T.

C SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH BLM

CUMHURYET DNEM TARH ANLAYILARI ve TARH ETM (1923 -1960)

DOKTORA TEZ

Tez Danman Prof.Dr. Bayram KODAMAN

Hazrlayan Nevzat KKEN

ISPARTA-2002

NDEKLER NSZ KISALTMALAR GR A. OSMANLILARDA TARH YAZICILII VE ANLAYII 1.Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl Tarih Yazcl. 2.Tanzimattan II. Merutiyete Kadar Osmanl Tarih yazcl 4. Osmanl Tarih Yazclna Genel Bak.. a- Metod IIITarih Yazclnn eitleri.... Kaynaklarn Kullanm 1 9 15 15 15 19 20 21 21 24 25 26 28 30 33 33 35 36

3. II. Merutiyet Devri Osmanl Tarih Yazcl 13

III- Zaman ve Mekan Anlay. IV- Tenkid Anlay.. Vlm Tarih Anlay. b- Trk Kavramna Bak c- Tarih Kitaplarnn eitleri.. B. OSMANLILARDA TARH ETM 1. Tanzimattan Sonra Tarih Eitimi 2. II. Merutiyet Dnemi Tarih Eitimi C. AVRUPADAK TARH ANLAYILARI 1.Modern Tarihin Douu 2.Cumhuriyet Devri Tarihilerine Etki Eden Avrupadaki Tarih Anlaylar. a- Romantik Tarih Anlay. b- Pozitivist Tarih Anlay. c- Alman Tarihselcilii I.BLM CUMHURYET FAKTRLER. A. TRKLK AKIMI 1.Trklk Nedir?....................................................................... DNEM TARH ANLAYIINA ETK

EDEN

39

II

2.Trkl Hazrlayan Sebepler... a- Avrupadaki Fikir Akmlarn Etkisi b- II. Merutiyete Kadar Trklk Faaliyetleri. c- Gayri Trk Unsurlarn Milliyetilik Faaliyetleri. d- Avrupadaki Trkoloji almalar. e- Rusyadan Gelen Trk Aydnlarnn Tesiri 1. Trklerin Tekilatlanmalar. 2. Trk Oca.. 3. Trk Yurdu. 4. Trklerin Fikirlerinin Deerlendirilmesi. a- Millet Anlay b- Turanclk.. c- Batllama. d- Osmanl Devletine Bak e- Tarih Anlay f- Din ve Laiklik le lgili Gr 5. Cumhuriyet Dneminde Trklk.. B. MLLET VE MLL DEVLET FKR 1-Mill Devlet Nedir?................................................................... 2-Mill Devletin Oluumu ... a- Feodalite Dnemi... b- Rnesans ve Aydnlanmann Etkisi... c- Monarik Devletler 3-Modern Mill Devletlerin Douu a- Millet.. b- Mill Kltr... c- Mill Hkimiyet.. d- Mill Kiliseler ve Mill Dil. e- Sanayileme... 4.Mill Devlet ve Tarih... 5. Mill Devlet Modelinin Trkiyeye Yansmas..

40 40 41 42 43 44 45 47 50 50 53 55 57 58 59 59 60 64 66 67 71 72 73 74 75 75 76 77 78 80

III

II. BLM CUMHURYET DNEM TARH ANLAYII A. TRK TARH TEZ..... 1. Trk Tarih Tezinin Politikadaki Hedefleri... a- adalama.... b- Millet ve Mill Devlet...... c- Trk Tarihinde Btnlk..... d- Kendine Gven.... e- Mill Vatan.. f- Gemii Deerlendirmek. 2. Trk Tarih Tezinin D Politikadaki Hedefleri a- Avrupann Trklere Bak. b- Irk ddialar.... c- Anadolu Hakknda ddialar.. d- Trkleri Avrupaya Yaklatrma.. e- Orta Asya. fSonu... 3. Trk Tarih Tezinin Muhtevas B.TRK TARH TEZ LE LGL ALIMALAR 1. Trk Tarih Encmeni.. 2.. Trkiyat Enstits... 3. Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyeti.. 4. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) a- Okul Tarih Kitaplar Hazrlamak. b- Kongreler Dzenlemek.... c- Trk Kltr Tarihi le lgili almalar... d- Belleten Dergisi ve Dier Yaynlar. e- Ariv almalar..... f- Trk Tarih Kurumu Ktphanesi 5. Birinci Trk Tarih Kongresi (2-11 Temmuz 1932) ve Ele Ald Konular 130 114 114 115 118 120 120 121 126 128 128 82 84 85 87 90 90 92 93 95 96 99 104 107 109 109 110

IV

a- G Meselesi. b- Irk Meselesi.. c- Kar Grler... d- Sadri Maksudi.. e- Yusuf Akura... 6. Trk Dil Kurumunun Kurulmas. 7. Yayn Faaliyetleri.... 8. Arkeolojik almalar... 10. kinci Trk Tarih Kongresi( 20-25 Eyll 1937).. C. TRK TARH TEZNN DEERLENDRLMES 1. Resm Tarih ddias.. 2. Osmanl Devleti ile lgili Tenkidler. 3. Orta Asya Meselesi.. 4. Hititler Meselesi... 5. Milliyetilik Yn 6. Bilimsellik Yn... 7. D Trkler... 8. Tek Kltrllk.... 9. Irk Meselesi.. 10. Tezin Eitici Yn.. III.BLM TRKYE CUMHURYERNDE TARH ETM A. ATATRK DNEM 1.1923-1930 Yllarnda Tarih Eitimi.. 2.Trk Tarih Tezi ve Tarih Eitimi. a.Trk Tarihinin Ana Hatlar Kitab.. b. Liselerde Okutulan Tarih Kitaplar.. B. NN DNEM 1. Trk Tarih Tezinden Hmanizme Gei...... 2. Okul Kitaplarnda Deime....

133 133 135 142 143 147 149 149 152 168 169 172 173 176 176 182 183 184 184

9. Dil ve Tarih -Corafya Fakltesinin Kurulmas.151

187 195 199 206 227 232

3. II. Maarif uras 4. IV. Maarif uras.. C. DEMOKRAT PART DNEM.... IV. BLM

235 235 238

CUMHURYET DNEM TRK AYDINLARININ TARH GR A. KADRO HAREKET 1. Devletilik Anlay.... 2. Milli Kurtulu Hareketleri Hakknda Grleri... 3. Tarih Tezi. 4.Kadroculara Yneltilen Tenkitler. 1.Hseyin Nihal Atsz... 2.Fuad Kprl. 3.Zeki Velidi Togan.. C. SLAMCI AYDINLARIN TARH GR 1. Necip Fazl Ksakrek.. D. SOLCU AYDINLARIN TARH GR 1..Hikmet Kvlcml. E. ANADOLUCU TARH GR 1. Milliyeti Anadoluculuk... 294 a.Yahya Keml Beyatl. 298 b. Remzi Ouz Ark.. 308 c. Nurettin Topu.. 312 2. Mavi Anadoluculuk... 318 a.Halikarnas Balks... 319 b.Sabahattin Eyupolu.. 322 SONU. 327 BBLYORAFYA. 337 289 282 248 249 250 252 254 264 275

B. TRK-MLLYET AYDINLARIN TARH GR

VI

VI

NSZ

Her millyetiliin gelime tarihi incelendiinde, ilk devirlerinde mill tarih telakkisinin bir romantik dnemine rastlanr. Tarihi aratrmalarnn nem kazanmasnda ve genilemesinde bunun byk bir faydas da olur. Mill tarihi anlaynn romantik devrini, Trk milliyetilii de tabiatyla grmtr. Avrupa tarihiliinin Trkler hakknda hibir ilm esasa dayanmayan ok haksz ve olumsuz tavrlar karsnda, bizim romantik tarihiliimizin tepkisi de ister istemez biraz ar olmutur. Btn ilm fikrinin gelimesi ilerlemenin esas olan tenkid ve rasyonel alma usllerinin yerlemesi ile dnyann her yerletikten sonra, o his ve heyecann hkim olduu

yerinde olduu gibi, bizde de, bu romantik tarih devri eski hzn kaybetmitir. Zaten ilim zihniyeti romantizmin devamna artk imkn kalmyor. Fakat yine her yerde olduu gibi, bizde de bu romantik anlay, mill tarih aratrmalarna kar byk bir ilgi uyandrmtr. g olmutur. te yandan Trk Tarih Tezi, Atatrkn kurduu Cumhuriyet ideolojisinin de nemli bir parasn tekil eder. nk Trkiye Cumhuriyeti tarih anlaynn temelinde devletin ve rejimin geleceini salam temellere oturtulmas gelir. Cumhuriyeti kadrolar, Trk Tarih Tezi ile Trkiye Cumhuriyeti devletini tarih temellere balamak suretiyle devlete mill kimlik, topluma mill ahsiyet kazandrmak ve yaplan inklplar gen nesillere benimsetmek istemitir. Bu yzden Cumhuriyetin kurulduundan itibaren bilhassa 1930lu yllarda Trk Tarih Tezinin kabul ile birlikte mill tarih aratrmalarna ve tarih eitimine arlk verilmitir. Bu alma esnasnda bir ok kimseden yardmlar grdm. ncelikle Tezin konusunun belirlenmesinden balayp, bana gven duygusu ve cesaret veren, aratrma ve yazm safhasna kadar byk bir sabr ile hatalarm dzelterek, tekliflerde bulunan, her zaman yardmlarn esirgemeyen Tez danmanm Prof Dr. Bayram KODAMANa kran borluyum. Bunun yannda aratrmam Nitekim Trk Tarih Tezi de zamanla abartl unsurlardan syrlmaya alarak, Trkiyede bilimsel tarih aratrmalarn gelimesinde itici

VII

destekleyici yardmlarda bulunan Prof Dr. lber Ortaylya,

Prof Dr. Sina

Akine, Prof Dr. Nuri KSTKLye, ayrca Tezin yazlm metnindeki iml dzeltmelere yardm eden oda arkadam rt. Grv. Mehmet ERCAN ve ret. Grv. Halil GNTANa katklarndan dolay teekkr bor bilirim.

Nevzat KKEN 2002/ Isparta

VIII

KISALTMALAR

TTK : TDK : BTTK : TTK : TTAH: TTAM : MEB : TOE :

Trk Tarih Kurumu Trk Dil Kurumu Birinci Trk Tarih Kongresi kinci Trk Tarih Kongresi Trk Tarihinin Ana Hatlar Trk Tarihinin Ana Hatlarna Methal Mill Eitim Bakanl Tarih Osman Encmeni Tarih Osman Encmeni Mecmuas Trk Tarihi Encmeni Trk Tarihi Encmeni Mecmuas Cumhuriyet Halk Partisi Demokrat Parti Trkiye Komnist Partisi

TOEM . TTE : TTEM: CHP : DP :

TKP :

GR A- OSMANLILARDA TARH YAZICILII VE ANLAYII Cumhuriyet dnemi Trk tarihiliinin douu ve geliiminde Avrupadaki modern tarihiliin yan sra Osmanl devletinden miras kalan tarihilik geleneinin de ayn derecede etkili olduu phesizdir. Osmanl tarihilii, anlay asndan olduu gibi uslb ve tarz asndan da Cumhuriyet dnemi tarih yazcl zerinde tesiri grlmektedir.1 Bu yzden konunun daha iyi anlalmas iin Osmanl tarihiliindeki gelimeleri genel hatlaryla aklamaya. alacaz. Osmanl tarihleri hemen her bakmdan Osmanl devrinin aynas durumundadr. Nitekim bu sayede kurulutan ykla kadar devlete hkim olan zihniyeti, toplumu megul eden hususlar, kullanlan resm ve husus dilin geirdii safhalar aka takip edebiliriz.2 1. Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl Tarih Yazcl Osmanl Tarih yazcl ancak devletin kuruluunun ikinci yzylnda, yni XV.yzylar da tarih takvim, menkbnme ve gazavatnme trnden eserlerle balar. lk Osmanl tarihilerinin ana kaynak olarak bir ksm halk efsanelerinden ve tarihi bilgileri de ihtiva eden destanlardan faydalandklar da grlmektedir.3 Osmanl kltr sahasnda tarihe dair ilk eser tarihiden ziyade irlik ynyle isim yapm olan Ahmednin( .1413) skender-nme adl eserinin sonuna ilave ettii Dsitn- Tevrih-i Mulk l-i Osmandr. Ahmednin Yldrm Bayezidin olu emir Sleymana takdim ettii bu eseri kendisinden sonraki pek ok tarihi tarafndan kaynak olarak kullanlmtr.4

Bra Ersanl Behar, ktidar ve Tarih,Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu,(1929-1937),Afa Yaynlar,stanbul, 1992,s.41. 2 Mehmet pirli,Osmanl Tarih Yazcl Osmanl,Cilt:8, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999,s.254. 3 Nejat Gyn, Tarihiliimizin Dn ve Bugn Felsefe Kurumu Semineri, Trk Tarih kurumu Yaynlar Ankara,1977,s240; Mkrimin Halil Ynan,Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik Tanzimat-2, M.E B. stanbul,1999,s. 573. 4 Necdet ztrk,Osmanl Tarih Yazcl Osmanl, Cilt:8,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, 257; Abdlkadir zcan,Osmanllarda Tarih yazcl lim ve Sanat, Say:33, stanbul, 1992,s.34.

Ankara felaketinden Arap

yaralarnn sarlmaya baland II. Murad tercme edilerek

devrinde

Osmanl ilim, kltr ve sanat hayatnda nemli bir gelime grlr. Bu dnemde ve Fars diliyle yazlm baz eserler Trk kltrne kazandrld gibi, Osmanl tarihi kaynaklarndan gazavtnme ve fetihnme trnden eserler ile saray takvimlerinin ilk rneklerinin ortaya ktna ahit oluyoruz. Bu durum Osmanl tarih yazclnn daha sonraki dnemlerine model tekil etmesi bakmndan nemli bir gelimedir. Bu devirde tercme faaliyetlerine ilk rneini 1424 de baz ilavelerle birlikte bn Bibinin El-Evmirl-Aliyye filumril Aliyyesini II. Murad namna tercme eden Yazcolu Ali vermitir. daha sonra btn melliflerin, zellikle XVI. yzyl Yazcolunun bu eseri

tarihilerinden Gelibolulu Mustafa linin ve XVII. yzyl tarihilerinden Mneccimbann esas kayna olmutur.5 II. Murad devrinde orijinal olarak Ahmedden sonra gelen ilk kaynakSaray takvimleridiyebileceimiz ksa ve zl metinlerdir. Bu eserlerin nemli olaylar gn gn ele alan ok ksa metinler olmakla birlikte ihtiva ettii shhatli bilgiler sayesinde erken dnem Osmanl tarihlerine kaynak tekil ettii bilinmektedir.6 Saray takvimlerinde Osmanllarla ilgili ilk kaydlar ok ksa olup sdece doumlar ve clslaryla nemli fetihleri kapsamaktadr.7 Fatih sultan Mehmed devrinde ilim ve kltr hayatnda grlen ilerlemelere paralel olarak tarih yazma faaliyetlerinde de birdenbire bir gelime grlmtr. stanbul ftihi II. Mehmedin devri cihan devletinin kuruluu iin verilen mcadelelerle gemi, sra bu byk devletin tarihinin ve zaferlerinin yazlmasna gelmiti. Bu dnemde eski eserler tercme edildii gibi Farsa,Arapa ve Trke olarak dnya tarihi iinde ya da mstakil olarak Osmanl devletinin tarihini anlatan eserler yazlmtr. stanbulun fethine katlan ve Fatih devri hadiselerini mahede imkan bulan Tursun Bey(1499 dan sonra lm olmaldr) gzlemlerine ve devlet ricalinden dinlediklerine dayanarak Tarih-i Ebl-feth adn verdii eserini
ehabeddin Tekinda,Osmanl Tarih Yazcl Belleten, Cilt. XXXV,Say:140, 1971,s.657;zcan, a.g.e. s.34.. 6 pirli,a.g.m. ,s.247;zcan,a.g.m.s. 34 ;Tekinda,a.g.em. s. 657. 7 V.L.Menage, Osmanl Tarihiliinin Balangc (ev. Salih zbaran) .: Tarih Enstits Dergisi, Say. 8, stanbul, 1978, s.230.
5

sultanlarn

yazmtr. Saltanat kurumunu, vasflarn da

hkmdarlarn ahlak ve hukuk durumunu ve

inceleyen eser, Osmanllarda bir hkmdar tarihinin ilk rnei

olmutur. Ayrca Enveri, krullah(. 1488) ve Karaman Mehmed Paa(. 1481) da bu devrin tarihileridir.8 krullahn, Behcett-Tevrih adl Farsa yazlm kainat tarihinin sadece son blm Osmanllar ile ilgilidir.9 Enverinin kainat tarihi Dstrnmesinin byk bir ksm tercmedir. II. Mehmedin clusuna kadar Osmanl devri olaylarn hikaye eden Enver, Osmanl ksm da dahil, elinde bulunan herhangi bir metni nazm haline getirmekten baka bir ey yapmamtr. Karaman Mehmed Paa Tevrih Seltnil Osmaniye adl Arapa mensur ksa bir tarih brakmtr. Paann yukarda anlan eseri Osmanl tarihinin kurulutan itibaren mellifinin bulunduu zamana kadar konusunu sadece Osmanl tarihine hasreden eserlerin ilk rneidir. Bu tr tarih yazma anlay II.Bayezd devrinde en yksek seviyesine ulamtr.10 Bunlardan hibirisi zamanmza kadar gelen derinliine yazlm eserler deildir, esas itibariyle popler hikayelerden ve takvimlerden derlenmitir.11 lk defa Fatih devrinde balam olan ehnamecilik ad verilen saray

tarihilii Osmanllarda resm tarih yazcl olarak gelimitir. Sultanlarn ve evresindekilerin faaliyetlerini ve muhitinin edeb ve vgc bir slpla birazda abartmal olarak anlatlmtr. ehnamelerde vardr.12 II.Bayezd devrinin byk bir g haline gelen devletin salamlatrlmasndan baka birbirinden gzel tarihlerin yazm ile Osmanl kltr hayat iinde zel bir yeri vardr. Zamanmza kadar gelen tarihlerin bir ou bu devirde kaleme alnmtr. Akpaazde(.1489 dan sonra) nl Tevrih-i l-i Osman adl eserini halk diliyle bu dnemde yazmtr. Akpaazde bu eserini olduka sade ve akc
Menage, a.g.m..s.233; pirli, a.g.m..s.248;ztrk, a.g.m..s.258. Menage,a.g.m..s.234 . 10 Menage,a.g.m..s.234; ztrk, a.g.m..s.258. 11 pirli,a.g.m..s.,247. 12 pirli, a.g.m. s.,249; zcan, a.g.m. s.34-36; lber Ortayl,Osmanl Tarih Yazclnn Evrimi stne Dnceler Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi (Derleyen:Sevil Atauz) Trk Sosyal Bilimler Dernei. Ankara,1986 s. 421.
9 8

anlatlan olaylarn ok arpc

minyatrlerle sslenmi olmalarndan dolay sanat tarihi asndan ayr bir deeri

bir dil ile bablar halinde ve soru-cevap tarznda kaleme almtr. Byk lde dervi gazilerin grlerini yanstan kpaazdenin Tarihi, Osmanl tarihiliinde nemli bir yeri vardr. Akpaazde, grp iittiklerini yer yar kendi deerlendirmelerini ekledii gibi sultanlarn dnda devlet erkann tenkidden de kanmamtr.13 Bu devirdeki dier nemli bir eser de ise Nernin(.1520) kaleme ald Kitb- Cihannm adl alt blmden oluan dnya tarihidir. Trke yazlan ilk dnya tarihi olmas bakmndan ayr bir deere sahiptir. Mellif eserin sadece Ouz Han soyuna tahsis edilen altnc ksmn II.Bayezda takdim etmitir. Eserin temel kayna Akpaazdenin tarihidir. Eserin nemi devrin kaynaklarn dikkatli ve tenkid bir tarzda deerlendirilmesi ve kendisinden sonraki tarihilere tesiri olmasdr. zellikle dris-i Bitlis,(.1521) Kemalpaa-zde(.1534) ve Hoca Sadeddin Efendi(.1599) gibi tarihiler tarafndan kaynak olarak kullanlmtr. Ayrca Nernin. bu eseri Avrupada telif edilen Osmanl tarihleri iinde kaynak olmas bakmndan da deerlidir.14 Btn metodik hatalarna ramen, bir tarihi iin gerekli meziyetlere ve olaylar doru olarak tesbt etme arzusuna sahip olan Neri gerek bir tarihidir.15 II.Bayezdn dris-i Bitlisye Farsa; Kemalpaazdeye Trke birer

Osmanl tarihi sipari etmesi Osmanl tarihiliinde yeni bir anlayn balangc olmutur. dris-i Bitlis ve Kemalpaazdenin eserleri Osmanl tarih yazmnda bir dnm noktas olarak kabul edilmektedir. Bunlardan ilki Osmanl tarihinin Farsada dier hanedanlar tarihinin kaydedildii zarfet ve tumturakllk iinde yazlabileceini, ikincisi de artk Trk dilinin ayni belgat hnerleri iin elverili olduunu gstermitir. Kemalpaazade, II.Bayezdn istei zerine kaleme ald Tevarih-i l-i Osman adl abidev eseri ile Trkenin Farsadan geri olmadn gstermitir. Eser tarihilik asndan o zamana kadar eriilen en mkemmel seviyeyi gstermektedir.16 O, Mslman hanedanlar tarihiyle Osmanl tarihini karlatrarak

Menage,a.g.m..s. 235;pirli, a.g.m..s.248; Zeki Arkan,Osmanl Tarih Anlaynn Evrimi Tarih ve sosyoloji Semineri(28-29 Mays 1990) Bildiriler, . Edebiyat Fakltesi , stanbul,1991, s.71; zcan, a.g.m..s.35. 14 ztrk,a.g.em..s.258; pirli, a.g.m..s .248;Menage, a.g.m..s.236. 15 Menage, a.g.m..s.238. 16 pirli, a.g.m..s.248;Menage, a.g.m..s.227.

13

Osmanllarn ykselme sebeplerini doru bir ekilde tesbt etmitir.17 ok ynl bir kiilie sahip olan Kemalpaazde, kendisinden nceki Osmanl tarihilerinden farkl olarak gemi hadiseleri birbirine bal bir hadiseler zinciri eklinde anlatmaya almasyla Osmanl tarihiliine yepyeni bir gr getirmitir. Ayrca tarihi olaylarn anlatmnda mevzuu olan Hristiyan devletlerinin ksa bir tasvirini verirken ve kaynaklarn seiminde titizlik gstermitir. Tarihi olaylar aklarken, olaylar arasnda mterek noktalar bulmak suretiyle verecek ip ular bulmaya almtr.
18

istikbaldeki siyasete yn

dris tannm ran tarihilerinin uslubunu model olarak alarak balangtan sekiz padiahn dnemlerini anlatan, Farsa olduka ar,klfetli bir dille manzum Het Bihtni yazmtr. Eser gerek kendi devrinde gerekse daha sonra byk takdir kazanm ve tesir brakmtr. dris-i Bitlisinin bu eseri, Osmanl tarihiliinde olaylar abartl bir ekilde ele alan ran ekolnn balamasna n ayak olmutur.19 Daha sonraki Osmanl tarihiliinin ou dris-i Bitlisyi taklit etmilerdir. 20 Yavuz Sultan Selimden itibaren padiahlarn ehzadelik ve saltanat yllarn tasvir eden, ehzadelerin isimlerine uygun olarak Selim-nme,Sleyman-nme gibi isimler altnda yazlm eserler Gazavatnme trnn en gzel rnekleridir. Eski Arap tarih yazcln etkisinin grld bu tr eserler, padiaha vg bir kenarda braklrsa devri iin birinci elden kaynaklar niteliindedir.21 Osmanl tarih yazcl, XVI. yzyl sonlarnda,bir taraftan genel tarih yazcl devam ettirilirken dier taraftan da eitli adlar altnda yazlan dier eserlerde deta patlamaya ahit oluyoruz. Bu dnemde Devletin de tarih muhteval eserlere ve onlarn zengin tezhipli nshalarna nceki devirlere gre daha fazla destek salamasnn da etkisi olmutur. Bunu yannda resm olmayan eserlerin
Gyn, a.g.m..s.241; Halil nalck,Osmanl tarihinde dnemler(ev. Ferhan KrldkmeMollaolu) Ankara niversitesi Osmanl Tarihi aratrma ve Uygulama Merkezi(OTAM,) Say.10, Ankara,1999, s.333. 18 Menage, a.g.m..s.238. 19 Tekinda, a.g.m..s. 658;pirli, a.g.m..s.248-49; zcan, a.g.m..s.35. 20 zcan, a.g.m..s.35. 21 pirli, a.g.m. s.249; Hasan Hseyin Adalolu,Osmanl tarih Yazclnda Anonim Tevari- l-i Osman gelenei Osmanl,Cilt:8, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s.288; ztrk, a.g.m. s. 258; zcan, a.g.m. s. 35; Tekinda, a.g.m. s.660.
17

says Osmanl tarihinin en iyi belgelenmi dilimlerinden biri olarak kalmasna yol aacak kadar yksek seviyelere ulamtr.22 XVI. yzyln tarihileri arasnda,yukarda ad geen dris-i Bitlis ve bn-i Kemalden baka Hadd, Cellzde Mustafa elebi,(.1567) Selanik Mustafa Efendi,(.takriben 1600) Mustafa Cenab,(.1590) Mehmed Zaim, Hoca Sadeddin Efendi ve Gelibolulu Mustafa li belli bal tarihilerdendir. Son iki tarihi dris-i Bitlisnin tesiri altnda kaldklarndan, zellikle Hoca Sadeddin(.1599) Tct-tevrihini adal bir dille yazmtr. XV. yzyl kroniklerinin rivyeti/nakilci/hikyeci tarzda yazlmasna karlk Gelibolu Mustafa linin,(.1600) Knhl-ahbr adl eseri olaylarn kritiini yapmas ile tenkidcilik ekolnn balatcs kabul edilmektedir. li, bu eserin de Osmanl devletinin aksayan ynleri zerinde durmu, hatta gerekirse hkmdarlar bile tenkidden ekinmemitir. Ayn zamanda Knhl Ahbar,Osmanl tarih yazcl arasnda en nemli genel tarihlerden biri olarak da bilinmektedir. li, Knhl Ahbarda tarihin edeb almalardan ayr,bal bana bir ilim dal olarak ele almas, olaylara eletirel ve zmleyici bir gzle bakmaya almas Osmanl tarihilii iin ok mhimdir.23 Osmanl tarihiliine Arap ekol Yavuz Sultan Selimin Msr fethinden sonra girmitir. XVI. yzyldan itibaren bn-i Haldun Osmanl tarihileri tarafndan tannmaya balanmtr. lk rneklerini Kemelpaazadede grdmz Arap ekolnn tesirleri XVII. yzylda yaam Hazerfen Hseyin,(.1691) Mneccimba Ahmed Dede(.1702) gibi nl tarihiler zerinde de etkili olmutur. Katip elebi,(.1657)ayn usul takip ederek, eserlerinin bir ksmn Arapa yazmtr. Dustrul Amel adl eserinde aklarken Osmanl Devletinin gerilemesini bn-i Haldunun tesirinde kald grlmektedir Bu yzylda ilmin bir hem muhteva hem de yaklam bakmndan dnm

ok dalyla uraan ve eitli konularda eserler veren Ktip elebinin eserleri Osmanl tarihilii iin noktasdr. Tarih, bibliyografi,oto-biyografi, tarih corafya ve atlas konularnda birbirinden gzel salam gvenilir eserleriyle XVII. yzyla damgasn vurmutur.
22

Arkan,Osmanl Tarih Anlay.....a.g.e,s.84; zcan, a.g.m..s35; Cornelle H. Flescher,16. Yzylda Osmanl Tarih Yazm,Tarihi Mustafa li,(ev. Ayla Orta),Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996, s.251. 23 Flescher, a.g.e.s. 250; ztrk, a.g.m. s.259; Tekinda, a.g.m..s.659; zcan,a.g.m. 35; Behar, ktidar ve ...a.g.e.,s.44-45.

Kendisinden nce yazlanlardan mkemmelen istifade etmi, kaynaklar sistemli olarak tahlil ve tenkid ederek,tarih telifine yeni bir r amtr. Bat kaynaklarna da ilgi duyan onlar etkili bir ekilde kullanan ilk Osmanl tarihisi olmutur. Daha ncede Bat kaynaklarndan istifade eden baz Osmanl tarihileri bulunmakta ise de bunlar mevzii kalmtr.24 Osmanl tarihinin kymetli kaynaklarndan Macarca dillerini bilen Peevinin, ekicidir.25 XVIII. Yzylda Osmanl tarih yazclnda Vakanvislik ad verilen resm tarihiliin tesis edilmesiyle yeni bir dnem balamtr. Vakanvislerin Ariv malzemelerinden yararlanmas salanarak Osmanl imparatorluunun ve hanedann tarihindeki belli ba olaylar kayda geirmeleri istenmitir.XVIII. yzyl balarnda Osmanl saltanatnn sonuna kadar iki yzyl devam eden Divan- Hmayna bal Vakanvisler kendilerinden dnemlerindeki nceki dnemin olaylarn toplayarak ve kendi hdist ise bizzat kaleme alarak kesintisiz bir tarih kayna Tarih-i Peevnin mellifi

brahim Peev de(.1650) XVII. yzyln isim yapm tarihilerdendir. Almanca ve Macar kaynaklarnda yaralanmas, tarihinde matbaann kefi ve barutun icad gibi Batdaki gelimelerden bahsetmesi dikkati

sunmulardr. Vakanvisler arasnda Naima, Raid,(.1735) Vasf, anizde,(.1826) Ahmed Cevdet paa gibi eserleri baslan byk tarihiler bulunmaktadr. Vakanvisler ou kere olaylarn perde arkasn,gerek sebeplerini vermeyerek sadece olay naklederek yetinmilerdir.26 lk Osmanl vakanvisi olan Mustafa Naim Efendi,(.1716) genellikle

Naim Tarihiolarak bilinen hicri 1000 ylndan sonra ki olaylar ayrntlaryla veren bir Osmanl tarihi yazmtr. Bu eserde Osmanl tarih dncesinde bin yln tad nem vurgulanyordu. Naimnn grevi ayn zamanda retmek ve propaganda yapmakt. linin Knhl-Ahbaryla balayan ve Naim dneminde tarih geleneinin yerleik paras haline gelmi bulunan nasihatnme tarzndaki
pirli,a.g.m.s.251;zcan,a.g.m..s.35;Arkan,OsmanlTarihAnlay.....a.g.m..s.84.;Tekinda,a.g.m .s.659-660. 25 Gyn, a.g.m. .s.242;ztrk, a.g.m. s.,259. 26 pirli, a.g.m. .s.251-25.
24

siyasal eletiri, byk lde Naim Tarhinde de yer almtr. Ayn zaman da olaylar tenkid bir tarih anlayla ve olaylarn sebep -sonular stnde durarak izah etme yoluna gitmitir.27 Naima da bn Haldunun tarih anlayndan etkilenmi ve bn Haldunun be dnemle ilgili nazariyesini zetleyerek Osmanl tarihini dnemlerini bu emaya gre aklamaya almtr. Naimdan sonra k dnemi yazarlar,bn Haldunun fikirlerini Osmanl tarihinin takip ettii gidiat aklayan bir nazariye olarak kabul etmilerdir.28 Vakanvislerden Bat dillerini de bilen Ahmed Vasf Efendinin ayr bir yeri vardr. O da tenkiti bir gzle Mehsinl-sr ve Hakaikuahbar adl eserini yazmtr. Vasf Efendi, XIX yzylda Kethd Zade Said Efendi ve Ataullah efendi anizde gibi mellifler, bilhassa Bat dillerini bilmeleri ve Batnn

durumunu vkf olmalar sebebiyle Osmanl tarihiliinde yeni bir r amalar bakmndan nemlidirler.29 Bu dnemin nemli tarihilerinden biride ayn zamanda Tp bilgini olan anizde Ataullah Efendi, Arapa ve Farsadan baka talyanca, Franszca, Latince ve Rumca biliyordu. Bat kaynaklarna bavurduu eski Yunan ve Roma tarihine yabanc olmad bilenen anizade, Avrupa ehirlerinden, sokaklarndan ve sigorta dzeninden, karantina ve meclis-i mebusundan sz etmesi de onun tarih bilgisinin geniliini gstermektedir.30 Bu yzylda,dikkati eken bir dier nemli gelime de matbaann almasyla birlikte tarih kitaplarnn-zellikle vakanvis tarihlerinin-tarihin kamu oyunu bilgilendirmek bakmndan bir arac olarak dnlmesidir. te yandan Avrupa devletleriyle kurulan ilikiler sonuncu daimi eliliklerin kurulmas, Avrupa tarihine, tekilatna, toplum ve devlet hayatna dair gzlemlerinin yazld Sefaretnmeler Avrupann durumunu renilmesinde nemli bir katk salamlar, tarihiler iin nemli bir kaynak grevi yerine getirmilerdir.31

Tekinda, a.g.m. .s. 661;zcan, a.g.m. .s. ,36; nalck, a.g.m. s.337; Flescher, a.g.e.s. 246. nalck,Osmanl Tarihinde.., a.g.m. s.337. 29 zcan ,a.g.m..s.36;Tekinda, a.g.m. .s.661. 30 Arkan,Osmanl Tarih Anlay .....a.g.m. s.85; zcan,a,g,m. ,s.36. 31 Arkan,Osmanl Tarih Anlay........ a.g.e.s. 85; smail Cokun,Bat deolojilerinin Trk Tarih Anlayna Yansmalar zerine Tarih ve sosyoloji Semineri(28-29 Mays 1990) Bildiriler, . Edebiyat Fakltesi, stanbul 1991, s. 44.
28

27

2. Tanzimattan II. Merutiyete kadar Osmanl Tarih Yazcl XIX. yzyl Osmanl tarihiliinde yeni bir dnemin balangc olmutur. devletin btn

Daha kkl Batllama hareketinin balad Tanzimat devri,

messeselerinde olduu gibi,Osmanl tarih yazclnda da yeni gelimelere zemin hazrlamtr. Osmanl tarihiliinin gelimesine etki eden unsurlarn banda,Trk aydnlarnn Avrupann fikir hayatn tanma imkan bulmas gelir. Bunda bir ok Trk aydnn yabanc dil renmesini ve yetimesini salayan devletin at Tercme Odasnn nemli bir yeri vardr.32 Bu dnemde Osmanl tarihilii de giderek ada bir nitelik kazandrmak iin alanlardan biri de Hayrullah Efendidir.(1817-1866). O, Tarih-i Devlet-i liyye-i Osmaniyeadn verdii tarihinde her Osmanl sultanna bir cilt ayrm ve Osmanl Padiahlarnn ada olan dier slm ve Hristiyan hkmdarlar hakknda da bilgi vermitir. Hayrullah Efendi bu eserinde olaylar Bat tarihlerinde olduu gibi sebepsonu ilikisi ierisinde vermitir. Eserin de Asya ve Avrupann siyasi zetine de yer vererek daha geni bir tarih anlay sergilemi ve buralardaki devletler ve politikalarn ilikisini analiz etmeye almtr.33 Yukarda da belirttiimiz gibi Avrupa tesirlerinin artmasna ramen,bu devirde esas itibariyle slmiyet ve Osmanl hanedanna kar ballk duygusu devam ediyordu. Bunlardan Namk Kemal,(.1888) vatan severlik hislerine hitap eden bir yazsnda topluma Sultan Sleyman ve Halife mer gibi hkmdarlar ve Farab, bni Sina,Gazal ve Zemahari gibi bilginler yetitirdikleri hatrlatm ve Arap ve ranl hkmdarlar yazsna dahil etmekte hibir bir aykrlk grmemitir.34 Aslnda Namk Kemalin tarihle ilgili eserlerini Osmanlclk asndan deerlendirmek gerekir. Ykla doru giden devlete ve topluma yeni bir heyecan vermek iin tarih, bir k noktas olmutur Bu bakmndan devletin ykselme dnemini konu olarak seen Namk Kemalin eserleri ilm olmaktan ziyade pedagojik bir kymete sahip
Arkan, Osmanl Tarih Anlay........ a.g.m. ,s.87. Zeki ArkanTanzimattan Cumhuriyete TarihilikTanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, Cilt:6,stanbul,1985. S.1584-1587; Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve eserleri.(ev.Cokun ok)Kltr Bakanl Yaynlar, Mersin, 1992,s.391;.Ercment Kuran, Tanzimat Dnemi Osmanl Tarih Yazcl Trkiye Gnl, Say:42,Eyll-Ekim, 1996s.114. 34 Bernard Lews,Trkiyede Tarihilik ve Mill UyanTrk Yurdu,Say:281 Haziran,1960,s.10.
33 32

10

olup milliyetperverlik ve vatanseverlik duygularyla doludur. Namk Kemal Osmanl Tarihinde yabanc yazarlarn dtkleri yanllklar dzeltmeye alm ve olduka akc ve sade bir dil kullanmtr.35 Bat tarih yazclnn tesirleri halka hitap eden kitaplarda da grlmektedir. Bunlardan Mustafa Paa(.1890) Netayicl Vukuat adl eserinde ilk def Osmanl devletinin siyas hadiseler yannda, tekilatna, messeslerine ve iktisad olaylar yer vermesiyle metot bakmndan bir ok melliflere rnek olan bir eser ortaya koymutur.36 Ahmed Vefik Paann(.1891) 1863 de Darlfnunda niversite seviyesinde vermeye balad tarih felsefesi dersleri dikkati ekicidir.37 Vefik Paann Fezleke-i Tarih-i Osman adnda gayet ksa ve ders kitab mahiyetindeki fakat Avrupa tarzdaki eseri Osmanl tarihilii iin nemlidir. Paa, eserinde Osmanl Devletini kurulu, ykseli, olgunlama blmlere ayrd gibi tekilatndan ve gerileme dnemlerine tekabl eden da bahsetmitir. Onun ders notlarnda,

menkbev bilgiye yer vermesiyle birlikte Bat metodlarn da uygulamak istedii grlmektedir.38 Bu usul Ahmed Mithat Efendi,hatt Abdurahman eref Bey(.1925) tarafndan da tkip edilmitir. Bununla beraber bu devirde bir ok Osmanl tarih yazcs, Hammerin Osmanl Tarihinden yararlanmlardr.39 XIX.yzylda da Cevdet Paa(1822-1895) Osmanl Tarihiliin de bir dnm noktasdr. Tarihi, hukuku,devlet adam ve yazar olan Paann 12 ciltlik Tarih-i Cevdetinden baka bir ok konuda eserleri vardr. Ahmed Cevdet Paa, tarih yazclk metodu ynnden Osmanl tarihiliine bir ok yenilikler getirmitir. Paa tarihini hazrlamak iin daha ncekilerden farkl olarak gerek anlamda ariv belgelerini kullanm, belgeleri tahlil ve tenkit szgecinden geirerek terkib bir eser

Arkan,Osmanl Tarih Anlay ... a.g.e.s.1587; Babinger,. a.g.e.s.391;Kuran,Tanzimat Dnemi... a.g.m. s.116-117. 36 Tekinda, a.g.m.s. 662, Bayram Kodaman, Cumhuriyettin Tarih-Fikr Temelleri ve Atatrk, S.D. niversitesi Yaynlar, Iaparta,1999, .s.88; Arkan, Tanzimattan Cumhuriyete.. a.g.m.,s.1589; Ortayl,Osmanl Tarih yazclnn...a.g.m.,s.428; Kuran, Tanzimat Dnemi ..,a.g.m.s.115. 37 Betl Baaran Alpugan,Gen Dnem Osmanl mparatorluunda Tarih Yazcl ve Tarih Kitaplar Osmanl, Cilt:8, Yeni Trkiye Yaynlar,Ankara, 1999, s.263. 38 KuranTanzimat Dnemi ..,a.g.m. s.115. 39 Tekinda, a.g.m..s.66, Alpugan, a.g.m..s.,263.

35

11

vermeye almtr Bugn ariv deposu olarak kullanlan binay da o yaptrmtr.40 Olaylar btnlk ierisinde ele alm ve her cildin sonuna bir ok belge eklemitir. TezakirveMaruzatadl von eserleri hatrat trnn ilk ve en nemli rneklerindendir.41 Bat bilgin ve tarihilerinden en ok Michelet, A.Taine, Joseph Hammer, Buckle ve Montesqieu den istifade eden Cevdet paa, Fransz nemini ve yeni Avrupada Osmanl devletinin konumunu ihtilalinin olduu Dnemin

deerlendirmitir.42 Onun, tarihe ve olaylara baknda en ok bn-i Haldunun rnek ifade edilmektedir. Nitekim Paann Tarih-i Cevdet de devlet ve vakanvislerinden Ahmed Ltfi Efendi,(.1907)Cevdet Paann medeniyete bak tarz bn-i Haldungrlerine bal olduunu gstermektedir.43 metodunu takip etmek istedi ise de kaynak olarak Takvim-i Vekayi takip etmekten baka bir ey yapamamtr.44 XIX. yzyl ortalarndan itibaren Osmanl tarihine dair bir takm yeni kitaplar ortaya ktna da ahit oluyoruz. Bunlar esasen snmeye balam olan bir mziyi izaha alyorlard. Zamann en ok okunan yazarlarndan Ahmed Mithatn(18411912) muhtelif memleketler hakknda yazd bir seri tarih kitaplar bilhassa ok rabet kazanmtr.45 XIX. yzyln ortalarndan itibaren Trklk fikrinin ilk merhalelilerini yine bu devirde grebiliyoruz. Bu yzyla kadar btn Osmanl eserlerinde Trkiye tabiri yerine Memaliki Osmaniye,Memaliki slmiye,Memaliki Mahsruseyi ahane gibi isimler kullanlyordu. Bu ortamda Trklerin ve dillerinin yalnz Osmanl ve Osmanlca olmayp, Asya arasnda Pasifike kadar uzanan byk ve eski bir ailenin en Batdaki kolu olduunu ilk olarak belirten Ahmet Vefik Paadr.46 Sonra Mustafa Celleddin Paa les Turcs Ancienset etc Moderns(Eski ve ada Trkler) adl eserinde Trkler ve Avrupa ayn rkdan geldiklerini Trklerin, nsanlk
zcan, a.g.m. .s.36; Kodaman, Cumhuriyetin Tarih... a.g.e s .88; Tekinda, a.g.m..s. 661. pirli,a.g.m. .s. 252. 42 Zeki Arkan,Cevdet Paann Tarihinde Kulland Kaynaklar ve Terimler Ahmed Cevdet Paa Semineri, stanbul, 1986, s.181. 43 Beir Atalay,Ahmed Cevdet Paann Tarihinde Osmanl devleti Osmanl, Cilt:8,Yeni Trkiye Yaynlar,1999,272-73; lber Ortayl,Gelenekten Gelecee, Ufuk kitaplar ,stanbul ,2001, s.45; Ynan, a.g.m. s.576; Kuran, Tanzimat Dnemi ...a.g.m. s.113-114. 44 zcan,a.g.m. s. 36;Tekinda,a.g.m. s.662. LewsTrkiyede Tarihilik...a.g.m. ,s.9-10. 46 Lews, Trkiyede Tarihilik.... a.g.m.,s.10; KuranTanzimat dnemi... a.g.m.s.117.
41 40

12

tarihinde byk rol oynadn belirtmitir.47 Bir mddet sonra Sleyman Paann 1876 da yaynlanan Tarih-i lemi modern Trk tarihiliinde slmiyetten nceki Trkler haknda bilgi veren ilk eserdir. Her iki eser mill tarih as bakmndan nemli olsa da,tarih bilgisi ve yntemi ynnden bir katklar olduunu ileri srmek gtr.48 Sleyman Paann Umum Tarhinden sonra en ok hret bulan Murat Beyin alt ciltlik Tarihi Umumi adl kitabdr. Daha ok Franszca,Rusa ve ok azda Trke kaynaklara ba vurularak yazlan bu eserin emas Avrupa bak asna ve tasnifine uygundur Murat bey eserinde slmdan nceki Trk Tarihine fazla nem vermemesine karlk Yunan ve Roma tarihleri, orta ve yeni zaman Avrupa tarihi, Avrupallarn bak tarzna gre yazlmtr.49 Trkiyenin ilk Trkologu olarak kabul edilen eserlerini Trkeye evirdii Leon Cahunnun Necip Asmn zerinde

ve yine Avrupa da yakn ahs

mnasebetler idame ettii Macar trkologlarn yaynlarnn ok tesiri olmutur.50 Necip Asm, Leon Cahunun (ntroduction a Lhistoire de LAsie Paris,1896) esrini temel alarak derli toplu bir Trk Tarihi 1899da yazmay baarmtr.51 Tanzimat dneminde az sayda da olsa Avrupa metodolojisinin mracaat ansiklopedik eseri bu devirdeki Ayrca Mehmed

kitaplarna uyguland da grlmektedir. emseddin Sami Beyin tarih-corafya bilgileri ihtiva eden Kaamusl-lam adl bilimsel tarihilik konusundaki almalara nclk etmitir.52

Sreyya Beyin, Sicill-i Osmanisi, birinci snf tarihi biyografik bir eserdir.53 Netice olarak XIX. yzyl tarihiliin bu en parlak andaki tarih alanndaki gelimelerden Osmanl klasik tarih yazcln yeteri kadar etkilendiini sylemek mmkn deildir. Batdaki Modern tarihilik hususunda almalar
47 48

Tanzimat

Arkan, Osmanl Tarih Anlay.......a.g.m.s.1985,s.1587. Ortayl Ortayl,Osmanl Tarih Yazcl....a.g.m.,s.428. 49 Yusuf Akura,Tarih Yazmak ve Tarih Okumak Usullerine Dair BTTK, (Konferanslar Mzakere Zabtlar)1932,s594-595. 50 Lews, Trkiyede Tarihilik.... a.g.m s.10; Kuran,Tanzimat Dnemi... ,a.g.m .s.117. 51 Arkan, Tanzimattan Cumhuriyete......a.g.m s. 1588; Ynan, ,a.g.m. .s.585-586. 52 Ynan, a.g.m. s.589; Kuran,Tanzimat Dnemi... a.g.m. s.116. 53 Ortayl,Osmanl Tarihyazclnn... a.g.e s.425-427; Mahmut akirolu,Memleketimizde Toplu Tarih almalar-I Tarih ve Toplum, Aralk,1986,s.41; Arkan,Tanzimattan Cumhuriyete..., a.g.m. s.1588.

13

dnemin de Osmanl tarihilii zerinde phesizki etki etmitir. Bu devirde bilimsel tarih aratrma ve dallarnn doduu da bir gerektir. Ama bu almalarn bir kurumlaamaya ve devamllk gsteren kadrolarla, salkl bir gelimeye gittiini sylemek zordur.54 3. II. Merutiyet Devri Osmanl Tarih Yazcl II. Merutiyetin ilanyla sosyal kltrel hayatta grlen gelimelere paralel olarak Bat metot ve tekniklerine gre tarih yazclnda da bir gelime grld.55 Trklk fikrinin tekilatlanmas ve kltrel faaliyetlerin artmasyla mill tarih anlay Merutiyet yllarnda giderek g kazanmtr. Mill tarihilik ayn zamanda, geleneksel Osmanl Vakanvisliinden kopuu da simgelemektedir.56 Osmanllarda toplu tarih yazma giriimi ilk defa bu dnemde 1909 ylnda Tarih-i Osman Encmeni adl bir cemiyetin tesis edilmesiyle balad. Bu cemiyetin ilk bakan, imparatorluun son vakanvisi olan eski ve yeni arasnda bir rabta tekil eden Abdurahman eref Efendiydi. Osmanl tarih cemiyetinin aa yukar yirmi sene muntazaman yaynlanm bir dergisi vard (TOEM). Cemiyetin gayesi mevcut Osmanl imparatorluu tarihlerindeki boluklar doldurmak,vesikalar hakknda bilgi vermek bu vesikalar yaynlamak ve byk lde yeni bir Osmanl tarihi hazrlamakt. lk iki gayesinin gerekletirilmesi yolunda ok baar salanmt. nc gayesinde Cemiyet muvaffak olamad. Yalnz birinci cildi kt ve enteresan teferruat ihtiva eden bu cilt Necip Asmn Mehmed Arif ile mtereken yazd ilk eser olup Osmanllardan evvelki devreye aitti. Osmanl tarihinin ilk cildinin Osmanl devleti ncesine yer vermi olmas , Balkan Harbinden sonra artk Osmanl devletinin ittihad anasr politikasna yardmc olmasnn fiilen yok olmas ve iktidardaki ttihat ve Terakki partisinin politikasn Osmanlclktan Trkle yneltmesidir.57

Ortayl,Osmanl Tarihyazcl.. a.g.m. ,s.425-427; .akirolu Memleketimizde Toplu Tarih almalar-1 a.g.m.s.41-42; Arkan,Tanzimattan Cumhuriyete .... a.g.m..s.1588. 55 Ynan,a,g,m. s.,595. 56 Zafer Toprak.Trkiyede ada Tarihilik (1908-1970) Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi(Derleyen:Sevil Atauz) Trk Sosyal Bilimler Dernei,Ankara, 1986 s.431-433. 57 Lews,Trkiyede Tarihilik .......a.g.m. s.11; Hasan Albayrak, Tarih-i Osman Encmenin Osmanl Tarihini Yazma Serveni Tarih ve Toplum,Cilt:VII, stanbul 1987,s.363.

54

14

Encmenin almalar bilim leminde takdirle karlanrken sert eletirilere de uramtr. Fuad Kprl ve Yusuf Akura Encmenin almalarnn Osmanl vakanvis geleneinin srdrmekten baka bir ey olmadn ileri srerek ada bilimsel metod ve anlaya uygun olmadklar iddiasyla sert bir ekilde tenkid etmilerdir.58 Encmen yelerinden eletirilere yaynlad.
59

tannm tarihi Ahmed Refik yaplan makaleler

cevap vermek ve Encmen hakknda karlan olumsuz kanaatlar kdam gazetesinde arka arkaya Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas(TOEM) yksek ilmi seviye genelde Osmanl tarihi aratrmalarna yer

ykmak iin gl kalemi ile

takip etmi bir dergi idi. Bu derginin bir ok ciltleri Trk tarihi aratrmalar iin hal gerekliliini korumaktadr. Dergi makalelere de yer veriyordu. 60 Daha sonralar Fuad Kprlnn ba yazar bulunduu Mill Tetebbular dergisi de yalnz be nsha kmtr. Ziya Gkalp ve Fuad Kprl bu dergide ve baka dergilerde yaynladklar yazlarnda Trk tarihinin hakknda yeni bir gr aksettiriyorlard. Onlar Trk tarihinin aratrma sahasn genileterek Trk tarihini yalnz Osmanl tarihi olmadn ,Osmanl ncesi Trk devletlerinin ve kavimlerinin tarihini de iine aldn belirtiyorlard.61 Merutiyet ve Cumhuriyet dnemi tarihiliinde sekin bir yer tutan Yusuf Akura 1903 de te Pariste sunmu olduu tez Osmanl Devleti Tekilatlar Tarihi zerine Bir Deneme bal tamaktadr. lk yazlarndan itibaren Osmanl Milleti deyimini kullanmaktan kanm, Trk tarihinin Trk gr ile yazlmasn ve okutulmasn istemitir.62 vermekle beraber arasra Osmanl Trklerinden evvelki Trk Anadolusuna dair

akirolu, Memleketimizde Toplu Tarih almalar-1a.g.m.s.44; Cokun,a.g.e.s.45; Franos Georgeon,Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura(1876-1935)Tarih Vakf Yurt Yaynlar,stanbul, 1999.64-65; Albayrak,a.g.m. s.363; Kuran,Tanzimat dnemi...a.g.m. s. 117118. 59 akirolu,Memleketimizde Toplu Tarih almalar-1a.g.m. s.45. 60 Lews,Trkiyede Tarihilik...a.g.em. s.11. 61 Lews, Trkiyede Tarihilik....a.g.m. s.11. 62 Ahmet Temir,Yusuf Akura, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar Ankara,1987,s.65; Georgeon, a.g.e.s.80; Arkan, Tanzimattan Cumhuriyete.....a.g.m..s.1589.

58

15

4. Osmanl Tarih Yazclna Genel Bak a- Metod Osmanl tarihiliinin nasl bir tekaml geirdiini anlamak iin ncelikle Osmanl tarihilerinin tarih kavramndan ne anladklarnn bilinmesi gerekir. Tarih ilmi ve felsefesi, tarihin fidesi, olaylarn yorumu, kaynaklarn kullanm, tenkid anlay ve tarihinin vasflar konularna zellikle tarihiliin gelitii XVI. asrdan itibaren baz Osmanl tarihilerinin eserlerinde eitli ekillerde yer verdikleri grlmektedir.63 1- Tarih Yazclnn eitleri Baz Osmanl tarihilerinin eserlerinde tarihten ne anladklarn ve tarihide bulunmas gereken hususiyetleri aklarken, tarihi yazmakta asl maksatlarnn, Osmanl Hanedannn tarihini derlemek,zetlemek ve yazmak olduunu belirtmilerdir. Tarihilikte hkim akm devlet ve baarlardr. zellikle Osmanl hkmdarnn stn ahsiyeti ve ihtiam o devir tarih yazclnn asl ekirdeini oluturur.64 Tarihiler aydn bir kii olarak, yaad toplum ve siyas sistemin kabullendii veya dlad olaylara ister istemez belirli bir adan bakmlardr.65 Osmanl tarih yazclarn da, kendisinden ncekilerden miras olarak kald aka belli olan Osmanl devletinin varl ve devletin meru dzenini koruma dncesi nemli bir yer tutar. Devlet yapt tarihi ve takip ettii siyaseti kayt altna almak suretiyle gelecek kuak devlet kadrolarna aktarmak istemektedir. Bu, ayn zamanda temelde gelecekte hatrlanmak amacyla olaylarn aktarm yoluyla siyas meruluk iin bir temel oluturuyordu.66 Osmanl Tarihilii slm medeniyetinin gl tarih birikimi ve geleneinden yararlanmakla birlikte bu mevcut tarih geleneinin zerinde kendine has zellikler gstererek baarl rneklerini vermi ve devletin devam sresince tarihiliin her trnde Osmanl tarz olarak bilinen yeni bir anlayn domasna sebep

63 64

pirolu, a.g.m. s.253. Babinger, Osmanl Tarih ... a.g.e.,s.7. 65 Arkan,Osmanl Tarih Anlay.... a.g.m. s.85. 66 Behar, ktidar ve ...a.g.e s.45.

16

olmutur.67 Osmanl tarihileri,slm dnyasnda daha nce teekkl eden iki tarz tarih yazmnn kuvvetli tesirinde kalmtr. Bunlardan ilki daha ok ulemnn tekelinde olan, salam kaynaa ve rivyetin shhatini tyinde salam metotlara dayanan, sde bir dil kullanmay tercih eden klsik slm tarihiliidir. kincisi ise temelini daha ok ran efsnelerinden alan, kaynann gvenirliine zen anlatmda gsterilmeyen, hakikati arama yerine ahlk telkinleri gye edinen, Trk ve Mool devletleri hkmdarlarnca tarihilikdir. Osmanl tarihilerinden

belgatl dili tercih eden ve tarafsz kalmas pek ok defa mmkn olmayan zellikle byk ilgi grm olan Edeb Ktip elebi, Mneccimba, Cevdet Paa

gibi bz byk tarihiler, klsik slm tarih yazcln takip etmiler veya her ikisini terkibini yapmlardr zellikle dris-i Bitlisden sonra bir ksm tarih yazclar da Edeb tarihilik dediimiz tarzn etkisinde kalmlardr.68 Tanzimata kadar, Osmanl tarihileri tarih olaylar slm dini erevesinde aklamlardr. Yni, dini kaynak alan bir tarih anlay hakimdir. Devletin yaplanmasnda dinin byk lde belirleyici bir unsur olduu Osmanl devletinde, Tarih yazm slm tarihine ve mill bakmndan Osmanl Hkmdar ailesine dayanyordu.69 slamiyetten nceki devirler iin dier dinlere ait bilgiler ve Arap efsaneleri kaynak kabul edilmitir. Daha sonra ran, Trk ve Uzak Dou efsaneleri de kaynak olarak kullanlmtr. Bylece dnya ve medeniyet tarihi bu ereveden aklanmaya allmtr. Ayn zamanda halk arasnda dolaan yazl ve szl edebiyat konularnda da din tarihilik izleri olduu bilinmektedir. Bu adan baklrsa Osmanl tarihilii ark ve slm tarihinin bir devam olarak kabul edilmelidir.70 Bunun byle olmasnda Osmanl tarih yazcl ile devlet dzeninin ve siyaseti devleti arasndaki dorudan ilikiyi gz nnde bulundurmaldr. Osmanl politikasnn temel unsurlarndan birinin de tarih olarak Dou-slm

toplumlarnn koruyuculuu grevini stlenmek olduu bilinmektedir.71

pirli,a.g.m .s.247-252; KuranTanzimat Dnemi...a.g.m. .s.113. Bekir Ktkolu, Tarihi Cevdet Ahmet Cevdet Paa Semineri,stanbul,1986, s.110. 69 brahim Kafesolu, Tarih lmi ve Bizde Tarihilik . Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 1963,s.14. 70 Kodaman,Cumhuriyetin Tarih...a.g.e..s.88, Enver Ziya Karal,Tanzimattan Bugne Tarihiliimiz Felsefe Kurumu Semineri,Ankara,1977,s.255. 71 Cokun,a.g.m. .s. 52 .Karal.,Tanzimattan Bugne ...a.g.m. . s. 255.
68

67

17

XV. yzylda balayan Osmanl tarihilii, baz farkllklar dnda XVI. yzyla gelinceye kadar Osmanl tarihleri hikaye ve destan tarznda daha ok halk diliyle yazlm zl bilgilerden ibarettir. XVI. yzyldan itibaren gelime gsteren Osmanl tarihilii, rivyeti/nakilci/hikyeci / narrative denen bir tarih yazclnn en iptidai ekli olan bir tarz da eserler vermeye balamtr. Bat da ve Dou da Ortaa boyunca da devam eden bu hikayeci tarz tarih yazmnda bilgi yalnz tesbit ve nakledilmek suretiyle aralarnda hi bir irtibat gzetilmeksizin yl yl yazlrd.. Nakledilen olaylar arasnda sebep-sonu ilikileri zerinde durulmadan ve yorum getirilmeden yalnzca olaylarn kronolojik olarak aktarlmasyla yetinilmektedir. Osmanl kronolojiye uygun tarih yazclna bakldnda, olaylarn derinliine inilmeden sath bir anlatm tarz olduu grlmektedir.72 Btn bunlardan anlalan klasik Osmanl tarih yazclnn tasvir(destriptif) ve moralist tarih yazclnn tesine geemediidir.73 Klasik Osmanl tarihilerinden farkl olarak gemi hadiseleri birbirine bal bir hadiseler zinciri eklinde anlatmaya alan, olaylarnn kritii yapan az sayda tarihiler vardr. Bunlarda hi phesiz Osmanl tarih yazclna yepyeni bir gr getirmiledir. Bu tarihiler arsnda Kemalpaa-zde,Gelibolu Mustafa linin, Naim, Peevi , Katip elebi ve Cevdet Paa daha fazla bir tekml gstererek vakalarn sebep ve neticelerini tetkik ve izah ve tenkid edecek kadar bir kabiliyet gstermilerdir.Bunun yannda Tunuslu tarih felsefecisi bn Halduncu dou, ykseli ve k gibi organizmac yorum biimlerine de rastlamaktayz.74 Tanzimatla birlikte Bat dillerini bilen, Osmanl devleti ile Bat arasnda mukayeseler yapan tarihilerin Avrupada gelien yeni tarih metod ve teknikleri kullandn gryoruz. Bu dnemde Osmanl tarihi,Avrupa tarihinin bir paras

Babinger, a.g.e.s.7; Gyn,a.g.m. s.240; Ynan,a.g.m. s. 573; Kafesolu, Bizde Tarihilik.... a.g.m..s.1-2;Fuad Kprl, Bizde Tarih ve.Mverrihler Tarih ve Toplum, Cilt:15, Say: 89,1991,s.16; Tekinda, a.g.m. .s 661; zcan, a.g.m. s 36; nalck,a.g.m. .s.337; Flesceher, a.g.e.s 246. 73 erif MardinTarihe soru sormak Yeni Trkiye,Say: 33, Mays-Haziran 2000,s.386; erif Mardine gre bu yalnz Osmanl Tarihili iin deil, Cumhuriyetten sonrada Trk tarihiliinin temel meselesidir. (Mardin, a.g.e.s.384-387). 74 XVI. yzyl sonlarndan XX. yzyla kadar Osmanllarda, imparatorluun k ile ilgili dnceler ve bunu nlemek iin yaplmas gereken slahatlar yanstan eserler de bni Haldunun gr ve tarihilik anlaynn zellikle tavrla telakksinin Osmanl tarihileri tarafndan benimsendii bilinmektedir. (pirolu,a.g.e s.253).

72

18

olarak

dnlmeye balanmtr. Bir taraftan Bat kaynaklarna mracaat artarken dier taraftan da
75

ve

tercmeler daha ok

daha ok klasik Osmanl

geleneine bal eserler verilmeye devam edilmitir.

Dier yandan Tanzimat dnemi yeni bir tarih anlaynn ortaya kmasna vesile olmas sebebiyle Osmanl tarihiliinde nemli bir yere sahiptir. Devletinin kuruluundan Tanzimata kadar geen srede olaylarn aklanmasnda ve yorumlanmasnda slm tarihi temel alnd halde, bu dnemde Osmanl hanedan evresinde biimlenen bir tarih gr ortaya kmaya balamtr. Osmanl devletinin takip ettii Osmanlclk politikasna uygun olarak geleneksel tarih anlay dnda hanedan tarih gr ortaya atlmtr. Bunda maksat Osmanl hanedan etrafnda bir Osmanl milleti oluturmak suretiyle devletin btnln korunmasyd. Fakat salam esaslara oturmayan bu yeni Osmanl tarih anlay zaman ierisinde etkisini yiterse de Cumhuriyete kadar devam etmitir.76 II.Merurtiyetin ilanyla soyal ve kltrel alanda grlen gelimelere parelel olarak Bat metod ve tekniklerinde gre tarih yazclnda bir gelime grlmtr. Bunun yannda Trklk fikriyele birlikte mill tarih anlay hakim olmaya balamtr. O devrin milliyeti aydnlar Trk tarihi aratrma sahas geniletilerek Trk tarihinin yalnz Osmal tarihi olmadn, Osmanl ncesi Anadolu ve ayn zamanda Orta Asya ve Hindistandaki Trk devletlerinin ve kavimlerinin tarihini de iine aldn belirtmilerdir.77 Ayrca Merutiyet dnemin de ve Cumhuriyetin ilk 15-20 ylnda retici tarihilie byk nem verilmi ve bu ynde bir ok eser kaleme alnmtr Bilindii gibi retici tarih yazm milletlerin byk malubiyetler ve felketlere urad zamanlarda ve fikri ynden dank olduklar devirlerde mill birlik ve manev kuvvet alamak, yeni atlmlar yapmak maksad ile mill Avrupada da yzyllarca devam etmitir.78
75 76

tarihten ve

faydalanmaktr. Bu usul hemen her memlekette ba vurulan bir hadisedir

Arukan Tanzimattan Cumhuriyete...a.g.m.s. 1584. Kodaman, Cumhuriyetin Tarih...a.g.e.,s.89; pirli, a.g.e.s. 252 ; Alpugan, a.g.m.,s.263. 77 Lews,Trkiyede Tarihilik .......a.g.m. s.11. 78 brahim Kafesolu Tarih lmi ve....a.g.m. s.2-3.

19

II- Kaynaklarn Kullanm Tarih yazmnda nemli olan kaynaklarn Osmanl tarih yazclnda nasl kullanldna gelince, tarih yazm ve anlaynda olduu gibi Osmanl tarihilerinin kulland kaynaklar ve bunlardan istifade biimleri de zellik arz etmektedir. lk Osmanl tarihleri ana kaynak olarak esas itibariyle popler hikayelerden ve takvimlerden derlenmitir.79 Bunun yannda tarihiler bir ksm halk efsanelerinden ve tarihi bilgileri de ihtiva eden destanlardan faydalanmlardr.80 Bu usul dikkate alndnda modern tarih anlayn temel prensibi olan vesika yoksa tarih yoktur anlayna tam olarak uyulduunu sylemek mmkn deildir. Zaten bunlardan hibirisi zamanmza kadar gelen derinliine yazlm eserler deildir.81 Osmanl Tarihililerinin klsik dnemde de yazdklarn konunun veya ve bunlar tenkit szgecinden geirerek

devrin btn kaynaklarn toplamak

mukayeseli olarak ele alma hususunda yeterli zeni gsterdikleri sylenemez. Daha ziyade Osmanl kaynaklarn esas alarak vesikalardan sathi suretle istifade etmek suretiyle zamann artlarna gre tahlil yapmadan kullanmlardr. Tarihin en eski kaynaklar olan kitabeler, sikkeler, belgeler ve resm yazlar, sicilleri inceleme yoluna girmemilerdir. Birka istisna edilirse yazdklar devirlerin vekyinme halinde bulunan kaynaklarn bile tetkik etmedikleri anlalmaktadr.82 Klasik dnem Osmanl tarihilerinin zaten modern anlamda Ariv

belgelerinden faydaland kabul edilemez. XVI. yzyldan itibaren ariv belgelerini sistemli olmasa da kullanmaya almlardr. Bu daha ziyade bulunduklar grev icab baz belgelerden yararlanmak ekline olmutur. Bunlar arasnda Celal-zde Mustafa elebi, Selanik Mustafa Efendi, Ktip elebi ve XIX. yzylda ise Cevdet Paa bilhassa saylabilir.83

79 80

pirli, a.g.m. s.247. Gyn, a.g.m. s 240; Ynan, a.g.m. s 573. 81 pirli, a.g.m. s.247. 82 Ynan, a.g.m. s 574. 83 pirli, a.g.m.. s 251.

20

XIX. Yzylda Ahmed Cevdet Paa, tarihi belgeleri kullanmak bakmnda da bir dnm noktasdr. Tarih yazclk metodu ynnden Osmanl tarihiliine bir ok yenilikler getirmitir. Trkiye Ahmed Cevdet Paadan beri tarihi vesikalar kullanmak ve Avrupa ve Dnya tarihi gz nne alnarak mukayeseli tarih yazmak bilinen bir metod olmutur.84 Cevdet Paa daha ncekilerden farkl olarak gerek anlamda ariv belgelerini kullanm, belgeleri tahlil ve tenkit szgecinden geirerek terkib bir eser vermeye almtr Bugn ariv deposu olarak kullanlan binay da o yaptrmtr.85 XIX. Yzyln sonuna doru ktphanelerin kataloglarnn hazrlanmasna ve baslmasna giriilmitir. Daha nce belirtildii gibi Batdaki modern tarihilik hususunda almalarn mutlaka, Tanzimat dneminde Osmanl tarihilii zerinde de etkili olduu bir gerektir. Daha nce de sylediimiz gibi bu almalarn bir devamllk gstererek salkl bir gelimeye gittii sylenemez. III-Zaman ve Mekan Anlay Osmanl devletin de tarih yazcl btn geleneksel toplumlardaki

tarihilikte grld gibi zaman ve meknn kendi dnyas ile snrldr. Osmanl tarihilerinin XIX. yzyl balangcna kadar ele ald hususlara bakldnda esasa mevzular, slmiyetin zuhuru ve hilafetin kuruluu, Osmanl imparatorluu ve Osmanl hanedan oluturur. Seluklu Trkleri iki tarih hadiseler serisi arasnda bir irtibat halkas tekil etmitir.86 Osmanllarda tarihi olaylara vesile olann da, tarihi yazdrann da ayn dar evrelerin insan olmas siyas iktidarn tarih yazm tarzn da etkilemesine sebep olmaktadr. Bu adan bakldnda tarih siyasi iktidarn meruluunun nemli bir arac olmaktadr. te siyas iktidarn tarihle bu derece ilgilenmesi tarih olaylar zaman ve mekan olarak zamanlk olarak
84 85

dar bir evrede ierisinde kendine dnk ve imdiki

kaleme alnmasna da yol amtr. Zamannda dier lkelerdeki

Ortayl,Osmanl Tarih Yazclnn ...a.g.m.s.426. zcan, , a.g.m. s 36; Kodaman,Cumhuriyettin Tarih... a.g.e. s.88; Tekinda, a.g.m. s 661; Ynan, a.g.m. s 576; smail Hakk Uzunarl, Yeni Trk Tarihinde Vesikaclk Belleten, Cilt:2,Say:7/8,1938.s. 370. 86 Lews,Trkiyede Tarihilik.....a.g.m. s.19;Cokun,a.g.e.m, 43.

21

olaylarla ilgilenme ve bu olaylarla mukayese etme, baka zaman dilimlerindeki olaylarla karlatrma bulunduu, ve onlarn tecrbelerinden yararlanma Osmanl klasik Bilindii gibi Osmanl tarihileri, bilginin var olmad bir tarihiliinde son derce snrldr.

ama henz Rnesans tipi bir intelligentisiann

toplumun adamdr. Bu yzden tarih bilgisi ve yazm yoluyla dnyaya zt ve farkl baklar ve yorumlar ortaya atmak gibi bir dnceye mmkn deildir.87 IV- Tenkid Anlay Osmanl tarih yazcln, resm tarihilik anlamnda bir vakanvislie yaaylarn vg yoluyla sahip olduunu sylemek

indirgemek,sadece savalar ve saray evrelerinin

anlatmaktan ibaret saymak, vahim bir yanlgdr.88 Devlet dzenini yannda olmakla birlikte birok devlet grevleri tenkid edilmi, hatta yeri geldiinde st kapal olsa da hkmdarlar dahi tenkid edilmekten kurtulamamtr. Tarihilerin kiileri ve hadiseleri tenkidde kendilerine has zelliklere sahip olduklar bilinmektedir. Devletin resm tarihileri ile sipari zerine tarih yazanlarn tenkit konusunda ok dikkatli ve yetersiz olmalarna mukabil mnferit tarihilerin tenkid konusunda olduka cesur olduklar grlmektedir. Bazen dorudan doruya aka ifadeler ile kiiler eletirildii gibi daha ok tenkid konusuna ok uygun bir Kuran- Kerim ayeti, Hz. Peygamber in bir Hadisi, bir iir, bir atasz veya bir deyim tercih edilmitir. 89 XIX. yzylda Osmanl devletinin slahat hareketleriyle birlikte Avrupayla kurulan ilikiler sonuncu Osmanl tarihilerin, Batdaki yeni metodlar ve anlaylar takip etmesiyle tenkidi gr da daha esasl bir ekilde yerlemitir.90 V- lm Tarih Anlay Batda fikir akmlar ve buna paralel olan farkl tarih anlaylar Batllama hareketleri ile birlikte Osmanl aydnlar arasnda yaylmaya balamtr. Bilhassa Aydnlanma dneminin dnrlerinin fikirleri tercmeler yoluyla ksa zamanda
87 88

OrtaylOsmanl Tarih Yazclnn...a.g.m. 420-422; Beharktidar ve...a.g.e. s58. Cokun, a.g.m. s. 48-49; lber Ortayl, Gelenekten. Geleceea.g.e. s.27. 89 pirli, a.g.m, s.253; Ynan, a.g.m, s. 573. 90 Cokun, a.g.m. s.44 ; Arkan Osmanl Tarih Anlay a.g.m. s.85.

22

Trkiyeye girmitir. Devletin at Tercme Odas bir ok Trk aydnn yabanc dil renmesini ve yetimesini salamtr Trk aydnlar Avrupann fikir hayatn Bacon, Locke, Montesquieu, Rousseau ve dier fikir adamlarn tanma imkan bulmutur Fransz ihtilalinin temel ilkeleri olan insan haklar,hrriyet, bamszlk ve milliyetilik gibi kavramlar oktan lkeye girmi ve Osmanl aydnlarnca da tartlmaya balanmt. Bu yolla oluan dnce akm ile birlikte tarih alannda tercme faaliyetleri artmtr. Osmanl bilim akademisi olarak kabul edilen Encmen-i Dani Avrupadan bir ok tarih eserleri Trkeye evirmitir.91 Osmanl aydnlarnda etkisi grlen Bat kaynakl bu dnceler hi phesiz ki Osmanl tarih yazclnda da messir olmutur. Mesel, dneme damgasn vuran Cevdet Paa, Fransadaki hkim olan tarih anlaynn etkisinde kalmtr.92 Osmanl tarihilii Bat fikir akmlar yannda Batdaki yeni metotlar ve anlaylar takip etmeye almlardr. Bu adan XIX. yzyl Osmanl tarihiliinde dnemin balangc olmutur.
93

yeni bir

Tanzimat devrinde grlen bu gelimelere ramen Batda XIX yzylda doruk noktasna kan bilimsel tarih almalarn birka tarihi istisna edilirse yeterli ilgiyi gsterdii sylenemez. Bat dillerinde Tarih ilmi konusunda yazlm binlerce eser olmasna ramen dilimize evrilmi tarih metodu konusunda Gelenbevzade Tevfik Beyin, Hamidet-l usul adl kk ve yetersiz bir aratrma eserinden bakas yoktur.94 Felsefe tarihine dair ise Ahmed Vefik Paann 1863 de Darlfnundaki tarih felsefesi ders notlarn ihtiva eden Hikmet Tarihi adl bir risalesi vardr.95Bununla beraber bu yzyl da nmizmatik, arkeoloji ve epigrafi gibi bilimsel tarihiliin baz dallarna girildi. Tanzimat dneminde bir arkeoloji mzesi kurulmas ve lke topraklarndaki antik eserlerin toplanmas ile nmizmatik dalnda

Arkan, Osmanl Tarih Anlaynn...a.g.e m s..87; Fransz htillini fikr ynne hazrlayanlardan J.J. Rousseau Osmanllar aydnlarn etkilemiti. Onun birok eseri Ziya Paa tarafndan Trkeye evrilmi, nl Contrat Sociali Ahmet Mithat. ttihat gazetesinde yeni bir evrisini yaynlanmaa balamt. (Hilmi Ziya lken,Trkiyede ada Dnce Tarihi, Seluk Yaynlar, Konya, 1966, s.154). 92 Behar, a.g.e. s.54. 93 Arkan,Osmanl Tarh Anlay ....,a.g.e. s.87. 94 Ynan, a.g.m. s 592. 95 Alpugan,a.g.m. . s.263; Ynan, a.g.m. s,592.

91

23

nemli gelimeler kaydedilmitir.96 Bat kaynaklarndan istifade eden ve Bat metotlarn kullanmak isteyen tarihiler Batda XIX.

Osmanl tarihileri says da ok azdr. Bu az saydaki

yzylda gerek bir bilim disiplini seviyesine erien tarih aratrmalarn da olduu gibi olaylar arasnda illiyet balarn bulmaya, olaylar belgelere dayandrmaya, olaylar ve kaynaklar tenkit szgecinden geirdikten sonra terkib eser vermeye almtr. Bunun da ilk rnei Ahmed Cevdet Paadr. Bununla birlikte Osmanl tarihilii genel olarak ananev tarih anlayn hikayeci ve tasvirci metotlar devam ettirmitir. Mesel,bunlarn sonuncusu li Paa ile balayan ve sadrazamlarn hayat hikayelerini anlatan bnlemin Mahmud Kemaldir.97 Tarih yazmnda modernleme ile geleneksel tarih anlayla birlikte varlklarn devam ettirmilerdir.98 Ksacas, Tanzimat dnemindeki tarih alanndaki Bat metot ve anlaylarndan etkilenme ok snrl kalmtr XIX.Yzyldan sonraki Osmanl tarih yazcl, lber Ortaylnn deyimi ile ne modern tarihilie, ne de vakayinmecilie girer.99 II. Merutiyetin ilanyla sosyal ve kltrel hayatta grlen gelimelere paralel olarak Bat metot ve tekniklerine gre tarih yazclnda da bir gelime grld. Mkrimin Halil Ynan, Osmanllarda btn sosyal ve kltrel alanda olduu gibi tarihe dair cidd ve ilm eserlerin telif ve tercme edildii ve Avrupadaki Tarih Akademileri tarznda (Tarih-i Osman Encmeni) kurulduu, eitli tarih dergileri ve eitli monografiler neredildii II. Merutiyet dnemini. ilm tarihiliin balangc olarak grmektedir.100 1909 ylnda kurulan Tarih-i Osmani Encmeni, ada anlamda Tarih malzemesinin nasl deerlendirileceini, kaynaklarn nasl kullanlacan,belgelerin ne ekilde alnp ilenecei gibi meselelere bilimsel yntemlerle yaklalmasnn ilk rneklerini verdi.. Kaynaklarn var olan yazmalarnn birbirleriyle karlatrlmas suretiyle en eski metne yakn bir nshann ortaya kmasn salayan bu yntemin (edition critique) ilk def bu tarihlerde biz de
Ortayl,Osmanl Tarih Yazcl........ a.g.m. . s 425-427; akirolu,Memleketimizde Toplu Tarih almalar-1 a.g.m.. s 41; Arkan, Tanzimattan Cumhuriyete...a..g.m.. s 1588. 97 Kuran,Tanzimat dnemi...a.g.m.. s.114. 98 Cokun,a.g. m. s.46; Kodaman,Cumhuriyetin Tarih.. a.g.e. s.89; Behar, ktidar ve ...a.g.e. s.54-58; pirli, a.g.m. . s 252 ; Alpugan, a.g.m. s. 263; Arkan, Tanzimattan Cumhuriyete...., a.g.m. . s.1584. 99 Ortayl, Gelenekten ....a.g.e. s. 42. 100 Ynan,a.g.m. s.595.
96

24

uygulanmaya baladn belirtmek gerekir. te yandan Trkiyenin eitli yerlerinde Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemlerine ait kitabelerin dergide yaynlanmas yolunda ok ileri admlar atld. Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas/TOEMin her saysnda kitabelerle ilgili nemli yazlar yer almtr.101 b- Trk Kavramna Bak Osmanl devrinde yazlan tarihlerde, Osmanl devletinden nceki Trk tarihine ok az yer verilirdi. Yalnzca Seluklulardan ksaca bahsedilir ve Osmanl devleti dnda slm tarihi zerinde uzun uzun durulurdu. Orta Asya Trk tarihine temas edilmezdi. Trk tarihi olanca genilii ile alnp Trklerin dnya tarihindeki oynad nemli rol, sahip olduu stn medeniyet ve slm tarihi iindeki yeri gereklere uygun olarak hibir eserde tam olarak ve geni ekilde incelenmemiti.102 Osmanl tarih yazclnda ifadelerin kullanlmas da Trk ve Trkmen hakknda hakaret dolu

tenkitlere sebep olmutur. Osmanl tarihlerinde kaba

Trk,cahil Trk ve idraksiz Trk gibi Trkler hakknda kltc deyimlerin getii bir vkadr. Tarihlerde,Trkmenlerin tahkir edilmesi ile ilgili en youn olaylar Fetret Devrinde grlmektedir. Bu dnemde Anadoluda kan isyanlarn konar-ger Trkmenlerin bir blm tarafndan desteklenmesi Osmanl tarihileri tarafndan hemen hemen ayn dille eletirilir. Yalnz Osmanl tarihileri Anadoluda Osmanl devletine kar isyan eden Trkmenleri deil, ayn zaman Osmanl devletine direnen, savaan ve ayaklanan Trk beylikleri ile birlikte her topluluu ve teekkl dman sfat ile tanmlamaktadrlar. Ssl ifadelerle Dman kmsemeyi adet haline getiren Osmanl Tarihileri, Osmanl hanedan ile ayn kan tamasna ramen Osmanllarn Anadoluya hkim olmaya altklar dnemde Anadolu da Osmanlya kar direnen dman grdkleri Trk topluluklar iin kltc ifadelere yer vermilerdir. Aslnda Osmanl reaya arasnda isyan edenler iinde hangi milletten olursa olsun benzer ifadeleri bulmak mmkndr. Bunun yannda Osmanl tarihileri arasnda gelenek haline gelmi olan anlatma gre Osmanllar, Ouz neslinden olup Kay boyuna mensuptur. Devlet bir Trk devletidir. Geleneksel tarih yazclnda Osmanllarn yapt gzalarda kafirlere kar Trklerin kesin
101 102

Arkan,Tanzimattan Cumhuriyete....,. a.g.m.. s 1593. Kodaman, ,Cumhuriyetin Tarihi... a.g.e.s.88;Karal, Tanzimattan Bugne....a.g.m. s.255.

25

stnl prensibi ilenmektedir. Ama unu da

var ki

milliyeti duygularn

yeterince kuvvetli olmad ve mill devlet yerine hnedana biat etmeye dayal devlet anlaynn hkim olduu ok milletli bir imparatorluk dneminin olduu da unutulmamak lzm gelir.103 c-Tarih Kitaplar eitleri Osmanl tarihiliinde eitli konularda tarih yazlmtr. Devletin kurulu yllarnda yazlan menkbnme,fetihnme, gazavatnme/gazinme, tarzndaki eserlerden sonra umum tarihler, saltanat tarihleriler,nasihatnameler,ehnmeler, ehir tarihleri,sefer tarihleri, tekilat tarihleri, gnlkler (rznmeler), biyografi, htrat, seyahatnme, sefaretnmeler. slm Tarihleri, Umumi tarihler,Trk tarihleri, mahalli tarihler,eitli lke tarihleri, tarih szlkleri,hatralar ve Arapa ve Farsa tarihler ve mnferit bir hadise ve bina tarihleri gibi eitli konularda ve pek ok trde tarihler kaleme almlardr.104 Sonu olarak her eye ramen Osmanl Tarih yazclnn bir gemii, bir gelenei vardr. Osmanl tarihilii balangtan devletin yklmasn kadar siyasi iktidarn nitelii ve siyasi dnce akmlarna paralel bir geliim gstermitir. Devletin yaplanmasnda dinin arln hissettirmeye baladnda tarih yazcl slam tarihine ve milli bakmdan da Osmanl hanedanna dayanmaya balamtr. Tanzimattan sonra bir yandan eski usulde tarih yazclna devam edilirken, dier yandan Batdaki fikir akmlar ve bununla birlikte tarih metot ve anlaylar da lkemize sitemli olmasa da girdii grlmektedir. Osmanl tarih yazcl bir ok kimse tarafndan tenkid edilmitir. Bu tenkitlere bakldnda en nde geleni Osmanl Tarihilerin tasvirci anlayta olmasdr erif Mardine gre Batllar da Osmanl tarihiliine deskriptif ya da tasvir bulmaktadrlar. Bu yzden Osmanl Tarihilii tasvir ve moralist tarihin tesine geememi olarak gsterilir. Tarih felsefesi yaptn iddia edilen tarihi

Tufan Gndz Osmanl Tarih Yazclnda Trk ve Trkmen maj Yeni Trkiye, Say:33 MaysHaziran,2000 s.459-464. 104 pirli,a.g.m.s.247-252;erafettin Severcan,Sleymanmeler Osmanl,Cilt,8,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara,1999,s.302.

103

26

hemen hemen yok gibidir. Tasvircilikten ayrlp modern tarih anlaynn zellii olan analiz zerine odaklandna pek az rastlanlmaktadr.105 Osmanl tarihilii her ne kadar Trk tarihine gerekli ilgiyi gstermemise de mill kltrmzn gelimesi asndan etkisi olmutur. nk Seluk tarihileri eserlerini Trke yazmazken, Ahmed ve Akpaazde gibi ilk Osmanl tarihilerinden itibaren eserlerini Trke kaleme alanlarn says olduka fazladr. Unutulmamas gereken bir hususta modern tarih anlay Batda modern bir dnemin rndr. Bat tarih yazcl, Batnn Yeni a sonras gelimeler iinde kazand hviyetle ilgilidir. Esas olarak Modern tarih yazcl XIX. .yzyln siyas ve kltrel ikliminde ortaya km ve olgunlamtr. Osmanllarda Batllama hareketleri iinde sistematik olmasa da tarih yazcl da Batnn tarih yazm ve metotlarn tanmaya ve ondan etkilenmeye balamtr.106 Dier taraftan Nejat Gynn dedii gibi Osmanl tarihi hakknda yaplan bir ok sert eletiriler ve ar hkmlerin Osmanl tarih eserleri zerinde yaplan aratrmalar arttka eskisinden daha farkl bir boyut kazanaca phesizdir.107 B. OSMANLILARDA TARH ETM 1. Tanzimattan Sonra Tarih Eitimi XIX yzyldan itibaren tarih ilminin gelimesiyle devletler, kendi

geleceklerinin teminat iin tarih aratrmalar ile birlikte tarih eitimine de ayr bir deer verdiler. Bu yzden tarih ilmi ayn zamanda bir eitim arac olarak kimlik oluturma ve devletin ideolojisini geni kitlelere benimsetilmesinde daha fazla nem kazand. Avrupa lkelerindeki okullarda tarih dersleri artk muayyen bir gayeyi temine hizmet edecek suretle okutulmaya baland.108 XIX. yzylda Avrupada eitim kurumlarnn byk toplum kitleleri arasna yaylmas, Osmanl devleti zerinde etkisini gstermi ve devlet eitim sisteminde deiiklie gitmek zorunda kalmtr. Cumhuriyet dnemi Tarih eitiminin iyi anlalmas iin Osmanl

erif Mardin, Tarihte Soru ...a.g.m. s.385-386. Cokun, a.g.m. s.46. 107 Gyn, a.g.m. s. 252-253. 108 Orhan Trkdoan, Deime-Kltr ve Sosyal zlme, Birleik Yaynclk, stanbul,1996,s14-.39; Yusuf Akura,Birinci Trk Tarih Kongresi, lk ubat,1933,s.29.
106

105

27

devletindeki okullardaki tarih eitimini genel hatlaryla hatrlamamzda yarar olacaktr. Osmanllarda Batl anlamda yaplan slahatla birlikte Devletin ciddi olarak eitime el atmas Tanzimat devrinde balamtr. Askeri okullar yannda lkmektepler, Rtiyeler, dadiler ad altnda okullarn almas ile eitim alanndaki gelimeler messeseleme ve yaygnlama yoluna girmitir. Eitim ve retimle birlikte tarih eitiminin nemini anlayan Devlet, artk ders kitaplarn belirlemitir. Tarih dersi, 1869 Maarifi Umumiye Nizamnmesi ile kendisi Maarif

Vekaletini programna alnarak her dereceli okulda okutulmaya balatlmtr. Balangta tarih ders kitaplarnn arlk noktasn Osmanl hanedan ve slm tarihi tekil ederken, slm ve Osmanl ncesi tarihe daha az yer ayrlmtr.109 Bu devirde yeni alan okullarda tarih dersinin programlara girmesi ile tarih kitaplar yepyeni bir yntemle kaleme alnmaya balanmtr. Osmanl tarihinde siyas olaylarla birlikte sosyal ve kltrel gelimelerin de kitaplarda yer ald grlmektedir. Ahmed Vefik Paann Rtiye okullar iin yazd Fezleke-i Tarih-i Osmanisi muhtemelen Tarih ders kitaplarnn ilk rneidir. Okullarda okutulmak iin kaleme alnan Sleyman Paann Tarih-i leminin, Abdurahman eref Beyin Tarih-i Devlet-i Osmaniyesinin ders kitaplar arasnda nemli bir yeri vardr. 110 Bu kitaplarn bir ksm Franszca tarih kitaplarnn tesiri altnda yazlmt. Trk tarihine yeteri kadar yer verilmeyiinden ve tercme kitaplardaki Trk milleti hakkndaki yanl bilgilerden rahatsz olan Sleyman Paa, Ahmed Vefik Paa gibi milliyeti aydnlar, mill tarihe nem veren ders kitaplar yazmlardr. 111 1880 sonra ders kitaplar muhteva ve retim seviyesi asndan farkllamaya balad. XX. yzyln bana kadar Ali Tevfikin Fezleke-i Tarih-i Umumisi okullarda ders kitab olarak okutuldu. Ancak II.Abdlhamid devrinde tarih dersleri sbyan okullarndan kaldrld. Fransz htilalini milletleri hkmdara kar isyana

109 110

Mete Tuncay lk ve Orta retimde Tarih Felsefe Kurumu Seminerleri,1977,s.276. Alpugan, a.g.m, 262-64. 111 Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Mill Eitim Basmevi,stanbul,1974, s.8.

28

tevik eden fikirlerden genleri uzak tutmak iin Rtiyede genel tarih yasakland, fakat Osmanl tarihi okutulmaya devam edildi.112 2.II. Merutiyet Devri Tarih Eitimi II.Meruriyet dneminde Trklk akmnn gelimesiyle birlikte Mill tarih anlaynn domas okullardaki tarih dersleri mfredatna da yansmtr. Tarih yazanlar oalm ve genilemitir.
113

Trk tarihi ilgili konular zaman ve mekan olarak

Bu yzden II. Merutiyet dnemi tarih yazm asndan olduu

gibi tarih eitimi iin de yeniden dou saylr. Tarih dersleri mill ve vatan terbiye arac olarak grlmtr. Bunun yannda tarih olaylar ve sebepler ilikisi blhassa, Osmanl devletinin duraklama ve gerileme sebeplerine ayrca nem verilmitir. Ayrca 1913 tarihli knun ile okullardaki tarih dersleri yeniden dzenlenmitir.114 1915de neredilen mfredatta Osmanl tarihi bahislerine XVIII.asrda Avrupa, Fransz edilmitir. inklb, yeni Avrupa devletlerinin teekkl, Amerika bahisleri ilve
115

Bu devirde okul kitaplarnda eski kitaplardan daha fazla olarak Trk Tarih ders kitaplar hl Batl

tarih ve kltrne yer ayrlm olmasna ramen,

kaynaklara daha ok da Franszcdan devirilip toplanarak hazrlanm eserlere dayanyordu. zellikle Seignobosun tercmelerinden yararlanmlard.116 Bu kitaplara bir anlamda Bat-Merkezli tarih anlaynn erevesi hkimdi. Yusuf Akura bu konuda yle demektedir Onlar bize btn kavimlerin Arya rkndan aa ve Allah tarafndan Aryallarn menfaatleri iin almaya ve mahkum bir hizmeti olmak zere halk edildiklerini telkine alyorlar; bizde Tanzimattan beri, onlarn bu propagandalarna, kendi kitaplarmzla hizmet ettik durduk Artk, kitaplarmz, bilhassa tarih kitaplarmz,byle yanl ve bize zararl bir nokta-i nazarn nirliini etmeyecektir. Batl devletler ok nceleri tarihlerini muayyen bir gayeyi temine hizmet edecek ekilde yazmaya balamasna ramen, Avrupann bu usuln tamamen benimsemeyen bir millet vard. O da Trklerdi.117
Alpugan,a.g.m. s.262-266; Arkan Osmanl Tarh Anlaynn......a.g.m. s.8788; Mustafa Safran, Osmanl Tarihi retimi ve Osmanl maj Trk Yurdu,Aralk1999-Ocak 2000,Say:148/149,s.485. 113 Akura, Birinci Trk...a.g.m. s.29. 114 Yahya Akyz,Trk Eitim Tarihi(1993e Kadar).stanbul,1994,s.229-235;Alpugan, a.g.m.265-267; Alpugan,a.g.m. s.264; Safran a.gm. s.486-487. 115 Hasan Ali Ycel, Trkiyede Orta retim, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara, 1994,s.180. 116 Akura,Birinci Trk....a.g.m.s.28. 117 Akura, Birinci Trk...a.g.m.s.29-30.
112

29

1908den sonra ders kitaplarnn yapsnda ve niteliklerinde de deiiklikler fark edilmektedir. Ders programlarnda hayat ve sosyal muhteval konular yer almaktadr. Tarih kitaplarna bir tarafdan harita ve resimler ilave edilmi, dier tarafdan da devlet adamlaryla ilgili bilgiler konmutur.118 XIX. yzyl sonlar ve XX. yzyl balarnda tarih ders kitaplarnn ortak zellii,Osmanl ders kitaplar da modernlemesinde Osmanl Tanzimat Orta reformlarnn Asya ve Trk neminin kkeninin vurgulanmasdr. Abdlhamid dnemi ders kitaplar kadar,1908den sonra baslan hanedannn vurgulanmasyla, Kay airetinin XIII. yzylda Horasandan Anadoluya gn belirten bir girizgahla balamaktadr.1909da Ahmed Refik Osmanllarn Trk kkeniniOsmanllarn balangc,Trklerin hayat tarz, Cengiz Han, Erturulun Anadoluya var ve Osmanl vilayetinin bamszl gibi temalar alt balklarla vermitir.119 Netice olarak kinci Merutiyetten sonra, Milli tarih anlay uyanmasna ramen Avrupal bilginlerin eserlerine dayanlarak, ou zaman da bu eserler ciddi bir kritik szgecinden geirilmeden yaplan aktarmalar yznden Trk tarihi hakknda geree uymayan bir ok bilgiler, mnsz iddialar ve hatt iftiralar memleketimizde de yerlemeye balad. Acele olarak Franszcadan evrilmi umum tarih kitaplar mill bir gr asndan yazlmad iin eletirilere yol amtr.120 Bu aslsz bilgilerin ders kitaplar vastasyla okul andaki ocuklarn zihnine ilenmesi ayrca zerinde durulmas gereken bir hadisedir.

Alpugan, a.g.m, s.266 . Mesel,. Ahmed Reid kitabnda her padiaha hizmet veren sadrazam ve eyhlislamlarn listesini vermitir. Ayrca II. Merutiyet dnemi ders kitaplarnn ortak bir zellii de Osmanl medeniyet ve kurumlarnn vurgulanmasyd. Bu eilim daha kapsaml bir ekilde Ali Readn Asr-i Hazr Tarihinde gzlenebilir. Fransz kitaplarna dayanarak ders kitab yazan Ali Readn bu kitabnn dikkate deer zellikleri de vardr. Kitapta Osmanl tarihi dnda Avrupa, ABD, in ve Japonyay ihtiva eden Dounun siyas ve iktisadi durumu incelenmitir. Ticaret ve sanayideki ada gelimeler vurgulanm, Avrupa devletleri ve smrgeleri arasnda siyas ve iktisad ilikiler deerlendirilmitir. Bununla birlikte Avrupadaki edeb ve ilm ilerlemeler hakknda da bilgi verilmitir. Bu kitabn imparatorluk okullarnn resmi ders programna konulmas nem tamaktadr. Ali Readn kitab, Osmanl elitinin daha geni bir mnda kresel tarih anlayn kabul etmekte olduunu ve Osmanl devletinin beks ile Avrupa g siyaseti arasndaki ilikilerin btnyle farknda olduunu gstermesi bakmndan nemlidir (Alpugan, a.g.m, s.266 ). 119 Alpugan, a.g.m. s.265-267. 120 Turan Feyziolu,Atatrk ve Tarih Atatrk Haftas Armaan, Genel Kurmay Askeri Tarihi ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar,Ankara 1986,s.12;Mete Tuncay,lk ve Orta retim.a.g.m.s.276.

118

30

C. AVRUPADA TARH ANLAYILARI nsanln kendi gemiini renmek ihtiyacndan doan tarih ilmi,ana gayesi ayn kalmakla beraber yzyllar boyunca eitli tahavvllerden gemi ve Tarih anlay ve aratrma usulleri devirler boyunca deimitir. Balangta yalnzca siyas ve asker olaylar aratran, hkmdar ve mill kahramanlar konu edinen tarih, XIX. yzylda evresi ve muhtevas gittike genileyerek lkelerin ve milletlerin btn kurumlaryla ilgilenen ve metotlar belirmi olarak bir bilim dal haline gelmitir. Batda tarih yazcl, maddeye dayanan hmanist Grek-Roma tarihilii ile balar, Hristiyanln evrensellii, Rnesanssn laik, hmanist seyir ierisinde ekillenmitir.121 1. Modern Tarihin Douu XVIII. yzyl, dinin ve gelenein insanlarn hayatnn her ynnn belirlemesine kar, akl ve eletiri a olarak farkl bir deiimi ifade etmektedir. Bu yzylda, akl her meseleyi zmek iddiasndadr. Buna gre devlet, ahlk, tarih ve din btn elemanlarna kadar zlmelidir. Dolaysyla bu ada meselelerin zmnde dinin yerini bilim almtr. Metafizik gerekler yerine bilimsel gerekler gemitir. Bylece insann pratik alanda gerei bulmak,tabiata hkim olma gcne inan, insann aklna gvenme ve snrsz ilerlemeye inanma Aydnlanma dncesinin en belirgin zelliklerini oluturmaktadr. Kilise ve Hristiyanln otoritesinin yerine tabiat ve akln otoritesini koyan Aydnlanmaclarn temel unsurlar, dini muhtevadan ayrlm akl, hrriyet, tabiat gibi kavramlardr. Aydnlanmaclar gelenekle gelen yanl bilgilerden kurtulmak ve nyarglarmzn kaynann bilmek iin tarihi gerekli gryorlard. Bu yzyl da tarih ve felsefe kavramlar bir araya getirilerek ilk defa tarih felsefesindensz edilmitir. Tabiat gibi insanlarn da bir ilerleme iinde olduunu ve tarihi de ilerlemenin ve insan gelimelerin doruland bir alan olarak dndler. Bu yzden Aydnlanmaclar gemii ilerleme dncesine gre yorumladlar ve akln hkimiyetinde insanln madd ve manev bakmdan daha iyiye gittiini savundular Fransada Aydnlanma
Doan zlem,Tarih Felsefesi Anahtar Kitaplar, stanbul,1994, s.68; Kemal Ayta, Avrupa Eitim Tarihi, stanbul, 1992, T s.98-165.
121

ve inac zellii,

Aydnlanmann didaktik, ilerlemeci ve yasalarla aklama yaklam ile tarih bir

31

kltrnn byk temsilcisi Volter, Aydnlanmac tarih anlaynn esasn tekil eden ilerleme fikrinin en tannm savunucusudur. Dier aydnlanmaclar zerinde nemli tesiri vardr. Ona gre, tabiat ilimlerinde olduu gibi tarihte olaylar tek tek alnarak birbirine balayan kanunlar aranmaldr. Volter, tarih olaylar akla uygun oluuna ve olmayna gre deerlendirmektedir. Kant, tarihin gelimesinde esas l olarak hrriyeti alr. Ona gre ilerleme hrriyet fikrinin tarih sahnesinde yaylp gelimesidir.122 Ortaa Avrupa anlaynn aksine Aydnlanma dneminde, Avrupa grmlerdir.

toplumlar, kendilerini kltrleri bakmndan farkl milletler olarak

XVIII. yzylda Aydnlanmayla birlikte bir taraftan tabiat bilimlerine olan gvenle ilerlemeye derin bir inan duyulurken, dier yandan milletler kendi tarihlerini mill uurla ele almaya balamlardr. yaanan barbarlktan Aydnlanmaclarn, milletlerin gemite ve batl inanlardan kurtulduu lde gelecekte

olgunlaabilecei yaklam, bata ABD ve Almanya olmak zere eitli milletler tarafndan benimsenmi ve gelecein milletleri olmak gayreti iine girmilerdir. Bu anlay belli deiikliklerle XIX. yzylda da devam etmitir.123 Bat toplumlarnda tarih, btn ilimlerin evrim basamaklar gibi gelime gstererek ilim asr ad verilen XIX. yzyln siyas ve kltrel ortamnda bamsz bir aratrma ve retim dal haline gelmitir. Bu yzylda tarih, artk profesyonel olarak eitilmi tarihiler tarafndan icra edilen ilm bir disipline dnmtr. Tabiat ilimlerinde kanunlar tesbit etme yolunda grlen almalar, tarih in de bir takm kanunlara balanmas imkannn aratrlmasna vesile tekil etmitir. te tarih tetkiklerinde de byle esaslarn hakim olduu Aratrctekml usuln yolu almtr. Modern tarih yazmn tekil eden Aratrc/ genetik tarz, tarihilikte son merhaleyi tekil eder.124 Bununla beraber eski devirlere

Sleyman Hayri BolayrFilozoflarn Tarih Gr Trk Yurdu, Cilt 8 Say:10, Kasm 1987,s. 56; Nadim Macit,Bir Tahrifin ktidar;Tarihsellik inde Aydnlanma Trkiye Gnl, .37, KasmAralk,1995, s.87-96; Ahmet idem,Aydnlanma Dncesi,letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 1519;John Tosh, Tarih Peinde-Modern Tarih amalarnda Hedefler, Yntemler ve Yeni Dorultular. (ev. zlem Arkan) Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1984. s.13. 123 Tosh,a.g.e. s.13. 124 Georg G. ggers, Yirminci Yzylda Tarih Yazm(ev. Gl aal Gven) Tarih Vakf yaynlar, stanbul,2000,s.8; Kafesolu,Tarih ilmi ve... a.g.m. s.3; E.Bernheim, Tarih lmine Giri Tarih Metodu ve Felsefesi(ev: kr Akkaya) Devlet Basmevi stanbul,1939 s.12-13.

122

32

ait tarih gr tarzlar tamamen atlmam ve daha yksek maksatlara yaramak zere yeni tarih anlayna yardmc duruma getirilerek layk olduklar yeri almtr.125 Bu yzylda tarihiliin en parlak anda, tarih yazmnn yeni tekniklerinin, yni, arkeoloji, nmizmatik, sigilografi, paleografi, filolojik,historik metotlar, edebiyat-folklor tarihi gibi dallarn doup gelitii grlr. Bu dnemde tarih, birlikte olduu felsefe ve edebiyattan giderek bamszlar. Bunun yannda Ariv belgeleri deerlendirilmi, niversitelerde bamsz tarih krsleri kurulmu, tarih dernekleri oluturulmu ve tarih dergileri karlmaya balanmtr.126 Aratrmac tarih anlay XVIII. yzyln sonunda XIX. yzyln banda

tamamyla hkim vaziyete gemitir. Tarih yaz tarznda ciddi bir hamle yaplm, olaylarn sade anlatm ve istikbale matuf retici vasf yannda k sebepleri, bunlar hazrlayan miller, eitli olaylarn sebep ve netice mnasebetlerinin aratrlmasna balanlmtr ki bylece tarih, ilmi olma hviyetini kazanmtr Artk edeb bir uslb ierisinde olaylarn kronolojik bir sralamasnn yaplmasnn tarih olmad, tarihin asl grevinin olaylarn sebep ve sonularn aratrmak suretiyle, aralarndaki illiyet ilikilerini bulmak olduu anlalmtr. Beeri olaylarn daima deime ierisinde bulunmas,tarih tekerrrden ibarettir anlayn ortadan kaldrarak, tarihi olaylarn her birinin zel artlar olduu, her hadise kendine has artlarn tesiriyle meydana gelen bir olgu olarak gzden geirilmesi kabul edilmitir. Her tarihi hadisenin kendi anda nasl ortaya ktnn, kendinden sonraki devreye nasl tesir ettiinin bilinmesi istenmitir. Tarih olaylarn gerek anlamda tahlili iin, btn bunlarn derinliklerine inilip ayr ayr aratrlmasna balanmtr. Bunun yannda olaylarn incelenmesi iin tek bir sebebin deil;coraf, sosyal, siyas iktisad vb. sebeplerinde iyi incelenmesi gerektii ortaya kmtr. Bylece her tarihi hadisenin siyas, iktisad, sosyal ve kltrel cepheleri ile bir kompleks olduu her tarihi olayn zel zaman, evre ve etkenler aracl ile deerlendirmesi mecburiyeti getirilmitir. Bu gerein ortaya kmas, ancak pozitivist (olgucu)zihniyetin hkim

Bernheim,a.g.e. s.14. Tosh,a.g.e.s.6-16;Salih zbaran,Tarih,Tarihi ve Toplum, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul,1997 s.69-70. 1821 de Pariste,kaynaklarn eletirel incelenmesi konusunda tarihiler ve arivciler yetitirmek zere Ecole des Chartes kuruldu. (ggers, a.g.e. s.26-27) .
126

125

33

olmas, bilimde metodun neminin anlalmas ve eitli bilim dallar arasndaki snrlarn izilmesiyle mmkn olmutur.127 Netice olarak bilimsel tarih anlay zaman ve mekana bal olarak tarih olgularn doru tesbitini ngrr. Bunun iin her trl veriler tenkidi bir gzle titizlikle deerlendirilir.Sonra olaylar tahlil edilerek,nasl oldu, neden oldu, sonular ne oldu?sorularna cevaplar aranarak olaylar, sebep-sonu bayla aklanr. Daha sonra mutlak doru veya hakikat olarak deil de ihtimal ve gerein bir paras olarak yorumlamas yaplr. Her yorumlama ister istemez bir dnya gr yanstr ki, zaten tarihin esas,hedefi de budur.128 2. Cumhuriyet Devri Tarihiliine Etki Eden Avrupadaki Tarih Anlaylar Avrupada ortaya kan tarih anlaylar ierisinde Trkiyedeki, mill tarih anlayn etkileyen zellikle Alman ve Fransz tarihiliinde grlen, romantik. pozitivist ve tarihselci akmlar 129 genel hatlar ele alcaz a- Romantik Tarih Anlay Milliyetilik akmlarnn gelimeye balad XIX. yzyl bandan itibaren Avrupa da milliyeti akmlarn zerinde en etkili olan akmRomantik tarih anlaydr. nsan hayatna ait sanat, edebiyat, mimari, pek ok alanda messir olan Romantizm, XVIII. yzylda Aydnlanma hareketinin aklclna kar bir tepki olarak domutur. Aydnlanmaclar evrensellii ve insanl, akl ve rnlerini n plna karrken, romantikler her milletin tekil, zgn olduunu ve mill kltr zerinde dururlar.130Romantikler, milletin zelliklerini yanstan mill kltr almalarn halkn bozulmam kozmopolit olmayan kylerde/halk da saf halde sakl olduklarna inandklar iin kr kesimlerine doru yneltmilerdir. XVIII. yzyln ortalarndan itibaren Avrupada etkili olan romantik anlay, etnoloji, filoloji ve folklor almalar, beeri bilimlerde grlen faaliyetlerle halklarn
ggers,a.g.e. s.26-27; zbaran,Tarih Tarihi... a.g.e. s.69-70, Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, Babakanlk Basmevi, Elaz,1999, s.3; Mbahat Ktkolu, Tarih Aratrmalarnda Usul, Kubbealt Neriyat, stanbul,1994, s.89; Kafesolu Tarih lmi ve .. a.g.m. s. 5-7. 128 Bayram Kodaman, Tarih Aratrmalar.nda Metot Meselesi Mill Kltr,Say:81, ubat,1991, s.31-34. 129 Behar, ktidar ve ..... a.g.e. s.20. 130 Nuri Bilgin,Kollektif Kimlik,Sistem Yaynclk, stanbul, 1995, s.9.
127

34

kkenlerine, farkllklarna ve kendi tarihlerine ynelmelerine sebep olmutur.131 XIX. yzylda Romantik yaklam milli tarih yazmnda en ileri safhaya varm, her millet, mill kimlik ve kendine gven iin tarih aratrmalar ve faaliyetleri seferberliine girmitir. 132 Romantizm tarih anlaynda nemli yeri olan Alman felsefecisi Gottfried von Herder(. 1803) ve onu takip edenler, milliyet teorisini her halkn ortak bir halk ruhu (Volksgeist) kavramna dayandrmlardr. Her millette, kendine has gelenek, davran tarzndan ve hayat artlarndan oluan volkgeist (halk ruhu) ya da nationgeist(mill ruh) vardr. Bu kltrel btnlk, btn millet yeleri arasnda paylalan ve tarih tecrbelerden oluan belli bir tarih ak ierisinde biimlenir. Her milletin bu kendine has mirasna sahip kmas gerekir. Herdere gre, tarihte her dnem ve a, hedefi kendi iinde bulunan tek tek birer tarihi btnlktr. Milletlerde tabiattaki canllarn durumuna benzer bir sreci gelenek iinde yaarlar Yzyllarca yabanc etkisi altnda kalm otantik kimliin ortaya kmas,arkeoloji, tarih ve filoloji gibi ilimler aracl ile kklerin gemite aranmasyla mmkn olur.133 Romantik tarihe bak tarznda, Aydnlanmaclarnki gibi gemi alar

aalayc bir ed yerine, insanlarn gemiine hiss olarak bakmak ve onlarda gerek ve deerli insan baarlarnn ifadesini bulmak gerektii anlay vardr. Tarihi, bugnk hayatmz tekil eden kaynaklar olarak deerlendirmilerdir. Bizim olan ve benliimizi tekil eden btn hatralar, heyecanl ve duygulu yaanm hayatmza balamadka ve onlarn devamndan ibaret olduumuzu bilmedike varlmzn farknda olmamz mmkn deildir.134 Bu yzden romantik tarih anlay ile tarihe bak as byk lde genilemi ve zenginlemitir.135

Savi Aydn Kltr- Kimlik. Modelleri Asndan Trk Tarih Yazm,Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits(Yaynlanmam Doktora Tezi) Anakra, 1997, s.88-94. 132 Behar,ktidar ve ... a.g.e. s. 28-29; lber Ortayl, Gelenekten ...., a.g.e. s.108-109. 133 Bolayr,a.g.m. s.6, zlem, a.g.e. s.53-56, Cennet Uslu. Cumhuriyet Dnemi Trk Ulusuluunda Kltrel Bir Unsur Olarak Tarihin Rol, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstitis, (Yaynlanmam Yksek Lisan Tezi) Krkkale,1998 s.47; R.G.Collngwood, Tarih Tasarm, (ev. Kurtulu Diner) Ara Yaynclk, stanbul, 2000 s.99. 134 Hilim Ziya lken, Millet ve. Tarih uuru, Dergah yaynlar,stanbul,1976,s.234. 135 Collwgood, a.g.e. s.99-101.

131

35

ngiltere, Almanya ve kuzey Avrupa milletlerinde grlen bu akm, Avrupa dndaki lkelerde yayld.136 Mill tarih aratrmalaryla birlikte destanlar ve yani epopeler gndeme getirildi, mimari yapld Bylece baladlar.137 b- Pozitivist Tarih Anlay XIX.yzyl Trk aydnlarnn ilgi duyduklar akmlardan biri de halk mirasn ve alanndaki almalar yapld, folklorlar yerli kltr unsurlarn ortaya karmaya meydana karld, rf ve adetler incelendi;halk motiflerinden opera ve operetler

pozitivizmdir.138 Pozitivizm lkemizde ki ilk modern ve Batl ideolojidir.139 XIX. yzylda bilim kazand stnlkle, tabiat lemini srlarn aa karmaya alt gibi toplumu ve kltr de anlamada kullanlmak istendi. Buna gre tabi dzenle, sosyal dzenle ilgili aratrmalarn tek bir metodolojisi olmalyd. XIX. yzyldaki bu yaklam klsik biimde ifade eden bilgi felsefesine Pozitivizm ad verilir. Olgular dorulamak ve bu olgulardan tmevarm yoluyla genelleme yapmak suretiyle yasalar ortaya koymak, Pozitivizin temel esaslar idi. Pozitivistler, tabi bilimlerde olduu gibi tarih bulgularn bilimsel kurallara gre deerlendirilmesi gerektiini ve tarih bilginin ancak bilimsel metoda uygun olduu zaman geerlilik kazanacan iddia ediyorlard. Bu etki altnda Pozitivist tarih yazm denilen yeni bir tarih anlay ortaya kt. 140 Teokratik tarih yazmna tamamen zt olan Pozitivist anlay Auguste Comtenin 1839 ylnda yaynlanan Cours de philosophie positive adl eseri ilham alnarak gelitirilmitir. Pozitivizm asndan tarihe bakldnda, tarihinin ilk grevi gemiin nasl aklanacan ve yorumlanacan belirlemek iin, tenkid szgecinden geirilmi birinci elden kaynaklara dayanarak gemi hakknda olguya dayal bilgi toplamaktr. Yalnz bu aratrmada tarihinin kendi deerleri ve

Ortayl, Gelenekten... a.g.e. s.109. Lon-E.Halkn,Tarih Tenkidinin Unsurlar,(ev:Bahaeddin Yediyldz)Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Anakara, 1989,s.82; lken Millet ve... a.g.e. s.230. 138 Murtaza Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii,nsan Yaynlar, stanbul,1986,s.201-226 139 Hsamettin Arslan, Pozitivizm Trk Aydn ve Kimlik Sorunu Balam Yaynclk, stanbul, 1995,s.567. 140 Collingwood, a.g.e s.135.
137

136

36

inanlarna yer verilmez, nk onu ilgilendiren ey olgular ve olgulardan kan mantk genellemelerdir. 141 Pozitivist olmutur.
142

anlayna gre gemi olaylarn yorumlanmas, tarih ilminin inceleme alan btn insanln gemi tecrbesi deil

Avrupada siyas akmlarn iinde bir ara olarak kullanlmaya balamasna sebep A.Comte gre de en ilerlemi halklarn geliim izgisi yni, Avrupann tecrbesi idi. XIX. yzylda Pozitivist tarihiler olaylarn geliiminden genel kanunlar karmak istediler. Comte 1939 da yazd kitap ta insanlk tarihini ayr zihniyet devresinden getiini ortaya atmtr. Buna gre tarihin kronolojik geliimi teolojik, metafizik ve bilimsel safhalar eklinde snflandrlmtr. Artk btn insanlarn mspet ilim derecesine girdiini, teolojik ve metafizik devrelerin geride kaldn ve bu yzden de din ve metafizik meselelerle uramann gereksiz olduunu iddia etmitir.143 Pozitivist tarih anlaynda tarih bulgular bir laboratuar arac haline getirmek suretiyle kanunlatrma iddialar, sadece basit bir olguculuk veya olgu tasviri seviyesini aamamtr. Pozitivist anlay, btn yasallk iddiasna ramen, dt ampirizmle, metot olarak kulland aralar ile tamamen nesnel lmeyi esas aldndan, madd olmayan sosyal ve kltrel olaylarn tarihiliini dikkat etmemitir. Burada mesele, tarihinin, olgular karsnda tarafsz kalmas ve meselelere fikr donatmdan mahrum olarak gitmesidir. Bu anlay, materyalizmle ilgisi olmasa da metafizik etkenlerin tesirini kabul etmemektedir. Tarih olaylarda fertlerin faaliyetleri, ancak genel durum ve artlar erevesinde ele alnmaktadr. ahsiyetleri ne kararak yazlan tarihler ilm olmayp romanlar trnden saylmaktadr. Tarih ancak olaylar k sebepleri ve etkenlerini aratrmak suretiyle ilim olur anlay hakimdir.144 c- Alman Tarihselcilii Cumhuriyet dnemi Trk tarihilii zerinde etkili olan dier bir tarih anlay bir anlamda Alman idealizmiden kaynaklanan Alman tarihselcilii (Historisizm)
Tosh, a.g.e. s.122-123; zbaran, Tarih Tarihi... a.g.e. s.70. Aydn, Kltr-Kimlik... a.g.e. s.76. 143 Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, stanbul,1981,s.139-140;Behar,ktidar ve...a.g.e. s.30; Bolayr, a.g.m. s.10.
142 141

37

XIX. yzyl balarnda Almanya, da ortaya km ve daha sonra btn Avrupaya yaylmtr. Romantizmin, milliyetiliin ve muhafazakrln ortak paydas konumundaki Alman Tarihselciliinin iki temel zellii; devlete atfedilen deer ve rol, dieri ise milletlerin orijinalliidir. 145 Daha sonra tarihselcilik ve tarihsilcilik ramen XIX ve XX. yzylda ilk yarsna mensup tartmas yaplm olmasna Alman tarihiliinin dnya

grn ve bilimsel uygulamasn ok daha iyi yanstan Tarihselcilik terimidir.146 nsan olan her eyin ayn zamanda tarih olduunu ve btn kltr taycsnn tarih olduu iddiasndaki tarihselcilik, insann varolu artlarn milletin varolu artlaryla ayniletirme ve insann varln milletin varlna balamaktadr.147 Alman tarihselcileri, pozitivistlere bir tepki olarak dnyay anlama yolunun akl deil ancak Tarih olduunu savunmulardr.148 Romantik akmdan doan Alman Tarihselciliinin temel zelliklerinden biri de milliyetilik ve devlet kavramna ahlak ve mnevi bir g katmas, yni yceltmesidir. Milleti bir organizmaya benzeterek, bu organizmann yaamasn salayan ve temel ilevi yerine getiren organn da devlet olduunu iddia etmilerdir. Ayn zamanda Devlet tarih deimenin balca arac olarak grlmtr.149 Nitekim devletin idealize edilii Alman Tarihselciliinin temel zelliklerinden birini tekil etmitir. Bu genel grler dorultusunda Alman Tarihselcilii, kendi pratik amacn,Alman milletinin ve devletinin birlii olarak ortaya koymu ve bu ama dorultusunda Alman tarihini youn bir aratrmaya ynelmitir. Devletin birlii ile paralel ilerleyen milletin inas meselesi, Alman tarihselciliini bu yne sevk etmitir. Neticede Alman milletinin mill ve fikri kaynaklarla mill ideal etrafnda toplanmasn salamak ve bu sayede Alman siyasi birliini gerekletirmektir.150

Togan, a.g.e. s. 139 , Aydn Kltr-Kimlik... a.g.e. s. 22. Aydn,Kltr-Kimlik...a.g.e. s.244-248; Beharktidar ve ...a.g.e.s.34-36. 146 ggers, a.g.e. s.29. 147 Aydn, Kltr-Kimlik...a.g.e. s.84;zlem, a.g.e. s.105, 148 Tosh, a.g.e. s.14,zlem, a.g.e. s.103. 149 Tosh, a.g.e. s.75; iggers, a.g.e. s.37-40. 150 Mustafa alk,Trk Milliyetilii zerine Baz Tartma Notlar Trkiye Gnl, Say:16, Gz.1991,s.84; Tosh, a.g.e. s.14; zlem, a.g.e. s.103.
145

144

38

Klasik Alman tarihselciliinin aratrmalarnn

nemli unsurlarndan biri de tarih programlarn byk nem vermitir. XIX.

ariv kaynaklarda ynetilmesidir.151 Tarihselciler

gerekletirmek iin bilimsel tarih almalarna

yzyln ikinci yarsnda, Batnn en itibarl tarihisi olarak kabul edilen Leopold von Ranke tarih aratrmalarnda kullanlan kaynaklarda ve uygulanan metodlarda byk bir yenilik tekniini yapt. Devlet arivlerinden yararlanmas, Hatt tarihi kaynaklara tenkidi yaklam getirmesi zelliklede birinci elden kaynaklar kullanp yorumlama gelitirmesi dikkati ekmektedir. modern bir disiplin olarak akademik tarihi onun kurduu sylenmektedir. Fakat Almanlarn bir tarafdan

bilimsel tarihin gelimesine katk salarken, dier tarafdan da Alman milletinin stn rk olduunu ispatlamaya uratklar da bir gerektir. 152 XIX. yzylda Almanyann yannda Avrupann bir ok lkelerinde tarih eitimine ve tarih aratrmalarna byk nem verildii grlmektedir.153 Sonu olarak XIX. yzylda Avrupada gelien tarih anlaylar Batllama hareketlerinin balad Tanzimat devrinden itibaren Osmanllarda ve daha sonra da Cumhuriyet devri Trk tarih yazcl zerinde etkili olmutur. Aydnlanmac tarih anlay yannda, pozitivist ve romantik tarih anlaylarnn da Trkiyede mill kimlik araynda ve mill tarih anlaynn ortaya kmasnda nemli yeri vardr. Trk aydnlar arasnda Bat dnce akmlar iinde en ok ilgi eken Pozitivist felsefi dncedir. Bilgi anlaynda empirist, ahlk retisinde faydac, politika retisinde liberal aydnlar olmutur.155
154

unsurlar tayan pozitivist dncenin, Osmanl tesiri

kadar, Cumhuriyet dnemi aydnlar zerinde de nemli

ggers, a.g. e. s.37. Behar,ktidar ve... a.g.e s.37; AydnKltr-Kimlik... a.g.e. s. 83. 153 Tosh, a.g.e. s.16-58; Peter Burke, Tarih ve Toplumsal Kuram(ev. Mete Tuncay) Tarih Vakf Yurt Yaynlar,stanbul,1994, s.6. 154 zlem, a.g.e. s. 112. 155 Altu, a.g.m. s.243; Bolayr, a.g.m. s.10; Hsamettin Arslan a.g.m. s.567.
152

151

39

39

I.BLM CUMHURYET DNEM TARH ANLAYIINA ETK EDEN FAKTRLER Osmanl ve Avrupa tarih anlay dnda Trklk akm , Millet ve Mill Devlet Fikri de Cumhuriyet devri Trk tarih anlayna etki etmitir. A. TRKLK AKIMI 1.Trklk nedir? Avrupadaki yeni gelimeler karsnda XIX. yzyln balarnda Osmanl devletinde, siyas,iktisad, eitim ve toplum dzeninde daha radikal bir deiim olmas gr hkim olmaya balad. Batllamaya dier bir ismiyle modernlemeye tarih mecburiyet olarak baklyordu. Ama o deiikliin nasl olaca hususunda devlet kadrolarnda ve aydnlar arasnda tam bir gr birlii yoktu. Osmanl aydnlar bu mecbur deiim srecine Osmanlclk, slmclk, Milliyetilik, Mdahalecilik ve Liberalizm gibi kavramlarla birlikte girdiler.1 II. Merutiyetten sonra basn ve yayn hayatndaki hrriyet havas memlekette mevcut fikirlerin btn serbestlii ile ortaya kp tartlmasna yol at. Bu dnemde ortaya kan fikir ve ideolojik hareketlere bakarsak Osmanl aydnlarnn, imparatorluu kurtarmak ve gelitirmek zere devletin resmi ideolojisi Osmanlc yannda Trk, slmc ve Batc gibi gruplara ayrldklar grlr. Trklk hareketi yarm asrdan beri mill tarih uurunun domas iin bir ok hazrlklar yapmtr. Bu yzden son devir Osmanl devletindeki fikir akmlar arasndan Trkiye Cumhuriyetiyle olan ilgisi zelliklede de konumuz Trk Tarih Tezine daha fazla etkisinden dolay Trklk ele alnmtr. Osmanl devletinde siyaset ve fikir alanna yansyan Trklk, milliyetilik Turanclk, Pantrkizm kavramlarnn her birinin eitli durumlarda farkl anlamlarda kullanlmas, bunlarn ne anlama geldii hususunda Trkler arasnda tam bir gr birlii olduu sylenemez. Balang ta Trklk, milleti

40

dil,edebiyat ve tarih balaryla yeniden kuvvetlendirmeyi ama edinen kltrel uyanma hareketi olarak ortaya kmtr. nk milleti meydana getiren faktrlerin banda mterek kltr olduuna inanan Trkler, mill kltr ortaya karmak suretiyle mill varlndan habersiz yaayan Trk milletinin mill hislerinin uyandrmay ve aralarnda mterek bir kltr birlii oluturmay temel almlardr. Yani o dnemin milliyeti aydnlar Trkl kltr,dil, ve tarih alanlaryla snrl bir milliyetilik olarak anlad gibi ayn zaman da milliyetiliin Trklere has zel ismi olarak da dnmlerdir. Trklerin en nemli meselesi, Trklerin Osmanl sosyal yaps ierisinden millet gereini fark etmeleri ve salam bir millet haline ykselmesidir. Bu suretle ncelikli hedef Trkler arasnda yardmlama ,fedkrlk ve mcadele hissini artrarak ahlkta, dilde, edebiyatta, iktisatta ve siyasette ykselme olarak tanmlanabilecek (Trkiye Trkl)dr. Bunun yannda Osmanl devleti dnda yaayan Trklerle kltrel ibirliinde bulunmaktr.2 2. Trkl Hazrlayan Sebepler a-Avrupadaki Fikir Akmlarnn Tesiri Merutiyet devri Trklk akmnn gelimesinin kaynaklar daha eski devirde aranabilir. Trk kltrnn zenginliini ve zgn yapsn ortaya koyan dil,edebiyat ve tarih sahasnda ak veya rtl gayret gsteren ilk Trkleri Tanzimat devrinde gryoruz. Aslnda aratrmalar Trklerde milliyet fikrinin ok nceleri ilk destanlardan itibaren var olduu ortaya koymulardr. Trklerde milliyet uuru slamiyeti kabul ettikten sonrada uzun sre kuvvetle yaamtr. Fakat XIX. yzyl da Fransz ihtilalinden sonra yaylan ideolojik vasfl modern milliyetilik anlaynn eski Trk milliyet duygusu ile balants olduu sylenemez. Osmanllar devrinde Trklerdeki milliyet uuru Osmanllk tesiri altnda kllenmi, dil hari, kendilerini Trk milleti olarak deil de daha ok
Ortayl,Gelenekten.....a.g.e. s.,27. Aaolu Ahmed,Mill Cereyan Trk Yurdu, Cilt: 4.Say:80, 133I(1915), s.92-93, Muhammed Sadq,Trklk Cereyan-Trk Milliyetilii Eiinde,(1908-1918)TrkKltr Aratrmalar, 1966-1969, s.8-13;Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1991,s.33-34; Behar,ktidar ve... a.g.e.s.73, Ziya Gkalp,Trklemek slmlamak, Muasrlamak, Trk Kltr Yaynlar, stanbul,1974,s.59; Uriel Heyd,Trk Ulusuluunun Temelleri, (ev.Kadir Gnay)Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1978,s.123.
2 1

41

Osmanl olarak hissetmelerine sebep olmutur. XIX. yzyln bandan itibaren haberleme ve basn hayatnda gelimesi sonuncu sosyal hareketlilik ve kltrel faaliyetler de grlen gelimeler milliyetilik fikrinin gelimesine de sebep grlen olmutur. Osmanllarda Tanzimat dneminde kltr ve eitimde

modernleme hareketleri beraberinde dilin sadelemesi ve kimlik aray eklinde milliyetilik fikrinin de domasna yol at. Bir ok milliyeti akmlarda olduu gibi Trk milliyetilii de dil, edebiyat ve tarih gibi kltrel aratrmalarla balamtr.3 b- II. Merutiyete Kadar Trklk Faaliyetleri Tanzimat devrinin nl edebiyatlarndan inasi ve Ziya Paa, dil ve edebiyat sahasnda Trkl ilk sezmi Osmanl aydnlardr.4 Trklerin tarih ve medeniyetteki yeri ve neminden birlikte saymak gerekir.5 Ziya Gkalpn Trkln ilk ncleri olarak grd Ahmed Vefik Paa ve Sleyman Paa gibi fikir adamlar tarih ve dil alanndaki eserlerinde Trkl ilk def uurlu olarak ortaya koymulardr.6 Trklerin yalnz Osmanl,Trk dilinin de yalnzca Osmanlca olmadn,Osmanl Trklerinin Asya arasnda Pasifie kadar uzanan byk eski bir ailenin Batdaki kolu olduunu belirten Ahmed Vefik Paa, Ebul Gazi Bahadr Hann Secere-i Trk adl eserini aatayca dan Osmanl Trkesine evirmitir. Vefik Paa, Lehe-i Osman adl lgat kitabnda da Trkiye Trkesi ile dier Trk leheleri arasnda benzer ve farkl ynleri gstermi ve dilin bir milletin birlii iin ne derece nemli olduunu izah etmeye almtr.7 Sleyman Paa da okullarda okutulan Trk tarihinin Osmanl tarihi ile balatld devir de Tarih-i lem adl eserin de ilk defa Hunlar,Gktrkler ve Avarlarn Trk olduklarn ortaya koyarak, Trk
Yusuf Sarnay,Trk Milliyetilinin Tarih Geliimi ve Trk Ocaklar,(1912-1931),tken Yaynlar, stanbul,1994 , s.23-38; Gkalp, Trkln....a.g.e s.78-79. 4 Yusuf Akura, TrklkTrkln Tarihi GeliimiTrk Kltr Yaynlar, stanbul,1978, s.47. 5 Lews, Trkiyede Tarihiliin....a.g.m. s. 10 6 Gkalp,Trkln...a.g.e.s.9. 7 Akura,Trklk...a.g.e.s.50-51.
3

bahseden Ali Suaviyi, bn-i Sinay,

Farbyi, Zameheryi Trk kabul edip iftihar eden Namk Kemali de bunlarla

42

tarihini bir btn olarak ele almtr. Ayn mill uuru ve Trklk anlayn Asker Rtiyeler iin hazrlad dilbilgisi kitabna Sarf- Osman demenin uslden olduu bir dnemde Sarf- Trk adn vermesiyle de gstermitir.8 emseddin Saminin Ansiklopedik Kmusal lam ve Kmus-i Trk adl eserlerinde o zamanlarda Lisn- Osman olarak geen dilin hizmetinden dolay mill uurun gelimesine aslnda Lisn- Trk olmas lazm geldiini syleyerek Trk diline yapm olduu bu hz kazandrmtr.9 Mustafa Celaleddin Paa Franszca olarak yaynlad Eski ve Yeni Trkler (LesTurcs anciens et moderns) isimli eserinde Avrupa ve Trklerin ayn rktan geldiini, Bat medeniyetinin meydana getirenlerin bir ksm Turanllar olduunu ifade etmitir.10 Trkiye de ilk Trkolog saylan Necip Asm n Trklk tarihinde nemli bir yeri vardr. Leon Cahun un Asya Tarihine Girieserlerindeki Trklerle ilgili ksmn bz ilaveler yaparak Trkeye Tercme etmitir. Necip Asm beyin bu eseri mill uurun gelimesin de nemli lde hizmet etmitir.11 Trkln kltrel alanda gelieceinin bir gstergesi de Necip Asm, Veled elebi, Emrullah efendi gibi Trklerin topland 1893 ylnda kdam Trk Gazetesidir spotuyla kmasdr. Ayrca Sabah ve ayrmakta dikkati ekmekteydi.12 II.Abdlhamit gazetesinin Tercman-

Hakikat gazeteleri de milliyeti duygularla tarihi ve kltrel tartmalara yer dnemin de Anadolunun Osmanl devletinin ekirdei ve Osmanl Trklerinin oca olduunu kabul eden yeni bir grn yerlemesi, Trklk fikrinin gizliden gizleye gelitiini gsteriyordu.13 c- Gayri Trk Unsurlarn Milliyeti Faaliyetleri II. Merutiyet devrinde Trk milliyet fikrinin yeniden ihy edilmesine, Osmanl devletindeki mill uurlarna Trklerden daha nce ulam olan gayri
8 9

Nejdet Sanar, Mir Sleyman Paa Trk Yurdu,Cilt:2,Temmuz,1960, s.286. Akura, Trklk...a.g.e.108 110. 10 Akura, Trklk...a.g.e. s. 54-55. 11 Lews,Trkiyede Tarihilik..a.g.m.s.10; Gkalp, Trklk....a.g.e.s.10. 12 Akura, Trklk..a.g.e s.115; Ali Engin Oba, Trk Milliyetiliinin Douu, mge Kitapevi, Ankara, 1995,s.200. 13 DavidKushner, Trk Milliyetiliinin Douu, Kervan Yaynlar, stanbul,1979,s. 80-85.

43

Mslim topluluklarn nemli lde

tesiri olmutur. Osmanl Devletinin

Tanzimat devrinden itibaren resmi politika olarak kabul ettii Osmanlclk ok gemeden nemini yitirdi. nk, Mslman ve Hristiyan topluluklara ayn hukuku uygulamakla eitli din ve milliyetlere mensup insanlar Osmanllk ad altnda bir arada tutmann mmkn olmad pek abuk anlald.14 nk Fransz ihtilalinden beri kuvvetli bir ekilde gelien milliyetilik fikirlerinin tesiri ncelikle Hristiyan unsurlar arasnda grlmtr. Bu gelimeler sonuncu Balkan milletleri birer gibi Mslman birer bizden ayrlmaya, bamsz devletler kurmaya baladlar. Milliyet fikri gayr-i mslim topluluklar yannda Araplar ve Arnavutlar arasnda da hzla yayld. Btn bunlar olurken Osmanllk unsurlar telakkisine inanan ve devletinin btnl iin mill varlklarn ne karamayan Trkler, mparatorluu muhafaza etmek iin eitli emellere sahip arasnda har vazifesi grmekle urayordu. ok gemeden anlald ki mill varlnn farknda olmayan Trklerin, Osmanl devletinden ayrlmak iin frsat kollayan milliyetlerini idrak etmi unsurlar bir arada tutmas mmkn deildi. Gayr-i Trk unsurlar arasnda byle bir mill akm teekkl balarken, devletin kuvvet merkezini tekil eden Trkler, nihayet hadiselerin uyandran darbeleri karsnda Osmanlcla kendisinden baka kimsenin inanmadn fark ettiler ve mill birlii elde etme zaruretini anladlar. te Trk Milliyetilii bu tarihi artlarn ierisinde tabi bir surette meydana geldi.15 d- Avrupadaki Trkoloji almalar Trklk fikrinin en nemli kaynaklarndan biri de Trklerin, Avrupa kltr ve Avrupa milliyetiliinin ana fikirleri ile tanmas ve Avrupadaki yeni Trkoloji almalardr. Batl Trkologlarn eserlerini okuyan Trk aydnlar, buna bal olarak Trk kltr ve eitim sisteminde deiikliklere gitmilerdir. Avrupal Trkologlar, Asya Trklerinin slm ncesi dil ve tarihleri zerine ilm aratrmalar yaparak Trklerin Mslman olmadan nceki devirlerde tarih rollerini ortaya karmlardr. Batda,Trkler tarafndan byk
Fuad Kprl, Tanzimattan Beri Osmanllk Telakkisi Kprlden Semeler,Mill Eitim Bakanl Kltr Yaynlar,stanbul, 1972,s.34-41. 15 Fuad KprlTrklk slmlk, Osmanllk Trk Yurdu, Cilt:2 S.45. 1329(1913)s.372-376 Sadq, a.g.m.s.5; Gkalp, Trklemek... a.g.e. s.6.
14

44

ilgi grm ve zerinde nemli tesirler brakan eserler ve yazarlar

vardr.

Bunlardan bazlar J.De Guignes, Historie Generale de Huns, des mongols, 1756-8,Arthur Lumley Davids,A Gramer of the Trkish Language1832, Leon Cahun,ntroduction a Lhistoire de LAsie 1836. Bunlar ierisinde en nemlisi uzun zaman Trkiye de yaayan ve Trk aydnlar ile dorudan temaslarda bulunan Macar Trkolog Vamberydir. Bylece Rusyada ve Osmanl devletindeki Trk bilim adamlar, aydn kimseler Batda Trkoloji almalar sonunda ortaya kan Trk tarih ve kltr ile ilgili aratrmalarnn sonularn renme imkan bulmulardr.16 e-Rusyadan Gelen Trk Aydnlarnn Tesiri Trklk fikrinin gelimesinde ve Trkln siyasi bir anlam kazanmasna Rusyadan gelen fikir adamlarnn da nemli katks olmutur. Turanclk, Pan-Trkizme e anlaml olarak Osmanl mparatorluundaki Trklerle mparatorluk dnda yaayan Trk topluluklarn birletirmesi eklinde Rusyadan gelen Trkler tarafndan Osmanl- Trk aydnlarna tantlmtr. Bylece Trklk fikrine Pan-Trkizm unsuru da eklemi oluyordu. XIX. yzyln ortalarndan sonra Rusyada ki demiryolu ve deniz ulamnda grlen gelime sayesinde Rusya da yaan Trkler hem kendi aralarnda hem de Osmanl devleti ile bir yaknlama baladlar. XIX Yzyl Rusyann otoriter ve Ruslatrma politikasndan kaan Rusyal Trkler giderek artan sayda Osmanl devletine geldiler. Trkiye gelenlerin byk bir ksm eitim seviyesi yksek aydn kimselerdi. Ayn zaman da bunlar, Rus aydnlar arasnda yaylan poplist ve devrimci fikirlere ina idiler. Rusya Trkleri arasnda milliyet hislerinin uyanmasyla, kltrel alanda milliyetilik almalar da hzl bir ekilde balad. 1875 ylnda Melikzde Hasan Bey Ekinci adl bir Trke gazete kard. Mill uuru ilk idrak eden ve bu yolda almalar yapan Krml Gaspral smail Bey, Trk milletinin milletler aras yaama kavgasnda ayakta kalabilmesi iin bulduu arenin zetini bir prensip olarak Dilde,Fikirde ve te Birlik cmlesiyle yaynlad Tercman gazetesinin bana eklemitir. Trkiye de tp retimi grdkten sonra Azerbaycana dnen Trk Hseyinzde Ali,Ahmed
16

Georgeon,a.g.e,s. 11; Lews,Trkiyede Tarihilik... a.g.m. s. 10; Sadq,a.g.m. s.6.

45

Aaolu ve Ali Merdan Beylerle Hayat gazetesini yaynlamaya balamtr. Kazanl Yusuf Akura 1904 senesinde Kahire de kan Trkgazetesinde Trkle yeni bir bak as kazandran Tarz- Siyaset adl seri makaleler neretmitir.17 3.Trklerin Tekilatlanmalar 1908 Jn-Trk ihtilallinden sonra Trkler arasnda tekilatlanma dnemi balad. Daha nceki dnemde cemiyetler kurmak ok zordu zellikle milliyet esasna gre cemiyet kurulmasna devlet izin vermiyordu. Ama yinede bir ksm gayr-i Trk unsurlar edeb veya yardmlama ad altnda bir ok dernekler kurmulardr. 18 II. Merutiyet devri ncesinde siyas ve fikr ortam slamclar Osmanlclar ve Batclar tarafndan akmlar arsnda Trklk, clz vaziyette ele geirilmiti. Bu siyas ve fikr herhangi bir program olmadan

bulunmaktayd. Trkler, Merutiyetin ilnndan sonra lkede oluan hrriyet havasndan istifade ederek kltrel faaliyetlere byk nem verdiler. Trklk hem bir fikir akm karakterini ald hem de tekilatlanmaya balad. Trkiye Birinci. Dnya Harbine girdiinde zellikle bata bakent stanbul olmak zere Trk milliyetilii artk yurt sathnda kk salmaya balamt. Trkler, Trk dili, edebiyat ve tarihini yeni bir adan ele aldlar. Mill edebiyatn temelleri atlrken, slm dini ile Milliyetilii badatrma yolar arand. Trklk fikrini savunan gazeteler, dergiler bu dncenin propagandasn yaparken,Trk derneklerde sosyal ve kltrel faaliyetlerde bulundular.19 Trklkte tekilatlanma devresinin ilk giriimi 1908de kurulan Trk Dernei dir. Kurucular arasnda. Ahmed Mithat Efendi, Emrullah Efendi, Necip Asm, Bursal Tahir, Velet eleb, Akuraolu Yusuf, Rza Tevfikin bulunduu bu dernein amacnn siyas adan Osmanlclk grne bal kalmakla birlikte, kltr alannda ve daha ziyade dil konusunda Trk fikirleri mdafaa
17

Hikmet Temurolu,Milliyetiliimizin Tarihi Gelimesi ve Verilecek stikamet Hakknda Trk Yurdu,Cilt 3, Aralk 1963, s.10; .Georgeon,a.g.e. s.11; Lews,Trkiyede Tarihiliin... a.g.m.s.10; Sadq, a.g.m. s.8; Akura, Trklk... a.g.m. s.,100. 18 Akura,Trklk... a.g.e. s.209. 19 Georgeon, a.g.e. s. 60,Sadq,a.g.m. s.10.

46

ettii grlmektedir. Trk derneinin ye saysnn azl, daha ziyade asker ve sivil brokratlardan olumas, dernein sekinci yapsn ortaya karmaktadr. Bu dernek Trklerin ilk mill tekilat olmas yannda Osmanl devleti ierisindeki ve dndaki Trk aydnlarn ilk defa bir at altnda toplayan bir kurulutur. Kuruluundan az sonra, Mehmed Emin, Hseyin Cahit, Aaolu Ahmed, Kprlzde Fuad, Hseyinzde Ali de bu dernee girmiler ve Trk Dernei adl bir dergide yaynlamlardr. Bu dergide dil meselesi yannda Osmanl toplumu ve Trk tarihi ilgili yazlar yer almakta idi. Fransa da Tarih eitimi gren Yusuf Akura, Trk Dergisindeki yazlarnda tarih ve bilim arasndaki ilikiye dikkati ekerek, Trk tarihini milliyeti ve bilimsel adan yazlmasn nemini vurgulamtr. Dernek uzun zaman devam edemedii iin, dergide bir mddet sonra kapanm ve daha geni programl bir Trklk dergisinin karlmasna karar vermilerdir.1911de balamtr.20 Trklerin tekilatlanma dneminde kurduklar ikinci dernek de,1911 de stanbul da kurulan Trk Yurdu Cemiyetidir. Dernein kurucular arasnda Mehmed Emin(Yurdakul), Ahmed Hikmet (Mftolu), Aaolu Ahmed, Hseyinzde Ali ve Akuraolu Yusuf gibi nde gelen Trkler yer almaktadr. Trk Yurdu Cemiyeti kendi adyla yaynlad dergide Btn Trklerce makul olabilecek bir ideal icabna alacan belirtiyordu. Trk Ocann kurulmas ile dernek kapatlm ve btn yeleri yeni kurulan Trk Ocana gemiler, Trk Yurdu dergisi de daha sonra Ocan yayn organ haline gelmitir.21 1908 Merutiyet dneminde Trklk hareketinde Selanikte oluan kurulan Trk Yurdu derneinin kmaya ynettii Trk Yurdu Dergisi Trk Dernei dergisinin yerine

milliyeti evrelerin kard Gen Kalemler dergisin de nemli yeri vardr. Ziya Gkalp, mer Seyfeddin ve Ali Canip gibi milliyeti aydnlarn bulunduu Gen Kalemler hareketinin temel amac, yaz dilini sadeletirmek ve halk diline yaklatrmakt. Ziya Gkalpn Trkln ideallerini ortaya koyduu ve o

Fethi Erden,Trk Ocaklar Nasl Kuruldu, ngilizler Tarafndan Nasl Kapatld Geirdii Buhranlar ve Ocakla lgili Hatralar Trk Yurdu, Cilt 3,Aralk 1963,s.49;Fsun stel, mparatorluktan Ulus Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(1912-1931) letiim Yaynlar, stanbul, 1997, s.5-25. 21 stel,mparatorluktan Ulus....a.g.e.s.43.

20

47

zaman geni yanklar uyandran Turanadl iiri burada yaynlanmtr. Balkan Savandan sonra Selanii terk etmek zorunda kalan Ziya Gkalp ve arkadalar stanbula gelince. Trk Oca ve Trk Yurdu camiasna katlmlardr.22 4. Trk Oca II. Merutiyet devrinde Trk milliyetilii dncesine bal bilimsel faaliyet gsteren dernekler arsnda en etkili olan Trk Oca dr ki,onu ayr bir bahiste ele aldk. Trk Oca, II.Merutiyetten sonra kurulan milliyeti derneklerin en uzun mrls olduu gibi ,Ocan yayn organ Trk Yurdu da milliyeti dergilerin en uzun mrlsdr. Trk Oca yalnz biridir.23 II. Merutiyet dnemine gelindiinde rtl veya ak olarak faaliyet gsteren
24

Merutiyet

dneminin deil, Cumhuriyet dneminin de en nemli milliyeti tekilatlarndan

gayr-i Trk ve gayr-i Mslim tebaa millet esasna dayal bir ok

dernekleri kurmulard.

Hatt stanbulda Arap Cemiyetinin ve Arnavut

kulbnn Trk Ocandan ok nce kurulduunu bilinmektedir.25 Bu durumu fark eden Trk aydnlar, ncelikle imparatorluk ierisinde yaayan Trklerin ,bir an nce mill hislerini getirmek, uyandrp her bakmdan gelimi bir millet haline sonrada Osmanl devleti dndaki Trkler arasnda kltrel birlik

kurmak iin Trk Oca ats altnda toplandlar.26 1908 ylnda Askeri tbbye okulu iindeki eitli milletlerden rencilerin milliyeti derneklerine karlk bir tepki hareketi olarak ortaya kan Trk Oca dncesi, nce gizli toplantlar eklinde balad. Trk milletinin o gnk durumundan derin bir zntye kaplan 190 tbbiyeli renci I1 Mays 1911 tarihinde Ocan kurulu sebeplerini:Trk milletinin millete tekmlne hizmet olarak ortaya koydular. Trk milletinin k dnemini yaadn, buna selefleri
Georgeon, a.g.e. s.61; Yusuf Bayraktutan, Trk Fikir Tarihinde Modernleme, Milliyetilik ve Trk Ocaklar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996, s.71; Sarnay,a.g.e. s.104-106. 23 stel,a.g.e s.51; Masami Aral, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, letiim Yaynlar ,stanbul, 1994,s.111. 24 Ahmet Temir,Yusuf Akura, Turizm ve Kltr Bakanl Yaynlar,Ankara, 1987,s.40. 25 Hasan Ferit Cansever, Trk Ocann Douundaki Sebep ve Saikler Trk Yurdu,Mays, 1960, s.39-40. 26 Sarnay,a.g.e s.1994,166.
22

48

gibi lkayt kalamayacaklarn ifade eden genler, 1912 ylnda mill bir cemiyet kurulmas kararlatrldkdan sonra Glhane Seririyatndan Dr. Fuad Sabit ve Gmhaneli Hasan Baydurun itiraki ile bir beyanname kaleme aldlar. Yusuf Akura, Mehmed Emin, Fuad Sabit, Ahmed Ferid, Rza Tevfik ve Ahmed Aaolu gibi Trk aydnlar Sabit Beyin teklifine uyularak yeni verildi.
27

kendi aralarnda yaptklar toplantlar kurulan bu dernee Trk Ocaad

sonunda.,milliyet fikrine dayal bir cemiyet kurulmasna karar verdiler. Dr. Fuad

Trk Oca, almalarna mahrumiyetler iinde balad. Byk skntlar iinde alan Ocak, ierden ve dardan gelen muarzlaryla mcadele etmek zorunda kald. Hamdullah Suphi Beyin 1913de Ocak bakanlna getirilmesiyle dernek az zamanda gelime gsterdi. Ocak, Trklk fikriyatnn ilendii Trk Yurdu adnda bir dergi yaynlad. Daha sonra gen ve aydnlara milliyetilik yn ar basan toplantlar, konferanslar, konserler, piyesler ve baz dnrlerle sohbetler gibi faaliyetler dzenledi. Ksa zamanda Ocak, imdiye kadar sahipsizlik hissiyat iinde bulunan Trk genlerinin ziyaret ettii ve faydaland stanbulun en canl ve sayl kltr merkezlerinden biri haline geldi. nceleri ok az olan mensuplarnn birka sene ierisinde saylarnn artmasyla Ocak, stanbul dnda ube amaya balad.28 Hatta yurt dnda Trklerin yaad yerlerde dahi ubeler at.29 Trk Ocann asl mimarlar olan Asker Tbbiyeliler, Ocaa siyasetin girmemesi iin zen gsteriyorlard. Ocak yeleri arasnda yer alan siyasi partililer siyasi fikirlerini Ocak ideal ve prensiplerinden stn tutmuyorlar, bu yzden de siyas ayrlk ve fikr ihtilaf da olmuyordu. Zamanla Ocak mensuplar arasnda ortak bir Ocakllk uuru teekkl etmiti. Her yerde birbirlerine rastlaynca ve birbirlerine yakn akrabadan daha yakn gren yeni bir sekin tip domutu. Bu uur ok ksa zamanda yerlemi ve yurdun her tarafn abucak sarmt.30 Bylece Trk Oca,Tanzimat ncesi Divan efendisi ve Tanzimat
Hasan Ferit Cansever, Trk Ocann Douundaki Sebep ve Saikler Trk Yurdu, Haziran, 1960,s.21; Sarnay, a.g.e s.126; Temurolu,a.g.m.s.8-13. 28 Bayraktutan,a.g.e. s.103; Erden,a.g.m. s.49. 29 Hamdullah Suphi Tanrver,Trk Ocann Tarihesi ve Kar CevaplarmzTrk Yurdu, Cilt 5-25,S.36-230, Birinci Knun,1930,s. 2. 30 Mehmet Behi Perim, Ocakllk uuru Trk Yurdu,Cilt:3 Aralk 1963,s.34.
27

49

sonras Kalem efendisi tiplerinde apayr, dinamik yeni sekin bir Trk tipi vcuda getirmiti. te Mill Mcadele bu tipe dayanmt .Mtareke yllarnda ngilizler tarafndan igal edilen yerlerden birinin de Trk Oca olmas, Ocan Trk milleti iin nemini ortaya koymaktadr.31 Trk. Ocann milliyetilik fikirlerinin yaylmas ve bu fikir cereyanna ilm bir yn verilebilmesi iin dnemin tannm edebiyat ve Trklerden Ziya Gkalp, Akuraolu Yusuf, Mehned Emin,Halide Edip,Hamdullah Suphi,Ahmed Aaolu ve Hseyinzde Ali gibi kimseler Trk Oca ats altnda toplandlar. Bu Trk aydnlarn, Trk milliyetiliinin ilm ve kltrel ynden gelimesine belirleyici katklar oldu. Trklk akm siyas ,sosyal, iktisad ve kltrel hayata yeni baklar getirmi .ksa zamanda Merutiyet dneminin en etkili fikir akm haline gelmitir.32 Trk Ocann etkinliinin artmas ve kamuoyunun Ocaa kar ilgisinin gnden gne bymesi zerine ttihad ve Terakki Hkmeti, Ocakla ilgilenmeye balad Balkan Sava felaketi ve zelliklede Birinci Dnya Sava iinde ttihat hkmetlerin siyas Trkle (Pantrkizm) ynelmesiyle Ocak-Devlet ilikilerinde farkl yaklamlar sz konusu oldu. Ocan ttihatlarn destei ile tekilatlandn ve partinin ideolojik rehberliini yaptn savunanlar olduu gibi, Ocan iktidar partisi karsnda zerkliini koruduunu, hatt yayn faaliyetlerinin ttihat ve Terakki Partisinin kontroluna girmediini ve Trklk anlaynda da Partiden farkl olduunu ifade edenler de olmutur.33 Ocak prensip olarak siyasete karmayacan kabul etmesine ramen,1913de Trkl resm politika olmas, Trk Ocaklarna yaplan madd yardm ve nde gelen birok Trklerin devlet kadrolarnda etkili grevlere gelmesi gz nne alndnda, ister istemez milliyetilerin en byk kuruluu olan Trk Ocann da bu gelimelerin dnda kalmas zaten dnlemezdi. Bununla beraber Trk Ocann tam anlamyla ttihatlarn kontrolne girdii de sylenemez. Ocan

31

Necati Akder,Trk Ocaklar ,Halk Evleri ve Kltr Dernekleri Trk Yurdu,Cilt:2 Say:280, Eyll, 1960,.s.5-6. 32 Sarnay,a.g.e. s.160-166. 33 Hasan Ferit Cansever,Trk Ocaklarnn Douundaki Sebep ve Saikleri Trk Yurdu.,Cilt 23,S. 289, Ekim 1960,s.17; stel, mparatorluktan Ulusa... a.g.e. s.70-71.

50

almalar dikkate alndnda, idar adan zerkliini muhafaza ederek faaliyetlerine devam ettii anlalmaktadr.34 5. Trk Yurdu Ocan yayn organ Trk Yurdu dergisi Osmanl Devleti tarihinde ilk defa olarak ak bir ekilde Trk milletine hitap etmitir. Serlevhasnda Trklerin Faidesine alr ifadesini bulunduran Trk Yurdu dergisi, imdiye kadar hibir gazete ve dergide kmayan Trklerle ilgili konulara ele atmtr. Trkler, slmclar ve Osmanlclar arasndaki fikr tartmalarda Trk Yurdu, Trklerin szcs olmutur. Trk Yurdunun knda en etkili olan Trklk fikrinin nde gelen ahsiyeti Ziya Gkalpdir. Derginin kimliini oluturan fikirlerde, onun dnceleri etkin olmutur. Bunun yannda Ziya Gkalpn da esas ilm ahsiyetini gsterdii dergi de Trk Yurdu olmutur. Gkalp, o zaman byk ilgi eken Trklemek-slmlamak-Muasrlamak seri makalesini bu dergide yaynlayarak, Trkl sistemletirmeye girimitir.35 Kzl Elma, Alageyik ve Ergenekon gibi bir ok iirleri de yine bu derginin muhtelif saylarnda yer almtr. Ziya Gkalpden baka bu Yusuf, Aaolu Ahmed, Mehmed derginin yazarlar arasnda Akuraolu Emin, Ahmed Hikmet ,Celal Sahir,

Kprlzde Fuad ,Halide Edip,Ali Canip gibi nde gelen Trk kalemler de vard. Dergi , Trkiye dnda da bata Rusya olmak zere Trk unsurunun youn olduu yerlerde byk ilgi grd.36 Trk Ocaklar, yayn organ olan Trk Yurdunda ki yazlarnda ve yaynlad kitaplarda ,Trk milliyetiliinin gelimesine nemli etki edeceine inandklar, Osmanl ncesi Trkler, eski Trkler,Anadolu hayat tarz, Trk kltr, Trklkle ilgili aratrmalar, halk hikayeleri ,iirler,tarih ve ilm konular ele almtr.37 6.Trkllerin Fikirlerinin Deerlendirilmesi Trklk hususunda tartmalar takip edebilmek iin dnemin nde gelen ve modern Trk milliyetiliinin oluumunda en ok etkili olan iki isimi, Ziya
34 35

Sarnay, a.g.e. s.143. Oba, a.g.e. s.230. 36 stel,mparatorluktan Ulus... a.g.e. s. 44-45; Faik Gzbyk,Ziya Gkalp ve Trk Yurdu Trk Yurdu, Cilt 2,S. 283, Nisan 1960,s.23. 37 Oba,a.g.e. s.232-238.

51

Gkalp ve Yusuf Akurann grlerini genel hatlaryla ele

aldk Milliyet

kkenleri, eitimleri ve yaadklar cemiyet asndan farkllklar bulunmasna ramen Gkalp ve Akura ,Batdaki Trkoloji almalar ve Bat literatrn yakndan tanyan iki ahsiyet olarak Trkln Osmanl devletinde yerlemesinde n plna kmlardr. Her iki fikir adam da Osmanllarn son devirlerinde ve Cumhuriyetin kuruluu gibi Trk tarihi ve Trk milleti asndan ok nemli dnemde yaamlar, bu zaman ierisinde fikirleri ve faaliyetleri ile nemli rol oynamlardr. Her ikisi de ilgi alanlar evresinde Trk milletinin tarihini aklamaya almlardr. Trkln bu iki dnr bir ok konuda mterek grlere sahip olmalarna ramen ,dncelerinde ve bu dncelerin uygulanmasnda birbirinden farkl yollar da yrmlerdir. Gkalp, meselelere Osmanl devletini asndan yaklaarak Orta Asya Trklerine ilgi duymutur. Akura ise Osmanl devletini dlamasa da daha ok Orta Asya Trklerinin balantl meseleleri aklamaya almtr.38 Her ikisinin zaman ierisinde gelien siyas olaylar karsnda istikrarl bir gre sahip olmad grlr. Bunlar ahs bir hta olarak grmekten ok, her ikisinin de bunalm a dnrleri olduunu dikkatte alarak deerlendirmek lazmdr. Osmanl devleti XX. yzyln banda yeni bir deiim dnemine girmiti. Bir taraftan yeni doacak toplum yapsnn nasl olmas gerektii ve bunun eski toplum yaps ile ne lde uyum salayaca meselesi, dier yandan Batnn stn teknolojisi ve sanayilemesi karsnda Osmanl devletinin yklmasn nlemek iin fikir retmeye alan aydnlarn, aknlk,perianlk ve boluk ierisindeki ruh halini gzden uzak tutmamak gerekir.39 Trk milliyetiliinin klsik eserlerinden biri Yusuf Akurann Tarz- Siyaset eseri ise, kincisi Ziya Gkalp in nl Trklemek,slmlamak ve Muasrlamak adl eseridir. Gkalpn bu eseri, slmclarn, Trk Milliyetilii hakkndaki tereddtlerine, Batclarn, modern uygarlkla slamiyetin badamayaca grne kar cevap niteliindedir. Gkalp, olaya sosyolojik adan bakarak medeniyetin taycs sekinlerle, harsn taycs halk arasnda oluturulacak srekli ve karlkl deiim akmyla bu temel unsurun
38 39

Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun naas,Vadi Yaynlar,Ankara,2000,s.197. Erol Gngr,Trk Kltr ve Milliyetilik , tken Neriyat, stanbul,1997, s.204 .

52

sentezinin gerekleeceine inanyordu. Zamanndaki slamclk ve Batclk akmn da tamamen reddetmeyerek, esas unsur olarak grd Trk mill kltr erevesinde bu unsuru Trklemek, slamlamak ve Muasrlamak diye formle etti.40 Akura, Ziya Gkalp ve dier Trklerin bu cereyan uzlatrma

dncelerini pek tasvip etmemitir.41 O, 1912de yeniden yaynlad Tarz- Siyaset adl eserinde ileri srd Osmanlclk, slamclk ve Pantrkizm gr birbirine zt olarak deerlendirir. Tarz- Siyaset de Osmanllk Siyasetini tamamen reddederken, slmcl da uygulamas zor bir siyaset olarak gryordu. Devlet siyasetinde Trkln takip edilmesine taraftar olduu makalelerinden ak bir suretle anlalmaktadr.42 Yusuf Akurann da ve Gkalp in de zaman ierisinde fikirlerinde

deime olduu sylemitik. Yusuf Akura bunu eitli dergilerde yazd makalelerde ortaya koymutur. Gkalp de Trk milletinin sosyal, ekonomik, dil, din, hukuk, Ahlak, estetik ve siyas yaps hakkndaki tasarlad Trklk ideolojisini Trkln Esaslar adl eserinde toplamtr. Trkln Esaslar, onun btn yazdklarnn z olarak kabul edilir.43 Osmanl devletinin knden sonra hazrlad bu eserde, daha nce teklif ettii l model yerine, ncekilere gre Trkl daha n plna karan bir program ve sentez ileri srmtr.44 Ziya Gkalpn,. hem siyaseti olarak Jn-Trk hareketi ierisinde

bulunmas hem de Trklk fikrinin teorisyenlerinden biri olmasndan dolay Trk milliyeti hareketinde nemli bir yeri vardr. Bir kltr hareketi olarak Trkln ksa zamanda geni kitlelerce benimsenmesi, bu akmn fikr lideri olarak ziya Gkalp n plna karmtr. Sosyolog, dilbilimci ve sosyal tarih alanlarndaki almalaryla ok ynl bir ilim adam olan Gkalp, Bat dncesini, Avrupal tarihilerin ve sosyologlarn fikirlerini yakndan takip etme
Gngr, Trk Kltr ve ...a.g.e. s.208. Sarnay,a.g.e. s.170-173. 42 Akura, Tarz-....s. 33-35. 43 Rafeel Muhammeddin,Trkln Douu ve Geliimi, Trk Dnyas Aratrma Vakf Yanlar, stanbul 1998, s.104. 44 Karaka,a.g.e. s.274-275.
41 40

53

imknn bulmutur. Trkle ynelmesi 1908 sonlarnda Bat dnce ve ideolojilere ak, eitli etnik unsurlarn tekilatlanmasna msait Selanikte balamtr. Gkalp, ann sosyolojik akmn Durkheim sosyolojisinden deerlendirmi, toplum, millet, kltr, medeniyet, halk ve sekinler gibi kavramlar alarak Trk toplumunun artlarna uygulamtr. Durkheimin toplum kavram, Gkalpde yeniden deerlendirmek suretiyle yerini millet kavramna brakmtr.45 Ona gre, sosyal tekmln en ileri merhalesi bir topluluun millet haline gelmesidir. Millet haline gelemeyen topluluklarn kendini korumas ve huzur ve refah bulmas ok zordur. Bu durumda Trkler iin en nemli mesele milliyetiliktir.46 a- Millet Anlay Gkalp en ileri en gelimi toplum birimi olarak grd millet anlaynda kltrel ba nemlidir. Bu sebeple sadece rk veya din unsurlara dayanan millet tanmn reddeder. Irkla, mill karakter arasndaki her trl balantya kar karak, rk kavramn biyolojik bir zellik tadn, millet ile rkn ayn ey olmadn kabul eder.47 Milletin tanmnda dil, din ve kltr unsurlarn esas alr: millet, ne rk, ne kavm, ne coraf, ne siyas, ne de irad bir zmre deildir. Millet, dileke, dince, ahlaka ve gzellik duygusu bakmndan mterek olan, yni ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir topluluktur. Trk kyls onu dili dilime uyan, dini dinime uyan diyerek trif eder.48 Fransada Siyaset Mektebinde modern milliyetilik fikirlerini teorik olarak renen Kazanl Yusuf Akura, Avrupada kald srede milliyeti hareketleri de yakndan tanma imkann bulmutur. Bu tecrbelerden sonra stanbula dnen Akura Trk topluluklarnn meselelerine modern millet asndan bakmaya balamtr. Jn-Trklerin takip ettii Osmanlclk temeline dayanan politikalar ve dncelere yaknlk duymayan Akura, Trkl Mill devlet izgisinde siyas uur olarak deerlendirmeye balam ve Trklk akmna
Orhan Trkdoan, Ziya Gkalp Sosyolojisinin Temel lkeleri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,Ankara, 1987 s.62-63; Heyd, a.g.e. s.68. 46 Gngr,Trk Kltr ve.... a.g.e. s.208, Heyd, a.g.e. s.70. 47 Heyd,a.g.e. s. 73. 48 Gkalp,Trkln.... a.g.e. s.22; Gkalp,Trklemek...a.g.e. s. 68 74.
45

54

siyas boyut kazandrmtr.49 Tarz- Siyaset makaleleri ile Osmanl toplumunda Trklk fikrine aklk getirmi, Trkl siyas snrlarn tesinde btnlk ierisinde ele almtr. Akura Pantrkizmi sistematik biimde ilk defa bu makalesinde ortaya koymutur.50 Akura milletin tanmnda rk zerine mstenit bir Trk milleti derken, rk kavramn ortak fizik ve fizyolojik zelliklerden daha ok antropolojik zellikler arz eden ortak kltrel mirasolarak ele almtr.51 Milleti yalnz tek olarak rk temeline dayandrmyor, rkn yannda dil ve detleri ve ounluun dini olan Mslman Trklerin birliinden sz ediyordu.52 Aslnda Akura, Trklk kavramndan ne anladn belirtmeye pek nem vermiyordu. nk onu ilgilendiren meselenin siyasi yn idi.53 Genel olarak Trklerin, milliyetilik anlaynn kana bal rk

anlay ile bir ilgisi yoktur. Nitekim Trk Ocann ilk nizamnamede yer alm olan rk kelimesinin (Madde,2) millet anlamnda kullanld aktr. Nizamnamenin daha nceki maddelerinde millet kavram ortak kltrel ve mnev deerler diye aklanmaktadr. anlayna sahip olduklar anlalmaktadr.54 Yine de .ttihat ve Terakki partisinin destei ile Trklk hareketinin siyas bir renge dnmesinden sonra Ocak ierisinde saylar az da olsa rk esasna dayanan bir milliyetilik anlaynn olumaya balad grlmektedir. Hatt Trk Gc Cemiyeti gibi baz Trk derneklerde rk eilimler dnemde Trk Oca iindeki hkim anlay, Trk olmayan baka bir topluluklar anlamda ortaya kyordu. Yer yer kendini gsteren rk eilimlere ramen bu asimilasyon anlayna dayanmayp, baka milletlerden olup da Trk vatannda Ayrca ocak mensuplarnn yapt konumalarda, yaynlad kitap ve dergilerdeki yazlardan bu ekilde bir millet

Karaka; a.g.e. s. 188; Georgeon,a.g.e. s.35-37 Georgeon,a.g.e. s.2-48; Oba,a.g.e. s.201. 51 Georgeon,a.g.e. s.40. 52 Akura, Tarz-...a.g.e. s.,33. 53 Georgeon,a.g.e. s.43-45 (Akura milletin esas rk derken, rk terimini biyolojik anlamdan ziyade ngilizlerin lineage-yni soy anlamnda kullandn sanyorum( Kemal KarpatTrk Aydn ve Kimlik Sorunu,Balam Yaynclk stanbul,1995,s.37). 54 Kenan Akyz, Trk OcaBelleten, Cilt 1 No:196,1986, s.225-226.
50

49

55

yaayan insanlar kavmiyet iddiasnda bulunmadka Trk olarak kabul etmilerdir.55 Ziya Gkalp, her yeni cereyanda olduu gibi,Trkler iinde de yanl yorumlara sebep olan ar genler vardr diyor.56 Onun millet anlayn dikkate aldmzda ad geen arlklardan kastsedilen sadece Trkl, Osmanlln rakibi gibi gstermek isteyenleri gidenleri de kastetmi olabilecei dnlebilir. Ayn ekilde balangta Trkler arasnda millet anlaynda da fark grler vard. Milleti rka ve olmutur.57 b- Turanclk Turanclk ve dier bir ismiyle Pantrkizm, Trklerin birlii eklinde siyasi ve edeb hayatmza yer almtr. Panislavizme bir tepki olarak Rusyadaki Trkler arasnda domu, daha sonra Osmanl devletindeki Trk aydnlar arasnda yaylmaya balamtr. 1896 ylnda Azeri Trklerinden Hseyinzde Ali tanan Gkalp, onunla grmeye baladktan sonra Trklemek, slmlamak, Muasrlamakl sentezi ile Turanclk dncelerine eilimi artmtr.58 Gkalpe gre Turan Trklerin yaad,Trkenin konuulduu btn lkelerin toplam, mefkrev bir vatandr. Mterek dil, kltr ve medeniyete sahip olan Trkler arasnda temelde bir btnlemenin salanacan, Trk milletinin vatann Turan olacan ifade eder. Ksacas stanbul dilinin mill dil kabul edilmesi ve Avrupa medeniyeti iinde bir Trk hars oluturmaya almas bir Trk milletinin Kurulmasna hizmet edecek ve Osmanl,zbek, Kpak gibi tabirler blge ismi hkmnde kalacaktr.diyen Gkalp, Turan hakknda grlerini aklarken Osmanl devletinin gereklerine ve slmiyeti devaml gz nnde bulundurmutur. Ona gre Osmanl lkesi, slm vatann bamsz kalan bir parasdr. Turan da slm vatan iinde Trklerin yaam olduu
55 56

deil, rk hususunda ar

kltr esasna gre tanmlayanlar olduu

gibi, balangta rk esasnda temellenen anlaytan kltrel kavraya geenlerde

stel,mparatorluktan Ulus... a.g.e. s.64. Gkalp,Trklemek... a.g.e. s. 9. 57 Bayraktutan,a.g.e, s.124. 58 Karaka,a.g.e. s.182; Sarnay,a.g.e. s.181.

56

yerdir.59 Osmanl devleti dnda daha geni topraklarda (Turanda) yaayan Trklerle, Osmanl Trkleri arasnda bir balant meydana getirmek olan Turanclk, Gkalpe gre kltrel deerlere dayal bir siyasetin gereklemesi ile mmkndr. Turann siyasi olup olmayacan uzak bir istikbalin belirleyeceini syler. Turancl, siyasi bir hareketten ok o gnn artlarnda milletin kendine gvenini artrmak iin ortaya atlan ve milliyetilik idealiyle ilgili uyana ynelik bir fikir olarak dnmtr. Bu hareketi, bir ynetim politikas olarak grmyordu.60 Tarz- Siyaset adl esrinde Osmanlclk,slmclk ve Trkl deerlendiren Akura, siyas anlamda bir Trk birliine (Pantrkizm) yneliyordu. O Turancl, panislavizim tehlikesine kar Trklerle Macarlarn siyasi bir ittifak iinde bulunmas olarak dnyordu. Akurada Trk birlii (Pantrkizm) aklcdr,halbuki Gkalp de daha ok uzak mefkure olarak Trk milliyetiliin romantik tarafn yanstr.61 Fakat genel olarak Trkler tabi bu arada Gkalp ve Akura Asyadaki Trkleri kurtaracak ve slm lkelerinin bamszln salayacan dnerek Osmanl devletin Birinci Dnya Savana girmesini heyecanla karladlar. Sarkam felaketi Trklerin bu mitlerini sndrmtr.1917de Rusyadaki siyas gelimeler Akuray belli bir derecede etkilemi, Pantrkizm yerine, Anadolu Trkln esas .alan milliyetilii mdafaa etmeye balamtr Gkalp de ise Birinci Dnya Savandan sonra temel olarak Anadolu Trkl dncesi arlk kazanmasna ramen snrl da olsa Orta Asya Trkleri ile balantsn devam ettirmitir.62 Aslnda Trk Oca mensuplarnn Turanclk (pan-trkizm) hususunda tam bir fikir birlii iinde olmad grlr. Siyas anlamda Trk birlii fikrini savunanlar olduu gibi, bu konuya ihtiyatl yaklaanlar da vardr. Bu hususta ekimser olanlara gre Turan byk bir ideal olmakla beraber Osmanl devleti asndan tehlikeli olabilir.63 imdiye kadar fikir akm olarak faaliyet gsteren
59 60

Gkalp,Trklemek... a.g.e. s.59-64. Behar,ktidar ve... a.g.e. s.75; Sarnay,a.g.e. s.182. 61 Georgeon, a.g.e. s.50. 62 Karaka,a.g.e. s.223; Sarnay, a.g.e. s.195 197. 63 Sarnay, a.g.e. s.180-187.

57

Trklk hareketi, ttihat ve Terakki Partisi ile girdii yakn iliki sonunda siyasi bir hviyet kazanmaya balad. Bunun neticesi de bir ok Trk aydnlarn, parti ve devlet kadrolarnda grevler almasna yol at. phesiz ki, Trkln devlet kadrolar tarafndan destek grmesi de hem mill uurun kazanlmasna, hem de milliyetilerin tekiltlanmasna byk katks oldu.64 Birinci Dnya Savandan Osmanl devletinin malup olmasyla Siyasi Turan fikrini savunanlarda bir dnm olduu ve Trkler arasnda kltrel birlik Hars Turan fikri daha nem kazanmtr.1918 Trk Oca genel kongresinde en ok tartlan meselelerden biri de. ilk nizmnmede yaplan deiikliklerdeOcan maksad Trklerin hars birliine ve meden kemline almaktr. Ocan faaliyet sahas bilhassa Trkiyedir.eklinde teklif olmutur. Tartmann odak noktas buradaki bilhassa Trkiye tabiri idi. Bu tartmada, yelerden bazlar byk Turan idealinin gereklemesinin glklerini anlatarak ncelikle Anadoludan balanlmas gerektiini ve daha geni Trk birliklerini ama edinmenin teorik olmaktan kurtulamayacan belirtmilerdir. Balangta kltrel bir hareket olarak balayan Trklk, giderek toprak vatan esasna dayanmak zelliine kavumaya balad grlmektedir.65 c-Batllama Gkalp ve Akura Osmanl devleti ve Trk toplumun meselelerinin zmnde Batllama/Modernleme hususunda hem fikirlerdir. Gkalpe gre medeniyeti insanlarn ortak maldr, milli kltrmze bal kalmak artyla, Avrupa medeniyetinde yer alabiliriz. Bat medeniyetinde alacamz unsurlar bilim ve teknikle snrlanmaldr.66 O, Tanzimatlar tenkit ederken Avrupay tam olarak anlamadklarn ve Bat medeniyetinin d ve ou defa kt ynlerini taklit ettiklerini syler. Batllama husustaki grn kltr ve medeniyet kavramlarna getirdii tanmlarla izaha etmeye alr. Medeniyet adn verdii teknoloji ve bilgi gibi madd eylerin milletleraras unsurlar olduunu, halbuki kltrn bir milletin z kaynaklarndan doduunu tamamen yerli olduunu ifade eder. Gkalp, kltr ve medeniyet kavramlarnn mterek yanlar ile ve
64 65

Georgeon,a.g.e.s.65; Sarnay, a.g.e. s.140-143. stel,mparatorluktan Ulusa...a.g.e.s.95; Sarnay,a.g.e. s.193-197. 66 Gkalp,Trklemek...a.g.e. s.12-13.

58

ayr noktalarn izah ederek, bunlarn birbirleriyle atma halinde olmadn gstermek istemitir. Halk da mill kltr olumadka medeniyetin benimsenmesi mmkn olmadn, bu yzden nce Trk kltrnn benimsenmesi sonrada Bat medeniyetine girilmesi gerektiini sylemitir.67 Akura, bu hususta Gkalp gibi dnmez. Avrupa medeniyetini btnyle almay ve benimsemeyi savunmutur. Ona gre Medeniyet bir btndr, onu madd-fikr ynleriyle ayrmak yanltr. Bat medeniyetine girmek Trkler iin mecbur ve zarur bir harekettir.68 d- Osmanl Devletine Bak Gkalp de Yusuf Akura da Hatt Trkln gelimesinin Osmanl devletinin varlna taraftardrlar. Osmanl devletinin btnl bakmndan

yararl olabileceini de belirtmektedirler.69 Fakat her ikisi de Tanzimatlarn resmi gr olan Osmanlcl iddetle tenkit ederler. Her kavim okullarnda kendi tarihini okuttuunu, kendi dilini rettiini, Osmanlcla hibir unsurun inanmadn ve Tanzimatn bu tuzana yalnz milliyetinden, mill tarihinden bahsetmeyen Trklerin dtn aklarlar. Halbuki, bu yzyl milliyet yzyldr. Osmanl devleti bu sosyal olay yok saymakla bir netice almas mmkn deildir. Trklerin, Osmanl devleti ierisindeki topluluklarla ne ynde bir uyumaya raz olduklarn ok ac bir ekilde anladklarn sylerler.70 Gkalp, Arnavutluk syan ve Balkan Savalarndan sonra eitli milletlerden oluan Osmanl devletinin siyas birliini korumasnn zor olduunu anlamtr. Bu yzden dnemindeki milliyetilik akm karsnda Osmanl devletinin dalmasn nlemenin zor olduunu, artk devletlerin tek bir millete dayanmas gerektiini savunmutur.71 Akura da Bat tarz bir milliyetilik gr ile Trkln, Avrupadaki mill devlet gryle btnletirilmesini teklif etmitir.72

67 68

Heyd,a.g.e. s.75-89;Sarnay,a.g.e. s.210. Temir,a.g.m. s.68;Georgeon,a.g.e. s.98-100. 69 Sadq,a.g.m. s.15;Gkalp,Trklemek... a.g.e. s.9. 70 Gkalp,a.g.e. s.37; Akura, Tarz-...a.g.e., s.28-29;Georgeon,a.g.e. s.98-100. 71 Heyd,a.g.e. s.86. 72 Karaka,a.g.e. s.225.

59

e- Tarih Anlay Trkl tarih bir temele dayandrmak ve yeni konumunu tanmlamak iin Gkalp ve Akura tarihe byk ilgi duymulardr. Gkalp, Trk milliyetinin temeli olan Trk kltrnn esaslarn renebilmek iin, nce mill tarihimizi bilmemiz gerektiini sylyordu.73 Mill kltr bir milletin btn hayatnn birikimi olduuna gre Trk tarihinin daha geni anlamyla aratrlmas gerekiyordu. Trklerin, Osmanl tarihinden baka Anadoluya gelmeden nce de ok geni bir tarihlerinin olduuna iaret etmitir.74 Gkalp, Tarih aratrmalar objektif ve sbjektif olarak iki ayrdktan sonra bir milletin kymet hkmlerinin dikkate alnarak yazlan milli tarihin ehemmiyeti zerinde durur. O, tarih aratrmalarndan ve retilmesinden beklenen faydann salanabilmesi iin, yapc bir sbjektifliin yararl olduu sonuncuna varmtr. Trk milletinin iine dt bunalmdan kmas ve mill mefkreciliine hizmet edecek gerekli malzeme iin Trk tarihini kaynak gstermitir.75 Yusuf Akura, tarihin nemini ve tarihden nasl yararlanmak gerektii hususundaki fikirlerini aka sylemitir. Tarih aratrmalarnn Slav ve Cermen mill hareketlerinde ne kadar etkili olduunu anlamtr. Akura, tarihin bir ilim olduuna inanmyor, yalnz milliyeti hareketlerin gelitirilmesinde tarih aratrmalarnn nemli olduunu biliyordu. Bu yzden tarihe mill lk gz ile bakm ve Trk tarihinin Trk gr ile yazlmasn ve okutulmasn istemitir.76 Akura tarih anlaynda, 1915de Trk tarihini dnemlere ayrrken, Osmanl ve slm ncesi dneme iaret etmesi, Osmanly eletirmesi ile Cumhuriyet devri tarih anlayna benzerlii bakmndan dikkat ekicidir.77 f- Din ve Laiklik ilgili Grleri Trkler, milliyetiliin ana ilkelerini ortaya koyarken, Mslman Trk olarak hareket etmilerdir. Bu yzden Ziya Gkalp ve Yusuf Akura milliyet
73 74

Gkalp,Trklemek... a.g.e. s.74. Gngr,Trk Kltr ve... a.g.e. s.208; Sarnay, a.g.e. s.219; Sadq,a.g.m. s.18. 75 brahim Kafesolu Ziya Gkalpte Tarihilik, Belleten , S.89-190, Ankara 1984, s.245. 76 Temir,a.g.m. s.65;Georgeon,a.g.e. s.80. 77 Karaka,a.g.e. s.230.

60

fikrinin en temel unsurlarndan birinin din olduu grnde hem fikirdirler. Gkalp, milliyetilii slmla uzlatrmaya alrken, Akura slmn kendisini milliyetiliin isteklerine adapte etmesini ister. Gkalp, slamiyeti modernleme ile birlikte deerlendiriyor, slmiyete an artlar altnda yeni bir dnya gr ile bakyordu. Ayn zamanda siyas anlamda slam birliine kar sulayanlara, Trklk kyordu. O, Trkl slma zt olmakla

dncesinin asl gyesinin ada bir slm Trkl olduunu, Trklerin millet mefkresi Trklkse,mmet mefkuresi de slmlktr diyordu. Ayrca Trklerin kendisinin esaslarn belirledii bir mmet program olmas gerektiini savunmaktadr.78 1917-1918 yllarnda Gkalp, dinin devlet ilerinden ayrlmas tezini ilk defa ortaya koymutur.79 Osmanl devletinin yklmasndan sonra(1923) kaleme ald Trkln Esaslarn da Kuran- Kerimin ibadet ve dualarn ve hutbelerin Trke okunmas lazm geldiini sylemitir.80 Akura ise Gkalp gibi Trk millerinin sosyal ve siyas hayatnda nemli bir unsur olan slamiyeti, yeniden yorumlamak istiyor. O slamiyet hususuna biraz farkl adan yaklaarak slmiyetin birlik ve dayanmadan doan gcn Trk milletinin faydas asndan deerlendirmek istiyor. Zamanmzn rklar a olduunu, dinlerin ancak rklarla birlemek suretiyle nem ve varln koruyabileceklerini, bu yzden slamiyetin de Trk milliyetiliini tanmas gerektiini vurguluyor. Ayrca slm birliinin d engeller yznden mmkn olmayacana inanyor.81 7. Cumhuriyet Dneminde Trklk Mill mcadele ncesinde var olan ve Cumhuriyetin ilanndan sonra da yeni kurulan devlette devam etmesine izin verilen siyasi ve sosyal nitelikli tek kurulu, Trklerin dernei Trk Ocaklardr. Trk Ocaklar daha Cumhuriyetin ilnndan nce merkezini Ankaraya tad ve Anadolunun eitli yerlerin de tekilatlanmaya balad. Cumhuriyetten sonrada ayn hzla tekiltlanmay devam ettiren Trk Ocaklar, hemen her il merkezi ile bir ok ilede ubeler aarak, o
78 79

Gkalp,Trklemek..."s.40. Trkdoan,Ziya Gkalp Sosyolojisi... a.g.e. s.113; Heyd, a.g.e. s.115. 80 Gkalp,Trklk...... a.g.e. s..176-177. 81 Akura, Tarz-...a.g.e.. s.34.

61

yllarda henz tam bir tekilatlanmaya gidemeyen CHPye gre daha yaygn ve kkl tekilatlanmay temsil etmilerdir.1923 den sonra daha ok kltrel faaliyetlere arlk veren Trk Oca en faal dnemini burada yaad82 Trk milliyetilii Osmanl devletinin yklmasn nleyemedi. Ancak Trk milliyetii uuruyla hareket eden,asker-sivil ve aydn kadrolar Anadoludaki Mill devletin kurulmasnda en etkin unsurlardan biri olmulardr. Cumhuriyet Trkiyesinin temel ideolojinin meydana getiren bir ok hususlar Trklerin, nceden ele alp tartt meselelerdir. Yeni kurulan Trk devletini ada ilkeler zerine bina etmek iin de Atatrkn etrafnda toplanan Trk milliyetileri, Cumhuriyetinin siyasi ynn de iyi deerlendirerek lke gereklerine uygun bir milliyetilik anlay benimsediler.83 Her biri devletin yaplanmasnda nemli grevlerde bulundular.84 Cumhuriyet iktidar, saf kltrel bir hareket olarak kald mddete Trkle bir itirazda bulunmad gibi, hatt yeniden yaplanmada halka verilebilecek bir ideoloji olarak tevik edildi. Cumhuriyetin ilk yirmi ylnda bu tevikler ve teebbsler doruk noktaya ulat.85 Yusuf Akura,Ziya Gkalp ve Fuad Kprl gibi Osmanl dneminin tannm Trk aydnlar, Cumhuriyet dneminde de yeni Trk devletinin de ideolojik yaplanmasna ve mill tarih alannda yaplan almalara fikirleri ve hareketleriyle st seviyede katldlar. kltrel ve politik

Ahmed Aaolu, bize diyorlar ki:mademki btn millet,btn devlet Trk oldu,mademki mefkreniz tahakkuk etmitir.,artk Trk Ocaklarna ne lzum vardr? Aaolu bu soruya yle cevap veriyor:..Trklk cereyannda da her yeni cereyanda olduu gibi iki devrin yekdierini takip etmesi tabidir. imdiye kadar bu cereyan henz birinci devrinde kalmtr ki,zemin hazrlamak,allklar kaldrp bir saban geirmekten ibarettir...imdiye kadar bizim bugn yaptmz,Trk varln spat etmekten ibarettir....Trkl kabul ettirmekle kifayet etmez. Birde Trkl tekil eden avmil ve messirtn neden ibaret olduunu tesbit ve onlarn inkiafn temin etmek lzmdr...Trk lisanndan, edebiyatndan bediytndan,hukukundan, iktisadiytndan ,dininden, tarihinden, ilh....dan ibarettir. Bugn bu saha mehul halde kalmaktadr. Henz onlara temas etmee baladk. te efendiler!Trk Ocann ikinci devr-i faaliyetlerinin mevzular!.. (Ahmet Aaolu, Tarih Devirler Arasnda MilliyetTrk Yurdu,C.III, Mart 1926,s.534-537). 83 1927 ylnda Trk oca ama ve programnda yapt bir deiiklikle alma alanlarn sadece Trkiye ile snrlad. Turanclk dncesi Trkiye Trklerinin Trklne dnt. Ocak bundan sonrada Trkiye Cumhuriyetinin temel unsurlaryla uyum ierisinde devlet destekli faaliyetlerine devam etti. Bat medeniyetini rnek edinmi Trk Ocaklarnn ,Cumhuriyet devrinde ayn gaye ile yaplan yenilikleri benimseyip savunmas gayet tabi idi.(stel, mparatorluktan Ulus .. a.g.e s. s.140; Kenan Akyz,a.g.m. s.227). 84 Oba, a.g.e. s.244. 85 erif Mardin, Trk Modernlemesi, letiim,stanbul,1994 s.292.

82

62

Yusuf Akura ve onunla birlikte Fuad Kprl Trkiye dndaki Trklk sahalarna ve slmlk ncesi Trk tarihine yaptklar vurgularla, hem modern milliyetiliin messisi katklarndan dolay olarak, hem deTrk Tarih Tezine yaptklar Trk mill kimliini ortaya karmak iin kurulan

kurumlarda grev almlar ve eserlerini bu gayeyi tahakkuk ettirmek iin kullanmlardr.1917 de Rusyadaki ihtilalden sonra Pantrkist eilimlerden vazgeen Yusuf Akura, Ankara Hukuk Fakltesinde tarih dersleri vermek suretiyle milliyeti tarih almalarna eitim yoluyla da katkda bulunmutur. Mill tarih tezini hazrlama almalarna aktif olarak itirak eden Akura, 1931 de Trk Tarih Heyetinin Kuruluu,bir yl sonrada Trk Tarih Kongresindeki bakanl ile Atatrkn yannda yer almtr.86 Batl tarihiler ve Oryantalistler ile tarih konular tartacak lde ilk Trk tarihisi olarak grlen Fuad Kprl de Trk Tarih Encmenin, Belleteni hazrlayan komisyonun, Halkevleri merkez organ lk mecmuasnn banda;1931 de drt ciltlik lise kitaplarnn yazmnda grev almtr.87 Ankara da ttihad ve Terakki Partisinin bir mensubu olduu iin nceleri pek scak karlanmayan Gkalp, daha sonra1923 de Meclise Diyarbakr milletvekili olarak katlm ve meclisin eitim hazrlad komisyonun da yer almtr. Ayrca okullar iin ders kitab hazrlamay da kabul eden Gkalpn, Trk Medeniyet Tarihini 1924de Liseler iin bilinmektedir.
88

1928-1929 yllarnda devlet eitli kltrel ve sosyal kurumlar tek bir at altnda veya ubeleri haline getirmek istedi.10 Mays 1931 tarihinde toplanan Cumhuriyet Halk Partisinin kongresinde memleketin belli bal derneklerinin faaliyet sahasndan ekilip Halk partisine devredilmesi karar alnnca Trk Oca da halk partisinin bnyesine alnd. Trk Ocann bu karardan istisna edilmesi iin Ocak ileri gelenlerden Hamdullah Suphi,Sadri Maksudi Arsal, smail Hakk ve Yusuf Akura beylerin gayretleri bir netice vermedi Trk Ocaklar olaanst bir kongre akdederek kendi kendini feshetmeyi kararlatrd.89

Georgeon,a.g.e. s.128. Halil Berktay,Cumhuriyet deolojisi ve Fuad KprlKaynakYaynlar,stanbul 1983,s.63. 88 Kafesolu, Ziya Gkalpte... a.g.m. s.243; Muhammeddin, a.g.e. s.91. 89 Erden,a.g.m. s. 6.
87

86

63

1930 ylndan itibaren sivrilerek en az 1936 ylna kadar Trk siyasetine ve rejimin ideolojik kadrosuna hakim olan isimlerden hemen hemen tamam Trk Oca meneli insanlardr. Recep Peker, Mahmut Esat Bozkurt,Dr. Reit Galip, Samih Rfat,Sadri Maksudi Arsal,Yusuf Akura, Yusuf Ziya zer,Fuat Kprl, emseddin Gnaltay, kr Saraolu,Vasf nar ve bakalar bu meyanda saylabilir. Aslnda ocak 1931 ylnda hukuken kapatlmakla beraber fiilen Halkevleri ad altnda CHPnin taban tekiltna dntrlmtr. Parti iinde Halkevlerinden sorumlu olan kii,1912 den beri Trk Ocann nde gelen isimlerinden Dr. Reit Galipdir.90 Sonuta bir kltr hareketi olarak ortaya kan Trkl, zaman ierisinde farkl deerlendirmelere uramasna ramen genel hatlaryla yle zetlemek mmkndr: Trkler, Osmanl imparatorluunun asl unsuru olan Trklerin, Osmanllk erevesi iinde kalarak milliyet duygusunu uyandrmaa almlardr. Trkler, devletin asli unsuru olduklar dncesi ile, bu milletin hayatnn da mill esaslara gre dzenlemesini en tabi hak olarak gryorlard . Btn Trkleri birletirmek (Pan-Trkizm ) meselesinin siyasi mi, kltrel mi olaca Trkler arasnda tartlan konularndan biri olarak kalmtr. mparatorluklarn zamann doldurduu, asrn milli devletler asr olduunu gr Trkler arasnda zellikle Balkan savandan sonra iyice yerlemeye balamtr. ada devletler seviyesine kmak iin yeni devletin, milliyeti, halk ve Bat medeniyetisi olmas gerekmektedir. Trklere gre Bat medeniyetinin gc mill kltrler zerine ykselen mill devletlerden gelmektedir. Bu sebeple Trkler arasnda milli uurun kuvvetlenmesi iin ok eski devirlerden balamak zere Trk tarihinin ve medeniyetinin btn olarak ele alnmas gerekmektedir. Ayrca slm dini ile Milliyetilii badatrma yolarn ardlar. Trk milliyeti ile slm dininin birlikte kaynatrlmas mill birlik asndan nemli olduu kadar, bu ayn zamanda Bat dnyas ile mecburi olarak giriilen ilikilerde kimlik korunmasnn da bir teminat olacaktr. Trklere gre Muasrlamak, Batnn ilim ve tekniini iktibas etmek olarak hayat bir zarurettir. Bat medeniyeti mill devletlerin eseridir. O halde mill devletini
Sevan Nianyan, Kemalist Dncede Trk Milleti KavramTrkiye Gnl, S. 33, MartNisan,1995, s.140 Yazar, Ocak mensuplarnn Atatrkn yakn evresinde babakan nnye kar bir muhalefet oluturduklar ve hatt Trk akm ile nn arasnda 1944 de ekimenin
90

64

kuramadan Trkiyenin de Avrupa medeniyeti ierisinde yer almas imkanszdr. Fransz ihtilalinden sonra yaylan milliyet fikirleri Trk olmayan topluluklar bizden ayrd. Trklerde kendi vatanlarnda kendi mill devletlerini kuracaklardr. nk, Trk milletinin varln devam ettirebilmesi ancak milliyetinin uuruna varm ve mill devletlerini kurmu olmakla mmkn olacaktr. Genel hatlaryla ortaya koymaya altmz Trklk hareketi yeni bir mill tarih anlayn da beraberinde getirmitir. XIX. yzylda Avrupadaki fikri ve siyasi gelimeler Osmanlda Trk aydnlarnn kendi tarihe ilgi duymasna yol am, Osmanl devleti iindeki Trk unsurunun millet gereini fark da grmlerdir. Trk aydnlar Tanzimattan etmesi ve bunu tarih anlayna aksettirmesi daha dorusu milletin haklar iin mcadeleyi tarih yazcl itibaren uzun zamandr unutulmu bulunan Trklerin ok eski gemilerini

anlatan konular ele alnmaya balamlardr A.Vefik Paa Trk tarihi ile Osmanl tarihi arasndaki farklar ortaya koymas, Sleyman Paann Trk tarihini Hunlardan balatmas, M. Celaleddin Paann Bat Medeniyetini kuran milletlerle Trkler arasnda dil ve rk birlii olduunu ne srmesi, Gkalpn eski Trk tarihini aratrmalar; Hititler ve Smerler gibi eski ada yaayan kavimleri bir ok yerde Trkler arasnda kabul etmesi gibi konular Atatrk zamannda Trk Tarih Tezinin olumasnda etkili olmutur.91 B. MLLET VE MLL DEVLET FKR 1. Mill Devlet Nedir? Gnmzde dnyada en yaygn devlet tipi olan mill devlet modeli, tarihi bir gelime sreci iinde olumutur. Modern an balangcnn herhalde en nemli siyasi gelimesi olan mill devletle birlikte, devlete ait meru bask tekelinin, milletin oluturduu ve onun kontrolnde olduu varsaylmaktadr. Ksaca mill devletin zellikleri u ekilde belirlenebilir: Merkez bir devlet olmak, anayasal bir devlet olmak, parlamenter bir ileyile ynetimin mecliste dzenlenmesi, mill bir toplulua dayanmak ve laik bir siyaset yrtmektir.92

kkleri belki de daha o zamanda atlm olabileceini iddia etmektedir.(Nianyan, a.g.m. s.140). 91 Bayraktutan,a.g.e. s.127; Karal Tanzimattan Bugne... a.g.e. s.256-7; .Heyd, a.g.e. s.132-133. 92 mer Say,Mill Devlet Kltr Trkiyeye Yansmalar, Kans Yaynlar, stanbul, 1998, s. 15.

65

Mill devlet modeli iinde, millet ile devlet, birbirlerini gerekli klan bir anlay belirler. Bunun iin mill devleti kavramamzda devletin ve milletin ne olduunu anlamann nemi ortaya kmaktadr.Yabanc dillerde karl esasta birbirinden ayrlk gsteren, iki tanm vardr. siyastariftir. Buna gre birliktir diye tanmlanr. nation olan millet dar ve geni anlamyla, eitli ekillerde tarif edilmitir. Bu kavramn Bunlardan birisi hukukmillet, belirli corafi snrlar ierisinde yaayan, bir
93

resm dili olan, mterek kanunlar bulunan insanlarn meydana getirdii Bundan baka milletin bir de sosyoloji ilmine gre tesbit edilen tarifi vardr. Buna gre millet, mill nitelikli bir kolektif uur ile fertlerin glendirdii byk bir sosyal gruptur. Bu anlamda millet, ayn lkede siyasi bir birlik eklinde yaayan, ortak mzi ve kltre, mterek lisana, mterek rf ve detlere, mterek dini inanlara ve mterek bir mill seciyeye sahip fert ve zmrelerin toplamdr. 94 Devlete gelince, devlet bugn iin ulalm en mtekmil bir topluluktur. Bir topluluun devlet vasfn alabilmesi iin nfusun mutlaka snrlar belirli hudutlar ile evrilmi olmas gerekir. Devlet, iinde sayi ve sknu temin iin siyas bir nizam teesss ederek kendi kadrosu iindeki insan cemiyetlerinin hepsini iine alr ve onlarn hepsini ihata eder. Her toplulukta bir otorite bulunduu gibi devlette de bir otorite mevcuttur. Bu otorite devlet nizamn ve devlet birliini temin etme, fertlerin mnasebetlerini tanzim, bu nizam ihll etmek isteyenlere icabnda cebir kullanmak imkanna sahiptir. Devletin, kendisine has bir tekilat ve nizama sahip olmas, onun bnye ve mahiyeti icabdr. Bu dzen, devletin gayesini gerekletirmeye yneltecek ve bu gayenin gerekletirilmesini salayacak bir dzendir. Devlet ierisinde btn tli topluluklar bu dzene ve bu dzeni elinde tutanlara, yni emir ve kumanda etmek mevkiinde bulunanlara itaat ederler. nk bu usul devletteki birliini salar ve onun paralanmamasn temin eder.95

93 94

brahim Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meseleleri, Devlet Kitaplar, 1970, s.222. Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar,tken Yaynevi, stanbul, 1979, s. 67-68; Orhan Trkdoan, Niin Milletleme ?-Mill Kimliin Ykselii, Trk dnyas Aratrma Vakf , stanbul, 1995, s.2. 95 Seluk zelik, Esas Tekilat Hukuku Dersleri, Cilt:I, stanbul,1978 s. 22-26.

66

2. Mill Devletin Oluumu Avrupa-merkezci tuttuklar bilinmektedir. bak asndan bakan aratrmaclar, milletleme ile Yalnz milletleme olgusunun evrensel olduunu

modern milli devletlerin kurulmasn Bat devletlerinin tarihi geliimine e kabul etsek bile, geliim safhalarnn bir yrede ve blgede ve lkede aynen Avrupa rneklerinde olduu gibi olacan dnmek doru deildir. 96 Son drt yzyl boyunca dnyann her yannda mill devletler kurulmaktadr. Bu konuda dnyadaki btn milletleme srecine ilikin tutarl bir model vermek ok zor grlmektedir. Tartmaya akta olsa mill devlet ve milletleme iin farkl gelime modelinden bahsedilir. Birinci modelde Bat Avrupada ngiltere ve Fransa rneinde olduu gibi hkim devlet ve millet bir arada ve ayn hzla tarih sahnesinde ortaya kmlardr. kinci modelde hkim devlet milletin olumasndan nce ortaya kmtr. Bu gelimeye rnek Avrupa dndan gsterilir. Ekonomik karlardan kaynaklanan i savalarla ortaya kan ABD bu gelimenin rneklerinden biridir. nc modelde, milletin devletten nce olumasdr. Bu trn rneklerini Balkanlarda ve Tuna boylarnda grmek mmkndr 97 Batda mill devletler ar ar gelien bir birikim sonucu ortaya kmtr. Mill devlet, Ortaa sonunda mill monarilerin ortaya kyla balayan ve modern anlamdaki hliyle milletleme esasna uygun olarak tekilatlanm ve btnlemi olan topluluk tipini ifade eder. Her ne kadar ortaa sonunda balamsa da bu devlet modelinin tam anlamyla Bat Avrupada feodalizmin tasfiyesiyle akabinde sanayileme ve kapitalistleme ile XIX.yzyl yeni bir olgu olarak domutur.98 imdi Mill devletin douunu hazrlayan faktrleri tarih geliim iinde daha detayl olarak ele alalm

96

M. aatay zdemir, 20.Yzyl Sonunda Mill Devlet ve Kimlikler Trk Yurdu, Austos 1995, s. 13. 97 zdemir, a.g.m. s. 13. 98 Say, a.g.e. s.7-8 .

67

a- Feodalite Dnemi Ortaada Roma mparatorluu eitli kavimler topluluu tarznda

tekilatlanm olarak tarih sahnesinde varlk gstermitir. Kavimler g Roma hakimiyeti altndaki kavimlerin yer deitirmelerine, halklarn bir biriyle karmalarna sebep olmutur. Dier yandan Atilla idaresindeki Hun ordusu Cermenlerle birlikte Roma zerine basks, bu imparatorluun sonunu hazrlamtr.Bu olaylar sonunda Avrupa, Cermen istilasna uram ve Avrupa kavimlerinin dengeleri altst olmutur. Bat bu istilaya bir btn olarak kar kp btn varln yitirme tehlikesiyle kar karya kalmtr. Bu durumda kk birimler halinde domutur. Modern devletin douunu anlayabilmek iin kapitalizmin kkenlerini ile orta a sonras Avrupada var olan toplumsal artlar iyi deerlendirmek lzmdr. Kapitalizmin hkim retim biimine dnmesi, IX.yzyldan balayarak bir dizi deime ve gelimenin oluturduu dinamizme baldr. Bunlarn banda gelen feodal dzendir. Feodalite, toprak mlkiyeti zerine dayal bir ynetim biimi, bir toplum yaps, bir ekonomik rejimdir.99 Feodalizm, mutlak bir devlet dncesine kar karak yetki ve snrlar, vatanda ve dier kurumlarla yaplan anlamalarca belirlenen bir devlet dncesini benimser.100 Feodal toplum eitli isimler ad altnda sosyal snflara ayrlm, en tepede byk toprak sahipleri olan asiller bulunurken, en altta hibir hakk olmayan serfler vardr. itilerin serflik ve hrlk olmak gibi iki statleri vardr. 500-1000 kilometrekarelik bir toprak paras zerinde en nemli ve en gl kii, daha az topraa sahip olanlarn koruyuculuunu stlenmi ve onlar da bu kiiye ballk sz vermitir. Bu sistemde hkim zmreler hiyerarik bir ilikiler btnl iinde birbirine baldr.Bylece, feodal lord, vassal ve topraa bal (serf) kyleriyle, feodalizm ortaya kmtr.101 tekilatlanmlardr. Bylece Batda feodal dzen

Herbert Heaton, Avrupa ktisat Tarihi-lkadan Sanayi Devrimine,(ev. Mehmet Ali Klbay) mge Kitapevi,Ankara, 1995, s.69. 100 Nathan Rosenberg, L.E: Birdzell, Jr. Bat Nasl Zengin Oldu, Endstri Dnyasnn Ekonomik Deiimi, (ev.Erdal Gven)Form Yaynlar,stanbul,1992, 45-48. 101 Oral Sander, Siyasi Tarih,(lkalardan 1918e), mge Kitapevi,Ankara, 1998 s.65-66.

99

68

Bunun yannda bu yapnn temelinde devletin sahip olmas gereken haklar feodal beylere ve kilise rahiplerine devredilmitir. Devletin sahip olduu g datld iin, devlet zayf durumdadr. Byk toprak sahipleri kendisine bal topluluklar korumakta, ynetmekte, yarglamakta ve vergilemektedirler. Kilise, feodal hukukun beksnda nemli bir siyasi ve ideolojik rol stlenmitir. Yalnz bu gler arasnda dengeleme iini zayf da olsa krallk tarafndan yaplmaktadr. Feodalitenin uzun yllar srmesinin sebebini bu dengelemede aramak lzmdr. Herkesin birbirine bal olduu bu sistemde, krala kadar uzanan szlemelerle hiyerarik ballk tamamlanr 102 Ortaa toplumu ve ekonomisi geni lde tarma dayaldr. Tarm iileri topraa bir serflik sistemiyle(derebeylik toplum dzeninde toprakla alnp satlan bir tr klelik) balyd; bu durum babadan oula geiyordu ve serflerin daha krl bir i seme haklar yoktu. Bunun yannda ortaa toplumunda ehir hayat, varln her zaman srdrmtr. Kimi ehirler ekonomik ihtiyalar karlamakla kalmyor, kltrel, asker ya da din merkez olarak da ilev

gryordu. Temel ekonomik etkinliin tarm olduu feodal toplumda, ehirler genellikle surlarla evrili olarak darya kapalyd. Kr alanndan ayr olan ehirlerde hayat ar bir biimde akp giderdi. ehirlilerin de fazla i imknlar bulunmuyordu. nk ticar hayatlar gebelerinkinden farkl olarak- babann loncas iinde baba tarafndan rakla dayanyordu. Bir lonca yesi, loncann artlarna gre almak ve sat yapmak zorundayd; sabit fiyatlarla i yapmaya itiraz etme hakk yoktu. Amalar ne olursa olsun feodal dzende kendine yeterlilikleri bulunmuyordu.103 Yalnz tarmn gelimesi iin gerekli gvenlik ortam, etkili merkez otoritenin kurulmad Avrupada, feodalizm kurumlar geliip glenmesi ile saland. Zaten Feodalizmin temel ilevi, tekilatlanm devletin bulunmad mahall dzeyde, bir eit hkmet grevini yrtmesiydi.104

Aydn, Kltr- kimlik... a.g.e. s. 150- 156; Muharrem Tnay, Siyasal Tarih, Simge Kitabevi, Ankara,1995, s.20-28. 103 Nathan Rosenberg, L.E: Birdzell, Jr. a.g.e.s. 55-68. 104 Sander, a.g.e. s. 65.

102

69

Ortaa Avrupasnda XI. yzyldan itibaren orman alanlarnn ve bataklklarnn tarma almaya balamasyla tarm faaliyetlerinin artt grlmektedir. Bunun yannda XI. yzyldan XIV.yzyla kadar nfus art da dikkat ekmektedir. Artk barbar istilalarn tarihte kald Araplarn yaylma hznn duraklad bu dnemde ve Mslman Avrupa insann alma

arzusu, Batnn ticar zenginliinin ortay kna sebep olmutur. Bu durum Avrupada kendi iinde kapanmak yerine dar alacak kolonilemenin de hareketlerini balatmtr. 105 te yandan ortaa sonunda ehirlerin saysnn artmas ve genilemeleri, tabi olarak, gda ihtiyacn artrd. Bunun zerine Lordlar, ekim alanlarn geniletmek zorunda kaldlar. Eskiden birbirine ok uzak olan kylerle ehirler arasnda ekim alanlarnn genilemesi ve yeni kylerin kurulmasyla, yaknlama, haberleme ve etkileim hzland. Lordlar kylleri yeni alan ekim alanlarna gitmeleri iin zendirici tedbir olarak, onlara hrriyetlerini vermeye balad. Bunun yannda kazand paralarla hrriyetlerine kavuan ve kendi topraklarna sahip olan kyllerin says gittike artt. Bylece XII. yzyldan XV. yzyla gelindiinde bir ok Avrupa lkesinde serflik fiilen olmasa bile hukuken ortadan kalkmt. 106 Btn bu gelimelere paralel olarak XII. ve XIII. yzyldan itibaren, zanaatlarn, atlyelerin ve ticaretin gelimesiyle fiyatlar ykselmi, ticaret ve bankacln tekilatlanmas daha karmak hale gelmi ve sermaye yatrmn artrmt. Pazarlarn, sanayi ve ticaret loncalarnn evresindeki ehirler, yeniden domaya balad. Bu durum da ticaret merkezi olmak zorunda olan ehirler gelitike, ticaret de geliti, gelien ehirler ve ticaret yeni ilikilerin domasna yol at. lk olarak talya, Hollanda, Belika ve Kuzey Almanyada ticaret hacmi ve politik g istisn bir biimde birlemenin sonucu olarak gelitiler. Bunlar Bat Avrupann feodal sistemden kurtulan ilk parasydlar. XIII.yzyldan XVI.yzyla, merkez monarilerin btnyle ortaya kmasna kadar geen srede, Avrupa ehir-devletleri Avrupada gelimekte olan merkantantilist

105 106

Say, a.g.e. s. 28-29. Sander, a.g.e. s. 68-69.

70

ticaretin ana merkeziydi. Monariler dneminde de bir sre korudular.

107

nemlerini

Amerikann kefi, Cope Burnunun dolalmas plnlanan burjuvaziye yeni alanlar at. Hindistan ve smrgelerle ticaret, genel in pazarlar, Amerikann smrgeletirilmesi, olarak deiim (mbadele) aralarnn ve

metalarn(mal) art, ticarete, denizcilie, sanayiye grlmemi bir teebbs ve bylelikle, kmekte olan feodal toplumun barndaki ihtillci unsurlar(burjuvazi) hzl bir geliim salad. Feodal dzeninde sanayi retim sistemini elinde tutan loncalar, yeni pazarlarn gelien ihtiyalarn karlamad iin, yerini imalat (manifaktr) sistemine brakt. Bir zaman sonra byyen pazarlarn taleplerini imalat bile karlamad iin, onu yerine retim buhar ve makine sanayi ile yaplmaya balad. malat sanayici milyonerler yerine, koca sanayi ordularnn kumandanlar, ada burjuvalar(kapitalistler) ald.108 Douyla kurulan ticari ilikiler ve coraf keiflerle ortaya kan

ekonominin canlanmas ve smrge hareketleri feodal sistemi sarsm, kral glendirmi ve kraln gcnn hkmettii topraklarda gittike hkim olmasna yol amtr 109 Btn bu gelimeler hem feodalizmin k, hem de kapitalizme gei asndan nemli sonular dourdu. Asillerin ok byk ounluu sosyal statlerini korumaya zen gsterseler de feodalizmden kapitalizme gei sreci ierisinde eski retim biiminden yenisine geemiyerek eriyip gittiler. Artk yeni bir snf olarak burjuva, maddi ilerlemenin asl unsuru olarak kendini hissettirmeye balad. 110 Sonu olarak XV. yzyl ortas ile XVIII. yzyl ortas arasndaki dnem ticaretin gelimesine ve ticar bir dnya iin elverili kurumlarn ortaya kmasna vesile olmutur.Bu dnem XVIII.yzyln ikinci yarsnda, retimde sanayi devrimine geilmesiyle son erer. Ksaca Bat henz sanayi devrimini yapmadan
Nathan Rosenberg, L.E: Birdzell, Jr.a.g.e s..70-78. Orhan Trkdoan, Sanayi Sosyolojisi Trkiyenin Sanayilemesi-Dn-Bugn-Yarn,Tre-Devlet Yaynevi,Ankara,1981, s. 27. 109 Sander, a.g.e. s. 66 . 110 Tnay, a.g.e. s. .32-33.
108 107

71

nce teknolojik, politik ve ekonomik hkimiyetini ilan etmi, dnyay sahip olanlar ve sahip olmayanlar biiminde iki paraya blecek lde ekonomik ilerleme salamtr.111 Dier yandan ticaretin ve deiik ehir hayatnn ortaya knn, bu ehir hayat ve bamsz ehirlerin kurulmasnn XV. yzylda Rnesans hareketinin gereklemesine de nemli katks olmutur.
112

c- Rnesans ve Aydnlanmann Etkisi Avrupada Rnesans hareketi Ortaa dzeninin zlp, onun yerine

Yenia oluturacak ilkeler ve dncelerin artk belirlenmeye baladklar dnemdir. Rnesansla birlikte dini bilgi referans olmaktan karak,insan merkezli dnya gr ve felsefi akmlar yaygnlk kazanmtr. Yni, modern toplumun tamamen beeri nitelikli ve akli verileri esas alan gr hakim olmaya balamtr.113 te yandan XVIII. yzyl bu gelimenin en yksek noktas olarak kabul edilen geni anlamyla Aydnlanma devri olarak adlandran bu dnem, esas itibariyle ortaan hayat anlayna kar yeni bir dnya gr olarak ortaya kmtr.114 Bu dnce ile kaydedilen ilerleme metodu, tekilatlanmay, lik dnceyi ve modern Batnn temelini oluturan bilginin oluumunu salad Bunun sonucu ortaya kan teknolojideki yeniliklerin ekonomik kullanma sokulmas Batnn kalknma sistemindeki balca unsurlardan birini tekil eder.115 Ortaa Bat Skolastik dncesinde ticareti bir mbadele arac olarak grlmektedir. Bunun da ticar hayatta durgunlua sebep olduu ileri srlmekteydi. XVI. yzyldaki Rnesans ve XVIII.yzyl Reform hareketlerinin

Nathan Rosenberg, L.E: Birdzell, Jr.a.g.e s..70-92 Sander, a.g.e. s. 70 113 R.G.Collingwood, a.g.e., s. 301; zbaran, Tarih Tarihi ... a.g.e. s.67, Hilmi ziya lkene gre Rnesans ne yalnz Yunana dn, ne de yalnz ilim ve plastik sanatlarn zaferidir. Orta a iinde gelien vatan ve tarih uuru Rnesans da kemale geldi: Kk devletler birleerek kilise devletlerini, monarileri ve mill devletlerini oluturdular. Ltin Kavimler kendi kklerini arama sevdasna dtler. Hakik itima hafza bu suretle uyand.(Hilmi Ziya lken Millet ve Tarih uuru, Dergah Yaynlar,stanbul,1976 s.228). 114 zlem,a.g.e. s.43-44; Tosh,a.g.e. s.145; zbaran, Tarih Tarihi ve...a.g.e. s.67-68. 115 Nathan Rosenberg, L.E: Birdzell, Jr.a.g.e. s.45-48.
112

111

72

temelinde insann hr olmas yatmaktadr. Bu ticari hayatta da belirleyicinin insann kendi kendisinin olmas gerektiini ortaya koymutur.116 Rnesansn bir baka grnts de yeni zevklerin ortaya kmas, konfor iin arzu ve zenginler arasnda gsteri aknn belirmesidir. Kuzey ve gney Avrupada basit ortaa standartlar yerine yeni bir elegans gelmitir. Ortaa insan dar gelirini ve emeinin ounu katedral, kilise, manastr ve ato ina etmek iin harcamtr. Modern an balarnn insan bu yaplarn ounu gerek olmadn dnm ve zenginliini daha cazip bir ekilde harcamak istemitir. Bu durumda saraylar, ehir evleri ve minesi, caml pencereleri, duvarda hal veya tablolar,yeni matbaalarda baslm kitaplar, oymal mobilyalar ve bakml baheleri olan kr evleri yaptrmlardr. Elbiseleri daha ssl hale gelmi ve bo zamanlarn muhteem ve pahal zevklerin peinde geirir olmutur. Bu arzularn karlanabilmesi, eitli ham ve mamul maddelere ve yksek becerilere sahip zanaatkr, sanat ve mimarlara talep oluturmutur. 117 Sonu olarak Rnesans ve Aydnlama a ile ortaya kan aklclk ve pozitivizm akmlar, her eyden nce gndeme adalet ilkesi, insan haklar, hrriyet ve eitlik gibi temel haklar yannda, akln hkimiyeti ve zerklik ilkelerine dayal deerleri de getirmitir. Bu da Batda sanayileme srecini balatmtr. Serbest piyasa deerlerine dnk bir liberal ekonomi anlay, ferdi temel varlk olarak kabul etmi, hrriyeti de esas gaye haline getirmitir. 118 d. Monarik Devletler X.ve XI. yzyllarda, mahall seviyede gvenlik nisb olarak kurulmu ve barbar istilalarna bir son verilmi olmakla birlikte, Avrupa genelinde bar ve dzen salanamamt. Bu durum da d basknn azalmas, mahalli lordlarn birbirine dmelerine yol at. XIII. yzylda Fransa ile ngilterede nisb olarak homojen ve gl mill monariler kurulurken Almanya ve talyada Kutsal-Roma mparatorluunun miras zerine kk kent-devletler kuruldu.;daha nce kurulmu olanlar
116 117

ise

bamszlklarn

srdrdler. Bu durumda ehirliler,

Say, a.g.e. s. 34. Herbert Heaton, a.g.e. s.197-198. 118 Trkdoan, Niin Milletleme? a.g.e. s. 191.

73

mahall feodallere kar kendi gvenlikleri iin Fransz ve ngiliz monarklara yaklatlar. Bylece XV.yzyla gelindiinde, Avrupann batsnda ortaya kan mill monariler, gelecek yzyllarda parlak ve uzun bir gelime ve glenme potansiyeline kavumulardr. 119 Zaten XIV. yzyldan balayan tccarlarn etkinlii ve monarklarn oluturduu ordular, feodalizmin sonun yaklatn gstermektedir. yzyldan itibaren ou Avrupa lkesinde politik merkezileme balamtr. Her iki gelimede gl ve merkezi bir devlet desteine gerek duyuyordu. Daha XV. ve asker otoritede Bu merkezileme kimi yerde kraln, kimi yerde

mahall bir prensin ya da ticaret kesiminin etrafnda olmutur. Bilhassa XVI yzylda mutlak monariler daha ok etkinlik gstermeye balamtr. Modern devletin ilk biimi olan mutlak monariler kapitalizmin gelime sreci iinde ortaya kmtr. Mutlak monarilerin temel belirleyici zellii kural koymas ve bu kurallar uygulatacak gte olmasdr. nk modern devlet mutlakyeti monari formu iinde ortaa retim dzenin bozulmasna paralel olarak, bu dzenin hkim unsurlar olan feodal beyler ile Kilisenin zayflam gcn krm ve imknlarn merkezi ynetimce oluturulan kurallara tbi klmtr. Bylece mutlak monariler dzenli bir ordu, kalc bir brokrasi, mill vergi, birleen halklara ynelik hukuk ve pazar oluturmulardr. Ayn zaman da monarik devletler, dier devletlerden daha gl olmak amacyla da dnya dev pazarlarna almtr. XVI.yzyln bandan XVIII. yz yln ortalarna kadar devam eden bu sre iinde Avrupa merkantilizm a yaamtr. Merkantilistlere gre, bir devletin ilk amac, mill gc gelitirmektir, arttrmaktr. Bunun iin de mahall karlarn yerine mill karlar korumak gerektii tezini ilemilerdir.120 3. Modern Mill Devletlerin Douu Fakat XVI.yzylda Avrupada 500 kadar irili ufakl zek devlet ve

prenslikler vard. Bu say XX. yzyla girerken yirmibee dmtr. Artk monarik devletlerde krallar, asiller ve kilise karsnda kendini gvence altnda
119 120

Sander, a.g.e. s.70-71. Say, a.g.e. s. 58; zdemir, a.g.m. s. 14.

74

tutacak bu yeni kuvvetlerle birlikte hareket etmeye balamtr. Bylesi bir gelime modern mill devletin temelini oluturmaktadr a- Millet Modern anlamyla millet sosyal bir varlk olarak, Batnn tarihi geliim iinde kendini gsterir. XVI.yzyldan itibaren Avrupada paralanmlktan birlemeye doru gidite kraln hkim olduu geni snrlar ierisinde gvenle ticaret yaplacak bir ekonomik pazar ortaya kmasyla insanlar birbirleriyle sk ilikiye girip, ayn gruba ye olmann uuruna varmaya baladlar. Bylece mecburi olarak mill dil (mesel, Latince yerine Franszca) mill din(mesel,Katoliklik yerine Anglikanlk) ortak lk, mill karakter yalnzca o siyasi birimin (devletin) yeleri iin ortak zellikler gelitirdiler.121 Bunun yannda XIX. yzyln bandan itibaren haberleme ve basn hayatnda gelimesi sonuncu sosyal hareketlilik ve kltrel faaliyetler de grlen gelimeler milliyet fikrinin gelimesine de sebep olmutur.122 Endstri dneminde bireyleri birbirine balayan balar snflar aras balar deil, mill balar olmutur. Bu dnemde i blm yaygnlar ve eitim devletin nemli ilevlerinden biri olur. Modern insan, artk bir akrabalk grubuna bal deildir. O bir kral, lke ve dine bal deil, bir kltre sadakat gstermektedir. Bylece ortak zellikler millet denilen grubun yesi olmak duygusunu, yni millet fikrini dourdu.123 Netice olarak Fransz ihtilalinden sonra Avrupada yaylan liberalizmde, siyas istikll, siyas birlik, siyasi toprak(vatan), siyas varlk(devlet) kavramalarn temel alan siyas yn ar basan bir milliyetilik anlay

Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii, Dost Kitapevi, Ankara, 1988, s. 6. Sarnay,a.g.e.s.23-38; Gkalp, Trkln....a.g.e s.78-79. 123 Millet, milliyetilik ve mill devlet kavramlarnn anlamlar ve bunlarn ortaya k tarihleri zerinde Batl aratrmaclarca tam bir gr birlii yoktur. de birbiriyle yakndan alakal olan bu kavramlara verilen ncelik sras tartmann odak noktasn tekil etmektedir. Yukarda olduu gibi mill devletin kurulduunu, ardndan da milletin oluturulduunu savunanlar, milletlerin varl yepyeni bir olgudur, politik ve ekonomik artlar sonucu belli bir devlet ve ideoloji olarak ortaya kmtr. Bu gre katlmayan gre nce milletin olutuunu,ardndan da mill devletin kurulduunu yzyllarca ncelere uzanan mill unsurlarn belli artlarda millet uurunu oluturmasn kolaylatrlmtr demilerdir. (M. aatay zdemir, 20.Yzyl Sonunda Mill Devlet ve Kimlikler Trk Yurdu, Austos 1995, s. 13),
122

121

75

hkimdir.124 Temel felsefesini Aydnlanma dncesinde bulan Fransz ihtilli ile hayata geen mill devlet (ulus-devlet) toprakla temellendirilmi (territorial) siyasi bir millet anlay XIX yzyl milliyetilik yzylna dntrd. anlay, mill devlet(ulus-devlet) Liberalizmin mill hakimiyet ve mill

formln de beraberinde getirmitir. Bu, milletin devleti merulatrd ya da devletin meruiyetini milletten ald bir anlaytr.125 b-Mill Kltr Geni alanlar zerine otoritelerini yayabilen hkmdarlarca ynetilen. devlet, dayand toplumun bireylerini birbirine balayan en nemli unsurun mill kltr olduunu anlamtr. Devletin beks iin mahall kltrlerle bireylerin ortak bir irade altnda toplamann gll fark edilmitir.Bu yzden bu kltr mahallilikten arnm bir st kltr olmaldr. Bylece btn halka malolmu standartlam, trde ve merkezin destekledii st kltr deerlerini paylaan insanlarn mterek bir kimlik tadn kabul ettirme yoluna gidilmtir.126 c-Mill Hkimiyet Bu gelimeler sonunda, toplumun ynetimde sz sahibi olmak isteme

dnemini amtr. Devlet ve hkimiyet hakkndaki eski fikirler ve anlaylar devam etmekle beraber, XVIII. ve XIX. yzyllardan itibaren hkimiyetin ekli ve kayna zerinde yeni fikirler ortaya kmaya balad.Yeni fikirlerde genellikle hkimiyeti sosyal bir kaynaa dayandrma eilimi ar basmaktadr. Bu yeni fikirler ilhamn liberal felsefeden almaktaydlar. Bu itibarla, liberalizmin fert iin ngrd hrriyet, eitlik, adalet gibi ilkeler devlet, toplum, corafya erevesi iinde ele alnmaya ve yeni bir mna ifade etmeye balad.127 Toplumda grlen bu deimeler, felsefi dncede de kendini gstermi, kraln zerinde sz sahibi olma hakk toplumunun kendisinde olduu ve devletin snrlar ierisinde yaayan halkn temel hak ve hrriyetlerini n plna karlmas
Kodaman,Cumhuriyetin Tarihi... a.g.e. s.67. Nuri Bilgin,a.g.e. s.14-15; Suavi Aydn, Kimlik Sorunu,Ulusallk ve Trk Kimlii, Ankara, teki yaynlar 1998, s.34-36. 126 zdemir, a.g.m. s. 15 . 127 Kodaman Cumhuriyetin Tarih... a.g.e. s.43.
125 124

76

gerektii dile getirilmitir. Bayram Kodaman bu durumu yle aklar: 1789 Fransz ihtilli sayesinde, teorik olarak ileri srlen grlerin pek ou uygulama alanna intikal ettirildi. Bunun sonuncu olarak devlet hukukileti, hkimiyetin kayna sosyalleti, toplum(halk) milletleti, toprak (corafya) vatanlat. zellikle, millet kavramnn ortaya kmas neticesinde halk ynlarnn milletlemesi zarur olarak mill devlet, mill hkimiyet, mill irade, mill corafya gibi kavramlar gndeme getirdi. Dolaysyla, ferd hrriyet ve eitlik ilkeleri daha geni anlam kazanarak, mill ve millet hriyeti, yni mill istikll, mill hkimiyet, milletleraras eitlik, milletlerin kendi kendini ynetme hakk gibi anlamlarda ifade edilmeye baland. Bu yzden giderek her ey millet zemini zerine oturtulmaya ve meselelere bu adan baklmaya ve zm aranmaya baland128 d- Mill Kiliseler ve Mill Dil Batda mill devlet inas, kltrel btnlk gsteren etno-din ve etnodil varlklar temelinde olumutur.129 Mill lisanlarn ve milli kiliselerin gelimesi ile insanlarn dzen aray ve dayanma ihtiyacn da beraberinde getirmitir. Milletlerin uyannda mill kiliseler nderlik etmitir. Latin lemi Katolik kilisesi ile kltrn Akdeniz kavimlerine yayd halde, Yunan ve Slav lemleri Ortodoks kiliseleri sayesinde ona boyun ememilerdir. Poretestanlk Cermen leminin, Presbiteryen kilisesi Skandinavya kavimlerinin, Anglikan Kilisesi ngilizlerin mill varln Latin basksndan kurtaran ilk habercileridir. Milletler ve imparatorluklar iinde devam eden eski etnik zmreler, cemaat tekilatlar ve kk kiliseleriyle muhtarlklarn temin ettiler. Fakat din devlet yerini lik devlete braktka ,din ileri insann vicdannda ait srf derun ve manev bir i haline geldi. Artk mill kiliselerin mnas kalmad. 130 Daha ncede belirttiimiz gibi
128 129

devletlerin merkezilemesiyle

birlikte

Bayram Kodaman Cumhuriyetin Tarihi.... a.g.e. s. 43-44. Abdullah Topuolu, Ulus Devlet ve Etnisite Olgusu Trkiye Gnl, Mart- Nisan 1995, s.104 . 130 lken, Millet ve Tarih... a.g.e. s. 212. Modern devlet laik esaslar zerinde kurulunca Dinin toplumsal ve siyas dzlemden bireysel dzleme geri ekilmesine yol aan, insan zihniyetinin dnyevilemesi, yni laisite veya seklerizim tarafndan izlenince, Bat Hristiyanlnn evrensellik d, papann noel nutuklarnn bir temasndan teye geemez hale gelmitir.

77

mterek dil kullanlmas nem kazanmtr. Bylece ayn dili konuan insanlar belirli snrlar iinde toplanmas ile birleme salanm olacaktr. Nitekim talyann birleme dneminde talyanlarn sadece %2si talyanca, Fransz htillinde ise Franszlarn sadece %50si Franszca konuuyordu. Yaz dilinin matbaann icadyla daha geni kitlelere ulamas ayn zamanda ynetimin genilemesi ve endstriyel gelimesini kolaylatrmtr.131 e-Sanayileme 18001900 yllar sanayi adr. Bu yllar arasnda meydana gelen byk teknik deimelere tarihin hibir dneminde rastlamamz mmkn deildir. Sanayi a ile dnya tablosu hibir dnemde grlmeyecek derecede ksa zaman iinde deimitir. Bu deiim yalnz endstrinin, fabrikalar ile, byk ehirleri ile, maden ocaklar ile gtkleri baz alanlarda deil, her yerde olmutur. Gerekten bu, yz-yzelli yl iinde teknolojide meydana gelen deimeler, sosyal messeselerdeki gelimelere, sistem ve yap farkllamasn ortaya kard. Bu an bandan endstri ve teknolojide ilerlemeler sonucu ortaya kan liberal ekonomik akmlar, te yandan Fransz ihtilaliyle alan liberal siyaset grler ile beslenerek glendi.132 Sonu olarak Avrupada sanayilemenin ve buna bal olarak ehirlemenin ortaya kmas milletin varlk kaynaklar olmutur. Bu adan millet kavram modern dncenin bir rn olarak gelime gstermitir. Ksaca Batda millet Bat anlamnda, feodal tip toplumdan sonra ticaret ve sanayinin gelimesi ve bunun sonuncu olarak ferdi hrriyetlerin elde edilmesi, ahsiyetini kazanmas, toplumun varln ve benliini duymas srecidir.133 XIX.yzylda Bat Avrupada tarih geliim ve kltr deerleriyle uyum ierisinde toplumlarn dnm srecinde ortaya kan mill devletler, daha
(Mehmet Ali Klbay, Bat, Doudan Kopu Olarak Okunabilir Trkiye Gnl, KasmAralk 1994, s. 95). 131 zdemir,a.g.m. s. 14. Birleik Devletlerde ngilizcenin mill bir dil olarak tercihi, milletlemenin ana unsurunu tekil eder. nk Amerikay oluturan gmenlerin nemli ounluu ngilizce konuan halklardan olumutur. Polonyas, spanyas, Yunanistan, talyas, Almanyas, Fransas, Hollandas, Slovokyas hepsi bu Anglo Sakson Gl iinde erimilerdir (Trkdoan Niin Milletleme?a.g.e. s. 3 ). 132 Trkdoan, a.g.e.s. 30-144. 133 Say, a.g.e. s. 12.

78

sonra da dnyann deiik toplumlarna yaylmtr. Batda az ok homojen bir toplumsal varlk temeline dayanan mill devletler, kullanld; mill dzenlemeye tbi tutulduu; mill
134

temelinde mill dillerin

monarilerin doduu; ticaretin, sanayin ve tarmda mill kiliselerin kurulduu; ehirlemenin nem
135

kazand ve bireysellemenin ne kt bir devlet modelidir. 4.Milli Devlet ve Tarih Milli devlet

kendi varln srdrebilmek ve siyas ve sosyal anlamda

btnlemi bir toplumun btnlk duygusunu srekli n plnda tutacak bir kltrel birlie ihtiya duyar. Bunun iinde mill devletler, milli kltrn kklerinin ortaya karlmas ve ina edilmek istenen millet meruiyet formuna bir payandas bulabilmek iin tarihe eilmek zorunda kaldlar. te

XIX.yzylda milliyetilik ve demokrasi fikirlerinin hzl bir ekilde yayld, imparatorluklarn tasfiye edilip ulus-devletlerin kurulmasna doru gidildii bir dnemde mill tarihin nemi daha ok anlalmtr. Bylece mill birlik ve tarihten manev kuvvet alamak, yeni atlmlar yapmak maksadyla mill

faydalanmak hemen her memlekette ba vurulan bir hadise olmutur.136 nk, bir toplumu birletiren en byk glerden biri de ortak tarih uurudur. Bu uur olmakszn btn topluluun bir ok eyleri benimsemesi olduka zordur. Modern mill devletin zdeleyebilecei en gl toplumun millet olduu dikkate alndnda, mill tarih uurunun nemi daha iyi anlalm olur. Zaten Batl devletlerin tarih ilminde ileri gitmeleri, ilim metotlarn ncelikle kendi milletlerine uygulamakla mmkn olmutur.137 XIX. yzyl Avrupasnda milliyetiliin zirveye kt dnemde, tarih aratrmalarnn ve tarih eitiminin ok nem kazand da bir gerektir. Bugn Avrupadaki milliyetler ayr ayr tecrbelere sahip birer mill gemiin rndr. talyanlar, Almanlar ve Slavlar gibi halklarn siyas olarak mill birliklerini henz kurmadan mill tarihlerini yazmalar, tarihin bir mill kimlik oluturmada en etkili bir unsurlardan biri olduunu gstermektedir. XIX. yzyln ikinci

134 135

Topuolu, a.g.m. s.102. Say, a.g.e. s.73. 136 Kafesolu, Tarih ilmi ve... a.g.m s.2-3. 137 Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi... a.g.e. s.93.

79

yarsnda artk demokratik parlmenter sisteme geen ou Avrupa lkelerinde, sosyal snflar ve blgesel ballklar yerine mill uurun glendirilmesi gerektiine inanmlardr. Bu yzyla kadar mill kimlik zerinde dnlmeyen ngilterede tarih, giderek artan okur yazarlk oran ve semen kitlesi karsnda lkenin siyas kltrnde nemli birletirici unsur olmutur.138 Bu durum Almanya ve talya gibi mill birliini yeni kuran devletlerde olduu gibi, Fransa gibi daha nceden bu ii yapm olanlarda bile devlet tarih aratrmalarn tevik etmitir. Bu hususta Okullardaki tarih derslerinde mill konulara arlk verilmesi; okullarda tarih retimi iin niversitelerle ibirlii yaplmas; niversitedeki akademik tarih almalar ile devletin benimsedii milliyetilik arasnda bir ortak gre varlmak istenmesi dikkati ekici almalardr. Bunu yannda tarih yazmnda yeni metotlar, tenkiti ve analitik yaklamlarn ortaya kmas, akademik evrelerde tarihin bilimsel disiplin olarak ele alnmasna yol at. Bylece Batda modern tarih anlay ile birlikte tarih aratrmalar ve tarih eitimi mill kimliin ortaya karlmas ve glendirilmesi iin bir ara haline getirilmitir.139 XIX yzylda tarih ilminin gelimesinin sebeplerinden biri de, bu dnemde smrgeci milletler nasl baka lkeler zerindeki hkimiyetin kaynann ve meruiyetini tarihte gryorlarsa, ayn ekilde Avrupa basks altnda bunalan milletler de mill mcadele ve bamszlk hareketlerini besleyen ideolojilerinin en nemli kaynan mill tarihlerinin ihtiamnda ve mill tarihlerinin kendilerine verdikleri misyonda aramalardr.140 Mesel, ABD. bamszlk savandan nce Amerika kolonilerinde yaayanlar, Britanya tarihini kendi tarihi olarak kabul ediyorlard. Daha sonra 13 Koloni mill kimliin gerekli olduunu anlaynca gemileriyle gurur duyacaklar zgn bir Amerika tarihine ihtiyalar olduunu anladlar,bu ynde ders kitaplar yazmaya baladlar.141 Mill devletin topluma ortak bir kltr kabul ettirmek istemesi sonucu Avrupann her yerinde mill kltr deerlerin ortaya karlmas ve bu hususta

138 139

Tosh,a.g.e. s.8. Tosh,a.g.e. s.6; Behar,iktidar... a.g.e. s.20-21,ggers,a.g.e. s.28, Burke, a,g,e,s.5. 140 Ortayl, Gelenekten.... a.g.e. s. 31108. 141 Tosh, a.g.e. s.6.

80

eserler yazlmas iin kurumlar tesis edilmesine yol at. Bunlardan ilki 1819 ylnda Almanyada Monumenta Germaniae Historica, 1821 ylnda de Fransada French Ecole des Chartes ve 1838 ylnda Puplic Records Office kurulmutur. 142 Mill tarih aratrmalaryla birlikte destanlar ve yani epopeler gndeme getirildi, mimari alanndaki almalar yapld, folklorlar meydana karld, rf ve adetler incelendi;halk motiflerinden opera ve operetler yapld. Bylece halk mirasn ve yerli kltr unsurlarn ortaya karmaya baladlar.143 Alman Frederich von Schlegel(1759-1805)in dil konusundaki romantiklerinden ngilterede the English

almalar,. William Tell adl eserinin kahramannn, mill uur etrafnda toplanlmasna gayret etmesi,. Jakop Grimmn(1785-1829) Alman masallar zerindeki almalar,Grimlerin Peri Masallar (Grimms Fairy Tales) adl kitabnda halk hikayelerini yaynlamalar, Willliam Warswarth (1770-1850) Lirik iirlerde (Lyrical Ballands) ngilizlerin faziletini anlatmas mill deerleri yanstan almalardr. Bunlarla birlikte mzik alanna da Giuseppe Verdinin (1831-1901) operalarnda bir ok mill mevzular ilemesi dikkati ekicidir. 144 Sonu olarak Ortaa Avrupa anlaynn aksine XVIII.. yzyldan itibaren Avrupa toplumlar, kendilerini kltrleri bakmndan farkl milletler olarak grmler ve kendi tarihlerini mill uurla ele almaya balamlardr.145 5.Milli Devlet Modelinin Trkiyeye Yansmas Avrupada bu gelimeler Osmanl devletinden balayp Cumhuriyet

Trkiyesinde yeni boyutlar kazanm ve bazen lml bir biimde ortaya km, bazen de ok radikal boyutlar kazanmtr. Batyla olan ilikileri sonucu Osmanllar Avrupadaki mill devlet kltrn kendi yaplarnda devlet ve toplum snrlda olsa uygulamaya altklar grlmektedir. Zaten Devlet bunu gstermektedir.146 Fakat Batdan gelen

kadrolarnn ynetim, eitim,ekonomik,hukuk, asker ve toplumsal v.b. eitli alanlarda slahatlar yapmas da
142 143

Uslu,Cumhuriyet Dnemi ... a.g.e. s.93. Halkn a.g.e. s.,82; lken Millet ve... a.g.e. s.230. 144 Uslu, Cumhuriyet Dnemi... a.g.e. s. 44-50; Ortayl, Gelenekten... a.g.e. s.109. 145 Tosh,a.g.e. s.13. 146 Mardin, Trk Modernlemesi a.g.e. s.9-11.

81

milliyet ve milli devlet fikrinin ncelikle Osmanl devletindeki gayri Mslimler arasnda sonra Trk aydnlar arsnda etkili olduunu daha nce sylemitik. Bilhassa II.Merutiyetten sonra Trk-milliyeti aydnlar Osmanl iinde Balkan imparatorluunun asl unsuru olduu ve olan Trklerin, Osmanllk erevesi zamann doldurduu gr,

kalarak milliyet duygusunu uyandrmaa almlardr. Asrn milliyetilik asr artk imparatorluklarn felaketinden sonra Trk aydnlar arasnda iyice kuvvet kazanmtr. Trk

milliyetilileri Osmanl devletinin yklmasn nleyemese de, Anadoludaki Mill devletin kurulmasnda en etkin unsurlardan biri olmulardr. Trkiye Cumhuriyeti kuruluundan itibaren Devleti, istikll-i tam ve hkimiyet-i milliye bir taraftan modern mill devlet

ilkeleri erevesinde, mill temel zerine kurulmutur. Bu yzden Cumhuriyetin Trkiyede tekilatlanmasna gidilirken, dier taraftan da modern milletin temel niteliklerini topluma kazandrlmas ynnde faaliyetlerde bulunulmutur.

82

82

II.BLM CUMHURYET DNEM TARH ANLAYII A. TRK TARH TEZ XX. yzyln balarnda Trk milleti byk felketler ve buhranlar devri yaam ve bunun sonuncunda da Osmanl devleti tarihe karmtr. Atatrk, Trk milletinden ald gle stikll Savan(1919-1922) kazanarak, Anadolu Trakya ile snrl corafyada Trkiye Cumhuriyeti devletini kurdu. stikll Savann kazanlmasnda II. Merutiyet devrinden itibaren balayan Trklk faaliyetleri sonucu Trkler arasnda uyanan milli uur ve milliyet fikirlerinin nemli pay vardr. Osmanl devletinin son dnemlerinde, milliyetilik hareketlerine paralel olarak Trkler, Trk kltr ve Trk corafyas kavramlar evresinde yeni bir tarih gr olumaya balam, fakat, henz Trk Tarih Tezi ileri srlmemiti.1 Trk Tarih Tezinin oluumuna gemeden nce tarihin niin devlet kadrolar ve aydnlar tarafndan belli dnemlerde nemle ele alndn izah etmekte fayda vardr. Toplumlarn hayatnda bar ve huzur devrinden ok, siyas deimeler, byk felaketler, ihtilaller ve inklplar gibi ok nemli deiiklikler olduunda o milletin aydnlar tarihi yeni bir bak ile yeniden yorumlamak isterler. nk, milletler byle zamanlarda varlklarn korumak ve gelitirmek iin mnev deerlerine dayanarak gelecekteki gvenlikleri iin, kendini daha iyi tanmak ve anlamak ihtiyacn duyarlar. Bu durumda milletlerin, ben nasl olmalym ?demeden nce, ben neyim ? sorusunu cevabn vermeleri gerekir. Bu da tarihi yeni bir bak as ile deerlendirmekle mmkndr. Bu hesaplama gemiten kalan mirasn mahiyetini ve muhtevasn deitirmekten deil, yaanlan devrin bir tarih deerlendirmesi ve bir deer deiikliini zaruri klmasndan ileri gelir. nklp nesiller, bundan istifade ederek varlklarn daha gl bir ekilde korurlar, yklendikleri grevi yerine getirmede cesaret bulurlar ve gelecee daha gvenli bakarlar. Bu yzden devlet ve toplum hayatnda yenilikler yapan nklap kadrolar, sadece dzeni deitirmekle kalmaz, gemii de yeniden sorgulamak gereini
Azmi Ssl,Atatrk ve Tarih Atatrk Aratrma Merkezi, Atatrk Dnce El Kitab,1998, s.139.
1

83

duyarlar. nk eski siyas ve toplum dzeninin ykln dzeni

ve kurduklar yeni

aklamak ve benimsetmek iin ba vurulacak en nemli kaynak Tarih

olmaktadr. Bunun yannda inklp kadrolar, kendi ideolojisini topluma verirken ncelikle bunu tarih zerinden izah etmek isterler, yni ona tarih temel ararlar. Yeni sistemi ve toplumu tarih ierisinde olumu inklp birikimlerle ina ederler. Tarihin, siyas hayata ve fikir hayatna bu derece sokulmas, onun mahiyetinden gelmektedir Hibir ilim dal tarih kadar zamann ve devrin fikir dnyasna tbi ve bal deildir. nk tarih ilmi, devirlerin ve kltrlerin, gemiten hesap verdikleri bir alandr. Bunun iin her neslin tarihini kendi yazmas, tarih tablosunu kendi izmesi gerektii gr ileri srlr. Bunun sadece gemile hesaplamak olarak deil de, ayn zamanda daha kapsaml bir tarih uuruyla gerekir.2 Btn bu aklamalardan anlald gibi Cumhuriyetin kurulmas ile yeni birlikte dnlmesi

Trk devleti ve Trk milleti byle bir olaanst devri yayordu. Bunun iindir ki, Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin siyas ve iktisad bamszln teminat altna aldktan sonra Trk milletinin, kendini tanmas ve tantmas iin tarihin baka bir bakla deerlendirilmesini istedi. Trk ve dnya tarihini aklayan, Trklerin dnya tarihindeki yeri ve rolleri hakknda grler ihtiva eden Trk Tarih Tezini ortaya att. Tez, yalnzca gemile hesaplamann bir mahsul deil, ayn zamanda Trk tarihini, bu yeni tarih tablosu iinde gemi ile hlin birletii ve Trk milliyetinin zellikleri, mill kltr ve Trkn mill kimliini ortaya karmak zere mill benlii kuvvetlendirmenin bir kayna olacakt. te Atatrkn,tarih aratrmalarn tevik etmesi, tarih retimi ve tarihilerin yetitirilmesi ile ilgilenmesi,tarihle ilgili messeseler kurmas ve kongreler toplamas bundan domutur.3 Trk Tarih Tezi, olaanst artlar sonunda ortaya kt bir olgu olarak dnldnde, gayet tabii olarak bir ok problemin zmn onda aranmtr. Bu hususta iki temel nokta dikkati ekmektedir; bunlar bir taraftan i cephenin
Kodaman,Cumhuriyetin Tarihi... a.g.e. s.91; Halil Demirciolu, Tarih, Biz ve Atatrk Belleten, Cilt XXXV. Temmuz 1971, s.453-454 3 Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi... a.g.e. s.90-94 Halil Demirciolu, Tarih, Biz..........a.g.m. s. s.455; Hasan Cemil ambel, Makaleler Hatralar, Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara1987,s.14-15, zkan zgi, Atatrkn Tarih lmi Hakkndaki Dnceleri, I. Uluslararas Atatrk Sempozyumu, s.257-261.
2

84

glendirilmesi dier yandan d cephesinin zayflatlmasdr. Tarih Tezinin. cephedeki hedefine bakldnda, Trk toplumunun mterek deerler etrafnda toplamak suretiyle millet uurunu uyandrmak, Trklerde mill vatan uurunu yerletirmek, Trkiye Cumhuriyeti ideolojisinin varln glendirmek ve yeni Trk devletinin tarihini gemile temellendirmek grnn arlk kazand grlr. Bunun yannda srekli malubiyetler sonunda mparatorluk devrinden miras kalan halktaki ve bilhassa da aydnlardaki Avrupa karsnda aalk duygusundan kurtulmak iin zgven duygusu alamaktr. D cepheye verilen mesaj ise Trklerin barbar ve medeniyet meydana getiremeyen yeteneksiz bir kavim olduu yolunda zellikle Bat dnyasnda yaygn olan nyarglarn geersizliini ve Batllarn Anadolu zerindeki emperyalist emellerine kar Anadolunun eskiden beri vatan olduunu gstermektir. te bu grleri Trk savunmak iin Atatrk ve

Cumhuriyeti kadrolar byk bir mcadeleye girmilerdir. Bu mcadele de Trk Tarih Tezi olarak bilinen yeni tarih grne yol amtr.4 1.Trk Tarih Tezinin Politikadaki Hedefleri Tezin olumasndaki i sebeplerin banda Trk devletini ada ve mill temellere dayandrmak gelir. Her rejim, uygulad ideolojisini mensubu olduu toplumun fertlerine benimsetmek ister. Bunun yannda her yeni oluum, salamln tarihte arar. Bu yzden Trk Tarih Tezi, Cumhuriyet ideolojisinin de nemli bir parasdr.Tarih Tezi ile Cumhuriyetin temel ideolojisini oluturan milliyetilik ve adalamaya gerekli teorik bir zemin salanmas dnlmtr. Bylece Trkiye Cumhuriyeti devletini, tarih bir temele balamak suretiyle devlete milli kimlik, topluma da mill ahsiyet kazandrmak ve bununla birlikte Cumhuriyet ve beraberinde getirdii kltrel deiimi ve yaplan inklplar topluma benimsetmek ve inklplarn yerine oturmas salanmak istenmitir.5

Ekrem Akurgal,Tarih lmi ve Atatrk Belleten, Cilt XX, S.80,1956, s.579-584; Afet nan,Atatrk ve Tarih TeziBelleten,Cilt III,S.10,1939,s.243-246;Cengiz Orhonlu Atatrk ve Tarih Gr Trk Kltr, S. 61, Kasm, 1967,s.26-30;Enver Ziya Karal, Atatrkn Trk Tarihi Tezi Atatrklk, (II.Kitap) Mill Eitim Basmevi,stanbul 1988,s.157-164; Orhan Trkdoan,50. Ylnda Atatrkn Dil ve Tarh TeziTrk Milli Eitimin Dn , Bugn ve Gelecei,Ankara,1979, s.47-78. 5 Orhunlu, a.g.m. s.29; Halil Demirciolu, a.g.m s.455; Kodaman a.g.e. s.91-94 ;Behar ktidar ve ... a.g.e. s.164-166.

85

Atatrk,

Cumhuriyeti

emanet

edecei

gen

kuaklara

ve

topluma,

Cumhuriyetin ideolojisini hkim klmay salamak iin tarih anlaynn da uygun hale getirilmesinin nemini biliyordu. nk eski deerlerin yerine ikame ettii yeni deerleri tarih bir perspektiften hareketle temelendirmek suretiyle inklplarn geni kitle arasnda benimsenmesinde kolaylk salayacakt. Bu yzden Trk Tarih Tezi, Trkiye Cumhuriyetinin dnya grn aklayan ve Cumhuriyet rejiminin temel esaslarn destekleyen mahiyette olmalyd. Ayn zamanda Trk medeniyetinin evrenselliini ve Avrupa medeniyeti ile zdelii grn savunmalyd. Bir baka deyile Tarih Tezi, yaplan inklplar mil kaynaktan karma ve mill tarihle kklendirme fonksiyonunu yerine getirmeliydi. insanlara hitap etmekle ayn zamanda Bunun yannda vatandalk Bra Ersanl esasn Beharn da iaret ettii gibi Tez, Trkiyede yaayan her yataki ve seviyedeki eitiminin oluturacandan pedagojik bir deere sahip olmalyd.6 a-adalama Cumhuriyetin ideolojisinde bilim ve bilimsellik olmutur. Cumhuriyeti kadrolar her zaman nemli unsur

bilime, geleneksel olann iinde barndrd her

trl olumsuzlukla mcadele etmenin anahtar kavram olarak bakmlar ve ayn zamanda gemi dnya gr yerine yeni yaama tarznn yerlemesinde mcadele arac olarak kabul etmilerdir.7 Cumhuriyetin dnya grn belirleyen Atatrkn dncelerinde ve gerekletirdii Trk nklbnn bilim, Cumhuriyet dneminde sahiptir.9 Atatrke gre milliyetilik ve mill devlet aa damgasn vuran bir temelinde Aklclk (rasyonalizm) ve Olguculuk (Pozitivizm)un izleri bulunmaktadr.8 Bununla beraber devleti. ideolojisini belirleyen bir unsur olmann yannda aydnlar ve entelekteller arasnda da hakim ideoloji olma zelliine

gerektir. Avrupada, sanayileme, bilim ve teknolojide ilerleme, siyasi hayatn demokratiklemesi ksaca adalama ad verilen olgu ile milliyetilik birlikte
Behar,ktidar ve ... a.g.e. s.117. Altu, a.g.m. s.242-244. 8 erafettin Turan, Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar,Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999,s.11. 9 Hsamettin Arslan, a.g.m. s.568.
7 6

86

ortaya km ve birlikte gelimitir.10 Cumhuriyetin temel felsefelerinden biri de daha ncede belirttiimiz gibi adalamadr. Batda ki, Aydnlanma felsefesi tarafndan ekillenen deerleri kendisine lk edinen Cumhuriyet, bu anlamda bir modernleme projesidir. Trk Tarih Tezinin belirledii tabloda Aydnlamac dnce ve pozitivizm etkisiyle Osmanl devletinin k bir karanlk dnemin son bulmas olarak telakki edilmitir. Osmanl medeniyetinin mmet dnemine ait olduu ve Bat deerleriyle uyumad en azndan bir ortaa yaps olarak grlerek ve ald kabul edilmektedir.11 Osmanlnn dini- mmet yaps yerine milllaik kltr temel alan bir modelin esas alnmas ve ada medeniyetin varln millet merhalesine erimi toplumlara has olduu dncesiyle Trk Tarih Tezinde balangta da olsa Osmanllara kar olumlu baklmamtr. Bunun iindir ki, gerektii kabul edilmitir.12 zelliklede tarih aratrmalar ile Trk milletinin kimliini, hedefini ve moral deerlerini glendirecek kltrel zeminin tanmlanmas Orta Asyada ve Anadoluda yaplan kartlmak suretiyle Trk kazlarla Trk tarihinin slm ncesi dnemi ortaya

devletinin laik yapsnn dnyev kkleri tarih olarak temellendirilmek istenmitir.13 Bu yzden Atatrk, yeni deerler alamaya alt milletine, Osmanl

tarihini dnda tenkidden uzak kalm ve kendi devrinin havasna uygun uzak mazide ihtiaml bir kaynak ve gemi bulmay uygun grmtr. Bu gemi Orta Asyaidi.14 Atatrk, Trkler on be asr nce Asyann gbeinde muazzam devletler tekil etmi ve insanln her trl kabiliyetine sahip olduunu gstermitir.15 diyerek tarih olarak dikkatleri Orta Asyaya eviriyordu. Trk Tarih Tezinin bu konuda vermek istedii bir mesaj da Trk milletinin cihan medeniyetinin yry ve ykseliine tarih rehberlik vazifesiden gelen

10

Feyziolu, a.g.m.s.6; Doan Kuban, Atatrklk zerine Yorumlar ve ada Uygarla Katlma Sorunu Atatrk Konferanslar (IV) Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara, 1971, s.173-175. 11 Cennet Uslu, Tarih Tezi Pencerisinden Osmanlya Bakmak. Say:58, Kasm-Aralk.,1999, s.124127; Korkut Tuna, Trk Tarih Tezleri ve Sosyoloji Tarih ve Sosyoloji Semineri (28-29 Mays 1990) Edebiyat Fakltesi Basmevi,1991, s.62. 12 Aydn, Kltr-Kimlik.....a.g.e. s.140. 13 Behar, ktidar ve ... a.g.e. s. 178-180. 14 Orhunlu, a.g.m, s.29; Kodaman,Cumhuriyetin Tarihi...a.g.e, s.91-94; Ekrem Akurgal, Tarih lmi... a.g.m., s.583. 15 Feyziolu, a.g.m. s.13

87

zelliidir. Bu tamamen onun kendi seciyesinden

gelen kabiliyeti ve

mmtaz

vasfdr.Trkler, Mill Mcadele ile Bat emperyalizme kar bamszlk mcadelesinin ilk ncs olduklar gibi ayn zamanda Cumhuriyet rejimi ve yaplan inklplar ile Avrupal olmayan milletler iin ada medeniyete gidecek yolu gstermeleri bakmdan da nclk etmilerdir.16 Tezin genel tablosu kalm Trk milletinin, yeniden gnmzde ada medeniyeti gznne temsil eden getirildiinde tarih de byk,medeniyet kurmu fakat eitli sebeplerle geri Avrupaya yetime gayretine de iaret edilmektedir. Atatrkn Trk Tarihinin Ana Hatlar17 kitabndaki u szleri de bunu belirtmektedir. Ey Trk milleti, ..Mevcudiyetine kasteden siyas ve itima miller birka asrdr yolunu kesmi, yryn arlatrm olsa da on bin yllk fikir ve hars miras, ruhunda bakr ve tkenmez bir kudret halinde yayor. Hafzasnda binlerce ve binlerce yln hatrasn tayan tarih, medeniyet safnda lyk olduun mevkii sana parma ile gsteriyor. Ona yr ve yksel, bu senin iin hem bir hak hem de bir vazifedir Bu yzden Trk Tarih Tezinde uzun zamanlar medeniyetin en n safnda yrm olan Trk milletinin, kt ynetim yznden geri kaldn, fakat Trk milletinin bnyesi salam olduu iin ve bu geici geri kal etkenlerini yaplan inklplarla ortadan kaldrdktan sonra tarih medeniyetilik ve insanln ykseli rehberliini vazife olarak yeniden ele alaca vurgulanmtr.18 b- Millet ve Mill Devlet Hilmi Ziya lkenin dedii gibi her devir bir hkim inan zerine dayanr.19 XIX. yzyl ve XX. yzyln balarndaki hkim anlay tarih uuru, mill kltrlerin inas, milletlerin uyandrlmas ve bunun neticesi olarak mill devletlerin kurulmas olarak kabul ediliyordu. Cumhuriyetin iln ile siyasi, sosyal ve kltrel alanda ok kkl deiiklikler yaplm, mzdeki ok milletli Osmanl devleti yerine mill ve yeni bir devlet kurulmutu. Atatrk Trk toplumuna, Trklerin tarih boyunca kurmu olduu devletler gibi yeni ve ncekilerden daha
Taner Timur, Osmanl Kimlii, Hil Yaynlar, stanbul, 1986, s.295-301; Aydn, KltrKimlik...a.g.e. s.140; Reit Galip, Trk Tarih nklb ve Yabanc Tezler lk, Cilt:2, No:164, 1933 s.168. 17 Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999, s. 72. 18 Reit Galip, Trk Tarihi... a.g.m s. 168. 19 lken, Millet ve Tarih...a.g.e. s.233.
16

88

mkemmel vasflar tayan bir Mill devlet kurulduu uuru vermek istiyordu.20 Bu yzden mill devlet anlayn ve onun dayand topluma millet uurunu kazandrmann yolunu tarihte buldu. Bu adan Peyami Safann hakl olarak tesbit ettii gibi Cumhuriyet dneminin temel ideolojilerinden biri adalamak ise dieri milliyetiliktir.21 Avrupada, mill devlet(ulus-devlet) kurulurken Trk toplumuna, millet olma olgusunun teorik erevesi XIX.yzylda ortaya atlm ancak bununu uygulanma imkan Cumhuriyetin ilan ile gerekletirilmitir. Cumhuriyetin iln ile ncelikle mill uurunu kazanm ve kendi kimliini bulmu bir Trk milletinin ada Bat medeniyet seviyesine rahatlkla ulaabilecei ilkesinden hareketle mill devlet ve Trk milleti kavramna byk nem verilmitir. Bylece Trk milliyetilii,(bir millete ait olma uuru) Atatrk ile hem devlet oluumunun salyor, hem de devletin resm ideolojisi haline geliyordu. te bu durumda Trk Tarih Tezi ile de toplum arasnda milliyetilik ve onun tabi sonuncu olan mill devlet kavram

kolayca yaylma grevini yerine getirebilecekti. Nitekim Atatrk, Bizim yolumuzu izen, iinde yaadmz yurt, barndan ktmz Trk milleti ve bir milletler tarihinin bin bir facia ve strab kaydeden yapraklarndan kardmz bir anlamda yeni kurulan Mill Devletin temel niteliini Bu hususta Trk Tarih Tezinin oluumunda nemli neticelerdir22 derken

ortaya konmu oluyordu.

grevler stlenen ve Trk Tarih Kurumu Bakanln yapan Yusuf Akura, Trk Cumhuriyetinin hedefini Trk Yurdundaki Asr Trk Devleti ve Mnevverlere Den Vazife adl bir yazsnda belirtirken unlar sylemitir. Asr bir devletin en mhim unsuru olan millet, yek-cinstir:Ekseriya ayn lisan konuur; efradnn seviyeye-i ilmiye ve fikriyesi, hukuk,ahlk,bed,hatta siyasi fikir ve hisleri, ok mtefvit(eitli) deildir;asr bir devlette millet, ayn kltrn mahsuldr,bundan ni, hi olmazsa, ekseriyeti ayn ideale(mefkureye) mecluptur.(tutkundur)

Trk Tarih Tezinin esaslarna gre yazlm Tarih-IV kitabnda bu hususu u cmlelerle belirtilmitir: Trk milleti ve Trk Vatan kendi adna kavumutur. Artk bu vatann ad Trkiye ve devletin adTrkiye Cumhuriyetidir; Ordumuz artk Osmanl Ordusu deil, kudretini ve kahramanln anlatmak iin yalnz adn sylemek kfi olanTrk Ordusudur.TarihIV, s.183. 21 Peyami Safa, Trk nklbna Baklar,tken Yaynlar, stanbul, 1995, s.92. 22 Afet nan, M.Kemal Atatrkten Yazdklarm,Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1971,s.109.

20

89

Binaenaleyh asr devlet, milldir23 Cumhuriyeti kadrolar, Batdaki

milletlerin

bugnl meden seviyesine eriebilmek iin bunu yzyllar nce gerekletirdiini savunuyorlard. Osmanl devletinin bu anlamda bir milli devlet olmadn ve mill devleti temel tekil edecek bir mill kltrden de mahrum olduu iin Trk toplumunun eitli ihmaller yznden geri kaldn sylyorlard. Trkiye, Batnn uzun sren sosyal, iktisad ve kltrel gelimesi ile onun akn laykyla kavramasa gerekli kararlar alamayacaklarna inanyorlard.24 Mill devletin ortaya kmasnda mill kimlik ile milletleme, yni, ortak irade sahibi olabilmek,mill deerleri paylaabilmektir. Dier yandan bir topluluu oluturan fertlerin de millet ve devlete olan ball bir madd ballktan ibaret deildir Millet halindeki toplumlarn gelecee doru ilerlemesi ve gelimesinde nemli bir etken de, o millete dinamizm veren mill uur olmutur. Bu sebeple Trk toplumunun millet ve devlet olarak varln koruyabilmesi ve devam ettirebilmesi, ancak kendi varlnn uuruna ermesi ile mmkndr. Atatrk, Osmanl devletinin nemli k sebeplerinden birinin de kendi benliini unutmu olmasndan ileri geldiini sylemitir. ..Bahusus bizim milletimiz, milliyetinden tegfl ediinin ok ac cezalarn grd. Osmanl mparatorluu iindeki muhtelif unsurlar hep mill akidelere sarlarak milliyet mefkuresinin kuvvetiyle kendilerini kurtardlar. Biz ne olduumuzu,onlardan ayr ve onlara yabanc millet olduumuzu, sopa ile ilerinden kovulunca anladk. Kuvvetimizin zaafa urad anda, bizi tahkir, tezlil ettiler. Anladk ki, kabahatimiz kendimizi unutmaklmzm. Dnyann bize hrmet gstermesini istiyorsak evvela bizim, kendi benliimizi ve milliyetimize bu hrmeti hissen, fikren, fiilen btn efal ve harektmzla gsterelim; bilelim ki, mill benliini bulmayan milletler baka milletlerin ikrdr.25 Bu yzdende devletin baarl olmas iin gl bir kollektif kimlik gerekir. Kkleri mill tarihin

derinlerinde olan mill uur ve kolektif kimlii salamada ve millet olma srecinin kltrel dokusunun pekitirilmesinde tarihin nemi inkr edilemez.. te bu
Yusuf Akura, Trk Yurdu Cilt.II,Terin-i evvel,1341/1925,s.1-6. Cumhur AslanErken Cumhuriyet Dnemi deolojisinin Temelleri: Trklemek, adalamak ve Anti-Osmanllk-1 Trkiye Gnl, S.43 Kasm-Aralk-1996s.63;Trkdoan, Deime- Kltr.... a.g.e., s.14-41;zgi, a.g.m. s.259.
24 25 23

Sylev ve Demeler II, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1959, s.143.

90

sebeplerle .Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte Trkiye de tarih almalar mill devlet ve onun takip ettii milliyetilik fikriyle birlikte geliti. Trk toplumunun mill deerler etrafna toplanmasnda ve kollektif uurun uyanmasnda mill tarih nemli bir grev ifa edecekti. O yzden Atatrk, milletin temel unsuru olarak dil ve tarihi grd iin, ona dil ve tarih vastasyla bir kimlik kazandrlmaya allmtr.26 Onun u szleri bunu ok gzel bir ekilde aklamaktadr. Kltr ilerimiz zerine ulusca gnllerimizin titrediini bilirsiniz . Bu ilerin banda Trk tarihini doru temeller zerine kurmak, z Trk diline deeri olan genilii vermek iin candan almakta olduumuzu sylemeliyim. Bu almalarn gz kamatrc verimlere ereceine imdiden inanabilirsiniz27 c-Trk Tarihinde Btnlk Trkiye Cumhuriyeti millet gerei zerine kurulmu mill bir devlettir. Bu devletin mill tarih anlaynda Trk milletine yeni bir ideal oluturmak, oturduu corafyay ve kendi kimliinin tespiti iin Trk Tarihinin ok eski kklere kadar gtrlmek suretiyle bir btnlk iinde ele alnmas gerekiyordu Ortaylnn da belirttii gibi mill devlet mill tarihini yazacakt.28 Yeni kurulan Trk devleti de, Trk tarihini doru temeller zerine kurmak ve btnl ierisinde ele almak iin Orta Asyadan balayarak gerek seyir ve geliim yollarn inceleyen, bu yol zerinde Trklerin dnya tarihi zerindeki rolleri ve medeniyet tarihindeki yerlerini belirten mill tarihi yazma iine byk bir ciddiyetle ele ald.29 Bu mill tarih ierisinde Osmanl Trk tarihi de, umum Trk tarihinin gemiteki bir safhasna yerletirilmi ve Trk tarihine geni aratrma alanlar almtr. d- Kendine Gven Tarih Tezinin Trkler arasnda mill uuru ve mill birlii olutururken Trk
Zeynep Korkmaz,Mill Mcadele ve Sonrasnda Trklk uuruI.Uluslararas Atatrk Sempozyumu 21-23 Eyll 1987,s.209-211; Oran ,a.g.e.,s, 160-161; Trkdoan, 50.Ylnda... a.g.m. s.55-60; Kolektif kimlik belirli bir alanda (territoire) kk salm bir takm gruplarn (etnik topluluklarn) dier gruplardan farklarn ortaya koyma, vurgulama talebidirkollektif kimlik, belirli insan grubunun kendi hakknda dncesi ile ilgilidir: topluluun kendine mahsus hususiyetlere sahip olduu ve teklik tad uuru ve aidiyet duygusudur.(Bilgin,a.g.e. s..59-62. 27 Ssl a.g.m s.146. 28 Ortayl, Gelenekten...a.g.e. s.109. 29 Utkan Kocatrk,Atatrkn Tarih Tezi ve Bir Uygarlk Beii Olarak Orta Asya Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt 3, S.8, Temmuz,1987,s.504.
26

91

insannda bir zgven duygusu da alamak istedii de anlalmaktadr.30 nk Trk milletinin gven duygusu Osmanl devletinin dalma dneminde yara almt. Osmanl devletinin Bat karsnda birbiri ardna gelen malubiyetleri ve Osmanl devletinin son yllarnda Batyla olan yakn ilikisi sonunda,zellikle aydn kesim arasnda Batya hayranlkla birlikte, kendine gven duygusu azalm, aalk duygusu artmt. Bir yandan Avrupallarn Trk tarihi ve Trk kltrn aalayan durumu31 dier yandan Osmanl devletinde bir mill tarih yerine hanedan tarihinin esas alnmas sonucu imparatorluun son zamanlarndan itibaren zellikle Trk aydn ve Trk halk zerinde hissedilen aalk duygusu yok edilmek istenmitir.32 Bunun iin de Trklerin ilkel ve gebe bir millet olmayp Avrupalardan ok nce yksek medeniyetler kurduunun ve bu medeniyetleri dnyaya yaydklarnn ortaya karlmas ve Trk insanna kendi tarihinin derinliklerine inilerek oradaki zenginliklerin gsterilmesi ve mill benlik
33

uuru uyandrlmas ksaca milletin

kendini tanmasn gerekiyordu. Mill Mcadeleden zaferle kan Atatrk, Trk Tarih tezi ile Trk milletine yalnz sava alanlarnda deil, medeniyet alannda da byk millet olduunu anlatarak, Trk milletinin kabiliyetsiz olmadn ve bugnk Bat medeniyetinin tesisinde pay sahibi olduunu gstermitir. te Atatrkn Trk milletinin btn deerlerini bilimsel llerle ve kaynaklara inen aratrmalarla ortaya koymak, tantmak topluma ve genlere mill tarih vermesinin sebeplerinden biri belki de en nemlisi budur.34 Mill tarih almalar ile birlikte Cumhuriyeti kadrolarn bata Atatrk olmak zere eitli vesilelerle yaptklar konumalarnda Trkn meden kabiliyetini gzler nne seren ifadelerin bulunmasn, hakikat pay yannda Trk milletini motive etmeye ynelik olarak kabul etmek lzmdr. Atatrkn Cumhuriyetin onuncu ylndaki u szleri bir hakikati ifade etmesi yannda bu adan deerlendirilebilir. Trk milletinin karakteri yksektir. Trk milleti alkandr. Trk
Bekir Stk Baykal, Atatrk ve Tarih Belleten, Cilt XXXV, S.140,1971, s.535-537. Bat dillerinin ounda Trk kelimesi hakaret anlamnda kullanlyordu.( Bernard Lews,Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu, Ankara,1996, s.357). 32 Falih Rfk Atay, Atatrkn Trk tarihi ile uramas,bilkis, aydnlar ve halk bu aalk duygusundan kurtarmak iin olmutur der. Falih Rfk Atay, ankaya, Bate, stanbul, 1980 s.549. 33 Feyziolu,a.g.m. s 12-.24. 34 Korkmaz, a.g.m. s.211.
31 30

uuru

vermek istemesinin, tarih almalarna Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren nem

92

milleti zekidir. nk Trk milleti mill birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini bilmitir.35 Bunun yannda Kongrelerdeki konumalarda ve okul tarih kitaplarnda ok ak bir ekilde milliyetilik duygusunun n plna karlmasnda Trk ocuklarna kendine gven duygusunu alamak isteinin byk pay vardr.36 Btn bu faaliyetleri dikkate alndnda Trk milletinin zgn, stn ve ok eski bir kimlie, bir medeniyete sahip olduunu ileri srerek Trk insanna bir zgven alanmas ve milli heyecan verilmesinde ok kkl bir tarihi olduu uurunu ortaya koyan Trk Tarih Tezinin nemi byktr. e- Mill Vatan Trk Tarih Tezinin dikkati eken bir boyutu da Anadolu Trk vatan fikriydi. Atatrk bu fikri zihinlere yerletirmek suretiyle,Trk milletinde vatanna kar yeni bir ballk meydana getirmek istiyordu. Trk milleti bin yldan fazla bu topraklarda yaama hakkna sahiptir diyen Atatrkn Trk Tarih Tezi vastasyla Trk milletine zgven duygusunu kazandrmann yannda, devletlerindeki vatanclk anlaynda olduu gibi Bat ulusTrklere, yeni devletin

kurulduu, Trakya ve Anadolunun kendi gerek vatanlar ve ok eski alardan beri Trk milletinin merkezi olduunu uurunu kazandrmak suretiyle millet ile lke arasndaki, eski yakn ilikiyi kuvvetlendirmek istiyordu.37 Lewse gre de Trk Tarih Tezinin en kalc etkisi, Trk milleti arasnda durmakszn kuvvetlenerek devam eden vatana ballk duygusudur.38 Mill devletler, kendi yasallklarn snrlar belirli toprakla temellendirilmi Millet kavramna dayandrmtr.39 Bunun odak noktasn Misak- Milli snrlaryla
Sylev ve Demeler, II, s. 275. Mesel, bu hususta u ifadeler dikkat ekicidir. Trk tarihi, Trk milletine, dnyann insan izi tayan her parasnda kendi rknn zamanla silinmemi ve silinmeyecek hakimiyet ve hars damgas basl olduunu, baka milletler tek bir numunesi ile ndkleri devletlerin en byklerinden ok daha byklerini yzlerce kurmu, her mn ve mahiyette an ve eref kaynaklarndan kana kana imi, grgl bir soydan geldiini anlatr.(Tarih-IV,s.259). 37 Lord Kindross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu-(ev.Nejdet Sander) Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul,1994, s.704-705. 38 Lews, Modern Trkiyenin.... a.g.e. s.357 Osmanl aydnlar Batdaki milliyetilie e bir dnce oluturmaya altklarOsmanl milleti ve Osmanl milletini temel alan vatan ideali,ngiliz ve Fransz vatanseverliinin topraa bal hkmranlk anlaynn izi yoktur. Vatan kavram henz oluum halindeydi. (Mmtaz er Trkne Tanzimatta Millet Fikrinin Douu Trkiye Gnl, Say:8, Kasm,1999,s.39-40). 39 Aydn,Kimlik Sorunu,... a.g.e. s. 34-36.
36 35

93

izilmek istenen Anadolu ve Dou Trakyadan oluan mill corafya sahas tekil ediyordu. Bu yzden btn dikkatler Anadolu zerine toplanyordu. Anadolunun Tarih ncesinden beri Trkln vatan olmas Anadolu zerinde siyasi emeller tayanlar iin de bir cevap tekil etmesi yannda Trkiye Cumhuriyetinin vatan anlay asnda nemli idi. Bu fikri ak bir ekilde Atatrkn u szlerinde grrz Bu memleket tarihte Trkt, o halde Trktr ve ebediyen Trk olarak yaayacaktr. derinliklerinde
40

Yine Meden Bilgiler adl kitabnda Trk vatann yle varlklarn koruyan eserleri ile yaad bugnk siyasal

tanmlanmtr: Vatanmz, Trk milletinin eski ve yksek tarih ve topraklarnn snrlarmz iindeki yurttur. Vatan, hibir kayt ve art altnda ayrlk kabul etmez bir ktledir.41 Ayn ekilde Birinci Trk Tarih Kongresindeki bildirilerin genel zelliklerine bakldnda temel fikrin, kutsal yurt olarak telakki edilen Anadoluya sahiplenmenin, yni Anadolunun Trklnn antropolojik tarihi, coraf kltrel ve temellerinin ortaya konmas olduu grlr. Trk Tarih Tezinin

Anadolu zerinde younlama sebeplerinden biri de, yeni Trk devletinin ideolojisi asnda tehlikeli bulunan son zamanlarda Osmanl aydnlarnca da benimsenen Panislmc ve Pantrkist fikirlere kar koymak amacyla ksmen politik dnceyi de ifade ediyor oluuydu.42 Btn bunlardan anlalan Atatrkn,Trk Tarih Tezini yabanc kitaplarda Trkler aleyhine yazlm birka satrlk yazya cevap vermek iin deil,43 Anadolunun ve Trakyann Trk yurdu olduunu ve Trk yurdu kalacan tescil etmek amacyla uurlu bir tarzda ortaya attdr. f-Gemii Deerlendirmek Cumhuriyet dnemi tarih anlay, Osmanlnn temsil ettii dnya grne ve ona paralel ortaya kan tarih anlayna bir tepkidir. Bu anlayn temel felsefesini Trk toplumunu dini-mmet yapsndan laik-millet esasna yneltmek tekil eder. Cumhuriyet dnemi, Osmanlnn din kaynakl tarih anlay yerine, akln hakimiyetini hkim klan laik tarih anlayn ngryordu. Osmanl Tarih anlay
Sylev ve demeler,II, s.126. Afet nan, Medeni Bilgiler ve M.Kemal Atatrkn El Yazlar, Atatrk Aratrma Merkezi,Ankara, 2000, s.29. 42 Lews, Modern Trkiyenin...a.g.e. s.356.
41 40

94

genel olarak esas zerinden gelimitir. Osmanllarn kuruluundan Tanzimata kadar devam eden,slam dininden kaynaklanan din tarih anlay ve buna paralel olarak Tanzimat dneminde devletin tabiiyeti altndaki muhtelif unsurlar bir arada tutmak iin ortaya atlan anlaydr. Bu yrmt. devletinin hanedan tarih anlay ve daha ok II. Merutiyet devrinde gelien Trk tarihi kaynaklarna gidilmesi lzumunu belirten mill tarih tarih anlay Cumhuriyetin ilk yllarna kadar yanyana yklmasyla ortaya kan yeni Trk Fakat Osmanl devletinin

dnya gr ile zaten dini kaynakl tarih anlay ve hanedan tarih

anlay gemi tarih anlaylar durumuna dmtr.44 Cumhuriyetin ilk yllarnda, devletin ve toplumun dzeni yeni batan kurulma faaliyetleri ile getii iin tarih alannda kalc ve etkileyici bir tarih gr hemen ortaya konmas mmkn olmad.45 te yandan Cumhuriyet kurulmasndan sonrada Trk toplumunda birbirinden farkl hal ahs ve gruplar etrafnda olumu eitli tarih anlaylar ve dn tarzlar devam ediyordu . Osmanl tarih anlaynn reddedilmesi ile Trk toplumu arasnda doacak boluklarn doldurulmas ve fikri kaosun nlenmesi lazmd. Bu durumda Atatrk, eskiden beri devam eden bu gr farklklarn ortadan kaldrmann mill tarih anlay etrafnda toplamakla mmkn olacana inanyordu.46 Daha nce bahsedildii gibi Atatrk, tarih grnn ilmi metotlarla desteklenmesini temel almasna ramen objektiflii de esas tutmutur mill bak asndan geirilecek bir bunu ok ak olarak ortaya Onun u szleri

koymaktadr Her eyden evvel kendinizin dikkat ve itina ile seeceiniz vesikalara dayannz. Bu vesikalar zerinde yapacanz tetkikatta her eyden ve herkesten

Feyziolu, a.g.m. s.14, Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi ...a.g.e. s.95. Karal,Atatrkn Trk Tarihi ....a.g.m. s.157-158. 45 Yusuf Akura, Birinci Trk Tarih Kongresinde sunduuTarih Yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dairadl bildirisinde Trk Tarih Tezinden nce Ali Reat Beyin okullarda okutulan kitabn rnek gstererek, kitap Ali Reat Beyin Merutiyet devrinde yazd kitaplar biraz tadil ile vcuda getirdii bir eserdir. Fransz tarihi umumi kitaplarnn pek czi tadillerle aynen tercme etmilerdir...336 sahifelik bir kitapta slmdan evvel Trklere tahsis olunan ksm 24 sahifeden ibarettir. Ve umumiyetle denilebilir ki bu fasl okuyan talebe Trkle muhabbet balayamaz.. Halbuki her milletin mverrihi, tarihte kendi milliyetile alkal aksama daha ok ehemmiyet vermek, daha tafsilli yazmak, hele mektep kitaplarnda bu hususa daha ziyade itina etmek, umumiyetle tatbik edlien bir usuldr (Yusuf Akura, BTTKs.597-602). 46 Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi...a.g.e. s.91-94.
44

43

95

evvel, kendi insiyatifinizi ve mill szgecinizi kullannz47 Aslnda XIX. ve XX. yzyl balarnda mill meselelerin ilim bak asndan ele alnmas ok rastlanan bir hadisedir. Yalnz Yusuf Akurann da belirttii gibi o dnemde Avrupa etme, tarihilerinin ounda bilimsellik ad altnda din ve kavm menfaatlere gre ou uurlu bir suretle, grlerini spat etmek iin olaylar terkip, tarihi ina grlerine uygun olmayan olaylar unutur grnme, yahut ok silik gsterme,

amalarna uygun olaylar abartarak zerinde durma gibi huylar bulunduu da bilinen bir gerektir.48 Bu durum Trk Tarih Tezinin ilk defa ifade edildii TTAH kitabnda u cmlelerle temas edilmitir. .....Trklerin aleyhinde menei Hristiyanlk taassubu olan ve asrlarca yrtlen garazkr telkinlerin daima saf ve bitataraf kalmas lazm gelen ilim ruhu iine de sokulmu olmas teessfe deer hallerdendir49 te bu durumu iyi bilen Atatrk, Trk milletinin kendi mill tarihini bilmesi yannda, onu yabanclardan deil, ilk kaynaklardan kendisinin aratrarak renmesi gerektiine inanyordu. Tarih ilmini, mill tarihe, mill kaynaklara ve mill konulara yneltmekle Trk tarihilerini Avrupadaki tarih aratrmalarnn vard neticeleri ve yalnz onlara mahsus eitli fikir ve grleri, sanki Trk tarihinin ve milletinin gerekleriymi gibi, memleketimize ve toplumumuza uygulamasn nlemek istemitir.50 Trk Tarih Tezinin tantld ve tartld BTTKdeki konumalarnda zellikle vurguladklar hususlardan biri de hi phesiz bu konu olmutur. Mesel, bu Kongreye katlan Fuad Kprl, mill tarihimizin artk kendi dncemiz ve grmze gre yazma mecburiyetinde olduumuzu, nk bu madd istikll gibi bir milletin manevi istiklaline iaret ettiini belirtmitir.51 2.Trk Tarih Tezinin D Politikadaki Hedefleri Trk Tarih Tezinin da dnk sebep ve maksatlarn tekil eden almalara bakldnda Karaln da hakl olarak belirttii gibi bir anlamda

47 48

Karal, Atatrkn Trk Tarihi ....a.g.m. s.163. BTTK,s.583-588. 49 TTAH, s.73. 50 Kodaman, Cumhuriyetin Tarih...a.g.e. s.92-93. 51 Fuad Kprl,BTTK, s.42-47.

96

savunma tarihilii dense yerinde olur.52 Bu mcadelenin, eitli milletlerin Trklere kar besledikleri husumetleri ve Trkler hakknda yanl dnceleri ortadan kaldrmak suretiyle Trk milletine dnya tarihinde sahip olduu deeri kazandrmaktr.53 Nitekim bu durum TTAH kitabnda Bu kitapta hedeflenen asl ama, bugn, btn dnyada tabi mevkiini geri alan ve bu uurla yaayan milletimiz iin zararl olan bu hatalarn dzeltilmesine almaktr, ayn zamanda bu son byk olaylarla ruhunda benlik ve birlik duygusu uyanan Trk milleti iin mill tarih yazmak ihtiyac nnde atlm ilk admdr 54 Ayrca, Trk Tarih Tezi ile, Hint-Avrupa grn btn medeniyetleri tekeline almaya alan "stn Avrupa merkezli tarih yaklamna ve btnyle insanlk tarihinin mahsul olan medeniyetlerin tarihiliini gz ard eden tasfiyeci eilimine kar da cevap verilmi olunacakt. te yandan Bat merkezli tarih anlayna bir tepki olmann yannda Avrupa merkezli tarih anlayna kar Dnya tarihini, Trkler ve Trk tarihi erevesinde yorumlayan yeni bir Tarih Tezi ileri srlyordu.55 a- Avrupallarn Trklere Bak Trk Tarih Tezinin edildii d cephedeki ilk mcadelesi yukarda da iaret

gibi Avrupalarn Trkler aleyhindeki barbar, medeniyetten uzak ve

kabiliyetsiz tarzndaki yanl ve nyargl grlerinden ileri geliyordu. Avrupada Trkler hakknda oluan bu yanl ve maksatl grn temel sebeplerinden biri Avrupadaki Tarih anlayndan kaynaklanmaktadr.56 te XIX. yzylda Avrupa tarih yazcl da, Batl devletlerin emperyalist emellerini merulatrmak zere temellendirilen Avrupa merkezli anlay zerine ina edilmiti.57 Bu anlayta tabi ki Bat, dnyann merkezinde yer alyor ve medeniyetin btn baarlar Avrupal beyazlara ait okuyordu. Avrupa-merkezli sitemin etrafnda blge lke ve halklar ise ya tarihsizletirilerek mutlak bir duraganlk iinde ve doutan geri ve bakalarnca ynetilmeye mahkum milletlerin tarihi gibi gsteriliyor ya da
52 53

Bat ile temasa

Karal, Tanzimattan Gnmze.... a.g.m. s.258. Ekrem Akurgal,Tarih lmi... a.g.e s.579;Feyziolu, a.g.m. s.5; nan,Atatrk ve Tarih Tezi a.g.m. s.263-267. 54 TTAH, s.25. 55 Kodaman,Cumhuriyetin Tarihi... a.g.e.s.97; Bayram Bayraktar, ada Tarihilik Asndan Trk Tarih Tezi Trkiye Gnl, Say:48,Kasm-Aralk,1997, s.66. 56 Aydn,Kltr-Kimlik.... a.g.e. s. 60-64; Ortayl,Gelenekten Gelecee a.g.e. 31. 57 Aydn,Kimlik Sorunu,....a.g.e. s.75.

97

geldikleri andan balayp Batnn evrimini biraz geriden tekrarlayan bir tarihleri olduu kabul ediliyordu.58 Ksacas Halil nalcn belirttii gibi Bat emperyalizmimin, Avrupa-d blgelerin smrgeletirmeye ynelik askeri-siyasi hamlesiyle, Avrupa tarih yazclnn Avrupa-d blgeleri tarihine bak arasnda genel paralellik vard.59 Bat oryantalizmi iinde Trk tarihinin ok kk yer tuttuunu syleyen Berktay, XVIII. ve XIX. yzylda De Guignes, Davids, Vambery,Cahun ilk admlarn atld ve Thomsen ile Radloffun Orhun kitabeleri okumalar gibi baz faaliyetler olmasna ramen Bat da Trkler hakknda pek az ey bilindiini ve hatt Trklerin Orta douya gelmesini slm medeniyeti iin bir tahribat unsuru olarak telakki edildiini, Osmanl medeniyetini Seluklularn devam olarak deil de Bizansn bir devam gibi grldn sylemektedir.60 Ayn ekilde Bat tarihilerine gre Trkler yksek tekilatl bir devlet kurmularsa ve bir medeniyet eseri gsteriyorlarsa bu ya Bizansllarn veya ranllarn itirakiyle mmkn olmutur. Trkler, milletleri boyunduruu altnda tutmaa alan bir millet olarak dnyaya ilan ediliyor ve ayn zaman da btn Trk tarihini bir yakp ykmadan ibaret gibi gsteriliyordu. Hatt, Bat Hunlar ve Osmanl devleti gibi Avrupa ile dorudan alakal devletlerle ilgili aratrmalarnda dahi bu devletlerin Trkler deil de Hint-Avrupallar tarafndan kurulduunu spat etmeye gayret ediyorlard. nk imparatorluk kurmak byk lkeleri ynetmek iin Trklerde gerekli kabiliyet ve meziyetlerin olmadna inanlyordu.61 phesiz ki Trk devletinin yklmas ve Trk milletini blmesinin belgesi demek olan Svres faciasnda bu gibi haksz ve nyargl propagandalarn nemli pay vardr.62
58 59

Halil Berktay,Cumhuriyet deolojisi ve.Fuat Kprl, Kaynak yaynlar, stanbul,1983 s.14. Halil nalck, Trk Tarihi ve Atatrkte Tarih uuru Trk Kltr, Say:7, Mays,1963, s.7. 60 Berktay,Cumhuriyet deolojisi... a.g.e. s.14-20 Bu hususta Niyazi Berkesin tesbitleri de dikkat ekicidir Bat tarihilii,bilimsel ilerlemesine ramen, Bat harsnn deer alarndan kurulamamtr .Bat tarihiliinin bilimcilii ve objektiflii, Bat hars evresinin iinde byk ilerlemeler kaydetmitir;Buna karlk uygarlk ve medeniyet tarihi asndan Bat tarihilii iki bencilliin hl iddetle etkisi altndadr. Biri Hristiyan Bencillii (Christo-centrism) dieri Irk Bencillii(Ethno-centrism)....Bat tarihiliinin btn bencilliini en ak ekilde Trklere ve Trk tarihine bak tarznda grmek mmkn diyen Berkes yle devam ediyor: Btn objektif boyalar Trke gelince dklr. Hristiyan bencillii ve Avrupa rkl her yandan srtmaya balar.(Niyazi Berkes Atatrkn Milliyetilii ve Tarih TeziYn Dergisi, 9 Nisan-1965,s.11. 61 Kafesolu, Tarih ilmi ve Bizde .....a.g.m. ,s.5; nalck, Trk Tarihi ve .... a.g.m.,s.7. 62 Trk tarihi haknda iftira ve nefret propagandas o kadar yaylm ki aradan bunca zaman gemesine ramen Trk tarihine bu ekilde bak bilim yuvalar niversite evrelerinde de kendini

98

Mutlaka O devirde Avrupal her aratrmac iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Trk milletinin asaletini ve yksek hasletlerini bilen baz Batl yazarlar ve tarihiler vard.63 lber egemen olsa da Ortayl belirttii gibi Avrupa oryantalizmini tamamen emperyalizmin hizmetinde gstermekte doru deildir.Kafalarda Avrupa narsizimi Doulunun yapmad lde bu lkeler renildi....kukusuz ilerleyen zaman ve aratrmalar Avrupal doubilimcileri (oryantalistlerin) arasnda farkl daha dorusu dnen insanlarn saysn artrd64 Batnn bu tarih anlaynn yanll, genel bir kural olarak, ancak istiklalini kazanan milletlerin uyanmas ve tarihlerini kendilerinin kefetmesi suretiyle ve nlenebilmitir. Nasl emperyalist milletler, yaylma politikasnn kaynan hrriyetlerini ve hakllklarn tarihte aradlar. bamszlk mcadelesinin tapu senetleri oldu.65 te Avrupadaki Trkler hakknda nyarglarn hkim olduu bir dnemde Trklerin kendi tarihlerini kendilerinin aratrmalar ve kendilerine ait gerekleri kendilerinin bulmas gerekirdi. Fakat Osmanllarda Tanzimat dneminde snrl sayda Trk aydnn gsterdii tepkiler dnda esasl bir alma ortaya konmad. Ancak Cumhuriyetin kurulmasndan sonra milliyeti kadrolar, Trk Tarih Tezi ile, "stn Avrupa merkezli tarih yaklamlarna kar da gereken cevabn bilimsel olarak verilmesi gerekliliine inanmlardr. Avrupann emperyalizmini merulatrmak iin kulland tarih anlayna kar, Trk Tarih Tezi,kendi
hissettirmektedir. Mesel, Bat dnyasnda son zamanlarda ok tutulmu medeniyet tarihinde, Rusyann idaresi altna geirdii ,Trk kavimleri,Kzlderili iptidaileri ile kyas edilmekte ve Ruslarn bunlara medeniyet gtrdkleri iddia edilmektedir. Bu durum sadece Batya has bir ey olmayp ar milliyeti Arap yazarlar tarafndan, Trklerin slm dnyasnda oynadklar byk rol tamamyla olumsuz bir ekilde gsterilmekte ve Arap hkimiyetinin son bulduu devirlerden sonraki slm tarihi, karanlk ve geri bir devir olarak baklmaktadr Balkan tarihileri de Trk tarihine baklar bunlardan farkl deildir. (nalckTrk tarihi...a.g.m.,s.11). 63 Feyziolu, a.g.m. s.15. 64 Ortayl,Gelenekten...a.g.e s. 31. Bu hususta farkl dnen Taner Timur u tesbitte bulunuyor:O yllarda Avrupa da Trk tarihi zerine alan ve hatt eserleri Trkeye tercme edilenler arasnda her ne kadar Trkleri asker ve ynetici millet diye venler dahi, yine de medeniyetten uzak ve anlaysz bir millet olarak telakki ediyorlard Merutiyet dnemi Trkler tarafndan ok takdir edilen L Cahun ntroduction a LHistoir de LAsie , Turces et Mongols, des Origines a1405 adl eserinde Trklerle ilgili pek olumlu eyler dnmemektedir. (Timur, a.g.e. 111-114). 65 Ortayl, Gelenekten Gelecee a.g.e. s.108.

meruiyetini tarihte buluyorsa, ayn ekilde mdahale altnda kalan milletler de Bu devirde milliyetiler, milletin haklar iin mcadeleye tarih yazcl ile baladlar ve tarih onlarn mill kimlii,

99

inisiyatifimiz ve mill szgeten geirilerek, Trk tarihinin objektif olarak yazlmasdr. Ayrca Trk Tarih Tezi yalnzca Bat merkezli tarih anlayna bir tepki deil, ayn zamanda Dnya tarihinin, Trk milleti erevesinde yeniden yorumlanmasdr. Bu adan bakldnda Trk Tarih Tezi Avrupann tarih ideolojisine bakaldrn arpc ve baarl rneklerinden birini tekil eder.66 b- Irk ddialar Trk Tarih Tezi ile vastasyla dta yaplan dier bir mcadele ise

Trklerin kkeni meselesi olmutur. Avrupada, Trklerin geri ve barbar, ykc, soykrmc olmas, sar rktan olduklar tezine dayandrlyordu. Bu anlaylarn yaygn olduu evrelerde Bat tarihileri, mensup bir topluluk, gibi Trkleri Asyal bir kavim, sar rka rahatlkla aratrma haricinde bahanelerle

tutabiliyorlard.67 Bunlara gre medeniyetler rk/biyolojik zelliklerinin bir sonucu ise medeniyetler kurmak iin gerekli kabiliyet ve meziyetlerin sar rka mensup Trklerde olmamas gerekirdi. Bu sebeple Batl yazarlar arasnda Trklerin ikinci snf insan saylmak gerektiini ve Avrupa ktasnda ve meden milletler arasnda yeri olmadn yazacak kadar ileri gidenler dahi olmutur.68 Afet nann Mustafa Kemale gsterdii Franszca kitapta da ifade edildii gibi Trkleri genellikle sar rktan sayan gr Batllarn ders kitaplarna kadar girmiti. Btn bu ileri srlen grler dikkate alndnda Avrupa temsilcilerinin Trklere kar ileri srdkleri iddialarn temelinde Trkleri, smrgeletirme, himaye altna alma, birlikte yaadklar etnik gruplardan ayrma ve daha tesi yok etme siyasi plnlar yatmaktadr.69

Karal,Atatrkn Trk Tarihi... a.g.m. s.159; Kodaman,Cumhuriyetin Tarih... a.g.e. s.97; Berktay, Cumhuriyet deolojisi .... a.g.e. s. 14-27. 67 TTAH, s.67-70 Baykal a.g.m. s.536-538. 68 Karal, Atatrkn Trk Tarihi a.g.m. s.159. XIX. yzyl Yunan istiklli dolaysyla Avrupa kamuoyuna hkim olan air ve yazarlar,Trklerin gayri meden olduklarn iln etmilerdi. (Tark Zafer Tunaya Atatrk ve Atatrklk, Turan Kitabevi, Ankara 1981, s..223-224). 69 Afet nan, Atatrk ve Tarih Tezi a.g.m. s.244, Ssl, a.g.m. s.136, Karal, Atatrkn Trk Tarihi.. a.g.m. s.158-159. Hatt gnmzde dahi ngilteredeki okullarda okutulan baz tarih ders kitaplarnda Trklerin Sevre boyun emeyip yeniden bir mill mcadeleye giritiini ve Yunann ahsnda emperyalizm lkelerini kovmasn Trkler, XX. yzyln ok daha zlim milliyetileri iin vahiyane bir rnek tekil etti eklinde deerlendirecek kadar ileri giden ne bilimsel ne de etik zeminde izah olmayan ifadeler bulunmaktadr. (Nuri Kstkl ,Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, Konya 1998, s.135).

66

100

Avrupada

XVIII. yzylda gelien emperyalist politika ve mill akmlar,

Avrupa halklarnn kkeniyle ilgili tartmalar da beraberinde getirmitir XIX. yzylda Avrupada Antropoloji almalarnn hz kazanmasyla rklar hakknda yakn zamana kadar tartlan baz tezler ileri srlmtr. Dnya ktalarna stnlk gden Avrupallk gayretleri zt fikirler, cereyanlar ortaya karm ve hatt ayn dva peindeki limleri dahi uzun zaman birbiriyle anlaamaz hale gelmitir. yle ki, ksa zaman da Avrupada dil, millet, halk ve rk meseleleri karmakark hale geldi. Mesel, Yksek rklar ve aa rklar nazariyesini fikir babas Comte de Gobineauya gre Ari arkn en asil en kadim zmreleri Orta Asyada Pamir ve Altay yurdunda ortaya kp, orada medeniletikten sonra Avrupaya ve dier yerleri gitmilerdir. Sonradan Orta Asyay beenmeyenler kt. Almanlarn Yeni Cermen Nazariyesine gre de adam) Almanya dan kp dnyaya dalmtr.70 Homo-Europoeus(Avrupa Daha sonra Medeniyetle rk

arasnda bir iliki kurularak,ilk medeniyeti kuranlarn brakisefal kafal ve beyaz insanlar olduunu savunmulardr. Bunun sonucu Bat medeniyetinin stnlnn biyolojik zelliklerden kaynaklandn, yni, Avrupa rk itibariyle stn olduu iin medeniyette stndr gr yaygn bir ekilde benimsenmitir. Hatt bu anlay iir,edebiyat ve mzikle birlikte geni bir yaylma alann da bulmutur.71 Charles de Linne 1735 ylnda yaynlad Tabiat Sistemi (Syteme de Nature adl eserinde sar sal ve mavi gzl Avrupa insan becerikli iken, buna karlk Asya insann melnkolik, acmasz ve cimri olduunu sylyordu. Ayrca Avrupa kanunla ynetilirken, Asyann yalnzca gelenekle ynetildiini iddia ediyordu. Bu dnemde Fransz Gobineau Irklarn Eitsizlii zerine Deneme (Essai sur LInegalite des Races Humanines) adl eserinde beyaz rkn en asili olan aryen rk verken, Trkleri sar rktan sayyor ve onlarla ilgili farkl seviyede fikirler gelitiriyordu.72
Reit Galip, Trk Tarih ....a.g.m. s169-172. Aydn, Kltr-Kimlik... a.g.e. s. 60-64. 72 Timur,a.g.e. s.102-103; Aydn Kltr-Kimlik....a.g.e. s.60-64. Gobineau, sz Ouzlara ve Anadolu Seluklularna getirerek, Altay Ouzlarnn Finli bir kavim olduklarnn sanldn, slm anda Trk kabilelerinin deiik adlar altnda ran ve Kk Asyada yerlemi bulunduklarn Seluklularn byk lde slm gruplarla kartn, Seluk devleti sona ererken de Trk rknn devamn salayan yeni srgnler verdiini, Osmanl diye anlan baz kiilerde Sar Irka benzeyen izgiler grlmekle birlikte, bunun, dorudan doruyaFin kkenli olmaya deil de, slav ya da Tatarlarla evlenmelere dayandn ne srmekteydi.(erafettin Turan, Atatrkn Dnce ... a.g.e.,s..44 ).
71 70

101

Avrupallar arasna yerlemi bu yanl ve maksatl anlaya kar mcadele Cumhuriyet devrinden nce balamt. Trklerin sar rktan olduu ve barbar diye aalanmak istendii XIX. yzyl Avrupasnda Mahmud Celaleddin Paa Eski ve Yeni Trkler( Les Turcs anciens et moderns) adl eserinde, Trk milletinin rilerden hi bir eksik yn olmadn ispatlamak gayretleri iine girmi ve Trklerle Aryenler arasnda rk yaknlk zerinde durmutur.73 Bunun yannda Ali Savi de, Muhbir ve Ulum gazetelerinde, bir ok kavimlerin Trk aslndan geldiini ve Trklerin dnya medeniyetine hizmet etmi bir millet olduunu aklayan yazlar kaleme almtr.74 Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trklerin beyaz rktan olduunu ve Trklerin tarihte byk medeniyetler kurduunu tarihi aratrmalarla ortaya koymak iin almalar balad. Sonunda Trk Tarih Tezi ile Avrupada Trk milletine kar yaplan haksz iddialara kar daha kapsaml bir ekilde cevap verildi. Teze gre, nsanln beii ve medeniyetin ilk k yeri Orta Asyadr. lk medeniyeti kuranlar Orta Asyann asl halk ve ilk sakinleri Trk rkdr. Trk rkn antropolojik rk tasnifinde brakisefal alpl tipi temsil eder. Glerle dnyann eitli yerlerine yaylm olan Trkler, gittikleri yerlere ileri bir medeniyeti birlikte gtrmler ve Bat aleminin bir paras haline gelmilerdir.75 te yandan Trk Tarih Tezi ile eskia medeniyetlerin kurulmasnda Trklerin roln ortaya koymakla bir anlamda bu medeniyetlerle iftihar eden ,fakat menei hususunda yeterli bilgiye sahip olmayan ve ayn zamanda Trk milletini kk gren o devirlerde Maara kovuklarnda yaayan Batya bir medeniyet dersi verilmek isteniyordu. Trk rk,ana yurtlarnda, yksek kltr mertebesine varrken,Avrupa halk vahi ve tamamen cahil bir hayat yayordu....Demek ki, mesele her ne suretle mtala olunursa olunsun, Trk medeniyetinin kdemi ve Trklerin medeniyette mrebbilii inkr kabul etmez bir hakikattir.76
Turan, Atatrkn Dnce .... a.g.e. s.26. te yandan Celaleddin Paa Trklerin aryani kavimler arasndaki rk yaknl konusu ile Osmanl devletindeki egemen halklar, zellikle Balkan toplumlar arasndaki birlii tehdit eden etnik ayrlklarn gerekte var olmadn gstermek istiyordu.( Turan, Atatrkn Dnce ...a.g.e. s.26). 74 Tahsin Akpnar, Atatrkn Tarih Anlay, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi)stanbul,1991,s.33; Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi , Seluk Yaynlar, Konya 1966, s.111. 75 BTTK s.6-7. 76 BTTK,s.36-40.
73

102

Bunun yannda 1930 yllarda Trk Tarih Tezine destek amacyla Trklerin antropolojik yaplaryla ilgili baz almalar yaplmtr .Bu hususta Cenevre niversitesindeki doktora almasnda,
77

Afet nan

Anadolu nun tarih ncesi ve

tarihi devirlerinde yaayan kavimler ve kltrler hakknda bilgi verildikten sonra,rk tasnifleri ve Trklerin bu tasniflerindeki yerinin ne olmas gerektii anlatlmtr. Kitabn arlk noktasn tekil eden Trkiyede (64.000) kii zerinde yaplan antropolojik anketin sonularn yer verildii ksmdr. Ayrca 1932de toplanan Birinci Trk Tarih kongresinde Dr. Reit Galip, Afet nan, evket Aziz Kansu Yusuf Akura ve Sadri Maksudi Arsal gibi konumaclar rklk teorileri ve Trklerin rk zellikleri ile ilgili dikkat ekici bildiriler sunmulardr. Yusuf Akura Batda oluan bu yanl ve kastl rk anlay hakknda grlerini aklarken, Avrupallarn kendi medeniyetlerini ve dinlerini baka medeniyetlerden ve dinlerden stn grmelerini, ri adn verdikleri insan zmrelerini yaradl itibariyle daha yksek olduunu eserlerinde vurgulamaktan kanmadklarn ifade etmitir. Yusuf Akura, Gobineaunun grne temas ederek konumasna yle devam etmitir......Irk nazariyesini emperyalist devletler icat ettiler. Arya rknn dier rklara tevefevvukunu en ok propaganda eden zat, Comte de Gobineau, Asya da ok dolam bir diplomatt. Bu nazariye taraftarlar,Arya rknn baka rklardan aa,pes olduklarn ve Allah tarafndan Aryallara mahkum ve hizmeti olmak zere halk edilmi bulunduklarn neir ve telkin ediyorlard. Aryaclarn nazarnda,Aryal, Ari olmayan kavimler,adeta at ve eek gibi Arilerin hayat ve siyasetlerinde, terakki ve tekamlnde onlara alet ve vastadan ibaretti.78 Birinci Trk Tarih KongresindeTrk Tarih Tezinin grlerini aksettiren Afet nan, rklar hakknda geni bilgi verdikten sonra, Orta Asyada ilk medeniyeti kuran Trklerin ak vasfnn brakisefal olduunu sylemitir. nan, konumasn u szlerle bitirmitir Bugnn Trk ocuklar biliyor ve bildireceklerdir ki, onlar 400

Trkiye Halknn ve Trkiye tarihinin Antropolojik Karakteri Trk Irknn Vatan Anadolu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1947. 78 BTTK,s.583-607.

77

103

adrl bir airetten deil, onbinlerce yllk ri,meden yksek bir rktan, gelen yksek kabiliyetli bir millettir...79 Dr. Reit Galip Kongredeki konumasnda Trkler hakknda yaplan bu haksz ithamlara cevap vermenin gerekliliini, Trklerin esaretten kurtarlmasn sembolize eden Ergenekondan kla bir tutmutur. Sizlerin ve elinizde yetiecek beynelmilel Trk tarih otoritelerinin bilgi ve irat imekleri Trk tarihine asrlardr katran yadran yerli ve yabanc taassup bulutlarn paralaya paralaya datacaktr. Trk Tarihi Ergenokondan kacaktr.80 Trk Tarih Tezi ile Trk milletinin sar rktan geldii iddialarna ayn

metotla cevap verilirken, hibir zaman rkla saplanmakszn Trk milletinin gerek kimliini ve dnya medeniyetindeki yerini gstermek isteniyordu. Aslnda Tezdeki iddialar Antropolojik ve arkeolojik delillerle salamlatrmasnn sebebi, Trklerin kabiliyetsiz olmadn Avrupallar kadar medeniyet kuracak vasflara sahip olduunu gsteren bir anlamda rk verilerle savunma yapmakt.81 Nitekim bu durum Trk Tarih Tezinin esaslarn yanstan Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnda da Tezimizde hibir rk ve millet iin aalama ve kmseme kast yoktur. Kendi milletimizi sevdii kadar baka mill ahsiyet ve varlklara sayg, Trkln iarlarndandr82 denildikten sonra muhafaza ettii ifade edilmekle birlikte Trk Irknn en ok benliini stn rk anlayna kar

klmtr...Ancak unu sylemeliyiz ki rklar arasnda bugn grlen farklarn tarih noktai nazarndan ehemmiyeti pek azdr. Filhakika, kafatasnn ekli, rklarn tasnifi iin tamamen esasl bir farika olduu halde, itimai hibir mnas yoktur Bunun sebebi udur: Kafatas deimiyor; yahut g ve ge deiebiliyor. Fakat onun iindeki en asil uzuv, dima deiiyor. konumalarnda
83

Ayn ekilde Trk Tarih Tezinin

oluumunda nemli katklar bulunan Yusuf Akura ve Sadri Maksud BTTK de rkln Trk Tarih anlaynda yeri olmadn belirten aklamalarda bulunmulardr. Yusuf Akura kongredeki konumasnda

79 80

BTTK, s.41. BTTK,s16. 81 Bayraktar, a.g.m. 70-71. 82 TTAH, s.71. 83 TTAH,s.47.

104

.....Avrupallarn tahakkm gayesini istihdaf ederek ortaya attklar rk nazariyesinin ilm bir kymeti yoktur... Biz btn dnyada yaayan insanlar,Avrupallar gibi ve onlar derecesinde hukuka haiz adam evlatlar telakki ediyoruz. demitir.84 d- Anadolu Hakknda ddialar Avrupa'nn dier bir maksatl iddialarndan biri de Trk vatan Anadolu topraklar zerinde olmutur. XIX. yzyl da Avrupada emperyalist fikirler bilhassa Trkler ve Ortadou politikas bakmndan aka grlmtr. Bu gre gre Osmanl devleti mill devlet deildir. O, askeri bir kuvvetin eitli kavimler ve lkeler zerindeki tahakkmnden baka bir ey deildir. u halde imparatorluun paralanmas, bir camiann tahribi deil, kleletirilmek istenen milletleri mahpusluktan kurtarlmas, onlarn yeni bir camiaya kavuturulmas demek olacaktr. Trkler hakknda Avrupa kamuoyunu uzun zamandr besleyen Svres Antlamasnn temelini tekil etmitir.85 Trk Tarih Tezinde Anadolunun eski bir Trk vatan olduu zerinde durulmasnn phesiz, tarih sebepleri vardr. nk Birinci Dnya Sava srasnda ve savatan sonra da Trkle, Trk tarihine kar bu nevi propaganda grlmemi iddetle devam etmitir. 1918de Paris Konferansnda Yunanllar, talyanlar, Franszlar, tarih, coraf ve medeniyet hususunda deliller ileri srerek Trklerin Anadolunun yerli halk olmadn,Trklerin Anadoluyu zorla istila eden barbar Anadolunun esasen kendilerinin hakk olduunu iddia gler olduunu ve bu kanaatler silsilesi yeni bir Avrupa kurmak isteyenler tarafndan benimsenmi ve

etmilerdi. Yunanllar, Osmanlnn Bizansn basit bir uzants olduklar teorisine btn bir dnem boyunca arlk vermiler ve Bat Anadolu zerinde emperyalist gayelerini tahakkuku iin sadece corafi deliler deil, medeniyetle ilgili bir takm deliller de ileri srmeye devam etmilerdir. talyanlar da Anadolunun bir zamanlar Roma mparatorluuna ait olduunu iddia ederek Ege kylarna, gz dikmilerdi. Ermeniler Dou Anadolu ve ukurova blgesinde devlet kurabilmek iin tarih dayanaklar ileri srerken, Franszlar da Hal seferleri esnasnda kurduklar Frank devletini bahane ederek Gney Anadolu zerinde hak iddia etmilerdir. Anadoluda
84 85

BTTK,s. 606-607. Tunaya, a.g.e., s. 223-224.

105

Yunan-talyan menfaat atmasn temelinde Yunanistann Bizansn varisi olduu, talyanlarnda Roma mparatorluunun varisi olduu iddialar yatyordu.86 Ad geen milletler bu iddialarnn Osmanl istemilerdir.87 Atatrkn liderliinde Trk milletinin stiklal Savan kazanarak bu imparatorluunun paylald Sevres Antlamas esnasnda, kastl ve maksatl tarih delillere dayanarak tatbik edilmesini

maksatl iddialara son vermesine ramen, Trk topraklar zerinde tarih hak iddia eden yaylmac ve hayalcilerin dmanca yayn ve propagandalar durmad. Lozan Antlamasndan sonrada Megeola idealiyle yanp tutuan Yunanistan, Roma imparatorluu topraklarnn tarih mirass olduunu iddia eden faist talya hl bu iddialarnn sahibi olmakta devam ettii grlmektedir.88 Trk Tarih Tezinin da dnk amalarndan belki de en nemlisi, Trklerin Anadoluya sonradan gelen istilac bir kavim olmadn ve Anadolunun tarihin en eski zamanlarndan beri spatlamaktr.89 Trk Tarih Tezi, bu iddialara cevap olarak Anadoluda ilk devleti Trklerin kurduunu ileri sryordu. Atatrk, yakn bir tarihte g etmi olmakla bu vatann hakiki sahibi olunamaz. Bu fikir tarihen ve ilmen yanltr. Trk brakisefal rk Anadolu da ilk devlet kuran millettir.90 diyordu. Bu durumda yaplacak i Anadolu'nun topran ve halknn millyetini tarih delillerle dayandrlarak, Trk olduunu ve Trklere ait olacan dnyaya izah etmekti. Bylece Trk vatann btnlne ynelik szde tarih deliller ileri srerek, onu paralamak isteyenlere yine tarih deliller ortaya koymak suretiyle cevap verilecekti.91 Nitekim Afet nan, Trk Tarh Heyetinin kurulmasn anlatrken Atatrk bu yllarda Trk Tarihi zerinde bizzat ok megul idi. Okuyor, okutuyor, mnakaa ediyor ve fikirlerini telkin ediyordu. Btn urat ve halletmek istedii, Trkiye topraklarnda yaayan
86 87

Trklere ait olduunu btn dnyaya tarihi delillerle

Nuri Kstkl, Mill Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara, 1990, s.56 vd. Karal, Tanzimattan Bugne... a.g.m. s.257;Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde....a.g.e. s.301:, Bayraktar, a.g.m. s.68.; Akurgal,Tarih lmi... a.g.m.,s.583. 88 Feyziolu,a.g.m. s.13,Karal, Atatrkn Trk Tarihi... a.g.m. s.159. 89 Mehmet Saffet (Engin) Anadoluda En Eski Trk Medeniyeti ve Cihan Medeniyetlerine Hakimiyeti lk, Cilt 3,No.16 Haziran 1934,s.263 90 nan, Atatrk ve Tarih a.g.m. s.245.

106

halkn tarihi meneini bulmakt. .....Anadoluya trl devirlerde gler ve istillar olduu muhakkak idi. Bu gler slm ve tarih devirlerde olduu gibi, daha nceleri de olmutur. O halde bu glerle zincirinin halkalarn tamamlamak ve Trk kavmi ile ilgisini bulmak lazmd. Bilhassa Anadoludaki tarihi temelimizi derinlikler de aramak icap ediyordu. 92 Bu yzden tarih aratrmalarnn arl Anadolu zerine younlamt. Maksat Anadolu kltrnn eskiliini ve bu kltrn Orta Asyaya balayan yollarn belgelerle ortaya karmakt. Bu tarihden ok Antropoloji, Arkeoloji ve dil bilimlerinin ihtisas sahasna giriyordu. Bunun iin de Anadolunun eitli blgelerinde kazlar yaplarak arkeolojik bulgular elde etme yoluna gidilmitir.93 Anadolu da Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti tarafndan Bat bilim adamlarnn da katlmyla Alacahyk,Pazarl Etiyokuu, Karaolan ve Ankara kalesi, ankr kapda ve stanbul ve Alpulluda arkeolojik kazlar o derce heyecan ve evkle yaplyordu ki, Cumhuriyetten nce Osmanllar zamannda Anadolunun tarihi ile yeterli ekilde alka gstermeyen aydnlara sitem bile edilmekteydi. Reit Galibe gre Merutiyetten evvel ve sonraki mill cereyanlarda Trk tarihini ortaya karmakta Anadolunun Trkl Seluklulardan ileri gtrlmyordu. Cumhuriyet ilk yllarndan itibaren kutsal yurt telakki edilen Anadolu krk asrlk Trk yurdu olarak grlyordu.94 Anadoluya sahiplik duygusu ve Trklerin Anadoluya damgasn vurduunu gstermek iin Anadolunun eski sakinlerinin Trk olduu iddialar Trk Tarih Tezinde yer ald. Bylece Anadolu topraklar zerinde tarih emperyalist ileri srmek dncelere sahip devletlere kar Anadolunun eski sakinlerinin Trk olduunu ve Anadolu zerinde her devletten ok Trklerin hakk olduunu gidildi.95 hususunda Trk Tarih Tezinden bir mdafaa silah olarak faydalanmak yoluna Ayn zamanda da Anadolunun en eski sakinlerinin Trklerin atalar olduunu ortaya karmakla Batya, bir anlamda kendi anlayaca dilden cevap

91 92

Feyziolu. A.g.m. s..13, Akurgal, Tarih lmi ve.... a.g.m. s.583. Afet nan, Trk Tarih Kurumunun Kuruluuna Dair Belleten,Cilt XI, S.42, Nisan 1947 s.179. 93 Mahmut akirolu, Memleketimizde Toplu Tarih almalar-IIITarih ve Toplum,VII,40, Nisan:1987 s.51; Afet nan,Trk Tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyeti Belleten, Cilt II ,S. 5/6,Nisan 1938 s.5-17; Kudret Emirolu mit Uzmay, Ankarada Tarihin Tarihi (Tarih TeziArkeoloji- ehircilik) Tarih ve Toplum, Cilt:10, Say: 57, 1988, s.159. 94 Galip, Trk Tarih .... a.g.m. s.166. 95 Orhunlu, a.g.m. s.30; Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde. .. a. g.e. s. 312; Bayraktar, a.g.m. s.68.

107

verilmi olunuyordu.96 Tezle birlikte. okul kitaplarnda da Anadolunun eski sakinlerinden Hititlere ve Hititlere ait eserlere ok yer verilmesi, Anadoludaki yer adlarnn Trke olduunu gsterme gayretleri, Anadoluda kurulmu btn medeniyetlerin Trklk dnda grlmemesinin altnda yatan gerek sebep, Anadolunun ilk ve asl sahibinin Trkler olduu iddiasn salamlatrmak idi.97 d- Trkleri Avrupaya Yaklatrma Trkiye Cumhuriyetinin hedefi, ada medeniyeti temsil ettii kabul edilen Bat devletler sistemi ierisinde yer almakt. Atatrk 1925 tarihli bir konumasnda Medeniyetin cokun seli karsnda mukavemet beyhudedir. Ve o, gafil ve itaatsizler hakknda ok bmandr. Dalar delen, semalarda pervaz eden, gze grnmeyen zerrattan yldzlara kadar her eyi gren,tenvir eden, tetkik eden medeniyetin muvacehei kudret ve ulviyetinde yrmeye alan kurunu vusta zihniyetlerle, iptida hurafelerle milletler mahvolmaa veya hi olmazsa esir ve zelil olmaa

mahkmdurlar. Halbuki Trkiye Cumhuriyeti halk mteceddit ve mtekmil bir kitle olarak ilelebet yaamaa karar vermi, esaret zincirlerini ise tarihte namesbuk kahramanlklarla para para etmitir demitir.98 Atatrk, Avrupallarn Trk tarihi ve Anadolu zerindeki iddialarna kar tepki gsterirken, ayn zamanda Trkiyeyi geri kalm lke olmaktan karp Avrupa medeniyeti ierisinde yerini alabilmesi iin Trkiye ile Bat dnyasn birbirine yaknlatrmaya alyordu. Bylece Trk Tarih Tezinin da dnk hedeflerinden biri de yeni Trk Devleti ile Avrupa arasnda bir uzlama salamann yolunu amak ve bu suretle Trkleri Bat medeniyetine yaklatracak uzun yllardan beri devam eden Dou-Bat uyumazlna son vermekti.99 Bilindii gibi Trkler ile Bat dnyas arasnda yaknlamay nleyen hususlarn banda uzun yllar devam eden mcadelenin sonucu olarak zellikle

Akurgal,Tarih lmi... a.g.m. s. 582-583. Hasan nder, Kemalizmin Inda Atatrk Dneminde(1923-1938) Eitsel Deerler, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,(Yaynlanmam Doktora Tezi)Ankara,1998, s166-167. 98 Sylev ve Demeler, II, 1959, s.212. 99 Kindross, a.g.e. s.704,; Kodaman,Cumhuriyetin Tarihi... a.g.e.s.98.
97

96

108

Avrupallarn Trkler hakkndaki yanl grleri gelmekteydi. Osmanllk ile Trklk bir tutulmakta ve Trkler, milletleri boyunduruu altna alan ve yakp ykmaktan baka vasf olmayan bir millet olarak kabul edilmekteydi. Osmanllarla Bat medeniyeti arasnda yaknlamann balad Tanzimat dneminden itibaren Trkler hakknda Bat da oluan yanl dncelere kar snrl sayda yaynlarn dnda, bu yanl grleri rtecek tarih aratrmalar maalesef yaplmamt. Bunun yannda Trk tarihi ile ilgili eserlerin byk ounluu Avrupal tarihiler tarafndan yaynlanmt. te yandan Avrupada Osmanl devleti, slm medeniyetinin Bat medeniyetine kar mcadelesini temsil etmekte idi. Bu gr Batda hemen hemen her kesimin ortak gryd.100 Avrupadaki kanaat bu olunca, Trk devletinin Bat dnyasnda yerini almas iin Avrupadaki yerlemi bu dnceleri ve yanl tarih anlayn rtecek, ayn zamanda Bat sistemiyle Trkiye arasndaki badamazlklar ortadan kaldracak yeni bir tarih tezine ihtiya vard.101 Bu adan bakldnda Trk Tarih Tezinde Osmanllara ve Seluklulara fazla yer verilmeyerek, Trklerin Avrupallar arasndaki tarih mnasebetlerin, kanl siyasi mcadelelerin bulunmad dolaysyla intikm duygusunun mevcut olmad devirlere gtrlmek gerekiyordu. nk, Atatrk, Trk milleti hakknda Bat kamu oyunda bu derece kin ve nefret propagandasyla beslenmenin ar neticelerini grmt. Yeni kurulan Trk devletinin Osmanl devletinden farkl olduunu; fakat Trk milletinin uzun bir mill varl, bir medeniyeti olduunu ve nihayet Trk milletinin evrensel medeniyetin istiyordu.102 te Trk Tarih Tezi ile bir taraftan Bat medeniyetinin tarih kaynaklarna Trklerin katklar ve o medeniyette pay sahibi olduu ileri srlrken, dier taraftan Trk milletinin, gelimi milletlerden farkl olmadn ve insan yaps, medeni vasflar bakmndan Bat ile benzerliklerimiz n plana karld.103 Bylece Trk Tarih Tezi, Trkn meden kabiliyetini ve dnya medeniyetine hizmetlerini ortaya karlmas yannda Trk medeniyetinin evrenselliini ve Avrupa medeniyeti
100

dman

deil, dostu olduunu vurgulamak

Ruen Eref naydn, Atatrk, Tarih ve Dil Kurumlar Hatralar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1954,s.59. 101 Akpnar, a.g.e. s.39- 64. 102 nalck,Trk Tarih ... a.g.m. s. s.7-8. 103 Kocatrk,a.g.m.s.504-506.

109

ile zdelii grn savunmu oluyordu. Ayn zamanda Tez ile Trk tarihi dnya tarihine daha fazla entegre olmasyla, mill hasletlerimizi kaybetmeksizin,milletlerin ortak kklere sahip evrensel kltr deerlerinde birleebileceklerini vurguluyordu. e- Orta Asya Trk Tarih Tezinde Orta Asya ve medeniyeti, sadece Trkler iin deil, btn insanlk iin ortak kaynak saylyordu. Bylece, Trkiye'nin almak ve ulamak istedii Bat medeniyetinin kkleri, eski Yunan'a deil, Hitit, Msr, Mezopotamya yoluyla Orta Asya'ya gtrlerek, Uzak dou ile Akdeniz blgesi arasnda bir medeniyet kprs kuruluyordu. Bat medeniyetinin arasnda mterek bir takm balar kurulmasna ve olduu gr ile Trklerin de rahatlkla grne tarih bir temel oluturuyordu. Dier yandan Trk
104

teekklne

Trklerin bilgi ve kltrleriyle katkda bulunduklar fikri ile Trklerle Avrupallar bunun sonuncu olarak medeniyetlerin tek bana hibir milletin deil, dnya milletlerinin mterek mal Bat Medeniyetinde yer alabilecei

Tarih Tezinde Avrupa medeniyetinin kkleri Orta

Asyaya gtrlmekle, Trkler, Bat medeniyetine katlmakla kalmayacak, ayn zamanda Bat medeniyetinin mimar olarak zel bir hususiyet kazanm da olacakt. Bunun yannda Tezde bulunan evrende tek medeniyet ve ilerleme fikri olduu, btn insanlk tarihine balang olmas sebebiyle Orta Asyann model olarak alnmas, Trk milletinin cengaverlik dnda hibir meden yolundaki maksatl iddialar artk son bulmu olacakt.105 f- Sonu Grld gibi Trk Tarih Tezinin, mill olduu kadar btn milletleri ve dnya tarihini kapsayan evrensel yne de sahiptir. Atatrk, Trk Tarih Tezi ile, insanl ortak idealler etrafnda birlemeye arm, mill kltrlerini ve bamszlklarn kaybetmeden, ortak kklere sahip evrensel kltr deerlerinde birleebileceklerini ve ok eitli kavimlerin bu kltr deerlerinde paylar olduunu vurgulamtr. Bu adan Trk Tarih Tezi,
104

hasleti olmad

evrensel boyutlar ierisinde hem

Kodaman, Cumhuriyetin Tarih .... a.g.e. s.98; Ssl, a.g.m. s.147.

110

insanln ortaya koyduu medeniyetin kaynaklarn aryor, hem de insanla ait ortak kltr mirasnda btn milletlerin pay olduunu ileri sryordu.106 Trk Cumhuriyetinin milliyetilik anlay, Bat medeniyetine kar koymak anlamnda bir gelime gstermedi. Milliyetilik ve mill uur, da ak bir medeniyet anlay ile birlikte telakki edildi. Ayn zamanda Trk Tarih Tezi, emperyalist bir gaye ile baka milletlerin topraklar zerinde hak iddia eden grler yerine, bilakis tarih gereklerin ortaya konmas ile birbirleri arasnda yllardan beri dmanlk eden milletlerin yaknlaabilecei grne arlk verilmitir.107 Bunun yannda Tez, Trk tarihinin dnya tarihi ile balantl olarak incelenmesi ile kendi iine kapanmak yerine dnya tarihine daha fazla entegre edilmesi salanmtr.108 Trk Tarih Tezinin k sebeplerini gznne aldmzda, Tezin olaanst artlara mahsus bir olgu olduu, Trkiyenin ite ve dta pragmatik bir yaklam sergilemektedir. Bilindii gibi karlat bir ok Trkiye devleti Tez problemin zmnn onda arand grlmektedir. Bu anlamda Trk Tarih Tezi vastasyla ieride mill birlii salamaya ve yeni Trk devletinin dnya grn topluma benimsetmeye alrken, darda da Trk milleti ve Trk devletinin maruz kald maksatl ve yanl grlere kar cevap vermee almtr. Bu konuda baarl olup olmad hususu bu aratrmann dndadr. Yalnz Tezin ortaya atlmasndan 70 yldan fazla zaman gemesine ramen hl Trkiye devleti mill btnln ve siyasi bamszln tehdit altnda hissediyorsa ve resm azlarn da zaman zaman ifade ettii gibi Sevr dayatmas ile kar karya ise, ierde mill kltr yerine mozaik kltr u ve bu sebeplerle gndemde tutuluyorsa, bunu, Tez in baarl ve baarszl olarak grmek yerine en azndan Tezin oluum sebeplerini bir daha gzden geirmekte fayda var kanaatindeyiz. 2.Trk Tarih Tezinin Muhtevas 1930 ylna gelindiinde yukarda aklamaya altmz sebepler zerine
Bayraktar,a.g.m. s.75. Kocatrk, a.g.m. s. 504-506; Baykal, Atatrk ve Tarih a.g.m. s.540. 107 Bekir Stk Baykal, Atatrk Devrimlerinde Tarihin Rol Atatrk nderliinde Kltr Devrimi,Ankara, 1972 s.98. 108 Karal, Tanzimattan Bugne...a.g.m.s..257;Halil Berktay,Cumhuriyet Dnemi Tarih almalar Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, s. 2463.
106 105

111

Atatrkn nclnde bir ksm bilim adam Trk tarihini ele alp yeniden deerlendirdiler. Atatrk, Trk ve dnya tarihinin yeniden yorumlanmasn istemekle u meselelere cevap bulmak istiyordu: nsanlarn tarihten alabilecekleri derslerden balayarak Tarihi hadiselerin etkenleri nelerdir?, Medeniyet nedir? Yeryznde ilk medeniyetleri kuran ve baka lkeleri yayan millet kimdir?, bu milletin ana yurdu neresidir? Bunlarn yannda slm tarihinin gerek hviyeti nedir? Trklerin slm tarihinde rol nedir ?109 Ayrca Atatrk, 15 Nisan 1931 de mstakil olarak faaliyete geen Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti yelerinden u hususlarn ilm olarak ortaya karlmasn istemitir: Trkler bir airet olarak Anadolu da imparatorluk kuramaz. Bunun baka trl bir izah olmaldr. Byle imparatorluk kuran bir milletin muhakkak daha nce bir gelenee ve bu sahada tecrbeye sahip olmas icap eder. Tarih ilmi bunu meydana karmaldr. ..Acaba Akdenizin kaybolmu ve yaam olan eski medeniyeti ile Trklerin alkas nedir ? Dnyann muhtelif yerlerinde, bilhassa Trkiyede otokton halk ve medeniyeti meydana getiren halk kimdir?Trklerin cihan tarihindeki ve medeniyet leminde rolleri nedir?110 Yukardaki sorulara bakldnda,nsanlnn kaynana inme, medeniyetlerin meneini ortaya karma, iddialarn Trk tarihi ve dnya tarihini aklamak isteyen yeni ileri srlmesi, Trklerin dnya tarihindeki yeri ve nemi hakknda

grler ihtiva etmesi, ayn zamanda Trkiye Cumhuriyetinin kimliinin farkl bir temele dayandrlmak istenmesi, tarihin yeniden ele alnp yorumlanmasn ve mevcut tarih anlaynn dnda yeni tarih temele ve ideolojiye dayandrlmasn gerektirmektedir. Bunun iin de yeni bir Tarih Tezine ihtiya vard. Bu tezin, iddia olmaktan karlmas iin temellere dayanmas gerekirdi.
111

ilmi szgeten geirilmesi ve objektif tarih

Bunun kolay olmadn bilen Atatrk, tarih tetkiklerini byk devlet ileri arasna ald. lk defa tarih alannda km en yeni kitaplarla bir kitaplk kurdu. Trkiyede tarih yazar ve tarihle uraabilecek kimselerle bu kitaplar incelemee
109 110

Karal,Atatrkn Trk Tarihi.....a.g.m. s.160. Afet nan Atatrk ve Tarih Tezi a.g.m. s.244-245. 111 Korkut Tuna, Trk Tarih Tezleri ve Sosyoloji Tarih ve Sosyoloji Semineri(28-29 Mays 1990) Edebiyat Fakltesi Basmevi,1991 s.57-58; Kodaman,Cumhuriyetin Tarihi...a.g.e. s.94.

112

balad. Yabanc dilden tarihle ilgili tercmeler yaptrd. Bylece stikll Savan takiben kurulan Trkiye cumhuriyetinde kltr alannda en byk yeniliklerinden biri olarak mill tarih almalar ve Trk Tarih Tezi ortaya km oldu.112 nceki bahislerde oluum sebeplerini aklamaya altmz Trk Tarih Tezinin, muhtevas ana hatlaryla yle zetlenebilir 1-nsanln beii ve Medeniyetin ilk k yeri Orta Asyadr. Hayat en evvel orada balad ve en evvel orada tekaml etti: Beyaz ve brakisefal rkn ilk yurdu Orta Asyadr. 2-lk medeniyeti kuranlar Orta Asyann asl halk ve ilk sakinleri Trk rkdr. Trk rkn antropolojik rk tasnifinde brakisefal alpl tipi temsil eder. Trkler, tarihin en eski devirlerden balayarak Orta Asyadan Douya, Batya ve Gneye, kuraklk ve dier sebeplerle g etmilerdir. Gler Batdan Douya deil, Doudan Batya doru olmutur. Bunlardan gelmilerdir. 3-Bu gmenler brakisefal alpin tipli Trke konuan insanlardr. Bylece Anadolunun ilk yerli halk kurmulardr. Orta Asyadan gelen Trklerdir. Byk glerle dnyann eitli yerlerine yaylm olan Trkler, buralarda eski medeniyetlerini Menei ve kurucusu bir olan bu medeniyetler yeni muhitin zel artlarna gre gelimilerdir. Bylece Trkler gittikleri yerlere ileri bir medeniyeti birlikte gtrmler ve Bat leminin bir paras haline gelmilerdir. 4-Trk dili ana dildir. Trk dilinin paleontolojik ve arkaik yaps gzden geirilmeden Lisaniyat meselelilerinin doru olarak zmek mmkn deildir. 5-Trkler slm Medeniyetinde de birinci derece kuruculuk ve yapclk roln oynamlardr. 6- Anadolu yaylas, Avrupa ve Orta Asya iklimine en yakn alan ve corafi bakmdan Suriye, Filistin, Msr, Ege denizi ve Avrupa blgesine doru kpr durumunda olmas dolaysyla btn glerin en kesif geit ve toplanma
112

bir ksm faslalarla Anadoluya

Karal,Atatrkn Trk Tarih.. a.g.m. s157-164.; Afet nan, Atatrk ve Tarih...a.g.m.s.244-246.

113

blgelerinden biri olmutur. Bu yzden Anadolu asrlarca nce Trklemeye balanm ve Seluklular zamanna kadar Trkleme srecini tamamlamtr. O derece ki Trkln en eski tarihi Orta Asya olduu kadar Anadolu olduu da sylenebilir. 7.Trk milleti son rehberlik vazifesini birka yz yldr dnya medeniyet inkiafnda tarihi

yapamamaktadr. Trkiye kurduu yeni devletle ve yapt

inklplarla bu grevi tekrar ele alacaktr. 113 B. TRK TARH TEZ LE LG ALIMALAR Atatrk, Trk Tarih Tezini olabildiince objektif bir ekilde ortaya konmas iin ilm metotlara ve kaynaklara dayandrlmaya allmtr. nk, nceden yaplm bir ilmi aratrma neticesi zerine ina edilmediinden, Tezin bir iddia olarak kalmasn nlemek iin ilm ve mantk bir szgeten geirilerek, objektif tarihi temeller zerine oturtulmas gerekirdi.114 Bylece Trk milletinin niteliklerini ve Trk tarihinin objektif temellerini izah etmek suretiyle mill tarih zerindeki yanl ve maksatl iddialara cevap verilmek istemitir. Ayrca Trk tarihini sadece yabanc tarih aratrmaclarn eserlerinden renilmeyecek, ayn zamanda Trk tarih uzmanlarnn aratrma yapmas lzm gelecekti. Bunun iinde tarih aratrmalarnda bir messeseleme yoluna gidildi.115 Bunlarn arasnda Trk Tarih Kurumunun byk nemi vardr. Ayrca dorudan tarih ile ilgili olmasa da Trk Dil Kurumunu bunlarn arasnda saymak mmkndr. Bilhassa dikkat ekmektedir. yapt Trk Tarih Kurumunun dzenlemi olduu mill ve Trk Tarih Tezini tantmak iin ve Maarif Vekleti

milletleraras Kongreler, tarih yaynlar, Anadoludaki keif ve kaz faaliyetleri Trk Tarih Kurumunun, bu almalar bir ksm niversite evrelerinden

tarafndan da destek grmtr. Bu arada Halkevlerinin mahalli tarih almalar ile mzelerin yaynlarn da unutmamak gerekir.
Afet nanTarihten Evvel ve Tarihin Fecrinde BTTK,s.18-41; Galip, Trk Tarih ... a.g.m. s.167168; Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi...a.g.e.s.94-95; Ulu demir, Cumhuriyetin 50.ylnda.Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara, 1973, s.4-5; Trkdoan 50.Ylnda..a.g.m. s.47-78; Karal,Atatrkn Trk Tarihi.....a.g.m.s.163; Baykal,Atatrk ve Tarih a.g.m. s.539. 114 Kodaman. Cumhuriyetin Tarih ... a, g. e s. 95.
113

114

Biz bu bahiste Trk Tarih Tezi yannda Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trk tarih aratrmalar ile ilgili almalar da ele aldk 1. Trk Tarih Encmeni Cumhuriyet ncesinde tarih yazmnda ilk messesleme Tarih-i Osman Encmeninin kurulmas ile baladn biliyoruz. Cumhuriyetten sonra Tarih Encmeni Mill Eitim Bakanlnca Trk Tarih Encmeniadyla adm atld. Bakanlna Fuad Kprlnn getirildii yeniden kurulmasyla Trk tarihi ile ilgili almalara yeni bir yn verilmesi iin nemli bir yeni kurulan Tarih Encmenin yeliklerine de Ali Canip, Yusuf Akura, Ahmed Refik, Halil Ethem, Necip Asm,Yusuf Behet,Ahmet Hamit, Niyazi Ramazan ve bnlemin Mahmut Kemal seildiler. Fakat bundan sonra Trk Tarih Encmeni eskisi kadar alamad, daha dorusu hibir baar gsteremeyerek, sonun da Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin kurulmas ile tamamen ortadan kalkt.116 2. Trkiyat Enstits Cumhuriyetin ilk yllarnda kurulan messeseler arasnda dorudan tarih

aratrmalar olmasa da ilmi aratrma messesesi olarak 12 Kasm 1924 ylnda stanbul Darlfnuna bal Trkiyat Enstits n de saymak gerekir. Gnmzde de almalarna devam eden bu merkezin hedefi, tarih, lengistik,etnorafik ve corafi sahalarda Trk ve yabanc aratrmaclara aratrma yapma imkanlar sunmakt.117 Enstit ynetmenliinde amacn yle belirlenmitir:Trkle ait bilumum marifet ubeleri hakknda tedkikat ve neriyatta bulunmak ve Trkiye haricinde messesat- mmasile ile tesis-i revabt ederek beynelmilel bir merkez-i ilm vazifesini ifa etmek maksadyla stanbul Darlfnun Edebiyat Fakltesine mlhak Trkiyat Enstits tekil etmitir. Amblemi elinde meale tutan bir bozkurt olan bu enstitnn mdrlne Fuad Kprl getirildi. Ciddi bir bilimsel dergi

Afet nan,.Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1959,s.195. 116 Mehmet Halit BayriTrk Tarih Encmeni Tarih Dnyas, Cilt:3, Say: 30-31, ubat-1952,s.1217. 117 Etenne Copeaux,Trk Tarih Tezinden Trk-slm Sentezine, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1998,a.g.e. s.29.

115

115

olmasna ve nemli fikir eserlerini yaynlamasna ramen, Ankaradaki yetkililerce baarl grlmedi.118 3. Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyeti. 1929 ylnda Atatrk, Trklerin cihan tarihindeki ve medeniyet lemindeki yeri meselesi zerinde almaya balad. Yabanc dilde yaynlar inceledi ve bunlarn bir ksmn tercme ettirdi. Bunlar arsnda G.H. Welsin Dnya Tarihi dikkati ekicidir. Bunun yannda notlarn tetkik etti. 1930 ylnda stanbul niversitesin de verilen Tarih ders Atatrkn tarih almalar daha younluk

kazand. Yeni kitaplar getirilerek tarihle ilgili byk bir ktphane oluturuldu. Atatrk, Trk tarihine ait eserleri inceliyor ve etrafndakilere vazifeler veriyordu. O,bylece devlet adamlar ve ilim adamlarnn Trk tarihi zerine ilgisini ekmek suretiyle geni bir tarih aratrma devri balatt.119 te bu durumda Trklerin dnya tarihinde ve medeniyet lemindeki yerlerinin bilimsel olarak incelemek iin Atatrkte Trk tarihini aratracak bir tekilat kurulmas dncesini dourdu. Reit Galipin tesbit ettii gibi,Trk tarihinin o kadar uzun zamanlar srm tahrif ve iftira boyunduruundan kurtuluu ve yeniden kendini buluu iin artk vakit gelmiti120 Bu fikir, Atatrkn de katld 1930da Ankarada toplanan Trk Ocaklar 6. Kurultaynda ilk defa gndeme getirildi. Toplantnn 28 Nisan 1930 tarihli oturumunda konuan Aksaray delegesi Afet (nan) Hanm,Trk Ocann ynetmeliklerine temas ederek verecei nergenin mucip sebeplerini izah etti. Yasann ikinci maddesinde u yazldr Trk Ocann maksad mill uurun kuvvetlenmesidir. Beninim hata etmiyorsam bundan anladm udur: Trkn, Trkln ne olduunu anlamak ve bu anlay kuvvetlendirmeye almaktr. Bence bu gayenin aydnlatlmas iin en nurlu gne Trkn meneini ,medeniyetini, azametini tantan tarihti. Bunu bili ve cihana bildiritir. Dnyadan gfil olan bir insan bugn bilemez ve yarna intikal eyleyemez. Asln bilmeyen bir mevcudiyet, iinde yaad cihana yeniden kendini tantacak hayat eserleri gsterinceye kadar
118 119

Mahmut akirolu,Atatrk ve Tarih almalar Tarih ve Toplum, Kasm 1984, s.13. nan, Atatrk Hakknda Hatralar.... a.g.e.s.185. 120 Galip, Trk Tarih........a.g.m. s167.

116

mehul varlk halinde kalmaya mahkumdur ...Bize, hepimize, gemiin mekteplerinde okutulan bu hususta retilmi eyler hem noksandr, bence, hem de yanltr. Yazk ki bu yanl yol, bugne kadar nmzdeki nesli yetitiren bilgi ocaklarnda da takip olunmutur. Gemiten miras kalan bu sisli yolu aydnlatacak,Trk milletini, Trk ocuklarn yeni bir nurlu tarih yolunda yrterek,atinin parlak ufuklarnda erimek mmkndr....kanaatimin hulsasn msaadenizle birka cmle iinde tesbit etmek isterim. Beeriyetin en yksek ve ilk meden kavmi, vatan Altaylar ve Orta Asya olan Trklerdir. in medeniyetinin esasn kuran Trklerdir. Mezopotamyada, randa milttan en aa 7000 sene evvel beeriyetin ilk medeniyetini kuran ve beeriyete ilk tarih devrini aan; Smerler, Akat, Alm isimleri verilmekte olan Trklerdir. Msrda deltann otokton sakinleri ve Msr medeniyetinin kurucular Trklerdir. Mezopotamyada milttan evvel 2300 tarihinde hret bulan Sami Hammurabi, tarihte mevki alan Asurlular, tarih iinde tarihtirler. Grek namn alan Doryenlerin Anadolunun otokton ahalisi ,ilk ve hakik sahipleri, atalar, Etileri balarnda bulunan Trklerdir.(Trk Tarihi Hakknda Mtalaalar, Trk Oca yaynlar,Ankara, 1930Afet nann konumas)Kurultayda daha sonra Sadr Maksudi ve Dr. Reit Galip de Afet nan destekler mahiyette konutular.121 Sadri Maksud de konumasnda Kadim medeniyetlerin meneleri arand zaman bir ok medeniyetlerin ucunda bir Trk olduu tahmin olunan bir kavim gryoruz. Eski meden kavimlerden, en eski medeniyetlerden misal alalm. En eski medeniyet, Mezopotamyada teesss eden medeniyettir. Bu medeniyetin messisleri kimlerdir? Efendiler, bu medeniyetin messisleri Smerlerdir. kinci misali alalm. Latin medeniyetinin messisleri kimlerdir?Bu medeniyetin unsurlarn talyaya getiren halk, Etrsklerdir. Eski Anadoluda da kablelmilt binlerce sene evvel yksek medeniyet tesis eden kimlerdi ? Hititlerdi. Btn bu halklarn Trk olduklarna dair fikrin Avrupa limleri arasnda taraftarlar vardr. Bu suretle kadim medeniyetlerden birounun messisleri, banileri Trkler olmu olduu

anlalyor... Medeniyete ykselebilmek iin, kendimize itimat beslemeliyiz, byk bir rk olduumuzu bilmeliyiz. Bunun iin tarihimizi renmeliyiz. Bugne kadar mekteplerde okutulan Trk Tarihleri noksandr. Trkn parlak mzisi hakknda doru bir
121

fikir telkin edebilecek mahiyette deildir. Trkn mzisini objektif

Afet nan , Sadri Maksudi ve Reit Galip tarafndan yaplm konumalar Trk Ocaklar Tarafndan

117

mahiyette bitaraf olarak tespit etmek lzmdr. Tarihini iyi bilmeyen millet doru yola tevecch edemez. Bugnk hayatnn istikmetini uurla tayin edemeyen millet, istikbalini temin edemez. Btn milletler ykselme devirlerinde mzileriyle alakadar olmulardr. Bizde de byle olacaktr122 demitir. Afet nan bu konumadan sonra krk imzal bir nerge verdi. Trk tarihi ve medeniyetini ilm bir surette tetkik etmek iin,husus ve daim bir heyetin tekiline karar verilmesini ve bu heyetin azasn semek salhiyetinin braklmasn teklif ederiz.
123

merkez heyetine

Afet nann teklifi ile Trk Oca yasasna 84nc

madde eklenen bir metinde Trk tarih ve medeniyetini ilm bir suretle tetkik ve tetebbu eylemek vazifesiyle mkellef olmak zere Trk Tarihi Tetkik Heyetii tekil eder denildi. Heyet azas seiminin Merkez Heyetine braklmas kabul edildi. Bylece bu nerge ile Trk Tarih Kurumunun temeli olan Trk Tarih Heyeti kurulmu oldu.124 Trk Oca bnyesinde kurulan Trk Tarihi Tetkik Heyetinde 16 kii bulunuyordu. Tarih Heyeti ilk toplantsn Trk Ocaklar bakan Hamdullah Suphinin bakanlnda Trk Ocaklar merkez binasnda yapt. Heyetin birinci reisliine, Cumhurreislii Umum Katibi Tevfik Bey, (Bykolu) kinci Reisliine ise stanbul mebusu ve Hukuk Fakltesi siyas tarih profesr Yusuf Akura ve anakkale mebusu Samih Rfat beyler getirildi. Aydn mebusu Reit Galip Bey genel sekreterlik(Umum Ktiplik) grevini stlendi. ye olarak da, Afet nan, Vasf nar,Halil Edhem Erdem,Yusuf Ziya zer,Sadri Maksudi Arsal,Reit Saffet Atabinen, smail Hakk Uzunarl,Ragp Hulusi zden, Mkrimin Halil Ynan,Zakir Ugan ve Mesaro bulunuyorlard Son iki yenin ayrlmas ile yerine emseddin Gnaltay ve Hasan Cemil ambel alndlar. Heyette gerek tarihi olarak smail Hakk Uzunarl, Mkrimin Halil Ynan vard. Uzunarlnn Kurumda nemli almalar bulunmasna ramen, Ynann Kuruma olumlu bir katks

Trk Tarihi Hakknda Mtalaalar adyla baslmtr. 122 Trk Tarihi Hakknda mtalaalar Sadri Maksudinin Konumas s.12-13. 123 Afet nan, Gazi M. Kemal Atatrk ve Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1953,s.2. 124 akirolu Atatrk ve Tarih... a.g.m. s.13; Mehmet Saray Atatrk ve Trk Tarihi, Trk Kltr, S:249 Ocak 1984,s.6;Afet nan,Trk Tarih Kurumunun Kuruluuna Dair Belleten, Cilt: XI,S. 42,Nisan 1947. s.177-178.

118

olmamtr. Akuraolunun ise o ok ynl bir kiilii vard. Fransada tahsil grm ve Trk Ocann da kurulmas ve gelimesinde grev yapm bir kimse olarak adeta canl bir tarih gibi idi. Dierlerinin Tarihle ok az ilgileri vard. Bu arada Halil Edhem Erdem, arkeoloji, gzel sanatlar ve sonra kitabeler zerinde ciddi almalar yapmtr. emseddin Gnaltay, Kurumda ok faal bir alma gstermi, bu da onun din alanda ve tarihilik alannda isim yapmasna yol amtr. Afet nan, Atatrkn destei ile Avrupaya tahsile gnderildi. Sonra Dil Tarih Corafya Fakltesinde nemli grevlerde bulundu. Kurucu 16 yeden baka Tarih Heyetine, eski Trk Tarih Encmeninden ve 1933 Darlfnun tasfiyesinden sonra baz kiiler de ye kabul edildi.125 Trk Tarih Heyetinin ilk toplantsnda Trk tarihi ile birlikte dil ve kltr zerinde almalar yapmas kararlatrld. 1930 ylnn sonlarna doru Heyet, daha nce okullar iin fasikller halinde bastrlan tarih notlarndan yararlanarak, Trk Tarih Tezini yanstan Trk Tarihinin Ana Hatlar adl 606 sayfalk bir eseri bastrd.126 3. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti( Trk Tarih Kurumu) Ancak Trk Ocaklar bnyesinde kurulan Trk Tarih Heyetinin almalar hem yeterli grlmemi hem de yalnz tarih aratrmalar ile ilgilenen ayr bir alma grubunun oluturulmasnn daha iyi olaca kararna varlmt. 1931 ylnda Trk Ocaklarnn kapanmas zerine Trk Tarihi Tetkik Heyetinin hukuk nitelii kalmadndan, onun yerine ayn yl zerk statde Trk Tarih Tetkik Cemiyeti ad ile yeni bir dernek kuruldu. Trk Tarih Heyetindeki ayn yeler, ayn alma pln dahilinde faaliyetlerine bu defa yeni kurulan Cemiyette devam ettiler. Yni Heyet ile Cemiyet arasnda bir fsla olmad.127 1935 ylnda, ad bugnk ismi olan Trk Tarih Kurumuna evrilen bu Cemiyetin kurulmas, Cumhuriyet dnemi Trk tarihiliinde nemli bir dnm noktas tekil eder. Bylece Trk tarihi ile ilgili almalar danklktan kurtarlp,
akirolu, Memleketimizde Toplu Tarih almalar-III a.g.m. s.50-51. Ulu demir, Cumhuriyetin50.ylnda Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1973, s.5. 127 demir50.yl..a.g.e. s.7; Muzaffer Gker, Trk Tarih Kurumunun lmi ve dari Faaliyeti
126 125

119

plnl ve programl bir hale getirilerek

nemli bir adm atld.

Kurum, eitli

yaynlar vastasyla ve arkeolojik almalarla Trk tarihi aratrmalarna nclk etti. Trk tarihinin hangi boyutlarda ele alnaca tartld. Tarihin en eski devirlerine girildii kadar o vakitler kutsal yurt olarak isimlendiren Anadolunun tarih gemii incelendi. Trk tarih aratrmalar, Trk ve dnya ilim lemine duyuruldu. Trk tarihinin kaynaklarn aratrmak ve Trk tarihini aydnlatmaya yarayan belge malzemeleri elde etmek iin gereken yerlerde kazlar yapld.128 Afet nan, kendisinin de kurucu ye olarak vazife ald,Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin kurulma teebbsn aklarken Trk tarihinin ana hatlarn yazmak ve cihan kltr iindeki yerini vermek Trk tarih kurumunun kurulu gayesidir.demitir.129 Bununla birlikte Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin kurulmasyla yaplan tarih aratrmalar, tarih yaynlar, kongreler, konferanslar, eitli blgelerdeki keif ve kazlar, sergiler gibi faaliyetler getirmitir. Trk Tarih Kurumunun nizamnmesinde maksad ve maksada erimek iin takip edilecei yol u suretle izah edilmitir. Madde:3-Cemiyetin maksad Trk tarihini tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir. Madde:4-Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti maksadna ermek iin aadaki vastalar kullanr: a)Toplanp ilmi mzakerelerde bulunmak. b)Trk tarihinin membalarn aratrp bastrmak. c)Trk tarihini aydnlatmaya yarayacak vesika ve malzemeyi elde etmek iin icap eden yerlere taharri ve keif heyetleri gndermek. phesiz ki, Trk kltr hayatna da bir heyecan

Belleten, Cilt II, S. 5/6,Nisan 1938,s.13. 128 akirolu,Atatrk ve Tarih ...a.g.m..s.13; Gker, Trk Tarih Kurumunun ... a.g.m.s.13. 129 Afet nan,Trk Tarih Kurumunun...a.g.m.s.5; Afet nan.Atatrk ve Tarih a.g.m. ,s.152-153..

120

d)Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin mesaisinin semeresini her trl yollarla nere almak.130 a- Okul Tarih kitaplar hazrlamak Trk Tarih Cemiyetinin faaliyetlerinden banda Trk kltr tarihinde nemli bir yeri olan Trk Tarih Tezinin yeni almalarla gelitirip yaygnlatrlmas gelir. Bunun yannda Teze uygun olarak ders kitaplar yazmn zerine alan Cemiyet, bir yl ierisinde ortaretim iin Atatrk dneminin klasii olarak bilinen 4 ciltlik mufassal Trk tarihi eserini hazrlad. Basks ve hazrlan ile dikkati eken bu yeni yazlan tarih kitaplar 1931-1932 retim ylnda okutulmaya baland. Bu kitaplar, Trk Tarih kurumu sekreteri Muzaffer Gkerin belirttiine gre 1932 senesinde toplanan Beynelmilel Tarih Tedrisat Kongresinde byk bir takdir ve alka ile karland.131 Kurumun ortaokullar iin hazrlad bu 4 ciltlik kitaplar, mfredat biraz ar gelmesi zerine liselere kaydrld. Daha sonra bu kitaplar biraz daha basitletirmek suretiyle Orta okullar iin 3 ciltlik Tarih kitab ve ilk mektepler iin ayn suretle bir seri hazrland.132 b-Kongreler Dzenlemek Kurumun nemli grevlerinden biri lmi seviyede tarih kongreleri ilmi szgeten

dzenlemek suretiyle Trk Tarih Tezini ciddi bir ekilde 11 Temmuz 1932deki Birinci Trk Tarih Kongresi ne

geirilmesini salamaktr. Trk Tarih Kurumunun bu hususta ilk faaliyeti olan 2Trk Tarih Tetkik Cemiyeti yeleri, Darlfnun tarih mderrisleri, lise, retmen okullar ve ortaokul tarih retmenleri katlmlardr. Kurum, 1937 ylnda Yerli ve yabanc bilim adamlarnn itiraki ile Tarih Tezi ve Trk tarihiyle ilgili eitli alanlar da bilimsel
Trk Tarih Tetkik Cemiyeti Nizamnmesi, stanbul, 1932, Devlet Matbaas, s.7. demir, Cumhuriyetin 50. Ylnda...a.g.e. s7-8; Muzaffer Gkler kinci Trk Tarih Kongresindeki konumasnda, 1932 ikinciknun aynda Pariste toplanan Beynelmilel Tarih tedrisat Kongresin nde Kurumumuz tarafndan hazrlanan orta mekteplere mahsus tarih kitaplarnn, ifade ettii dnya tarihine ait yeni ve geni telakkiler dolaysyla byk bir alka ile tetkik edildiini ve milletleri yekdierine aleyhine tahrik eden hibir fkray ihtiva etmemeleri itibariyle, insan telakkilere uygun ve numune ittihaz edilmeye layk bir mahiyette grldnifade etmektedir.(TTK,s.19). 132 Baykal, Atatrk ve Tarih a.g.m. s.539; demir, Cumhuriyetin 50 ylnda... a.g.e.s..5-7.
131 130

121

tartmalarn yapld kinci Trk Tarih Kongresi dzenlemitir. Tarih Kurumu, kinci Trk Tarih kongresi dolaysyla Dolmabahe Saraynn Muayede Salonunda dzenlenen ve tarih ncesinden Cumhuriyet devrine kadar yurdumuzda ve Orta Douda gelien byk uygarlklar maketler, mlajlar,resimler ve grafiklerle ortaya koyan retici nitelikli Trk tarihi ve Eski Eserler Sergisi adyla byk ilgi gren bir sergi amtr.133 Ayrca Trk Tarih Kurumu, kendi tekilatnn yapt ilmi almalar dnya ilim lemine duyurmak iin yurt dnda bir ok kongrelere katlmtr.134 c- Trk Kltr Tarihi le lgili almalar te yandan Kurumun, bu faaliyetleri yannda Trk tarihinin kaynaklar ile ilgili ok nemli almalar da vardr. Tek ve en iyi nshalar memleketimizde bulunan Trk tarihi kaynaklarn faksimile usulyle bastrmakla, ncelikle bunlarn herhangi bir suretle ortadan kaybolmasnn nne gemi oldu. Bunun yannda baka dillerde ve Trkenin baka lehelerinde yazlm ana kaynaklar da dilimize evirterek bastrmas; henz tenkidli basklar yaplmam olan kaynaklarn tenkidli basklarn hazrlamas; dil itibariyle eskimi olan eserleri hem aynen hem de bugnk dile naklederek yaynlamas; tarihimize ait Garp ve ark dillerinde yaplm yeni ettleri tercme ettirmesi; hafriyatlardan alnan neticeleri raporlar halinde ve bir Garp diline evrilmi olarak bastrmas; yelerin orijinal ettlerini ve monografilerini neretmesi ve Trk tarihi dnda tarih kltrnn yaylmasna yardm edecek klsik eserleri dilimize evirterek bastrmas ile Trk tarihilii ve Trk Kltrne byk hizmette bulunmutur.135 nceden de bahsedildii gibi Atatrk, daha nce yazdrlan Trk Tarihinin Ana Hatlarn beenmemiti. Toplum hayatnn her ynn tarihi ierisinde bilinmesini isteyen Atatrk, Cemiyetten ve
133 134

bir ereve

tarihilerden bugn dahi

demir, Cumhuriyetin 50.ylnda .. a.g.e .s.45. Gker, Trk Tarih Kurumunun ....a.g.m. s.s.17; Trk Tarih Kurumu katld milletleraras Kongrelerin hemen hemen tamamn Tarih ncesi ve tarihin ilk dnemlerine ait kongrelerdi. Bunlarn dnda bir defa baka alanda sadece bir kez 1932 de eitim tarihi alannda Paris te bir kongreye katlmt.(Muzaffer Gker, kinci Trk Tarihi Kongresi Belleten, Cilt II, S.5/6, Nisan, 1938 s.1819); Behar, ktidar ve... a.g.e. s.183. 135 Ulu idemir, Yllarndan inden.Makaleler, Anlar, ncelemeler, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991 s.313.

122

yeterli ekilde yazld sylenemeyen Trk Medeniyet Tarihinin kaleme alnmasn istedi. 1932 den itibaren daha ok medeniyet tarihine arlk veren yeni bir Trk tarihinin Ana. Hatlar yazlma almalarna baland.136 Bunun iin Trk Tarih Kurumunca, Trklerin medeniyete hizmetleri diye geni alma program tesbit edildi. Medeniyetle ilgili konular,ye ve ye olmayanlar arasnda i blm yaplarak aratrlmaya baland. Trk Tarih Kurumu merkezinde yaplan toplantlarda bu mevzularda etin ve teferruatl tartmalar yapld. Bu toplantlara Atatrk de zaman zaman katlr ve tartmalar takip ederdi Hatt yaz aylarnda Atatrkn stanbulda olduu zamanda Trk Tarih Kurumu yeleri Dolmabahe saraynda ilmi tartmalar ve incelemelere devam ederlerdi.137 Bu tartmalardan sonra herkes zerine ald konular yazamaya balad. lk devrede 63 konuyu kapsayan 66 msvedde Kuruma geldi.138 Kurum yeleri gelen msveddeleri inceledikten sonra bir ok konular iin aratrmalarn ve belgelerin yetersizlii yznden sonuca varmann uzun zaman alaca anlald Yaplan almalardan yeterli bir sonu kmayaca grlnce, Atatrk Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti yeleri ile yapt toplantda byk apl ana hatlar yerine monografik almalarn yaynlanmasna, konular gereince ilendikten sonra bunlardan yararlanarak Trk Tarihinin Ana Hatlar kitab yazlmasna karar verildi.139 Atatrk, tarih almalarna mill bir dva olarak ok byk nem vermekte idi. 1935 ylnda Byk Millet Meclisinin toplantsnda, tarihimizin ve dilimizin karanlklar iinde unutulmu derinliklerini, ilmi belgelerle ortaya koyduka,yalnz Trk milleti iin deil, fakat btn ilim lemi iin kutsal bir vazife yapldn sylemitir.
140

O, Trk Tarih Kurumu almalarna hz vermek, tarih almalarn

bilim adamlarnn yannda devletin ve halkn katklaryla daha geni anlamda ve yurt apnda ele almak istemitir. Bu maksatla Umum Trk tarihi ve medeniyetiyle ilgili almalara paralel olarak 1935 ylnda Trk Tarih Kurumu iin bir alma program hazrlamtr. Programn muhtevasna bakldnda, Trk tarihi ve kltr
demir, Cumhuriyetin 50.Ylnda......a.g.e.s.21-23.. Afet nan, Atatrkten Hatralar...a.g.e.s.193-195. 138 demir, Cumhuriyetin 50.Ylnda .... a.g.e.s. 21-23, Semavi Eyice, Trk Tarihin Anahatlar Belleten, Cilt XXXII, S.128,s.26. 139 demir,50 ylnda Trk Tarih....a.g.e.s. 21-23 ; Eyice, Trk Tarihinin...... a.g.m. s.27-28. 140 nalck,Trk Tarihi ve... a.g.m. s.6.
137 136

123

ile ilgili geni kapsaml ve katlml bir alma olduu anlalmaktadr. Bu program tasars Trk Tarih Kurumu Bakan Hasan Cemil ambelin imzasn tayan 15 Temmuz 1935 tarihli bir yaz ile btn Bakanlklara, Genel Kurmay Bakanlna, Diyanet ileri bakanl ile statistik ve Vakflar Genel mdrlne gnderilerek, bu tasarya katklar neler olaca hakknda dncelerinin bildirilmesi istendi.141 erisinde daha nce yazlamas iin hazrlklar yaplan Trk Tarihinin Ana Hatlarnnn yeniden yazlmas almalarnn da bulunduu Trk Tarih Kurumunun bu programn ana hatlaryla yle zetleyebiliriz: 1-Atatrkn emriyle Trk Tarih Kurumunun hazrlamakta olduu Trk Tarihinin Ana Hatlar eserini imdiye kadarki ilm tecrbelerden istifade edilerek modern ilim metotlarnn icaplarna gre vcuda getirmek. Bu konuda btn devlet ve millet messeseleri hizmete yardmda bulunacaktr. 2-Memlekette umum bir tarih seferberlii balatlmas ve Trk Tarihinin Ana hatlar eseri mterek mahsul olarak vcuda getirilirken, dier tarafdan da, buna paralel olarak yurttaki mill tarihi eserlerin korunmas, tarihi vesikalarn toplanmas ve memlekette uurlu ve srekli bir tarih ina devrinin almas. 3-Trk Tarih Tezinin ilmi zaferini temine yarayacak tarihi deliller, vesikalar ve btn elyazmalar, kitabeler, vakfiyeler, mahkeme sicilleri, devlet merkezinde toplanmak suretiyle dzenli bir ariv meydana getirilmesi ve bu vesikalarn kymete deer olanlarnn neredilmesi, 4-Hkmetin ve eitli kurulularn yayn organlarnda, gnlk gazete ve mecmualarda srekli ve tesirli popler neriyatla mill tarihi asl sahibi olan Trk halkna muhafaza ettirmek, 5-Kutadgubilig ve Babrnme gibi Trk tarihi kaynak eserleri ve ndir

metinleri (Arapa ve Farsa olanlar) tercme ettirilip neretmek

Ulu demir, Atatrkn Buyruu ile Tarih Kurumu in Hazrlanan Bir Program Tasars, Belleten, Cilt XXVII S. 108 Ekim 1963, 640-641.

141

124

6-Yurtii ve dnda ki mzeler ve ktphanelerde mevcut eski eserleri, tablolarn kopyelerinden koleksiyonlar vcuda getirmek, 7-Milli kltr en iyi ifade eden Trk mimarisini yeniden ihya etmek ve gen nesilleri mill sanat ve deerlerimizden istifade ettirmek iin Trk mimari eserlerinin (Binalar, emeler,kprler vb.) sanat fotoraflarn karmak, bu

fotoraflarn ucuz kopyelerini oaltmak suretiyle geni halk kitlelerine sunmak, 8-Ankara, stanbul, Bursa,zmir, Edirnede belirli devirlere ve kltrlere ait eserleri toplayarak, bu ehirleri byk slpta Eski eserler ve bidev merkezler haline getirmek, 9- Byk sermayeye isteyen hafriyat almalarna,ilerde mali gcmz olduunda yapmak zere ara vermek, imdi kk apta kazlar, arkeolojik ve antropolojik almalar yapmak, 10-lke iinde ve dnda nemli hafir ve keif yerlerine seyahatler tertip ederek bulunan tarih eserler zerinde ilm incelemeler yapmak, 11-Lengistik ve filoloji ilimleri modern tarih yazma sanatnn asl unsurlarndan biridir. Bu yardmc ilimler sahasnda yaplacak aratrmalardan, tahlillilerden, mukayeselerden kan neticeleri Arkeoloji, Antropoloji ve Etnoloji gibi tarihin dier yardmc ilimlerinin verecei neticelerle mukayese etme suretiyle bir sentez yaparak prehistorik tarih binasn shatle kurmak ve tamamlamak mmkn olur. Bu sebeple Trk Dili Aratrma Kurumu kendi iinde kuraca bir teekklle, tarih noktai nazarndan dil tetkikleri yaptracak ve Trk Tarihinin Ana hatlar eserinin dil ksmn bir sentez halinde yazdracaktr. 12- Trk dilinin, Eski Anadolu ve n Asya kavimlerinin, Msrllarn, Yunan medeniyetini douran Egelilerin ve Giritlilerin ve Roma kltrn douran Etrsklerin ana dilleri olduunu spat ederek, bu gnk modern Garp medeniyetine ana kaynak olan bu en eski yksek medeniyetlerin, Trk kavimlerinin rk dehasnn mahsul olduunu gstermek,

125

13-Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin medeniyet ksm uzmanlara yazdrlacak ve konularla ilgili Bakanlklar ve Genel Kurmay bakanl ile irtibat kurularak bu konularda ihtisas bulunan unsurlardan istifade edilecektir. 14-Trk Tarih Kurumu bir mecmua ve blten karacaktr. 15- Yabanc tarih otoriteleri ve messesleri ile bilhassa da Tezimize yaklaan yabanc ilim adamlar ile ilgilenmek. 16-lkemizdeki Tarih retmenleri ile yabanc lkelerdeki tarih retimi yapan renciler arasnda ilgi kurmak 17-Trk Tarih kurumu, Trk tarihinin istikbali iin Kltr Bakanl vastasyla Yurt dna tarih retimi iin renci gndermek 18-Trk Tarih Kurumu ile Kltr bakanl arasnda iliki kurularak ,Kltr bakanlnda uzmanlardan oluan bir ube almas 19-Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin yazlmasnda balca mill kaynaklar kullanlmakla beraber Batl limlerin ilm neriyatndan oluturulmas142 Atatrkn geni kitleyi tarihle ilgilenmeye deta zorlamas, gemiin daha iyi tannaca ve bir ok eyin belki de daha ok benimseneceine inanmasndandr.143 Bugn dahi biroklarnn gerekleemedii bu program, devletin ve aydnlarn yardmlar dnlen lde olmamsa da,Trk Tarih Kurumu o tarihten bu yana kendi imknlar ile tasarnn olduka nemli bir ksmn gerekletirme baarsn gstermitir.144 Bunlar iinde Trk tarihi iin ok kymetli ve orijinal vesikalar elde edilmitir. Bilhassa kymetli bina kitabeleri, sicil hlasalar, mahall vakfiyeler, mezar talar kitabeleri neredilmitir.145 Btn bu almalarla Kurum, toprak tenkid bir ekilde ele alnarak istifade edilmesi iin Trk Tarih Kurumunda bir tercme brosu

142 143

demir, Atatrkn Buyruu ile ...... a.g.m. .s,644-649. Semavi Eyice, Atatrk ve Eski Eserler Trk Kltr, S. 23, Kasm, 1963,s.100. 144 demir,Atatrkn Buyruu ile...a.g.m. s.642. 145 Uzunarl, Yeni Trk Tarihinde... a.g.m. s.368-369.

126

stnde bulunan tarih eserlerin ve tarihi ananelerin tesbitini ve almasn lke geneline yayarak mill tarihe olan ilgiyi geniletmitir. d- Belleten Dergisi ve Dier Yaynlar Kurumun ilk faaliyetlerini okul kitaplar ve Trk Tarihinin Ana Hatlar

eserinin yeniden hazrlanmas iine ayrmas, daha nce dnlen mecmua karma ii ertelenmiti. 1937 ylnda yayn hayatna giren Belleten milletler aras deerde ilk cidd ve uzun mrl sreli yayn olmutur. Belletenin ilk saysnda derginin yayn faaliyetleri hakknda da u bilgiler verilmektedir. Belletenin balca maksat ve gayesi sonsuz bir genilie sahip olan Trk tarihinin izah ve tevsiktir. Bu mecmua ayda bir olmak zere senede drt defa kar. Belletenin yazclar Trk tarih Kurumu yeleridir. Bundan baka Trk ve yabanc limler, tarih severler tarafndan gnderilen deerli yazlarda baslabilir.146 Cidd bilimsel yaynlarn topland Belleten dergisi, Trkiye Cumhuriyeti devri ilim ve kltr hayatnda nemli bir yer tutar. Dergide, Trk tarihi ve Anadolu tarihini derinlemesine inceleyen makalelerin yannda arkeoloji ile ilgili almalar, bilimsel aratrmalar, eitli belgeler, bilimsel haberler, bibliyografi yazlar yaynlanmtr. Belleten ekil ve muhteva bakmmdan yalnz Trkiyede deil, dier Avrupa devletlerinin ktphanelerinde, niversitelerinde bulunmakta olup, Trk tarihi ilgili aratrmalarda nemli bir Bunun yannda baz bir ara Franszca da kaynak olarak kabul edilmektedir. Dnyann belli bal byk ktphnelerinde Belletenin tam bir koleksiyonunu bulmak mmkndr. almalarn yabanc dile evirisi yaynlanmtr. Dergi yaynlanmsa da sonradan bu tutumdan vazgeilmitir.147 Belletenin, dier bir zellii de Trk Tarih Tezinin romantiklii ve amatrce kaleme alnan grlerden uzak Tarih Osman Encmeni ve Trk Tarih

Hasan Cemil ambel, Makaleler Hatralar, Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara1987,s.207-208. akirolu, Atatrk ve Tarih...a.g.m.s.14; demir,Cumhuriyetin 50.Ylnda Trk Tarih.. .a.g. e.s. 39-40; Gker, Trk Tarih Kurumunun dari...a.g.m..s.15; ambel, Makaleler Hatralar a.g.e. s.207-208. demir, Trk Tarih Kurumunun yayn organ mecmuaya Belleten isminin nasl verildiini anlatrken,Franszca ve Latince etimolojik lgatlara bakldn da Franszca Blten kelimesinin Ltince Bulla sznden geldiini, bu kelimenin de Ltinceye Etrskeden gemi olmas ihtimali ileri srld.. Yakut lgatin de bu kelimeye ok bezeyen Belieten kelimesi bulundu. Bu kelimenin mnas aa yukar Ltincedeki kelimeye benziyordu. Nihayet mna bakmmdan ve fonetik bakmndan Bulletin szne pek yakn olan Belleten kelimesi bulundu. (Ulu demirAtatrk ve Belleten Belleten,Cilt III,S.10 1939s.355-356).
147

146

127

Encmeni dergilerinin balattklar bilimsel izgiyi devam ettirmesidir.148 kinci Dnya Savanda mli zorluklara ramen yayn hayatna aksamadan devam etmi olan Belletenin bazen saylar drtyz beyz sayfay dahi at grlmektedir. Bask teknii bakmndan daima en mkemmel bir ekilde ve Batdaki rneklerinden hi de aa kalmayacak ekilde sunulmutur. Ksaca sylemek gerekirse Belleten, Trk ve Trkiye tarihi aratrmalarnda yeni ufuklar aan, tevik ve iradlar ile Trkiyede hzla gelimeye balayan tarih, arkeoloji ve antropoloji almalarnn nasl ilerlediini, bu sahada Trkiyede modern ilm zihniyetin nasl yerletiini ve sonular ilim leminde ummiyetle kabul edilen aratrmalarn nasl yapldn ak gsteren bir belge niteliindedir.149 Kurum, Belleten dnda Osmanl tarihi konularda ciddi eserler de yaynlamtr.

Bunlardan smail Hakk Uzunarlnn Anadolu Beylikleri,Yusuf Akurann, Devlerinin Dalma Devri,Sadri Maksudinin, Orta Asya Trk Devletleri Trk tarihini temel konularn ihtiva eden eserlerdir. Kurumun yaynlar arasnda bilhassa Osmanl Tarihi ciltleri byk ilgi grd. Bir ok yksek okul ve Fakltede ders kitab olarak okutuldu. Daha ncede temas edildii gibi yabanc dille yazlm Trk tarihi kaynaklarnn dilimize evrilmesine ve nadir nshal eserlerin faksimile olarak baslmasna byk nem verilmitir. Hazrlanan 23 kadar seri ierisinde monografik eserler ve arkeolojik almalar byk yer tutmaktadr. Bunlar arsnda Elbiruni, Reidddin, Aleddin Gveyni gibi kimselerin eserleri, Piri Reisin Amerika haritas ile Bahriye kitabn faksimile olarak yaynlanmas ve bni Sina kitab dikkat ekicidir.150 Fakat Kurumun kaynak yayn bir mddet sonra eski hzn kaybetti. Tarih aratrmalar iin ok gerekli kronikler yayn ve ariv malzemesi yayn ok yava bir ekilde devam etti.151

Toprak,Trkiyede ada...a.g.m. s.433; Ortayl,Gelenekten. Gelecee a.g.e. s. 111-112. demir,Cumhuriyetin 50.Ylnda...s.40; Ylmaz ztuna, Trkiyede Tarih almalar Hayat Tarih Mecmuas,Cilt I,S. 5,Haziran, 1965,s.4. 150 Gker Trk Tarih Kurumunun ...a.g.m.,s.14-15; akirolu Memleketimizde Toplu Tarih almalar-I11 a.g.m.. s,51. 151 akirolu, Memleketimizde Toplu Tarih almalar-I11a.g.m. s. 52.
149

148

128

e- Ariv almalar Dier taraftan Kurumum nemli faaliyetlerinden biride Mill arivimizi kurtarma almasdr. Dnyann en zengin arivi olan Osmanl arivi dank binalarda bakmsz ve rmee braklmt. 1935 de Trk Tarih Kurumu, bunlarn modern bir binada toplanmas ve bilimsel metotlara gre snflandrmas iin teebbse gemi ve yelerinden Halil Edhem Eldemin bakanlnda bir kurul bu grevi zerine almtr.152 f- Trk Tarih Kurumu Ktphanesi Tarih Kurumunun, toplumun kltr daarcna katt kymetli eserlerinden biri de hi phesiz ki, zengin ve dzenli Trk Tarih Kurumu Ktphanesidir. Osmanllar devrinde stanbulda kurulan Tarih-i Osmani Encmeni, Cumhuriyet devrinde Trk Tarih Encmenine evrilmiti. Bu kuruluun kapanmasyla kitapl yeni kurulan Trk Tarih Kurumuna devredildi. 1933 ylnda Kurumun ktphanesi bir taraftan bu Encmenin 3 bin cilde yakn kitaplna sahip olmas, dier taraftan Kurum kendi paras ile satn ald kitaplar, mbadele ve baz tannm ahslarn ktphnelerinin ba ile ok zenginlemiti. Bunun yannda o sralarda sahipsiz kalan Yunan Akademisi gibi alan Rum Syllogos kitaplnn da nce Trk Ocan binasna ve sonra Trk Tarih Kurumuna devrini salanarak, Kurum bir baka zengin kitapla ve tarihi malzemeye de sahip oldu. Kurumun ktphnesi, ilk nce kendi yelerinin ihtiyac iin kurulmu bir ktphne olduu halde, zamanla daha geni okuyucu kitlesine hitap etmee balad. yle ki, Tarih Kurumunun kuruluundan itibaren srekli zenginleen Trk Tarih Kurumu Ktphanesi tam bir ihtisas ktphanesi zellii tamaya balam, tarih, arkeoloji, antropoloji ve tarihin yardmc dier ilimleriyle megul olan ilim adamlarnn, niversite mensuplarnn ve rencilerinin iinde alt bir yer olmutur.153 Byle zengin ve dzenli bir ktphaneye sahip olan Trk Tarih Kurumu, bilimsel Tarih aratrmalarnn temel unsurlarndan olan vesikalara dayanarak

demir, Cumhuriyetin 50.ylnda...a.g.e. s.47. ambel, Makaleler Hatralar,a.g.e.,s.205-207, akirolu, Atatrk ve Tarih...a.g.m. s.14; Gker, Trk Tarih Kurumu...a.g.m. s.17.
153

152

129

almay temel prensip olarak kabul etmitir. Bu yzden Trk tarihini yazmak iin Kuruma verilen raporlar ve herhangi bir konuyla ilgile aratrmalar, iyice gzden geirilmek ve sk bir tenkide tbi tutularak belgeye dayandrlmak artyla kabul edilmitir. Dier yandan Trk Tarih Kurumu kendisinin hazrlamakta olduu Trk tarihine ait yazlarda olaylar sadece vesikalarla ispat zerine kalnmayarak hafriyat iine giriilmek suretiyle kymetli malzemeler elde etmeyi baarmlardr.154 Trk Tarih Kurumu, bir yandan Trk tarihine ilikin aratrmalar yaparken, br yandan da uygarlk tarihine ynelik ve maddi kltr meydana kartacak arkeoloji aratrmalarn desteklemitir. Bu konu arkeoloji bahsinde genie ele alnacaktr Trk tarihinin ilmi yollardan tetkik edilmesi ve meydana karlmas iin

kurulan. Trk Tarih Kurumunun almalarna yakn ilgi gstermi olan Atatrk, her sene meclis a konumasnda bu kurumun faaliyetlerinden bahsetmitir. O, 1934den 1938 kadar Byk Millet Meclisindeki al nutuklarnda Trk Tarih Kurumundan bilhassa bahsetmekle, hem Hkmetin bu Kuruma nem vermesini vurgulam, hem de kamu oyunun ilgisini bu kurulu zerine ekmek istemitir.155 Atatrk, son zamanlarna kadar Kurumla alakay kesmemi ve ve stanbulda almalarnn devam etmesini istemitir. Trk Tarih Kurumu Atatrkn lmnden sonra, Trk tarih aratrmalarna 1950 ylna kadar aa yukar ayn izgide devam etti. Bu tarihe kadar kurumun almalarna ve yaynlarna bakldnda bunu grmek mmkndr. 1950 ylndan sonra Trk Tarih Kurumuna hkim olan bir ksm aratrclar, kurumun imkanlar ve almalarnn ounu Trk tarihi ve kltr yerine,Trklkle hi ilgisi olmad anlalan Frig,Hitit ve Lidya vb. gibi kltrler zerinde younlatrmlardr.156 Sonu olarak,yalnz tarihle deil, arkeoloji ve antropoloji ile de uraan Trk Tarih Kurumu, ilk zamanlar zayf eserler yaynlamakla beraber daha sonra
Uzunarl, Yeni Trk Tarihinde...a.g.m. s.168. Afet nan, Gazi M. Kemal Atatrk ve Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1953, s.4. 156 Saray, a.g.m. s.15.
155 154

nceden de

bahsettiimiz gibi stanbula geldiinde dahi Kurum yelerini beraberinde getirmi

130

niversite mensuplarnn Kurum da grev almasyla, ok yksek ilm deer de kitaplar yaynlamtr. Kurumun hafriyat ve neriyat faaliyetlerinden baka yurdumuzda tarih bidelerin tetkik ve kitabelerin tesbiti, ariv tetkikleri, kongre tertibi, beynelmilel almalara itirak etmek, Trk byklerin yldnmlerini kutlamak, bidelerin muhafazasna almak, etnografya aratrmalar yapmak gibi ok nemli grevleri stlendii grlmektedir. Yapt kongreler, dzenledii sergi ve arkeolojik faaliyetlerle ve ortaya kard eserlerle hizmetleri bulunmutur.157 5. Birinci Trk Tarih Kongresi (2-11 Temmuz 1932) ve Ele Ald Konular Trk Tarih Kurumu, tasar halindeki Trk Tarih Tezini tartmaya amak ve arkeolojik, lengistik ve tarih aratrmalardan elde edilen malzemelerle Tezin daha salam temellere oturtmas salamak iin Ankara da 2-11 temmuz 1932 tarihleri arasnda Birinci Trk Tarih Kongresini toplad. Bunun yannda Kurum ve Maarif Vekaleti ibirlii yaparak Tezin tarih retmenlerine tantlmas, tarih retiminde yeni metotlarn zerine durulmas Tezinin ilm ve resm retilmesine ynelik mahfillerde ve ders kitaplarnn gelitirilmesi iin bu toplantya orta retim tarih retmenleri de davet edildi.158 Kongrenin Trk Tarih tantlmas ve ilenmesi kadar, okullarda olarak dzenlendii gznne alnrsa, Kongrenin ayn milletleraras alanda da tannan Trk Tarih Kurumu, yapt verimli almalar ile mill kltrmze nemli

zamanda bir kurs nitelii de tad veya her ikisinin de ii ie olduu anlalr. Birinci Trk Tarih Kongresinin bildirilerinin yaymland kitapta da bu konuya temas edilmitir: (Trk Tarih Tetkik Cemiyeti) Trk tarihine ve cihan tarihinin umum grnne yeni bir k ve yeni bir mn veren bu tarih kitaplarn okutmak vazifesini zerine alm Trk muallimlerine Cemiyetin Trk tarihi sahasnda yapt ilm tetkiklerin neticelerini gstermek ve mekteplerimizde Tarih derslerine verilecek yeni cepheler hakknda meslektalar arasnda bir fikir ve hedef birlii vcuda getirmek zere Maarif Vekleti ile Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti el ele verdi.1932
nan,Trk Tarih Kurumunun Kurulu Gnlerinde...a.g.m.s.190; demir Yllarn inden a.g.e.s.313 ; ztuna, Trkiyede Tarih....ag.m.,s.4. 158 Aslnda 1932 Temmuz aynda orta ve yksek retimdeki btn tarih retmenleri Ankara Halkevinde yeni Tarih tezini renmek zere bir kursa arlmlard sonradan bu toplantya Birinci Trk Tarih kongresi denmitir. (Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti....a.g.e.s.312-313; demirCumhuriyetin 50. Ylnda ...a.g.e. s.11).
157

131

senesi temmuzunda Ankara da Birinci Trk Tarih Kongresini toplad.159 Kongreye 25i Trk Tarih Kurumu yesi,10u niversite yesi, 1i Gzel Sanatlar Akademisi retmeni, 196 lise, ortaokul ve retmen okulu retmeni olmak zere 232 kii katlmtr. Grld gibi Kongrede Trk Tarih Tetkik Cemiyeti yelerinden ve niversite hocalarndan daha fazla Lise ve Ortaokul retmenleri bulunmaktadr. Kongreye katlanlardan 33 tartmalara itirak etmi,15i bildiri sunmu, dierleri dinleyici olarak bulunmulardr.160 Bilindii gibi Trk Tarih Tezi, idi. Tez, nceden yzden objektif nsanln ve medeniyetlerin kkeni zerine Bu

ve Trklerin dnya tarihindeki yeri ve nemi hakknda yeni grler ileri srmekte bir aratrma yaplmadan fikirler zerine ina edilmiti. bir iddia olarak kalmas nlemek iin ilm bir aratrmadan geerek tarihi temellere oturtulmas gerekirdi.161 O yzden 1929-1932 yllar

arasnda tasar halinde ekillenmi olan Tezin, akademik kimlik kazandrmak istenmesinin ilk yeri Birinci Trk Tarih Kongresi olmutur.162 Kongrenin a konumasn yapan Maarif Vekili Mahmud Esad Bey, Kongrenin amalarn yle aklamtr:Bu seneden itibaren mekteplerimizin muhtelif snflarnda okutulmaya balanm olan yeni tarih kitabmzn bir senelik tecrbe neticesine gre, tenevvr ve tenvir maksad ile muhtelif bahisleri ve tedris usul ve kaideleri hakknda konferanslar verilmek ve tenkit ve mzakereler yaplmak ve nmzdeki seneler iin tedriste vahdet tesis edilmek lzum ve zarureti zerine bu Kongreyi tertip ettik.163 Kongrenin almas hakknda da bilgi veren Esad Bey, tarihin bir milletin kltr hayatndaki nemini de belirtmitir:Tarih btn kltr ilimlerinin temelidir. Bir millet, gemite olan biteni, memleketini ve dilinin, edebiyatnn sanatlarnn ve idar, itima, siyas, meden varlnn menelerini ve bunlarn muhtelif ahval tesiri altnda altndaki seyirlerini ancak tarihten renebilir.164 Ayrca Tarih eitiminin mill terbiyenin esasn tekil ettiini ve
Birinci Trk Tarih Kongresi konferanslar, Mzakere Zabtlar, T.C. Maarif Vekleti,1933, s.V. demir, Cumhuriyetin 50.Ylnda........a.g.e.s.11; Yusuf Akura, Birinci Trk Tarih..a.g.m.,s.2627; Afet nan Atatrk ve Tarih Tezia.g.m.,s.243; Behar.iktidar ve...a.g.e.s.119; Copeaux, a.g.e. s.46. 161 Kodaman,Cumhuriyetin Tarihi...a.g.e.s. 94-95. 162 Afet nan, Atatrk ve Tarih Tezi a.g.m.,s.243. 163 BTTK,s.12. 164 BTTK,s.5.
160 159

132

mill eitim zerindeki nemini vurgulayarak eski tarih kitaplar hakknda

grleri ileri srd: imdiye kadar okumu olduumuz kitaplardan hemen bir ounun tercme ve iktibas edilmi olan asllar ise bu maksada taban tabana zt olarak hakikati ve Trk milletinin varln ve benliini ve cihan medeniyetine olan hizmetlerini tebarz ettirmekten ,her hangi bir sebeple, uzak bulunmu idi.165 Esat Bey, Trklerin yeryzne yaylmas ile ilgili nceden kabul edilen tarih anlayn tenkit ederek, Trk Tarih Tezini destekler mahiyette konumasn srdrmtr. Trklerin, insanlar henz aa ve kaya kovuklarnda yaarlarken Orta Asya da ilk medeniyeti kurduunu ve gittikleri blgelere bu arada kutsal yurt Anadoluda Eti, Mezopotamyada Smer, Elm ve nihayet Msr, Akdeniz ve Roma medeniyetlerinin esaslarn tesis ettiklerini ifade etmitir.166 Esat Bey, Trk Tarih Tezi ile ilgili grlerini Trk dil teorisi ile

desteklemek istemitir. Orta Asyadan g eden Trklerin eitli yerlere daldn gsteren en nemli delilerden biride Trk dilini eitli blgelerde konuuluyor olmasn vurgulayarak: Etimolojik tetkikattan baka tarih ve Corafi tetkikat Trk dilinin bir ana dil olduuna kanaat verecek bir mahiyet ve ehemmiyeti haizdir... Muhaceretin Orta Asyadan vaki olmas ve muhacirlerin Trk Kabilelerinden ibaret bulunmas yer ve medeniyet(lisan,ilim,sanat)itibari ile mene birliini ve binaenaleyh Trk dilinin bir Ana dil olduunu ve ilk medeniyetin Orta Asyadan ve Trkler tarafndan dnyaya yayldn gsterir. 167 demitir. Birinci Trk Kongresinde sunulan bildirilerde ve yaplan tartmalarda Trk Tarih Tezine baklar ortaya koymaya alacaz. Kongreye Trk dnce ve tarihiliinde isim yapm Fuad Kprl, Yusuf Akura, Ahmed Aaolu Ahmed Refik Zeki Velid Togan, Sadr Maksud, ,Afet nan, Reit Galip gibi nemli isimler de katlmlardr. Kongreye katlanlar 15 bildiri sunmutur. Bunlarn bir ksm tartma ortam aarken bir ksm da tartmaya meydan vermemitir. phesiz bildirilerin byk ounluunu, Trk Tarih Kurumunun Kongrede aklad ve mdafaa ettii Trk Tarih Tezi tekil etmitir. Akurann byk davamz dedii
165 166

BTTK,s.5. BTTK,s.6. 167 BTTK,s.7-8.

133

Tezin ana noktasn

yle aklamtr: Trklerin eski ve Orta kurunda(ada)

ancak gebe ve mstevli olarak yaayan ve yksek medeniyet seviyelerine eriemeyen, ikinci derecede insanlardan olmayp,beer tarihinde ilk medeniyet kuran ve en eski zamanlardan beri muhtelif devirlerde medeniyet mealesini ellerinde tayan insanlar olduu davasdr.168 a- G Meselesi Birinci Trk Tarih Kongresinde Tezle ilgili tartmalar arasnda en iddetli ve hararetli geeni Trklerin Orta Asyadan g etme sebepleri, tarih ncesi ve tarih devirlere ait kaynaklarn kullanm erevesinde toplanyordu. Bunun yannda Trk dili zerinde ve daha nce incelenmesi iin retmenlere gnderilen Tarih ders kitaplar hakkndaki grler zerinde tartmalar da yaplmtr. Kurum adna Trk Tarih Tezini aklayan ilk bildiriyi muallim Afet nan sundu. nan, son Trk Ocaklar kurultayna Aksaray delegesi olarak katlm ve verdii nerge ile Trk Ocana bal Trk Tarhi Tetkik Heyeti kurulmutu. Trk Tarih Tezinin ilk ekillendii Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnn yazlmasna katlan nann, ayrca Medeni Bilgiler adl kitabn yazlmasnda da nemli katklar olmutur. nan, Arkeoloji, jeoloji, antropoloji,linguistik ve corafya gibi pozitif bilimlerine arlk verdii Tarihten Evvel ve Tarih Fecrinde adl ilk bildirisinde Rene Gerin, Eugne Pittard, Schrader, Morgan, Abel Reyt, Radet A.Berthelot gibi Avrupal tannm bilim adamlarnn grlerine dayanarak Tarih Tezini ayrntl olarak aklad.169 b- Irk Meselesi Irklar ve yer yznn tarih ncesi hakknda geni bilgi verdii bildirisinde nan, Altay-Pamir yaylasnn arknda ve garbndaki i denizleri, bilhassa iaret etmek isterim. diyerek Orta Asya yaylasn insanla beik olmaya msait btn dnyann en yksek en feyizli hayat artlarnn olduu bir mekan olarak tanmlamtr. Bu yzden de kendini byk gstermek isteyen kavim, atalarn, Orta

168 169

Yusuf Akura,Birinci Trk Tarih....a.g.m. s.26. BTTK,s, 18-41.

134

Asyal bir kabile olarak gsterir.170 Trk Tarih Tezini kuvvetlendirmek iin tarih ilmine yardmc olacak her eit belgeyi ele almaya zen gsterdii anlalan nann, bu hususta nemli kaynaklardan biri de Cenevre niversitesinden hocas olan PittardIrklar ve Tarih eseridir. Pittardn ne srd Brakisefal rkn Asyadan gelmi olabilecei ve bunlarn sar rk olmayaca grn temel alan nan, yice sabit olduuna gre, gl zerinde meskenleri bu brakisefaller kurdular; bu ise, o ana gelinceye kadar Garp leminde mehul kalm maddi bir tezahrdr. Bunlar, beraberinde hububat ziraatini, ehil hayvanlar da getirmilerdir, suda seyrseferi de bunlar tesis etmilerdir. Denebilir ki itima inklplarn en byn bunlar getirmilerdir.171 demitir. Afet nan, Avrupallarn kkeni olarak kabul edilen ndo-ropen diye etnik ve dil grubunu kabul etmez. O, Ariler denen insanlar, Hindiku dalarn igal eden insanlardr. Bu insanlar Hindistana buradan gideceklerdir;buradan Garba gidecekler de olacaktr. Bu insanlarn Altay-Pamir halkndan baka bir ey olmad ortadr.172 diyerek insanlarn ilk medeniyetinin kaynann tek bir coraf blge olarak Trklerin ana yurdu Orta Asya olduunu sylemitir. Bugnk Avrupallarn atalarnn Orta Asyadan Batya g edenlerdir. Tek bir rk manzumesi halinde teekkl eden Orta Asya yaylarnn otokton ahalisinin ak vasf, brakisefal olmasdr. Bunlar kuraklk sebebiyle g etmiler ve medeniyetlerini de gittikleri yerler bu arada Anadoluya da getirmilerdir.173 nana gre Trk rk, ana yurtlarnda yksek kltr mertebesine varrken, Avrupa halk vahi ve tamamen cahil bir hayat yayordu.174 nan, konumasn u szlerle bitirmitir: Kafasn ve vicdann en son

terakki uleleriyle gnelendirmeye karar vermi olan bugnn Trk

ocuklar

biliyor ve bildireceklerdir ki, onlar 400 adrl bir airetten deil, onbinlerce yllk ri,medeni yksek bir rktan gelen yksek kabiliyetli bir millettir... Atalarmz bugnk yurdumuzun ilk ve otokton sakini ve sahibi olmulardr. Burasn, binlerce

170 171

BTTK,s.22-24. BTTK,26. 172 BTTK,s.33. 173 BTTK.s.30-36. 174 BTTK,s40.

135

yl evvel ana yurdun yerine, z yurt yapmlardr. Trkln merkezini Altaylardan, Anadolu-Trakyaya getirmilerdir. Trkiye Cumhuriyetinin sarslmaz temelleri bu z yurdun kmez kayalarndadr.175 c- Kar Grler Fuat Kprl, Osmanl ve Cumhuriyet dneminde birinci elden kaynaklara nem vermesi, geliigzel yorumlardan kanmas, kaynaklarn tenkid bir ekilde kullanlmasn ilke edinen ve Trkiyeye Bat ilim zihniyeti ve metotlarn girmesinde nclk yapan bir bilim adamdr.176 lm tenkitlerde ok kudretli olduu bilinen Kprl, Afet nann tebliini deyim yerindeyse nazikne ifadelerle tenkid etmitir. O, Trk Tarih Tezinin muhtevasndan ok metoduna kar km ve bu yzden tenkitleri daha ok metotla ilgilidir. Bilhassa nann ileri srd kaynaklar yetersiz grd iin tenkidinin arlk noktas Trk Tarih Tezinin kaynaklar zerinde olmutur. Kprl, Trk tarihi ile ilgili tarihi vesikalarn gerekli ekilde incelenmedii iin Trk tarihini yeterli derecede aydnlatacak belgelerin zlmediini ifade etmitir. Trk tarihi ile ilgili in kaynaklar,Trk tarihini ancak VI.yzyla gtrebildii ve bunlarn da byk lde 1930lu yllarda bile henz aydnlatlmadna iaret etmitir. Trk tarihi hakknda imdiye kadar Avrupada yaplm olan tetkikat, itiraf edilmelidir ki, henz daha balangcnda denilebilecek bir haldedir....Orta Asyaya ait prhistoire,arkeoloji, antropoloji, tetkikat henz yeni balamtr. Avrupada bu ilimlerin ve hele Orta Asyaya ait tetkikatn balamas yenidir. O kadar ki yirminci asr zarfnda muhtelif ilim cemiyetlerinin, muhtelif devletlerin ark Trkistana gnderdikleri ilm heyetlerin meydana kardklar eserlerin byk ksm henz tetkik edilmi deildir. Turfan havalisinde ve sair yerlerde yaplan bu hafriyattan kan eserler bugn Berlin de, Pariste, Londrada, Petersburgda, inde bulunuyor. Bunlarn ihracna inliler muahharan mni olmaya balamlardr. Bu binlerce Trk vesikalarndan, tomarlardan ksm azam henz depolarda kendilerini tetkik edecek adamlarn meydana kmasn bekliyor.177 te yandan Kprl Trk dil teorisine de temas ederek, Trk dili tetkiklerinde fazla ilerlenilmediinden
175 176

bu konu ile ilgili her trl nazariyenin ileri srldn

BTTK, s.41.. Osman Turan,Trk lminin Abidesi: Prof.Dr.Fuad Kprl Trk Kltr,S.47,1966,s.936-942 177 BTTK,s.42-43.

136

belirtmitir. Yalnz son zamanlarda sadece Trk dili iin deil, lisaniyat ilmi zerine yaplan almalarla yeni ufuklar aldn ve daha dne kadar hakikat bilinen bir ok eyin deitiini vurgulamtr.178 Kprlnn ele ald dier bir husus da o devirde Avrupal tarihilerin Trk tarihi ile ilgili yanl ve maksatl tutumu olmutur. XIX. Yzylda Avrupa emperyalizmin inkiaf ile birlikte doan rk telakkilerinin bir sonucu olarak Aryanizm taassubu son zamanlarda eski hzn kaybetmesine ramen bir ok ciddi Batl tarihilerde bile Trk tarihi hususunda yanl bilgiler vermesine sebep olmutur. Bu konuda Trk tarihinden rnekler veren Kprl, kaynaklarn kritik edilmesinin nemine dikkat ekmitir. Tarih vakalar bize bildiren vesikalar objektif eylerdir. Fakat tarih vesikalarna istinaden vakalar tevil ve anlay tarz, bunu yapan adamlara gre ok daha baka baka ekiller alabilir.179 O, mill tarihimizin btn kaynaklarn dncemiz ve toplayp, bir araya getirmek suretiyle yazma kendi grmze gre yeni bir tarihi mecburiyetinde

olduumuzu, nk bu madd istikll gibi bir milletin mnev istiklaline iaret ettiini belirtmitir. Bu yzden Trk tarihine yabanc gzyle baklmasn uygun grmeyerek, milliyeti ynn ortaya koymutur.180 Kprl, tarih aratrmalarn aceleye getirilmemesini aka olmasa da st kapal bir tarzda belirtmitir. Onun lml tenkitleri dahi kongrede bir muhalefet ortam oluturmutur. Yalnz Kprlnn, her ne kadar Teze tirazlar metotla ilgili gibi grnmekle beraber, onun Trk Tarih Tezinin baz ynlerine pek olumlu bakmad bilinmektedir. Belki de onun tenkitlerinin bu kadar tepki grmesi bundan gelmite olabilir.181 Fuad Kprlnn, Afet hanmn ileri srd hususlarda belgelerin

yetersizliini ve kaynaklarn ikinci elden olduu gibi konularda ok lml tenkit etmesi bile byk tepki grmtr. Afet nan, Kprlye verdii cevapta..benim
BTTK,s.43-44. BTTK,s.47. 180 BTTK,s.42-47. 181 Kprl 1927 ylnda Trk tarihi Tezindeki grlere benzer grler ileri sren Hukuk fakltesi retim yelerinden Prof Dr Yusuf Ziya zerin grlerine kar ok sert tenkitlerde bulunmutu (Abdulkadir nan,Fuad Kprl-Yusuf Ziya Mnakaalar zerine Trk Kltr, S.47, Eyll, 1966,s.969-973; Tuncay Cumhuriyet Tek Parti... a.g.e. s.310).
179 178

137

konferansm iki hkme baldr:1-Orta Asya Otokton halk Trktr.2- Bu Trklerin konutuu dil de Trkedir, Trklere dorudan doruya camia halinde ne vakit Trk unvan verildiinden bahsetmedim,..Trklerin isim babas inliler olamazd.182 demitir. Hasan Cemil Bey de Kprlye ok sert bir tarz da tepki gstermitir. imdi vesikalarn nakfi yni bu ilimlerin kendi tabiri vehile henz ocuk olduu fikrine temas edelim. Muhterem profesrn msaadeleri ile hatrlatalm ki, ilmin her safhasnda yeni hakikatler meydana konduu vakit bu hakikatler ocuk saylrd. Marifet doan hakikatin kdemine deil, kymetine atf nazar edebilmektir. Biz Trk medeniyetinin ve Trk meneinin asl mahiyeti hakknda en son keiflere istinat ediyoruz. Keiflerin en son olmas yahut ocuk olmas iddiamzn zaaf deildir, kuvvetidir 183 Kprl, bu tenkitler karsnda konumasnn yanl anlald gerekesi ile konumasn tevil etmek zorunda kalmtr....Galiba baz cihetleri iyi anlatamadm. Azami suretle sarih olmak istemitim. demek ki istediim kadar sarih olamamm diyerek kendilerinin grlerine katldklarn ifade etmitir.184 Kprl, Trk tarihi ile ilgili mevcut vesikalarn tarih devire ait olmas yznden tarih ncesine ait grlerin ikinci kaynaklarla snrl kalacan ifade ederek fakat tabiatyla bu ismi tayan devletten evvel de yni Trk kelimesini Trk milleti devlet ismi olarak almazdan evvel de elbette baka baka isimler altnda bir takm Trk devletleri mevcuttu. 185 demitir. Kongrede dier nemli bir tartmada Dr. Reit Galiple Zeki Velid Togan arasnda olmutur. Bu tartmann temel noktas Anayurttaki kuraklk meselesi idi. Reit Galip, Trk Irk ve Medeniyet Tarihine Umum Bir Bak adl bildirisinde Tarih, btn beeriyetin maldr. Beeriyetin en geni aileleri rklardr. Bu sebeple milli tarihin tetkikine milletin mensup olduu rkn mtalas ile balamak lazmdr diyerek uzun bir ekilde rk aratrmalarndan bahsettikten sonra, bir ok yabanc

182 183

BTTK,s.51. BTTK, s.,82. 184 BTTK,s.79-83. 185 BTTKs.42-43.

138

kaynaklara atflar yaparak anayurdun tarih boyunca jeolojik deimelere ve iklim deiikliklerine uradn, tarih ncesinde olduu gibi tarih devirlerde de srekli kurakln srdn, Anadolu ve EgeAkdeniz medeniyetlerinin Trkler tarafndan kurulduunu belirtmitir.186 1857de Londra Asya Cemiyetinin ivi yazs ile yazlan baz metinleri okumas ile Mezopotamya tarihi zerinde rtlerinin birinin kalktn sylemitir:1.O zaman (1857) kadar Sami ve yerli olduu sanlan Mezopotamya medeniyeti yerli saylmas imknsz ve ok daha kadim,Sami olmayan bir rkn maldr. 2.Bu rk ve bu medeniyet Orta Asyadan gelmitir. 3.Bu memleketin mmtaz mmessili olan Smerler, baz muasr yabanc melliflerin imdi, ok tekrar etmek istemedikleri bir stlah ile Turanl, bizim daha doru tabirimizle- Trk rkndandr.187 Reit Galip, konumasnda Msr Medeniyetinin kurulmasnda Trklerin nemi zerinde durmutur. Yakn ark ve Medeniyetleri tarihinin gnmzdeki en byk statlarndan biri olarak tantt Prof Sayce mparatorluklarn Usul adl eserini kaynak gstererek ... Bylece Msr iki rkn syinin mahsuldr. Birisi fikir ve idare kudretini veren Asyal fatihler, ikincisi de amele iilii veren Neolitik devirden kalma Msr yerlileri.188 demitir .Ege Medeniyeti hakknda ise daha ok G.Glotzun Dixon, Barrows ve Pittard eserlerinden nakiller yaparak, bu medeniyetin tesisinde Trklerin rolne iaret etmitir. Ege mntkasnda, tarihin en byk deilse bile hi phe yok ki, en gzel medeniyetlerinden biri yaamtr. Bugne kadar malm olan en mhim merkezi Girit adasdr...Ege mntkasnda kltr hakimiyetini tesis edenler brakisefallerdir. lk ahali ksa boylu dolikosefal idiler. Bu grup ksa boylu ve dolikosefal halk, ancak arasna brakisefal muhacir gruplarn hululnden sonra medeni hamleler gsterebildi.189 Dr. Reit Galip, Roma medeniyeti ile ilgili olarak talyaya Etrsklerin gelii ile Roma medeniyeti kuruluu arasndaki balanty hatrlattrm190 ve daha sonra Anadolu medeniyeti hakknda da unlar sylemitir: imdi, sona braktmz

186 187

BTTKs..99-161. BTTK,s.117. 188 BTTK,s.120. 189 BTTK,s.122-123. 190 BTTK,s.124.

139

Etilere, z yurdumuz Anadolunun medeni simasn ykselten ilk byk medeniyetini ve ilk byk imparatorluu kuran hametli atalarmza ve onlar takiben Garb Anadolu merkezinde devletler kuranlara geliyorum. imdiye kadar yaplm olan ilm aratrmalar Etilerin, Trk rkna ait mterek antropolojik vasflar tadklarn meydana karmtr.191 Prof. A.H: Sayce The Story of a Forgotten Empire adl eserinden yapt nakillerde Etilerin klk ve kyafetleri ile Trkler arasndaki ilgiye dikkat ekerek unlar sylemitir:192 Anadolu Eti medeniyeti kefedilir edilmez ,hakiki ilim adamlar, bunun Orta Asyadan gelme Turanl bir medeniyet getiren Etilerin, Turanl bir millet olduunu ifade de hi tereddt gstermediler.193 Galip konumasnda Batdaki grleri de tenkit ederek in, Hint ve halde Avrupa, Neolitik Medeniyetinin

Mezopotamya medeniyetlerinin meneinin Orta Asya olduu konusunun limler ve ilim heyetlerince kesinlik kazand meneinin de Orta Asya olmasn unutup ..Btn medeniyet yollarnn telakki ettii mene ve hareket noktasndan medeniyetin domam olduunu ileri srmek; her eyden evvel iptidai mantk mefhumunu rencide eder194 demitir. Zeki Velidi ise tarih ncesi deil de bilinen tarih zerindeki belgelere dayal konuma istei Kongrede zaman zaman tepkilerle karlanmtr. Zeki Velidi daha nce incelenmesi iin gnderilen 4 ciltlik tarih kitab hakknda verdii raporda Orta Asyadaki kurakln ancak tarihten evvelkine ait olabileceini ifade etmitir.... Yeni tarih tetkikat da Trkistann tarih zamanlarda kurumamakta olduunu ispat ediyor.195 diyen Togan, tarih devirlerdeki glerin sebeplerini yalnz iklim deiiklii ile aklamann doru olmayacan iktisad ve siyas sebeplerden de ileri geldiini sylemitir. Tarih devirlerdeki kuraklk meselesinin eitli deliller ve rnekler gstererek doru olmadn spat etmeye alrken grlerini desteklemek iin Elbiruninin stanbulda konuyla alakal eserine atfta bulunmu ve Bartholdun da ayn fikirde olduuna iaret etmitir.196

191 192

BTTK,s.131. BTTK,s.132. 193 BTTK, s.155. 194 BTTK,s..147. 195 BTTK,s.168-169. 196 BTTK,s.168-174.

140

Togannn konumalarna Sadri Maksudi ve Reit Galip tarafndan sert bir ekilde karlk verilmitir. Reit Galip, Trkistan tarihden nce olduu gibi tarih devirlerde de srekli kuraklk olduu iddiasn tekrarlayarak, elitiini ve grlerini desteklemek iin Bartholdu Zeki Velidinin rnek Trkistanda zaman zaman kuraklk olduu ileri srmesinin dahi kendi fikirleriyle ve Elbiruniyi gstermesinin de doru olmadn sylemitir. Togannn Elbiruninin grlerini de pek iyi anlayamadn ve Bartholdun ise ciddi eserleri olmasna ramen Trk milleti hakknda dncelerinin pek olumlu olmadn sylemitir.197 Zeki Velidi tenkitlere cevap verirken daha nce izah ettii Trkistann fikirlerinde srar etmitir.Gerek Ana Hatlarnn

kurakl meselesindeki

mektepler iin nerolunan nshasnda, gerek imdiki tarihte(Cilt.,sahife,39) de Trkistann tarih devirlerde devam ettii kuraklk neticesi olarak bir ok ehirler kum altnda kald deniyor. Bu ehirlerin isimleri de pek doru yazlmamtr. ..Hibiri de kum altnda kalmamtr.198 Bu tartma bazen dier konumaclarnda mdahalesi ile daha sert bir ortamda yapld. deta bir sz dellosu halini ald. Dr. Reit Galipin tepkisi de daha sert olmutur. Zeki Velidi Bey grmedii ve okumad bir takm eserler zikretti. Bir katalogdan bir takm isimler alp ortaya srmekle hibir dava ispat edilmi olmaz. Kataloglardan ibaret metinlerle ilim yaplmaz. Kataloglardan toplanma kitap isimleri saymak suretiyle dava ispatna girimek tecrbeleri ilim leminde imdiye kadar hi grlmemi hadiselerden deildir. Fakat bu tarzda srekli muvaffakiyet kazanm bir tek tecrbe dahi bulunmad muhakkaktr. Byle bir yolun imdi burada bulunan bu mnevver ve ilimi kknden kavram insanlar karnda muvaffakiyetle devam edebileceini sanmak ve ummak ise elbette acln abuk tattracak bir anlaytr... Arkadalar; esefle ifade edeyim ki, Zeki Velidi Beyin,Darlfnundaki krss nnde talebe olarak bulunmadmza ok krediyorum. Biz kendi evlatlarmzn, yarn iin byk memleket ilerine hazrladmz ve stne titrediimiz nesillerin byle aslndan ve esastan mahrum, en
BTTK,s.177-193. BTTK,s.373. Togan, Darlfnundan istifa ettikten sonra Cumhuriyet gazetesine verdii demete kongredeki tartmalara u szlerle aklk getirmitir Bizim mnakaamzn esas mill tezin yannda teferruata taallk eden bir meseledir. Bu tarihi devirlerde kuraklk olup olmaddr (Cumhuriyet,18
198 197

141

iptidai hesap ve mantk hesaplarndan uzak usullerle kafalarnn bozulmasna, muhakemelerinin sakatlanmasna asla mtehammil olamayz. Trkiye Cumhuriyeti, Darlfnunun krss bu kadar hafif malumat ve bu kadar sakim metotlarla igal edilecek kymetsiz bir mevki deildir.199 Daha sonra bu tartmaya Sadri Maksudi Arsal da katlpZeki Velidi Beyin mevkileri malm olduunu iddia ettii ehirlerin hibirinin mevkii tesbit edilmi deildir. Zeki Velidi Beyin bu husustaki btn iddialar esasszdrder. Konumasnn sonunda da Zeki Velidiyi .Muallimlik erefi ve ilm ciddiyetle ilgisini kongre azalarna braktn belirtir.200 Bu tartmaya Rusyadaki Togan-Arsal ekimesini gndeme getirerek katlan emseddin Bey, Acaba Zeki Velidi Bey ayn rol bu kongrede de mi oynamak istiyor ?.201 diyerek Zeki Velidinin Rusyada yaayan Trkler arasnda ayrmclk yaptn syler. Tezi tenkit konusunda, ok sert konumalar kongreden Tezin Kati Zaferi adl makalesinde sonra da devem

etmitir. emseddin Gnaltay, Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntikadlarn Mahiyeti ve Tezi tenkit edenlere ok sert bir slupla karlk vermitir. Tarih tezi hakknda bilgiye istinat etmeyen intikadlarn da sahiplerini utandrmakla neticeleneceini biliyorduk. Bu sebepten esassz intikatlar dinlerken hi sinirlenmemitik. Esasen,eer cehalet zr saylrsa, bu gibi zavalllar mazur grmek, hakinaslk icaplarndand.202. Kongrenin daha sonraki blmlerinde dier bir tartmada Trk dili ile ilgili olarak Ahmed Caferolu ve Semih Rfat arasnda olmutur.203 evket Aziz bey, Afet nann konumasn destekler mahiyette sunduu

Trklerin Antropolojisi adl bildirisinde Trklerin brakisefal ,beyaz ve alp rkndan olduunu, Avrupa milletlerinin fizik zelliklerinin Trklerle ayn olduunu ifade etmitir.204 evket Aziz Bey canl Trk insan zerinde inceleme yaptn

Temmuz1932). 199 BTTK,s 386-389. 200 BTTK,s.397. 201 BTTK,s.400.. 202 emsettin Gnaltay, Trk Tarih Tezi Hakknda ntikatlarn Mahiyeti ve Tezin Kat Zaferi Belleten,Cilt 2 S. 7-8 1938, s.337. 203 BTTK,83-96. 204 BTTK,s. 276-277.

142

syleyerek,unlar syledi:Vasatinin stnde boy, brakisefal bir kafa,ince uzun bir burun ,kulaklar vasati dediimiz ebatta bulunuyor. Mongol yz yok. Bu tip Avrupa denilen Alp adam tipinin aynsdr. Hi fark yoktur. Yalnz bize,Trk memleketlerinde alan Trk aratrcsna ve Trk incelemecisine imdi u suali sormak icabediyor. Avrupa tip dediimiz bu tip nereden gelmitir?Bunu Avrupaya m balyacaksnz?Yoksa Avrupay ona m?Tereddtsz cevabn derhal verelim ki, brakisefal Avrupa bize baldr.205 Ayrca Ankarann bir kynden Kongre salonuna getirdii bir aileyi gstererek ..te ince ve uzun burunlu brakisefal ve antropoloji kitaplarnda bu karakteri tavsif edilen halis dal adam, Alp adam,Trk adam... Orta Asyadan gelmi olan adam, bizim ecdadmza bal olan adam.206 demitir. Kongre almalar gznne alndnda Hasan Cemil Ege Medeniyetini Menei Umumisine Bir Bak Yusuf Ziyann Msr Din ve lahlarnn Trklkle Alakas Ahmed Aaolunun ptidai Trk Aile Hukuku le ptidai Hindu-Avrupai Aile Hukuku Arasndaki Mukayese emseddin Saminin, slm Medeniyetinde Trkler,evket Azizin Trklerin Antropolojisi Yusuf Hikmetin arkta nhitat Sebepleri, Halil Ethemin Mzeler ve Fuad Kprl nnTrk Edebiyatna Umum Bak gibi bildirilerine itiraz edilmedii grlmektedir Trk Tarih Tetkik Heyeti ve daha sonrada Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinde nemli grevler ifa etmi olan Sadr Maksud, tarih metodolojisi konusunda Tarihin Amilleri adl bildirisi ile kongre bakan Yusuf Akurann Tarih Yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dair bildirisi dikkati ekmitir. d. Sadri Maksudi Sadri Maksudi, bu bildirisinde genel tarih anlaylar ve tarih almalar hususunda etki eden temel faktrler zerinde durmu ve bu hususta teorik bir tartma ortam amak istemitir. Konumasnda Mefkure tarih millerin en kuvvetlisidir. Dier milleri malup edilebilir. Harpler, ftuhat, ihtilller, meden slahat....Bunlarn hepsi bir fikrin, mefkurenin zaferleri iin yaplan faaliyetlerdir.
205 206

BTTK,s.277. BTTK,s.278.

143

Byk mefkureler yukarda saylanlara mnhasr deildir. Zamanmzda ok inkiaf etmi yeni mefkrelerden biri milliyet mefkresidir207 Arsal, bildiride tarih yazmnn geirdii deiiklikleri ve safhalar doyurucu bir ekilde aklam zellikle XVIII. . yzyl Fransz tarih yazmndaki din esaslara gre deil de bariz vasf, akliyetiliktir, rasyonalizmdirdiyerek aklc tarih anlaynn yerlemesini istemitir. XIX. asrda Pozitivizmin yaygnlamasyla da tarih felsefesinin revatan dtn ve XIX. asrn son nsf ve XX. asr ciddi ve derin tarih tetkikat devri olduunu, Almanlar tarihin mahiyetini tamamen metafizik fikirlerle izah ederken, Franszlarn rasyonalist olduklarn sylemitir.208 Tarihin amilleri hususunda rk meselesini izah ederken, rka dair henz halledilmemi hususlar ortaya koyarak, Batllarn rk hususunda iinde bulunduklar elikiye dikkat ekmitir.209 Bizdeki durumu ise ..Irk meselesi, tarih ve sosyoloji limlerini igal eden bir meseledir. Biz Trkler iin bu meselede bir vaziyet almak lzumu izahtan mstanidir. Yazm olduumuz tarih kitabnda biz rk meselesine muayyen bir vaziyet almzdr. Irklar arasnda kabiliyet fark zerine tevakkuf etmiyoruz. Fakat Avrupa iin yeni bir fikir ileri sryoruz. Biz, beeriyet iinde medeniyetin intiarna hizmet eden rk, Orta Asyadan neet eden bugnk Trklerin selefi olan rktr; bu rkn mmeyyiz vasflarndan biri brakisefallktr diyoruz. ok kuvvetli ilm esaslara istinat eden bu fikir ilk olarak Trkler tarafndan ileri srlmektedir. Fakat istinat ettiimiz esaslar Avrupa limleri tarafndan dahi kabul edilmi esaslardr.210 Konumasna, Tarihin millerinin ksa bir zetini vererek son vermitir. Ancak Trkiyedeki tarih ders kitaplar ve tarih retimi hakknda grler ileri srmemitir. e- Yusuf Akura Merutiyet dneminin nde gelen Trklerinden Yusuf Akura, Kongrede son bildiriyi sunmutur. Aslnda o tarihiliinden daha fazla siyas Trklk fikirleriyle tannmtr. Akura, Cumhuriyet devri ideolojisine uyum salayarak yeni kurulan Devlette tarih almalarnda st seviyede grev almtr. Trk Ocaklar

207 208

BTTK,s.347. BTTK,s.341. 209 BTTK,s.348-349. 210 BTTK,s.350.

144

bnyesinde kurulan Trk Tarih Heyeti ve onun bir anlamda devam olan Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurucular arasnda yer almtr. Birinci Trk Tarih Kongresinin bakanln yapan Akura, Kongrede tarih metodu ile ilgili Tarih Yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dairisimli bildirisinde, XIX. yzyl ve XX. yzyl balarnda tarih yazmnn geirdii merhaleleri,tarihin yntemi ve eitimi gibi hususlarda aklamalarda bulunmutur. Fransz pozitivistlerinin etkisinde kalan Akura ,milliyeti bir bak ile tarih retiminin verilmesi yannda verimli ve baarl bir tarih eitimi iin hangi metotlarn kullanlmas gerektii zerinde durmutur.211 Akurann bildirisinde bilhassa tarih metodu hakknda verdii bilgiler doyurucu

dikkati ekmektedir. ....Tarih binasnn kerestesi ,malzemesi, artk

lisanmza da girmeye balam olan bir tabir ile materyali vakalardr.. Bilirsiniz ki vaklar bizim teden beri mehaz, Almanlarn kaynak, ve Franszlarnda vesika tabir ettikleri malzemeden seilip alnr..Bunlarn mndericeleri ekseriye hakik ve hayali vaklar birbirine kartrarak naklederler; hakk vakalar uydurmaktan ayrt etmek mkldr. Mehazlardan hakk vaklar arayp karmak iin tarih tenkidin koyduu bir takm usuller vardr. te bu usuller iyi istimal olursa, hakk vesikalar bir dereceye kadar arayp bulmak ve tesbit etmek kabil olabilir. Bu usullere gre ,evvela membalardaki yazlarn okunmas sonrada o okunann anlalmas, daha sonra okunup anlalan yazda menkul vaklarn tarihi tenkid kaidelerine gre tetkik edilerek hakk ve mevhum vakalarn tefrik edilmesi lazm gelir212 Akura ayrca o devir Avrupa tarih yazcl ilgili ilgi ekici tenkitlerde ve binlerce sene nce olmu

bulunur. Tarih olaylarn yazmnda sbjektif unsurlar kartrmadan her eyi objektif olarak kle almann mmkn olmadn olaylar arasnda mutlak aklklar kalr. te bu eksik halkalar bizzat imal edip koymak gerekir. te bu durumda tarihi hakkat bulmak istese de bunda baarl olamayacan iaret eder. Akura bu durumda Avrupada tarihilerinin din ve kavm menfaatlere gre ou uurlu bir suretle, grlerini spat etmek iin olaylar terkip; tarihi ina ederler; grlerine uygun olmayan olaylar unutur grnrler yahut ok silik gsterirler, amalarna uygun olaylar da bilerek abarttklarn syler.

211 212

BTTK,s.577-607. BTTK,s.586.

145

Ayrca Avrupallarn kendi medeniyetlerini ve dinlerini baka medeniyetlerden ve dinlerden stn, ri adn verdikleri insan zmrelerinin yaradl itibariyle daha yksek olduunu eserlerinde vurgulamaktan kanmadklarna iaret eder.213 Akura bildirisinde Osmanl tarihilerini de tenkit etmitir. Osmanl imparatorluunu tesis eden Trkler arasnda kan mverrihler, Umumi tarih yazdklar zaman,slm mverrihlerince makbul emay kullanmlardr. Bu emaya gre, slm camiasnn teesssnde tarihin anahattn tekil eder.
214

en mhim millerden olan din,slm dini,

Tanzimata gelinceye kadar hemen hepsi slm

tarihileri erevesinden ayrlmadklarn,Tanzimattan itibaren Osmanl tarihileri arasnda Bat eserlerinden yararlanan ve tercme edenler grldn belirtir. Garp tarihlerini tetkik eden baz Osmanl tarihilerinin gsterdiini syler. Tarih retimi hakknda Trk dnyasna kar ilgi zet bilgi verdikten sonra XIX.

yzyldaki Osmanl tarih eitiminin, Fransz tarih kitaplarndan nasl etkilendii hususu zerinde durur. II. Merutiyet devrinde Trklk fikri etkili olmasna ramen Franszca kaynaklara ve uyarlamalara gre kaleme alnan okul tarih kitaplar ile esasl bir ekilde uralmadndan yaknr.215 Akura Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonrada okutulan ders

kitaplar hakknda da tenkitlerde bulunur. Bu dnemde ders kitaplarnn hzl bir ekilde yeniden yazlmadndan en temel tarih metotlarndan mahrum olan eski tarih kitaplar daha ok ekl planda yaplan deiikliklerle edildiini okutulmaya devam belirtir. imdi Trkiye Cumhuriyeti devleti milli kltr ve terbiyede

nemli bir yer tutan tarih retimini ele aldn u szlerle aklar: Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin nne konmu byk problem, umum tarihe Avrupallarn ryet zaviyelerinden bakmayp onu srf hakikat noktai nazarndan grmek ve bu gr sayesinde Trk kavminin tarihte hakk mevziini tayin etmek, yni Trklerin beer tarihinde oynadklar ve fakat hasmlarnn gizlemeye altklar byk rol meydana karmak ve bu suretle byk Trk kavmine tarih hakkn vermektir.216

213 214

BTTK,s.583-588. BTTK,s.590.. 215 BTTK,s.593-596. 216 BTTK,596-597.

146

Sonu olarak, BTTK deki bildiriler

genel anlamda Trk Tarih Tezi ile

ilgili belgeler ortaya getirilmek suretiyle Trk Tarih Tezini destekler ve aklar mahiyette olmutur. Tezle ilgili konumalar ve dinleyicilerin cokusu gznne alndnda kongrede bir mill atmosfer ve heyecan hemen dikkati ekmektedir. Birinci Trk Tarih Kongresine yalnzca Trk profesr ve retmenler katldndan Kongrenin milletleraras bir nitelii yoktur. Kongrede Osmanl tarihi ile dorudan ilgili bir tebliin sunulmamtr. Kongrenin amalarndan biri de tarih retimi olmasna ramen dorudan tarih ilmi ve metodu ile ilgili Sadri Maksudi Arsal ve Yusuf Akura bildirileri dnda bildiri yoktur. tarih retimi Sadri Maksudi tarih ilmi ile ilgili tarih genel bilgi verirken Akura tarih ders kitaplar ve Tanzimattan itibaren Trkiyedeki konusuna temas etmitir. Bilhassa Akurann bildirisinin retimi asndan byk nemi vardr. Yalnz Akura, son konumac olmasna ramen, tartma konusu olan kaynaklar hususunda bir gr ileri srmemitir Kongre boyunca fazla tenkit yaplmamtr. Ancak baz konularda sert

tartmalar oldu. Bu tartma konularn yle sralayabiliriz: tarih ncesi ve tarihi dnemlerde kaynaklarn kullanm, Trk dilinin dier dillerle ilgisi, Trklerin Orta Asyadan g etmesine sebep olan coraf ve tabi deiikler ve az da olsa ders kitaplar zerine tartmalar yapld.. Bunun yannda bildirilerdeki konularla ilgili Kongrede sunulan antropoloji, arkeoloji, fizik corafya ve rk

aratrmalar kaynaklar ikinci elden kaynaklar olmas ve bunlarnda henz yeterli ekilde ortaya konulamamas tartmay balatan en nemli husus olarak grlmektedir.217 Tartmann en sert ksm Trk glerinin sebepleri arasnda saylan tarih devirde Orta Asyada grld iddia edilen kuraklk meselesi olmutur. Dier bir tartma konusu dil-rk hususundadr. Dil ve rk konularnn ayr ele alnmasn savunanlar olduu gibi ikisinin birlikte ele alnmasn ileri srenler de olmutur Kongredeki, itiraz olarak yaplan tartmalar ve tenkidler gz nne alndnda Trk Tarih Tezinin muhtevasnn fazla dna klmad, ancak Tezin kaynaklar hususunda tarih ilm ve ona yardmc olan msbet ilimlerin temin ettii belgelerin deerlendirmesinde anlamazlk kt grlr.
Birinci Trk Tarih kongresinde rklar ve medeniyetler hususunda konuanlar en ok Anadolu Neolitik kltrn ve Balkanlardaki ve Anadoludaki Trklerin antropolojik zelliklerini aratran kinci Trk Tarih kongresine katlan svireli Profesr Egne Pittardn grlerine yer vermilerdir.
217

147

Trk Tarih Tezini tenkid edenlerin zaman zaman ok sert tepki grmesi karsnda baz tenkidiler rtl bir tarz tercih etmilerdir. Bu yolu tercih edenler nce Tezi verek konumaya balamlar,daha sonrada ok nazikne bir tutumla tenkid etmilerdir. Gsterilen tepkiler karsnda ou zaman da zr diler tarzda yanl anlaldklarn itiraf ederek rcu etmilerdir. Birinci Trk Tarih Kongresinde sunulan bildirilerle ve yaplan tartmalarla Tezin mill kimlik ve eitici zelliinin ortaya karlmasna allmtr. Tez vastasyla mill benliin kuvvetlendirmesi,Trk milliyetiliinin tarih eitimi yoluyla sunulmas ve mill tarih anlaynn yerlemesi yoluna gidilmek istenmitir. Mill bir grev anlay ile ortaya konan Tezin glendirme gayretleri asndan bakldnda Birinci Trk Tarih Kongresinin amacna ulat sylenebilir. Birinci Trk Tarih Kongresinde Gnaltayn tesbit ettii gibi dahilde zaferiyle neticelenmitir218 6.Trk Dil Kurumunun Kurulmas Atatrk, tarih almalar yannda, Trk dilinin de ilm bir incelemeye tbi olmasn istemitir. Trk medeniyetleri incelenirken,dil hazinesi de ihmal edilmezdi. nk Tarih meseleleri aydnlatacak belgelerde, dil konusu da nde geliyordu. Bunun iin tarih almalar yannda,Trk dilinin sadeletirilmesi dil teorilerini incelenmeye baland. Dili tarihten ayr bir metotla incelenmesi gereken bir konu olarak grdnden Trk Dil Kurumunu kurdu.219 Bu arada btn dillerin anas Trke olarak kabul eden Gne-Dil Teorisi bir anlamda Trk Tarih Tezinin grlerine paralel olarak bir gelime gstermitir. Trk Tarih Tezinin neolitik ve kalkolitik medeniyetin ilk nce Orta Asyada ortaya km ve daha sonra gler yoluyla dnyaya yaylm gr,Gne-Dil Teorisini teyit eden bir delil oldu. Ayn ekilde Tarih Tezinin teyit edilmesini de dilbilimle dorulamaya alan Gne-Dil Teorisii oldu. Trk Tarih Tezine gre, ilk medeniyeti kuran ve yayan Trklerdir, Trk Dil Tezine gre ilk kelimeyi reten Trklerdir. Btn dnya dilleri orta Asyadan gler vastasyla, bu anadilden kmtr. Hem Tarih Tezi, hem de Dil
(Turan, Atatrkn Dnce ..a.g.e. s.46). 218 emsettin Gnaltay, Trk Tarih Tezi...a.g.m. s.,338. 219 Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ... a.g.e. s.207-208.

gibiTrk Tarih tezinin

148

Tezi Orta Asyal Brakisefal Trklerin ilk medeniyeti kurduunu ve glerle o medeniyeti dnyaya yaym insanlar olduunu iddia eder.220 Grld gibi bir anlamda Trk Dil Teorisi ile Trk Tarih Tezi btnleiyorlard. Trk tarihinin genilii ve Trk dilinin orijinallii Trk tarih ve dil kurumunun birbirlerini tamamlamas icabeden iki kurulu. durumuna getirmitir.221 Dier yandan Trk Tarih Tezi ve onun dil alanndaki karl Gne Dil Teorisi Trk milletine, uzak gemiten bir kolektif kimlik kefetmektedir. Bylece yakn gemiin geleneine alternatif olarak, uzak gemite Cumhuriyetin deerlerine uygun bir gelenek bulma gayreti ortaya serilmi de oluyordu.222 Atatrkn Trk diline kar yakn ilgisi, tarih aratrmalarna destein yannda dil ile millet varl arasnda zlmez badan kaynaklanmaktadr. Atatrke gre mill devlet, mill tarih ve mill dil ile btnlemelidir. Dil milleti belirleyen temel unsurlardan biridir. Milliyet duygusunun gelimesinde dilin mill ve zengin olmasnn nemli bir yeri vardr. Dilin milli kimliin bir gstergesi olmak kadar ayn zamanda binlerce yllk kltr de nesilden nesile tayan bir kltr tayc olmak zellii de vardr. Atatrk bunu u szlerle ifade etmitir:Trk milleti demek Trk dili demektir. Trk dili Trk milleti iin kutsal bir hazinedir. nk Trk milleti geirdii nihayetsiz felaketler iinde ahlknn, ananelerinin, htralarnn menfaatlerinin ksacas bugn kendi milliyetini yapan her eyini dili sayesinde muhafaza olduunu gryor.223 1935 ylnda Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kurulurken,nce Tarih-Corafya dnlm ise de Trk tarihine kaynak olabilecek btn dillerin tetkik edilmesi ve renilmesi iin sonradan Dil kelimesi eklenmitir.224

220

emsettin Gnaltay, H.Reit Tankut, Dil ve Tarih Tezlerimiz, Devlet Kitapevi, stanbul, 1938, s. 28; Copeaux,a.g.e. s.49. 221 Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar..... a.g.e .s.211. 222 Uslu,Tarih Tezi Penceresinden...a.g.m. s.123. 223 Korkmaz, a.g.m. s.211-212. 224 Korkmaz,a.g.m.s.212; Akpnar a.g.e s.110-113.

149

7. Yayn Faaliyetleri Trk Tarih Kurumu bahsinde de anlattmz gibi 1937 ylnda kmaya balayan Trk Tarih Kurumunun yayn organ Belleten, milletleraras deerde ilk cidd ve uzun mrl sreli yayn olmutur. Fakat daha nce yaynlanmakta olan Tarih Encmeni Mecmuas, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, 1930larda Trkiyat Mecmuas, Tarih Semineri Dergisi gibi bilim dnyasnda halen kullanlan periyodik yaynlar dikkat ekicidir. Bunun yannda Ankara niversite DTC Dergisi ve 1941de Tarih Vesikalar Dergisi unutmamak lzmdr. Bu dnemde tarihe artan ilgiden dolaysyla Resimli Tarih Mecmuas gibi popler yaynlar da kmaya balamtr225 te yandan dnemin tarihiliinde dikkat eken bir nokta da Trk Tarih Kurumu ve dier resm kurumlar Asya Trklerine ait bir ok eserleri ve makaleleri, Trk Tarih Tezinin uyandrd mill heyecann ierisinde amatr- romantik milliyeti yazarlara deil, fakat Eberhardt ve Rasonyi gibi tannm ve ciddi bilim adamlarna yazdrmalardr.226 8. Arkeoloji almalar Bir taraftan salam metotlarla yaplan tarihilik yannda, bu yllarda balayan arkeolojik almalar ok gelimi ve memleket snrlarn da aarak byk bir deer kazanmtr.227 Trkiyede Arkeolojik almalar henz yeni olmasna ramen, kltr tarihi iin nemli neticeler alnmtr. Nitekim Tez konusunda olumsuz grler ileri srenler dahi arkeoloji alannda somut baarlar salandn ve Trk tarihilerinin nne bilimsel aratrma yollar atn kabul etmilerdir.228 Bu

Ortayl, Gelenekten... a.g.e. s.111-112. Toprak Trkiyede ada .. a.g.m. s. 433, Ortayl, Gelenekten... a.g.e. s.111-112 227 Karal, Tanzimattan Gnmze ...a.g.e.s. 257; Ortayl, Gelenekten. ..a.g.e. s. 111. Anadolunun bir Trk yurdu olduu hususunda Arkeolojinin Trkiyede Tarih aratrmalarna yardmc olarak kullanld dnemde Avrupa da baz lkeler de daha ok emperyalist emellerin tahakkukunda bir ara olarak grlyordu. Arkeoloji, bilhassa Almanlarca rk ve yaylmac siyasetlerini merulatrmak ve tarih toprak haklarnn temellendirilmesinde nemli bir unsur olarak deerlendirilmitir Nerede Alman madd kltr unsurlarna rastlanrsa eski Alman topra iln edilmi ve buralarda modern Alman hakk bulunduu ve buralar geri alma hakkna sahip olduu iddia edilmitir. (Aydn,Kimlik Sorunu,... a.g.e, s.78). 228 Beharktidar ve...a.g.e. s.194.
226

225

150

yzden Cumhuriyet dnemi arkeoloji alanndaki almalar daha geni aklamada fayda var kanaatindeyim. ncelikle arkeolojik aratrmalar, Trkiyede en zengin ve verimli bir saha buldu. nk Trk Tarih Tezi ile ilgili aratrmalar yannda, Anadolunun tarih ncesinden beri kavimlerin vatan ve medeniyetlerin beii olmas yerli aratrmaclardan baka, yabanc ilim adamlarnn da ilgisini ekmitir. Bu arada Trk devletinin destei bilhassa Trk Tarih Kurumunun bu alandaki srekli etkinlii,Trkiye de arkeolojinin deer kazanmasna, arkeoloji mimar, desinatr, fotorafs vermitir.229 yetimesine, kongreler, konferanslar, sergiler dzenlenmesine, milletleraras ilikilerde Trkiye arkeolojisinden sz edilmesine imkan

Bununla birlikte eitli yerlerden yaplan hafriyat almalar,Trkiye

tarihine hemen her devir iin belgeler vermitir. Arkeolojik almalardan elde edilen bilgileri kamu oyu ile paylamak ve benimsetmek iin baz bankalara Etibank ve Smerbank gibi isimler verilmitir.230 Cumhuriyet Trkiyesinde Arkeoloji almalarnn bu derece ilerlemesinin sebeplerinin banda phesiz ki, Tez de yer alan iddialarn ilm deerlendirmesini yapmann tarihten ok Antropoloji,Arkeoloji ve dil bilimlerinin girmesidir. Bunun yannda ihtisas sahasna antropoloji ve arkeoloji XIX. yzyl ortalarnda

Avrupada ok rabet gren ilim dallar idi. Bilhassa Arkeolojinin genel olarak pozitivist tarih dncesinde salam bir yeri vard. Ayrca Arkeoloji XIX. yzyl mill tarih yazclnda milletlerin kimliini madd olarak tanmlayabilmede etkin rol stlenmiti. Bununla birlikte Cumhuriyet devrinde Pozitivizme verilen nem dnlrse Trk Tarih Tezinin doruluunu sbatlama da arkeoloji, antropoloji gibi msbet ilimler reddi kabul edilmeyen ilimler olarak grlmesidir.231 Bilindii gibi Trk Tarih Tezinde daha ok tarih ncesi dnem ele alnmtr. Bu dnemde tarih miras ortaya karacak kaynaklarn yetersizlii ve zellikle
Nermin Sinemolu,Semra Ciner, Atatrkn Trk Tarih Tezi inde Arkeolojinin Yeri ve nemi Sanat Sempozyumu Yayn,Ankara, 1984, s.84-85. 230 emsettin Gnaltay, Trk Tarih...a.g.e. s.337-365; Afet nan,Trk Tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyeti Belleten, Cilt II,S. 5/6,Nisan 1938,s.6-7; Kocatrk, a.g.m. s.505. 231 Behar, ktidar...a.g.e.s.174; Karal, Atatrkn Trk Tarihi...a.g.m.,s.164, Kudret Emirolu mit Uzmay, Ankara da Tarihin Tarihi(Tarih Tezi-Arkeoloji-ehircilik)Tarih ve Toplum Cilt 10, S. 57 ,1988,s.31; TTK, s.2.
229

151

Orta Asyada artlar gerei kazlarn yaplmas zor olduundan Tezi glendirecek arkeolojik almalarn arl Anadolu zerine kaydrlmtr. Anadolu kltrnn eskiliini ve Anadolunun Orta Asya Trk tarihine balayan yollarn belgeleri ortaya karlmak istenmitir. Bunun iinde Anadolunun eitli blgelerinde kazlar yaplarak arkeolojik bulgular elde etme yoluna gidilmitir.232 zellikle Kurumun ilk yllarnda Tarih Tezine uygun olarak, Atatrkn 1933te arkeolojik kazlara balatmas eklinde nemli kararndan sonra, Anadoludaki eski uygarlklarn kalntlar zerinde kaz faaliyetleri hz kazanmtr. Kurum, 1935 den itibaren kendi paras ve elemanlaryla hafriyatlara balam ve bunlardan Trk ve dnya tarihi iin ok nemli neticeler almtr. Bunlar arasnda evket Aziz Kansu, Hamit Koay ve Remzi Ouz Ark gibi aratrmaclar, bu hususta nclk etmi ve yol amtr. Ayrca Trk Tarih Kurunu tarihi aratrmalar iin arkeoloji,etnografya ve antropoloji bilimlerinde ki yetkili kiilerin Ankarada toplanmas salamtr. Bu alandaki kabiliyetli genler ada bilim kurallarna gre yetitirilmesi iin yurt dna gnderilmitir.233 9. Dil ve Tarih- Corafya Fakltesinin Kurulmas Tarih aratrmalarnda en yeni ilm metotlarn kullanlmasn isteyen Atatrk, 1935 ylnda Dil ve Tarih-Corafya Fakltesini kurmutur. Atatrk her eyden nce Trk tarihinin kaynaklarn kendi kendine inceleyecek salam bilgiler elde edecek insanlarn yetitirilmesine byk nem vermi ve bunun sonuncu Fakltede Smerce, Etice, ince, Sanskrite, Yunanca,Ltince ,Macarca, Arapa,Farsa gibi Trk tarihiyle ilgili lm ve yaayan dilleri iin krsler kurdurmu ve balarna dnyann en mehur bilginlerini getirmitir.234 Dier taraftan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kurulmas da, Trkiyede tarih aratrmalar yannda, mzecilik ve filoloji alannda nemli bir admdr.
235

arkeoloji,

Mahmut akirolu, Toplu Tarih almalar-III Tarih ve Toplum, VII, 40, Nisan 1987, s.51, Afet nan Trk Tarih .Kurumu....a.g.m. s.5-17; Emirolu, Uzmay,a.g.m. .s.32-33. 233 akirolu,Atatrk ve Tarih...a.g.m. s.13; kinci Trk Tarih Kongresi , Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler , stanbul, 1943, s.XXXVII. 234 demir Yllarn indena.g.e. s.25. 235 demir, Yllarn inden ....a.g.e.,s.25.

232

152

10. kinci Trk Tarih Kongresi (20-25 Eyll 1937) Trk Tarih Kurumu, Birinci Trk Tarih Kongresinden beri devam eden Trk tarihi ile ilgili almalarn verdii neticeleri hem Trk ve dnya ilim lemine duyurmak, hem de bu sonular geni bir ilm tenkid ve tartmaya sunmak dncesiyle, 20- eyll 1937 de stanbul Dolmabahe saraynda ikinci bir kongre toplad. Kongre Alt gn srmtr. Daha ok uzman bilim adamlarnn bildiri sunduu Kongrede, bir taraftan Tarih Tezini destekleyen Trk tarihinin btn safhalar tesbit edilmeye allrken, dier taraftan Gnaltayn deyimi ile Tez cihan limleri nnde izah ve cihan limlerinin ilm tenkidlerine arz edilmitir.236 Ayrca kongrede Tezi desteklemek amacyla tarih ncesinden Cumhuriyet devrine kadar Trkiyede ve Ortadouda gelien byk medeniyet devirlerini gsteren, kronolojik srayla oluturulmu, maketler, resimler ve grafiklerle ifade edilen ve arkeolojik eserlerinde bulunduu retici nitelikte bir sergi dzenlendi. Bunun yannda, Trk Tarih Kurumu kongreye katlan yelere Truva ve Alaca-Hyke olmak zere iki seyahat tertip etmitir.237 Kongrede, a konumasndan sonra krsye gelen Maarif Vekili Saffet

Arkan, Trk tarihi zerindeki grlerini ve Trk Tarih Kurumunun almalarndan alnan neticeleri izah etti. Trk Tarih Kurumu, aratrmalarnda, tezlerini ispat iin arkeoloji ve antropoloji gibi msbet ilim bulularna ve bunlarla beraber Trk lengistiine dayanr. Hurafeler, din ve siyas incizaplarla yazlm, eserler, indi mlahazalar ve mtalalar, Trk Tarh Kurumu iin kymet olmaktan uzak tutulur. ... Beyan etmeliyim ki, Trk Tarih Tezi, yalnz kendisinin son zamanlarda meydana kard arkeolojik ve antropoloji vesikalar deil, btn dnya limlerinin daha ok evvel karm olduklar vesikalarla teyit kabiliyetini bulmutur . 238 Kongrede Trk Tarih Kurumu as bakan Afet nan, Kurumunun faaliyetleri ve zellikle de yaplan

Gnaltay, Trk Tarih Tezi... a.g.m.s.,338 Trk Tarih Kurumu bakan Hasan Cemil ambel a konumasnda kongrenin amalarn u szlerle aklyordu: Trk Tarihi Kurumunun bu kongre ile takip ettii gaye, senelerle yapt ilim aratrmalarda elde ettii neticeleri, gerek Trk ilim leminin ve gerekse dnyann her tarafndan aramza gelen limlerin tetkiklerine sermektir. TTK s.1. 237 Gker, kinci Trk Tarih... a.g.m. s.I-4. 238 TTK,,s.2-3.

236

153

arkeolojik faaliyetler hakknda bir rapor sundu. Ayn ekilde Kurum genel sekreteri Prof. Muzaffer Gker, Kurumun be yllk faaliyetleri hakknda bilgi verdi.239 Kongrede ilk bildiriyi. Trk Tarih Kurumu Tarafndan Alacahykte Yaptrlan Hafriyatta Elde edilen Neticeler adyla Dr. Hamit Z. Koay sunmutur Alacahykte yaplan kazlar hakknda zet bilgi veren Koay, sonu olarak unlar sylemitir: Her bakmdan Hyn eski kltr, Asya kltr dolaysyla Trk kltr ile ilgilidir. Trk rknn tarihi alarda olduu kadar tarihten nceki devirlerde de faal olduunu, beeri medeniyetin gerek olumasnda yaylmasnda ve gerek mil olduunu kabul etmek lzmdr.240Kongredeki yabanc

konumaclar arasnda Trk Tarih Tezinden farkl dnenler olduu gibi Tezi destekler mahiyette konuanlarda oldu. Mesel, bunlardan Dr.Sp. Marinatos, kinci Bin Ylda Girid Adas ve Girid-Anadolu Dnyas241 adl bildirisinde Tarih Tezinden farkl dndn ortaya koymutur. Marinatos,Yunanistann zelliklede Giridin Anadolu ile ilikisi zerinde bilgi verdikten sonra Yunan

Kltrnn Anadolu olamadan anlalmasnn mmkn olmadn sylemitir. Yunan kltrnn en eski yazl antlar ve dnyann en gzel iirleri lyada ve Odise, Anadoluda meydana geldi. Bu yarmada da arkn en eski ananesi Etilerin ve Yunanllarn ndo-Cermen kanyla kart. Bylece,evvel Yunan,sonra Ltin ve bununla dnya kltrn oluturan kymetli halita meydana geldi. Beeriyetin beii Asyadr, fakat kltrn beii Anadoludur.242 Bunu yannda Kongreye katlan yabanc ilim adamlar arasnda Trk Tarih Tezini destekler mahiyette bildiri sunanlarn says daha fazla idi. Bunlar arsnda phesiz, kinci Trk Tarih Kongresinin fahri bakan olan svireli antropolog Eugne Pittard bata gelir. nk Eugne Pittardn XX. yzyln balarnda, Anadolu neolitik kltrn, Balkanlardaki ve Anadoludaki Trklerin antropolojik zelliklerini aratrd ve Asyadan gelenlerle karlatrd ve brakisefal benzerlikten yola karak Trklere ilgi duyduu bilinmektedir.243 Pittard,Neolitik Devirde Kk Asya ile Avrupa Arasnda Antropolojik Mnasebetler adl bildirisinde Anadoluda yaayan
239 240

TTK,s.15-20. TTK,s.32. 241 TTK,s.157-170. 242 TTK,s.170. 243 Suavi Aydn,Kimlik Sorunu,Ulusallk ve Trk Kimlii teki Matbaas, 1998, Ankara, s.80.

154

pro-Etilerle Orta Asya Trkleri arasnda balant kurmutur.244 Avrupallar tarafndan tesis edilmedii bilinen Avrupa Neolitik Medeniyetinin Avrupaya gelii nasl oldu sorusuna cevap vermitir. Tabidir ki, bunlar brakisefal insanlarla meskn yerlerden, yni n Asyaya en yakn mntkalardan gelmilerdi. Milattan iki bin sene evvel Etiler bu hususiyetleri kendilerinde idame ede gelmi olduklar gibi,Anadolunun bugnk halknn ekseriyetinde bunlar aleddevam grlmektedir. u halde,muhakemelerimizin bir kymeti varsa, bu muhakemelerden bizzarure kacak netice de u olmak icap eder: Neolitik medeniyet dediimiz sosyal inklb getirenler, Anadoluda sakin olan cetlerdir. Hali hazrda malmatmz bunun byle olduunu gstermektedir.245 Dr. W. BrendenstainEtrsk Meselesinin imdiki Durumu adl bildirisinde Etrsklerin Trkl ile ilgili bilgilerimizin yetersiz olduunu sylemise de, Etrsklerle ilgili dil almalardan yola karak Etrsklerin tarihini Orta Asya ya kadar gtrmtr.Etrskler, bu gramer hususiyetlerinin zuhur ettii alarda Trklerle ayn yaay artlar altnda yaamlardr. Onun iin Etrsklerin meneini,etnolojik mtalaalarnda gsterdii zere Orta Asyada aramalyz246 Kongrede Trk Tarih Tezi erevesinde sunulan bildirilerin yannda Trk kltr hususunda da nemli bildiriler sunulmutur. Kongrede baz yerli ve yabanc tarihiler eski Anadolu, Yunan ve Msr kltr ile Trklerin ilgilerini yetersiz delillerle spat etmeye alrken,247 ounluunu yabanclarn tekil ettii bir grup ilim adam,Trklerin dnya kltrne katklar hakknda son derece dikkat ekici bilgiler vermi ve faydal tartmalar yapmlardr. Bunlardan Rstow, At ve Araba Kullanmnn Tarih ve Sosyoloji Bakmndan Ehemmiyeti adl bildirisinde en eski Trk kavimlerinin Atn ehliletirmesinin nemini iaret ederek, unlar sylemitir:...Svari ,yaya gidebilenden daha yksekte olduu ve hayvann srtnda etrafn grebildii ve mekan itibariyle yksekte durduu iin emir vermesi kolaylamtr. Burada mekn itibariyle yksel olmay,rtbe itibariyle yksek olmakla bir tutuyoruz ki, bu da
244 245

TTK,s.72-73. TTK,s.79-80. 246 TTK,s.219.

155

tabidir. Fakat bu iki eyi niin msavi tutuyoruz? Bunu ok dnmyoruz. Atn srtnda oturan stte olandr. Buna gre hkimiyete ait kelimeler stte olmaktanmeneini alr...Atn ehliletirilmesi de biniciliin kefinden en hd siyas ve itimai meseleye kadar giden hd cihan tarihine ait inkiaf izgilerinin en ehemmiyetlisidir. Bu hattn tarihten nceki balangcnda at ehliletiren ve ilk biniciler olan Trkler bulunuyor.248 W. Koppers ise,Halk Bilgisi ve Cihanmul Tarih Tetkiki Karsnda z Trklk ve z ndo-Germenlik ad tebliinde dil ve kltr unsurlarna dayanarak, Trk karakterleri tad ilmi bakmndan ortaya km olan i Asyann at oban kavimlerinin n Asya ve in kltr zerinde tesir ettiini belirtmitir.249 Koppers, ndo-Germen dnyasna tesir eden iki unsurdan biri Trklere ait at kltr olduunu sylemitir. Atn ilk ehliletirilmesi ve buna bal olan at obanl kltrnn i Asyada yrtlm olan z(kadm) Trkler tarafndan yaylageldii kfi derecede emniyetle sylenebilir. Bu vka, kavimlerin ve kltrlerin tekmlnde emsalsiz bir surette messir olan ve beeriyet tarihinde benzerine tesadf edilmeyen bir mddeti ifde eder. Tarih vkalarn isbat ettii zere ancak bu suretle dar ve asl mnas ve byk devlet prensiplerinin artlar husule gelmi ve prensipler tahakkuk etmitir.250 G.Fehr, Kongreye sunduu Trko-Bulgar,Macar ve Bunlara Akraba Olan Milletlerin Kltr-Trk Kltrnn Avrupaya Tesiri bal altndaki bildirisinde Trkler tarafnda ortaya konduunu syledii atl kltrn Avrupa milletlerine nasl tesir ettiini rnekleriyle anlatmtr. Bildirisine fevkalde enteresan bir milletten bahsedeceim diyerek balayan Fehr,Trk rkndan olan Bulgarlar tetkik ettiimizde, derhal Avrupa medeniyetinin kuruluunda bata bunlarn hissesini grrz...nk, Orta Volgadaki mhim saha ile ark ve orta Balkan Avrupa medeniyetine ithal eden Bulgarlar olmutur... Avrupa harp usulnn tekamlnde Trklerin kuvvetli bir surette mil olular, bunlarn kltrel tesirlerini isbata vesile olan en byk bir delildir.demitir. Fehre gre Bizans ordusunun, Trk rkndan gelen Avar svarilerini ve Trk harb sanatn rnek
247 248

Saray, a.g.m. s.13. TTK,s.859-863. 249 TTK s.650-653. 250 TTK, s.661.

156

almlardr. Trklerin silahlar ve kyafetler yalnz Avrupada deil btn dnyada moda olmutur.251 Abdlkadir nan da kongrede sunduu Altayda Pazrk Hafriyatnda

karlan Atlarn Vaziyetini, Trklerin Defin Merasimi Bakmndan zah adl tebliinde 1929 da Altaylarn batsnda bulunan Balkgl civarnda Pazrk yaylasnda bulunan milattan nce IV. veya III. yzyl ait olduu tahmin edilen mezarlarda yaplan kazlar sonucu eitli eyalar bu arada, eyer takmlar ve at iskeletleri bulunduunu sylemitir. Rus etnograflarn ve arkeologlarn her trl engellemelerine ramen bulunan bu eyalarn o blgede atl kltr yaatan Trklere ait olduunu belirtmitir. Bu hafriyatta elde edilen eserlerin Trk tarihini ve dolaysyla beeriyet tarihinin baz karanlk noktalarn tenvire yardm edecei phesizdir.nan konumasnn sonunda Maksadm, Altayda yni Trkn eski beiinde bulunan bir mezarn, Trk mezar olduunu isbat ederek,kltr tarihimiz iin bir kazan temin etmek deildir. Bitaraf ve hsnniyet sahibi limler iin bunu isbata lzum olmad gibi, kltr tarihimizin de bir mezar kazanmaa hi de ihtiyac yoktur. Bu konferanstan maksadm, atalarmzn brakt bu gibi madd kltr eserlerini tetkik ederken eski Trk rivayetlerinin, epopelerinin ve umumen folklor ve etnografya materyallerinin ibarettir.
252

bu shadaki ehemmiyetini gstermekten

demitir.

smail Necmi Dilmen, Trk Tarih Tezinde Gne-Dil Teorisinin Yeri ve Deeri adl bildirisinde btn dillerin temeli Trk dili olduu grn savunmutur. Gne-Dil teorisi ile Tarih Tezi arasndaki ilgiyi ele alan Dilmen, ..Trk tarihi ve dil almalarnn birbirine sk skya bal olan verimlerinde grebiliriz. Trk Tarih Tezinin ortaya koyduu yeni byk k,Trk dil Teorisinin ilham kayna oldu, bilmukabele, Trk Dil teorisi de Trk Tarih Tezinin delilleri arasnda mhim bir yer tutmaktadr.253 sylemitir. Dilmen, ses ve kelimelerle Gne arasnda balant kurarak, bunlarn Trkedeki anlamlar zerinde durmutur.Gne, btn varln kayna olan bir yksek kudret eklinde alnnca, kltr diline esas olan konkre(somut) ve abstre(soyut) btn genel mefhumlarn da
251 252

TTK,s.314-317. TTK s.143 -151. 253 TTK,s.85.

157

bu kaynaktan domu olaca tabidir.254 Dilmen,

konumasnda Trk Tarih sayesinde, Trk, Kala ve hatt Trk

Tezini glendirici mahiyette sk sk rnekler vermitir. ..Grlyor ki, Gne -Dil teorisi, basit gzken, fakat ok esasl olan analizler kabilesinin, Mezopotamyadaki Keld-veyaKeldanlerin

Seluklerin,Orta Anadolu Galatlar ve Garb Avrupa Kelt veyaSeltleri ile hep bir asldan geldiini meydana kararak yeni ufuklar ayor.255 Yusuf Ziya zer Trk Tarih Tezini destekler grler ihtiva eden Son Arkeolojik Nazariyeler ve Subarlar bal altnda sunduu bildiride, tarihten nce n Asyada nemli medeniyetler kuran Smerlerin ve Elamlarn dil, corafya ve kltrel zelliklerinden yola karak Trk kltr ile olan balantlarn aklamak istemitir. eitli kavimler ve medeniyetler Smerleri ve Elamlar kendilerine mal etmek istediler ise de sonunda Orta Asya meneli olduunu kabul etmek zorunda kaldklarn syleyen zere gre su adamlar,su kabilesi anlamna gelen Subarlar bir Trk kavmidir......Eer Smerlerden evvelki medeniyeti vcuda getiren halkn Subarlar olduu tahakkuk edecek olursa, neolitik medeniyetin menei yine Trkistan olduu tahakkuk etmi olacaktr. 256 niversitede Trk ve slm tarihi dersi veren emseddin Gnaltayslm Dnyasnn nhitat Sebebi Seluk stils mdr? adl bildirisinde Trklerin slm medeniyetindeki yeri zerinde durmutur. Gnaltay bildirisini daha ok vaktiyle Ernest Renan tarafndan ileri srlen ve son zamanlarda baz Arap yazarlar tarafndan da kabul edilen slm dnyasnn geri kalnn Seluklularn n Asya ya gelmesiyle balyor olarak gsterilmesine ve slm medeniyetinin gelimesinde Trklerin hibir rol yoktur iddialarna bir cevap olarak hazrladn sylemitir.257 Gnaltay, Seluklularn n Asyaya gelmeden nceki siyasi karklk hakknda bilgi verdikten sonra Seluklular hakknda unlar sylemektedir: Siyasi olarak bu vaziyette bulunan slm dnyas, itimai hayat itibariyle de daha ackl manzara arz ediyordu..... slm dnyasnn siyasi,itimai,ahlki ve iktisadi bakmndan ok dkn ve anarik bir devrinde kurulan Seluklu devleti, o zamana kadar Abbas
254 255

TTK,s.87. TTK, s.95. 256 TTK;s.124. 257 TTK,s.350.

158

mparatorluunda zuhur etmi olan devletlere nisbetle baka bir mahiyet arzediyordu....Seluklular ilk gnlerden itibaren mstakil olarak sahneye km, yksek seciyelerle mcehhez ,canl ve zl mill bir orduya istinat ediyordu. Orta Asyann yksek yayllarndan inen Seluklu Trkleri ne Badat rten yalan riya, gammazlk, bhtan, nifak, msadere, rvet ve ihtils gibi ahlk rezaletlere lfet etmi, ne de mezhep mcadeleleriyle mnen bozulmulard. Tabiatla mcadele ede ede yetien insanlar, tabiat kanunlarn kavram, realiteye ,msbet dnmee ve grmee almlard. 258 Trklerin slm dnyasndaki aklcla, laik ilim ve felsefe hareketlerine yapt katklar iaret eden Gnaltay, Abbasilerde Memun zamannda grlen tercme ve telif faaliyetleri, dnce hayatnda grlen gelimeler ile Memunnun yetitii Trk evresi almtr.259 Gnaltayn zerinde nemle durduu dier bir hususta Gazalinin slam dnyasndaki olumsuz etkisidir. Ona gre slm dnyasnda felsefe ve laik ilimlerin snmesinde Gazlinin nemli pay vardr. Hatt lmnden sonra dahi eserleri ile etkisi artarak devam etmi ve Osmanl medreseleri zerinde dahi hissedilmitir.260 Sadri Maksudi Arsal, Kongrede Trk tarihinin yeni bir cepheden incelenmesine vesile olan, tarihilii ile hukukuluunu birletiren bir konuma yapt. O, Beeriyet Tarihinde Devlet ve Hukuk Mefhumu ve Messeslerinin nkiafnda Trk Irknn Rol balkl bildirisinde Trk milletinin tarihteki nemini belirten hususlara dikkat ekmitir. Devlet beer kitleleri merkez bir kuvvet tarafndan vazedilmi kanunlara itaat ettirerek, insanlar arasnda emniyet, skn ve bar temin eden, fertleri inzibata,hukuka riayete altran bir messesedir. Devlet, medeniyetin zarf ve ayn zamanda artdr....Derin ve hakl bir gururla sylemeliyiz ki, beeriyet tarihinde en ok devlet kurmu, dnyann trl ktalarnda pek ok milletleri idare etmi olan rk, mensup olduumuz byk Trk rkdr... Trk rk devlet tesis ve idare etmek hususunda mstesna bir kabiliyete, cibill bir mevhibeye maliktir. Devlet kurmak, kurduu devletlerde zaman,mekn ve medeniyet seviyesine gre azam inzibatla, azam adaleti temin etmek,bir Trk devleti sukut ettii zaman
258 259

arasnda balant kurmaya

TTK,s 364-365. TTK,s.352. 260 TTK,s.360-361.

159

derhal onun yerine yeniden bir devlet kurmak ,anari ve kabile kavgalarnn, dahli harplerin hkm srd shalar idare altna alarak milletleri birbirine yaknlatrmak, yeknesak hukuk hayata altrmak, ite, Trk rknn beeriyet tarihinde ifa etmi olduu erefli rollerden biri.261 Maksudi Bat da yerleen yanl kanaatlerden biri olan devlet kuran gebe milletler grne cevap vermitir.Devletin menei meselesiyle uram btn limlerin umumiyetle yeryznde bilhassa Asya da en ok devlet kuran millet Trkler olduunu bildikleri, devlet kuran gebe millete misal olarak, bilhassa Trkleri(Turanleri) aldklar malmdur. Fakat Trkler hakknda Avrupada ok yaylm bir yanl fikir, bu limlere hakikati gstermeye mni oluyor. Bu fikirde: Asya Trklerini mnhasran gebe hayatla yaayan , medeniyetten tamamyla mahrum bir oban millet olarak tanmalardr. Devlet kuran gebe milletlerdir nazariyesi, tarih bir hakikat ile yanl bir fikrin gayri meru birlemesinden domu fikirdir. Tarihi hakikat, dnyada en ok devlet kuran milletin Trkler olmasdr. Yanl zehab da devlet kuran Trklerin gebe olduuna dair fikirdir. Bu fikir tarih hakikatlerden uzak ,tamamyla yanl bir fikirdir. 262 Reit Rahmeti Arat,Trklerde Tarihin Zapt adl seviyesi ve sosyal yaps hangi seviyede olursa olsun bildirisinde kltr hayatnda

toplumlarn

takvimlerin yeri zerinde durmutur. Takvimler, kavimlerin iinde yaadklar artlar icab birbirinden farkl olabilir. Ancak gn ve mevsimlerin birbirinin ayn olmamas,iklimin artlarnn deiik olmas ve muhtelif corafi artlar ierisinde yaayan kavimlerin meguliyetleri her yerde tamamyla birbirine uymad iin .nceleri basit bir taksimat olarak balayan Takvimler, daha sonra salam esaslara balanmtr.263 Arata gre, balangc basit halk takvimleri olan Trk takvimleri zamanla gelierek belirli bir sistem haline gelmitir. Yalnz Trk milletinin tarihin eitli devirlerinde kulland takvim sistemlerine ait malzeme toplu bir ekilde tetkik edilmi deildir. Bu hususun yalnz takvimler iin deil aslnda Trk milli kltr iin de geerli olduuna dikkat ekmitir.264

261 262

TTK,1062-1063. TTK,s.1068. 263 TTK,s.329. 264 TTK,s.330-337.

160

Fransada sanat tarihi ve arkeoloji eitimi gren Trk Tarih Kurumu yesi Remzi Ouz Ark, kongreye sunamad Proto-Etilere Dair adl bildirisinde Asya, n Asyann ve bilhassa da Anadolunun tarih ncesi (Prehistuar) dnemlerinin ihmal yznden yeteri kadar aratrlmadn sylemitir. Fakat son zamanlarda yaplan aratrmalar ve kazlarla n Asya ve Anadoluda yaayan kavimlerin tarihi ve bunlara ait kltrler proto-Etilerin hakknda bilgi elde edinme imkn tarihi ile ilgili nemli bilgiler elde bulunmu ve bilhassa da

edilmitir.Filoloji ve lengistiin etnoloji sahasna yapt terakkiden en mhimi, Etilerin en byk birleme ve hkmetme mntkas gzken Anadolu etnolojisine getirdii nisb izahlardr.265 Arka gre, Etiler zamannda Anadolu siyasi ve medeniyet bakmndan ok nemli bir devre yaamtr. Ayn zamanda proto-Eti medeniyeti kendilerinden sonraki dnemlere de damgasn vurmutur. Bu yzden Alacahykte bulunan belgeler, protoEti cemiyetinin inkiafn ve kltr seviyesini gstermesi bakmndan nemlidir.266 Ark, proto-Etilerin ne taraftan Anadoluya geldikleri meselesinde bu hususta kesif bir karanlktayz demekle birlikte, yeni keiflerle az da olsa bu durumun akla kavuturmann mmkn olduunu ileri srmtr.267 Anadolu ve Mezopotamyay ve her ikisini ayr ayr Asya kltrne balyan hususiyetler- bu yolda tafsilat vermee imdi imkn yoktur- her iki insan cemiyetinin mene birliine bir almet deil midir?.Hele dillerin birlii hususundaki mahedeler bu mene birlii iin dnceleri bsbtn kuvvetlendirmektedir.268 Ayrca Alacahyk evresinde bulunan belgeler onlarn dorudan Trk olduunu sylemese de ProtoEti akmnn imal veya arktan gelmesini pek mmkn bulmaktayz ...TaransKafkasya ve Cenub Rusya yni Asyadan gelmi olacan iddia etmitir.269 Remzi Ouz Arkn Trklerin corafyaya dayal zelliklerini n plna

karmas ve tarihi esas olarak corafyaya istinat ettirmesi, Trklerin Anadoludaki medeniyetleri ve yaaylar ile Asya Trklnden ayr bir millet olduu gr

265 266

TTK,s. 863. TTK,s.870-871. 267 TTK,s.872. 268 TTK,s.872. 269 TTK, s.872-874.

161

ileri sren kltr sadece corafyaya balayan evrelerin Anadoluculuk fikri etrafnda yeni tarih tezler ortaya atmasna vesile tekil etmitir.270 smail Hakk Uzunarl,Ondrt ve Onbeinci yzylda Anadolu nemini

Beyliklerinde Toprak ve Halk idaresi adl bildirisinde birinci elden kaynaklardan istifade ederek halk ynetiminde sosyo-ekonomik faaliyetlerin aklamtr. Trk toprak ve halk idaresinin ada Avrupa halk ve toprak

idaresinden daha adaletli ve salam olduunu syleyen Uzunarl, XIV ve XV. yzylda Anadolu beyliklerindeki toprak ve halk idaresinin, Osmanllarla ayn olduu iddia etmitir. O, Trkler Orta Asyadan beri kurduklar devletlerde bu sistemi uzun yllardan beri uyguladn sylemekle271 bir anlamda Trk kltrnn btnln de ortaya koymu oluyordu. mer Ltf Barkan da kongreye sunamad iin yaynlanan Osmanl mparatorluunun Kurulu Devrinde Toprak Meseleleri tebliinde Osmanl devletini sosyal tarihini ele ald grlmektedir.272 Fuad Kprl Ortazaman Trk Hukuki Messeslerinin Tarihi geliimi adl bildirisinde Trk hukuk tarihinin meseleleri, kaynaklar ve aratrma metotlar hakknda bilgi vermitir. Ona gre Trklerin asker ve siyas tarih dnda kltrel tarihi aratrlmad iin Trklerin slm medeniyeti ierisindeki rolleri yeteri kadar ortaya konmamtr. Kprl,slm medeniyetine girmeden nce Trklerin gebe olduunu ve kendine has sistemlerinin ve messeselerinin bulunmad, Trkler slm dinine girdikten sonra da Trklerin husus hukuku, slm hukukundan ibarettir.eklinde Bat da oluan fikirlere kar Mslman milletler arasnda meneini dinden alan mterek slm hukuku dnda, yine kaynan slm dininden alan bir Trk hukuku olduunu spatlamaya almtr. Trkler gibi eski zamanlardan beri byk siyasi heyetler kurmu bir milletin ise yalnz hususi hukuk deil, bilhassa amme hukuku bakmndan da kendine has messeseler vcuda getirmi olmas gayet tabidir.273

270 271

Behar,ktidar ve ... a.g.e.s. 184. TTK,s.505-506. 272 TTK,s.1002-1013. 273 TTK,s.388.

162

Osmanl Tarihi zerinde bildiri sunanlardan biri olan Trk Tarih Kurumu as bakan Afet nan, Trk-Osmanl Tarihinin Karakteristik Noktalarna Bir Bak adl bildirisinde Osmanl devletinin tekilat hakknda bilgi vermitir. Osmanl devleti messeselerinin ve tekilatlarnn mkemmelliini iaret etmitir. Trk Milletinin tarihi en ok bilinmee layk olan ksmlarndan biridir. Bu tarih o kadar derin ve cihan kltr balaryla perinlidir ki, onun iinde Trk cevherini bulmak, onlar anlamak ayrca insanlk iin bir derstir.274 Fatih Sultan Mehmet devrindeki Osmanl ynetiminin Avrupann feodalitesine rnek tekil ettiini ve ayrca XV. yzylda Anadoluya ve Rumeliye giden Batl seyyahlarn, Osmanl ynetimi, ticar ,asker tekilatlar ve memleketin refah seviyesi hakknda vc ifadeleri bulunduunu sylemitir. Osmanl devleti XV-XVI. yzyldaki kltr ve medeniyet alanndaki inkiaf iin rnekler vermitir diyen Venedikliler gemilerinin bir ksmn Trkiye nan, 1590-1616 ylar arasnda tersanelerinde yaptrdklarn

kaydedersem, Trk-Osmanl denizcilik tekniinin hretine bir misal vermi olurum.. .XVI asrda bir Fransz seyyah, her kyde mektebe tesadf etmi ve iptida maarifin Trkler arasnda Garp memleketleriyle mukayese edilmeyecek derecede yaylm olmasn byk bir hayretle karladn275 sylemektedir. nan, bu bildirisinde Osmanl devleti hakknda genelde olumlu bir yaklam sergilemitir. Yalnz Trk-Osmanl devletinin medeniyet konusunda inkiafn izah ederken Trkn stn vasflarn n plna karm Osmanl devletinin kurulu ve ykseli devrindeki kltr hayatnn Trk milletinin tekilt kudretini gstermek itibariyle ehemmiyeti vardr. O millet ki, erefini ve yksek idarecilerini bulduu zaman en kudretli mevcudiyet olur.276 Osmanl devletinin duraklama ve k devrindeki bozukluklar konusunda ise Devlet idaresi ordusuz, entrikac ulema ile malup ve cahil kumandanlarn ciz ve kendilerinden baka bir ey dnmeyen padiahlarn elinde istikametsiz bocalamaktadr.277 eklinde gr ileri srmtr. Sonu olarak Kongrenin, Birinci kongreden itibaren Trk tarihi hususunda yaplan
274 275

aratrmalar ve almalar

dnya bilim evrelerine aklanmas

TTK,s.756. TTK, s. 757 759. 276 TTK,s.760. 277 TTK, s. 762.

163

bakmmdan byk nemi vardr. Trk Tarih Kongrelerinin asl nemi Tarih Tezinin uzmanlar tarafndan tartlarak gelitirilmesi ve olgunlatrlmasdr. Kongrede sunulan bildiriler belli uzmanlk alanlarn ihtiva ettii iin fazla eitli deildir. Kongre iin 90 bildiri hazrlanmt. Fakat bu bildirilerden 6o kongrede okunmu, yeterli zaman kalmad iin okunamayan 30 bildiri de sonradan dier okunanlarla birlikte yaynlanmtr. Bildirilerin okluu ve zamann azl yznden yerli ve yabanc limlerin her birinin bildirilerini okunmas iin 20 dakikalk sre ayrmak zorunda kalnmtr.278 kinci Kongre Birincisinden farkl olarak yabanc uzmanlar katlmlardr Yabanc bilim adamlar bildirilerinde daha genel anlamda olup dnya tarihinin eitli ynleri zerinde durmasna karlk, yerli bilim adamlar daha ok Trk Tarih Tezini desteklemek iin Trk dili ve Trk milletinin dnyadaki yeri, Anadolunun Trkl konusuna arlk vermilerdir. Trk Tarih Kurumu Genel Sekreteri Muzaffer Gker Trk tarih kurumu tarafndan ortaya atlan ilmi hakikatler etrafnda byk bir lim kitlesi birlemi bulunuyordu.279 demesine ramen yabanc konumaclar arasnda Tezi destekler mahiyette konuma yapanlar olduu gibi Trk Tarih Tezinden farkl dnenler de olmutur. Tarih Tezin de, Trklerin Anadoludaki tarih ncesi varlklar ve medeniyet kurmalar, Anadolunun eski topluluklarnn vurgulamak amacnn Trk unsuruna yaknlklarn Tarih hkim olduu bilinmektedir. Bu yzden

aratrmalarnn odak noktas Anadolu zerinde younlamtr. Anadolunun Trklnn tarih, coraf, kltrel ve antropolojik temellerinin ortaya konmas Trkler arasnda vatan anlaynn haksz glendirmesi yannda, Anadolu zerinde siyasi iddialar iin de bir cevap tekil edecekti. Bunun iin arkeolojik

kalntlardan elde edilen verilerle tarihin eski alar ile Trk milleti arasnda ba kurulmas yoluna gidilmesi gerekiyordu. Ayn zamanda o yllarda Tarih aratrmalarnda Afet nannda belirttii gibi Tarih, Antropoloji ve Arkeolojinin Nitekim Kongrenin a konumasnda Maarif istinat ettii belgelere dayandka temelli olur anlay bilimselci zihniyetin gerei olarak kabul ediliyordu.280
278 279

Gker, kinci Trk Tarih ....a.g.m.,s.2. Gker kinci Trk Tarih...a.g.m. s.4. 280 Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar.... a.g.e. s.242.

164

Vekili de bilimsel zihniyet asndan Trk Tarih Tezinin aratrlmasnda temel dallarn arkeoloji, antropoloji ve lengistik gibi reddi kabil olmayan ilimler olduuna dikkat ekmi ve Trk Tarih Tezi, bilhassa arkeoloji ve antropoloji gibi, reddi kabil olmayan ilimlere dayanr demitir281 Bu durum corafyann ve bunun neticesi olarak da Arkeolojik faaliyetlerin artrmtr. Ayrca XIX yzylda milliyetik akm ve milli devletlerin ortaya kmaya balamasyla arkeoloji, mill btnlemeye tarih bir destek olarak kullanlmtr.282 Bu yzden Trklerin tarih ncesinden beri medeniyet sahibi bir millet olduunu ortaya koymak ve Trklerin Anadolu zerindeki varln ispatlamada arkeoloji nemli bir vasta ve ahit olarak kabul edilmitir. te btn bu sebeplerden dolay kinci Trk Tarih Kongresinde yerli ve yabanc ilim adamlar bildirilerin de filoloji, antropoloji ve zellikle de arkeoloji alanna daha ok arlk vermilerdir. Kongredeki almalarn byk blm 1935 ylndan itibaren balayan zamanla daha nem kazanan arkeolojik kazlardan elde edilen somut madd delillerin ilim dnyasna sunulmas ile gemitir Bundan dolay bu kongreye sunulan 60 bildirinin byk ounluu tarih ncesi arkeoloji ile ilgili hususlara ayrlmtr. Bu adan bakldnda Beharn hakl olarak tesbit ettii gibi kinci Trk Tarih Kongresi bir anlamda arkeoloji kongresi gibidir.283 kinci Trk Tarih Kongresinde tarih metodolojisi, tarih ders kitaplar ve tarih eitimi konularnda hibir bildirinin sunulmamtr. kinci Trk Tarih Kongresinde Birincisinden farkl olarak dorudan Osmanl Devleti ile ilgili bildirilerin sunulmasdr. Bu durum Osmanlya bakta gittike yumuama olduunu gstermektedir. Bunun sebebi Uslunun da belirttii gibi Tez olaanst artlarn ortaya koyduu bir olgu olarak dnldnde, belki artk rejimin yerletiine inanlmas ve kendine gvenle ilgili olabilir.284 kinci Trk Tarih Kongresinde Trk kltrne ait nemli bilgiler veren tebliler de dikkat ekmektedir.
281 282

tarih aratrmalarndaki

nemini

Bunun yannda deiik sebeplerle de olsa

TTKs.2. Sinemolu, Ciner,Atatrkn Trk Tarih...a.g.m. s.83. 283 Behar,ktidar ve...a.g.e. s.174-187.

165

Avrupallarn Orta Asya ve Anadolu zerinde antropojik ve arkeolojik faaliyetleri Trk tarihi asndan bir kazan olarak grlebilir Bunun yannda Kongreye katlan bir ksm yabanc uzmanlarn, Kongre sonrasnda da Trk tarihi ile ilgili yaynlarda bulunmalar Trk kltr ve tarihinin yanl tannmasnn nlenmesi asndan nemli bir gelime olarak kabul edilebilir 285. kinci Trk Tarih Kongresi yerli ve yabanc tarihilerin katlmyla Birinciye gre daha parlak bir ekilde getii sylenebilir. phesiz ki, yabanc uzmanlarn katlmas da kongreye ayr bir renk katmtr. Tarih Kurumu, kinci Trk Tarih kongresi mnasebetiyle Dolmabahe Saraynda dzenlenen ve tarih ncesinden Cumhuriyet devrine kadar yurdumuzda ve Orta douda gelien byk uygarlklar ortaya koyan retici nitelikli Trk tarihi ve Eski Eserler Sergisi adyla alan sergi byk ilgi grm ve kongreye ayr bir hava getirmitir.286 u da var ki, Kongrenin yukarda da temas edildii gibi btn parlak ve

renkliliine ve hatt Coraf, antropolojik, arkeolojik delillerin tartlmasna ramen Birinci kongre kadar hareketli gememitir. Bunda konumaclarn, genel de Tarih Tezini destekler mahiyette bildiriler sunmas -birka istisna dnda- etkili olduu sylenebilir. te yandan Trk Tarih Tezi artk kesin zaferini ilan etmi olduu kanaatnn hkim olmas da olabilir. Nitekim kinci Trk Tarih Kongresi hakknda grlerini belirten emsettin Gnaltay, Tarih Tezinin yabanc limlerce takdirle karlandn syleyerek, Tezin kati zaferini ilan ediyordu.287 Tez zafere erimiti, fakat Beharn dedii gibi eletirel ve zmleyici yntemler birka disiplin erevesinde kstl kalmt. Mesel, Sosyoloji,siyaset tarih yazcl ve felsefe bir kenara itilmi ya da ok yzeysel olarak ele alnmt.288 Sonu olarak Trk Tarih Tezi, Cumhuriyet dneminde mill tarih almalarna da hz kazandrmtr. Trk tarihini ok eski devirlere gtrd gibi, sonradan baka isimler alm millet ve medeniyetlerin meneini aratrmaya,slm dnyas dnda kalan Trklerin tarihini yazmaya ,bugnk Trk topraklarnn tarih
284 285

Uslu, Tarih Tezi Penceresinden...a.g.m. s.125. Gnaltay, Trk Tarih Tezi .. a.g.m. s.338. 286 demir,Cumhuriyetin 50. Ylnda ... a.g.e..s.45. 287 Gnaltay, Trk Tarih Tezi...a.g.m. s.338. 288 Behar,ktidar ve... a.g.e. 191-193.

166

ncesinden balayarak zamanmza kadar gelen tarihini, arkeoloji ve filolojinin de yardm ile aydnlatmaya, buralarda kurulmu olan medeniyetlerle komu medeniyetler arasndaki mnasebetleri aramaya ve bunlarn Orta Asya ile olan ballklarn meydana karmaya sevk etmitir. Uzun yllar Trk Tarih Kurumunun sekreterliini yapan Ulu demire gre de Cumhuriyet devri tarih aratrmalar ve tarih neriyat bakmndan tam bir gelime devridir.289 Fakat geni mnada tarih aratrmalar Trk Tarih Kurumunun 1931 ylnda tesisiyle balad. Bu dnemde tarihilikle ilgili, youn vesikaclk almalar vardr. Trk tarihleri yazld,tercmeler yapld, eski metinler basld.. Mill ve milletler aras kongreler dzenlendi. Ayrca Halk Evlerinde de tarih almalarna byk nem verildi. Bundan baka milletleraras nemli tarih kurulularna ye olundu. Bu faaliyetlerde dikkat eken bir husus Trk Tarih Kurumunun zerk bir stat ve bamsz mal kaynaklarla kurulmasdr. nk eitli iktidarlarn tarih hakknda deiik dnceleri olabilir dncesiyle Kurum, devletin yaps iinde tekilatlandrlmamtr.290 C. TRK TARH TEZNN DEERLENDRMES Trk Tarih Tezi, Trklerin dnya tarihindeki yeri hakknda grler ihtiva eden ve dnya tarihine bak, Hint-Avrupa tarihiliinin Atina-Roma eksenine kar, Orta Asya -Anadolu eksenine oturtmas gibi geni konular ele alp yeni bak alar getirmitir. Bunun yannda Tezin inasnda tarih delillerle bir amaca ulamak yerine, daha nceden belirlenmi bir amac ortaya koyma ve bu amaca ynelik iddialar delillendirme yoluna gidilmitir.291 Dier yandan yeni rejim, kar karya kald her trl problemin zmn onda arayan bir yaklam sergilemitir. Bu kadar iddial grler ileri sren ve olaanst bir dnemin rn olan Tez, kndan itibaren tenkitlere ve tartmalara yol amtr. Trk Tarih Tezi balangta daha ok Orta Asyann kurumas meselesi; Orta Asyann prehistorik dnemdeki yerleime ak olma hususu; brakisefal rkn
demir, Yllarn inden ,s.203. Karal, Tanzimattan Gnmze..... a.g.e.,s.265; Ortayl, Gelenekten Gelecee. a.g.e. s.110-114. Berktay Cumhuriyet Dnemi Tarih almalar...a.g.m.s. 2463. 291 Lews,Modern Trkiye... a.g.e. s.356.
290 289

167

ana yurdu Orta Asya olmas; Smerlerin ve dier n Asya kavimlerinin Trklkle mnasebeti hususunda tenkid edildii grlmektedir.292 Belki Cumhuriyetin o gnk artlar ve heyecan iinde baz hususlar gndeme gelmemi olabilir. Daha sonraki dnemlerde Tez, ok eitli ynlerden tenkite uramtr. Hatt zamanla Tezi tamamen inkrna ve hatt alternatif Tezler ileri srlmesine kadar gidilmitir. Bu blmde Trk kltr tarihi iin nemli bir mevkie sahip olan Trk Tarih Tezinin hangi noktalar ne maksatla tenkit yapld, itiraz edildiini ve Tez hakknda dnceleri ele alcaz. 1. Resm Tarih ddias Trk Tarih Tezinin, tenkid edilen ynlerinden biri de resm tarih olduu iddiasdr. Resm tarih kavram zerinde olumsuz tarzda pek ok speklasyonlar yapld bilinmektedir. Bu husus, Tez farkl bir yorum getiren konusunda daha ziyade ar tenkid ve itirazda bulunan deiik grteki aydnlarn adeta mterek fikri gibidir. Bu konuda lber Ortayl yle diyor: Resmi tarihilikten devlet yneticilerinin yceltilmesi kast ediliyorsa byle bir anlay iin tarihin en eski alarna kadar gitmek gerekir. Ama modern anlamda resm tarihilii Rnesans ve Aydnlanma dneminde aramak gerekir. Ona gre resmi tarihilik her eyden nce bir tekilatlanma ii olup, tarih yazclnn tek merkezden yaplmas, denetlenmesi alt birimlere yaylmas gerekir.....Parti ideolojisinin kontrolnde ve devlet aygt ierisinde yer alan Akademi veya niversitenin rejimin saygn tarihileri bakanlnda ortaya koyduu sentezlerin, niversitelerden orta retime ve popler yaynlara kadar kaynak tekil ettii bir sistem anlalmaldr. Bu bilimsel, eitsel ve yaamsal rgtlenme bir bakma ancak salam brokratik altyaps ve zengin btesi olan toplumlarda uygulanabilir.293 Resm Tarihilii genel hatlaryla belirtikten sonra 1930lu yllarda

Trkiyedeki tarih yazcl ele alndnda resm tarih yazcl unsurlarn bir btn halinde grmek mmkn deildir. Bir defa resm tarihilikte olmas gereken gr birlii, Trkiyedeki resm tarih grne nclk yapacak tarihiler arasnda
Gnaltay, Trk Tarih Tezi...a.g.m. s. s.389. lber Ortayl, Resm Tarihilik Sorunu zerine Tarih ve Demokrasi Tark Zafer Tunaya ya Armaan, Cem Yaynevi, stanbul 1992, s.33.
293 292

168

yoktur.

Nitekim 1932 ylndan itibaren Trk Tarih Kurumu tarafndan

Trk

medeniyeti ile ilgili konular ihtiva eden Trk Tarihinin Ana Hatlarnn yeniden yazlmasnda grev alanlar arasnda dnce ve metot bakmndan gr birlii olmad grlmtr.294 Bunun dnda her zaman iin bir ok kimsenin aykr diyebileceimiz tezler yazd da bir gerektir. Hatt resm tarih grnn g teorisiTarih Kurumunun yaynlad Belleten saylarnda bile pek ittifak grmedii bilinmektedir. Bunun dnda resm tarih tezini destekleyecek okul kitaplar dnda yardmc yaynlar pek azdr. Resm tarih tezinin olutuu lkelerde olduu gibi tiyatro ve sinemalarla Tez yeteri kadar desteklenmemitir. 1930lu yllarda yeni Tarih Tezinin getirdii heyecan vardr, ama herkes buna katlmamakta ve Tezi destekleyen aratrmalarda yetersiz kalmaktadr. Bylece Tezde birlik ve kontrol olmad gibi amatr ve profesyonel grler kopuk biimde konferanslarda ve yaynlarda dolamaktadr. Netice olarak, Trkiyede Resm tarihilik iin gerekli tekilatlanmann ancak dou belirtiler vardr295. Her devletin kendi varln korumas ve ayakta durabilmesi iin temel

dnceyi kendi fertlerine anlatmak durumunda olduu da bir gerektir. Trk Tarih Tezi, Avrupann baz devletlerindeki resm tarihlerden farkl olarak mill devleti ve lke btnln tarihi temellere dayandrmak suretiyle gelitirilmitir Tezin temelinde Trkiye Cumhuriyeti devletinin ve rejiminin geleceini salam temellere oturtulmasn salamak, ksaca yeni Trk devletinin varlk sebebini topluma anlatlmak gelir. Bu yzden . okullarda okutulan tarih kitaplarnda ilm gereklerden uzaklamamak kaydyla, hadiseler mill bir grle aratrlm ve anlatlmtr. Trk Tarih Tezini Resm Tez olarak tenkit edenlerin, hemen Tezin bu mill ynn tenkid etmeleri dikkat ekicidir. Halbuki XIX. yzyldan beri Avrupada btn lkelerde ilk ve orta okullardaki tarih ders kitaplarnn belirli bir gayeye hizmet iin yazld mlumdur. Nitekim Yusuf Akura,Trkiyenin bu hususta ge kaldn belirterek, unlar syler: Artk biz de kitaplarmzda, derslerimizde, kendi rkmza, kendi kavmimize lyk olduu mevkii vermeye ve btn beer vakalarna

294 295

EyiceTrk Tarihinin ... a.g.m. s.509-536. Ortayl,Resm Tarihilik... a.g.e. s.36-38.

169

mill noktai nazarmzdan bakmaya, yani garpllarn telif ve tedris usullerini benimsemeye baladk296 2.Osmanl Devletiyle lgili Tenkidler. Trk Tarih Tezinin, en ok tenkid edilen hususlarndan biri de Osmanl Devletine bak tarzdr. Trklerin onbinlerce yl nceki tarihi zerinde durulduu halde Osmanl tarihi zerinde yeterince durulmad dile getirilmektedir. Gerekten Trk Tarih Tezinde eski bir millet olan Trklerin, tarihin derinliklerinden geldiklerini ve ileriye doru akp gittii belirtilmekle birlikte,Osmanl tarihinin snk brakld ve hatt Trk milleti iin karanlkbir devir gibi gsterilmeye alld bilinmektedir. Bunun yannda kongredeki bildirilere ve okul kitaplarna yansyan ekli ile Osmanl Devletinin ykselme dnemindeki baarlar Trk milletinin zeka ve kabiliyetine balanrken, Osmanl devletinin gerileme sebepleri ise yneticilerin basiretsizlii ile aklanmtr.297 Tezde Osmanllara kar olumsuz tavr alnmasnn temel sebebi Osmanl devleti ile onun yerine kurulan Trkiye Cumhuriyetinin farkl siyas, sosyal ve kltrel yapda olmasdr. Ayn zamanda Cumhuriyet Trkiyesinin ideolojisi, Osmanl Devletinin dnya grne kar bir tepki oluturuyordu. Cumhuriyeti kadrolar, Bat medeniyetine ait kabul edilen btn deerlerin Osmanl Devletinde olmadna inanyorlard. Osmanl Devletinin din-mmet yapsna karlk Cumhuriyet ideolojisinin temel esas milliyeti ve pozitivist unsurlarn ekillendirdii laik ve dnyev bir temele dayanmaktayd.298 Bylece Osmanllar tarafndan kesintiye uratlan Trklerin medeniyet tarihi, Cumhuriyetle birlikte bir tr yeniden doua ve kald yerden byk bir hzla devam etmeye hazrdr mesaj veriliyordu. Bunun yannda Osmanllarn Avrupa karsnda malubiyetinin bir trl hazmedilmemesi ve ayn zaman da yenilginin arln Yeni Devlete yklemekten kurtulmak da reddi mirasn sebepleri arasnda saylabilir.299
296 297

Akura, Birinci Trk Tarih...a.g.m. s.30. TTK,s.760-762; Tarih-III,s.40. 298 Karal, Atatrkn Trk tarihi...a.g.m.s.164; Tuna,a.g.m. s. 62-63. 299 Uslu, Tarih Tezi Pencerisinden...a.g.m. s.124-127.

170

Bu yzden Trkiye Cumhuriyeti mill tarihini, Osmanl zihniyetinin ve siyasetinin dnda, ypranmam, tenkitten uzak kalm ve birazda destan mitolojik olan bir tarih zerine vurgulanyordu..300 Bunun bir dier sebebi de Cumhuriyeti kadrolarn, Osmanllar, Trk ve ina etti. Tez ile ayn zamanda Trklerin,

Osmanldan nce de tarihte var olduunu ve byk baarlar gsterdii

milletini Osmanl potas iinde eritip yok etmek istedikleri

ve Osmanl

kozmopolitlii iinde ihmal ettikleri eklindeki sulamalaryd. Trk Tarih Tezinde Osmanllk cereyan, Trk adnn anlmamas, mill tarihin yalnz ihmali deil htta yazlm olan sayfalardan kaznp silinmesi...301 olarak sert bir tarzda tenkit edilirken, Cumhuriyetle, Osmanl devletince uzun yllardan beri ihmal edildiine inanlan Trklk uurunu uyandrlmak istendii. devaml ekilde vurgulanmtr. Bu hususta Trk Tarih Kurumu yelerinden Hasan Cemil ambelin tesbiti dikkati ekicidir.Trk milleti cihan tarihinin en mhim millerinden biri olmutur ve btn beeriyetin tarihi, ilk balangcndan beri onun ruhunun silinmez ebed izlerini tar. Byle olduu halde mill bir tarihimiz olmad iin,imdiye kadar, tarihsiz bir millet olarak yaadk,hakiki tarihimizden tegafl ettik Bu cidden feci bir eydir ve daha ziyade eski gafil asrlarn kabahatidir. Mill uurunu istirdat eden byk Trk milleti buna tahamml edemezdi302 Batdaki milletlerin bugnk meden seviyesine eriebilmesini salayan millet olma uuru yzyllar nce gerekletii ve bunun neticesi erken dnemde mill devletlerini kurmasna ramen, Osmanl devletinin bu anlamda bir milli devlet olmadn ve mill devlete temel tekil edecek bir mill kltrden de mahrum olduu iin geri kald konusu tenkit edilmitir.303 Cumhuriyet dnemi Tarih Tezinin belirgin unsurlarndan biri de altn a ve karanlk a inasdr Trk milleti uzun yllar yneticiler tarafndan ihmal edilip geri brakld bir karanlk dnem(Osmanl dnemi)sonunda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile uyanarak gemi altn ada olduu gibi mill
Behar,ktidar ve..a.g.e. s.207; Copeaux,a.g.e. s.40; Kodaman,Cumhuriyetin Tarihi..a.g.e s. 91; Orhonlu,a.g.m. s.29. 301 Tarih-IV, s.V. 302 Hasan Cemil ambel,Makaleler...a.g.e.s.14-15. 303 Copeaux,a.g.e s.40; Orhonlu,a.g.m. s.29; Doan Kuban, Atatrk Ulusuluu ve Geleneksel KltrBelleten, CiltXXXVII,No:148,Ekim 1973,s.530; Trkdoan,Deime- Kltr...a.g.e. s.14300

171

deerlerine ve kendi benliine kavumutur. Altn a, uzak mazide ihtiaml bir kaynak olarak grlen Trklerin ana yurdu Orta Asya ve daha sonrada glerle medeniyetlerini gtrdkleri blgelerde yaadklar devirlerdir. Tezin her safhasnda bu hususu grmek mmkndr.304 Bunun iin de Cumhuriyeti kadrolar, Trk tarihinin varln ve bykln ortaya karmay mill devlet nitelii kazanm bir toplumun kendine dn olarak grmlerdir. Trk Tarih Tezi, Reit Galipin deyimiyle Trk milletini alr, onu okur,onu aratrr,onu anlatr ve millet hayat ve istikbaline ait dsturlar ancak onun gemi hayatndan,onun tarihinden karr305 Bu yzden, mill devlet olarak kurulan Trkiye Cumhuriyeti, mill kimlik inasnda yakn gemi olarak Osmanl mirasn reddederek tarih alanndaki almalarn Osmanl ncesine zellikle eski Trk tarihine yneltmitir Tez olaan st artlarn ortaya koyduu bir olgu olarak dnlrse

Cumhuriyetin ilk yllarndan sonra zamanla rejimin yerletii kanaat hasl olduktan sonra Osmanlya bakta deime olmutur. Mesel, 1932 deki Birinci Trk Tarih Kongresinde Osmanllara dair hibir bildiri yokken, 1937 de kinci Trk Tarih Kongresinde Osmanllara ait bildiriler sunulmas buna rnek olarak verilebilir. Hatt Ortaylya gre Osmanl dnemi sylendii kadar ihmal edilmediini belirtir. Osmanl aratrmalarnn en parlak dnemini bu yllara rastladn ve bilimsel Osmanl tarihiliinin bu yllarda temelinin atldn bilmek gerekir306 3.Orta Asya Meselesi Bilindii gibi. Tezde o devirde mukaddes yurt diye adlandrlan Anadolunun da byk nemi vardr. Daha nceden de anlatld gibi Trk milletinde vatan uurunu glendirmek ve Anadolu zerinde Batl devletlerin siyasi ihtiraslarn ve yaygaralarn susturmak iin Anadoluda eski alarda medeniyet kurmu olan kavimlerin Trklkle alkalar meselesi Tezin alan iine girmektedir. O yllardaki ifadeyle Trklerin Anayurdu Orta Asya, kutsal yurdu Anadoludur. Durum byle
41. Tuna, a.g.m.s.62; Uslu,Tarihin Penceresinden... a.g.m. s.124-127; Behar,ktidar ve... a.g.e.s. 207. 305 Reit Galip,Trk Tarih ...a.g.m s.166-168.
304

172

olmasna ramen Trk Tarih Tezi ile Trk tarihiliinin, Trkiye tarihilii olmaktan ok, romantik bir yaklamla Asya bozkrlarna uzand ve efsanev aklamalara bavurulduu ileri srlm, Trklerin Orta Asyadan gelmesini Anadolu varken Orta Asyaya gidildi gibi ifadelerle ak veya rtl bir ekilde kar klmtr. Atatrkn lmnden sonra Anadoluda yaam kavimlerin Orta-Asya kkenlilikleri zerinde fazla durulmakszn, mill tarih anlay hmanist bir Anadolu yurtseverliine dntrlmeye allmtr. Sonunda Trk Tarih Tezine kar, Orta Asya.y devreden karmak suretiyle Anadoluculuk ad verilen Anadolu Halkn temel alan alternatif tarih tezleri gelitirme yoluna gidenler olmutur.307 Trk Tarih Tezinde, Trk tarihi Orta Asya Anadolu balantl bulunmasna karlk, Anadolucu hareket, balang noktas Anadolu olan bir anlamda toprak milliyetilii diyebileceimiz bir grn szcs olmutur.308 Bu gr sahibi olanlarn bir ksm, Anadolu da Trk milleti yoktur diyecek kadar ileri gitmiler ve Anadolu halknn Yunan ve Romallarn bir devam olduu, Orta Asya ile bir balants bulunmad, Trklerin de dahil olduu bir karm(halita) Anadolu milleti olduunu iddia etmilerdir.309 4. Hititler Meselesi Yine bu hususla alkal olarak Tezin en ok tenkit edilen noktalarndan biri de Anadoluda eski alarda medeniyet kurmu Hititler ve Mezopotamyada Orta yaayan Sumerlerin Trkl meselesidir. Aslnda Trk Tarih Tezinde Hititler ve Smerler gibi Orta Asyadan gelmi kavimlerin

Asyadan g eden btn kavimlerin Trklnden ok, belli bir rka balanmayan Trk asll olmalar konusu zerinde durulmutur. Atatrk eski Anadolu kavimleri ile Trklerin alkalarnn olup olmadnn aratrlmasn istemitir.310 Daha nceden de izah edildii gibi Anadolu, Mondros mtarekesi ve Sevr Antlamalarnda paralanmak istenirken,Trk Milletinin Tarih ve medeniyeti inkr edilmiti. te Atatrk bu acy derinden hissettii iin, sulh ve skn devrine kavuan Trk milletini
306 307

Trk

Ortayl,Gelenekten. Gelecee a.g.e. s.111. Saray,a.g.m. s.11; Bayraktar, a.g.m .s.75-76. 308 Fsun stel,Trk Milliyetiliinde Anadolu Metaforu Tarih ve Toplum, S. 109, Ocak, 1993, s.55. 309 Faruk Kadri Timurta, Atatrkn Tarih Grne Dman olanlar Trk kltr, Cilt IV, S. 41, Ankara, 1965, s.519.

173

topraklarndaki medeniyete hakl olarak sahip olduunu, tarih ilminin yeni metotlar ile ortaya koymak istemitir. Bu konuda Atatrkn u tesbitleri dikkat ekicidir. ...nk Anadoluya trl devirlerde gler ve istilalar, tarihi devirlerde olduu gibi daha eski alarda da olmutu. O halde bu glerle zincirinin halkalarn tamamlamak ve Trk kavmi ile ilgisini bulmak lzmd. nk bugn, Trkiyede yaayan halk, btn bu eski medeniyetlerin varisi idiler. Bilhassa Anadoludaki tarihi temelimizi derinliklerde aramak icap ediyordu. te btn bunlarn mantk ve ilm cevaplarn bulacak ,ilmi bir heyetin ve fakltenin olmas gerekliydi. Tarihimizi sadece yabanclardan renmeyecek,ayn zamanda, kendi uzmanlarmzn tetkikler yapmas lzm gelecekti311 Enver Ziya Karal, o yllarda bunun bir teori olduunu ifade ederek, bu konuda Belli olmayan her ey hakknda nsanolu teoriler ortaya koymutur. lmin, kuralna gre, gerekli deliller bulunucuya kadar teoriler ortada kalr. Tarih ilminin ispat kurallar belgeler ve vesikalardr.demitir. Hititlerin ne olduu kesinlik kazanmadn, bu yzden bir ksm aratrmaclar Hititler Orta Asyadan geldi derken bir ksm da aksini sylyordu. Trklerin bu toprakta otokton olmadnn iddia edildii yllarda Atatrk de Hititlerin ,Orta Asyadan gelme teorisini kabul etmitir.312 Ortaylnn dedii gibi o yllarda baz benzerliklerin Bat tarihlerinde de grldn, Kurt Bittel gibi Almanlarn en byk Hititologlarndan biri, Hititlerin Alman olduunu, Macar limleri Smerlerin Macar olduunu iddia edebiliyorlard.313 Bylece Anadolunun eski devirlerden beri Trklerin vatan olduu, eer Anadolu en eski sahiplerine verilmek isteniyorsa, Anadolunun en eski sahipleri Trkler olduu vurgulanmak istenmitir Grld gibi burada asl ama Hititlerin Trk olduu iddias ile Anadolunun ilk ve asl sahibinin Trkler olduu grn salamlatrmaktr. olabilir.314 Eski alarda Anadoluda yaayan kavimlerin Trkl konusunda Atatrk zamannda aratrmalar yaplm ve onun lmnden sonra da
310 311

Akurgaln iaret ettii gibi

bunda bir anlamda da Batya kendi silahyla mukabele etmek dncesi hkim olmu

ve hl da

Saray, a.g.m. s.11. Afet nan, Trk Tarih Kurumu 40 Yanda Belleten,Cilt XXXV,Ekim 1971,S. 40,s.525-526. 312 Karal, Felsefe Kurumu Seminerleri Tartma ,s.265-266. 313 lber Ortayl Felsefe Kurumu Semineri,Tartma s.262. 314 Akurgal, Tarih lmi ve...a.g.m. s.582-.583.

174

aratrmalar yaplmaktadr. Yalnz arkeolojik aratrmalardan elde edilen neticelerle ad geen kavimlerin Trklkle bir ilgisinin olmad bugn artk iyice anlalm bulunmaktadr. Bu yzden bu hususta eskisi kadar srarc olunmam ve hatta okul kitaplarndan dahi karlmtr. 1940 yllarda okutulan okul kitaplarnda yalnzca Hititler ve Sumerler gibi kavimlerin Asyadan geldikleri ifade edilmekle yetinilmitir. erafettin Turan bu hususta unlar sylyor:...Ben o devri yaamadm ,ama hibir zaman Atatrk Hititlerin Trkln ispat edin diye bir direktif vermi deildi, sanyorum; ama bu memleketin kltrn, medeniyete katklarn ispatlama abasnda idi. O devirdeki ortam gerei... yazld ifade edilen eserle HintAvrupallarla Trklerin mterek birlii veya Msrllarn Trk olduunu, Smerlerin Trk olduunu ortaya attlar. Ama bunlar Atatrkn zaten salnda ksmen ortadan kalkt Bugn ne Kurum olarak,ne retim messesesi olarak bu grn ierisinde deiliz.315 Bugn dnyada ve Trkiyede Smerlerin ve Hititlerin Trk olduunu ortaya koyan hibir ciddi bilim adamna rastlanmamaktadr.316 u durumu gzden uzak tutmamak lzm ki, Trk Tarih Tezinde Anadolunun eski sakinleri olan Hititlerin ve dierlerinin Orta Asyadan gelen Trkler olduu ve onlarn kurduklar medeniyetin de Trk medeniyeti olduu sylenmitir. Halbuki Atatrkn lmnden sonra ileri srlen grte Hititlerin Trk olup olmadklar nemli deil szleriyle balayp daha sonra Trk olmadklarn syleyerek Anadolunun eski tarihine ve medeniyetine sahip klmtr. Ankara Belediyesi tarafndan Shhye meydanna gne kursu diktirilmek istenmesinin baz kesimlerden tepki grmesi zerine Ekrem Akurgaln 8.II.1977 tarihli Milliyet gazetesinde yaynlanan bir yazsnda unlar sylemitir:Hititlerin Trk olmadklar bir gerektir. Ancak Anadolunun bir ok yrelerinde katksz diyebileceimiz lde Hititler bu gn bile yaamaktadrlar. Bugn Trk ulusu,eski Anadoluda yaam kavimlerle Trklerin kaynamasndan ortaya kmtr. Bir baka deyile Trkiye Trkleri, canlar ve kanlar ile Anadoluludurlar.Hi bilinmez, belki de bu antn(gne kursunu) dikilmesini yadrgayan yazarlardan kimilerinde Hatti ya da Hitit kan bile bulunabilir...Hattiler ve onlarn lsnde Hititler bizim atalarmz,

315 316

erafeddin Turam, Felsefe Kurumu Seminerleri,Tartma s.264. Ekrem yiit, Felsefe Kurumu Semineri,Tartma s.273.

175

bizde onlarn torunlaryz.317 Mehmet Saray Atatrk ve Trk Tarihi makalesinde, 1950den itibaren

Trkiyede yaplan tarih aratrmalarna ayrlan mal kaynan mhim bir ksmnn Trk kltrnden daha fazla eski Anadolu kltrleri iin sarf edilmesine dikkat ekmitir.318 Netice olarak eer olaylarn gidiat dikkatle takip edilirse Anadoluculuk tarih grn ileri srenlerle, bu grn kamuoyundan destek grmemesi zerine, son yllarda Trk milleti yerine mozaik kltr tezini ileri srenler arasnda ne derece fikir birlii olduu grlr. 5. Milliyetilik Yn Dier taraftan da Trk Tarih Tezinde hkim gr Trk milliyetiliidir. Bunu Trk Tarihi Tezinin genel tablosunda grmekle beraber, ayn zamanda kongrelerde sunulan teblilerde, konumalarda ve tarih kitaplarnda her safhasnda grmek mmkndr. Olaylarn anlatmnda Trk milletini daima n plna karlmas ve Cihan tarihine ok tesir eden Byk Trk milleti, gibi Trk milletini yceltici ifadelere sk sk rastlanlmaktadr Daha nce de temas ettiimiz gibi bunun byle olmasnda millet olma uurunun uyandrlmas yannda Trk insanna Osmanl Devletinin son dneminde sarslan kendine gven duygusunu yeniden tesis etmeye almann nemli pay vardr. Tezin arka plnndaki bu gerei dikkate almadan Tezin belki de en ok tenkit edilen yn ar milliyeti olduu grdr. Tezdeki milliyetilik anlay gnmzdeki okul kitaplarnda o devirlere gre mukayese edilmeyecek derece azalmasna ramen baz kesimlerin hl hmanistlik ve bilimsellik adna bu hususta tenkitlerine devam etmesi dikkati ekicidir. 6. Bilimsellik Yn Trk Tarih Tezine yneltilen tenkidler arasnda bilimsellikten uzak olduu gr de yer almaktadr. Bu grte olanlarn iddias genelde yle zetlenebilir: Tez serbest bir tartma zemininde ele alnmadan aceleye getirilmi ve bilimsel
317

Ekrem Akurgal (Trk Tarih Kurum yesi)Hattiler, Hititler ve Gne KursuBelleten, Cilt XLI,S.162,Nisan,1977. 318 Saray,a.g.m. s.12

176

metotlardan uzak romantik yaklamlara ve efsanevi aklamalara bavurulmutur. Buradaki tenkidlerde bazen ak bazen de rtl olarak ifade edilmek istenen, Trk Tarih Tezi ile Trk tarihi hakknda ileri srlen grlerin hibir ilmi deeri olmad ve bunlarn ancak devletin resm ideolojisinin yaklam tarz olduudur. Bra Ersanl Behar, Trk Tarih Tezinin tartld kongrelerde farkl grlere yer verilmediini dikkat ekerek, Tez ortaya konmasnda eletirel ve zmleyici yntemler birka disiplin erevesinde kstl kalndn, sosyoloji,siyaset tarih yazcl ve felsefenin bir kenara itildii ya da ok yzeysel olarak ele alnd, Trk Tarih Tezinin formle edili biimi tabiat kanunlar gibi kavrand ve bunlar tarihin ana etkeni olarak gsterildii, bir yandan da kahramanca ve destan bir gemiin arand ve destani gemiin madd bulgulara dayandrlmak istenmesinin, Tezin aklanmasnda sknt dourduu sylenmitir.319 te yandan smail Beiki, Trk Tarih Tezine temel olacak grlerde

Avrupal bilginlere mracaat ettiklerini syleyerek, Tezin oluumundaki teorik sebepler ne olursa olsun bilimsellikten uzak olmasn ortadan kaldrmaz demitir. Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ve Birinci Dnya sava yllarnda, Avrupallar Trkleri hor gryorlard, onun iin Trklere yeni bir ruh vermek gerekti, bu bakmdan yaplanlar mazur grlebilir anlayna katlmak da mmkn deildir. nk bu, bilimde yeri olmayan bir anlaytr 320 Baskn Oran, o gnk Trkiyenin iinde bulunduu artlar dikkate alarak Ne kadar bilim-d olursa olsunlar, tarih ve dil tezlerini gerekir. demitir.321 Salih zbaran da Trk tarih tezinde arlklar olmasna ramen, bir ynyle de laik bak alar tarihe bilimsel anlay getirdi.szleri ile tartmaya katlmtr.322 yeni kurulan Trk devletinin iinde bulunduu artlar eevesinde milliyeti ve sayg deer grmek

Behar,ktidar ve... a.g.e.s.193-198. smail Beiki, Trk Tarih Tezi, Gne-Dil Teorisi ve Krt Sorunu, Yurt Kitap Yaynlar,Ankara, 1978,. s.39. 321 Oran a.g.e. s.222. 322 Salih zbaran, Trk Aydn ve Tarih Anlay Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yaynclk,
320

319

177

Ancak hatrlatm ve

bilimsel tarih aratrma ortamnn yeterince kurulamad grne Atatrk, zgr dncenin nne kabilen engelleri at iin

karlk Enver Ziya Karal, o yllardaki Tezin oluum faktrlerini iyi bilinmesini tarih aratrmalarna bilimsel yol amtr.demitir.323 Bayram Kodaman Atatrkn Tarih Anlayn anlatrken, Atatrkn bir teori olarak ortaya att Tezin ilm aratrmalarn sonular zerine deil, fakat fikirlerin zerine ina tartlmas da, edilmi olduundan, ilmi szgeten geirilmesi gerektiini belirtmitir. Nitekim Tarih Tezinin, Birinci ve kinci Trk Tarih Kongrelerinde Atatrkn Trk Tarih Tezini ilm szgeten geirtme arzusunun nemli bir iaretidir demitir.324 Halil Berktay ve lber Ortayl da o dnem tarih yazcl zerine otoriter bir bask kurulmadn, Trk Tarih Kurumunun zerk yaps ve bamsz mali kaynaklarla kurulmas ile tarih biliminin hr bir ekilde gelimesine imkn verecek tarzda dzenlendiini, Trk Tarih Tezi konusundaki sonraki dnemlerde grlmeyen serbest tartma ortam aldn sylemilerdir.325 Bu misalleri oaltmak mmkndr. Daha ncede bahsedildii gibi Tezin ilm yn daha Tezin balang yllarndan itibaren tartlmaa balanmt. Bu tartma gnmze kadar devam etmitir. Fakat bu tenkitler yaplrken Tezin, olaanst durumun bir rn olduunu, oluum sebeplerini ve o dnemde Tarih yazcl ve aratrma kurumlarnn faaliyetleri dikkate alnmadan baz esaslara baklarak hkmler verilmesinin ne derece doru olaca ayr bir tartma konusudur. Bilindii gibi Tarih Tezi, Romantik ve idealist tarih anlay unsurlar tamakla beraber, o devir artlar ierisinde Trk tarihini olabildiince objektif bir ekilde ortaya konulmas iin ilm metotlara ve kaynaklara dayandrlmak istenmitir. Bu yzden tarih ilminin ve ona yardmc olan pozitif bilimlerin salad belgelerin deerlendirmesine nem verilmitir .Bunu o devir mellifler srarla belirtmilerdir. Trk Tarih Tezin oluumunda nemli katks olan emseddin Gnaltay o devir Tarih aratrmalarndan bahsederken ..Trk ekol, her tarafta her devrin yrd taharri(aratrma) yolunu izliyor. Eer O, hakikati bulmusa bunun sebebi, vakalar
stanbul, 1995,.s.456. 323 Karal, Tanzimattan Bugne... a.g.m. s.258-266. 324 Kodaman, Cumhuriyetin Tarih..........a.g.e.s.95. 325 Halil Berktay, Cumhuriyet Devri Tarih Aratrmalar... a.g.m. s.2463-2465; Ortayl, Gelenekten Gelecee a.g.e.,s.114.

178

olduklar gibi, fakat antropoloji, arkeoloji, kltr tarihi gibi mspet ve kat yardmclarn kontrolne tbi tutarak almasndadr demitir.326 Ancak, bu dnem akademik tarihiliinin takip ettii yola bakacak olursak, Atatrk dneminin, tarihilikte bir aratrma ortamnn doduu,ciddi tarihilikte merhalelerin katedildii bir dnem olduunu ve bilhassa Trk Tarih Tezinin ortaya atld 1930lu yllarda Trk tarih aratrmalarnda bilimsel atlmlar yapld bilinmektedir.Aslnda iddia edilenlerin aksine Trk Tarih Tezi zerinde devrin zellii dikkate alndn da yine de ok farkl, ok renkli tartmalarn olduu grlmtr. Her ne kadar Yusuf Akura, Birinci Trk Tarih Kongresindeki konumasnda ..Tezimize ve gayemize itiraz, fikrimce, imkn haricindedir327 demise de bu gre katlmayanlar ve farkl fikir ileri srenler olmutur. Yalnz Tez ile ilgili tenkidler zaman zaman ok lml ekilde, bazen de ok sert hatt krc olabilecek slupla karlanmtr. Mesel, emseddin Gnaltay Tezi eletirenler iin ok sert ifadeler kullanmaktan kanmamtr. Ona gre Tarih tezi hakknda bilgiye istinat etmeyen intikatlarn da sahiplerini utandrmakla neticeleneceini biliyorduk. Bu sebepten esassz intikatlar dinlerken hi sinirlenmemitik. Esasen,eer cehalet zr saylrsa, bu gibi zavalllar mazur grmek, hakinaslk icaplarndand.328 Yine ayn ekilde BTTK de Zeki Velidinin Trklerin Gleriile ilgili grleri olduka sert bir tartma ortam oluturmutur. Zeki Velidi Togannn tenkidlerine cevap veren Dr. Reit Galip, Zeki Velidi beyin Darlfnundaki krssnde talebesi bulunmadma krediyorum...Trkiye Cumhuriyet deildir329 Byle sert bir tartmaya sebep olmasna ramen Tezin savunduu Orta Asya bozkrlarndan g sebepleri Akademik evrelerde -birka desteki niversite hocas dnda- pek etkili olmam, eletirilmi reddedilmitir.330
emseddin Gnaltay, Hasan Reit Tankut, Dil ve Tarih Tezlerimiz zerine Gerekli Baz zahlar,Devlet Kitapevi, stanbul, 1938,s.68. 327 BTTK, s.597. 328 Gnaltay, Trk Tarih Tezi.... a.g. m. s.337. 329 BTTK, ,s.388-389. 330 Ortayl Tarih retimi le lgili Yazlacak Kitaba likin Sorunlar Tarih retimi ve Ders
326

Darlfnunun

krss bu

kadar hafif malumat ve bu kadar sakim metotlarla igal edilecek bir kymetsiz mevkii

ve sesli veya sessiz biimde

179

Zafer Toprakn da hakl olarak ifade ettii gibi,1930 yllar Trk tarihiliinde oulcu bir dnem grnmdedir331 Resm tarih yazcl, yalnzca orta retim kurumlarnda okutulurken, niversiteler ve bamsz tarih yazclnda deiik yorumlarn bulunmas yneticileri rahatsz etmemitir. Daha 1927 ylnda Yusuf Ziya (zer) in Yunan ve Msr medeniyeti kuranlarn Trk olduu iddialarn ok sert bir ekilde tenkit eden Fuad Kprl, daha sonra Trk Tarih Kurumunda ve ders kitaplarnda Osmanl tarihi dndaki Trk tarihi yazma grevini zerine almtr. Hseyin Namk Orkun, Atatrkn sofrasnda dahi Teze itirazlarna devam etmitir.332 Yine bu dnemde Kadro Dergisi deiik tarih tezleri ortaya at halde yayn faaliyetlerini srdrmtr.333 Yine Trk Tarih Tezine pek yakn olmayan fakat bilimsel gerekilik

temelinde tarihi gerekleri arayan lml Osmanl tavr ve kltrel Trklk ile btncl bir kavray ortaya koyan; Annales ekol izlerini yanstan ve mukayeseli tarih meselelerini ele alan Fuad Kprlnn ncln yapt tarih anlay da devam etmitir. ada Trk tarihiliinde nemli bir yeri olan Kprl mektebi, 1940l yllarda Trk Tarih Tezi ile bir atma olarak grlen Osmanl tarihinin bilimsel temellere oturtulmas ve mill tarih konusunda ortaya konan btncl bak ile modern tarih almalarnn balang ilkesini oluturur.334 Cumhuriyet Trk tarihiliine son dneminde nemli gr ve yorum getiren Kprl ekolnden gelen tarihiler bu anlayn tamam ve bir blm zerinde younlaarak almlardr.335 Semavi Eyicenin de iaret ettii gibi Trk Tarih Tezinin oluum esasnda baz hususlarda ar fanteziye kald bilinmektedir.336 Olaanst artlarn etkisi ile arlklarn olaca phesizdir. O dnemin artlar dnldnde Trk milletine yn, hedef ve bir heyecan vermek iin Trk tarihini mill miras zerine oturtmak suretiyle duygular n plna karmak istenmiti. Zaten his ve heyecann
Kitaplar,1994, Buca Sempozyumu, s.47; Toprak, Trkiyede ada... a.g.m. s.433. 331 Toprak Trkiyede ada... a.g.m. s.433. 332 Berktay, Cumhuriyet deolojisi...a.g.es.58-59. 333 Ortayl,Gelenekten... a.g.e. s.110-113. 334 Torak, Trkiyede ada...a.g.m. s.431-433; lber Ortayl,.Kendi Dmzdaki Dnyay Tetkik Edip Tanmalyz.Milli Kltr, ubat 1991 S.81, s.6; Berktay, Cumhuriyetin deolojisi...a.g.e. s.62 80. 335 Berktay, Cumhuriyet deolojisi... a.g.e. s.80-88.

180

ne kt bu dnemlerde klsik kurallara fazla dikkat edilmedii bilinen bir eydir. Dier yandan Trk Tarih Tezi ile ilkadan bugne kadar Trk tarihini zincirleme birbirine balanmaya allrken, tarih almalarnda etimolojik benzetmelerden faydalanlmak istenmesi, bu konuda klsik tarih grne uymayan ar faraziyeler ileri srlmesine yol at.337 Bunun yannda Trk Tarih Tezinin oluturduu yapy salamlatrmak iin Trklerin medeniyetteki ncln ortaya koyan deliller gerekiyordu. Fakat aratrma alan Trkiyenin dnda ve eitli sebeplerden dolay ulalmas zor bir yerdeydi. O yzden arkeolojik delilleri oaltmak gt.338 Trklerin tarih ierisinde oynad rol ve Trk tarihi, dnya tarihi leinde deerlendirilirken tarih belgelerin yeterli olmad veya belgelerin ilm suretle gzden geirilmedii tarihin bilinmeyen veya en az bilinen dnemlere ynelmesi yznden destan ve abartl iddialarn da Tezde yer almasna sebep olmutur.339 Zaten daha Tezin oluum safhasnda bu durum baz ilim adamlarnn dikatini ekmiti. Sadri Maksudi bu durumu Atatrke yazd bir mektupta bildirdi. O, asl Tezin Avrupa limlerince kabul olunmu esaslara istinad ettirilmesi gerektiini,esas Teze hizmeti olmayan tli tezlerin adetini mmkn oldu kadar azaltmamz gerektiini u szlerle ifade etmitir: Lisan delilleri, mmkn olduu kadar azaltmak lzmdr.Bizim bugnk, leheye istinaden itikak etme usuln Avrupallar kabul etmeyecektir. Kz Adile Aydaya greBu kitaplara, (Liseler iin yazlan 4 ciltlik kitap)ilm bulmad fasllarn girmesine mani olamad. Akalarn Trklne inanmyordu. Nitekim Atatrkn lmnden be sene sonra, Hititlerin jermen soyundan olduklar kesin bir ekilde isbat edildi. Hititlerden nce Anadoluda yerlemi olan Hattilerin ise, Trk olmas da, olmamas da mmknd. Ne birinci, ne de ikinci ihtimali isbat eden delil ortada yoktu. Etrsklere gelince, Sadri Maksudiye gre, onlarn Trk olmalar ihtimali vard. Fakat bu sadece bir ihtimal idi. Bunun ilm geree evirmek iin, uzun yllar inceleme, aratrma ve karlatrmalarda bulunmak gerekecekti.340.
Eyice, Atatrk ve Eski Eserler a.g.m. s.100. Hilmi Ziya lken, Cumhuriyetimiz, Atatrk nklplar,Trk Milliyetilii,Mill Birlik ve Beraberlik 50. Yl Konferanslar, Mill Eitim Basmevi,Ankara,1974,s.180. 338 Copeaux,a.g.e. s.49. 339 Bra Ersanl Birinci Trk Tarih Kongresi 1932 Trklkten Yurttala Toplum ve Bilim 31/39 Gz- 1985, Gz 1987 s.86; Uslu,Tarihin Penceresinden... a.g.m. s. 126. 340 Adile Ayda, Sadri Maksudi Arsaln Hayat Hikayesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1974,
337 336

181

Trk Tarihi Tezinde o gnn romantik havas ierisinde ar olarak grlen, fakat bugn bunlardan vazgeildii bilinen gelen Umar olduu, iddialardan baz rnekler verirsek mesele daha iyi anlalr. Homerosun Trk olduu ve asl adnn ummaktan Aka Trklerinden gelen Umarn yazdklarnn hemen tamamen Eti mitolojsi ve teogonisinden alnma olduu iddia edilmitir.341 Trk Tarih Tetkik Cemiyeti Umum Katibi Muzaffer Beyin Ankara radyosundan Trk Soyu ve Tarihi zerine adl konumasnda Trk glerinden bahsederken tarihini bilmem, yalnz talyann batsndaki denize,Turan denizi(Mer Turarienne )denildi, .....Trkler Fransann gneyine girdi, Alplara ad verdi, Fransann gbeine kuruldu: oraya Galya dedi.342 Yine ayn ekilde Japonyann (Trkler tarafndan )Kubilay Han tarafndan istilas.,343 Yusuf Ziyann Apollonu alp Olan olarak aklanmas344 gibi rnekler verilebilir. Ortaylnn da belirttii gibi bu tr arlklara kaanlarn grleri resm makamlarda olsalar dahi genel kabul grmemi ve resmiyet kazanmamtr.345 Zaten Atatrk de, Teze itiraz edenlerden Hseyin Namk Orkunla bir konuma esnasnda Tezde arlklarn olabileceini ve zaman ierisine o arlklarn giderileceini sylemitir.346 7. D Trkler Trk Tarih Tezinde snrlarmz dnda kalan Trk topluluklarna da ilgi gsterilmitir. Her ne kadar, yeni Trk devletinin milletanlaynda siyas snr olarak belirlenmi vatan topranda yaayan insanlar temel almasna ramen, Trk Tarih Tezi dikkatleri Trklerin ana vatan Orta Asya eker. Okul kitaplarnda Anayurttan bahsedilirken Trkeli,Trkln beii Trkistan gibi tabirler dikkat ekicidir.347 Gnmzde Trk dnyasn anlatrken kullanlan Adriyatikten in seddineifadesine benzer bir tabir olarak Adriyatikten Ganja,Bengale kalbna yer

s.171-175. 341 Oran, a.g.e. s.220. 342 Muzaffer,Trk Soyu ve Trk Tarihi,lk, Birinciknun, 1934,s.25249-151. 343 Yahya Kemal,Tarih Muhasebeleri,stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar,1975,s.84. 344 Ortayl,Gelenekten Geleceea.g.e.s.111. 345 lber Ortayl,Gelenekten....a.g.e.s.110-111. 346 Turan,Felsefe Kurumu Seminerleri, Tartma,s.264. 347 Tarih-III,s.288.

182

verilmitir.348 Atatrkn kurduu CHP programnda CHP milliyetilii gerek mstakil, gerek baka devletlerin tebaas halinde yaayan btn Trkleri bir kardelik hissi ile sevmek, onlarn refahn dilemekle beraber, hariteki Trkleri kendi siyas itigal hududundan hari tutar. Partinin ve devletin telakkisine gre, Trkiye Cumhuriyeti dahilinde Trk dili ile konuan, Trk kltr ile yetien Trk lksn benimseyen her vatanda, hangi din ve mezhepten olursa olsun Trktr denmitir.349 Cumhuriyet Trkiyesinin ierisindeki yurt olarak vatan, anlay, bugnk siyas snrlarmz

belirlenmitir. Snrlarmz dndaki Trkler ve Trk aramzdaki kan akrabal ve tarih yaknl bir ksm Trklerde grld gibi,

devletleri hakknda scak bir sevgi ile dolu bir ilgi beslenir denmitir. Byle olmakla birlikte bu topluluklarla bugnk siyasi mcadelemizin dnda bir bilim konusu olarak gsterilmitir.350 Bu durumdan Merutiyet devrinde irredantizm politikas takip edildii gr karlmamas gerekir.351 8.Tek Kltrllk Trk Tarih Tezine yneltilen tenkidlerden biri de Trkiyede mill kltr temel almasdr. Daha ncede akland gibi Tarih Tezin nemli grevlerinden biri de Trk toplumuna millet uurunu kazandrmakt. Burada tabi ki, Tezin temel ald millet kavramndan Cumhuriyeti kadrolarn ne anlad hususu nem kazanmaktadr. Cumhuriyetin kurulmas ile Trkiyede yaayan insanlarn hangi soydan ve dinden gelirse gelsin birbirleri arasnda bir uyum salayarak Trk milletini meydana getirdii kabul ediliyordu. Atatrke gre, ayn kltrden olan insanlardan olumu topluma millet denir.352 Bu durum okul kitaplarna da yansmtr. Trkiye Cumhuriyeti dahilinde Trk dili ile konuan, Trk kltr ile yetien, Trk mefkresini benimseyen her fert,

Tarih-III,s.69. Oran, a.g.e.,s.133;Tarih,IV, s. 183. 350 Taha Parla, Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar,Kemalist Tek-Parti deolojisi ve CHPnin Alt Oku, Cilt:3,letiim Yaynlar, stanbul,1995,s.118-119; Tarih-IV,s.183. 351 rredantizm: Mill snrlar dnda kalan soydalar ve bunlarn oturduklar yabanc lke topran kendi lkesiyle birletirmek isteme, politikasnn ad.(Oran,a.g.e. s.129). 352 Feyziolu,a.g.m. s.5; Afet nan , Meden Bilgiler .. a.g.e. 32-36.
349

348

183

hangi dinden olursa olsun Trktr.353 ll bir milliyetilik anlay ile Trk milletinin byk insanlk ailesinin bir paras olduu,ancak zel karakterinin ve bamsz kimliinin korumas gerektiini vurgulanmaktadr. Btn bunlardan anlald gibi Trkiye Cumhuriyetinin milliyetilii, lkede yaayan insanlar kltr ve gaye birliini temel alan bir mill kimlik ile rklktan uzak, insan, toplayc, birletirici ve bar bir anlayla btnletirmeyi ve kaynatrmay hedef almtr. Mill devlet kurma peinde olanlar az ve ya ok derecede toplumsal yapya sahip millet arzusu iinde bulunurlar. homojen bir Millet esasna gre

kurulan Trkiye Cumhuriyeti de etnik kken, din ve mezhep gibi farkl aidiyet balar olarak kimlikler ileri srecek eitlilii tek biimli kuatc bir st kimlik olarak Trk kimlii etrafnda kaynam bir kitleye ynelik toplumsal yapy hedef almtr.

353

Tarih-IV, s.183.

184

9- Irk Meselesi nceden de anlatld zere Trk tarih tezinde, dil ve kltrn yannda rka da yer verilmitir. O dnemin ders kitaplarnda rk kavram ok gemektedir. 1932 de toplanan ilk Trk Tarih kongresinde, rk meselesi zerinde durulan ana konulardan biri olduu bilinmektedir. Btn bunlarda rklar ve bunlarn tarihteki nemi konusu aklanrken, Bayram Bayraktarn dedii gibi aslnda rk kayglarn dnda Tezdeki iddialar Antropolojik ve arkeolojik delillerle salamlatrmas yatmaktadr Bir anlamda tarihe pozitif bir ykleme yaparak Avrupallarn kendi lleri dorultusunda ortaya konan rk verilerle savunma yapld anlalmaktadr354 Bunun sebebi Trklerin kabiliyetsiz olmadn ve Avrupallar kadar medeniyet kuracak vasflarnn sahip olduunu gstererek Trklerin tarih boyunca medeniyet alanndaki yerini meydana kartacak delilleri ortaya koymaktr. Bu yzden Tezde geen Irk kavram tezi kuvvetlendirmek iin daha dorusu XIX . yzylda balayp 1930 yllarda dahi devam eden Avrupadaki anlay tarznda rk gesi antropolojik deliller olduu iin bir cevap nitelii tamaktadr. Trklerin barbar diye aalanmak istendii bir dnemde, Avrupallarn kendi lleri dorultusunda, Trklerin kabiliyetsiz bir millet olmad,en az Avrupallar kadar meden olduu ifade edilmek istenmitir. Resm kurulular tarafndan yaynlanan eserlerde ve Cumhuriyet kadrolarnn konumalarnda yukarda da sylediimiz gibi millet anlaynda biyolojik unsurlar deil de kltrn esas alnd grlmektedir. Trkler iin yaplan Antropolojik almalarda ve kongrede sunulan Trk karakteristik zelliklerini yanstan bildirilerde bir stn rk iddiasna yer verilmemitir. Bu husustaki grler stn rk iddias olarak deil, eit rk iddiasna ilikin olarak yorumlamak gerekir. Trk Tarih Tezinde rk ayrc olmak yerine birletirici bir boyutta kullanlmtr.355 10.Tezin Eitici Yn Trk Tarih tezi, Cumhuriyet ideolojisinin felsefi temellerini yanstt iin .
Bayraktar, a.g.m.s.72. Mete Tuncay, Trkiye Cumhuriyeti... a.g.e. s.310; Sadri Maksudi Arsal, BTTK de ki bildirisinde .Biz Trkler iin bu meselede bir vaziyet almak lzumu izahtan mstanidir. Yazm olduumuz tarih kitabnda biz rk meselesinde muayyen bir vaziyet almzdr. Irklar arasnda kabiliyet fark zerinde tevekkuf etmiyoruz(BTTK,s.350).
355 354

185

ayn zamanda vatanda eitici bir rol de Cumhuriyetinde tarih ilminin

stlenmitir.

Bu

yzden Trkiye

ayn zamanda bir eitim arac olarak kimlik

oluturmada ve yaplan inklplar geni kitlelere benimsetilmesinde nemli bir yeri vardr. Bu yzden Cumhuriyeti kadrolarca tarih yazlmas bir devlet grevi olarak addedilmitir. Bundan dolay Cumhuriyetin ilk yllarnda politikac- tarihileri ska grmek mmkndr.356 Trk Tarih Kurumu bakanln yapan Hasan Cemil ambel, Atatrkn tarihteki liderlerden farkl olarak yalnz kendi ilerini yapmakla ve zamannn tarihini yazmakla (Nutuk)yetinmeyerek, Trk milletinin ve btn insanln gemii hakknda grler ihtiva eden umum merkezli tarih grler ileri srdn sylemitir.357 Btn bu deerlendirmelerden srlebilir. 1-ncelikle Tez, toplumda his ve heyecann ne kt aratrmalarnda ilm kurallara fazla dikkat edilmedii olaanst rndr. O yzden tarihin sbjektif yn n plna karld bir gerektir. 2-Trk Tarih Tezini o gnk tarih artlarn dnda deerlendirmek mmkn deildir.Tez ancak tarihi temel zerine oturtulduu zaman doru olarak anlalabilir. nk her mill devletin tarih gelimesi incelendiinde, mill tarihin romantik Teze ok fazla telakkisine tesadf olunur. Ayn zamanda Cumhuriyet, ite ve dta kar karya kald bir ok meselelerin zmn onda aramtr. Yni grevler yklenmitir. 3-Trk Tarih Tezi, Trk- merkezli tarih anlaynn Avrupa-merkezli tarih anlayna kar meydan okumasn temsil eder. Bu yzden ok ididal grler ihtiva etmektedir. 4-Dier yandan Tezin arlk noktalar ihtiva eden konular, tarih belgelerin yeterli olmad veya belgelerin ilm suretle gzden geirilmedii dnemler olmas yznden Tezdeki iddialar spatlamak iin baz zorlamalara ynelmitir. te ve tarih dnemin sonra Tez hakknda u grleri ileri

356 357

Behar, ktidar ve... a.g.e. s.93; Gngr,Kltr Deimesi... a.g.e. s.77. ambel, Atatrk ve Tarih. a.g.m. s.270-271.

186

btn bunlar gznne getirildiinde, Tezde balangta dnya ilim evrelerinde pek de kabul grmeyen iddialar ve arlklar yer almtr. 5-Bunun yannda Tez, nce bir teori olarak orta atlm daha sonra kongrelerde tartlmas o gnk artlarn zellii ierisinde olmutur. Kanaatmzca Kongrelerde Tez hakknda yaplan tenkidler daha msamahal karlanp, farkl

grler ileri srenlere sert tepki gsterilmeseydi, Tezde sonradan vaz geilen bir ok arlklar ve abartlar bulunmayabilirdi. 6-Trk Tarih Tezi, gnmzde eski hissi heyecann kaybetmesine ve bugn Trk aydnlar tarafnda byk lde tenkid edilmesine ramen Trk kltr tarihinde nemli izler brakmtr. ncelikle Trk Tarih Tezinin itici gcyle balayan bilimsel tarih almalar Trk dnce ve bilim hayatna gerekli bilgi ve donanm salam, bugnk Trk tarihiliinin belli bir yere gelmesinde nemli katks olmutur. 7- Trk milletinin ana yurdunun Orta Asya. olduunu ve Trklerin buradan g ederek Anadolu ve eitli blgelere dalmasn ifade etmesi, Orta Asya Trk medeniyeti ile Anadolu Trk medeniyeti arasnda bir btnleme salamas, btncl olmas ve sreklilii yanstmas bakmndan nemlidir. Kanaatimizce, Tez de hkim anlay olan Milliyetilik ile birlikte Orta Asya Trkl ile Anadolu Trkl arasnda kltrel bir btnlemenin salanmas, Trk Tarih Tezinin en kalc zelliini tekil etmektedir.

188

III.BLM TRKYE CUMHURYETNDE TARH ETM A. ATATRK DNEM 1. 1923-1938 Yllarnda Tarih Eitimi Bir toplumun milletlemesini etkileyen en nemli giriimi mill kltr

politikasdr. Mill kltrn geni kitleye mal edilmesinin en messir unsuru da mill eitimdir. nk Mill Eitim fertlerin milli kimlii kazanmasnda nemli yeri olan ortak duygular ve dnceleri gelitirerek kltrel btnlemeyi gerekletir. Milleti meydana getiren fertlerin kendi milletine ait olan deerleri korumasn salar. Bylece Mill deerlerini eitim yolu ile kazanan insanlar, toplum hayatn devam ettirirler. Bu yzden btn devletler yeni neslin eitimine de byk nem verirler.1 Mill devletlerde mill kltr ve mill kimlii salamann en cazip aralarndan biri mill eitimle birlikte ele alnan tarih eitimi olmutur. Tarih eitimi, tarihin milliletirilmesi ve siyas yasal kaynak olarak eitimle birlikte deerlendirilmitir. Tarihin bu ekilde pratik gayelerde kullanlmak istenmesinin sebebi, onun en iyi terbiye vastalarndan ve mill uurun meydan getirilmesinde en kuvvetli tarih eitimini de ekillendirmitir. Tarih hazinelerden biri olmasdr.2 Mill kimlii meydana getirmede ve vatandalk uuru gelitirmede tarihe yklenen bu grev aratrmalar, kltr politikalarnn olumasnda ve toplum kalknmasnda son derece nemli bir role sahip olmutur.3 Tarihi eitimini verdii faydalar iyi bilen devletler onu siyasi maksatlarla kullanmaktan geri kalmamlardr. Mesel Avrupa birlii meydana getirmek isteyen milletler ilk i olarak tarih retimini bu yola evirmekle ie balanmas dikkat ekicidir.4

Trkdoan, Deime- Kltr ...... a.g.e. s.14-39; Ahmet Temir, Bir Bilim dal Olarak Eitim ve Mill Eitim Trk Kltr, S.18 Nisan 1964, s,12. 2 erif Batav, Mill Eitimde Tarihin Rol Trk Kltr, S.18, 1964, s.85; nalck, Trk Tarihi... a.g.m.,s.7;Tosh,a.g.e s..9-26. 3 BahheddinYediyldz, Yaar Ycel, Tarih ve Kltr. Milli Kltr Unsurlarmz zerinde Genel Grler, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, S.46, Ankara 1990,s.61. 4 Hakk Dursun Yldz,Trk tarihi ve Liselerimizde Tarih retimi Trk Kltr, S.18, Nisan 1964 s. 90.

189

Her devletin kendi varln

korumas ve ayakta durabilmesi iin temel

dnceyi kendi fertlerine anlatmak durumunda olduu da bir gerektir Tarih eitiminin gen nesillerin milli ahsiyetlerini meydana getirmekte ve onlara kendi gemilerinin btn kltr ve deerlerini retmekteki nemi dikkate alndnda, tarih retiminin Tarihi hakikatlere bal kalmak kaydyla mill bir dorultuda ele alnmas tabiidir Bu durumu idrak eden devletler, ilk okuldan niversiteye kadar rencilerine mill tarihi okutmular ve okutmaya da devam etmilerdir. Bu yzden bugn dnya milletlerinin ktphanelerinde bulunan eserlerin yarsn tarih ve ona bal kitaplarn meydana getirdii gz nne alnrsa tarihin millet hayatndaki deeri daha iyi anlalm olur.5 Bu durum Bat lkelerinde de hemen hepsinde ayndr. Mesel, Fransz ders kitaplarn %75i mill tarihlerine,geri kalan %25i ise siyasi ve kltrel balarla bal olduklar milletlerin tarihine ayrlmtr. Avrupada ilk defa dostane mnasebet kurarak en kudretli devrimizde ticar imtiyazlar tandmz ve krallarn hapisten kurtardmz Franszlarn 2000 sayfalk lise tarih kitaplarnda Trk Tarihine birka sayfalk yer ayrlmtr.6 ngilterede ki okullardan 7-11 ya grubu programnda 6 nite vardr. Bunlardan 5 i Tarihleriyle ilgili, yni 5/6 orannda kendi tarihlerini retiyorlar.7 Tarihin millet hayatnda objektif bir nemi olduu gibi mill kltr asndan asl byk deeri, onun sbjektif mnsdr.8 Ziya Gkalp tarihin sbjektif ynn u cmlelerle aklyor: Bir cemiyette sbjektif kymetler, yani deer yarglar hars (kltrleri) yatmaktadr. Halkn rfnde,inancnda,folklorunda ham materyal halinde (destan, efsane, masal,hikye, trk, masal,mani vb.) mevcuttur. Bu materyal, gerek mzinin derinliklerinden, gerekse halk arasnda yaayan geleneklerden derlenip,toplanp ilenirse mill tarih yazlm olur. Ona gre bir milletin kltrn ve mzisinin derinlemesine ilemesinden ortaya karan mill tarihlerinde yapc sbjektifliin hakim olmas ok yerinde ve yaral olur.9 Yalnz mill tarih okutmann bilimsellii bir kenara koyma anlamna gelmedii de bilinmektedir. Vatan ve millet sevgisi,
5 6

insan duygular ve dncelerle birlikte

Yldz,a.g.m..s.90. Yldz ,a.g.m. s.92. 7 History in the National Curriculum,Department for Education England,London,1995,9-4. 8 Gngr, Kltr Deimesi . a.g.e s.78-79. 9 Kafesolu, Ziya Gkalpte ........ a.g. m. s. 246.

190

gelimelidir.10 Bu yzden insanlk tarihi mill tarihle birlikte verilmek suretiyle insanln gelimesindeki byk basamaklar aydnlatlmaya allr.11 Trkiye Cumhuriyeti devleti kuruluundan itibaren toplumu modernleme bir kltr politikas takip yeni devlet, Cumhuriyet

ynnde seferber etmeyi ve modernlemeye uygun sosyal yaplar gelitirmeyi hedef alan ve modernlemeyi mill irade olarak ortaya koyan etmitir. Siyasi, kltrel ve sosyal deiim yaayan

ideolojisinin halk kitlelerine yanstlmas ve benimsetilmesinde eitim ve kltr en nemli bir vasta olarak grmtr.12 Atatrk eitimi, milleti cehaletten kurtarlmasnda, kiilerin mutlu ve baarl olmasnda, Trk genliinin iyi yetitirilmesinde mill davalarn bir btn halinde anlalp anlatlmasnda, nesilden nesile aktarlmasnda, Trk milletini topyekn bir kalknmayla ada medeniyet yakalamasnda temel faaliyetleri kapsayan bir sistem btnl olarak grmekteydi.13 Bu yzden Cumhuriyetin ilnnn hemen ardndan Okullardaki

eitim ve retimin Cumhuriyet esaslarna gre yaplmasna balanmtr. Her devlet gibi Trkiye Cumhuriyeti devleti de eitim kurumlarnn maksat ve gayelerinin en nde gelenlerinden biri olarak, milli cemiyete ve Trk Cumhuriyetine ruhen ve bedenen bal Cumhuriyeti bir nesil yetitirmeyi grmtr. Cumhuriyet rejimini ve yaplan inklplar sevdirme ve ona ballk oluturma ,eitimin nemli boyutunu oluturmaktadr.14 Cumhuriyetin hedefleri dorultusunda tespit edilen insan modeli

erevesinde organize edilen geni bir eitim seferberliine balanmtr. 3 Mart 1924 ylnda kabul edilen Tevhid-i Tedrisat. Kanunu ile ayn fikir,ayn duygu,ayn dncede insanlar yetitirilmesi hedeflenmi ve bylece Trk Cumhuriyeti vatandalar arasnda lk birlii ve kltr birlii yolunda nemli admlar atlmtr.15

Ekrem yiit, Okullarmzda Tarih retimi Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1977,s.274. 11 Batav,a.g.m. s.87; Akdes Nimet Kurat,Mill Tarihimizin Deeri Trk Yurdu, Temmuz, 1954, S. 1,s.18. 12 Bilgin, a.g.e. s.200-201. 13 Mustafa zodak, Cumhuriyet Dnemi Yeni Bir Nesil Yetitireme almalar, izgi Kitapevi,Konya, 1999,s. 65. 14 nder, a.g.e. s.220-228. 15 Abdurahman ayc, Tevhid-i Tedrisat Kanununun Atatrk nklplar indeki Yeri ve nemi Trkiye Cumhuriyetini Laiklemesinde 3 Mart 1924 Tarih Kanunlarn nemi, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 1995, s.31.

10

191

Btn bu almalara hkim olan anlay, Cumhuriyeti emanet edilecei nesillere ve eski fikir ve terbiye iinde yetimi topluma Cumhuriyetin ve inklplarn sebeplerini ve faydalar anlatlmasdr. Bu durum yeni bir ideoloji ile kurulan devletlerde zelliklede tarih eitiminin ayr bir deeri vardr.Byle durumlarda tarih ilmi ayn zamanda bir eitim arac olarak kimlik oluturmada daha fazla nem kazanr.16 Byk deiim yaayan toplumlarda olduu gibi yeni Trk devletinin en etkili vastasnn eitim ve zelliklede tarih eitimi olmasnn sebebi, sadece yeni devletin ideolojisini topluma benimsetmek deil, ayn zamanda, yeni rejimin ykt dzenin btn ynleriyle tarih iinde de hesaplamaktr. nk Cumhuriyet rejimini sevdirmenin bir yolu da eski rejimin geersiz olduunu kabul ettirmektir. Nitekim bu durum Trk Tarih Tezinin ilk defa Eitim programlarna yansd 1936 Programnda ayrntl bir ekilde aklanmtr.17 Byle durumlarda kkl deiik yeni kurulan devletler, kendi dnya grn ve

hedefledii toplum dzenini yerletirmesi iin eitim anlaynda ve biiminde yapmak zorundadr. Yeni Trk devletinin temellerinin atld dnemde toplanan 1921 Maarif Kongresini aarken Atatrkn syledii u szler bu durumu aklar niteliktedir: imdiye kadar takip olunan tahsil ve terbiye usullerinin milletimizin tarih tedenniytnda en mhim bir mil olduu kanaatndaym. Onun iin bir mill terbiye programndan bahsederken, eski devrin hurafatndan ve evsaf- ftriyemizle hi de mnasebeti olmayan yabanc fikirlerden,arktan ve garptan gelebilen, bilcmle tesirlerden tamamen uzak, seciye-i milliye ve tarihimizle mtenasip bir kltr kasdediyorum. nk dehay millmizin inkif tam ancak byle bir kltrle temin olunabilir.18 Bu deimenin en messir ve kapsaml olan Tarih eitiminde kendini gsterir. Yeni Trk devletinde de tarih yazlmas Cumhuriyeti kadrolar tarafndan bir devlet grevi addedilmi ve de tarih eitimi mill esaslar erevesinde ve Cumhuriyet ideolojisine uygun hale getirilmitir. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Atatrkn himayesinde milli devlete uygun kurulan
16 17

tarih anlaynn yerlemesi iin

messeseler ve yaplan tarih almalar bunun en nemli delilidir. Ayn

Trkdoan,Deime-Kltr...a.g.e s.39. Bak:1936 Program s.82-83. 18 Sylev ve Demeler, II,s.16-17.

192

zamanda Atatrk

konumalarnda mill tarih eitiminin

nemini defalarca

vurgulamtr. Onun mill tarih uurunu aklayan szlerinden biri de udur: Trk ocuklarnda kabiliyet, her milletinkinden stndr. Trk kabiliyet ve kudretinin tarihteki baarlar meydana ktka, bsbtn Trk ocuklar kendileri iin lzm gelen hamle kaynan o tarihte bulabileceklerdir.19 Nitekim Atatrkn kurduu Cumhuriyet Halk Parti Programmda Ulusal Eitim adl balkta Yeni Trk devletinin eitim esaslar aklanrken Trk tarihinin terbiyedeki yksek yeri yle kesin bir dille anlatlmtr. Partimiz,vatandalarn,Trkn derin tarihini bilmesini usnomal bir nem verir. Bu bilgi Trkn kapasite ve enerjisini,nefsine gven duygularn ve ulusal varlna zarar verecek btn akmlara kar sarslmaz dayanmn besleyen kutsal bir evindir20 te bu amalar dorultusunda 1924 ylndan itibaren Milli eitim almalar ierisinde tarih eitiminin Cumhuriyetin amalarna uygun hale getirilmesi ve daha verimli klnmas hususu tartlmtr Fakat tarih anlaynda belli fikirlerin eitim vastalarnn temel unsurundan biri olan tarih olumad bu dnemde

eitimi ve okul kitaplar konusunda henz kkl bir deiiklie gidilmemitir. Yaplan deiiklerin ok sathta kald grlmektedir. Cumhuriyet devrindeki ilk lise program olan 1924 mfredat programnda yalnzca saltanatn kaldrlmas, stiklal Sava, Trkiye Devletinin kuruluu, Sevr ve Lozan Antlamalar ilkokullarda tarih derslerinin ,Cumhuriyetin lan ve Halifeliin kaldrlmas konulara dahil edilmitir.21 Ayrca yaplan dier bir deiiklik de 1924 program ile nc snfta daha ziyadebir kraat ve musahabe eklinde balatlmas ve IV. ve V. snflarda Genel Tarih ve Trk Tarihi kark olarak okutulmasdr.22 Yusuf Akurann belirttii gibi Cumhuriyetin ilk yllarnda tarih ders kitab yazanlardan biri olan Ali Reat Bey II. Merutiyet yllarnda yazd Mekteplerde Tarih Tedrisi adl makalede Osmanl devleti okullarnda okutulan Tarih kitaplarnn Franszcadan aynen tercme edildiinden ikayet etmesine ramen,
Utkan Kocatrk Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara1999, s. 176. eref Aykut, Kamlizm (C.H.Partisi Programnn zah) Muallim Ahmet Halit Kitab Evi, stanbul,1936,s.67-69 21 Hasan Ciciolu, Trkiye Cumhuriyeti lk ve Ortaretim (Tarihi Geliimi) Ankara niversitesi Eitim Bilimler Fakltesi Yaynlar No:140, Ankara,1985, s.197 22 Tuncay ,lk ve Orta retimde... a.g.m. s.277
20 19

193

Ortaokullar ve liseler iin kurtaramamtr.

23

yazd kitaplarda

kendini de bu nakiseden

Ali Readn Lise-I iin yazd 336 sayfalk Umum Tarih

kitabnda dnya tarihi ile Trk tarihi birlikte verilmitir. Orta Asya Trk Tarihine 25 sayfa ayrlmtr. Kitapta daha sonra Trk Tarih Tezinde yer alan Smerlerin Trk asll olma ihtimalinden bahsetmesi ilgi ekicidir.24 Fakat bunun yannda ileride Trk Tarih Tezinde yer almayan bir ok hususlar da grmek mmkndr. Bunlardan birisi Birinci Trk Tarih Kongresinde byk tartmalara sebep olan glerin sebepleridir ok eski zamanlarda sebepleri bizce bilinmeyen muharecetler neticesinde Trkler Asyann muhtelif memleketlerine dalmlar.25 diyerek bir fikir beyan edilmiyor Dier bir farkllk da Trk Tarih Tezinde Trklerin Orta Asyada byk bir medeniyet kurduu ileri srlrken kitapta Trklerin zaman zaman yerleik hayata gemelerine ramen ilkel ve gebe bir hayat srdklerinden bahsediliyor. Hatt daha da ileri gidilerek baz Trk boylar hakknda ok olumsuz ifadeler kullanlmaktadr Trklerin gebe hayatnn getirdii artlar icab apul ve yama yaptklar Duar olduklar mklt ve mevanii iktida edemeyecek kadar zayf ise taliin hkmne inkyat eder, yani Krgz olur, llere giderdi; yahut Kazak olur, avare,serseri bir hayat geirir; sergzetler,apullar arard. Trklerde apmak, komak, kl ile kesmek mnsnadr. apmak iin yurtlarn terkeden Trkler artk hibir ey tanmazlar, dier insanlar ehemmiyet vermezlerdi. Eski Trklerde u Ata binen Trk babasn bile tanmaz. Trk ata binince kendini byk bir ey sanr szleri ruh hallerini pek gzel gsterir. sert ve kaba olduklarndan ihtiyarlarna asla ehemmiyet vermezler, yalnz kuvvetli kimselere itibar ederler26 gibi szlere yer vermitir . Bunlardan baka mahkeme usulleri vard, kitap da yer alan u szlerde dikkati ekmektedir...... keyfi olarak adet ve teamle baklarak adalet icra

yazlarnn harfleri barbarlklarnkine benzer...Ne yazl kanunlar, ne de muntazam ederlerdi. nsanlarn kymeti kuvveti ve silah ile mtenasipti: ihtiyarlar hi hesaba

23 24

Akura ,BTTK,s.579 Umumi Tarih ,Devlet Matbaas, stanbul,1929,s.97 25 Umum Tarih-s.97 26 Umum Tarih-s.101-102

194

katmazlard27 Ayrca kitapta. Trk-in mnasebetleri kullanlmaktadr: Hudut boylarnda

anlatlrken u ifadeler

sakin olan Trkler, in hkmetinin ve tevik ederek garp ftuhatna,

hizmetinde bulunmadklar, frsat bulduklar zaman byk set boyunca araziyi yama ederlerdi...in bu vahi kavimleri tanzim, idare daima hudutlarndan uzaa sevkeyliyerek; asl inliler hududun te tarafnda asayi iinde ziraat ile megul olacakt. imdi Hiyunglulardan bki kalanlara gelince; slah kabil olmayan ksmnn tamamen imhas iin cidd edilmiti.
28

tedbirler ittihaz

1927 ylnda daha kapsaml deiiklie gidilerek Trk Tarihini temel alan bir tarih eitimi esas alnrken dier taraftan da kitaplarn hacmi ve ders saatleri konusunda dzenlemeler yaplmtr.29 1926 program 1927-28 retim ylndan itibaren uygulanmaya balanm, lk okullarn IV. ve V. Snflarna dorudan doruya Tarih dersleri konmutur.30 Bu arada basitten teferruata doru gitme gibi nemli aamalardr. Kendi ifadelerine gre tarih aratrma tekniklerine uygun olarak yazmaya altklarn syleyen Ahmed Hamid ve Mustafa Muhsinin Trkiye Tarihi, 1924-1929 yllar arasnda ortaokullarda okutulmutur. Henz Trk Tarih Tezinin olumad bir dnemde okutulan 700 sayfalk kitap Osmanl devletinin Ykselme devrinden balar ve 1924 ylnda son bulur. Yazarlar kitap hakknda nszde ilgi ekici aklamalar yapmlardr. Mesel, kitabn birinci devre talebeleri iin ar olarak grlse de bir mracaat kayna saylabileceini sylyorlar. Ayrca kitabn yazlmasnda takip ettikleri metod hakknda da bilgi vermilerdir. Herkes mttefiktir ki orta tedrisatta takip edilen balca gayelerin biri ve belki en mhimi akl melekeleri inkiaf ettirmek,idrak, dnmek ve istidll itiyatlar husule getirmek velhasl akl ve zeky msmir olabilecei bir ekle ifra etmektir Bunun yannda baz aklayc olanlar hari menkbelere yer verilmediini; tarihi olaylarn
27 28

ilk ve orta retim okullarndaki

Tarih kitaplar eitli konulardaki resimler, dier kltr derslerinden yararlanma ve metodik yenilikler tarih retimi asndan

Umumi Tarih,s.102-103. Umumi Tarih-s.114-115. 29 Ciciolu, a.g.e, s.198. 30 Tuncay, lk ve Orta... a.g.m.s.277-278.

195

aklanmasnda btn vakaa ve hadiseleri ahslar etrafnda toplamak anlay yerine ..onlarn esas sebepler ve neticelerinin gsterildiini; rencilerin olaylar arasndaki balanty kurabilmesi iin "hadiseler ve vakalarn zincirleme devam ettiini ve asrlar ilerledike mulkyet ve mrekkebiyet peyda eyledii fikrini vermek istiyoruz.31 stanbulun fethinden balayan kitabn, arlk noktasn Osmanl Tarihi oluturmaktadr. Osmanl tarihin de Tanzimattan beri geleneksel hale gelmi olan devirlere gre aklanmtr. Bunun yannda Osmanl tarihi ile birlikte ada Avrupa ve Asya tarihi hakknda genel bilgiler verilmesi tarih retimi asndan nemli bir husustur. Bunun yannda kitapta ileride ortaya atlacak Trk Tarih Tezi ile elien yerlerde vardr. Mesel, bunlardan biri Osmanl devletinde syan ve akavetlerin sebepleri bal altnda duraklama sebepleri aklanrken, Trklerin Asyadaki gebe airet hayatnn bir zellii olarak kuvvetli devlet reislerinden mahrum kaldklarnda eitli karklklar ortaya kardklarnn vurgulanmasdr.32 nk Tez de Osmanllarn inkiafnda Trk unsurunun medeni zellii n plna karlrken, burada Trklerin gebe ve airet yaay devleti inkraza srkleyen bir sebep olarak gsterilir. Dier yandan Tezde Trklerin Orta Asyada byk medeniyetler kurduu ileri srlrken kitapta Trklerin gebe yaaynn ve bu yaay hla devam ettirdiinin belirtilmesi Tezle dlen dier elikiyi gstermektedir. Bunun yannda kitapta. Osmanl devleti hakkndaki baz aklamalar dikkat ekicidir. Mesel, Osmanl devletinin ricat devrinde Anadolunun ve Avrupann muhtelif yerlerinde Trk dili ve kltr varln korurken muhtelif medeniyetlerin ihtilalt yznden yneticilerin halktan koparak ksm azam yabanc muhtedilerden oluan ayr bir idari snf meydana getirmesi ve yksek tabakaya mahsus ve fakat halka hitap etmeyen bir lisan ve edebiyat vcut bulmas ve halktan uzak kalan yneticilerin refah ierisinde yaadklar eklinde Osmanl yneticileri hakkndaki olumsuz ifadelere yer verilmitir.33

31 32

Trkiye Tarihi,s.VI-VII. Trkiye Tarihi, s.143. 33 Trkiye Tarihi,s.473.

196

Kitapta Osmanl Devletini kuran Trklerin zamanla Bizans, Arap ve ran kltr etkisinde kalarak milli kimliklerinin nemini unuttuklarna iaret edilir.34 Bunun yannda Osmanl devletindeki slahat hareketlerini aklarken Bat deerlerinin nemine dikkat ekilir. Grlyor ki Tanzimat Heyeti umumiyesile garba doru bir admdr. Fakat bu adm memleketi Avrupa medeniyetine tamamen isal edememitir. nk hareket daha ziyade siyasi mlahazat ile ark medeniyetinin messesat feda edilmeyerek ekseriyetle tereddt iinde idare edilmitir .35 Modern devlet kurulmas iin Tanzimat dneminde olduu gibi sathi davranmak yerine daha kkl hareket edilmesi gerektii belirtilir. u halde yeni devrin vazifesi bu medeniyeti halkn en derin tabakalarna kadar alamak, yekdierine kar adeta yabanc kalm olan muhtelif snf halkn ve bilhassa idare eden snf ile idare olunan snflar yaklatrmak ve hatt yekdieri iinde eriterek beeriyetin hali hazrdaki en mterakki medeniyetini tekil eden garp medeniyeti dahilinde mtecanis bir ktle vcuda getirmek,asr ve mill bir devlet kurmaktr36 Kitap bir taraftan gemi tarih anlay zelliklerini muhafaza ederken dier taraftan da Cumhuriyetin kltrel deiikliini gz nnde bulundurmu olmas ile deta Trk Tarih Tezine bir gei zellii tamaktadr. Bunun yannda kitaba tarih retimi asndan bakldnda konular arasna datlm resimler; okuma paralar, klasik Osmanl Tarihilerinden (Naima) yaplan iktibaslar ve dip notlar, baz tarihi olaylarn aklanmas ile kitaba pedagojik bakmdan bir renklilik getirdii sylenebilir 2. Trk Tarih Tezi ve Tarih Eitimi Atatrk, 1928 ve 1929 yllarnda Trk tarihiyle ve bilhassa liselerimizdeki tarih retimiyle ok yakndan ilgilenmi ve tarihimizin eitli sebeplerden dolay Trke dost olmayan,yabanc melliflerin grleriyle deil,objektif bir grle yeni batan aratrlmak ve yazlmak icap ettiini sylemitir. Trkleri btn dnyaya geri bir millet olarak tantan gr, bizim de iimize girmitir. Drtyz adrlk bedev
34 35

bir kabileden bir imparatorluk ve millet tarihini balatmak suretiyle

Trkiye Tarihi,s.470. Trkiye Tarihi,s.634 . 36 Trkiye Tarihi, s.475.

197

imparatorluk zamannda Trklerin gr de bu merkezdeydi. Evvel, millete tarihini, asil bir millete mensup bulunduunu, btn medeniyetlerin anas olan ileri bir milletin ocuklar olduunu retmeliyiz....37 Daha nce de bahsedildii gibi Cumhuriyetin ilk yllarnda nceki dnemin ders kitaplar baz deiiklilerle okutuldu. Fransa ders kitaplarna dayanlarak yazlan bu kitaplar Trk yazarlar tarafndan bir dereceye kadar yumuatlm olsa da ,nsanlk tarihini Avrupamerkezli tarih anlay ile ele alan grlerin etkisi altndayd. Bunun iindir ki, bu kitaplarda Trkler ile yerleik medeniyet arasnda ilgi kurmas imknsz olduu gibi Trk tarihin cihan tarihindeki yeri ve medeniyete katklar dikkate alnmam ve Trkler barbar, apulcu olarak anlatlmak istenmitir. Her devletin kendi kendisini yapan temel dnceleri,felsefe ve anlay kendi fertlerine,yni gen nesillere vermek ve anlatmak durumundadr. Millet olmann artlarndan biride budur. Yeni Trkiye devleti de, siyas rejimini ve mill kimliini idrak edecek yeni nesillerin yeterli fikri ve bilgiyle donatlmas iin Eitime ve bilhassa da tarih eitimine byk nem verdi. Bunun yannda Trkiye Cumhuriyeti Osmanl devletinin yerine farkl bir

dnya grne sahip olarak kurulmutu. Osmanl devletinin ykl sebeplerini ortaya koymak, yeni devlet ideolojisinin haklln ve yapsn topluma anlatmak asndan da en nemli vastalardan biride hi phesiz tarih yazm ve retimidir. Bu yzden Cumhuriyetin emanet edilecei genlie yeni Trk devletinin dnya grnn aktarlmas iin devralnan Osmanl mirasyla fikri ynden hesaplamann bir yeri de tarih ders kitaplar olmutur. Trk genliine, yeni bir gelecek inas iin Trk kltr unsurlarn aktarlmas, Trk ve dnya tarihine yeni bir bak as kazandrlmasnda ilk akla gelen arac tarihin pedagojik yn olmutur. Devletin st kademelerinde bulunanlarn dahi tarih yazcl ile megul olmalar, Cumhuriyetin dnya grne uygun ideal bir insan yetitirmesinde tarih eitiminin ne derce nem verildiinin bir gstergesidir. Trk milletinin gemii hakknda bilgi vererek milliyet uurunu uyandrmak ve bugn Trk milletine hedef gsterilen Avrupa medeniyetinin uzun mzinin ve btn insanln rn

37

Kocatrk,Atatrkn Fikir ve Dnceleri, a.g.e.. s.175.

198

olduunu ve bu medeniyetin olumasnda gemite Trk milletinin de nemli bir katks olduunun anlatlmasnda Tarih eitiminin ok byk pay vardr. Bunun iindir ki, tarih eitimi okullar iin olduu kadar vatandalk eitimi iin de ok nemlidir. O yzden Cumhuriyeti kadrolar bir yandan Cumhuriyetin dnya grnn anlatlmas ve benimsetilmesi amacna ynelik okul programlar hazrlayp ders kitaplarn yeniletirirken, dier yandan ok ynl yaynlarla vatandan bilgilendirilmesine almlardr. Aslnda bu usul btn devletlerin bilhassa da Bat lkelerinin XIX. yzyldan beri tarih yazm ve retiminde ba vurduu bir uygulanma tarzdr. Trk tarihiliin de nemli yeri olan Kprl, mill tarihimizin btn kaynaklar toplayp,bir araya getirmek suretiyle kendi dncemiz ve grmze gre yeni bir tarihin yazlmasn bir milletin mnevi istiklali olarak deerlendirmektedir.38 Yine Akurann dedii gibi Trkiye tarih kitaplarnda Trk milletine dnya devletleri arasndaki layk olduu yeri vermek ve tarihi olaylar mill adan deerlendirmekle, Batllarn ders kitaplarndaki metotlarn benimsemi ve uygulam oluyordu.39 Atatrkn tarih yazm ve retimi ile ilgisi aslnda Cumhuriyetin ilk yllarndan balar.Atatrk,1923 ylnda stanbul Darlfnun Edebiyat Fakltesinin fahri profesrlk beratn veren heyete tarihilerle ok konuacaz diyerek Tarih ilimi ve retiminin nemini vurgulamt. Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin siyasi ve sosyal yapsn salam temellere oturduuna inandktan sonra yni bu konumadan yedi sene sonra srann tarih eitimine ve okullardaki tarih kitaplarna geldiini grm, ilk olarak okullarda resmen okutulanlar da dahil olmak zere btn tarih eserlerini toplattrarak incelemekle ie balamtr.40 Bundan dorultusunda sonra Atatrkn talimatyla Trk Tarih Tezinin esaslar

Trk Tarihinin Ana Hatlar ve Trk Tarihinin Ana Hatlarna

Methal kitaplar ve bu kitaplar temel alnarak lk ve Orta retim iin yeni tarih kitaplar yazld.41

38 39

BTTK,s.42-47. Akura,Birinci Trk Tarih... a.g.m.,s.29-30. 40 emseddin Gnaltay Atatrkn Tarihilii ve Fahri Profesrl Hakknda Bir Hatra Belleten, Cilt III, S.10,Ankara 1939, s.273-274. 41 Ulu demir Yllarn inden a.g e.s.195.

199

Daha ncede bahsedildii gibi 1924 Program ve 1926 Program Trk tarihi asndan baz deiiklikler dnda bir bakma Merutiyet dnemi tarih retiminin bir devam gibi idi. Trk Tarih Tezinin okul programna yansd ilk program 1936 program olmutur Bu programda Tarih derslerinde, Trk Tarih Kurumunun tezine istinat edilecektir denilmektedir.42 Bu programn tarih dersi ile ilgili blmde Trk rknn Orta Asyada kltr nasl kurduunu, dnyaya bu kltr ve dilinin nasl yayldn ocuklara kavratarak Trk milletinin dnya tarihinde yapt rol belirtmek, onlara mill benliklerini hissettirmek....retmen, Trk rknn bilhassa tarihte yapt byk rol tebarz ettirecektir. Trklerin Orta Asyada nasl medeniyet kurduklar .....Trk rknn dnyann her tarafnda nasl muhtelif adlar alarak kltrlerini yaydklarn gstererek tarihte Smer, Eti gibi adlarla anlan milletlerinin nasl Trk rkndan olduklarn, Trk milletinin dnyann drt bucanda yksek kltrler tahakkuk ettirmek iin hem kendisine, hem insanlk camiasna ne kadar hizmet ettiini, kahramanlk, yurtseverlikleri, meden ve yksek karakteri ile nasl insanla eref verdiklerini talebenin kavrayaca canl misallerle ocuklara tebarz ettirerek kendilerinde mill uur ve mill benlii yaatacak ....Bilhassa Atatrkn baard Trk inklbnn mnsn, nemini ocuklara kavratmaa ve Trk inklbn onlara hazmettirmee alacaktr. Gemii ocuklarn gzlerinin nne getirmek, onlara gemiteki vakalar, vaziyetleri kavratmak iin hal ile mukayeseler yapmak,.. mesel,imparatorluk devrindeki okullar hakknda ocuklara bir fikir vermek iin retmen, eski okulu bu gnk okulla mukayese etmeli, eskiden ocuklarn imdiki gibi yeni ve shh binalarda, rahat sralarda deil, dar, karanlk ve rutubetli binalarda hasrlar zerinde diz stnde oturmaa
43

mecbur

olduklarn,

teneffsten

ve

oyundan

mahrum

edildiklerini......

denmektedir.

1936 Programmda Trk ocuklarna mill

kimliini tantlmas asndan, Trk milletinin zelliklerini vurgulanmasna byk nem verilir. Trk insannn cesurluu, yiitlii, misafir severlii ve hogrl n plna karlr.44

42 43

1936 lkokul Program,Devlet Basmevi, stanbul 1936,s.78. 1936 Program,s.77-83. 44 1936 program bir dier zellii de tarih derslerine bamsz olarak Tuncay,ilk ve Orta retimde... a.g.m. s.278).

yer verilmesidir.(Mete

200

14 ubat 1932 de Trk Tarih Kurumu ve Maarif Vekaleti ibirlii yaparak Tarih Tezi ne uygun olarak yazlan Tarih kitaplarnn tantlmas maksadyla Tarih retmenleri iin Temmuz aynda bir kurs dzenlenmitir. Bu kurs daha sonra Birinci Trk Tarih Kongresi ismini almtr. Birinci Trk Tarih Kongresine Trk tarih kurum yeleri, stanbul darlfnun mderrisleri,lise,retmen okullar ve orta okullar tarih retmenleri de davet edilmesi ile bu kongre yalnzca Trk Tarih Tezinin tantlmas ve tartmaya almas deil, ayn zamanda ada tarih retimi ve ders kitaplarn da gelitirmek amacnn tayordu.45 Birinci Trk tarih Kongresinin a konumasn yapan Maarif Vekili Esad Bey kongrenin amacn aklarken unlar sylyordu. Bu gn baladmz kongrenin gayesi ve vazifesine gelince : Bu seneden itibaren memleketimizin muhtelif snflarnda okutulmaya balanm olan yeni tarih kitabmzn bir senelik tecrbe neticesine gre ,tenevvr ve tenvir maksadyla muhtelif bahisleri ve tedris usul ve kaideleri hakknda konferans verilmek ve tenkit ve mzakereler ve nmzdeki seneler tedriste vahdet tesis edilmek lzum ve zarureti zerine bu kongreyi tertip ettik46 retmenler yapm olduklar almalar kongrede sunmular ve tartmaya amlardr.47 a-Trk Tarihinin Ana Hatlar Kitab Trk Tarih Heyeti Atatrkn direktifleriyle tarih retimi ile ilgili ilk i olarak, Trk Tarih Tezine uygun okul tarih kitaplar yazmna pedagojik bakmdan uygun grmedii balad Fakat heyet, Trk Tarih Tezinin btn kaynaklar,belgeleri okul kitaplarnda aklamak iin Tarih retmenlerine, aydnlara ve dnya ilim lemine Trk Tarih Tezinin temel noktalarn ortaya koyan Trk Tarihinin Ana Hatlar(TTAH) adl byk bir eseri. hazrlamaya karar verdi.48 Trk Tarihinin Ana Hatlar 606 sahife olarak 1930 ylnda Devlet

Matbaasnda baslmtr. Kitabn hazrlanmas hususunda kapak ksmnda Trk Tarihinin Ana Hatlar balnn altnda Trk Tarih Heyetinin u satrlar gze arpmaktadr: Trk Tarih Tetkik Heyetinin azalarndan ,Afet hanm(nan)Mehmed
akirolu, Atatrk ve Tarih... a.g.m. .s.243. BTTK, s.12. 47 Maarif vekaletinin brornde, ayrca kongreye katlacak retmenlerin listesi ve konumaclarn isimleri, bildirilerin konusu ve kongre esnasnda faaliyetlerin usul hakknda bilgi vardr. (T.C. Maarif VekaletiTarih Mderris ve Mualimleri tima 2-11 Temmuz 1932 Ankara, 1932,s.3-18).
46 45

201

Tevfik,Hasan Semih Rfat,Akura Yusuf, Dr. Reit Galip, Hasan Cemil,Sadri Maksud,emseddin ,Vasf,ve Yusuf Ziya Beyler grev almlardr.Kitabn ilk sayfasndaBu kitap, Afet nan, Mehmed Tevfik,Samih Rfat,Yusuf Akura, Dr.Reit Galip,Hasan Cemil,Sadri Maksud, emseddin ,Vasf ve Yusuf Ziya tarafndan ve telif yollar ile yaplan bir teebbstr yazldr. Ayrca bu aklamadan sonra u cmle dikkati ekmektedir: Trk Tarih Heyetinin baka azalarnn ve mevzu ile alkal zatlarn mtala ve tenkit nazarlarna arz olunmak zere yalnz yz nsha baslmtr Kitap ok az bastrlarak mnhasran ilim adamlar ve aydnlarmzn tetkik ve tenkidine arz edildi. 49 TTAH ok az sayda baslp, ilgili kurum yelerine ve onlarn ok yaknlarna verildii iin pek fazla ilgi ekmedi.50 Aydaya gre Sadri Maksudi kitapta Trk tarihi hakknda delilsiz teoriler bulunduu iin kitabn basmnn engellenmesi yolunda Atatrke bir mektup yazmtr. Gaziye yazd uzun mektup etkili oldu. Trk Tarih Heyetinin meydana getirdii kocaman kitabn binlerce nsha baslmasna hazrlanrken, kitap Trk Tarihinin Ana Hatlar ad ile ancak 100 nsha basld ve piyasaya karlmayp, ilgili aydnlarn ve tarihilerin tetkik ve tenkidine sunuldu.51 Bunlarn yannda Atatrkn de bu kitab beenmemi olmas52 phesiz ki, bask saysnn snrl kalmasnda en nemli etken olmutur. Trk Tarih Tezinin ilk defa eitim amacyla ele alnd TTAH kitabnnBu Kitap Niin Yazld adl giri ksmnda Halkmz ve bilhassa da gen nesillere mill deerleri kazandrmak ve milli benlik uurunu uyandrmak iin yazld sylenmektedir.53 Trk deha ve karakterinin esasn ortaya karmak, Trkn zellik ve kuvvetini kendine gstermek ve mill gelimemizin derin rk kklere bal olduunu anlatmak istiyoruz54 Yine ayn ksmda kitabn yazlma sebepleri yle anlatlmaktadr: imdiye kadar lkemizde yaymlanan tarih kitaplarnn ounda ve onlara kaynak olan Franszca tarih kitaplarnda Trklerin dnya tarihindeki rolleri uurlu ya da uursuz olarak kltlmtr. Trklerin, atalar hakknda byle yanl
48 49

Muzaffer Gker, Trk Tarih Kurumunun...a.g.m.,s.13, demir, Yllarn inden a.g e.s.195. 50 akirolu,Atatrk ve Tarih...a.g.m. s.13. 51 Ayda, a.g.e. s.173. 52 smail Hakk Uzunarl, Trk Tarihi YazlrkenBelleten,Cilt III, S.10,s. 349. 53 Trk Tarihinin Ana Hatlar(TTAH) Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999, ,s.26. 54 TTAH,s.25.

202

bilgi edinmesi, Trkln kendini tanmasnda, benliini gelitirmesinde zararl olmutur. Bu kitapta hedeflenen asl ama, bugn, btn dnyada tabi mevkiini geri alan ve bu uurla yaayan milletimiz iin zararl olan bu hatalarn dzeltilmesine almaktr, ayn zamanda bu, son byk olaylarla ruhunda benlik ve birlik duygusu uyanan Trk milleti iin mill bir tarih yazmak ihtiyac nnde atlm bir admdr. Bununla, milletimizin yaratc kabiliyetinin derinliklerine giden yolu amak, Trk deha ve karakterinin esrarn ortaya karmak, Trkn zellik ve kuvvetini kendine gstermek ve mill gelimemizin derin rk kklere bal olduunu anlatmak istiyoruz.55 Bu kitabn bir tarih grn takdime ynelik olmas ve Trk toplumuna genel bir tarih uuru vermeye almas zellikle genleri hedef almasyla snrl yn olduu belirtilmitir Aklamalarda kitabn biraz da abuk yazmnn sebebine aklk

getirilmektedir. .Trklerin yanl grlerden, hatal dncelerden bir an evvel kurtulmas balca emelimizdir. Bunun iindir ki, esas fikirlerimizi bir an evvel yaymak istedik.56 Ayn zaman da bundan sonraki almalara yn verilmek iin kaleme alndda anlalmaktadr. Bu tecrbe ile muhta olduumuz o byk milli tarihi yazdmz iddia etmiyoruz, yalnz bu konuda alacaklara genel bir istikamet ve hedef gsteriyoruz.57 Kitap yalnzca 100 nsha basld dikkate alndnda ,tarih almalar olarak yeterli grlmemi olabilir. Fakat kitabn muhtevasna bakldnda esas itibariyle yaylmasna arlk Trk milletin tarih ncesi ve tarihi devirlerde olaanst

verildii ve Trkler hakknda yanl ve maksatl grlere kar gemite byk medeniyetler kuran bir millet olduunun gsterilmi olmas bir anlamda nceki Avrupa-merkezli tarih anlayna kar bir cevap nitelii tamaktadr. Avrupann Yunan-Latin Merkezli dnya tarihi anlayna kar Trk Merkezli bir tarih anlay ile kar klmtr. Bilindii gibi bu zaten Trk Tarih Tezinin temel noktalarndan birini tekil eder. Kitabn da bu konuya temas eden u cmleleri dikkat ekicidir Trklerin yalnz harp ile, bakalarnn memleketlerini ele geirmek ama ve gayretiyle yaayarak medeniyete hizmet etmedikleri yolundaki dmanca iddia ve
55 56

TTAH,s.25. TTAH .s. 26. 57 TTAH,s.25.

203

iftiralarn artk mevsimi gemitir. Hristiyanlk davalarnn dourduu ve ilkel telakki ve telkinlerle insanln bir ksmnda dierine kar kin ve dmanlk hisleri alamann ne kadar gayri insan ve ne kadar gayri meden olduunun anlalmas zaman gelmitir. Trkleri, yalnz her milletin tarihinde grlm trden baz iddetli hareketleriyle tantmaya almay asrlarca iar edinmi olanlarn, bu hareketlerinde ne kadar haksz ve insafsz olduklarn grmeleri iin btn gemii bir tarafa brakarak, sadece son umum harbi ve bunun muhtelif safhalar iinde yalnz Alman ve Fransz milletlerinin arpma eklilerini hatrlamak yetmez mi?Trkler aleyhinde, kayna Hristiyanlk taassubu olan ve asrlarca yrtlen dmanca telkinlerin, daima saf ve tarafsz kalmas gereken bilimin ruhu iine de sokulmu olmas teessfe deer hallerdendir. Tarih vadisinde bu ruh halinin en ak belirtisi, Mezopotamya'daki ilk Smer, Elam medeniyetleri keiflerini izleyen yllarda grlmtr. O zaman belgelerin doru tankln dinleyen gerek bilginler, bu medeniyetlerin kaynann Trkistan olduunu ifade etmeyi, bilimin eref borcu bilmilerdir. Fakat, asrlarn nasrlad dmanlk, bilimin samimiyetle ortaya koyduu geree hcumda gecikmedi. Trklerin en eski ve en yksek medeniyetlerin kurucusu olmu bulunmalarn kabul etmek, Hristiyanlk ve Avrupallk iin en hafif deyimle, bir izzeti nefis meselesi olarak grld.58 Trk Tarihinin Ana Hatlar yazlrken, daha nce ilgililere kitabn nshalar datlarak, onlarn fikirleri ve grleri alnd. Atatrk gelen bu msveddeleri kitab beenmedi. Bunu sebebi kitap, uzmanlarn dzelterek yanllar en aza indirmeye alt.59 Fakat smail Hakk Uzunarlnn belirttiine gre Atatrk bu itirazna ramen acele olarak yazlmt. te yandan kitab yazanlar kendi uzmanlk sahas dndaki konular da kaleme almlard. Bundan dolay kitabn bir ok ksmlarnda yanllar ve noksanlklar vard.60 Trk Tarihinin Ana Hatlar btn hatalarna ve eksiklilerine ramen yine bu yolda yaplm ilk toplu deneme olarak belli bir srede nemini korumutur. Kitap, Trk Tarih Tezinin belli bir ekil almasnda etkili olmu ve ayn zamanda daha sonraki Tarih almalar iin bir anlamda klavuzluk etmitir.61 Mesel, Atatrk dnemini sembol olarak grlen 4
58 59

TTAH,s. 68-69. Saray, a.g.m. s.8; nan, Atatrk ve Tarih... a.g.m. s.244-245. 60 Uzunarl,Trk Tarihi...a.g.m.,s.349-350 61 Uzunarl,Trk Tarihi...a.g.m. s.349-353

204

ciltlik tarih kitaplar iin temel oluturmutur. Hatta Okul kitaplarnn baz blmleri Trk Tarihi Ana Hatlar kitabnda aynen aktarld TTAH kitab on bir blmden olumaktadr. Eser,evrende dnyann meydana geliinden, insann ortaya kndan balayarak Trk rkn ve Trk tarihini en eski alardan Cumhuriyete kadar ele almakta idi. I. Blm Beer Tarihine Methal,A-Kinat, B-Tarih,C-Irk,D-Fikir II. Blm Trk Tarihine Methal, A-Trklerin Anayurdu, B-Umum Muhaceretler ve Medeniyetler, C-Anayurttan Ayrlan Trkler,D-Glerden Evvel ve Sonra Trk Anayurdu. III. Blm in. A-Memleket,B-Ahali,C-in Medeniyeti, D-inin Siyas Tarihi IV. Blm Hint A-Tarih,B-Hint Medeniyeti V. Blm Kalde, Elam ve Asur, VI. Blm Msr, VII. Blm Anadolu,A-Eti mparatorluu,B-Frikya,C-Lidya, VIII. Blm Ege Havzas A-Yunanistan,B-Ege Medeniyeti,C-Aka ve Mstemlekeleri D-Grek Kavminin Teekkl,E-Irklar ve Kavimler,F-Greklerden Evvel Yunanistan Sakinleri Hakknda Ksa Mtala IX. Blm Eski talya ve Etrskler X. Blm ran: A-Umumi malmat,B- Medler,C- Persler,D- Partlar,ESasaniler ve Son Devri. XI. Blm Orta Asya : A-Orta Asyada Trk Medeniyeti Tarihine Umumi Bir Nazar, B-M.E. III. Asrdan Sonra Orta Asyada Kurulan Ve Oradan Yaylan Trk Devletleri: 1- Asya Hunlar, 2- Tukyu mparatorluu,3- Tukyu Devletinden Sonra Trk Devletleri; A- Ouzlar,B- Uygurlar,C- Dokuzouz Devleti, D- Dou Trkistan

205

Uygurlar, E- Krgzlar, F- Trkeler,G- Karluklar.4- Garbi Asya Ve arki Avrupada Trk Devletleri: A-Hazarlar,BKpaklar. 5Samanoullar,6Gazneliler, 7- Karahanllar Ve Kara Htaylar, 8- Seluklular, 9- Cengiz Devri ( Byk Trk-Mool mparatorluu, Kpak Altn Ordu, aatay, lhanl Devletleri). 10- Timur Devleti. 11- Osmanl Tarihi: (Anadolu Beylikleri,Osmanl Devleti). 12- Trkiye Cumhuriyeti. TTAHnda Osmanl tarihine 50 sayfalk bir yer ayrlmtr. Kitabn yazlmasndaki 100 yakn kaynak eser arasnda Osmanl tarihine ait mstakil bir kitap yoktur. Uzunarlya gre ayrca Osmanl tarihine ait bilginin Abdurahman eref Beyin yarm asr evvel Okullar iin yazd Osmanl tarihinden alnarak yeni bir ekilde verilmitir.62 Orta a ve Yeni a medeniyetleri kitap da yer almamas dikkati ekicidir . Dier bir hususta Cumhuriyet tarihi ok ksa (2 sayfa) olarak yazlmasdr. Netice olarak TTAH, Atatrkn Trk milletine yeni bir tarih uuru vermek gayesinden domu ve Dnya tarihi iinde Trk tarihinin yeni konumu zerinde yaplm bir denemedir. Fakat kitap acele yazdrld iin yeterli grlmemi, daha sonra bu ilk teebbsteki blmleri yeniden ilenmesi yolunda geni apta bir almaa giriilmitir. Bu yeni alma daha kapsaml olacak ve ve medeniyet ksmna daha arlk verilecekti. Ayr ayr blmlerin yeniden hazrlanmasna baland63 ise de Trk Tarih Kurumu bahsinde akland gibi eitli sebeplerden dolay istenilen neticeye ulaamad . Trk tarihin Ana Hatlar beenilmemiti. Fakat Bu eserin gayesi, asrlarca ok haksz iftiralara uratlm,ilk medeniyetlerin kuruluundaki hizmet ve emekleri inkr olunmu Byk Trk milletinin tarih hakikatlere dayanan erefli mzisini hatrlatmaktr.64 Bu yzden hkim fikrin hi vakit kaybedilmeden tannmas isteniyordu. Bunun iin TTAH kitab temel alnarak Trk Tarihinin Ana Hatlarna Methal adl 74 sayfalk bir kitapk oluturuldu. TTAHM Talim ve Terbiyenin 15.1 1931 tarih ve 80 sayl emriyle okullarda yardmc ders kitab olarak okutulmas
62 63

Uzunarl Trk Tarihi...a.g.m. ,s.349. Eyice,Trk tarihinin Ana...a.g.m. s.512-516. 64 TTAH, s.69.

206

iin 30.ooo adet basld. Esas metni sonuna tannm Fransz mverrihlerinden Lon Cahun tarafndan Milletleraras Birinci Oryantalist Kongresine verilmi bir tebliin Ruen Eref (naydn) kalemiyle yaplan tercmesi Fransada ri Dillere Takaddm Etmi Olan Lehenin Turan Menei bal altnda eklenmitir.65 Bu kitap, TTAHnn daha basitletirilmi ekliydi .Okullarda her yataki rencinin okumas iin TTAHnn muhtelif blmlerinden seviyesine gre Trklerin alnarak, ocuklarn yeniden dzenlenmiti.66 Bu kitapkta Trklerin anavatan ve

Trklerin gler yoluyla eitli blgelere yaylmalar zerinde durulmutur Ayrca Orta Asyadaki meydana getirdii medeniyetini hakknda temel bilgi verilmitir.67 b-Liselerde Okutulan Tarih kitaplar Trkiye Cumhuriyeti devletinin I929 ylndan itibaren orta retim okullar iin ders kitaplar hazrlamak suretiyle tarih eitimi zerinde daha arlkl durmaya baladn sylemitik. Trk Tarih Tetkik Cemiyeti kuruluundan hemen sonra Atatrkn emriyle 1931 ylndan itibaren Liselerde okutulmas iin Trk tarihinin Ana Hatlar temel alnarak drt ciltlik tarih ders kitab yazmakla grevlendirildi. Cemiyetin youn almas sonunda Trk Tarih Tezinin esaslar dorultusunda 4 ciltlik tarih kitab hazrlanarak 1931-1932 ders ylndan itibaren liselerimizde okutulmaya baland. Daha sonra Maarif Vekillii bunu esas tutarak orta ve ilkokullar iin tarih kitaplar yazdrd.68 Bu durumda 1932 yl mfredatnda tarih derslerinde nemli deiiklikler olmutur Trk Tarih Tezi temel alnarak yazlan okul tarih kitaplarnda daha ncekilerden farkl olarak Trk milleti merkezli bir tarih anlay ile dnya tarihine

TTAH.s..77-87. Eyice, Trk Tarihinin Ana...a.g.m. s.510-511. 67 Trk Tarihini Ana Hatlar Methal Ksm, Devlet Matbaas,stanbul,1931. 68 demir Yllarn indena.g.e. s.25. Liselerde okutulmaya balanan 4 ciltlik tarih kitaplar balangta ortaokullar iim dzenlenmiti,faka orta okullar iin seviyeleri ar olduu dncesiyle vazgeilmitir. (Eyice, Trk Tarihinin Ana... a.g.m. s.514) Trk Tarih tetkik Cemiyeti kitabn metnini ,harita dairesi krokiler ve haritalar hazrlad,Maarif Vekleti kitab ders programna kabul etti. Devlet matbaas hummal bir faaliyetle, formlar, haritalar ve resimler zerine geceli gndzl alyor nmzdeki tedris devresinde orta mekteplerde bu kitaplar okunacaktr.( ambel, Makaleler Hatralar, a.g.e s.14).
66

65

207

baklmaya balanm, Orta Asyann dnya medeniyetinin merkezi olduu ve Trk milletinin ycelii ve medeniyet kurmadaki ncl dile getirilmitir.69 Trk Tarih Tezinin temel esaslar ierisinde kalnarak yazlan bu 4 ciltlik kitapta Trkiye Cumhuriyeti Devletinin tarih anlay ilk defa yer alyordu. Bu tarih anlay ayn zamanda mill eitim programna da temel tekil ediyordu. Atatrk dneminin tarih retiminin de sembol olarak deerlendirilen bu kitaplar, o gnden itibaren gnmze kadar uzayan bir dnemde zaman zaman baz deiiklere uramasna ramen Trkiye Cumhuriyeti okullarndaki tarih eitimi ve retiminin temel dinamiini tekil eder. Bu kitaplarn I. cildi tarihten nceki ve eski a konularn ihtiva eder. II. cilt, orta zaman tarihi, III. cilt, yeni ve yakn zamanlarda Osmanl tarihi, IV. cilt ise, Trkiye Cumhuriyeti Tarihidir Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti ve Mill Eitim Bakanlnn ibirlii ile toplanan 2-11 Temmuz 1932 deki Birinci Trk Tarih Kongresine 4 ciltlik tarih kitab hakknda grlerini almak iin Darlfnun tarih mderrisleri,lise,retmen okullar ve ortaokul tarih retmenleri davet edildi. Maarif Vekaletinin kard brorden anlaldna gre kongre ncesi Trk Tarih Tetkik Cemiyeti tarafndan lise,retmen okulu ve orta okul tarih retmenlerine gnderilen 4 cilt tarih kitaplarn mtala ve tetkik ettikten baka talebeye de tedris eylemi bulunduklar cihetle,kitaplardan aldklar malmat ve tedris srasnda hasl ettikleri intibalardan umum bir surette bahsederek ve hususiyetle de bu tarih kitaplarndan bir iki veya mevzu alp ileyerek vcuda getirdikleri bir konferans muhtevasn itimada irat edecekleri surette mufassal yazp, Maarif Vekaletine70 gnderilmeleri istenmitir. Btn bu almalar yakndan takip eden Atatrk, her aratrmay okumu,notlar tutmu ve uyarlarda bulunmutur.71 Kongre sonunda yaplan grmelerde retmenler, 4 Ciltlik kitaplar genellikle iyi karlamalarna ramen ortaokul iin pedagoji bakmdan ar olduunu sylediler. Nitekim bundan iki yl sonra,Milli Eitim Bakanl ortaokullar iin bu kitaplar biraz daha ksaltlp ayrca.
69 70

demir Yllarn indena.g.e. s.25. T.C. Maarif VekaletiTarih Mderris ve Mualimleri tima 2-11 Temmuz 1932 Ankara, 1932,s.6.

208

ciltlik tarih kitaplar ile lkokullarn IV ve V. Snflar iinde iki ciltlik yeni kitaplar yazdrd.72 Lise rencileri iin hazrlanan Tarih kitaplarndan ilki Tarih-I (1931 basks), 384sayfadr. Kitabn sonuna 136 resim ve kitap ierisinde 22 harita vardr.73 Tarih ncesi ve ilk a tarihini kapsayan Kitap ondrt blmden meydana gelmektedir: 1.Beer Tarihine Giri II. Byk Trk tarihi ve Medeniyetine Bir Nazar III. in IV. Anayurtta En Eski Devletler. V. skit Trk mparatorluu VI. Hint VII. Kalde ,Elam ve Asur VIII. Msr IX. Anadolu X. Fenikeliler XI. braniler XII. ran XIII. Ege Havzas XIV. Eski talya ve Etrskler Kitabn Beer Tarihine Giri adl birinci blmde ilk insanlar ve dnyann ortaya k, tarih, Tarihten nceki devirler, gler,rklar,diller ve dinler hakknda
71 72

akirolu,Atatrk ve Tarih... a.g.m. s.13. demir, Cumhuriyetin 50.ylnda... a.g.e. s.10.

209

bilgiler ihtiva etmektedir. Olaylarn anlatmnda Cumhuriyet Trkiyesinin temel esaslarndan biri olan lik dnce asndan ele alnd grlmektedir. kinattabiat ve insan konusu ilenirken Kinat varl, bu payansz byklk,hakik, en varlklarn birliidir. Bu varlklar birbirine balayan ,aralarndaki ahengi uyduran zarur, daim, umum kanunlar vardr. Kinatn varlndan anlalan kuvvet, Bu arada kainatta olduu gibi hareket, kinatn kanunlarna tbidir.74 denir.

devlet millet- kanun arasnda balant kurulmutur: Nasl ki, millet devlettir; bu itibarla kanunlarn sahibidir ve onlar infaz eden kuvvettir; fakat ayn zamanda kendiside bu kanunlara tbidir. Btn varlklar tabiatta dahil ve onun kanunlarna tbi olunca, hayat sahibi olan her nevi mahlklar, insanlar dahi bunlardan hari ve mstesna olmazlar.75 Tarih tanm ve kaynaklar hakknda bilgi verildikten sonra Gelecek nesillerin istifade edebilecei kymetli, lmez, ilim ve sanat eserleri brakm bir varlk olarak tarihte erefli bir yer kazanmak idealimiz olacaktr. ocuklarmza da ayn fikir ve terbiye vereceiz.76 denilmektedir. Tarihin yardmc olarak her ilim ve fenden istifade etmesi gerektii belirtilerek bilhassa corafyann neminden bahsedilir.77 Bu durum o yllarda aydnlar zerinde olduka messir olan pozitivist anlayn "tabiat bilimleri "olarak etkisiyle tarihin en nemli kaynaklarnn yalnzca grlmesine sebep olmutur. Kitapta rk kavram hakknda da geni aklamalar vardr. Irk; ayn kandan gelen ve cismen birbirine benzeyen insanlarn gsterdii birliktir.78 Fakat hibir zaman birstn rk kavramna yer verilmemitir. Ancak unu sylemeliyiz ki, rklar arasnda bugn grlen farklarn, tarih noktai nazarndan ehemmiyeti pek azdr. Filhakika, kafatasnn ekli rklarn tasnifi iin tamamen esasl bir farika olduu halde, itimai hibir mnas yoktur. Bunun sebebi udur: kafatas deimiyor; yahut g ve ge deiebiliyor. Fakat Onun iindeki en asil uzuv ,dima deiiyor....
73 74

Umum olarak denilebilir ki inkiaf ve itil ile beeriyetin

Tarih-I,Devlet Matbaas,stanbul,1931. Tarih-I,s.2. 75 Tarih-I,s. 2. 76 Tarih-I,s. 9. 77 Tarih-I,s.9. 78 Tarih-I,s.18.

210

mukadderatna hkim olan dimadr. Dimadan murat,onun uzvi mahiyeti deil, her nevi tecellileridir.79 Trk rk iin yaplan aklamalarda Baykal gl evresinden balayarak Altaylar ve Orta Asyadan itibaren Hazar Denizi ve Karadeniz havzalaryla Ege denizi ve Tuna boylarna kadar olan geni sahada binlerce ve binlerce senelerden beri genel olarak beyaz renkli Trkler bulunduuna ve Trk rknn kafa eklinin ounlukla brakisefal olduuna iaret edilmitir.80 Grlyor ki, tarihten daima gze arpar bir birlik araz eden Trk rk,daima hkim kalan bariz uzv vasflar ile diman en kuvvetli mahsul olan mterek lisanlar ile ve bu lisan da nakledilmi olan harslaryla, tarih mterek hatralaryla ayn zamanda bugnk millet tarifine en uygun byk bir cemiyettir. Btn tarihte byle byk bir rk, bir millet halinde grmek,bilhassa zamanmzdaki insan heyetlerinin pek ouna nasip olmayan byk bir kuvvet ve byk bir ereftir81 Byk Trk Tarih ve Medeniyetine Umum Bir Nazar ismini tayan ikinci blmde ekilde (31 sayfa ) Trklerin anayurdu, Trk gleri ve medeniyetleri ele iklim deiikliinin ortaya kard kuraklk ve bunun neticesi sert alnmtr. Trk glerinin sebeplerini anlatlrken Trk Tarih Tezine uygun bir rzgrlara iaret edilir. Bu rzgrlar Orta Asyada sular tebahhurundan husule gelen su buharlarn Orta Asyann cenubundaki lkelere gtrd. Buna karlk rzgrlarn Orta Asyaya getirmi olduklar ey, yalnz bitmez tkenmez kumlardan ibaretti. te bylece Orta Asya kuruduu nispette kum istilas altnda kald ve milyonlarca insan barndran ellerde hayat artlar ksrlat. Buzlarn ekilmesi ve geni i denizlerin aradan kalkmasyla, Orta Asyann kaplar batya arkasna kadar ald.82 Bu arada Trk glerinin yaylma sahalarnn ok geni tutulduu dikkat ekmektedir.83 Trk gleri hakknda ayrntl bilgi verildikten sonra gler yoluyla eitli blgelere dalan Trklerin gtrd
79 80

medeniyetle

insanla k tuttuu

Tarih-I,s.17-20. Tarih-I,s.16-17. 81 Tarih-I,s.20. 82 Tarih-I, s. 27. 83 Tarih-I,s.28-33.

211

vurgulanmtr. Trk glerinin Avrupallar zerindeki etkisinden u cmlelerle bahsedilmitir: Avrupada muhtelif sanat devirlerinin bu muharecetlerle alm olduunu artk itiraz eden yok gibidir. Avrupallara ziraat, yabani hayvanlar ehliletirmeyi,mlekilik sanatlarn da bu yeni gidenler retmilerdir. Fikir sanat ve bilgice Avrupa yerlilerinden ok yksek olan muhacirler, Avrupay maara hayatndan kurtarmlar ve fikr inkiaf yoluna sokmulardr.84 Kitapta dikkat eken bir hususta gnmzde tartlan Onalt Trk devletine de yer verilmesidir. Fakat kitap da Trkiye Cumhuriyeti ile birlikte Trklerin tarih boyunca kurduu devletlerin saysn onyediolarak gsterilir. Aslnda say ne olursa olsun verilmek istenen Trk tarihinin btnl ve Trklerin devlet kurma kabiliyeti olduu hemen grlmektedir. Ayrca Trkiye Cumhuriyeti; milliyetilik, halklk ve laiklik esaslar zerine kuruldu una ve imdiye kadar kurulan devletler arasnda en iyi tekil olduuna iaret edilmitir.85 Kitabn in ve Hint blmlerinde, Trk medeniyetinin in,86 ve Hintliler zerindeki etkilerine temas edilirken, in de olduu gibi Hintte de asl yerlilerin medeniyeti yoktu. kara derili Hint yerlilerini gneye doru sren Dravit Trkleridir. Dravitlerin Hint medeniyetini yksek bir seviyeye karmlardr.87 Hint medeniyeti zerindeki Trk izleri yle aklanmtr:Hindistan; Sumer ,Elam, Msr ,Eti ve yon sanatlarndan da istifade etmitir. Hindistana mahsus gzel sanatlar meydana kmtr; bu bilhassa Kuanlar zamannda inkiaf etmitir. Hindistan da mimari ve resim,edebiyat alannda hakik aheser eserleri Mslman Trkler yapmtr .88 Kitapta lk a n Asya milletlerini Trkl hususuna da iaret edilmitir. Sumerler Mezopotamyaya geldikleri zaman yaz yazmay biliyorlard .Bu yaz daha sonra ivi yazs-mihi hat denilen ekli almtr. Dilleri Altay Trkesi idi. Sami leheleri daha sonraki zamanlarda karmtr. .Akalara gelince onlarn Smerlerle akraba olduunu syleyen limler vardr. Fakat byk oranda Samilere karm

84 85

Tarih-I, s. 33. Tarih-I, s.40-41. 86 Tarih-I,s. 28-60. 87 Tarih-I,s.28-29. 88 Tarih-I,s. 85.

212

olduklar anlalyor. Elamlar da Sumerler gibi ve belki de ayn ktle iinde Orta Asyadan gelmi Trklerdir.89 Msr tarihi anlatlrken Msrn lk Halknn kimler olabilecei hususunda u bilgiler verilmitir: Bu malmattan ve Trk Tarihine Bir Nazar bahsinde Trklerin umum muharecetlerine dair anlalr.90 Trk Tarih Tezinde Anadolu byk nem verilerek, mukaddes yurt olarak ifade edilir. Kitapta Anadolu tarihi ve medeniyetine 24 sayfa ayrlmtr. Konun arlk noktas Anadolunun ilk sakinlerinin ve medeniyetlerinin Trklerle ilgisidir. Bu yzden ilk sayfalarndan itibaren eitli deliler getirilerek bu durum ortaya konmaya allmtr. Kk Asya halk, Hitit ve emsali isimlerle tanttrlm Hata Trkleridir. Bunlar tarihncesinden de Orta Asya yaylasndan garba vuku bulan muharecetlerde buraya gelmilerdir. Sumerlerle ve Elamlarla akrabadrlar. Nitekim Ege Denizlinin ve bunun garbndaki sakinleri ayn mene ve rktandrlar.91 Frikyallarn da Etilerle birlikte Orta Asyadan gelmi Trk kabilelerinden olduu belirtilmi92 ve Lidyallarn yaam olduu Bat Anadolu iin de Menyoyallar, Trako-Frikler, Sartllar, Turalar, Etiler ve Litler(Lidyallar) gibi devirler imtidadnca st ste gelip yerlemi bir ok Trk kabilelerinin meskeni olmutur. 93 ifadesi kullanlmtr. Kitabn Ege havzas blmnde kelimesinin, Adalar Denizinin tad Ege ktann ve Trakyann dahi ilk verilen tafsiltn ihtiva ettii delillerden Msr deltasna yerleerek ilk msr medeniyetini kuranlarn Trkler olduu

yon (on) Grek Aka Trke aslndan gelme olduu iddia

edilmitir.94 Ege havzasn oluturan Yunan yarmadas, Bat Anadolu,Girit ve Adalar blge halknn aslnn kimler olduu zerinde durularak Anadolunun batsndaki yaayan halk hakknda u ifadelere yer verilmitir: Etiler,Frikler ve
89 90

Tarih-I,s. 88. Tarih-I,s.106-107. 91 Tarih-I,s.128. 92 Tarih-I,s. 138. 93 Tarih-I,s.142. 94 Tarih-I,s.185.

213

Lidyallar adlarn tam olan Trk rkna mensup kavimler olduunu biliyoruz. ....Fakat daha sonra Anadoludan birbiri ardnca gelen bir ok istila sonuncu brakisefal kavim Girit adasna tamamen hakim olmutur .95 Yunan yarmadas hakknda te Yunan Yarmadasnn eski ahalisi, ,bu saydmz Egeler,Akalar, ve Torlarn karmasndan hasl olmu bir ktle idi. Btn bu unsurlar ayn rktand; yani meneleri Orta Asya olan Trk rkndan idiler.96 Ege havzasnda oluan medeniyetin de Anadolu iindeki, Mezopotamyadaki ve Orta Asyadaki medeniyetlerden bir fark olmad gr ileri srlmektedir. Giritte, Turova da bulunan en eski eserlerle Hazar arkndaki Trk elerinde bulunan eserler arasnda tesbit edilen benzerlik Akdeniz medeniyetinin olduu kadar, onu yapan insanlarn meneini de gstermeye yarar delillerdendir Akdeniz havzasn kaplayan bu medeniyeti eskiden kabul edilen bamsz Yunan medeniyeti olmadnn anlalmtr. Bu medeniyeti Greklere mal etmek ve onu ancak Msr medeniyeti ile temasta grmek yerine, Yunan medeniyetinin kkenlerini kendinden evvelki medeniyetlerde, zelliklede Eti Medeniyetinde aramak lzmdr.97 denilmitir. Kitabn Eski talya ve Etrskler konusu ele alnd son blmnde,

Etrsklerle ilgi dikkat ekici bilgiler verilmitir. Etrsklerin talyaya Lidyadan geldiini ve yaay tarz olarak dou karakterini tadna iaret edilmektedir. Hulsa udur:Etrskler,Trsenler,Trkalar,Ege adalarnda, Anadoluda kadimden beri oturmu olan kavimlerdir. Bunlara Akalar, Ekeler, Etiler denildiini biliyoruz.98 Yunan medeniyeti gibi Roma medeniyetinin de kknn Bat Anadolu olduu vurgulanarak bu medeniyetin Etrskler vastasyla Anadoludan talyaya tand belirtilmitir.99 Trk Tarih Tezinin kitabn geneline yansd grlmektedir. zellikle tarih ncesi ve tarihi devirlerin yaayan balarnda n Asya,Anadolu ve Akdeniz havzasnda Bilhassa Anadolu yer kavimlerinin Trklerle ilgisi zerinde durulur.

adlarnn Trkeyle ilgi kurma gayretleri Anadoluya sahiplenmenin bir belirtisi olarak grlmelidir Bunun yannda yukarda temas ettiimiz Ege rneinde
95 96

Tarih-I,s.187 . Tarih-I,s.188. 97 Tarih-I,s.31-32. 98 Tarih-I,s.265-267.

214

olduu gibi o devre ait bir ok kelimelerin etimolojisi yoluyla Trk asll olduu ileri srlmesi dikkat ekicidir. Mesel, Buda kelimesinin Trke olduunu Atillann kardei Bleda ve Macaristandaki Budin kalesinin adnn da buradan geldii iddia edilmitir.100 Kitabn Beer Tarihine Giri blmnn laik bir dnceyle kaleme alnmas ve ayn zamanda konularn anlatmndaki mill duygu ve milliyet uurunun vurgulanmas gznne alndnda rencilerde tarih eitimi vastasyla Trkiye Cumhuriyetinin ideolojisini oluturan Laiklik ve Milliyetilik fikirlerini benimsetilmek istendii aka grlmektedir. . Tarih-II kitab(1933) 400 sayfa olup kitabn sonuna 119 resim,49 harita ilave edilmitir. Kitap u ana balk altnda konular toplamtr.101 I. Eski adan Orta aa Girerken II. Trk-Alanlar ve Avrupay stilalar III. Avrupada Hun- Trk mparatorluu IV. Asyada Akhunlar Devleti V. Beinci Asrda Avrupa VI. Trk-Avar mparatorluu VII. Asrda Dou Roma mparatorluu VIII. Asyada Gktrk mparatorluu IX. Trke Devleti X.Karluk Trk Devleti XI. Uygur-Trk Devleti

99

Tarih-I,s.32. Tarih-I,s.76. 101 Tarih-II, Kaynak Yaynlar, stanbul,2001.

100

215

XII. Bat Asya ve Dou Avrupa Trk Devletleri XIII. Asrdan Sonra Avrupaya Doudan Gelen Yeni stilalar XIV. slm Tarihi XV. lk Mslman Trk Devletleri XVI. Karolenj mparatorluu XVII.Normanlar XVIII. Alman Dukalklar ve Kutsal Roma-Germen mparatorluunun Kuruluu XIX..Papalalara mparatorlar Mcadelesi XX.11-12 Asrda Hristiyan Derebeylikleri(Feodalite) XXI. Byk Seluklu mparatorluu XXII. Orta ada Anadolu Trk devletleri XXIII. Hal Seferleri XXIV..Karahata Devleti XXV.Harzemahlar Devleti XXVI. Trk-Mool mparatorluu XXVII. Msr-Suriye Trk Devletleri XXVIII. Anadolu Trk Beylikleri(kinci Seluklu Feodalitesi) XXIX. Anadolu Trk Devletleri Devrinde Trk Medeniyeti XXX. Orta a Hint lemi XXXI. Mslman Trkler daresinde Hint

216

XXXII. Timur XXXIII.Hindistanda Babr mparatorluu (Byk Hint-Trk mparatorluu; stikrar Ykselme Devri) Tarih-II kitab zaman olarak daha ok Ortaca, konu olarakta Trk ve slm tarihi arlkldr. Ayn zamanda Ortaa aklamalarn bulunmaktadr. Kitabn genelinde Tarih-I kitabnda olduu gibi Trklk ve milliyet uuru daima n plnda tutulmutur. Mesel, Avrupaya gelen Trklerin kendi arasndaki mcadeleye dikkat ekilerek Trk milletinin bir ksm dnya tarihinde byk iler yapt halde dier bir ksmnn, rknn bykln anlamad ve mill uurunun gelimemesi yzmden enerjilerini olumlu ynde harcamak yerine kendi kendini mahvetmek iin sarf ettii anlatlr. Bu durumun Trk rk tarihinin en karanlk ve en kt tarafdr"102 olarak belirtilmitir. Batda bir ksm tarihilerin Trklerin medeniyet kurma kabiliyeti olmad ve bu yzdende slm medeniyetine hibir katklarnn bulunmad iddialarna Abbasi Devrinde slm Medeniyetine ve Bu Medeniyette Trklerin Etkisi adl blmde cevap verilmitir. slmiyet devrinde ulum ve maarifle itigal edenlerin en ou Arap olmayan kavimlere mensup idi. slm medeniyeti kendi teesssn dier milletlere, bilhassa da Trklere ve ranllara medyundur. slmiyetin zuhuru esnasnda yksek seviye ve eski bir medeniyet sahibi olan Trklerin slmiyeti kabul ettikten sonra teesss ve inkiafnda pek mhim bir mil olmalar tabi idi. Bilaistisna slm medeniyetinin her ubesinde Trklerin byk hizmeti oldu.103 Kitapta slm Tarihi iin olduka geni yer ayrlmtr( Resim ve tablo dnda 105 sayfa) Halifeliin Gerek Mahiyeti adl blmdeki u ifadeler dikkat ekicidir. Muhammed, gerek din meselelerde,gerek itimai hususlarda bir slah yapmak lzm geldii zaman ,kendini hibir eye bal grmemitir. Daima tekamle doru yrmtr. lm, bu tekaml birden bire kesti. Muhammedden sonra slm leminde grlen durgunluk ve tedenni sebebi, Muhammedde deil, onun
102

Avrupa Tarihi hakknda ayrntl

Tarih-II,s. 76.

217

haleflerinin

Muhammedin

mesleinin

ruhunu

deil,

metnini

almalarnda

aranmaldr. Bu byk hakikat ancak Trkiye Cumhuriyeti devrinde hakki ile idrak edilmi, icabat yaplmtr.104 Kitapta gnmz tarihileri tarafndan spanya fatihi Tark Bin Ziyadn Karahata edilmesi
107

pek kabul grmeyen hususlar da yer kitap da

almtr. Samanoullar devletinin Mslman Trk devletleri arasnda saylmas,105 Trk asll106 gsterilmesi ve olarak adlandrlan Karahitayllarn Trk devleti olarak kabul

bunlara rnek gsterilebilir.

Kitap da Ankara savann ayrntl bir ekilde anlatld Timur devletine 33 sahifelik yer ayrlmtr. Timur hakknda son sz olarak u ilgin ifadeler kullanlmtr. Timur zaptettii yerlerde hkimiyet ve onun balad dzen ve medeniyetperverlii srdrecek haleflere sahip olsayd, bugn Trk leminin hayat ve durumu ve dnyann ekli phesiz bsbtn baka olacakt. Kumandanlk hususunda ise Timur dnyann son kumandan dense asla hat edilmi olmaz. Halbuki bu byk adam, dnyaca ne abuk unutulmutur.108 Tarih III, kitab (1933) 350 sayfa 6 renkli 3 karakalem tablo-19 harita- 195 resimden ibarettir. Kitap (III) blmden olumakta olup XVI.Asr Sonlarnda Avrupa blm dnda kitabn tamam Osmanl tarihine aittir. Bunun yannda tarih eitimi bakmndan nemli bir husus da Osmanl tarihi anlatlrken ada olan devlet ve lkelerin tarihleri hakknda bilgi verilmesidir Kitap, Osmanl Devletinin kuruluu ile balar. Osmanl Trklerinin Anadoluya ne zaman geldiklerinin kesin olarak bilinmediini belirtilmitir.Btn Trkler gibi Orta Asyadan ran yolu ile garba ilerleyerek, airet reisi Erturul Beyin emri altnda Anadoluya gelip yerlemi olduu rivayet edilmektedir Ayrca Osmanl hkmdarlarnn Ouz Hana dayanan silsilenmelerinin sonradan

103 104

Tarih-II,162-163. Tarih-II,s.118. 105 Tarih-II,s.186. 106 Tarih-II, s.133. 107 Tarih-II,s. 245. 108 Tarih-II,s. 329-330.

218

uydurma olduu belirtilmitir.109 Kitapta Bat feodalitesi ile Seluklularda grnen feodalite arasndaki farklarn ortaya konmasdr. Bunlar Trk Tarihini belli bir ideolojik adan yorumlayp Trk tarihinde Avrupa tipi feodalite arayanlara da cevap olacak niteliktedir. Anadolu Seluk ve Bizans feodalitesinin garp feodalitesinden baz farklar vardr: mesel, garp feodalitesinin arazi kanunu ve meratip silsilesi burada aynen mevcut deildir denildikten sonra grn olarak sultann hak ve nfuzu daha fazla olmasna ramen, Seluklu saltanat, bir slm devleti olduundan, Mslman feodal beylerinin hukukunu tahdit ve arazi mlkiyetini halka tahsis ediyordu, feodal beylerin tebaas, serf (esir) deildi, ancak sultann zayfl feodal beylerin kuvvetini ve mstakil hareketlerini artryor ve bazen bunlar tam istiklle kadar sevkediyordu.110 Kitapta,Fatih devrinde Osmanl devletinin kudretli bir imparatorluk haline geldii zerinde durulmu111 ve Fatih Sultan Mehmetin ynetimi hakknda vc ifadelere de yer verilmitir. Fatih, Osmanl imparatorluunu, kendine muasr devletler gibi tanzime kalktn ve zamanndaki bilgili kiilerle istiare ederek devlet idaresinin mhim ubelerini tanzim ve tahsis etmitir.112denilmektedir. kinci Trk Tarih Kongresinde ki, baz teblilerde olduu gibi Osmanl

devletinin baarlarnda Trk milleti n plna karlmak istenmitir. stanbulun fethi zerine, Trklerin hreti Avrupann her yanna yayld. Trklerin ellerine geen memleketleri ok adalet ve merhametle idare ettikleri, fukaray zenginlerin gadir ve tazyikinden kurtardklar ayi olmutu.; Trk tebaas olan kavimlerin refah ve saadete erdikleri syleniyordu. Baz Almanlar,Trklerin Almanyaya gelip memleketlerin de cari hakszlklara ve adaletsizlie mni olacaklar midine bile dmlerdi.113 Dier kitaplarda olduu gibi bunda da her vesile ile rencilere milli uur verilmesine zen gsterilmitir. Mesel, Osmanl devleti anlatlrken Trk Ordusu, Trk milleti,Trk devleti, Osmanl Trkleri, Mslman Trkler, Osmanl
109 110

Tarih-III, Kaynak Yaynlar, stanbul 2001, s.1. Tarih-III,s1-2. 111 Tarih-III,s.34. 112 Tarih-III,s. 35.

219

Trk devleti, Trkiye,vb. tabirler kitapa ska kullanlmtr. Baka konularn anlatmnda da mill hassasiyetin gsterildiine ahit oluyoruz. aslnda Trkeli,Trkln beii Trkistan (s.288) iin Cevdet Paann Tarih-i CevdetteTataristan- kebir ifadesini kullanmasnn yanl olduu, Cevdet Paann bunu Orta Asya ve Trkeli yerine kullanlmtr. aklamas ile belirtilmitir.114 Msrdaki Trk tarihi anlatlrken Msrda kurulan Memlkleri erkez ve Trk diye ayrmann doru olmadn her ikisinin de Trk olduu115 sylenmitir. Gnmzde Trk dnyasn anlatrken kullanlan Adriyatikten in seddine kalbna benzer bir tabir olarak Adriyatikten Ganja,Bengale tabirine yer verilmitir. Ayrca XVI. asrdaki Trk devletlerinin gcn sembolize etmek iinde XVI. asr Trklerin byk asrdr denilmitir.116 Fatih devrinde din ve vicdan hrriyeti hususunda Hristiyan ahaliye kar lml davranlmas vlm, fakat Fatih knununun resmiyet kazandrd iddia edilen karde katli iin Osmanllarda imdiye kadar byle edit ve gaddar hkm havi bir kanun maddesi tedvin olunmamt. denilerek sert bir ekilde tenkid edilmitir.117 . Fatih devrinde taassuptan uzak,serbest sanat ve edebiyat alannda tepki olarak irtica

gelimeler yaanrken II. Bayazd devrinde bu hayata Devletinin yklmasna seyirci kalmakla da sulanmtr.118

hareketleri grldne dikkat ekilmitir. Ayrca II. Bayazd, spanyadaki Grnata

Yavuz Sultan Selimin hilafeti almas slm lemini istil ile birletirmekte, onu da kullanmak istiyordu.; fakat ilerde grlecektir ki Osmanl sultanlar, hilafet sfatlarndan ciddi bir faide grmemilerdir. Bilkis Osmanl hkmdarlarnn haiz olduu bu sfat Osmanl devletinin zamana gre tekml ve terakkisine mni muhafazakrla ve hatt irticaa badi bir sebep olmutur. Osmanl devletinin zayflad XVIII. ve XIX. asrda ise baz Avrupa devletleri, Osmanl sultanlarnn

113 114

Tarih-III,s.40. Tarih-III,s.64. 115 Tarih-III.46. 116 Tarih-III,s.69. 117 Tarih-III,s.36. 118 Tarih-III,s .44-45.

220

halifelik sfatlarndan kendi hesaplarna istifade etmeye almlardr.119 eklinde ifade edilmitir. Burada ayn zamanda Trkiye Cumhuriyetinde halifeliin kaldr sebepleri anlatlmak istenmitir. Kanun Sultan Sleyman dnemi bir tarafdan siyasi baarlarla zirveye karken dier yandan lks ve israfn artmasyla, memleket idaresinde inhitat ve inkraz tohumlarnn atldna iaret edilmitir.120 Osmanllarda yaplan slahatlarn baarszl, Avrupann Rnesans

devrinden beri siyas ve sosyal hayat mspet ilimler zerine kurmaya alrken, Osmanl Devletinin her trl yenilie engel olan cehalet ve taassup yznden bir trl ilerlemedii eklinde aklanmtr.121 Bunun yannda Tanzimat devri slahatlarnn baarszlk sebepleri yle aklanmtr: Uzun yllardan beri Hristiyanlarn devlete kar isyan ve mesele kartmas yznden Mslman halkn onlar samimi bir vatanda olarak iine sindiremediklerini, bu yzden btn tebaa iin dnlen eit hukukun uygulanmasnn pek mmkn olmadn ve zamanda teden beri hasm tazyikleri ile yaplan ayn saydklar Avrupal devletlerin srar ve hatt

ilere pek iyi baklmad, bununla birlikte Devlet

yetkililerinin slahatlar uygulamada samimiyetsizlii ile Rusyann destekledii Srplar, Bulgarlar gibi Osmanl devletinde yaayan gayri Mslim unsurlarn Mslman-Osmanllarla kaynap bir Osmanl milleti tekil etmek iin samimi bir gayret iinde olmadklar grlmtr. 122. Osmanl devletinin gerilemesi anlatlrken, dardan Avrupa sanayi ve sermayesinin Osmanl sanayisini kertme gayretleri, ierden devletin asrlardr devam eden fena ynetilmesi sonuncunda eski mli sistemi ve ticari dengenin bozulduu zerinde durulmutur. Bunun yannda Avrupa tarz ordu tekilinin masraf ve Krm Harbinin getirdii mal ykmlk 1854te ilk borlanmaya sebep olduu ve bu istikrazlarn ilerde Osmanllarn bana ne byk bir bel olduuna iaret edilmektedir.123 Cumhuriyet kadrolarnn,
119 120

ekonomi programn

Tarih-III,s. 47. Tarih-III,s. 59-62. 121 Tarih-III,s.197. 122 Tarih-III,s. 248-249. 123 Tarih-III,s.243-244.

221

uygularken dardan bor alamadan denk bte yapmaya zen gstermelerinde, Osmanl devletinin yaad bu ac tecrbenin mutlaka etkisi olmutur. Kitapta, Osmanl Devletinin son yllarna damgasn vuran ttihat ve Terakki Partisi hakkndaki tesbitler de ilgi ekicidir. ttihatlarn siyasette bocaladklar ve istikrarl bir politikalar olmad ortaya konurken, bir taraftan balangta sk bir ekilde sarldklar Osmanllk fikrinden vazgeip Trkle yneldikleri, dier taraftan laik denebilecek baz teebbslerde bulunurken, ayn zamanda baz halk tabakalarnn din taasubunu okayan icraatan da geri durmuyordu denilmektedir.124 Kitapta Osmanllarn Birinci Cihan Harbine vakitsiz girdii Osmanl noktai nazarndan, harp muvafk bir zamanda balam deildi szleri ile belirtilmitir. Ayrca Mustafa Kemal Beyin bu nemli noktay raporlarnda tesbit ettiine iaret edilmitir.125 Birinci Cihan harbinde Osmanl devleti tarihinde grlmeyecek derecede 4 milyon askeri seferber ederek bunun bir buuk milyonunu cephelerde bulundurmas u cmlelerle anlatlmtr. Osmanl Tarihinin imdiye kadar bahsolunan vakayii iyice teemml olunursa, bu muvaffakiyetin fevkaldelii anlalr ve Trk milletinin ne kadar hayrete ayan bir hayatiyeti haiz olduu iftiharla grlr. Bu hayatiyetin kayna Trk milletinin 120 asrlk tarihi varldr. 126 Liseler iin yazlan tarih kitaplarnn sonuncusu olan Tarih-IV,(1934, II. Bask). 358 sayfadan ibaret olup, ierisinde 12 harita ve 5 renkli olmak zere 181 resim vardr.127 Trk Tarih Tezinin oluumundan sonra yazlm olan Tarih-IV muhteva ve ana hat olarak hem Cumhuriyet kadrolarnn tarihe bakn, hem de Cumhuriyet tarihi yazmnda temel konularn neler olduunu belirlediinden daha sonra yazlan Cumhuriyet tarihi kitaplarna kaynak ve rnek tekil etmitir. Dnemin artlarna gre iyi bir bask teknii kullanld anlalan kitap, grafikler, resimler ve istatistik bilgilerle zenginletirilmi,devlete desteklenen Trk Tarih Kurumu
124 125

Tarih-III,s. 303-304. Tarih-III,s.306. 126 Tarih-III,s. 309. 127 Tarih-IV, Devlet Matbaas, stanbul, 1934.

222

tarafndan yazld iin eitli kaynaklara ulamada zorluk ekilmemitir. TTAH da son blmde Cumhuriyet tarihine yalnz iki sayfa ayrlmken IV. cildin tamam Trkiye Cumhuriyetine aittir. Cumhuriyet tarihi muhteva olarak genelde Mill Mcadele ve nklplar erevesinde ele alnmtr. Kitabn nasl bir dnya gr erevesinde yazlm olduumukaddimesinde aklanmtr. 1000 yldan fazla sren slmlk-Hristiyanlk davalarnn dourduu husumet duygusu ile mutaasp mverrihler bu davalara asrlarca slmln pidarln yapan Trklerin tarihini kan ve ate maceralarndan ibaret gstermee savatlar. Trk ve slm mverrihler de Trkl ve Trk medeniyetini slmlk ve slm medeniyeti ile kaynatrdlar;slmla takaddm eden binlerce yla ait devreleri unutturmay mmetilik siyasetinin icab ve din gayreti vecibesi bildiler. zamanlarda Osmanl mparatorluuna dahil Daha yakn btn unsurlarn tek bir milliyet

oluturmak hayalini gden Osmanlclk cereyan da, Trk adnn anlmamas, mill tarihin yalnz ihmal deil,hatt yazlm olduu sayfalardan kaznp silinmesi yolunda nc bir amil halinde dierlerine eklendi. Btn menfi cereyanlar, tabi olarak, mektep programlar ve mektep kitaplar zerinde dahi tesir gsterdi ve Trkln, adr , airet, at, silah ve muharebe mefhumlar ile mteradif tutulmas ananesi mektep kitaplarmza kadar girdi Trk tarihini inkar edilmi ve unutturulmu simasn ve mahiyetini, btn hakikatleri ile meydana karabilmek iin almakta olan Trk Tarih Tetkik Cemiyeti bir ksm azasn tarih tedrisatndaki bu boluu doldurabilecek bir kitap hazrlamaa memur etti.128 Kitap iindeki grafikler, istatistikler, haritalar en son bilgiler gre yenilenmi ve baz ilaveler yaplmtr. Kitaptaki noksanlarn daha sonraki basklarda giderilmeye allaca ve konular hakknda daha fazla bilgi almak isteyenlerin pek yaknda hazrlanacak olan Umum Trk Tarihinin Ana Hatlar adl esere bavurabilecei hatrlatlmaktadr Kitapta Tarih ve Yurt Bilgisi Tedrisatnn Millilemesi adl balkta mill tarih anlaynn nemi zerinde durulmutur. Osmanllar zamannda mill tarihimizinyalnz ihmal deil,inkr ve tahrif edildiini mektep kitaplarnda Trk

128

Tarih-IV, 1934 s. V.

223

tarihi Osmanllardan balatlarak, slm ncesi Trk tarihinden hemen hemen hi bahsedilmedii ifade edilmitir. Merutiyet devrindekiTrklk hareketine ramen Trk tarihinin bilhassa mektep kitaplarnda hakiki yerini bulmadn, ancak 1929 ylndan sonra Atatrkn irat ve rehberlii ile mill tarihimizin anlamda okunmaya balandna iaret edilmitir.129 Kitapta, yllarca ihmal edilmi olan Trk tarihinin ne olduunu aklarken dikkat ekici yrynce u ifadeler kullanlmtr:Trk tarihi, dnya yznde insanln beeriyetin karanlk gklerinde mselsel medeniyet ufuklarnn ve kabiliyet elleri ile aldn anlatr. Trk Tarihi, Trk douundan beri en asil ve yksek insan tipini kendi rknn temsil ettiini,asrlarn kendi rknn zek gerek

milletine,kendi rknn askerlikte, idarede, siyasette olduu kadar ilimde, fende edebiyatta, resim, musiki, mimarlk, heykeltralk gibi sanatlarda dahi ne kadar esiz bir istidat ile yorulmu olduunu anlatr. Trk tarihi, Trk milletine, dnyann insan izi tayan her parasnda kendi rknn zamanla silinmemi ve silinmeyecek hakimiyet ve hars damgas basl olduunu, baka milletlerin tek numunesi ile ndkleri devletlerin en byklerinden ok daha byklerini yzlerle kurmu, her mn ve mahiyette an ve eref kaynaklarndan kana kana imi, grgl bir soydan geldiini anlatr.130 Konulara bakldnda kitabn temel ekseni Tarihte bir ok devletler kuran Trk milletinin yeni bir devlet kurmasnn anlatlmasdr. Birinci ksm Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu ad altnda I. Cihan Harbinin Sonunda Avrupa Devletleri, Mustafa Kemalin Hayat, Mill Mcadelenin Balamas, stiklal Harbi, Sevr ve Lozan Antlamas ile son bulmaktadr.131 II. ksm, stiklal Harbinden Sonra nklp ve Islahat Safhalar bal altnda Cumhuriyetin lan, Saltanat ve Hilafetin Kaldrlmas,Cumhuriyet Devrinde Siyasi Olaylar, eitli Alanlarda Yaplan nklplar, Trk Ordusu ve Mill Mdafaa konularn ihtiva etmektedir.132

129 130

Tarih-IV,s.260. Tarih-IV,s.259. 131 Tarih-IV, s.1-13.3 132 Tarih-IV,s. 138-348.

224

TarihIV. kitabnda Cumhuriyet tarihi anlatlrken vurgulanmak istenen esas unsur Trkiye Cumhuriyeti adyla nceki devletlerden farkl laik, milliyeti ve muasr medeniyete erimeyi kendisine hedef semi yeni bir devletin kurulduudur. Mutlakyet ve merutiyet devirlerinde Vatanmza Memaliki Osmaniye, devletimize Devleti Osmaniye ordumuzaOrduyu Osmaniye ad verilmiti...Milliyeti idaremiz,asrlarca sren telkinlerle yerletirilmesine allm bu haksz iddiay ve ar yanllar kknden skm, Trk milletini ve Trk vatann kendi adna kavuturmutur. Artk bu vatann ad Trkiye ve devletinin ad Trkiye Cumhuriyetidir, ordumuz artk Osmanl ordusu deil kudretini ve kahramanln anlatmak iin yalnz adn sylemek kfi olanTrk ordusudur.133 stikll Savann mahiyeti aklanrken Saltanatn ksaca u noktalar zerinde atmak,2-Osmanl

durulmaktadr. 1-Anavatan ineyen dmanlar yurttan

ykarak Yeni bir Trk devleti kurmak; 4-Avrupallarn Osmanllara

uyguladklar adl ve iktisadi smrden Yeni Trk devletini uzak tutmak5-Laik devlet yapsn kurarak Hilafeti ve Saltanat kaldrmak, 6-Garp medeniyeti iinde de yer almak ve yeni devletin mill istikll ve hrriyetini temin edecek inklplar yapmaktr.134 Kitapta, Osmanl devletinden Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna kadar

geen dnem ierisinde milliyetilik kavramnn tarihi geliimi hakknda da bilgi verilmitir Osmanl devletinin slm mmet yaps zerinde kurulduunu ve daha sonra devletin tabiiyeti altndaki muhtelif unsurlardan bir Osmanl milleti vcuda getirmee alldn ve Trklk cereyannn dilin sadelemesi dnda pek zayf kald ifade edilmitir. Osmanlnn son dnem siyasetine hkim bulunan ttihat Terakki hkmeti de Trklk siyasetini benimsemekten rkm, sonuna kadar Osmanlclk, slmclk, Trklk arasnda bocalayp durmutur.135 denilmitir. Yeni kurulan Trk devletin esas unsurlarndan birinin de milliyetilik olduunu ve Trkiye Cumhuriyetin kurulmas ile Trk milliyetiliiher sahada yerini alarak devlet sistemi haline gelmitir.136
133 134

Tarih-IV,s.183. Tarih-IV,s. 56-57. 135 Tarih-IV,s.181-182. 136 Tarih-IV,s.182.

225

Trk Milleti ve Trk milliyetilii kavramlarndan ne anlald da ak bir ekilde belirtilmitir. Trk milletinin tanm iin Trkiye Cumhuriyeti dahilinde Trk dili ile konuan,Trk kltr ile yetien, Trk mefkresini benimseyen her fert , hangi dinden olursa olsun Trktr.137 denilirken,Trk Milliyetilii iinde u ifadeler vardr. Trk milliyetilii,btn muasr milletlerle bir ahenkte yrmekle beraber, Trk itimai heyetinin hususi seciyesini ve bal bana mstakil hviyetini mahfuz tutmay esas sayar; bu itibarla mill olmayan cereyanlarn memlekete girmesini ve yaylmasn istemez denmitir. Ayrca Trk milliyetileri, kendisi de insanlk dnyasnn bir organ olduu iin btn insanl sever ve mill haysiyet ve menfaatlerine dokunulmadka kimseye kar dmanlk beslemez. Trk milliyetilii Trkiye dnda yaayan btn Trkleri kardelik hissi ile candan sever onlarn gelimesini ister. Fakat kendisine siyas snr olarak Trkiye Cumhuriyeti snrlarn kabul eder.138 Vatann kurtuluunda ve milletin istikbale doru yrynde inklplk hareketinin ne derece nemli olduu vurgulanr Bu sebeple inklplk Trk milletinin ykselme akn temsil eden mill iardr ve yle kalacaktr.139 Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk,Devletilik Liklik,nklplk ilkeleri aklandktan sonra Bu prensiplere dayanan devlet sistemi Trk milletimin tarihine, ihtiyacna, itimai bnyesine ve mefkuresine en uygun olduu kadar, btn dnyadaki sistemler iin de en salam ve en mkemmel olandr.140 Trkiye Cumhuriyetin temel unsurlardan olan laiklik ilkesinin tarih temelleri ortaya konmak istenmitir.Trk Tarihinin en eski devirlerinde baklrsa grlr ki, Trk milleti din ve itikat ile devlet ve siyaset ilerini birbirinden ayrmak lzum ve ehemmiyetini ok erken anlamtr.141 Trk Tarih Tezinin yansd kitapta temel ama olarak Atatrkn

nderliinde Trk milletinin stikll Savasn nasl bir zorluk ve imknszlk ierisinde kazandn ve Atatrkn yapt inklplarla eski Trk devletlerinden farkl ve stn
137 138

yeni bir devlet kurulduu vurgulanmtr. Yalnz Trkiye

Tarih-IV,s.183. Tarih-IV,s.183. 139 Tarih-IV,s.188. 140 Tarih-IV,s.188.

226

Cumhuriyeti tarihi dndaki lkelerin siyas, sosyo-ekonomik olaylarna temas edilmemitir. Ancak dier devletlerin stikll Savana olan tavrlar ve Trkiyeyle olan siyas ilikilerine yer verilmitir. Liseler iin yazlan Tarih-IV ve Orta Mektepler in Tarih-III 1930 yllarnn sonuna kadar okutulmutur. Sonu olarak kitaplardaki konulara bakldnda Anayurt Orta Asyada byk medeniyet kuran Trklerin dnya tarihindeki yeri ve nemi; Trk gleri ve glerden sonra n Asya ve Anadolu medeniyet kurmalar; Osmanl Tarihi dndaki Trk tarihinin yceltilmesi, Avrupadaki gelimeler ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu temel alnmtr. Trk Tarih Tezi, lke insanlar arasnda ortak bir dnce,ideal ve kltr birlii oluturmas asndan vatandalk eitiminin zn oluturmaktadr. Bu yzden Tezin pedagojik bir yn vardr Trk Tarih Tezinin ders kitaplarna yansmas olan 4 ciltlik tarih kitaplarnn temel fikri, yllardan beri ihmal edilmi Trk milletinin tarihini hakiki mnasyla Trk ocuklarna retmektir. Kitaplarda Trk milletinin askerlik ve siyaset dnda ilimde ve fende ,sanat ve edebiyatta byk hamleler yapm bir millet olduu, Osmanldan ncede byk bir tarihi olduu, byk medeniyetler kurduu ve bir ok medeniyetlerin kurulmasnda da nemli etkileri olduu dile getirilmitir. Bunun yannda Trkiye Cumhuriyetinin, Trklerin imdiye kadar en iyi tarzda tekil ettikleri yeni bir devlet olduu, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ve inklplarn yaplmas ile Trk milleti gemite olduu gibi ada medeniyet ierisinde yerini alacaktr mesaj verilmitir. Drt ciltlik Tarihin Osmanllar dndaki Trk Devletleri blmlerini Prof. Dr. Fuad Kprl,Cumhuriyet Tarihini iinde alan Drdnc cildini de Tevfik Bykolu ile birlikte Dr. Reit Galip yazmlardr.142 Lise Tarih-III Osmanl tarihi dier Trk devletlerine gre biraz snk kald ve daha okta eletirel bir tarzda bakld grlmektedir. Bu durum, Trk Tarih Tezinin genel tablosundan bakldnda
141

Osmanl devletinin Trk milletinin

Tarih-IV, s.206.

227

kimliini Osmanllk ad altnda kaybetmesine yol at ve medeniyet dnyasndan uzak tuttuu dncesinden ileri gelmektedir. Kitaplar o gnk artlara gre kaliteli katlarda ok mkemmel bir bask teknii ile hazrlanmtr. Bunun yannda,itina ile seilmi metin d kue kada baslm haritalar, krokiler, renkli ve siyah-beyaz resimlerlerle zenginletirilmitir. Daha sonraki yllarda tarih kitaplar bask tekniini gelitirerek devam etmesi beklenirken, tam aksine hibir devirde bir daha bu tr bask tekniine sahip tarih kitaplar grlmemitir. Bir ok kavramlarn aklanmas, konularn anlatmnda yeri geldiinde ataszlerinden yararlanlmas, vurgulanmak istenen kelime ve kavramlarn farkl karakterde harflerle veya koyu yazlmas, anlatmda karlatrmalara yer verilmesi gsterilmitir. Lise TarihI pedagojik bakmndan nemli unsurlardr. Baz n sznde, tarih kitaplarnn retim ylna

durumlarda kitapta ileri srlen grleri desteklemek iin dip notlarda kaynaklar yetitirilmesi iin acele edildiine ve daha fazla bilgi edinmek isteyenlerin pek yaknda baslmak zere hazrlanan Umum Trk Tarihinin Ana Hatlar adl esere ba vurabileceklerine dikkat ekilmitir. Drt ciltlik kitaplar daha ncede belirtildii gibi balangta ortaokullar iin dnlmt.143 Fakat retmenler, kitaplar genellikle iyi karlamalarna ramen pedagoji bakmdan ar olduunu syleyince liselere kaydrlmtr.144 Bylece yllardan beri Fransz ders kitaplarnn kopyas olarak okutulan ve esas itibariyle Bat merkezli tarih anlay dayanan tarih kitaplar yerine Trk adan bakldnda kitaplarn Trk Tarihini merkez alan tarih kitaplarnn okutulmas ile Trk ocuunun yanl bir formasyona itilmesi nlenmitir. Bu genliinin sylenebilir. salam bir Trklk uuru ile yetimesinde byk pay olduu

demir,Cumhuriyetin 50.ylnda... a.g.e. s.9-15. Eyice,Trk Tarihinin Ana... a.g.m. s.524. 144 Birinci Trk Tarih kongresinde Konya kz orta Okul retmeni bu kitaplarn Orta okullar iin ar olduunu syleyince tenkit edilmesine ramen daha sonra Kitaplar orta okullardan alnarak liselerde okutulmaya balanmtr.(BTTK, s. 282).
143

142

228

B. NN DNEM 1- Trk Tarih Tezinden Hmanizme Gei Atatrkten sonra Cumhurbakan seilen smet nnnn devlet i gelimelerle birlikte siyasi gelimelerin

politikasnda etkili bir ahs olarak n plna kt ve daha ok Mill ef dnemi olarak bilinen bir devir balamtr. Bu dnem II.Dnya Sava ncesi ve sonrasnda d dnyadaki

Trkiyenin i politikas zerinde etkisini en ok hissettirdii bir dnem olmutur nn dneminin ekonomi ve siyasetteki durgunluuna ramen, kltr hayatnda olduka hareketli bir grn vardr. Atatrk dneminden farkl kltr politikas takip edilmitir. Atatrk dneminin eitim-kltr politikasnn temel ilkelerinden olan milliyetilik ve Trk Tarih Tezi terk edilerek yerine eski Yunan ve Latin(Hmanist) kltr ikame edilmeye allmtr.145 Bu hususa gereke olarak da u grleri ileri sryorlard: lkenin kalknmas iin temel hedef Batllamadr. Bunun iinde Bat kltr kaynaklarna inmek lazmdr. Bu da ancak yksek Bat kltrnn iktibas ile mmkndr. Bunun iin de Bat medeniyetin asli unsurlar Yunan ve Latin kltrlerinin tannmas ve benimsenmesi gereklidir.146 Bat medeniyeti dnda kalan milletlerde Bat topluluun yeni yeleri haline getirmede etkin olduu dnlen Hmanizm, modernleme gayretleri iinde bulunan Trk aydnlarn da etkilemitir.Trk aydnlarnn kendi slm medeniyetinden tamamyla farkl Bat kltr kaynaklarn merak etmeleri Avrupa ile ilikilerin sklamas ile balamtr. Bat kltr kaynaklarna ilk ilginin duyulmas XX.yzyln ilk eyreine rastlar. Yahya Keml ve Yakup Kadri Karaosmanolu nclk ettii Nev-Yunnlik fikri daha ok edeb alanda olmutur 147 Sinanoluna
kr Karatepe, Tek Parti Dnemi, Aga Yaynclk, stanbul, 1993,s.87;Abdlkadir Yuval,Trkiyede Tarih retimi Frat niversitesi Tarih Metodolojisi ve Trk tarihinin Meseleleri Kolokyumu 21-26 Mays 1984,Bildiriler. Elaz,1990,s.255. 146 Ali Ata Yiit, nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, (1938-1950) Boazii Yaynlar, stanbul 1992,s. 42) nn zamannda humanizma faaliyetleri ile birlikte Trk Oca mensuplarnn Devletin mhim ve etkili kademelerinden uzaklatrlarak, onlarn yerlerine milliyetilik aleyhtar kimseler getirilmesi ve milliyetilerin takibe uratld grlmektedir. (Salih zkan, 1938-50 aras Trkiyenin Eitim Kltr Politikas Erciye niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi) Kayseri-1996,s.87-99). 1944 Milliyetilik olay olarak bilinen nn ile Trkler arsndaki ekimenin sebeplerinin ok nceleri nnnn Babakanl zamannda balad iddia edilmitir. (Sevan Niayan, a.g.m. s.140). 147 Suat Sinanolu, Trk Hmanizmi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1988,s.91; Beir
145

229

gre

Bat medeniyetinin temel unsurlarn renmeye ynelik abalar yannda

Cumhuriyetin ilk yllarnda tarih aratrmalarnda Ege ve Anadolunun antik tarih ve kltrnn ortaya karlmasna ynelik almalarn da Trk aydnlar arasnda Hmanist eilimlerin gelimesinde nemli pay olmutur. 148 kinci Dnya Savandan sonra gelen bar ortam ve hrriyet ve demokratik taleplerle birlikte Bat deerlerinin yceltilmesine yol aan Hmanist eilimlerin gelimesine zemin hazrlad da bir gerektir. Milliyeti bir anlayla kendi kimliini arama gayretlerine kar, Antik a Yunan-Latin kltr kklerine dnlmek suretiyle Bat medeniyetine dahil olunabileceini grn savunan Hmanizm, Dou-bat dnyalarnn karlatrlmasnda Batnn stnl kompleksine kaplm, dnemin Trk aydnlar tarafndan bir dnya grne evrilmeye allmtr.149 Nitekim bu dneminin aydnlarndan bir ksm toplumda hmanizm dncesinin yaylmasna yazlaryla destek vermilerdir.150 Atatrkn lmnden sonra nn dnemi Trk fikir hayat zerinde nemli etkisi olan Hmanizma, II:Dnya Savann skntl gnlerinde eitim ve kltr hayatnda dier temel ilke olarak kabul edilmi ve geni bir eitim merkeze insann konulmas,lnn insan seferberliine giriilmitir. Hmanizma ,hereyin insanla kuatlmas ve insanla snrlandrlmas, ynyle olmas,aknln reddedilmesi, insan st bir ey kabul edilmemesi, aklclkla izdiva ve bazen de tabiatla snma ve btn bunlarn evrensellik ilkesine uygun grld bir dncedir.151 Hmanizmin bir kltr politikas olarak benimsenmesi Hasan Ali Ycelin Mill Eitim Bakanl dneminde olmutur. Fakat Ycel hmanist politikaya geii milliyetiliin tabi bir sonucu olarak gstermektedir Millilik bizi

Ayvazolu, Yahya Keml, Eve Dnen Adam, tken Neriyat, stanbul, 1995, s.31-36. 148 Sinanolu,a.g.e. s.92 Cumhuriyetin ilk yllarnda Nurullah Ata ve Nshet Haim Sinanolu gibi aydnlarn Trkiyede klsik eitimin savunucusu olduklar grlmtr. 1930 yllarnda kesin bir hmanist ynelie ve bununla ilgili kk fakat canl bir yayn etkinliine tank olunur. Ruen Eref naydn Vergiliusun Ekloglarn, Karaosmanolu ise Horatiusun iiirlerini dilimize evirmilerdir.Nshet Haim Sinanolu bir talyan edebiyat antolojisi, Dante ile Petrarca zerine iki kk inceleme,bir de Yunan-Roma mitolojisi kitap yaynlamtr. kinci bir mitoloji kitbnn yazar Nurullah Atatr. Fakat bu akm burada kalmtr(Sinanolu,a.g.e. s.92). 149 Ymni Sezen,Hmanizm ve Atatrk lkeleri, stanbul, 1998, s.183-202; Trkdoan DeimeKltr...a.g.e. s.13-83. 150 Sinanolu,a.g.e. s.92; Sezen, a.g.e. s.194. 151 Sezen,a.g.e. s.25.

230

yeni bir hmanizmaya getirdi. Garpllardan daha geni olarak, nerede insan zekasnn eseri varsa, iine alan bir hmanizm kurma yolundayz.152 Bu dnemin hmanizm asndan en bata gelen kltr hareketlerinden biri yabanc klasik eserlerin Mill Eitim Bakanlnca Trkeye tercme edilerek yaynlanmasdr Bat medeniyeti ile Trkiye arsnda yaknlamay salamann yolu olarak hmanizma esaslarn benimsenmeyi gren iktidar kadrolar, geni bir tercme seferberliine baladlar. Hmanizmin bir kltr politikas olarak benimsenmesinde nemli bir yeri olan Mill Eitim Bakan . Hasan Ali Ycel153, Bat dillerinden Trkeye evrinin nemini ve gerekliliini u szlerle ifade etmektedir: Garp kltr ve tefekkr camiasnn sekin bir uzvu olmak dileinde ve azminde bulunan Cumhuriyeti Trkiye, meden dnyann eski ve yeni fikir mahsullerini kendi diline evirmek ediyor.154 ve lemin duyu ve klsik dn eserlerin ile benliini kuvvetlendirmek nsz yazan mecburiyetindedir. Bu mecburiyet, bizi geni bir tercme seferberliine davet Ayn ekilde tercmesine Cumhurbakan smet nn de,Eski Yunallardan beri milletlerin sanat ve fikir hayatlarnda meydana getirdikleri aheserleri dilimize evirmek, Trk milletinin kltrnde yer tutmak ve hizmet etmek isteyenlerin en kymetli vastay hazrlamaktr. demekle hmanist kltrn Trkiyeye yerletirilmesi kararn ortaya koymaktadr.155 Maarif Vekilliinin bnyesinde bir tercme brosu kurularak 19411946 yllar arasnda dnya edebiyat klasiklerinden 496 eser Trkeye evrilmitir. Edeb eserlerin yansra, felsefe derslerindeki an gidermek iin felsefe konusunda yazlm nemli baz eserlerde Trkeye evrilmitir. Klasik eserlerin tercme faaliyetleri ile birlikte en etkili olan yayn da Tercme Dergisidir. 1940 ylnda yaynlanmaya balayan dergi, bir yayn organ olarak genelde eviri konusunda bir uur oluturmas bakmndan nemlidir. Dergide orijinal metinleriyle birlikte iir, hikaye, roman, oyunlardan blmler ve eviri zerinde teorik bilgilere yer verilmektedir.156
Yiit, a.g.e s. 46. Yiit, a.g.e. s. 45. 154 Mustafa kar, Hasan Ali Ycel Trk Kltr Reformu,Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1998 s.81. 155 Yiit, a.g.e. s.46.
153 156 152

kar, a.g.e. s82-.84.

231

Balangta Atatrk zamannda olduu gibi eitim hayatnda mill, laik ve ada politikann devam ettirilecei vurgulanmtr. Nitekim bu durum 1939 CHP Hkmet Programnda ifade edilmitir. .Memleketimizin madd refah ve iktisad kalknmas ancak kltr seviyemizin bunlarla muvazi olarak yrtlmesiyle mmkn olacaktr. Trk ocuunu daha ilk tahsil yanda iken mektebe alarak zek, istidat ve faaliyetine uygun bir silsile takip ettirmek memleketin ilim, sanat ve pratik hayat ve teknik faaliyet sahalarnda eleman ihtiyacn onlarn yetikin varlklar ile karlamak maarif ilerinde tutacamz esasl yoldur. Bu yolda emin yryebilmek iin ilk tahsili retmen ve eitmenlerimizle vermeye almakta devam edeceiz. Mevcut liseler keyfiyete olgunlatrmak ve yksek tahsil messeslerini tam hazrlayc mektepler haline getirmek emelindeyiz. Ankara, stanbul niversiteleri ile dier yksek tahsil mekteblerinin inkiaflar yakndan takip edilecektir. Trk ocuunun ahlaki temiz ruha ve bedence salam milletine, vatanna,Cumhuriyet ve nklba sadk yetitirmek maarifimizin balca hedefidir. Tarih ve dil inklbmzn mill ruhun douuna ve kuvvetlenmesine verdii hz artracaz157 Hkmet programlarnda ve yetkililer tarafndan eitimim milliyeti yn devaml vurgulanmasna karlk, Atatrk dneminden farkl bir eitim ve kltr politikas takip edilmitir. Yukarda da sylediimiz gibi Atatrk dneminin eitim-kltr politikasnn temel ilkelerinden olan Milliyetilik terk edilerek eski Yunan
158

ve

Latin(Hmanist) kltr ikame edilmeye allmtr.

Bu dnemi genel olarak

deerlendirildiinde nn dnemi eitim politikasnn en bariz hususiyetinin, hmanistletirme olduu grlr. Fakat hmanist dnce eitime yansm olmakla beraber, bsbtn de mill anlaytan uzaklalm deildir. Bu ikilik hkmet programlar ve devlet yetkililerin konumalar ile eitim uygulamalarnda daha ak bir ekilde ortaya kt grlmektedir.159

Seluk Kantarcolu, Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlarnda Kltr, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1987, s.44. 158 Karatepe, a.g.e ,s.87, Yuval,a.g.m. s.256, zkan, a.g.e. s.91-94. 159 Mesel, 1948 Programna Trk tarihi asndan bakldnda temel olarak Trk tarihinin esas alnd ve baka tarihler ancak Trk milletine ilgisi orann da yer ald ifade edilmektedir Tarih dersinde retmenin vazifesi birtakm bilgileri sadece retmek deil, tarihin en eski zamanlarndan beri Trk ulusunu stn yaadn, baka milletlere kltrn yayarak onlara hayatn her ynnde gzel rnekler verdiini, onlara daha mesut ve daha rahat yaama yollarn rettiini,Trk ulusunun dnyann drt tarafnda kurduu yksek uygarlk hayatn vcuda getirmek iin ne kadar fedakrlklara gs gerdiini canl misalleriyle gstermektir(1948 lkokul Program,MEB,1948, s.34).

157

232

Dier taraftan 1946 sonrada demokratikleme ile birlikte eitimdeki durum yeniden gzden geirildi.Bir taraftan din bilgi edinme ilkesi benimsenirken dier taraftan da halkevleri vastasyla Trk etnografyasna ynelik aratrmalar derlemeler yapld.Ancak bu genel politika esaslarn deitirmedi. 160 Hmanizmin eitim ve retim hayatna giriinin ilk basma 1939 ylnda toplanan Birinci Maarif rasnda hmanizm konusu gndeme getirilmesi olmutur. Burada hmanizm ve bunun sonuncu olarak da okullarda Greke ve Latince retim hususu tartlmtr. 1940l yllarda ilkokullar iin tarih kitab yazan Hamit Ongunsu bu konuda unlar sylemitir. Dn Hmanizm meselesi de mevzuubahis oldu. Hmanizm meselesi muhtelif ekilde izah edilmitir. Fakat zannediyorum ki mevzuun tarz cereyan itibariyle, hi kimse hmanizmin tam bir tarifini yapmamtr. Bendenizce Hmanizm, insan zekasnn, insan hislerinin mazide vcuda getirdii mahsulleri dorudan doruya kaynaklarna mracaat ederek tetkik etmek keyfiyetidir161 Bu konuda tartmaya katlan Cevat Dursunolunun grleri de yledir: .... Trk milletinin gelecekte byk bir medeniyet misyonu olacana kaniim. Bunun iin yol muayyendir. Bir taraftan bu kltrn ana kaynana gitmek, dier taraftan kendi ana kaynamzla bu mstakbel inkiafa kendi rengimizi vermek. Bu kltrn ana kaynann kadim hmanizm olduunu hepimiz biliyoruz. Hmanizm fikrinin anlalmas, yaylmas, bu kltr iindeki milletlerin yrdkleri yoldan olabilecektir. Bunun da vastas Latince ve Greke tedrisatdr. Bu ana kaynaa ancak bu iki klsik l dilden gidilir162 Dnemin Mill Eitim Bakan Hasan Ali Ycel hmanizm konusunda u grleri ileri srmtr. Kltr anlaymzda milliyetiliin tecellilerinden biri de Cumhuriyetin daha ilk zamanlarnda Arapa ve Farsay kaldrmamz olmutur. Bu boluu o da seneler sonra ve bu yaknlarda Latince ve Yunanca ile doldurmaya baladk163 Bu tartmalar neticesinde Hmanizmin taraflar u grlerde birletiler: Hmanizm uygulanmasna eitim ve retim usullerinin deitirilmesiyle balanmal ve Yunanca ve Latince dersi okutulmaldr. Sadece niversitede haftada
Yiit, a.g.e. s. 93. Birinci Maarif ras,17-29 Temmuz 1939,alma Program Konumalar Lhikalar, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1991, s.460. 162 Birinci Maarif ras, 1991,s.394.
161 160

ve

233

iki ders yetmez. Btn liselerde ve niversitelerde bol dersler konmaldr. Yunaniyet ve Latiniyet dersi grmemi bir adamda tahsil ve terbiyesine tam nazar ile bakmak mmkn deildir. Lise tahsili hmanite tahsili demektir. Bunsuz Bat usull liselerin bir mnas yoktur. Sinanoluna gre Toplumun akl d tutumu ile, modern Bat dncesinin izlenilmesi g yollardan eritii kavramalar badatrmaya; sanat duygusu olmakla birlikte, sanatn ne olduu kavramna erimemi bir topluma sanatn ne olduuna ilikin ileri srlen son kuramlar retmeye kalkmamaldr. Aslnda bunda baar kazanma olana da yoktur.... Byle bir topluma kltr etkinliine yn veren insan XX. yzyln aydn olmaldr; ancak engin bilgi ve deneyimi ile bu deneyimin ona kazandrd tarih bilincini kullanmal ve Batl olmayan bir ulusun, ruhun evrim srecine ancak Sokratesin kavramlar, Pheidiasn sanat, Homerosun destanlar, Sophoklesin tragedyalar ile sokulabilecei bilincine eriebilmelidir. Bu an kltrne sahip olabilmek iin, bir toplum Bat uygarlklarnn btnl iinde gelien nice yzyllk deneyimi zmsemi olmaldr; ancak o zaman, Batl olmayan bir toplumun XX. yzyl uygarln benimseme yoluna girebileceini..164 1940 ylnda Mill Eitim Bakan Hasan Ali Ycel birka lisede yeni bir kolun- klsik kolun- kurulmasn salamtr. Bu kol ortaretimin genel dzenini zorlamadan Latin ve Grek dillerinin retilmesine frsat hazrlamtr.165 2- Okul Kitaplarnda Deime 1940 ylnda devletin kltr politikasndaki deiiklie uygun olarak okul kitaplarnn yeni baland. grler dorultusunda deitirilmesi ve yeniden yazlmasna Atatrkn himayesi ile yazlan ve 1931 ylndan itibaren liselerde

okutulan 4 ciltlik tarih kitaplar kaldrlp, onlarn yerlerine yeni kitaplar yazdrld Fakat daha nce de bahsedildii gibi eitimdeki milli anlaytan tam olarak vazgeilmediinden balangta yeni kitaplarn yazmnda Atatrk dneminin 4 ciltlik tarih kitaplarnn genel erevesini korunmaya zen gsterildi. Bu deiikliin ilk rnei olan 1939 ylnda emseddin Gnaltay n yazm olduu lise birinci snf
Yiit, a.g.e. s.45 Sinanolu,a.g.e. s.199-200 165 zkan,a.g.e. s.95, Sinanolu, a.g.e.,s.93, 1947 Ylnda baz liselerde latince adyla bir kol alm ise de ksa bir sre sonra kapatlmtr. ( Hasan Ciciolu,a.g.e. s.204).
164 163

234

tarih kitab, Trk Tarihinin Ana Hatlar ve Tarih-I kitabna bir ok ynden benzerlik gstermektedir. Tez de olduu gibi kitapta da, Trklerin ilk medeniyeti Orta Asyada kurduunu ve iklim deiiklii sebebiyle ana yurttan g ederek n Asya,in, Anadolu, Ege ve Akdeniz medeniyetlerinin kurulmasnda ve gelimesinde nemli etkileri olduu vurgulanmtr.166 emseddin Gnaltay Atatrk dnemindeki Trk Tarih Kurumu ve 4 ciltlik tarih kitaplarn yazm kadrosunda bulunmu ve Trk Tarih Tezi ilgili tenkidlere yazd cevaplarla tannmaktadr. Bu adan Gnaltayn yazd kitapta Teze bal kalmas tabi karlanmaldr. Daha nceki Tarih-I kitabnn deta bir paras olan Kitap, 403 sayfadan olumaktadr. Kitabn sonundaki 15 harita konularn daha iyi anlalmasnda yardmc olmas bakmdan dikkati ekicidir. Gnaltayn kitabndan sonra 1942 de Arif Mfit Mansel, Cavit Baysun ve Enver Ziya Karal n yazd Tarih-I kitab 1939 basksnda hacmi kltlerek 218 sayfaya drlmtr. emseddin Gnaltayn kitabnda olduu gibi bu kitapta da Trk Tarih Tezinin etkisi grlr. Bugnk medeniyetlerin temelinin meydana gelmesinde eski Trk medeniyetinin katks vurgulanarak Orta Asyadan balayarak dnya yzne yava yava yaylm olan lka medeniyeti, ilk nce Yakndouda ve en ok Mezopotamya, Msr ve Ege blgelerinde gelimi sonralar da talyadan balamak suretiyle Orta ve Bat Avrupann byk bir parasna yaylmtr.167 Kitapta Trk glerinin sebepleri ve Trklerin g yollar hususunda Tarih Tezine uygun aklamalar vardr.168 Ayrca Smer dilinin Trk dil yapsna benzerliinden hareketle Smerlerin Trklne iaret edilmitir.169 Tarih-IV kitab yerine yazlmas gereken kitap, ancak 1944 ylnda yazlabilmitir. retim yl bana yetitirebilmesi iin 96 sayfalk bir fasikl halinde bastrlan Enver Ziya Karal Trkiye Cumhuriyeti Tarihi kitab, ancak 1945 ylnda tamamlanabilmitir. Gecikmenin sebebi ihtimal ki, Tarih-IV kitabn yerini dolduramamas endiesinden kaynaklanm olabilir.170 Karaln kitab, Tarih-IV, n
166 167

emseddin Gnaltay, Tarih I,stanbul1939,s.11-64-142. A.Mfit Mansel,-Cavit Baysun-E.Ziya Karal, Tarih I, stanbul 1942, s.3. 168 Mansel-Baysun-Karal, a.ge. s.10. 169 Mansel-Baysun-Karal, a.ge. s.43-44. 170 Erdal Aslan,ada Tarih retiminin Yeri ve Sorunlar(Yaynlanmam Doktora Tezi) Dokuz Eyll niversitesi, zmir, 1998. s.62.

235

genel esaslarn muhafaza

etmekle beraber nn dnemi

siyas zihniyetini

aksettirmesi asndan dikkate deerdir.Kitap da bu hususta bir ok rnekler vardr. O gnlerin siyas hayatnda ok geen ef tabirinin kitapta zaman zaman yer almas, nnnn nutuklarndan iktibaslar yaplmas ve nnnn Trkleri sulad mehur 19 Mays 1944 tarihi nutkunun bulunmas devrin grlerini yanstlmas asndan da dikkat ekicidir.171 Mill Eitimde uygulanmaya koyulan hmanist eitim politikas haliyle

tarihe hmanist adan bakan bir tarih retimi dourmakta gecikmemitir. Bylece tarih retiminde Yunan ve Roma tarihi ve medeniyetinin retilmesi Trk tarih ve medeniyetinin retilmesinden ne gemeye balad.172 1947den itibaren verilerek ilkada Yunan ve Latin medeniyetine ayrlan blmler Tarih iyice ders kitaplarnda hmanist bir bakla genel tarihe, Bat tarihine byk yer genilemitir.173 1947 ylnda Emin Oktay ve Niyazi Akit yazd Tarih 1, kitab 35 yl ekil ve muhteva ynnden hi deiiklie uramadan okullarmzda okutulmutur. Bu kitabnn konularna gre dalm bakldnda, Trk Tarihi% 4, Eski Anadolu Tarihi%8,Yunan Tarihi %40, Roma Tarihi %40 ve dier konular %8 dir. Kitap da M.. XII yzyldan itibaren Roma ve Yunan medeniyetini btn ynleri ile ele alnmasna karlk Trk eski a yok saylacak derecede az yer verilmesi dikkat ekmektedir.174 Ayrca 1947 ylndan itibaren Trk tarihine ayrlan bahisler fazla bir deiiklik olmadan devam etmitir. 1947 ylndan beri, lise I. snf tarih programlarnda %4,, lise II:snf programnda %58i, ve lise III. snf programlarnda da %63, Trk tarihine ayrlm ders konular uyguluyorduk. Yani lise tarih programnda Trk Tarihinin yllk ortalamas %41 civarnda idi. Bir baka ifade ile dnya tarihi okutarak Trk insan yerine gerekten Dnya vatandalar yetitirmeye gayret ettik175

171 172

Enver Ziya Karal Trkiye Cumhuriyeti Tarihi,(1918-1944) stanbul,1945. Yuval, Trkiyede Tarih retimiTrk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu,Elaz, 1984 s.255-256. 173 Copeaux,a.g.e. s.82. 174 Yuval, a.g.m. s.256. Murat Hancolu, Tek Parti Dnemi Tarih Anlay ve retimi (1931-1950) Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits( Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi)Ankara,1998, s.78. DP dneminde de okutulan Emin Oktay ve Niyazi Akit tarafndan hazrlanan Tarih Ders kitaplarnn bir cildi klasik
175

236

3. II. Maarif uras nn dneminde eitim faaliyetleri arasnda eitim ve retim meselelerinin tartld Maarif ralarnn nemli yeri vardr. 1939 ylnda yaplan Birinci Maarif rasnda yukarda da bahsettiimiz gibi hmanizm konusu tartlmt. 15-21 ubat 1943 tarihleri arasnda kinci Maarif uras da Ankarada topland. Daha ok ahlak eitimin tartld kinci Maarif ras almalarnn byk blmn tarih dersi ile ilgili konulara ayrmtr. Tarih retimi hususunda da bir komisyon kurulmu ve komisyon Tarih retimi konusunda yapt almalar ra Bakanlna sunmutur. Bu rapora gre lkokullarn tarih ders programnn ocuklarn anlay ve ruh yaplarna uygun olmadklar ve bu programa dayanlarak yazlan tarih kitaplarnn yetersiz olduklarn ileri srerek,176 okullar iin yeni tarih Kitaplar yazdrlmasna karar verilmitir. Ortaokullar iin Bugn okutulmakta bulunan ortaokul tarih kitaplar da maksad salar grlmemitir denilerek de ayn eyler ifade edilmitir. Bakanln yarma yoluyla Tarih kitaplar yazdrmasn buna delil olarak gsterilmitir. Yenileri yazlncaya kadar ortaokul 1 ve 2 ders kitaplar okutulmaya devam edilmesi uygun grlrken, ortaokul 3 ders kitab yanllklar bulunmas dolaysyla okutulmas uygun grlmemitir.Lise Tarih kitaplar iinde 1942-1943 ders ylndan itibaren okutulmaya balayan ders kitaplarnn, ncekilere gre daha retici olduu ifade edilmitir.177 kinci Maarif rasnda tarih ders kitaplar yannda tarih retimi ile ilgili grlerde ileri srlmtr. zellikle Tarih retiminde ara ve gerelerin kullanm hususunda nemli teklifler sunulmutur.178 4. IV. Maarif uras 1946 ylndan itibaren demokratikleme srecinin balamas ile beraber,eitim iin ngrlen ilke ve hedeflerde deime oldu. Bunun neticesi olarak 1949 ylndaki Drdnc Maarif ras daha ok demokratik eitim zerinde durulmutur.179
Antik aa ayrlmtr. (Copeaux,a.g.e. s.82). 176 kinci Maarif ras, s.199. 177 T.C.Maarif Vekillii: kinci Maarif ras 15-21 ubat 1943 alma program Raporlar, Konumalar, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1991,s.199-205. 178 kinci Maarif ras, 1991, s.303-204. 179 Yiit, a.g.e. s.55.

237

Nitekim rada kurulan komisyonlardan biriside Eitim ve retimde Dayanlan Demokratik Esaslar Gzden Geiren Komisyon adyla kurulmutur. Komisyon hazrlad raporda demokrasi hakknda bilgi verildikten sonrademokratik eitimleilgili u tesbitleri yaplmtr ..demokratik eitimin her eyden nce, ferdin bir insan olarak yaratlm olmakla ahsiyet ve hayatiyetine sayg gsteren ve cins, rk ve mezhep fark gzetilmeksizin, herkesin kabiliyet ve istidadna gre gelime imknlarn temin etmek maksadn gzeten bir eitim sistemi olduunu kanaatine varmtr.180 Raporda dikkati eken bir hususta Trk Tarih Tezinin tenkid edilmesidir. Trk medeniyeti ve ilim dnyas bakmndan uzak tarihimize ait deerli aratrmalar yaplrken, yakn tarihimize ait ihmallerimiz olmu ve bu ihmaller ders kitaplarmza kadar sirayet etmitir....Smer ve Eti medeniyeti gibi, Seluk ve Osmanl medeniyetinin de, ada tarihte mstesna ve mmtaz bir mevkii vardr.181 Bu raporun grlmesi esnasnda Nihat Sami Banarl tarih ve dil eitimi ilgili grlerini bildirirken Trk Tarih Tezini de tenkid etmitir. ...Bir zaman tarih ve dil tedrisatmza kadar sirayet eden btn milletlerin Trk olduuveya-btn dillerin Trk dilinden kt-eklinde ki hayalle kark nazariyeler,okul tedrisatnda asla yer bulmamaldr. Esasen btn milletlerin Trk olmas, Trklk iin bir temayz de deildir. Bilakis btn milletler iin de, Trk milletinin zel meziyet ve faziletlere sahip olmann ehemmiyeti ve belirtilmesi; ocuklarmzda; onlarn mill benliklerine ve mill tarihlerine olan gvenlerini artrc bir ifade olur. Tarih tedrisatmzda u noktaya sarih olarak inanmalyz ki,Trk milletinin, mill ve meden mazisiyle iftihar etmek mevzuunda herhangi bytlm ve hayali bir tarihe ihtiyac yoktur. Tarih ilminin kat olarak bizim mzimize mal etmedii medeniyetlerin tarihini,biz, hele ilk ve orta tedrisatmza koyarak, ocuklarmz pheye drmeyelim. 182 Bu tenkidlerin yannda rada Trk Tarih Tezi yaklamnn korunmas hususunda ok canl tavr allar grlr. Nitekim Enver Ziya Karal, rapor hakknda grlerini bildirirken, Trk Tarih Tezi ile ilgili tenkidlere de cevap vermitir. Raporda, yakn tarihimize ait ihmallerden bahsedilmitir. Keza, Osmanl

180 181

Drdnc Maarif ras, 1999, s. 58. Drdnc Maarif rasstanbul, s.68. 182 Drdnc Maarif ras,s.81-82.

238

tarihinin de btn itima, hukuk, siyas ve iktisad messeselerinin aratrlmas lzumundan bahsetmitir. Ben bu fikirleri ok mphem ve mesnetsiz gryorum... Tarih tezimiz hakknda burada sylenenlerin ou kulaktan dolmadr. Tarih tezimiz hibir vakit btn milletleri Trk yapmak gayesini gtmemitir... Trk Tarih Tezi Mill Mcadelenin mneviyat alannda bir devamndan baka bir ey deildir. Topraklarmza vki olan taarruzlar gibi tarihimize de birok ynden kin garaz ve intikam mahsul yabanc taarruzlar olmutur .. Btn bu iddialar rtmek ve tarih usulle reddetmek tarih tezimizin esasdr. 183 Sonu olarak kinci Dnya Harbinin olumsuz ortamndan faydalanan

Hmanizm taraftarlar, Bat medeniyetinin temellerini inmek kisvesi altnda Antik a kltrn yaymaktan ibaret ve Trk milletinin sosyal yaps ve deerleri ile ilgisi olmayan,Trk milletini mill kltrden uzaklatrmak gibi tehlikeli bir r amlardr.184 Aslnda Bat klsik eserlerinin tercmesi Trk kltrnn gelimesi asndan nemli bir olay olarak grlebilir. Fakat buradaki olumsuz olan durum bu almalar, bilginin aktarlmas ve gelimesine ynelik olmayp,hmanist anlaynn Avrupa tarihinde oynad rol ve salad neticeleri, ok farkl tarihe ve sosyal yapya sahip Trkiye iin de geerli olabileceinin gsterilmek istenmesidir. Trk Tarih Tezinin Orta Asya Anadolu merkezli Trk tarih anlaynn, Hmanizm ile Akdeniz-Ege-Anadolu merkezli ve antik a hayranlna dntrlmek istenmesidir Nitekim bu grler Trk kltrnn Orta Asya zelliini reddedip Anadoluculuk ad altnda mill kltr ve milliyetilikle atan ve tarihi gemii olmayan bir akmn olumasna yol amtr. Yalnz u bir gerek ki Yunan-Latin medeniyetine ilgi uyandran hmanizm, Trk aydnlarnn benimsenmemi ve Trk Kamu vicdannda yer bulmamtr. byk ksmnca Bu akm, milli

duygular zayflatmas dnda kalc bir etkisi olmad gibi, Trk kltr hayatnda bir boluk husule getirerek telafisi imkansz tahribatlara sebep olmutur.185

183 184

Drdnc .Maarif ras, s.91-92. Sezen a.g.e s. 344. 185 Mustafa E.Erkal, ktisad Kalknmann Kltrel Temelleri, stanbul, 1992, s.154-155; Sezen a.g.e.

239

C. DEMOKRAT PART DNEM II. Dnya Savandan sonra Trkiyenin d politikasna hkim olan esas mesele sava sonras Avrupa dengesinde meydana gelen boluklardan yararlanan ve btn arl ile Trkiye zerine de ken Sovyet emperyalizme kar gvenliini salama endiesi olmutur. Trkiye, NATOya girmekle bu gvenliine kavumak istiyordu. 25 Haziran 1950de patlak veren Kore Savana Trkiye, Birlemi Milletlerin emrine bir tugaylk kuvvet vermek suretiyle, en geni ve en aktif katlan birka devletten biri oldu. Kore Savanda Trk askerinin gsterdii kahramanlk ve mcadele azmi, her trl vgnn stndeydi. Korede Trk askeri, Trk milletinin saygn deerini belirgin bir ekilde ispat ettii iin, Trkiyenin NATO yeliine yaplan itirazlar da bertaraf etmi oldu. Trkiyenin NATOya katlmas, Trkiye Sovyet tehdidine kar, gvenliini salamt.186 II. Dnya Sava sonras Amerikann liderliinde Atlantik merkezli yeni bir dzenim ortaya kmas, Sovyet tehdidi karsnda Trkiyenin Amerika ve Batya yaklama mecburiyeti ve Trkiyede muhalefetin gittike glenmesi sonucu demokratik fikirler gndeme geldi. 1950 ylnda CHPnin yerine iktidar gelen Demokrat Parti, 10 ylk iktidarlar dneminde Trkiyenin siyas, ekonomik ve kltrel hayatnda nemli deiiklikler gerekletirdi. CHPnin devleti ekonomisi modelinde deiiklik yaparak hr teebbse arlk veren ierisine girdi. Ynetimin sivilletirilmesi ve genilemeler Trk milletine yeni bir dinamizm yeni bir yaplanma ahs hrriyetler hususunda da getirdi. Bunun yannda DP ABD ve 13 lkenin de ittifakn elde etmek suretiyle

hkmetleri eitim hayatnda da yeni bir anlay ve dn yerletirmeye alt. Nitekim DPnin ilk hkmetinin programndaki eitimle ilgili grlerinde bunu grmek mmkndr. Maddi bakmdan ne kadar ilerlemi olursa olsun, mill, ahlk sarslmaz esaslara dayanmayan, ruhunda manevi kymetlere yer vermeyen bir cemiyetin, bugnk kark dnya artlar iinde kt akbetlere srklenecei tabidir. Eitim-retim talim ve terbiye sisteminde bu gayeyi gz nnde bulundurmayan, genliin milli karakterine ve ananelerine gre manevi ve insani
s. 344; Yiit. a.g.e. 48. 186 Fahir Armaolu 20.Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt:1,(1914-1980)Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara,1992 s.517-520.

240

kymetlerle tehiz edemeyen bir memlekette ilmin ve teknik bilginin yaylm olmas, hr ve mstakil bir millet olarak yaamann teminat saylmaz... Hkmetimiz, parti programmzda tespit edilmi esaslar dairesinde, bu byk milli davay bir kl halinde ehemmiyetle ele alm bulunuyor. Tamamyla demokratik bir ruh ile ilmin son neticelerine gre tespit edilecek geni ve teferruatl bir plan iinde maarif nimetini memleketin her tarafna msavi artlarla yaymay temin edecek kanun tasarlarn hazrlklarmz biter-bitmez yksek tasvibinize arz edeceiz.187 Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisinden farkl bir eitim politikas uygulamtr. Bu farkllklarn banda DP eitim politikasn da manev deerlere nem vererek ilkokullarda din dersleri mecburi hale getirilmesi,ortaokul programn da istee bal olarak din dersleri konulmasdr. Ayrca daha nce kapatlan mamHatip okullarn yeniden alrken, bir ok tartmalara sebep olan Ky Enstitleri kapatlmtr. te yandan Bu dnemde nn zamannn hmanist anlay hzn azaltrken Osmanl ve slm tarihine kar ilginin artt grlmtr.188 Bunun yannda bir dier deiiklikte 1950 ylnda ok partili dneme geildikten sonra ders kitaplarnn basm ve yayn sisteminde yaplmtr. Daha nceki devirler de grlen tek kitap uygulamasndan vazgeilerek ders kitaplarnn basm serbest braklmtr.189 1950-1960 arasnda iktidarda kalan Demokrat Partinin Batya yaklamak iin onun tarihini renmek dncesiyle Trk tarihini Anadolu, Akdeniz tarihi olarak ele alma zihniyetini srd grlmektedir. Nitekim 1947 ylndan beri okutulmakta olan Niyazi Akit ve Emin Oktayn lise Tarih I, 1950 ylndan itibaren de eski muhtevasn byk lde korumak suretiyle okutulmaya devam edildi. Emin Oktay ve Niyazi Akit kitab 1980 lere kadar durmadan yeni basklar yapld. Kitapta Trk tarihine Trklerin Ana Yurdu ve Gler ad altnda iki harita ile birlikte 8 sayfalk yer ayrlmtr.190 Daha ncede bahsedildii gibi bu kitabn arlk

187 188

kantarcolu, a.g.e. s. 49. Adil Adnan ztrk, Trkiyede Mill Eitimdeki Gelimeler(1950-1960) Dokuz Eyll niversitesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi) zmir, 1997 s250-.251. 189 Adil Arslan ztrk, a.g.e. s.173; Erdal Arslan a.g.e.63. 190 Niyazi Akit Emin Oktay, Tarih-Lise I, Remzi Kitapevi,stanbul 1959.

241

noktasn klasik antik a konular oluturmaktadr.191 Emin Oktay Niyazi Akit tarafndan liseler iin yazlan dizinin toplam 762 sayfa iinde, Trk tarihine ynelik olanlar 300 sayfay bulmaz.192 Kitaplara Trk Tarih Tezinin sonular asndan bakldnda ilk medeniyet kuran Trklerdi anlaynn daha dikkatle snrlandn, Orta Asya kkenliliinin Trklerle zde tutulmadn ve Hunlarn dnda Ege, n Asya ve Anadolu eski kavimlerine aka Trk denmedii grlr.193 Bu dnem okutulan Bedriye Atsz ve Hilmi Orann Tarih I,kitab, Trk Tarih Tezi asndan deerlendirildiinde Emin Oktay ve Niyazi Akitin kitabna benzer. Kitab da Trklerin Anayurdu,Gler,Hun(=Kun) mparatorluu balnda iki harita dahil Trk tarihine 8 sayfa ayrlmtr. Akit-Oktayn kitabnda olduu gibi Hunlardan baka eski kavimlerin doudan Trkl konusunda Asyal ak bilgi verilmemektedir. Sumerlerin geldikleri..Orta brakisefal

insanlard...194 Hititlerle ilgili Hititlerin Anadoluya Boazlar yoluyla m,yoksa doruca doudan m geldikleri kesin olarak bilinmemektedir.. (s.49) denirken Etrskler iinde talyaya deniz yoluyla gelen kavimlerin en eskisi Etrsklerdir. ...Anayurtlar Lidya olduu sanlan...(s. 155) tarznda ifadelere yer verilmitir. te yandan Atsz ve Orann seri kitaplar iinde Trk Milleti ve Trk bykleri hakknda vc ifadelerin yer ald milliyeti tarih anlaynn etkin olduu grlr. Mesel, Byk Denizciler bal altnda Barbaros Hayrettin Paa hakknda bilgi verilirken ...dnya denizcilik tarihin en byk ahsiyeti olan Barbaros Hayrettin Paa, aslen Trkmen ve Trk rkna adyla ve parlak zaferleriyle eref veren bir denizcimizdir195 denilmitir. Yine ayn bahiste Turgut Reisi anlatrken ..Avrupa Milletleri arasnda byk hret yapm ve korku salm nl Trk Denizcisi ve denizcilik tarihinin en byk ahsiyetlerden biri... gibi ifadelerle milli heyecan n plna karlmas dikkat ekicidir.196 Trkiye Cumhuriyet Tarihi, gemi dnemdeki ereveyi muhafaza

etmesine ramen baz deiiklilere uramtr.

191 192

smet nn dneminde iktidar

Copeaux,a.g.e. s.82. Copeaux,a.g.e. s.82. 193 Mesel, Hititlerin Orta Asyadan geldii sylenmesine ramen,Trk olduu yazlmamaktadr(OktayAkit, s.57). 194 Bedriye Atsz ve Hilmi Orann Tarih I,(ilka), nklp Kitapevi, stanbul 1960 s.30-31. 195 Bedriye Atsz-Hilmi Oran,Tarih IV, stanbul 1953, s.27.

242

kadrolar arasndaki rekabetin Cumhuriyet Tarihi zerinden yrtlmeye balamas bu dnemde deiik boyutta devam etmitir. Bu defa DP ve CHP arsndaki ekime, dnemin siyas deiim ve tartmalar ve ayr siyasi partilerde bulunan nl kimselerin gemiteki mcadelelerinde yaanan ekimeler ders kitaplarna kadar yansmtr Nitekim bu dnemde Enver Behnan apolyonun Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin bir anlamda DP ileri gelenlerinin houna gidecek tarzda yazlmtr. apolyonun kitabnda197 DPnin iktidara gelmesini v1950 nklb olarak deerlendirilir. ktidara gelen Demokrat Parti ilk i olarak, Trkiyenin iktisadi ilerini ele ald. Bu dvada gayeye varmak iin yeni bir programla ie balad. lk hamlede kyl meselesi geliyordu. Asrlarca ihmale uram ky kalkndrmak lazmd. ktidara gelen hkmet nce bu davann halline alt. Toprak verimini arttrmak iin kylye kredi at. Kyllere traktr verildi. stihsal ettii buday 30 kurutan toptan ve pein olarak alnd. Para yz grmeyen kyl paraya sahip oldu...Toraksz kylye toprak da datld...Bununla beraber ehirleri birbirine balayan geni ve modern asfalt ana yollar yapld. Trkiye bir taraftan modern ziraate giderken , sanayileme hamlelerine var kuvvetiyle teebbs etti...Devlet eliyle ve husus teebbslerle durmadan fabrikalar kurulmaktadr. Sanayilememiz iin ecnebi sermeyenin memleketimize girmesine alld...Trkiye d siyaset
198

bakmndan da muvaffakiyetli neticeler almaktadr. Memleketimizi bir ok krallar ve siyas ahsiyetler ziyaret etmekte ve dostluk anlamalar yaplmaktadr anlatlma tarz, birazda Ayn ekilde Celal Bayarn Galip Hoca adyla Ege blgesinde yapt kahramanlklarn Bat Cephesi Komutan smet Paay glgede brakma arzusunda olduu gr uyandrmaktadr. Bu srada Galip Hoca adyla anlan Celal Bey(Celal Bayar) Akhisar cephesine geldi. Kuvayi Milliye kumandanl vazifesini zerine ald. Yunanllarla Tartar muharebesini yapt.....Koyuncu Alideki Kuvayi Milliye kumandanlna Celal Bayar geti. Yunanllarla etin savalar yaparak kahramanlklar gsterdi.199 Zaten kitapta en ok dikkat eken unsurlardan biri de mmkn olduu kadar smet nnden daha az bahsedilmeye zen gsterilmesidir
196 197

Atsz-Oran,Tarih IV,a.g.e. s.29. Enver Behnan apolya, Trkiye Cumhuriyet Tarihi, Ahmet Halit Yaarolu Kitaplk,stanbul, 1958, s.178-179. 198 apolya, a.g.e. s.176-177. 199 apolya, Trkiye Cumhuriyet Tarihi, s.54-55.

243

Enver Ziya Karaln, nn devrinde yazd 1945 baskl Trkiye Cumhuriyet Tarihi adl kitab (1958 basks) ile karlatrldnda devrin siyasi zihniyetini yanstmas bakmdan nemlidir. Karaln 1958 tarihli kitabnda Demokrat Partinin iktidar gelmesini Trk Demokrasi Sisteminin Gelimesi bal altnda anlatrken u ifadelere yer vermitir: Trkiye kinci Dnya Savanda uzun zaman tarafsz kalmakla beraber, byk bir orduyu ayakta tutmak zorunda kalm ve iktisad zorluklar ekmiti.Halk madd ve mnev durumunun dzelmesini istiyordu. Fakat Cumhuriyet Halk Partisinin byk ekseriyeti henz bu yeni durumu ve halk efkarndaki deiiklii takdir edemiyordu. Bu partinin nfuzlu yelerinden Celal Bayar, Fuad Kprl, Refik Koraltan, Adnan Menderes Hkmetin meclisten geirmek istedii bir kanuna kar bir takrirle muhalefet ederek tek parti usullerine kar mcadeleye giritiler. Bundan sonra szleri ve yazlar ile hkmet sistemimizin daha demokratik bir ekle getirilmesi ve tek dereli seim tezini savunmaya baladlar. Cumhuriyet Halk Partisinden ayrlarak, 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partiyi kurdular. Demokrat Parti ilk sralarda eitli glklerle savamak zorunda kald. Partiyi kuranlar, memlekette ak ve kapal toplantlarda demokratik haklar hakknda halk aydnlatmak ve tekilt kurmak hususunda byk gayretler sarf ettiler.... 14 Mays 1950 seimleri tam bir skn iinde yaplmt. Trk milleti bu suretle de, siyas olgunluun yeni ve parlak bir rneini gstermi oldu. eyrek asr srm olan bir iktidarn yerine kanun yollarla yeni bir partinin gelmesi memleket iinde olduu kadar memleket dnda da bir inklp hareketi olarak kabul edildi ve buna kansz inklp dendi.
200

Ayrca

ad geen kitabn kitabn 1945 basksnda geen ef tabirinin ortadan kalktn ve siyasi kadronun muhalifi durumuna den nn isminin eskisi kadar fazla gememesi hemen fark edilmektedir. Bunun yannda kitabn 1958 basksnda Mill Mcadele konular snrl bir biimde de olsa dnya tarihindeki gelimelerle birlikte anlatlmas, konularn sonuna ilgi ekici okuma paralar konmas kitaba pedagojik adan phesiz, zenginlik kazandrmtr. Bu arada 1957 Tarihli mfredat Programnda Tarih dersleri Trkiye Cumhuriyeti ve nklp Tarihi ve Tarih olarak ayrlmtr. Ayrca Tarih derleri,
Enver Ziya Karal, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1953) Maarif Basmevi, stanbul, 1958, s.218 219.
200

244

Lise snflarna alara gre datlm, birinci snfta lk a,ikinci snfta Orta a,nc snfta ise Yeni ve yakn alara ait konular yer almtr.201 Milli Eitim Bakanl ortaokullar iin tarih kitaplarn retmenlerin tercihine brakmak

artyla F. Reit,Unat-Kamil Sunun, Emin Oktayn ve Zuhuri Danmann yazd semitir Bunlardan zellikle Bolu Millet Vekili Zuhuri nnnn tarihteki faaliyetlerine hemen hemen hi yer Danmann kitabnda

verilmemi ve kitap iktidarn grlerine daha yakn olarak kaleme alnmtr. Nitekim bu durum nn tarihten karld denilerek basnda ve hatt mecliste tartma konusu olmutur.202 1950 den sonra Bat kapitalizmin tabii sonuncu olarak moda, hazclk,ar tketicilik mill kltr siyasetini de etkilemitir. DPnin iktidara gelmesiyle yeni siyas kadrolarn daha nceki kltr politikalarnn zddn yapma alkanl ve gelen tenkitlerin etkisiyle hmanist akm eski hzn kaybetmi, en azndan devlet siyasetinde geri plna itilmitir.203 Ancak hmanizm eski hzn kaybetmi grnmesine ramen, hmanist

anlay dorultusunda yazlan tarih ders kitaplarnda fazla bir deiiklik olmamtr Daha nceki bahislerde de akland gibi 1950 den sonra Trk Tarih Kurumuna hkim olan bir ksm aratrclar, neriyat ve faaliyetlerinde younlat grlmektedir. DP devrinin phesiz, Trkiyenin iktisad kalknmasnda ve Trk tarihi yerine,Trklkle ilgisi olmad anlalan Frigler, Hititler ve Lidyallar zerine

demokratiklemesinde nemli bir yeri vardr. Ancak DP

milliyeti bir parti

grnmnde olmasna ramen Ylmaz ztunann belirttii gibi ar kozmopolit tesirler altnda olduu iin mill eitim ve milli kltr devlet politikas, Trk devletinin deimez ve en bata gelen politikas olarak ele alamamtr. 204

Tuncay, lk ve Orta retim... a.g.m. s.282. Adil Adnan ztrk a.g.e. s.176. 203 Sezen a.g.e. s. 344-345. 204 Ylmaz ztuna Demokrat Partinin Milliyetilii Meselesi Hayat Tarih MecmuasS.7 Temmuz, 1976 s.96.
202

201

245

Netice olarak bu dnemde, siyasette ve ekonomik alanda Batya alma ve liberallemenin getirdii yeni araylarn tesiri ve nceki dnemden kalan izlerle birlikte, ortaya mill kimliini kazanm bir devletteki tarih eitimi yerine, eliki ve belirsizliin hkim olduu tarih eitimi anlay grlmtr.

245

IV. BLM CUMHURYET DNEM TRK AYDINLARININ TARH GR

Bu blmde eitli siyas ve ideolojik grlere mensup Trk aydnlarnn Trk tarihine ve Trk Tarih Tezine bak tarzlarn inceledik. Bunu da tek tek aydnlarn tarih grleri olarak deil de, iinde bulunduklar dnemin siyas ve fikr hareketleri erevesinde gruplandrarak ele aldk. Bylece aydnlarn tarih grn aklarken, bu vesile ile o dnemin siyas ve fikri hareketlerinin de Trk tarihine ve Trk Tarih Tezine bakn ortaya koymak istedik. Yalnz baz Trk aydnlarnn zaman ierisinde farkl grler savunmalar uyandrd. Grlerini incelediimiz Trk aydnlarnn, aratrma sahamz kapsayan 1960 ylna kadar yazdklarn temel aldk. 1923-1960 yllar aras Trk siyas ve dnce hayatn dikkate alarak fikirlerini ele aldmz aydnlar Kadro hareketi, TrkMilliyeti, slmc, Solcu ve Anadolucu gr olmak zere gruplara ayrdk. Bu arada incelediimiz ideolojilerin temel grleri hakknda da ksa bilgi vermeyi uygun grdk. A. KADRO HAREKET Kadrocular olarak bilinen evket Sreyya Aydemir, Yakup Kadri ve bazlarnn da grlerini hangi siyas ve fikr gruplar arasnda telkki edilmesi gerektii hususu baz tereddtler

Karaosmanolu, Vedat Nedim Tr, smail Hsrev Tkin, Burhan Asaf Belge ve Mehmet evkinin siyas ve ekonomik grlerini ortaya koyduklar Kadrodergisi 1932-1934 yllar arasnda kmtr. Kadro dergisinde bu yazarlar dnda Falih Rfk, Eflatun Cem Gney ve Muhlis Etem Etenin yazlarna da rastlanmaktadr. Bunlarn yannda daha sonraki dnemlerde fazla bir etkinlik gstermeyen kimselerin makaleleri de vardr. Kadronun k iin gerekli msaade Cumhuriyet yneticilerine yaknl ile bilinen Yakup Kadri tarafndan alnmtr.1
1

Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar stanbul, 1984 s.108.

246

Kadrocularn grleri hakknda ok farkl fikirler ileri srlmtr. Karpata gre, kadronun felsefesi derlenmi bir karmasdr. Ona gre Kadrocular, Kadrodaki
2

Marksizmin, milliyetilik ve korparatizmin sathi Halide Edip bu konuda daha deiik dnmektedir.

baz deiikliklerle Ziya GkalpnFert yoktur, toplum Marksist dnya grdr. Bazlar bu hareketi

vardr; haklar yoktur, devler vardr fikrini benimsemitir.3 Mehmet Erze gre hkim olan gr Marksizmin tadil edilmesi olarak deerlendirmilerdir. Halbuki bu tadil edili keyfiyeti Marksizmden ayrl anlammda anlalmamaldr. Sz konusu deiiklik ve ilave, Marksizme, Leninin getirdii eklemelerden icaplarndan ibarettir. 4 Kadro dergisini karanlar,Yakup Kadri hari Marksist dnce geleneine sahip kimselerdir. Onlara gre, inklp ideolojisinin teorisini yapacak, bunu pratie geirecek ve inklbn yerlemesinde topluma nclk edecek bir kadroya ihtiya vardr.5Bu hareketin nderi olan evket Sreyya nc Kadro iin unlar sylyor: nklbn irade ve menfaati, inklb duyan ve yrten azlk fakat uurlu bir avangardn, azlk fakat ileri ve disiplinli bir kadronun iradesinde temsil olunur.Bu kadro, inklbn realitesinden karlan ve onun seyrine uygun bir ekilde izah edildike ekilleen ve nazariyeleen prensipleri kendine uur edinir.6 nklbn ideolojisinin nklbn liderleri tarafndan deil, aydnlar tarafndan gelitirilmesi gerektiini belirten Kadrocular, btn politikalarn, siyas iktidar ynlendiren elit kadro zerine kurmulardr. 7 Grld gibi Kadrocularn fikri yapsnda elitist dncenin nemli bir yeri vardr.Kadrocular, aydn-sekin olarak, kendilerine gre gelitirdikleri bir ideoloji ile ynetime talip olmak istemektedirler. Onlar iin ideolojinin bu kadar nemli olmasnn sebebi, mevcut siyas artlarda yklenmek istedikleri misyonla ilgilidir. ktidara gelmenin en kestirme yolunun, grleriyle devlet st kademe
Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Matbaas,stanbul, 1967, s.66. Orhan Trkdoan, Kemalist Modelde Fert ve Devlet ilikileri,Atatrk niversitesi Basmevi, Erzurum,1977, s.20. 4 Mehmet Erz,Kadro Hareketi ve KadrocularMilli Kltr ve Meselelerimiz , Dou Yayn ve Datm stanbul, 1983 s. 300 301. 5 Naci Bostanc, Kadrocular ve Sosyo Ekonomik Grleri, Kltr Bakanl Yaynlar 1990, s.11. 6 evket Sreyya Aydemir,nklp ve Kadro,(nklbn deolojisi) Kadro Serisinden, Ankara,1932 s.7. 7 Merdan Yanarda, Trk siyasal Yaamnda Kadro Hareketi, Yaln Yaynlar, stanbul, 1988, s.139.
3 2

ve Trkiye gereklerinin

247

yetkililerini etkilemek olduu kanaatindedirler. Onun iindir ki,

Kadrocularn

gelitirdikleri ideoloji ile grlerini geni halk kitlelerine yaymak gibi bir niyetleri yoktur. Zaten grleri itibariyle, toplum yapsnda zora dayal hzl bir deimeyi ngrmektedirler. Bu hzl deiimin muhafazakr bir nitelik gsteren toplum ile atmas kanlmazdr. Bundan dolay bu hareketin, bir halk hareketi olduu sylenemez. Hatt, onlara gre halk, kendi menfaatinin nerede olduunu dahi bilmeyen cahil bir topluluktur. te yandan onlar, Kadrocu gr paylamayanlar aydn olarak kabul etmezler ve olarak telakki ederler. 8 Kadrocularn iktidara gelebilmeleri iin bir tezi olmalyd. Fakat bu tezin onlar iktidardan farkl yanlarn vurgulayan ve bir ideoloji ortaya koyacak muhtevada olmas gerekirdi. Ayn zamanda bu ideoloji, cemiyeti ve inklplar temel alacak ekilde tekil edilmeliydi. Onlar, Cumhuriyetin ilnndan sonra Trkiyede kkl deiiklikler olduunu kabul ediyorlard. Ancak bu inklplarn teorisi henz yaplmam, tarih iinde dorudan objektif artlar aratrlmam ve orijinal ilkeleri ortaya karlmamtr. Aydemir bunu yle ifade eder: Trkiye bir inklp iindedir... nklbmz, kendi prensip ve onu yaatacaklara uur olabilecek btn nazar ve fikri unsurlara mliktir. Ancak bu nazar ve fikri unsurlar, inklba ideoloji olabilecek bir fikirler sistemi iinde terkip ve tedvin edilmi deildir9 te burada inklp aydnlara den grev zaten fikri unsurlar bnyesinde tayan inklplar bir ideoloji erevesinde aklamaktr. Kadrocular yl boyunca karm olduklar dergilerinde Bylece Trk nklbn kendi ideolojilerine ters den her eyi gayri ilmi

sistemletirmek, snfsz ve imtiyazsz bir toplum oluturmak, ekonomik kalknmay gerekletirecek yntemler ortaya koymak gibi amalara ynelmilerdir. Onlar bu ideoloji ile sadece kendi zamanlarndaki Trkiyenin meselelerine zm getirmek

Bostanc, a.g.e. s. 13-32 Bostancnn Kadrocularn ynetime talip olmak istedikleri sylemesine karlk, Kadrocular konusunda aratrma yapan Temuin Faik Ertan bu gre katlmaz. Aslnda kadro bir aydn hareketi olarak hibir zaman iktidara alternatif bir tutum ierisine girmemitir onlarn mevcut iktidar iin bir ideoloji oluturmak istediklerini sylemektedir. Ertan, a.g.e. s. 66 kadrocular Trk siyas hayatnda eitli yerlere yerletirmek isteyenler olduunu syleyen Mustafa Trke ise, kadronun kendini salt rejimi destekleyen bir aydn grubu olarak grmediini iaret eder.. .Mustafa Trke, Kadro Dergisi Modern Trkiyede Siyasal Dnce, Cilt:2 Kemalizm, letiim Yaynlar, stanbul,2001, s.467. 9 Aydemir, nklap ve Kadro a.g.e. s. 8.

248

deil, ayn zamanda gelecekteki kuaklarn fikr baklarn dzenleyen unsurlar ileri srme iddiasndadrlar. 10 Bostancya gre, o yllarda Cumhuriyet yneticilerince byk nem verilen inklba kadrocularn sahip kmas biraz da, devrin atmosferi ierisinde kendi grlerine yasal bir zemin oluturmak istemelerinden ileri gelmektedir. Bunun iindir ki kadrocular yazlarnda inklp heyecan gibi ifadeleri sk sk kullanlrlar.Bylece kadrocular, kendi amalar ile Cumhuriyet rejiminin gayelerinin ayn olduunu gstererek, yasal bir zeminde hareket ettikleri intibakn vermek isterler.11 Yalnz unu gzden karmamak lzm ki, Kadrocularn inklp anlay ile Cumhuriyet yneticilerinin inklp anlay birbirinden ok farkldr. Bostancnn da belirttii gibi Atatrk gr pratik uygulamalardan hareket ediyordu...Yaplacak olanlarn doruluu, herhangi bir ideoloji ile tutarllndan deil, o zamanki lke artlaryla olan uyumunda aranyordu.12 Halbuki Kadrocular bir ideoloji peinde idiler.Kadrocular, inklbn ideolojisini yapmak isterken, ayn zamanda kafalarndaki ideolojik tablonun erevelerini de izerler.13Bu yzden Kadrocular, inklbn tamam olduunu syleyenlere iddetli bir ekilde tepki gsterirler. Trkiye bir inklp iindedir. Bu nklp durmad. ...O henz son szn sylemi, son eserini vermi deildir. Bu tesviye edilmi zemin stnde yarnki Trk cemiyetinin kendine hs ve kendine uygun bnyesini kurabilmek iin, inklbmzn genilemesi ve derinlemesi lzmdr. 14 1.Devletilik Anlay Kadro dergisinin nde gelen isimlerinden ve imtiyaz sahibi Yakup Kadriye gre, CHPnin alt oku neyi iaret ettii gerek mnasyla anlalmas gerekirdi. zellikle devletilik ilkesi yeterli ekilde anlalmyordu. Hatt, Millet

Bostanc, a.ge. s. 20;Temuin Faik Ertan, Kadrocular ve Kadro Harekat, Kltr Bakanl,Ankara, 1994, s.64-65. 11 Bostanc, a.g.e. s.23. 12 Bostanc, a.g.e. s.37. 13 Bostanc, a.g.e. s. 27-37;Yanarda, a.g.e.. s.121-123. 14 Aydemir, nklp ve Kadro a.g.e. s.7.

10

249

Meclisinde bile baz kimseler bunun bir ekonomik sistem olduunu bilmiyor; buna devlet tarafn tutmak gibi bir mna veriyordu. 15 te yandan inklp konusunda olduu gibi devletilik konusunda da Kadrocularla, Cumhuriyet yneticileri birbirinden farkl dnyorlard. Bu gr ayrl daha ok zel teebbsn faaliyet alann snrlanmas ve ulalmak istenen amalarda farkl yorumlarn olmasndan ileri geliyordu. Bilindii gibi Atatrkn devletilik anlaynda zel sektrn nemli bir yeri vardr. Atatrkn devletilik uygulamalarn, herhangi bir ideolojinin gerei olarak deil, devrin ekonomik artlar olarak deerlendirmek gerekir. Buna karlk Orhan Trkdoann da belirttii gibi Kadrocularn kendilerine mahsus bir devletilik sitemleri vardr.
16

Kadrocular devletilii bir ara olarak deil de bir ama olarak grrler. Bu sebeple devletilii, yalnzca ekonomiyle snrlamazlar, klasik devlet mdahaleciliinden ileri bir sistem eklinde dnrler. nk Kadrocu devletilik, siyas, sosyal ve kltrel gelimelere de arl hissedilecek yeni bir nizam idi..17Kadrocu grn mimar olan evket Sreyya bu konuda: Trkiye, iktisad inkiafnn daha ilk admndan itibaren devleti olmak zaruretindedir diyerek Devletilii, toplum hayatnn btn alanlarn kapsayacak ve tanzim edecek bir fikir olarak gryordu. Devletin iktisad faaliyetinin hududu hakknda imdiden kat bir ey sylemek yersizdir. Yalnz biz bu hududun mtemadiyen genileyeceine ve devletin, gittike tekemml eden mill bir ibirlii cihaz olarak azam inkiaf kabiliyetine malik olduuna kaniiz. 18 2. Mill Kurtulu Hareketleri Hakknda Grleri Kadrocularn zerinde durduklar dier bir hususta Trk stikll Sava ile birlikte btn mill kurtulu savalarn bilimsel olarak aklama iddiasnda bulunmalardr.19 Aydemir bu hususta unlar sylyor. Mill kurtulu cidallerinin en tam ve en karakteristik misalini veren ve mstemlekecilik istillarna kar, her millet iin numune tutulmaya deer esiz bir harp tarihi yapan Trkiyede, bu
15 16

Karaosmanolu, Politikada... a.g.e. s.109. Trkdoan, Kemalist Modelde... a.g.e. s. 24. 17 Ertan, a.g.e. s. 262. 18 Aydemir,nklp ve Kadro a.g.e. s. 117-119. 19 Yanarda; a.g.e. s.123.

250

muazzam hadisenin uzun mddet izah edilmeden geilmesi elbette kabil deildir20 Mill kurtulu hareketleri XX. yzyla damgasn vuran bir harekettir diyen Aydemir, Mill Kurtulu Hareketlerini aklarken iktisadn yerini vurgulayarak u ifadeleri kullanr:Avrupann iktisad hegemonyas altna den ark memleketlerinde...bir bir milletleme ve bir mtecanisleme seyrinin balamas, buralarda da modern mansyla milletin, kan,lisan, hars ve iktisad mukadderat birliinin teesss iin her eyden evvel ,bu rk ve kavm paralar birbirine rapt ve mez eden bir iktisad inklbn, geni bir mbadele nizamnn tahakkuk edebilmesi arttr. Bu art ancak milli kurtulu hareketleri ile tahakkuk yoluna girebilirdi. ..Bunun iindir ki, Mill kurtulu hareketlerini mill ibirlii ve milli emek mefhumunu laykyla idrak ve ihat edersek anlayabiliriz21 3. Tarih Tezi Kadro dergisinde yaynlanan yazlarn arlk noktas ekonomi ve sosyal konular olmas yannda ara sra kltrel konularla ilgili yazlara da yer verilmitir. Trk Tarih Tezinin gndemde olduu 1930lu yllarda Kadrocularda bu konularda grlerini ortaya srmlerdir. Kadrocular Trk Tarih Tezindeki grleri byk lde benimsemi grnmektedirler. Dnyada ilk medeniyetin Trkler tarafndan Orta Asyada kurulduunu kabul etmilerdir. 22Tezde olduu gibi Osmanl kart bir yaklamla, Osmanl devletinin kltrel birikiminin yetersizliini ileri srerek, Orta Asya kltrn savunmulardr. Aydemir bu hususta unlar syler: Eski Osmanl Trkiyesi, hadisatn rzgrlar nnde yklmaya mahkm, ne rk ne hars, ne de i birliine istinat eden, gayri mtecanis bir siyaset birlii idi. Yeni Trkiyenin bu orta devir messesesi ile hibir mnasebeti yoktur23 Kadrocular, medeniyetin Batda olmasna inanmakla beraber, Avrupamerkezli tarih anlayna kar kmlardr. Trk Tarih Tezinin tartld 1932 ylnda evket Sreyya, Kadroda kan
20 21

bir yazsnda Trk Tarihinin ana

Aydemir, nklp ve Kadro a.g.e. s.62. Aydemir, a.g.e. s. 96-97. 22 Ertan, a.g.e. s. 126. 23 Aydemir,nklp ve Kadro a.g.e. s. 101.

251

hatlarn ve inkiaf devirlerini, tarihin Europacentrik tasnifine gre izah, her eyden evvel imknszdr. Avrupal tarihiye gre Akvam muhacereti ancak Roma zaviyesinden izah edilen bir hdisedir ki, bu hdisede Trk rknn rol sadece menf ve sadece tahripkr olarak gsterilmitir....Milattan sonra 375. ylda balayp, Garb Romann sukutile nihayet ermi saylan Akvam muhacereti bu uzun temdin akmnn bir fasl ve bir parasdr ki, bu hdise de Trk rknn rol, hibir zaman, Eurpocentrik tarihin bize anlatt gibi deildir. Trk tarihinin bir tarih tesi, yni tarihten evvelki bir devri hi phe yok ki, mevcuttur. Fakat bu devir, daha Europacentrismein mebdei tarihinin bile asrlarca evvellinde kalan bir dnm noktasnda bitmi ve Trk tarihinin tarih devirleri ise, tarihin Europacentrik tasnifine hibir suretle uymayan kendine hs bir macra iinde inkiaf edip gitmitir. ... Avrupa ile balayan ve Avrupa ile biten tarih hem bir dar ufuk, hem bir yanl telakkdir ki, bu dar ufuk ve bu yanl telkkide bizim yerimiz imdiye kadar, ya tarih tesine srlmek, ya medeniyet harici kalmak olmutur. 24demitir. Anti-emperyalist bir izgiyi benimseyen ve kapitalist Avrupann hkim olduu bir dnya sisteminde uzun yllar geri plnda braklm bir milletin aydnlar olarak kadrocularn, Bat merkezli tarih anlayna kar olmalar anlalabilir. Hatt denilebilir ki, stiklal Savann zaferle bitmesinden sonra Trk toplumunun Bat karsnda ezikliini, bu ynde ortadan kaldrmak iin iddial Tarih Tezine sempati ile bakm da olabilirler. Fakat Kadrocular, siyas, sosyal ve ekonomik konularda grlerini ileri srerlerken tarih geliimi diyalektik ve tarihi materyalizm asndan deerlendirmilerdir.25 te btn bunlar gz nne getirildiinde, Kadrocularn mill yn ar basan Trk Tarih Tezinin grlerine grlerinden taviz vererek, katlmalar bir ok konuda olduu gibi kendi iktidar evreleriyle zt dmemeye zen

gstermelerinden kaynaklanm olabilir.

24 25

Aydemir, Europancentrismenin Tasfiyesi Kadro Dergisi, say:7, 1932, s.8-9. Yanarda, a.g.e. 124-125; Bostanc, a.g.e. s. 120. Tarihi materyalizm, yalnz snf mcadelesi mekanizmasn incelemeye yarayan bir metot deildir. Tarihi materyalizm metodu sayesinde, bir toplum halinde yaayan yani bir teknik temel zerinde tabiatla savaan btn insan ynlarnn,

252

4. Kadroculara Yneltilen Tenkidler Kadro dergisinin snrl tiraj ile geni halk kitlesi zerinde nemli bir etkisi olmamasna ramen Kadrocularn metodu eitli evrelerde olumlu karlanmam ve komnistlik pheleri uyandrmtr. Tabi bunda en nemli unsur Kadrocularn gemilerindeki komnist faaliyetleridir. O yzden zellikle komnizme kar evreler tarafndan Kadroculara hep kuku ile baklmtr.26 Bu evreler arasnda derginin yaynlanmaya baladndan beri en ok tepki CHP genel sekreteri Recep Pekerden gelmitir. Pekere gre eer inklbn ideolojisi yaplmak gerekirse bu kadroculara dmez, inklbn ideolojisini yapmak CHPnin iidir.
27

te yandan

aslnda Kadroda savunulan grler ideolojik sapma veya tarih materyalizmden kopu olarak deerlendirilmemesine ramen, 1930lu yllarn Trkiye Komnist Partisi, 1920li yllarn ilk yarsnda birlikte olduklar itham etmilerdir. 28 Yakup Kadri Zoraki Diplomat adl eserinde Kadro dergisinin kapatlmas hakknda olduka ayrntl bilgi vermitir.O, Kadrocularn grlerinin her ne kadar ithal fikirler olmayp yerli olduunu sylemesine ramen, i adamlar, bir ksm aydnlar, ekonomik adan liberal-demokratik gre sahip niversite evreleri ve iktidarn baz kesimlerince tepkiyle karland.29 Bu yzden Kadrocularla o devirdeki aydnlar arasnda sert tartmalar olmutur. Bunda onlarn, hedef aldklar snfsz toplum oluturmada sakncal grdkleri ok partili sisteme kar kmalarnn da nemli pay vardr.30 Kadrocularla, Hseyin Cahit Yaln,smail Hakk Baltacolu ve Ahmet Aaolu arasndaki tartmalar dikkat ekicidir. Kadrocularn grlerini en ok tenkit eden Serbest Cumhuriyet Fkras yesi Ahmet Aaolu olmutur.O, Fert ve Devlet adl kitabnda bunlarn demokrasiye inanmadklarn ve Bir kere bunlar demokrasi devletiliini kabul etmiyorlar ve demokrasiye kar derin bir nefret duymaktadrlar. Sonra bunlar ne komnist, ne sosyalist ne de faisttirler... yoldalarn dneklikle

tarihin hangi devrinde olursa olsun yaant ve gelimelere ait kanunlar mtala edebiliriz... Aydemir,nklap ve kadro a.g.e. 42. 26 Ertan, a.g.e. s. 69-72. 27 Yakup Kadri Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, letiim Yaynlar, 1984, s.45-46. 28 Trke, a.g.m. s.464. 29 Bostanc, a.g.e. s. 87-88. 30 Ertan, a.g.e. s.122.

253

Kadrocularn esas fikirleri kfi derecede vzuhla ifade edilmemitir. diyerek Kadrocularn grlerinde tam bir netliin olmadn ifade etmitir.31 Kadro dergisi, temel tezlerinde nemli bir yer tutmayan unsurlara yer ne kadar ho grnmek iin kendini zorladysa da

vermelerine ve iktidara kapatlmaktan kurtulamad.

Netice olarak Kadrocular, devleti toplumun zerinde toplumsal snflardan bamsz hareket edebilen,siyas ve iktisadi zerklii olan bir yapya dntrmek gibi ok karmak bir iddia ile yola karak, Trk inklbna ideoloji retmeye almlardr.32 Daha nceden komnist partide yer almalar, fikrilerinde Marksist dnce geleneinin etkili olmas sonucu, meseleleri Marksist bir yaklamla ele almlardr. Erze gre mesel, kadrocularn devlet gr ile Devlet hakknda yazd ilk iki makalede nakletmitir.
33

Marksist devlet

gr arasnda hemen hemen hi fark yoktur. Kadroculardan smail Hsrev Tkin, Marks ve Engelsin fikirlerini

Bostancya gre de her ne kadar kadrocular Marksist metotlar kullanmlar, Marksist teoriden fevkalde etkilenmiler, fakat zaman zaman orijinal ve Marksizmin dnda da fikirler gelitirmilerdir. Bu yzden klasik bir Marksist hareket olarak deerlendirmek mmkn deildir34 Karpata gre de Kadro sosyal snflardan sz etmee, Trkiyenin ekonomik ve toplumsal meselelerini sosyo-politik bir adan incelemee balar balamaz hemen komnistlik pheleri uyand; bu pheler Kadronun hayatna mal oldu. Bununla beraber Kadronun ekonomik ve toplumsal meseleleri ele al tarz, bir kelimeyle, toplumu ve toplumsal ileri sosyal bir adan grmek metodu silinip gitmedi, bir ok aydnlarnn dnnde derin izler brakt.35 Kadrocular, Trk siyasi dnce tarihi iinde eklektik ulusu sol dncenin ilk kkl savunucusu olarak deerlendirenler de vardr.36 Bir ksm aydnlarca Kadro-Forum- Yn hareketinin paralellii zerinde ok
31 32

Ahmet Aaolu, Devlet ve Fert, Sanayi Nefise Matbaas, stanbul,1933 s. 52-54. Trke, a.g.m. s. 476. 33 Erz, a.g.m. s. 307 . 34 Bostanc, a.g.e. s.44. 35 Karpat, Trk Demokrasi... a.g.e. s. 67. 36 Trke, a.g.m. s. 476.

254

durulmutur. 1954-1970 yllar arasnda Ankara da yaynlanan Forum dergisinin savunduu fikirlerle Kadrocular arasnda devlet mdahalecilii ve plnlama hususunda baz benzerlik kurulmak istenmitir. Ayn ekilde 1960da Doan Avcolunun idaresinde Yn dergisinin yaynlanmasyla kadrocu zihniyetin yeniden gndeme geldii iddia edilmi ve bu yzden yeni bir kadro hareketi olarak deerlendirilmitir.37Bunun yannda Kadro ideolojisinde, dnyann bir ok az gelimi lkesindeki sosyalizm araylarnn temelinde yatt ve 1960larda ki Trkiyede de Yn hareketi ile yeniden ortaya kt ileri srlmtr. Temuin Faik Ertana gre benzerlikler olmasna ramen Kadrocular ile Yncler kullandklar metotlar ve nerdikleri ekonomik dzenler ve arzuladklar siyasal sitemler asndan farkl yaklamlara sahip olmulardr. Yncleri 1960larn Kadrocular olarak grmek mmkn deildir. Yn, Kadrodan etkilenmekle birlikte, bu hareketin bir devam nitelii tamamaktadr. Bunu bizzat Ynclerin kendileri de ifade etmektedirler 38 B. TRK- MLLYET AYDINLARIN TARH GR Bu blmde Trk-Milliyeti yaklamn inceledik. 1. Hseyin Nihal Atsz(1905-1975) Trk aydnlarn arasnda Nihal Atszn nemli bir yeri vardr. Atsz 1930 ylnda Edebiyat Fakltesini bitirdikten sonra hocas Fuad Kprlye asistan olmutur. Birinci Trk Tarih Kongresinde Zeki Velidi Togan ile Reid Galip arasnda kan tartmada, Reid Galip, Zeki Velidi Beyin Darlfnundaki krss nnde talebe olarak bulunmadma ok krediyorum..Trkiye Cumhuriyeti Darlfnunun krss bu kadar hafif malmat ve bu kadar sakim metotlarla igal edecek bir kymetsiz mevki deildir.39 demiti. Atsznda aralarnda bulunduu Zeki Velidinin rencilerinin bazlar Reit Galibe telgraf ekerek bu durumu protesto
37 38

aydnlardan Hseyin Nihal Atsz, Fuad

Kprl ve Zeki Velidi Togannn Trk tarihine bak tarzl ie Trk Tarih Tezine

Ertan, a.g.e. s.243 250. Ertan, a.g.e. s. 252. 39 BTTK, s.388.

255

ettiler. Kongre sonras Reit Galip Maarif Vekili olunca Atszn asistanl da son buldu. Daha sonra muhtelif ortaretim okullarnda edebiyat retmenlii yapan Atsz, son olarak Sleymaniye ktphanesinde uzman olarak atanm ve 1969 da buradan emekli olmutur.Atsz, Trklk fikirlerini karm olduu Orkun ve tken gibi dergilerde ve kitaplarnda aklamtr. Onun fikirleri kadar Hayat boyunca tviz vermeden Trklk fikrinin mcadelesini yapmas, hibir bask, engel, ikence ve mahrumiyet onu bu mcadeleden dndremedii anlay Trkler arasnda bir mcadele adam olarak kabul edilmesine yol amtr. Trklk fikrinden dolay hakknda alan davalar, mahkemelerdeki tutumu, Babakana yazd ak mektuplar, sk sk meslekten srgn edilmesi ve bilhassa nnnn 19 mays 1944 ylndaki nutkunda Atsz ve arkadalarn itham etmesi zerine, Irklk-Turanclk davas ad verilen mahkemede yarglanmalar, onun milliyetiler tarafndan adeta sembol bir isim haline gelmesine vesile olmutur. Nitekim Atszn Sabahaddin Alinin ikayeti zerine yargland (3 mays 1944) mahkeme salonuna alnmayan niversiteli milliyeti rencilerin gsterdii tepki, sonraki yllarda milliyetiler arasnda 3 Maysn Trkler Bayram olarak kutlanmasna yol amtr. Atsz, Trk Tarihi ile ilgili grlerini eitli eserlerinde ve makalelerinde dile getirmitir. Bunlardan en nemlisi adndan da anlalabilecei gibi Trk ve Trkiye tarihi ile ilgili meselelere temas edildii Trk Tarihinde Meseleler adl kitabdr. Atszn Trk tarihine bakn ve Trk Tarih Tezi hakknda dnlerini ortaya koyarken bu kitabnn yannda eitli zamanlarda yazd kitap ve makalelerinden de yararlandk. Trkler tarafndan Trklk Tarihinin XX. yzylda Ziya Gkalp ve Rza Nurdan sonra en gl temsilcisi40 olarak kabul edilen Hseyin Nihal Atszn nce millet anlayn ele aldk. nk Atsz, Trkler ierisinde en ok rklkla sulanan kimsedir. O, Trk milleti nedir, sorusuna yle cevap verir. Trk milleti, Trk kknden gelenlerle Trk kknden gelmi olanlar kadar Trklemi kimselerden meydana gelen topluluktur.41 Ayn ekilde Atsz,

40 41

Sakin ner, Nihal Atsz,Toker Yaynevi,stanbul, 1977 s. 16. Nihal Atsz, Trk Halk Deiliz, Trk Milletiyiz Makaleler-IV, Baysan, stanbul,1992, s.138.

256

Trklk iin Trklk, Trk milliyetiliinin addr. Trkln dardan gelmemi olan tek yerli ve mill dnce olduunu belirterek Trkl yle tarif eder: lkler milletlerin manev gdasdr. Trklk, byk Trk ilinde, Trk uruunun kaytsz-artsz hkimiyeti ve istiklli ile Trkln her ynden btn milletlerden ileri ve stn olmas lksdr.42Baka bir yazsnda Trklk iin unlar syler: Trklk bir lkdr. Btn lkler gibi bir inan gcne dayanmakta ve bir toplum davran olduu iin de btn toplum davranlar gibi sosyal kanunlarn etkisi altnda bulunmaktadr. Bu lk, (Trklk) Trk milletinin uurunda ve uuraltnda yzyllardr yaamakta olan byklk dncesinin bir grn, Trk soyundaki zelliklerin bir belirtisidir. 43 Ayrca Atsz, Trklk bir dnya grne malik olmal diyerek,

Trklerin Trk tarihinin ve Trk kltrnn her hususuna kyafetten takvime, soyadndan aile telakkisine kadar her eyi kendi asndan mtala eden fikirleri bulunmas gerektiini ifade eder. Trk tarih grn aklarken unlar syler Bizim telakkimiz tarihin gereklerini kendi amzdan gren bir telakkidir. Tarihi, olduundan byk veya deiik gstermeye lzum kalmadan kendi grmz ortaya srmeye ve bakalarnn, hakkndaki grlerini kabul etmek gibi bir aalk duygumuzdan uzak bulunmaya mecburuz; kendimizi bakalarnn gz ile tanyacak deiliz.44 Atsza gre Turanclk en kutlu hedeftir. Eskiden nasl bir idiysek yine birleeceiz diye kendisini bir lkye adamaktan daha kutlu ne olabilir?. Btn Trkleri birletirmek hakkmz ve grevimizdir. Dier yandan o, Turancl yalnz btn Trkleri kltrel anlamda birletirmek olarak kabul etmenin yanl olduunu syler: Sosyal bir kanundur ki kltr birlii ancak siyas birlik sonunda doar45 te yandan Atsz mill tarih ve mill edebiyat derslerinin gen nesillerde Trk tarihi, Trk kltr ve Trklk sevgisinin gnllerde yer etmesini salayacana iaret eder. Mill hayatmzdaki iyi kt btn dnm noktalarn
42 43

Nihal Atsz, Trklk Makaleler-III, Baysan, stanbul 1992, s.1I. Nihal Atsz,Bizim Gnmz Makaleler-III, s.17. 44 Nihal Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, Afin Yaynlar, 1966, s.28 . 45 Atsz,Turanclk Makaleler-III, s.36 .

257

bilmek, btn fertlerin ortaklaa sevinecei, zlecei tarihlerine malik olmak, manev yaps kuvvetli bir millet olmann ilk artlarndan biridir.
46

Mill tarihin

nemini yle aklar: Bir milletin ocuklar, o milletin iyi oullar ve kzlar olabilmek iin hem mill sevgi,hem de mill kin ile yetitirilmelidir. Her milletin tarihi dmanlar vardr. Bu milletin ocuklar kendi soylarna ktlk etmi olanlar balayarak byrse, onlara kar hibir duygusu beslemezse, yahut kendine hizmet tanmaz da inkr ederse, o millet yaama hakkn kaybeder. 47 Atsz, eski Trk tarihinden bahseden blmlerin okul kitaplarna kadar girmesine ramen, Trk Tarihinin yazlmasnda hl bir sistemden sz edilmesinin mmkn olmadn syler. Btn meden milletlerin tarihleri hakknda son ve kesin karar verdiklerini, tarihlerinin nereden baladn, hangi alara blndn, kimlerin kendi tarihlerine mal edilmi olduunu ve tarihlerini dolduran insanlarn adlarnn hangi iml ile yazlaca hususunda kanaatlere
48

deimez

malik olmalarna kar, Trk Tarihinde ackl bir kargaalk

bulunduuna dikkat eker. Trk tarihinin nereden balad hakknda ortak bir fikir olmadn;. tarihimizin keyfi bir ekilde devirlere blndn; bazlarnn mill kahraman saydklar ahsiyetleri dierlerinin mill dman saydklarn; tarihe mal olmu ahsiyetlerin adlarn yazmak konusunda aramzda birlik bulunmadn ifade eder.49Trk Tarihindeki bu karklklarn zlmesini ve Trk tarihini sistemletirmek gerekliliini vurgular: Bu gn, bir ok bilinmeyen gerekler meydana kt iin yeni bir tarih sistemi bulmak zorundayz. Milliyeti olduumuz ve byk Trk birliine inandmz iin de, tarihimize vereceimiz sistem, dileklerimize uygun olmal ve bu sistem, bize yalnz gemiimizi en parlak ekilde gstermekle kalmamal, ayn zamanda ileri iin bir yol izmelidir"50Atsz, bu meselelerin tartlp karara balanmas iinde ciddi ilim adamlarnn katld bir Tarih Kurultaynn toplanmasn istemekte ve bu kurultayda meseleler ilm

46 47

Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s. 39. Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s. 84. 48 Atsz, Trk Tarihinde.....a.g.e. s.7-15. 49 Atsz,Trk Tarihinde....a.g.e. s.15. 50 Atsz, Trk Tarihinde....a.g.e. s.8.

258

adan ele alnarak deerlendirilmesini ve tartlmasn, karlkl iddialar baslarak umum efkra sunulmaldr. 51demektedir. Bilindii gibi Trk Tarih Tezinde, Osmanl dnemi tarih yazclnda Trk

tarihi btnl iinde ele alnmamas ve bilhassa slm ncesi Trk tarihine yer verilmemesi ok sert bir tarzda tenkit edilir. Atsz bu gre daha deiik bir adan yaklar:Trk tarih sisteminin II.Merutiyetten sonra karmaya baladn belirtir. Ona gre Cumhuriyet dneminde Tarihimize yeni bir vehe vermek dileiyle yaplan Tarih kurultaylar ve tarihimize yeni batan tedvin etmek iin kurulan Tarih Kurumu mspet bir i grmedi. Bunlar Trk tarihini bir sraya koyup Avrupa milletlerinin tarihleri gibi yazacak yerde Smer, Elam, Akad, Hatti vesaire gibi en eski ve meden milletlerin Trk olduunu iddia eden bo yere vnme yoluna saptlar ve zaten dank gzken Trk tarihini bsbtn dattlar.52 Bunun yannda Atsz, eskiden Tarih anlaymzn olduka dzgn ve istikrarl olduunu belirtir. Hoca Sadeddin gibi mverrihlerin eserlerine dorudan Osmanl tarihinden balamasyla Trk tarihi nin yalnzca Osmanl tarihi olarak ele alnmaya balandn, halbuki bundan nce Trk tarihinin btn olarak ele alndn, tarih yazmnda umumun kabul ettii bir kanun olduunu, bu kanun ilm olmasa da bugnk kargaalktan daha doru olduuna iaret eder. XV. Yzylda, bizde, belirli bir tarih gr vard; Trk tarihinin en eski alar olarak Ouz Han destanndan bahsolunur, sonra pek ksa bir Seluklu tarihi anlatlarak, Osmanllara geilirdi... Anadolunun teki beyliklerinden ve zellikle bunlarn byk olanlarndan Trkiyenin bir blmnn meru hkmdar olarak bahsedilir, beleri sayg ile anlrd. Anadolu beliklerinin gayri meru saylmas hakkndaki telkki Fatihten sonra balamtr.... Bylece eski tarihiler, Osmanly daha mhim ve stn tutmakla beraber, Trk tarihini bir btn olarak gzden geirirlerdi. 53 Trk Tarih yazmnda grlen bu sistemsizliin sebeplerini aklarken On alt

Trklerin ok devlet kurma iddialarn ele almakla ie balar. Trk Tarih Tezinin yansd okul kitaplarnda geen ve gnmzde de tartlan Trklerin
51 52

Atsz,Trk Tarihinde....a.g.e. s.20. Nihal Atsz,Trk Tarihine Bakmz Nasl Olmaldr? Makaleler-I, Baysan, stanbul 1992,s.9192.

259

devlet

kurduu iddiasna kar kar. imdiye kadar 16

byk Trk devleti

kurulduu hakkndaki karar kimin verdii belli deildir. 16 byk Trk devleti kurulduunu ve Trkiyenin bunlarn vrisi olduu hakkndaki iddia, phesiz ok su gtrr bir iddiadr 54 diyen Atsz, yle devam eder. Otuz yzyllk tarihimizde biz iki devlet kurduk.. Birincisi Tarihin karanlklarndan itibaren balayarak son aa kadar gelen ve kaybedilen devlet, yani Trkistandaki, asl anayurttaki devlet; ikincisi de XI. Yzylda kurulup gnmze kadar gelen nasyadaki devlet, yani bizim devletimiz. Anayurt dnda kurulan devletler bu hesabn dndadr
55

Aslnda

ok devlet kurma meselesinin yanl anlamalara sebep olacana dikkat eker. nk eitli hkmdar slalelerinin zamanlar ayr ayr devletler gibi ele alnyor ve Trkler bir ok yerlerde bir ok devlet kurup bunlardan hi birisini uzun mddet yaatmam bir millet gibi gsteriliyordu." 56 Atsz, ok devlet meselesinin Trk tarihinin zelliinden kaynaklandn belirtir. Baka milletlerin tarihi hemen hemen hep ayn alanda gemesine ramen Trk tarihi ok eitli corafyalarda gemitir. Bu durum Trklerin tarihini bir ereveye sokmay zorlatrmaktadr. Bundan dolaydr ki, imdiye kadar Trkler, krk yerde krk devlet kuran bir millet saylm ve Trk tarihini kronolojik bir dzene sokmak teebbs grlmemitir. 57 te yandan Atsz, Franszlar iin vatan tarihi, Araplar iin millet tarihi ve ngilizler iin de devlet tarihi esas olduunu syler. Fakat bizim tarihimizde bir dzensizlik olduunu iaret eder. Bizim iin millet-devlet esasn kabul etmek mill menfaatimiz iin daha uygun olduu halde, biz, millet tarihi yle dursun, devlet ve vatan tarihini bile bir yana brakarak, yalnz slale ve rejim tarihini esas olarak kabul ettik. Her slaleyi bir devlet sayarak, imdiye kadar, slaleler saysnca devlet kurduumuzu ileri srdk. Fakat dnmedik ki o kadar devlet kurduksa,
58

bunlarn hi birini de yaatamam olduk

Atsz, Avrupa tarihinde de nasl

slaleler bir biri ardnda gelmise, bunun gibi Trkelinde de Kun, Gktrk, Uygur,
53 54

Atsz, Trk Tarihinde...a.g.e, s.7-16. Nihal Atsz, 16 Devlet Masal ve Uydurma Bayraklar Makaleler-IV, s. 401. 55 Atsz ,Trk Tarihinde.... a.g.e. s.28. 56 Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s.8. 57 Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s.8. 58 Atsz, Trk tarihinde.. a.g.e. s.9.

260

Seluk, Osmanl devletleri yok,slaleler vardr. diyerek, Trkiye Cumhuriyeti arandaki halef-selef meselesini

Osmanl devleti ile yine ayn metotla

deerlendirir. Osmanl devleti yklm, onun yerine Trkiye Cumhuriyeti gelmitir. Bu dn yanltr. nk, bir Osmanl devleti yoktu ki yklm olsun. Sadece Osmanl Hanedan vard.Yklan odur.Yani devlette rejim deimitir.te o kadar 59 Atsz, her hanedann ayr bir devlet ve hanedanlar arasdaki arpmalar mill savalar olarak saylmasnn yanllnn, Trk grn kabul etmesinin mmkn olmadn ve aslnda bu yanlln Trklerin, Mslman olduktan sonra Arap, Acem tarihilerinin telakkilerini tamamyla benimsemi olmalarndan ileri geldiini syler.60 Atsz Trk tarihini kendi artlar dikkate alnarak, baka milletlerin kendi tarihlerini ele aldklar usul gibi deerlendirmek suretiyle bir dzene sokabileceimizi savunur. Ona gre, Trk Tarihi; anayurttaki Trk Tarihi ve yabanc illerdeki Trk Tarihi diye ikiye ayrlr. Anayurttaki Trk tarihi en eski alardan XI. yzyla kadar yalnz Dou Trkelinde geer Bu Dou Trkeli (Bugnk Moolistan ile Moskof Avrupasnn dou blmleri girer) XI. Yzyldan sonra kinci anayurt kurulmutur:Trkiyedir( Anadolu, Erran, Azerbaycan, Irak ve Kuzey Suriye).61Trklerin bu blgeler dnda kurduklar devletlere ise, yabanc milletlere dayanarak kurduklar iin srekli olmadn, Trklerin zamanla yabanc ounluk arasnda asimilasyona uradna dikkat ekerek, bunlar Trk devleti saymaya imkn olmadn belirtir. 62 Atsz, Trk tarihinin balangc tarihinin olduunu syler. hususundaki ihtilaflar dile getirir. Trk

umumiyetle Hunlardan, yani Orta Asya Hunlarndan balatlmakta Fakat bu hususta deiik grlerin olduuna dikkat ekerek,

Smerlerin de Trk olduu, veya aralarnda Trklerin bulunduu hakknda baz cidd ilim adamlarnn fikir, nazariye ve iddialar olduu ifade eder. Fakat bu da fazla bel balanacak bir ey deildir. nk Smerlerin dilinde Arapaya,

59 60

Atsz, Trk tarihinde... a.g.e. s.11. Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s.29. 61 Atsz, Trk Tarihinde.. a.g.e. s.12-13. 62 Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s.13.

261

Japoncaya, Grcceye de benzeyen bir ok kelimeler bulunmutur.63 Bu kargaaln nne geilmezse Trk dnyasnda birbirinden ayr nazariyeler ve fikirler doacan Trk aydnlarnn blnmelerine sebep olacan ve bilhassa da ortak tarih telakkisi olmayan insanlarn bir millet halinde toplu yaamalar mnev bir rahatszlk douracan ve uzak gelecek iin fesat tohumlar atlm olacan
64

belirtir. Atsz, gnmzde dahi Trk tarihileri tarafndan tartlan nemli bir konuya

da temas eder. Bilindii gibi baz hangilerinin Trk tarihine

tarihilerin Trk Devleti olarak kabul ettii devletlerden zlmediini henz

devletleri, dierleri Trk devleti olarak kabul etmezler.O, bu sokulacameselesini

belirtmektedir. Bu konuda rnekler verirken, Trk Tarih Tezinde Trk devleti olarak gsterilen Karahitayllarn Trk tarihi iinde mi ele alnmas gerektiini veya Mool olduklar bu devir yabanc bir hkimiyet devri olarak m telakki edileceini, Yahut Gazneliler devleti, Trk tarih kadrosuna girer mi? Hangi Trklerin Tarihi ana vatan tarihidir ve hangileri smrge veya sadece hanedan tarihi olarak gz nne alnmaldr?65 meselelerinin yeterli zme kavuturulmadndan yaknr. Ayn ekilde Cengiz ve Timur konusunda mill kahraman m? Yoksa rkmzn dmanlar m olduu tesbiti hususunda Trk tarihilerinin ortak bir kanaat sahibi olmadna iaret ederek, bunu mill uur noksanlna balar.Bu anlamazlklar Trk tarihinin balangcnda, mitoloji ile kark alara ait olsayd, bir dereceye kadar ho karlanabilirdi. Fakat XIII. ve XIV. yzylda yaam ahslar zerindeki bu fikir kargaal, mill uurun henz gereince uyanmam olduunu gsterir.66 Atsz, Avrupann kendisine gre yapt snflandrmaya uyularak Trk tarihinin alara gre taksimine de kar kar. Trk Tarihini, ilkada Trk tarihi, ortaada Trk tarihi diye blmlere ayrmak ilm deildir.67 Atsz, Trk
Atsz, Smerlerin Trkl konusunda unlar syler: Eski meden milletlerin dil bideleri ve heykelleri meydandadr. Bunlarn hi birinde Trkle ait bir iz yoktur... Eski milletler arasnda yalnzca Smerlerin dilinde Trkeye benzeyen kelimeler bulunmutur. Nihal Atsz Trk Tarihine Bakmz Nasl olmaldr ? Makaleler-I, s. 93. 64 Atsz, Trk tarihinde... a.g.e. s. 16-17. 65 Atsz, Trk Tarihinde.... a.g.e. s.17. 66 Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s. 17-18. 67 Atsz., Trk Tarihinde... a.g.e. s.19.
63

262

Tarihi ilk defa mill bak asndan Rza Nur ve Zeki Velidi Togan tarafndan snflandrmaya teebbs edildiini Fakat bu iki snflandrmann da kimse tarafndan dikkate alnmadn 68 belirtir. Atsz, Trk tarih yazmnda olduu gibi Trkiye tarihinin yazm iin de baz tenkitlerde bulunur. O, ncelikle Trk Tarihinin balangcnn belli olmamasn nemini dedelerinin kim olduu hakknda anlamazla den torunlara benzetir. Atsz, Trkiye Tarihini Seluklularla baladn, fakat balang olarak 1040 ylndaki Dandanakan Sava m? yoksa 1071 deki Malazgirt Sava m? kabul edilecektir sorusuna,bana gre doru olan birincidir der.69 O, Trk Tarih Tezinde iddia edilen Hititlerin Trkln kabul etmez. Hititlerin bideleri okunmu ve bunlarn Trk deil, Aryan olduklar anlalmtr...70Trklerle hibir ilgisi bulunmayan Hattiler yani Hititler,bu tarihte, bize, Trkiye Trklerinin atalar gibi gsterilmektedir. Ksa boylu, ksa boyunlu, gr ve kvrck sa ve sakall biimsiz Hattilerin bizimle nasl bir iliii olabilir? Yazlar okunmu,Turanl olmadklar anlalmtr. Kanunlar ele gemi ve neredilmitir. Malm devirlerdeki Trk yasa, tre ve geleneine uyar taraflar yoktur.71Atsz, Hititlerin Trk olduunun ileri srlerek ok eski alardan beri Anadolunun Trk yurdu olduunu iddia edilmesine kar kar:Halbuki bir memleketin tapusuna malik olmak iin mutlaka ilk ahalisi olmak lazmdr diye dnmek botur. Byle olunca, bugn var olan milletlerin hemen hepsinin yabanc saylmalar gerekir, hele Amerikallarn durumu bsbtn gleir 72 Atsz, Trk milletinin gebe olmasndan rahatszlk duymaz. Bilakis bu milletimizin kabiliyet ve genliine iaret olduunu ifade eder. Nitekim milletimizin XX. yzyln meden milletler iinde gebe halka malik tek milletse bu onun geriliinden ok yaama kabiliyetini ve genliini gsterir.73 Atsz, Trk rknn, Avrupa milletleri gibi beyaz ve brakisefal olduu gre de katlmaz. Bu tarihte, dillerinin Trke olmad muhakkak olan baz milletleri Trk yapmak iin
68 69

Atsz., Trk tarihinde... a.g.e. s.19. Atsz, Trk tarihinde... a.g.e. s.22-23. 70 Nihal Atsz,Trkler Hangi Irktandr Makaleler-III, s.149. 71 Atsz, Trk Tarihine Bakmz Nasl olmaldr ? Makaleler-I, s.94. 72 Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s.22.

263

antropolojiye bavurulmaktadr. Herhangi bir kavim veya halk brakisefal oldu mu, hi tereddtsz, onun Trklne hkmolunmaktadr. Bunun da ne kadar yanl olduu meydandadr. nk kafatas bakmndan yer yzndeki btn insanlar brakisefal ve diokisefal olarak ikiye ayrlmtr. Trkler brakisefal diye btn brakisefalleri Trk yapmann aksi iddialara yol aabileceini hi dnlmemitir. Ermeniler, Arnavutlar, Bonaklar da brakisefal olduklar iin bunlar da kalkp btn brakisefaller Ermenidir, Arnavuttur, yahut Bonaktr diye iddiada bulunsalar ayn derecede hakl olmazlar m? Grlyor ki mcerret bir brakisefallik ile Trkl ispata kalkmak hibir ilm deeri olmayan bir iddiadr 74Atsza gre klsik bir Trk Tipi vardr. Ne engiz, ne de Temir Bek, Aryan tipinde deildi. Klsik Trk tipi Hint-Avrupa tipi olmayp, inlilerle Aryaniler arasnda orta bir tiptir.75 Trklerin Aryan rkndan geldii hususundaki grlerin: Sanrz ki, Moollarn vahi ve barbar, Aryanilerin ise meden olduu hakkndaki eskimi telakkilerin buna sebep olduunu syler. Fakat artk bu hususta tarihi tetkikat ilerledike Trklerin ve Moollarn barbarl hakkndaki telakkilerin ok mbalal olduu meydana kyor. Bunlarn yaptklar ftuhatlarn da byk meden neticeleri olduu anlaldn belirtir. 76 Trk Tarih Tezinde Osmanl devletine olumsuz yaklalmasna karlk dnyann umumi akna katlm olanlar iinde Osmanl Hanedan kadar uzun mrls yoktur diyen Atsz, Osmanl padiahlarnn hepsine kar derin bir muhabbet besler. Osmanl Hanedann kusurlar olmasna ramen Trk tarihindeki ailelerin en by olduunu vurgulayarak ve yle devam eder Artk byle bir aile iin hepsi gaafil ve bare demek insafszlktr. Bu gn memlekette Cumhuriyet yerlemitir. Osmanl Hanedann yeniden geri gelmesi bahis konusu olamaz. Bu sebepten, tarih vnlerimiz olan hususlar aka syleyebiliriz77 Atsz, Anadolucu gre de ok sert slupla kar kar. Nitekim

Anadolucu grlerinin fikirlerini yanstan Pof Dr Ali Fuad Bagilin 7.10. 1961 tarihli Son Havadis gazetesindeki Seim Konumalarm balkl yazsndaki Biz,
73 74

Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s.33. Atsz ,Trk Tarihine Bakmz Nasl olmaldr ? Makaleler-I, s.93-94. 75 Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s.64. 76 Atsz,Trkler Hangi Irktandr Makaleler-III, s.148-149.

264

Trkiye Trkleri muhtelif din, dil, tarih ve rktan birok milletlerin elemanlarnn asrlar iinde ve slm kltr kazannda kaynayp hl ve hamur olmasndan meydana gelmi bir milletiz.... Geri dil elamanlar bakmndan Orta Asya ile yakn bir hsmlmz var. Fakat biz ne beden ve ne ruh yapmz itibari ile Orta Asyal deiliz. Biz bilakis slm emberiyle evrilmi bir lkede rklar sentezi hlinde, kendi bana yaayan, nevi ahsna mnhasr bir milletiz szlerine, Ordinarysn Fahi Yanllar makalesinde cevap vermitir. Atsz, Atsz Bir Bagilin

Franszlarn kendi milletlerini tarif iin kullandklar forml aynen bize tatbik etmeye kalktn ve Trk tarihini iyi bilmediini, tarihinden rnekler vererek ortaya koyar. Ordinarysn ddia ettii gibi biz Anadoluda kurulmu bir millet deiliz. Anadoluya geliimizin yzyllar nce Orta Asyada kvamna gelip millet olmutuk. Yerletiimiz ve atmz lkelerdeki bir ksm halkn Trkler iinde erimesi, bu terkibi bozmu deildir. Aksi halde bu gn yer yznde teekkl etmi hibir milletin bulunmadn, hepsinin teekkl etmekte devam ettiklerini kabul etmek icap eder. 78 Netice olarak Atszn, Trk Tarih Tezini bir ok ynden tenkid ettii grlmektedir. Geri bu tenkitlerin bir ksm zaman ierisinde Tezin de vazgetii unsurlardr. Fakat bunun yannda Atszn asl dikkat ekici gr Trk tarih sisteminin Merutiyetten itibaren karmaya baladn ve Cumhuriyet devrinde Trk tarihini dzenlemek iin yaplan kongrelerin daha ok bozduu iddiasdr.Onun, Trk tarihinin yazlmasnda tesbit ettii ihtilafl mevzularn gnmzde de devam ettii ve hl zme kavuturulmamas da dikkat ekicidir. . 2. Fuad Kprl( 1890-1966) lber Ortaylnn Trkiyenin en byk tarihisi79dedii. Fuad Kprnn daha nceki bahislerde ksmen de olsa tarih grlerini aktarmtk. Kprl yalnzca tarihi olarak deil, ayn zamanda fikir ve siyaset adam olarak da Trk tarihinde nemli yeri vardr. Fakat herkesin kabul ettii gibi onun en nde gelen vasf Trk tarihiliine getirdii bilimsel anlaytr. O, birinci elden kaynaklara
77 78

Atsz, Trk Tarihinde... a.g.e. s. 106-107. Atsz, Bir Ordinaryusun Fahi Yanllar Makaleler-III, s.405-407. 79 Ortayl Gelenekten ... a.g.e. s. 27.

265

nem veren, geliigzel yorumlardan kanan, kaynaklarn tenkid bir ekilde kullanlmasn ilke edinen ve Trkiyeye Bat ilim zihniyeti ve metotlarn girmesine nclk eden bir bilim adamdr.80 te yandan bilim dnyasna gemeden nce iir ve edebiyat ile megul olmas,tercmeler yapmas, Kprlye ok salam bir dil ve slup kazandrmtr. 81 Bilindii gibi kinci Merutiyetten sonra Trklkfikriyle birlikte mill tarih anlay hakim olmaya balamtr. Balkan Savandan sonra,dalmakta olan devletin gayri-Mslim ve gayri-Trk unsurlar Osmanllk adyla bir arada tutulamayacan anlayan Osmanl yneticileri, Trk milliyetiliine balanmay ve Trk mill uurunu uyandrmaya nem verdiler. te Kprl, Tanzimattan beri Osmanlclk cereyan ile mill uyan geciktiren Devlet yetkililerini u cmlelerle tenkid eder. Gya Trkler, Trk olduklarn anlarlarsa, dier unsurlar da mill fikirlere kaplacaklarm; ve Osmanllar bundan ziyan grecekmi!Halbuki o zamana kadar olan olmu,Trklerden mda btn slm ve Hristiyan unsurlarda milliyet cereyan iddetle inkiaf etmiti. Lakin ne kadar yazk ki, eski Osmanllk telkkisine inandklar iin , bu nasihatlere aldanan gfil Trkler pek oktu ve bunlar hl bugn de mevcuttur. 82 Merutiyet dneminde ok gen yata fikir ve bilim hayatna giren Kprl, eitli dergi ve gazetelerdeki makaleleriyle bir yandan Trk tarihini hakknda yeni bir gr aksettiriyor, dier yandan da bilimsel tarih metotlarnn yerlemesinin mcadelesini veriyordu.83O yalnz Trk limlerin eserlerini deil, Batda Trk tarihi konusunda yazlm yazlar tenkid szgecinden geirmi, Bat limlerinin de bazen dar grler iinde kapal kaldklar, nasl byk yanllara srklendiini gstermitir841927 ylnda Hayat dergisinde yazd Trkler Hakknda Yanl Telakkiler adl makalesinde u tespitleri yapyor. Garp leminin Trkler hakknda
Osman Turan, a.g.m.,s.936-942. Mahmut akirolu, Yeni bir Kitap ve Eski Bir Makale Vesilesiyle Fuad Kprl Tarih ve Toplum, Cilt II 1989, s.21. 82 M.Fuad Kprl,Tanzimattan Beri Osmanllk Telakkisi Kprlden Semeler,Mill Eitim Basmevi, stanbul,1972, s.44. 83 Mesel Kprl, TOEnin karm olduu baz evrelerce takdirle karlanan Osmanl tarihini ve. Encmenin almalarn Osmanl vakanvis geleneinin srdrmekten baka bir ey olmadn ileri srerek, sert bir ekilde tenkit etmitir. Mahmut akirolu, Memleketimizde Toplu Tarih almalar-1a.g.m.s.44 Cokun ,a.g.m..s.45. 84 Halil nalck, Trk lmi ve Fuad Kprl, Trk Kltr, S. 65 Mart 1968,s.290.
81 80

266

ne kadar yanl telkkiler beslediini hepimiz biliriz. Dmanlarmzn vakit vakit bsbtn iddetlenen mtemad usul propagandalar bu yanl telkkileri daima takviye eder. Bunun izlerini,hatt olduka ciddi melliflerin eserlerinde bile grmek mmkndr 85 nceden de bahsedildii gibi Fuad Kprl tarihimizin aratrma sahasn genileterek Trk tarihinin, yalnz Osmanl tarihi olmadn, Osmanl ncesi Anadolu, Orta Asya ve Hindistandaki Trk devletlerinin ve kavimlerinin tarihini de iine aldn belirtmitir. Kprl, gelitirmek istedii mill tarih anlaynda Osmanl hanedanna ve slmiyete saygl olmakla birlikte Trk tarihini bir hanedan tarihi veya bir din tarihi olarak deil de Trk milletinin tarihi olarak ele alr. Onun 1923 ylnda karm olduu Trkiye Tarihinde Osmanllardan nceki Trk tarihi hakknda bilhassa Ouzlara ait pek zengin bilgiler vardr. Kprl, btn Trk tarihinin ve Trk kltr tarihinin, menelerinden bugne kadar zaman ve mekan iinde bir btn olarak tetkiki icabet ettiini syler. Osmanl tarihini umum Trk tarihi erevesi iinde, yni sair Anadolu Beylikleri ile beraber zerinde younlatrr. Onun, Trk Anadolu Seluklu tarihinin bir devam gibi telkki eder. almalarn gei dnemi dedii Anadolu Seluklular devri Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl eseri Anadoluda Seluklu devrinde inkiaf eden Trk kltr hayatnn, Orta Asya Kltr hayat ile sk skya bal olduunu gstermesi bakmndan byk nemi vardr.86 Fuad Kprl, Cumhuriyet dneminde de yeni Trk devletinin ideolojik

yaplanmasna ve mill tarih alannda yaplan almalara fikirleri ve hareketleriyle st seviyede katlmtr. Batl tarihiler ve Oryantalistlerle tarih konular tartacak lde ilk Trk tarihisi olarak grlen Fuad Kprl, Trk Tarih Encmeninin, Belleteni hazrlayan komisyonun ve Halkevleri merkez organ lk mecmuasnn banda; 1931de drt ciltlik lise kitaplarnn yazmnda grev almtr. 87 Kprlnn ilmi tenkidlerinin ok kuvvetli olduu bilinmektedir. Mill tarih hakknda Avrupada ve Trkiyede ileri srlm ve hatt yllarca yerlemi pek ok
85

Abdlkadir nan, Fuad Kprl- Yusuf Ziya Mnakaalar zerine, Trk Kltr,S.47,Eyll 1966, s.969. 86 Arkan Tanzimattan Cumhuriyete... a.g.m. s. 1591; Lews, Trkiyede Tarihilik... a.g.m. s.11.

267

tez ve grleri ykmtr. 88Onun Bat oryantalistlerini eletirdii ilk nemli k 1931 ylnda kendi ynetimindeki Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuasnda yaynlad Bizans Messeslerinin Osmanl Messeslerine Tesiri adl uzunca bir makalesiyle oldu. Bu makale Bat dnyasnda ok byk yank uyandrmtr. nk o zamana kadar Osmanl messeselerinin Bizanstan stanbulu fethini
89

takiben alnd gr kabul ediliyordu. te Kprlnn bu makalesiyle byk lde bu tez rtlmtr. olmadn, kendi tarihi Kprl gl bir tarih metodu ile ele ald bu eserinde genel olarak Osmanl messeselerinin Bizans messeslerinin taklidi gelenei iinde gelitiini gstermitir. Batda uzun en tannm Bizans tarihi yllardan beri mterife gibi kabul edilmi olan devleti, Seluklu hkmdarlar tarafndan

mtehassslar ve Trk tarihi ve Osmanl tarihiyle uraan tarihilere gre . Osmanl Bizans hudut boyuna yerletirilmi gebe kk bir kabile tarafndan kurulmutur. Basit obanlardan ibret olan devlet kurmak iin meden unsurlara malik bulunmayan bu kabile, slmiyeti bile ancak Osmann zamannda kabul etmitir...Bu gebelerin Mslman olduktan sonra yaptklar ilk tekilat, phesiz iptidai ve Asya bir mahiyettedir. Asl, stanbulun fethinden sonradr ki Osmanl imparatorluu btn messeseleri ile yeniden kuruluyor. Bunun da, Bizans messeslerini taklit ve iktibas ile olduu pek tabidir 90 Kprl bu ilmi mesnetten yoksun grlere kar, pein hkmlere yer vermeksizin her messeseyi salam bir tarih metoduna dayanarak kendi tarih seyri iinde incelemitir. Bizans ile Osmanl messeseleri arasndaki benzerlikler ileri srlerek Osmanllarn dorudan doruya Bizanstan alm olduklar zannedilen baz messeselerin, Emeviler ve Abbasiler zamannda slm lemiyle Bizans arasndaki iliikler neticesinde, Abbasler yoluyla Byk Seluklu mparatorluuna, Anadolu Seluklularna ve Osmanllara gemi olabileceini gstermitir.
91

delilleriyle

Batda asrlarca

yerlemi olan bu yanl anlaya u kesin

hkmyle son vermitir Osmanl devletinin, stanbul fethinden sonra, devlet messeselerinin yeni batan tertip ve tensik ettii iddias, tarih eniyete uygun
87 88

Berktay,Cumhuriyet deolojisi... a.g.e. s.63. Osman Turan a.g.m. s.941. 89 Toprak, Trkiyede ada...a.g.m. s.433. 90 Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeslerine Tesiri, tken Yaynlar, stanbul, 1981, s. 24-25. 91 Kprl, Bizans Messeslerinin.... a.g.e. s.27.

268

deildir....Osmanl devletinin idari tekilat,mal usulleri,saray adetleri hakknda ayr ayr yaptmz tetkikler,bu messeseler zerinde Bizans tesiri iddiasn tamamyla cerhetmitir. Pek mahdut baz eylerde,mesela Osmanl denizciliinin inkiafnda,(alay) ve (efendi) kelimeleri gibi bir iki noktada Bizans tesiri grnyor; fakat bu tesirler de stanbul fethinden ok nce, hatt Anadolu Seluklular zamannda vukua gelmi ve Osmanllara belki de onlardan intikal etmitir. 92 Avrupal tarihilerin Trkler hakkndaki indi ve menf hkmlerini srf objektif usulle tenkide altm diyen Kprl Trk tarihinin en mhim ve en parlak devri olan Osmanl mparatorluunun menei meselesine ok byk nem vermitir. lk Mutasavvflar adl eserinde meseleye ksaca temas etmi, fakat 1934te Sorbon niversitesindeki Trk Tetkikleri Merkezinin ak derslerinde ayn konuyu seerek geni izahlarda bulunmutur. Onun, Anadolu Seluklu Medeniyeti,Trk Ayn Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Anadoluda slamiyet, adl tetkikleri, XIII. ve XIV. yzylda Anadoluda tarihi artlarn aydnlanmasna yardm etmitir. bir otorite ile ele almaya da hazrlamtr 93 Kprlnn Sorbon niversetisindeki konferansnda cevap verdii Tarihi Gibbonsun The Foundation of the Ottoman Empire adl eserindeki o zamana kadar hemen hemen btn yabanc tarihilerce kabul edilmi olan obanlkla geinen mrik Trklerdi. muharip Osmann mahiyetinde bulunan Osmanl drt yz devletinin kuruluunu aklama tezinin esas uydu: Osman ve onun kk aireti daha sonra slm dinini kabul ederek evresinde yaayan Hristiyan zamanda onu, Osmanl Devletinin meneleri meselesini Anadolu cephesinden tam

Rumlar da Mslmanla kabule zorladlar, Osmann evresinde bulunanlarn saylar ksa zamanda on misline kadar ykseldi. Bylece reislerinin adn alan Osmanl rk ortaya kt. Bu rk balangtan beri halis Trk rk deil, doduu yerde mevcut unsurlarn birbirleriyle kaynamasndan teekkl eden kark ve yeni bir rktr. Mrik Trkler ve Hristiyan Rumlar, slm dinine girmek suretiyle, bu
Kprl, Bizans Messeslerinin.... a.g.e. s. 198-199. nalck Trk lmi ve...a.g.m. ,s.29I. 1934 ylnda Sorbonda Franszca olarak verdii konferans,1935 ylnda Les Orgines de LEmpire Ottoman adyla yaynlanmtr. Uzun yllar sonra 1959da Trk Tarih Kurumu tarafndan Osmnanl devletinin Kuruluu adyla neredilmitir. ( Fuad Kprl, Osmanl devletinin Kuruluu ,tken Yaynlar, stanbul,1981, s.XI-XII).
93 92

269

yeni rk beraberce tekil ettiler

94

te Kprl, Paris niversitesinde alkal ilim

adamlar ve kalabalk Trk talebe grubunun nnde, Osmanl devletinin nasl kurulduunu ve bu hadisenin hangi faktrler gz nne getirilmek suretiyle incelenmesi gerektiini Avrupal tarihilerin tenkid nazarlarna arz etti. Bu konferansndaki aklamalar ile Gibbonsun Osmanl devletinin kuruluu hakknda ileri srm olduu tezini itiraza yer brakmayacak ekilde rtmtr. Osmanl mparatorluunun meneleri meselesini bir btn olarak ele alan Kprl, efsaneler yerine ilm bilgileri koyarak, Gibbonsun kitabndaki bir ok yanl vesikalar ve yanl tefsirleri meydana karmtr. Osmanl devleti kkeni hakknda unlar sylemitir:..Tarihi bir realite olarak bir Osmanl mparatorluu bulunmakla beraber hibir zaman bir Osmanl rk, hatt bir Osmanl kavmi mevcut olmamtr. Gibbons, Trk ve Osmanl medlllerinin, birbirinden tamamyla ayr karakterlere mlik iki rkn veya kavmin ad olduu isbat iin Osmanl kaynaklarndan birtakm deliller getirmee kalkmsa kelimesi eski vakanvislerin da da, btn bunlar bir yanl anlama ve devlet

neticesinden baka bir ey deildir. Etnik deil politik bir tabir olan Osmanl daima devlet hizmetinde bulunan
95

btesinden geinen hkim ve mdir snf mnasn ifade eder.

nceki bahislerde de temas edildii gibi Kprlnn o devirde Avrupal tarihilerin Trk tarihi ile ilgili yanl ve maksatl tutumuna dikkat ekmitir. O, XIX. Yzylda Avrupa emperyalizmin inkiaf ile birlikte doan rk telakkilerinin bir sonucu olarak Aryanizm taassubunun son zamanlar da eski hzn kaybetmesine ramen bir ok ciddi Batl tarihilerde bile Trk tarihi hususunda yanl bilgiler verdiini sylemitir. Bu yzden Kprl, kaynaklarn kritik edilmesinin nemini vurgulayarak, mill tarihimizin btn kaynaklarn milletin manevi istiklaline iaret ettiini belirtmitir.96 Kprl gittike genileyen tenkid faaliyetleriyle ilme ve Trk kltrne toplayp, bir araya getirmek suretiyle kendi dncemiz ve grmze gre yeni bir tarihin yazlmasnn, bir

byk hizmetlerde bulunduu phesizdir. Mesel, . Zeki Velidi Toganla Osmanllarn etnik menei zerinde tartmalar Trk tarih edebiyatna en derin
94 95

Kprl, Osmanl Devletinin... a.g.e. s. 37. Kprl, Osmanl Devletinin... a.g.e. s. 39. 96 BTTK,s.42-47.

270

yazlarndan birini kazandrmtr97Zeki Velidi, Osmanllarn atas olan Erturulun, mahiyetindeki Kay kabilesiyle beraber Aleddin Keykubatla Celaleddin Hrzemh arasndaki mcadele srasnda 1230da Anadoluya geldiklerini, Kay kabilesinin Mevr civarnda Mhndan g ettiinin tarihi rivayetlere uygun olduunu ve bugn Amu-Derya civarnda yaayan li ili Trkmenlerinden Kaylarn bunlarn bir bakiyesi olduunu iddia ediyordu. Kprl, Belletende yaynlam olduu Osmanl mparatorluunun Etnik Meseleleri adl uzunca makalesinde hem Les Orgines de lEmpire Ottomanda zerinde yeterince duramad baz hususlar daha ayrntl ve btn delilleriyle aklam, hem de Zeki Velidi Togannn Osmanl devletinin menei hakknda nazariyesine de cevap vermitir. O, Kaylarn tarihi, pek tabi olarak, mensup olduklar byk Ouz camias iinde tetkik olunmak lzmdr. diyerek
98

Osmanl devletinin Ouzlarn Kay boyundan geldikleri ortaya

koymutur ki, bugn btn tarihiler tarafndan kabul edilen bir gerektir. lm tenkitlerde ok sert olduu bilinen Kprl, Birinci Trk Tarih

Kongresinde Afet nann Trk Tarih Tezini aklayan tebliini deyim yerindeyse nazikne ifadelerle tenkit etmesi dikkat ekicidir. Yalnz Kprlnn, her ne kadar Teze tirazlar metotla ilgili gibi grnmekle beraber, onun Trk Tarih Tezinin baz ynlerine pek olumlu bakmad bilinmektedir.Berktayn dedii gibi onun, Birinci Trk Tarih Kongresinde ok hafif tertip itiraz dahi ok tepki grmesi karsnda, bundan sonra Trk Tarih Tezi konusunda bir daha azn amamtr.99Kanaatimizce Tezindeki telkkilere Kprlnn ok nazikne tenkitlerine Tarih Kongresinde bu kadar tepki gsterilmesi belki de, benzer 1927 ylnda Trk Tarih

grler ileri sren Hukuk Fakltesi retim

yelerinden Prof Dr Yusuf Ziya zerin fikirlerine100 kar o yllarda ok sert tenkidlerde bulunmu olmasndan ileri gelmi olabilir. Kprl, Tarihinin hedefi, herhangi bir cemiyetin muayyen bir zaman ve mekan iindeki gidiinin sebeplerini izah etmek, onun itima hayatnn trl trl
nalck Trk lmi ve ... a.g.m. s.290. Fuad Kprl Osmanl mparatorluunun Etnik meseleler Belleten, Say:28, 1943s.219-312. 99 Halil Berktay, Drt Tarihinin Sosyal PortresiToplum ve Bilim, Say: 54/55, Yaz/gz 1991, s. 31. 100 Prof Dr Yusuf Ziya zerin Smer, Hitit, Akad gibi kavimlerin Trk olduklar ,btn dnya dillerinin meneinin Trk dili olduu..Hamburabi kanunu Trk kanunu...Eski Yunan dini ve medeniyeti Trklerden kalmtr. demitir.(Abdlkadir nan,Fuad Kprl-Yusuf Ziya mnakaalar
98 97

271

tezahrleri ile realiteye en yakn ekilde canlandrabilmektir 101diyerek, eserlerinde eski a Hitit, Msr, Etrsk ve Ege medeniyetinin Trk Tarih Tezinde iddia edildii gibi Trkler tarafndan kurulduu gr yer almaz. Berktayn da belirttii gibi Kprl, kendi deyimiyle Anadolu Trklerinin Tarih yryn Trk Tarih Tezinde olduu gibi Hititlerin veya bilinen Antik siyasi topluluun Trkl ile ilgili olarak deil de, en ok Trk gebe kabile dzeninin, byk coraf yer deitirmeler boyunca uzanan i evriminde ve sosyal farkllamasnda arar.102 Kprl, Osmanl devletinin kuruluunu Osmanl devletini bir airetin kurmas mmkn deildir. Bunun baka sebepleri vardr diyen Trk Tarih Tezinden fakl dnr. Osmanl Devletinin Kuruluu adl eserinde airetle devleti zt kutup almak yerine, Ouz Trklerinin airetten devlete nasl getiini anlatr. Orta Asyadan tarih ncesi Trk gleri iin kesin bir ey sylememekle birlikte, Milattan sonra 1000 ylarnda yaplan Trk glerinin sebeplerini nfus art ve kabileler arasndaki mcadele sonucu muhtelif kabilelerin birbirlerini yerlerinden oynatarak ileri srmeleri neticesine balar. 103 te yandan Avrupallarn eski Trklerin hayat tarzlarn realiteye tamamen aykr olarak, ok geri bir ekilde gstermeye almalarna ve Trklerin gebe hayat geirdiklerini ve ancak slmiyetten sonra yava yava yerleik hayat ekline getikleri grne kar Kprl, bu devirde btn Trkleri gebe telakki etmenin doru olmadn ve ayn zamanda corafi artlar ve iktisadi zaruretlerle sk skya alkal olan nomadismein (gebelik, ger-konarlk) itimai bakmdan, geri bir safha olduunu ve gebe kavimlerin madd ve manev yksek bir kltrden ve hukuk bir tekilattan mahrum bulunduklarn
104

zannedilmemesi gerektiine ifade eder.

O, Anadoluya gelen gebe ve daha

dorusu yar gebe unsur dedii Trkmenlerle yerlemi halk arasndaki iktisadi ve itimai tezatlar gsterdikten sonra unlar syler: Yerlemi halk ile, burjuvaya

zerine Trk Kltr, S. 47,Eyll,1966, s.969-973; Tuncay, Cumhuriyet Tek Parti... a.g.e. s.310). 101 Kprl, Osmanl Devletinin... a.g.e. s. 66. 102 Berktay, Cumhuriyet deolojisi ve ...a.g.e. s. 67. 103 Fuad Kprl, Osmanllarn Etnik Menei Meselesi Osmanl Devletinin Kuruluu, tken Yaynevi, stanbul, 1981, s. 245. 104 TTK, s.388-389.

272

mensup limler tarafndan yazlan eserlerde, gebe Trkmenler aleyhine iddetli ithamlar ve hatt iftiralara tesadf edilir 105 uras muhakkaktr ki, Mehmet Fuad Kprl Trkiyede modern tarih almalarn derinden etkilemi bulunan farkl bir isimdir. Onun 1946 ylnda u W.Bartholdun slm Medeniyeti Tarihindeki Balang adl yazsndaki

tesbitleri zerinde nemle durulmas gereken hususlardr. Her nasyonalizmin inkiaf tarihi tetkik edilince, ilk devirlerdemill tarihin tamamyla romantik bir telkkisine tesadf olunur ve tarihi tetkiklerin ehemmiyet kazanmasnda ve genilemesinde bu psikolojik hamlenin byk bir faydas olur. Lkin ilmi usuller ve tenkit zihniyeti bir defa yerletikten sonra, o ateli romantizmin devamna artk imkn kalmaz; ilim ve ilmin skin mantki onun yerini tutar. ... Mill tarih telakkisinin romantik devrini, Trk nasyolanizmi de tabiatyla grmtr; Avrupa tarihiliinin Trkler hakknda hibir ilmi esasa dayanmayan ok haksz menfi telakkiyetleri karsnda, bizim romantik tarihiliimizin akslameli de ister istemez ok mfrit ve mbalal olacakt ve hakikaten de yle oldu. Btn ilmi terakkiylerin esas olan tenkit fikrinin inkiaf ve rasyonel alma usllerinin yerlemesi, dnyann her yerinde olduu gibi, bizde de, yarm asrdan fazla bir zamandan beri faslalarla devam eden, bu romantik tarih devrini kapatacaktr.; fakat yine her yerde olduu gibi, bizde de bu romantik telkky, mill Tarih tetkiklerine kar umm bir alka uyandracaktr 106 Kprl, kendisini tarih aratrmalarna sevk eden ve her trl madd ve manev etkenlere kar mcadele etmesine sebep olan psikolojik unsurun umum tarih ierisinde Trklerin roln ortaya karmak olduunu syler. Ve yle devam eder: Ancak, hemen ilve edeyim ki,daha ilk gnden balayarak, bu aratrmalarmda, tarih tetkiklerinin ilm ve objektif usllerinden ayrlmamaya ve Garp tarihilerinin Trkler hakknda ind ve menf hkmlerini srf objektif uslle tenkide altm. Rasyonalizmden ayrlmamak hususundaki kat azmime ramen, eski yazlarmda zaman zaman bu romantizmin tesirleri bulunduunu saklayamam; fakat, her eye ramen, otuz senelik mtemadi bir alma esasnda elde edilen msbet neticeler sayesinde, Trklerin Orta Zaman

Kprl Osmanl Devletinin... a.g. e.s. 99. M. Fuad Kprl, W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1973,s. XXII-XXIII.
106

105

273

tarihindeki rolleri hakknda yanl fikirlerden bir haylisini deitirmeye muvaffak olduumu ve birok Garp limlerin artk o neticeleri kabl ettiklerini,byk bir memnuniyetle sylemekten kendimi alamyorum. 107 XX. yzyl balarnn oryantalist paradigmasn, bilim dnyasn ikna edici bir tarzda ykp, yerine btncl bir kavray getiren Kprlnn, sosyoloji okullarndan
109 108

XX. yzyln Bat

Lucien Febvrenin

Annales okulunu benimsedii gz

nne alnrsa, modern tarih akmlarn da vaktinde inceledii grlmektedir. Kprl, bir yandan geni kltr birikimlerinden hareketle karlatrmal tarih ynden yaklamtr.
110

meselelerini ortaya atarken, dier yandan da Ziya Gkalp vastasyla tevars ettii Durkheim sosyolojinin etkisiyle Trk tarihine sosyal O, tarihin yalnzca asker ve siyas hdiselere dayandrlmasn tenkit ederek,olaylarn sosyal yn ile daha fazla ilgilenilmesi gerektiini ifade etmitir. Tarihi,cemiyetin rk meneini, ...coraf muhitini, teekkl tarznda tesiri olan milleri, siyas kuvvetlerin dal ve tahakkm tarzn ,aile iktisiyatn, halk hayat ve tekilatn bu tekilatn resm tekilat ile mnasebetlerini, mlkiyet eklini, ziraat, sanayi, dil ve edebiyat, din, ilm telkkileri, komu kavimlerle madd ve mnev mnasebetlerin derecesini aka gstermelidir.111 Halil nalckn belirttii gibi Kprl, Garp her trl stnlnn temeli sayd silahn, ilmi metodunu, ustalkla ve hakimiyetle ,
112

kullanarak para ile btn arasnda doru bir balant kurmak tarihin umum tarih erevesi iinde tabi mevkine

suretiyle hibir mill

sokulmadan tetkikine imkn olmadn 113sylemitir. Bu gn dnya ilim aleminde Trk edebiyat tarihi zerinde otorite saylan114 ve modern hukuk ve iktisat tarihinin kurucusu olan Kprl, ayn zamanda Trk Tarih Tezi ile atma olarak grlen Osmanl tarihine farkl bir perspektifle bakarak

M. Fuad Kprl, W. Barthold, slam Medeniyeti. Tarihia.g.e. s XXIII. Berktay, Cumhuriyetin deolojisi...a.g.e. s.62. 109 lber Ortayl,.Kendi Dmzdaki Dnyay Tetkik Edip Tanmalyz.Milli Kltr, ubat 1991 Say.81, s..6. 110 Berktay Drt Tarihinin....a.g..m. s. 33. 111 Mehmet Altay Kymen Prof Dr. Mehmed Fuad Kprlnn Tarihe Dair lk Yazlar Trk Kltr,S. 47, Eyll 1966, s. 953. 112 nalck, Trk lmi ve ... a.g.m. s.290. 113 M Fuad Kprl, W. Barthold, slam MedeniyetiTarihi a.g.e. s.XIII. 114 nalck, Trk lmi ve ... a.g.m. s.292.
108

107

274

ada Trk tarihiliin ncln stlenmitir.115Bu yzden Fuad Kprlnn ncln yapt Kprl mektebinin olaylarn aratrlmasnda ilm ve mill salam esaslara dayanmasyla ada Trk tarihiliinin nemli bir yeri vardr.1161931 ylnda Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuasn yaynlayan Kprl, Cumhuriyet Trk tarihiliine son dneminde nemli gr ve yorum getiren Kprl ekolnden gelen Mustafa Akda, Halil nalck, Osman Turan, Mehmet Altay Kymen ve Faruk Smer gibi bir ok tarihinin, messeseler, sosyal ve iktisat tarihinde uzmanlamalarna ortam hazrlamtr. 117 Netice olarak Kprlnn baarsnda en nemli etkenlerden biri phesiz ki, Trk kltr tarihini eski kaynaklarna, Orta Asya menelerine karan bir gre sahip olmasdr. Bu suretle o, Trk tarih sahasnda yeni ufuklar aarak Trk ilim ve kltr tarihinde mstesna bir mevkie sahip olduunu gstermitir. Abdlkadir Karahann da belirttii gibi Kprl, her eyden nce kendi adalar arasnda Avrupal bilginlerin her eyine evet diyen ve kendi kltrmzle ilgili aratrmalar bile yabanc lke bilginlerinden bekleyen Bat hayranlarna kendilerine gelme dersi vermitir. Ondan nce Trk tarihi ve edebiyat ya sadece Osmanl kaynaklarndan aranm ya da Avrupa msteriklerin eserlerine snlmt Kprl, kendi tarihimizi, kltrmz, kendi ktphanelerimizdeki binlerce yazmaya dayanarak mill bak asndan, fakat Avrupa metod ve zihniyetince esas alarak incelemeyi savunan ve savunduunu bizzat yapp baaran bilim adamdr
118

Yerli ve yabanc herkesin kabul ettii bir husus, Kprlnn incelemeleri sayesinde bilimsel Trk tarihilii nceki durum ile mukayese edilmeyecek derecede ykselmi olmasdr. Osman Turannn iaret ettii gibi almalarna ve ilm objektifliine asl his kartrmam; onun milliyeti duygular sdece byk Trk tarihinin aydnlanmas akn tahrik etmitir. Kprl yalnz tarihileri ve eserlerini tenkid etmekle kalmaz, ayn zamanda iyi bir tarihinin ne gibi zelliklere sahip olmas gerektiini ve ilm bir eserin mahiyetini, genel hatlaryla da olsa ortaya koymutur. Onun, kanaatimizce Trk kltr tarihinde bide bir ahsiyet olarak yerini almas,
115 116

Torak, Trkiyede ada...a.g.m. s.433. Bu Kprl Mektebi tabiri Rus arkiyats W. Barthold, Oldenburg ve Krakovsky tarafndan daha 1925 ylnda ifade edilmitir.( Osman Turan a.g.m. s. 937). 117 Torak, Trkiyede ada...a.g.m. s.433; Berktay, Cumhuriyet deolojisi... a.g.e. s.80-88. 118 Abdlkadir Karahan Kprl ve Eseri Trk Kltr,S. 47, Eyll 1966, s. 934.

275

en kuvvetli taraf olan ilm tenkidlerini kullanarak Trk tarihi hakknda Avrupada ve Trkiyede ileri srlm ve hatt asrlarca yerlemi pek ok yanl tez ve grleri ykmasdr. Bilhassa salamtr. 3. Zeki Velidi Togan (1890-1970) Grlerini ele aldmz Trk-milliyeti aydnlarn sonuncusu, Zeki Osmanl devletinin kuruluuna ait sakat grleri ilm temeller zerine oturtulmasn rterek, bu cihan devletinin kuruluunu

Velidi Togandr. Rusyada Bakurt-Elinde domu olan Zeki Velidi, Rusyada kald srede 4 yl kadar Trk Tarihi ve Arap Edebiyat dersleri verdi. 1916 da Rusyadaki Trk ellerinin muhtar idareye kavumas iin yaplan mcadelede Bakurt Trklerinin muhtariyetine liderlik etmitir. lerin iyi gitmemesi karsnda Trkistan mcadelesini canl tutmak iin, 1923 ylnda Rusyadan ayrlarak, ran, Afganistan ve Hindistan yoluyla Avrupaya geldi. Paris ve Berlinde eitli bilimsel almalarda bulundu. 1925de Trkiyeye gelen Zeki Velidi, nce Telif ve Tercme Heyeti Azalna tayin edildi . Daha sonra nl tarihi Bartholdun ve Edebiyat Fakltesi Dekan Fuad Kprlnn etkisiyle Trk Tarih Muallimi olarak stanbul Darlfnununda greve balad. Togan, 1927-1928 ders ylndan itibaren niversitede okuttuu ders notlarn Tarihte Usul adl kitapta toplad. Trk tarihi ile igili ders notlar ve almalarn da 1946 ylnda Umum Trk Tarihine Giri adyla yaynland. 119 1930 ylnda Trk Tarih Tezinin olumaya balad dnemde, dier niversite hocalar gibi Zeki Velidiye de mtalaalarn almak iin Trk Tarihinin Ana Hatlar ve Tarih Tezi dorultusunda yazlan 4 ciltlik lise tarih kitaplar gnderilmiti. Kitaplar hakknda grlerini bildirdii raporda Togan, Tezin esas noktalarna hi temas etmeyip, yalnzca teferruattan bazlarn ele alarak baz kronolojik ve basm yanllarn gsterdiini "ifade eder. Bilindii gibi Birinci Trk Tarih Kongresinde Orta Asyadaki Trk glerinin sebepleri arasnda gsterilen kuraklk meselesi ok sert tartmalara sebep olmutu. Togan ad geen raporda tartmalara sebep olan kuraklk konusunda u tespitleri yaptn syler:

119

Tuncer Baykara, Zek iVelidi Togan, Kltr Bakanl,1989, s.1-19.

276

Bilhassa tarih devirlerde Trklerin Orta Asyadan muharecetlerinin sebebi meselesine temas ederek her iki kitapta, ileri srlen Trkistann tedricen mterakki kurakl nazariyesine mukabil bu muharecetin nfus kesafeti sebebinden ileri gelmi olaca fikrini arz ettim. Bir de bu kuraklk davasn ispat maksadyla her iki kitaba sokulan on yedi kumalt ehri hakkndaki yanll da bilvesile gsterdim 120 Baykarann dediine gre byk bir ihtimalle Togann verdii cevaplar dierlerinden farkl olduu iin ve o yllarda Tarih Cemiyetinde Kazanl tarihililerin st ynetimde etkili olmalar sebebiyle kendisi yeni kurulan Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti almalarndan uzak tutulmutur121 Zeki Velidi, Trk Tarihinin Ana Hatlar ve 4 ciltlik tarih kitab hakknda verdii raporda olduu gibi Birinci Trk Tarih Kongresinde de Orta Asyadaki kurakln ancak tarihten evvelkine ait olabileceini ifade etmitir. Onun tarih devirlerdeki glerin sebeplerini yalnz iklim deiiklii ile aklamann doru olmayacan iktisad ve siyas sebeplerden de ileri geldiini sylemesine122. bata Reit Galip verilmitir.123 Kongrede siyas tartmalardan uzak durarak tarih zerinde konuma yapan Togan, karlat olumsuz tavr zerine, hele cahillikle sulannca Darlfnundan istifa ederek Avrupaya gitmitir. Togan On Yedi Kumalt ehri ve Sadri Maksudi Bey adl kitabnda hem kongre sonras, zellikle Trkiye devlet prensiplerine aykr, milliyet ve tarih terbiyesi davasna zt davrand ekline sylentilere cevap vermi, hem de hakkndaki Sadri Maksudi ile olan eski anlamazln olmak zere konumaclar tarafnda sert bir ekilde karlk

sebeplerini aklamtr.124 Kitabnda ilk nce arz etmek isterim ki: Ben Trkiyede hkim tarih telkkisine kar, bu memlekette baka bir tarih telakki propagandasnda bulunmadm diyerek Trk Tarih Tezine kar olmadn sk sk tekrarlamtr. O, deta zr diler bir tarzda Trk Tarih Tezine uymayan fikirlerim
Zeki Velidi Togan, On Yedi Kumalt ehri ve Sadri Maksudi Bey,stanbul, 1934, s.4. Baykara, a.g.e. s.19. 122 BTTK,s.168-169. 123 Reit Galpin, Togan cahillikle sulamas BTTK,388-389. Kongreden sonrada bir ok polemiklere sebep olmutu. 124 Kongrede bu tartmaya katlan emseddin Bey,Rusya zamanndaki Togan-Arsal ekimesini gndeme getirerek, Zeki Velidinin Rusyada yaayan Trkler arasnda ayrmclk yaptn iddia
121 120

277

varsa, bunlar syler.

125

Teznden nce

sylenmi ve yazlm mtalaalar olduunu

te yandan Togan, Birinci Trk Tarih kongresindeki tartmalar iin yllar sonra mehur eseri Tarihte Usulde unlar sylemitir. Ben Trk tarihi ile, milletleraras msabakada geri kalan milletime mill bir ruh vererek onu sahili selamete karma iinde yardm etmek gibi maksatlarla, yahut tarih ilmini sadece sevdiimden deil; ancak mensup olduum muhiti ve vaktim msait olduu kadar, tekmil insaniyeti renmek iin megul oluyorum. Yni bence tarih gye deil, ancak mensup olduum muhiti onunla temaslarda bulunarak birlikte yaayan muhitleri renmek iin bir vastadr.O cihetten bu tarihi herhangi bir mukaddes emellere hizmet fikriyle tahrif etmem kendimi aldatmak demek olaca gibi, eserlerimi buna kar bir gven duyarak okuyan insanlar da aldatmak demek olur.1932 senesinde Ankarada toplanan ilk ettiim tez bu idi.
126

Trk Tarih Kongresinde mdafaa

1932den sonra gittii Viyanada hem niversite tahsilini tamamlayan, hem de doktorasn veren Togan, daha sonra davet edildii Bonn niversitesine giderek, burada Orta Asya Tarihi ve slmiyet sahasnda hocalk etmitir. 1939 tekrar Trkiyeye gelerek stanbul niversitesinde greve balamtr. Zeki Velidi Togannn nemli hizmetlerinden biri de ktphanelerde aratrma yaparak bir ok eski kitaplar gn na karmasdr. Bunlardan biri de bn Fadlan Seyhatnmesinin kefidir. Onun dier bir zellii de bamsz aratrcldr. Bilmin metoduna uygun olarak bamsz hkmler verebilmesi, bir ok tartmalara da sebep olmutur.127 Bunlardan bazlar daha nceden de temas edilen Birinci Trk Tarih kongresinde kuraklk meselesi ve 1940larda Fuad Kprl ile Osmanllarn menei zerine Kay/Kay tartmasdr. Osmanllarn meneini Ouz Kaylar yerine dayandrmas, pek ho karlanmamtr. Yalnz onun, Mool asll Kay kabilesine

ederek Kongredeki tartmann boyutunu baka bir yne ekmek istemiti.BTTK,s.400. 125 Zeki Velidi Togan, On Yedi Kumalt...a.g.e. s.3. 126 Togan Tarihte Usul a.g.e. s. 118 . 127 Baykara, a.g.e. s. 56-57.

278

Zeki Velid Togann tannm eserinden biri de 1927-1828 ders ylndan itibaren stanbul niversitesinde verdii ders notlar ve almalarndan oluan 1946 ylnda baslan Umumi Trk tarihine Giri olduunu sylemitik. Tarihi olaylarn anlatlmasndan ok, Trk tarihinin meselelerini ele alan bu eser mer Ltfi Barkan gibi tarihilerce limne bulunurken, buna karlk Baykarann deyimi ile Osmanl gelenei nce u adl takipileri tarafndan engiz ve Temr konusunda tenkit Trk kavmi ile balatmaktadr. M.. 8. asrda merkezi edilmitir. 128Togan, bu kitabnda Trk tarihini balangcn Trkistanda Sakalardan Ortatiyananda olan byk bir Saka devleti mevcuttu. Siyas teekkl ismi olarak u ismi yerini Sakaya brakm grnyor. Bu iki isim byk hkim milletin iki ubesini ismi olabilir. 129 Dier yandan o, son zamanlarda Trklerin n tarihine dair eitli

kaynaklarn baz bilgiler ileri srldne iaret ederek, Etrsklerin Trkl hususunda Tarih Tezinde olduu kadar net olmasa da Etrsk kavmin mitolojisinde ve dilinde Trklerle temas gsteren noktalarn bulunduunun tesbit olunduunu syler.
130

Ancak nasya kavimlerinin Trkolduunu grne katlmaz. Fakat

onlar hakknda u tesbiti yapar. nasyann Sumer, Elam ve Huri eski meden kavimlerin muayyen bir etnik zmreyi tekil etmediini biri dieri zerine gelerek kartn... bu halitalara brakisefal Ural-Altay kavimlerinin, bilhassa atl gebe Trklerinde karm ve her tarafta kendi akide,kltr ve dillerinin izlerini brakm olduu muhakkaktr. Son tetkiklerin, Smerlerin Trk saylmasnn mbalaal olduunu, Smerlerin dilinde Trkeden baka bir ok Asya dillerinin prototip ekillerinin izler bulunduu meydana ktn.ifade eder. 131 Togan engiz in Trk olduunu iddia ederek, bu hususta Atszla ayn gr paylar. Trk-Mool mnasebetlerini ele alarak Moolistanda Moolca konuan kabilelerle Trk kabilelerinin i ie yaadklarn, Trke ve Moolca konutuklarn, hatta bu yzden bunlarn ana dilinin Trke ve Moolca olduunu dahi tesbit etmenin zor olduunu belirtir. engizin mensup olduu Kyat yahut
128 129

Baykara, a.g.e. s. 171. Zeki Velidi Togan,Umum Trk tarihine Giri, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1970 s.33 130 Togan Umum Trk.... a.g.e. s.11-12 131 Togan, Umum Trk ... a.g.e. s. 11-12.

279

Kayat airetinin aslen Trk olup engizin zuhuruna kadar Moollam olduklarna iddia eder. engizin slalesinin Aina, Bozkurt efsanesine merbut engizin kendince Trk kelimesini hakanlar ve teginler neslinden geldiini, kendisini Trk addettiini syler. 132 Togan, engiz gibi byk fatih ve cihangir dedii Temrn, engizin slalesinin hanlk etmeyen bir ubesine mensup olduunu, engizin mensup olduu kabile Kyat veya Kayat ismi ile anld halde Temrn mensup olduu kabilenin isminin Barlas olduunu ifade eder.. Temr hayatnn sonuna kadar hanlk iddiasna kalkmayp bek olarak kalm, tebas olan Trkler, hatt kendi evld tarafndan ancak Temr Bek tesmiye olunmutur. 133 Togan da Atsz gibi Anadolucu grlere kar ok sert tepki gsterir. Sovyet dneminde Ruslarn emperyalist siyasetlerinden biri olan Etnojenez in gayesini anlatrken unlar syler. Ruslar, Almanlar gibi rkla etnik safiyet hlyalar ile uramazlar..Onlar toptanc insanlardr. Bunun iin her millete kendisinin eski mzisini unutturarak,onu menf taraftan izah edip milletleri kendi mzilerine dman, hi olmazsa indefferent yapmak, din zaten kalkm, bu milletleri bir tek ekmek meselesi ve bir tek Rus dili etrafna toplamak. Bu maksatla Rusyann her tarafnda Rusluk namna, milletlerin mzilerinde geirdikleri devirleri karanlk esaret devirleri olarak tasvir edecek yerli mill propagandistler yetitirmek ve onlarn eliyle Rus plnlarn tatbik etmektir. te bu propagandistlerin eline verilen veciz dvizlerden biri de etnojenez dir.134Sovyet dnemi Rus politikas gerei Sovyet ilim lemi, kavimlerin bir mene unsurundan tremesi fikrini reddettiini Etnojenezin Trkiye iin tatbik olunan eklinin tekilerle ayn olduunu dikkat eker. Burada(Anadoluda) Orta Asyadan gelen unsur olmusa da yerli(massa) iinde ancak dilini brakp eriyip gitmitir. etnojenezisinin
132 133

Mool ile Trkn her ikisini ifade eden bir isim olarak anladn ve bu suretle

135

Togan,

Trkiyede

Sovyet Bu

yaylmas hususunda

rnekler vererek, u tespiti yapar.

Togan, Umum Trk.... a.g.e. s. 667. Togan,Umum Trk...a.g.e. s.63-64. 134 Zeki Velidi Togan, Trklerin Mukadderat zerineYamur Yaynevi, stanbul,1977, s.22-23 Byk Sovyet Ansiklopedisine gre Etnojenez trifi ksaca yledir: Bir kavmin bir etnik mebde esasnda deil, muhtelif unsurlarn linguistik, antropolojik karmalarnn mahsldr. (Togan Trklerin Mukadderat... a.g.e. 23).

280

istikamette alan Trk aydnlar arasnda bir ideale ballk ve tesant gze arpyor.Bunlarn hepsi bunu ( etnojenez tabirini hi kullanmakszn) bir hakik ilim, tarih telkkisinin en modern ve ilm ekli olarak gstermekte mttefiktirler.
136

Netice olarak Zeki Velidi, Trk tarihini zellikle yaayan unsurlardan hareket ederek hemen btn ynleri ile ele almtr. Bu yzden ada etnografya, destan ve benzeri her trl vastalardan yararlanmtr.Baykarann da hakl olarak belirttii gibi, Togana gre tarihin anlam onun sosyal vasf ile birliktedir. Ayrca bana sosyal kelimesi getirilmeden de, hdiselerin siyas ynyle birlikte iktisad ve zelliklede fikri yn ile btnleince tarihin tanmna uygun hareket edilmi olur.
137

C. SLMCI AYDINLARIN TARH GRLER slmclk hareketi, XIX-XX. Yzylda Osmanl lkesinde bir kalknma ve kurtulu ideolojisi olarak ortaya kmtr. 1870 ylndan itibaren ttihad- slm ad altnda Osmanl devletinde hakim bir siyas dnce olmakla beraber, bir fikir hareketi olarak ortaya k II. Merutiyet sonrasnda balamtr. XIX. yzyln ikinci yarsnda Bat dnyasnn byk siyas, teknolojik ve ekonomik g olarak slm dnyas zerinde arln koymasyla birlikte Mslman elitler( siyasiler, yksek brokratlar, mnevverler) arasnda ba gsteren aalk kompleksinin sonuncu, geriliin sebebi olarak grlen slm dinine kar bir tavr alnd grlmektedir. Buna karlk, zaten bu yzyln ilk eyreinden itibaren slm lkelerinin birer birer Avrupa emperyalizminin boyunduruu altna girmesiyle ba gsteren tepkilerin yol at koyu bir Bat aleyhtarlnn da ynlendirdii bir kar cephe oluur. te slm lkerinde, slm dini etrafnda yaplan tartmalar gnmze kadar gelen slmclk cereyann douunu hazrlad slmclk, yalnzca Osmanl devletine mahsus bir hareket olmayp, btn slam toplumlarn etkileyen bir akm olmutur.
138

slmc aydnlar arasnda metot ve dnce olarak tam gr

birlii olmamakla beraber genel olarak slmclk hareketini slm bir btn
135 136

Togan Trklerin Mukadderat... a.g.e. 25. Togan Teklerin Mukadderat... a.g.e. 25-28. 137 Baykara, a.g.e. s. 64-65.

281

olarak(nan, ibadet, ahlak, siyaset, eitim...) yeniden hayata hkim klmak ve aklc bir metotla Mslmanlar, medeniletirmek, birletirmek ve kalkndrmak uruna yaplan aktivist, modernist ve siyas, fikr ve ilm almalarn, araylarn,teklif ve zmlerin btnn ihtiva eden bir hareket. 139olarak tanmlanabilir 1908den sonra siyas gelimeler, Arap memleketlerinde Hristiyan Araplarnda etkin bir ekilde rol ald Arap milliyetiliin ortaya kmas, Arnavut isyan esnasnda Mslman Arnavutlarn, milliyeti Arnavutlarn desteklenmesi ve son olarak da Trablusgarp ve Balkan Savalarnda Trk olmayan Mslmanlarn Osmanl devletinin karsnda yer almalar slmclar byk sarsntya uratt. Bunun sonucu olarak ttihat Terakki hkmetinin byk lde ttihad- slm siyasetinden vazgemesi ve Trkle ynelmesi de slmc akmn g yitirmesinde etkili oldu. Trkiye Cumhuriyetinin temel felsefesi laiklik ve milliyetilik zerine tesis edildii iin slmclk dncesi Cumhuriyet devrine, Trklk, milliyetilik ve Batclk dncesinin aksine, en azndan eser verme ve fikirlerini savunma asndan zayflayarak, krlarak yansmtr. smail Kara,ya gre slmclarn, bir ksm eski grlerinin bir oklarndan vazgemek durumunda kalarak,slmla takviyeli bir milliyetilie ynelmek suretiyle, milliyetilik erevesinde varlk alan bulabilmilerdir.140 Bunlardan baka bir ksm memleketi terk edip gitmi veya kesine ekilerek sessizlii tercih etmi, dier bir ksm slmc grleri terk ederek Cumhuriyet rejimine uyum salamlardr.141 erif Mardine gre de slmclar, Cumhuriyetin ilk yllarnda grlerini ak olarak ifade edememekle birlikte, yaymladklar yazlarndan beliren yaklamlar Cumhuriyeti rejim olarak desteklerken, yeni rejimin kltr politikalarna btn ynleriyle katlmamlardr.142 Cumhuriyetin ilk yllarnda slmclar snrl da olsa yayn organlar vastasyla seslerini duyurmaya almlardr. Bunlardan biri de Eref Edibin kard Sebilrreaddr. 1925te kapanan dergi, demokrasinin estirdii yumuak iklimden
138 139

erif Mardin ,slmclk Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi,Cilt 8,s.1936. smail Kara, Trkiyede slmclk Dncesi-I, Risale Basn-Yayn, stanbul 1986,s.V. 140 Kara, a.g.e. VI-XXXI. 141 Ocak,a.g.m. s. 24. 142 Mardin, slmclk a.g.m. s.1938-1939.

282

faydalanarak yine Eref Edip tarafndan 1948 ylnda tekrar karld. Cevat Rifat Atilhan, M.Raif Ogan, Kamil Miras gibi tannm slmc yazarlar kadrosunda bulunduran Sebllrread, o yllarda en popler slmc dergilerden biri oldu.. Dergi yazarlar Trk milliyetilii slm bir renge brnd mddete onu yaklam bunu gstermektedir.1950 ylndan itibaren destekleyeceklerini ifade etmilerdir. Nitekim 1949 ylnda Trk Ocann yeniden kurulmasndaki Seblrreadn saylarnda Hrriyet ve Demokrasinin Feyizleri hakknda ve

bilhassa slm ierisinde demokrasiye makul bir yer bulabilmek iin gayret sarfettikleri dikkat ekmektedir. 143 1. Necip Fazl Ksakrek(1905-1983) Necip Fazl Ksakrek bu devrin en aktif slmclardan biri olarak kabul edilmektedir. Yazar, air, romanc, gazeteci ve oyun yazar Necip Fazl, stanbul niversitesi Felsefe Blmnde okuduktan sonra almalarn derinletirmek iin Parise gitti. Fakat burada kendi ifadesine gre gece hayat yaamann dnda bir etkinlik gstermeden geri dnd. Yurda dndnde Dil-Tarih Corafya Fakltesi, Devlet Konservatuar, Gzel Sanatlar Akademisinde ders verdi. 1943 ile 1971 yllar arasnda Byk Dou dergisinde Dou, Bat, Trk Tarihi, nklp, devlet ve idare gibi kavramlar slm adan ele alarak inceledi. 144 Necip Fazl 1939da Trk kltrnn temel eserlerinin gnmz Trkesine evrilmesi gereken kayna olduunu sylyordu. Ona gre kaynak unlard: Tanzimat ncesi Osmanl kltr,bata Arap olmak zere ark, ve Yunan,Roma, Rnesans sonras Avrupay ihtiva eden Garpt145Bir sre Trk vatann Anadoluya mnhasr addeden Anadoluculuk cereyannn etkisinde kalan Necip Fazl, ilk fikri yaynlarn Anadolucu grlerin
146

savunulduu Anadolu

Mecmuasnda yazmtr.

Necip Fazl 1938de Abdlhak Hmid zerine verdii ekimenin temel sebebini gnmz

konferansta Bat ile Dou arasndaki

143

aban Sitemblkba, Trkiyede slmn Yeniden nkiaf, sam Yaynlar,Ankara, 1995, s.168170. 144 Ercment Kuran, Cumhuriyet Dnemi Fikir Hareketleri (1923-1980) Trk Yurdu, Say:103, Mart 1996, s. 31. 145 Sina Akin, Sa slmc(eriat) Hareket: Necip Fazl Ksakrek Trkiye Tarihi 5, Bugnk Trkiye (1980-1995) Cem Yaynevi, stanbul 1997,s. 288. 146 Kadir Msrolu, std Necip Fazla Dir, Sebil Yaynevi, stanbul 1993, s. 99.

283

tabiriyle sylersek medeniyetler atmas olarak aklar: stanbulun fethiyle yeni devrine giren ve yeni douunu imzalayan Bat dnyas, oluunu ve hazrlann Kanun ann sonuna doru tekmilledi ve btn kuvvetiyle taarruza geti. Ne bizim Garba aknlarmz ne de sonunda Garbn bize toslaylar, askeri ve siyasi birer taarruz..Bunlar medeniyetlerin, ideolojilerin dnya grlerinin arpmalar ve birbirini imtihana ekmeleridir. 147O, Trk toplumunun dehetli sarsntlarla elindeki sermayesini yiyerek iflas noktasna Tanzimat gnlerine geldiinde, Osmanl aydnlarnn o gn davalarn en by karsnda kaldn syleyerek yle devam eder: Ortada iki rnek var... Hristiyanlk ve slmlk dnyas rnekleri...Biri mspet ilimle tabiat ve hadiseleri tehire, eyay ihataya balamtr. Din hkmlerini yeryz icaplarndan ayrm: ve ondan, cemiyete yrek vazifesi gren, hususi bir hassasiyet ve iman yourmutur. Bylece aklla kalbin tezatlarn bartrmtr, haklarn demi, irketlerini kurmutur. teki, her hak ve hakikat kendisinde iken,deri st manzarasyla, ham softalarn elinde, kinata en iptida ve ablak bir yz izen, nefsan mnada kaba ezbercilik erevelerinden ibaret ...Bu nefsan ereveler kendi grlerine asla el srtmez.nsan kafasnn her trl arayc hamlesine dmandr. Bu hamleyi bizzat dinin emrettiini bilmez. Vaktiyle kurduu, i grd ve azizletirdii messeseler, imdi fiil sahasnda ve zhir plnn btn kleleriyle iflas halindedir. Bunun niinini sormaz ve suun dinde deil, onu kaba nefsine indirmi olan ahsnda kmelendiini anlamaz. Ve kaybedilmi eski an ln koparacak bir kurtarc, din ve vatan kurtarcs yetimesine engel olur.
148

Necip Fazl, Tanzimat ncesi durumu bu ekilde

izdikten sonra Bat dnyasna dnelim diyenleri u cmlelerle sorgular. Bir ey, hangi mikyaslar, hangi hadlere kadar aslndan inhiraf edebilir? Noksanlarmz aa vurmu olan Garp dnyas, ihtiyalarmza da kefalet etmi midir ?Bir heyetin d izgilerini kopye etmekle ruhi ve mahrem maktlarna(kesitlerine) kadar inmek mmkn m?Dman silahndan kurtulu umulabilir mi?... Bizim olan markamz tayan yeni bir silah dklmez, yeni dnya ina edilmez mi? bizimde(Rnesansmz) olamaz m? ..Ve slmiyet, olanca saffet ve asliyetle murakabe edilebilmi miydi? Ona gre Osmanllarda kkl Batlama hareketinin
147

Necip fazl Ksakrek , Abdlhak Hmid ve Dolaysyla Hitabe,Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1975, s. 56. 148 Ksakrek, Abdlhak Hmid ve Dolaysyla a.g.m. s.57.

284

balangc kabul edilen Tanzimatla birlikte Cemiyet s, ksr bir taklit psikolocyas ve rkek, muvazaac bir hamle iinde Garba doru itilmitir. Tanzimat dneminin baarszlnn temel sebebinin bu hareketin fikr hazrlnn yeterli olmadn ve yenileme teebbsnn bir tefekkrden domadndan ileri geldiini syler. Tanzimat hareketi bu muazzam dvann, muhtemel hibir sualine cevap vermedi. Meseleyi saf tefekkr adamlarndan ziyade, basit siyaset adamlar iledi.149 O, Tanzimatlarn yaptklar slahatlar yeterli grmeyerek daha radikal slahatlar yaplmasn teklif eden ve hatt bu hususta Trkiyede fikirlerini yayma imkn bulamaynca Avrupaya giden Yeni Osmanllar Cemiyeti mensuplarn, Garp ve ark dnyalar arasndaki byk bilmeceyi, hummasn yaayamadan ve kklerine ulaamadan, ilerinde mcerret bir tazyik halinde sezen bu ilk mnevverler, olarak tanmlar.150 Necip Fazl, son dnemde tarih grn etkileyen ahsiyet olan II. Abdlhamid iin (Kzl Sultan) (Kanl mstebit) (Zlim Padiah)gibi tabirlerin yanl olarak sylendiine iaret ederek * 151Hakkn hak olarak tezahr ettii yerleri herkesten fazla heyecanla erevelemeye hazr olan kalemimiz, Namk Kemal bahsinde kinci Abdlhamide kfretmek modasn, bu kolay ve d moday irkin bulduunu kaydeder.demitir.152 Necip Fazl, Osmanl devletinin Bat karsnda perian mdafaalara mahkum oluunda mnev unsurlara dikkat eker. Osmanl devletinin srf vecd ve akn kaybetmesi neticesinde, daha sonra onu ifay dman kopyada bulma durumuna getirmi olduunu vurgular.153 Kanun Sultan Sleymandan Tanzimat gnlerine kadar geen devreyi vecd ve ak iflas devri .olarak telkki ederek, Tanzimattan sonra ar mahkumiyet karar ile Trk milletinin Garp celladna teslim edildiini savunur. 154 Ksakrek, stanbulda Mill Trk Talebe Birliinde Mehmetik adl

konumasndan, onun millet ve milliyetik anlayn tespit edebiliriz. Trklerin

149 150

Ksakrek, Abdlhak Hmid ve Dolaysyla a.g.m. s.57-58. Necip Fazl Ksakrek,Namk Kemal, Sebil Yaynlar, stanbul 1966 s.71. 151 Necip Fazl daha sonra Ulu Hakan Abdlhamid Han adl bir kitap kaleme alacaktr. 152 Ksakrek, Namk Kemal a.g.e. s. 114-115. 153 Ksakrek, Kayseri Hitabesi a.g.e. s.180.

285

Anadoluya gelmesini u cmlelerle izah eder. Orta Asyadan Anadolu yaylasna inen bozkurt, en saf aynadan daha berrak bir su banda, gzlerinin ateine dala dala st aacna dner, istihle eder....Bozkurt bir (mit)tir. Bir efsane! St remzi altndaki Anadolu, ise arpc ve yakc realitedir, bir vaka....Ve ite Bozkurt (mit)nin st aac realitesine kavutuu andan balayacaktr ki, Trk analar Mehmetilere gebedir155 Ayn konumasnda milliyetilik anlaynn temel esaslarna da dile getirir.... Peygamberler peygamberinden evvel Mehmetik mevcut olmadna gre Trkn temel keyfiyet unsuru Mslmanlktan sonradr; ve ite bizim milliyetiliimizdeki dayanak noktas budur:Ruhunu slmiyetten alan Trk... Ve bu Trkn Trkl...156 Necip Fazln kard Byk Dou dergisi farkllk milliyetilik konusunda Sebilrread ve dier slmc dergilerden bakldnda slmc gr erevesinde milliyetilik,

gstermektedir. Gerek dergideki yazlar ve gerekse Necip Fazln konumalarna slmdan kaynaklanan Trk ruhunun gelimesine katkda bulunaca iin nemli bir yer tutar.157Mesel, 1959 ylndaki Byk Doularda Trk Nihal Atsz, 1944 Trklk-Turanclk hadisesini Trkle kar Hal Seferleri bal ile tefrika etmitir. 158 Netice olarak, sonradan yazd Ulu Hakan Abdlhamid Han adl kitabnn nsznde Ben sanat ve tefekkr adam olmak dvasndaym ve tarihi deilim diyen Necip Fazl, buna ramen tarihi konularda da kitaplar yaynlam ve makaleler yazmtr. Byk Dou dergisi bu tr yazlar bakmndan zengindir. Mustafa Miyasolu tarihi hadiseleri yepyeni bir tarih gryle ele aldn syledii Necip Fazln tarihiliini yle deerlendirir...lleri bellidir, slmdan kaynaklanr ve her konuda titizlikle muhafaza edilir. Tarih ve beer hususiyetler, girift ilikilere dikkati eken bir tizlikle ele alnr ve hkme balanr. Ele ald konu, kiide ahs ve keyf olmamak, biricik endiesidir.159 1960 ylna kadar genel anlamda yazlar gz nne alndnda onun, Trk tarihine bakyla

slamclarn bak arasnda temelde fazla bir fark olmad grlr. Fakat yukarda da temas edildii gibi Necip Fazln klsik anlamda slamc aydnlardan en farkl
154 155

Ksakrek, Tavanl Hitabesi a.g.e. s. 188. Ksakrek ,Mehmetik a.g.e s. 121-122. 156 Ksakrek ,Mehmetik a.g.e s. 122. 157 Sitemblkba, a.g.e. s. 177. 158 Msrolu, a.g.e. .s.85.

286

yn, milliyetiliidir. Onun, Trklerin slmiyete girmesinden sonraki tarihi hadiseleri anlatrken, Trk, Trk milleti gibi kavramlara sk sk atflar yapmas dikkat ekmektedir. Bu tesbiti yaptktan sonra Necip Fazln bak erevesinde baz deiiklikler- gsterse de slmc aydnlarn tarih anlaylarnn temel noktalarn belirleyebiliriz: Trk Tarihini, Genel slm Tarihi dairesinde ele alnarak Trklerin slamiyete girmesiyle bilhassa da Mslman Trklerin Anadoluya gelmesiyle balatrlar. Osmanl devletinin Ykselme devri ile vn duyulurken devletin gerilemesinde temel faktr olarak Necip Fazln deyimi ile vecd ve akn yitirilmesi olarak manev sebepler n plna karlr. Tanzimat devri Osmanl tarihinde det bir dnm noktas olarak telakk edilerek, bu devirde Bat devletlerini rnek alnarak yaplan reformlar iddetle tenkit edilir. Tanzimat ve sonras yaplan slahatlarn Osmanl devletinin sonunu hazrladna inanlr. Bu yzden Tanzimatlar kendi kltr ve ruh kkmz zerinde yeni bir devri balatmamalar yznden Bat taklitileri olarak kabul edilir. Osmanl tarihinde Tanzimat sonras kahramanlatrlm ahslarn bir ou sahte kahramanlar olarak nitelendirilir. II. Abdlhamid dndaki Osmanl Padiahlar, Batc aydnlar tarafndan kandrlm olarak kabul edilir. Cumhuriyet devri kltr politikasn ak veya st kapal tenkid edemedikleri yerlerde muhafazakr grlere malik olduklarna inandklar Osmanl devlet ricalini biraz da mbalal bir ekilde n plna karlmak istenir. D. SOLCU AYDINLARIN TARH GRLER Trkiyede solcu aydnlarn tarih anlaynn kayna byk lde Materyalist Tarih Grdr. Bu yzden Solcu Aydnlarn Trk tarihine baklarna gemeden nce Marksist Tarih Grn ana hatlaryla aklamay gerekli bulduk. Tarihi maddecilik gr her ne kadar ok eskilere gtrlrse de bu

telkkinin kurucusu olan K. Marks ve F. Engels160 maddeci diyalektik metotlarn, tarih ve insan cemiyetlerine uygulayarak, kendilerine ait bir sosyoloji ilmi meydana getirmiler ve adna tarihi materyalizm demilerdir. Bu telkkiye
159 160

Mustafa Miyasolu, Necip Fazl Ksakrek, Aka Basm Yaym Ankara 1992,s. 91-92. zlem, Tarih Felsefesi a.g.e. s. 11 4.

287

gre, tarihi hadiselerin oluuna etki eden kuvvetler, ilah ve toplumlarn psikolojiksosyal durumlar deildir. Manev unsurlar tarihin temeli olamazlar. Kainatn dzeni kendi tabiat kanunlar erevesinde cereyan eder. nsan esasnda tabiatn bir unsurudur. O halde insan tabiattan ayrmak mmkn olmadna gre tarih de ancak tabiat kanunlar dairesinde ele alnr. Tarihi materyalizme gre, insanlarn sosyal ve fikr hayatn dzenleyen ekonomik millerdir. Buna gre tarih, maddi retimden doar ve madd retim btn her eyin nnde gelir. retim ilikilerini her zaman ilk plnda etkiyen unsur, ilkel toplum dnda daima zel mlkiyet olmutur. Bylece retim aralarn elinde bulunduranlarla, buna sahip olmayanlar arasnda retim ilikileri snflamaya sebep olmutur. Toplumda bir emekiler, bir de burjuvazi vardr. Tarih, mlkiyetten yoksun reticilerle, mlkiyet sahibi olanlar arasndaki atmadan kmtr. Zaten zel mlkiyetin ortaya kmasndan itibaren, yni toplumsal snflamann olumasndan beri, tarih kesintisiz bir snf kavgas sreci olagelmitir. retim gleri ( donatm, makineler, insan beceri ve teknikler) ile retim ilikileri (reten ve tketen insanlar arasndaki toplumsal ilikiler) arasndaki badamazlk doruk noktasna geldiinde, bu snf mcadelesi devrimlerle neticelenir. te insann tarih hayat da bu retim ilikileri neticesinde husule gelen sosyal bnyeler ve snflar arasndaki mcadelenin tarihi demektir. 161 te yandan Marksistlere gre retim mnasebetleri yalnz toplumlarn iktisadi hayatn belirlemekle kalmayp, kendilerine zg dnce ve inan ekilleri, hukuk, siyaset ve medeniyetleri de dourur.
162

Geri hayatnn son zamanlarnda Karl

Marks, tarihin gelimesinde retim mnasebetleri yannda dier unsurlarn da bulunduunu sylemitir. Fakat ekonomik etkenler ve retim ilikileri temel alnd iin Marksistler tarafndan yazlan tarihi eserlerde dier etkenler tamamen glgede kalmtr. 163 Bunun yannda sol bir hareket olarak grlen sosyal demokrasinin Marksist tarih grnden farkl olduu ynleri vardr. Sosyal demokrasi, toplumlar arasnda snf farkna ve snflar aras atmaya inanmasna ramen, Marksistlerde olduu gibi snflarn yok edildii ve bir snfn bask arac olan devletin olmad bir
161 162

zlem, Tarih Felsefesi a.g.e 114-115. Togan,Tarihte Usl a.g. e. S. 137. 163 Togan, Tarihte Usl a.g. e. s.138.

288

topluma doru yry reddeder. Sosyal demokratlar, snflar arasnda tarafsz, snflar uzlatran ve gelir dalmnda eit bir paylam salayan adil bir devletin varln kabul ederler. 164 Trkiyedeki sol faaliyetlerinin gemiine bakldnda Cumhuriyet

kurulduunda, Anadoluda Trkiye Halk tirirakiyun Fkras tasfiye edilmiti. Yalnzca 1920 de Bakde kurulan yasa d Trkiye Komnist Partisi(TKP), stanbulda Aydnlk dergisi evresinde almalarn srdryordu. Bu dergi 1920den 1925e kadar yaymlanmaya devam etti. TKPden ayrlan baz sol grl aydnlar, 1932 ylnda Kadro dergisini kardlar. TKPlilerin 1935den sonra burjuva snfyla mcadeleyi bir tarafa brakarak, birbirleriyle uramaya devam ettikleri grlmektedir. 1946 da Trkiyede ok partili hayata geilmesi solu pek fazla etkilememitir.Bu dnemde sola parti kurma msaadesi verilmekle beraber izin verilen eylem snrlar dar bir yelpaze iinde tutulmutur.1947-1951 yllar TKPde hizipleme ve liderlik kavgas ile geti. 1950lerde parti eski TKPli Hikmet Kvlcmlnn uramtr. 165 Murat Belge Materyalist Tarih Gr adl konumasnda Trkiyede tarih maddeci gr savunan ana kolu olduunu syler. Bunlardan birincisi ve en eskisi Resm ideolojiyi olduka yakndan kabul eden tarih anlaydr. Bu resm tarihi kendi ideolojisine uydurmaya alr.166dedii tarih maddeci grn isim vermese de Kadro hareketi olduu anlalmaktadr. Trkiyedeki ikinci tarih maddeci grn, bunun kart olduunu syledii, Asya Tipi retim Tarz (ATT) dr. 167ncs olarak da Trkiyede gerek sosyalist hareket iinde, gerek
Aydn,Kltr-Kimlik... a.g.e. s.14-15. Mete Tuncay Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm(1960a Kadar)Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:7, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, s.1950-1954; Aclan Saylgan, Trkiyede Sol Hareketler(1871-1972) Hareket Yaynlar, stanbul,1972 ,s.421-450. 166 Murat Belge, Materyalist Tarih Gr Felsefe Kurumu Semineri ,Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1977, s.448-449. 167 1960larda balayan ATT Marksist yaklam Osmanl toplum yapsn feodalite d kavramlarla aklama abasndadr. ATT kavramnn ne kmas, 1939-1941 yllarnda Rusyada yaynlanan Grundrisse der Kritik der Politischen konomie isimli kitapla mmkn olmutur. Bu kitap Avrupa lkerinde eitli dillere tercme edilmi, Trkiyede ancak 1967 de Mihri Belli tarafndan Kapitalizm ncesi Ekonomi ekilleri adyla Trkeye tercme edilmitir. (Savi Aydn, Aydnlanma ve Tarihselcilik Problemleri Asndan Trk Tarih Tazcl Toplum ve Bilim,
165 164

kurulan tek yasal sol 1954de

Vatan Partisi olmutur.

tekilatlanan ve 1957 seimlerine katlan Vatan Partisi, daha sonra adl kovuturmaya

289

Trkiye tarihileri arasnda en orijinal tezlerden birini getiren Hikmet Kvlcmlnn tezidir.168 Suavi Aydn, Kvlcmlnn Tarih Tezinin Osmanl Toplum yapsn feodalite d, zgc bir tarzda, yni milletin kendini oluturan kltrn snrlar tarafndan belirlenen bir tarihi olabilecei bak asndan ele alndn iddia eder. 169 Daha nceden de anlatld gibi Kadrocular, o gnk siyas artlar icab Trk Tarih Tezini kabul eder grnmlerdir. Fakat Kadroculardan smail Hsrev Tkin Osmanl toplum yapsna damgasn vuran hkim dzenin derebeylik nizam olduunu syleyerek, Trk Tarih Tezini tenkid etmitir. O, Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin yazd tarih kitabndaki Trk arazi rejiminde toprak bizzat ekip bienin mlkiyetinden alnmamtr; has ve zeamette yaayan halk hrd, has ve zeamet erbab esir(serf) deildi...grne kar karak, zahiri olarak byle olduunu ve kylnn hr grndn, fakat sipahi ile kyl arasdaki mnasebetlere bakldnda, vaziyetin hi de byle olmadn,kylnn hrriyetinin ancak szden ibaret olduunu, bunun ise derebeylik rejiminin en esasl vasf olduunu iddia etmitir. 170 1. Hikmet Kvlcml (1902-1971) Bu blmde tarih grn ele aldmz Hikmet Kvlcml,1925 ylnda Askeri Tbbiyeyi bitirdi. Bu srada efik Hsnnn banda olduu Trkiye Komnist Partisine girdi. Daha sonra eitli zamanlarda komnistlik suundan yargland ve mahkum oldu. 1950 ylnda Vatan Partisini kurdu. Fakat partisi 1957de kapatld.171 Hikmet Kvlcmlnn tarih almalarnn ilk rn olan stanbulun fethinin 500.ylnda Fetih ve Medeniyet adyla yaynlad kitabn temel alarak, onun Trk tarihine bakn ortaya koymaya altk. Sina Akinnin de belirttii gibi bn-i Haldunun Mukaddimesinden

etkilendii grlen Dr. Hikmet Kvlcml, Osmanl tarihini, bn-i Haldunnun bak
S. 91 K 2001-2002 s.69-70). 168 Belge, a.g.m. s 449. 169 Aydn Aydnlanma ve Tarihselcilik.... a.g.m. s. 70 7-6. 170 Aydn Aydnlanma ve Tarihselcilik... a.m. s. 68. 171 Sima Akin, Hikmet Kvlcml Trkiye Tarihi , Bugnk Trkiye (1980-1995),Cilt:5, Cem Yaynlar, stanbul, 1997, s. 250-251.

290

tarznda ele alr. Ona gre, Osmanl Beylii, Mool ve Trk oymaklarnn slm medeniyetine yaptklar gebe asndan ortaya km bir tavifl Mlk dr. (Anadolu beyliklerinden imparatorluk olur172 Kvlcml, stanbulun fethinin, her eyden evvel bir insanlk ve medeniyet hamlesi olduunu, bu yzdenyalnz Trklerin deil, btn dnyann kutlayabilecei, kutlamakla hakl hatta bir dereceye kadar, insan olarak- vazifeli saylabilecei byk Tarih inklplardan biri olduunu belirtir.
173

biridir) Osmanl devleti Bizans fethedince evrensel

stanbulun fethi esnasnda

Osmanllarn ok ileri teknolojiye sahip olduunu, fakat fethi aklamak iin yalnz bana teknik unsurun yetici bir kuvvet olmadna iaret eder. stanbulun fethinin Toprak dzeni bozulmu Bizansa kar Mslman-Hristiyan ayrd yaplmakszn tek bir cephe ittifak ile mmkn olduunu,syler. savata Osmanl ile Bizansn, dayanyordu. cezbediyordu. nsanlk Bu durum meselesinde Bizans Bizans yaya kalmt. ...O tarihi Trkler

hangisinin insan gnllerini kazandna gelip nsan mparatorluunun iinde bulunduu

bozulmadan kaynaklanyordu. Asl derin sebepler: Bizansn itimai dzeninin halk iin dayanlmaz hale gelmi bulunmasnda gizlenir. Ezilen Bizans halk,dini ayr Osmanl Trklerinde adalet ve insan kudret sezmitir. Bizans rejiminin basks, halk iin dfia((clip ve czip olmayan) rol oynam: Osmanlln getirdii yeni dzen, bunalan halk cazibe kuvveti gibi ekmitir. 174 stanbulun fethine Bizans halknn taraftar olmasn, Bizansllarn aknl ile yorumlamann, tarihin kanunlar ve bilimle zt dmek anlamna geldiine iaret eden Kvlcml, Osmanl devletinin,Hristiyan halk ynlarna ho gelmesinin sebebi olarak Bizanstaki toprak dzeninin bozulmasn gsterir. Osmanllar, Bizansn bu bozuk dzenine son vererek, yerine temiz gebe ruhunu kaybetmemi yepyeni bir toprak dzeni kurarlar. Bu yenilik Dirlik Dzenidir...Orada ifti ile dirliki, birbirini istismar eden iki snf olmaktan ziyade, biri toprakla, tekisi

172 173 174

Sina Akin , Hikmet Kvlcml a.g.m. s. 251. Hikmet Kvlcml, Fetih ve Medeniyet,stanbul 1953, s.3. Kvlcml, a.g.e. , s.6-7.

291

harp ve asayile megul olan, itimai i blm eklinde birbirini tamamlayan iki tabaka gibi grnrler. 175 Ona gre, fethi srf bir Mslmanlk ve Hristiyanlk savana balamak, en az be yz yl evvelki kafa ile dnmektir.
176

nk Trk asll paalar Ftihi

stanbulu kuatmasndan vazgeirmeye alrken bir ok Hristiyanlktan dnme paalar da kendisini tevik etmitir.177Yalnz Bizans halknn deil, Ada, Balkan kavimlerinin her trl imkanlarn Osmanllarn emrine verdiini Gemilerin Rumun, toplarn Macarlarn hneri olduunu iddia etmitir. 178 Kvlcmlya gre eski Dou-Bat zddiyeti Katolikler ve Ortodokslar arasndaki din sebeplerden kaynaklanmaz. altnda, Roma ile Bu uzlamaz mezhep kavgalarnn stanbulun derin siyas ve iktisad menfaat ve hegemonya

ayrlklar gizlidir. Batdan gelen mstevlilerin hull politikas, st tabakalar satn alma yollar ile bir kere yerletikten sonra, memleketin can damarlarn elde ediyorlar, yerli halkn elinden ekmeini alyorlard. Osmanllar Batnn bin yldan beri Douyu bask altnda tutmasna ve smrmesine kar nclk etmitir. Osmanllar, yalnz yeni ve daha adletli bir itima dzen getiren Tarih inklplar gibi deil, ayn zamanda, yerli halk ynlarnn insan ve tabir caizse Mill kurtulu larn salayan kurtarclar gibi hareket etmek durumunda idiler. ...Bu deta,Romann Batdan Douya yapm olduu bin yllk taarruzuna cevap olarak,Dounun Batya taze Trk kuvvetleriyle at mukabil taarruz idi. 179 Ona gre, Fatihin aklndan geenler ne olursa olsun tarihteki yapt i, bir taraftan rm Bizans yerine gebe demokrasisinden kalma itimai tekilatl ve adil msavat iktisad toprak dzenini ortaya koyarken, dier taraftan da Bizans idaresine ve Bizansa ramen, insanln, Bizans zamannda atm olduu ileri admlar geri aldrmamaktr. Fatih o zaman en ileri medeniyet dnyas Balkanlar ve Yakn douyu, Doudan gelen Moollara ve Batdan gelen Cermen ve Kelt Derebeylerine kar Osmanllarla ibirliine davet etmitir. Kvlcmlya
175 176

Kvlcml, a.g.e. s.11- 14. Hikmet Kvlcml, a.g.e. s.3-4. 177 Kvlcml,a.g.e. s.9. 178 Kvlcml,a.g.e. s. 20. 179 Kvlcml,a.g.e. s.21.

292

gre stanbulun fethinin tarihteki en nemli yeri, gemite halkn benimsedii, fakat zamanla rmeye balayan Bizans medeniyetini, taze bir Trk dinamizmi ile yeniden ihya ederek, ad geen blgelerde yaayan insanlar arasnda din ve kavim fark gzetilmeden ibirlii yaparak Bizansn gelitirmi olduu kazanlarn mdafaa etmektir. 180 Kvlcml, stanbul fethinin iktisadi adan nemini dile getirirken, fetihle boazlarn Venedikler ve Cenevizlilerden kurtarldn, Boazlarn zerine bir arlk gibi km bulanan Bizans derebeylerinin kaldrlmas ile Trkler vastasyla milletleraras ticarete- hatt sonralar kapitlasyonlar ekline Bu durum Tuna ile Frat soysuzlaacak derecede serbestlikle- aldn syler. medeniyet

arasnda kalan yce bezirgan lkesi Osmanllar tarafndan nispi sayie kavuur. Bylece umumiyetle slm- Hristiyan, hususiyle Seluklu-Bizans zddiyetinin- bir senteze varamayan uzun kavgalarn paralad- Dou ile Bat arasndaki (bu gnknn tam tersine akan) byk ananev ticaret rmann Anadolu kprs, Osmanl eliyle yeniden kurulmu ve seyrsefere alm olur. 181 Osmanl Devleti topraklarnda ticareti gvenli bir tarzda yrtebilmesi iin dzenli yollarn yapmna byk nem verdiini syleyen Kvlcml, Devletin Savalar bahane ederek bezirgnlarn gelip geecei yollar yapmak iin ordusunu grevlendirdiini iddia eder. Osmanl ordusu iinde ilgi ekici bir tespitte bulunur. Ordu deil, harikulde keskin zamann muazzam canl buldozeri idi sanki.. 182 Netice olarak bu hususta Osmanl devleti iin hkm udur:Osmanl kuruluunun fetihle gerekleen btn srr: Bir yandan kadim Hint ve Uzakdou bezirgn yollarn korumak, te yandan Kara ve Akdenizlerle Tuna boylarn talyan Cermen inhisarndan temizlemektir 183 te yandan Kvlcml ,stanbulun fethinin Trk tarihi asndan nemini de belirtir. Osmanllar gelge teviflmlklkten kurtulup, ..mparatorluun
180 181

Kvlcml, a.g.e. s. 22-23. Kvlcml, a.g.e. s. 23-24 . 182 Kvlcml, A.g.e. s. 26. 183 Kvlcml, a.g.e. s. 26.

293

kuruluuna: stanbulun fethi bir sembol olmutur. Neden sembol olduu hususunu da yle aklar: Cihan ticaretine yol amak ve yol yapmaktr. Yol, yni bezirgn mnasebetlerin kan damar, can damar: Osmanl fthatnn, tarihte hem sebebi, hem neticesidir. Btn kadim akmlar gibi, Osmanl hamlesi de yolculuunu(hem yola gitmek, hem yol yapmak mnalarnda ) gayet ak, madd, hatt sinik bir bezirgn i gds ile yapar. deta tekmil Osmanl dncesi, hep seyahat ve ticaret edenlere kolaylk gstermekle hlasa olunur. stanbulun cihan ticaretine katlmasyla bir zaman btn yollar Romaya gider..deniliyordu. Fetihten sonra: Btn yollar stanbula gider, olacakt. Ve byle de oldu 184 Kvlcml lk Osmanl padiahlar ve o zamanki Trk halk iin gayet vc ifadeler kullanr. lk Osmanl Padiahlarnn halka ok iyi davrandklarn, aldklar ganimetleri halkn ihtiyalarna harcadklarna dikkat eken Kvlcml, ayn zamanda o devir Trk milletinin meziyetlerini de dile getirir. Osmanl lkesini gezen yabanc seyyahlarn hatratnda Trk milleti iin temiz yrekli ve merhametli olduuna dair ifadelerin bulunduunu syleyerek, u ilgin tespiti yapar. nsan bu gnk iri yar demokrasi lakrdlarna, bu tarih hakikatler arasndan baknca, elinde olmayarak diyor ki, Demokrasiyi biz kaybetmiiz. Batllar bulmu. imdi, hayatta kaybettiimizi kitapta aratrmakla mr trplyoruz. nk demokrasi, ilk Osmanllarda ssl bir laf deil, basite yaayan bir hayatt. 185 Kvlcmlnn tarih almalarnn ilk rn olan 1953 te yaynlanan Fetih ve Medeniyet adl kk eserini ele alarak onun Trk tarihine bakn ortaya koyma altk. Bu onun tarih aratrmalarnn acele bir rn kabul edilmektedir. nk lerde kaleme alaca Tarih Tezinde yer alacak vahet, barbarlk, uygarlk snflamas gibi baz anahtar kavramlarn, bu kitapta henz akla kavumad grlmektedir. Kvlcmlnn uzun yllar sren tarih aratrmalarnn yansd tarih tezinin temel rn, 1965te yaynlanan Tarih, Devrim, Sosyalizm adl almasdr.186

184 185

Kvlcml, a.g.e. s. 23-25. Kvlcml, a.g.e. s.17-18. 186 Sha nal, Kvlcmnn Tarih Tezi Kebike, S.1, 1995, s.153.

294

E. ANADOLUCU GR kinci Dnya Savandan sonra genel olarak Anadoluculuk olarak isimlendirilen, bir ksm Trk aydnlar tarafndan Trk Tarih Tezi dnda gelitirilen iki ayr tarih gr vardr. Bunlardan biri Anadolu halkn ve Anadolu ilk a medeniyetlerini esas alan, Bayram Bayraktarn hakl olarak tesbit ettii gibi Gibbonsun XX:yzyln banda Osmanl devletinin kuruluunu izah ederken ileri srd tezin yeniden ihya edilmesi esasna dayanan Mavi Gr veya Mavi Anadoluculuk dieri ise birincisinden daha farkl boyutta yryen slamc Trkiyecilik veya Milliyeti Anadoluculuk olmutur.. 187 1. Milliyeti Anadoluculuk Birinci Cihan Harbi malubiyeti, Misak- Millnin iln edilmesi ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulduu topraklar dikkate alnarak, anavatan Anadolu halkn Orta Asya Trklerinden ayr bir millet olarak dnen, Trk tarihini 1071den balatan yeni bir tarih anlay Trk fikir hayatnda dodu. Anadoluculuk ad verilen bu fikrin ncleri arasnda Hilmi Ziya lken, Mkrimin Halil Ynan, Z.Fahri Fndkolu Remzi Ouz Arkn isimleri grlmektedir.kinci kuak olarak da Nureddin Topu,Cahit Okurer,Turgut Evren ,Rahmi Eray vb. sralanabilir. Bu ikincilerin lideri Erzurumlu Hseyin Avni (Ula) Beydi. 188 Aslnda Anadoluculuk fikri ilk defa kavram olarak 1918de Halide Edip tarafndan kullanlmtr. Bakalm adl yazsnda, yine Vakit gazetesinde
187 188

189

Halide Edipin Vakit gazetesinde yer alan Evimize

Byk Turan idealinin gereklemesinin zor olduunu, Fuad Kprl, Trkln faaliyet sahasnn

bizim faaliyet sahamzn kendi memleketimiz olduunu ifade etmitir. Bu grlere

Bayrakl, a.g.m. s. 75-76. Dr.Hikmet.Temurolu, Milliyetiliimizin Tarih gelimesi ve Verilecek stikamet HakkndaTrk Yurdu ,Cilt.3,Aralk 1963 ,S.301s.8-13; Hilmi Ziya lken ,ada Trk.... a.g.e. s.796-799. 189 Halide Edip , Gayeleri, Trkiye haricindeki Trk rkndan olanlarla bir birlik oluturmak olan Turanclk iin, Pan-Slavizimden belki daha tehlikeli ve mmkn olmayan bir hayaldir. diyor. Ayrca, Turancln en kuvvetli ve moda olduu bir zamanda Yeni Turan kaleme aldn, ama sonra kendisine Trkiyeci dendiini syleyerek yle devam ediyor:Halide Edip,.. Yakn ark Trklerinin, yni Osmanl mparatorluunu kuranlarn bir olduunu iddia etmi, rktan gelen taraf kadar, hariten gelen taraflarnn da ehemmiyetine de inanmtr. Yni, Bizans ve dier memleketlerden harsmza ve idarimize itirak eden unsurlarn en az Turandan gelen kadar mhim olduuna inanmtr. (Halil Edip, Trkiyede ark, Garp ve Amerikan Tesirleri, Doan Karde

295

Akdenizden ine kadar btn Trk illeri dahil olduunu anlalmaldr diyerek cevap vermitir. 190 Anadolucu gr mensuplar kendine has milliyetilik fikirlerini Anadolu Mecmuasnda dile getirmilerdir. Bunlar, millet olmann temel artnn ortak bir vatan ve kltre sahip olmakla salanabileceini, bu iki unsurdan biri olmadnda ,milletten sz edilemeyeceini ve Trk kelimesinin , bir millet ismi deil, rk tanmladn ileri srlmtr. 191 Trk Oca bnyesinde Turancla kar ilk tepki, 1915te zmir Trk Oca Bakan Necip Trkden geldi. Necip Trk, Turancln vatan anlaynn mekan unsuru olarak belirsiz olduuna dikkat ekerek, Turann fikr ynden mill ve hakik bir vatan kabul edilemeyeceini belirtmitir. Bunun iin Anadolu ve Rumeli Trklnn daha nem verilmesini istemitir. 192 Bundan sonra Anadolucu gr ilk defa 1918 tarihli Trk Oca Genel Kongresinde gndeme gelmitir. Daha nce de temas edildii gibi Ocan 1912 tarihli Nizamnmesi Ocan faaliyet sahas bilhassa Trkiyedir eklinde deitirilmek istenmesi tartmalara sebep olmutur. 1923 tarihinde Anadolu dergisinde kan Trk Oca balkl yazda Trk Oca ok sert bir dille tenkid edilmitir. Bu makalede, Trk Ocann Trklerin kltrel birliini ve meden kemline almak gibi parlak cmle ile gerekleri Trk genlerinden sakland iddia edilmitir. Kendilerinin temel amacnn Vatanmz Anadolunun hrriyete kavumas olduunu dile getirmilerdir. Ayrca Trk Ocaklarnn hayatn gereklerinden domadn ve artk bu Ocann sonunun geldiini, eer hayatta kalmak istiyorsa Anadolu genliinin milliyet telakkisini benimsemesi gerektiini,

Yaynlar ,stanbul, 1955, s.100-101). 190 Fsun stel Trk Milliyetiliinde Anadolu Metaforu,Tarih ve Toplum, Say: 109, 1993, s.52. 191 Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete.... a.g.e. s. 136 aslnda Trklerin Anadoluya ilgi gstermedii sylenemez. Daha nceden de bahsedildii gibi Osmanl devletinde yaayan Trklerin yllardan beri ihmal edildii ve zulm grdn kabul eden Trkler, Halkla Doru gitmek yaklam ile Anadoluya ada medeniyet deerlerini gtrmek, kyllere salk ve eitim konusunda yardmc olmak ve Aydnlarla Anadolu da yaayan halk arasnda samimi bir ortam oluturmak iin daha nceden de bahsedildii gibi 1919 da Kycler Cemiyetini kurdular. Trk Yurdunun yannda 1912 de Halka Doru adl bir dergi kararak bu grlerini yaymaya baladlar. (stel, mparatorluktan Ulus... a.g.e. s.112;Bayraktutan, a.g.e. s. 81-82). 192 Sarnay, a.g.e. s. 184.

296

ayn zamanda Trk Ocann isminin de Anadolu Oca olarak deitirilmesini ileri srmtr. 193 Hilmi Ziya lkene gre Anadoluculuk gr, 1917 ylnda Trk Oca bnyesinde slmclk, Osmanclk ve Turanclk grlerine bir tepki olarak byk Trkle kar kk Trklk veya Trkiyecilik adyla ortaya atlmtr. Bylece 1919da Anadoluyu Trk kltrnn gerek kaynagibi gren bir akm domutur.Hilmi Ziya, bu gr kendisinin Henri Lichtenbergernin Ricard Wagner, pote et penseur eserine dayanarak ileri srdn, 1918-1919 yllar arasnda elyazmas olarak Anadolu dergisini 12 say kardn ve bu harekete en ok destein Mkrimin Halilden geldiini belirtir. Nitekim bundan sonra Mkrimin Halilin slm tarihine ynelmi olan aratrma evkini birden bire Anadolu tarihine evirdiini belirtir. Hilmi Ziya, Monroenin Amerika Amerikallardr dsturunu rnek alarak 1923de Anadolu dergisini tekrar karmtr. 10 say kadar kan dergiye eski nesilden Ahmet Refik, Rauf Yekta, Hamit Sadi, Necip Asm ve Mehmet Emin gibi imzalar da katlmtr. Dergide esas olarak tarih ve milliyet konularna arlk verilmekle birlikte, Anadolu folkloruna ve edebiyatna dair yazlar da yer alyordu.
194

Anadoluculularn savunduu 1071 Malazgirt Savandan sonra Trk

tarihinde yeni bir devir almas ve Anadolunun yeni bir yurt ediniliin nemi Yahya Kemal ve daha sonra Remzi Ouz Ark, Necip Fazl Ksakrek, Ahmet Kutsi Tecer, Ahmet Hamdi Tanpnar gibi fikir ve sanat adamlar tarafndan da ilendi. 195 Anadolucu akm mtareke dneminde daha ok geliti. Bu gelimede phesiz ki, Turanc tarih anlayyla bir hesaplama yatmaktadr Aslnda Anadoluculuun temelinde yatan gerek, Osmanl Devletinin malubiyeti ile Turancln urad bozgun ve mtareke yllarnda igallerinin ac tecrbelerinin milliyeti evrelerde oluturduu bunalm olduu unutulmamaldr. Bu yzden aralarnda bir takm ayrlklar olsa da btn Anadolucu gr savunanlar temelde Trk-Turanc tarih anlaynn fikir babas olarak grdkleri Ziya Gkalpn tarih anlayn tenkit etmekle ie balarlar. Nitekim Milliyeti-Anadolucularn, tarih anlaynn bir anlamda teorisyeni olan
193 194

Mkrimin Halil Ynan,

Anadolu

Mecmuasnn ilk

stel, mparatorluktan Ulus-Devlete.... a.g.e. s. 137. Hilmi Ziya lken Trkiyede ada.. a.g.e. s.796-797. 195 Nurettin Topu, Milliyetiliimin Esaslar, Dergah Yaynlar,stanbul 1978, s.10.

297

saysnda Trklerin tarih anlayn tenkit etmesi dikkat ekicidir. Onun grleri, hemen hemen btn Anadolucularn Trk tarihi denilince kabul ettii tarih anlaydr. ...Milliyet cereyannn gelimesinden sonra tarihimize Trk tarihi denilmeye baland.Fakat bizim tarihimiz deil, Trkistan tarihi hatra geliyordu. Bazlar buna eski zihniyetle Osmanl Trkleri tarihi dediler. Halbuki tarihte byle bir l ve Ulus yoktur. Osmanl Trk, Seluklu Trk mnasz tabirlerdir. Trklerin l ve Uluslar dnyann bir ok yerlerine g ederek ve yerleerek devlet ve medeniyet kurmulardr. Trkmenler balca Anadolu, ran ve Azerbaycana yerlemilerdir. Trk tarihi deyince, bizim tarihimizle birlikte Azerbaycanda, Irakta, Suriyede, randa, Trkistanda vs. devlet kuran Trk kavmine mensup l ve Uluslarn tarihi hatra gelir. Anadoluya g eden Trkler bu yeni vatanlarnda Hallarla, Bizansllarla uramlar, en sonra kati surette yerlemilerdir. Sonra da bu Trkler yeni bir imparatorluk kurarak Rumeliyi, Suriye ve Irak elde etmilerdir. yle ise tarihimizin ad Anadolu tarihidir196 Anadolucu tarih anlaynn temelinde ortak tarih birlii olduu iin,

Trkleri, en ok mterek tarih ilkesini dikkate almamakla itham ederler. Balkanlardan Sibiryaya kadar uzanan geni corafyada bir millet gerei iin en nemli unsur olan mterek tarih dnmek mmkn olmadn, rk birlii ile milletin ayn anlama gelmediini savunurlar. 197 Anadoluculuk,198veya Hilmi Ziyann memleketilik olarak tanmlad

akmn, Turanclk ve slmclktan temel ayrlklarndan biri de farkl bir vatan anlayna sahip olmasdr. Hilmi Ziyaya gre, tekilerin soyut ve hayali vatan anlayna kar, Memleketiler, gereki vatan fikrini savunurlar. Bu grn millet anlay her eyden nce tarihte snrlar izilmi belirli bir vatan anlayna dayanyordu. Din birlii halinde anlalan mmet veya milletleraras din cemaat bir vatan tekil etmedii gibi bir millet de deildir. Nitekim bir dil ailesi tekil eden rkn yaad hudutsuz topraklar da bir vatan deildir ve bu anlamda bir rka
Hilmi Ziya lken Trkiyede ada.... a.g.e. s.797. Sleyman, Seyfi n, Trkiyede Cemaati Milliyetilik ve Nurettin Topu Dergah Yaynalr, stanbul, 1992, s.33. 198 Mehmet Halit Bayr, Anadolu Mecmuasnda bu gre Trkiyecilik veya Memleketilik gibi tabirler yerine Anadoluculuk deyiminin kullanlmasnn uygun olduunu sylemitir. Hatt, Trkiye Cumhuriyetin yerine , Anadolu Cumhuriyeti denilmesi gerektiini ileri srmtr.(stel, Trk
197 196

298

millet denemez. Osmanl devleti devam ettike hkim olduu millet tekil edemez. 199 Anadoluculara gre, Anadolu insannn

topraklara

imparatorluk, yni mill vatanla ona bal vatanlar denebilir. Fakat tek bir vatan ve

baarsnn altnda yatan g,

Anadolu insannn mterek tarih birlii idi. nk baary salayan unsur, inan salaml ve sreklikten douyordu. Bu sreklilik de 1071den beri balyordu. Malazgirtle balayan tarih, mill tarih, slm deerleri de alan tarihtir. kuaktan da Nureddin Topudur. a. Yahya Keml Beyatl( 1884-1958) Milliyeti-Anadolucu aydnlar arasnda ele aldmz Yahya Kemal
200

Bu

blmde grlerini ele aldmz isimler,Yahya Kemal, Remzi Ouz Ark ile ikinci

Beyatlnn tarih anlay Anadolucu grle tamamen ayn olduu sylenemez. Fakat Trk tarihini zaman ve mekan olarak snrlamas, yni 1071 Malazgirt savandan balatmas ve Anadolu tarihini esas almas asndan Trk tarih anlaytan ok, Milliyeti-Anadolucu gre daha yakn olduunu dndk. Osmanl devletinin en buhranl dnemlerinde yaam olan Yahya Kemal,in Eil Dalar, Aziz stanbul, ocukluum, Genliim Siyasi ve Edeb Hatralarm ve Tarih Musahebeleri adl kitaplarndan ve kendisi hakknda yazlan eserlerden ve makalelerden istifade ederek, onun Trk tarihi hakknda grlerini ortaya koymaya altk. Bugnk yurdumuzun dnda kalan skpte 1884 ylnda doan Yahya Kemal, ilk tahsilini burada tamamlam ve dadi tahsiline de Selanikte etmek zorunda kalmtr. Yahya Kemal devam daha sonra stanbula gelerek tahsiline

burada devam etmek istemise de, eitli sebeplerden Mekteb-i Sultaniyeye yazlamam ve 1903 ylnda Parise firar etmitir.201

Milliyetiliinde... a.g.m. s. 52-.53 ). 199 Hilmi Ziya lken Trkiyede ada.... a.g.e. s.800. 200 n, Trkiyede Cemaati... a.g.e. 27-28. 201 Yahya Kemal ocukluum, Genliim Siyasi ve Edeb Hatralarm, Fetih Cemiyeti Yaynlar, stanbul, 1976, s. 3-75.

299

Yahya Kemal Parise gelince

daha nceden buraya gelen Jn-trklerin ileri Jn-Trklerin Abdlhamit dmanlnda

gelenleri ile tanr. Fakat Jn-Trklerin evresinde yer almasna ramen, onlarn fikirlerine fazla rabet etmez. Bunda etmeleri de etkili olmutur.
202

birlemeleri dnda varlk gsterememeleri ve Jn-Trklerin aznlklarla ibirlii nce Paris civarndaki Meaux Kolejine yazlm, girmitir. Burada burada Franszcay ilerletip ve liseyi bitirdikten sonra, daha stanbulda iken kararlatrd gibi Ecoles Libres des Science Politiquese Albert Sorel, Albet Vandal ve Emil Bogoix gibi Fransz tarihilerinin talebesi olan Yahya Keml, en ok Albert Sorelden etkilenmitir. Nitekim sonradan kendisi de tarih ortasnda Trk aramasnda nl tarihi Sorelin nemli tesiri olduunu syler. 203 Yahya Keml Paristen dnnce Yunan ve Ltin iirlerinin yan sra, o yllarda Yunan medeniyetine duyulan hayranln tesiriyle Nev-Yunanlik davasna ilgi duymaya balad. Ona gre, modern edebiyatmz Tanzimattan sonra Avrupaya dnmtr, ama yeterli deildir; Avrupay tam mnasyla tanmak iin ie Yunanllardan balamak gerekir. Yahya Keml ayn fikri paylaan Yakup Kadri ile birlikte bir ara Nev-Yunanlik fikri etrafnda Havza adl bir mecmua karmay da tasarlamlardr.204Abdlhak inasi, bu durumu yle anlatr.Yahya Kemal, Parisden dnte, ayrca bir de Bahr-i Sefid Havzai Medeniyeti fikri vard. ok yerde bu fikirleri izah etmeye alr ve bilhassa Ziya Gkalple Hamdullah Suphi ile bu yolda uzun hasbhaller, mnakaalar, mbahaseler yapard 205Beir Ayvazolu, Yahya Kemlin henz asl istikametini bulamad dnem olarak deerlendirdii Nev-Yunanlik dvsndan, ksa bir sre sonra vazgetiini syler.206 Yahya Kemlin Trklere kar mesafeli durmasna ramen tamamen de bu evreden koptuu sylenemez. Nitekim o, stanbula dndkten sonra Trk Oca
202

Emin Ik, Yahya Kemalin Manevi Dnys, Kubbealt Akademi Mecmuas,S.1, Ocak 1990, s. 10. Yahya Keml, Pariste bulunduu Jn-Trklk yllarnda Ermeni ve Rum genleriyle birlikte hrriyet mitinglerinde iin ciddiyetini ve vahmetini anladn yle ifade ediyor: Grdm, ve iyice anladm ki; istenen Abdlhamidin ba deildi, Trkn bayd . (Ik, a.g.m. s.10). 203 evket Rado, Yahya Kemalin Paris Yllar Trk Edebiyat, Aralk 1984, s. 23 sa Kocakaplan, Doumunun 100 ylnda Yahya Keml Beyatl Trk Edebiyat, Aralk 1984 s. 62.
204 205

Beir Ayvazolu, Yahya Keml Eve Dnen Adam, tken Yaynlar,stanbul, 1995, s.32-36. Abdlhak inasi Hisar, Yahya Kemle Ved, Hilmi Kitap evi, stanbul,1959, s.25. 206 Ayvazolu, Yahya Keml Eve... a.ge. s. 36.

300

ve Bilgi Derneinde Tarih ve lisanla ilgili tartmalara katlmtr.207Daha sonra Ziya Gkalpn destei ile Darlfnun mderrisliine getirilmitir. 208 Yahya Keml, Mill Mcadele zaferle bitince Lozana giden heyete mavir olarak katlmtr. Cumhuriyet dneminde bir sre daha stanbulda Darlfnun hocalna devam eden Yahya Kemal, daha sonra siyas hayata atlarak eitli illerden milletvekili seilmitir. O, bir ok Avrupa lkesinde eliliklerde bulunmu, son olarak 1947de tayin edildii Pakistan eliliinden emekli olmutur. Yahya Kemal Parise gittiinde Jn-Trklerin evresinde bulunmas sebebiyle, nceleri onlarn fikirlerine kar ilgi duyduu bilinmektedir. O, bir ara Turanc olduunu ve sonradan bu grlerini terk ettiini u cmlelerle aklar: ...Abdlhamid devrinde, Paristeki muhtimizde, tand mfrit Trk deildim, haylini Trkle ilk kaptran her Trkn grd Turan rysndan uyanmtm, rk birlii gibi ve saf menelerimize rc gibi ilk edid arzularmz bahsinde uslanmtm, kendi vatanmzn o zamanki siyas hudutlar iinde bir Trkle rz olmutum, bin yl evvelini kablet tarih(Tarih ncesi) sayarak, bin yldan beri kkletiimiz Anadolu ve Rumeli topraklarnda, daha Trkle meyl etmitim, o vakt ki ediyordum 209 Yahya Keml tarih grnn olumasnda Albert Sorelin tesirini kabul etmekle beraber kendisini asl etkileyen baka bir ey dedii, Paristeki JnTrkler ve onlarla birlikte hareket eden Rumlarn, Bulgarlarn faaliyetleri olduunu vurgular. Bunlar Trk milletini ykmak istiyorlar. Demek Trk milleti diye bir ey var. Bu nasl bir millettir? Mazisi nedir? diye merak etmeye baladm. Zaten Ulmu Siyasiye mektebinde tarih okuyordum. Trk milletinin mzisini renmek iin Tarih kitaplarn kartrmaa baladm. te bende milliyet hissi ve milliyetilik kk mikyasta bir tbiri ile bir Osmanl Trkl arzu

Abdlhak inasi Hisar, Yahya Kemalin Trk Ocanda konferans ve sohbetleri hakknda unlar syler: Yahya Kemal, Trk Ocanda belki biraz ayr kalan bir kutup tekil ettii saylabilirdi. Fakat u da bir hakikattir ki Ocakta hemen herkesin byle biraz hususi istikll havas yok deildi....Trk Ocanda doktrin olarak milliyetilik esasna daha ziyade sadk kalan Hamdullah Suphi ve Yahya Keml olmulardr . (Abdlhak inasi Hisar, a.g.e. s.25). 208 Kocakaplan, a.g.m. s. 63. 209 Yahya Kemal, Siyasi ve Edeb Portreler, Fetih Cemiyeti Yaynlar, stanbul, 1976, s. 12.

207

301

byle dodu.Hatt bir aralk Turanc oldum.210 Dier yandan o, Turanclk fikrinden vazgeip milliyetiliini nasl tahdid ettiini de yle aklar: Lon Cahunin ntroduction a lHistoire des Peuples de LAsie ismindeki eserini okumak beni Turanc yapt. Trk rknn zaman ve mekn iindeki vsati karsnda gzlerim kamat. Zaten o sralarda havada byle bir ey vard. Fakat benim Turanclm uzun srmedi. Baktm, bunun bir sonu, bir neticesi olmayacak. Milliyetilii tahdid etmek lazm. Zaten o zamanlar Turana gayri mslim turan kavimleri de ithal ediliyorlard. Zaten Turanclk kendi ifratlar yznden yklmtr. Mehmet Emin Beyin Macarlarla, Finleri terennm etmesi yznden bir oklar Turanclktan yz evirmilerdir. Evet, milliyeti tahdid etmek ve tyin etmek lazmdr. te o srada Fustel de Coulangesn talebesi Camille Julliann bir yerde tesadf ettiim u cmlesi imdadma yetiti En Mille ans, le sol de France a cr le peuple franais. O zaman topran mhim bir ey olduunu, milliyetin bir unsuru olduunu anladm. Bizi de yaratan Anadolu ve Rumeli topra idi... Milliyeti zaman bakmndan da tahdid etmek lazmd. Tarih kitaplarn kartrdktan sonra kanaat getirdim ki, bu bakmdan Malazgirt muharebesi mebde olarak kabul edilebilir. 211 Grld gibi Yahya Keml, Trk tarihini zaman ve mekn olarak tahdid etmi, balang tarihi olarak da 1071 Malazgirt Savan almtr. 1071 ncesi ona gre, kablet- tarih tir, yni tarih ncesidir. Yahya Keml, Trk milletini 1071 Malazgirt Savandan sonra teekkl eden yeni bir terkip, bir Tekevvn(olma, olu) olarak kabul eder. Ona gre, Orta Asyadan geldiimiz hakikti, reddedilmeyecek bir husustur.Ancak, Seluklu ve Osmanl Trk-slm medeniyetini Anadolu corafyasnda ncekine hi benzemeyen bir genilik ve zenginlik ifade ettiini, Trkn asl medeniyetinin bu olduu grndedir. Yalnz Adile Ayda, onun eski Trk tarihine ilgi gstermediini kabul etmez. Yahya Kemlin Trk tarihini zaman ve mekan olarak snrlamasna ramen, bu ancak irin uur dzeyinde kaldn, uuralt bunu kabul etmemi, reddetmi atmtr diyerek, buna delil olarak Malazgirt kararndan sonrada Ouz nmeyi mill destan saymaya

210 211

Adile Ayda, Yahya Kemlin Fikir ve iir Dnyas, Hisar Yaynlar, Ankara ,1978,s.43. Ayda, Yahya Kemalin ... a.g.e. s.44.

302

devam etmesini ve Orhun harfleriyle urap durmasn gsterir.212 yukarda da kendi ifadelerinden anlald gibi, onun Trk tarihini

Fakat ve Trk

milletini bu ekilde deerlendirmesinde Fransz tarihilerinin, Fransz milletinin olumasnn izah tarznn nemli rol vardr. Zaten Anadolucular arasnda dikkati eken bir husus da millet anlaylarn aklarken Fansz milletinin oluumunu n plna karmalardr. Yahya Kemal slmiyet in Trk milletinin hayatnda ne derece nemli olduunu bir ok yazsnda dile getirmitir. Bilhassa bu durumu Ezansz Semtler yazsnda ok veciz bir ekilde anlatmtr. O, Ezan seslerinin, Kandil ve Ramazan gnlerinin hissedilmedii Ezansz Semtler dedii stanbulun ili, Kadky ve Moda gibi semtlerinde yaayan Trk ocuklar milliyetlerini tam olarak idrak edebilecekler mi diyerek endiesini dile getirir. ocuklar Mslmanln ocukluk ryasn nasl grr? diye soran Yahya Keml, bu hususta unlar syler: te bu rya, ocukluk dediimiz bu Mslman ryasdr ki bizi henz bir millet hlinde tutuyor. Bugnk Trk babalar, havas ve topra Mslmanlk ryas ile dolu semtlerde dodular, doarken kulaklarna ezan okundu, evlerinin odalarnda namaza durmu ihtiyar nineler grdler,.... Bayram namazlarna babalarnn yannda gittiler, camiler iinde afak skerken Tekbirleri dinlediler, dinin byle bir merhalesinden getiler, hayata girdiler: Trk oldular 213 Trk Tarihi ile ilgili kesif bir okuma faaliyeti iine giren Yahya Kemlin, sadece iirinde deil, nesirlerinde de Trklk ve tarih nemli yer tutar. Fakat ona gre yazsnda
214

sevilmesi gereken tarih ,Mill Tarihtir. Nitekim Tarih Sevgisi adl Bir milliyeti, tarihe deil, milletinin tarihine meftundur.demitir.

Adile Aydann tesbit ettii gibi Yahya Kemal skpte, Arnavutlar, Bonaklar,

Srplar, Bulgarlar arasnda doup byd iin onda mill uur ve Trklk idraki ok erken gelimitir. O yzden onun hemen her sahifesinde Trklk uurunun kuvvetli ifadelerlerine rastlanmaktadr.ou zaman millet yerine milliyet kelimesini kullanan Yahya Keml, Mill fikirler yazsnda ..Tek bir kurtulu aresi vardr. Bu memlekette Trkeyi ana dili
212 213

olarak konuan Mslmanlar;

Adile Ayda, Yahya Kemln.... a.g.e. s. 132. Yahya Kemal, Aziz stanbul,Milli Eitim Basmevi,stanbul,1969, s.121. 214 Yahya Keml, Tarih Msabeleri, stanbul Fetih Cemiyeti stanbul,1975, s.1.

303

akllarn balarna bir an evvel devirir de Avrupann btn uyanan milletleri gibi mill lisan, mill bir mektep, mill bir vicdan, mill bir iktisat, mill bir taksim-i aml sahibi olunursa kurtulur der.
215

O, stikll Sava gnlerinde bu milletin yeniden

doduunu syler Bu sene de yeni bir Trk heyet-i itimiyesi tekevvn etti, onun bir hkmeti, bir tekilat, ordular var. Trklk artk o nve etrafnda yeniden teekkl edecek O bizimle deil, biz onunla kaynaacaz 216 Yahya Kemal, Mill Mcadele dnemi hadiselerini ele ald Eil Dalar adl eserinde Mustafa Keml Paa balkl yazsnda unlar syler. Mustafa Keml Paann asl dehs, Samsuna kt gnden itibren Trk milletinin istikll iddisnda olduunu seziindedir.217 Yahya Keml iirlerinde Trk tarihinin eitli taraflarn iler. Bunlar, fetihler a, kahramanlk, yaama zevkinin son hadde ykseldii Lle devri ve k dneminin aclardr.
218

Osmanl Tarihinin onun iirinde bir ilham kayna olduu

bilinmektedir. Yahya Kemalin iirlerinde Osmanl asrlar arln hissettirmekle birlikte, mer Faruk Akne gre, Osmanl tarihi hkmdar etrafnda dnen bir mevzuu deildir. Osmanl tarihinin zaferleri ve eserleri, devirlerine ait hkmdarlara atfedilmeden ,onlardan bahsedilmeden, ,kolektif bir ze icra olunmak istenmitir. Osmanl Tarihinde, Yahya Kemlin zerine durup iirine tek bana bir konu yapt, kronolojide belli bir noktaya yerletirilebilecek tarihi olaylar sayldr: ahslara bal bana mstesn bir yer ayrlm iirler, bir ikisi istisna edilirse,- ki onlarda bizzat kendilerini anlatmak yerine yaptklarnda mill tarihin, Trk toplumunun akislerini aramak olmutur -onun iirlerinde belirli bir ferdiyet snrn aan tarih olaylar btn Trk camiasnn eseri olmak mnsn kazanr. 219 Bu gr dorultusunda onun iirlerindeki tarih olaylar ele aln dikkatle incelendiinde gze arpan husus, fetihler devrinin ilk balangc Malazgirtten
Yahya Kemal, Eil Dalar,Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1970, s.87. Yahya Keml Eil Dalar a.g.e. s. 89. 217 Yahya Kemal Eil Dalar a.g.e. s. 124-125. 218 nci Enginn, Yahya Keml ve Trk Tarihi lmnn Yirmibeinci Ylnda Yahya Keml Beyatl, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983, .s.82. 219 mer Faruk Akn Osmanl Tarihi Karsnda Yahya Kemlin iiri lmnn Yirmi beinci Ylnda Yahya Keml Beyatl, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983, .s. 72-78; Ahmet Kabakl Yahya Kemalde Masallatrma Yahut Haylletirme Trk Edebiyat, Aralk 1984, s.7- 8.
216 215

304

sratle geldii, Osmanl asrlar iinde Trkln aran ve deerlendirilmesidir. Nitekim Yahya Kemal, Eski iirin Rzgryla adl eserindeki Alparslann Ruhuna Gazeliirinde Malazgirt fatihinin stanbul sahiline ulamasn anlatr.220 Trkln yeni vatan artlar iinde mnl tarihinin balangc olarak grd Malazgirt zaferi ile Anadoluda milletin tekevvn ettiini savunduu hlde, Osmanl ncesi devreyi fazla ilemi deildir. mer Faruk Akn, onun iirlerinde Trk tarihine bakn yle aklar Yahya Kemalin Trkln yeni bir corafyada ve yeni vatan artlar iinde en ileri ve en mnal tarih safhasnn balangc olarak grd 1071 Malazgirt zaferi ile alan Anadoluda ve Anadoludan batya doru kk sal devri zerinde-tefekkrnde uzun uzadya nazariyesini yapt hlde-sdece bir manzme ve sayl birka msra ile duran iiri, bu mcer iinde asl yeri Osmanl Asrlarna verir Osmanl
221

Fakat Osmanl devletinin kuruluu, ilk fetihler ve ilk onun iirlerinde grlmez.Yahya Kemlin olaylar genie

hkmdarlar devirleri

iirlerinde stanbulun Fethine kadar Osmanl devletinde geen

ifadeye dklmemitir. O,stanbulu Fetheden Yenieriye Gazel iiri yannda, bu byk zaferden baka vesilelerle bahsetmitir. 222Osmanl kronolojisinde ilk yer alan olay, skbn fethi ve kuruluudur. Buna bal olarak ad geen ilk Osmanl padiah Yldrm Bayezddr. Onun iirlerinde Osmanl tarihi stanbulun fethi ile arlk kazanr. Fakat bu devir Fatihn ismi olmadan vardr. Yavuz Sultan Selim devrine gelince, bu dnem zengin ilenir. Yavuz, onun iirinde en ok anlan padiahtr. Belki bu durum ilk bakta yukarda temas edilen Osmanl tarihini hkmdarlara yer vermeden, ferd pln yerine kolektif plnda alnmasna aykr gzkebilir. Yahya Kemlin Osmanl sultanlar iinde destan yazd yegne hkmdarn Yavuz Sultan Selim olduunu dnrsek, onun Yavuzun ahsiyetini kolektif ynden mnlandrmasna balanabilir. Yavuzun ahsiyetinde Trkl temsil etme gibi kolektif mill bir mn bulmasndan. ileri gelmi olabilir 223 Kanun devrine ait iirler olmasna ramen, ayn Fatih de olduu gibi Kanunnin bu iirlerde ismi gemez. II. Selimden III.Ahmete kadar olan srede Yahya Kemlin iirinde hibir Osmanl padiahna rastlanmaz. Doup byd
220 221

Enginn, a.g.m. s.84. Akn, a.g.e. s.63. 222 Enginn, a.g.m. s. 82-84. 223 Akn, a.g.em. 64-79;Enginn, a.g.m. s.85-86.

305

skp ehrini kurtarlmasn nc Kosova diye adlandrarak, skb dmandan kurtaran Krm Han Selim Giray adna Gazi Selim Giray- Sene 1100 Felketi isimli tamamlanmam bir manzme kaleme almtr. Onun iirinde 1689 vakasndan sonra Lale Devri yer alr. Ben mziyi gzellikleriyle seviyorum diyen Yahya Keml, Lale Devrini btnyle deil, sdece gzellikleriyle sevdii tarihin bu safhalarndan da kendi anlay ve mizacna gre uygun unsurlar almtr. Beir Ayvazoluna gre, Lle Devri Yahya Kemlin zevki mizacnda ok hususi bir makes bulmutur. O, ayn zamanda Lle Devrini- ki bu ismin babas da Yahya Kemldir- esasen bir elenceye israf devri olmakla beraber, artk yorulmaya balam bir medeniyetin son hamle denemesi olarak deerlendirmitir 224Osmanl tarihi kronolojisi Yahya Kemlin iirinde Lle Devri ile son bulur. 225 Yahya Keml tarih olaylar arasnda bazlarnn zerinde fazla durur. Ayvazoluna gre, en ok zledii devirler, hayat hamlesinin en gl olduu devirlerdir. Trk tarihinin ok nemli dnm noktalar olan Malazgirt sava ve stanbulun fethi onun dncesinde nemli yer tutar.226Malazgirt zaferinden itibaren Trk milletinin tekevvn ettiini savunduu iin, bu zaferin onun nazarnda mnas byktr. Yahya Kemalde unutulmaz bir hadise de stanbulun fethidir. Tanpnar, onun hadisesi addediyordu.
227

stanbulun Fethine verdii nemi yle aklar O, Ayrca Yahya Kemlin yle bir kkremi aslandr

stanbulun fethini Rumeliye ve Anadoluya sahip olan vatann tamamlanmas dedii Yavuz Sultan Selim devrini anlatan Selimnme ad zerinde bir destandr. Ona gre Yavuzun aldran seferine k milldir. Bu sefer onu tkip eden Suriye, Msr,Hicaz hkimiyetleri, Trk milletinin bir vatan ve iman btnlne erierek, mensup olduu medeniyetin her bakmdan liderliine ulamasn salamtr.228 Beir Ayvazoluna gre Yahya Kemlin sanat ve imtidd(uzun srme) fikri etrafnda kurduu tarih grnde, Bergsonun hayat hamlesi ve bilhassa zaman konusundaki fikirlerinin derin etkisi bulunmu olduunu syler. Yahya
Beir Ayvazolu, Yahya Kemlde Tarih ve Tarih uuru Trk Edebiyat, Aralk,1984 s.49. mer Faruk Akn.a.g.m..s. 68-69; Enginn, a.g.m. s. 84-87. 226 Ayvazolu Yahya Kemlde... a.g.m.s.49. 227 Ahmet Hamdi Tanpnar ,Yaadm Gibi , stanbul, 1970, s. 162. 228 Nihad Sami Banarl, Selimnme lmnn Yirmibeinci Ylnda Yahya Keml Beyatl, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983, .s. 43-46 .
225 224

306

Keml, bir terkip olarak milli hayatn tarih iinde srekliliini savunur. O, mill hayat bir devamllk olarak kabul eder ve bir imtiddn varlna inanr. Yahya Kemle gre, mtidd gemii bnyesine tayarak, hlde ve gelecekte milli uura varmak ve itimai hafzay kaybetmemektir. Yni gemi deierek devam edecek, asla kopukluk meydana gelmeyecektir. Medeniyetimizin l taraflaryla deil, bir zamanlar ona hayatiyet kazandran ruhuyla ihya edilmesi ve yep yeni bir hayat hamlesi ile a kucaklamak demektir. Bu ne gemiin tekrar, ne de inkryd. O zaten Nev-Yunanlik iddiasn da bu yzden terk etmiti.
229

Ona gre .milli

hayatn ak durursa, her eyden nce asrlar ahsiyetleriyle dolduran nesiller birbirine yabanclar ve onun tabiri ile imtidd ortadan kalkar. Bu da mill hayatn lm demektir. Tarih byle milletlerin ac hikyeleri ile doludur.
230

Bergsonun

uurun ilk mns gemiin hlde muhafazas manasna gelen hafzadr ilkesi, Yahya Kemlde bu anlay eski ark hikmetlerinin esprisine uygun olarak, ksaca kk mzide olan tiyim msralaryla ifade edilmitir. 231 Yahya Keml herkesin kabul ettii gibi Trk edebiyatna emsalsiz duygular dile getiren iirler armaan eden byk airdir. Ayn zamanda nesirlerinde de Trkeyi ok gzel kullanmtr. Fakat o, muhakkak ki klsik anlamda,uzman bir tarihi deildir. Ama bu durum onun, tarih ile ilgili yazlarn gelii gzel kaleme aldn da gstermez. Her eyden nce Trk tarihini ok iyi bilen, Trk milletinin mzisine bal ve ona hayran bir kimsedir. Ayn zamanda tarih karsnda gerekidir. Yahya Keml, tarih olaylar tahlilli olarak ele alr ve ortaya kan siyasi durumlar da tarihi perspektiften grr. Kavramlarn incelenmesinde Batnn kullan eklini zerinde durur. almaktansa, kaynaklar iyice tarayarak ve zerinde dnerek
232

bunlarn Trk tarihi bakmndan mnlarn doru olarak tesbit etmemiz gerei Trk tarihinin bugne ve gelecee k tutacak taraflar ile
233

sevilmesini ister. Bu yzden onun, mzide ve hlde sevilmeye deer bulduu ey gzellik, iyilik ve doruluktur.
229 230

Onun iin ktle halindeki gemii deta

Ayvazolu, Yahya Kemlde...a.g.m. s. 47-48. Mustafa zbalc,Yahya Kemlin iirlerinde Yer Alan Balca Kltr ve Fikir Unsurlar Trk Yurdu, S. 62, Ekim 1992, s. 40. 231 Ayvazolu,Yahya Kemlde... a.g.m. s. 48. 232 Enginn, a.g.m. s. 90; Ahmet Akit,Yahya Kemakin Tarihilii(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Erciyes niversitesi, Kayseri1991,s.96-99. 233 ,zbalc,a.g.m. s.38.

307

paralayarak ve ayklayarak daha dorusu, tashih ederek tarihten sevilmeye deer bulduu hdiseleri ele alr. Nitekim Yahya Keml, bu durumu u cmlelerle aklyor: Gemite sevdiimiz, hayran olduumuz balandmz eyler yalnz gzellikler, iyilikler, doruluklardr; yoksa irkinlikleri, ktlkleri, hakszlklar sevmiyoruz. Demek ki mziyi bir ktle hlinde, olduu gibi, her tarafyle sevmekten uzaz. Byle olduuna gre, yaadmz devirde de,hlde de sevmeyeceiz.
234

sevdiimiz ve eyleri

sevmediimiz ayn eylerdir. Gelecekte de ayn eyleri seveceiz, ayn

te Yahya Kemal, tarihi hadiselere herhangi bir tarihi gibi

yaklamam, bir nevi temessl(bir ekil ve biime girme) yoluyla yeniden yaama yoluna gitmitir. Ayvazolunun dedii gibi Ksaca, yaanm, fakat yaanandan szlerek yaanr klnm bir tarihtir bu, bir uurdur. 235 te yandan Yahya Kemlin iirinde, bilhassa klsik Trk msikisi hkimdir. Klasik msikiye verdii nem dolaysyla, bata Itr ve smail Dede olmak zere Tanburi Cemil Bey,v.s. adlar msralarnda ve iir balklarnda yer almaktadr. Dier yandan Yahya Keml, Nedimle beraber, en byk stanbul airidir. stanbulun balca semtleri , mabetleri, Boaz kyleri, adalar, skdar ve btn sayfiyeleri ile onun iirlerinde en byk arl tekil etmektedir 236 Netice olarak Pariste zaman ve mekan tanmayan bir Trklk anlayna gnl veren Yahya Keml, daha sonra Adile Aydann da dedii gibi Fransz milleti ile Trk milletinin zelliklerinin ayr olduunu unutarak, kendi mill hislerini hem tarih, hem corafya olarak snrlamaya karar vermitir. Trk tarihini 1071 Malazgirt sava ile balatrken, Trk milletinin Malazgirt zaferinden sonra tekevvn ettiini iddia etmitir. Ona gre Malazgirt muharebesinin at bu vatanda yeni bir millet, st ste kan atmasyla yeni bir rk teekkl etmitir. Bilindii gibi o, Trklerin Turan vatan yerine snrlar Misak- Mill ile ortaya km doduu ve topraklar vatan olarak kabul eder. Bunun yannda hiss alaka ile

byd "Rumeli"topraklarna karda derin muhabbet duyduu grlr. Onun mill tarihe bak tarznda, phesiz ki, kendisinin de syledii gibi Avrupada tand tarihilerinin ona rettikleri
234 235

tarih ile corafya mnasebetlerinin nemli

Yahya Kemal, Aziz stanbul a.g.e. s. 65. Ayvazolu, a.g.m. s. 50. 236 Kabakl, a.g.m. s. s. 8-9.

308

yeri vardr.

Fakat u da bir gerek ki Paristen dndkten sonra ksa sren Nev-

yunanlik davas istisna edilecek olursa, her eyden nce ok geni bir tarih bilgi birikimine sahip olan Yahya Keml, yazlaryla her zaman imtidd dncesini savunmu ve iirleriyle de bunu gerekletirmitir.
237

Onun hakknda

mziye

hasret ekiyor diyenlere kar, mziyi kl olarak sevmediini, gzelliklerini sevdiini, hlin nasl irkinliklerini sevmiyorsak, mzinin de irkinliklerin sevmeyeceklerini syler.Yahya Keml bir Anadolu milliyetisidir. S.Hayri Bolayrn dedii gibi, ancak Nurettin Topu gibi slm muhtevas ar basan bir Anadolucu olmad gibi, R. Ouz Ark ve dierleri gibi de din muhtevas zayf saylabilecek bir Anadolucu da deildir. 238 b. Remzi Ouz Ark (1899-1954) Remzi Ouz Ark, stanbul niversitesi Felsefe Blmn bitirdikten sonra, Fransada sanat tarihi ve arkeoloji eitimi grd. Trkiyeye dndnde arkeolojik almalarna balad. Daha sonra Trk Tarih Kurumu yesi seilen Ark, 1943 ylnda Ankara Arkeoloji Etnografya Mzesi mdr oldu. Son yllarnda siyas hayata ynelerek, DP listesinden Seyhan milletvekili seildi. 1952 de bu partiden ayrlarak Kyl Partisini kurdu. Fakat ayn zamanda fikirlerini tam ekliyle yanstan eserlerini bu dnemde yazd. Remzi Ouz Ark, kinci Trk Tarih Kongresinde sunamad ve fakat daha sonra yaynland Proto-Etilere ettirmesi, Trklerin Dair adl bildirisinde, Trklerin corafyaya ve tarihi esas olarak corafyaya istinat ve yaaylar ile Asya medeniyetleri dayal zelliklerini n plna karmas Anadoludaki

Trklnden ayr bir millet olduu grn ileri sren, kltr sadece corafyaya balayan evrelerin Anadoluculuk fikri etrafnda yeni tarih tezler ortaya atmasna vesile tekil etmitir. 239 Ark, Trk milliyetiliine deiik milliyetiliinin olumasn ve
237 238

bir adan bakarak Anadolu Trk

yaylmasn salayan eserler yazmtr. Bu

Ayvazolu,Yahya Kemalde... a.g.m. s. 50. Sleyman Hayri Bolay.Yahya Keml ve Din lmnn Yirmibeinci Ylnda Yahya Keml Beyatl, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1983, s.218.

309

eserlerinde Anadolucu akmn temel gr olan Anadoludaki yzlerce yl iinde oluan Trk milletinin Trkistan Trklnden farkl bir kltre ve tarih birliine sahip olduunu dile getirir. Bunu da bazen Trkiye milliyetilii olarak adlandrr.240 Vatan temeline dayanan bir milliyetilik btn lkelerin de temelidir diyen Ark, yle devam eder: Hibir milletin douu, brlerine benzemez. Her millet kendisine mahsus artlar iinde, ayr bir zamanda kuruldu, kuruluyor....Tek millet tarifi olabilirse de tek milliyetilik yoktur. Ne kadar millet varsa o kadar milliyetilik vardr diyebiliriz. 241 Bilindii gibi Anadolucu akm ortak bir tarih gemi ile vatan ekseninde toplanmaktadr. Vatan burada bir mill topluluun ortak tarih birliini ifade etmekte ve mistik bir zellik gstermektedir . Sleyman Seyfi nnn de dedii gibi Anadolucular arasnda vatan kavramnn bu mistik biimleniini en iyi ifade edenlerinden biri de Remzi Ouz Arkdr.242 Anadolu milliyetiliinin dayana Ortak tarih aknn gelip dkld Anavatan, bu milliyetiliin ba realitelerinden ve asl hedeflerinden biridir. nsan vatanna balayan insann yaamasnn deerini, tadn, mnsn izen htralardr. Bu htralar olmadka insann, topra vatan edinmesi imknszdr.Htralar yuma, tarihtir. Kimse anasn babasn semede serbest olmad gibi hibir millet vatann semede serbest olmamtr. Vatan, ktlelere gaye birlii veren ortak tarih ve corafyaya dayanan temeldir.
243

Baz insanlar

mideleri ile baland bu toprak iin dv de ederler. Fakat bunlar vatann douunu gstermez. ..Ne zaman ki, bu insanlar, bu toprak stnde saladklar menfaate e, hatt stn menfaatleri kendilerine vadeden, temin eden yurtlara, kendi topraklarn tercih edecek bir anlaya kavuurlar, ite vatan o zaman douyor demektir. Kendinize madde olarak menfaat temin etmedii zaman bile yoluna can verilebilecek toprak; ite vatan budur! 244Arka gre slmclk, Osmanlclk ve

239 240

Behar,ktidar ve ... a.g.e.s. 184. Remzi Ouz Ark, deal ve ideoloj, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1969,s.19. 241 Ark, deal ve deoloji a.g.e. s.61- 62. 242 n, Trkiyede Cemaati... a.g.e. s. 24. 243 Ark, deal ve deolojia.g.e. s.62- 69. 244 Remzi Ouz Ark, Corafyadan Vatana, Mill Eitim Basmevi,stanbul 1969 11-12.

310

Trklk idealinin arlk noktas anavatan dndadr.245 Tanzimat dneminde hissi olarak balayan Trk milliyetilii, 1908de geni Trklk lemini kucaklamak isterken, henz tereddtlerden kurtulamam, muvzaalar, teyakkuzlarla dolu, formllere dayanm ve ana vatan anlayndan mahrumdur. Trk milliyetiliinin douunu Anadolu Kurtulu Sava ile balatmak dorudur.246 Ark, milliyetilikle vatanperverlii bir tutan gr hakikate ok yakn

olduuna iaret eder.Dank tespihlere benzeyen beeriyet yer yer toplanp corafyann kalbna gre biim renk alrken, vatann ilk safhas bulutludur. nsann snd ilkin kararsz bir topraktr. Fakat nesiller orada kati yerleme, hayat ve saadet artlarn ksm ksm yaratrlar. Vatann mterek tarihi demek; ite bu yerleme, hayat, saadet artlarnn yaratlmasnda; ktlelerin zaman ve mekn iindeki hareketleri demektir. Ktlelere, (gaye birlii)ni de veren bu mterek tarih ilk nesillere, yni tarihi kuranlara, bir mermer insicm verir, Corafyann belirsizlii bylece belirlilie dner; kararsz toprak vatan olur; akc ve
247

gayrimuayyen olmayan her an namzet ktleler, millet olur

Bylece nsan

kitleleri mterek tarih iinde adsz corafya stnde yaama ve mesut olma, artlarn"tesis ederken birlemeleri, birleik kitlelerin mterek hareketleri millet olma artlarn oluturur. 248 te yandan Ark, nasyadaki rkn,(Trk soyu) Anadoludaki millet hline gelii, hangi imtihanlardan gemek pahasna olabilmitir!..diyerek,Trkemizin kaderiyle milletimizin kaderinin birbirine benzediini ifade etmitir. Ona gre Trk tarihinde M. III. yzyldan itibaren kurulan eski Trk devletleri ile ilk Mslman Trk devletleri birbirlerini yemekten baka bir ey yapmamlardr..Bu devletlerden, 1200 yllk arpma sonunda Trk soyuna kalan nedir? diye sorar. Trklerin slm dinine girmeden nceki tarihinde amanlk, Buda Nastr Hristiyanl, Musa dini, Buda dini, Zerdt Manichisme... gibi trl itikatlarn rzgrnda savrulan Trk ktleleri ne oldu ? Hindin, inin, Tibetin, Orta ve Bat Avrupa slv bataklnn yuttuu bu ktlelerden milletimiz, hatt soyumuz adna
245 246

Ark,Corafyadan...a.g.e.s.60. Ark,Corafyadan... a.g.e. 58-60. 247 Ark, deal ve deoloji a.g.e. s.65-66. 248 Ark, deal ve deolojia.g.e. s. 132.

311

hangi teebbs, hangi ahsiyeti bekleyebiliriz? O, bu sorulara yle cevap verir: Arap ve Acem kltrne geni yer veren slmln, kendini kabul etmeyen in nfuzunu kovmas; Bat ve ksmen nasyada Mslman-Trk devletiklerin grnmesidir Ark, Seluklularn 1400 yllk tarihin hie gitmesini nlediini vurgulayarak, Seluklular; soyumuzun yapt btn o bin drt yz yllk cehdi hulsa eden bir neticedir!der. Seluklu mparatorluunun dalp kmesi, Trk Asyada, Anadoluda kk devletiklerin, beyliklerin da bugnk yekpre millet domutur. 249 Remzi Ouz Ark , Osmanl devletinin inhitatn (kn) bin bir milarasndan drt byk sebebe balar: Dnya Ticaret yollarnn deimesi ile Trk vatann iktisadi k; Hallarn Trk vatanna devaml suikasta bulunmas; Avrupann glenerek byk devletler hlinde evremizi kuatmas; en tehlikeli olarak da Osmanllarn ilk kurulduu dnemdeki metropol pyesini yitirmeyen anavatann, sonraki nesiller elinde mstemlekenin urayaca ihmale, kaytszla, hatt daha beter zulme uramas, harcanmas; bylece imparatorluun dayanan kaybetmesidir 250 O, bu yzden yazlarnda Osmanl dnemini anlatrken Anadolu iin szde metropol tabirini kullanr .Osmanl devletinin baz zamanlarda Trk aaladn ve Anadoluyu ihmal ettiini ileri srmtr Biliyoruz ki, Trk, Trk ad kaba, b idrakszleriyle anld devirlerde Anadolunun musikisine, iirine verilen sfat iken, ark, Enderunun, szde aristokratlarmz olan ark kozmopolitliinin musikisi, iiri olarak imtiyazlyd. Arapa, Acemce basit gazel, sefil bir kaside bir aheser gibi pyeler almtr 251 Trk milletinin temelini oluturan ve bu milletin hl el dokunulmam srlarn, zenginliini meydana getirmekle devam ediyor
252

tremesine vesile olmu,

onlarn ardndan- yeni bir sentez gibi- Osmanl mparatorluu kurulmutur. Ondan

dedii kylnn, ancak

249 250

Remzi Ouz Ark, Meseleler,Hareket Yaynlar,stanbul 1974, 76-78. Arkdeal ve deolojia.g.e. s. 144-145. 251 Ark Meseleler a.g.e. s. 158. 252 Ark, meseleler a.g.e. s. 13.

312

ky-kyl meselelerini esasl surette i edinen Cumhuriyet devrinde ezilmilikten kurtulduunu syler. 253 te yandan Anadolucu gr savunanlarn byk ounluunun Fransz milletinin oluumunu rnek gsterdiklerini sylemitik. Nitekim, Arkta da ayn tarzda ifadeler bulmak mmkn....Corafyann imtiyazlar var. Milletlerin hayatnda, canllnda corafyay ya inkr etmek, ya en son safa sokmak bir det olmutu. Mesel, bir Rusya , bir Fransa bunu ne kadar abuk yalanlad! Bizim iin de vaziyet byle.
254

Arkda her Anadolucu gr savunanlar gibi ilk milliyeti gr tenkid etmekten geri hakkndaki u grleri ilgi ekicidir Ak suretle

uur devrinin ideolojisi dedii Trk-Turanc durmaz., Onun Trklk

Trkiyeci olmas icab eden Trklk,.. asl hakkatin yolunu kesmitir...yegne mstakil hakkat olan Trkiye cemiyetinin asl bir i mstemlekeciliinden muzdarip olduunu kavrayamam formle edememitir 255 Netice olarak Hilmi Ziya lkene gre Anadolucu grn en sebatl mensuplarndan dedii
256

Remzi Ouz Ark, hayatnn bir devresinden sonra,

Trkiye dndaki Trklere kar olan yersiz ekingenliinden syrlmtr. Yni Trkiye dndaki Trklerin de Trk olduunu kabul etmitir. 257Hatt Sanar gre, o, bir siyas parti genel bakan olarak, d Trklerin hukukunu koruma lzumunu belirtmitir. . 258 c. Nurettin Topu (1909-1975) Bu blmde ele aldmz son isim, Anadolucu- milliyeti grn. ikinci kuak mensuplarndan
253 254

Nurettin Topudur,

lk ve orta renimini stanbulda

Ark, Meseleler a.g.e. s.41. Ark, Meseleler a.g.e. s. 42 Nitekim Hilmi Ziya lkende de benzer ifadelere yer verir. Trk milletinin nasl teekkl ettiini grmek iin onu meydana getiren millere kadar kmak lzmdr. Fransz milletini vcuda getiren miller Galia memleketinin Cesar tarafndan zapt, muhtelif kavimlerin bir idare altnda toplan, Ltin kltrnn hususleerek bu memlekete hkim olmas, bata Franklar olmak zere Cermen kavimlerinin yerlemesi, Hristiyanln kabul ve feodal kuvvetlerin bir merkez etrafnda toplanmas olduu gibi... (Hilmi Ziya lken, Millet ve Tarih uuru Dergah Yaynlar,stanbul, 1976, s. 348). 255 Ark,Meseleler a.g.e. s. 133-134. 256 lken, Trkiyede ada.... a.g.e. s. s.809. 257 Nejdet Sanar, Trklk ve Anadoluculuk Trklk zerine Makaleler,Tre-Devlet Yaynevi, Ankara,1976, s. 63. 258 Nejdet Sanar, Trklk ..a.g.m., s. 63.

313

tamamlayan Topu, 1928 ylnda Fransaya gitti. Orada, Anadolucu akmn ileri gelenlerinden Ziyaeddin Fahri Fndkolu ve Remzi Ouz Arkla tant. Fransada Bordaux Lisesini tamamladktan sonra, Strazburg niversitesine geerek felsefe, ahlk ve sanat tarihi derslerini ald. Faklteyi bitirdikten sonra, Sorboneda Felsefe doktoras yapt. stanbula dnnce eitli liselerde felsefe retmenlii yapan Topu, zmirde grev yapt srada Hareket Dergisini yaynlamaya balad. Derginin ismini Fransada iken tant ve ahs dostluk tesis ettii tannm Fransz filozofu Maurice Blondelin -sonradan nerdeyse kendisi ile zde olan fikirlerini savunduu - felsefi ekolnden esinlenerek Milliyetiler Derneinde koymutur. Topu, 1950den sonra baarsz ksa siyasi milliyeti hareket iinde daha fazla etkinlik gstermitir. Yeni kurulan Trk grev ald. 27 Maystan sonra tecrbeden sonra, 1963de Hareket Dergisi etrafnda fikir hayatna ekildi. Daha nce faslalarla km olan Hareket dergisi 1966dan itibaren dzgn bir ekilde kmaya balad. lmnden sonraki yazlardan anlaldna gre onun, Hareket dergisi etrafnda toplanan kltrel evre zerinde byk etkisi olmutur. 259 Nurettin Topu da Trk tarihini Trk-Turanc grten farkl bir tarzda yorumlayarak, Anadolucu tarih anlayn takip etmitir. Topuya gre, her milletin kendine has bir kayna olduu iin milletlerin birbirinden farkl olmas da gayet tabidir. Alman milliyetilii kltr milliyetilii yaparak soy unsuruna balanrken, varlklarn Fransz milliyetilii vatan ve kltr temellerine dayanr. Bu sebepten Franszlar tarihlerinde hep ykseltirler.260 O, Turanclarn milliyetiliine madd milliyetilik diyerek ruhu milliyetilii savunur: Biz Anadolunun corafyasnda slmn ruhunu ycelten ve topran ehresine slmn ruh ve karakterini sindiren ruhu bir milliyetilik dvasna balanyoruz.261 demektedir. Trk milletinin soy, iktisat, dil, tarih ve btn dier unsurlar etrafna toplayan biri madd br ruh iki ana prensip olarak Anadolu vatann ve slm dinini 262 gsterir. Bunun yannda Topu, millet anlayn aklarken slmiyetle birlikte Trklnde nemini vurgular. Milletimiz iki kaynaktan domutur: Onun madd yapsn tekil eden Ouzlarla, ruhunu meydana getiren slm
259 260

n, Trkiyede Cemaati.... a.g.e. s. 46-52. Nurettin Topu, Ahlk Nizam, Dergh Yaynlar, stanbul, 1999, s.158. 261 Topu Ahlk Nizam a.g.e. 158. 262 Nurettin Topu, Yarnki Trkiye, Yamur Yaynlar, stanbul, 1972 s. 149.

314

dini.Bunlar birleip kaynaarak bir hayat yapya varlk kazandrmlardr.Ruhu bu bedenden zorla ayrrsanz ortada l bir ceset kalr. Maddeyi ruhundan ayrrsanz,ruh diye elinizde kalan bir vehim olacaktr. 263 Trk milleti slam dinine girdikten sonra bir millet olmas iin gerekli olan ideal birlii salamtr. Tarihin balanglarndan beri Trklk Asyann, eski dnyann bu ana ktasnn topraklarndan kaynayan bir cevherdir. Onun yaama kudreti bir ktaya smyordu. Gobi llerinden Hazar kylarna, Tiyanan dalarndan Ural eteklerine kadar engin bir cihan dolduran hayat iradesi, kendine yetecek gkleri aryordu. Asrlarca in snrlarndan, Bizans lkesine kadar at oynatan kahraman bir kavim, bir anda Gk kaplarnn kendisine almasn bekliyordu. Atn aslanca sren, klcn mertlikte kullanan kalbi efkat ile dolu, canl ve neeli bir rk, amanlk denen sihirbaz ibadetinin dar ruhsuz kalbnda cevherini ileyemezdi. Ona sonsuzlua alan mit kaplar, ebedilie susayan iman, kendisinden geirici bir ak umman lzmd. Trk bu umman slmda buldu. 264 Topu da dier Anadolucu gr benimseyenler gibi Trk tarihini 1071 Malazgirt zaferi ile balatr. Ona gre, gebe yaayan Trkler bu tarihten sonra Anadoluya yerletiler. Trkler yerleik dzene gemekle kkszl ve belirsizlii aarak bir milleti oluturan ilk basamaa adm attlar. Bylece Turannn belirsizlii sona ermekte, bunun yerini ortak bir corafya ve ortak bir tarih birlii almaktadr. nk Millet, mill corafya ve bu corafya zerinde yaanan mterek tarih birlii iinde mmkn olabilirdi. Asyada yaayan
265

Anadolu Trk artk

gebe soydalarnn sahip olduklar tarih kltrel evreden

tamamen fark bir dzene girmilerdir. ...Anadolu nsan Orta Asya Trk gibi gebe deildir. Topraa bal insan srekli bir hakikatin sorumluluunu tayan insandr. Sonsuzlua ynelen hareketin en yksek deerini biz bu insann yaaynda buluruz. Bu insan anavatan olmayan, dnn ve yarnn hesab kendisine sorulmad deildir.266 yerlerde macera arayan ve yamaclkla yaayan zorba yabanc

263 264

Topu, Ahlk Nizam, a.g.e.s.152. Topu, Ahlk Nizama.g.e. s.143. 265 n, Trkiyede Cemaatili... a.g.e. s. 85. 266 Topu, Milliyetiliimizin Esaslar Dergh Yaynlar, stanbul,1978 a.g.e. s. 46.

315

Topu, Osmanllarn son dnemlerindeki fikir hareketlerinden slmclk ve Trklk fikirlerini de eletirir. O, dier Anadolucular gibi bilhassa Ziya Gkalpin Turanclk grn sert bir dille tenkid eder. Ona gre, Turanclar soyu, milletle kartrd iin hareket noktas rkt. Turanclar millet kurmam soydalarmzla birleerek ayn isimde ,yni soyun adn tayan bir millet oluturmak istiyorlard. Toprak birliinin millet yapc bir deer olduuna inanmayan Ziya Gkalp, hayalci idi. nsann hayatnda son derece nemli olan vatann deerinin ve iktisadi unsurlarn onun nazarnda nemi yoktu. Toplum olaylarnn douunu aklarken bu unsurlarn nemini gz ard etti. ttihat Terakki etesinin propagandacs dedii Ziya Gkalpin Turanclk dvs ona gre, mmetilikten milliyetilie gei diye adlandrlmasna ramen, aslnda ruhu milliyetilikten maddeci milliyetilie gei yolunda atlan ilk admdr. teden beri Trkiyede ilk milliyetilik hareketi diye topranda kendi kendisini inkr etmesidir.268 Dier yandan Topu vatan ve soydan ayr dedii ve topra inkr ettiklerini syler. Trk milletinin varlnda slmc gr
267

Ziya Gkalp softalarnn

adlandrdklar Turanlk,

gerei aranrsa son asrlarda iinden zayflatlan byk mill ruhun Anadolunun

savunanlar da tenkid eder. O; slmclarn bu memleketin insann yetitiren emek corafya ve iktisadn
269

temel esas olduunu slmn da ona hayat verici ruh olduunu, ruhun bedenden, bedenin de ruhtan ayrlmayacan dnmediklerini belirtir. Trkler Anadoluya gelmeden nce, burada varlklar, Topuya gre eski medeniyet kuran kavimlerin ile kaynat ve onlarnkinde

insanlar yaamaktadr. Trkler bunlarn geleneklerini yok etmediler. Bilakis madd byk lde onlarn madd varl temessl etti.270 Anadolu milletinin soy birliini ksaca u ema ile ifade edebiliriz: t Milattan 3,4,5 bin yl evvelinde Orta Asyadan gelip Basra krfeziyle Karadeniz arasna yerleenler. Sonra da bin yl evvelinden balayarak ve bir ok yollarla zaman zaman Anadoluya gelip eski kavimlerle Etilerin yannda yerleen Mslman Trkmenler. Bu gelen Trkmenler, Anadoluda medeniyet kurmu Etilerin ocuklaryla kaynamlar, onlarn tekniklerini temsil etmilerdir. Orta Asyada
267 268

Topu Yarnki Trkiye a.g.e. s. 138-139. Topu, Ahlk.. a.g.e. s. 156. 269 Topu Yarnki Trkiye a.g.e. s. 138. 270 Topu Yarnki Trkiye a.g.e. s. 240.

316

yaayan Trkmen, gebe iken bir toprak zerinde durmu, ky kurmu, tccar iken ifti olmu. Demek ki bugn Anadoluda kendi milleti olan ifti kylye, Orta Asyann Trkmenin ocuu demekten ziyade, Anadoluda yaam olan ve Anadoluyu kurmu, ilerletmi olan kavimlerin ocuu, Anadolu tarihinin ocuu demek daha doru olur. 271 Topu, Anadolu kylsnn ilk cedleri dedii Eti halk iin vc ifadeler kullanr. Etilerin Trkmen gibi gebe olmayp, topraa bal ve ifti olduklarn ve topraa kanlarn kartrarak vatan kurduklarn dile getirir. Fakat dier eski Anadolu kavimleri iin ayn eyi sylemez Bu vatanda Elenlerin topraa bal halkn deerlerini, tccar milletlerin sreksiz ve renksiz karakteriyle bozduunu, Makedonyallar ve Romallarn da Anadoluyu ordularyla tahrip ettiklerini ve medeniyetlerini batrdklarn iaret eder.272 Topu, Anadolu en bahtiyar dnemine Trklerin Anadoluya gelmesi ile

bilhassa da Osmanllar zamannda kavutuunu syler.Mill tarihimiz Malazgirtle on birinci asrda Anadoluda baladktan sonra Seluklular burada bir Rnesans atlar. Fakat bir yandan Hallar dier yandan Moollarn hcumlar ile geni bir sahada feyiz vermeden ve evrensel bir deer kazanmadan snd. Daha sonra Osmanllar zamannda Anadolu en parlak dnemini yaamtr. Fatihde bir sanat rnesans vardr. kinci Bayezd, bu rnesansn ilim alannda temellerini kurmak iin ok fazla almtr. Yavuzda imanl milliyetilik dvasnn bir dehasn buluyoruz. Lakin bu idealistlerin eseri bir asrdan fazla zaman geince, slm temsil edenlerin hayat akn ldren anlayszlklaryla Hallarn devaml basks yznden snd ve sonraki asrlara bir Sinandan baka bir ey brakmad. Dier yandan bazlarnca bir Rnesans hareketi olarak gsterilen Lale devrinden itibaren halktan esirgenen bir zevk sefa devri balamtr. 273 O, Osmanllarda Tanzimat dneminde ve son nesilde bir yenilik hareketi grldn syler.Fakat bu hareketin messir olmaynn, daha dorusu bir deer ihtiva etmeyiinin sebebini, Tanzimatlarn siyasetle balamalar ve ruhlara

271 272

Topu, Yarnki Trkiye a.g.e. s.116. Topu,Yarnki Trkiye a.g.e. s.140-143. 273 Topu,Yarnki Trkiye a.g.e. s.98-99.

317

nfuz edecek bir ideale, bir ruh hayat sistemine sahip olmayp, idare tarznn ktln barmaktan ileri gidememi olmalarna balar.274 Topu, Osmanl mparatorluu son zamanlarda devletin temelini oluturan Anadoluyu anavatan olarak yaatmamas, bilakis a smrgecileri doyuran bir ambar olarak kullanmasna dikkat ekerek, Anadolunun ihmal edildiini belirtir. Osmanl devletinin bozulmas sebeplerini aklarken devirme zihniyetine temas eder. ..Biz Anadoluda devlet kurduktan sonra devirme ocuklarn yenieri ocana aldk. Hristiyan unsurlarn iradesi hilfna asker alnp Mslman edilen bu devirme ordusu, sonunda milletimizin bana en byk bel oldu. Koca bir millet kuran tertemiz bir Trk hnedannn sarayn zehirli bir ember gibi bu devirmelerin vzeras, erkn kuatt; zulme, hyanete hayat verdi, zillete devlet, fitneye fetva dedirtti 275 Dier yandan, Osmanl devletinin yklmasnda Gayr-i Mslim unsurlarn ihanetine de temas eder. Osmanoullarnn siyasi yaps, anavatan olan Anadolu ile ktaya uzayan imparatorluun insann birbirinden ayrmyordu. ...Devlet zayf dnce onlar anavatan ocuklarndan intikam dvasna kalktlar. Halbuki asrlarca anavatan onlar smrdler.276 Topu, Osmanllar yalnzca Turanclk dvas gdenlerin deil, ayn zamanda ilk Anadolucularn da anlayamadklarn syler. Anadolucularn hakkn ve hakikatin yolunda olduklar halde Osmanllar bilmedikleri iin, Osmanllar mill tarihimizin dnda braktlar. mnasyla insan Bylece ayn hatya, onlar da dtler. Halbuki Osmanllk, deer tayan bir imparatorluk karmak ruhuna sahip bir Anadolu milliyetiliini ierisine alm tarihi kaderin pln iinde bundan tam milliyetilik dvas idi. Bu ruh slmn ruhu idi. 277 Sonu olarak Nurettin Topu genel anlamda Anadoluculardan farkl grler ileri srmtr. O, Anadoluculuu mistik adan ele alarak, Anadoluculuun temel unsurunu slmiyet, Toprak ve Tarih sayar. O, tek bir milliyetilik anlaynn
274 275

Topu, Yarnki Trkiye a.g.e. s. 245. Topu, Yarnki Trkiye a.g.e. s. 287. 276 Topu, Ahlk Nizam,a.g.e. s.153. 277 Topu, Milliyetiliimizin.... a.g.e. s. 11-12.

318

olamayacan,

eitli

milliyetiler

arasndaki

anlay

farknn

ortadan

kaldrlmasnn da mmkn ve ilm

olmadn syler. Bunun sebebi, milleti

meydana getiren madd ve ruh eitli unsurlardan her birine verilen nemin milletlere gre deiik olmasdr. Dnrlerin milliyetilik anlaylar arasndaki zarur bakal douran da budur. 278 Genel olarak baktmzda vatan ekseninde tarih sreklilie dayanan

Anadolucu gr bu sreklilik iinde var olan milleti yok saydklar ve gerek anlamda bir vatan anlayndan mahrum olduklar iddiasyla slmcla ve Trkle kardrlar. 1930lu yllarda Anadolu Trkl ile Orta Asya Trkl arasnda kltrel birlii tesis eden Trk Tarih Tezi ile, 1071 tarihini balang alan bir anlamda toprak milliyetilii olarak adlandrabileceimiz Anadolucu gr arasnda farkllk ak olarak ortaya kmaktadr..Nejdet Sanara gre ilk Anadoluculardan Mehmet Halit Bayr, Ziyddin Fahri Fndkolu ve Remzi Ouz Ark daha sonra Trklerin yannda yer almlardr. Bunlar arasnda Mkrimin Halil Ynan dier Anadolucular kadar olmasa da son zamanlarda Trkl bir btn sayanlarn fikirlerine sayg gsterecek kadar yumuamtr. 279 2. Mavi Anadoluculuk Mavi Anadoluculuk ya da Mavi Gr gibi isimler verilen bu gr mensuplarnn, Bayram Bayraktarn dedii gibi daha nce de temas ettiimiz tarihi Gibbonsun The Foundation of the Ottoman Empire adl eserinde yer alan Trklerle eitli Hristiyan topluluklarn karmasndan bir Osmanl Milleti olutuu iddiasn ilham aldklar grlmektedir. 280kinci Dnya Savandan sonra ncln Sabahattin Eyubolu, Cevat akir ve Azra Erhat n yapt Anadolucu grn arlk noktas Anadolunun eski a medeniyetleridir. Eski Anadolu halk rken Trk olmasa da, kltrel sentezci adan bugnk Anadolu halknn kltrel biimleniinde pay olmas nedeniyle bugnk Trklerin atas saylmaldr. yaayan eitli kavimlerin artklar ile
278 279

281

Bugnk Trkiyede yaayan topluluk eski alardan beri Anadolu corafyasnda Malazgirt Sava ile Anadoluya gelen

Topu, Milliyetiliimizin.... a.g.e. s. 12. Sanar,Trklk ve Anadoluculuk a.g.m. s. 52-53. 280 Bayraktar.a.g.m. s. 75-76.

319

Trklerin karmasndan meydana gelen kark bir topluluktur. Anadoluda Trk mil kltr yoktur. Eski adan itibaren Hitit, Urartu, Frigya, Roma, Bizans ve 1071 de Trklerin de gelmesiyle Anadolu kltr teekkl etmitir. Buna gre Anadolu bir medeniyetler arenasdr. Trkler de bu arena iinde deierek kimliklerini kaybetmilerdir. Trkiyede yaayan insanlar biraz Lidyal, biraz Frigyal, biraz Grek, Biraz Hitit, biraz Trktr.
282

Bu grn son temsilcilerinden bir olduunu

syleyen smet Zeki Eyuboluna gre Mavi Gr ya da Mavi Anadoluluk, Anadolu tarihini bir btnlk iinde gren ve Anadolunun bugnn en eski alaryla balayarak arada kopmayan bir kltr bann bulunduuna inanan, onun gerekliliini savunan dnce akmdr. 283 Bu blmde Mavi Anadolucular arasnda en nde gelenlerden Halikarnas Balks(Cevat akir Kabaaal) Sabahattin Eyubolunun grlerini ele aldk. a.Halikarnas Balks ( Musa Cevat akir Kabaaal)(1890-1973) Mavi Anadoluculuk dendii zaman phesiz ki akla ilk gelen isim Halikarnas Balksdr. (Musa Cevat akir Kabaaal).Biz bu yazmzda onun iin ok kullanlan Balkismini tercih ettik. Babas Osmanl dneminde, elilik ve nazrlk yapm olan Balk, Robert Kolejde okudu. Sonra Oxford niversitesinde Yakn alar Tarihi renimi grd. Yurda dndkten sonra Bablide yazar, ressam, karikatrc olarak alt. Bir yazsndan dolay 3 yl Bodruma srgne gnderildi. Cezas bittikten sonra dnmeyerek Bodruma yerleti. Hayatnn kalan ksmn zmirde, hikyeler, romanlar yazarak geirdi. Btn Mavi Anadolucular da olduu gibi Balkda da zellikle ilka

Anadolu uygarlklarna kar derin bir sevgi vardr. Zaten bu gr mensuplar her ne kadar Anadolunun tarihini bir btn olarak dnlmesi gerektiini syleseler de, bilhassa 1071 ncesi Anadolu uygarlklarn temel aldklar grlmektedir Mesel, Balk, kadim Anadolu kltrne duyduu sevgiyi u cmlelere ifade eder...Yaama sevinci hz ala ala sonunda ana tanrann ddkleriyle kudmlerinde, zilleriyle davullarndan grleye koydu. Deli gnller burgalana
281 282

Aydn,Kltr-Kimlik...a.g.e. s.140. Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji,Tima Yaynlar,stanbul, 1997,s. 146.

320

burgalana dansa ve hoplayp oynamaya veryansn ettiler. Ikla parlay insan klnda Apollon diye tanrlat. Egede sevgi Afrodit diye bat Akdeniz mavisinden bembeyeyaz kpk olarak szlp kt... birden bire dou Akdeniz dnyada her ey oldu. Dnyann beii, sevgisi ve sevinciydi oras. nsann gnl, Giritten Troyaya, Troyadan onyayaya balanarak insan uygarln yaratt. ..Oras insanln beii, ilk insanlkt.. 284 Ayn zamanda Mavi Anadolucu gr savunanlar, Anadolunun st ste gelen bir uygarlklar birikimi olduunu devaml vurgularlar. Nitekim Balk Anadolunun, Asyadan Avrupaya ve Afrikaya yaplan byk glerin ouna binlerce yl sresince kprlk ettiini, Anadolunun eskiden beri bolluk ve kalabalk bir yer olduunu ve hatt Roma mparatorluunun en zengin ve aydn yeri olduunu syler. Balkya gre insanlar Orta Asyada bir yerde reyip tremiler sonra Akdenize doru birbiriyle kararak akmlardr. Glerle gelenler daha ok da Anadolu corafyasnda birbiri zerine ylp, karmlardr. Bylece Akdeniz evresinde u soyun bu soyun etkisi olmayan ve baka bir yerde grlmeyen byk bir uygarlk kurulmulardr.285 Balkya gre, bugn Anadolu insann arasnda yaayan bir ok kltrel deerlerin, ilka Anadolu rf ve detlerine kadar uzanan bir gemii vardr. O, zeybekler hakknda u grleri ileri srer.. .. sadan az nce yaam Latin airi Proertius obekhoslarn dans ederken Tyr(Suriye Sur kenti) klahyla tutulan uzun salarn havaya savurduklarndan sz eder. ..Bu krmz klah olsa olsa fesdir. Anadolu Zeybekleri fes giymiyorlarsa da, uzun kee klah giyerlerdi. Bu klah Ahilerin brk dedikleridir. Mevlev klahlar ve ok daha uzun olan Yenieri klahlar bu Ahi brkleridir. Yenierilerinki ar uzunluk da olduu iin arkaya sarkar...Zeybeklerin iekli ve yaprakl ba emberleri phesiz, Bakkhossel (Yunan mitolojisinde arap tanrs) sembolleridir. Bu kesindir, hem de bu ember Aydn zeybeklerine takldr. Aydnla hemen dolaylar ise Eurpidese gre asl Bakkhos tarikatnn doduu yerdir. Zeybeklerin anayurdu.286
283 284

smet Zeki Eyupolu, TanrYaratan Toprak-Anadolu, Sinan Yaynlar, 1973 s. 385. Halikarnas Balks, Dn Yazlar, (Haz. Azra Erhat) Bilge Yaynevi, stanbul, 1985, s. 84-85 285 Halikarnas Balks, Anadolunun Sesi, Bilgi Yaynevi,stanbul 1984, s.61. 286 Balk,Dn... a.g.e. s.63-75.

321

Balk sk sk Anadolunun eski ta devrinden beri akla gelen bir uygarlklar alayan, birbiri ardna gelen bir uygarlklar sentezi olduunu iddia ettiini sylemitik. Ona gre, bunlar Hititlerden ok daha nce akmaya koyulan ve imdi tarih ve arkeolojide Hitit, Frig, Lidya, yon, Pres, Bizanz,Seluk ve Osmanl diye adlandrlan ve birbirine katlp,birbirleriyle kaynaan uygarlklardr.
287

O, baka

bir yazsnda tarih zerine tarih yldn yle aklar:... T ta ann karanlndan beri Pan sirinksini Marsayasaa Marsayas fltn Kybeleye, Kbele zillerini Apollana, Apollan harpn Bakkhosa, Bakkhos davulunu Ak Garibe, Ak Garib sazn Zeybee verdi. Zeybek oynadka onu oynatan diyonisyak hz Nasreddin hocay gldrd... 288 Balk, Trklerin Anadoluya gelip yerlemesinin nemini de vurgular. Ona gre, Anadolu ya da Trkiye ok deiik safhalar gsteren upuzun tarihinde, ancak 900 yldan beridir ki tam bir Balk, etnik ve kltrel bakmdan birlie kavumutur. Trkiye tarihini kendi doal ayaklar zerine dikmek gerekir diyen Seluklular ve Ouzlarn onlardan nce Anadolunun ta dnemimden gelenlerle kanlar karnca, Anadolunun Trkiyeli Trknn ortaya ktn iddia eder. 289Ona gre, Trkiye Tarihini Seluk ya da Osmanl mparatorluundan, u sultan bu sultandan balatmak, onu belinden sepetlemesine kesmek demektir. Trkiyenin ve Trkiyelilerin (ki bunlara ksaca Trk deniliyor) tarihi Trkiyede gelmi gemi koullarca etkilenmi ve o koullar etkilemi btn etnik ve kltrel varlklarn tarihidir.290 Bu yzden o, Anadoluyu tanmayan Trk tarihilerini eletirir. Yurdu Anadolu nedir bilmez, yaamakta olduu gnn farknda olmaz, kendisini yurdunda ve gnnde arayacana, heyheyleri tutar da Turan, ran diye sayklaya kor, ryasnda Viyanalarda, Badadlarda gezer. ok hotur bu hayaller, ama insanolu, insanoullarnn hayalde deil, gerek iinde gerekten yaamasn zler291 O, Osmanl devletini bir Trk devleti olarak deil de, Bizansn bir uzants olduunu iddia eder. Bizans kltr izlerini,Trk diline ald kelimelerde, mziinde,
287 288

Balk, Anadolunun ... a.g.e. s.207. Balk, Dn... a.g.e. s. 84-85, 289 Balk,Anadolunun ..a.g.e. s.17. 290 Balk, Anadolunun ...a.g.e. s. 17-201.

322

mimarisinde grmek mmkn olduunu syler.

292

Balk, dier Anadolucular gibi

Trk-Turanc gr de tenkid eder. Anadolu atalarndan tevars ettikleri kanlarn ve yurtlarn yabanc sayan grlerden biri dedii Turancln, hibir millette, hibir yerde, aklda,dte grlmemi bir garbet olduunu belirtir. ve gnmz Bunlar Anadolunun binlerce yllk kltr ve grenek verilerini efsanelerini ulusal kltr diye benimseye korlar. 293 b. Sabahattin Eyubolu (1908-1973) Bu grn dier bir tannm ismi de Sabahattin Eyuboludur. Denemeci, sanat tarihisi, mtercim ve sinemac olan Eyubolu, Halikarnas Balksnn tesiri ile Anadolunun 1071 ncesi tarihine sahip kma tezini benimsemitir. O, uzun yllar yakn dostlar ile mavi yolculuk ad verilen .Ege kylarna geziler dzenleyerek, eski medeniyet kalntlar hakknda bilgi toplamtr.294 Sabahattin Eyubolu, eitli zamanlarda yazd denemelerinin topland Mavi ve Kara adl kitabnda Fetheden de biziz artk, fethedilen de. Eriten biziz, eriyen de.. Biz bu topraklar yuurmuuz, bu topraklar da bizi. diyerek, Mavi Anadolucularn temel grne u cmleleri ile katlr: Halkmzn tarihi Anadolu Tarihidir. Paganmz, bir zaman sonra Hristiyan olmuuz, sonra Mslman ...Tapnaklar kuran da bu halk, kiliseleri de, camileri de... Bembeyaz tiyatrolar dolduran da bizmiiz, karanlk kervansaraylar da. Kh bozkra kmz, Kh mavi denize. Saysz devletler, medeniyetler bizim srtmzda ykselmi. Yetmi iki dil konumuuz.Trkede damamzda.295 Sabahattin Eyubolu, ad geen kitapta baz ilgin hususlara temas eder. Fransz yazar Montaignenn Denemeler adl kitabn Trkeye evirirken, Fatih Sultan Mehmetin Papaya, biz talyanlar gibi Troyallarn soyundanz. Yunanllardan Hektorun cn almak benim kadar onlara(talyanlara) da der
291 292

Anadolunun etnik birliini- gz gre gre- bir yana teperek, Turan ve muran

karar

klmazdan

nce.

Hepsinin

tad

kalm

Balk, Anadolunun ...a.g.e. s.215. Balk, Anadolunun... a.g.e. s..213. 293 Balk, Anadolunun ...a.g.e. s.222 294 Sina Akin Sabahattin Eyubolu Trkiye Tarihi-5, s. 234-235

323

cmlelerine sylediklerini

rastladn, bunu anlatr. Ayn

Mkrimin Halil ve Yahya Kemle atnda, ekilde, stikll Savanda Dumlupnarda

onlarn buna gldklerini ve byle bireyi Montaignenin uydurmu olduunu Yunanllardan Troyallarn cn aldkgibi szler duyduunu, fakat bunu da Falih Rfknn reddediini syler. 296 Sonu olarak Mavi Anadoluculuk, Mavi Gr ve Mavi Yolculuk gibi isimler alan bu gr savunanlar, Anadolu ilka uygarlklarn temel alarak, Anadolunun tarih ncesi alardan gnmze kadar bir btn olarak ele alnmas gerektiini; Anadoludaki btn kltr unsurlarnn en eski alara kadar gittiini; onun tarihini yapan unsurlarn kendi toprann mahsul olduunu iddia ederler. Yni Anadolunun btn tarih boyunca gebe topluluklarn deil, yerli topluluklarn kltrel alanda baarlaryla bir uygarlk ortam oluturduunu iaret ederler.Ayn zamanda Anadoluda yaayan insanlar tek bir soya balamann doru olmadn ve Anadolunun tarihin en eski alarndan itibaren bir karm, birleim yeri olduunu belirtirler. Mavi Anadolucularn grlerinin etkin hle gelmesinde, phesiz ki smet nn devrinde bir ara uygulanan Hmanist kltr politikasnn tesiri vardr. nn dneminde Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycelin izledii kltr politikas ile Mavi Anadolucular arasnda fikr yaknlk olumutur. Orhan Trkdoann dedii gibi, Mavi Anadoluculuk veya Mavi Yolculuk mensuplar Yunan ve Latin kltrne inmek suretiyle Batllamann gerekleeceine Anadolucularolmutur. Buna karlk Mavi Anadolucularda inanyorlard297. Bu okullarda Ltince yzden Hmanist kltrn gereklemesinde, Ycelin arad fikir adamlar Mavi okutulmasn, Ky Enstitlerinin yaygnlamasn kararllkla savundular. Mavi Anadolucular, bir taraftan Bat kltr ile bir btnleme salayp eitim ve kltr alannda hmanist yaplanmaya gidilmesini isterken, dier yandan ortak tarih uuru oluturulmasna ynelik tarih tasars ortaya attlar.298

Sabahattin Eyubolu, Mavi ve Kara,ada Yaynlar,stanbul, 1977, s11 Sabahattin Eyubolu, a.g.e. s. 254-255 297 Trkdoan, Deime-Kltr... a.g.e s. 182. 298 Bar Karacasu, Mavi Kemalizm Trk Hmanizmi ve Anadoluculuk Modern Trkiyede Siyasi Dnce-2, Kemalizm , letiim,stanbul 2001,s.334- 343.
296

295

324

Baz yazarlar tarafndan Mavi Anadoluculuk ile ksmen de olsa Trk Tarih Tezi arasnda bir benzerlik aranmaktadr. Oysa ki, Trk Tarih Tezine gre, Mavi Anadolucularn iddia ettii gibi medeniyetin merkezi Anadolu deil, Orta Asyadr. Dnyada ilk medeniyeti Orta Asyada kuran Trkler, eski alardan itibaren yerlerden biri de glerle gittikleri yerlere medeniyetlerini gtrmlerdir. Bu Halbuki yukarda fikirlerini kitle olarak geldiler.

Anadoludur. Yni Anadolunun eski sakinleri Orta Asyadan gelen Trklerdir. aksettirdiimiz Mavi Anadolucu gr sahiplerinin Asyadan gelenler, genel kanaati, Trkler 1071' de Anadoluya drt yz, bilemedin drt bin adrlk bir Gayet ilkel bir yaaya sahip olarak Anadoluda yaayan bazlarna gre on-onbe, bazlarna gre yirmi-yirmi milyon meden insann arasna katldlar. Bylece ortaya biraz Lidyal, biraz Frikyal biraz Hitit ve biraz da Trkten oluan kark bir millet kt. Bu durumda Trk tarihinin kklerine, kltr mirasmza dnmek suretiyle gemile gelecek arasndaki kopukluu yeniden tesis etmek isteyen Trk Tarih Tezi ile sonradan ortaya atlan bu yeni tarih tez arasnda deildir. Mavi Anadolucular, her ne kadar bir karm, kaynamdan yni, kltrel sentezden sz etmesine ramen, anti-slm unsurlara yer vermesi ile Anadolucu grden farkl bir izgide yrmtr. slm biri olmasna ramen, dier Trkiyecilik olarak ele bu anlamda ksmen de olsa bir benzerlik aramaya almak, kanaatimizce, her iki gr doru olarak anlayamamaktan baka bir ey

aldmz Anadolucularda slm dini Anadolu Trk milleti iin temel unsurlardan Mavi Anadolucularda ise Anadolu, slamlatktan sonra tarih izgisi zerinde ynn deitirdi. Gerek kaynandan, yapc, gelitirici, besleyici zlerinden belli bir sre iinde de olsa ayrld gr hkimdir. Nitekim Balk, Azra Erata gnderdii mektuplarndan birinde u ifadeleri kullanr: ..Hristiyanlk ve slm nce ufak tfek faydalarna karn, byk bir musibet oldu. Anadolunun o rzgrl, hr, neeli uygarln zehirledi 299 te yandan Mavi Anadolucu akmn zamanla genel Trk Tarihi akndan ok farkl izgide yrmeye balad grlmektedir. Nitekim kendi ifadesi ile bu akmm son temsilcilerinden biri olduunu syleyen smet Zeki Eyubolu, Tanr
299

Azra Erat, Mektuplaryla Halikarnas Balks, ada Yaynlar,stanbul,1976, s. 230.

325

Yaratan Toprak Anadolu kitabnda dier Anadoluculara gre ok daha keskin ifadelere yer vermitir. Osmanllarn ilk iki yz yl iindeki baarsn damarlarndaki kanda , sava, vurucu gte, din inancnda aramak doru deildir. Osmanllar Asyadan geldikleri iin de baarl olmamtr. nk, Osmanllar gibi trl trl soydan gelenlerle karm bir ordu daha bilmiyoruz.... Anadolu dnda yaam Trkler arasnda zerinde nemle durulmas gereken bir baar salayanlar da yoktur pek.. Anadolu topraklar zerinde kurulan Trk devletlerin baarlarn da Anadolunun eskiden kalma kltr atsnda aramamz gerekir.
300

Anadolunun M.. yedi bin yllarna doru uzayan bir yerleme, bir uygarlama

olduunu, syleyen smet Zeki Eyupoluna gre, Asyadan gelenler uygar deil, adr ulusuidiler. Bu gelenler drt yz deil, drt bin adr ahalisi olsa bile, XI.yzylda Anadoluda Hitit-ncesi, Hitit, Pers, Roma, Grek, Ermeni, aa be on milyonluk bir Mezopotamya uygarlklarndan esinlenmi olan en

ulusun soylar vard. Bunlar gelenlerden daha uygard.. Ayasofyas, Bergamas, Sidesi, Ephesos gibi ileri yap sanat olan, tiyatro anlay bulunan bir toplulua , Asyadan gelenler bunlara ne eklemi, bu drtyz( ya da drtbin) adrla gelenler burada yaayan milyonlarca insana ne yapm, kesmi denecekse doru deildir. nk Yavuz Sultan Selimden IV.Murad ana de biliyoruz. 301 Anadolunun gerek yerlileri, bizim gerek atalarmzdr diyen smet Zeki Eyubolu yle devam ediyor birtakm tutucu aydnlara gre, Anadolunun Trklemesi sonucu btn teki uluslar yok olmu, drt yz adrlk ulus, milyonlarca halk znde eritmi, kendine katmtr. Bu gelenlerin elinde uygarlk adna elle tutulur hi bir ey yok. adryla Orta Asyadan gelenler, yerlere adr kazk akarken, Anadoluda yaayanlar,hanlar, hamamlar, saraylar, tiyatrolar, ktphneler,konaklar yapyorlard. ..adrla gelenler at getirmiti, oysa Anadoluda araba vard. Hitit tanrlarnn gne arabas bunun en ak rneidir. ..Hayvanlar ehliletirme, hekimlik, bilgelik, tarm, yap, sanat, iir, tarih, dzyaz, musik
300 301

dein, Anadoluda zellikle

Asyadan gelenlerin ounlukta olduu blgelerde yz binlerce Trkn kesildiini

ana gre ok ileri iken, Asyadan gelenler iinde bunlar bilen

smet.Zeki Eyubolu, a.g.e. s. S.44. smet Zeki Eyubolu a.g.e. S.301.

326

yoktu.Seluklu Trklerinden kalan cami, eme, kervansaray kalnts gibi yaplarn duvarlarnda grlen ilemeler,kaplarndaki stn balklar ok eski alarda Anadoluda yaam uluslarn etkisini tayor...Anadolu, oyunlar, masallar, gelenekleri ile,trenleri,lenleri,dilleri, inanlaryla, zelliklede mutfayla yep yeni bir birleim sonudur. Bu gn yediimiz yemekler, oynadmz oyunlar iinde Asyadan gelmi bir tek bile yoktur dersem pek aykr bir ey sylemi saylmam 302

302

smet Zeki Eyupolu, a.g.e. S.302-304.

328

SONU Bu aratrmamzda Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Atatrk tarafndan

ileri srlen Trk Tarih Tezinin muhtevasn, Tezin k sebeplerini ve Tez hakkndaki dnceleri ortaya koymaya altk. Fakat Tezde yer alan iddialar deerlendirmek tarihten ok Antropoloji, Arkeoloji ve dil ilimleri ile ilgili uzmanlk meselesi olduu iin, Tezi btn boyutlaryla ele alnmas mmkn olmad. Ayrca dnemin tarih anlayna ve retimine etki eden Trk Tarih Kurumunu, Trk Tarih Tezinin tartmaya ald Birinci ve kinci Trk Tarih Kongrelerinde sunulan bildirileri, tartmalar deerlendirdik. Trk Tarih Tezinin eitim hayatna yansmas olan Trk Tarihinin Ana Hatlarn, Kemlist dnemin klsii olarak kabul edilen 4 ciltlik Tarih kitaplarn, Milli Eitim uaralar tutanaklarn inceledik. Tarih eitimi alannda Atatrkn lmnden sonra Trk Tarih Tezinin zaman ierisindeki deimelerini, farkl noktalarn n plna kn tesbit etmeye altk. Son olarak, Trk fikir ve dnce hayatnda nemli yeri olan eitli grlere sahip Trk aydnlarnn tarih grlerini, Trk Tarihi ve Trk Tarih Tezine bak tarzlarn ele aldk. Amacmz, bir taraftan bilimsellik ve resm gr ad altnda eitli kesimlerce biraz da ar olarak tenkit edilen Trk Tarih Tezinin k sebeplerini ortaya karrken, dier taraftan da Cumhuriyet Trkiyesinde Trk Tarih Tezi ile birlikte tarih alanndaki bilimsel aratrmalar, messeselemeyi, tarih eitimi gibi nemli bir sahada grlen gelimeleri aydnla kavuturmaktr. Bu suretle Trkiye Cumhuriyetinin fikr temellerini Trk Tarih Tezi evresinde anlatmaya almakla bu yolda yaplan almalara yardmc olmaktr. Ayn zamanda Trk dnce hayatnda nemli roller oynayan eitli grteki Trk aydnlarnn tarih grlerini tahlil ederek Trk dnce ve eitim hayatna katkda bulunmaktr. Trkiye Cumhuriyeti, tarih anlayn geleneksel Osmanl tarih yazclnn eletirisi zerine kurmutur. Fakat Osmanl tarih yazclnn, Cumhuriyet dnemi Trk tarih yazmnda Bat tarih anlay kadar metod, uslb ve anlay olarak nemli etkileri olmutur. Bu yzden Cumhuriyet dnemi tarih anlaynn daha iyi anlalmas iin Bunun yannda Osmanl tarihiliini genel hatlaryla Osmanl tarih anlaynn hangi aklanmaya altk. safhalardan getiini

ve Cumhuriyet Trkiyesine nasl bir miras braktn

329

ortaya koyduk. Osmanl Tarihilii her ne kadar Arap, ran tesirinde kalmsa da mevcut tarih geleneinin zerinde kendine has zellikler ihtiva eden ve tarihiliin her trnde Osmanl tarz olarak bilinen yeni bir anlay ortaya kard anlalmtr. Bu anlayn temelinde Osmanl devletinin varl ve devletin meru dzenini koruma dncesi yatmaktadr. Onun iin Osmanl tarihilerinin eserlerinde hnednn merkez olduu bir tarih anlay sz konusudur. Osmanl devletinden miras kalan tarihilik geleneinin Cumhuriyet dnemi Trk tarih yazmn en ok etkileyan yn, tarihin devletin varl ve yasal dzenin korunmas tarihiliinde grlen siyas de etkisini srdrmtr. phesiz ki, Osmanllardan Cumhuriyet Trkiyesine, Batdaki baz monarilerin yklmas sonucu, mill devletlerine kald lde zengin tarih kltrel miras kalmamtr. Fakat XX. yzyln ilk eyreinde Osmanl tarih dnemine intikal etmitir. yazclnda grlen tarih dergileri, orijinal eserleriyle byk vgler alan tarih kurumlar deiik isimler ad altnda Cumhuriyet Bunun yannda Fuad Kprl, Yusuf Akura ve Ziya Gkalp gibi Baty tanyan ve modern tarih metotlarn benimsemi kimselerin yeni Trk devletinde grev almalar Cumhuriyet tarihilii iin nemli bir kazan olmutur. Osmanl tarih yazcl ok tenkid edilmitir ve edilmektedir. Merhum Nejat Gyn hocamzn dedii gibi Osmanl tarihi hakknda yaplan bir ok sert eletiriler ve ar hkmlerin Osmanl tarihilii zerinde yaplan aratrmalar arttka eskisinden daha farkl bir boyut kazanaca phesizdir. Bunun yannda Avrupada Modern Tarihin Douunu ve Trk tarih yazclna tesir eden Avrupadaki Tarih Anlaylarn genel hatlaryla ele aldk Osmanl tarihiliine olduu gibi, Cumhuriyet dnemi Trk tarihiliine de XIX. yzylda Avrupa gelien tarih anlaylarnn etkili olduu grlmtr. Aydnlanmac filozoflarn ilerlemeci ve pragmatik tarih anlay yannda Alman Tarihselciliinin devleti ve milleti ycelten nitelii ile Trk tarihiliinin idealist cephesini ve aratrma sahasn belirleyen bir yaklam olmutur. iin yazlmas olmutur. Bunun yannda Osmanl hayatn kendi iine dnkl, kendine ynelik

tutumu, farkl bir kltr anlay ile yola kan Cumhuriyet dnemi tarihiliinde

330

Romantik tarih anlayn

her kltrn teklii ve hususiyeti, gemiin ve

tecrbenin nemi ilkesi mill heyecannn uyanmasnda ve mill devlet yapsnn tesisinde nemli rol olmutur. Birinci blmde Cumhuriyet devri tarih anlayna etki eden faktrleri Trklk ve Millet ve Mill Devlet Fikrinin Douu balklar ad altnda inceledik. Yeni Trkiye devleti, mill devlet anlay zerine bina edildii iin Cumhuriyeti kadrolar zerinde Osmanl Devletinden gelen akmlar iinde en etkili olan Trklk olmutur. II. Merutiyet dnemi ile bilhassa Balkan savann getirdii siyas artlar Trkln, Osmanl fikir ve siyas hayatnda daha ok etkin olmasna vesile olmutur. Trklk evvel, Osmanl devleti iindeki Trklerin, milliyet duygusunu uyandrmaa alrken, zamanla btn Trkleri birletirmek (Pan-Trkizm ) ad altnda siyas bir harekete doru uzanmtr. Her ne kadar Trklk, milliyetilik ve Turanclk hususunda tam bir fikir birliine varlmadan Cumhuriyet dnemine intikal etmi olsa da Trklerin temel fikrini u cmlelerde toplamak mmkndr: Artk mparatorluklar zamann doldurmutur, devir milliyetilik ve mill

devletler devridir. Mill devletini kuramadan Trkiyenin ayakta durmas ve Avrupa medeniyeti ierisinde yer almas imkanszdr. Trk-Turanc aydnlar bnyesine toplayan dneminin en etkin milliyeti Trk Oca, Osmanl

dernei olarak Cumhuriyet dnemine intikal

etmitir Balangta kltrel bir hareket olarak balayan Trklk,zaman ierisinde toprak vatan esasna dayanmak zelliine kavumaya balamtr. Trklerin topland Trk Oca, yeni Trk devletinin kurulmasyla Cumhuriyet Trkiyesinin siyas yapsna uygun tarzda bir milliyetilik anlay benimsedi. Turanclk fikrini Trkiye Trklne evirerek bundan sonra da Trkiye Cumhuriyetinin temel unsurlaryla uyum ierisinde devlet destekli faaliyetlerine devam etti. Bilindii gibi Cumhuriyet Trkiyesinin kurulu felsefesini oluturan bir ok hususlar Trkler tarafndan tartlmtr Bu yzden ksa zamanda uyum salayarak her biri devletin Trkler, Trkiye kltrel ve politik Cumhuriyeti kurulunca da Atatrkn etrafnda toplandlar. Yeni Trk devleti ile

331

yaplanmasnda nemli grevlerde bulundular . Ziya Gkalp, Yusuf Akura ve Fuad Kprl gibi Trk aydnlar,Cumhuriyet dneminde de yeni Trk devletinin ideolojik yaplanmasna ve mill tarih alannda yaplan almalara fikirleri ve hareketleriyle st seviyede katldlar. Trk Oca kapatlmasna ramen, Ocakllardenilen milliyetiler, 1930da Cumhuriyet dnemi

siyas ve kltrel faaliyetlerinde nemini korumutur. Hatt rahatlkla denebilir ki, 1930 ylndan sonra belli bir sre de olsa Trk siyasetine ve rejimin ideolojik kadrosuna hkim olan isimlerin hemen hemen tamam insanlar idi. Avrupada uzun bir tarihi sre iinde ortaya kan milliyetilik ve mill devlet fikri ayn zamanda mill tarih anlaynda beraberinde getirmitir. Mill devlet politik, sosyal, kltrel ve tarihi btnl gerekletirmeye alr. Trkiye Cumhuriyeti mill devlet olarak kurulduu iin, btn mill devletler de. olduu gibi mill seviyede ortak yaama tarzna ve millete dinamizm veren mill uurun gelimesine byk nem vermitir. te bu sebeple Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte Trkiyede tarih almalar mill devlet ve onun takip ettii milliyetilik fikriyle birlikte gelimitir. kinci blmde, Trk Tarih Tezinin muhtevasn, k sebeplerini, tez ile ilgili almalar ve tez hakkndaki dnceleri ortaya koymaya altk. Bilindii gibi Trk Tarih Tezi yalnzca Trk tarihinin bir ok meselesine zm aray iin ortaya atlm bir nazariye deildir. Trk Tarih Tezi ile Trk milletinin tarih ierisinde oynad rol, dnya tarihi ierisinde deerlendirilmitir. Tarih Tezi, Cumhuriyet ideolojisinin de nemli bir parasdr. nk Trkiye Cumhuriyeti tarih anlaynn temelinde devletin ve rejimin geleceini salam temellere oturtulmasn salamak, ksaca yeni Trk devletinin varlk sebebini topluma anlatmak gelir. Trk Tarih Tezinin her safhasnda Trkiye Cumhuriyetinin dierleri gibi Trk milletinin kurduu yeni ve en mkemmel devlet olduu vurgulanr. Tez, bir taraftan Trkiye Cumhuriyeti devletini tarih temellere balamak suretiyle devlete mill kimlik, topluma mill ahsiyet kazandrmak isterken, dier taraftan da Cumhuriyet ynetimini ve beraberinde getirdii kltrel deiimi ve yaplan inklplar topluma benimsetmek istemitir. Ayrca Tez ile yllardan beri Bat dnyasnda yerlemi Trk milleti, Trk tarihi ve Trk Oca meneli

332

Trk vatan hakknda yanl ve maksatl grlere cevap verilmitir. Ayn zaman da Trk milleti ile Bat dnyas arasnda ortak noktalar meydana karlarak Trkiyenin Bat dnyasna yaklatrlmas ve bylece Bat medeniyet deerlerinin kolayca benimsenmesinde tarihten yararlanlmak yoluna gidilmitir. Bylece Trk Tarih Tezi, Trkn meden kabiliyetini ve dnya medeniyetine hizmetlerini ortaya karmas yannda Trk medeniyetinin evrenselliini ve Avrupa medeniyeti ile zdelii grn savunmu oluyordu. Grld gibi Tezin Cumhuriyet tarihinde nemli bir yeri vardr. O yzden aratrmamzda Tezin oluma sebeplerine daha ok yer verdik. Bu aklamalardan sonra Trk Tarih Tezinin zelliklerini ve aratrmamzda oryaya kan sonular u temel noktalarda toplamamz mmkndr. 1- Trklerin anayurdu (Trkistan) Orta Asyadr. Medeniyetlerini burada kurmular ve buradan eitli lkelere dalmlardr. Bu lkelerden biri de Anadoludur. O yzden Anadolunun eski sakinleri Trktr. 2- Trk Tarih Tezinde hkim gr Trk milliyetiliidir. Mill devlet esasna gre kurulan yeni Trk devletinin varln korumak temel esastr. Bunu Trk Tarihi Tezinin genel tablosunda grmekle beraber, ayn zamanda kongrelerde sunulan teblilerde, konumalarda ve tarih kitaplarnda grmek mmkndr. Bu yzden Trk tarihilii, bilimsel verilerin altnda mill tarihe, mill kaynaklara ve mill konulara yneltilmek suretiyle Trk milletinin meseleleriyle ilgilenmeye sevk edilmitir. 3- Siyas alanda byk baarlar gsteren Trk milletinin, medeniyet tarihi iinde de nemini ortaya konmak suretiyle Trk milletinin medeniyet kurucu bir toplum olduu gsterilmitir. 4- Tez, Trkiye Cumhuriyetinin dnya grn yanstr. Bu yzden Tez, Osmanl tarih anlayna kardr. Bir yandan Cumhuriyetin ideolojisinin temellerini tarihte aranrken, dier yandan yklan devletin dnya gr ile hesaplama alan yine tarihte olmutur. Bu yzden Trkiye Cumhuriyeti mill

333

tarihini, Osmanl zihniyetinin ve siyasetinin dnda ypranmam, tenkidden uzak kalm olan bir tarih zerine ina etmitir. 5- Tezin d cephedeki en nemli mcadelesi Avrupallarn Anadolu zerindeki tarih iddialarnn aslsz olduunu ortaya koymasdr. Bunun iinde Trklerin Anadoluya sonradan gelen istilac bir kavim olmad ve Anadolunun tarihin en eski zamanlarndan beri Trklere ait olduu btn dnyaya tarih delillerle ispatlanmak yoluna gidilmitir. 6Tarih almalar ayn zamanda dil almalar ile birlikte

yrmtr.Tarih Tezi Gne-Dil Teorisiyle teyit edilmek istenmitir. Bir anlamda Trk Dil Teorisi ile Trk Tarih Tezi btnlemitir. 7- Trkler hakknda Batda oluan yanl ve maksatl grlere, yine

Batllarn kendi metodlaryla cevap verilmitir. Trk Tarih Tezinde, rka da yer verilmesi tezdeki iddialar antropolojik ve arkeolojik delillerle salamlatrmas yannda bir anlamda tarihe pozitif bir ykleme yaparak Avrupallarn kendi lleri dorultusunda ortaya konan rk verilerle savunma yaplmtr. Bunun yannda Anadolu zerinde Batl devletlerin siyasi ihtiraslarn susturmak iin Anadoluda eski alarda medeniyet kurmu olan kavimlerin Trklkle alkalar meselesi Tezin alan iine girmesine sebep olmutur. 8- Trk Tarih Tezi, bir taraftan Avrupallarn Trk tarihi ve Anadolu

zerindeki iddialarna kar cevap verirken, dier taraftan Trkleri Bat medeniyetine yaklatrmak iin Trk milletinin, Bat ile benzerliklerini n plana karlmaya allmtr. Yeni Tarih Tezi, kanl siyasi mcadelelerin bulunmad Avrupallarn Trkler hakkndaki pein hkmlerini ortadan kaldrabilmek iin Trkler ile Avrupallar arasndaki devirlere gtrlmtr. Bu adan bakldnda Trk Tarih tezinde Osmanllara ve Seluklulara fazla yer verilmemesinin sebepleri de anlalm olmaktadr. 9- Atatrk dneminde,Tezin itici gcyle tarihilikte bir aratrma ortamnn doduu, bilhassa 1930lu yllarda Trk tarih aratrmalarnda bilimsel atlmlar yapld grlmektedir. Trk Tarih Kurumunun kurulmas, mill ve milletleraras Kongreler dzenlenmesi, eitli yaynlarn yaplmas, 1935 ylnda

334

Dil Tarih Corafya Fakltesinin almas bilhassa Anadoluda yaplan keif ve kaz faaliyetlerinin artmasyla arkeoloji alannda ok byk ilerlemeler kaydedilmitir. . 10- Trk Tarih Tezi olaanst bir dnemin rndr. yaklam sergilenmitir. tarihi leinde Bu yzden yeni

rejimin kar karya kald her trl problemin zmn onda arayan bir Bunun yannda Tezde ileri srlen Trk tarihi, dnya tarih belgelerin yeterli olmad veya deerlendirilirken

belgelerin ilm suretle gzden geirilmedii tarihin en az bilinen dnemlerine arlk verilmitir. Btn bunlar Trk Tarih Tezinde baz arlklar da beraberinde getirmitir Toplumda his ve heyecann ne kt bu olaanst dnemlerde tarih aratrmalarnda klsik kurallara fazla dikkat edilmedii bilinen bir gerektir. Fakat unu da unutmamak gerekir ki, balangcnda itibaren yaplan tenkidlerin etkisiyle Tez, bu arlklarn pek oundan vazgemitir. 11- Trk Tarih Tezi, Batl devletlerin emperyalist emellerini temellendirilen Avrupa merkezli anlayna bir tepki olarak dnya tarihini, Trk tarihi erevesinde yorumlayan yeni bir grt. Bu adan bakldnda Trk Tarih Tezi Avrupann tarih ideolojisine bakaldrn arpc ve baarl rneklerinden biri olarak grlebilir. 12- Tezde tenkid edilen bir ok hususlardan zaman ierisinde

vazgeildiini sylemitik,. Belki hl da teknik ynden tenkit edecek ynleri de olabilir. Fakat aratrmamzda grdk ki Tezin bilimsellik ad altnda en ok tenkit edilen yn onun temel noktas olan milliyetiliidir. Tezdeki milliyetilik anlay gnmzdeki okul kitaplarnda o devirlere gre mukayese edilmeyecek derece azalmasna ramen baz kesimlerin hl hmanistlik ve bilimsellik adna bu hususta tenkidlerine devam etmesi dikkat ekicidir. 13- Tezin ortaya atlmasndan buyana 70 yldan fazla zaman gemesine ramen, hl Trkiye devleti mill btnln ve siyasi bamszln tehdit altnda hissediyorsa ve ierde mill kltr yerine mozaik kltr u ve bu sebeplerle fayda vardr. gndemde tutuluyorsa, bunu Tezin baar ve baarszl olarak grmek yerine en azndan Tezin oluum sebeplerini bir daha gzden geirmekte

335

14- Trk Tarih Tezinin tenkit edilen ynlerinden biri de resm tarih olduu iddiasdr. Batdaki resm tarih anlay zelliklerinin ounu Trk Tarih Tezinde bulmak mmkn deildir. Aslnda resm tarihden kast, bir toplunun mill kimliinin sosyal hafzada yer almas istenen muhtevasn retim programlar, ders kitaplar vastasyla yeni kuaklara aktarlmas ise, resmi tarih okutmak millet olma ve devlet olmann gereidir. 15- Baz evrelerin iddia ettii gibi, Tarih Tezi toplumun yegane tarih gr haline getirilmek istenmemitir. Nitekim o devirde idar ve mal zerk kurumlarn varl, Trk Tarih Tezi dnda tarih tezlerinin ortaya atlmas, niversite evrelerinde baka bir uta tarih yazcl yaplmas dikkate alndnda Atatrk dneminde tarihilikte bir tartma ortam ald grlmektedir. Hatt balangta ihmal edildii sylense de Osmanl tarihi ile ilgili aratrmalarn unutmamak lzmdr. 16- Trk Tarih Tezinde bugn snrlarmz dnda kalan Trk topluluklarna da ilgi gsterilmitir. Her ne kadar yeni devletin vatan corafyas Misak- Mill snrlar ile belirlenmi ise de, Trk Tarih Tezi, dikkatleri Trklerin ana vatan Orta Asyaya eker. Anayurttan bahsedilirken Trkeli,Trkln beii Trkistan gibi tabirler kullanlmas dikkat ekicidir. 17- Trk Tarih Tezi, kendi ierisindeki arlklar trpleyerek zaman zaman deiiklie uramasna ramen, gnmze kadar genel hatlaryla gelmitir. Kanaatimizce, Tez de hkim anlay olan Milliyetilik ile birlikte Orta Asya Trkl ile Anadolu Trkl arasnda kltrel bir btnlemenin salanmas, Trk Tarih Tezinin en kalc zelliini tekil etmektedir. nc blmde tarih eitimini Trk Tarih Tezi ncesi ve sonras en parlak dneminin bu yllara rastlad gereini

olarak iki ana ksmda deerlendirdik. Trkiye Cumhuriyetinin tarih eitimine verdii nemi btn boyutlaryla ortaya koymaya altk. Atatrkn lmnden sonra Tarih eitiminin nn ve DP dneminde nasl bir gelime gsterdiini, Trk Tarih Tezinde grlen deiiklikleri tesbit etmeye altk.

336

Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiye Cumhuriyeti, ideolojisinin esaslarn ve mill deerleri en bariz ve en youn bir biimde aktarabilecek alan Tarih eitimine byk nem vermitir. Atatrkn lmnden sonra Trk Tarih Tezi etkisi giderek azalm hatta bir dnem kltr hmanizmasad altnda, yeni tarih grleri gndeme gelmeye balamtr 1939 ylndan itibaren tarih eitiminde Atatrk dneminin temel unsurlarndan olan milliyetilik terk edilmi ve Batclk n plna kmtr. Bir taraftan Devlet yetkilileri konumalarnda Atatrk dnemi mill tarih anlayn takip ettiklerini vurgulamak isterken, dier taraftan buna karlk Bat medeniyetinin temel kaynaklar olan Grek-Ltin kklerine dnlmek suretiyle bir dnya gr oluturulmaya almlardr. Bu dnemde Trkln Orta Asyal menei reddedilerek Anadolu medeniyeti, Trk yerine Trkiyeli yazlan gibi yeni kavramlar daha ok ifade edilmeye balanmtr. Trk Tarih Tezine dorudan kar klmasa da, Atatrk zamannda tarih kitaplar deitirilerek, hmanist anlay erevesinde yeniden devlet kadrolarna yazlmtr. Milliyetilik rklk olarak deerlendirilerek milliyet ve milliyeti aleyhtar bir anlay hkim olmutur. 1950 den sonra, yeni siyas kadrolarn daha nceki kltr politikalarnn zddn yapma alkanl ve gelen tenkitlerin etkisiyle hmanist akm eski hzn kaybetmitir. Bu dnemde siyasette ve ekonomik alanda Batya alma ve liberallemenin getirdii yeni araylarn tesiri, nceki dnemlerden kalan izlerle birlikte, ortaya mill kimliini kazanm bir devletteki tarih eitimi yerine, eliki ve belirsizliin hkim olduu tarih eitimi anlay grlmtr. Son blmde 1960 ylna kadar eitli siyas ve fikr grteki aydnlarn Trk tarihine ve Trk Tarih Tezine bak tarzlarn inceledik. slmc aydnlar ile Anadolucu gr savunanlar Trk tarihini zaman ve mekan olarak snrlamlardr. Burada dikkat eken bir husus da Anadolucularn yalnzca Trk Tarih Tezine aykr deil, genel Trk tarihi akna uymayan grler ileri srm olmalardr. slmclar ise Trk Tarihinin daha ok Trklerin Mslman olduu dnemini ve zelikle de Osmanlnn ihtiamn n plna karmlardr. Bunun dnda solcu aydnlar, zaten Teze, genelde fazla milliyeti, abartl ve romantik unsurlar tadn ileri srerek itiraz etmilerdir. Ayrca solcu aydnlar genelde Marksist bak tarz ile Trk tarihinde snfl toplum aramaya

337

almlardr. Trk aydnlara gelince Tezin Orta Asyalmerkezli olmasn kabul etmelerine ramen, bilhassa eski Anadolu kavimlerinin Trklne tiraz etmilerdir. Trk ve slmc aydnlar en ok Tezde Osmanl tarihine yeterli nem verilmeyiini tenkid etmilerdir. Netice olarak Trk Tarih Tezinin, balangtaki gibi eski hiss heyecann koruyarak devam ettiini sylemek pek mmkn deildir. eitli grteki Trk aydnlarnca Tez, haksz diyebileceimiz tarzda tenkit edilmi ve halen de edilmektedir. Hatt zaman zaman Trk Tarih Tezi dnda alternatif tezler oraya atlmak yoluna gidilmitir. Btn bunlara karlk Trk Tarih Tezi, Trk kltr tarihinde nemli izler brakmtr. Trk Tarih Tezi ile birlikte balayan bilimsel tarih almalarnn bugnk Trk tarihiliinin gelimesinde nemli katks olmutur Kanaatimizce, kendi dnda gelien Anadoluculuk akmndan baka, Trkiyede ok deiik izgide tarihilik yrtlmesine ramen, imdilik alternatif bir tarih tezi ortaya konulmamtr.

338

BBLORAFYA ADALIOLU, Hasan Hseyin; Osmanl Tarih Yazclnda Anonim Tevarihi l-i Osman Gelenei Osmanl, Cilt 8, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999. ADIVAR, Halide Edip; Trkiyede ark, Garp ve Amerikan Tesirleri, Doan Karde Yaynlar ,stanbul 1955. AAOLU ,Ahmed; Mill Cereyan Trk Yurdu, Cilt 4.S.:80, 133I(1915). AAOLU ,Ahmed; Devlet ve Fert, Sanayi Nefise Matbaas, stanbul,1933. AKURA, Yusuf; Birinci Trk Tarih Kongresi, lk ubat,1933. AKURA,Yusuf; Tarz-. Siyaset,Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara 1991. AKURA, Yusuf;Tarih Yazmak ve Tarih Okuma Usullerine Dair Birinci Trk TarihKongresinin,Zabtlar,Konferanslar,Mnakaalar,stanbul 1932. AKURA,Yusuf;Trklk,TrklnTarihiGeliimi,TrkKltrYaynlar, stanbul 1978. AKURA, Yusuf;Asr Trk Devleti ve Mnevverlere Den Vazife Trk Yurdu Cilt.II,Terin-i evvel,1341/1925. AKDER, Necati;Trk Ocaklar, Halk Evleri ve Kltr Dernekleri Trk Yurdu, Cilt:2 S. 280, Eyll, 1960. AKIN, mer Faruk; Osmanl Tarihi Karsnda Yahya Kemlin iiri lmnn Yirmibeinci Ylnda Yahya Keml Beyatl, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1983. AKPINAR, Tahsin; Atatrkn Tarih Anlay, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi) stanbul,1991 AKN, Sina ; Trkiye Tarihi Bugnk Trkiye (1980-1995), Cilt 5, Cem Yaynlar, stanbul 1997. AKT, Niyazi ,OKTAY, Emin; Tarih-Lise I, Remzi Kitapevi,stanbul 1959 AKURGAL, Ekrem; Hattiler, Hititler ve Gne Kursu Belleten, Cilt XLI,S. 162,Nisan,1977. AKURGAL, Ekrem; Tarih lmi ve Atatrk Belleten,Cilt III, S.10,1939. AKYZ, Kenan; Trk Oca Belleten, Cilt:1 S. 196,1986. AKYZ, Yahya;Trk Eitim Tarihi ( Balangtan 1993e kadar),stanbul 1994.

339

ALBAYRAK, Hasan; Tarih-i Osman Encmenin Osmanl Tarihini Yazma Serveni Tarih ve Toplum,Cilt VII, stanbul 1987. ALPUGAN, Betl Baaran;Gen Dnem Osmanl mparatorluunda Tarih Yazcl ve Tarih Kitaplar Osmanl,Cilt:8, Ankara, 1999. ARAL, Masami; Jn-Trk Dnemi Trk Milliyetilii, letiim Yaynlar, stanbul 1994. ARIK,Remzi Ouz; Corafyadan Vatana, Mill Eitim Basmevi,stanbul 1969. ARIK, Remzi Ouz; Meseleler,Hareket Yaynlar,stanbul,1974. ARIK ,Remzi Ouz; deal ve ideoloj, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1969. ARIKAN, Zeki; Cevdet Paann Tarihinde Kulland Kaynaklar ve Terimler Ahmed Cevdet Paa Semineri, stanbul 1986. ARIKAN, Zeki;Osmanl Tarih Anlaynn Evrimi Tarih ve Sosyoloji Semineri (28-29 Mays 1990) Bildiriler,. Edebiyat Fakltesi, stanbul 1991. ARIKAN,Zeki;TanzimattanCumhuriyete TarihilikTanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, Cilt 6,stanbul 1985. ARMAOLU,Fahir; 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt 1, (1914-1980) Trkiye BankasYaynlar, Ankara 1992. ARSAL,Sadri Maksudi; Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul1979. ARSLAN, Hsamettin;Pozitivizm Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yaynclk, stanbul 1995. ASLAN, Cumhur; Erken Cumhuriyet Dnemi S.43, Kasm-Aralk-1996. ATALAY, Beir;Ahmed Cevdet Paann Tarihinde Osmanl Devleti Osmanl, Cilt 8,Yeni Trkiye Yaynlar,1999. ATAY, Falih Rfk; ankaya, Bate, stanbul, 1980 ATSIZ, Bedriye, ORAN, Hilmi; Tarih I,(ilka), nklpKitapevi, stanbul,1960. ATSIZ, Bedriye, ORAN, Hilmi; Tarih IV, stanbul, 1953. ATSIZ, Hseyin Nihal; Makaleler-IV, Baysan, stanbul,1992. ATSIZ, Hseyin Nihal; Makaleler-III, Baysan, stanbul,1992. ATSIZ, Hseyin Nihal;Trk Tarihinde Meseleler,Afn Yaynlar, Ankara 1966. AYDA,Adile; Sadri Maksudi Arsaln Hayat Hikayesi, Kltr Bakanl deolojisinin Temelleri: Trklemek, adalamak ve Anti-Osmanllk-1 Trkiye Gnl,

340

Yayayanlar, Ankara 1974. AYDA,Adile;Yahya Kemlin Fikir ve iir Dnyas,HisarYaynlar,Ankara ,1978. AYDEMR, evket Sreyya; nklap ve Kadro,(nklbn deolojisi) Kadro Serisinden, Ankara,1932. AYDEMR, evket Sreyya; Europacentrismein Tasfiyesi Kadro Dergisi, S.7, 1932, AYDIN, Suavi; Kimlik Sorunu, Ulusallk ve Trk Kimlii, teki Matbaas, Ankara 1998. AYDIN, Savi; Aydnlanma ve Tarihselcilik Problemleri Asndan Trk Tarih Yazcl Toplum ve Bilim, S.91 K 2001-2002. AYDIN,Savi; Kltr- Kimlik. Modelleri Asndan Trk Tarih Yazm,Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits(Yaynlanmam Doktora Tezi) Ankara 1997 AYKUT, eref; Kamlizm (C.H.Partisi Programnn zah), Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, stanbul 1936. AYTA, Kemal; Avrupa Eitim Tarihi, stanbul, 1992. AYVAZOLU, Beir; Yahya Kemlde Tarih ve Tarih uuru Trk Edebiyat, Aralk 1984. AYVAZOLU, Beir; Yahya Keml Eve Dnen Adam, tken Yaynlar, stanbul 1995. BABNGER,Franz;Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri.(ev.Cokun ok), Kltr Bakanl Yaynlar, Mersin 1992. BALIKISI, Halikarnas; (Cevat akir Kabaaal), Anadolunun Sesi, Bilgi Yaynevi,stanbul 1984. BALIKISI, Halikarnas;(Cevat akir Kabaaal), Dn Yazlar, (Haz. Azra Erhat) Bilge Yaynevi, stanbul 1985. BANARLI, Nihad Sami; Selimnme lmnn Yirmibeinci Ylnda Yahya Keml Beyatl,Trk Kltr Aratrma Enstits Yay.Ankara,1983. BATAV, erif; Mill Eitimde Tarihin Rol Trk Kltr, Say:18, 1964. BAYKAL, Bekir Stk; Atatrk ve Tarih Belleten, CiltXXXV, S.140,1971. BAYKAl, Bekir Stk; Atatrk Devrimlerinde Tarihin Rol Atatrkn nderliinde Kltr Devrimi, Ankara 1972 .

341

BAYKARA, Tuncer; Zeki Velidi Togan, Kltr Bakanl,1989. BAYRAKTAR, Bayram;ada Tarihilik Asndan Trk Tarih Tezi Trkiye Gnl, S. 48,Kasm-Aralk 1997. BAYRAKTUTAN, Yusuf; Trk Fikir Tarihinde Modernleme, Milliyetilik ve Trk Ocaklar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996. BAYR, Mehmet Halit; Trk Tarih Encmeni Tarih Dnyas, Cilt 3, S.30-31, ubat-1952. BEHAR, Bra Ersanl; Birinci Trk Tarih Kongresi-1932-Trklkten Yurttala Tarih ve Toplum, S.39, Gz 1987. BEHAR, Bra Ersanl; ktidar ve Tarih,Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu,(1929-1937),Afa Yaynlar,stanbul 1992. BELGE, Murat;Materyalist Tarih GrFelsefe Kurumu Semineri,Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1977. BERKES, Niyazi; Atatrkn Milliyetilii ve Tarih TeziYn Dergisi,9 Nisan-1965. BERKTAY, Halil; Cumhuriyet Dnemi Tarih almalar Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar,Cilt IX, stanbul 1983. BERKTAY, Halil; Drt Tarihinin Sosyal PortresiToplum ve Bilim, S. 54/55, Yaz/Gz 1991. BERKTAY, Halil; Cumhuriyet deolojisi ve Fuad Kprl, Kaynak Yaynlar, stanbul,1983. BERNHEM,E.;Tarih lmine Giri Tarih Metodu ve Felsefesi(ev:krAkkaya) Devlet Basmevi stanbul 1939. BEK, smail;Trk Tarih Tezi, Gne-Dil Teorisi ve Krt Sorunu, Yurt Kitap Yaynlar,Ankara 1978. BEYATLI,Yahya Kemal;Tarih Msabeleri,stanbul Fetih Cemiyeti,st., 1975 BEYATLI,Yahya Kemal; ocukluum, Genliim Siyasi ve Edeb Hatralarm, Fetih Cemiyeti Yaynlar, stanbul, 1976. BEYATLI, Yahya Kemal; Aziz stanbul,Milli Eitim Basmevi,stanbul,1969 . BEYATLI, Yahya Kemal; Eil Dalar,Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1970. BLGN, Nuri; Kollektif Kimlik,Sistem Yaynclk, stanbul 1995. Birinci Maarif ras, 17-29 Temmuz 1939, alma Program Lhikalar, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1991. Konumalar

342

Birinci Trk Tarih Kongresi konferanslar,Mzakere Zabtlar, T.C. Maarif Vekleti,1933. BOLAY, Sleyman Hayri; Yahya Keml ve Din lmnn Yirmibeinci Ylnda Yahya Keml Beyatl, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar,Ankara, 1983. BOLAYIR, Sleyman Hayri; Filozoflarn Tarih Gr Trk Yurdu, Cilt 8 S.10, Kasm 1987. BOSTANCI, Naci; Kadrocular ve Sosyo Ekonomik Grleri, Kltr Bakanl Yaynlar, 1990. BURKE, Peter; Tarih ve Toplumsal Kuram(ev. Mete Tuncay) Tarih Vakf Yurt Yaynlar,stanbul,1994. CANSEVER Hasan Ferit;Trk Ocaklarnn Douundaki Sebep ve Saikleri Trk Yurdu.,Cilt 2-3,S. 289, Ekim 1960. CANSEVER, Hasan Ferit;Trk Ocann Douundaki Sebep ve Saikler Trk Yurdu,Mays, 1960. CANSEVER, Hasan Ferit; Trk Ocann Douundaki Sebep ve Saikler Trk Yurdu, Haziran, 1960. CCOLU, Hasan; Trkiye Cumhuriyeti lk ve Ortaretim (Tarihi Geliimi) Ankara niversitesi Eitim Bilimler Fakltesi Yaynlar No:140, Ankara,1985. COLLINGWOOD,R.G.;(Tarih Tasarm, ev. Kurtulu Diner) Ara Yaynclk, stanbul 2000 . COPEAUX, Etenne; Trk Tarih Tezinden Trk-slm Sentezine, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998. COKUN, smail; Bat deolojilerinin Trk Tarih Anlayna Yansmalar zerine Tarih ve sosyoloji Semineri(28-29 Mays 1990) Bildiriler, . Edebiyat Fakltesi, stanbul 1991. ALIK, Mustafa, Trk Milliyetilii zerine Baz Tartma Notlar Trkiye Gnl, Say:16, Gz.199. AMBEL, Hasan Cemil; Makaleler Hatralar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara1987. AYCI, Abdurahman; Tevhid-i Tedrisat Kanununun Atatrk nklplar

343

indeki Yeri ve nemi Trkiye Cumhuriyetini Laiklemesinde 3 Mart 1924Tarihli Kanunlarnnemi,Atatrk Aratrma Merkezi,Ankara 1995. IKAR, Mustafa; Hasan Ali Ycel Trk Kltr Reformu, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1998. DEM, Ahmet; Aydnlanma Dncesi,letiim Yaynlar, stanbul, 1999. OKER,Fahri,TrkTarih Kurumunun Kuruluu Amac ve almalar,Ank1983. DEMRCOLU,Halil;Tarih, Biz ve Atatrk Belleten,Cilt XXXV, 1971 Drdnc Maarif ras, stanbul, 1999. EMROLU, Kudret, UZMAY, mit; Ankara da Tarihin Tarihi(Tarih TeziArkeoloji-ehircilik), Tarih ve Toplum Cilt 10, S. 57,1988. ENGN, Mehmet Saffet;Anadoluda En Eski Trk Medeniyeti ve Cihan Medeniyetlerine Hakimiyeti lk, Cilt, 3,1934. ENGNN, nci; Yahya Keml ve Trk Tarihi lmnn Yirmibeinci Ylnda Yahya Keml Beyatl,Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar,Ankara, 1983. ERDEN, Fethi, Trk Ocaklar Nasl Kuruldu, ngilizler Tarafndan Nasl Kapatld Geirdii Buhranlar ve Ocakla lgili Hatralar Trk Yurdu, Cilt3, Aralk 1963. ERHAT, Azra; Mektuplaryla Halikarnas Balks, ada Yaynlar, stanbul,1976. ERKAL, Mustafa E.; ktisad Kalknmann Kltrel Temelleri, stanbul, 1992. ERZ, Mehmet; Milli Kltr ve Meselelerimiz, Dou Yayn ve Datm stanbul, 1983. ERTAN, Temuin Faik; Kadrocular ve Kadro Harekat, Kltr Bakanl, Ankara, 1994 EYCE, Semavi; Atatrk ve Eski Eserler Trk Kltr, Kasm, 1963. EYCE, Semavi; Trk Tarihin Anahatlar Belleten, Cilt .XXXII, S.128, 1968. EYUBOLU, smet Zeki;Tanr Yaratan Toprak-Anadolu,Sinan Yaynlar, 1973. EYUBOLU, Sabahattin, Mavi ve Kara,ada Yaynlar,stanbul, 1977. FEYZOLU, Turan; Atatrk ve Tarih Atatrk Haftas Armaan, Genel Kurmay Askeri Tarihi ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar,Ankara1986. FLEISCHER, Cornelle H.;16.Yzylda Osmanl tarih Yazm, Tarihi Mustafa

344

li,(ev. Ayla Orta),Tarih Vakf Yurt Yaynlar,stanbul, 1996. GALP, Reit;Trk Tarih nklb ve Yabanc Tezler lk, Cilt:2,S.164, 1933. GEORGEON, Franos; Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura (18761935) Tarih Vakf Yurt Yaynlar,stanbul 1999. GKALP, Ziya; Trkln Esaslar, Mill Eitim Basmevi,stanbul 1974 GKALP,Ziya;Trklemek, slmlamak, Muasrlamak, Trk Kltr Yaynlar, stanbul,1974. GKER, Muzaffer; Trk Tarih Kurumunun lmi ve dari Faaliyeti Belleten, Cilt II, S. 5/6,Nisan 1938. GKER, Muzaffer;kinci Trk Tarihi KongresiBelleten, Cilt:II, S.5/6, 1938. GYN, Nejat; Tarihiliimizin Dn ve Bugn Felsefe Kurumu Semineri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar Ankara, 1977. GZBYK,Faik, Ziya Gkalp ve Trk Yurdu Trk Yurdu,Cilt:2,Say:283, Nisan 1960. GNALTAY, emseddin; Atatrkn Tarihilii ve Fahri Profesrl Hakknda Bir Hatra Belleten, Cilt III,S.10,1939. GNALTAY, emseddin, TANKUT, Hasan Reit; Dil ve Tarih Tezlerimiz zerine Gerekli Baz zahlar,Devlet Kitapevi, stanbul, 1938. GNALTAY, emseddin;Tarih I, stanbul 1939. GNALTAY, emsettin; Trk Tarih Tezi Hakknda ntikatlarn Mahiyeti ve Tezin Kat Zaferi Belleten,Cilt 2 ,S.7-8, 1938. GNDZ, Tufan; Osmanl Tarih Tazclnda Trk ve Trkmen maj Yeni Trkiye, Say:33 Mays-Haziran,2000. GNGR, Erol; Trk Kltr ve Milliyetilik , tken Yay. stanbul,1997. GNGR, Erol; Kltr Deimesi ve Milliyetilik, tken Yay. stanbul,1986. HALKIN, Lon-E.; Tarih Tenkidinin Unsurlar, (ev.Bahaeddin Yediyldz), Trk Tarih Kurumu Yaynlar,Anakara, 1989. HANCIOLU, Murat; Tek Parti Dnemi Tarih Anlay ve retimi (19311950) Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Ankara,1998. HEATON, Herbert; Avrupa ktisat Tarihi-lkadan Sanayi Devrimine,(ev. Mehmet Ali Klbay) mge Kitapevi,Ankara, 1995. HEYD, Uriel; Trk Ulusuluunun Temelleri, (ev:Kadir Gnay) Kltr

345

Bakanl Yaynlar, Ankara 1978. HSAR, Abdlhak inasi; Yahya Kemle Ved, Hilmi Kitap evi, stanbul,1959 History in the National Curriculum,Department for Education England, London,1995. IIK, Emin; Yahya Kemalin Manevi Dnys Kubbealt Akademi Mecmuas, S.1, Ocak 1990. GGERS, Georg G.; Yirminci Yzylda Tarih Yazm( ev. Gl aal Gven) Tarih Vakf Yaynlar,stanbul, 2000. DEMR, Ulu ; Atatrk ve Belleten Belleten,Cilt III, 1939. DEMR, Ulu ; Cumhuriyetin 50.ylnda.Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara, 1973. DEMR, Ulu; Yllarndan inden.Makaleler, Anlar, ncelemeler, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991. DEMR, Ulu; Atatrkn Buyruu ile Tarih Kurumu in Hazrlanan Bir Program Tasars Belleten, Cilt XXVII S. 108, Ekim 1963. kinci Maarif ras 15-21 ubat 1943 alma program Raporlar, Konumalar, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1991. kinci Trk Tarih Kongresi, Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler , stanbul, 1943. lkokul Program (1936), Devlet Basmevi, stanbul,1936 lkokul Program (1948), MEB,1948. NALCIK, Halil; Trk lmi ve Fuad Kprl, Trk Kltr, S. 65, 1968 NALCIK, Halil; Trk Tarihi ve Atatrkte Tarih uuru Trk Kltr, S.7,1963. NALCIK, Halil, Osmanl Tarihinde Dnemler(ev. Ferhan KrldkmeMollaolu) Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi(OTAM,) S. 10, Ankara,1999. NAN, Afet; Atatrk ve Tarih Tezi Belleten,CiltIII,S.10,1939. NAN, Afet;Trk Tarih Kurumunun Kuruluuna Dair Belleten,Cilt XI, S.42, Nisan 1947. NAN, Afet; Trk Tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyeti Belleten, Cilt II, S. 5/6,Nisan 1938. NAN, Afet; Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trk Tarih Kurumu

346

Basmevi, Ankara,1959. NAN, Afet; Gazi M. Kemal Atatrk ve Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1953. NAN, Afet; M. Kemal Atatrkten Yazdklarm,Ankara, 1969. NAN, Afet; Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Atatrk Aratrma Merkezi,Ankara, 2000. NAN, Abdulkadir; Fuad Kprl-Yusuf Ziya Mnakaalar zerine Trk Kltr, S. 47,1966. PRL, Mehmet;Osmanl Tarih Yazcl Osmanl,Cilt 8, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999. KABAKLI, Ahmet; Yahya Kemalde Masallatrma Yahut Haylletirme Trk Edebiyat, Aralk 1984. KAFESOLU, brahim; Tarih lmi ve Bizde Tarihilik . Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 1963. KAFESOLU, brahim; Ziya Gkalpte Tarihilik, Belleten S.189-190, Ankara, 1984. KAFESOLU,brahim;Trk Milliyetiliinin Meseleleri, Devlet Kitaplar,1970 KANTARCIOLU, Seluk; Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlarnda Kltr, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987 KARA, smail; Trkiyede slmclk Dncesi-I, Risale Basn-Yayn, stanbul,1986. KARACASU, Bar; Mavi Kemalizm Trk Hmanizmi ve Anadoluculuk Modern Trkiyede Siyasi Dnce-2, Kemalizm,letiim,stanbul, 2001. KARAHAN, Abdlkadir; Kprl ve Eseri Trk Kltr,S:47, 1966. KARAKA, Mehmet; Trk Ulusuluunun nas,Vadi Yaynlar,Ankara,2000 KARAL, Enver Ziya; Atatrkn Trk Tarihi Tezi Atatrklk, (II.Kitap) Mill Eitim Basmevi, stanbul 1988 KARAL, Enver Ziya, Tanzimattan Bugne Tarihiliimiz Felsefe Kurumu Semineri,Ankara,1977. KARAL, Enver Ziya; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi,(1918-1944) stanbul,1945 KARAOSMANOLU, Yakup Kadri; Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar stanbul, 1984.

347

KARAOSMANOLU, Yakup Kadri;Zoraki Diplomat, letiim Yaynlar, stanbul,1984. KARATEPE, kr; Tek Parti Dnemi, Aa Yaynclk, stanbul, 1993 KARPAT, Kemal;Kimlik Sorununun Trkiyedeki Tarih, Sosyal ve deolojik Gelimesi Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yaynclk stanbul,1995. KARPAT, Kemal; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Matbaas,stanbul, 1967 KILIBAY, Mehmet Ali; Bat, Doudan Kopu Olarak Okunabilir Trkiye Gnl, Kasm- Aralk 1994. KISAKREK , Necip Fazl;Hitabe, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1975. KISAKREK , Necip Fazl;Namk Kemal, Sebil Yaynlar, stanbul, 1966. KIVILCIMLI, Hikmet; Fetih ve Medeniyet,stanbul, 1953. KNDROSS, Lord; Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu-(ev.Nejdet Sander) Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul,1994. KOCATRK, Utkan; Atatrkn Tarih Tezi ve Bir Uygarlk Beii Olarak Orta Asya Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt 3, S. 8, 1987. KOCATRK, Utkan; Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Atatrk Aratrma Merkezi,Ankara 1999. KODAMAN, Bayram; Tarih Aratrmalarnda Metot Meselesi Mill Kltr, S.81, ubat,1991. KODAMAN, Bayram;Cumhuriyetin TarihFikr Temelleri ve Atatrk, S.D. niversitesi Yaynlar, Isparta, 1999. KORLAEL, Murtaza; Pozitivizmin Trkiyeye Girii,nsan Yaynlar, stanbul,1986. KPRL, M. Fuad; Osmanl mparatorluunun Etnik Meseleler Belleten, S.28, 1943. KPRL, M. Fuad; Tanzimattan Beri Osmanllk Telakkisi Kprlden Semeler,Mill Eitim Bakanl Kltr Yaynlar,stanbul, 1972. KPRL, M. Fuad; Trklk slmlk, Osmanllk Trk Yurdu, Cilt:2 S. 45. 1329(1913). KPRL, M. Fuad; Bizans Messeselerinin Osmanl Messeslerine Tesiri, tken Yaynlar, stanbul, 1981. KPRL, M. Fuad; Osmanl devletinin Kuruluu,tken Yay. stanbul,1981.

348

KPRL, M. Fuad, W.Barthold; slam Medeniyeti Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1973. KPRL, M. Fuad; Osmanllarn Etnik Menei Meselesi Osmanl Devletinin Kuruluu, tken Yaynevi, stanbul, 1981. KSTKL, Nuri; Mill Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara, 1990. KSTKL, Nuri;Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, Konya, 1998 KYMEN, Mehmet Altay; Prof Dr. Mehmed Fuad Kprlnn Tarihe Dair lk Yazlar Trk Kltr,S. 47, Eyll 1966. KUBAN, Doan; Atatrk Ulusuluu ve Geleneksel Kltr Belleten, Cilt XXXVII, No:148, Ekim 1973. KUBAN, Doan; Atatrklk zerine Yorumlar ve ada Uygarla Katlma Sorunu Atatrk Konferanslar (IV) Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1971. KURAN, Ercment; Tanzimat Dnemi Osmanl Tarih Yazcl Trkiye Gnl, S. 42,Eyll-Ekim, 1996. KURAN, Ercment; Cumhuriyet Dnemi Fikir Hareketleri (1923-1980) Trk Yurdu, Say:103, Mart 1996. KURAT, Akdes Nimet; Mill Tarihimizin Deeri Trk Yurdu, Temmuz, 1954. KUSHNER, David; Trk Milliyetiliinin Douu,Kervan Yay, stanbul,1979. KTKOLU, Bekir; Tarihi Cevdet Ahmet Cevdet Paa Semineri, stanbul,1986. KTKOLU, Mbahat; Tarih Aratrmalarnda Usul, Kubbealt Neriyat, stanbul,1994. LEWIS, Bernard; Trkiyede Tarihilik ve Mill Uyan Trk Yurdu,S. 281 Haziran,1960. LEWIS, Bernard; Modern Trkiye Douu, Trk Tarih Kurumu, Ankara,1996. MACT, Nadim;Bir Tahrifin ktidar;Tarihsellik inde Aydnlanma Trkiye Gnl,S. 37,Kasm-Aralk,1995. MANSEL, A. Mfit, BAYSUN,Cavit, KARAL,Enver Ziya; Tarih I,st. 1942. MARDN, erif; Tarihe Soru Sormak Yeni Trkiye,S. 33, Mays-Haziran 2000. MARDN, erif; Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar,stanbul,1994. MARDN, erif; slmclk Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi,Cilt 8,

349

stanbul, 1982. MENAGE, V.L.;Osmanl Tarihiliinin Balangc (ev. Salih zbaran) .. Tarih Enstits, stanbul,1978. MISIROLU, Kadir; std Necip Fazla Dir, Sebil Yaynevi, stanbul,1993. MYASOLU, Mustafa; Necip Fazl Ksakrek, Aka Basm Yaym Pazarlama,Ankara,1992. MUZAFFER (Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti Katibi);Trk Soyu ve Trk Tarihi ,lk, Birinciknun, 1934. NANYAN, Sevan; Kemalist Dncede Trk Milleti KavramTrkiye Gnl, Say:33, Mart-Nisan,1995 OBA, Ali Engin; Trk Milliyetiliinin Douu, mge Kitapevi,Ankara, 1995. ORAN, Baskn; Atatrk Milliyetilii, Dost Kitapevi, Ankara 1988. ORHONLU, Cengiz; Atatrk ve Tarih Gr Trk Kltr, S. 61, Kasm, , Ankara,1967. ORTAYLI, lber; Resm Tarihilik Sorunu zerine Tarih ve Demokrasi Tark Zafer Tunaya ya Armaan, Cem Yaynevi, stanbul,1992. ORTAYLI, lber; Gelenekten. Gelecee, Ufuk Yaynlar, stanbul,2001. ORTAYLI, lber ; Kendi Dmzdaki Dnyay Tetkik Edip Tanmalyz.Milli Kltr, S.81, ubat, 1991. ORTAYLI, lber; Tarih retimi le lgili Yazlacak Kitaba likin Sorunlar Tarih retimi ve Ders Kitaplar ,Buca Sempozyumu,!994. ORTAYLI, lber;Osmanl Tarih Yazclnn Evrimi stne Dnceler Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi (Derleyen:Sevil Atauz) Trk Sosyal Bilimler Dernei. Ankara,1986. N, Sleyman Seyfi; Trkiyede Cemaati Milliyetilik ve Nurettin Topu, Dergah Yaynlar, stanbul, 1992. NER, Sakin; Nihal Atsz,Toker Yaynevi,stanbul, 1977. ZBALCI, Mustafa; Yahya Kemlin iirlerinde Yer Alan Balca Kltr ve Fikir Unsurlar Trk Yurdu, S.62, Ekim 1992. ZBARAN, Salih; Trk Aydn ve Tarih Anlay Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yaynclk, stanbul, 1995. ZBARAN, Salih; Tarih, Tarihi ve Toplum, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,

350

stanbul,1997 ZCAN, Abdlkadir;Osmanllarda Tarih yazcl lim ve Sanat, S.33, stanbul, 1992. ZELK, Seluk; Esas Tekilat Hukuku Dersleri, Cilt:I, stanbul,1978. ZDEMR, M. aatay; 20.Yzyl Sonunda Mill Devlet ve Kimlikler Trk Yurdu, Austos 1995. ZKAN, Salih; 1938-1950 aras Trkiyenin Eitim Kltr Politikas, Erciye niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi) Kayseri-1996. ZLEM, Doan; Tarih Felsefesi Anahtar Kitaplar, stanbul,1994 . ZODAIIK, Mustafa; Cumhuriyet Dnemi Yeni Bir Nesil Yetitireme almalar, izgi Kitapevi,Konya, 1999. ZTUNA, Ylmaz;Demoktat Partinin Milliyetilii Meselesi Hayat Tarih Mecmuas Say:7 Temmuz, 1976. ZTUNA, Ylmaz; Trkiyede Tarih almalar Hayat Tarih Mecmuas, Cilt I, S.5, Haziran, 1965. ZTRK, Adil Adnan; Trkiyede Mill Eitimdeki Gelimeler(1950-1960) Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri nklp Tarihi Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi) zmir, 1997. ZTRK, Mustafa; Tarih Felsefesi, Babakanlk Basmevi, Elaz,1999. ZTRK, Necdet; Osmanl Tarih Yazcl Osmanl,Cilt 8,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999. PARLA,TAHA;Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar,Kemalist TekParti deolojisi ve CHPnin Alt Oku, Cilt 3,letiim Yaynlar, st.1995, PERM, Mehmet Behi; Ocakllk uuru Trk Yurdu,Cilt 3, Aralk 1963. RADO, evket; Yahya Kemalin Paris Yllar Trk Edebiyat, Aralk 1984. KOCAKAPLAN, sa; Doumunun 100 ylnda Yahya Keml Beyatl Trk Edebiyat, Aralk 1984. REAT, Ali; Umumi Tarih ,Devlet Matbaas, stanbul,1929. ROSENBERG, Nathan,.L.E. BRDZELL, Jr; Bat Nasl Zengin Oldu, Endstri Dnyasnn Ekonomik Deiimi, (ev.Erdal Gven)Form Yaynlar, stanbul,1992. SADIQ, Muhammed; Trklk Cereyan-Trk Milliyetilii Eiinde (1908-

351

1918) Trk Kltr Aratrmalar,1966-1969. SAFA, Peyami; Trk nklbna Baklar,tken Yaynlar, stanbul, 1995. SAFRAN, Mustafa;Osmanl Tarihi retimi ve Osmanl maj Trk Yurdu, S.148/149. Aralk1999-Ocak 2000. SANAR, Nejdet; Mir Sleyman Paa Trk Yurdu,Cilt 2,Temmuz,1960. SANAR, Nejdet;Trklkzerine Makaleler,Tre-Devlet Yaynevi, Ank.1976 SANDER,Oral; Siyasi Tarih,(lkalardan 1918e), mge Kitapevi,Ankara, 1998 SARAY, Mehmet; Atatrk ve Trk Tarihi Trk Kltr, S:249 Ocak 1984. SARINAY,Yusuf;Trk Milliyetiliinin Tarih Geliimi ve Trk Ocaklar,(19121931) ,tken Yaynlar, stanbul,1994. SAY, mer;Mill Devlet Kltr Trkiyeye Yansmalar, Kans Yaynlar, stanbul, 1998. SAYILGAN, Aclan; Trkiyede Sol Hareketler(1871-1972) Hareket Yaynlar, stanbul,1972. SEVERCAN, erafettin; Sleymanmeler Osmanl,Cilt 8,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara,1999. SEZEN, Ymni; Hmanizm ve Atatrk lkeleri, stanbul, 1998. SNANOLU, Suat; Trk Hmanizmi, TrkTarih Kurumu Basmevi,Ank.1988. SNEMOLU, Nermin, CNER, Semra; Atatrkn Trk Tarih Tezi inde Arkeolojinin Yeri ve nemi Sanat Sempozyumu Yayn,Ankara1984. STEMBLKBAI,aban;Trkiyedeslmn Yeniden nkiaf,samYaynlar, Ankara, 1995. Sylev ve Demeler II, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1959. SSL,Azmi;Atatrk ve Tarih Atatrk Aratrma Merkezi, Atatrk Dnce El Kitab,1998. AKROLU, Mahmut; Atatrk ve Tarih almalar Tarih ve Toplum, Kasm 1984 AKROLU, Mahmut; Memleketimizde Toplu Tarih almalar-I Tarih ve Toplum, Aralk 987. AKROLU, Mahmut; Memleketimizde Toplu Tarih almalar-II Tarih ve Toplum,ubat,1987.

352

AKROLU, Mahmut; Yeni Bir Kitap ve Eski Bir Makale Vesilesiyle Fuad Kprl Tarih ve Toplum, Mart,1989. AKROLU, Mahmut; Memleketimizde Toplu Tarih almalar-III Tarih ve Toplum, Nisan1987. APOLYA, Enver Behnan; Trkiye Cumhuriyet Tarihi,1958. T.C. Maarif Vekaleti Tarih Mderris ve Mualimleri tima 2-11 Temmuz 1932 Ankara, 1932. TANPINAR ,Ahmet Hamdi; Yaadm Gibi , stanbul, 1970. TANRIVER, Hamdullah Suphi; Trk Ocann Tarihesi ve Kar Cevaplarmz Trk Yurdu, Cilt 5-25, S. 36-230, 1930. Tarih-I, Devlet Matbaas,stanbul,1931. Tarih-II, Kaynak Yaynlar, stanbul,2001. Tarih-III, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2001. Tarih-IV, Devlet Matbaas, stanbul, 1934. TEKNDA,ehabeddin; Osmanl Tarih Yazcl Belleten,Cilt.XXXV, Say:140, 1971. TEMR, Ahmet;Yusuf Akura, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar Ankara,1987. TEMR, Ahmet ;Bir Bilim dal Olarak Eitim ve Mill Eitim Trk Kltr, S.18 Nisan1964. TEMUROLU, Hikmet; Milliyetiliimizin Tarihi Gelimesi ve Verilecek stikamet Hakknda Trk Yurdu, Cilt 3Aralk 1963. TMUR, Taner; Osmanl Kimlii, Hil Yaynlar, stanbul, 1986. TMURTA, Faruk Kadri; Atatrkn Tarih Grne Dman Olanlar Trk Kltr ,Cilt V, S.41, Ankara, 1965. TOGAN, Zeki Velidi; Tarihte Usul, stanbul,1981. TOGAN, Zeki Velidi;Trklerin Mukadderat zerine,Yamur Yaynevi,st. 1977 TOGAN, Zeki Velidi; Umum Trk tarihine Giri, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1970. TOGAN, Zeki Velidi; On Yedi Kumalt ehri ve Sadri Maksudi Bey,st. 1934. TOPU, Nurettin; Ahlk Nizam, Dergh Yaynlar, stanbul, 1999. TOPU, Nurettin; Milliyetiliimin Esaslar, Dergah Yaynlar,stanbul1978. TOPU, Nurettin; Yarnki Trkiye, Yamur Yaynlar, stanbul, 1972.

353

TOPUOLU, Abdullah; Ulus Devlet ve Etnisite Olgusu Trkiye Gnl, Mart- Nisan 1995. TOPRAK Zafer; Trkiyede ada Tarihilik (1908-1970) Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi (Derleyen: Sevil Atauz) Trk Sosyal Bilimler Dernei,Ankara, 1986. TOSH, John; Tarih Peinde-Modern Tarih almalarnda Hedefler, Yntemler ve Yeni Dorultular. (ev. zlem Arkan) Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1984. TUNA, Korkut; Trk Tarih Tezleri ve Sosyoloji Tarih ve Sosyoloji Semineri (28-29 Mays 1990) Edebiyat Fakltesi Basmevi,1991. TUNAYA,Tark Zafer; Atatrk ve Atatrklk, Turan Kitabevi, Ankara, 1981. TUNCAY, Mete; lk ve Orta retimde Tarih Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1977. TUNCAY,Mete; Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960a Kadar) CumhuriyetDnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 7, letiim Yaynlar, stanbul, 1983. TURAN, Osman; Trk lminin Abidesi: Prof .Dr. Fuad KprlTrk Kltr, S.47,Eyll 1966. TURAN,erafettin; Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar,Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1999. TNAY, Muharrem; Siyasal Tarih, Simge Kitabevi, Ankara 1995. Trk Tarih Tetkik Cemiyeti Nizamnmesi, Devlet Matbaas, stanbul 1932. Trk Tarihini Ana Hatlar Methal Ksm, Devlet Matbaas,stanbul,1931. Trk Tarihinin Ana Hatlar (TTAH) Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999. TRKDOAN, Orhan; 50.Ylnda Atatrkn Dil ve Tarh Tezi Trk Milli Eitimin Dn , Bugn ve Gelecei,Ankara,1979. TRKDOAN, Orhan; Deime-Kltr ve Sosyal zlme, Birleik Yaynclk, stanbul,1996,s14-.39, TRKDOAN, Orhan;Etnik Sosyoloji,Tima Yaynlar,stanbul, 1997. TRKDOAN, Orhan; Kemalist Modelde Fert ve Devlet likileri,Atatrk niversitesi Basmevi, Erzurum,1977. TRKDOAN, Orhan;Niin Milletleme ?-Mill Kimliin Ykselii, Trk Dnyas Aratrma Vakf , stanbul, 1995.

354

TRKDOAN, Orhan; Sanayi Sosyolojisi Trkiyenin Sanayilemesi-DnBugn-Yarn,Tre-Devlet Yaynevi,Ankara,1981. TRKDOAN, Orhan;Ziya Gkalp Sosyolojisinin Temel lkeleri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,Ankara, 1987. TRKE, Mustafa; Kadro Dergisi Modern Trkiyede Siyasal Dnce,Cilt:2 Kemalizm, letiim Yaynlar, stanbul,2001. TRKNE, Mmtaz Er; Tanzimatta Millet Fikrinin Douu Trkiye Gnl, S.8, Kasm,1999 USLU, Cennet; Tarih Tezi Penceresinden Osmanlya Bakmak. Trkiye Gnl, S.58, Kasm-Aralk.,1999. USLU, Cennet; Cumhuriyet Dnemi Trk Ulusuluunda Kltrel Bir Unsur Olarak Tarihin Rol, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek Lisan Tezi) Krkkale, 1998 UZUNARILI, smail Hakk;Trk Tarihi Yazlrken Belleten,Cilt III,S.10, 1939. UZUNARILI, smail Hakk; Yeni Trk Tarihinde Vesikaclk Belleten, Cilt 2,S. 7/8,1938. YT, Ekrem; Okullarmzda Tarih retimi Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1977. LKEN, Hilmi Ziya; Cumhuriyetimiz, Atatrk nklplar,Trk Milliyetilii, Mill Birlik ve Beraberlik 50. Yl Konferanslar, Mill Eitim Basmevi, Ankara 1974. LKEN, Hilmi Ziya; Millet ve Tarih uuru, Dergah Yaynlar,stanbul, 1976. LKEN, Hilmi Ziya;Trkiyede ada Dnce Tarihi ,Seluk Yaynlar, Konya 1966. NAL, Sha; Kvlcmnn Tarih Tezi Kebike, Say:1, 1995. NDER, Hasan; Kemalizmin Inda Atatrk Dneminde(1923-1938) Eitsel Deerler,Ankaraniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Doktora Tezi)Ankara 1998. STEL, Fsun;Trk Milliyetiliinde Anadolu Metaforu Tarih ve Toplum, S. 109, Ocak, 1993. STEL, Fusn; mparatorluktan Ulus Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(1912-1931) letiim Yaynlar, stanbul, 1997,

355

YANARDA, Merdan; Trk siyasal Yaamnda Kadro Hareketi, Yaln Yaynlar, stanbul, 1988, YEDYILDIZ, Bahheddin, YCEL, Yaar; Tarih ve Kltr Mill Kltr Unsurlarmz zerinde Genel Grler, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, S.46, Ankara, 1990, YILDIZ, Hakk Dursun; Trk Tarihi ve Liselerimizde Tarih retimi Trk Kltr, S.18, Nisan 1964. YINAN, Mkrimin Halil; Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik Tanzimat-2, M.E B. stanbul,1999. YT,Ali Ata; nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, (1938-1950) Boazii Yaynlar, stanbul,1992. YUVALI, Abdlkadir; Trkiyede Tarih retimi Frat niversitesi Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu 21-26 Mays 1984,Bildiriler. Elaz,1990. YCEL, Hasan Ali; Trkiyede Orta retim, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara, 1994. 50.Yl Konferanslar, Milli Eitim Basmevi,Ankara 1974.