Yayna Hazrlayan: http://genclikcephesi.blogspot.

com

Prof. Dr. Sina AKN TEOR DERGS - Mart 2006 A Siyasal Bilgiler Fakltesi E. retim yesi

Talat Paa ve ttihat ve Terakki

Osmanl tarihinin dnemeleri
nce Merutiyet Devrimi'nin nemi zerinde durmak istiyorum. Zamannda "Hrriyetin ilan' diye adlandrlan bu olay, Osmanl tarihinin ilk devrimi saylabilir. Osmanlnn ikinci devrimi, kendisini yok edecek olan Atatrk Devrimi olacakt. Osmanl tarihinin nice nemli dnm noktalar vardr. rnein, stanbul'un fethi ve bakent oluu, beylikten imparatorlua gei anlamna gelen nemli bir dnm noktasdr. Rumeli'ye gei de yledir. 1683 kinci Viyana Kuatmas, ya da o sava noktalayan Karlofa Antlamas da, yenilgilerin balangc olarak ok nemlidir. 1908'deki Sened-i ttifak belki devrim saylabilecek bir dnm olacakt. nk ilk kez Padiahln dnda bir toplumsal g (yan-toprak alar snf) resmen iktidara ortak oluyordu. Ama nce Alemdar Mustafa Paa'nn lm ve sonra Kavalal Mehmet Ali Paa'nn 1840'da niha yenilgisi ile bu kap kapanm oluyordu. Msr Valisine kar elde edilen sonuta ngiltere'nin etkin rol oldu. Tabii Tanzimat nemli bir dnm noktasdr, ama devrim saylamaz. Padiah kendi kendini snrlam, hukuk devletine doru bir adm atlm oluyordu. Ama bu snrlamann yaptrm olabilecek bir i g yoktu. Yaptrm olarak d gler vard. nk Msr sorununda Byk Devletlerin II. Mahmut tarafndan devreye sokulmas, 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Antlamas, 1839 Nizip asker flasyla birlikte Osmanl Devleti bu devletlerin ortak yarsmrgesi durumuna dm bulunuyordu. Demek ki Tanzimat devrim deil, Padiahn getirdii bir dzeltmedir (slahattr). I. Merutiyetle gelince... Bu hareketin ideolojisi Namk Kemal ve arkadalar tarafndan oluturulmu bulunuyordu. Ama taban henz yoktu. Parisde 1867'de kurulan Yeni Osmanllar Cemiyetinin topu topu 8 yesi vard. Osmanl'nn, bir yandan mal iflas (1875 Tanzil-i Faiz Karar), bir yandan Hersek ve Bulgaristan bunalm, bir yandan tahtta ldrm bir padiah, son derecede skk bir durumunda, Kanun-u Esas bir k yolu olur umuduyla ilan edilmiti. Abdlhamit Sadrzam Mithat Paay azledip srgne gnderdiinde hi bir tepki gelmemiti. Oysa Abdlhamit korkuyla, Mithat Paa umutla byle bir tepki gelebileceini dnyorlard. 93 Harbinin (18771878 Osmanl-Rus Sava) ykm; ardndan Kanun-u Esas'yi rafa kaldrmak zor olmamt. Hrriyet kahraman Namk Kemal Padiah dalkavukluu yapmak durumuna drlm, byk olaslkla bunun kahrndan lmt. Ama 11. Merutiyet'in ilan edildii 1908 ylnda Namk Kemal'in vatan ve hrriyet

http://genclikcephesi.blogspot.com

ideolojisinin bir taban artk olumutu. Taban, Padiaha zorla bunu kabul ettirmiti. Onun iin burada sz konusu olan Islahat deil, devrimdi diyebiliriz.

II. Merutiyet ve ttihat ve Terakki Partisi

Hrriyeti ilan ettiren ttihat ve Terakki Cemiyetinin yzlerce, binlerce yesi vard. ttihat ve Terakki (T) 1889'da kurulan devrimci bir rgtt. II. Mahmut dneminde alan Tbbiye (1827), Harbiye (1834), Abdlmecit dneminde alan Mlkiye (1859) gibi acl (modern) yksek okullarn renci ve mezunlar kurmutu onu. Padiahlar, mekteplilerin mutlakyetleri iin tehlikeli olduklarnn farkndaydlar. Ama devleti ayakta tutabilmek iin bu okullarn onsuz olmaz olduklarn da duyumsuyorlard. Mekteplilerin saysn az tutarak, onlar alayllarla (mektepli olmayanlarla) dengeleyerek durumu idare etmeye alyorlard. Ne var ki zaman iinde saylar artm ve devrim yapabilecek birikime ulamlard. Mekteplilerle birlikte ttihatlar oalmlard, ancak % 95i okuryazar olmayan, geleneksel aalk ve eyhlik dzeni iinde yaayan Anadolu ve Rumeli Mslmanlar kitlesi iinde "devede kulak" durumunda olduklarnn farkndaydlar. Onun iin Hrriyetin ilanndan sonra bile sekin, zverili, ok disiplinli, devrimci, yurtsever bir rgt olmaya zen gsteriyorlard. Merutiyetin ilk yllarnda Kongrelerini gizli yapmak, hatta 1908 Kongresi 'nde seilen Merkez-i Umum yelerini gizli tutmak yoluna gittiler. Ayrca. lk drt ylda kartlarna gzda vermek iin ylda bir (1908, 1909/1910, 1911) onlardan birini ldrme yoluna gitmilerdi. ttihatlarn hemen hepsi genlerden oluuyordu. Geleneksel bir toplumda nderlik yallardan beklendii iin, ayrca T'nin siyasal deneyimi olmad iin 1913'e dein T iktidardayd, ama bu tam iktidar deildi, '"denetleme iktidar" idi. Yani sadrazam ve nazrlarn ou T'li olmayan yal bal, devlet adam konumunda paalardn oluyordu. T bunlara ne yapacaklarn ("yap"), ne yapmayacaklarn ('"yapma") sylyordu. Bu, bir eit 'uzaktan kumandal' iktidard. Bu uygulamann bir benzerini 1997 ylnda balayan ve Hilmi zkk'n Genelkurmay Bakanlna dein sren, "28 ubat sreci" adn alm olan askeri mdahale dneminde yaadk. T'nin denetleme iktidar sresince T kartlar onun tam iktidar olmak istemesini ayp bir ey gibi sunmak istediler ve kamuoyunu da bu ynde etkilediler. Denetleme iktidar bir lde 1908 seim sonularnn bir sonucuydu. Hrriyet ilan edildiinde T Rumeli'de iyi rgtlenmi durumdayd. Oysa stanbul, Anadolu, Arap lkelerinde rgt yoktu ya da zayft. Muhalefet olan Ahrar Frkas da ayn biimde rgtlenme frsat bulamamt. Bu yzden Mebussan Meclisinde 281 toplam sandalyenin dalm yle olmutu: T 54, Ahrar 60, bamsz 147. Ahrar ile T ba baa gibiydi, hatta Ahrar biraz ndeydi. T dilediklerini yaptrabilmek iin srekli bamszlar etkilemek durumundayd. T'nin ledii "yllk'" cinayetlerinin bir amac da belki buydu. Nitekim T 1913'te Sait Halim Paa'nn sadrazamlyla ve tek parti ynetimiyle iktidar olunca yldr (terr) yntemlerinden vazgeti. Yukarda denildii zere, T'nin karsndaki en byk engel, Trklerin http://genclikcephesi.blogspot.com 2

(Mslmanlarn) aalk-eyhlik dzeninde (feodal bir dzende) yayor olmalaryd. Saray, padiahlk olarak "sper aa", halifelik olarak sper eyh konumundayd ve bu dzenin doal nderliini yapyordu. Trklerin %95'inin okuryazar olmamas dzenin gerei ve sonucuydu. Zaten T'nin amac da toplumu dntrmek, Trkleri, Mslmanlar acl, kapitalist bir dzene tamakt. Demek ki aalk ve eyhlik T'nin hasmyd. 31 Mart olayndan sonra tahta Sultan Reat gibi yumuak ve edilgin bir padiahn gelmesi, T iin olaanst bir talihti. Ama br Saray mensuplar kart tavrlarn srdrmlerdir. Merutiyet, yani seilmi Meclisli-hkmdarlk dncesine hibir Osmanl padiahnn akl ve gnl yatmamtr. Sultan Reat'n uyumluluu bir kabulden ok, kiilii gerei, bir tahamml gsteriyordu. Tabii aalk ve eyhlik dzeninin her kademesi de, her frsatta T'nin karsna dikilmitir. Aalk ve eyhliin byk mttefiki emperyalizm idi. Onun iin de emperyalizm T'nin amansz dman oldu. nk "hasta adam" ilan edilmi olan Osmanl Devleti'ni canlandrmak isliyordu T. Ve bunu istemekle kalmyor, bunu gerekletirecek yollar biliyor, gerekli beceri ve gc gsteriyordu. Ama yle olacak olursa emperyalizmin Osmanl'da smrsn srdrme arzusu, sras gelince Osmanl'y paralama ve yok etme arzusu gme giderdi.

ttihat ve Terakki ve Bat emperyalizmi

Rumeli ve Anadolu sz konusu olduka emperyalizmin zel baka bir amac daha vard. Onlarn, yerli Hristiyanlarca da benimsenen bakna gre, Trkler bu topraklara sonradan gelmilerdi. Osmanl egemenlii sona erince, bu corafyay yurt edinmi Trkler de, ka yzyl oturmu olurlarsa olsunlar, ekip gitmeliydiler. Yani, etnik temizlie uratlmalydlar. Buralar Hristiyan topraklaryd ve yalnz Hristiyanlar oturmalydlar. Trklerin sahip olduu yurt edinme, birlikte yaama anlay onlarda yoklu. Rumeli iin byle bir megali idea'lar olduu belli olmutu. Sevr antlamas Anadolu iin de byle olduunu ortaya koymutu. Ama o antlamann hkmleri daha belli olmadan. Erzurum Kongresi Beyannamesi "Her trl igal ve mdahale Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine matuf (ynelik) saylacaktr" (md.3) diyerek durumun farknda olduunu gstermiti. "Her trl igal ve mdahale" demek, sevimli, yararl, zararsz saylacak hibir "igal ve mdahale" olamaz demekti. Bat emperyalizmi deyince Avrupa'nn byk devletleri, ABD anlalmaldr. Fakat tabii ki deiik zamanlarda bu lkelerin kendilerine zg siyasetleri olmutur. rnein, tekiler gibi Osmanl lkesinden paralar koparmak heveslisi olmayan Almanya, btn Osmanl lkesini elde etmek, yani onu uydusu, olanaklysa smrgesi haline getirmek istiyordu. Bu isteinin belirtisi, btn mparatorluu kateden Berlin-Badat demir yolu tasarsyd. Tye gsterdii yaknlkt. Fakat 93 Harbi sonundaki Berlin Kongresinde, I. Balkan Sava sonunda Londra Konferansndaki tutumuyla gstermi olduu gibi. Almanya iin Osmanl btnl siyaseti taktik bir ara siyasetti. Fakat sonul (nihai) olarak o da Bat'nn megali idea'sn paylayordu. Eski Hristiyan topraklarnda yalnzca Hristiyanlar kalmalyd. Nitekim Almanya ile ittifak kurmu ve yrtm olan, Almanya'ya snan Talat Paa'nn katili Tehlerian (Taylerian) yakaland, fakat mahkeme onu berat ettirdi. Rusya ve ngiltere T dmanln etkin bir hiimde yrttler. 31 Mart ayaklanmasn http://genclikcephesi.blogspot.com 3

dzenleyen Prens Sabahattin her zaman ngilizlerin yakn desteinden yararlanyordu. ngilizler Hareket Ordusunun stanbul'a gitmesini nlemek iin uramlar, tutuklanan Sabahattin ngiliz Bykelisi'nin mdahalesi ile serbest braklmt. Mahmut evket Paa'nn ldrlmesiyle balayan darbe giriimi de, anlalan, Sabahattin'in iiydi. Paa'nn katilleri suikasttan sonra bir ngiliz evine sndlar. te yandan, Balkan Sava'n rgtleyen, Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve Karada' Osmanl'ya kar bir araya getiren Ruslarla ngilizler olmutu. talya Trablusgarp'a saldrmadan hemen nce verdii ltimatom notasnda aka T'yi hedef almt. Oysa devletleraras ilikilerde bu lkenin i siyasetine kabul edilemez bir mdahaleydi. Balkan Sava srasnda T Babli Basknyla yeniden ktidar olduunda, Londra'daki byk devletler temsilcileri brakmay bozmak iin gereke yapmlard. Fransz basn ve kamuoyu da genellikle T'ye ynelik nefret kampanyasna katlmaktan geri kalmad.

ttihat ve Terakki ve Talat Paa

imdi de Talat'n T iindeki yerini biraz inceleyelim. T'nin mekteplilerin rgt olduunu grdk. yeleri sekin insanlardan oluuyordu. Eitlik ve zgrle, yani demokrasiye o denli susamlar, Osmanl istibdadndan o denli bkmlard ki, mutlakyetin en ufak glgesinin rgtlerine vurmamas iin uzun zaman T'de bir bakanlk mevkii olmad, 1913 nizamnamesi ile bir Reis-i Umumilik kurulmutur, fakat bu mevkiye Sait Halim Paa'nn getirilmesinden de anlyoruz ki, bu daha ok temsili bir grev olarak dnlmt. Btn g Merkez-i Umumi'deydi. Merkez-i Umumi hemen her yl yaplm olan T kongresince seilirdi. ye adedi 312 arasnda deimitir. Demek ki, T'de toplu nderlik (kolektif nderlik) sz konusuydu. "Tek adam" yoktu. Genellikle ok sayda olmamakla birlikte, Merkez-i Umumi'nin subay yeleri de olmutur, nk T'nin bir zellii de buydu. rgtn subay (grevli subay) yeleri vard. Denebilir ki T de bir askeri, bir de sivil kanat vard, yani sivil-askeri bir rgtt. T'de ileri derecede bir parti-ii demokrasi gryoruz. Bunu olanakl, hatta zorunlu klan ey, T yelerini sekin niteliiydi. Rasgele insanlar mekteplilerin devrimci rgtne giremezdi. Sonu ileri derecede bir rgt-ii demokrasi oluyordu. Buna bakarak diyebiliriz ki bugnk Trkiye'mizde parti-ii demokrasi isteyenler, nce partilerde rasgele, "naylon" ye sorununa bir are bulmak zorundadrlar. T'deki toplu nderlik uygulamasna karn, yine de kimi yelerin yetenekleri ya da abalar sonucu sivrilmeleri kanlmazd. te sivil kanat iinde sivrilen kii Talat't. Askeri kanalla sivrilen kii de Enver'di. Fakat ikisi karlatrldnda Talat'n ar bast grlyor. Enver'in arkasnda ordu olmasna karn. stelik Enver'in bir de Almanlar vard. Ama T gibi bir yurtseverler rgtnde Alman desteinin art m, eksi puan m getirecei tartmaya ak bir konudur. Talat'n askeri rtiyeden sonra bir retmeni dvd iin rgn bir eitim gremedii dnlrse, bir mektepliler rgtnde bu denli ykselebilmesi artcdr. Geri o, kendini yetitirmek iin baz abalar harcamaktan geri kalmad. Edirne'de Franszca http://genclikcephesi.blogspot.com 4

dersleri aldn, Selanik'te Hukuk mektebine yazldn (bitiremedi) gryoruz. Fakat bunlardan nce Edirne de Yahudilerin Franszca eitim yapan Alyans sraelite niverselle okulunda Trke retmenlii grevine getirilmi olmas, bir miktar "mrekkep yalamln" gstergesi saylabilir. Ne de olsa mstantik (sorgu yargc) olu idi. Yine artc olan Talat'n az konumas, konutuu zamanda dikkati eken bir belagatinden sz edilmemesiydi. Oysa genellikle bir nderin iyi konumas, insanlar konumasyla etkileme gcne sahip olmas beklenir. Talat'n bu eksiklerine karn nder olarak sivrilmesi kimi zelliklerinin nemini vurgulamaktadr. Bunlar, zeks, idealizmi, devrimcilii, alkanl, rgtldr. Aubrey Herbert bir ngiliz yarbayyd. Trke biliyordu ve Trkiye'ye birok vesilelerle gelmi, Talat ve Damat Ferit gibi Osmanl siyaset adamlar ile ilikiler kurmutu. Demek ki, bir Trkiye uzmanyd. Daha sonra muhafazakr partiden Avam Kamaras yesi seildi. Mtarekede orada Osmanly gzeten, hkmeti eletiren kimi klar oldu. Damat Ferit ile mektuplayordu. Anlarn Ben Kendim adyla yaymlad. Onun anlattna gre mtarekenin banda Talat kendisine bir mektup yazarak tehcir srasndaki Ermeni lmlerinden sorumlu olmadn kantlayacak durumda olduunu, Herbert'in seecei yansz bir lkede kendisine aklamalarda bulunmaya hazr olduunu bildirmi. Herbert bu konuda birisine danm, fakat bunun dmanla haberleme saylabilecei ynnde yaplan yorum karsnda bulumaya yan izmi. 1921 ylnn ubat aynda Herbert, Scotland Yard'n, yani Londra Emniyet Mdrl'nn ba olan Sir Basil Thomson tarafndan arlm. Buras nemli sularla uraan, ngiliz polisinin beyni olan bir merkezdir. Thomson Talat'la grmek zere "derhal" Almanya'ya gitmesini istemi. Herbert, L. George ve hkmetinin iyi niyetine gvenmedii iin (kendisi muhalif partiye mensuptu) yazl talep istemi. Bu istei yerine getirilmi. Bunun zerine Herbert 26 ve 27 ubat gnlerini Talat'la Almanya'da geirmi, uzun uzadya grmler. Bu srada Trkiye ile ilgili neler oluyordu? 10 Ocakta I. nn zaferi kazanlm, bunun zerine 25 Ocakla tilaf devletleri Trk ve Yunan temsilcilerini Londra'da bir konferansa arm. 21 ubat'ta Konferans almalarna balanmt. 15 Mart'ta ise Talat Berlin'de bir Ermeni militan olan Tehlerian tarafndan ldrlecekti. Birok iddialara gre cinayet bir Ermeni tarafndan ilenmi olmakla birlikte. ngilizlerce dzenlenmiti. Bilindii gibi, az sonra ksa aralklarla Sait Halim Paa, Bahattin akir ve Azmi Beyler, Cemal Paa ve yaverleri de Ermenilerce ldrleceklerdi. Bu cinayetlerin Ermeni olmayanlarca tahrik ve / ya da dzenlendii varsaymn destekleyen en nemli kant, 1927'den 1975'e dein rgtl bir Ermeni suikastnn olmamasdr. Ermenilerin Tehcir acs hep vard, ama nedense yalnzca yirmili yllar ve 1975 83 arasnda bunun iin suikastlara bavurdular (1973'deki Los Angeles suikast, grne gre kiisel bir eylemdi). kinci kampanyada Trkiye, anlalan, Kbrs Bar Harektn yapt diye cezalandrlyordu. 1983te Asala Orly Hava Limannda. Ertesi yl, PKK'nn silahl eylemleri balad. Yirmili yllarda ise galiba Milli Mcadeleyi yapyoruz http://genclikcephesi.blogspot.com 5

diye cezalandrlyorduk. Talat'n I. nn zaferinin ardndan ldrlmesi anlaml olabilir. Bu varsayma gre. Trk ordusu nn'de yenilgiye urasayd Talat belki de ldrlmeyecekti. Bu ereve ierisinde dnmeyi srdrrsek, Herbert alelacele Talat'n dncelerini renmek iin neden grevlendirildi? Yine varsaym olarak u akla geliyor: ldrlmeden nce Talat'n Misak- Milli'den, Dou Trakya ve zmir'den vazgemek gibi ciddi dnler vermeye hazr olup olmad renilmek istenmitir. Byle bir tutum gsterseydi Talat, yine belki can balanr ve Mustafa Kemal'e almak bir nder olarak yedekte tutulmak istenebilirdi. Oysa o, Trakya konusu aldnda. Herbert'in sunduu bir uzlama olasln kesinlikle reddetmiti. Herbert ona zmir konusunda bir uzlamadan sz ettiinde, yine kesin bir biimde reddetmi ve Trkiye'nin bamszlnn tannmasn istemiti. Ve "Ankara'daki Mustafa Kemal'in benimle anlamazl yoktur" demiti (s. 5556). Talat'n idam hkmn onun bu tmcesi kesinletirmi olabilir. O zaman Talat'n grmeler boyunca Trk-ngiliz dostluunun kurulmas iin sk sk yineledii dilek, Ermeni tehciriyle ilgili savunmas beyhudeydi, havada kalyordu. Yine 'ngiliz parma' varsaymn srdrrsek, bu cinayetlerle daha geni dzlemde ne elde edilmek istenmi olabilir? Cinayetler Britanya egemenliinden honutsuz olan smrge insanlarna, ngiltere'ye kar kmann ne kt sonular verdiini gstermeye yarayabilirdi. Yani, bir eit 'psikolojik sava' taktii olabilir. Bir de, ezilmek ya da smrgeletirilmek istenen bir toplumu nderlerinden yoksun brakmak taktii belki sz konusu olabilir (Irak'ta aydnlarn ldrlmesinin bu amaca ynelik olduu iddias var). Acaba Herbert, Talat'n ldrleceini biliyor muydu bu son grmede? Bilinmez. Ancak grme talebinin rnein Dileri Bakanl'ndan deil de Scotland Yard'dan gelmi olmas, Herbert'in Talat'n "uursuz grnnden", gzlerinin "'vahi bir hayvann" gzleri gibi ldadndan sz etmesi (s. 47), ldrlmekten korkup korkmadn sormas (1912'de sormu ona bunu, s. 52), onu "Onun kuandan ok az insana kar bu kadar kin ve nefret duyulmutur" diye deerlendirmesi (s. 57) ilgin saylabilecek noktalardr. Bu arada Tevfik avdar'n Talat'n ldrlmesiyle ilgili olarak, "Yoksa emperyalizm kendi karlar asndan ondan daha uyumlusunu mu bulmutu?" diye sormas, kinci Cumhuriyetilerin "babas" Kemal Tahir'den esinlenmi gibi grnen bir ima mdr? Byle bir ima vars hakszdr, nk bu sralarda ngilizler Mustafa Kemal'in de ldrlmesi plann yrrle sokmulard. ngiliz dman ve Hindistan Hilafet Komitesi temsilcisi roln oynayan Mustafa Sagir, 28 Kasm 1920 gn nebolu'ya geldi, parlak bir trenle karland. Ankara'ya 8 Aralkta geldi. ngiliz casusu olduu ortaya kt ve yarglanarak idam edildi (24 Mays 1921). Anlalan Sagir, Mustafa Kemal'e suikast olanaklarn da aratrmt. avdar'a gre Talat suikastnn ngiltere ya da baka bir emperyalist devlete yaptrld akt. Mustafa Kemal'e ynelik yarm dzineyi aan suikast giriimlerinin arkasnda ngiltere ya da baka bir emperyalist devletin bulunmad kesin olarak sylenebilir mi? Atatrk bouna m, onca yabancnn ziyaretlerine karn, lke dna bir tek adm atmad?

http://genclikcephesi.blogspot.com

Sonu olarak, ttihat Terakki ile Talat Paa, sonunda yenik dm olsalar da ilk Osmanl devrimini gerekletirerek Osmanl tarihinin bakesine yerlemilerdir. Ayrca, Atatrk Devriminin de dnsel ve toplumsal alt yapsn oluturmulardr. Bu da genel Trk Tarihinde ok nemle bir rol oynam olduklarn gsterir. T resmen kapandktan sonra birka eski ttihatnn "Atatrk'e suikast dzenlemek" gibi bir devrim ve yurt ihaneti izgisine girmi olmalar T"yi lekeleyemez. Bilindii zere. Mtareke salonlarnn birinde ngiliz stihbaratnn ajanlarndan Rahip Fru (Frew) Atatrk'e T'nin lanetlenmesi gerektiini syledikte, o, bunu reddetmi, onlarn yurtsever insanlar olduklarn belirtmitir.

http://genclikcephesi.blogspot.com