Bokovenko 518 Nikolai Ezhov 157 Nikolay Mihaylovi Yadrintsev 55 Nikos Sampson 170 Niksar 103 Niku-yai (Negdai) 474 Nil nehri 440 Nil Nehri 815 Nil vadisi 481 Nil Vadisi 415 Ni-mi 779, 785, 786 Nineva 319 Ningxia 709, 710, 711, 714, 718, 719, 939, 941 Ninive kuatmas 589 Ninive kltr 436 Nippur 415, 436 nishatum 454 nishatum vergisi 454 Ni 111 Nide (Naissus) 868 Niabur 99, 103, 110 Nianc Feridun 64 Niya 665, 669, 798, 799

1685

Nizam- Cedid 124 Nizam- Cedit Oca 124 Nizaml-Mlk 103 Nizek 830, 839, 845 Nizip bozgunu 126 Nobodys people 484 Nogay 117, 227, 356 Nogayca 399 Nogaylar 223 Noin Ula kurganlar 799 Noin-Ula 367, 369, 370, 881 Noin-Ula dalar 369 Nolal Paulinus 901 nomad kltr 351, 352, 368 Nomad toplumu 520 nomadizm 351 Nomus 866, 905, 916, 917, 918 Norikum (Noricae) 908 Norikum Mediterraneum 907 Norun Tepe 607 Norve 77, 185, 222, 235, 275, 403 Novgorod 100, 114, 132, 611 Novocherkassk 934 Novogrigorevka 933

Novorossiysk 880 Novyi Uzen 177 Nowogrigorewka 884 Noyn-ula mezar 502 Noyn-ula mezarlar 509 Noyon Uul 934 Nldeke 356, 385 Nyyi Bar Anlamas 140 Nuddea 847 Nuh Candar 848 Nuh Peygamber 277, 278, 281, 282, 295, 296, 300, 603 Nukus 223 Num 321 Numan oban 175 Numan Kl 175 Numigket 835 Nur dalar 480 Nura Saka 801 Nuraniye Hidayet EKREM 763 Nr-Dagan 452 Nurdevlet 114 Nurdevlet Han 114 Nureddin Paa 148

1686

Nuri Aksoy 175 Nuri Demira 161 Nuruosmaniye Camisi 122 Nusaybin 177, 454 Nushats-Seltin 62 Nu-i-fu 91 Nu-i-pi 88 Nu-i-pi kabilesi 92 Nu-i-piler 88, 96 N Zhen ulusu 570 nfus ve toprak vergisi 474 Nkz 297 Nmu (yahut Nu) 318 nmizmatik 430, 615, 791 Nmizmatik 803, 831 Nyelvtud 381 Nyelvtudomnyi Kzlemnyek 379, 381 O

Oasis Theory= Vh Teorisi 482 Ob nehri 724 Ob Nehri 550 Oba nehri 431 oberhummer 417 Oberhummer 313, 379, 387 Obi Nehri 74, 423, 486, 488, 492, 493, 880, 881, 882 oblast 160 Obverse (nyz) 792 odigin 371 Odesa 526 Odesa Oblast 933 Odessa Koyu 403 Odessus(Varna) 903 Oglahti Da 936 Ogur kavimleri 356 Ogur Trkleri 91, 356, 372 Ogurlar 73, 76, 84

O. Lattimore 733 Ogur-Trk boylar 82 O. Pritsak 313, 396, 707, 718, 719, 915, 916 O. Schrader 329 O. . Gkyay 295 oasis 482, 483 Ogzi-Kiik 488 Olak (Capricorn) burcu 531 Olak Dnencesi 478 Ouz 305

1687

gleri 76 Ouz ad 89 Ouz boylar 101 Ouz Boylar 290 Ouz Destan 281, 282, 295, 296, 299, 304, 306, 307, 663, 848 Ouz Gkmen 174 Ouz Han 65, 195, 198, 278, 281, 282, 284, 295, 296, 297, 298, 299, 302, 306, 315, 365, 416, 628 Ouz Han Destan 195, 284 Ouz Kaan 296, 302, 304, 306, 336, 848 Ouz Kaan destan 411 Ouz Kaan Destan 607 Ouz Kaan Devleti 302 Ouz oymaklar 312, 359 Ouz Trkleri 290, 438, 448, 586, 656, 657 Ouz Yabgu Devleti 100, 101 Ouz Yabgular 292, 296, 303 Ouzlar 76, 84, 89, 91, 92, 94, 95, 99, 100, 101, 102, 103, 105, 197, 277, 278, 292, 298, 302, 307, 312, 356, 362, 412, 417, 438, 448, 497, 500, 506, 654, 659, 660, 662, 663, 828 Ouzname 847 Ouznameler 298

Ouz-Trkmenler 412 Ohind mntkas 818 Ohotsk 348, 400 Ohrmazd (II.) 790 Ohrmazd I. 790 Oiratlar 676 Oitosyros 584 Okdanlk 601 Okladnikov 489, 492, 499, 508, 509, 515, 516, 543, 662, 665, 666, 670 Oksus (Amuderya) nehri 629 Oktar 171, 857, 858, 861, 864, 877, 892, 893, 894, 895, 898, 903, 916 Oktar Cirit 171 Oktay Aslanapa 56 Oktay Belli 445 Oktay Eki 174 Okunev Kltr 666 Okunevsk sanat 520 Olbia 579 Olcay Han 282, 295 Olcaytu Han 277 Olmek 416, 418 O-lo-co 510 Oltenia 638, 639

1688

oltu ta 483 Olympiodoros 857, 863, 889, 894 Omarg 611 Omurtag 359 omuzluk 501 On Buddhism 634, 636 On kam (On-ok, yani Bat Gktrk) 294 On Ouz 655 on sekiz eyalet 675 On Uygurlar 197 Ondronovo 368 Onegesios 863, 867, 875, 889, 890, 897, 898 Ongin 74 ongon 101, 362 ongun 296, 344, 362, 495, 498, 499, 501, 502, 511, 512, 517, 652 ongun(totme ) 340 ongunlar 362, 512, 513 Ongut kavmi 474 Oniki hayvanl takvm 511 Onogur 360, 412, 429, 655 On-ogur 81 On-Ogur Bulgarlar 89 Onoguria 373

Onogurlar 373, 429, 922, 923, 925 On-ogurlar 85 On-Ogurlar 89 On-ok 92, 94, 95, 294, 473 On-oklar 88, 92, 95, 96 Onon 277, 386 Onon nehri 92 On-tutuk 93 OOEMO 798 OOEKO 798 OOHMO (OOEMO) 798 Orak-eki 149 Orasje-Dobruca 902 Ordos 57, 88, 91, 92, 93, 367, 407, 499, 501, 505, 508, 509, 510, 511, 512, 514, 515, 516, 517, 528, 534, 633, 636, 689, 697, 710, 711, 712, 713, 714, 717, 721, 723, 751, 752, 755, 756, 757, 758, 782, 879, 931, 933, 934, 938, 940 Ordos Kltr 710 Ordos maden levhalar 514 Ordos Nehri 720 Ordos yaylas 497, 514 Ordos Yaylas 510 Ordosa 381 Ordu 270

1689

Ordu-balk 99 Orenburg 122, 127, 132, 135, 136, 137, 479, 937, 939 Orenburg-Takent Demiryolu 132 Oretes 908 Or-han 298 Or-Han 297 Orhan Gazi 110, 201, 271, 273, 285 Orhan Gndz 173 Orhon 75 Orhon Irma 74, 205, 332, 333, 345, 742, 798, 893, 896, 934 Orhon Kitabeleri 130, 384 Orhon kitbeleri 345 Orhun abideleri 122 Orhun Abideleri 130 Orhun Bayn-okto 97 Orhun blgesi 76, 417 Orhun rma 88, 267 Orhun kitabeleri 311, 312 Orhun Kitabeleri 84, 477, 843, 860, 861 Orhun kitbeleri 93 Orhun kltr 100 Orhun nehri 75, 76, 277, 416, 690 Orhun Nehri 471, 687

Orhun yaztlar 55, 57, 193, 410, 420 Orhun Yaztlar 97 Orient News 148 Orinyasiyen 492 Orkhon Nehri 673 Orkhon nehri vdisi 674 Orkhon vadisi 681 Orkhon vdisi 681 Orkhon yaylas 681 Orkun rma 57, 508 Orkun vdisi 502 Orlean 196 Orly Katliam 175 Orman Sakalar 587, 625 ormanl da (y) 504 Ormuzd IV 85, 86 ornamentler 368 Oroice 400 Oroka 400 Orta Asya 56, 60, 78, 80, 84, 98, 99, 130, 136, 160, 206, 207, 210, 219, 220, 221, 222, 226, 242, 243, 244, 245, 248, 253, 254, 258, 266, 267, 268, 271, 313, 318, 326, 327, 331, 342, 343, 344, 351, 364, 376, 378, 380, 388, 390, 410, 412, 414, 416, 417, 419, 424, 425, 426, 427, 428, 430, 431, 443, 447, 464, 468, 480, 481, 482, 487, 489, 490, 492, 493,

1690

494, 496, 518, 519, 528, 533, 535, 541, 543, 547, 548, 555, 575, 577, 582, 593, 600, 603, 621, 632, 634, 645, 651, 652, 653, 654, 655, 657, 660, 664, 665, 667, 668, 697, 703, 707, 716, 718, 745, 763, 764, 765, 766, 768, 793, 795, 801, 802, 837, 838, 841, 880 Orta Asya cumhuriyetleri 390 Orta Asya Cumhuriyetleri 219, 221, 237, 544 Orta Asya Ekonomik Konseyi 144 Orta Asya kabileleri 547 Orta Asya Medeniyetleri 828 Orta Asya Trk Cumhuriyetleri 220, 222 Orta Asyal Trkler 437 Orta Avrasya 479 Orta Avrupa 64, 76, 81, 103, 366, 371, 659, 662, 877 Orta a 190, 199, 285, 287, 304, 312, 313, 371, 375, 388, 389, 390, 549, 551, 552, 553, 603, 630, 635, 746, 797, 827, 911, 921, 922, 924, 925 Orta Dou 79, 81, 179, 206, 228, 229, 230, 231, 242, 243, 276, 313, 411, 415, 416, 417, 435, 438, 448, 449, 450, 489, 490, 658, 660, 661, 763 Orta Kalkolitikum 436 Orta Orda/Orta Cz 118 Orta Pleistosen 486, 488 Ortaasya 141

Ortaba ky 177 Ortaa 59, 269, 338, 343, 552, 796, 853, 858, 878, 879 Ortadou 58, 134, 158, 181, 273, 274, 415, 464, 819 Ortodoks 102, 162, 179, 226, 364, 901 Ortodoks Hristiyanl 102, 226 Ortodoksluk 344, 348 Oset gen 373 Osetinler 225, 227 Osetin-Ossoariyler 629 Osetler 225, 542, 766 Oslo Anlamas 181 Osman Aslan 175 Osman bin Erturul 297 Osman Blkba 164 Osman Gazi 66, 108, 109, 201, 271, 273, 285 Osman Hamdi Bey 129 Osman Nedim Tuna 396, 457, 458, 459 Osman Nuri Paa 149 Osman Turan 56, 306, 307 Osmanl Arivleri 274 aydnlar 127

1691

Bankas 130 banknotlar 150 corafyas 118, 273 Devleti 57, 58, 59, 62, 64, 66, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 121, 122, 126, 127, 128, 129, 133, 134, 143, 188, 196, 267, 269, 270, 271, 272, 273, 274, 275, 278, 284, 285, 289, 291, 345, 378, 708 d borlanmas 126 ekonomisi 118 elilii 124 Ermenileri 129 hanedan 62, 196, 197 Hanedan 271 haritas 275 hkmeti 67 Hkmeti 124, 125, 126, 129 Hrriyet Cemiyeti 132 idaresi 62, 270 imparatorluu 114, 123 mparatorluu 60, 63, 64, 65, 68, 71, 110, 125, 126, 128, 131, 133, 134, 228, 240, 276, 709 maliyesi 69 mverrihleri 201 paralar 156 410

rejimi 68, 70 Saltanat 144 taht 66 tarihi 56, 59, 63, 70, 171, 190, 195, 201,

Tarihi 60, 188, 201, 307, 410, 603 tebaas 67 Trkleri 58, 346 lkesi 66 yazarlar 63 Osmanl Beylii 59, 65, 270, 271, 273 Osmanl devleti 66, 122, 342 Osmanl Hkmeti 138 Osmanl Meclis-i Mebusan 140 Osmanl Meclis-i Mebsan 140 Osmanl Padiahlar 123, 287 Osmanl-Amerikan Ticaret ve Dostluk Antlamas 125 osmanlca 381, 382 Osmanlca 152, 381, 383 Osmanlclk 131, 166 Osmanllar 57, 59, 62, 64, 65, 66, 107, 110, 111, 113, 116, 118, 119, 127, 177, 195, 197, 200, 224, 267, 278, 279, 312, 343, 411, 415, 416, 417, 422 Osmanl-Rus Sava (93 Harbi) 128

1692

Osmanl-Safev Bar 117 Osmanl-Trk edebiyat 285 Osmanl-Yunan Sava(1897) 131 Osmanoullar 344 Osset Geitleri 603 Ossete 380 Ossetler 318 Ossuariyler 629 Ostrogot 78, 659, 853, 854, 905, 911 Ostrogot Devleti 78 Ostrogotlar 82, 658, 856, 857, 872, 877, 902, 909, 917, 939 Ostroumov 381 Ostyak 323, 355 Ostyaka 369 Ostyaklar 368, 393, 542, 682 O 206, 248, 251, 252 O blgesi 206 ota 73, 294, 340, 653 Otlukbeli Sava 114 otokton 378, 640, 669 Otonom Trkistan Federal Cumhriyeti 136 Otonom Hkmeti 137 Trkistan Mslman Geici

Otranto 114 Otrar 92, 102, 628 Otrar (Frb) 102 Otrar=Frb ehri 92 Ottowa Bykelilii 173, 174 Otuz Yl Savalar 119, 120 Otuz-Ogurlar 89, 90 Otuz-olanlar 297 Ou Yang Xiu 567, 568, 569 Oudh (Eved) 815 Ovidinus 638 Oxford niversitesi 105 Oxus Boylar 827 Oxus Nehri 388, 389, 391, 392, 480, 578, 581, 590, 653, 663, 773, 792, 806, 828, 829 Oyrat kabile konfederasyonu 119 Oyratlar 112, 118, 119, 120, 121, 122 Oyrota 399, 400 Oz-han 297 Ozm (Wu-su-mi-i) 98 . L. Barkan 62 . Lutfi Barkan 56 . Zekai Balolu 174

1693

retmenler Birlii 156 t gazetesi 144 l gmme adeti 624 l gmme adetleri 630 mer Seyfettin 140 n Chao Kuzey in Hun Devleti 267 nasya 368 ngt 278 ngtler 277 nhun 336 nkuban 641 nmani 641 skemen 246, 247 tken 83, 84, 86, 91, 94, 96, 97, 98, 100, 268, 280, 338 tken blgesi 88 tken Dalar 508 tken orman (tken y) 687 tken Uygurlar 268, 473 tken yaylas 91, 92 tken Y 57 tken-Orhun havzas 416 tken-y 497, 501, 508 zbeg 356

zbek 289, 366 zbek Devleti 269 zbek Hanl 112, 124 zbek nfus 206 zbek Sovyet Sosyalist Cumhriyeti 147, 157 zbek Trkleri 99, 230 zbeke 395, 399 zbekistan 149, 157, 159, 177, 179, 180, 205, 206, 207, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 217, 218, 219, 220, 222, 223, 237, 238, 242, 244, 245, 246, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 258, 270, 271, 388, 391, 399, 414, 423, 480, 483, 488, 490, 491, 492, 493, 632, 664, 665, 670, 678, 794 zbekistan Cumhuriyeti 223 zbekistan SSC 149, 157 zbekler 111, 113, 115, 120, 172, 177, 197, 206, 223, 229, 249, 251, 254, 257, 258, 278, 279, 390, 542, 623, 678 zdemir BENLER 172 zerk Trkistan Cumhuriyeti 390 zi Irma 268 zi=Dinyeper 89 zi-Tuna 99 zkan zgi 463 P

1694

P. Aalto 396, 842 P. Daffin 619, 771, 798 P. . Marikovski 781 P. K. Frolov 518 P. Liptak 540 P. Mela 305, 308, 411 P. Pelliot 281, 308, 310, 314, 341, 707, 764, 797, 805 P. S. Pallas 518 P. V. Strahlenberg 395 P. Von Strahlenberg 393 Pei-ting eyaleti 90 Ping eng 77 Ping-eng 78 Ping-u 93 Ping-liang 510 Po-fu 98 Pu-lei Gl 473 Pu-nu 76, 705 Pu-ti 760 Paciana 506 Padua 913 Pahalavalar 825 Pahlava 796, 797, 808, 825

Pakistan 161, 162, 169, 171, 213, 253, 255, 258, 259, 390, 428, 486, 489, 703, 790, 797, 812, 818, 819, 820 Palakus 73 Pale Alpin 421 Palea-Alpin 421 paleoantropologlar 487 Paleo-Asyal kavimler 681 paleocorafya 480 Paleocorafyas 480 paleolitik 436, 440, 441, 664, 819, 858 Paleolitik 404, 440, 552, 664, 665, 666 Paleolitik dnem 404 Paleozoyik 244 Palmer irketi 126 Palus-Maiotis 579 Pamir 74, 131, 244, 245, 250, 251, 253, 254, 255, 258, 350, 353, 390, 480, 490, 528, 540, 542, 575, 578, 611, 612, 614, 615, 616, 617, 619, 636, 665, 670, 672, 679, 770, 772, 775, 782, 798, 800, 801, 802, 803, 818, 821, 846, 854 Pamir dalar 244, 250, 253, 254, 256, 634 Pamir Dalar 416 Pamir gebeleri 616 Pamir Kurganlar 802

1695

Pamir Saka kabileleri 800 Pamir Sakalar 801 Pamir Sakalar 580, 800 Pamir vadisi 427 Pamir yaylas 353 Pamirler 486, 800, 802, 803 Pamirliler 616 Pamiroid zbekler 542 Pamiro-Turani 541, 542 Pamiro-Turanyan 542 Pamiryan 542, 543 pamuk 129, 206, 207, 223, 244, 247, 248, 249, 250, 252, 253, 254, 256, 257, 258, 259, 364, 373, 675, 678 Pan Ku 734, 768 Panama 178 Pan-cao 706 Panen lma 675 Pandantif 546 Pang Tegin 100 Panipat muharebesi 116 Panislamizm 131, 141 Pannonhalma 883, 920, 933 Pannonia 82, 639, 854, 855, 857, 862, 864, 865, 871, 872, 880, 881, 884, 893, 895, 897, 900, 901, 902, 903, 904, 906, 907, 908,

910, 913, 939 Pannonia bozkrlar 639 pantalon 341, 538 Pantikapes 579 Pantrk 166 Pantrk 140 Pantrklk 131, 132, 141 Papa Birinci John Paul 172 Papa I. Leo (Byk Leo) 914 Papaeos 583, 584 Papaios 584, 622 Papalk 59 Papandreu 173 Paplagonia blgesi 604 para daray 577, 591, 592, 620 Para Sugdam 579 Paralat 583, 622 Parapamisus 480 Pard Devleti 427 Pardlar 427, 428, 430 Pardllar (Parfyanllar) 427 Pardm (Parfyan) 430 Paretaklar 614 Parfyane 427, 430

1696

Parfyanler 428 Parha 433 Parihnawa 434 Parikanlar 801 Paris 60, 70, 120, 121, 127, 128, 130, 131, 132, 133, 139, 140, 142, 143, 149, 150, 151, 164, 171, 172, 173, 175, 186, 239, 240, 241, 259, 306, 313, 314, 315, 333, 348, 410, 524, 525, 597, 626, 706, 781, 812, 814, 820, 827, 830, 843, 844, 848, 878, 885, 910, 915, 916, 917, 918, 919, 920 Paris Antlamas 123 Paris elilii 149 Paris Konferans 139 Parker 323, 351, 423, 594, 626, 843, 938, 939, 940, 941 Part 75 Part feodalitesi 816 Part imparatorluu 75, 77 Part Krall Drangiana 614 Part krallklar 583 Parth bayra 502 Parth nmizmatii 796 Parthia 618, 619, 800, 814, 817 Parthlar 502 Partlar 73, 77, 589, 767 Part-Saka kltr 817

Parvez 791 Pasifik 256, 528, 669, 815 Pasifik okyanusu 256 Pasorofa Antlamas 121 Passarge 350 Paster oyma 368 Paster oyma efsanesi 368 Pasteur 127 Pastoral toplumlar 405 pastoralizm 404 pastorallk 406, 407 Paa Yiit 66 Paalar Meselesi 148 Patavione 908 Patigorsk 880 patriarhal 373 Patrik 65, 113, 125 Patrik Karabet 125 patrilinal 344 patriyarkal 362, 374 Patrona Halil syan 122, 125 patruus 344 Pavlodar 247 Paykuli kitabesi 790

1697

Pazrk 56, 57, 60, 293, 367, 368, 369, 370, 500, 501, 502, 504, 505, 509, 512, 549, 585, 599, 645, 647, 722, 794, 799, 801 Pazrk devri 501, 504 Pazrk devri mezarlar 500 Pazrk hals 56 Pazrk kurganlar 500 Pazrk vdisi 56 Pazrk 521 Pearl Harbour 159 Pcs-szgpuszta 883, 933 Peeli(in) 78 Peene 101 Peenek 100, 341, 356, 360, 506.Bakn Peenekler.Bakn Peenekler.Bakn Peenekler.Bakn Peenekler Peenek soylar 541 Peenekler 58, 76, 84, 96, 100, 102, 103, 104, 268, 312, 353, 360, 375, 376, 506, 542, 655, 656, 659, 828, 891 Peora 379 pederahi 320, 323, 324, 330 Pederahi 327 pederahi Klan tekilat 330 pederahi sistemi 320 Peel komisyon raporu 158

Pehlevi Hanedan 150 Pehleviler 150 Pei Song Zhi 556 Pei-hai (Kuzey Denizi) 767 Pei-shih 301 Pei-wei (Kuzey Wei) 472 Pekin 74, 78, 85, 91, 106, 127, 131, 163, 169, 177, 400, 476, 477, 478, 535, 539, 540, 554, 571, 572, 675, 719, 748, 768, 930, 932 Pekin Antlamas 127 Pelaj 411, 413, 416, 419 Pelajlar 411, 419 Pelestler 447 Pelliot 332, 341, 383, 385, 386, 477, 516, 517, 805 Peloponnesoslular 576 Pe-luo-ch 469 Pencb 343, 818, 819, 829 Pencap 75, 76, 126, 612, 807, 809, 817, 818, 821 Pencap vadisi 452 Penab blgesi 828 Pendnme 99 Penjab 489 Pentagon 187

1698

Pera Palas Oteli 141 Perestroika 177 Perez de Cuellar 179, 180 Pergamo 913 Perge 433 Periplus 808 Periyodik izelge 128 Perm 367, 368, 430 Permyaklar 393 Peroz (Frz) 82 perpendikler 780 Pers 73, 102, 253, 336, 342, 348, 411, 442, 576, 577, 578, 579, 590, 591, 592, 595, 596, 597, 601, 602, 612, 613, 616, 620, 621, 807, 808, 816 Pers Bveyhler 102 Pers ivi yazl metinleri 576 Pers devleti 336 Pers mparatorluu 73, 578 Pers kaynaklar 577, 578 Pers kltr 252 Pers yaztlar 612 Persepolis 494, 503, 506, 516, 577, 612, 616 Persepolis kabartmalar 506 Persepolis ta kabartmalar 503 844

Persia 392, 589, 811, 814, 819, 820,

Persler 73, 249, 312, 335, 336, 411, 442, 577, 578, 582, 588, 590, 592, 601, 611, 612, 613, 616, 620, 623, 658, 816 Peru 116, 117, 416 Pervan Meydan Sava 848 Pervaneoullar Beylii 270 pestisid 250 Peaver 77, 790, 806, 817, 821 Pever 848 Peenk 300 Pekbur 790 Pekibur (Peaver) 790 Pet 798 Petunlar 614 Pe-teng 698, 699, 701, 702 Pe-teng da 698 Pe-teng kalesi 699 Pe-teng yaylas 698, 699 Peter Henle 115 Petersburg Protokol 125 Petit Parisien 143 Petro II. 121 Petro III. 123

1699

petroglifler 502 Petroglyphs 532, 721, 940 Petrograd 134, 135, 136, 137, 523 petrol 165, 168, 172, 176, 178, 182, 206, 207, 223, 226, 244, 247, 248, 249, 252, 253, 257, 259, 275, 664 Petrol 164, 170, 174, 182, 183, 187, 223, 247, 253 Pe-yang 697 Pflanzerische Faustkeilkultur 351 Phaustos 790 Phaustos Byzantios 790 Phil. Hmit Zbeyir Koay 439 Philippopolis (Filibe) 905 Phra Naray 118 Pi Lng 761 Pi Lung 759 Picasso 133 Pie-han slalesi 368 Pierre ve Marie Curie 131 pigment 353 piktograf 484 piktografik 453 piktogram 495 Pi-kuang-chi 777, 778

Pilevne 414 pi-mai 372 Ping Liang 565 Pingcheng 715 Ping-u 75, 91 Pin-Ugor kavimleri 508 Pinyang 77 Pr Sultan Abdal. 115 Piran 148 Piri Mehmed Paa 272 Piri Reis 116 Pir Reis Haritas 57 pirikannu 454 Pirikannum 454 pirin 247, 257, 259, 535, 545, 701, 729, 730, 734, 739, 767, 768, 819 Pishinai 743, 747 piskopos Nicasius 910 piskopos Suriyeli Johannes 84 Piata Mogila 526 Pikek 678 Pizarro 116 PKK 172, 173, 176, 177, 178, 180, 181, 182, 183, 185, 186

1700

PKK terr rgt 176, 182, 185, 186 Plan Carpin 369 Plan Karpin 375 Planck 131 Plassey Muharebesi 122 platin 257 Pleistosen 486, 488, 491, 664, 667, 668 Plekhanov 131 Plevne 128 Plinius 308, 386, 411, 600 Plintha 865 Plinthas 902 Pliny 422, 823 Pliunus 305 Ploieti 903 Plom 410 Po Irma 914 Po ovas 81 Podgornovsk aamas 520 Podgornovsk dnemi 519 Podgornovsk Dnemi 520 Poetovio (Ptuj/Pettau) 907 Po-ho/Belh 846 Poincare 143

Pokrovsk 929, 933 Pol I. 124 polihistor 358 polikrom objeler 547, 550 polikrom stil 548, 550 Polikrom stil 547 Polis (zabta) Tekilat 126 Po-lisse 846 Po-lo 834 Polonya 109, 123, 125, 129, 138, 164, 395, 399, 414 Polonyallar 120 Poltava 598 Poltava Sava 121 Poluy kltr 505 polychrom 900 Polyen 590 polygamie 340 Po-ma 510 Pomaka 209 Po-mei 98 Pompeius Trogus 793 Pompeus Trogus 776 Ponnonia 855, 868, 900

1701

Ponta blgesi 611 Pontikap 429 pontikon 385 Pontikon 384 Pontus 367, 384, 640, 854, 856, 862, 867, 872, 884, 893, 900, 929 Poppe 351, 354, 381, 387, 394, 396, 397, 399, 401, 457, 842 Porsuk Bey 104 Portekiz 112, 115, 117, 118, 124, 235, 275, 346 Portekiz Afrika mparatorluu 112 Portekiz Septe 112 Portekizliler 112, 115, 117, 118 Poseidon 584, 622 Postel 66 Post-Modern Askeri Darbe 183 Potapov 500, 515, 516, 517, 518, 523, 524 Potosi (Peru) 117 Poussin 120 Pozvant-olu 70 Pracnkana 506 Prag 168 Prakrit dili 803 prehistuvar 324, 325

Prekalkolitikum 436 prens Hou-mo-ni 777 Prens Lvov 135 Prens Sabahattin 132 Presamoyed 322, 323, 351 Presamoyedler 323 Presamoyed-Paleoasya kavimleri 351 Presse de Soir 149 Presmerienler 436 Pre-Turks 413 Pretrkler 352 Preveze 117 Priene 607 Prikamye blgesi 430 Prikopios 377 primogenitura 375, 894, 895 Principia 120 Prisk 922, 923, 926, 927 Priskos 82, 364, 368, 842, 843, 858, 862, 863, 864, 867, 868, 871, 873, 874, 875, 876, 885, 889, 890, 892, 893, 894, 895, 896, 897, 898, 899, 900, 901, 903, 904, 906, 907, 908, 909, 914, 915, 916, 917, 918 Priskos Rhetor 364 Pritine 172, 414 Pritine niversitesi 172

1702

Prizmatik ekirdekler 491 Prizren 178 prjevalski 371 Procopius 834, 836, 837, 842, 843, 916 Prokonnesoslu Aristeas 385 Promthan League/Promth Ligi 151 Promutus 908 pronoa 67 Prosper Tiro 913, 916, 917, 919 Protestan 64 protestanlar 64 Proto Trk 466 Proto Trk atl oban kltr 326 proto Trk kabileleri 468 Proto Trkler 471 Proto Trklk 319 proto-Bulgarlar 511 Protobulgarlar 921 Proto-Elamca 438 Proto-Euphrates (Ana Frat) 459 Protofratllar 436 Protohun 336 Prototeus 589 Proto-Tigris (Ana-Dicle) 458, 459 343

Proto-Turks 413 Proto-Trk kavimleri 444 proto-Trkler 72, 511 Prototrkler 352 Proto-Trkler 582 proto-writing 484 Prussu nian 137 Prusya 122, 124, 126, 127, 128, 197,

Pruek 496, 508, 512, 514, 515, 516, 517 Prut Bar Antlamas 121 Psametikos 589 Psammatikos 580 Psessler 602 Ptiata Mogila 529 Ptolemaios 579, 765, 792, 844 Ptolemaus 506 Ptolemeus 615 Pu-chiu Yabgu 784 Pu-chou 467, 468 Puduhepa 434 Pulat-Han 112 Pulei 744 Pu-lei devleti 509

1703

Puli 743 Pu-li 787 Pulleyblank 281, 477, 495, 496, 514, 515, 516, 769, 770, 771, 772, 773, 774, 775, 781, 800, 803, 805, 809, 810 Pulur 441 Pumpelli 483 Pumpelly 482, 483, 485 Punu 751, 752, 753 Purattu 436 Puri 799, 806, 807, 808, 809, 810 Puruapura 790, 817 Pyanc Nehri 253 Q Qankalar 634 Qanqa kabileleri 634 Qatara-Eluhut 454 Qi Ben Ji 564 Qi Dan 560, 562, 563, 564, 566, 568, 569, 570 Qi Dan (Ktaylar ya da Kitaylar) 560 Qi Dan Devleti 570 Qi Danlar 560, 563, 564, 566, 567, 568, 569, 570 Qi hanedanl 558, 560

Qi Shu 558, 560, 561 Qian Han Shu 555 Qiang 557, 562, 563, 564, 714, 753, 754, 755 Qiang sava 754 Qilian Dalar 716 Qin Devleti 933 Qin Hai 561, 562 Qin Hai yresi 561 Qin Hanedan 749 Qin ui Nehri 931 Qing Hanedan 133 Qing hanedanl 570, 571 Qing mparatorluu 709 Qinghai 710 Qingyang 710, 711, 718, 719, 934 Qingyang Kltr 710 Qizhijian 754, 755 Qubba Turkiya 585, 600 Quebec 119, 122 Qui trans mare habitant 592 R R. A. Miller 396 R. Galib 409

1704

R. Ghirshman 671, 827, 831 R. Grousset 797 R. O. Trkkan 413, 420, 422, 423 R. R. Arat 313, 314, 315, 356, 357 R. Rahmeti 282, 306 R. Rahmeti Arat 399 R. een 300, 306, 307, 663 Rabakoz 541 Rabatak kitabesi 794 Rabb Kun 790 Rabgz 358 Rabiga Sultan Begum 247 Racadhiraca 829 Racastan 489 Racine 120 Racputlar 614 Radagais 79 Radloff 55, 56, 60, 351, 362, 366, 370, 371, 373, 375, 379, 382, 399, 417, 423, 505, 515, 597, 662, 888, 889 Rafael (Raffaello) 115 Raffi Aleksandr 174 Ragp Paa 63 Rahmeti Arat 70, 307, 356 raison dtre 344

Rajadiraja 825 Rajadirajasa 795 Rajatarangni 794 rajatiraja 792, 823, 824 Rajatiraja 821 Rak/Urak 295 RAMAZAN ZEY 266 Ramazanoullar Beylii 110, 270 Rambouillet 186 Ramses 433, 447 Ramstedt 323, 351, 354, 381, 387, 395, 396, 397, 401, 417 Ranov 492, 493 Rapai 372 Raphael Pumpelly 482 raqqutum 455 Raqqutum 455 Rsnen 356, 357, 396 rasathane 113 Rasenna 419, 446 Rasonyi 418, 662, 663, 843 Ras-amra hy 451 Ratiaria 905 Ratzel 370

1705

Rauf Bey 144, 153 Rauf Denkta 168, 170, 171, 187 Ravenna 81, 864, 869, 901, 914, 918 Raymond Bloch 422 Razgrad Olay 156 Refet Paa 143 realist-expressionist 495 Receb (Peker) 145 Recep Peker 149, 157 Refaaddin ahin 174 Refah Partisi 175, 183, 184, 185 Refet (Bele) 148 Refet Bele 167 Refet Paa 143 Refik (Saydam) 145 Refik Itman 174 Refik Koraltan 161 Refik Saydam 149 Reform hareketleri 116 Reha OUZ TRKKAN 409 Reims 910 rekonstre 365 Rembrandt 119 Remesianal piskopos Nicetas 901

remote sensing 485 Remusat 593, 786 remz 498, 517 Remzi Ouz Ark 409 remzler 511 Ren rma 864 Ren nehri 899, 902, 910, 911 Ren Nehri 904 Ren Shang 754 Rene Descartes 118 Rn Grousset 56 Renoir 128 resim yazs 484 Resimli Ay mecmuas 151 Reat Moral 173 Reideddin 277, 278, 282, 284, 285, 286, 288, 291, 295, 297, 298, 299, 306, 307, 362, 418, 847, 848 Reideddin Fazlullah 277, 284, 288, 291, 295, 306 Reidddin 101 Reit Galip 409 Reit Saffet 152 Revan Hanl 122 Rza Han 141

1706

Rza Nur 143, 144, 199, 200 Rza ah 228 Rza Ulucak 175 ribat 58, 516 Richard Holbrooke 186 Richard Rafe DE Crespigny 749 Richard Trevithick 124 Richthofen 355, 718, 764, 765 Richtlofen 783 Ridaniye zaferi 116 Rim-Sin 438 Rinderhirtenkultur 351 Ripariolenler 912 Riphaei Dalar 355 Ripuar Franklar 902 Risalet Kerimova 743 Rimen 300 Ritor 923 Riyad 177 Robert Gbl 789 Robert Koaryan 184 Robert Kolej 127 Robert Mantran 56 Rodop Devlet-i Muvakkatas 270 646

Rodos 64, 114, 116, 865 Rodos adas 116 Roksolanlar 637, 638, 639, 640, 644,

Roland Dixon 421 Roma 142, 414 Roma Bykelilii 173 Roma donanmas 904 Roma Imparatorluu 78 Roma mparatorluu 75, 533, 639, 645, 659, 662, 735, 774, 832, 854, 855, 856, 857, 863, 864, 865, 868, 869, 870, 872, 873, 877, 880, 895, 897, 901, 903, 907, 908, 909, 912, 915, 916, 919 Roma kltr 533, 661 Roma medeniyeti 446, 448 Roma Mzesi 421 Roma tarihi 446 Roma uygarl 418 Romal tarihiler 425 Romallar 76, 79, 80, 337, 343, 344, 368, 374, 410, 419, 422, 583, 638, 639, 646, 659, 858, 859, 863, 868, 869, 871, 875, 876, 889, 897, 900, 902, 904, 905, 909, 912, 913, 914, 916 Romanizm 900 Romano Prodi 187 Romanof (Romanov) Hanedan 119

1707

Romanos Diogenes 103 Romantizm 125 Romanya 78, 129, 156, 160, 164, 178, 187, 232, 267, 364, 399, 598, 606, 638, 639, 782, 854, 856, 872, 878, 880, 881, 906, 934 Romanya Birlii 178 Romanya Krall 156 Romence 158 Romenler 84 Romulus 447, 873, 908 Romuls 418 Romus 447 Roms 418 Ronald Reagan 172 Rostovtzeff 593, 625, 643, 646, 647 rotacizmus (rotasizm) 356 Rotterdam Bakonsolosluu 173 Roxolan 81 Rnesans 421 RP 175, 182, 184 Ru Ru 560, 563, 564, 571 Ru Rular 560, 561, 562, 563, 564, 565 Rua 79 Rua (Rugila) 80 Demokrat Trk Mslman

Ruben 581, 594, 621, 625, 819, 820 Rubens 119 Rubruck 889, 899 Rubruquis 363, 369, 374 Rudenko 56, 368, 495, 500, 501, 509, 514, 515, 516, 517, 519, 594, 626, 647 Rugi 81, 909 Ruhhc 846 Rui Rui 558, 559 Rukkular 447, 450 Rm Sresi 88 Rumeli 58, 59, 66, 67, 69, 70, 110, 114, 130, 133, 146, 201, 272, 274, 287 Rumence 358 Rumlar 105, 139, 154, 158, 164, 170, 171, 176, 182, 183, 304, 337, 443 Rung Di 634, 635, 636 Rung Di kabileleri 634 Rung-Diler 666, 668 Runglar 634, 636 Runik alfabe 600 runik yazl belge 622 Rurik 376 Rurik Hanedan 117 Rus Alfabesi 165

1708

Rus Altay 544 Rus arl 127, 137 Rus arl 113, 117, 120, 121, 130, 138, 422 Rus devletleri 84 Rus egemenlii 674 Rus hkimiyeti 676, 678 Rus Sava 140 Rus istepleri 674 Rus igali 153 Rus kaynaklar 431 Rus Kazaklar 358 Rus kolonisi 676 Rus kolonizasyon siyaseti 135 Rus Komnist Partisi 141, 142 Rus Komnist Partisi (RCP) 138 Rus Sosyal Demokrat Partisi 131 Rus Sosyalist Devrimci Partisi 131 Rus Sovyet Federal Sosyalist

493, 552, 553, 677 Rus-Ermeni 1920). 140 Rus-Japon Sava(1905) 132 Ruslar 55, 82, 90, 102, 105, 106, 107, 111, 113, 114, 115, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 135, 137, 138, 158, 206, 207, 211, 213, 214, 225, 243, 246, 247, 248, 249, 252, 253, 254, 255, 257, 258, 281, 292, 337, 344, 349, 356, 390, 411, 414, 581, 583, 592, 602, 621, 656, 662, 676 Ruslatrma politikalar 158 Ruslatrma siyaseti 678 Russiler 832 Rusya 59, 60, 65, 73, 76, 81, 101, 107, 109, 114, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 141, 144, 150, 151, 153, 160, 165, 166, 167, 171, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 188, 191, 206, 207, 208, 210, 211, 213, 218, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 236, 237, 239, 240, 243, 246, 247, 248, 250, 252, 253, 255, 258, 270, 271, 280, 286, 292, 327, 336, 343, 353, 393, 395, 399, 400, 404, 405, 409, 411, 422, 447, 486, 518, 526, 544, 547, 552, 575, 576, 577, 578, 579, 581, 587, 590, 598, 599, 602, 606, 611, 638, 639, 640, 642, 668, 674, 675, 677, 678, 683, 776, 782, 827, 838, 872, 879, 882, 903, 929, 934 Rusya Bolevikleri 137 Rusya Federal Sovyet Sosyalist Mtrekesi (10 Austos

Cumhriyeti 144 Rus tarihileri 350 Rus yaylmas 674 Rus yerleimi 123 Rusahinili kenti 589 Rusa 223, 225, 246, 358, 427, 492,

Cumhuriyeti 144

1709

Rusya Hcreler Ligas(League of the Allogenes of Russia) 135 Rusya Komnist Partisi 138, 139 Rusya Mslmanlar 132 Rusya Mslmanlar II. Kongresi 132 Rusya Mslmanlar III. Kongresi 132 Rusya Mslmanlarnn IV. Kurultay 134 Rusya Mslmanlarnn ttifak 132 Rusya Parlamentosu 138 Rusya Sovyet Sosyalist Federal 800

S. Maksud 306, 409, 422 S. P. Tolstov 290, 292, 303, 430, 636,

S. V. Kiselyov 521 S.M. Arsal 281 Sad b. Osman 93 Saadbd Pakt 158 Saadettin Bilgi 169 Sabar 81, 355 Sabar Devleti 82 Sabar Trkleri 82 Sabarlar 76, 82, 84, 85, 88, 90, 358, 655

Cumhuriyeti 141 Rusya SSC 144 Rtbil 846 Rutul 223 Rutullar 227 Rnik alfabesi 77 Rdiyeler 126 Rt Naibolu 174 Rt Paa 148 S

Sabrlar 312 Sabir 375, 412, 431, 515, 663, 837, 843, 923, 924 Sabirler 377, 431, 841, 843, 844, 872, 923, 924, 925 Sabtinum 454 Sacaraucaeler 793 Sacaraucaeler 800 Sacarauli 802

S. A. Klyatorny 292 Sacarauloi/Sacaraucae ve Sacai 793 S. A. Teplouhov 519 Sacciler 832 S. Fedele 320 Sa-u 782, 783 S. Lvi 794 Sa-u eyaleti 782

1710

Sadabat Pakt 158 Sad-y Hak 148, 149 Saddam 178 sadrazam Kamil Paa 134 Sadrazam Kamil Paa 134 sadrazam Tevfik Paa 157 Sadri Maksudi 137, 154, 349, 409 Sadri Maksudi (Arsal) 137, 154 Safagerey han 116, 117, 121 Safev Devleti 121 Safev Hanedanl 115, 121 Safeviler 417 Safeviler 269 Safevler 59, 66, 109, 119 Saffrler 100, 101 Saffrler Hnedanl 100 safran 257 Sagay 356 Sagayca 381, 382 Saglu Ant 527 Sa Bilge Tigin 702 Sa ve Sol Bilge Tiginler 698 Saaniyan 839 Saha Cumhuriyeti 180 809

Sa-ha/Saka 412 Sahalar 120, 180, 412 Sahalin adas 400 Sahibgerey han 116 Sahip Ata Oullar Beylii 270 Sahlins 822, 826 Saho Zovolovo Mihroziki 829 Sahra-i Kebir 665 Sai 643 Sai (Sak) 591 Sai halklar 577 Sai topluluu 642 Sai Wang 633 Said Halim Paa 134 Sailer 800 Saint Gemain Antlamas 139 Saint Louis 105 Saint Mesmin 911 Sait Halim Paa 142 Sait Mehmet elebi 121 Saiva inanc 826 Sai-wang 577, 628, 793, 799, 800, 803,

Sai-wanglar 799

1711

Sai-wanglar 798, 800 Sak (Hiu-siung) 776 Saka skit 57 Saka boylar 616 Saka Devleti 305 Saka dili 669 Saka dnemi 548, 630 Saka Dnemi 519, 520 Saka haumavarga 577, 578, 581, 591, 592, 593, 620, 621 Saka kadnlar 617 Saka kitabesi 803 Saka kltr 523, 616, 629 Saka mitolojisi 617 Saka nfusu 550 Saka Patika 797, 807 Saka sanat 629 Saka tiay 577, 579, 591, 592, 620, 621 Saka Tiaytara-Daraya 632 Saka tigraghauda 799, 803 Saka Tigraghaudalar 800 Saka tigrakhauda 577, 578, 579, 581, 587, 591, 592, 593, 620, 621, 623 Saka tigrakkauda 586

Saka tipi kltrler 518 Saka topluluklar 787 Saka Trkleri 72, 73, 75, 448 Saka ve skit halklar 543 Saka/skit 413 Saka/skit Devleti 300 Saka/Sakab 802 Saka/Skit 285, 293, 304 Sakadlar 428 Saka-Haumavarga konfederasyonu 802 Saka-Haumavarka 632 Sakai 503, 504, 505, 506, 507, 577, 579, 583, 591, 593, 595, 617, 619, 620, 625 Saka-skit 415 Sakaistan 75 Sakala/Siyalkut 829 Sakalar 72, 75, 197, 198, 279, 290, 292, 294, 303, 310, 418, 447, 509, 526, 550, 577, 578, 579, 581, 582, 587, 611, 612, 614, 616, 617, 628, 629, 630, 765, 795, 799, 801, 802, 803, 816, 817, 824, 827, 828, 832.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn

1712

skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler

skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn

skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn skitler.Bakn

Sakestan 617 Sakiler 427, 428 Saklab 296, 298, 300 Saklan deresi 181 Saklar 426, 587, 777 saksaul 505 Saksk Devleti 426 Saksonlar 79, 870, 902, 903, 910 Saksonya 196, 197 Sakstan 614, 617 Sakunkha 590, 641 Salar 257 Salar (Singhoa-ting) 358 Salar Trkleri 229, 231 Salarca 399 salatalk 257 Salgn Hastalklar 654 Salgurlar 269 SALM CHCE 815 Salim Koca 188, 260, 423 SALM KOCA 651, 687 Salisbury 129 Salm (Sarm) 309 Saltanat 143

Sakalar/Skitler 279 Sakalar=skitler 294 Sakalarn kltr 615, 630 Sakamurunda 798 Saka-Parth 799, 809 Sakarallar (Sakravakas) 634 Sakarauka 506 Sakaraukalar 613, 615 Sakarya havzas 104 Sakarya rma 104, 142, 433 Sakarya Meydan Muhrebesi 142 Sakasen 613 Sakastan 614, 812, 819 Sakastana 816, 819 Saka-Tigrahauda 632 Sakayitler 278 Saka 579, 584 Sakesphares 592

1713

Saltuklular 268 Saltukoullar 104 Salur 101 Salurlar 424 Salzsteppe (Tuzlu Bozkr) 350 Saman Hudat 99 Samana 815 Samani Devleti 100 Samn Devleti 102 Smn Hanedan 100 Samanile 102 Samaniler 99, 101, 102 Smniler 391 Smnler 99 Samaniler Devleti 99 Samanl ky 177 Samara 430, 493 Samarra 436 Sambatsar takvimi 531 Smi 438 Sami dili 319, 326 Sami diller grubu 432 Sami dilleri 457 Sm rklar 506 393

Sami kavimleri 351 Samiler 326, 328, 422 Smiler 329 Samoslu Mandrosle 590 Samoyedce 379, 386 Samoyedler 318, 321, 323, 351, 379,

Samoylovi 356, 357 Samsun 112, 139, 147, 151, 153, 604 Samsun-aramba Demiryolu 147 Samudragupta 798, 802, 821 Samuel Noah Kramer 452 Samur Nehri 922 Samuray 922 San Fransisco 161 San Guo Zhi 556, 571 San Remo 143 Sn veya Haristan sava 96 Sana 117 Sanab 792, 796, 802, 806, 807, 810 Sanab/Sanaob 796 Sanatruk 922 Sanayi-i Nefise Mektebi 129 Sandaksatru 607

1714

Sangarios 433 Sanggan vadisi 751 Sangharamas 830 Sangibanus 912 Sangibus 910 Sankt Petesburg 518 Sanmyov kabilesi 668 Sanskrit 797, 814, 819 Sanskrite 380, 382, 793, 807, 816 Sanvey 668 San-yuan blgesi 94 Sao Paulo 168 Saparmurat Trkmenba (Niyazov) 207 Saphrax Gotlar 891 Sapienza Deniz Zaferi 114 Saraolu 159 Saragaensk Dnemi 519 Saragean Dnemi 520 Saragur 872, 923 sarahat 372 Saratoga 164 saray aalar 120 Saray Berke 111 saray memurlar 473, 737

Saraybosna 181 Sarayburnu 153 Sarayburnu Park Gazinosu 153 Sardes 590, 606, 607 Sardinya-Piemonte Krall 127 Sardunya 127 Sardurihinili/avutepe 607 Sargat kltr 548 Sargat yaplar 548 Sargat yma toprak mezarlar 549 Sargatska kltr 723 Sar Deniz 57, 496 Sar Irma 714, 715, 718 Sar rmak 534, 535 Sar Irmak 710, 714, 751, 754, 756, 767, 770 Sar mparator 465, 466, 477 sar ku 513 Sar nehir 379 Sar Nehir 472, 474, 478, 723, 747, 930, 931 Sar Trgi 58, 96, 98 Sar Trgiler 94, 96 Sar Uygur (Kan-su) Devleti 268 Sar Uygurca 399

1715

Sar Uygurlar 100, 101 Sar Yugar Trkleri 410 Saraga ky 666 sarca askeri 69 sarcalar 69 Sardeniz 386 sarmsak 257, 579 Sarnehir 688, 689 Sarnehr 697 Sar-su 510 Sarz 454 Sarianidi 484, 548, 552, 618, 619, 793, 806, 807, 808, 809 Sarir 427 Sarmat 57, 79, 81, 367, 368, 544, 547, 548, 549, 550, 551, 591, 629, 637, 638, 639, 640, 641, 642, 643, 644, 645, 646, 710, 801, 862, 879, 899, 900, 910 Sarmat mezarlar 638, 645 Sarmat sanat 879 Sarmat topluluklar 639, 640, 641, 642, 643, 644 Sarmatia 637, 639, 640, 641, 643, 644, 645, 646, 884 Sarmatia i sava 640 Sarmatik gebe kavimleri 547

Sarmatlar 73, 348, 591, 637, 638, 640, 642, 643, 644, 646, 658, 801, 854, 879, 882, 900, 912, 916 Sarmatlarn kimlii 643 Sarmatya 780 Sarnath 76, 817 Sarsawati 815 Sartlar 678 Sarugurlar 922 Saruhan 151 Saruhanl 279 Saruhanoullar 111 Saruhanoullar Beylii 109, 270 Saruk 370 Sasani 77, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 390, 391, 548, 805, 817, 818, 827, 828, 829, 830, 831, 832, 833, 834, 835, 836, 837, 839, 840, 923, 924, 925 Sasan 91, 343, 345, 790, 791, 805 Sasani dnemi 390 Sasani Hanedan 77 Sasani imparatorluu 88 Sasani mparatorluu 77, 82, 90, 831, 840, 923 Ssn kaynaklar 507 Sasan Kuanahlar Takvimi 790

1716

Sasan Slalesi 791 Sasani ahl 830 Sasan-Kuan savalar 791 Sasaniler 77, 81, 82, 83, 84, 85, 89, 614, 748, 791, 817, 827, 828, 829, 832, 833, 837, 839, 840, 841, 845, 883, 907, 914, 921, 923 Sasanler 85, 361, 790 Sasaniyan 837, 843 Satem 330 satraplk 824 Satuk Bura Han 58 Saudarate 643 Sauratra 816 Sauromat 644 Sauromatlar 643, 644 Saustratra 816 Sauvageot nazariye 354 Sava rma 900 sava sahneleri 520, 586, 624 Savaan Devletler Dnemi 713 Savtin Askerova 179 Save 208 Savinov 523, 524, 532, 551, 552 Savromatlar 617

Sya Pandit 400 Sayan 357, 528 Sayan dalar 367, 518, 674 Sayan Dalar 526, 677 Sayan mntkas 321 Sayan-Altay 551 Sayan-Altay bozkrlar 526 Sayan-Altay blgesi 526 Sayan-Altay gebeleri 527 Sayha 149 Sayram 105, 247, 277, 295 Sblizhenie 166 Schaffer 451 Schmidt 333, 351 Schott 311, 378, 386, 393, 417, 593 Scith 628 Scott C. Levi 388 Scotta 867, 906 Scotta kardeler 867 Scythia 525, 532, 901, 903 Scythianlar 726 Scytsi 582 Se (sai, Sei) halklar 633 Sebeos 790, 791, 805

1717

Seblrread 149 Sebg-tegin 99 Sebktegin 102, 846 Secunda blgesi 904 Sed boyu 88 Sedat ALP 432 Sedat Simavi 162 Seddlbahir 135 Sedefkr Mehmet Aa 119 sedir 443 Sedir Da 443 Sedir dalar 442 Sedir Ormanlar 442 Seidenstrassen 718 Seima-Turbino 405 Seine (Sen) nehri 911 Seistan 75, 614, 847 sekban 69 Sekban- Cedid 124 Sekbanlar 68 Sekeller 878 Sekiz Tiler 469 Sekizler a 197 Seknan 839

sekseul 505 Selhaddn Eyyub 105 Selamlk Treni 143 Selanik 64, 66, 111, 112, 129, 130, 132, 133, 138, 268 Selanik Askeri Rtiyesi 130 Selanik Atekes Antlamas 138 Selniki 69 Selnik 62 Selikovo 358 Seluk 196 Seluk Bakkalba 172 Seluk tarihi 195 Seluk Trkleri 102, 228 Seluklu 200, 343 Sultanl 65 Seluklu devleti 58 Seluklu Devleti 69, 103, 104, 106, 107, 109, 110, 200, 253, 267, 271, 282, 660, 661 Seluklu kmbetleri 586 Seluklu Trkleri 102, 624, 660 Seluklular 57, 58, 60, 68, 103, 104, 105, 110, 197, 198, 200, 243, 249, 253, 278, 279, 306, 307, 312, 314, 315, 343, 345, 402, 404, 407, 447, 586, 661, 663, 820 Selem 299

1718

Selenga 72, 74, 89, 267, 369 Selenga az 400 Selenga havzas 367 Selenga Irma 91 Selenga Nehri 205, 673, 687, 721, 723 Selenge 277, 338 Selenge (Tamur) rma 338 Selenge Irma 508 Seleukos hanedan 73 Selevkiler 613 self-determinasyon 164, 173 Selimiye Camii 118 Selma Tosun 205 Sel-Ungur 486, 487, 492, 493 Sel-Ungur hominidleri 487 Sel-Ungur maaras 486 Selusidler 73 selvi 258, 443 sema atlar 520, 616, 779 Sema Orsoy 554 Se-ma Tsien 510 Semarkand 431 Semv Trkler 338 semv 338

Semerkand 390, 491, 492, 771, 790, 791, 835, 836, 840, 842 Semerkant 73, 78, 94, 95, 96, 99, 102, 103, 106, 112, 113, 115, 127, 130, 242, 243, 245, 248, 249, 288, 299, 410, 482, 629, 716, 785, 805 Semerkant blgesi 94 Semerkant Timurlular 111 Semey 246, 247 Semireche blgesi 548 Semirechye 105, 106, 726 Semirechye/Yedisu 105 Semire 800, 801, 814 Semisart (Kara-Bom) 527 Semit (Sami)ler 415 Semit yaylmas 415 Semitik 409, 420 Semitik halklar 415 Semitler 415 Semmering 882 Sen nehri 911 Sen Piyer kilisesi 120 Senatr Anatolius 905 Sencer 105 Sened-i ttifak 124 senioratus 375, 861

1719

Sent Efraim 853 Sentaks 420 seramik 60, 249, 440, 441, 723, 724, 725, 781 Seramik Kazanlar 936 Serbest Cumhuriyet Frkas 154 Serbest Ticaret Anlamas 183 Serdica (Sofya) 866, 905 Serez 66, 112 serflik 124 Serflik 127 Sergei Miniaev 720 Sergei V. Alkin 544 Sergei YATSENKO 776 Sergey Miniayev 928 Sergeyi Tereenko 206 Servet-i Fnun 130 Sestos (Akbas Liman) 905 Setton 64, 71 Seul 163 Sevian Vainstein 723 Sevin Han 297 Sevr 141 Svres Antlamas 140

Se-Yabgu 88 Seyahatnme 120 Seydi Ali Reis 118 Seyhun 76, 78, 92, 93, 95, 97, 98, 101, 105, 242, 244, 246, 248, 250, 251, 253, 292, 337, 342, 389, 415, 656, 838, 840, 845 Seyhun (Sir Derya) 244 Seyhun nehri 76, 242, 248, 251 Seyhun Nehri 242 Seyid Ahmed I. 112 Seyid Ahmed II. 114 Seyid han 116 Seyidof 582, 583, 594, 621, 625, 626, 643, 646, 647 Seyit Ali Asya Han Trbesi 257 Seyit Bey 145 Seylan 124, 336 Seyreyle Dnyay 128 Seyel Adalar 164 seyyah 55, 360, 571, 777, 888 sferik bronz 522 Shaanxi 711, 712, 718, 719, 721 Shaarud 74 Shakespeare 119 Shamsi mezarl 549

1720

Shan Jian 561 Shan shan 759, 761 Shandang 751 Shang 464, 465, 466, 467, 468, 469, 477, 495, 511, 512, 513, 516, 534, 536, 538, 554, 707, 735, 740, 755, 819 Shang devri 513, 516, 538 Shang Dnemi 464, 466, 468, 477 Shang Kltr 466 Shang Shu 554 Shang slalesi 534 Shang Slalesi 465, 466, 467, 468 Shang tarz 511 Shang-devri 534 Shanggu 751 Shang-jung (da Junglar) 469 Shanglar 468, 536 Shangllar 466, 467 Shan-hsi 466, 467, 468, 470, 472 Shan-hsi blgesi 468 Shan-hsi eyaleti 466 Shanshan (anan) 743 Shansi 472, 510, 512, 514, 515, 714 Shan-tang 512 Shanxi Bakn ansi

Shanyu Bi 752 Shasi 714 Sha-to 473, 477 Sha-to Trkleri 473 Sha-tolar 473, 474, 477 Shaw 130 Shen Yue 558, 563, 571 Sheng Shih-tsai 156, 159 Sheng-le ehri 472 Shenmu 712 Shenshi 714 Shensi 714 Shensi illeri 510 Shen-tu 768, 775, 809 Shestakovo 724, 727, 728 Shi Ji 554, 555, 556, 563, 571 Shi Ji (Tarih Kaytlar) 554 Shi Jia 554, 569, 571 Shi Wei boylar 568 Shi Wei kavimi 563 Shi Weiler 563 Shi Zong 560 Shih (Shih-kuo) 835 Shih Huang-ti 730, 737

1721

Shih Prenslii 835 Shih-chi 465, 477, 707, 740, 763, 764, 767, 768, 769, 770, 771, 772, 773, 774, 775, 809, 812 Shih-tzu 761 Shi-huang(Chin Kral) 689 Shiji 709, 712, 718, 719, 813, 821, 826 Shilhuigo blgesi 712 Shiratori 495, 506, 510, 511, 514, 515, 516, 517, 766, 786, 787, 788, 841, 842 Shiratori king-lo 495 Shirokogoroff 316 Shizi 754 SHP 178, 183 Shu Shu 556 Shuang 761 Shuanghecun ky (Shandong eyaleti) 548 Shu-le 509 Shu-mi-shih 474 Shu-mi-yan 474 Shun Jin 634 Shunzhi 120 Shuofang 754, 755 Salah Kltr 666 Sdorovka 722

Sdorovka Mezarl 722 Sffin Sava 90 sgun 503, 504, 508 sgun-kiyik 503, 504 sr 56, 72, 245, 247, 257, 291, 296, 323, 326, 328, 351, 352, 364, 372, 381, 384, 458, 482, 511, 520, 534, 547, 601, 644, 652, 653, 678, 690, 696, 707, 712, 743, 753, 772, 774, 874, 887, 888 Snak 112, 628 Skd 429 Sr Derya Nehri 628 Sr suyu 298 Srbistan 129, 134, 232, 233, 917 Srderya 292, 668, 766, 770, 771, 800, 802, 808 Sr-derya 96, 800 Sr-dery 503, 505, 506, 507, 514, 516 Srderya=Seyhun deltas 292 Srp syan 124 Srp-Bulgar Sava 130 Srpa 155 Srplar 59, 177, 178, 180, 181, 182 Si Di Fu L 569 Sibir 82, 115, 117, 118, 269, 277, 412, 431, 523, 524, 643, 655, 670, 793

1722

Sibir (sker) 82 Sibir Hanl 82, 117, 118, 269 Sibir hanzadeleri 115 Sibirsk 933 Sibirya 60, 72, 73, 76, 82, 117, 120, 127, 132, 137, 153, 159, 160, 188, 205, 223, 225, 226, 227, 245, 251, 254, 288, 303, 321, 322, 333, 340, 342, 343, 348, 353, 356, 362, 366, 367, 370, 388, 393, 399, 400, 403, 411, 414, 416, 418, 423, 424, 425, 429, 431, 464, 467, 492, 493, 494, 496, 497, 498, 499, 501, 503, 505, 512, 514, 516, 518, 519, 520, 526, 544, 548, 552, 575, 582, 583, 584, 587, 598, 621, 622, 625, 630, 640, 643, 651, 657, 663, 665, 666, 668, 669, 670, 672, 674, 677, 709, 710, 714, 720, 721, 722, 723, 724, 725, 765, 782, 854, 881 Sibirya kenar dalar 674 Sibirya Mslmanlar 137 Sibirya Mslmanlar leri Komiserlii 137 Siboca 400 Sicistan 816, 845, 847 Sicistan/Siistan 816 Siivan 667 Sidney 236, 237 901 Sidonius 858, 859, 888, 889, 910, 916, 917, 920 Sidorovka 552, 722, 723, 725, 727, 728, 933 892

Sidorovka kurgan mezarl 727 Sien-gi 753, 754, 755, 756 Sien-gi Devleti 756 Sienpi 747, 787 Sien-pi 76, 77, 368, 376, 696, 705, 706,

Sienpiler 786 Sien-piler 76, 78, 705 Sih dini 117 Sih muhafzlar 176 sihr zemin 359 Siie 743 Siirt 150, 177, 209 Sikilt 583 sikke 789, 793, 795, 797, 802 sikkeler 500 Siklt 622 Silahszlanma Konferans 156 Silenya 937 Sileziya 367 Silezya 122, 575, 578, 863, 879, 881,

Silhak-nuinak 439 Silifke 151 Silig 375

1723

Silistre 104, 128, 905 Silvan 149 Silzibul 897 Silzibulos 839 Sima Cyan 744 Sima Qian 633, 634, 635, 636, 709, 719, 742, 930, 932 Si-Ma Qian 554, 571 Si-Ma Tan 554 Simbirsk 136 Simkent 247 Sims-Williams 798, 805, 806, 807, 808 Sina Da 436 Sina Yarmadas 173 Sinaia 160 Sincan 127, 163, 164, 223, 229, 242, 245, 254, 255, 256, 257, 403, 404, 406, 414, 416, 540, 541, 542, 543, 544, 549, 550, 553, 713, 726, 752, 781, 934 Sincan (Uygur) zerk Blgesi 163 Sincan Yeni Toprak 127 Sincan blgesi 403 Sincan Dalar 403 Sincan kazaklar 542 Sincan Kazaklar 541 Sincan zerk Blgesi 540 245 257

Sincan Uygur 254 Sincan Uygur Otonom blgesi 414 Sincan Uygur Otonom Blgesi 164 Sincan/Sinkiang 416 Sincan-Uygur Sinciyang-Uygur) 254 Sincan-Uygur Blgesi 242, 255, 256, (Xinjiang-Uygur veya

Sincan-Uygur zerk Blgesi 229, 255, 256, 257 Sincan-Uygur zerk Cumhuriyeti 223,

Sincian 678 Sincibu Hakan 839 Sind 75, 94, 102, 663, 809, 815, 816, 818, 848 Sind Havzas 815 Sind Irma 268, 818 Sind Nehri 799 Sine 370 Singan(ang'an) 74 Singapur 110, 259 Singidunum 865, 904 Singidunum (Belgrad) 865 singil 344 Sinjiang blgesi 390

1724

Sin-kiang 74 Sinkiang blgesi 414 sinkretizm 900 Sin-li 697 Sino-harosthi 799 Sinoloji 471, 477, 533 Sinop 104, 106, 108, 109, 144, 153, 270, 604, 605 Sintszyan 428 Sipahi 68 Sir Derya 244, 246, 247, 389, 391, 479, 634, 656, 724, 784, 939 Sir Derya Deltas 936 Sirak 641, 642, 646 Sirak kltr 641 Siraklar 637, 641, 642, 643, 644, 646 Sirakoi 641 Sirderya 76, 99, 106, 628, 629, 819 Sir-Derya 611, 612, 613, 614, 615, 675, 827, 839 Sir-dery 506 Sir-Derya Sakalar 611 Sir-i Derya 480, 482 Sir-i Dery 105, 127 Sir-i Dery (Seyhun) 105

Sirmium 863, 865, 868, 872, 893, 901, 904, 908, 916, 917 Sirus 73 Sisoxinia 389 Sistan 75, 391, 614 sitler 488 Siuan-ti 75 Sivaji 120 Sivas 103, 107, 139, 153, 268, 270, 453 Sivas Kongresi 139 Siyamllar 535 Siyvah (Siyv) 507 Siyengi 939 Siyenpi 752 Siyenpiler 197, 337, 752 Sjaovan 743 Skandagupta 82 Skif Halklar Konfederasyonu 431 Skir 81 Skir kral Edeko 862, 868 Skit 281 Skit blgesi 505, 512 Skit dnyas 508 Skit kavimleri 368

1725

Skit kltr 367 Skit sanat 367 Skit sanat 501 Skit/skit 305 Skit/Saka 303, 305, 819 Skithalar 355 Skitler 364, 367, 369, 505, 506 Skit---Saka--- Hsiung-nu 304 Sklaven 81 Skolot 583, 622 Skudai 576 Skudra 577, 803, 814, 830 Skuthoi(iskit) 302 Skythai 505, 576, 577, 578, 591, 620 Skythepolis 580 Skythia 644 Skytho-Dravidler 590 Slav dilleri 432 Slavca 358, 915 Slavlar 416, 917 Slvlar 246, 251, 356 sliianie 166 Slovaklar 542 Slovakya 187, 541

Slovanya 232 Slovenya 179, 180 Slyusarenko 547, 552 Soan nehri 815 Soanian 489 So-ch 577 So-u 91, 92 Soei-se 94 So-fang 98 Sofya 111, 135, 153 Sofya Atee Militerlii 134 Sogd 73, 77, 78, 93, 94, 96, 97, 532, 682, 726 Sogdak 94 Sogdca 727 Sogdlar 427, 428 Sogdia (Sodiya) 388 Sogdiana 579, 771, 783, 789, 791, 792, 793, 803, 805, 806, 809, 811, 814, 821, 827, 828, 831, 844, 846, 903, 916 Sogdiler 427 Sogdiyana 74, 75, 76, 78, 91, 612, 613, 615, 938 Sogdiyanallar 613 Sogdiyanca 720 Sogdlar 682

1726

Sogyui 743, 746, 747 Sogyui Devleti 746, 747 soan 257, 470, 579 Sod 769, 772, 790, 791, 805, 807, 821, 832, 835, 842, 893 Soda 687 Sodiana 337, 738, 766, 831, 832, 835 Sodiyanca 928 Sodlar 771, 803, 823, 839, 841, 854 Soudlular 776 Sokaclar 542 Sokman 268 So-ko 93, 94 Sokollu Mehmet Paa 118 sol bilge tiginlii(tso hsien wang) 692 Solfasol (Zlfadl) 112 Solonca 400 Son Buzul a 491 Song dnemi 569 Song hanedanl 555, 556, 558, 567, 568, 569 Song Kl (gl) 251 Song Lian 570 Song Qi 567 Song Shu 558, 563, 571 144 328

Song Shu (Song Tarihi) 558 Song Tai Zu 569 Songa orman 94 Songay krall 118 Sororgi kavmi 865 Sorosguslar 903, 916 Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) 174 sosyalizm 191, 437 sosyoloji 189, 321, 323, 333, 352 Sosyoloji 189, 191, 192, 193, 323, 327,

Ster Megas 794, 803 Sovyet arkeologlar 518 Sovyet Bolevik Devrimi 158 Sovyet Cumhriyeti 139, 140 Sovyet cumhuriyetleri 388 Sovyet Sefreti 142 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birlii 144, 146, 159 Sovyet Sosyalist Cumhriyetleri Birlii 150 Sovyet Sosyalist Tatar Cumhuriyeti 152 Sovyet Sosyalist Tatar-Bakurt

Cumhuriyeti 138, 150

1727

Sovyetler 57, 59, 135, 137, 138, 141, 142, 144, 146, 151, 153, 154, 156, 157, 158, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 167, 168, 171, 172, 174, 175, 176, 178, 179, 180, 205, 206, 207, 208, 210, 211, 212, 214, 221, 222, 223, 225, 226, 227, 234, 237, 238, 239, 242, 243, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 253, 254, 258, 259, 278, 292, 388, 400, 403, 404, 483, 594, 595, 626, 676, 677, 678 Sovyetler Birlii 57, 59, 137, 138, 141, 144, 146, 151, 153, 156, 157, 160, 161, 162, 164, 166, 167, 168, 171, 172, 174, 175, 176, 178, 179, 180, 205, 206, 207, 208, 210, 211, 212, 214, 221, 222, 223, 225, 226, 227, 234, 237, 238, 239, 242, 243, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 253, 254, 258, 259, 278, 292, 388, 400, 403, 404, 483, 595, 676, 677, 678 Sovyetler Birlii Gizli Polis Tekilat (NKVD/KGB) 157 Sovyetler Birlii Komnist Partisi 141, 157, 166, 176 Sovyetler Sosyalist Cumhuriyetler Birlii 160 soy kkleri 644 soya fasulyesi 257 Soyad Kanunu 156, 157 Soyot 356 St 59, 267, 271, 273 Skmenler (Ahlatahlar) Devleti 268 Spahbed apur 923 Sparetr 612

Sparetra 617 Spengler 61 Sputnik I 165 Sputnik-I 165 Srebrenica 183 Srubna kltr 602 SSCB 138, 139, 141, 150, 164, 177, 180, 523, 552, 553 Sssu-ma Chien 821 Ssu-ma chien 767, 768, 769, 770, 771, 772, 773, 774, 775 St Petersburg 120, 135, 392 St. Efraim 854 St. Helena adas 125 St. Konow 794 St. Petersburg 60, 121, 132, 135, 248, 484, 532, 593, 598, 787, 812 St. Petersburg Arkeoloji Enstits 484 St. Petesburg 781 Stalin 137, 144, 146, 151, 158, 160, 164 Stanford Show 56 Stara Igren 933, 934, 935 Staviskiy 618, 619, 799, 805, 806, 807, 808, 809, 814 Stavropol eyaleti 643 Step uygarlklar 765

1728

Stepe Mesi 180 Stephen Gray 121 Stepi Evropeiskoi Chasti 548, 552 Stepnaya Polosa 548, 552, 553 Steppe 333, 350, 407, 408, 414 Stilicho 856 stilistik 495, 548, 727 Stockholm 55, 401, 757, 936 Stoddart 126 Strabo 423, 506, 596, 613, 617, 629, 637, 638, 640, 641, 642, 644, 645, 646, 647, 766 Strabon 576, 578, 582, 593, 594, 599, 600, 602, 612, 613, 618, 765, 776, 793, 858, 923 Strabonn 632, 633, 635 Strahlenberg 122, 393, 401, 597 Straits 343 Strategos sistemi 824 Stratigrafik 549 Strazburg 235, 325 Striange 612 Strzygowski 369 Strzygowsky 417 Stuard 196 stpa 58 451

Su Zong 560 Suar 426, 427, 430, 431 Suarlar 427, 429, 430 Subar 412, 425, 426, 429, 430, 431,

Subarca 816 Subarlar 415, 424, 429, 593, 595 Subartu 425, 435, 449 Subatan ky 138 Subatum 455 Suberde 440 substrat 458 Su-chu 783 Sudak Rayonu Ayserez ky 159 Sudan 59, 296 Sudi Trel 174 Suebler 79, 81 Sufan 801 Suhaya Meetka 489 Suhra krizi 829 Suhumi ehri 224 Sui Ben Ji 564 Sui Hanedan 85, 87 Sui hnedan 77

1729

Sui hanedanl 559, 561, 562, 564, 566, 568 Sui Shu 562, 563, 565 Sui Shu (Sui Tarihi) 562 Sui sllesi 86, 87 Sui Wen Di 559, 562 Suiler 85, 87 Sui-shu 301, 500, 835 Sui-u 311 Sl Tarhan 830 Sulak 509 Su-lo 577 Sultan Abdlaziz 127, 128 Sultan Abdlaziz Han 272 Sultan Abdlhamid Han 272 Sultan Abdlmecit 127 Sultan Cem 201 Sultan brahim 119 Sultan Melikah 104 Sultan Mesud 103, 105 Sultan Sanar(sencer) 105 Sultan ahinah 105 Sultan Trbesi 258 Sultan V. Mehmed Read 136 687

Sultanahmet Camii 119 Sultaniyye 113 Sultanl-berreyn 65 Sultanr-Rm 65 Sul-Tolgoi Da 934 Sulu 95 Su-lu 95, 98 Su-lu kagan 95 Sulu Kagan 95 Sumangin Kltr 666 Sumanginler 666 Sumatra 64, 346 Sumer 318, 413, 415, 418, 426, 429, 430, 449, 452, 453, 594, 645, 657, 663, 807 Sumer a 452 Sumer dili 452 Sumer kltr 453 Sumer uygarl 415 Sumer/umerler 429 Sumer-Babil kltr 453 Sumerce 318, 420, 451, 452, 455, 657,

Sumerler 318, 415 Sumerliler 451, 452, 453, 455, 456 Sun Yat-San 133

1730

sunak 372, 630 Sung Devleti 759, 760 Sung Hanedan 739 Sung hnedn 337 Sung Slalesi 474, 475 Sung yung 846 Sunit 278 Su-omi 412 Superior Gl 250 Surcab 579 Surenler 614 Suriya 922 Suriye 70, 73, 79, 103, 104, 105, 106, 109, 112, 116, 126, 127, 134, 140, 161, 166, 169, 173, 185, 187, 197, 206, 228, 229, 230, 231, 243, 267, 269, 319, 343, 383, 395, 404, 414, 416, 427, 436, 439, 444, 450, 453, 580, 588, 589, 658, 672, 855 Suriye l 436 Suriye Seluklu Devleti 104 Suriye Seluklular Devleti 269 Surum 455 Sus dili 584 Susa 318, 438, 439 Susa I 318 Susa II 318

Susa ehri 438 Susam kltr 451 Sua kasabas 179 Suudi Arabistan 267 Suudiler 124 Suvarnaprabhasottamasutra 825 Suvey kanal 272 Suvla 509 Sded blgesi 158 sjeler 520 Sleyman elebi 112, 201, 599 Sleyman Demirel 167, 168, 181 Sleyman Han 103 Sleyman Srr 149 Sleyman ah 104 Sleyman ah 104 Sleymaniye Camii 117 Sleymaniye Klliyesi 117 Sleymanov 516, 584, 594, 626 Sleymnah 104 slfr 257, 259 Smer 424, 816 Smer ivi yazs 447 Smer Devleti 435

1731

Smer dili 425, 505 Smer heykelleri 505 Smer ili 410 Smer siteleri 441 Smer tarihi 436 Smer-Akkad yazs 438 Smerbank 156 Smerce 342, 380, 381, 393, 420, 434, 437, 449, 457, 458, 459, 657 Smerler 198, 378, 410, 415, 418, 425, 426, 431, 435, 436, 437, 438, 439, 448, 457, 459, 484, 485, 533, 575, 576, 668 Smerliler 335, 434, 505 Smerolog 457, 458 Smerologlar 458 Snn 117 Snn-i ihtilf 90 Sryanca 455 Sryani 302, 309 Sryn 309, 310 Stkent 58 svarilik 327 Svarilik 352 Svey Kanal 128, 164 121 Sven Hedin 360, 770

Sveta Huna 828 Svyatoslov 102 Syennesis 607 Syi Hanedanl 747 Syket 743 Sylvanus 908 Szabolcsi 366 Szamos 884 Szeged 394, 401, 883, 885, 919, 930, 933, 939, 940 Szkelyliler 366 Szekszrd 933, 934 Szekszard-Csatar 935 aban Teoman Durali 335 abran 924, 925, 926, 927 abran-abiran 925 a-a Cung-i (a-a Sengn) 93 d 91, 92, 98 adi-Bek 112 adiye Ynder 175 afakbogela Han 258 ah Alam I (Muhammed Muazzam)

ah Alam II (Celaleddin Ali.) 122

1732

ah Abbas 66 ah Alemgir II (Muhammed Azizddin) 122 ah Ali (eh Ali) 116 ah Azim-an 121 ah Cihan (ihabddin) 119 ah Cihan II (Refid-Daula) 121 ah Cihan III 122 ah Devar Bah 119 ah Evrengzib (Muhiyddin) 120 ah Firz 829 ah I. smail 115 ah smail 66, 115, 116 ah Melik 101 ah Nikusiyar 121 ah Rza Pehlevi 150 ah Ruh 112 ah-A1i 117 ah-Ali 117 ahbazgerey 123 ah- ehinah 821 ahingerey 123 ahkulu Baba syan 115 ahname 925

ahpur I. 790, 805 ahpur II 790, 791 ahruh 65 ahsevenler 150 air Ahmed 201 air Hafz 111 air Nedim 122 am 90, 105, 108, 113, 132, 173, 277, 288, 296, 830 am (Brili) Atabeylii 105 amah 295 aman 361, 362, 363, 420, 722, 779, 928, 935 aman 361 aman (kam) 363 aman dini 666 aman Trenleri 935 amani 103 amanizm 58, 225, 257, 307, 315, 323, 324, 333, 351, 361, 362, 368, 468, 584, 677, 722, 779 amanlar 368, 422, 599, 722 amanlk 364, 369 amanlk 341, 361, 363 ama 604, 605 amil Mansur 766

1733

a-mo han 77, 79 a-mo-han 77 amran Suyu 446 amuha 454 ang devri 319 angan 74 anglar 415 ang-ti 319 ani 744 anidar 490 anidar maaras 490 anrong mezar 932 anrong mezarl 932 anrong Mezarlklar 932 ansi 73, 74, 77, 79, 87, 127, 337, 782 an-si Bakn ansi an-si(ansi) 77 an-si(ansi) 74, 77 anslye 162 anan 257, 743, 746 ani 666 an-tan sava 96 antung ovas 93 anxi blgesi 933

any 75, 778, 785, 861 an-y 368, 680, 689, 691, 692, 697, 699, 702, 704, 705, 749, 750, 751, 752, 753, 754, 755, 756, 762, 779, 784, 892, 896 an-Y Tuman 691 anyler 358 ao/au/aonanoao/aunanoau 798 aonano ao 795, 803, 807 apka nklb 150 apur II 832 aragur 81 aragur (Ak-Ogur) 80 ark Aryak 173 ark meselesi 59 ark Meselesi 65 ark Milletleri Kongresi 141 ark tezi 329 arki Anadolu seferi 103 ark Asya 378, 383 ark Rumeli Vilayeti 130 arkiyat 314, 516, 597 arlak 438 arlken 66, 116 art I-II 801 artamhari 441, 442, 443, 449

1734

artamhari Metinleri 441 (Takent blgesi) 95 blgesi 92 /Takend blgesi 96 a-to Trk Devleti 101, 102 atavahanalar 816 ato l 102 atolar 473, 474, 475, 476, 477 atrunlular 150 ebinkarahisar 151 ecere-i Terakime 306, 847 eceretl-Etrk 296, 307 efik Hsn 161 eftali 257, 503 ehabeddin Mercan 125 ehinah 141, 824 ehinah unvan 123 ehname 299, 300, 309, 313, 391, 422 ehr-i Sebz 835 ehrisebz 791 ehristan 282 ehriyar 665 ehzade Bayezt 118 ehzade Savc 66

ekeleler 447, 450 eker Ahmet Paa 129 eker kam 117 eker pancar 257, 259 eki Hanl 122 emdinli 176 emsettin Gnaltay 409, 631 emsettin Sami 128, 131 emsiler 268, 848 emsuddin ah (Refid-Derect) 121 eng-u 92 eriye Mahkemeleri 146 erafeddin Erel 766 erbetiotu 257 erdanalar 447, 450 erefeddin Yezd 296, 299 erif BATAV 853 eriye ve Evkf Vekleti 146 estakova 725 estakovo halk 725 ei beylikleri 746 -tu (bara) 85 etkale ehri 223 eveyler 417

1735

evket Aziz Kansu 409 evket Kosoy 72 evket Sreyya 155 eybn Hanednl 118 eybn Hnedanl 115 eybn hanl 118 eybaniler 269 eybnler 117, 120 eyh Ahmed 114, 117 eyh Bedreddin isyan 112 eyh Bedrettin 112 eyh Edebali 271 eyh Galib 124 eyh Said 149 eyh Sait 149 eyh Sait syan 148 eyhlislam 65, 112, 116, 118 brgan 615 lkt 630 pkanlg 364 rnak 177, 181 i Rung (Bat Rung) 667 iban 390, 391 ibe 500

ibe kurgan 645 ibergan 615, 793 ibergan vahas 615 i 117 i-koei 87, 88 i-ling 93 imal in 535, 538 imal in ovalar 535 ima Krall 438 imon Perez 183 imir 443 inasi 125, 127, 128 inasi Ertan 174 i-pi 87, 88 i-pi (Shih-pi) kagan 87 i-pi kagan 87, 88 iraz 105, 370 irvan 121, 295, 370, 923 irvan Hanl 122 irvanah 925 ikino 665 ivangmu 667 iz ategedesi 833 onocino 341

1736

or 225, 227, 315, 355, 356 or Trkleri 225 orca 225, 381, 399 oriya 225 orlar 227 u 629 u (u) rma 503 u destan 294 u Destan 295 u rma 505 u rma vadisi 497 ubat Devrimi 135 ubat htilli 135 ugnan-Yazgulyam 615 ugnou 492 l (l) Trkleri Devleti 268 umer 426, 430 uppiluliuma 445 upria Seferi 605 ura-y Devlet 127 uruppak 436 krullah 201 ya slalesi 667 T

T (h) ai 336 T. A. Trofimova 801 T. Essiye Kannu 145 T. P. Kiyatkina 801 T. Tekin 396 T. Ylmaz ztuna 174 T.B.M.M. 145 T.V. Gamkrilidze 668 Tai Wu 760, 761, 762 Tai-tsung 736 Tai-tsong 94 Tai-tsu 308 Tai-tsung 88, 279, 742 Tai-wu 80, 472 Tai-wu Dnemi 472 Tai-yan 510 Tan-u 93 Tang 97 Tang Chi 761 Tang imparatoriesi Wu 92 Tang Slalesi 279, 474, 476, 809, 843 Tang sllesi 86, 87, 93, 101 Tang Sllesi 736, 768, 769, 770, 772, 773, 774, 775

1737

Tang Slalesi Dnemi 474, 476 Tanglar 99 Tan-shih-huai 472, 757 Tao-tieh 495 Ta-po 85 Ta-po kaan 85 Tiao-chih 763, 764, 767, 768, 774 Tieh-le 465 Tieh-leler 473 Tie-le boylar 509 Tien Shan 548, 549, 550, 551 Tien-shan 502, 509, 704, 798, 800, 801 Tien-tzu 729 Ting-u 93 Ting-ling=Tieh-le 293 To-ba 472 Tong Yabgu 87, 88 To-pa(toba) 77, 79, 308, 314, 471, 472, 473, 477, 572 To-palar 471, 472, 477 To-pallar 472, 473 Tou-man (Teoman) 336 Tu-chieh 301 Tu-huo-lo 790

Tu-kiu 314, 335, 337, 341 Tu-kiular 336, 337 Tu-ko slalesi 77 Tuk-e (Tukyu) 410 Tu-ke =Trk 89 Tun-huang 782, 783, 784 tun-tienler 737 Tu-polular 474 Tu-y 369, 515, 758, 761 T-y 87 Ta Hsia 741, 767, 789, 791, 792, 799 Ta Yan 738, 763, 764, 767, 768, 769, 772, 812 Taauk u Talat ve-Fitnat 128 Tabasaran 223, 227 Tabasaranah 925 Taberi 300, 833, 836, 839, 841, 842, 843, 845, 846 Taber 806, 829, 830 Tabes vilayeti 269 Tabga 509 Tabga (Toba) Devleti 658 Tabga devleti 80, 82, 83, 514 Tabga Devleti 79, 80, 82, 83, 267, 760 Tabga Trk Hanedan 706

1738

Tabga Trkleri 658 Tabga/Topa Devleti 77 Tabgala 761 Tabgalar 77, 79, 80, 83, 84, 308, 337, 402, 407, 471, 498, 511, 515, 658, 660, 760 tableau 338 tablet 433, 451 Tac ed-Din Yldz 848 Tacettinoullar Beylii 270 Tacik Cumhuriyeti 254 Tacik knts 486, 487 Tacik Otonom Sovyet Sosyalist

Tagar adas 521 Tagar Adas 57 Tagar Dnemi 521 Tagar gmme gelenei 520 Tagar hy 518 Tagar kurganlar 653 Tagar kltr 57, 293, 498, 499, 500, 501, 505, 506, 508, 518, 519, 521, 522, 523, 653 Tagar Kltr 782 Tagar mezarlar 293, 499 Tagar ve Tatk Kltr 73

Cumhriyeti 147, 149 Tacik Sovyet Sosyalist Cumhriyeti 153 Tacik/ranl 93 Tacikistan 60, 99, 176, 178, 179, 206, 207, 242, 244, 245, 248, 251, 253, 254, 258, 270, 395, 399, 414, 479, 486, 488, 492, 665, 679, 809 Tacikler 253, 254, 257, 258, 278, 390, 542 Ta Mahal 120 Tafga 77 Tagar 57, 73, 293, 304, 348, 431, 497, 498, 499, 501, 503, 504, 505, 508, 511, 512, 515, 516, 518, 519, 520, 521, 522, 523, 525, 532, 653, 724, 725 Tagar abideleri 519

Tagarlar 725 Tagar-Tatk mezarlar 498 tagay 344 Tages 419 Tagisken 506, 507, 516, 800 Tagisken mezarl 507 ta~tau~da 350 Taha Carm 171 tahl 206, 208, 247, 249, 252, 254, 479, 480, 483, 563, 657, 733, 859, 874 Tahia 817 Tahilt Havzas 934 Tahilt Nehri vadisi 929, 933

1739

Tahilt Vadisi 929 Tahir bnI-Hseyin 99 Tahir Emirlii 99 Tahiriler 99 Tahmasu 454 Tahmures 299 tahnd 340 Tahran 123, 175, 186, 208, 228, 313, 314, 833 Tahran Bykelilii 175 Tahran niversitesi 186 Tahran Valilii 186 Ta-hsia 763, 767, 768, 770, 771, 772, 773, 774, 775, 784, 797 Tahsin Gven 172 Taht-i-Bahi Kitabesi 797 Tai 689 Tai bakent 77 Tai Beyi 472 Tai blgesi 472, 689 Tai Chu 554 Tai He 560 Tai kabileleri 536 Tai Kang 556 Tai lkesi 697 670

Tai Zong 557, 559, 563, 570 Tai Zu 568, 570, 571 Tai/Ping-loy(Ping-eng) 78 Tai-u 91 Taif 129 Tailand 535 Tailar 535, 536, 537 Taiping ayaklanmas. 126 Tai-yuan 73 Takla Makan l 245, 256 Taklamakam l 414 Taklamakan 342, 480, 664, 665, 667,

Taklamakan l 667 Taklamakan l 480, 665 Takrir-i Skun Kanunu 149, 151, 153 Takrr-i Skn Kanunu 149 Takrr-i Skn Kannu 149 Taksila 76, 792, 802, 804, 805, 806 Taktu 798, 799, 803, 807, 814 Takvm-i Vakayi 143 Takvim-i Veky 125 Talas 75, 84, 88, 92, 93, 95, 98, 99, 243, 251, 268, 277, 295, 345, 418, 505, 509, 514, 628, 629, 705, 739

1740

Talas (Taraz) 98 Talas rma 506 Talas Irma 345 Talas Irma Muharebesi 98 Talas rma vadisi 497, 503, 800 Talas Muharebesi (751) 99 Talas nehri 418 Talas vadisi 243, 251 Talas Vadisi 796, 838 Talat Asal 169 Talat Paa 141 Talat Tekin 396, 398, 399 Taldkorgan 630 Taldsu (stl) 359 Talekan 833, 834, 836, 839 Talib bin Ahmed 102 Taliban 258 Talip YENER 171 Tali/Lenkeran Hanl 122 Talopien 85 Ta-lo-pien 85, 86 Talu 510 talyum 247 Tamga 77

Tamgalk 278 Tamg Iduk-ba 94 Tamr rma 94 Tamr rmaklar 91 Tamr zerk Blgesi 400 Tamil dilleri 342 Tan Chao 559 Tan Hanedanl 747 Tan Shi Huai 557 Tanais 425, 428, 579, 611, 613, 617 Tanas 506, 507 Tanais nehri 579, 616 Tang Chi 301 Tang dnemi 254, 550 Tang Dnemi 547 Tang hanedan 254 Tang hanedanl 556, 557, 559, 560, 561, 562, 563, 567, 569, 572 Tang Hanedanl 102 Tang Hnedanl 87 Tang Shu 565, 567, 568 Tang ato Devleti 102 Tang-hu 75 Tangut 296, 562

1741

Tangutlar 93, 101, 393, 771, 775 Tanhu 74, 75, 76, 744, 745, 747 Tan-hu 363, 689 Tannu-ola dalar 500 Tannu-Tva Halk Cumhuriyeti 141 Tannu-Tva Muhtar Blgesi 166 Tannu-Tuva 677 Tanr (Tien-shan) dalar 704 Tanr (Tien-shan) dalar 652 Tanr (Tienan) dalar 245 Tanr At 768 Tanr Da 153, 154, 665, 668 Tanr dalar 57, 72, 73, 83, 84, 90, 242, 244, 245, 246, 251, 252, 253, 255, 256, 286, 290, 292, 336, 348, 416, 651, 696, 778, 783, 796, 802, 803, 804, 808 Tanr Dalar 82, 99, 114, 290, 305, 345, 414, 415, 417, 418, 479, 480, 544, 547, 548, 549, 550, 551, 598, 628, 678, 738, 764, 765, 766, 782, 786, 787, 800, 801, 804 Tanr Dalar (Tien Shan) blgesi 550 Tanr Kaps geidi 256 Tanr Marduk 439 Tanr Ningirsu 443 Tanr-Altn-Karanlk dalar 255 tanrclk inanc 468

Tanrda Bolmu 96 Tanrda 292, 411, 416 Tanrda Buzullar 479 Tanrdalar 417 Tan-shih-huai 76 Tanshihuai 755, 757 Tanzmt 345 Tanzimat Devri 126 Taoculuk 341, 344 Taohongbala 710, 711, 934 Taoism 512 Taoist 97 Taoist in efsneleri 504 Taoizm 257, 475 Tao-tzu 467 tapu resmi 68 Tapu Tahrir defterleri 274 Tara ehri 127 Tarain Maydan Sava 848 Tarakl 177 Taranlar 587 Taranide 382 Taravgantay 934 Tarbagatay 90, 96, 246, 502, 503, 651,

1742

655, 705 Tar-bagatay 503 Tarbagatay dalar 497 Tarbaatay 629 Tarban/nd ehri 92 Taron 419 Tardu 85, 86, 87, 88, 92 Tardu Kagan 85 Tardu 411 Tardu topluluu 92 Tardular 88, 500 Tareh 298 Targitalar 308 targitoes 411 Targut 278 Targutae 583, 622 Tarhan 102, 360, 376, 445, 593, 594, 595, 621, 625, 819, 830, 839, 845, 846 Tarhan Nizek 830, 845, 846 TARIK DOSTYEV 921 tarm 68, 84, 92, 93, 206, 213, 228, 238, 243, 244, 246, 247, 248, 250, 252, 254, 256, 257, 258, 259, 274, 341, 350, 372, 389, 403, 404, 406, 407, 436, 441, 463, 470, 479, 480, 482, 483, 528, 591, 617, 654, 688, 717, 725, 744, 752, 758, 782, 816, 822, 823, 830, 859

tarm havzas 783 Tarm Havzas 74, 76, 77, 89, 92, 102, 106, 107, 122, 125, 243, 244, 255, 256, 257, 478, 726 Tarm Vadisi 664, 669 tarih belgeleri 199 Tarih Dairesi memurlar 473 Tarih Encmeni 201 Tarih Encmeni Mecmuas 201 Tarih kronikleri 759 Tarih-i Gzide-i Nusretname 299 Tarihi Vesikalar 318 tarihi yollar 603 Tarim Havzas 714, 716 Tarim Havzas devletleri 716 Tarimu Zhen 540 Tarkan 96, 376, 419, 421, 845 Tarkanovo 358 Tarkinya 419 Tarquinia 422 Tarsus 104, 109, 440, 607 tart talar 522 Ta devri 292 Ta Devri 199, 440, 441, 652 ta devri kltrleri 440

1743

Ta envanterler 491 ta geyikler 529, 531 ta levhalar 521, 778 ta oymacl 59 Ta Oymalar 721 Taik-Ta 490 Takent 95, 105, 121, 127, 130, 132, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 159, 160, 177, 207, 243, 245, 248, 249, 288, 306, 307, 390, 431, 482, 493, 497, 514, 613, 615, 618, 619, 631, 636, 670, 671, 678, 790, 813, 814, 816, 839, 842 Takent Bolevikleri 137 Takent Havzas 796 Takent Komitesi 135 Takent Sovyeti 135, 137, 138, 140 Takent Sovyetleri 136, 137 Takentli Dakik 300 Taky Balminin mezras 177 taman ocak 503 Tatk devri 293, 498, 502 Tatk kltrleri 653 Tatk kltr 293, 498, 500, 521 Tatk Kltr 782 Tatk mezarlar 502 Tatk resimleri 501, 504 225

Tatik dnemi 724 Ta-tong 74 Tatablar 96, 97, 98 Ta-tanlar 474 Tatar 132, 268, 278, 341, 414 Tatar Han 297 Tatar Muhtar Sovyet Sosyalist

Cumhuriyeti 140 Tatar zerk Cumhuriyeti 226 Tatar Trkesi 132 Tatar Trkleri 223, 226, 227, 232 Tatarca 226, 348, 355, 386, 399 Tataristan 128, 138, 178, 179, 180, 182, 225, 344, 424 Tataristan Cumhuriyeti 178 Tataristan zerk Cumhuriyeti 179, 180,

Tatarlar 132, 139, 159, 172, 211, 225, 226, 229, 257, 277, 278, 338, 343, 364, 366, 393, 430, 722, 889 Tatarya 225 Tataurova 547, 548, 549, 552, 722, 727, 728 Tatlgl 482, 483 Tatlgl Teorisi 482 Tatlsu teorisi 483

1744

Tatulus 908 Ta-tze(Byk Gl) 767 Tauke Han 120 taurid 353, 354 Taurika 579 Taurlar 602 Tavr dalar 424, 425 Taxila 795, 814, 826 Tay Ven Ti 337 Tayfur Skmen 158 tayga iklmi 508 Taygalar 342 Tayhagan 666 Taykong Hanl Dnemi 668 Tayland 118 Ta-yan 763, 783, 790, 791, 795, 800, 806 Ta-yan Monografisi 763 Tayy 93 Tayyar Yalaz 152 Tz 93 TBMM 140, 141, 142, 143, 144, 145, 148, 149, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 158, 159, 168, 175, 178, 181, 184, 239 TBMM Hkmeti 141, 142, 143 228

TBMM 154 Tchang-ngan(ang'an) 74 Teberistan 309 Tebriz 112, 115, 116, 117, 185, 208,

Tebk Seferi 88 Tecelli Ar 173 Tecen 252 Tecen Akarsuyu 252 Tegerama 454 Tegin (924-926) 101 Tegreg 57, 496, 514, 515 teirmi tam 496, 498 teirmi tam (deirmi yap) 496 Tehcir Kanunu 135 Teiabaini kenti 589 Tekebeylii 112 Tekeoullar Beylii 109, 270 Tekes Nehri 550 Tekfur 296 Tekin Alp 174 Tekin Alp(Moize Cohen) 166 Tekirda 135 Tekke ve Zaviyeler 152

1745

Tekke ve Zviyeler 150 tekstil 249, 252, 253, 257, 259, 454, 455 Tel Aana 444 Tel Aviv kasabas 133 Tel-Amarna 432 Telengt 278 Teletskoe Gl 723 Teleute 381 Telet 356 Telete 381, 382, 383, 399 telgraf anlamas 132 Tel-Halaf kltr 436 Tell-el-Rimah ehri 454 Temer 583 Temerinda 583 Temir 199 Temir Kapg (Demir Kap) 93 temliknme 68 Temrenler 521 Temr 199, 299 Temr Be 296, 303 Temrller 279, 818 tengri 355, 457

Tengri 98, 321, 324, 359, 360, 362, 363, 420, 584, 622, 657, 861 Tengri Han -yan (Yi-Yan) 98 Tenkqut 278 Tenlik hy 780 Tenzil-i Faiz Karar 128 Teodor Hertzel 272 Teodor II. 119 Teodor III. 120 Teofor 359, 360 teokratik sosyalizm 437 Teoman 73, 336, 337, 347, 691 Tepedelenli 70 Tepe-gz 581 Tepegz Efsanesi 607 Tepsey 519, 521, 523, 524, 931, 933 Tepsey da 519 Terakki Perver Cumhuriyet Frkas 148 Terakkiperver Cumhuriyet Fkras 148 Terakkperver Cumhuriyet Frkas 149 Tercman gazetesi 129 Tercmn- Ahvl 127 Terek nehri 111 Terek Nehri 923

1746

Terek-Dastan yerel hkmeti 179 Terri-ta 509 Tering-kl 503, 505 Termez 480, 809, 812 Terminus ante quem 784 Terminus post quem 784 terra-cotta 502 Tersane ambarlar 123 Tersane Konferans 128 Tersiyer 244 Teselya 66, 905 Tesinsk dnemi 519 Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti 132 Teikta Maaras 664 Teik-Ta maaras 490 Tekilat- Esasiye Kanunu 158 Tekilt- Esasiye Kanunu 152 Tekilt- EsasiyeKnunu 141 Teup 444 Tetis denizi 244, 255 tetradrachma 792 Teupa 589, 604 teuto-nordicus 353

Tevrih 62, 70, 285, 295 Tevrih-i l-i Osmn 62 Tevfik Fikret 127 Tevfik leri 156 Tevfik Paa 138, 143 Tevfik Rt 146, 149 Tevfik Rt Aras 154 Tevhd-i Efkr 149 Tevhd-i Tedrsd Knnu 146 Tevrat 282, 308, 309, 313, 580, 603 Tevsh Uul 934 Tezynt 495 Th. Gazes 310, 311, 314 Th. Korsch 382 Thales 607 Thamimasadas 584, 622 Thamyris 592 Thatcher 178 Theiss nehri 645 thocratie 346 Theoderik 908, 909 Theodore I. 118 Theodore Maiman 165 Theodore Roosevelt 275

1747

Theodorismus 912 Theodoros Pangalos 183 Theodosios 79, 855, 857, 864, 865, 866, 867, 868, 869, 874, 876, 893, 897, 898, 908, 909, 914, 920 Theodosios II 79 Theos 825 Theosios 80 Theotimus 901 Thermodon/Terme ay 604 Thermopylae (Termopil Geidi) 905 Thisamatae 643 Thomas Barfield 406, 408 Thomas Edison 129 Thomas Paine 123 Thomsen 56 Thomsen Festschrift 382 Thorismund 909, 910, 911, 912 Thraetaona 309 Thraklar 364 Thteler 602 Thukydides 576, 601 Thring 902, 909 Thynler 606 Tbbiye Mektebi 125

Tlla-tepe 793, 794, 799, 809 Tlla-tepe kurganlar 793 tmar 67, 68, 69, 70, 384 Tmar 713 tmarl sipahileri 66 Tn (Tanas, bugnk Don) 506 tp 103, 243, 465, 467, 796 Tva zerk Cumhuriyeti 166 Ti halk 758 Ti Jen-chieh 736 Ti kabileleri 467 Ti kavmi 469 Tian Jian 558 Tian Wen 557, 562 Tian Wen Zhi 558 Tiananmen Meydan katliam 177 Tianen 726 Tiber Irma 447 Tiber nehri 418 Tibet 74, 77, 87, 97, 122, 242, 243, 246, 254, 255, 257, 335, 338, 348, 354, 379, 400, 414, 466, 469, 470, 471, 510, 534, 536, 537, 575, 582, 618, 619, 673, 674, 675, 676, 677, 697, 740, 758, 765, 782, 793, 796, 820 Tibet pltosu 242, 246 Tibet yaylas 74, 673

1748

Tibetler 474 Tibetliler 57, 74, 88, 243, 257, 323, 341, 469, 472, 477, 494, 534, 536, 538, 674, 740, 762 Tibisia 906 TCA 413 ticaret yollar 406, 716, 743, 830 Ticinum (Pavia) 913 Tie Le 562, 565, 566, 567 Tie Lelar 562, 566 Tie Leler 565 Tien an 388, 390, 528 Tien an sradalar 388, 390 Tienan 245, 629 Tien-an (Tanr da) 783 Tien-an Dalar 350 Tienan Sradalar 751 Tiflis 141, 142 Tigey 520 Tigin-ah Devleti 268 Tigrakodap (Perse, Tigrakhoda) 577 TKA 57 Til Barsib 589 Ti'ler 410, 467, 469, 496, 508, 509, 510, 511, 512, 513, 514

Ti-li 465, 469, 516 Ti-li (Ting-ling) 465 Ti-liler 469 Tilla Deniz Baykuzu 758 Tilmen Hyk 441 Timelkia 454 Timur 65, 66, 90, 108, 110, 111, 112, 113, 199, 243, 249, 255, 258, 348, 390, 670, 742, 814 Timur Hanedanl 115 Timur Kutlu 111 Timur Kutluk 112 Timur Melik 111 Timurlar Devleti 267 Timurlular 59, 65, 111, 115, 390 Timurtalar 150 Ting-u 91 Tingiz 297, 420 Tingiz Han 297 Ting-lin 469 Tingling 323, 745 Ting-ling 293, 465, 469, 496, 497, 498, 500, 508, 509, 510, 511, 512, 513, 514, 515, 516, 697, 844 Ting-ling boylar 293 Ting-lingler 73, 100, 471, 705, 739

1749

Ting-ling'ler 496 Tinia 419, 420 TP 177 tipoloji 319, 505, 540 Tirek 830 Tirhen 410 Tirikan 438 Tirmiz 92, 243, 245, 391, 830, 832, 834 tiroit kanseri 250 Tirsen 410, 419 Tisa havzas 856 Tisa Irma 856, 857 Tisa nehri 638, 639, 914 Tisa Nehri 906 Tisia 906 Tissaget 629 Tisza nehri 78 Tienki 442 Tikinki 442 titig 498, 653 Tiyan an 544 Tiyanan dalar 416 Tiyanan 414, 777, 778 Tiyan-an (Tanr Da) 665

Tiyanan dalar 777 Tiyen an 491 Tiyenan 528, 615, 800, 934 Tiyen-an 486, 575, 578, 579, 586 Tiyen-an dalar 490 Toba (Topa)lar 410 To-ba(T'o-pa) 77, 477, 560, 569, 681 Tobal nehri 479 Tobalar 358, 471 To-balar 558, 564, 565, 566, 567, 569 Toballar 472 Tobar 506 Tobol 356 Tobol Irma 82 Tobol Irma Sava 118 Tobol nehri 431 Tobol Nehri 118, 480 Tobolca 382 Tobolsk 721 Tobtamgerey 119 Tochar 799 Tochari (Tocharoi) 793 Tofa dili 225 Tofa Trkleri 225, 227

1750

Tofalar 227 Togan Han 102 Togharma 308 Togla rma 508 Tora 411 Tohar dili 383, 669 Tohar Kltr 793 Toharca 372, 383 Toharistan 74, 78, 95, 268, 390, 658, 706, 790, 813, 828, 829, 830, 839, 845, 846, 847 Toharistan (Tu-huo-lo) 828 Toharistanllar 74 Toharlar 290, 383, 415, 427, 428, 613, 634, 776, 806, 821 Toharlar/Togarlar 427 Tohi (vadisi) kitabeleri 790 Tohtam (Toktam) 111 Tokat 153, 440 Tokharlar 303, 822 Tokmak ehri 94 Tokoi kasabas 92 Tok-sin 410 Toksun 256 Toktakya 111

Toktam 90, 111, 112, 605 Toktasn 359 Toktogul 244, 251 Tokugava ogunluu 119, 128 Tokuz Ouzlar 302 Tokuz-ouzlar 302 Tokyo 127 Tola 75, 88, 89, 267 Tola rma 94 Tola nehri 369 Tolas 278 Tolstov 505, 506, 514, 516, 800, 806, 936, 939 Tolstoy 127 To-lu 92, 95, 96 To-lular lii 88 Tolunoullar 58, 90, 100, 268 Tom Nehri 725 Tomambay 116 tomar kitabeleri 802 Tomaschek 308, 313, 385, 506, 516, 580, 593, 620, 805 To-maschek 506 Tomsk 400 Tomskaia Pisanitsa Mzesi 725

1751

Tondibi muharebesi 118 Tonguz 466, 471 Tonguzeni 358 Tonguzlar 323 tonimetrik 366 Tonyukuk 56, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 98, 565, 567, 646, 788 Tonyukuk Abidesi/Kitabesi 97 To-pa 77, 831, 832, 834, 835, 838, 842 To-pa (Tabga) 77 Topa Wei 938 Topa/Tabga 302 topalar 364 To-palar 378, 471, 473, 838 Topu hsan (Eryavuz) Bey 152 Topkap Saray 70, 114, 306 toplayclk 404 toponomi 519 Toprakkale 589 Toraman 818, 829 Toramana Kamaluka 846 Torci (Trk) 656 Tordesillas anlamas 115 Toreteler 602

Torg 613 Torklar 101 Toroslar 436, 439, 442, 444, 452, 604 Toscana 447 To-si-fu 91 To-i-fu 92 totem 359, 368, 369, 495, 498, 509, 511, 512 totem (Trke onun) 359 totem emblemleri 368 Totemistische Klingenkultur 351 totemizm 324, 327, 362 Totemizm 315, 351, 359 Toth 543, 548 Toulouse 864, 870, 871, 877, 903, 910 Tourkos (Tourcos Tourcoi) 310 Tovostine 936 Toxamis 605 Toy 86, 87 Toynbee 61, 352 Tkm 277 Tles 411, 473, 474, 476, 514, 515, 516, 786, 838, 844 Tles ayaklanmas 838 Tles isyan 83

1752

Tles=Tie-le 697 Tlesler 87, 88 Tlis 57, 496, 497, 514 Tli 355, 697 Tmrd Kaul 847 Tnges da 98 Trt Ksen ulus 791 Trtel 721, 881 Trablus 70 Trablusgarb-Bingazi 133 Trablusgarp 117, 133, 134 Trablusgarp Sava 134 Trabzon 103, 107, 113, 114, 139, 144, 145, 148, 149, 188, 605, 663, 707 Trabzon Rum mparatorluu 113 Traklar 601 Trakya 66, 79, 80, 133, 139, 141, 143, 144, 232, 270, 414, 417, 590, 598, 656, 659, 854, 855, 857, 863, 864, 866, 867, 873, 902, 904, 905 Trans Hazar Musteriyen sitleri 490 Transbaykal 547, 720, 721, 723 Transbaykal blgesi 547, 720 Transcaspian Demir Yolu 129 Transcaspian Vilyeti/Hazartesi Vilyeti 129

Transilvanya 78, 366, 855, 857, 878 Transkafkas Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 157 Transkafkasya Bakanl 179 Transrdn 162 Trerler 606 Triannen Antlamas 139 Trianon Bar anlamas 140 Triballi 638 Triballi kabilesi 638 Tricassis 911 Trifonov 495, 514 Trigetius 914 Triticum dicoccum 372 Troki 136, 138 Trofimova 505, 506, 514, 516, 801 Troia 310 Trotsky-Zinoviev 151 Troya 310 Troya savalar 446, 450 Troyallar 310, 314, 446, 447, 448 Troyes 81, 870, 871, 881, 910, 911 Trubetsko 354 Truva 411, 416, 419, 453 Mslmanlar Dinileri

1753

Truvallar 411 Tsao Krall 835 Tsao Wei 938 Tsen-ch- 785 Tsi (Chi) 85 Tsi (Chi) hnedan 83 Tsi Devleti 85 Tsi/Chi slalesi 83 Tsien-kin 87 Tsinler Bakn Kinler Tsu-ch 475, 477 Tsahur 223, 227 Tsahurlar 227 Tsin ato Devleti 102 Tsin-yang 83 Tsiu-kiu-i uruu 337 Tso Tsung-tang 128 Ts-k/Chu-ch Mengsn 77, 80 Tu dili 400 Tu Jue 561, 562, 565, 567 Tu Jue (Gktrk) 561 Tu Jueler 560, 561, 562, 563, 564, 565, 566, 567, 568 Tu Men 567

Tu Y Hun 557, 560, 561, 562, 563, 564, 566, 568 Tu Y Hunlar 561 Tu Y Hunlar 558 Tuan Ye 759, 762 Tuaregler 888 Tubeyla Timur Han Mozolesi 258 Tu-i 88 Tudor 196 Tudun 376 Tuekta mezarlar 500, 501 tug 511 Tugozvonovo 550, 933 Tugozvonovo buluntular 550 Tuluklar 268 Turul 103 Turul Be 200 Turul Bey 103 Tuhra 799 Tu-hou-lo 846 Tujue 713 Tukhara 796 Tukhra 796, 799 Tukhs 410

1754

Tukhsici 410 Tu-kiue 846 Tu-ko kavmi 358 Tuku hnedn 337 Tu-Ku oyma 410 Tu-kular 77 Tulan 86, 87 Tulan hakan 87 Tulhar 548, 796 Tulhar mezarl 548 Tulhar Yaps 548 Tuman 689, 690, 691, 692, 693, 694 Tu-man 555 Tuman (Tou-man=Tuman=Duman) 689 Tumat 278 Tu-me-e 96 Tumuk 509 Tuna 103, 641 Tuna boylar 80 Tuna boyu 888 Tuna blgesi 575 Tuna Bulgar Devleti 89, 91, 655 Tuna Bulgarlar 89, 91, 364, 660, 787 Tuna Bulgarlar= Bulgarlar 89

Tuna Bulgar-Trk Devleti 268 Tuna havzas 102 Tuna rma 75, 100 Tuna Irma 857 Tuna nehir 656 Tuna nehri 232, 505, 576, 577, 579, 586, 588, 591, 620, 621, 637, 638, 639, 640, 643, 656, 658, 901, 904, 914 Tuna Nehri 578, 855 Tuna-Demirkaps 299 Tun-Bilge 90 TUNCER BAYKARA 277 TUN 454 Tun a 441, 444, 602 Tun a kltrleri 602 Tun Devri 441 Tun medeniyeti 416 Tung Chung-shu 729, 737, 738 Tung Yan 832 Tung-hu boylar 472 Tung-hular 472, 689, 694, 695, 696, 703, 773 Tung-Hular 694 Tungidler 542 tungsten 257

1755

Tunguska Nehri 400 Tunguslar 393 Tunguz 105, 316, 369, 370, 379, 380, 386, 393, 400, 401, 416, 466, 469, 534, 758 Tunguz ili 508 Tunguz Juchenler 105 Tunguz kavmi 369, 370 Tunguz unsuru 469 Tunguzca 361, 378, 380, 393, 397, 398, 400 Tunguzlar 57, 74, 340, 341, 370, 378, 379, 393, 400, 469, 471, 494, 534, 536 Tun-huang 101, 510, 516, 760, 761, 762, 767, 773, 793 Tun-huang zaferi 101 Tuntuhe 753, 754 Tunus 70, 118, 129, 164, 267, 492 Tuo Tuo 569, 570 Tupavvos 821 Tr 506, 507 Tur bin Feridun 297 792 Tura 356 Tra boylar 505 Tra kavmi 506 Tran 93 Trn 506, 507 485 673

Turan Cemiyeti 134, 156, 379 Turan Devleti 134 Turan rk 668 Turan Mecmuas 134 Turan ovas 505, 506, 507, 514, 651,

Turan Ovas 479, 480, 481, 482, 484,

Turan taktii 744 Turanclk 184 Turan 348, 411 Turani tip 540, 541, 543 Turani varyasyon 541 Turanid 352 turanid klar 353 Turanid rk 353 turanid rk 353, 354 Turaniler 542 Turaniyanlar 391 Turannountos Hiaou Korranou Sanaboy

Turanoid 542 Turanoidler 542 Turano-Pamiryan 542 Turanos 419

1756

Turan-Uyuk vadisi 526 Turciling 81 Turfan 80, 90, 100, 101, 102, 111, 244, 255, 256, 257, 267, 268, 313, 342, 365, 374, 376, 382, 415, 422, 472, 548, 549, 551, 552, 656, 664, 670, 674, 704, 750, 761, 762, 770, 776, 780, 783, 797, 837, 843 Turfan (Kao-Chang) 268 Turfan Havzas 244, 255, 256, 257 Turfan ovas 342 Turfan Uygurlar 101, 111, 267 Turfan zm 257 Turfanllar 74 Turgenvey 127 Turgun Almas 665 Turgut Glez 174 Turgut zal 174, 175, 178, 179, 410 Turgut Reis 117 Turgut Sunalp 174 Turhan Feyziolu 168 Turingler 82 TURKNA 422 Turkoman 345 Turko-tatar 353 turkuaz 422, 548, 932, 935 Turkuaz ilemeleri 722

Turner 125 Tursakalar 446, 447, 448, 450 Turska 413, 416, 419 Turska- Olmek 413 Turska-Etrsk 413 Tursun Bey 69 Turalar 447, 450 Turtkul 678 Turuk 425 Turukha (Trka yahud Turuka) 308 Turukku 308 Turukkular 438 Turul (turul) 359 Turul (Turul) kuu 369 Turun 376 Turuntay Tugan (doan) 359 Turuk 410 Turuka 308, 410, 419, 796, 808 Turukalar 794 Turxum 411 Tuscalar 446 Tuscany 410 Tuskan 410 Tuskani 419

1757

Tura 796, 808, 809 Tukara 796, 808 Tupa 445, 604 Tutel (? Tnk:) 300 Tutu 104 Tuva 225, 227, 229, 231, 290, 357, 414, 498, 515, 521, 527, 528, 531, 547, 548, 549, 552, 621, 662, 677, 723, 727, 728, 931, 933, 936 Tuva Cumhuriyeti 526 Tuva kltr 547 Tuva zerk Cumhuriyeti 225 Tuva Trkleri 227, 229, 231 Tuvac (dorusu, Turac) 309 Tuvaca 399 Tuvalar 278 Tuvallar 518, 623 Tuvaran 630 Tuz Gl 767 Tuzla 182 tberkloz 250 TBTAK 432 tnk 498, 653 Tleyken 801 Tnge-alp (Afrasiyab) 294

Tnk bin Trk 297 Tratam ehri 206 trbe 58, 257, 382, 496, 499, 527 Trbeler 150 treyi destan 512 treyi efsanesi 466 Treyi efsanesi 293 Trgeler 567 Trgi (On-ok) kagan 92 Trgi boyu 94 Trgi Devleti 268 Trgi lkesi 92 Trgi/On-oklar 92 Trgiler 84, 89, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 268, 355, 411, 551, 840 Trgiler (Trk+, Tu-ki-i) 95 Trgi-yargn gl 94 Trg 410 Trk 55, 56, 57, 58, 59, 60 bideleri 58 adlar 361, 386, 858 Alfabesi 153 limleri 56 aydn 432

1758

basn 133, 162 bayra 142, 182 bayraklar 368 birlii 59, 92, 140 boylar 76, 87, 89, 90, 223, 291, 293, 309, 345, 417, 496, 497, 498, 511, 603, 643, 655, 903 Boylar 281 corafyas 59, 592 cumhuriyetleri 243 Cumhuriyetleri 414 ocuklar 154 dahileri 410 Delegasyonu 144 devlet gelenei 690 devlet tekilt 699 devlet yaps 695 devletleri 58, 59, 208, 210, 211, 266, 267, 270, 346, 407, 411, 708 dili 56, 97, 159, 228, 243, 291, 313, 357, 358, 394, 396, 449, 457, 458, 459, 592, 643, 669, 819, 872 dilleri 226, 348, 354, 355, 356, 357, 358, 457, 858 dnyas 58, 213, 222, 266, 271 Dnyas 188, 208, 209, 238, 239, 240, 242, 259, 276, 306, 348, 401, 414, 422, 423,

449, 450, 452, 453, 479, 485, 597, 598, 600, 811 edebiyat 365, 366 efsaneleri 412 Elilii 169 filolojisi 385 gelenei 438 gebe kabileleri 319 gebeleri 362 gleri 292, 409, 410, 657, 658, 659, 660 halk iiri 115 halk 185, 298 halklar 361, 366, 635, 668, 669, 671 Hanl 83 imls 281 isimleri 358 kadn 157 kadnlar 237 karakteri 197, 879 Katliam 153 kavimleri 57, 295, 351, 356, 361, 362, 368, 371, 375, 378, 379, 465, 467, 469, 537, 585, 601, 623, 681, 701 kimlii 231, 235, 661 kltr dairesi 210

1759

kltr 72, 146, 222, 228, 251, 252, 293, 537, 538, 551, 661, 669, 687 leheleri 348, 355, 787 Liras 174 masal motifleri 365 masallar 365 Matbaacl 155 medeniyeti 57, 58, 266, 315 mektepleri 154 milleti 59, 84, 97, 195, 311, 337, 584, 708 Milleti 154 Milliyetileri 144 Milliyetilii 140, 146 nfus 168, 208, 231, 232, 234, 235, 236, 414, 551 nfusu 222, 223, 226, 228, 229, 230, 232, 234, 235, 236, 662 Oca 133, 144, 148, 149, 150, 153, 155, 168 Ocaklar 149, 151, 152, 154, 155 odas 496, 514 okullar 178 ordas 340 oymaklar 340, 342 Paras 154, 175

sanat 500 Budist 58 slm 58 Mslman 58 Silahl Kuvvetleri 163, 184 soyu 786 Svrleri 142 Takvimi 290 tarihilii 56 tarihi 56, 57, 58, 59, 189, 190, 191, 193, 195, 197, 198, 199, 289, 297, 309, 315, 402, 448, 554, 555, 571, 629, 687, 690, 695, 708, 738 Tarihi 55, 57, 60, 72, 154, 155, 157, 189, 199, 200, 306, 307, 313, 348, 410, 414, 422, 423, 476, 477, 595, 598, 663, 741, 787, 788, 811, 813, 814, 819, 820, 843, 916 topluluklar 93, 205, 206, 208, 222, 223, 225, 226, 227, 237, 345, 422, 465, 475, 581, 624, 625, 652, 654, 655, 656, 657, 659, 660, 661, 787 Topluluklar 226, 238 toplum tarihi 193 toplumlar 218, 243, 255 toplumu 120, 178, 189, 191, 193, 236, 411, 661 treleri 422 urular 581

1760

lkeleri 205, 213, 217, 222, 254 yazs 56, 630 yaztlar 314, 363, 364, 411 yurdu 169, 415, 416, 417, 443, 448, 628 yurtlar 414, 416, 417 Trk ana-tanras Umay 512 Trk Basn Birlii 159 Trk Bilgi Dernei 134 Trk bilim adamlar 581, 621, 643, 786 Trk Birlii 163, 838 Trk Ceza Kanunu 151 Trk Cumhuriyetleri 210, 211, 213, 219, 237, 239, 245, 678, 764 Trk adr 585, 600 Trk erig 282 Trk Demokratik Birlii Partisi 178 Trk devletleri 469 Trk Dil Kurumu 155, 259, 307, 597, 810 Trk Dili Federasyonu 150 Trk Dili Kurumu 457, 459 Trk Dili Tetkk Cemiyeti 155 Trk dilleri 342, 379 Trk Dnyas 453 Trk Gleri 76, 657, 658

Trk Hakanl Devri 292 Trk halk 665 Trk halklar 666 Trk hanedan 197, 658 Trk Hava Kurumu 150 Trk birlii ve Kalknma Ajans 57 Trk kabileleri 77, 89, 94, 320, 379, 471, 536, 794 Trk kavimleri 376, 378, 468 Trk Kzl Ordusu 140 Trk kimlii 416 Trk kitabeleri 374, 739 Trk Komnist Partisi 162 Trk kltr tarihi 494 Trk Kltr Tarihi 60, 293, 306, 307, 476, 477, 597, 598, 647, 663, 813 Trk Medeni Kanunu 187 Trk Mitolojisi 307, 348, 423, 477, 598, 706, 788, 848 Trk Mukavemet Tekilat (TMT) 164 Trk Oca dernei 133 Trk Ocaklar 146 Trk Ocaklar Fevkalde Kurultay 155 Trk oymaklar 354 Trk Runik yazs 630

1761

Trk Sovyet Kollokyumu 457 Trk soyu 854 Trk hler 818 Trk takvmleri 511 Trk Tarih Encmeni 151 Trk Tarih Kurumu 55, 56, 57, 60, 70, 155, 307, 409, 477, 597 Trk tarih tezi 57 Trk Tarihi Tetkk Cemiyeti 155 Trk Tarihi Tetkik Heyeti 154 Trk topluluklar 226 Trk Vatandal Kanunu 152 Trk Yurdu 140 Trk Yurdu dernei 133 Trk Yurdu Mecmuas 133 Trk-ABD Yardm Antlamas 162 Trk-Alman Anlamas 159 Trk-Amerikan ekonomik anlamas 162 Trkan Akyol 174 Trke 57, 60, 82, 84, 97, 125, 131, 155, 156, 157, 160, 169, 176, 209, 210, 235, 237, 259, 278, 280, 281, 282, 284, 286, 287, 291, 293, 294, 295, 299, 303, 304, 305, 307, 308, 310, 312, 313, 314, 315, 316, 318, 341, 351, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 363, 364, 370, 372, 373, 379, 380, 381, 382, 383, 384, Dostluk ve Saldrmazlk

385, 386, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 401, 402, 407, 411, 413, 417, 418, 420, 423, 432, 434, 437, 439, 449, 451, 456, 458, 459, 471, 484, 494, 495, 496, 497, 498, 499, 501, 502, 503, 504, 505, 506, 507, 508, 509, 510, 511, 512, 513, 514, 515, 517, 541, 542, 581, 583, 584, 585, 586, 592, 598, 600, 622, 653, 657, 661, 687, 703, 705, 707, 737, 786, 787, 794, 795, 796, 797, 798, 807, 816, 817, 819, 830, 842, 847, 915, 916, 940 Trklk 131, 184 Trkeli 197, 337 Trker Alkan 174 Trk-Fransz Ankara tilfnmesi 142 Trk-Fransz Dostluk Muhedesi 158 Trki etimolojisi 427 Trki halklar 426 Trki kavimler 426, 428, 429 Trki Sn 428 Trk-ran Dostluk ve Gvenlik Protokol 152 Trk-slm kltr 90 Trk-slam medeniyeti 249 Trk-slam mimarisi 169 Trkistan 56, 73, 76, 79, 94, 99, 102, 104, 105, 111, 122, 123, 127, 129, 130, 132, 136, 137, 138, 139, 140, 142, 144, 146, 147, 151, 153, 154, 156, 159, 160, 166, 169, 188, 198, 223, 229, 231, 242, 243, 244, 245, 246, 249, 254, 255, 258, 259, 266, 270, 277, 283,

1762

286, 287, 288, 292, 295, 296, 297, 300, 303, 306, 336, 337, 338, 345, 353, 372, 378, 382, 388, 389, 390, 391, 410, 414, 415, 416, 417, 422, 443, 452, 464, 479, 480, 482, 483, 494, 497, 502, 504, 507, 509, 510, 512, 536, 544, 548, 550, 551, 575, 576, 577, 578, 579, 586, 587, 590, 594, 596, 603, 614, 615, 626, 627, 628, 629, 631, 633, 636, 654, 656, 665, 666, 667, 668, 669, 670, 674, 706, 737, 740, 743, 744, 745, 746, 747, 748, 758, 759, 760, 764, 765, 768, 770, 773, 776, 777, 783, 785, 786, 794, 795, 797, 798, 799, 802, 807, 808, 816, 817, 819, 820, 827, 830, 845, 847, 848, 854, 883, 900, 939 Trkistan Devleti 255 Trkistan Genel Vlilii 127 Trkistan Genel Valilii (Guberniya) 390 Trkistan Havzas 765 Trkistan Komnist Partisi Kongresi 140 Trkistan Kray (Trkistan Blgesi) 390 Trkistan Cumhuriyeti 144 Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Otonom Sovyet Sosyalist

169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 191, 193, 196, 197, 198, 199, 200, 205, 206, 208, 210, 211, 212, 213, 215, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 228, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241 Trkiye Byk Millet Meclisi 140, 143, 155, 158 Trkiye Cumhuriyeti 59, 133, 145, 148, 168, 270, 274, 278, 287, 289, 597 Trkiye Gazeteciler Cemiyeti 161 Trkiye i ifti Partisi 168 Trkiye i Partisi 167, 169, 171 Trkiye i Partisi (TP) 166 Trkiye i ve ifti Partisi 161 Trkiye Komnist Frkas 141 Trkiye Komnist Partisi 163 Trkiye Seluklu Devleti 59, 104, 661 Trkiye Seluklu Sultanlar 284 Trkiye Seluklular 269, 279, 282, 291, 661 Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi 161 Trkiye Sosyalist i Partisi 161 Trkiye Sosyalist Partisi 161 Trkiye Tayyare Cemiyeti 148 Trkiye Trkesi 399, 458 Trkiye-Afganistan Dostluk ve birlii

Cumhriyeti 138, 147 Trkistanllar 132 Trkiyat Enstits 597 Trkiye 55, 56, 59, 60, 61, 62, 63, 71, 72, 105, 107, 110, 125, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168,

1763

Muhedenmesi 152 Trkiye-Afganistan Muhedenmesi 141 Trkiye-Fransa Dostluk ve yi Komuluk Muhedesi 151 Trkiye-Irak Karlkl birlii Antlamas 164 Trkiye-ngiltere ve Irak Hudut ve yi Komuluk Muhedenmesi 151 Trkiye-ran Doalgaz Anlamas 183 Trkiye-ran Dostluk Muhedenmesi 155 Trkiye-ran Emniyet ve Muhdenet ttifk

369, 371, 372, 373, 374, 376, 377, 378, 379, 385, 386, 390, 409, 411, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 423, 424, 432, 434, 437, 443, 447, 449, 450, 459, 464, 465, 467, 471, 475, 484, 496, 497, 498, 499, 500, 501, 503, 504, 506, 507, 508, 509, 510, 511, 513, 514, 516, 533, 534, 536, 537, 538, 554, 562, 582, 585, 586, 597, 599, 600, 602, 622, 623, 624, 625, 626, 627, 635, 651, 654, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663, 666, 668, 669, 676, 679, 681, 701, 707, 765, 769, 794, 795, 796, 808, 812, 820, 826, 828, 829, 831, 832, 833, 834, 837, 838, 840, 841, 844, 892, 911, 917, 919, 920, 921 yaay 56, 57, 58 Trklerin Soyu/Menei 413 Muhdenet Trklk 171, 266, 284, 291, 307, 313, 314, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 324, 331, 332, 341, 345, 350, 352, 353, 355, 359, 366, 370, 372, 378, 384, 413, 539, 646, 647, 656, 658, 659, 660, 663, 681, 819, 838, 840, 841,

Muhedenmesi 151 Trkiye-Rusya Muhedenmesi 150 Trkiye-Yunanistan Mukvelenmesi 154 Trkiye-Yunanistan Muhedenmesi 158 Trkler 72, 77, 80, 81, 83, 84, 85, 86, 88, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 101, 102, 103, 105, 114, 128, 136, 137, 139, 141, 147, 150, 159, 167, 168, 170, 178, 193, 195, 197, 198, 205, 206, 208, 225, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 238, 239, 242, 243, 246, 255, 266, 271, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 295, 298, 299, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 323, 328, 331, 332, 334, 336, 337, 338, 339, 340, 341, 343, 345, 347, 348, 352, 354, 361, 364, 367, 368, 147 Munzam

844 Trkmen 66, 99, 101, 103, 107, 147, 165, 171, 172, 177, 183, 184, 219, 220, 223, 229, 230, 231, 243, 252, 253, 270, 277, 289, 291, 295, 345, 348, 356, 366, 370, 412, 413, 427, 593, 611, 661, 672 Trkmen Sovyet Sosyalist Cumhriyeti

Trkmen Trkleri 229 Trkmenabat 252 Trkmence 399

1764

Trkmenay antlamas 124 Trkmenistan 72, 101, 127, 179, 180, 183, 205, 207, 210, 211, 212, 213, 216, 217, 218, 219, 220, 222, 223, 237, 238, 242, 243, 244, 245, 248, 250, 251, 252, 253, 258, 270, 271, 388, 399, 414, 415, 422, 423, 480, 482, 483, 484, 487, 492, 493, 652, 665, 672, 678 Trkmenistan Hanl 127 Trkmenler 101, 129, 150, 172, 208, 229, 230, 231, 252, 258, 278, 298, 299, 370, 390, 413, 427, 542, 663, 887 Trk-Mool kltr 536 Trkologlar 318 Trkoloji 56, 332, 351, 354, 424, 457, 597, 607, 707 Trk-Sovyet Ankara Protokol 157 Trk-Sovyet Protokol 153, 155 Trk-Sovyet tarafszlk ve saldrmazlk antlamas 150 Trk-ahi 268 Trk-Tatar kavimleri 353 Trk-Topalar 386 Trkt 281, 310, 341, 583, 622 Trk-Yunan Dostluk Antlamas 154 Trlerin Kkeni 127 Tsk 337 Tsk hnedn 337 Ttek 298

ttn 247, 252, 257 Ttn 117 Tvinyan 225 Tyanan 611, 613, 615 Tyanan Sakalar 615 Tyrannoyntos 821 Tyrannoyntousu 821 Tyras nehri 579 Tyrenus 419 Tyrkae (Jyrkae) 308 Tyrrhenler 446 Tyrsen tabakas 319 Tyrsenler 446 Tzu-li-mi 785, 786 U Uar (Avar) 78 Uar-Hun/Ak Hunlar 82 Uar-Hunlar(Ak Hunlar) 78 Ucat eyaletler 65 Uccain 816 U 815, 819 U-e-le 92, 93, 95 U-e-le (Wu-shih-le) 92 Udehece 400

1765

Ufa 136, 137, 138, 139, 594 Ugarit 447, 451 Ugarit liman 451 Ugor a 372 Ugor kavimleri 368 Ugorlar 393, 637, 638, 640, 641, 644, 646, 922 Uhlenbecek 330 Uhud Sava 88 Uisynlar 776 Uity 743 Ukok kurgan 598 Ukrayna 60, 109, 120, 123, 130, 137, 138, 142, 144, 160, 205, 206, 223, 226, 267, 395, 399, 414, 417, 528, 601, 602, 645, 864, 881, 882, 929, 934 Ukrayna Cumhuriyeti 226 Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 144 Ukrayna SSC 144 Ukraynallar 136, 211, 246, 247 Uku (bayku) 359 Ulan Bator 753 Ulan bator khoto 677 Ulan Batur 714 Ulan-bator 509

Ulaca 400 Uldz 79, 904, 907 Uldin 856, 857, 858, 861, 864, 873, 892, 894, 896, 901 Ulu Cami 112 ulu-bi (Ulubey) 787 Uluborlu 269 Uludere 177 Ulug Kem 498 Ulug-Horum 527 Ulug-Horum ant 527 Ulu Be 282, 295, 296, 297, 299 Ulu Bey 112, 113, 297, 299 Ulu Kem vadisi 499 Ulu Muhammed 112 Ulu Ordu Be 296 Ulu Trkistan 452 Ulu Trk 281, 296 Ulubey rasathanesi 249 Ulu-Ta 298 Ulusal Tarih 558 Uluslararas Para Bankas 162 ulu 339 Ulu dzeni 339

1766

Umanskii 548, 550, 552 Umbo 601 Umma 436 Umman 76, 269, 336, 604 Umman denizi 336 Umman Denizi 76, 815 Umum Trk tarihi 201 UNESCO 161 United Nations Protection Forces 181 Un-kui-mi 777 UNPROFOR 181 Upanishadlar 816 Upendra Thakur 827 640 Ur 331, 415, 435, 436, 443, 453, 454, 645 Ur kral mezarlar 453, 645 Ural 322, 480 Ural (Samoyed)-Altay 316 Ural Altaik diller 432 Ural dalar 82, 414, 416, 418, 507, 575, 641, 651, 658, 659, 880 Ural Dalar 289, 351, 575, 582, 672, 937 Ural dili 326 Ural dilleri 351, 355

Ural nehri 653, 672, 673 Ural Nehri 721, 933, 937, 939 Ural Nehri Vadisi 937 Ural-Altay 319, 330, 351, 354, 355, 378, 380, 386, 393, 394, 418, 419, 420, 437, 452, 457, 580, 581, 582, 585, 592, 598, 599, 602, 620, 621, 643, 662 Ural-Altay dil ailesi 484 Ural-Altay dili 355 Ural-Altay dilleri 380, 420 Ural-Altay rk 580, 620 Ural-Altayllar 376 Uralca 328 Urallar 205, 223, 225, 348, 417, 552,

Urall kavimler 373, 379 Uralllar 326, 379, 383 Uranhay Sakalar 587, 625 uranyum 247, 249, 252, 257 Uranyum-Toryum 486 Urartu 424, 439, 442, 444, 445, 446, 449, 450, 524, 580, 588, 589, 590, 603, 604, 605, 606, 607 Urartu blgesi 590 Urartu Devleti 439, 442, 445, 446, 588, 589, 603, 607 Urartu kavmi 444

1767

Urartu kaynaklar 424 Urartu Krall 442 Urartu tarihi 445 Urartu yaztlar 603 Urartular 424, 440, 444, 445, 448, 449, 450, 595, 603 Urartularn dili 442, 657 Urasit 278 Ur-Banda 442 Urfa 79, 105, 444, 451, 453, 454, 853 URFA 454 Urga 677 Urianhay 120 Ur-Larak 442 Urmiye Gl 439, 444, 448 Urmu gl 424 Ursula efsanesi 878 Uru Ar-ma-nu 442 Uruatri 445 uruk 340 Uruk 415, 436, 438, 451, 452 uruklar 336, 338 Urum Kaan 296 Urumi 246, 255, 256, 257, 473, 476, 540, 670, 671, 707, 721, 783, 938

Urumiye 208 Urungu gl 92 Uryanka 278 Usame bin Laden 258 Uspa 641, 642 Usrana 96 Ussuri blgesi 127 Ustyurt dzl 669 Usun Kunbek 634 Usunlar 292, 428, 669 Usunlar devri 292 Ui Anlamas 134 Utami 880 Utrek 482 Uturgur 356, 655 Utus (Vid) rma 867 Uybat mezarlar 501 Uygarak kurganlar 800 Uygur 196, 305, 341, 356, 365, 375 Uygur Arg 375 Uygur Beylii 90 Uygur boylar 499 Uygur Devleti 100, 101, 102, 243, 268, 655, 656, 681

1768

Uygur el yazmalar 791 Uygur Hakanl 100, 267, 268 Uygur hkanl 90, 99 Uygur Hkanl 98 Uygur hegemonyas 681 Uygur kaynaklar 411 Uygur medeniyeti 795 Uygur nfus 255 Uygur nfusu 208 Uygur zek Blgesi 255 Uygur zerk Blgesi 163, 400, 544 Uygur Trk devleti 98 Uygur Trkleri 169, 223, 229, 254, 257, 306 Uygur yazs 681 Uygurca 281, 282, 296, 348, 355, 356, 358, 370, 381, 382, 383, 395, 399, 583, 770, 787, 847

Uysun 502, 776 Uz (Ouz) lar 103 Uz (Uzoi) 656 Uzak Dou 416, 417, 552, 628, 667, 668, 720, 722, 763, 764, 900, 928, 929, 930, 932, 936, 937, 939 uzaktan alglama 485 Uzboy 482 Uzhur Blgesi 933 Uzlar 76, 90, 100, 101, 268, 656, 659 Uzun Hasan 66, 114 Uzun-Oba 520 Uzunyayla 454 Devlet Dnemi 556, 758 Hilal 184 kardeler mezras 177 Muhtarlk 473

Uyguristan 277 erefeli Camii 113 Uygurlar 76, 84, 88, 90, 98, 99, 100, 101, 102, 106, 120, 197, 229, 243, 255, 257, 267, 278, 279, 293, 296, 297, 314, 341, 343, 353, 356, 367, 373, 376, 378, 385, 469, 473, 474, 477, 494, 497, 500, 503, 514, 515, 540, 542, 566, 567, 655, 656, 663, 670, 681, 707, 740, 786, 892 Uyarak 630 Uyrat 277, 278 -ok 101 oklar 422 oklar 296, 297, 583, 622 ok 296 Tarihi 556 -ouzlar 95, 97

1769

l 298, 339, 771 mer ehir devletleri 437 rdn 161, 162, 169, 206, 229, 230, 267, 269 rdn Emrlii/Krall 162 skp 66, 67, 133, 414 st Yurt pltosu 246 temigerey 117 zm 206, 256, 257, 769, 772 zm Vadisi 257 V V. A. Ranov 666 V. A. Vorobyev 56, 60 V. Artaban 921 V. Behram 829 V. Behram Gur 829 V. Carlos(arlken) 116 V. de St. Martin 308, 313 V. Henry 112 V. van 120 V. vanov 668 V. Juhasz 676 V. Kuznetsov 174, 175, 176 V. Mehmed Read 133

V. Murat 128 V. P. Radlov 518 V. Thomsen 130, 398, 411 V. V. Ginzburg 801 V.A. Livits 798 V.A. ikin 56 vadi buzullar 479 Vahalar 758 Vahan grubu 615 Vahb b. Munabbih 310 Vahdeddin 143 Vahistha 798 Vahiy 340, 344 Vah vadisi 803 Vaha vadisi 614 Vaka-i Hayriye 125 vakanvistler 569 vakf 68, 69, 901 vakflar 347 Valamir 899, 905, 909, 912, 917 Valens 854 Valentinianus III 79, 81 Valeria Media 907, 920 Valetinianus 909

1770

valley glaciers 479 Valvalic 834 Vambery 413, 417, 423 Vmbry 312, 315, 351, 378 Vmbry 375 Van 130, 135, 144, 268, 333, 423, 439, 440, 444, 445, 446, 448, 449, 593, 747, 757, 785, 848, 920 Van Gl 268, 439, 444, 445, 448 Van Loon 419 Van Man 746 Vandallar 78, 79, 347, 856, 865, 877, 903, 904 Vanika 817 Varanasi (Banares) 817 Vardarllar 312 Varenov 551, 552 Varlk Vergisi 159, 160 Varna 414 Varpalota 721 Varova Pakt 164 Varto 149 Varvalic 846 Varvaliz 846 Varvar Ali 69

Vasakusna 789 Vasco de Gama 115, 417 Vasika 790, 796, 798, 803, 807, 821 Vsika 789, 807, 808 vassal ilikisi 123 Vasudeva 791, 796, 803, 812, 817 Vasudeva I 821 Vasudeva II. 802 Vasyutin 551, 552 Vaak 369 Vagird 834 Vaugani ehri 444 Vatan ve Hrriyet Cemiyeti 132 Vatan Yahut Silistre 128 Vatican 172 Vatikan 171, 172 Vavalar 447 Vayhand 846 Vazika/Vayheka/<Vazheka 798 Vazita 798 vazolar 586, 592, 624 Vecdi Trel 172 Veda dini 825 Vedalar 526, 816

1771

Vehbi Dinerler 174 Vehbi Efendi 143 Vehhab hareketi 122 Vehhabilik 124 Vehsacan (Vasudeva) 791 Veli Sevin 445 VelGz 345 Velveleay 922 Vema Taksuma 789 Vemadsky 643 Vendi 744 Veneda 81 Venedik 64, 65, 66, 113, 114, 115, 118, 121 Venedikliler 59, 114 Veng-kuei-mi 785, 786 Venizelos 141 Vera Cruz 416 veraset hukuku 692 Veraset Savalar 121, 122 Verdi 126 vergi 68, 69, 80, 87, 405, 406, 447, 454, 475, 700, 701, 702, 713, 714, 715, 716, 717, 734, 740, 744, 750, 760, 778, 833, 835, 836, 837, 857, 860, 866, 873, 874, 875, 876, 885, 892, 893, 896, 902, 905, 914, 915

Verhne Yablononoye 935 Verhneye Pogromnoye 933, 934 Verhniy Konets 939 Verkhnii Konets 724, 936 Vermeer 119 Verniy/Alma Ata 135 Verona 871, 913 Versailles Antlamas 139 Versay Bar Anlamas 139 Vesic 102 veste 341 Vestfalya bar 120 Vei 81 Vey hanedan 681 Veysel Atasoy 183 VI. Mehmedgerey 119, 120 VI. Mehmedgerey (Kmil) 119 VI. Mehmet Vahideddin 138 VI. Mehmet Vahidettin 143 VIII. Henry 116 VIII. Tepsey Mezarl 521 Vicentia (Vicenza) 913 Vico 61 Victor H. Mair 484

1772

Victor Sarianidi 483 Victoria Gl 250 Viegda nehri 379 Videmer 912 Vidivari 81 Vidovdan gn 177 Vielfrass 369 Vietnam 112, 162, 166, 171, 235, 335, 736, 775 Vigila 898 Vijayanagar Devleti 111 Vikingler 100, 347 Vikrama 795, 802, 803, 810, 811 Vikrama takvimi 795 Vilayet gazetesi 124 Vima 76, 794, 796, 798, 803, 807, 808, 809, 817, 824, 825 Vima Kadphises 821, 825 Vima Taktu 792, 798 Viminacium 889, 901, 904, 916 Viminakion 863, 865 Vindhiya dalar 815 Vindhyas 821 Virginia 119 Vishnugupta 83

Vistl nehri 658, 904 Vinevka 487 Vivien de Saint-Martin 827 Viyana 59, 63, 65, 70, 107, 116, 120, 121, 124, 171, 176, 351, 358, 432, 854, 878 Viyana Bykelilii 176 Viyana Kongresi 125 Vizigot 78, 81, 659, 854, 856, 864, 870, 871, 885, 903, 908, 909, 910, 911, 918 Vizigotlar 78, 79, 80, 658, 854, 855, 864, 870, 876, 903, 908, 909, 912, 917, 939 Vladikafkas kalesi 123 Vladimirtsov 371, 381 Vnig-kuei-mi 785 Vogul 355 Vogulca 369, 379 Vogullar 393, 542 Volga 134, 205, 322, 379, 480, 598 Volga Bulgar Trkleri 542 Volga Bulgarlar 364, 376, 890 Volga rma 339, 858 Volga Irma 78 Volga nehri 76, 528, 668, 673, 880, 891 Volga/dil Bulgar Devleti 89 Volga-Ural Blgesi 225, 226, 227

1773

Volga-Ural yolu 673 volkanik gl 623 Voltaire 122 Von der Osten 580, 581, 621, 625 Von Der Osten11 Potratz 621 Voronejskaya 527 Votyak 90, 355 Votyaklar 393 Voyevodstvo 119 Vu-chiu-tu 785 Vudi(Vu-ti) 74 Vu-hi Tegin 100 Vuhuanlar 75 Vu-li-bi 787 319 Vu-li-mi 786

Vusun kabileleri 550 Vusun mezarlar 801 Vusunlar 560, 586, 615, 625, 629, 717, 763, 765, 766, 767, 771, 772, 776, 777, 779, 782, 783, 784, 785, 786, 787, 793, 803 Vu-sunlar 74, 682, 704 Vu-ti 74, 75 vch-i rchan 62 Vysochino VII mezarl 548 W W. Bang 306, 313, 395, 848 W. Barthold 303, 306, 312, 313, 314, 315, 332, 333 W. Brandeistein 419, 423 W. Brandenstein Etrsk Deklinasyonu

W. Eberhard 306, 308, 313, 314, 319, Vural Arkan 174 Vural Sava 184 Vurtemberg 197 Vusun 547, 548, 549, 550, 553, 615, 713, 717, 750, 763, 766, 767, 769, 771, 776, 777, 778, 779, 781, 783, 784, 785, 786, 787, 789, 793, 794, 795, 796, 801, 820, 826 W. M. Mc Govern 827, 831 Vu-sun 75, 80, 635, 702, 806, 807, 809 W. Samolin 831 Vusun Abideleri 781 W. Schmidt 316, 317, 319, 332, 333, Vusun dnemi 550 353, 584 320, 593, 594, 646, 707, 708, 739, 787, 788, 819, 820 W. Havers. 326 W. Koelle 311 W. Koppers 308, 313, 316, 319, 332, 333, 417, 423, 539, 626, 819

1774

W. Schott 354, 393, 395, 396 W. Thomsen 312, 313, 314, 315 Wen-ti 86 Wabartum 454 Wade-Giles yaztlar 935 Wagner 126 Wahram IV. 790 Wai Guo 568, 569 Wai Guo Lie Zhuan 568, 569 Walter Brattain 162 Wang kuo-wei 467, 469, 470 Wang Mang 555, 738, 741, 750, 751, 757 Wang Mang dnemi 555 Wang Xi Zhi biyografileri 557 Wang Zhaojun 750 Wang-ku kavmi 474 Wan-nien kardeler 761 Washington 162, 184, 187, 539, 814 Waterloo 125 Watt 123 Wei 78 Wei (Tabga) devleti 760 Wei Dao Wu Di 564 938

Wei Devleti 759 Wei rma 74, 792 Wei Lueh 726, 938 Wei nehri 534, 536 Wei Shou 560, 563, 572 Wei Shu 556, 557, 560, 563, 572, 726,

Wei Shu (Wei Tarihi) 560 Wei slalesi 77, 79 Wei sllesi 364 Wei tarihi 831 Wei vadisi 754, 755 Wei Wei 562 Wei Wen Di 556 Weiler 563, 834, 835, 838 Wei-shu 77, 514, 516, 771, 832, 834 Wei-tou 577 Wen (Un/Hun/Kionit) 835 Wen Di 561, 562 Wen Xuan Di 560 Wen-ti 86, 87, 472, 730, 731, 734, 735, 737, 783 Wernher von Braun 159 WIlhelm Koppers 316 Wsconsn niversitesi 821

1775

Wiedeman 417 Wiesner 352, 355 Wilhelm Bartold 56 Wilhelm Radloff 55 Wilhelm Thomsen 420 Wilhelm(Alman mparatoru ) 159 William Churchill 126 William Shockley 162 Wilser 580, 593, 620 Wilson 135, 140 Winston Churchill 128 Winterkalte Grassteppe 350 Wirkteppich 370 Wiyanawanda 433 Wolfram EBERHARD 533 Wright Kardeler 131 Wu Dai hanedanl 570 Wu Dai Shi Ji 569 Wu Di kaytlar 557 Wu Han 751 Wu Hsan Kral 760 Wu Huanlar 556 Wu Shu 556 Wu Wan 556, 557, 568

Wu Wanlar 557, 567 Wu Xing 557 Wudadihou 751 Wudaohezi 711, 718, 719 Wu-hu (Ceyhun) rma 836 Wu-hu (Ceyhun) Irma 835 Wuhuan 750, 751, 752, 753, 754, 755 Wu-huan 497, 500, 514, 515, 696, 705, 706, 715, 736, 740 Wuhuanlar 750, 756 Wu-huanlar 514, 705, 736, 739 Wu-hui 761 Wu-hui halk 761 Wu-ju-liu Ruo-di 556 Wuling 933 Wu-ling (Chao Kral) 689 Wu-na-ho (Wu-na-ho-kuo) 836 Wu-shan-li 577 Wusi 755 Wusi isyan 755 Wu-sun 497, 502, 503, 514, 515, 516, 738, 741, 776, 781, 787, 813, 890 Wu-sunlar 631, 708, 738, 739, 820 Wu-sun'lar 503 Wu-ti 83, 703, 730, 731, 732, 734, 736,

1776

737, 738, 739, 740, 741, 769, 771, 772, 773, 774, 833, 841 Wuwei 753 Wuyuan 751, 752, 755 wuzurg Kunh 790 X Xerxes kitabesi 577 Xi Bei Zhu Rong 559 Xi Hai 565 Xi Han (Bat Han) dnemi 555 Xi Jin (Bat Jin) 557 Xi Rong 557, 563, 566 Xi Tu Jue (Bat Gktrkler) 562 Xi Tu Jueler 562, 566, 567 Xi Y 563, 564, 568 Xi zhi 667 Xia Dao Cheng 558 Xia hanedanl 555 Xiajiadian kltr 710 Xian 750 Xian Bei 556, 557, 558 Xian Bei Di 557 Xian Beiler 557, 563

Xiang Xing 569 Xiao Fang Zhi 559 Xiao Zi Xian 558, 559, 561, 563, 572 Xiaobaiyang 934 Xiatai mezarl 548 Xichagou 711, 937 Xichagou (Liaoning Blgesi) 934 Xichagou kltr 711 Xigoupan 711, 718, 719, 933, 934 Xihe 752, 755 Xiler 564 Xin 557, 559, 567, 569, 715, 750 Xin Tang Shu 567 Xin Wu Dai Shi 569 Xing Luan 560 Xinjiang 129 Xinjiang (Dou Trkistan) 159 Xinru Liu 793, 806, 809 Xion 827 Xiongnu 718, 719, 720, 721, 722, 723, 725, 726, 727 Xiong-nu 552, 554, 555, 556, 557, 727, 940, 941 Xiong-nu (Hun) 555, 557

Xianbei 726 Xiongnu g 720

1777

Xiongnu ikonografisi 723 Xiong-nu Lie Zhuan 554 Xiongnu sanat 723 Xiong-nu tarihi 555 Xiongnular 720 Xiong-nular 555, 556, 557, 563, 566, 567, 568, 569 Xionitae 827 Xiuchuge 756 Xiuli 755 Xiyuan 934 Xopancy Zaooy (Kuan Yabgusu) 821 Xu Yuan 558 Xuan Di 557 Xuandi Bakn Siuan-ti Xuantong (Pu-i) 133 Xubu 713 Xue Ju Zheng 568, 569 X Jing Zong 557 Y Y. A. Zuyev 777 Y. ztuna 411, 594, 625

Yabguluk 820, 823, 826 yada s 343 Yadrintsev 597 Yafes 281, 282, 295, 296, 297, 298, 300, 301, 603 Yfes 309, 311, 313 Yafesolan 298 Yaz Trkleri 229 Yazoymak ky 177 Yama 285 Yamalar 99 Yahogu (Yablagar) 567 Yahudi Devleti 130, 135 Yahudi g 129, 157 Yahudiler 115, 130, 131, 253, 453 Yahudler 346 Yahudilik 58, 89 Yahudlik 344, 348 Yakaterinburg geidi 937 Yakn a 190 Yakn Dou 68, 191, 193, 411, 435, 496, 526, 528, 718, 795, 939 Yakinef 776

Yabgu l-teber=Kieh-li tu-fa 98 Yakonur mezarlar 500 Yabgu ah 845 Yaksart 613, 615

1778

Yaksart nehri 615 Yakub Bey 128 Yakup Bey/Han 127 Yakup Kadri Karaosmanolu 130 Yakut 163, 180, 225, 226, 227, 356, 357, 383, 400, 422, 516, 545, 583, 625, 657, 835, 836, 842, 847, 926, 927 Yakut zerk Cumhuriyeti 225, 400 Yakut Trkleri 225, 226, 227, 383, 509, 587, 625, 657 Yakuta 225, 350, 356, 381, 383, 384, 385, 399, 418 Yakutistan 72, 119, 180, 343, 400, 414 Yakutlar 120, 180, 225, 323, 393, 400, 582, 587 Yakutlar (Sahalar) 120 Yakutsk 119, 342 yalatuvar ehri 454 Yamurca (bin Berdibek bin Murtaza) 117 Yamud Trkmen ayaklanmas 172 Yandaca (Bat Trkmenistan) 487 Yang Di 562 Yang Shao Kltr 464 Yanglang 710, 719, 934 Yang-shao kltr 536

Yang-Shao Kltr 466 Yangov Kltr 666, 667 Yang-ti 87, 377 Yang-tse 535, 536, 658, 739, 838 Yan-gyan 745 Yangzi 751 yanlmazlk bildirisi. 128 Yanki 257, 744, 746 Yankyui 743 Yanmen 751 Yanqink eyaleti 932 Yanran Da 753 Yanszi-Yeil nehir 667 Yan-tsai 763, 767 Yanya kuatmas 125 Yanzhin da 745 Yao Cha 559 Yao Si Lian 559, 563, 572 Yaolar 536 Yaparl 101 Yargtay 152, 184, 186 Yargu=Yksek mahkeme 95 Yar Ovas 651 Yarovas (Cungarya) 92

1779

Yarkend 777 Yarkent 390, 614, 704, 768, 770, 785 Yarkhoto 548, 552 Yarkhoto Mezarl 549 Yarlagab 438 Yarlaganda 438 Yaruklu (Yva) Beylii 105 Yaser Arafat 172, 181, 182, 183 Yass Talar kltr 57, 509 Yass tal mezarlar 508, 509, 510 Yass tal mezarlar kltr 508 Yassada mahkemeleri 166 Ya Antlamas 124 Ya Muahedesi 124 Yal gz 57 Yal-gz 93, 510 Yal-gz (Yeil Nehir=Yang-e=TaluyOgz 93 Yal-gz nehri 510 Yavana 796, 804, 808, 810 Yavu Yabgu 337 yavuga 794, 796, 797, 803, 807 Yavuga 794, 795 Yavuz Kravzr 152

Yavuz S. Selim 115 Yavuz Sultan Selim 116, 272, 273, 275 Yavuz-Havuz Meselesi 152 Yayk (Ural) rma 506 Yayk (Ural) nehri 651, 652 Yayk boyu 298 Yayk rma 496, 506 Yayk nehri 72, 507, 651, 655 Yayk-Ural blgesi 501 yaylaclk 690 Yaylak 288, 295, 783 Yaylang 711, 718 Yaylang Kltr 710 Yazamatlar 645 Yazdgird II 82 Yaz Kalmukas 381 Yaz 637, 638, 639 Yaz kurgan 645 Yazlar 637, 638, 639, 640, 643, 644, 645, 646 Yazr 101, 298, 441 yazt 55, 301, 931, 932 Yazlak 288 Ye Dalar 564, 565

1780

Yecc-Mecc 311, 313, 603 Yecuc-Mecuc 300 Yecuc-Mecucler 299 Yecc-Mecuc 282 Yecc-Meccleri 302 Yec-Mecuc 302 Yedi Junglar 469 Yedi Nehir Blgesi 726 Yedi Yl Savalar 122 Yedisu 72, 99, 105, 106, 107, 120, 364, 550, 586, 615, 630, 777, 778, 781, 784, 785, 786, 800, 801, 803, 804 Yedisu havzas 72 Yedisu Kitabeleri 781 Yedisu=Semiryeie 364 Yefes 296 Yegie 922, 926, 927 Yegien 922 Ye-hu (u-lo-hou) 89 Yekaterinburg geidi 939 Yemen 59, 182, 267 Yen Devleti 472 Yen-chou blgesi 474 Yen-i-wei 93 Yen-u 93

Yenge Dnencesi 478 Yengikend 292 Yeni Chao Krall 78 Yeni a 190 Yeni Delhi Bykelilii 184 Yeni Gn Gazetesi 144 Yeni Leang Devleti 79 Yeni Mecmua 140 Yeni Osmanllar Cemiyeti 127 Yeni Yen Krall 79 Yeni Zellanda 709 Yenia 59, 338, 347 yenieri 69, 124 Yenieri 67, 68, 70, 125, 272 Yenieri Oca 67, 68, 125 Yenieriler 68 Yenikentli Irkl Hoca 296 Yeni-ky 292 Yenisey 55, 72, 73, 92, 99, 106, 154, 314, 318, 323, 333, 348, 367, 368, 400, 464, 494, 497, 498, 514, 518, 519, 587, 652, 653, 666, 682, 720, 721, 722, 723, 727, 798, 930, 931, 933, 935, 936, 938 Yenisey blgesi 464 Yenisey Havzas 720, 930, 936 Yenisey rma 57, 625

1781

Yenisey Irma 936 Yenisey kaynaklar 92 Yenisey nehri 367, 666, 681 Yenisey Nehri 720, 930 Yenisey Vadisi 930, 936 Yeniseyliler 323 Yeniehir 59 Yeniehir Sava 114 Yen-kao-chn 794, 803 Yen-kuo-chen 817 Yen-men 689 Yen-men (bugnk Tai-hien) 87 Yen-meng 474 Yen-tsai 767, 768, 771, 772, 938 Yen-tsai 767, 938 Yen-tse Gl 767, 770 Yen-tse rma 767 Yer Deitirme (Tehcir) Kanunu 135 Yerkre 478, 479 Yermak(Rus Kozak Lideri) 118 Yersub 584, 622 Yer-Sub 584 Yesev tarikati 105 Yeseviye 364 303

Yesi 288, 628, 629, 630 Yesik Kurgan 57 Yesik=Eik Kurgan 56 Yesgey Bagatur 105 Yeil Cami 112 Yeil Hat 182, 187 Yeil rmak 510, 670 Yeil Klliye 112 Yeilrmak 439, 444 Yeilky 133 Yeilz (z) 359 yeim ta 464, 470, 744 Ye-ta 834 yevmliler 69 Yezdegird 829, 923 Yezdicerd 90 Yezdigerd II 832, 833, 834, 842 Yhyan 745 Yldrm Akbulut 180 Yldrm Bayezd 111, 112 Yldrm Bayezid 112, 201, 273, 285,

Yldrm Byezid Han 272 Yldrm Bayezit 112, 114

1782

Yldz (Yulduz) Havzas 256 Yldz Saray 143 Ylmaz Altu 174 Ylmaz olpan 172 Ynal Oullar Beylii 269 Yva (Iva) 101 Yi Y 561 Yi-chin 469, 769 Yiit Glksz 174 Yi-ho 760 Yili blgesi 547, 549 Yili Kazak zerk blgesi 544 Yili Nehri 550 Yili Nehri havzas 550 Yi-min-gyan 745 Yin (Yin-shan) 696 Yin Shan blgesi 472 Yin-gz 58, 93 Ying-erh 512 Ying-mi 786 Yingpan mezarl 549 Yingpan nekropolisi 549 Ying-shih Y 733, 735, 738, 740 Yinniugou 934 121

Yin-an sradalar 689 Yin-anlar 697 Yirmisekiz elebizade Mehmet Efendi

Yi-teh 761 Yityan 746, 747 Yiwu 753 Ymi 743 Yol Mkellefiyeti Kanunu 148 Yollg Tegin 97, 98 Yomut 370 Yontma Ta (Mezolitik) Devri 652 yontma ta a 362 Yontma Ta a 486, 487, 488, 489, 490, 491, 492, 493 Yontma Ta Devri 464, 652 Yorgo Papadopulos 186 Yorgo Vasiliu 180 Yosef (Cugavili) Stalin 136 Yosef Stalin 144 Youliu 753 Younger Dryas 480, 481 Yozgat 130, 147, 151, 184 YK 173 Ysyn 745

1783

ysyni 744 Ytancili 743 Yu Tanhu 76 Yu Zhi 634 Yu. A. Zadneprovskiy 801 Yuan hanedanl 569, 570 Yuan Shi 570 Yuan Shi (Yuan Tarihi) 570 Yuan-u 93 Yuan-hu (Uygur) 469 Yuan-kuei-mi 785, 786 Yuan-yuan Devleti 77 Yuan-Yuan mparatorluu 83 Yuchujian 753 Yue Ban Guo 560 Yue Ban Guolar 560 Yue Zhiler 555 Yuehiler (Yueh-Chih) 550 Yuei 629, 714 Yue-iler 74 Yueiler 716 Yue-iler 327 Yue-pan devleti 80 Yuezi 550

Yuezhi 74.Bakn Yue-i'ler.Bakn Yuei'ler.Bakn Yue-i'ler Yufuluo 756 Yugoslavya 138, 153, 155, 156, 159, 160, 162, 164, 179, 181, 186, 232, 233, 267, 399, 414, 908 Yugoslavya Cumhuriyeti 138 Yugoslavya Krall 156 Yugu 400 Yuur 229, 297 Yui Taishan 633, 634, 636 Yuichi 633 Yuijzh 633, 634 Yuiler 633 Yuisi 633, 636 Yuisiler 633 Yuitanllar 635 Yukar Don 642 Yukar ndus 76 yukar Kem 93 Yula, Cula 376 Yulduz 256, 278, 297, 298, 837, 839 Yulduz Han 278, 297, 298 Yulin 714 Yuling 668

1784

yulupkaum 455 Yumar (Ob) rma 508, 515 Yunan Devleti 125, 506 Yunan Hkmeti 143 Yunan htilali 125 Yunan kaynaklar 355, 465, 628, 633, 763 Yunan kolonileri 879 Yunan kltr 75 Yunan Medeniyeti 484 Yunan Ordusu 142 Yunan sanat 367 Yunan sanatlar 496 Yunan seyyahlar 424 Yunan tarihileri 632, 633, 766 Yunan terr rgt EOKA 164 Yunan-Baktriy devleti 427 Yunanca 348, 355, 375, 386, 419, 451, 611, 632, 765, 821, 867, 875, 901

611, 613, 614, 616, 825, 879 Yunan-Roma kltrleri 77 Yunan-Skit sanatkrlar 496 Yundu an 930 Yungrung 634 Yuni 743 Yunnan 127 Yunus Nadi Abalolu 146 Yunusov 547, 552 Yunzak 714 Yuri Andropov 175 Yuri Gagarin 247 yurkae 411 Yurtsev Mholu 175 yushi 633 Yusif Caferov 922, 923 Yusuf Akora 409 Yusuf Akura 56, 63, 131, 133, 134, 157

Yunanistan 59, 109, 117, 125, 134, 141, 143, 144, 154, 156, 158, 162, 163, 164, 165, 167, 168, 170, 173, 175, 179, 181, 183, 186, 187, 228, 231, 232, 234, 236, 267, 270, 355, 395, 399, 414, 446, 526, 528, 602, 612 Yunanl kolonistler 604, 605 Yunanllar 141, 144, 168, 304, 337, 344, 388, 410, 411, 422, 424, 425, 427, 429,

Yusuf Akura(Akuraolu) 132 Yusuf Akuraolu 135 Yusuf Halaolu 55 Yusuf Has Hacib 103 Yusuf Has Hacip 243, 257

1785

Yusuf Has Hacip Trbesi 257 Yuka 794, 807, 808 Yu-tien 767 Yuthanglar 82 Yutjan 743 Yutland Yarmadas 242 Y King-tsi 86 Yan Hanedanl 108, 111 Yan-u 96 Yanliler 767 Y-u 91, 93 Yei 615, 763, 766 Ye-i 78, 614, 632, 633, 634, 635, 819, 820 Ye-i ovas 633 Yeiler 74.Bakn Yue-i'ler Yeiler 74, 642, 644, 669, 763, 765, 767, 768, 793, 821, 822, 823, 831, 834.Bakn Yue-i'ler Ye-iler 613, 615, 632, 633, 634, 689, 691, 694, 696, 703, 704, 782, 783, 784, 787, 817, 819 Ye-iler 696 Yeh kltr 535, 536 Yeh-chih 738, 770, 771, 772, 773, 774, 789, 790, 791, 792, 793, 794, 795, 796, Yue-i'ler.Bakn

797, 798, 799, 800, 802, 803, 804, 806, 807, 808, 809, 810, 811, 813, 814, 830 Yeh-chih hsi-houluu 797 Yeh-chih hsi-houluklar 790 Yeh-chih yabguluu 792 Yeh-chihlar 789, 791, 792, 798, 800 Yeh-chihler 770, 771, 772, 773, 774, 775, 793, 799, 800 Yeh-chiler 76 Yehler 535, 736 Yksek Asker ura 150 Yksekova 178 Yksel Menderes 169 Ymktepe 440, 441 Yn-cung 689 Yn-n 91 Ynnan 510 Yreir 101 Yrkalar 386 Yrk 366, 370, 411 yrkler 66 Z Z. Gkalp 315, 411 Z. Muhammed Babr 389 Z. V. Togan 295, 307, 313, 314, 409,

1786

411, 412, 417, 422, 594, 595, 625, 626, 787, 819, 820, 828, 848 Z.V. Togan 314, 506 Zabaykala 934 Zabulistan 839, 848 zadegan (begler) 376 zadegan kurganlar 521 Zadneprovskii 548, 550, 553 Zdem 300 Zagros dalar 415 Zagros-Toros 490 Zaros blgesi 439 Zaros dalar 438, 444 Zaros Dalar 436 Zahirddn Muhammed Babr ah 116 Zakafkasya 641 Zakam gm 431 Zakatekas (Meksika) 117 Zakeriyye al-Kazvini 925 Zakir AVAR 205 Zakkariler 447 Zalmoxis 364 Zamant vadisi 454 Zang Rong X 557

Zarafan 388, 579 Zarer 611, 612 Zariadra 611 Zarin 611, 612, 616, 617 Zazaca 209 Zdvizenskoe 933 zeamet 70 Zeda 797, 811 Zekeriya Sertel 151 Zeki Bykzer 175 Zeki Kunaralp 172 Zeki Velidi Togan 136, 198, 199, 292, 294, 295, 300, 306, 307, 409, 467, 581, 597, 600, 665, 848 Zeki Velid Togan 56, 295 Zelenuk nehri 225 Zelenin 362 Zem 839 Zemarkhos 84 Zenbilli Ali Efendi 116 Zencan 208 Zend hanedan 123 Zend Hanedan 122 Zend-Avesta 309 Zengiler 269

1787

Zerafan havzas 491 zerdeva (beyaz aslan) 563 Zerdeva-Martre 369 Zerdt 336, 338, 507, 617, 682, 790 Zerdtlik 338 Zerefah vadisi 249 Zerefan rma 791 Zerefan nehri 248 Zeus 419, 580, 583, 584, 593, 620, 622, 806, 811 Zeymal 802, 806, 809, 810 Zhan Guo Ce 554 Zhang 549, 553, 562, 570, 716, 717, 753, 821, 822 Zhang Huan 755 Zhang Qian 716, 717, 821, 822, 823 Zhang Sun Wu Ji 562 Zhang Ting Y 570 Zhang Yuzhong 549, 553 Zhanguoce 712 Zhaosu ilesi 544 Zhaou Devleti 933 Zhokjan 743 Zhou devletleri 712 Zhou Jinling 549, 553

Zhou Shu 561, 563, 568 Zhou Shu (Zhou Tarihi) 561 Zhou Wu Di Qi hanedanl 561 Zhu Zuo Lang 558, 559 Zhuan 554, 555, 556, 560, 561, 562, 569, 572 Zhuanzhuan halklar 551 Zhunlu 743 Zhuravleva 551, 552 Zrhlar 601 Zicvan 666 Zigetvar seferi 118 zikkurat 453 Zincir Zrhlar 547 Zinov 157 Ziraat 160, 326, 440, 678, 887, 888 Zirabulak 488 Zitovi Bar Antlamas 124 Ziya Bey 127 Ziya Gkalp 56, 133, 142, 146, 147, 148, 287, 307, 311, 315, 333 Ziya Hurit 151 Ziya Paa 125, 128, 129, 739 Ziya l Hak 171 Zolotnitskiy 374

1788

Zoltn Gombocz 381 zoomorf 362 Zuev 495, 502, 503, 515, 516 ZulWarneyn 497 Zungarya 934 Zuryen 90

Zbeyde Hanm 144 Zhre yldz 300 Zlfikar Ali Butto 171 Zlkarneyn 299, 302, 503 Zrih Antlamalar 165 Zryence 355, 379

1789