You are on page 1of 100

8.

BLM

8. KROM YATAKLARI
8.1. CEVHER MNERALLER Krom cevherinin tek minerali kromittir. Ayrca fuksit kemererit ve uvarovit te Cr ieren silikatlarda vardr.

Mineral

Kimyasal Forml

Tenr (%) 52-48 Cr2O3

Younluk

Kromit

(Fe,Mg)(Cr, Al, Fe)2O4 Krom Mikas Krom Klorit Krom Granat

46 Cr (%1 Cr2O3=%0,694 Cr)

4,8

Fuksit Kemererit Uvarovit

Kromit spinel grubuna dahil bir mineral olup, Cr+3 (0,64 A), Al+3 (0,59 A), Fe+3 (0,67 A), elementleri benzer iyon yaraplarnda olduklarndan birbirleriyle yer deitirebilirler. rnein Cr ile Al arasndaki yer deitirmelerden dolay, Allu silikatlarn bnyelerine bir miktar Cr girebilir. Fuksit, kemererit ve uvarovit bu ekilde oluan minerallerdir. Krom yataklarnda ana mineral olan kromite, gang mineralleri olarak her zaman enstatit, bronzit ve olivin bazen ojit, labrador ve bitovnit, ikincil mineral olarak talk aktinolit, antigorit, kemererit, uvarovit, magnetit ve klorit elik edebilir. Kromit genellikle olivin dndaki silikatlardan daha erken oluur. Bu sebeple kromitlerde olivin kapanmlarna rastlanr. Fakat dier silikatlar kromitleri keser veya ornatr ekilde bulunurlar.

8.2. GENEL BLGLER 8.2.1. Kullanm Alanlar: Krom cevherinin kullanm alanlarn daha ok tenrlerindeki Cr2O3 ve demiroksit miktarlar etkilemektedir. Ferrokrom retiminde kullanlan cevherin Cr2O3/FeO oran 2,5-3,0 olmas arzu edilir. Al2O3 kapsam yksek (%15in zerinde) nispeten fakir cevher atee dayankl mamul endstrisinde ve ayrca kimya endstrisinde kullanlr. Atee dayankl maml retiminde kullanlacak cevherde Cr/Fe oran nemli deildir. Byle cevherlerde Al2O3 tenr yannda baz fiziksel zellikler aranr. rnein tane bykl 2-3 mm altnda olmamal, cevher paralar 5-30 cm boyutlarnda ve sert olmal, cevher kataklazma geirmemi olmaldr. Kimyasal bileiminde ise SiO2 (en fazla %4-6), kkrt (en

67

fazla %0,05) ve fosfor (en fazla % 0,07) zararl bileenlerdir. Genel olarak % 20-35 Cr tenrl cevherler iletilebilmektedir.

Krom cevheri Cr2O3 tenrne gre snfa ayrlr. Snflar 1. Snf 2. Snf 3. Snf Metal rezervine gre krom yataklar; Kk Yataklar Orta Byklkte Yataklar Byk Yataklar 10.000-50.000 ton metal 50.000-200.000 ton metal 200.000-500.000 ton metal Cr2O3 Tenr 48den fazla 42-48 42den az

8.3.KROM YATAKLARININ OLUUMU VE TPLER 8.3.1. Krom Yataklar Oluumu ve Dokusal zellileri Btn krom yataklar bazik ve ultrabazik kayalar iinde bulunur. Serpantinlemi olarak grlen peridotitler en ok rastlanan kayalardr. ok seyrek olarak piroksenolitler iinde yer alrlar. Bazik kayalardan norit, gabro ve anortozitler iinde ikinci derecede bulunabilirler. Peridotitlerden en ok harzburjit grlr. Dunit daha ok cevheri saran bir kuak biimindedir. Serpantinlemenin ileri olduu hallerde esas kayac tanmakta glk ekilebilir. Eer dunit serpantinlemise krmz-turuncu bir renk verir. Krom cevheri yataklar hem deniz tabanna yaylan ultrabaziklerin oluturduu ofiyolitlerde, hem de byk apl intrzyonlara (Gney Afrikadaki Byk dayk ve Bushveld masifi) bal olarak oluabilmektedir (ekil 8.1ve ekil 8.2 ).

68

ekil 8.1: Bushveld (Gney Afrika) Masifi stun Kesiti (Routhier e gre)

ekil 8.2: Levhalara gre Cr yataklarnn bulunduu yerler (1 ve 2 oluum yerleri). Kromit yataklar sadece erken magmatik (ortomagmatik) evrede fraksiyonel kristallemeyle oluurlar. Kromitler iinde bulunduklar kayalarla birlikte oluurlar. zekilli kristaller yerine daha ok damla ekilli veya yuvarlams taneler halindedirler. Magmann st ksmlarnda oluan kristaller arlklarndan dolay dibe doru kerlerken magmatik eriyikler tarafndan andrlrlar (koroziyona uratlrlar). Bu kme esnasnda magmann daha scak alt ksmlarnda andrlan ve ksmen yeniden erimeye (resorbe olma) urayan taneler kenar ve kelerini kaybederek yuvarlams ekil alrlar. Kromitin magma eriyiinden ilk ayrlmas (Auscheidung=segregasyon) 900-1200 C arasnda gereklemektedir. Kristalleerek ayrlan kromitin aaya doru ald yol birka 10 mden birka 100 mye kadar olabilmektedir. Alnan bu yol mesafesinde scaklkta fazla bir deiiklik olmadndan 69

(ancak birka 10 C olabilir) byk apta yeniden erime (resorbsiyon) olay olmamaktadr. Bu magmada az miktarda bulunan uucu maddeler sv fazn korunmasn salamaktadr. Kromitler nadiren Mgca zengin olivinler iinde zekilli kristaller (oktaedrik) halinde bulunurlar. Olivinlerin oluumu kromitlerden nce balamaktadr. Baz aratrmalara gre olivin oluumu ile eriyiklerden kromit ayrlmas arasnda belirgin bir iliki vardr. Olivin ok miktarda kristalletii safha ayn zamanda kromit ayrlmasnn da en ok olduu safha olmaktadr. Masiflerin taban ksmlarnda byk masif cevher birikimleri byk apta kromit ayrlmlar olduunu gsterir. Sv magmadan ayrlmla (differansiyasyonla) oluan yataklardan baka bir de likit enjeksiyon yataklar vardr. Bu cevherleme kromite zenginleen magmann yan kaya iine (yark, atlak, krk vb. boluklara) enjekte olmasyla meydana gelir. Likit enjeksiyon tipteki krom yataklarnn tenrleri yksek, fakat rezervleri azdr. Eskiehir Kavak cevherlemesi bu tip bir yataktr. Damla eklindeki ayrlm neticesinde, kre eklinde leopar cevherleri ve daha az olarak da bilezik ve kokard (rozet, dme) cevherleri oluur. Leopar cevheri nodll, benekli ve serpintili cevherlere geiler gsterebilirler (ekil 8.3).

ekil 8.3: Krom cevheri doku eitleri

*Serpintili Cevherler: Fece fakir serpantinitlerde grlr. Genel olarak uzun mercekler halinde kark ya da sra ekilli 12 mm apnda az-ok idiomorf olan krom cevherleridir. Serpintili kristallemeler in situ (yerinde) cereyan etmitir. Yani cevherler herhangi bir yol kat etmezler. Serpintili oluumlar iliren ve erit (band) halinde bir doku gsterebilir. ilirenler snrlar kesin olmayan bulut eklinde dzensiz mineral konsantrasyonlardr. iliren ve erit eklindeki oluumlar cevhersiz dunit ve peridodit katlar ile mm ile cm kalnlnda ardalanmalar yapabilirler. Bu cins cevherlerin istikametleri boyunca genilikleri genellikle kalnlkla birlikte byr. Kalnlk dmden mye kadar olabilir. Serpintili cevherlerin tenr ortalama %10-20 Cr2O3, iliren ce erit tiplerinin ki ise %20-35 Cr2O3tr.

70

*Benekli ve Nodll Cevherler: Oluum yeri daha ziyade taban blgesi ve bunun biraz st ksmlardr. Nodll cevherler esas itibariyle sv halde kromit ayrlmalarn gsteren karakteristik teekkllerdir. Yuvarlams tanelerin ap genellikle 5-15 mm arasndadr. 30-40 mm apnda olanlarna leopar cevherler denir. Nodll oluumda daha nce belirtildii gibi kristallerin metallerce yol almas szkonusudur. Alnan yolun uzunluuna uygun olarak kreler bymektedir. Bu tr cevherin tenr %35-40 Cr2O3tr. *Blezik ve Rozet (Kokard) Cevherleri: Balangta nbetleen kromit ve olivin kabuklarndan olumaktadr. *Masif Cevherler: Masif cevherlemeler byk cevher ktleleri ve bantlar halinde meydana gelebilmektedir. Olduka iri kristalli olup taneler birbirine dili kenetlenmeler gsterirler. Bu durum sv bir fazdan ar ar gelimi bir kristallemeyi iaret eder. Masif cevherler genel olarak 1 cm veya birka cm tane boyunda olurlar. Tenrleri %45-54 Cr2O3tr. NOT: Kayma yzeylerindeki svamadan dolay kromit cevheriyle siyah benekli serpantinitleri birbirinden ayrmakta zorluk ekilebilir. Ancak bunu ayrd etmek iin kolay bir yntem vardr. ekicin sivri ucu ile tozlatrlma yapldnda rnek eer kromitse kahverengi bir toz, eer siyah serpantinit ise beyaz bir toz meydana gelir. Ayni yntemi sondajlardan kan tozlar zerinde de yapabiliriz.

8.3.2. Kromit Yatak Tipleri: Kromit yataklar olutuklar jeotektonik ortamlara gre iki snfa ayrlr. 8.3.2.1. Tabaka ekli (Stratiform) Yataklar: Yerli (otijenik) masiflerde levha iine derin krklar boyunca ykselen manto malzemesinin ayrmlamas ile oluur. manto malzemesi en altta ultramafik kayalardan oluur ve stte granitoidlere kadar deien kayalar bulunabilir (Bushveld Masifi). Dnya Kromit yataklarnn % 90 bu tiptedir. Tabakams cevherlemenin kalnlklar genelde birka cm ile birka m arasnda deiir. Stratiform tip krom yataklarnn baz zellikleri; *Kromit kristalleri ok kk. *Demir ierikleri yksek (%10-24). *Alminyum ve magnezyumca fakir.

71

8.3.2.2. Alpin Tipi (Podiform tip) Yataklar: Genellikle Alp kua iinde yer aldklarndan Alp tipi, mercek, torba, bezelye veya kese (torba) eklinde bulunduklarndan podiform tip yataklar denir. Tanm (allojenik) masiflerde bulunurlar. Bu tip krom yataklarn ieren ofiyolitler okyanusal levhalarn ktasal kabuk zerine srklenmesi ile bu gnk konumlarn alrlar. Bu srklenme srasnda nemli lde deformasyon geirirler. Ofiyolitlerin yerleimi srasnda etkin olan tektonik hareketler sz edilen mercek ve torba ekilli cevherlemeleri ekillendirirler. Alpin tip yataklarda grlen bu dokusal zellikler yannda magmatik aknt ve plastikdeformasyon izleri olarak tanmlanabilecek yapraklanma (foliasyon), izgisel yaplar (lineasyon) ve kopma yaplar gzlenir. Alpin tipi yataklarn baz zellikleri; *Kromit kristalleri iridir, *Demir ve titanca fakirdir, *Krom, Aliminyum ve magnezyumca zengindir.

8.4. TRKYE KROMT YATAKLARI Trkiye krom retiminde nemli bir lkedir. lkemiz krom yataklar itibariyle 5 blgeye ayrlabilir (Gm, 1977). 1) Eskiehir Bursa Blgesi 2) ankr Blgesi 3) Erzincan Blgesi 4) Guleman-Hatay Blgesi 5) Burdur-Fethiye Blgesi

8.4.1.Elaz Yresi Kromit Yataklar: En iyi incelenmi kromit yataklar Elaz evresindeki yataklardr. Trkiyenin en byk yata olan bu yataklar; a) Guleman Kesimi b) Kefda Kesimi c) Sorida Kesimi olmak zere kesimde incelenmitir. Bunlar Alpin tipi cevherlemelerdir. *Guleman yataklar bugn hi kalmamtr. Buradaki cevherin rezervi 2,5 milyon ton idi. Tenr ise %50-52 Cr2O3tr. Cevher iri taneli olup taneler 2,5-3 cmye kadar ulamaktadr. Ayrca kemererit, uvarovit ve kromlu tremolit gibi silikatlara rastlanr. Bu yataklar tektonikten etkilenmilerdir.

72

*Kefda kesimindeki yataklar % 38-40 Cr2O3 tenrl refrakter niteliktedir. En kaln seviyesi; ortalama kalnl 20 m, yaylm 7 km ve 300 m derine inen bir yataktr. Rezervi 5 milyon ton grnr 3 milyon ton mmkn olmak zere yaklak 8 milyon tondur. Yatan tabann dunit, tavann ise peridodit oluturur. Cevher balca serpantinit iinde sanml ve yer yerde torba veya kese eklindedir. Torba eklindeki masif cevherde tenr %56ya kadar ykselmektedir. *Sorida kesimindeki yataklar 1200-1780 m ykseklikler arasnda eitli cevher seviyeleri eklindedir. (ekil 8.4). Taban ve tavan kayalar Kefda yataklarndaki gibidir. Cevher seviyeleri 7-14 m kalnlk gsterirler. Tenrleri %44-48 Cr2O3tr. Tespit edilmirezervi 1 milyon tondur.

ekil 8.4: Sorida (Elaz) Kesimi (Gm, 1979).

8.4.2. Burdur Yresi Kromit Yataklar Yeilova evresinde yzeyleyen ofiyolitik kayalar iindeki cevherlemelerdir. Burada normal bir ofiyolitik diziye ait kayalar grlebilmektedir. Cevher ktleleri kuzey-gney uzanml ve batya dalmldr. Kromit ktleleri dunitlerin st blmnde, harzburjitlerin iinde ve genellikle dunitik bir klfla kuatlm haldedir. Podiform tipte olan bu yataklarda sanml, mercek eklinde (nodler) ve bantl cevherlemeler gelimitir. Yataklarda %38-58 Cr2O3 tenrl, 550.000 ton kromit rezervi bulunmaktadr.

73

BLM 9

9. PLATN VE PLATN METALLER


9.1. CEVHER MNERALLER

Mineral Ferroplatin (Eisenplatin) (Pt, Fe) Sperrilit Stibiyopalladinit Koperit Niggliit Laurit Braggit (Pt,As2) (Pd3Sb) (PtAs) Pt-Sn RuS2 (Pt,Pd,M)S

Tenr % 75-84 52-56 Pt 70 Pd 80 Pt 35 Pt 60-67 Ru 60 Pt, 20 Pd

Younluk 14-20 9 9,5 9,5

6-7 10

9.1. GENEL BLGLER: Platin grubu elementlerin balcalar platin (Pt), paladyum (Pd), iridyum (Ir), osmiyum (Os), rodyum (Rh ve Rutentum (Ru) olup genellikle birlikte bulunurlar. Bu metaller nabit halde bulunduklar gibi slfr ve slfrarsenyrler halinde bulunurlar. Platin kimya endstrsnde, elektronikte, otomobil endstrsnde ve mcevhercilikte kullanlr. Gruptaki dier elementlerin, teknik nemi platin, altn ve gm gibi asilmetallerle yaptklar alamlardan ileri gelmektedir. Platin grubu cevherlemeler genelde pirotin ve pendlandit ile birlikte bulunurlar. Ultrabazik kayalarda daha ok Pt, Ir, Os ls, bazik kayalarda ise Pt ve Pd yer alr. Ancak Pd, Ptne gre daha fazla miktardadr. Nabit platin ultrabazik kayalarda, slfr halinde ise bazik kayalarda nikel ve bakrla birlikte bulunur.

9.1.1. Cevher Kalitesi ve Rezerv Platin, dunit ve piroksenitler iinde ok ince inklzyonlar halinde bulunur. Kayalarda eser miktarda yer alan platinin ekonomik olabilmesi onun sekonder olarak zenginleebilmesiyle mmkn olmaktadr. Platin yan rn olarak iletilebildii yataklarda ton da 5-10 gr Pt olan ortalama asgari iletme tenr platinin yan rn olarak iletildii yataklarda (Surdbury) ton da 2,5 gra (Pt+Pd+Ir+Os) debilmektedir. Hatta Witwatersrand yatanda 0,025-0,003 gr/ton Os tenr ekonomik olmaktadr. 74

Plaser yataklarda endstriyel tenrler ok daha kk deerlerde (0,1 gr/ton, 0,05 gr/ton) kalabilmektedir. Bu yzden primer yataklar uygun tenrl ve byk rezervli olduklar zaman iletilebilirken, plaser yataklar daha kk tenr ve rezervlerde iletilebilir. Platin yataklarnda rezerv byklkleri aadaki gibidir.

ok Kk Yataklar Kk Yataklar Orta Byklkteki Yataklar Byk Yataklar ok Byk Yataklar

2500 kg Pt Metale kadar 2500-15000 kg Pt Metal 15000-50000 kg Pt Metal 50000-250000 kg Pt Metal 250000 kg Pt Metalden fazla

9.2. PLATN YATAKLARININ OLUUMLARI Platin zellikle dunit ve proksenitler iinde ince inklzyonlar halinde bulunduu iin eski teorilerde erken kristalizasyon rn olduu kabul edilmitir. Ancak yeni aratrmalarda bu fikirlerin doruluu tartlm; platin ve platin metallerinin ok fazla miktarda pegmatitik hortonolitler (hortonolit=demirce zengin peridotit) iinde hidrotermal slfid cevherlemeleriyle birlikte bulunduklar ortaya konmutur. Hidrotermal oluuma ek olarak platinin kolay uucu bileenler iinde zenginleebildikleri de bilinmektedir. 9.2.1. Likit Magmatik Yataklar: Likit magmatik Pt yataklarnn oluum mekanizmas krom yataklarnn oluumundan farkl deildir. Gerek yanta zellikleri ve gerekse mineral bileimleri asndan krom yataklaryla byk benzerlik gsterir. Bu tipin en mehur ve en nemli rnei Orta Urallardaki platin yataklardr. Burada iletmeye elverili olmamakla birlikte dunitler ortalama 0,05-0,5 gr/ton platin metali iermektedirler. Bu dunitler kromitli olup etraflar proksenitler tarafndan evrilmitir. Bunun etrafnda gabro ve gabro-diyorit halkas ve en dta olivinin olmad ksmlarda diyoritler ve kuvarsl diyoritler yer alr. Platin dunit ve piroksenitlerde ayn oluumda yer almaz. Piroksenolitlerin ekirdek ksmnda bir dunit oluumu varsa platin dunitler iinde yer almaktadr. Byle piroksenolitlerde Ptne rastlanmaz. Dunitler iinde platin oluumlar kromit oluumlarna bal olarak da geliebilmektedir. Dunit iinde olivin kristalleri arasnda otomorf platin kristalleri geliir. Kromite bal olanlar ise iliren, damar veya baca eklinde olmaktadrlar. Urallardaki bu tip platin yataklarndan nemli lde platin elde edilmektedir. Platin daha ok bu yataklardan gelierek zenginlemi plaserlerden elde edilmektedir. 75

Likit magmatik tipe, Sudbury (Kanada) ve Bushveld (G. Afrika) platin zenginlemeleri de rnek verilebilir. zellikle Bushveld masifi birincil oluumlu yataklarnda platin iletilebilmektedir. Bushveld masifi bazik kayalardan (norit) oluur ve bu norit masifi krmzms granitlerle rtlr. Bushveld lapoliti dou bat dorultusunda 450 km uzanr. ekilde grlen kolon kesitin kalnl yaklak 12 km dir. En kaln birim noritlerdir. Dier birimler, stteki granit rtyle bu iki birim arasndaki volkano sedimanter seridir. Magmatik katmanlanmaya ok iyi bir rnek tekil eden Bushveld masifi bir ok cevherli seviye iermektedir. Noritler iinde cevher ayrlmlar krom ve demir ayrlmlar eklinde balamtr. Kromlu demirli seviyenin st kesimin platinli slfrl bir seviye gelmitir (Merensky Seviyesi). Platinli Merensky Seviyesi 0,80-1,50 m kalnlkta daha ok slfrl minerallerin bulunduu bir zondur. Parajenezde Ni ve Cun varl karakteristiktir. Pt ve Pt-grubu metallerin hepsi parajenezin en yal mineralleri olan Ni ve Fe-slfrler iinde bulunur. Platin tenr tonda 10-20 grdr. 9.2.2. Hidrotermal Yataklar: Hidrotermal evrede platin oluumlarna pek ok rnek verilebilir (Bushveld masifinde Waterberg yata, Amerikadaki Boss Mine, Rambler Mine). Merensky seviyesinde hidrotermal kuvarsl damarlarn yer ald bilinmektedir. Bu damarlardaki cevherleemeler birincil cevherleemelerin tektonik etkilerle pinymatolitik ve hidrotermal artlarda yeniden mobil hale gelmelerinin rnleridir. Bu damarlarda platin sperrilit, koperit, braggit ve nigglit gibi mineraller bulunabildii gibi dier slfrl antimonit ve arsenidli minerallerin atomik yaplarnda da bulunur. Katatermal oluumlu pek ok bakr damarlarnda kazanlabilmektedir. 9.2.3. Plaser Yataklar: Plaser platin yataklar Urallar, Kolombiya ve Etiyopya nemli miktarda metal retilen yataklar oluturmulardr. Platin yzey etkilerine kar dayankl bir mineral olmasna ramen elvyal ve alvyal yataklar oluturabilmitir. Ayrca oksidasyon zonunda zenginleebilmektedir. Elvyal plaserlerin tanmalaryla akarsu plaserleri olumaktadr. Elvyal plaserler rezervi kk tenr yksek yataklar verirken, alvyal yataklar tenr dk rezervi byk yataklar verebilmektedir (rnek: Urallardaki plaser Pt yataklar). Ural platin retiminin hemen hemen tamam bu tip yataklardan retilmektedir. Bu retim genelde dnya platin ihtiyacnn % 90nn oluturmaktadr. Kolombiya (Choco blgesi) plaserlerinden altn retilmesi srasnda platin de elde edilmektedir. Plaserlerde ve zellikle altnl plaserlerde asgari iletme tenrleri 0,05 gr/ton Pte kadar debilmektedir. (Amerikada) yan rn olarak platin

76

BLM 10

10. BAKIR YATAKLARI


10.1. CEVHER MNERALLER

Mineral ad Nabit bakr Kalkosin (Kupferglanz) Kovellin (Kupferinding) Bornit (Buntkupfererz) Kalkopirit (Kupferkies) Kuprit (Rotkupfererz) Malahit (Kark) Enarjit Azurit (Kupferlazur) Kbanit Neodigenit

Forml Cu Cu2S CuS Cu5FeS4 CuFeS2 Cu2O CuCO3.Cu(OH)2 Cu3AsS4

Tenr (% Cu) 100 80 66 60 34 89 57 48

Younluk (gr/cm3) 9 5,5 4,5 5 4 6 4 4,4 4 4,5 yksek sda olumu

2CuCO3.Cu(OH)2 55 CuFe2S3 Cu9S5 32 (Kalkosinin modifikasyonu)

(Kark) Tennantit (Kark) Tetraedrit Krizokol Dioptaz

Cu3AsS3.25 Cu3SbS3.25 CuSiO3+xH2O Cu6(Si6O18)6H2O 30-35 45 45 4,4-5,4 2 3,3

10.2. GENEL BLGLER 10.2.1. Cevher Kalitesi Tabiatta 100den fazla bakr minerali bilinmesine ramen ekonomik deeri olan cevher mineralleri daha azdr. Bunlarn balcalar kalkopirit, kalkosin, enarjit, bornit ve eksojen ortamda ise malahit ve azurittir. Bakr cevherinin kullanm alanlarna gre iletilebilirlik snr ok eitlidir. Ayrca yatan bykl de bu snr belirleyici bir faktrdr. Avrupada en alt iletme snr % 1,5 olup ok byk yataklar iin bu snr %0,5 olabilir. %0,3 Cu olan yataklar ise potansiyel yataklar olarak dnlmektedir. Gnmzde dnya Cu retiminin yerst iletmelerinden kazanlmaktadr. Bunlarda iletme tenr %1-0,3 Cudr. Oksitli cevherlerde ise %2-3 Cu tenrl olup asitlerde znen bu tip cevherler iletilmeye elverili silikatik-Cu cevherleri ise elverisizdir. Cu cevheri yataklarnda Pb, Zn, Au, Ag, Cd, Ge, Se, In, Pt, Co, Ni, Bi, As, Sb gibi elementler yer alabilir. Bunlardan As, Sb, Zn, Bi zararl bileendir. Zn yan rn olarak iletilmiyorsa %10nun altnda olmaldr. Bizmut %0,5, As %2,

77

Sb %1in altnda olmaldr. Pirit ve bakrn bir arada bulunduu piritli bakr cevherlerinde cevherden bakr eldesi kark cevherlerden daha kolaydr. Piritli bakr cevherlerinde ayrca inko, oksidasyon zonunda altn, kadmiyum ve selen hatta az miktarda germanyum ve indiyum faydal bileen olarak bulunabilir. Bu yzden mineral parajenezi cevher zenginletirmeyi etkilediinden nemlidir. Minerallerin slfrl ya da oksitli oluu iletilebilme tenrn deitirmektedir. Slfrl cevherlerde iletme tenr dk fakat silikatik cevherlerde yksektir.

10.2.2. Bakr Jeokimyas Bakr yerkabuunun az bulunan elementlerinden biridir. Yerkabuunda az bulunan

elementlerden Zr 160 ppm, Rb 120 ppm, Cr 70 ppm, V 95 ppm, Ni 44 ppm bakr ise 30 ppmlik bir clark deerine sahiptir. Buna ramen bakrn yerkabuunda maden yata oluturma kabiliyeti ok stndr. Bakrn maden yata oluturmadaki bu stnlnn balca iki sebebi vardr. 1) yon apnn bykl (0,96 A): Bakrn iyon apnn byk oluu silikatlarn kafes yapsna girmesini nler. Silikatlar bilindii gibi yerkabuunun %90nndan fazlasn oluturmaktadr. Bylece bakr ortamdan silikatlarn ayrlmasyla gittike oalr. 2) Kalkofil bir element oluu: Bakr kalkofil bir element olduu iin silikatik eriyiklerden hem slfid olarak hem de eksolsyon yoluyla kolaylkla ayrlarak cevherleebilir. Eksolsyon (Etmisung) = Scakln ar ar dmesiyle kat eriyikleri (eksolsyon) oluturan kristal ebekelerinin kristalografik dorultularda iki ayr faz tekil edecek ekilde ayrlmas olaydr.

10.3. BAKIR YATAKLARININ OLUUM TPLER 10.3.1. Likit Magmatik Cu Yataklar: Magmatik ayrlmn erken kristalizasyon safhasnda Cu-Ni ile birlikte ortamda oalr. Mafik kaya oluumu ile de ortamda kkrt konsantrasyonu artar. Kkrt art, silikatlarn bnyesinde bulunan bakrn Ni ve Fe ile birlikte ayrlmasna ve younluklar sebebiyle birikmelerine yol aar. Ortamdaki kkrt konsantrasyonunu oksijen miktar da etkiler. Bilindii gibi oksijen konsantrasyonu magmada bulunan Fe+2 tarafndan kontrol edilmektedir. Bylece Cu cevherleemesi demir oksit oluumlar ile de baml olmaktadr. Bu oluum biimine rnek olarak Kanadadaki Sudbury yataklar gsterilebilir. Burada norit oluum safhasnda oksijen Fe+2 ile Fe-oksit meydana getirmi ve ortamda oksijen azalmtr. Dier taraftan kkrt devaml artm ve sv fazda Cu-Ni-Fe slfid ayrlmlarna sebep olmutur. Oluan damlacklar da kelerek cevherlemeyi meydana getirmitir. Sudbury cevherlemeleri mafik magmalara bal katmansal yap gsteren masif ve nadiren iirmeli (impregnasyon) cevher ktleleri halindedir. Yatan nemli cevher mineralleri pirotin, kalkopirit ve pentlandittir. Yan kaya norittir. Nikel kapsam ynnden dnyann en byk endojen Ni78

yataklar olarak da bilinir. Sadbury tipi yataklar dnya bakr rezervinin %3n tekil eder. Oysa dnya nikel rezervlerinin %50si bu tip yataklara aittir. Ayrca bu yataklarda platin ve Pt metalleri de elde edilmektedir (ekil 10.1).

ekil 10.1: Sudbury (Kanada) Kveti jeolojisi .


(1.Pleistosen ve daha gen rt; 2. Arjilik,arkoz, grovak, s gl fasiyesi, 3. Riyolitik ve andezitik lav, tf, bre, 4. Granofir, 5. Melez kuak, 6. Norit ve kuvarsl diyorit, 7. Stobie volkano-sedimanter oluuu, 8. Copper Cliff riyoliti, 9. Grovak,kuvarsit, konglomera, 10. Gabro, Sudbury amfiboliti, 11. Eki granitik karmak, 12. Gen granit, 13. leyen yataklar, 14. Eskiden iletilmi yataklar, 15. cevher belirtileri).

10.3.2. Pegmatitik ve Pnymatolitik Yataklar: Bu tip oluumlarn bakr ynnden bir nemi yoktur. Baz pegmatitik veya pnymatolitik damarlar (turmalinli, altn, kuvars damarlar) eer biraz kalkopirit ihtiva ederlerse Cu yata olarak iletilebilir. 10.3.3. Kontakt Pnymatolitik (Kontak Metasomatik) Cu Yataklar (Skarn Tipi): Ana kristalizasyon safhasnda ortamda Cu onsantrasyonu artmaktadr. Yerleimine bal olarak bakrca zenginleen magmann yan kayalarla temas neticesinde kontak blgelerinde kontak metasomatik yataklar oluurlar. Oluumu demir yataklarnda sz geen Magnitkaya tipi ne benzetebiliriz. Bu tr bakr cevcevherlemeleri de genellikle granit, granodiyorit, kuvars diyorit ve monzonit gibi intrzif kayalarn karbonatlarla olan kontanda meydana gelmektedir. Cevherleme bu kontakta dzensiz ve masif ktleler halindedir. Nadiren bantlama ve seviyeler (tabakams) halinde grlebilirler. Kontak pnymatolitik bakr yataklarnn ana minerali kalkopirit olup ayrca pirit, bornit, sfalerit, manyetit ve hematit mineralleri bulunur. Gang mineralleri olarak skarn mineralleri olarak da adlandrlan kalksilikatlar, grossulaar, epidot, andradit, hornblend, tremolit, aktinolit, diyopsit ve kalsit 79

mineralleri yer alr. Bu oluumlar takiben ortama gelen solsyonlar yeni mineral oluumlar (granat, fahlerz, enarjit ve galenit gibi) meydana getirirler. Ayrca bu bol sulu eriyikler silikat minerallerin de deiimlere (dyteritik safha mineralleri oluur) sebep olur. Magmatik safha minerallerinin postmagmatik eriyiklerle reaksiyonu sonucu olarak deiimi dyterik deiim olarak adlandrlr. Dyterik alterasyonla silikat minerallerinde, kloritleme, serisitleme, epidotlama meydana gelir. Kontak pnymatolitik bakr yataklar dnya rezervlerinin %1,6 sn retimin ise % 3,8 ini meydana getirir. 10.3.4. Porfiri Bakr Yataklar: Porfiri bakr yataklarn genel manada ksaca derinlik veya subvolkanik intrziflerin impregnasyon cevherlemeleri olarak kabul etmek mmkndr. Burada cevherleme cevher tayan hidrotermal zeltilere bal olduundan hidrotermal yataklar olarak da nitelendirilebilmektedir. Porfiri bakr yataklarnn birka mterek zellii vardr ki, bu zellikler bakr yatann prokspeksiyonunu kolaylatrr. Bu cevherlemeler daha ok granodiyoritik, monzonitik, bazen de andezitik intrziflerle ilgilidir. Burada porfirik kaya dokusu ve intrzif breler olumas da karakteristiktir. Cevherleme impregnasyon veya damar a eklinde oluur. Hkim olarak intrzif kayalar iinde fakat bazen de yan kayalar iinde bulunurlar. Hidrotermal eriyiklerin tesiriyle, intrzif kayacn evresinde en dta kloritli ve epidotlu bir propillit zonu yer alr. eriye doru arasra kaolenli de olabilen bir serizit pirit zonu bulunur. ve ekirdekte K-feldspat (ortoklaz) ve biyotit oluumlarnn grld bir kalimetasomatik zon bulunur (ekil 10.2).

ekil 10.2: Porfiri bakr yataklarnda hidrotermal alterasyon zonlar (Lowell& Guilbert 1970)

Bu kalimetasomatik zon genel olarak ince taneli bir kaya dokusu oluturur. Serizit zonunda pirit impregnasyonlar hkimdir. Kali zonda ise bakr slfidler ve az miktarda molibden bulunur. bakr kapsam ekseriya dk olup % 1-% 0,4 arasndadr. Ancak zengin cevherlemelere de rastlanlabilir.

80

Cevherleme yzlerce metre derinlikte ekirdek blgesi yaknlarnda molibden zenginlemesiyle karakteristiktir. Porfiri yataklarndaki bakrn orijini tartmaldr. Genellikle jeotektonik konum olarak yaklaan plaka snrlarnda bindirme yapan plaka zerinde bulunur. Bu yzden buradaki bakrn kayna dalan plakann ergimesiyle oluan magma ile ilgili grlmektedir (ekil 10.3).

ekil 10.3: Porfiri bakr yataklarnn levha tektoniindeki yeri. Fakat eitli porfiri yataklardan alnan rneklerin durayl izotop analizleri (S34/S32, Rb-Sr) sonucunda bakrn kaynann jvenil olduu ortaya kmaktadr. Yani porfiri yataklar oluturan bakrn st manto kaynakl magma ile alakal olduu aklanmtr. Burada cevher tayc hidrotermal eriyikler ve magmann kayna ayn olup ayn zamanda olumular ve yerleme blgesine birlikte ykselmilerdir. Magmann kristallemesiyle suyun magmadan ayrlmas yaklak 2-3 km derinlikte ve 700-800 C de meydana gelmektedir. Bu derinlik ve scaklkta porfirik doku ve intrzif brelemenin olumas iin uygun artlardr. Felsik magmadan ilk hidrotermal eriyiklerin ayrlmas 2000 barlk basn altnda olur. Bu hidrotermal eriyiklerin bnyesinde H2O, CI metaller ve indirgenmi S bulunur. Granitik magmann sulu faznda genellikle NaCI, KCI, HCI ve CaCI2 bulunur. Metallerin tanmas ya klorr karmaklar sistemiyle ya da S-su karma sistemiyle olabilmektedir. Metaller Sle birleerek metal slfidler halinde kolaylkla tanabilir. Cu, Fe, S ve su bulunan ortamda eer Fe(+2) deerli ise kalkopirit, eer (+3) deerli ise o zan nabit bakr kelmesi grlr. Felsik Magma: Tipik felsik kayalar, granit, siyenit, granodiyorit, monzonit ve diyorittir. Zaten porfiri bakr yataklarnda pirit minerallerinin ok bulunuu, ortamda Fe+2 ve S-2 iyonlarnn ok bulunduunu gsterir. zeltide Fe+2 yoksa S oksitlenerek SO4-2 iyonlarn oluturur (S-2 S+6 haline gelir). Felsik ergimi magma ykselirken suyla doymaya balar. Ar doyma sonucu su buhar basnc da artar. Ve bu basn kayalarn yknden dolay var olan basntan byk bir deere ular. Bunun 81

sonucu olarak veya intrzyonun tektonik hadiselere maruz kalmasyla hidrotermal eriyikler ayrlr. Ayrca artan su buhar basnc intrzyonla meydana gelen magmatik kaya ile evre kayalarda krlmalara sebep olur. Faylanma ve krklanmalar muhtemelen patlamal su ayrlmasyla oluur. Pltonun yerleimi sona ermeden nce gereklemeden ortamda iri kristalli feldispatlar, kuvars, biyotit, hornblendler meydana gelir. Yerleimin bitimine doru ise basn azalmas ile magmann geri kalan ksm kristallemeye balar ve porfirik dokulu kayalar oluur. Su klor metaller S-F-B-P-H ve CO2li sular daha sonra intrzyonun d kenarlarndaki bre boluklarna atlaklara nfuz eder. A eklindeki atlaklarn dolmasyla stokvrk tipi cevherlemeler meydana gelir. Ayrca eitli scaklk basn artlarnda yan kayala olan reaksiyonlara gre alterasyon zonlar meydana gelir. Buradaki alterasyonlar intrzyonla dyteritik metasomatizma ile oluur. Daha sonra yanlara ve yukarlara doru dier zonlara ve hidrotermal alterasyon zonlarna gei gsterirler. Btn bunlardan anlald gibi porfiri bakr yataklar dk scaklkta magmatik artlardan hidrotermal artlara kadar uzanan fizikokimyasal artlarda meydana gelmektedir. 10.3.4. 1. Porfiri Cu Yataklarnn Oluum Tipleri Bu yataklarn iki alt tipi vardr. Lowell ve Gilbert Modeli (Ant tipi porfiri bakr yataklar): Porfiri bakr yataklar olarak ilk bilinen tip olup cevherleme granodiyoritik ve kuvars monzonitik intrzyonlara baldr. Cevherlemi intrzyon iinde potasik, serizitik (=fillik), arjilik ve propillitik olmak zere alterasyon zonlar vardr. Bakr cevherlemesi genellikle potasik-fillik zon geiinde yer almtr. Ayrca fillik zon iinde atlaklar doldurmu olarak cevherlemelere rastlanr. Bu tipin en nemli zellii bazen ana rn seviyesine erien Mo zenginlemesi kapsamasdr (rnek: Climax). *Arjilik zon: Bir veya birka kil mineralinin (kaolinit, nakrit, dikit vs) olutuu alterasyon. Diyorit Modeli (Hollister, 1978): Baz porfiri bakr yataklar dk SiO2/Na2O+K2O oranl intrziflerle ilikilidir. Bu tipte hidrotermal eriyiklerde S az olmakta ve silikatik yan kayalardaki demiri piritletirememektedir. Bylece pirit haline gelemeyen demir, biyotit, klorit ve manyetiti oluturur. Bu tipte molibden oran yok denecek kadar azdr. Buna karlk yan mineral olarak manyetit bulunur. Diyorit modelinde cevherleme potasik ve onun evresindeki profillitik kuaklardan oluur. Buradaki bakr slfidler zellikle (Au)ca zengin olup potasik zonda dissemine halde yada damarcklar halinde bulunurlar.

Porfiri tip bakr yataklar oluumunu salayan intrzif kayalarn zellikleri: 1.ntrzif kaya en az %10 biyotit veya hornblend ihtiva eder (Holland 1972). 2.ntrzif kaya bre bacalar ile kesilmi ve dzenli biimde krklanmtr (Norton ve Cathles, 1973). 82

3.Pasif biimde yerleen intrzif kayalarda cevherleme imkn daha fazladr.

10.3.4. 2. Trkiye Porfiri Bakr Yataklar Uluta Porfiri Bakr Yata: spir (Erzurum) ilesinin 30 km kuzeyinde Uluta ky evresinde yer alr. Uluta yata 2x5 km byklnde bir kuvars monzonit ktlesinin zerindeki ok evreli kuvars porfiri bre karma ile ilikilidir. Gney kesimde bre zonlar vardr. Burada 3 km uzunluunda 1,5 km eninde bir alterasyon alan vardr. Cevherleme kuvarsmonzonit ve kuvars porfirin makaslama zonlarnda stokvrk eklindedir. Mineralleme bol pirit ve az kalkopirit ile molibdenitten ibarettir. Cevher tenrnde derinlere doru bir art yoktur ve ekonomik bir yatak deildir. Bundan baka Bakray (orum), Tunceli, Rizede bu tip yataklar vardr. Fakat hibiri ekonomik deildir. 10.3.5. Hidrotermal Damar eklindeki Yataklar: Mineral parajenezlerine gre eitli damar eklinde yataklar vardr. Mesela byk ekonomik nemi olan Montanadaki Anaconda damarlar bu tiptir. Cevher minerali enarjittir. Baka bir rnek ise kuvars-kalkopirit damarlar halinde olup granitik bir pltonun evresinde yer alrlarlar. Bu damarlarn hi ekonomik bir nemi yoktur. Ayn ekilde karbonatl bakr cevheri damarlar vardr ki bunlarn mineralleri pirit, kalkopirit ve fahlerz, gang mineralleri ise siderit ankerit ve dolomittir. Gnmzde bu son tipler iletilmemektedir.

10.3.6. Volkano-Sedimanter Slfid Yataklar: Volkanik masif slfid yataklarnn byk ounluu % 90nn zerinde demir slfid ve zelliklede pirit ierirler. Baz yataklarda pirotinin hkim duruma getii bilinmektedir. .Bu yataklar merceksiden levhamsya deien stratiform ktleler halindedirler. Volkanik veya volkano-sedimanter kayalarla dokanak ilikisi gsterirler. Manyetit veya hematit eklinde masif oksitli yataklara gei gsterebilirler. En nemli yan kaya riyolit olup zellikle kurun ieren cevherler bu kaya tipiyle ilgilidirler. Bakr grubu her zaman olmamakla birlikte genellikle mafik volkaniklerle ilikilidir. Volkanoklastik kayalarla sk bir iliki mevcuttur ve birok cevher ktleleri riyolit domlarnn pskrk rnleri zerende yer alrlar. Yataklarn tabanndan genellikle bir stokvrk mevcut olup, bu stokvrk beslenme kanal olarak grev yapt gibi kendisinden de ou zaman cevher olarak yararlanlabilir. Bu kanal boyunca cevherli zeltiler steki masif slfid yataklarn oluturacak ekilde ykselirler. Masif slfid yataklarnn byk ounluu zonludur. Cevher ktlelerinin st yarsnda galenit ve sfalerit en boldur. Buna karlk tabana doru kalkopirit artar ve tabanda kalkopirit stokvrk cevhere geer. Bu zonlu yap en iyi polimetalik yataklarda gelimitir (ekil 10.4). 83

ekil 10.4: ekil Volkanik masif slfid yataklarnn ideal kesiti (Evans, 1988).

Masif slfid yataklarnn mineralojisi nispeten sadedir. Bolluk srasna gre balca mineraller pirit, pirotin, sfalerit, galenit, kalkopirit, bornit, kalkosin tali olarak arsenopirit ile manyetit olup ptrajeneze tetraedrit ve tennantit mineralleri elik edebilir. Balca gang minerali olarak kuvars vardr. Zaman zaman karbonat oluabilir. Bu yataklarda pirit nemli miktarlarda bakr elii olmadan oluabilmekte, fakat bakr kendi bana asla bulunmamaktadr. Kurunun hkim olduu yataklarda inko ve bakr parajenezde yer alr. Hutchinson (1975) bu farkllklarn kabuk evrimine bal olabileceini belirtmitir. En yaygn yan kaya alterasyonu kloritleme ve serizitleme eklindedir. Alteresyon zonu baca ekilli olup, iinde ve merkezine doru kalkopirit ieren stokvrkler tar. Alteresyon bacasnn ap yukarya artar ve zaman zaman masif cevher ile ayn hale gelir. Metamorfizmaya uram yataklar olaan olarak tavan kayata alterasyon etkisi gsterirler. Volkanik oluuklara bal olarak eitli tipte bakr yataklar bulunmaktadr. Bu yataklarn metal kapsamlar oluumlar ve jeotektonik konumlar farkldr. Yine bu tip yataklarn ilikili olduklar magma da eitlidir. Mesela Kbrs tipi bakr yataklar bazik magma, Kuruko tipi yataklar kalk-alkali magma ve Cerro des Pasco tipi de granitik magmann aktivitesi ile ilikilidir. Farkl zellikleri olmasna ramen bu yataklarn oluum mekanizmas ayndr. Volkanik orijinli hidrotermal eriyikler dier volkanik materyallerle birlikte tektonik krk ve atlaklardan deniz seviyesine ulaarak tabana yaylr. Bu ortamda hzl souma ve pH ile Ehn ani deiimi ve deniz suyunun etkisiyle metal slfidler kelmektedir. Krk ve atlak hatlarndan cevherli eriyiklerin deniz tabanna

84

yaylmas, silikatik bileimli magma geliminin en aza indii dnemlere rastlar. Bu tip cevher oluumlarnda, deniz dibi volkanik aktivitesi sonuna doru kmakta olan fmerollerde cevherlemeye sebep olabilirler. Japonyada baz aratrmalar fmerollerin tekrarlanan faaliyetleri sonucu masif slfid yataklarn oluturduunu ortaya koymutur (Tatsumi, 1970; Sato, 1974). Volkanosedimanter bakr yataklarnn konsantrasyonlar ayn tip demir yataklarndan daha fazladr. Mineral parajenezi kalkopirit, pirit eklinde olup baz yataklarda enarjit bu parajeneze elik eder. Daha az miktarda sfalerit ve fahlerz minerallerine rastlanr. Volkanosedimanter yataklara en tannm rnek Rio Tinto ve Michigan bakr yataklardr. Burada stratiform volkanojen bakr yataklar bazik lavlar iinde yer alan zeolit ve nabit bakr cevherlemeleri eklindedir. En geni ve yaygn volkanojen bakr yata tiplerinden biri de Japonyadaki Kuruko Tipidir. Bu tipte cevherleme ak denizden bir eikle ayrlan s bir deniz ortamnda brelemi riyolitik lav domlar zerinde veya piroklastik akntlar halinde olumutur (Sato 1968). Cevherleme Miyosen yal olup yeil renkli bir tf kua iinde ve asidik volkanik katmanlara bal Zn-Pb-Cu oluumlar eklindedir. Cevherleme iinde ve stnde yaklak 200 m kalnlkta olmak zere cevherlemeyi rten bir kil rts (montmorillonit) bulunmaktadr. Cevherleme iinde yer yer barit ve jips katmanlar yer alr. Bu durum ortamn oksidasyon potansiyelinin zaman zaman ykseldiine iaret eder. Baz aratrclara gre (Mitchell, Garson 1976) Kuroko tipi cevherlemeler, dalma-batma

zonlarnda oluan ada yaylarnn tipik bir cevher oluumudur (ekil10.5).

ekil 10.5: Bir Kuroko yatanda geen ematik kesit (Sato 1977).

85

Kbrs tipi bakr yataklar: Kbrsta Troodos masifinde yer alan bu cevherleme bazaltik yastk lavlar zerine gelen masif cevher katman eklindedir. Cevher taban ksmlarda kristalin zellik gsterir. Tabana doru nce ekilsiz cevherlemeye en st ksmda da ince katmanl silisli, piritik bir demir oksitMn seviyesine geer (ekil 10.6).

ekil 10.6: Bir yaylm ekseni boyunca kabuk geliimin ematik grnm. Kabuk tabakalanmas ve Kbrs Tipi Masif Slfit yataklarnn tahmin edilen konumlar ekilde belirtilmitir (Cann 1970 ve Sillitoe 1972 ). Asidik ve bazik magmalara bal volkanosedimanter bakr yataklar olduu gibi bazik-ntr bileimli volkanik kayalarla ilikili yataklar da vardr. Bu yataklarda, volkanik katmanlar iinde derin deniz karbonat ara katklar bulunmaktadr. Bu tip cevherlemeler "Besshi tipi"olarak adlandrlmtr- (Mitchell ve Bell 1973). 'Plaka tektonikilere gre bu cevherlemeler Benioff zonu zerindeki cevherlemelerdir. Trkiye'de Ergani-bakr yataklar volkana-sedimanter bir yatak olarak kabul edilmektedir (ekil 10.7).

ekil 10.7: Ergani bakr madeni anayatak ematik kesiti (A.Helke gre). 86

Burada cevherleme ofiolitik volkanizma ile ilgilidir. Bir bindirme hatt boyunca serpantinler diyabazlar zerine bindirmitir. Bindirme hattn enine kesen faylar mineral sonras olarak cevherlemeyi de etkilemitir. Diyabazlarn youn biimde kloritlemesi ayrca, serpantinlerin yaprakl bir yapya dnmesi post-volkanik olaylar olarak kabul edilmektedir. ekilde de grld gibi iki tr cevherleme sz konusudur. Zengin bakr kapsaml (%15 'e varan bakr) masif cevher ve dk tenrl iirimli veya sanml olduu kabul edilen cevherleme. Fakir cevherlemenin tenr %l- %0,5 (%0,231 kobalt var) arasnda olup, masif cevherin etrafn evirmektedir. Cevherlemenin 4 dnemde yerletii bilinmektedir: 1.Dnesi: Pirotin, magnetit, pirit (ok kataklastik) 2.Dnem: Pirotin, lineit, kalkopirit, kubanit, valeriit, sfalerit 3. Dnem: Kalkopirit, pirit, markazit, sfalerit, bornit, galen 4. Dnem: Kalsit, ankerit, siderit. Ana mineral olan kalkopirit nagnetit ve piritten sonra gelmi ve onlar keserek metasomatoza uratm, bylece ince damarcklardan ibaret stokvrk grnm kazanmtr. Bu grnm yani damarck a sekilindeki yaps yznden bu yataklarn hidrotermal oluumlu olabilecei de tartlmaktadr. Gnmzde som cevher ortada yoktur. imdi iirmeli cevher kua iletilmekledir.

10.3.7. Volkanosedimanter Yataklarn Levha Tektoniine gre oluum Yerleri Birlikte bulunduklar kayalara ve tektonik ortamlarna gre iki esas grupta toplanrlar (ekil 10.8). 1.Ekzalatif volkanojenik grup 2.Ekzalatif sedimanter grup Bunlarda kendi alt gruplarna ayrlrlar. 10.3.7.l. Eksalatif Volkanojenik Grup a) Primitif Tip ( Zn- Cu hkim, Ag ve Au ierikli): Volkanik kayalar mafikten felsie kadar deiir. lgili sedimanter kayalar olgunlamam greyvak ve volkanoklastiklerdir. b) Kuroko Tipi (Polimetalik, Pb-Zn-Cu'ca zengin, Ag ve Au ierikli): Gittike ktasallaan O2nin bol olduu ortaklarda kelmitir. lgili sedimanter kayalar, gittike artan epiklastikler, ktasal oluuklar ve karbonat-slfidce zengin kayalardr. Volkanik kayalar bazaltik, riyodasidik kayalardr. Cevherleme pirimitif tipten daha fazla patlamal silisik alkali volkanizma ile ilgilidir. c)Kbrs Tipi (Cu'lu pirit tipi, Au ierikli):Okyanus kabuunda riftleme ve tansiyon kontroll yataklardr. lgili kayalar ultramafik-toleyitik arasnda ve cevherlemeler bazaltik yastk lavlarda oluur. Sedimanter kaya ok azdr. Hepsi pelajiktir. Okyanus kabuu kkenli ofiyolitik kaya birlii sz konusudur. 87

d) Kieslager (Besshi) Tipi (Cu-Zn hkim Au ierikli): Kbrs tipi ile pirimitif tip arasnda bir jeolojik zellik gsterir. Daha fazla metamorfizmaya ugramtr. Bu tip pirimitif tipte olduu gibi greyvak ve volkanoklastik kayalarn oluturduu kaln sedimanter kaya dizili kararsz kme havzalarnda olumulardr. Kbrs tipinde olduu gibi toleyitik volkanik yahut pltonik kayalarla ilgilidir. Belirgin sedimanter eilim gsterdiklerinden ekzalatif sedimanter gruba benzerlik gsterirler. 10.3.7. 2. Ekzalatif Sedimanter Grup a) Klastik kayalar iindeki yataklar: Bunlar kme ve belli kratonik rift kontroll ortamlarda ( avlokojenik) olabilir. likili olduklar kayalar kaln trbiditik, arjilik-eyl dizileridir. Toleyitik ve mafik karakterli diyabaz, amfibolit ve bazalt gibi kayalarla ok az ilikilidir. b) Karbonat kayalar iindeki yataklar: S kta kenarlarnda elf fasiyesinde karbonatlar ve klastik sedimanter kayalar ieren horst-graben ortamlarda ekillenmilerdir. ok ince tf tabakalar volkanizma yahut pltonik aktivite ile ok az ilgili olduunu gsterir. Bu yataklar tamamen sialik karakterli magmatik aktivitelerle ilgilidir.

ekil 10.8: Levha tektoniine gre volkano sedimanter slfid yataklarnn oluum yerleri (Hutchinson, 1980). 10.3.8. Bozunma Yataklar: inde bulunduklar alterasyon artlar yznden bakr tipik bir davran gsterir. Bakr ok kolaylkla H2SO4 ile znerek zeltiye geebilir. Dier taraftan da kolaylkla slfid halinde tekrar kelebilir. Bu durumu ok sk olarak ykanm oksidasyon zonlarnda ve buna bal olarak zengin bakr kapsaml sementasyon zonlarnda gryoruz. Eer oksidasyon zonu kiretalar ya da dolomitik

kayalar olarak primer karbonat kapsyorsa CuSO4l alterasyon zeltileri hemen bu karbontalarla reaksiyona girerek Cu minerallerine dnr. Bu mineraller malahit ve azurittir. Bakr byle durumlarda oksidasyon zonunda kalarak yatak oluturur. Bu durum bakr yataklar hakknda yorum yapabilmek iin 88

nemli bir konudur. Limonitli silikatik yan kayalar ile ykama yznden hcreli yap kazanm kuvars ve iz element halindeki ok fakir bakr seviyeleri derine doru byk bir ihtimalle iletilebilir nitelikte sementasyon zonu cevherlemelerine gei gsterir. Karbonatl veya dolomitik yan talarla reaksiyon sonucu malahit oluumunda metal tamas sz konusu deildir. Oksidasyon zonunda bu ekilde grlen Cu kapsam derinlerde slfidik zon eklinde grlr. Oksidasyon zonunda meydana gelen limonit oluumlarnn ekil ve renkleri cevherleme hakknda baz ipular verebilir. Limonitteki kiremit krmzs ve sar renkler pirit varlna, kestane kahve veya koyu kahve renkleri ise zengin bakr cevheri oluumlarn iaret eder. Turuncu renkler tipik olarak bornitten gelmektedir. Hcre eklinde boluklarla dolu bir limonit tekstr kalkopirit varlna, hcreli tesktrdeki hcreler ke ile snrlanmlarsa bornit varlna delalet eder. Sementasyon zonu cevherlerinin en nemli minerali kalkosindir. Kalkosinin assendent-hidrotermal oluumu da nemli ve bilinen bir oluum eklidir. Assendent kalkosinin byk derinliklerde zengin cevherlemeler olarak devam ettii durumlarda sementasyon zonunda oluan kalkosinin dalm snrl olabilir. Bu iki farkl kalkosin oluumu maden mikroskobik incelemeyle birbirinden ayrd edilebilir. Dk scaklkta olumu kalkosin rombik sistemde kristallenir. Bu sementasyon zonu mineralidir. yle ise bu mineral assendent olarak 103 Cnin altndaki souka eriyiklerden olumu da olabilir. Yksek scaklklarda ise kbik kalkosin olumakta ve eer ortamda CuS fazlal var ise o zaman izotrop mavi renkli kovellin oluur. Kbik sistemde oluan neodigenitten (assendent) yava yava souma ile tipik kovellin lamelleri ayrlr. Nispeten zengin oksidasyon zonu cevherlemelerinin altnda metal ce fakir bir zon yer alr. Bunun altnda ise esas cevherleme zonu olan sementasyon zonu bulunur. Sementasyon zonlar tropik iklimlerde ok kaln olabilmektedir.

10.3.9. Sedimanter Cu Yataklar: Sedimanter kayalar iindeki ok geni yaylml bakr yataklar iktisaden nemli ve magramatizmayla ilikili olmayan sedimanter yatakalardr. Bu sedimanter kayalar ya knt havzalarnda yer alan siyah istler ve marnlar ya da arid iklimlerde olumu kumta kompleksleridir. Dou blou hari tutulursa dnya rezervlerinin ortalama %21'i bu tip yataklardadr (Cissarz ve dierleri,1972). Bu tip iin Zambiya'daki Katanga Almanyadaki Mansfeld yataklar rnek olarak verilebilir. Mansfeld yataklar Permiyen yal Cu-istleridir. Bakr istler 30-40 cm kalnlnda olup, cevherlemenin tenr % 2,5 Cudr. Ayrca tonunda 142 gr Ag bulunmaktadr. Mansfeld yataklar gnmzde iletilerek tketilmi durumdadr. Katanga yatakalarnda ise bakrn yannda yan rn olarak Kobalt (Co) elde edilmesi tipik bir zelliktir.

89

10.3.9.1. Sedimanter Cu Oluumu: Sedimanter bakr yataklar volkanojen (yani magmatik) kaynak ile ilgisi olmayan., lagn veya gl ortamlarnda oluan sedimanter kayalara bal yataklar olmaktadr. Slfidik halde bulunan bakr genellikle kumtalarna bal olarak gelimitir.

10.3.9.2. Sedimanter Cu Oluumunun Jeokimyas: Eksojen ortamda bakrn maden yata oluturabilmesi, hereyden nce onun jeokimyasal hareketlilik kazanmasna baldr. Bunun iin slfit ve kat halde bulunan bakr, oksitlenerek Cu+2 halinde ortama tanr. Eksojen ortamda yegane kkrt kayna deniz suyunda bulunan SO4-2 anyonudur. SO4-2 anyonunun bakr fikse edebilecek (tutabilecek) S-2 haline gelebilmesi, ortamdaki aneorob (havasz yaayabilen) canllarla mmkn olmaktadr. Anaerob canllarn hayatlarn srdrebilecekleri en iyi ortam ise, ak denizle taze deniz suyu alveriinin az olduu lagnler, karalarda ise gllerdir. Sedimanter bakr yatann oluabilmesi iin baka bir faktr de iklimdir. Ortamdaki SO4 -2 anyonu konsantrasyonunun ykselebilmesi iin suyun buharlamasn salayacak bir kurak iklim gereklidir. Btn bunlarn yannda tabidir ki, bakrn kayna da nemlidir. Bilindii gibi deniz suyunda byk miktarda bakr kelmesini salayacak oranda (Cu) yoktur. yle ise ortama Cu gelmesi iin evrede bir bakr kaynann olmas gerekir. Baz araatrclara gre, sedimanter bakr yataklarnn oluumu volkanojen yataklarla ilikilidir. Vokanojen slfit yata oluum dnemlerinde oluan bakr yataklar karasallama dnemini takiben karada znerek ortama tanr. Ve daha nce anlatlan faktrlerin de gereklemesiyle sedimanter bakr yataklar oluur. Trkiyede bu tip oluumlar bol fakat kk yataklanmalar halindedir. orum, Tokat, Sivas evresinde bulunurlar.

10.3.10. Metamorfik Cu Yataklar: Metamorf yataklar, tekrar kristallenme ve yeni minerallerin oluumu eklinde ak belirtiler gsteren yataklardr. Bu yataklarda ou zaman primer ilikilerin izleri kaybolmaktadr.

10.3.10. 1. Dinamometamorfik yataklar: Blgesel metamorfizma ile deiiklie uram yataklardr. Bu yataklar aslnda pirit yataklardr. Piritten baka kalkopirit, sfalerit ve pirotin (pirit yksek basnta pirotine dnr) mineralleri de yer alr. Cevherlemede eer bakr tenr % 1 den fazla olursa o zaman yataa bakr yata gz ile baklabilir. 90

Cevherleme iddetli tektonie uram ve yan talar da deiiklie uramtr. Umumiyetle dzensiz ya da mercek eklinde olurlar. Bu tip yatak olarak Alamanyada ve Karpat dalarnda iletilen Cu'lu pirit yataklar vardr. Fakat en tipik rnekleri Nocve'deki bakrl pirit yataklardr.

10.3.10. 2 Polimetamorfik Yataklar: Gelien birok netamorfik olaylar sonucu olumu karmak yapda eski kalkanlarda grlen yataklardr. En nemli rnei, Avrupa'nn en byk bakr yataklarndan biri olan Outukumpu (Finlandiya) yatadr. Outukumpu yata birka yz metre kalnl olan kuvarsitler iinde yer alr. Kuvarsit iine netamorfizma ile tamamen deimi ultrabazik kayalar enjekte olmutur. Bu deiim ile kayalar serpantinlemi kloritlemi talk ve magnezitlemitir. Serpantinlerle kuvars kontaklarnda Crdiyopsit, Cr-mika, Cr-granat minerallerinin de yer ald bir zon bulunur. Cevherlemede mineral olarak ortalama %30 pirit, %12 kalkopirit, %15 pirotin ve % 1 sfalerit bulunur. Tenr ise yledir. % 3,5 Cu, % 1,2 Zn, % 45 SO2 , % 23,8 ayrca Co, Ni, Se yannda 4,8 gr/ton Au, 12g/ton Ag bulunmaktadr. Bu tip yataklara Norve, sve- Kanada ve ABD'de de rastlanmaktadr.

91

11.BLM

11. NKEL YATAKLARI


11.1. CEVHER MNERALLER

Cevher Mineralleri Pentlandit (daha ok) Nikelpirotin

Kimyasal formlleri (Fe,Ni)9S8 Scakln dmesiyle pirotin minerali iinde pentlandit ayrlmlar oluur.

% Ni 10-40

Younluk 4.5-5

Bravoit Millerit Nikelin Gersdorfit Ulmanit Kloandit Rammelsbergit Smaltin Mauherit Garnierit uhardit Pimelit

(Ni,Fe)S2 (NiS) NiAs NiAsS NiSbS NiAs2 NiAs2 (Ni,Co)As2 Ni4As3 [(Ni,Mg)6(OH)6Si4O10H2O] Ni-Montnorillonit Ni-aponit 39-45 26-40 28-40 28 28 9-28 51 4-36 4-36 4-36 7.7-7.8 5.6-6.2 6,7 6.5 7.1 6.6 8.0 2.3-2.8 2.5 2.5

11.2 GENEL BLGLER 11.2.1. Kullanm Alanlar: Nikel ok iyi bir alam elementi olup, % 80i bu alanda kullanlr. Mesela, elik retimi ve renkli metallerle birlikte yaplan alamlar nemlidir. Bu zellii ile stratejik ve ok kymetli bir elementtir. 11.2.2. Cevher Kalitesi: Nikel umumiyetle %1 den itibaren iletilir. Monometalik byk yataklarda % 0,5 Ni yeterlidir. Silikatik cevherler iinde mutlaka arsen ve bakr bulunduran slfidli cevherlerden daha kolay izabe edilebilir. Slfrl cevherlerde nikel yannda nemli miktarlarda Co, Cu ve platin grubu mineralleri bulunabildii gibi yan rn olarak Au, Ag, Se ve Te elementleri elde edilebilmektedir. Nikel cevherinin bileiminde bulunan zararl elementlerden Pb, Zn, Bi ve As konsantre elde edilmesinde glkler karr. Metalin kalitesini dren ana elementler % 0,1 deerinde dahi zararl olduklarndan hi istenmezler.

92

Kkrt % 12 den, MgO ise %15-17 den fazla olmamaldr. HgO ergime noktasn etkiler, bu yzden mmkn olduunca az olmas arzu edilir. % 2-5 MgO li olanlar iyi kalite cevherlerdir. Al2O3 % 10-12den fazla olmamaldr. Yksek Al2O3 muhtevas SiO2 ile birlikte ergitme scakln ykseltir. SiO2 en fazla % 30-35 olmaldr. Cevherin Fe tenr ise silis tenrnden daima fazla olmaldr. En ideali % 30-40 Fedir. Silikatik cevherlerin zenginletirilmeleri problemlidir. Bu yzden endstriyel asgari tenr slfrl cevherlere gre yksektir (% 1.3-1.5). Silikatik cevherler nemli miktarda Co ihtiva edebilir. Eer kobalt miktar % 0.1 den fazla ise yatak Co-Ni yata olarak kabul edilir, Silikatl cevherlerde CaO bileeni ergime scakln drdnden ve silikatlarn bozunmalarn kolaytrdndan faydal bir bileendir. Rezerv ynnden slfrl nikel cevherleri daha kk yataklarda (Mesela, 5-6 bin ton) ekonomiktir. Fakat genel olarak 10 bin ve daha fazlas ekonomiktir. 200-500 bin tonluk rezervler byk yataklardr. 11.3. NKEL YATAKLARININ OLUUM TPLER: Nikel hem kalkofil hemde litofil bir elementdir. Fakat oksijene kyasla kkrte kar daha duyarldr. Nikel magnezyumla ayn atom aralna sahiptir. Bu yzden olivinlerin Mg'u ile izomorf olarak yer deitirebilir. Kimyasal alterasyon ile serpantinleen olivinlerden silikatik Ni yataklar oluur. Ultramafiklerle gabro ve noritlerden likid magmatik olarak ayrlan Ni, magmada yer alan S ile birleerek Fe'nin de bileime girmesiyle nikel pirotini oluturur, her iki tr oluum da ok bazik magmayla ilgilidir. Baz Ni-Co damarlar ise ksmen granitlere baldr. Fakat bu damarlar nikel metali elde etmek iin nemli deillerdir. 11.3.1. Magmatojen Ni-Yataklar: a. Bazik magmalarn bileiminde bulunan slfrler: Silikatlardan daha nce kristallenirler. 1500 Cde magmadan ayrlarak dibe kerler. Bu ekilde Fe, Ni, Co, Cu ve platin mineralleri ayrlm olur. Fe, Ni ve S' n uygun konsantrasyonlar var ise, o zaman nikelli pirotin zenginlemesi meydana gelir. Sadbury yataklarnda olduu gibi (ekil 10.1). Sadbury'de sedimanter kayalar arasna kase eklinde bir lakolit girmitir. Bu lakolit 60 km uzunluunda 40 km geniliindedir. Alt ksmda norit st ksmda ise mikrogranit yer alr. Burada iki tr cevherleme olumutur. Birincisi noritin tabannda gravitatif ayrlmla meydana galenn nikel pirotin yataklardr. kincisi ise yan talarn iine damarlar ve apofizler eklinde enjekte olan ve "ofset" ad verilen cevherlemedir. Norit tabanndaki parajenez esas olarak pirotin, pentlandit, kalkopirit, sperilit (PtAs2) karmndan ibarettir. Ayrca tali olarak pirit, magnetit, nikelin, kasiterit ve galenit gibi mineraller de bulunur. Ofset cevherleri hidrotermal safhaya gei gsterir. Derinlere doru Cu artar, Tenr % 3 Ni ve %1,5-2 Cu dur.

93

b. Hidrotermal Ni Yataklar: Bu cevherlemede Co, Ni, Ag, Bi ve U mineralleri bir arada bulunurlar. Bunun iin bu oluuma Co-Ni-Bi-U formasyonu ad verilir. Nikel iin nemli deillerdir. Daha ok Go, Au ve U iin nemli yataklardr. 11.3.2. Alterasyon rn Ni Yataklar: Ultrabazik ya da bazik kayalarn ihtiva ettikleri ok kk nikel oranlar kimyasal alterasyon sonucu nce Ni bikarbonatlar eklinde znr ve aa doru szlrler. Daha sonra Ni hidrosilikatlar oluur. Bu ortam ntr ve hafif alkali bir ortamdr. Nikelle birlikte znen Co, Mn oksitleri ile kararak Asbolan mineralini oluturur. Bu oluumlar tropik veya subtropik iklimlerde grlr. Lateritik bozunmayla oluan bu yataklarda Fe bol bulunur. st taraflarda demir apka benzerei oluuklar bulunur. Nikelin esas zenginletii yer Fe apka altnda fakat serpantinit zerindedir (ekil 11.1). Nikel burada sadece Ni-klorit(garniyerit) olarak deil, ayn zamanda kolloidal olarak dalm olarak Fe iinde (%1 Ni) yada, Mn-silikatlar tarafndan absorbe edilmi olarak ta bulunur. Bu iki tip yataa sedimanter oluumlar ilave edilebilirlerse de yaylmlar ve tenrleri ok dk olduundan nemsizdirler. Ni sedimanter ortamlarda ancak H2Sli zonlarda cevherleebilir. Trkiye'de henz retim yaplabilecek bir Ni yata bulunmamtr. Dnyada en ok Kanada, Rusya, Kba, ABD ve G. Afrika'da retilmektedir.

ekil 11.1: Yeni Kaledonya Lateritlerinde Nikel Geliimi 94

BLM 12

12. KOBALT YATAKLARI


12. CEVHER MNERALLER Cevher Mineralleri Kobaltin Smaltin Kloantit Speiskobalt Linneit Saflorit Asbolan Danait Heterogenit Glaukodot Kimyasal formlleri CoAsS (NiCu)As3 CoAs3 (CoNi)As3 (CoNi)3S4 CoAs2 (Co absorbe edilmi Mn-Oksihidroksitleri) (Kobaltl arsenopirit) (Co(0H)2) (FeCo)AsS 64 2-4 11-53 28 2.4 4.8-5.8 % Co 35 28 Younluk 6 6

12.2.GENEL BLGLER Kullanm alanlar itibariyle kobalt stratejik bir metaldir. Demir-elik endstrisinde, jet uaklar imalinde, metal kesme cihazlar ve mknats retimimde kullanlr. Ayrca kmrlerin svlatrlmasnda katalizr olarak kullanlmas da nemini arttrmaktadr. Kobalt eskiden yalnzca mavi renk retiminde kullanlrd. Kobalt bileikleri renklendirici olarak seramik ve cam endstrisinde ayrca kobalt karbidleri metallerin iletilmesinde kullanlmaktadr. Kobalt jeokimyasal olarak tpk nikele benzer ve genelde nikelden 5-10 kat daha az olarak her yerde birlikte ortaya karlar. Kobalt genellikle karmak cevherlerde bulunduundan duruma gre yan veya ana rn olmaktadr. Kobaltl karmak cevherlerde kobalt, genel olarak smaltin ve saflorit minerallerinde bulunmaktadr. Buna bal olarak kobalt cevherinin tenryle ilgili olarak kesin bir deer belirtmek doru olmamaktadr. Hereye ramen % 3 Co asgari iletme tenr ekonomik olabilmektedir. Yerkabuundaki Co/Ni oran 4/10dur. Fakat iyon yaraplarnn yaknlna gre (Ni ve Mg=0,78 A, Co ve Fe=0,83A) Mglu nikel veya Fe+2 ieren kobalt minerallemeleri olabilmektedir.

95

12.3.KOBALT CEVHERLEMESNN OLUUM TPLER 12.3.1. Magmatik Kkenli Yataklar: Ekonomik yataklarn oluumu dikkate alnrsa, kobaltn esas oluumunun mezotermal Co-NiAg-Bi-U damarlar ile ilgili oldugu ortaya kar. Bu damarlar hemen hemen her yerde granitik kaynakldr. Yalnzca Ontario'nun (Kanada) bu ekildeki byk damarlar muhtemelen bazik bir hazneden kaynaklanan oluumlardr ki, bu damar formasyonlarn dierlerinden ayrmak gerekir. Ontario'nun Kobalt ehrinde Orta Proterozoyik yal metamorfik seriler yer alr. Cevherlemeler hem bu serileri (Kobalt serisi) hem de diyabazik intrzif bir ktlede yer alan krk ve atlaklarda yerlemilerdir. Diyabazlarda oluan krk ve atlaklar arsenidli Co ve Ni- cevherleriyle ve biraz daha gen oluumlu Ag cevherleriyle dolmutur. Ag cevherlemelerinin nemli bir blm nabit Ag oluumlar eklindedir. Gang mineralleri kalsit ve dolomittir. Damarlar ancak 5-30 cm. kalnlnda ve "Kobalt Serisi" ile diyabazlarda damarck a (stokvrk) oluturmulardr. Damarlar ekseriya az derinliklerde (80-100m) yer almakta ve derine doru gidildike zenginlemektedir. Bu cevherlerden ylda birka yz ton metalik kobalt kazanlmaktadr. Avrupa'da en eski kobalt yataklar Erzgebirge Dalarnda (Saksonya-Bohemya kesimleri) yer alr. Esas yatak Bat Erzgebirge de Schneeberg yataklardr. Burada korbonatl, kuvarsl bir gang ierisinde Speiskobalt (Skutteridit, Smaltin ve Kloantit), rammelsbergit (weisnikelkies), nabit gm arjantit (silberglanz) ve bizmut cevherlemeleri izlenmektedir. Burada iki damar sistemi kesimektedir. Benzer damarlar Bohemya'da Johanngeurganstadt, Annaberg ve Joacnimstahl 'da uran cevnerlemeleriyle birlikte ve onunla ilikili olarak bulunur. Btn bu damar blgeleri bir granit batolitinin (Karlsbad-Eisenstocker) dou kenarnda yer alrlar. Balangta cevherleme Ag eklindedir. Derinlere gidildike gmn yerine Ni ve Co getiinden eitli derinlik basamaklarnda Ni ve Co cevherlemede yer almtr. Gnmzde bu yataklar uran ve bizmut iin nemlidirler. Norve'te Kongsberg'in karbonatl Co-Ag damarlar bu tip damar formasyonlarna dhil edilir. Gney Norve'te (Bodum Bl.) metamorfizma ile yeniden kristallemi bir kobalt cevher yata vardr. Dnya kobalt retimi iin en byk neme sahip yataklar Katangann (Zaire) bakrl kobalt yataklardr. Katangada gen Proterozoik sedimentlerde yerlemi ok sayda ksmen uran iletilen slfidik Cu-Co damarlar bulunur. Primer cevher % 0.5 Co ierir. rtden siyah oksidik cevherin ayrlmasndan dolay % 3 Co ierikli cevher elle ayrm ile kazanlr. Katanga ve Zimbave'nin bakrl damarlarnda da kobalta (Linneit) bakr slfidlerin refakats olarak rastlanlmaktadr. Kobalt ieriinin yalnzca % 0,02-0,5 ile snrl olmasna ramen bakr retilmesi esnasnda yan rn olarak nemlidir. 12.2.2. Alterasyon Yataklar: Nikelden kobaltn ayrld ve asbolan olarak kazanld bir yatak, Yeni Kaledonya'nn yzeysel alterasyonla olumu Ni-yataklardr. Burada serpantinlemi bir ultrabazik Kayacn lateritlemesiyle oluan zenginlemeler sz konusudur (ekil 11.1). 96

BLM 13

13. D E M R YATAKLARI
13.1. CEVHER MNERALLER

Demir Mineralleri Magnetit Hematit Gtit Limonit Siderit amozit Turingit

Cevheri Forml

% Fe

Younluk

Fe3O4 Fe2 O 3 Fe2 O 3.H2 O Fe2O3.H2 O +aqua FeCO 3 3FeO.Al2O32SiO2.3H2O 3FeO.Al2O32SiO2.3H2O

72 70 60-63 48 48 33 40

5.2 5.1 3.7 3.8 3.8 3.2 3.2

13.2. GENEL BLGLER Demir 3500 yldan beri bilinmekte ve kullanlmakta olan bir cevherdir. Bu cevherin demir ve elik retiminde kullanldndan nemi byktr. 13.2.1. Cevher Kalitesi: Demir ve elik imalatnda kullanlan demir cevherinin kalitesi, cevherin demir muhtevas ve dier bileenlerin miktaryla yakndan ilgilidir. 13.2.2 Demir Tenr: Demir cevherinin iletilebilme snr en az % 32'dir. Ancak artlara ve teknolojik gelimeye gre daha dk tenrl cevherler de kullanlabilir. Dier bileenler, SiO2 demir cevherinin erirliliini azaltr. Bu yzden SiO2 oran % 10-15'i gememelidir. Tenr yksek olan cevherlerde bu miktar biraz daha artabilir. SiO2/Al2O3 oran % 1-1,5 arasnda olmaldr. Fosfor genel olarak 0.04'den fazla olmamaldr. Ayrca kkrt % 0.1 - 0.5, arsenik % 0.007'nin altnda, titan % 0.1'den az, kalay % 0.08'den az, PbZn % l'den az, bakr % 0.2 - 0.5, kromit % l'den az (baz elik retiminde % 2-3 Cr2O3 olabilir) olmamaldr. 13.2.3. Demir Jeokimyas: Demir yerkabuunu oluturan elementler arasnda 4. srada olup oksijen, alminyum ve silisyumdan sonra gelir. Yerkabuunda ortalama Fe tenr % 5'tir. Ayrca demirin magmatik kayalardaki

oran deiiktir. Ultrabaziklerde % 9.4, asidik kayalarda % 2.7'dir. Demir hemen hemen btn yatak tiplerinde oluan bir mineraldir. Dnya demir retiminin % 90'n sedimanter ve bozulma tr demir yataklar oluturur. Demirin maden yata oluturmasn etkileyen jeokimyasal zellikler: 97

1) Oksidasyon potansiyeli: Fe +2 ve +3 deerli olmasndan dolay ortamn oksidasyon potansiyeli nemlidir. 2) pH deeri nemlidir: nk +2 deerli Fe asidik ortamda zlebilir. Fakat +3 deerli Fe suda znmez. 3) Ortamn kkrt konsantrasyonu: Fe, +2 deerli olarak kalkofil ve +3 deerli olarak litofil bir karaktere sahiptir. Bu yzden kkrt miktar nemlidir. 13.3. DEMR YATAKLARININ OLUUM TPLER Demir Yataklarn Ana Grupta inceleyebiliriz. 13.3.1. Likid Magmatojen veya Kristalizasyon Diferansiyasyon Yataklar. Mineralleri: Titanomanyetit Manyetit lmenit Ulvospinel Coulsonit Fe2O4FeTiO3 FeOFe2O3 FeTiO3 Fe2TiO4 FeV2O4

Oluumu: Magmatik ayrlmn ilk safhasnda yani erken kristalizasyon safhasnda, ilk kristalleen silikatlarn yapsnda yer alan +2 deerli demir, ender olarak da olsa oksitler halinde maden yata oluturabilmektedir. Taberg ve Kiruna tiplerinde olduu gibi ortamdaki kkrt konsantrasyonun artt safhalarda nikel ile birlikte slfit halinde kelmektedir (Sadbury tipinde olduu gibi). 13.3.1.1. Taberg tipi yataklar: Bu tip yataklar anortozit, gabro ve noritler iinde eitli byklkteki cevher ktlelerini olutururlar. Taberg tipi Fe-Ti-V yataklarnn oluumu magmann diferansiyasyonu ile olmutur. Uucu maddece fakir olan magmada klinoamfibollerden nce Fe ve Ti kapsamayan feldispatlar ayrlmaktadr. Bylece sv fazda Fe ve Ti zenginlemesi olmaktadr. Feldispat oluumu silisin nemli bir blmn harcadndan geride kalan Fe ve Ti oksitler halinde ayrlmaktadr ve ayrlan feldispatlar dk zgl arlklar sebebiyle magma ktlesinin en st blmnde anortozit apkalarn oluturmaktadr. Bu yataklar kapsadklar titan ve vanadyumdan dolay ayn zamanda Ti ve V yataklar olarak da deerlendirilmektedir. En nemli cevher mineralleri; titanomanyetit veya hematit ve lameller halinde ilmenit mineralleridir. lmenitin lameller halinde ayrlm ilmenit ile yksek sda bir kat eriyik oluturan titanomanyetitin yava yava soumas ile mmkn olabilir. Ramdohr'a (1975) gre bu bozunma olay yaklak 800C de olmaktadr. Ani den scaklkta ise homojen maddeler meydana gelir. Bu ayrlm ekli ilmenit ile hematit arasnda da olabilmektedir. Bu durumda yava souma ile Fe'ce zengin ilmenitten hematit ayrlmaktadr. lmenit lamelleri submikroskobik (ok ince rntgenografik metodlarla anlalabilir) olabildii gibi kaln lameller de grlebilir. lmenitten Fe eldesi bu lamellerin kaln oluuna baldr. lmenitin levha eklinde ayrlm schlieren eklinde de olabilmektedir. Bu karm eklindeki titanomanyetit oluumlarnda +2 ve +3 deerlikli Fe yerine Ti gelmitir. Ayn ekilde 98

V'da Ti gibi bir kat eriyik oluturabilir. V, +3 deerlikli demirin yerini alabilir. Ayrca Mg, Mn, Zn, Ni (+2 deerlikli Fe'in yerini alr) ve Al, Cr (+3 deerlikli Fe'in yerini alr) ebeke yapsna girerek birer kat eriyik oluumu yapabilirler. Taberg tipi yataklanmalarda yanta tamamen anortozit olabilecei gibi piroksenit, olivinpiroksenit gibi ultrabazik kayalar da olabilmektedir. Titano-manyetitler daha ok gabro ve noritlerde, titanohematitler ise anortozitlerde grlrler. Oluum yantala birlikte olduundan iliren, mercek, band ve tabaka ekilleri izlenir. Tabakal ekiller likid-enjeksiyon yataklara gei ekilleridir. Cevherlemenin tenr ortalama % 32 Fe, %7 Ti, %0.01 P, % 0.16 V olup Trkiye'de rnei yoktur. 13.3.2. Likid Enjeksiyon Yataklar 13.3.2.1 Kiruna Tipi yataklar Mineralleri; manyetit, apatit ve az miktarda primer veya manyetitin oksitlenmesi sonucu oluan hematittir. Oluumu: Kiruna tipi (Kuzey sve'te) olarak literatre gemi olan bu yataklarn oluumu tartmal olmakla birlikte birok aratrc tarafndan bu gruba dahil edilmitir. Bu yatan eski bir itabiritik yatak olduunu iddia edenler de vardr. Genellikle, normal bir gabro magmasnn erken kristalizasyon safhasndaki ayrlm rn ve yantalar iine enjekte olmas eklinde olutuu kabul edilir (ekil 13.1).

ekil 13.1: Kiruna Magnetit yataklar ( Vogt 1927 e gre)

99

ekilde grld gibi kaln bir intrzyon band eklindeki cevher alkali siyenit ve kuvarsparfirler ierisinde yer alr. Bu oluum, byk miktarda uucu eleman bulunduran akc cevherli magmann skmas ile ilgilidir. nk cevherde bulunan apatit, flor ve klor apatitdir. Yani cevheri oluturan magmada bol miktarda kolay uucu bileenler vardr. Cevherin intrzyonu srasnda pinymatolitik ve kontakt metasomatik oluumlara da geiler gsterebilir. Bu tip yataklarda cevher ktleleri plaka ve mercekler halindedir. Cevherle yanta arasnda keskin kontakt bulunmaktadr. Cevher tenr % 50-70 Fe, % 0.1-0.5 P ve % 0.2 Ti'dir. 13.3.3. Kontakt Metasomatik (Pnymatolitik) veya Pirometasomatik Yataklar En nemli cevher mineralleri manyetit ve daha az olmak zere hematittir. Hematit magnetitin martitlemesi ile oluur. Bunun yannda bata pirit olmak zere pirotin, kalkopirit, sfalerit gibi slfit mineralleri ile skarn mineralleri olarak isimlendirilen eitli Ca-silikatlar (hornblend, tremolit/aktinolit, diyopsit, granat, vezviyan, vollastonit vb.) ve kalsit, ayrca refakat minerali olarak nadiren apatit minerali bulunur. Bazan hidrotermal oluumu iaret eden galenit ve fahlerz minerallerine de rastlanr. Oluum: Ana kristalizasyon safhasnda kat faza geen silikatlarn yapsna giremeyen Fe, uucu maddelerle birlikte sv fazda ve daha sonra souma ilerledike halojenlerle birlikte gaz faznda birikir. iddetli asidik zelliinden dolay genellikle karbonatik yan tala olan reaksiyon sonucu ntrleerek nce silikatlar, sonra Fe-oksitler ve en son olarak da slfitler ayrlmaktadr. Slfid minerallerinin kalkopirit, kubanit ayrm lamelleri ve yine bir slfid minerali olan sfaleritin pirotin ve kalkopirit ayrlmlar bulundurmas bu yataklarn oluum scaklnn yksek olduunu gsterir. Bu tr yataklar granit, siyenit gibi kayalarn kontakt zonunda masif cevher ve damar halinde grlrler. Cevherlemenin parajenezi magmaya bal olduu gibi yan tan kimyasal bileimine de baldr. Cevher ekilleri, ise arazinin tektonik yapsna uygun olarak tabaka, mercek, ve dzensiz ktleler halinde olabilir. Bu tip yataklar kk ktleler ve impregnasyonlar halinde de olabilir. Dnyada daha ok Permo-Triyasta (Sovyetlerde) ve st Kretasede oluan bu yataklarn entipik rneini Ural dalarnda bulunan Magnitnaya (ekil 13.2) cevherlemeleri tekil eder.

ekil 13.2: Magnitnaya Yata (Kontak pnmatolitik Urallarda) 350 milyon ton rezerv, % 45-66 Fe ve % 0.01-0.1 P tenr vardr (Petrsscheck ve Pohl, 1982).. 100

Bu cevherlemenin tenr % 45-66 Fe, % 0.01-0.1 P'dur. Bu tip Fe yataklarn ekonomik ynden etkileyen en nemli faktr dzensiz ekilleri ve yksek S ve Cu oranlardr. lkemizde de bata Divrii olmak zere aml, Ayazmant, Bizmien, Karamadaz yataklar bu tipe aittir (Gm, 1970). 13.3.3.1. Divrii Demir Yataklar: Trkiye'deki pirometrasomatik yataklarn en nemlisi Divrii Fe yataklardr. Burada peridoditleri oluturan magma, kiretalar arasna girerek serpantinlemitir. Tektonik hareketlerin etkisiyle i ie girme olmu ve daha sonra siyenitik monzonitik bir magma intrzyonu meydana gelmitir. Divrii'de 3 tr kafa tesbit edilmitir(ekil13.3- ekil13.4).

ekil 13.3: Divrii demir yata A kafasnda bir kesit (Gm, 1979).

101

ekil 13.4: Divrii demir madenleri jeolojik haritas ile ilgili ekiller (Koala gre, Gm 1979).
(1- Alvyal, 2- Moloz, 3- apraz tabakalanma gsteren demir akll konglomera(st Pliyosen), 4- Blok cevher, 5Tabakalanma gsteren Fe akll konglomera (st Miyosen-Alt Pliyosen), 6- Miyosen kumta, 7-Killi milli Miyosen kalkeri, 8- Miyosen kalkeri, 9- Miyosen taban konglomeras, 10- Silisifiye kaya, 11- Cevher, 12-Skarn, 13-Siyenit, 14- Serpantin, Kristalize kalker(Mesozoyik), 16- Bindirme, 17- Diskordans, 18- Fay, 19-Muhtemel fay, 20-Senklinal ).

A. Kafas: Minerali manyetittir. 800 m uzunluu, yaklak 300 m kalnl olan bir yataktr. Tenr % 90 Fe (manyetit, hematit) olup, ayrca skarn mineralleri de bulunur. Rezervi 36 milyon tondur. B. Kafas: Hidrotermal cevherlemeye gei gsteren bu oluum eklinde esas mineraller daha ok hematit ve az manyetittir. Ayrca bol miktarda turmalin ve skarn mineralleri bulunur. C. Kafas: B'den tanmayla olumu bir zuhurdur. 102

D) Pltonik Hidrotermal yataklar. En nemli minerali siderit ve daha az miktarda hematitdir. Cevher tayc hidrotermal eriyiklerin bileiminde eer slfidler az ise o zaman siderit oluumlar younlaarak hkim cevher minerali olmaktadr. Bunun yannda sfalerit, kalkopirit, galenit, gm ve pirit mineralleri yer alrken gang minerali olarak da; kuvars, radokrozit, ankerit, florit, kalsit, barit gibi mineraller bulunurlar. Bu tip siderit mineralizasyonunda % 1-6 Mn bulunabilir. Oluum: nceki oluumlarda olduu gibi burada yan tan nemi yoktur. Cevherleme daha ok yan tan tektonik yapsna uygun olarak meydana gelir. Cevherli hidrotermal solsyonlar yan tan fay ve atlak zonlarnda dolaarak mineralizasyonu salar. Bylece cevherleme boluklarn ekline gre daha ok damar eklinde olmaktadr. Masif halde de olabilmektedir (Bilbao). Bu tip oluumlar genelde mesotermal olup, hematitlerin genelde ok az ekonomik deerleri vardr. Hidrotermal eriyikler yan tata alterasyona sebep olurlar. Bu alterasyonla silisleme, serisitleme, kloritleme meydana gelir. Killeme (kaolinleme) genelde grlmez, Hidrotermal metasomatizma ile kiretalarnda dolomitleme, anhidritleme, ankerit, manyezit oluumlar meydana gelir. Tipik rnekleri spanya'da (Bilbao) ve Bat Almanya'da (Siegerland) bulunur. Bilbao cevherlemesi masif bir cevher olup, tenr % 25 Fe, % 2-3 Mn'dir. Siegerland cevherlemesi ise damar eklinde olup, tenr % 33 Fe, % 2 Mn'dir. Trkiye'de ise masif cevherlemeye rnek nniktepe, damar tipi cevherlemeye de Deveci, Otlukilise, Eymir cevherlemelleri verilebilir. 13.3.4. Volkanosedimanter Demir Yataklar: Bu yataklarn en tipik rneini Bat Almanya'da Lahn-Dill blgesindeki yataklar tekil etmektedir. En nemli minerali hematittir. Hematit ince yaprams bir yap gsterir (ekil 13.5).

ekil 13.5: Bat Almanya'da Lahn-Dill blgesindeki yataklar Oluum: Jeosenklinallerin denizalt volkanizmas sonucu oluan kayalarla ilgilidir. Burada keratofirler, diabazlar, tfler ve diabazik sedimanter kayalarn bir karm grlr ki, bu seriye Almanlar "Schalstein demektedirler. Kolay uucu bileenlerce zengin lav akntlar deniz tabannda 103

akarken kalsiyum karbonatl amurlarla temas eder ve oradan bnyesine CaCO3 alr. Denizalt volkanizmasiyla ortama silisle birlikte FeCI2 (demir klorr) veya FeH2(CO3)2 (demir hidroksi karbonat) zeltileri ilave olur. te bu ortamdan daha sonra hematit ve krmz demirli kuvarsitler cevher yata olarak ayrlrlar. Ortamda silis bol ise ilerde ayrntl olarak greceimiz itabirit (takonit) cinsi yataklar olumaktadr.

13.3.5. Bozunma (Alterasyon) Yataklar: 13.3.5.1. Lateritik Fe Yataklar: Kimyasal altrasyonla demir byk oranda primer kayata kalr. Ortamda bulunan oksijenden dolay daimi olarak hidroksitlerin ayrlmas veya muhtemelen +3 deerli demirin oksidasyonu sz konusudur. Bu proseslerle gtit veya hematit meydana gelir. Bu mineraller zayf asidik ortamdan alkalen ortama kadar zlmeden kalr. Artan pH deerlerinde ve tropik iklimlerde daha nceden uzaklam olan alkali ve toprak alkali yannda silis (SiO2) de zlr ve geriye Fe2O3.H2O ve Al2O3. 3H2Odan oluan bir karm kalr ki, bu oluuma laterit veya Fe'ce zengin boksit denir. Mevsimlere gre deien yeralt, su seviyesi laterit ve boksitle, bilhassa Fe'ce zengin pisolitik konkresyonlar ve ekseriya yzeyde sert bir kabuk olutururlar. Lateritler, primer kaya olarak itabiritler ile bazik ve ultrabazik kayalarda meydana gelirler. Bazik ve ultrabazik kayalar Al bakmndan fakir ama Fe ve Mg bakmndan zengin kayalardr. Mesel serpantinitler ve dunitler bu tip kayalardr. Bu tr kayalarda tabanda montmorillonit, yeryzne yakn ksmlarda ise kaolin oluur. Normal olarak montmorillonitin stnde Al2O3 ve Fe2O3ce zengin bir zon gelir. tabiritler Fe tenr % 30-40 arasnda olup bol kuvars kapsarlar. Tropikal iklimlerde bu Si02'nin zlp tanmasyla Fe'ce zenginleme meydana gelir. Tenr, % 50-55 Fe, % 1 Cr, yksek Ni ve Ti oranlar tipiktir (ekil 13.6).

ekil 13.6: Yeni Kaledonya Peridoditlerin Ayrmas ve Demirli Laterit oluumu (Gm, 1979). 13.3.5.2. Oksidasyon Kua Cevherlemeleri: Yal iklimlerde yzey sularnn ykamasyla birok slfid yataklarnda baz minerallerin zenginletii grlr. Bylece ykamayla klorit ve slfatlar kayatan uzaklatrlrlar. Fe ise oksitler 104

halinde kalr. Bu tr oluumda meydana gelen mineral limonittir ( FeO(OH) ). Ayrca hematit de oluabilir. Zor znen silis de geride kalr. zet olarak; her iki tip alterasyon yataklarna "kalnt yataklar" da denilebilir. Yzeyde bulunan her kaya fiziksel ve kimyasal bir deiim geirmekte ve bu deiim sonunda toprak olumaktadr. Uygun artlarda bu olaylar neticesinde nemli Fe birikimleri olumaktadr. Dnya Fe rezervlerinin yaklak % 3' bu tr oluumlara dayanmaktadr. Kalnt Fe yataklarn etkileyen iki nemli faktr vardr. a.) Deiim geiren kayacn mineralojik bileimi: Ancak Fe kapsayan kayalar varsa byle bir zenginleme olabilir. Az Fe ve yksek Al kapsayan asidik kayalar ile bol Al kapsayan tortul kayalarn alterasyonundan ise boksit yataklar oluur. b.) klim: Genellikle silikatik badaki Fe ve Al'un, koparlabilmesi aa kan SiO2 'nin de ortamdan ayrlabilmesi, bunun yannda aa km Fe ve Al'un oksitlenebilmesi iin redkleyici ve oksitleyici artlarn mevsimlere gre birbirini izlemesi gerekir. Bu durum ancak subtropik iklimlerde gerekleebilir. Aksi halde Al ve SiO2 birbirinden ayrlamayaca iin SiO2'den arnm boksit yerine kalnt kil yataklar oluur. 13.3.6. Sedimanter Demir Yataklar: Kimyasal ve biyokimyasal kkenli sedimanter yataklarn byk bir ounluu peneplen haline gelmi durayl, yava kl epikontinental platformlar zerindeki s denizlerde kelen sedimanter kayalar iinde oluurlar. Sedimanter Fe yataklar balca iki gruba ayrlrlar. 1. Kimyasal Sedimanter Fe Yataklar. 2. Jaspiyit veya tabiritik Yataklar (daha sonra metamorfizma geirdiklerinden ayr bir ksmda incelenecektir). 13.3.6.1. Kimyasal Sedimanter Fe Yataklar: Denizel sedimanter Fe yataklar genellikle oolitik bir strktr gsterirler. Oolitler ou zaman detritik kaynakl veya kuvars tanesinden oluan bir ekirdek etrafnda konsantrik zarflar halinde teekkl etmi 0,5 mm. apnda olan yuvarlak ekilli cisimlerdir. Bu yapnn s denizlerde, Ca bakmndan zengin sularn, detritik malzemeyi srkledii alkantl ortamda maydana geldii kabul edilir. Ortamda oolitleri birletiren bir imento bulunur. Oolitler imentolanmaya uramadan nce su akntlaryla tanp eitli tabakalamalar iinde yer alabilirler. Oolitlerle demir yataklar arasndaki ilgi yle aklanabilir (L. Cayeux): Demirli oolitlerin kayna kalsiyum karbonatl oolitlerdir. Yani nce kalsiyum karbonatl ooliti meydana gelir. Daha sonra Ca'un yerini Fe alr ve siderit meydana gelir. Eer ortamda SiO2 ve AI2O3 fazla ise, yani killi bir ortam var ise, o zaman ikinci safhada kalsitin yerini klorit alr. nc safhada siderit veya klorit oksidasyon ile hamatite dnr. Bu hematit daha sonra hidratasyonla limonite dnr.

105

1. Safha : Kalsiyum karbonatl ooliti, 2. Safha : Siderit veya klorit teekkl, 3. Safha : Klorit veya sideritin hematite dnmesi, 4. Safha : Hematitin limonitlemesi. Baz aratrclara gre, bu oluum dorudan doruya siderit veya klorit gibi oolitlerin olumasyla balar ve daha sonra hematit ve limonitleme olaylar olur. Oolitleri biraraya getiren imento da siderit ve kalsit karmdr. imentoda bulunan siderit ve kloritin hematitlemesi oolitlere gre daha yava olduundan imentodaki Fe yzdesi oolitlerden daha azdr. Tenr oolitlerde % 50, imentoda % 30'dur. Litoral ortamda meydana gelen oolitler daha sonra bir yer deitirme ve srklenmeye urarlar. Bu tr yataklarda rastlanan mineraller; 1. Limonit - FeO(OH) 2. Silis - SiO2 3. Glokoni - (Fe.Al) (Fe.Mg) (K.Na) -hidrosilikat 4. Siderit - FeCO3 5. amozit - (Fe,Mg)3AlSiO10.4H20 6. Pirit - FeS2 Not: amozit bir grup addr. Bertiyerin, bavalit, trenjit gibi mineralleri ihtiva eder. Bavalitin terkibinde % 40 Fe2O3, % 21 SiO2, % 4,5 MgO bulunur. Sedimanter Fe yata meydana getiren ortamdaki Fe'in kayna nedir ? -Demirin itabiritik yataklardaki gibi znp, denizlere znm olarak tanmas ve kelmesi burada szkonusu deildir. Karalardaki kimyasal znme sonucu silikatik badan kurtulan demir ortamdaki genellikle yksek olan oksidasyon potansiyeli sebebiyle kelmekte ve hatta uygun artlarda kalnt demir yataklarn oluturmaktadr. -Demir denizlere znm ekilde ulaamayacana gre, demir yata oluumunu salayan zndrme, biriktirme ve keltme ilemlerinin deniz iinde gereklemi olmas gerekir. Oysa deniz suyundaki pH ve Eh artlar karadan gelen ve daha ok +3 deerli olan kat demiri zndrememektedir. Deniz suyunda yaklak 0,003 ppm'lik bir Fe konsantrasyonu vardr. Bu da karalardan gelen demirin znmediini gsterir. -Bylece denizel sedimanter Fe yataklarnn oluumu iin yalnzca diajenetik oluumun szkonusu olabilecei ortaya kmaktadr. - Deniz sedimanlar zerinde yaplan son aratrmalarla ortaya kan grlerde; taze tortullar iindeki pH ve Eh artlar demiri zndrebilmekte ve skma sebebiyle iyon halindeki Fe taze tortul

106

yzeyine kmakta ve deniz suyundaki oksijen sayesinde (tortullarla deniz suyu snrnda) kelebilmektedir. Deniz ortamnda eitli derinliklerde ortamn fizikokimyasal artlarna gre demirin znrll ve oluan mineraller ekil 13.7'de grlmektedir.

ekil 13.7: Kimyasal sedimanter demir yataklarnn oluum mekanizmas (Borchert, 19602a gre)
( * CO2 zonunda Fe sular tarafndan Fe(HCO3)2 eklinde zlr.H2S zonunda bazik ortamda Al2O3 ve SiO2 zlr. CO2li zonda zlen Fe akntlarla O2 zonuna tanr. Orada limonit veya limonit-silikat oolitleri olarak kelir. * Feli ve Calu hidrokarbonatlar CO2li zonda siderit olarak kelir. * CO2 zonundaki Fe+2, H2S zonundan gelen SiO2 ile amozitleri oluturur. Eer bu demir H2S zonuna inerse o zaman pirit oluur. )

CO2'ce zengin olan zonda Fe bu sular tarafndan Fe(HCO3)2 eklinde zlr. H2S'li zonda ise ortam, organik maddelerin ayrmasyla meydana gelen amonyak (NH4OH) tarafndan bazikletirilir. Bu bazik ortamda AI2O3 ile SiO2 zlr. CO2'li zonda mobilize olan Fe akntlarla Oli zona srklenir ve burada oksitlenerek limonit veya limonit-silikat oolitleri (glokoni) eklinde dibe kerler. Glokoni oluumu O2 'li zon ile CO2li zonun arasnda meydana gelir. nk O2'li ortamda Fe +3 , CO2'li ortamda ise Fe +2 mobilize olur. Glokonide de her iki deerlikli Fe bulunmaktadr. Fe'li ve Ca'l hidrokarbonatlar CO2'li zonda siderit halinde kelirler. CO2 zonunda znen Fe
+2

, H2S zonundan yukar doru kan SiO2 eriyikleriyle reaksiyona

girerse o zaman dorudan doruya amozit oluur. Bu yzden amozitler, rtlerle i ie karm vaziyette bulunurlar. Eer CO2'li zondaki Fe, H2S zonuna inerse burada H2S etkisiyle pirit oluumu grlr.

107

Denizel sedimanter yataklardan oolitik tipe rnek olarak Lotringen (Fransa), Kanada'da Wabann, ABD'de Bormingen; Trkiye'de ise rendz, amda yataklar verilebilir. Ortalama tenor % 30-40 Fe, % 0.6-1 P'dir. Oolitik detritik tip (Salzgitter tipi) Almanya'da Salzgitter, Pejne, Trkiye'de Glindire yataklar. Tenor % 30 Fe, % 0.6 P'dir. Kimyasal sedimanter (denizel) oluuklardan baka ekonomik nemi olmayan iki yatak ekli daha vardr. 13.3.6.2. Sahil Plaserleri: Sahillerde erit halinde grlen menyetit ve ilmenit zenginlemeleri olup, bunlar ultrabazik kayalarla ilgili birikimlerdir. lerinde ayrd edilemeyecek ekilde % 8-10 Ti (rutil=TiO2) bulunduundan ekonomik deillerdir. 13.3.6.3. Dknt Yataklar: lerinde bulunan silis miktarnn ok olmasndan dolay ekonomik deillerdir. Detritik Fe'li malzemenin litoral kesimlerde birikmesi ile oluurlar. Trmmer cevherleri de denilen bu tipde tanmadan dolay taneler yuvarlaklamtr. Bu detritik materyal litoral ortamda limonit oolitleri ile birlikte killi kumlu bir imento ile birarada tutulmutur. Transgresyondan dolay altta taban konglomeras stte ise limonit oolitleri yer alr. Oolit oluumu yznden bu tr yataklar kimyasal sedimanter olarakta dnlebilir.

13.3.7. Metamorfik Demir Yataklar (tabiritler): Yerkabuunun en ilgin maden yata oluumlarndan biri de Prekambriyen yal ve genellikle az veya ok metamorfize olmu Fe yataklardr. tabiritik yataklara takonit, kuvars bantl cevher gibi isimler de verilir. Dnya Fe retiminin yarsndan fazlasn, dnya rezervlerininde % 60'n kapsarlar. Bu yataklar ayn zamanda bilinen en eski yataklardr. tabiritik yataklar silis ynnden zengindirler ve ince taneli bir yapya sahiptirler. tabiritler genellikle bir kuvars mozayii eklinde rekristalize olmulardr. nce tabakal ve olijistli (Fe mikas) kuvarsitler veya manyetitli kuvarsitler bu ekilde bulunurlar. Oluum: Bnyesinde yksek oranda CO2, halojen ve su buhar bulunduran ilk atmosferin younlamas sonucunda iddetli asidik yamurlar olumu. Bu asidik sular karalarda etkili bir kimyasal znmeye yol aarak, Fe
+2

, Ca

+2

, SiO2, Na+, K+ vb. birok anyon ve katyonlarn denizlere tanmasn

salamlardr. Bylece denizler nemli bir demir ve silis deposu haline gelmitir (ekil 13.8).

108

ekil 13.8: tabiritlerin oluumunun ematik gsterimi Byle bir ortamda Ca+2, Mg+2 ve SiO-4 doygunlua eritiinden, deniz suyunda ykselen pH deeri sebebiyle dolomit ve akmakta (rt) oluacaktr. Burada bilinmesi gereken bir husus ta udur: Fe+2'nin ksmen Fe+3 'e oksitlenip kelmesi iin ortamn yksek pH deeri yannda oksijen'e de ihtiya bulunmaktadr. Bu tip yataklarn olutuu zaman aralnda atmosfer redkleyici olduuna gre deniz suyu oksijeni nereden alacaktr? Baz aratrclar bu dnemdeki oksijen kaynann tek hcreliler olduunu ortaya koymulardr (Cloud (1973), Drever (1974) ). Deniz iinde fotosentez ile retilen oksijen ilk nce demirin oksitlenmesi iin harcanmtr. Bu oksidasyon olaylar mikroorganizmalarn hemen yannda cereyan ettiinden itabiritik Fe yataklarnn iinde yksek oranlarda organik karbon ve yaknlarnda alg stromatolitleri bulunur. Bu karbon muhtevas yksek metamorfizma ile grafit haline dnmektedir. Denizalt volkanizmalar, anlatlan ortamda itabiritik Fe yataklar oluumunu olumsuz olarak etkileyebilmektedir. nk volkanik faaliyet kimyasal Fe ve akmakta oluumlarn

engelliyebilmektedir. Bununla beraber bariz volkano-sedimanter Fe yataklar vardr ve volkanizma ile ilgisi olmayan Fe'li kuvarsitlerden ayrt edilmesi olduka gtr. tabiritik Fe yataklarna oluumlarndaki baz farkllklardan dolay iki rnek gstermek mmkndr. 13.3.7.1. Sperior tipi: Bu tip yataklar ince rt veya kuvars ve Fe cevheri bandlarnn mnavebeli katmanlamasndan olumaktadr. Dk metamorfizma geirenlerde oolitik dokuyu grmek mmkndr. Bu oluumda klastik orijinli materyal bulunmaz. Komu kaya olarak, dolomit, kuvarsit, bitml istler ve rt brelerine sk rastlanr. Minerolojik bileimleri denizin farkl derinliklerinde farkl olmaktadr(ekil 13.9).

109

ekil 13.9: Superior Gl blgesinde Biwabik demir formasyonunda fasiyes dalmn gsteren kesit (Morey,1973).
(a- Alt rt, b-Alt sleyt, c-st rt, d- st sleyt, 1-Kilta, 2-Kireta ve dolomit, 3- Tfl eyl, 4- rt -karbonat, 5Silikat-karbonat, 6-Silikat, 7-rt, silikat, az manyetit, 8-rt, manyetit, az silikat, 9-rt, karbonat, silikat, 10-rt, karbonat, 11-Mercanms rt ve jasp).

Bu tr cevherlemelerde genel olarak Mn muhtevas azdr. Fakat ok nadir olarak Mn'n Fe'e oranla daha fazla olduu yataklar vardr. Brezilya'da (Urukum yata) ve G.Afrika'da (Kuruman yata) olduu gibi. Metamorfizmann iddetli olmas halinde yatakta silikatik ve karbonatik oluumlar azalr. Tenor: % 20-35 Fe'dir. Zengin cevherli zonlarda ise % 66 Fe ve % 0.05 P bulunur. rnekler: Superior (ABD), Labrador (Kanada), Trkiye'de rnek yoktur. 13.3.7.2. Algoma tipi: Bu tipin Superior tipinden fark, yan kayalarn volkanik oluudur (ekil 13.10). Ayrca bu tipte karbonatik ve slfidik fasiyes rneklerine nispeten az rastlanr. Fe oran da Sperior tipine gre dktr. Bileimlerinde yer alan Au ve Zn bazen ana cevher halinde younlap Fe'i yan rn niteliine dntrebilmektedir (Watson , 1976). Tenr: % 30 Fe, % 10-15 SiO2*dir. Bazen yksek Au, Zn deerleri grlr. Algomay rnek verebiliriz. Trkiye'de rnei yoktur.

110

ekil13.10: Algoma blgesinde Helen demir formasyonunun kesidi (Goodwin, 1973)


(1-Asit piroklastikler: a-Orta derecede altere, b- ok altere, 2- Siderit, 3-Pirit, 4- Bantl rt, 5-Orta lavlar)

Son olarak unu syleyebiliriz; itabiritik yataklar oluturan Fe ve Si'in nereden geldii konusunda tartmalar yaplmtr ve karalardaki kilgemyasal znme (James 1966, Lepp ve Goldich 1964) ile volkanik kaynak fikri (Trendall ve Bluckley '1970') tartlmtr. Ancak volkanik faaliyetlerin olmad ortamlarda da bu tip yatak oluumu sadece volkanik oluum fikrinde phe uyandrmaktadr.

111

BLM 14

14. TTAN YATAKLARI

14.1. CEVHER MNERALLER

Cevher Mineralleri lmenit Rutil Anatas Brukit Titanit Titanomanyetit

Forml FeTiO3 TO2 TO2

Tenr %32 Ti %60 Ti % 60 Ti

Younluk 4,5 4,2 4, 2

CaOTiSiO4 Fe3O4-FeTiO3 %10-15 Ti

4,2

14.2. GENEL BLGLER Teknik nemleri olan titan mineralleri ilmenit ve rutildir. Dk zgl arl, elik endstrisindeki salaml ve koroziyona olan yksek direncinden dolay endstride nemli bir cevherdir. Titan 40-50 yldr kullanlmaya balanmtr. Titan alam metali olarak uzay aralar, roket ve uak yapmnda kullanlr.Titanoksit baryumslfat ile karrsa ok gzel bir beyaz renk elde edilmektedir.Titanklorr zellikle sava gemilerinde kullanlan yapay sis retiminde kullanlr. Titan cevheri tenrleri TiO2 cinsinden verilir. lmenit yataklarnda iletilenlerin % 35 TiO2, %40 Fe2O3 tanrleri vardr. Plaser yataklarnda ok daha zengindir. %40-45 titan mineralleri (ilmenit-rutil, titanit),%15 zirkon tenrl olanlar iletilmektedir. Titan retimi pahal bir ilem olduundan kk yataklarn iletilmesi ekonomik olmamaktadr. Yalnzca plaser yataklarda zenginleen rutil, iletme ve hazrlama kolaylndan dolay birka bin tonluk olsalar dahi iletilebilirler.

14.3. TTAN CEVHERLEMESNN OLUUM TPLER

14.3.1. Magmatik Yataklar En byk titan zenginlemeleri likit magmatik evrede olumaktadr. Magmatik eriyiklerde demiroksit ve titanoksitin karlkl znrlk zellikleri erken kristallenen magnetit iinde ilmenitin i eklinde eksolsyonlarnn olumasna sebep olur. Buna karlk daha byk ilmenit tanelerinde hematit eksolsyon lamelleri yer alr. Bu ekilde olumu titan manyetitler % 4-15 TiO2 ierirler ve bu yataklar Ti kazanlmas iin ok az, demir izabesi iin daha ok kullanlr. Gabro masiflerine bal 112

olarak gelien bu tip yataklar Ti iin iletilmez. Fakat bu tip yataklarda titanca ok zengin olanlar seyrek de olsa vardr. ABD deki Adirondaks yatandaki titanomanyetitlerde %22 TiO2 bulunmakta ve iletilmektedir. Gney svete (Runtivare,Taberg) ilmenitin iliren ve damarlar iletilmektedir.

14.3.2. Plaser Yataklar lmenit, rutil ve titanomanyetitler plaserlerde zenginleebilirler. Hindistanda (Kerala) ve Brezilyada ky ksmlarda %60a kadar TiO2 bulunmaktadr. Avustralyann dou kylarnda denizel rutil kumlar byk bir yatak oluturur. Akarsularda da bu gibi zenginlemeler vardr. Plaserlerin kalnl 10-20 metre kadar olabilmektedir. Yuvarlaklamam kumlarn 2/3si rutil tanelerinden oluur.

113

BLM 15 15. VANADYUM YATAKLARI

15.1. CEVHER MNERALLER

Cevher Mineralleri Patronit Deskloizit Vanadinit Karnotit Roskolit Coulsonit

Kimyasal forml VS4 Pb(Zn,Cu)VO4OH Pb3(VO4)3 Cl KCa2(UO2)(VO4)2.3H2O Vlu muskovit Fe(Fe,V)2O4 (Vlu magnetit)

% Vanadyum 28-39 10-14 11 12 4-16

Younluk

6 6,7-7,2 4,5 3

15.2. GENEL BLGLER elik retiminde kullanlan stratejik bir metaldir. Mn, Cr, Mo ve W elikleriyle yapt alamlarda eliin sertliini arttrr. Kullanlma sresini uzatr. Ayrca kimya, seramik ve ila sanayiinde kullanlmaktadr. Vanadyum yalnzca vanadyum mineralinden deil birlikte bulunduu dier minerallerin retimi srasnda yan rn olarak ta kazanlmaktadr. letme askari tenr de bu duruma bal olarak deimektedir. Vanadyumun iletilebilirlik snr %1 V civarndadr. Ancak demir cevherlerinde %0.02 V stndeki tenrler ekonomik olabilmektedir. Vanadyum asvalt ve Fe, U, Al, gibi metallerle birlikte retilmektedir. zellikle demir ile iyon byklkleri birbirine yakn (V+3= 0,68A ,

Fe+3=0,69A;.V+2= 0,72A,Fe+2= 0,82 A) olduundan demirli bileiklerde sk sk rastlanr.

15.3. VANADYUM CEVHERLEMESNN OLUUM TPLER 1-Likid magmatik oluumlar (titanomanyetitlerde) 2-Hidrotermal Pb-Cu-Zn slfrleri ile birlikte 3-Sedimanter ortamdaki oluumlar a) Arid iklimlerde ar metal kelimleri b) Oolitik Fe-cevherlemelerinde c) Bitml istler, asvaltlar ve organizmalarn yapsnda

4-Alterasyon ile ilgili oluumlar (Oksidasyon zonu zenginlemeleri)

114

15.3.1. Likid Magmatik Oluumlar Vanadyum likid magmatik evrede titanomanyetitlerde yer almaktadr. Gelecekteki en byk vanadyum rezervini coulsonitli titanomanyetitler tekil edecektir. yon yaraplarnn benzerlii yznden Fe ve V yer deitirebilmekte ve bylecede demir yataklarnda hemen hemen her zaman V yer almaktadr. svein Taberg cevherlemeleri ve K-Urallarn cevherlemeleri ortalama %0,5 V2O5 iermektedir. Benzer yataklar Hindistanda vardr ve burada tenr %2-8 V2O5e kadar kmaktadr.

15.3.2. Hidrotermal Oluumlar Broken Hill (Rodezya) ve Otavi-Bergland (GB-Afrika) blgelerinde bulunan Pb-Zn-Cu cevherlemeleri vanadyumludur. Ancak burada iletme alterasyon zonlarndaki zenginlemelerden yaplabilmektedir. Otavi-Bergland dolomitlerinin baca eklindeki boluklar ve dolinler krmz renkli ince kumlarla dolmutur. Dolomit bantlarnn d yzleri ve kumta iindeki dolomit krntlar vanadyum cevheriyle birlikte bir kabuk oluturmaktadrlar. Vanadyumlu dolgu cevherlemeleri derinlere doru devam eder ve galenite sfalerite geer. Buna benzer bir tip vanadyum cevherlemesi Broken Hill (Zimbave-Rodezya) Pb-Zn yataklarnn oksidasyon zonunda bulunmaktadr. Buradaki primer slfidik cevherlerin byk blm vanadyumsuzdur. Vanadyum rastlanan kesimlerde % 3,5 V2O5 bulunmaktadr. Bu miktar pesiz st seviyelerdeki kurun vanadinattan ileri gelmektedir.

15.3.3. Sedimanter Ortamdaki Oluumlar 15.3.3.1. Arid klimlerdeki kelimler Manchesterda ve dier bir ok yerde vanadyum Redbed tipi bakr yataklarnda bariz bir ekilde zenginlemitir. Yine Rotliegend (Almanya) kumtalarnda bulunan lekeler halindeki kurun oluumlarnda vanadyum varl gsterilmitir. 15.3.3.2. Oolitik Demir Oluumlarnda Fosforca zengin oolitik demir cevherleri ekseriya bol miktarda vanadyum ieriine sahiptir. Burada iletilen demir cevheri nemli miktardadr. Bu ekildeki bir yatakta Gney Almanya Jura demir cevherlemelerinde % 0,07-0,2 V2O5 bulunmaktadr. 15.3.3.3. Bitumlu istler, Asvaltlar ve Organizmalarn Yaplaryla likili Yataklar Sedimanter oluumlu vanadyum yataklar esas olarak oolitik demir cevherlerinde, bitml istlerde ve asvaltlarda olumaktadr. Baz hayvan gruplarnn ok yksek oranda V iermesi bitml vanadyumlarn nasl gelitiini aklamaktadr. Ortamda zengin fosfor bulunmasda bu oluumlarn biyojenik karakterini ortaya koymaktadr. Ayrca ar ham petrol kllerinin ekseriya V ve Ni iermesi de vanadyumun biyokimyasal 115

bir element olduunu gstermektedir. Mansfeld bitml bakr istlerinde ortalama % 0.058 V bulunmaktadr. Peruda Minasragesdeki bu tip biyojen vanadyum iletilecek lde zenginlemitir. Burada kolloidal vanadyum slfit (patronit) nikelli pirotin ve kkrtl asvaltlarla birlikte, jips retilen Kretase istleri iinde 9 m. lik bir atlakta dolgu olarak yer almaktadr. letilen ktle % 10-30 V kapsamakta ve dnya retiminin nemli bir blmn tekil etmektedir. Rezerv birka 10.000 ton Vmetalidir. Buna ek olarak Lima blmnde daha ok sayda "V" kapsaml asvaltit damarlar bulunmaktadr. Bu oluumlar V ierikli bitml istlerde metamorfizma sonucu yer deitirme ve atlaklara yerleme olaylar ile izah edilmektedir. Bir baka sedimanter oluum Kolorado ve Dou Utahda (ABD) grlmektedir. Burada Karnotit ve dier uranvanadinit mineralleri yaygn impregnasyon dzlemleri halinde ince Jura kumtalarnda bulunmaktadr. Bu cevherlemeler artk uranyum iin iletilmektedir. 15.3.4. Oksidasyon Zonu Zenginlemeleri nemli ikincil zenginlemeler daha ncede sz edilen Otavi (G.Afrika) ve Broken Hill (Rodezya) Pb-Zn yataklarnda gelimitir.

116

BLM 16

16. MANGAN YATAKLARI

16.1. CEVHER MNERALLER

nemli Mineraller Piroluzit Polianit Psilomelan Manganit Vad Hausmannit Rodokrozit Rodonit Braunit MnO2 MnO2

Forml

Tenr (%) 62 62 35-60 62

Younluk 4.8 4.8

Forml kark Mn-oksihidroksitleri grubu Mn2O3.H2O Mn2O3+H2O Mn3O4 MnCO3 MnSiO3 3Mn2O3MnSiO3

4.3

72 48 42 63

4.7 3.5 3.5 4.8

16.2. GENEL BLGLER Yerkabuunun ortalama manganez tenr yaklak % 0.1'dir. Manganez yerkabuunu oluturan elementler arasnda 16. sradadr. letilen yataklarn tenrleri % 25-50 Mn arasnda olduuna gre 250500 defalk bir zenginletirme olmutur. 16.2.1 Cevher Kalitesi ve Kullanld Yerler: Normal olarak cevherin ticari nemi olmas iin % 45-50 Mn ihtiva etmesi gerekir. SiO2 kapsam % 10'un zerinde olmamas gerekir, % 50'lik cevherin fosfor kapsam % 0.3, % 30'luk cevherin (P) kapsam ise % 0.1 olabilir. Al2O3 ise % 3'e kadar olabilir. Kkrt zararl bir elementtir. Karbonatl cevherlerde Mn tenr genelde ok fakir olur. Keza, Mn+Fe kapsam en az % 35 olan ve yeterli kabul edilen Fe'li, Mn'l cevherlerde de durum byledir. Manganez retiminin % 90' elik endstrisinde (metalrji) kullanlmaktadr. Kimya endstrisi ve kuru element retimi iin yksek oranda saf piroluzit aranr. Byle cevherlerde slfid mineralleri kapsam % l'in altnda olmaldr. Karbonat kapsam ise bataryalarda asidik etkiyle kprme yaptndan zararldr. 16.2.2. Jeokimyasal zellikler: Birok aratrcnn deneylerle vard sonuca gre Mn, karbonatl sular ve sulandrlm H2SO4 tarafndan Fe'den daha kolaylkla zlmektedir (Lindgren, 1973). Solsyona geen Mn, Fe'den ok sonra oksitlenmektedir.

117

Manganez daha ok bikarbonat, nadiren slfat ve ksmen de fosfat halinde solsyonlara geer. Oksidasyona urayan Mn; piroluzit (MnO2) veya psilomelan (veya Waad) halinde, ender olarak da manganit (MnO3.H2O) olarak kelir. Jel haldeki kelti daha sonra kristalleir. kelme olaynda bakterilerin de tesiri, vardr. Oksitleyici ortamda piroluzit oluurken, orta deerde Eh ve pH'li ortamlarda hausmanit (Mn3O4), manganez karbonatlar (rodokrozit MnCO3) veya Mn-silikatlar (rodonitMnSiO3) kelir. Tamamiyle indirgeyici ortamlarda Mn-slfid (alabandit-MnS ) veya manganozit (MnO) oluur. Alabandit ve manganozit iin gerekli olan dk Eh ve pH artlar sedimanter ortamlarda gereklemez. Bu yzden bu tr oluumlarda bu minerallere rastlanmaz. 16.2.3. Mangan Cevherlerini letme artlar: Bu yataklar, yzeyde ve yzeye ok yakn olduklarndan genellikle ak iletme, bazen da s yeralt iletme metodlaryla iletilirler. Mangan yataklar genellikle byk hacim kaplamazlar. Ayrca olduka kolay zenginletirilebilen cevherler olduklarndan ve byk yataklarn iletilebilmesi iin dahi az bir yatrma ihtiya duyduundan birka onbin tonluk rezervleri bile ekonomik olarak deerlendirilebilir. Kimya sanayi cevherleri iletme artlar ise 3000-5000 tonluk rezervleri ile ekonomiktirler. Yatak Byklkleri 5.000 tonluk yataklar = ok kk yataklar 50.000-250.000 tonluk yataklar= Orta byklkte, 250.000-1.000.000 tonluk yataklar= Byk yataklar.

16.3. MANGANEZ YATAKLARININ OLUUM TPLER: 16.3.1. Hidrotermal Yataklar ok sayda, nemsiz filon eklindeki yataklardr. Bu filonlarn en nemli cevherleri siyah mangan oksitleri yani psilomelan ve piroluzit bata olmak zere manganit, braunit ve hausmanittir. Bu tr cevherlemelerde % 0.1 U ve V bulunabilir (Almanya'da baz yataklar). Bu cevherli filonlar epitermal ve ksmen de teletermal safhaya aittir. Kimya endstrisi iin ok iyi kaliteli Mn bulundurmalar yannda bu yataklar boyutlarnn kkl yznden, sedimanter oluumlara gre ok nemsiz kalmaktadr (Balkesir ve Adana'da baz kk yataklar). 16.3.2.Volkanosedimanter Yataklar Volkanosedimanter tipte, cevher tabakalar lavlar veya tflerle birlikte bulunur. Oluumlar bu tr Fe yataklarnn oluumuna benzer. Bu tip yataklarn tenr dk olup, ikinci bir zenginlemeyle ykselebilir. Fe yataklarnda olduu gibi bu ortamda da silis boldur. Ankara (Kzlcahamam), Antalya ve Zonguldak'da grlr. Hidrotermal ve volkanosedimanter yataklar dnda cevherlemeye rastlanmaz. Buna ramen kontakt pnymatolitik olarak kabul edilebilen baz yataklar vardr (sve'te ki Langbon gibi). 118

16.3.3. Sedimanter Mn Yataklar Sedimanter yataklar oluturan manganezin kayna baz yazarlara gre 4 farkl ekildedir (Wissink, 1972). Bunlar; 1. Yzeye yaklaan intrzyonlar veya lav klaryla ilgili hidrotermal solsyonlar, 2. Mevcut kayalarn yzeysel alterasyonu (rnek Trakya Mn cevheri yataklar, ekil 16.1), 3. Scak denizalt lavlar zerine deniz suyunun etkisiyle Mn'in aa kmas, 4. Denizel sedimentlerin kimyasal alterasyonuyla Mn aa kmas.

ekil 16.1: Trakya Manganez Cevheri Yataklarnn Oluumu ( E. Boraya gre). Mn'n Fe ile likisi: Fe ile Mn'n birbirlerinden ayrlmalarn sularn pH deeri kontrol eder. Asidik sular manganezi demirden daha uzun mddet solsyon halinde tutar. Daha az asid ve alkalin ortamlarda pH'nn ani artyla Fe ve Mn birlikte okside olarak kelirler. Tabiatta bulunan Fe bileikleri Mn ile karlatrldnda daima daha az znr ve Fe iyonu her trl Eh-pH artlarnda Mn iyonundan

daha kolay oksitlenir. Yani ortamdaki Mn konsantrasyonu ok fazla olmamak kaydyla her iki metali kapsayan solsyonda Fe, Mn'dan daha nce kelir. Sedimanter Mn Yataklarnn Oluumu: Sedimanter Mn yataklarnn oluumu iin her eyden nce ortamda Mn konsantrasyonunun artmas gerekir. Ortama Mn ilavesinin 4 farkl olay tarafndan mmkn olabilecei yukar aklanmt 119

(Hidrotermal solsyonlar, karalardan tanma, denizalt volkanizmas ve denizel sedimentlerin alterasyonu). Mn ve Fe kaynak ne olursa olsun az ok asid karakterli sular tarafndan tanrlar. Belli bir ortamda toplanan Fe ve Mn orada pH deerine gre kelirler. yonlarn konsantrasyonlar da kelmeyi dorudan etkilemektedir. nk, kelme pH=8'in hemen altnda bir deerden itibaren balamaktadr. Ancak bu pH snrnda, ortamdaki metal eriyiklerinin 2-10 mikrogram/litre olan znme snrn amalar gerekmektedir. Buna ortamn n konsantrasyonu da denilir. Ortamn fizikokimyasal artlar ve n konsontrasyon yannda, sedimantasyon hz da geerli tenre sahip bir manganez yatann oluabilmesi iin bulunmas gereken artlardandr. Sedimantasyon hz, mangann dalmamas iin olduka yava olmaldr. pH deeri 7.8 deerini gememelidir, pH deeri eer 7.8'in zerinde olursa mangann kalkerler iinde dalmas sz konusu olabilir. n konsantrasyon ortam ok asit ise, Fe ve Mn ayrlmaz ve oluan yataklar esas olarak demirli olur. kelmeyi salayan pH art ani olursa yine ayrlamazlar ve mangan demir iinde dalm olarak bulunur. pH'nn art dereceli ise Fe ve Mn ayr ayr kelir. Bu eit yataklanmalar itabiritik yataklarda grlr. tabiritik tipler haricinde Mn yataklaryla birlikte byk Fe yataklar bulunmamaktadr. Mn ile birlikte Fe yataklarnn bulunmayn karalardan alterasyon sonucu olan Fe getiriminin azlyla aklayan aratrclar vardr (Henett, 1966). Aslnda bunu Fe getirimi azlyla aklamak doru deildir. nk ortamda yeterli Fe konsantrasyonu olduu halde kelmeyi asidlik derecesi kontrol etmektedir. Eer ortam hafif asid ise o zaman Mn kelmeyip zeltide kalr, Fe ise detritik sedimentler ierisinde dank halde kelir ve bir yatak oluturamaz. Manganez cevheri tabakalar yan kayalar iinde genellikle ok belirgin olup, dikey geiler ok ani olmaktadr. Tf, kuvarsit, kumta, kil, seyl ve kalkerlerde MnCO3 veya MnO2 konkresyonlar halinde bulunur. Derin deniz yataklarnda bulunan manganez yumrular okyanustaki kimyasal bir keltiden ziyade krmz pelajik amurdan ayrlan bir denizalt rn olarak kabul edilmektedir. Manganez yataklar da kydan derinlere giderken Fe yataklarnda olduu gibi bir sralanm gsterirler. Mesel, Dnyann en byk yataklarndan biri olan Kafkasya'daki iyatura denizel manganez yatanda oksitli cevherler sahilin yaknnda (piroluzit, psilomelan) olumutur. Bu minerallerde Mn (4) deerlidir. Biraz daha uzakta manganit hkim duruma geer ki, burada Mn(3) deerlidir. Manganezin (2) deerli olduu karbonatl cevherler sahilden daha uzak kesimlerde slfrlerin grnmeye balad derin ksmlarda kelmitir. iyatura Mn yata granitik ve volkanik temelin alterasyonu sonucu olumutur (ekil 16.2). Tenr % 40 Mn'dir. Cevherleme Kretase kalkerleri ve bunun stndeki ince konglomera tabakas zerinde olumutur. Konglomera tabakas kalnlatka cevher tabakas da kalnlamaktadr. Havzann bir baka kesiminde cevher tabakas kumtalar zerine gelir. Cevherleme ince taneli kumtalaryla 120

ardkl eitli kalnlkta tabakalar serisi halindedir. Toplam iletilebilir kalnlk 2-3 m. arasndadr. Cevherleme ~ 34 km2'lik bir alana yaylr. Daha zengin olan alt ksm st ksmdan 5 cm kalnlndaki ince bir oolitik demir seviyesi ile ayrlmtr. Oolitik yapda olan Mn cevherlemesi yer yer masif cevhere gei gsterir. Oolitlerin aplar 1-10 mm olup, byk oolitler alt seviyelerde bulunur. Oolitler ardkl olarak piroluzit, psilomelan ve manganitten olumu olup, ekirdek kuvars taneleri veya fosil paralarndan ibarettir (Routhier, 1963).

ekil 16.2: iyatura Manganez yataklar jeolojik dikme kesiti (Betekhtine, 1951). kinci bir rnek olarak Fas'ta bulunan mini yatan verebiliz. Oolitik yap grlmedii iin bu yatan orijini ok tartmaldr. Bazlar oluumu hidrotermal solsyonlarla dolomitlerin metasomatizmas eklinde aklarken, bazlar da cevherlemeyi sedimanter oluumla izah etmilerdir. Nihayet iki gr birlikte mtala edilerek hidrotermal-sedimanter asll olabilecei fikri kabul edilmitir. Gl Ortam Yataklar: Mn konsantrasyonunun gl ortamnda artmasyla bu tr yataklar oluabilir. Mangann kayna daha ok yeralt su seviyesinin znm iyonlardr. Almanya ve Danimarka'da bu tr yataklar vardr.

121

16.3.4 Bozunma (Alterasyon) Yataklar Demir cevherindeki oluum mekanizmas mangan iin de geerlidir. Oksidasyon zonlarndaki mineraller piroluzit, psilomelan gibi mangan oksitlerdir. Alterasyon ile oluan nemli Mn cevherlemeleri daha ok bozunma art (lateritik) oksitli cevherlerdir. Artk Mn konsantrasyonlar manganezli kayalarn altere olmas ve serbest kalan manganezin birikmesi sonucu meydana gelirler. Gerek say ve gerek tenrleri asndan metamorfiklere oranla daha az ve nemsizdir. 16.3.5. Metamorfik Mangan Yataklar Ekonomik deer tayan yataklardr. Kaliteleri yksektir ve tenrleri % 40-50 Mn olabilmektedir. Metamorfik Mn yataklar iki grupta incelenebilir. 16.3.5.1. Manganez kuvarsitleri ve istleri: Yksek tenrl yataklar olup, oksitli cevherlerle ok miktarda kuvarstan ibarettir. Cevher mineralleri braunit ((3MnFe)3 O3.MnSiO3), hausmannit (Mn3O4) ve biksbiyit (=siteparit) tir ((MnFe)2 O3). 16.3.5.2. Manganez silikatlar: Bunlar daha ok gnays ve epidot istlerde oluurlar ve ekonomik deillerdir. Ancak bazan manganez oksit mercekleri oluturabilirler. En nemli mineralleri, spessartin (Mn,Al) silikat ve rodonittir (MnSiO3). Ayrca bunlarla birlikte mangan-demir-olivin=knebolit (MnFe)2SiO4, tefroit (Mn2SiO4), mangan-epidot gibi minerallerde bulunur. rnek olarak; Afrika ve Hindistan'da baz yataklar verilebilir.

122

BLM 17

17. KALAY YATAKLARI

17.1. CEVHER MNERALLER

Cevher Mineralleri Kassiterit Stannit Teallit Frankeit Klindirit Kanfildit

Forml SnO2 Cu2FeSnS4 PbSnS2 5PbS.3SnS2.Sb2S3 3PbS.4SnS2.Sb2S3 Ag8Sn(Ge)S6

%Sn 79 27

Younluk 6,8 4,4 6,4 5-5.5 5,4

Not: Kassiterit ve stannit pegmatitik-pnymatolitik, Teallit, Frankeit, Klindirit, Kanfildit subvolkansal safha

17.2. GENEL BLGLER 17.2.1. Kullanm alanlar: Cevher yata oluturmada, bunlardan yalnzca kasiteritin nemi vardr. Kalay en ok teneke retiminde eitli kaynak ilerinde metal alamlar yapmnda (bronz) otomobil sanayiinde kullanlmaktadr. 17.2.2. Cevher Kalitesi: Kalayn cevher olarak kalitesi bata tenr ve kasiterit mineralinin tane iriliine gre deiir. Kompleks oksidik ve slfidik cevherler ok zor ayrlp zenginletirilebilir ya da hi kalay konsantresi elde edilemez (Stannit ve dierleri). Pratik anlamda btn kalay yataklarnda kasiterit taneleri 1 mmnin stnde olurlarsa kolay zenginletirilebilen cevher yataklardr. Tane boyu 1 mm nin stnde olan yataklar kk (5 bin-20 bin ton rezervli) olsalar bile iktisadi deer tarlar. Bunlarda iletme snr % 0.2-% 0.3 Sn civardndadr. Pegmatit damarlarnda grlen orta byklkteki cevherlerde ise iletme tenr % 0.8 Sn dr. Tane bykl 0.01 mm-0.2 mm arasnda olan cevherlerin zenginletirilmeleri mmkn deildir. Byle ince olan bir cevher % 65 SnO2 ihtiva etmesine ramen iletilemernektedir (Rusyada). Plaser yataklarda cevherin iktisadi deeri rezerv ve tenr yannda stndeki rt tabakasna baldr. letmeye gemi byk rezervli plaser yataklarda asgari tenr 100-250 g/m civarndadr. Cevherlemenin tenr yksek ve elle ayrma imkan varsa o zaman 200-300 ton Sn metal rezervi iktisadi olarak kabul edilebilir.

123

17.3. KALAY YATAKLARININ OLUUM TPLER

Kalay cevnerlemeleri granit intrzyonlarna bal olup onun iinde ya da d ksmda kontakt blgelerde oluur. Pegmatitik pnymatolitik ve hidrotermal ile subvolkansal safhalarda primer olarak oluabildii gibi kasiterit kimyasal etkilere dayankl, ar ve dilinimi olmayan bir mineral olduundan plaserlerde zenginleebilir.

17.3.1. Pltonik Safha Yataklar Kalay asidik granitlerden gelen kalnt zeltiler iersinde zenginleen en nemli metallerdendir. Kalay yata oluturabilen granitlerin tonunda 15-50 gr Sn bulunur. Steril olarak kabul edilenlerde ise 310 gr Sn vardr. Kalnt zeltilerde zenginleen kalay kolay uucu maddelerle karmak bileikler oluturarak pegmatitik safhada kasiterit yataklarn oluturur. Ayn artlarda kasiteritle birlikte volframit, topaz, kuvars, Li-mikas ve apatit gibi mineraller de yer alrlar. Kasiterit oluumu zeltilerin yan tala temas ile yantataki kasiteritleme eklinde de olabilir. Kalayca zenginlemi zeltilerin granitin iersinde kelmesi eklindeki oluumlara otopnymatolitik oluumlar denilir. Artk solsyonlarn graniti bu ekilde deitirmesi ile greyzenlemi granitler meydana gelir (ekil). Grayzenlemede biyotit, muskovit, serizit ve Li-mikasna dnerek, feldspatlar topaza dnr. Granit iinde ince atlak sistemlerinde kayata impregnasyonlar eklinde grlen klorit+kasiterit+kuvars oluumuna "svitter cevherlemesi" denir.

124

ekil 17.1: Baz kalay greyzen cevher ktleleri (Evans, 1988).


(A: ekoslovakya, Cinovec kesiminden, B: DDR, Sadisdorf, C ve D: Kanada, Nova Scotia, Dou Kemptvillenin haritas ve kesiti. A - B Baumann (1970) 'den ve C - D Richardson ve di. (1982)'den alnmtr. )

Otopnymatolitik oluumda kasiterit minerali ile volframit de nemli olabilmektedir. Ayrca, molibdenit, arsenopirit, pirit ve arasra da uranyum, bizmut ve bakr slfrleri de oluuma katlabilmektedir. rnekler: Erzgebirge Sn yataklar (Almanya) Alt Permiyen kuvars porfirlerini kesen bir granit intrzyonuna bal olup tenr % 0. 3-0.9 Sn'dr (ekil 17.2-ekil 17.3). Kornuvay yataklar (ngilterede) granit-ist kontanda olumulardr (ekil 17.4). Almanyada st Karbonifer yal kuvars porfir ve granit porfirler iine sokulum yapan birok garanit stoklarnn takke kesimlerinde Sn yataklar bulunmaktadr. Granit porfirin granit stoku yerleimi srasnda tam soumam olmas ve aty oluturan kesimlerde krk ve atlaklarn bulunmamas magmatik akkanlarn burada tutulmasn salamtr. Bu zellik granitik kubbenin ve zerindeki porfirlerin de ksmen grayzenlemesini salamtr. teki granit stoku ile iine yerletii d granit arasnda pegmatitik bir kuak gelimitir. granitin gaz bileenleri bu pegmatitik kua ve dtaki graniti etkilemitir. Attenberg grayzeninin derinlii 230 m ap 300400 m olan bir mostras vardr. Cevherleme grayzen iinde kalnl 0,060,1 mm olan ok ince damarcklardan (stovrk) oluur. % 3 Sn ierikli kaya ktlesi tm ile karlarak iletilmektedir. 125

Dnyann en byk kalay yata Malaya yarmadasnda eitli tiplerde kasiterit cevherlemeleri eklinde olan yataklardr. Burada damarlar enjeksiyon yataklar ve kontakt oluumlar eklinde olup bir ksm granit iinde bir ksm ise istler ve kiretalar iindedir. Bu primer cevherlerden oluan plaser yataklardan daha ok rn alnmaktadr. Bu tip yataklara ayrca Bolivya Nijerya, Avustralya, spanya gibi lkelerde rastlanr.

17.3.2. Subvolkanik safha Kalayn hidrotermal ve subvolkanik oluumlar cevher mikroskobik incelemelerle son zamanlarda bulunmutur. nceleri yalnzca pegmatitik-pnymatolitik safhalarda olutuu biliniyordu. Pnymatolitik kasiterit ile hidrotermal (meso) kasiteritlerin arasnda baz farklar vardr. Pnymatolitik olanlar tknaz olup piramid yzeyler gelimitir. Hidrotermal olann ise, prizma yzeyleri daha iyi gelimitir. Kasiterit pnymatolitik oluumda ikizlenme gsterirken, hidrotermal olanlar hi gstermezler veya ok nadir bulunur. Ayrca hidrotermal oluumda parajenez de farkldr. Burada artk stannit ve teallit gibi slfrl kalay mineralleri meydana gelmektedir. Dk scaklklarda (epitermal) oluan kasiteritler ise inecikler eklindedir. Yeryer kollaidal kelme belirtileri de grlr. rnek: Bolivya, ABD ve sapanyada grlr. Bolivyadaki Lallagua yatanda eitli safhalar tespit edilmitir. 1.Saf ha (Pnymatolitik): Kassiterit, volframit, molibdenit (kuvarl, turmalinli) 2. Safha (Katatermal): Pirit ve pirotin 3.Safha (Mesotermal): Frankeit (Sn) , siderit, mangankarbonat 2. Sedimanter Sn Yataklar: Alterasyona kar ok dayankl olan kasiterit minerali bu zelliinden dolay plaser yataklarda ok kolay zenginleebilen bir mineraldir. Dnya kalay retiminin %70'i plaser yataklardan salanmaktadr. Bu tip yataklara Malezya, Nijerya, in ve Avustralyada rastlanr. Trkiyede pegmatitik-pnymatolitik oluumlar ok azdr. Bu yzden her iki tip Sn-yata oluumu da yoktur denilebilir. Ancak hidrotermal evreinn kata-meso zonlarna doru kalay yata bulmak mmkndr.

126

ekil17.2: Clinovec (Zinncald, Erzebirge ) Yatanda Bir Flze ( R. Beck'e gre).

ekil 17.3: Altenberg (Erzgebirge, Dou Almanya) Kalay yatandan geen bir kesit ( G. Sehlegel'e gre).

ekil 17.4: Kornuvay Yataklarnda Parajenezlerin Sentezi (Schneiderhhn'e gre)

127

BLM 18

18. MOLBDEN YATAKLARI

18.1. CEVHER YATAKLARI

Cevher mineralleri Molibdenit Vulfenit Povellit Molibden Oker

Kimyasal Forml MoS PbMoO4 CaMoO4 ~FeO.MoO3.8H2O

Mo % 60 26 50 60

Younluk 4.8 7 4.3 -

18.2. GENEL BLGLER 18.1.1. Kullanm Alanlar: Molibden daha ok zel elik retiminde kullanlr. Ayrca yksek scaklk metali retiminde, elektroteknikte, lamba retiminde, boya endstrisinde ve tp alannda kullanlmaktadr. 18.2.2. Cevher Kalitesi: Derinlerde bulunan byk yataklarda iletme snr tenr ortalama % 0,3 MoS (% 0,2 Mo) dir. % 50 nin zerinde Mo konsantrasyonlu cevherlerde, % 0,3 den fazla Cu ve ok daha az miktarlarda olsalar dahi Ca, Ba ve P arzu edilmez. Slfrl Mo cevherleri yksek randmanla (% 9095) zenginletirilebilir. Fakat oksitli molibden cevherleri zenginletirilemez veya ok dk randmanla (%30) zenginletirilebilir. Molibdenli cevher damarlar ok incedir. Bu yzden gerek molibden tenr iletme annda yan kayala karma mecburiyetinden dolay damar tenrnden 2-3 kat daha dktr. Stokvrk tipi cevherlemede ise cevherin yan kayata dalm ksmen homojen olduundan tenr yn tenrne yakndr. Son teknolojik gelimelere gre molibden porfiri bakr yataklarnda yan rn olarak nem kazanmtr. Byle yataklarda Mo, % 0,004 deerinde olsa bile faydaldr. Molibden bilhassa pegmatitik-pnymatolitik safhada W ve Sn ile birlikte oluur. Wolfram ve kalay cevherin deerini artrabilir. Molibden cevheri hazrlama tesisleri olduka pahaldr. Bu yzden ekonomik bir iletme iin yaklak 5 milyon ton rezerv (buda 10.000 ton metal rezervine eittir) gereklidir. 18.3. MOLBDEN YATAKLARINI OLUUM TPLER Molibden esas itibariyle granitik ve dioritik magma intrzyonu neticesinde molibden slfr olarak meydana gelir. MoS kuvars ile ve bazen kk miktarda volframit, pirit, kalkopirit, bizmutinit ve dier slfitlerle birlikte bulunur. Impregnasyon eklindeki hidrotermal bakr yataklar ve porfiri bakr yataklarda ekseriya Mo ihtiva eder (ekil 18.1). Bir dier oluum ekli de karbonatl kontakt metasomatizma olaylar sonucu ortaya kabilir. 128

ekil 18.1: Dnya'daki balca porfiri bakr ve molibden yatak blgeleri. Gncel plaka snrlar ve Mesozoik-Senozoik da zincirleri de ekilde gsterilmitir. Molibdenit alterasyon ile Mo -oker denilen sar renkli, ufalanabilen, bu zellii ile de kolayca ykanp tanabilen bir minerale dnr. Bu tanmadan dolay oksidasyon zonu ok fakirleir. Kurun yataklarnn oksidasyon zonunda oluan ve ok kere vanadyum cevheri ile birlikte bulunan vulfenitin oluumu tartmaldr. nk alttaki primer cevher olan galenit molibden kapsamamaktadr. O zaman buradaki molibdenin kayna kurun cevherlemesine komu olan sedimanter kaya kelimleri olmaktadr. Ortama tanan Moli malzeme burada Mo zenginlemesini salayabilir. Baz Mo-W cevherlemeleri volkanosedimanter oluumla da izah edilmitir (Gney Norve). Dnyann en byk molibden yata (100 milyon ton rezervli) ABD'deki Climaks yataklardr (ekil 18.2). Burada cevherleme koni eklinde bir granit intrzyonuna baldr. Bu intrzyona bal olarak eitli oluum ekilleri meydana gelmitir. Mo orta ksmlarda gelimitir. Granit masifi zerindeki kubbede ise pirit, galenit, sfalerit, kalkopirit, volframit, topaz, fluorit gibi mineraller olumutur. Cevher tenr % 1 molibden slfrdr. Kayalk dalarnda (ABD) Antekambriyen granitlerini ve Karbonifer ist ve kumtalarn kesen Tersiyer yal monzonitlerle ilikili yataklardr. Cevher Prekambriyen graniti ierisinde silislemi bir kuakta bulunmakta ve % 0,84 MoS2 iermektedir. Cevher ierikli granitler serisitleme, silisleme ve piritleme gstermektedir. Yer alt iletmesi yaplan cevherin derinlii bilinmemektedir.

129

Sekil 18.2: Climaks (Kolorado, ABD) Molibden yata haritas ve kesiti ( C.A. Lamey'e gre) Saf kuvars damarlarnda, baka refakat minerali bulunamadan, molibdenit bulunabilir. rnek Keskin ve Uluda molibden yataklar. Kontakt yataklara rnek olarak atalda (Balkesir) molibden yata verilebilir. Bu tiplerin iktisadi deerleri yoktur.

130

BLM 19

19. VOLFRAM YATAKLARI

19.1. CEVHER MNERALLER

Cevher Mineralleri Volframit Ferberit Hbnerit elit

Forml (Fe,Mn)WO4 (FeWO4) (FeWO4) CaWO4

W% 64

Younluk 7,5

64

Not: Volframit Feli ve Mnl volfram minerallerinin kat eriyik oluturmasyla oluur. Bu u bileenler tabiatta saf halde bulunmaz Reinit: ierisine demir alarak gelimi elit mineralidir.

19.2. GENEL BLGLER 19.2.1. Kullanm Alanlar: Volfram elik retiminde kullanlan bir alam metalidir. Ayrca volfram karbit ile volfram metali retiminde ve az bir ksm boya ve cila endstrisinde kullanlr. 19.2.2. Cevher Kalitesi: letme snr tenr damar eklinde olanlarda % 0,7 WO3, stok eklindeki cevherlerde % 0,3 WO3. Bu deerler byk rezervli yatakalarda % 0,2 WO3e kadar debilir. Sedimanter yataklarda altn gibi faydal yan rnler varsa iletme alt tenr deeri biraz daha der. Volfram konsantresi ticari kymeti olabilmesi iin ortalama % 65 WO3 ihtiva etmelidir. Bu konsantrede zararl bileenlerden Arsen (As) Antimon(Sb), fosfat (P) ve bakr en fazla % 0,2 olmaldr. Eer bu zararl bileenler konsantre elde ederken kolayca ayrlabiliyorsa ve tenrleri fazla ise yan rn olarak faydal elementler haline gelebilirler. Volfram yataklar genelde kk yataklar halindedir. Kymetli bir mineral olduundan yllk 50 ton konsantre reten yataklar iktisadi olabilmektedir.

19.3. VOLFRAM YATAKALARININ OLUUM TPLER Volfram ok asidik granitlere bal olup kalay ve Mo ile ortak jeokimyasal zellikler gsterirler. Esas olarak kalay cevheri ok defa granitin iinde, fakat volfram daha ok granit-ist kontaklarnda oluurlar. En nemli cevher minerali olan volframit pegmatitik ve pnymatolitik-katatermal kuvars damarlarnda ortaya kar. Bazan da mesotermal oluumlu, altnl kuvars damarlarnda oluur. Ekseriya 131

ok yksek scaklklarda oluanlar Mn muhtevas ok fazla olan volframitler eklindedir. Nispeten dk scaklklarda oluanlar ise yksek demir muhteval volframit (ferberit) olmaktadr. Pegmatitik oluumlar daha az grlen yataklar olup, burada umumiyetle volframit, kasiterit (Sn) ve molibdenit ile beraber bulunur. Pnymatolitik damar ve impregnasyonlar eklindeki yataklarda yine volframit, kasiterit ve molibden ile birlikte bulunurlar. Molibden kalaya oranla biraz, daha az bulunur. Pnymatolitik oluumdan hidrotermal oluumlara gei artlarnda arsenopirit, elit, bizmut, florit, grlr. Scakln biraz daha dm bulunduu artlarda ise kalay, demir, bakr, inko slfidler oluur. Gang kuvarstr. Hidrotermal volfram minerallemesi grlrse de nemli cevherlemeler oluturamazlar. Scakln dmesi sebebiyle daha ok slfidli mineraller oluur. Burada da esas gang minerali kuvarstr. Hidrotermal artlarda elit minerali de oluabilir. Kontak metasomatik oluumlarda granit ile karbonatl kaya kontaklarnda iletilebilir oranda kalsiyumlu volfram yani elit oluur. elit yannda kontakt zonunda granat, hadenberjit, epidot, pirotin, florit, pirit, molibdenit, kalkopirit, galenit gibi minerallerde yer alabilir (ekil 19.1). elit beyazms mavi flresans zellii ile karakteristiktir. Mo muhteval elit ise sarms flrasans zellii gsterir. Bu zellik elit prospeksiyonunda faydalanlan bir zelliktir. Uluda ve Keban yata bu tipe girer.

ekil 19.1: Brawstone Kaliforniyadan bir kesit (Jensen and Batemen,1981) 132

19.3.1 Uluda elit Yata Bu yatak Hersiniyen granit intrzyonuna bal bir yataktr. Cevherleme granodiyorit pltonu ierisinde yatk bir senklinal gibi kvrlm mermer tabannda bulunur (ekil 19.2).

ekil 19.2: Uluda (Bursa) volfram yatandan kesit (Kaaden ve di.'e gre basitletirilmitir). Yksek scaklktaki eriyik ve gazlar atlak, krk ve katman yzeyleri boyunca yan kayac etkilemiler ve bylece cevherlerneyi salamlardr. Mermer granit kontanda sondajlarla tesbit edilen taban cevherinde elit yannda volframit te bulunur. Kalnl (5-55mm arasndadr. Ortalama % 0.8 WO3 kapsar. Skarn cevherlemesi mermerlerin iinde olumutur. Volfram minerali elit olup tenr ortalama % 0.6 dr. Burada skarn mineralleri yannda eitli slfid mineralleri kalsit, grafit ve apatit gibi mineraller de bulunur. Uluda yatann rezervi 15 milyon tondur.

133

BLM 20

20. KURUN VE NKO YATAKLARI

Kalkofil karakterli (Se duyarl) olan her iki elemente, ikisinin birlikte oluturduu yatak tiplerinde rastlanr. Jeokimyasal zelliklerinin ortak oluu sebebiyle birlikte mtal edilecektir.

20.1. CEVHER MERALLER

1. Pb Cevher Mineralleri Galenit Seruzit Anglezit Jamesonit Jordanit Boulanjerit Piromorfit Mimetizit Vulfenit 2. Zn Cevher Mineralleri Sfalerit (inkoblend) Vurtzit Smitsonit Hemimorfit Hidrozinkit

Forml PbS PbCO3 PbSO4 Pb5FeSb6S14 Pb4 As2S7 Pb5Sb4S Pb5CI(PO4)3 Pb5CI(AsO4)3 PbMoO4 Forml ZnS ZnS ZnCO3 H2Zn2SiO5 Zn5[(OH)6(CO3)2]

% Pb 86 77 68 40-50 70 55 82 (PbO) 75(PbO) 62(PbO) % Zn 60-67 60-67 52 54 60

Younluk 7,5 6,5 4,0 5,62 6,4 6,0 6,8 7,2 6,5 Younluk 4,0 4,0 4,3 3,5 3,5

20.2. GENEL ZELLKLER 20.2.1 Kullanm Alanlar: Kurun'un atom arl 207.19, younluu 11,4 ergime noktas 327,4 C kaynama noktas (760 mmHg basnc altnda) 1620C'dir. Pb adi metaller arasnda korozyona kar en dayankl bir metaldir. Bu zellikleri ile eskiden beri boru ve eitli yap malzemelerinin yapmnda, lehimlerde, boyalarda, matbaa harfi dkmnde, silah sanayiinde kullanlmtr. Gnmzde kullanm alanlar daha da artmtr. En ok akmlatr bataryalar yapmnda, yksek oktanl benzin imalinde, elektrik kablolarnn korunmasnda ve daha birok alanda kullanlmakdadr.

134

Mavimsi beyaz bir metal olan Zn'un atom arl 65,38 zgl arl 7,13gr/cm, ergime noktas 419 C ve kaynama noktas 906 C'dir. Dier metallerle kolayca alam yapabilme zelliinden dolay endstride ana maddesi Zn olan alamlarn yaplmasnda kullanlr. 20.2.2. Cevherin Kalitesi Kurun-inko yataklarnn kalitesini gsteren en nemli konu Pb-Zn tenr olmakla birlikte kaliteyi etkileyebilecek baka zellikler de vardr. Bu zelliklerden biri cevherdeki zararl ve faydal bileenlerin tenrleridir. Ayrca cevher zenginletirme ile yatan iletilmesi konularndaki zellikler de kaliteyi etkiler. Tek Metalli Slfrl Cevherlerde: - % 2-4- Pb olanlara fakir cevher, - % 4-12 Pb olanlara orta zenginlikte cevher, - % 12- Pb'den fazla olanlara zengin cevherler, denir. Kurun- inko yataklar iin durum biraz farkldr. Yataklarn zelliklerine gre iletilebilme tenr deimektedir. Ancak zenginletirme problemi olmayan, normal iletme artlarna sahip yataklarda iletilebilme snr % 5 Pb+Zn dur. Uzunca sreler iletilmi ve yeni tesislere ihtiya gstermeyen byk yataklarda % 2 Pb'lik bir tenor dahi iletilebilir (ABDde Missouri yataklar gibi). Dier Bileenler: Pb-Zn cevherlerini dk tenrlerde dahi ekonomik yapan faydal bileenler vardr. Kadmiyum, sfalerit iinde iz element olarak bulunur. Eer cevherlerde % 0,01-0,2 Cd tenr varsa bu sevindirici bir durumdur. Tenr % 0,3 - 0,4 Cd'a karsa bu cevhere zengin Cd'lu cevher denir. Cd zenginletirmede Zn konsantresinde toplanr. Bizmut % 0,001 Bi tenr stndeki deerler iin ekonomiktir. Bizmut Pb konsantresinde toplanr. ndiyum iz elementi % 0,0002 tenrnn stndeki deerlerde iktisadi deer tar. Zn konsantresinde toplanr. Galyum iin bu deer % 0,001, Germanyum iin ise % 0,001- 0,01 arasndadr (ZnS'e bal). Sfaleritin Co muhtevas eer % 0,01- 0,02 arasnda ise ekonomik olmaktadr. Bu element Cu ve Zn konsantrelerinde toplanr. Ayrca molibden (% 0,001-0,03), selen (% 0,03) ve talyum (% 0,001) cevher iin faydal elementlerdir. Antimon (Sb) Pb-Zn cevherlerinde zararl bir bileen olmakla birlikte tenr % 0,001 Sb deerinden fazla olmazsa kat Pb imalinde kullanlabilir.

135

20.3. KURUN- NKO YATAKLARININ OLUUM TPLER: Pb ve Zn kalkofil karakterde elementler olup, bilhassa endojen ortamda umumiyetle dier nemli kalkofil elementlerle (mesel Cu) birlikte slfitler eklinde maden yataklarn olutururlar. Cu daha ziyade katatermal-mezotermal, Pb-Zn ise mesotermal-epitermal artlarda oluurlar. kyaslanrlarsa Pb daha dk scaklkta Zn ise yksek scaklkta meydana gelir. yataklarnda derinlere doru gidildike sfalerit (ZnS) miktarnda art olur. Pb-Zn yataklar magmatik, sedimanter ve metamorfik olmak zere eitli tiplerde oluurlar, Birbirleriyle

Bu yzden Pb-Zn

ancak magmatik safhalarda meydana gelen yataklar gerek yayllar ve gerekse ekonomik nemleri itibariyle dier tiplerden daha nemlidir. 20.3.1. Pltonik Yataklar 20.3.1.1. Damar Biimli yataklar: Hidroternal safhada cevher tayc solsyonlar atlak yark eklindeki boluklar doldurarak buralarda damar biiminde yataklarn olumasn salarlar. lerinde esasen hidrotermal safhada meydana gelen dier mineraller de bulunabilir. Damarlar intrzif kayalarn evresinde yer alan yanta iinde gelimilerdir. ntrzif kayacn iinde olumu olan Pb-Zn damarlar ok seyrektir. Cevher mineralleri oluum scaklklarna gre yledir: - Yksek scaklk mineralleri: Sfalerit(koyu renkli), galenit, pirit, magnetit, arsenopirit, ve gang minerali olarak kuvars. - Orta scaklk mineralleri: Kahverenkli sfalerit, galenit, gm, fahlerz, gang minerali olarakta, dolomit, ankerit, siderit. - Dk scaklk mineralleri: Daha ok galenit ile barit ve bazan florit. Damarlarda oluum scaklklarna bal olarak derinlie gre bir farkllama ortaya kar. Derinlere doru galenit yerine sfalerit ve pirit; florit, barit ve siderit yerine kuvars miktarlarnda art olur. En derin ksmlarda kalkopirit yeralr. Ayrca gm miktar da derinlere doru azalr. rnekler: Dou Almanya Pb-Zn damarlar Karaormanlardaki Pb-Zn damarlar Dou Karadeniz blgesindeki kompleks slfid damarlar. Kstere(Gmhane) Pb-Zn-Cu yata hipo-mezotermal artalrda ok sayda damarlar halindedir (ekil 20.1). (Freiberg Pb-Zn yataklar)

ekil 20.1: Kstere (Zigana-Torul-Gmhane) Pb-Zn-Cu Yata Yresinin Jeolojik Kesiti (Gm, 1979) 136

20.1.1.2. Metasomatik Pb-Zn Yataklar: Bu tip yataklar galenit ve sfalerit minerallerinin karbonatl kayalarn yerlerini almalar ile oluurlar. Cevher tayc solsyonlarn ilgili olduu magmatik safhaya gre eit oluum sz konusudur. a.)-Magma oca ile ilikili katatermal ile masotermal artlarda olumu yataklar: Bu tipte asidik intrzif kayalara bal cevherli zeltiler karbonatlarla metasomatik

reaksiyonlara girmilerdir. Bylece boyutlar 600x250x60m olabilen cevherlemeler meydana gelmitir. Cevher mineralleri arsenopirit, pirit, sfalerit, galenit az miktarda gm ve bizmut mineralleridir. Kireta iindeki metasomatik cevherden baka yan kayataki atlak ve yarklarda damar eklinde cevherlemeler de yer alr. Bu tip yataklarn baz kesimleri kontakt metasomatik ve pnymatolitik zellikler gsterir ki, o zaman cevherlemede magnetit, hematit gibi yksek scaklk mineralleri grlr. Ekonomik deeri byk yataklardr. rnekler: Yugoslavya'da Trepa, Yunanistan'da Laurien yataklar mehurrdur. Ayrca Rusya ve in'de de bu tip yataklar bulunur. Trkiye'de ise Handeresi (anakkale) Pb-Zn yata (ekil 20.2) ve Keban Pb-Zn yata (ekil 20.3) bu tipe dhil edilir.

ekil 20.2: Han Deresi (Yenice anakkale) Pb-Zn Cevherleme Alanndan bir kesit (A. Ycelay'a gre) (Gm, 1979)

137

ekil 20.3: Keban Pb-Zn cevherlerine ilikin ematik ekiller (Zimermana gre) b.) -Hidrotermal olduu kesin olan metasomatik yataklar: Mesotermal ile epitermal artlarda oluan yataklardr. Yanta genellikle dolomitlemi ve silislemitir. Cevher mineralleri gmsz galenit, sfalerit, jel pirit ve markazittir. rnekler: B.Almanya, Avusturya, Tunus, Cezayir. c.) -Belirsiz metasomatik Pb-Zn yataklar: Burada cevher getirici solsyonlarn gerek bir hidrotermal zelti mi yoksa yeralt suyu mu olduu tartmaldr. nk bulunmu yerleri ve mineral parajenezleri metalin kayna hakknda deiik yorumlara gtrmektedir. Mineraller galenit, sfalerit, vurtzit, markazit ve jel pirit olup, bu oluumlarda kolloidal yap hakimdir. Kolloidal oluumlar, epitermal olabildii gibi yzey sularnn zd

138

elementlerin kelmesi ile de oluabilmektedir. Her iki getirimi birlikte dmek belkide en doru yoldur. Bu tip yataklar atlakl, krkl kireta ve dolomitlerde meydana gelir. Dnya Pb-Zn zeritiminin byk bir ksmn veren bu yataklarda tenr %15 Zn- % 3,3 Pb civarnda zengin cevherlemeler halindedir. En nemli rnekleri Orta Avrupa'da Slezya yataklar ABD'deki Mississipi yataklardr.

20.3.2. Subvolkanik Yataklar: Subvolkanik safhada oluan Pb-Zn yataklarnn oluum mekanizmas ile dier elementlerin yataklar ayndr. Pltonik hidrotermal yataklara geiler gsteren bu yataklarn onlar kadar ekonomik kymeti yoktur denilebilir. Pb-Zn yataklar, subvolkanik intrzyonun etrafndaki kayalarda ve d zonlarda yer alr. Bu yzden Pb-Zn yataklar metasomatik deiiklikler eklinde zuhur ederler. Oysa Au, Ag ve Cu gibi elementler ise subvolkanik kayalar iinde oluurlar. Genellikle teleskoping durumu ve bununla ilgili olarak Au, Ag, Cu gibi baka metallerle kark damarlar grlmektedir. Yine bununla alkal olarak az derinliklerde bile parajenez farkllklar bulunur. Damar biimleri Ag'de olduu gibi dzensiz olup, derinlerde yukar ksmlara doru incelir ve atallanrlar. Cevher mineralleri daha ok galenit ve sfalerittir. Bunlarn yannda pirit, kalkopirit ve markasite rastlanr. Bu tip oluuklarda ok sk grlen Ag mineralleri yannda Mn karbonatlarnn (rodokrozit, oligonit (Fe'li)) bulunuu karakteristiktir. Baz yataklarda lokal nemi olabilen wolfram zenginlemesi de olabilir. Gang mineralleri kuvars, kalsit, barit, opal ve kalsedondur. rnekler: Cartegana ve Mazzarron (spanya) yataklar gen andezit riyolit, trakitlere bal yataklar olup, damar biimli yataklar yannda kiretalar iinde yer alan metasomatik oluumlar da bulunur. Cevher mineralleri bol Ag'li galenit, sfalerit, pirit, gang mineralleri kuvars, kalsit ve siderittir. Ayrca, Macaristan, Peru, ABD, Meksika ve Bolivya'da bu tip yataklar bulunmaktadr. Memleketimizde ise Dou Karadeniz blgesinde birok subvolkanik oluumlar yer alr.

20.3.3. Volkano - Sedimanter Pb-Zn Yataklar Normal sedimantasyon esnasnda arid iklimlerde Pb-Zn slfr yataklar oluabilmekle birlikte iktisadi bir deerleri yoktur. Oysa volkanosedimanter Pb-Zn zenginlemeleri ekonomik nemi olan yataklardr. Bu tiplerin oluumunu salayan jeokimyasal zellikler ve prosesler volkanosedimanter bakr yataklarndaki gibidir. Rammelsberg ve Mansfeld bakr yataklar ayn zamanda birer Pb-Zn yatadr (ekil 20.4).

139

ekil 20.4: Volkanosedimanter Pb-Zn yataklarnn oluumu 20.3.4. - Bozunma (Alterasyon) Pb-Zn Yataklar: Bozunma etkisiyle galenit zerinde meydana gelen zar eklindeki Pb tuzu rts, galeniti sfalerite gre daha stabil (dayankl) hale getirmektedir. Buna ramen ekseriya karbonatik Zn cevheri iinde slfidik Pb yataklarna rastlanr. Oksidasyon zonunda Pb karbonatlar (seruzit) ve kurun silikatlar (anglezit) zor zndnden primer kayata apka olarak kalr. Burada inkonun davran biraz farkldr. Bir ksm demir hidroksitle karm Zn, krmz smitsonit olarak dorudan doruya oksidasyon zonunda keldii halde, dier bir ksm ise derinlere doru szar. Karm bileenlerinden ayrlarak beyaz smitsonit olarak kelir. Kloritli sular galeniti biraz zerek tanmasn salayabilir. Bu duruma gre sementasyon zonunda Pb veya Zn zenginlemesi sz konusu olmamaktadr. Fakat primer cevherde bulunan gm sementasyon zonunda zenginleir. 20.3.5. - Metamorf Pb-Zn Yataklar: Geirmi olduklar metamorfizma tesiriyle pirimer cevherlemenin zelliklerini kaybetmesiyle oluan yataklardr. Yksek scaklk ve basn tesiriyle meydana gelen bir metamorf yatakta (ABD'de New Jersey'de Franklin Furnace) 150nin zerinde mineral tespit edilmitir. Yatak mermer ve granit gnayslardan oluan Prekambriyen yal bir masifte bulunur. Bundan baka Broken Hill (Avustralya) yata yksek metamorfizma geirmi bir yataktr. Bu yatakta cevher mineralleri ve silikatlar ayn zamanda tekrar kristallenmilerdir. Pb ve Zn yannda tonda

140

240-510 gr Ag bulunur. lkemizde Saryurt (zmir) Pb-Zn yata kloritli istler iinde bulunur (ekil 20.5)

ekil 20.5: Saryurt (zmir) metamorfik Pb-Zn yata (Gm, 1979) Kadmiyum (Cd): ok nadir olarak oluan kadmiyum minerali grenokit(CdS) mineralidir. Genellikle sfaleritin ebeke yapsnda iz element olarak bulunur. Kadmiyum bamsz olarak yatak tekil etmeyen bir elementtir. erisinde Cd bulunan Zn yataklarnn iktisadi deeri artar. Kadmiyum metal kaplama metal alamlar ve boya endstrisinde kullanlan kymetli bir mineraldir. Broken Hill (Avustralya) Bolivya ve ABD'deki Zn yataklar ayn zamanda Cd bulunudururlar. Trkiye'de Dou Karadeniz yresindeki Pb-Zn yataklarnda Cd tespit edilmitir.

141

BLM 21

21. ANTMON YATAKLARI

21.1. CEVHER MERALLER

Cevher Mineralleri Antimonit Boulangerit Senarmontit Valentinit Servantit Kermesit

Forml Sb2S3 5PbS.2Sb2S3 Sb2O3 Sb2O3 Sb2O4 2Sb2S3.Sb2O3

%Sb 71 25 83 83 79 75

Younluk 4,5 5,7 5,0 5,0 4-6 4,5

21.2.GENEL BLGLER 21.2.1. Kullanm alanlar: Daha ok kurunla alasm yaplarak matbaa harfleri retiminde, ak ve kablo retiminde kullanlr. Ayrca bileik halinde yanmaz tekstil rnleri, kauuk endstrisi, cam ve seramik endstrisi ile mermi ekirdeklerinin retiminde kullanlr.

21.2.2. Cevher Kalitesi: % 50 orannda elle ayrlarak konsantreye alnabilen ve dorudan iletilen antimon cevherinin iletilebilirlik snr % 8 Sb dur. Sulu mekanik ayrm yada fletasyonla (yzdrme) zenginletirilen cevherlerde snr en az %2 Sb olmaldr. Konsantre en ok % 0,3 As ve % 0.7 Pb ve Cu kapsayabilir. Ham cevherde killi ksm ok olursa cevher hazrlamada glkler karr. Antimon cevherleri slfrl oksitli veya ikisi birden olabilir. Cevher hazrlama ynnden slfrl cevher daha uygun olup oksitli cevherler glkler karr. Slfrl cevherler tenrleri dk olsa bile % 70-80 randmanla zenginletirilebilir. Oksitli cevherlerde ise % 30-60 randmanla

zenginletirme mmkndr. Arsenli antimon cevherleri (realgar ve oripiment) antimon slfo tuzlar ve cival antimon cevherlerinin zenginletirilmeleri de gtr. Antimonit, altn, gm, wolfram mineralleriyle de birlikte olabilir. Bu mineraller yan rn olarak elde edilebilecek lde ise, faydal olup, antimon yatann deerini artrrlar. Antimon yataklar genelde kk ve dzensiz cevher dalm olan yataklardr. 1000 tona kadar metal ihtiva eden bir yatak kk olarak nitelendirilebilirken 50000 tondan fazla metal kapsayan yataklar ise ok byk yataklar olarak nitelendirilir. 142

21.3. ANTMON YATAKLARININ OLUUM TIPLER: Magmatojen Yataklar: Antimon esas itibariyle dk scaklkl hidrotermal artlarda oluan bir cevherdir. Hidrotermal eriyiklerin kayna pltonik ya da sbvolkanik olabilir. Antimon bir kalkofil element olup, kurundan sonra, fakat civadan nce oluur. Parajenejine gre iki farkl tipi vardr.

21.3.1. Karmak olmayan Antimon Cevherlemeleri: Pltonik kaynakl hidrotermal oluumlarda teleskoping olaylar grlmediinden cevherleme karmak deildir. Cevherleme daha ziyade damar veya metasomatik oluuklar halindedir. Umumiyetle geirgen kiretalaryla, geirgen olmayan killi-istlerin kontaklar cevherleme iin uygun yerlerdir. Burada kireta hidrotermal eriyiklerin etkisiyle cevherleir. Dzensiz yataklar oluturan metasomatik oluumda tenr % 6-8 Sb olup yksektir (in'de Meksika'da, Rusya'da bu tip yataklar vardr). Damar eklinde olanlar ise antimonit ve kuvars parajenezi halindedirler. ok kk yaylml ve ince olan bu damarlar eer bir krk sisteminde yer almlarsa ekonomik olabilirler. nk bu yataklarda tenr % 10 Sb civarndadr (yksek). Trkiye'de Turhal/Tokat yata rnek verilebilir (ekil21.1).

ekil 21.1: Bat Anadolu ve Turhal antimonit yataklarn gsteren harita (leri ve Kksoy 1977). 21.3.2. Karmak Antimon Cevherlemeleri: Subvolkanik oluumlarda antimonun oluum scakl dktr. Burada teleskoping olayndan dolay cevherlemede bir karklk sz konusudur. En karakteristik refakat minerali sinabarittir. Sinabarit ile antimonit ayn damar iinde birlikte ya da ayr ayr teekkl edebilirler. Bunlarn yannda pirit, realgar, oripiment mineralleri ile gang olarak daha ok kuvars ve fluorit ile karbonatlar yar alr. Antimonit bir baka parajenezde altn ve bakrla birlikte bulunabilir. Altnl birok kuvars damar, antimonitli kuvars damarlarna gei gsterirler. Byle damarlar hem altn hem de antimonit iin iletilir.

143

Antimonit dndaki antimon cevheri mineralleri ise daha ok gml olup antimon slfo mineralleridir (Boulangerit). Sinabaritli bir yatak vrindi (Balkesir) antimon yatadr (ekil 21.2).

ekil 21.2: Tadibi (vrindi-Balkesir) Antimon Madeninden Jeolojik Kesit (V. Alkan'a gre).

144

BLM 22

22. CVA YATAKLARI

22.1. CEVHER MNERALLER

Cevher mineralleri Nabit Civa Zinober (Sinabarit) Metasinabarit vatzit tetraedrit) Livingstonit (Gml

Forml Hg HgS HgS

%Hg 100 86 86 17

Younluk 8 13 7,7-7,8 5,3

HgSb4S3

Civa cevherlerinin esas minerali nabit civa ve sinabarittir. Dierlerinin fazlaca bir ekonomik nemleri yoktur.

22.2. GENEL BLGLER 22.2.1. Kullanld Yerler: Fizik aletleri yapmnda (l aletleri) kimya endstrisinde (katalizr olarak), ila ve boya endstrisinde ayrca altnla amalgam (kartrma) yaplarak mcevhercilikte kullanlr.

22.2.2. Cevher Kalitesi: Civann iletme snr ortalama %0,3 Hg dr. Cevherin kalitesi civa tenrne ve cevher minerallerine baldr. tip cevherleme grlr. 1. Nabit Hg veya sinabarit eklinde karmak olmayan cevherlemeler. Bu mineraller iktisadi Antimonlu cevherler, sinabarit, antimonit, livingstonit parajenezi eklindedir. Arsenli cevherler: Sinabarit, realgar, oripiment, parajenezi eklindedir.

deer tayan asl civa mineralleridir. 2. 3.

Kompleks cevherlerde dier faydal bileenlerin de kazanlabilmesi iin cevher hazrlama ve metalrji tekniklerinden istifade edilir. Cevher hazrlamada fakir cevherlerde flotasyon, zengin cevherlerde zgl arlk metodlar kullanlr. Sinabaritten baka ar minerallerin parajenezde bulunmas ayrma ilemini zorlatrr. Konsantrede arsen ve antimon slfrlerin birikmesi istenmeyen bir durumdur. nk arsen ve antimon slfrler civann younlamasna engel olurlar. Flotasyonla zenginletirmede ise arsen ve antimon slfr yannda dier slfrler de zararl bileenlerdir.

145

22.3. CVA YATAKLARININ OLUUMU

Jeokimyasal olarak civann kaynak yeri st mantodur. Yine yksek Hg muhteval meteoritler ve baz mafik kayalar civa kayna olarak gsterilebilmektedir. Civa esas olarak hidrotermal safhann dk scaklk dneminde (epitermal) oluan bir elementtir. Oluum scakl antimona nazaran daha dktr. Bilhassa yzeye yakn volkan ocaklar evresinde oluurlar. Ayrca volkanosedimanter oluumlar da bulunur. Hidrotermal getirimin, pltonik ya da subvolkanik oluumlarn birbirinden ayrmak ok gtr. Civa oluum scakl dk olduundan magmadan ok uzaklara kadar tanabilir. Bu yzden sekonder oluumlar sk grlr. z element olarak birok slfid cevherlerinde yer alr. Hatta buhar halinde uzaklara tandndan maden yataklarnn belirlenmesi iin yaplan jeokimyasal

prospeksiyonlarda klavuz element olarak nemlidir. Sedimanter blgelerde ise bunun pratik faydas kaybolur. Buna ramen civa bitml killi istlerde tonda birka 10 gram kadar zenginleebilir. Elementer civa ve sinabarit bilhassa bu bitml istleri tercih etmektedir. Uzun mesafelere rahata tanabilen cival eriyikler bu tip kayalara ulatklarnda hemen kelmektedir. Cival eriyikler bazan da kumlu kayalarn arasnda impregnasyon eklinde yataklanmalar oluturur. Pltonik hidrotermal yataklarn esas minerali sinabarit, pirit ve kalsedondur. Bu yataklarda (Hg+Sb) beraberlii grlebilir. Derinlere doru antimonit, realgar, oripiment mineralleri oluabilir. Subvolkanik olanlarda Hg ve Sb ayr ayr oluurlar. Gang minerali kuvars, kalsedon, dolomit ve kalsittir. rnekler: Dnyann en zengin civa madeni spanya daki Almadendir. Burada Alt Paleozoik tabakalar iinde dik olarak yer alan Ordovisiyen kuvarsitlerinde zinober (sinabarit) zenginlemesi olmutur. Orta ksmlarda % 6 Hg olan tenr baz kesimlerde % 14-20 ye kadar varabilmektedir. Seyrek olarak olsada cevherleme ile ilgili serilere volkanitlerde katlr. Bu cevherleme eskiden yalnzca teletermal olarak nitelendirilmitir. Ancak baz aratrclar (Saupe und Mancher) volkanosedimanter olarak kuvars taneleri ile sinoberin birlikte (sinjenetik) keldiklerini ortaya koymulardr. Bu yataktan baka Idria (Dou Alplerde) ABDde, inde, Meksikada civa yataklar vardr.

22.4. TRKYE CIVA YATAKLARI Trkiye'de civa yataklar Tersiyer volkanizmasma bal yataklardr. Kastamonuda eyhaban, Konyada Szma yataklar, zmirde Halky, amlca, Trkz, Alaehir, Karareis yataklar, Uakta Baltal, Elence, iekli, Kestanelik yataklar Aydnda Habibler yata bulunmaktadr. Egedeki yataklar istler iinde, Kastamonudaki bitml istler, Konyadaki ise kiretalar iinde yer almlardr. 146

Ege Blgesindeki Halky Hg-yata kristalize istler ierisinde yer alr. Cevherleme 10 kmden daha uzun bir ters fay hatt iindedir ve parajenezi pirit, kuvars, zinoberden oluan l cmlik damarlar halindedir. Tenr % 0,46 Hg olup 75.000 tonluk rezervi ile byk bir yataktr (ekil 22.1).

ekil 22.1: Halky (demi-zmir) Civa madeninden ematik bir kesit (Gm 1979).

Szma(Konya) Hg-yata byk yatak ve birok kk mostradan oluur (ekil 22.2). Etibank tarafndan iletilmektedir yataklarn evresinde bulunan kayalar, Paleozoik yal kireta, fillad, az kumta ve metadiyabazdan ibarettir. Cevherleme daha ziyade kristalize kireta iinde veya filladkireta kontanda, ncelikle fay ve krk hatlarn izlemektedir. En ok zinober bulunur. Ayrca metazinober, nabit Hg, antimonit bulunur. Yataklanma ekli levhams dik damarlar halindedir. Yer yer impregnasyon halinde cevherlemeyede rastlanr. Yeralt iletmesi halinde iletilen cevherlemenin ortalama tenr % 0.34 Hg 455.000 ton grnr rezervi vardr (Ayrca 410000 ton muhtemel, 330000 ton mmkn rezervi vardr).

ekil 22.2: Szma-Ladik (Konya) yresinden geen Jeolojik kesit (Cento, 1969'a gre)
(1. Gen aklta, 2. Mermerlemi Kireta, 3. Fillad, 4. Fay).

147

BLM 23

23. ALTIN YATAKLARI


23.1. CEVHER MNERALLER Cevher Mineralleri Altn Silvanit Petzit Kalaverit Nagyagit Forml Au AuAgTe4 (Au,Ag)2Te (Au,Ag)2Te PbnAu(Te,Sb,S)p %Au 55-100 24 70 Younluk 13-19 8 9

Kat zelti solid solisyon halinde pirit, arsenopirit, bulunur.

kalkopirit, bizmutin ve pirotin iinde

23.2.GENEL BLGLER 23.2.1. Kullanm Alanlar Kullanm alanlarnn nemi yznden, kritik bir metal olma zelliini tarihin ilk alarndan beri srdren bir metaldir. Mcevhercilikte, endstride (zellikle labaratuvar cihazlarnda) ve diilikte kullanlr. Esas kullanm yeri ise para piyasasdr.

23.2.2.Cevher Kalitesi ve Rezerv Altnn kazanlma sekli onun iletme asgari tenrn etkileyen nemli bir faktrdr. Primer yataklardan altn eldesi ile plaserlerden ya da amurlu sulardan kazanlmas farkl tenrlerde mmkndr. rnein primer altnn kk ve zor kazanlabilen tenr tonda en az 10-15 gr'dr. Esas retim yaplabilen byk yataklarda bu deer tonda 6 gr'a kadar debilir. Hatta bu tenr ok byk rezervlere sahip Witvatersrand konglomeralarnda tonda 3 gr'dr. Yine Alaska'da bir yatakta grafit filliteri kesen altnl kuvars damarlarnda tonda l gr altnla retim yaplmaktadr. Fakat bu istisnai bir durumdur. Cevherin kalitesini etkileyen faktrler arasnda tenrden baka, altn ieren mineraller, altn kristallerinin bykl ve yap-doku ilikisi saylabilir. Rezerv Durumuna Gre Yataklar 5.000 5. 000-30. 000 Kg Auna kadar Kg Au ok kk yatak Kk yatak Orta byklkle yatak Byk yatak ok byk yatak 148

30.000-100. 000 Kg Au 100.000-500.000Kg Au 500.000 Kg Au

23.3. ALTIN YATAKLARININ OLUUMU

Btn magmatik evrelerde oluabilen altnn iletilebilir cevherlemeleri, pnymatolitik hidrotermal ve hidrotermal evrelerde, sekonder olarak plaser yataklarda bulunmaktadr. Primer yataklar pltonik ve subvolkanik derinliklerde geliebilmekte ve bu iki farkl ortamda farkl zelliklerle ortaya kmaktadr. Pltonik yataklarda altn ekseriya kuvars, pirit veya arsenopirit ksmen de pirotin ve kalkopirit ile ilikilidir. Gang mineralleri olarak turmalinli de olabilen kuvars yannda feldispat veya ankerit yer alr. Buradaki altn ierikli slfidik cevherlemelerde altn: gm oran l:l'dir. Bu oranda altn daha fazla olabilir. Ancak volkanizmayla ilikili yataklarda gm daha fazladr ve Au: Ag oran 1:50' den 1:200' e kadar olabilir. Eer gm bu deerden fazla ise o zaman yatak bir gm yatadr. Gang ise ince kristalli kuvars, kalsit ve mangankarbonat minerallerinden oluur. (rodokrozit)

23.3.1. Pegmatitik-Pnymatolitik Yataklar Ural Dalarndaki (Berezowsk Blgesi) ok saydaki altnl kuvars damarlar ve Sibirya' daki nemli altn damarlar pegmatitik-pnymatolitik yataklardr. Brezilya'daki Velko yataklar ise daha ok pnymatolitik-hidrotermal olarak kabul edilmektedir (Petrascheck, 1987). Pegmatitik yataklarda altn turmalinli kuvars damarlarnda pirotin, kalkopirit, arsenopirit, pirit ve magnetit'le birlikte olumutur. Bu parajenezin en tipik rnei Urallar'daki yataklardr. Kanada Kalkannda (Michipicoten Yata), Hindistan Kalkannda (Kolar Yataklar) gibi baz yataklar eitli evrelere ait oluumlar ve zellikle dk scaklkta oluan slfidik cevherlemeleri ierirler. Bu turmalinli kuvars damarlar bakrca zengin olup yer yer altnl bakr yataklar eklinde olmaktadrlar. Byk granit ve granodiyorit intrzyonlarnn pnymatolitik bileenleri kontakt-pnymatolitik altn ve altnl bakr yataklarnn olumasn da salamlardr. Tipik bir rnek Spring Hill (Montana) yata olup, altn burada arsenopiritlere baldr.

23.3.2. Hidrotermal Yataklar Granit granodiyorit bileimli intrzif ktlelerin meydana getirdii yataklar olup, pek ok rnei (Kanada, Brezilya, Gney Afrika, Etiyopya, Msr, Sudan ve Sibirya) bulunmaktadr. En ok bilinen ve tipik bir katatermal oluumun izlendii yatak Kaliforniya'daki Mother Lode yatadr. Yan yana ve arka arkaya dizilmi bir seri damar oluumlar hemen hemen tamamen st kuvarstan olumutur. Bu gang dolgusuna ilaveten biraz pirit, arsenopirit, kalkopirit, altn ve altn tellridleri gibi cevher mineralleri yer alr. Gangta ayrca karbonat, klorit ve serizit mineralleri bulunmaktadr. Yanta kontaklarnda silislesme ve killeme (salband) meydana gelmitir. Tonda 10-12 gr Au ierir.

149

Hidrotermal oluumlarn bir baka tipi termal iirimler halindeki yataklardr. Burada damar dolgusu yerine imprenye olmu yantalar izlenir. Damar oluumlar ile imprenye cevherlemeler arasnda eitli gei oluumlarna rastlanabilir. Bu tip yataklarda cevher minerali olarak slfrler yannda serbest altn ve cok az miktarda altn tellridleri yer alr. Afrika'da Altn sahili, Ekvator ve Kango'da, ayrca Avusturalyada rnekleri vardr.

23.3.3. Subvolkanik Yataklar Subvolkanik altn yataklarn oluturan kayalar yzeye cok yakn yerlemi granit, granodiyorit trnden kayalar ve riyolit, dasit ve andezit gibi kayalardr. Bu tip mamatik etkinliklerden treyen cevherli solsyonlar genelde fazla uzun olmayan ve atallaan damarlar ya da impregnasyonlar eklinde cevherlemeler olutururlar. Cevherli solsyonlar volkan bacalar, volkanik breler, tfler eitli atlak ve hareket yzeyleri gibi ortamlarda cevher keltirler. Bu hidrotermal solsyonlar yan kayalarda alterasyonlara sebep olurlar. Buna bal olarak yan kayata propilitleme izlenir. Ayrca pirit, serizit, klorit, kuvars mineralieri de oluur. Cevher mineralleri olarak; altn tellridleri, selenidler, altnl slfidik mineraller, gml altn (elektrum) ve eitli gm mineralleri tipiktir. Gang mineralleri olarak kalsit ve kuvars daha oktur. Gangta ayrca rodokrozit, zeolit ve adular (K-feldispat) oluabilir. Bu tip yataklar ou zaman gm ierirler ve genelde ekonomik kk yataklar halindedir. Pekok rnei vardr. Karpat dalarnda zengin yataklar vardr. Ayrca Kolarado'da Cripple Creek yata tipik bir yataktr. Bunlardan baka Meksika, Japonya, Kore ve Y.Zellanda da bu tip yataklar vardr. Karpatlardaki yataklardan biri Sacaramb (Nagyag Blgesi, Romanya) yatadr (Sekil 23.1).Burada byk apta propillitlemi volkan bacasnda radiyal ve tanjansiyal damarlar sz konusudur. Altn yalnzca bu propillitlemi kesimlerde bulunmaktadr. Buradaki volkanik kayalar andezitik, trakitik ve riyolitiktir. Altn ksmen serbest altn ek1inde kuvars iinde yer alr ve damar1arn kesime blgelerinde oalr. Tenr tonda 10-25 grdr.

ekil 23.1: Sacaramb Sieben Andezit stoklarnn ematik kesiti (Petrascheck and Pohl 1982).

150

Cripple Creek (K. Amerika) yata bir altn-gm yata olup bir volkan konisinin (Tersiyer) iinde radyal bir ekilde gelimi damarlar halindedir (ekil 23.2).

ekil 23.2: Cripple Creekin altn cevher damarlarnn nsal konumu (Petrascheck and Pohl 1982)..

Damarlar tffit ve dier sedimanter kayalar iinde ayrca fonolitik volkanbrei iinde yer alr. Altn tellridler halinde olup, gang daha ok kuvars, kalsit ve adular minerallerinden oluur.

Trkiye'de Madenda (anakkale) ve Arapda (zmir) yataklar bu tipe girerler. Arapda yata altn ve gm yatadr. Burada dasitik volkanizma rnleri (dasit, dasitik tf ve breler) bir baca dolgusu seklinde yerlemitir. Bunlarn zerine andezit, andezitik tf ve aglomeralar gelmitir. Cevher D-B dorultusunda krlm dasitik breler iine kolaylkla yerlemi olup 6 damar oluturmutur. Cevher mineralleri pirit, galenit, sfalerit, kalkopirit, altn ve gmtr. Cevherleme iki tip olarak gelimi olup, biri dorudan kuvars damar ile ilikili, dieri ise dasitik brelerde yerlemitir. Piritli ksmlarda altn fakirleirken, galenitli ksmlarda gm miktar artmaktadr. Bu yatak Meso-epitermal aras bir oluumdur. Altn burada oksidasyon zonu tabannda zenginlemitir. Limonitlerle birlikte bulunan altnn tenr 16-18 gr/ton' dur. Rezervi ise 4.065 ton altn ve 3.343 ton gmtr.

23.3.4.Plaser Yataklar Altn plaserleri dnya zerinde hemen hemen btn altn blgelerinde gelimitir. Bilinen ilk plaser Kaliforniyadaki yataklardr ki, bunlardan ylda 6 000 kg altn retilmektedir. Alaska'daki (Cape None) denizel plaserler jeolojik ve ekonomik olarak ilgin yataklardr. Bu yataklar eski ky plaserlerinin, deniz ilerlemesi ile, deniz seviyesinden yaklak 23 . daha yukarya tanmasyla olumutur. Altn ieren ky kumlar 30-200 m genilikte 9 km. uzunlukta ve 2-4 m kalnlktadr. Bu yataklardan Birinci Dnya Sava srasnda ylda 10-20 bin kg altn retilirken, imdi yalnzca bir ka bin kg retilmektedir. Akarsu plaserlerine en byk rnek Kolombiya'daki Choco yatadr. Bu yatakta altn platinle birlikte iletilmektedir. Benzer bir yatak Avustralyadaki Viktoria yatadr ki, bu yatakta 1856 ylnda 100.000 kg altn karlmtr. Yine bu yatakta, 63 kg ve 34 kg arlnda birka altn yumrusu 151

(Nuggets) bulunmutur. Oysa plaserlerde genellikle film inceliinde levhalar halinde zenginleir. Nuggets denilen konkresyonlara ok rastlanmaktadr (ekil23.3).

ekil 23.3: Viktorya (Avustralya) Altnl alvyonlarn Bazalt rtsyle Korunmas (Lindgrenden)

Dnya altn retiminin yarsn veren en byk altn blgesi Gney Afrika'daki Witvatersrand blgesidir. Bu yatan oluumu zerinde; metamorfik bir plaser yatak m, yoksa hidrotermai bir impregnasyon yata m olduuna dair tartmalar yaplmtr. Witvatersrand yataklar, kaln iki kuvarsit serisi arasnda yer alan konglomeralar iinde bulunur. Alttaki ince taneli kuvarsitin stnde killi, demirli kumtalar ve istler yer alr. Kumta ve istler magnetitlidir. Daha sonra altnl konglomeralar gelir. En stte yine kuvarsitler yer alr. Tenr 7-10 gr /ton ' dur. Altnl konglomeralar birok seriden olumulardr. Bunlardan en nemlisi en altta bulunan seridir (Maine Reef Zonu). Konglomera, kuvars, kuvarsit ve killi ist para1arndan ibarettir. Baglayc eleman1ar kuvars, klorit, serizit ve pirittir. Bu balayc madde iinde dalm ar mineraller (altn, osmiridyum, uraninit, elmas, rutil, kromit, ilmenit, zirkon) yer almaktadr. Bu oluumlar bir metamorfik etkiyi gstemektedir. Oluumda taneyi ve balayc maddeyi kesen altn damarlar da vardr. Dier metal mineral1eri, protin, galenit, sfalerit, kalkopirit, kobalt, arsenidler ve uraninittir. Cevherlemenin kayna blgenin kuzey kesiminde bulunan altnl kuvars damar1ardr. Buradan tanan krntl malzemelerle karasal konglomeralar olumu ve senklinal gelimesi ile bu birimler kelmitir. Daha sonra gelen hidrotermal solsyonlar konglomeralar iinde dolarken birok elmentin yer deitirmesine ve yeniden kristallemesine sebep olmutur. lkemizde Akllay (Hatay), Darphane (Sarkam) ve art ay altnl plaserleri bu tip yataklardandr. Bunlardan en nemlisi Sart ay plaserleridir (ekil 23.4). Bu plaserler Menderes Masifi iindeki metamorfitler zerine diskordan olarak oturan konglomera ve kumtalardr. D-B dorultulu ve 0-45 eimli tabakalar stne yatay konumlu ikinci bir konglomera seviyesi daha gelir. Bu konglomera serisi iri kuvars akllarndan olumutur ve altnl olan bir birimlerdir. Bu oluumlarn birincil yata ise 152

Bozdalardaki kristalli istler iindeki kuvars damarlar olarak dnlmektedir. Alttaki seviyelerde altn olmakla beraber tenr ok dktr. Ekonomik olarak Sart ve dier akarsulardaki gen alvyonlar yaklak 6,5 milyon m3 rezervli l gr tenrl nemli saylabilecek yataklardr.

ekil 23.4: Sart ay yresinden bir kesit (Gm, 1979)

153

BLM 24

24. G M YATAKLARI
24.1. CEVHER MNERALLER Cevher minerali Nabit Gm Arjentit Prustit Pirarjirit Stefanit Polibazit Serarjirit Forml Ag Ag2 S Ag3AzS3 Ag3AzS3 5Ag2S.Sb2S3 8Ag2S.Sb2S3 AgCI %Ag 100 87 65 60 68 75 75 Younluk 10 7 5,6 5,8 6,2 6 5,5

Bu minerallere ilave olarak, gml tetraedrit olan vatsit ile gm tayc minerallerden galenit (PbS) ve sfalerit (ZnS) saylabilir. nce taneli galenit iri taneli olanlara gre daha sk Ag bulundurmaktadr.

24.2 GENEL BLGLER Gmn kullanm ok eskiden yalnzca madeni para imali ve ziynet eyas yapm ile snrl idi. Gnmzde ise Ag'n yars fotoraflkta kullanlmaktadr. Gm bunlardan baka, kimya ve gda sanayiinde de kullanlmaktadr. Esas gm yataklarnda yani sadece Ag iin iletilen yataklarda iletme asgari tenr 450 gr/ton dur. Ancak ou zaman Ag, kurun, bakr ve altnn kazanlmas esnasnda yan rn olarak elde edilir. Gm yan rn olarak 50-100 gr/t kadar elde edilebilir. Dnya gm retiminin yaklak yarsn bu ekilde dier metallerin kazanlmas srasnda yan rn olarak elde edilenler tutmaktadr. Yan rn olarak gmn elde edilmesi ana mineral iin de bir avantaj salar. Gm kalkofil bir elementtir. Nabit gm ok sk olarak sementasyon zonu rn eklinde olumaktadr. Ag kolaylkla slfat olarak zeltiye geebilir. Ayn zamanda da sementasyon zonunda kolaylkla kelme zelliine sahip bir elementtir. rnein slfidik bir Ag minerali olan arjentit bu ekilde oluur. Gm kloridler (Serarjirit) tuzlu su ve tozlarn etkisiyle meydana gelirler. Gm yataklar olarak iletilen yataklar ounlukla altn ve dier metallerle birlikte bulunmaktadr. Bu yzden gml damarlarda hangi metalin daha ekonomik olduu o gnn metal fiyatlarna baldr. Gnmzde yan rn olarak retildii yataklarda gmn nemi gittike artmaktadr. Bu jeolojik ve ekonomik artlar yznden, gmn rezevlerinin belirlenmesi ve herhangibir byklk snflamas yaplmas doru sonular veremez.

154

Gm pltonik veya subvolkanik evrelerde genelde damarlar eklinde seyrek olarak stoklar ve imprenye cevherlemeler halindedir. zellikle Tersiyer volkanizmasna bal olarak teekkl eden gm yataklar byk bir ounlukla yeralt iletmesi yntemi ile iletilir. Bu tr iletmelerde derin seviyelerde eitli hidrojeolojik problemler ortaya kabilmektedir. 24.3. GM YATAKLARININ OLUUM TPLER Gm esas itibariyle hidrotermal oluumlu bir cevherlemedir. Birok zellikleri altna benzer. Ancak altna gre daha az asil bir element olduundan, zeltiye geme ve yeniden kelmeye eilimi daha oktur. Mezotermal evrede ok grlen Ag'e bundan daha dk scaklklarda daha az rastlanr. Jeokimyasal olarak Cu, Pb, Zn ile birlikte oluan gmn en byk rezevleri altnla birlikte olan yataklarda (Bat Amerika, Mezozoyik-Tersiyer magmatizmasna bal olarak) bulunmaktadr. Burada primer cevherlemelere ilave olarak sementasyon zonu zenginlemeleri de yer almaktadr. 24.3.1. Magmatik gm madeni yataklar oluumlar ve retimleri asndan aadaki cevher parajenezleri iinde grlmektedir. 1- Kobalt-Bizmut-Gm-Uran formasyonlar 2- Subvolkanik Altn-Gm formasyonlar 3- Subvolkanik Bakr-Arsen formasyonlar 4- Gm-Kalay formasyonlar 5- Kurun-Gm-inko formasyonlar(Kymetli kurun cevheri formasyonlar) Bunlar magma kkenli yataklar olup, ayrca sedimenter oluumlu yataklar da vardr. 24.3.1.1. Kobalt-Bizmut-Gm-Uran Formasyonlar: Ontario (Kanada) Kobalt City Kasabas dnyann en byk gm yataklarndan birine sahiptir. Bu yatakta uran eksiktir ve bizmut ta ok seyrektir. Esas itibariyle kobalt ve gm yatadr Burada nabit gm levha ve kle olarak ortaya kmaktadr. Diabazlarda oluan krk ve atlaklar arsenidli Co ve Ni cevherleriyle ve bunlardan daha gen oluumlu gm cevherleriyle dolmutur. Bunlarn altnda zellikle zengin nabit gm oluumlar yer almtr. Dou Almanyadaki Erzgebirge de yer alan bir granit magmasna bal olarak bu tip Ag zenginlemeleri olumutur. Gene Karboniyen yal Erzgebirge cevherlemeleri pnymatalitik Sn-W yataklar ile balar, katatermal evrede Ag-Pb-Zn damarlar oluur ve nihayet orta-dk scaklk evrelerinde Ag-Co-Bi-U yataklarn meydana getirir. Cevherleme hematitli mangan damarlaryla son bulur. Meksika da Chihuahna cevherleri ve Norve'teki Kongsberg damarlar eskiden beri bilinen bu tip cevherlemelerdendir.

155

24.3.1.2. Subvolkanik Altn-Gm Formasyonlar Dnya gm retiminin nden fazlas Amerika Ktasnda bu tip yataklardan elde edilmektedir. Bu yataklarn byk bir blm gen volkanitlerle ilikili cevlerlemelerdir. Burada gme zengin bir cevherleme hatt Nevada'dan Bolivya'ya kadar uzanmaktadr. Gmn esas vatan Meksika'dr. Meksika'da El Ora cevherlemeleri, 27-60 g/t Au ve 150-300 g/t Ag ieren ok sayda uzun damarlar halindedir. Meksika' nn esas gm yataklar Hochland ve Sierra Madre'nin dasitik-riyolitik volkanik kayalar ile alakaldr. Damarlar ksmen volkanitler ksmen de karbonatl kaya tabakalar iinde yer alr. Derinlere gidildike ok abuk deimeler izlenmesi ve propilitleme eklinde grlen alterasyonlar bu tip yataklar iaret etmektedir. Arjentit, pirarjirit, Aglu fahlerz gibi zengin gm cevlerlemeleri yalnz st seviyelerde grlmektedir. Bunun altnda ok veya az gm ierikli Pb-Zn ya da Sb cevherlemeleri yer almaktadr. Gang mineralleri kuvars kalsedon, kalsit ve rodokrozittir. Ag Cl (Serarjirit) oksidasyon zonunda bulunmaktadr. 24.3.1.3. Subvolkanik Bakr-Arsen Formasyonlar Bu yataklarn bir ksm yksek bir ksm dk scaklktaki hidrotermal slsyonlarn rnleridirler ve nemli miktarda gm iermektedirler. rnek olarak, Butte (Montana) bakr cevherlemelerinde yaklak 50 gr/t Ag, Pb-Zn cevherlemelerinde 240 gr/t Ag bulunmaktadr. Butte bakr yata ayn zamanda dnya gm retiminin %6 sn verecek kadar zengin bir gm yatadr. Cerro de Pasco (Peru) bakr cevherlemeleri 400 gr/t Ag ihtiva etmektedir. Bu yatak kaya paralar ve aglomera ile dolmu bir volkan bacasnda 1700 m uzunluunda, 130 m geniliinde ve 500 m derinliinde bir pirit yata ile ilikilidir. Burada bakr cevherli ve Pb-Ag cevherli damar alar anlan yata kesmektedirler. Yatan oksidasyan ve sementasyon zonlarnda ikincil bakr ve gm zenginlemeleri gelimitir. Bu tip yataklara Amerika ktasnn pek ok bakr cevherlemelerinde rastlanmaktadr. Yukarda verilen rneklerden baka, Peru'da Calguirjirca, Arjantin'de Famatina ve Capillitas, Meksika'da Pilares Mine ve Cananea bakrl gm yataklar da saylabilir. 24.3.1.4. Gm-Kalay Formasyonlar Bu tipin en gzel rnei, tipik bir Sn, Ag yata olan Cerro de Potosi (Bolivya) yatadr. Potosi yata, Tersiyer dasitleri iinde st taraf dallanm, alt taraf ise bir kk eklini andrr biimde olan, youn bir damar sistemi halindedir (ekil 24.1).

156

ekil 24.1:Oruro (Bolivya) Itos Madeninden Kesit (Chaca gre) st zonlarda ine eklinde Sn (kassiterit,Stan-nit) minerallemeleri yannda Ag'l fahlerz, pirarjirit (Ag3.AsS3), arjantit (Ag2S) ve nabit gm grlmekte ve burada ok sk kolloidal yap izlenmektedir. Parajenezde ayrca kalkopirit, arsenopirit, bizmut, volframit, galenit ve gang olarak kuvars mineralleri yer alr. Saylan bu mineraller eitli zonlarda olup hepsi ayn, yerde deildir. Potosi yatann oksidasyon-sementasyon zonlarnda da ok fazla miktarda gm zenginlemeleri (Serbest Gm, Gm halojenitleri) gelimitir. 24.3.1.5. Kurun-Gm-inko Formasyonlar (Kymetli kurun cevheri formasyonlar) Gml Pb-Zn damarlar ok yaygn ve bilinen bir cevherleme tipidir. Esas olarak apomagmatik ve telemagmatik olan bu cevherlemelerde hidrotermal evreye ait dier mineraller de bulunabilir. Damarlarn ou yan kaya iinde olmayp daha ok magmatik kaya iinde yer alrlar. Bunlar da daha sonraki magmatik faaliyetlerin rn olan damarlardr. Bu tip yataklarda esas cevher mineralleri galenit sfalerit ve pirittir. Fahlerz, burnanit (Cu Pb.Sb S3) ve kalkopirit mineralleri de ou zaman bu parajeneze itirak ederler. Gmn esas taycs galenit olmakla birlikte sfalerit ve pirit te gml olabilmektedir. Gmn en ok grld balca ekil sz konusudur.

157

1- Ag mineralleri galenit ile birlikte kat zelti halinde bulunur. 2- Esas olarak galenitin olmak zere baz minerallerin (Sfalerit, pirit, fahlerz ) ebekelerinde yer alrlar. 3- Gm mineralleri parajenezdeki minerallerle (zellikle galenit ) ayr ayr oluurlar. Bu damarlarn gang mineralleri kuvars, kalsit dolomit, siderit, rodokrozit veya fluorit olabilmektedir. Gm ierikli Pb-Zn cevherlemelerinin bir blm de subvolkanik gruba aittir. Genellikle yalnzca scak ve orta scaklktaki Pb cevherleri gm bakmndan zengin olup telemagmatik olanlarda ise ok fakirdir. Bolivya'da Pulacaya gm yata subvolkanik bir oluumdur. Burada kuvars, pirit ve ak renkli sfalerit yannda ok zengin Ag ierikli fahlerz mineralleri yer alr. Yugoslavya'da buna benzer bir yatak olan Trepca Pb-Zn yataklar 100 gr/t Ag iermektedir. spanya da gen volkanik serilerde yer alan Cartegana ve Mazarron damarlar gme zengin Pb-cevherlemeleridir. Burada yukar ksmlarda (st seviyelerde) Pb damarlar 1000-6000 gr/t gm ierir. Mazarron daki St. Anna cevherlemeleri yukar kesimlere doru atallanan damarlar halindedir. Karbonatl gang ihtiva eden bu yatakta retilen cevherlerde 1500 gr/t Ag bulunmutur. Buna karlk daho (ABD) derin volkanik kaynakl bir cevherlemedir. Bu blgedeki Coeur d'Alene cevherlemeleri gm, siderit ve Ag'l fahlerz ieren damarlar halinde olup, yaygn bir serizitleme zonu bulundurmaktadr. Zengin cevher hemen hemen 700 m derinlie kadar gitmektedir. Yalnzca Sunshine Mine ylda 200-300 ton Ag retmektedir. Yksek scaklkta bir baka oluum Leadville(Colorado)nin kontakt pnymatalitik-hidrotermal Pb-cevherlemeleri olup zengin Ag bulunmaktadr Avrupa da yer alan Varistik cevher provensine ait pltonik apomagmatik Pb-Zn damarlar gm madenciliinin nemli bir temelini tekil eder. Bu tip ve gnmzde ekonomik nemi olan tek yatak Penarraya (spanya) yataklardr. Buradaki damarlar tonda 300-3000 gr Ag vermektedir. Gm galenit iinde ok kk kapanmlar halindeki arjentit minerallerinden olumaktadr. Buraya kadar sz edilen gm yataklarnn ounda, Ag'n zeltiye geebilme zelliinden dolay oksidasyon-sementasyon zonu zenginlemelerinden bahsedilmitir. Ag'n jeokimyasal zellikleri sedimanter proseslerle cevherlemeler oluturabilecek niteliktedir. 24.3.2. Sedimanter Gm Yataklar lgi ekici bir sedimenter tip gm yata Utah'da (ABD) Silver Reef'in gml kumtalardr. Triyas kumtalarna gm imprenye olarak tabaka biimli cevherlemeler oluturmutur. Burada yeralt su seviyesinin st ksmlarnda AgCl (Serarjirit) alt ksmlarnda ise Ag2S (Argentit) ve nabit gm yer almaktadr. Ortamda zellikle fosil bitki artklar cevherlemitir. Bu zellik arid blgelerdeki alterasyon zeltilerinden oluan kelmelerde bir kural haline gelmitir. 1880'lerde bu 158

yataklarn ekonomik nemleri vard. Fakat bugn artk tkenmitir. ABDnin batsnda birka tane "Redbed" tipi bakr ve vanadyum cevherlemelerinden yan rn olarak biraz gm retilmektedir. Kimyasal sedimanter oluum olarak gm Mansfeld bakrl istlerinde bulunur. Bu cevherleme sonradan metamorfize olmutur. karlan cevherlerde ortalama 140 g/t Ag ierii bulunur. Buradan retilen yllk Ag miktar 100.000 kg zerindedir.

24.4. TURKYE GM YATAKLARI Trkiye'de birok gm zuhuru bilinmektedir. Ancak yalnzca Ktahya-Gmky yata iletilmektedir. Keban Pb-Zn yata gm asndan aratrlm, fakat ekonomik bulunmamtr. 24.4.1. Ktahya Gm Yata: Ktahya Gmky yresindeki cevherlemeler, gm, kurun, inko, antimon ve barit minerallerinden oluan kompleks bir oluumdur. Paleozoik bir temel zerinde tf, silislemi kayalar (tfler) ve karbonatl kayalardan oluan Neojen istifleri yer alr. Epi-mezotermal evrede silislemi tfler iinde olumu bu cevherlemelerde birka faz vardr. Hidrotermal zeltiler tflerin gzeneklerinde, tabaka yzeylerinde fay boluklarnda, atlakl yaplarda cevherlemelere sebeb olmulardr. Ayrca bu hidrotermal zeltiler yaygn bir silislemeyi salamlardr. Bu ekilde emprenye(tf gzeneklerinde) ve klcal damarlar (Krk ve atlakl yapda) eklinde cevherlemeler olumutur. Bu oluumlar 1.evreye aittir. Daha. sonra bu cevherlemeleri kesen, 2. evreye ait cevher getirimi sz konusu olmutur. 3.bir evrede silislemi tf ve kiretalarnda meydana gelen atlak yark ve faylarda ornatma ile olumu mineraller grlmektedir. En sonraki evrede ise barit minerallemesi izlenmektedir. lk iki evre mezotermal dierleri ise epitermal evreye aittir. Cevher Mineralleri: Gm (arjantit, nabit Ag, pirarjirit, prustit, fahlerz), Kurun (galenit, seruzit, anglezit) inko (sfalerit, smitsonit, hemimorfit) ve Antimon(stibnit, jamesonit) mineralleridir. 24.4.2. Keban Zuhuru: Aslnda bir Pb-Zn yata olan buradaki cevherlemeler manganl Ag-Pb-Zn ana mireralemeleri eklindedir. ist ve mermerlerden oluan bir istif siyenit porfirler tarafndan kesilmitir. Kretase-Eosen zaman aralnda meydana gelen pltonik faaliyetlerin hidrotermal solisyonlarnn karst ve atlak sistemlerinde metallerini keltmesi eklinde olumu zuhurlardr. Ayrca, Gmhacky (Amasya), Akaren (Artvin), Sabucada (Aydn), Altnoluk (Balkesir), Sarkaya (anakkale), Asarak (Giresun), Kprba (Giresun), Arapda (zmir), Bolkarda (Nide), Aktepe (Sivas) Akdamadeni (Yozgat) zuhurlar bilinmektedir.

159

25.BLM 25. ALMNYUM YATAKLARI 25.1. CEVHER MNERALLER Cevher Mineralleri Hirarjilit (Jipsit) Diaspor Boksit Bhmit Kriyolit Nefelin 25.2. GENEL BLGLER Gnmzde ok nemli bir metal olan ve gn getike tketim alannda art grlen alminyum retimi iin en uygun olan cevherlere BOKST denmektedir. Boksit bir mineral ad olmayp hidrarjilit, bhmit ve diaspar gibi alminyum hidroksitlerin oluturduu ve bnyesinde bir miktar silis, demir ve titan oksitleri bulunduran bir kaya olarak kabul edilir. Bunun dnda alminyumun en ok bulunan bileikleri silikatlardr, fakat bunlar Al retiminde kullanlmazlar. Boksitlerin Al cevheri olarak kullanlmaya balanmasndan nce 1900 yllarnda kriyolit'ten Al elde edilmeye allmtr. talyada lsitin, Rusya'da sillimanitin gelecekte bir Al kayna olabilecei kabul edilmektedir. Bunlardan baka korund bir alminyum oksit olmasna ramen kendisinden Al retilemez. 25.2.1. Kullanm Alanlar ve Cevher Kalitesi Cevher kalitesi, boksitin kullanld endstri dalna gre deimektedir. a) Alminyum Endstrisi: Alminyum retiminde kullanlacak cevherlerde % 50-55 Al2O3, tenr olmaldr. Cevherde silis tenr yaklak % 3-6 olabilir. Demir tenr ise % 20-25'e kadar zararl deildir. Mn ve TiO2 ise arzu edilmez. b) Atee Dayankl (reflakter) Malzeme Endstrisi: Ca, Fe, Ti ve S gibi elementler atee dayankll etkilediklerinden belli snrlardan daha ok olmalar arzu edilmez. Ancak bu konudaki tenor miktarlar lkelere gre deimektedir. ABDde Al2O3> %59 SiO2<%5,5 Fe2O3<%2 TiO2<%2,5 RUSYAda Al2O3 % 37-46 CaO< % 1,5 S < % 0,6 Forml Al2O3. 3H2O Al2O3. H2O Al2O3. H2O Na3(AlF6) Na3K(AlSiO4)4 % Al2O3 65 85 85 34 13

160

d) imento Endstrisinde: abuk katlaan imento imalinde boksit kullanlr. Burada silis tenr nemli olup, SiO2 % 10-12 nin zerinde olmamaldr.

25.2.2. Rezerv ve Yatak Bykl Kk yataklar Orta byklkte yataklar Byk yataklar 20.000-100.000 ton boksit 100.000- 500.000 ton boksit 500.000-5.000.000 ton boksit

25.3. BOKST YATAKLARININ OLUUMLARI Oluumlarda etkin olan jeolojik olaylara gre boksit yataklar " kalnt boksit yataklar" ve "sedimanter boksit yataklar" olmak zere gruplandrlabilirse de sedimanter olarak ayrlanlarn kayna da kalntl yataklaryla ilikili olduundan snflandrmay silikatl boksitler ve karbonatl boksitler eklinde yapmak daha uygundur. 25.3.1 Silikatl Boksitler ( Lateritik Silikatl Boksitler) : Bileimlerinde Al'ca zengin minerallerin bulunduu magmatik ve metaraorfik talar zerinde geliirler (ekil 25.1). Bu talar silise ve demirce fakir ve Al'ce zengin talardr. En nemlileri feldispatl ve feldispatoidli talardr. rnek olarak; nefelinli siyenit, bazalt veya dolorit, granit, gnays, ist ve kumtalar verilebilir. Tropik iklimlerde peneplenlemi arazilerdeki bu tr talar yzeysel alterasyon sonucu nce kaolinleir ve tropik yamurlarn etkisi ile bir taraftan silis, alkali ve toprak alkali elementler ykanp giderken, Al klcal atlaklar yoluyla hafif asitli sular tarafndan yzeye doru tanarak zenginleirler. Bu tip oluumlar Tersiyer hatta Kretaseden beri gelen uzun bir morfolojik deiimin sonucudur. Silikatik boksitler yzeyde geni yaylma gsterirler. Yataklar ya yatay ya da yataya yakn kk eilimlidir. Bu yataklarda jipsit egemen mineral olup bhmit te grlr.

161

ekil 25.1: Arkansas (ABD) Boksit yataklarndan Kesit (Branner'den, Gm, 1979). 25.3.2. Karbonatl Boksitler: Kireta ve dolomitler zerinde grlen bu tip boksitler otokton veya allokton olabilmektedir. Otokton teoride ok byk miktarda karbonat ktlesinin zlm olmas gerekir. Birok aratrc, komu kayalardan zlen Al'un karbonat kayalar zerinde ntrleerek kelmeleri seklinde zetlenen allokton gr desteklemektedirler. Ancak bu konuda kesin bir tercih yapmak olduka zor grlmektedir. Otokton grte; karbonatlarn zlmeleri ile killi mineraller olutuu ve zamanla oalan killerin hidroksite dnt sylenmektedir. Burada killi minerallerin oalmasndan sonra silisin ortamdan uzaklatrlmas iin iklimde bir deiiklik olmaldr. Kiretal arazilerin dolinleri zerindeki killere terra rossa ad verilir. Karbonat gitmi bir kile oranla terra rossa byk bir deiiklie urar. Silisin gitmesiyle Fe2O3'n zenginlemesi gibi. Ortam az asit veya alkali ise silis zlecek ve ortamdan ayrlacaktr. Bu ortamda (PH 5 in zerindeki deerlerde) Al ve Fe znmez olarak kabul edilmektedir. Kiretann znmesi u reaksiyonla gerekleir: CaCO3+CO2 + H20 = Ca(HCO3) 2 Oluan bikarbonat sularla tanr. Ayrca CaCO3 hidrolize olur. CaCO3 + 2H2O = Ca(OH)2 + H2CO3 zelti Ca-hidroksit ve hidrokarbonat ierdii iin ortam bazikleir. Bazik ortam Si'nin uzaklamasn ve Al ile Fe'nin kmesini salar. Eer ortamda hmikasit konsantrasyonu gerekli seviyeye ularsa bir ksm Fe'de znerek ortamdan uzaklar ve bylece krmz boksitlerin st ksmlar beyazlam olur. Karbonatl talar zerindeki boksitlere zellikle Akdeniz lkelerinde ( Trkiye'de dahil) rastlanmaktadr. Bu oluumlara " Akdeniz provensi " denmektedir. Trkiye'de Zonguldak yaknnda ( Kokaksu Mevkii ) bulunan boksitler Dinansiyen-Alt Kretase yal fakat Akseki ve Seydiehir evresindeki boksitler ise Alt ve st Kretase arasnda bulunmaktadrlar (ekil 25.2- ekil 25.3). 162

ekil 25.2: Kokaksu Boksit Yata ( E. Gksu'ya gre).

ekil 25.3: Seydiehir boksit yatandan bir kesit. 25.3.2.1. Kokaksu Boksitleri: Yatak Dinansiyene ait rtl kiretalar zerindedir. Alt Kretasenin Velibey kumtalar ad verilen oluuklar ile rtldr. Kkeninin terra rossa olduu kabul edilir. Cevher kiretalarnn karstik boluklarn doldurmutur. Cevherlemede jipsit hakim olup diyaspor da vardr. En iyi kesimleri % 56 Al2O3, % 24 Fe203, % 5 SiO2, ve % 3 TiO2 iermektedir. Rezerv 2,5 milyon tondur.

163

25.3.2..2 Akseki-Seydiehir Boksit Blgesi: Antalya'nn Akseki ve Konya'nn Seydiehir ileleri arasnda kalan blge, Al bakmndan en nemli yataklar ierir. Yataklar beyaz ve boluklu karstik kiretalar ( Alt Kretase) ile yer yer dolomitik ve siyahms koyu renkli kiretalar ( st Kretase ) arasnda yerlemilerdir. Yataklanma ekli bu iki kireta arasnda geni mercekler veya sreksiz katmanlar biimindedir. Cevherin taban snr girintili kntl cepler halindedir ve nce taban kiretann karstik boluklar doldurulmu sonra da katmanlanma devam etmitir. Boksit seviyeleri bir tavan katman tarafndan rtldr. Boksitlerin mineral bileimi bhmit, anataz, illit, kalsit ve kaolinit seklindedir, sekonder olarak gtit ve diaspar bulunur. Akseki-Seydiehir boksitlerinin yaps pisolitiktir. Pisolitler en ok nohut byklndedir. En zengin ksmnda tenr yledir: % 71,8 A12O3, % 16,5 Fe2O3, % 6,5 SO2. Bu blgedeki boksitlerin oluumu iki trl aklanmaktadr. Birinci gr (Gksu, 1949); Boksitin kiretalarnn arasnda bulunuu ve bunlarn erime boluklarnda yerlemi olmas dikkate alnarak:, cevherlemenin kireta tipi olduunu ileri srlmektedir. Kiretalarnn altere olmasyla terra rossalar olumutur. Daha sonra ortam baziklemi yani pH deeri ykselmitir. Bylece silisin ortamdan uzaklamas mmkn olmutur. Erime boluklarn dolduran ve boksite dnen terra rossalar arazinin suya gmlmesiyle balayan kelme sonunda bir rt katman ile rtlmtr. kinci, gr (Wippern, 1965): Kken feldispatl kayalarn ayrmas ile ortaya kan alminyumlu lateritlerin allokton olarak kelmesi eklinde aklanmtr. Pizolit yaps gstermeyen boksit paralar ve krntlarnda hi ayrmam veya boksitlemi, fakat dilinim izleri kaybolmam feldispat kristalleri belirlenmitir. Ayrca karstik boluklarda toplanan krntlarn % 1 orannda olabilecei ve bunun da ancak yarsnn Al2O3 olabilecei ileri srlmtr. Kiretalarnda feldispat olmayacana ve tabandaki kaolinin de kiretalarndan tremesi mmkn olmayacana gre, boksitlerin oluumunda feldispatl talarn rol oynadn ileri srmek daha anlalr grlmektedir. Tipik boksit yata rneklerine Yugoslavya (ekil 25.6), Fransa (ekil 25.7 ekil 25.8) da rastlanmaktadr.

164

ekil 25.6: Tipik Boksit yataklanmalar (Dalmaya Yugoslavya ) (Harder'e gre).

ekil 25.7: Kompakt kiretalar arasnda Maigret (Fransa) boksit yata (Lapparen' a gre).

ekil 25.8: Barjol (Fransa) Jura Kiretalarnda Boksit cepleri (Lapparent'a gre)

165

KAYNAKLAR 1. Akay, M., 2002, Jeokimya, KT Mh. Mim. Fak. Yayn No:60, Trabzon 2. Ayhan A., 1991, Meden Jeolojisi, Ceylan Ofset Matbaaclar Sitesi, Konya 3. Cissare, A., 1965, Einfhrung in Die Allgemeine und Systematische 4. oulu, H.E., 1976, Petrosrafi ve Petroloji, TU Matbaas, Gmsuyu, stanbul 5. Evans, A.M., 1998, An Introduction to Ore Geology, Richard Clay Ltd, Chishester, Sussex 6. Gke, A., 2006, Maden Yattaklar, Cumhuriyet niversitesi Yaynlar 100, Sivas 7. Gm, A., 1979, Metalik Maden Yataklar, alayan Basmevi, stanbul 8. Jensen, M.L. And Baterman, A.M., Economic Mineral Deposits, John Wiley And Sons, Canada 9. Lagerstttenlehre, E.Schweizerbartsche Verlagsbuchhandlung, Stuttgard. 10. Mitchell A.H.G. and Garson M.S. 1981. Mineral Deposits and Global Tectonic Settings. Academic Press, 457 Pp. 11. ztunal, E., 1973, Maden Yataklar Oluumlar ve Deerlendirilmesi, Latin Matbaas, stanbul 12. Petrascheck, W.E. and Pohl, W., 1982, Lagersttten Lehre, E.Schweizerbartsche

Verlagsbuchhandlung, Stuttgart. 13. ahinci, A., 1991, Karst, Reform Matbaas, zmir 14. Temur, S. 1997, Metalik Maden Yataklar, Seluk niversitesi Basmevi, Konya 15. Temur, S.2000. Metalik Maden Yataklar, Nobel Yayn Datm Ltd., Ankara

166

You might also like