Professional Documents
Culture Documents
YKSEL GKNEL
EKM 2012
0
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Vivatinell Bilim-Kltr Yaynlar 2012
Grafik Tasarm Uygulamalar Vivatinell Press Selami Burhan GKAY
Vivatinell Cosmopharmaceutics
Fetih Mah. Tunca Sk. No:2 34704 Ataehir / stanbul / TRKYE Tel: +90 216 470 09 44 Faks: +90 216 470 09 48
Meslektam, hayat arkadam, en yakn dostum ve tm kitap almalarmda bana sabrla destek veren cefakr eim Aye Gknel'e sevgilerimle.
YKSEL GKNEL
YKSEL GKNEL
EKM 2012
Tm telif haklar yazarna aittir.
YAZAR HAKKINDA
Hocalarn hocas olarak tannan Yksel Gknel retmenlik hayatna 1952 ylnda adm atm ve Trkiye'nin drt bir yannda ngilizceyi rencileriyle buluturmutur. Srasyla Mara Lisesi, Van Lisesi, Adapazar Lisesi, stanbul Pertevniyal Lisesi ve son olarak 16 yl ngilizce retemeni olarak alt stanbul Erenky Kz Lisesinden 1982 ylnda emekli olmutur. Daha sonra zel bir kolejin ngilizce blm bakanln bir sre yrttkten sonra, lise retmenlii dnemini bitirmitir. Profesr Chomsky'nin dil bilim retileri ile ilk tanmas ise Adapazar Lisesi retmenliini srdrrken 'Fulbright' snavn kazanp A.B.D'de eitim grmek zere Milli Eitim Bakanl tarafndan Austin'deki The University of Texas niversitesine gnderilmesi ile balamtr. retmenlii dneminde ise 'Exercises in English for Turkish Students' ve 'English Workbook' isimli ngilizce yardmc ders kitaplarn yaynlayan Yksel Gknel, dil bilim zerinde yapt aratrmalar sonrasnda Trkenin ilk dnml dilbilgisi kitab olan 'Modern Trke Dilbilgisi' kitabn 1974'te yaynlamtr. Daha sonra Trk Dil Kurumu'nun Trk Dili Dergisi'nde 'retici Dnml Dil Bilgisi ve Trke Sz Dizimi' adl makalesi 1976 ylnda yaynlanan Yksel Gknel'in, 2010 ylnda Trkeye yabanc olanlarn, Trke dilbilgisini etkin bir ekilde renebilmeleri iin, 'Turkish Grammar Transformational Generative and Contrastive' Trke dil bilgisi kitabn ngilizce olarak yaynlamtr. En yeni dilbilimsel verilerin nda hazrlanm olan elinizdeki bu kitap, Trk dil bilgisiyle ilgilenen herkesin yan sra Trk Dili ve Edebiyat retmenleri ve Trk Dili ve Edebiyatyla ilgili akademisyenler iin nemli bir kaynak kitaptr. Geleneksel dil bilgisi kitaplarndan farkl olarak bu tr kitaplarda bulunmayan ya da yanl retilen ou bilgi bu kitapla birlikte deitirilip dzenlenmi ve rneklerle anlatlmtr. Bu kitabn amac Trkeyi retmek deil, Trk dilinin yapsnda bulunan szel, anlamsal ve mantksal dizgelerin en yeni bilimsel yntemlerle aklanmasnn salanmasdr. Vivatinell Cosmopharmaceutics Mediko Marketing Direktr
10
11
12
NSZ
Dil insan beyninin bir rn olduu iin olduka karmak bir konudur. nsan, dilin ya szlerini iitir, ya da dilin seslerini eksik bir biimde grselletiren yazlar izleyerek bunlara bir anlam verir. Bu nedenle kii ancak ses organlarnn rettii somut sesleri iitir ya da bunlar harf biimlerinde grr. Bu ses ve harflerin ne anlama geldiine beyin karar verir. Anlam anlatmak ve anlamak beyinde oluup gelien bir ilevdir. Bu nedenle bir dili inceleyip kurallarn ortaya koyarken mantsal ilevlerin gz ard edilmemesi gerekir. Bellek grlen, iitilen, hissedilen ve renilenlerin depoland zihinsel bir yetenektir. Kii szleri iitir ve iitilen sesleri nesnelere, eylemlere ve kavramlara balar, ya da bu kavramlar iitilen szlere balanr. Bellekte beraber depolanan iitsel ve kavramsal birimler, kiinin istemiyle bellekten karlp kullanlr. Ya da iitilen sz bellekteki kavramsal edeerini artrr. Geleneksel dilbilgisi kuramclar eskiden beri dilin iitilen ve yazl olan somut blmleri zerinde alarak dil kurallarn bir dilbilgisi retisi olarak gelitirmilerdir. Bu kuramclar dilde neler bulunduunu birer birer zenle ortaya koymulardr. Ne var ki dillerde bulunan bu gelerin varln bilmek, bu gelerin ve tmcelerin nasl retildiini tam olarak aklamaya yetmez. Noam Chomsky ve Steven Pinker yazdklar kitaplarda dil renim ve kullanmnn tm insanlarda ortak, doutan, igdsel ve mantksal olduunu ve insan beyninin tmceleri kurarken ortak ve mantksal bir yntem kullandn savunurlar. Bu savlarn doru olduunu dndm ve kuramn uygulanabilirliini irdelemek iin Trke dilbilgisini bu kuramn altnda yeniden dzenlemeye altm. almam sresince Trkenin daha nce dnlmemi birok zelliiyle karlatm. Bu kitap dnml dil bilgisi kuramna gre yeniden dzenlenmi bir Trke dilbilgisi kitabdr ve nemli yenilikler iermektedir. Yksel Gknel
13
14
15
16
17
NL VE NSZ UYUMU
Trkede nl uyumu, birbirine ok benzeyen iki ayr diziden oluur: kaln nller (back vowels) dizisi ve ince nller (front vowels) dizisi. Aada gsterilen bu dizilerde kullanlan ok () iaretleri bir nlden sonra kullanlmas gereken nly iaret eder. Alt alta ift ynl ok iaretleri () ise iki nlden birinin iaret ettii nly, ayn zamanda iaret edilen nlnn iaret eden nly izleyebileceini gsterir. rnein, "ei" nllerinde e'den sonra i gelebildii gibi, i'den sonra e de gelebilir. Oklarn yan sra nllerin altlarna konulan (ay), bu nlnn istendii kadar yinelenilebileceini simgeler. Tm Trke szcklerde kullanlan nller formllerde gsterilen dizgelerden yalnz birisini izleyebilir: Kaln nller dizisi:
o uy ay y
y ey iy
Eer bir bamsz szcn ilk hecesinde bulunan nl kaln bir nlyse bu heceyi izleyen hecelerin nlleri de szck sonuna kadar kaln nl olur. Eer ilk hecedeki nl ince ise bunu izleyen hecelerin nlleri de incedir. Yani bir szck, ya kaln nllerden ya da ince nllerden oluur. steyen herkes yukardaki dizileri kullanarak sonsuz
18
19
20
21
22
23
24
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER ad sfat (Ad kklerinden sfat gvdeleri yapanlar:)
[CL] [cil, cl, cl, cul, il, l, l, ul] ben-cil, insan-cl, lm-cl, ot-ul [L] [li, l, l, lu] bahe-li, sayg-l, st-l, yamur-lu, istek-li, tat-l, gzlk-l, l-l, meme-li, eker-li, mantk-l, boya-l, korku-lu, cilt-li, sknt-l, bulut-lu [SZ] [siz, sz, sz, suz] leke-siz, kayg-sz, grg-sz, umut-suz, deer-siz, renk-siz, talih-siz, diken-siz, ar-sz, tutar-sz, kafa-sz, zarar-sz, denge-siz, eker-siz [SEL] [sel, sal] bilim-sel, evren-sel, duygu-sal, kavram-sal, onur-sal, kre-sel, tarmsal, ruh-sal, toplum-sal, birey-sel, din-sel, yap-sal, say-sal, kalt-sal, beden-sel, kr-sal, kurum-sal, fizik-sel, kimya-sal, yap-sal, kamu-sal...
25
26
27
28
29
30
31
ben-i grd.
zne b nesne
biz-i grd.
b nesne
balklar-
b nesne
kzartt.
Aye
zne
balk
bs nesne
kzartyor.
32
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER EKM EKLER (INFLECTIONAL MORPHEMES)
ekim ekleri, ad bekleri ve fiil gruplarnda kullanlr ve gramatik enformasyon (dilbilgisel bildiriim) salarlar. Adlara Belirtili Ad Grevi Veren [] Morfemi: [] [i, , , u] Ad beklerine eklenen [i, , , u] ekim allomorflar, bu beklere tmce iinde belirtili nesne grevi verirler. Bu nedenle, [] morfemi bir belirten morfemidir. Bu morfem, Trkede sadece bir ad ya da bir ad bei nesne olarak kullanld zaman kullanlr. Bir ad ya da bir ad bei zne olarak kullanldnda, bu ada ya da ad beine [] morfemi eklenmez. rnein, "Onlar hrsz- yakaladlar" tmcesinde "hrsz-" bir belirtili nesnedir. Ayn tmce edilgen yapya dntrld zaman, nesne zne gibi kullanld iin, "hrsz" eksiz belirtili duruma dnr ve tmce "Hrsz yakaland" olur. Bu tmcede "hrsz" szcnn sonuna [] morfemi eklenmedii halde yine de belirtilidir. znede bulunan bir ad belirtisizse bana "bir" ya da benzeri bir szck konulabilir. rnein, "Dn bir hrsz yakaland" gibi. Oysaki ngilizcede bir ad belirtiliyse, hem zne hem de nesne konumlarnda balarna "the" belirtenleri konur. rnein: Onlar hrsz- yakaladlar. They caught the thief. Hrsz yakaland. The thief was caught. "Avc tavan- vurdu" tmcesindeki "avc" szc, yapsal ynden hem bir ad hem bir ad bei, tmcedeki ilevi ynnden ise bir znedir. "Tavan-" szc ise yapsal ynden adn ya da ad beinin i hali, tmcedeki ilevi ise belirtili nesnedir. Ad tamlamalar yapsal ynden ad bekleridir. [] morfeminin [i, , , u] allomorflarndan birisi ad beklerine eklendiinde, bu morfem ad beklerini de yapsal ynden adn i hali, ilevsel ynden tmce iinde belirtili nesne durumuna geirirler. rnein, "Ben renci-ler-in ma--/n/ izledim" tmcesinde, "renciler-in ma-" yapsal ynden bir ad tamlamas ve ad beidir. Bu ad beini, tmcedeki ilevi ynnden bir belirtili nesne konumuna dntrmek iin, [] allomorfu ile sonlanan bu ad beine, adlar belirtili nesne biimine dntren
33
34
ev-e
zarf b F
geldi.
fiil
Ahmet
zne A
okul-dan
zarf b
ev-e
zarf b F
geldi.
fiil
Ahmet
zne A zne A
okul-dan
zarf b
ev-e
otobs-le
geldi
fiil
Bu i hafta-/y/a biter.
zarf bei F b nesne
Biz
zne A zne A zne A
retmen
zne A zne A
snf-a
zarf b
fke-/y/le
zarf b F fiil
girdi.
fiil
Hrsz
zne A zne A
ev-e
zarf b
gizli-ce girdi.
fiil
35
biz-e
ak-a
anlatt.
fiil
zarf b zarf b F
Ahmet
zne A
ev-de
yok.
zarf b olu F
ev-e
zarf b
gl-e.rek
zarf b F
geldi,
fiil
okul-a
zarf b
gel-in.ce renirsin.
zarf b F fiil
Fatma
zne A
hayalet-i
gr-n.ce
F
bayld.
fiil
zarf b
k-ar.ken
zarf b F
bor-um-u
b nesne
hatrla-d-m.
fiil
(Sen) televizyon
zne A
izle-er.ken
hep
zarf F
uyu-u.yor-sun
fiil
zarf bei
36
Yaln Soru Szckleri: Kim? Soru zamiri. zne olan kiiyi sorar.
Ma-a kim gitti? Kalem-im-i kim ald? Bu soru-/y/a kim cevap verecek? Kim hakl? Bu soru-/y/u kim sordu?
Ne? Soru zamiri. zne olan eyi ya da belirtisiz nesneyi ya da belirtisiz ad tamlamalarnda belirtisiz ad sorar: Balkon-dan ne dt? Bakkal-dan ne aldn? Sana ne verdi? Ne saklyorsun? Ne biliyorsun? Sana ne? Ne dnyorsun? Ne sorusu? Snav sorusu. Ne tatls? Ayva tatls. Ne pilav? Pirin pilav.
Nasl? Soru zarf ya da soru sfat. Bir fiilin ne arala, hangi artlar
altnda, nasl bir ekilde yapldn ya da znenin saln sorar. Adlarn niteliklerini sorduunda soru sfat olur. Czdan-n- nasl buldun? Ankara'ya nasl gittin? Bu kravat nasl? Bu nasl bir araba? Nasl-sn? Nasl becerdin? Nasl geleceksin?
Niin? Aslnda "ne" zamiri ve "iin" edatnn birlemesinden olumu bir zarftr. Fiilin nedenini sorar. Okul-a niin gelmedin? dev-in-i niin yapmadn? Niin yalan syledin? Niin ben-i dinlemedin? Niin alyorsun? Niin beenmedin?
37
Ka-tan? Soru zarf bei. Bir eylemin kaa mal olduunu sorar.
Domanesleri ka-tan aldn? Fnd ka-tan sattn? Ka-tan alrsn?
38
39
Edatlarla Kullanlan Soru bekleri: Kim iin? Edat soru bei. Soru zarf. Bir eyin kim iin olduunu ya
da bir eylemin kim iin yapldn sorar. Bu iekleri kim iin aldn? Kim iin alyorsun? Bunlar kim iin?
Ne iin? (ni*in) Edat soru bei. Soru zarf. Bir eylemin nedenini
sorar. Bura-/y/a niin geldin? Niin glyorsun? Bildiini niin saklyorsun?
Kim tarafndan? Edat soru bei. Soru zarf. Eylemin kim tarafndan yapldn sorar. Bu ark kim tarafndan bestelendi? Bu heykel kim tarafndan yapld?
Ne kadar? Edat soru bei. Soru zarf ve sfat. Bir eylemin sresini, bir sfatn ve zarfn derecesini ya da bir eyin fiyatn sorar. Bu gmlek ne kadar? Ne kadar bekledin? Ne kadar istiyorsun? Ne kadar ilgin? Ne kadar avantajl? Ne kadar istekli?
Sfat Tamlamalaryla Yaplan Soru Zarflar: Ka saat? Ka gn? Ka yl? Ka dakika? Ka kez?
Sfat tamlamas. Zarf bei. Eylemin sresini sorar.
40
Saat ka-tan beri? Soru zarf bei. Eylemin saat katan beri srdn sorar. Saat ka-tan beri telefonla konuuyorsun? Saat ka-tan beri sokaktasn? Saat ka-tan beri mutfaktasn? Saat ka-tan beri buradasn? Saat ka-tan beri yoldasn? Saat ka-tan beri televizyon izliyorsun?
Ne zaman-a dek (kadar)? Soru zarf bei. Bir eylmin ya da oluun ne zamana kadar srdn ya da sreceini sorar. Ne zamana kadar bekleyeceiz? Ne zamana kadar evdesin? Ne zamana kadar tartacaksnz? Ne zamana kadar altnz? Ne zamana kadar bitirebiliriz?
Ka-a kadar? Soru zarf bei. Bir eylemin ya da oluun saat kaa
kadar sreceini ya da srdn sorar. Dn akam ka-a kadar ders altn? Ka-a kadar bekleyim? Kaa kadar evdesin? Sabah ka-a kadar uyudun?
41
Zarf bekleri Oluturan Edatlar: dek: Fiil-[e.ne, a.na] + dek (kadar) (zarf bei):
(Ben) otobs gel-e.ne dek bekledim.
zne A zarf bei edat zarf bei F zarf bei edat zarf bei | fiil
fiil
Eer bir ad tamlamas bir nlyle sonlanyorsa, [e, a] allomorflar da birer nl olduklarmdan, ad tamlamasnn sonundaki nl ile [e, a] arasna Trkenin ses dzenini srdrmek iin Trkenin szel yaps tarafndan bir /n/ badatrma fonemi (glide) konur.
42
beri:
Ad, ya da ad tamlamas-[den, dan, ten, tan] beri (zarf b): (Ben) sabah-tan beri alyorum.
zne A zarf b edat zarf bei F zarf bei F ad tamlamas b-den zarf bei F edat | fiil | fiil
beri
zarf
gel.
|
zarf bei F
fiil
Yukardaki tmcedeki "biraz" zarf kendisinden sonra gelen "beri" zarfnn anlamn etkileyerek beraberce bir zarf bei olutururlar. Not: Ayra iindeki zamirler gerekirse kullanlr. Trkede kii kavram ieren iki morfem vardr. Bunlardan genelde tmce balarnda kullanlan zamirler (free morphemes) gerekirse bu zamirleri vurgulamak iin kullanlr. Fiil gruplarnn sonlarna eklenen kii eklerinin (allomorphs) kullanlmas ise zorunludur. rnein:
43
44
akam-a doru
zarf b edat zarf bei
ge
| zarf
gittim.
| fiil
45
kz kardeim-e gre
ad b-e + edat zarf b (kime gre?)
ok
| zarf F
bencil-im:
| sfat (olu)
Sen
zne A
le-den
sonra
ma-a
| zarf b F
gideceiz.
| fiil
sonra
edat F
ev-e
| zarf b
dndk .
| fiil
Fiil-[dik.ten, dk.tan, dk.ten, duk.tan, tik.ten, tk.tan, tk.ten, tuk.tan] + sonra (zarf b.)
(Ben) (ben-im) ev dev-im-i yap-tk.tan sonra
zne A b ad tamlanas b zarf b zarf bei (Ne zaman?) F | zarf bei edat
yattm.
| fiil
(Sen) sofra-/y/a
zne A
gel.
| fiil
kma.
| fiil
46
sofray hazrlad.
| b nesne | fiil
fiil-[dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk]-kii allomorfu + halde
Bizim takm
zne A
b nesne F
fiil
Not: "b nesne" = belirtili nesne; "bs nesne" = belirtisiz nesne. Baz edatlar ad ya da ad beklerinden sonra kullanldklar zaman sfat bekleri olutururlar ve bunlar da adlar niteledikleri zaman beraberce ad bekleri oluturur:
"gibi" edat:
(Ben) dn
zne A |
|
zarf
dikiyorlar.
| fiil
47
piiriyor.
fiil grubu
Yrmek faydaldr.
yklem (olu) F
48
Yukardaki tmcelerde verilen znelerin hepsi birer ad beidir ve A ksaltmalaryla, yklemler ise F ksaltmalaryla gsterilir. Baz geisiz fiil ve olu gruplar tek balarna yklem olabilirler. rnein gel-i.yor-um fiil grubu tek bana hem bir yklem, hem de bir tmcedir. nk bu fiil grubu iinde hem zne um, hem fiil gel, hem de sreklilik kavram ieren bir allomorf i.yor vardr. Evde-/y/im szc de hem bir yklem hem bir tmcedir. te yandan, "Ahmet uyuyor" tmcesindeki "uyu" fiili geisiz bir fiildir ve bir nesnesi olmas gerekmez. Eer fiiller geili ise, geili fiil yklemleri nesneleri de kapsar. Aada altlarna fiil yazl szckler ksaca fiil gruplarn temsil etmektedir. Ahmet
zne A
kitap
Zarf ve zarf beklerinin grevi bir sfatn ya da baka bir zarfn anlamsal younluunu artrp azaltmaktan ok, fiillerin yerini, zamann, nedenini, ynn, artn ve amacn belirtmektir. Bu nedenle, zarf ve zarf bekleri bir yklemin kapsama alan iindedir. rnein: Ahmet ev-de uyuyor.
zne A zarf b fiil F (yklem)
Ahmet
zne A
yatak-ta
zarf b
kitap
okuyor.
fiil
bs nesne F (yklem)
49
FL (EYLEM) YAPILARI
Trkede fiiller drt yapdadr: fiil kk, fiil gvdesi, fiil ats, fiil grubu ve fiil bei. 1. Fiil kk: Fiilin yapm eki almam yaln hali: gel, gr, uyu, yakala 2. Fiil gvdesi: Yapm ekleriyle olumu fiiller: el-le, ba-la, sk-la 3. Fiil ats: Bir fiil kknn geisiz, geili, ettirgen, edilgen, dnl ve ite biimleri: dn, dndr, dndrt, dndrl, dn. (bkz. sayfa 96) 4. Fiil grubu: Fiil kk, gvde ya da atlarnn kip ve kii ekleri alm biimleri. Bu kitapta bunlara bir fiil kompozisyonunda bulunmas gereken her eyi ierdikleri iin ksaca fiil diyoruz. 5. Fiil bei (yklem): zne hakknda sylenen her eyi kapsayan mantksal sz grubu. rnein: Ahmet ev-e gel-ir.ken bir yavru kpek buldu.
zne A zarf b bs nesne (yklem) (fiil bei) F fiil
50
51
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Fiil kk, gvde ya da atlarna eklenen tek kip allomorflar ve kii allomorflarndan oluan fiil bekleri: GEN ZAMAN Olumlu:
Geni Zaman kipinin [ir, r, r, ur, er, ar] yaplarnda alt zaman allomorfu vardr. Bunlardan hangisinin seileceini fiil kk ya da atlarnn sonlarnda bulunan fonemlerin nl ya da nsz olmas belirler. nszlerle sonlanan fiil kk ve atlar: gel-ir-im (ge*li*rim), al-r-m (a*l*rm), gr-r-m (g*r*rm), ol-urum (o*lu*rum), se-er-im (se*e*rim), bak-ar-m (ba*ka*rm), seil-irim (se*i*li*rim), bekle-ir-iz (bek*le*i*riz), anla-r-s.nz (an*la**rz), tak-ar-lar (ta*kar*lar), ek-er-ler (e*ker*ler) Trkede fiil gruplar art arda sralanan allomorflardan olutuu ve sonlarnda da kii allomorflar zne olarak bulunduu iin, geisiz her fiil bei bal bana bir tmce olabilir. Yukarda verilen rneklerde baz nszlerin altlar tek izgilerle iaretlenmitir. Altlar tek izgilerle iaretlenmi olan bu nszler, Trkenin hece yapsn yeniden ekillendirmek iin, bulunduklar hecelerden koparak kendilerini izleyen allomorflarn ilk nlleriyle birleirler ve yeni heceler olutururlar. Bu ilem, fiil gruplarnn anlamsal yaplarnda bir deiiklik yapmaz. Bir fiil grubunu yeni heceleriyle iiten bir kii, bu hecelerin iinde yatan morfemleri tmyle iitir ve alglar. te yandan, bir fiil grubunu oluturmak isteyen bir kii, allomorflar Trk dilinin hece yapsna uyarlayarak syler. Sz, sylemek ve iitmek, morfem anlatmak ve anlamak iindir. Eer Trke bir tmcede biricil vurgu (primary stress) fiil beklerinin iinde deil de tmceyi oluturan baka bir szckteyse, fiil beklerinde vurgu olmaz. Eer fiil beklerinde bulunan bir hece vurgulanacaksa, bu hece sz syleyen kiinin istemine bal deildir. Fiil beklerinde vurgu, ancak vurgulanabilen hecelerden belirli bir tanesinde olabilir. Vurgulanabilen heceler rneklerde kaln harflerle gsterilmitir.
52
Olumsuz:
Olumsuzluk kavram tayan Geni Zaman fiil beklerinde [ir, r, r, ur, er, ar] allomorflar kullanlmaz. Olumsuzluk kavram tayan [me, ma] zarf allomorflar ise yalnz birinci tekil ve oul kii allomorflaryla kullanlr. teki tekil ve oul kiilerin bulunduu fiil beklerinde bunlarn yerini [mez, maz] olumsuzluk allomorflar alr. Kii allomorflar genelde "ben" [em, am],"sen" [sin, sn], "o" [], "biz" [iz, z], "siz" [si.niz, s.nz], "onlar" [ler, lar] allomorflardr. Ancak, [me, ma] olumsuzluk allomorflar birer nl ile sonlandklarndan ve birinci tekil kii allomorflar da ayn nllerle baladndan, bu iki zde nl szel yap tarafndan tek nlyle indirgenir.
53
54
rnein:
Seni seviyorum. "Seni severim" art tmcelerinde kullanlr: Bana yeni bir otomobil alrsan seni daha ok severim. Sana gveniyorum. Yalan sylemezsen sana gvenirim.
55
Cevaplar "evet, hayr" olan olumsuz sorular: Bu fiil beklerinde olumsuz sorular genelde art tmcelerinde kullanlr: Bil-se-em syle-mez mi-/y/im? Rica et-se-em gel-mez mi-sin? Telefon et-se-ek cevap ver-mez mi? Ura-sa-ak anla-maz m-/y/z? Para ver-se-ek ta-maz m-s.nz? Bar-sa-ak iit-mez-ler m? D'L GEM ZAMAN (GRLEN GEM ZAMAN)
Di'li Gemi Zaman fiil gruplar, adndan da anlald gibi, [di, d, d, du, ti, t, t, tu] zaman allomorflar ve bunlara eklenen "ben" [im, m, m, um], "sen" [in, n, n, un], "O" [], "biz" [ik, k, k, uk], "siz" [i.niz, .nz, .nz, u.nuz], "onlar" [ler, lar] kii allomorflarndan oluur. Trk dilini tasvir eden tm geleneksel dil bilgisi kitaplarnda kii allomorflar /m/, /n/, /k/ gibi nszlerle gsterilir. Oysaki Trk dilinde baml ve bamsz morfemlerin tmnde en az bir nl bulunur. Trkede iinde nl bulunmayan ne bir morfem, ne bir allomorf, ne de bir hece vardr. nszlerin morfem olarak gsterilmesi Trk dilinin szel yaps iinde ok byk nemi olan nl dmesi ve nl birlemesinin nemsenmemesi yzndendir. Trkede nlyle sonlanan bir morfem ayn nlyle balayan baka bir morfeme balanacak olursa genelde bu iki zde nl kaynaarak tek nlye dnr. Eer bu iki nl farklysa (baz durumlarda zdeseler bile) Trkenin ses yaps-
56
Olumlu:
Di'li Gemi Zaman fiil gruplarnda gemi zaman allomorflar olan [di, d, d, du, ti, t, t, tu] allomorflar nllerle sonland ve tm kii allomorflar da zaman allomorflarnn ayn nlleriyle balad iin, bu zde nller birleir ve tek nl olarak sylenip yazlr. Bu fiil grubunda vurgu son hecelerdedir ve kaln harflerle gsterilmitir: Gel-di-im (gel*dim), Al-d-m (al*dm), Gr-d-m (gr*dm), Ol-duum (ol*dum), Se-ti-im (se*tim), Ka-t-m (ka*tm), t-t-m (*t*tm), Unut-tu-um (u*nut*tum), Kork-tu-um (kork*tum) Gel-di-in (gel*din), Al-d-n (al*dn), -ti-in (i*tin), A-t-n (a*tn), D-t-n (d*tn), Oku-du-un (o*ku*dun), ar-d-n (a*r*dn) Gel-di (gel*di), Al-d (al*d), Gl-d (gl*d), Ol-du (ol*du), Sat-t (sat*t), Bala-d (ba*la*d), Uyut-tu (u*yut*tu), Atlat-t (at*lat*t)
57
Olumsuz:
Olumsuzluk allomorflar [me, ma], fiil kk, gvde ya da atlarndan sonra ilk srada kullanlr. Olumsuzluk vurgusu [me, ma] allomorflarndan nce gelen fiilin son hecesi zerindedir. Fiil tek heceliyse, vurgu, doal olarak bu hece zerinde olur: Gr-me-di-im (gr*me*dim), Anla-ma-d-m (an*la*ma*dm), Yap-mad-m (yap*ma*dm), Syle-me-di-in (sy*le*me*din), Al-ma-d (al*ma*d), Git-me-di-ik (git*me*dik), Bulu-ma-d-k (bu*lu*ma*dk), al-ma-d-.nz (a*l*ma*d*nz), Bekle-me-di-ler (bek*le*me*di*ler)
58
59
Olumsuz:
Olumsuzluk ykl [me, ma] allomorflar fiil kk, gvde ve atlarndan sonra kullanlr ve bunlara [e.cek, a.cak] allomorflar eklenir. Ancak, olumsuzluk allomorflar [me, ma], birer nl ile sonlandklarndan ve [e.cek, a.cak] allomorflar da birer nl ile baladndan, bu iki nlnn badamas iin aralarna Trke ses yapsnn bir rn olan /y/ badatrma nsz yerletirilir. Bu olumsuz fiil gruplarnda da, teki
60
61
62
63
64
65
66
67
Olumsuz:
Fiilleri olumsuz yapan [me, me] allomorflar fiil kk, gvde ya da atlarna eklenir. teki allomorflar [me, ma] allomorflarn izler ve vurgular [me, ma] allomorflarndan nceki heceler zerindedir: (sor*ma*m*m), (*ren*me*mi*im), (an*la*ma*m*m), (git*me*mi*sin), (sy*le*me*mi*sin), (ko*nu*ma*m*sn), (u*yu*ma*m), (kork*ma*m), (ev*len*me*mi), (ol*ma*m), (is*te*me*mi*iz), (al*-
68
69
GEREKLLK Olumlu:
Trkede gereklilik kavram, fiil kk ve atlarna [me.li, ma.l] allomorflarnn eklenmesiyle elde edilir. Bu allomorflarla yaplan birinci ahs fiil gruplar konuan kiinin kendine dnk zorunluluunu ifade eder (internal obligation). Ayn allomorflar teki kiiler iin kullanlrsa bu kiiler iin gl neriler tarlar (external obligation). Bu fiil gruplarnda vurgu "li", "l" heceleri zerindedir. [Me.li, ma.l] allomorflar birer nlyle sonlandndan, bu allomorflar birer nlyle balayan kii allomorflarna eklendiinde, bu iki nl arasna birer /y/ badatrma nsz (glide) girer: al-ma.l-/y/m (a*l*ma*l*ym). ren-me.li-/y/m (*ren*me*li*yim). Dn-me.li-sin (d*n*me*li*sin). Yr-me.li-sin (y*r*me*li*sin). Bitir-me.li (bi*tir*me*li). Ura-ma.l (u*ra*ma*l). Bekleme.li-/y/iz (bek*le*me*li*yiz), Dur-ma.l-/y/z (dur*ma*l*yz), Unut-
70
Olumsuz:
Olumsuzluk allomorflar fiil kk ve atlarna eklenir ve bu fiil gruplarnda vurgu, [me, ma] olumsuzluk allomorflarndan nce gelen heceler zerindedir: Bekle-me-me.li-/y/im (bek*le*me*me*li*yim). en-me-me.li-/y/im (*en*me*me.li*yim). Unut-ma-ma.l-sn (u*nut*ma*ma*l*sn). Kr-mama.l-sn (kr*ma*ma*l*sn). Uyu-ma-ma.l (u*yu*ma*ma*l). Sor-mama.l (sor*ma*ma*l). zl-me-me.li (*zl*me*me*li). Anla-ma-ma.l-/y/z (an*la*ma*ma*l*yz). Umutlan-ma-ma.l-/y/z (u*mut*lan*ma*ma*l*yz).Kskan-ma-ma.l-s.nz (ks*kan*ma*ma*l*s*nz), Ksme-me.li-si.niz (ks*me*me*li*si*niz). Anla-ma-ma.l-lar (an*la*ma*ma*l*lar). Bil-me-me.li-ler (bil*me*me*li*ler).
71
Olumsuz:
Gel-me-/y/e.bil-ir-im (gel*me*ye*bi*li*rim). al-ma-/ya.bil-ir-im (a*l*ma*ya*bi*li*rim). Gel-me-/y/e.bil-ir-sin (gel*me*ye*bi*lir*sin). steme-/y/e.bil-ir-sin (is*te*me*ye*bi*lir*sin). Anla-ma-/y/a.bil-ir (an*la*ma*ya*bi*lir). Dn-me-/y/e.bil-ir (d*n*me*ye*bi*lir). Kabul et-
72
73
OLANAKSIZLIK
Olanakszlk allomorflar genelde [e.mez, a.maz] allomorflardr. Ancak birinci tekil ve oul ahslarda [e.mez, a.maz] allomorflarndaki son /z/ nszleri kullanlmaz. Bu kipte kullanlan kii allomorflar "ben" [em, am], "sen" [sin, sn], "o" [], "biz" [iz, z], "siz" [si.niz, s.nz], "on-lar" [ler, lar] allomorflardr. Bu kip olanakszlk ya da yasaklama anlamlar ierir: Gel-e.me-em (ge*le*mem). Yap-a.ma-am (ya*pa*mam) (olanaksz) Ka-a.maz-sn (ka*a*maz*sn). Bura-/y/a park et-e.mez-sin (bu*ra*ya / park / e*de*mez*sin) (olanakszlk ya da yasaklama). Dondurmaam- ye-/y/e.mez-sin (don*dur*ma*m / yi*ye*mez*sin) (yasaklyorum) Sinema-/y/a git-e.mez (si*ne*ma*ya / gi*de*mez) (olumsuz emir). Bana bar-a.maz (ba*na / ba**ra*maz) (olumsuz emir). Siz-e yardm et-e.me-/y/iz (si*ze / yar*dm / e*de*me*yiz) (olanaksz). Gel-e.me/y/iz (ge*le*me*yiz) (olanaksz). Bitir-e.mez-si.niz (bi*ti*re*mez*si*niz) (olanaksz). Anla-/y/a.maz-s.nz (an*la*ya*maz*s*nz) (olanaksz). Anla-/y/a.maz-lar (an*la*ya*maz*lar) (olanaksz). Bil-e.mez-ler (bi*le*mez*ler) (olanaksz).
74
Olumlu:
Hergn erken kalk-ar-d-m. (her*gn / er*ken / kal*kar*dm) Okul-a ko-a.rak git-er-di-im. (o*ku*la / ko*a*rak / gi*der*dim) Futbol oyna-ar-d-n. (fut*bol ( oy*nar*dn) Anne-en-i ok z-er-di-in. (an*ne*ni / ok / *zer*din) Bisiklet-le gez-er-di. (bi*sik*let*le / ge*zer*di) Herkes-i koru-ur-du. (her*ke*si / ko*rur*du) Okul-a yr-/y/e.rek git-er-di-ik. (o*ku*la / y*r*ye*rek / gi*der*dik) Sokak-ta futbol oyna-ar-d-k. (so*kak*ta / fut*bol / oy*nar*dk) Eskiden sz dinle-er-di-i.niz. (es*ki*den / sz / din*ler*di*niz) Herey-i bil-ir-di-i.niz. (her*e*yi / bi*lir*di*niz) Okul-a bisiklet-le git-er-ler-di. (o*ku*la / bi*sik*let*le / gi*der*ler*di) Erken yat-ar-lar-d. (er*ken / ya*tar*lar*d)
75
76
77
Olumsuz:
Bekle-me-i.yor-du-um. (bek*le*mi*yor*dum) Bil-me-i.yor-du-um. (bil*mi*yor*dum) Hibir sey anla-ma-.yor-du-un. (hi*bir / ey / an*la*m*yor*dun) letiim kur-ma-u.yor-du-un. (i*le*ti*im / kur*mu*yor*dun) Kskan-ma-.yor-du. (ks*kan*m*yor*du) Konu-ma-u.yor-du. (ko*nu*mu*yor*du) Kz-ma-.yor-du-uk. (kz*m*yor*duk) -me-.yor-du-uk. (**m*yor*duk) Uslan-ma-.yor-du-u.nuz. (us*lan*m*yor*du*nuz) Been-me-i.yor-du-u.nuz. (be*en*mi*yor*du*nuz) kna ol-ma-u.yor-lar-d. (ik*na: / ol*mu*yor*lar*d) ste-me-i.yor-lar-d. (is*te*mi*yor*lar*d)
78
79
80
81
82
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER M'L GEM ZAMANIN HKYES
Mi'li Gemi Zamann Hikyesi kipi [M] ve [D] morfemlerini art arda syleyerek oluturulur. Bu kipte [M] morfeminin tm allomorflar kullanlsa da, bu allomorflarn hepsi // sert nszleriyle sonandndan, [D] morfeminin sadece sert nszlerle balayan [ti, t, t, tu] allomorflar kullanlabilir. Ard ardna kullanlan bu iki morfem gemite yaplan iki eylemden ncekini belirtir. Kii allomorflar Di'li Gemi allomorflarnn ayndr:
Olumlu:
[M]: [mi, m, m, mu] [D]: [ti, t, t, tu] Bu film-i gr-m-t-m. (bu / fil*mi / gr*m*tm) Bulak-lar- yka-m-t-m. (bu*la*k*la*r / y*ka*m*tm) Bana syle-mi-ti-in. (ba*na / sy*le*mi*tin) Araba-/y/ al-m-t-n. (a*ra*ba*y / al*m*tn) Ev-den k-m-t. (ev*den / k*m*t) Benzin-i bit-mi-ti. (ben*zi*ni / bit-mi*ti) Gpegndz soyul-mu-tu-uk. (g*pe*gn*dz / so*yul*mu*tuk) Araba-/y/ yka-m-t-k. (a*ra*ba*y / y*ka*m*tk) -i.niz-i bitir-mi-ti-i.niz. (i*i*ni*zi / bi*tir*mi*ti*niz) ok yorul-mu-tu-u.nuz. (ok / yo*rul*mu*tu*nuz) Hrsz-lar ka-m-lar-d. (hr*sz*lar / ka*m*lar*d) Uzakla-m-lar-d. (u*zak*la*m*lar*d)
Olumsuz:
Bir ey de-me-mi-ti-im. (bir / ey / de*me*mi*ti*im) Daha uyu-ma-m-t-m. (da*ha / u*yu*ma*m*tm) Ben-i gr-me-mi-ti-in. (be*ni / gr*me*mi*tin) Cevap ver-me-mi-ti-in. (ce*vap / ver*memi*tin) Ev-den k-ma-m-t. (ev*den / k*ma*m*t) Bavul-lar--/n/ al-ma-m-t. (ba*vul*la*r*n / al*ma*m*t)
83
Olumlu:
dev-im-i yap-a.cak-t-m ama elektrik-ler sn-d. Ma-a git-e.cek-ti-im ama bilet bul-a.ma-d-m. Ben-i ara-/ya.cak-t-n, ne ol-du? (be*ni / a*ra*ya*cak*tn / ne / ol*du) ukur-a d-e.cek-ti-in, neyse ki sen-i Fatma kurtar-d. Polis gr-me-se/y/-di ka-a.cak-t. (po*lis / gr*me*sey*di / ka*a*cak*t) Kredi bul-sa/y/-d araba al-a.cak-t. (kre*di / bul*say*d / a*la*cak*t) -im-iz-i bitir-se/y/-di-ik gel-e.cek-ti-ik. amar-lar kuru-/sa/y/-d tle-/y/e.cek-ti-ik. Gel-se/y/-di-i.niz gr-e.cek-ti-i.niz. (gel*sey*di*niz / g*re*cek*ti*niz) Ka-sa/y/-d-.nz yakalan-a.cak-t-.nz. (ya*ka*la*na*cak*t*nz) ar-sa/y/-d-k gel-e.cek-ler-di. (a*r*say*dk / ge*le*cek*ler*di) Deniz-e d-se-ler-di boul-a.cak-lar-d. (bo*u*la*cak*lar*d)
Olumsuz:
Fatma/y/-la konu-ma-/y/a.cak-t-m ama zr dile-di. zr dile-me-se/y/-di Fatma/y/-la konu-ma-/y/a.cak-t-m. Dikkat et-se/y/-di-in kedi-/y/i ez-me-/y/e.cek-ti-in. Gr-me-se-en inan-ma-/y/a.cak-t-n. (gr*me*sen / i*nan*ma*ya*cak*tn)
84
85
Olumlu:
Herey-i ona sor-a.cak-m-m. (her*e*yi / o*na / so*ra*cak*m*m) Araba-/y/ ben yka-/y/a.cak-m-m. (ben / y*ka*ya*cak*m*m) Tm iler-i sen yap.a.cak-m-sn. (sen / ya*pa*cak*m*sn) Avrupa-/y/a git-e.cek-mi-sin. (av*ru*pa*ya / gi*de*cek*mi*sin) Hesap sor.a.cak-m. (he*sap / so*ra*cak*m) Yarn bitir-e.cek-mi. (ya*rn / bi*ti*re*cek*mi) Anla-/y/a.cak-m-z. (an*la*ya*cak*m*z) Tan-a.cak-m-z. (ta**na*cak*m*z) Cevap ver-e.cek-mi-si.niz. (ce*vap / ve*re*cek*mi*si*niz) ren-e.cek-mi-si.niz. (*re*ne*cek*mi*si*niz) Bitir-e.cek-ler-mi. (bi*ti*re*cek*ler*mi) Bekle-/y/e.cek-ler-mi. (bek*le*ye*cek*ler*mi)
Olumsuz:
Sor-ma-/y/a.cak-m-m. (sor*ma*ya*cak*m*m) ok bekle-me-/y/e.cek-mi-im. (ok / bek*le*me*ye*cek*mi*im) Para harca-ma-/y/a.cak-m-sn. (pa*ra / har*ca*ma*ya*cak*m*sn) Umursa-ma-/y/a.cak-m-sn. (u*mur*sa*ma*ya*cak*m*sn) al-ma-/y/a.cak-m. (a*l*ma*ya*cak*m) Yka-ma-/y/a.cak-m. (y*ka*ma*ya*cak*m)
86
87
Olumlu:
Dn dev-im-i yap-ma.l/y/-d-m. (dn / *de*vi*mi / yap*ma*ly*dm) Yardm et-me.li/y/-di-im. (yar*dm / et*me*liy*dim) iek-ler-i sula-ma.l/y/-d-n. (i*ek*le*ri / su*la*ma*ly*dn) amar-lar- ser-me.li/y/-di-in. (a*ma*r*la*r / ser*me*liy*din) Anahtar- deitir-me.li/y/-di. (a*nah*ta*r / de*i*tir*me*liy*di) Para-s-/n/ banka-/y/a yatr-ma.l/y/-d. (ban*ka*ya / ya*tr*ma*ly*d) Dikkatli davran-ma.l/y/-d-k. (dik*kat*li / dav*ran*ma*ly*dk) Ankara-/y/a git-me.li/y/-di-ik. (an*ka*ra*ya / git*me*liy*dik) Yanl-lar- dzelt-me.li/y/-di-i.niz. (yan*l*lar / d*zelt*me*liy*di*niz) yi dn-me.li/y/-di-i.niz. (i*yi / d*n*me*liy*di*niz) Hesap ver-me.li/y/-di-ler. (he*sap / ver*me*liy*di*ler) Erken kalk-ma.li/y/-d-lar. (er*ken / kalk*ma*ly*d*lar)
Olumsuz:
ekin-me-me.li/y/-di-im. (e*kin*me*me*liy*dim) Yl-ma-ma.l/y/-d-m. (yl*ma*ma*ly*dm) Anne-en-i z-me-me.li/y/-di-in. (an*ne*ni / z*me*me*liy*din) Ge gel-me-me.li/y/-di-in. (ge / gel*me*me*liy*din) ok yemek ye-me-me.li/y/-di. (ok / ye*mek / ye*me*me*liy*di) Herkes-e aldr-ma-ma.l/y/-d. (her*ke*se / al*dr*ma*ma*ly*d) Ge kal-ma-ma.l/y/-d-k. (ge / kal*ma*ma*ly*dk) Tavan- kar-ma-ma.l/y/-d-k. (tav*a*n / ka*r*ma*ma*ly*dk)
88
Olumlu:
ok al-ma.l/y/-m-m. (ok / a*l*ma*ly*m*m) Bro-/y/a hemen gel-me.li/y/-mi-sin. (he*men / gel*me*liy*mi*sin) nlem al-ma.l/y/-m. (n*lem / al*ma*ly*m) Kitap oku-ma.l/y/-m-z. (ki*tap / o*ku*ma*ly*m*z) abuk davran-ma.l/y/-m-s.nz. (a*buk / dav*ran*ma*ly*m*s*nz) Erken kalk-ma.l/y/-m-lar. (er*ken / kalk*ma*ly*m*lar) Olumsuz:
89
NANILMAZ SYLENT KP
nanlmaz bir sylentiyi ifade etmek iin [M] morfeminin [mi-mi], [m-m], [m-m], [mu-mu] allomorflar sze yanstlr.
rnein:
Bro-/y/a ge gel-i.yor-mu-mu-um. (ge / ge*li*yor*mu*mu*um) ok televizyon izle-i.yor-mu-mu-sun. (iz*li*yor*mu*mu*sun) in-ce bil-i.yor-mu-mu. (in*ce / bi*li*yor*mu*mu) Herey-i o bil-ir mi-mi. (her*e*yi / o / bi*lir*mi*mi) Baar-a.bil-ir mi-mi-iz. ( ba*a*ra*bi*lir*mi*mi*iz) irket-i idare et-e.mez-mi-mi-si.niz. ( e*de*mez*mi*mi*si*niz) Borlu deil mi-mi-ler. (bor*lu / de*il*mi*mi*ler)
90
Olumlu:
(Sen) bahe-/y/i spr. (bah*e*yi / s*pr) Yemek-i hazrla. (ye*me*i / ha*zr*la) Oda-an- tertiple. (o*da*n / ter*tip*le) Bahe-de toplan-n. (bah*e*de / top*la*nn) Ev-i temizle-/y/in. (e*vi / te*miz*le*yin) Fatma bana kahve yap-sn. (fat*ma / ba*na / kah*ve / yap*sn) Hasan-la Mehmet araba-/y/ yka-sn-(lar). (a*ra*ba*y / y*ka*sn*lar) renci-ler ieri gir-sin-(ler).(*ren*ci*ler / i*e*ri / gir*sin) Allah raz ol-sun! (al*lah / ra*z / ol*sun) Allah i-i-/n/i rast getir-sin! (al*lah / i*i*ni / rast / ge*tir*sin) Allah ceza-s-/n/ ver-sin! (al*lah / ce*za:*s*n / ver*sin) Allah yardm et-sin! (al*lah / yar*dm / et*sin)
Olumsuz:
Srt-ma! (s*rt*ma) Bana karlk ver-me! (ba*na / kar**lk / ver*me) Yan-m-da davul al-ma! (ya*nm*da / da*vul / al*ma) Ev-e ge gel-me. /e*ve / ge / gel*me) Bilgisayar-m-a dokun-ma-sn. (bil*gi*sa*ya*r*ma / do*kun*ma*sn) Ge kal-ma-sn. (ge / kal*ma*sn) Sokak-lar-da dola-ma-sn. (so*kak*lar*da / do*la*ma*sn) Grlt yap-ma-/y/n. ( g*rl*t / yap*ma*yn) Bir ey-e dokun-ma-/y/n. (bir / e*ye / do*kun*ma*yn) Gevezelik et-me-sin-ler. (ge*ve*ze*lik / et*me*sin*ler) Sokak-ta top oyna-ma-sn-lar. (so*kak*ta / top / oy*na*ma*sn*lar) Kafa-am- kzdr-ma-sn.lar! (ka*fa*m / kz*dr*ma*sn*lar)
91
92
93
94
ad tamlamas-de
(olu) F
Kedi kap-/n/n arka-/s/n-da. (ke*di / ka*p*nn / ar*ka*sn*da) Gzlk-ler-in ayna-/n/n n-/n/-de. (ay*na*nn / *nn*de) Ar sa-lar-n-n ara-/s/n-da. (a*r / sa*la*r*nn / a*ra*sn*da) Ev-i.miz okul-un n-/n/-de. (e*vi*miz / o*ku*lun / *nn*de) Telefon-un ekmece-/n/in i-i/n/-de. (ek*me*ce*nin / i*in*de) Masa salon-un orta-/s//n/-da. (ma*sa / sa*lo*nun / or*ta*sn*da)
Olumsuz:
Olu yklemlerini olumsuza dntrmek iin deil zarf kullanlr: Ev-de deil-im. (ev*de / de*i*lim) Sorumlu deil-sin. (so*rum*lu / de*il*sin) Yetenekli deil. (ye*te*nek*li / de*il) Biz sorumlu deil-iz. (biz / so*rum*lu / de*i*liz) Gzlkler-in bura-da deil. (gz*lk*le*rin / bur*da /de*il) Ev-de deil-ler. (ev*de / de*il*ler)
95
96
97
98
99
100
101
102
103
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Cevaplar "evet, hayr" olan olumlu sorular:
Hazr ol-ma.l m-/y/m? (ha*zr / ol*ma*l / m*ym) Destek ol-ma.l m-sn? (des*tek / ol*ma*l / m*sn) Biz-im-le ol-ma.l m? (bi*zim*le / ol*ma*l / m) Komik ol-ma.l m-/y/z? (ko*mik / ol*ma*l / m*yz) Birlik-te ol-ma.l m-s.nz? (bir*lik*te / ol*ma*l / m*s*nz) Tren-de ol-ma.l-lar m? (t*ren*de / ol*ma*l*lar / m) Cevaplar "evet, hayr" olan olumsuz sorular: Tedirgin ol-ma-ma.l m-/y/m? (te*dir*gin / ol*ma*ma*l / m*ym) Salon-da ol-ma-ma.l m-s.nz? (sa*lon*da / ol*ma*ma*l / m*s*nz) Ahmet-in bilgi-/s/i ol-ma-ma.l m? (bil*gi*si / ol*ma*ma*l / m) Gece yol-da ol-ma-ma.l m-/y/z? (ge*ce / yol*da / ol*ma*ma*l / m*yz) Aa-lar-n alt-/n/-da ol-ma-ma.l m-s.nz? (a*a*la*rn / al*tn*da / ol*ma*ma*l / m*s*nz) Aceleci ol-ma-ma.l-lar m? (a*ce*le*ci / ol*ma*ma*l*lar / m)
104
105
106
107
Kim dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle spermarkete gitti? Dn kim ocuklarna oyuncak almak iin otobsle spermarkete gitti? Dn ocuklarna oyuncak almak iin kim otobsle spermarkete gitti? Dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle kim spermarkete gitti? Dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle spermarkete kim gitti? Ne zaman Aye ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti? Aye ne zaman ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti? Aye ocuklarna oyuncak almak iin ne zaman otobsle markete gitti? Aye ocuklarna oyuncak almak iin otobsle ne zaman markete gitti? Aye ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete ne zaman gitti? Niin Aye dn spermarkete otobsle gitti? Aye niin dn otobsle spermarkete gitti? Aye dn niin otobsle spermarkete gitti?
108
[mi, m, m, mu]
[Mi, m, m, mu] soru szckleri allomorflar olan szcklerdir. Kendilerinden nce kullanlan szcklerle nl uyumu salarlar. Bu tip soru tmcelerinde vurgu [mi, m, m, mu] szcklerinden nce kullanlan szcklerin son hecelerindedir. Bunlar, tmceyi hem cevaplar "evet, hayr" olan sorulara dntrmeye, hem de vurgulad szck hakknda soru sormaya yararlar. Dier soru szcklerinde olduu gibi bunlar da (tmce ba hari) hemen her gramatik bekten sonra kullanlabilirler. rnein: Aye mi dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti? Aye dn m ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti?
109
110
FL ATILARI
Trke fiil kk ve gvdelerine eklenerek bunlar fiil atlarna dntren ekler fiil atlarn blnmez btnler haline getirirler. Dier olumsuzluk kip ve kii ekleri fiil atlarn izlerler. Trkede alt eit fiil ats vardr: Geisiz fiil ats, Geili fiil ats, ettirgen fiil ats, edilgen fiil ats, dnl fiil ats ve ite fiil ats.
temizler.
111
Ben her sabah odam- tertiplerim. Geisiz fiil atlarnn nesneleri olmaz: Ben
zne
112
113
TE (RECIPROCAL) FL ATILARI
te fiil atlar, bir eylemin iki ya da daha ok kii tarafndan srdrldn ifade eder. telik morfemi [] ekidir ve [i, , , u, e, a] ekillerinde alt allomorfu vardr. rnein: (Onlar) bak--.yor-lar. (ba*k**yor*lar) Kucakla-a-.yor-lar. (ku*cak*la**yor*lar) Tokala-a-.yor-lar. (to*ka*la**yor*lar) Dv--.yor-lar. (d*v**yor*lar) Onlar Pazar gn-ler-i gr--r-ler. (on*lar / pa*zar / gn*le*ri / g*r*r*ler) Pehlivan-lar yen-i-e.me-di. (peh*li*van*lar / ye*ni*e*me*di) (O/n/-lar) anla-a-t-lar. (an*la*t*lar) Eski dost-lar birbiri-/n/i gr-n.ce kucakla-a-t. (es*ki / dost*lar / bir*bi*ri*ni / g*rn*ce / ku*cak*la*t) Baz ite fiil atlar "hep beraber" anlam tar. rnein: Haber-i duy-un.ca bar--t-lar. (ha*be*ri / du*yun*ca / ba**r*t*lar ) ya da (ba*r*t*lar) Polis-i gr-n.ce ka--t-lar. (po*li*si / g*rn*ce / ka**t*lar)
114
Tm tek heceli fiil kkleri ve /t/ nszyle sonlanan tm fiil kklerine [dir, dr, dr, dur, tir, tr, tr, tur] allomorflar eklenerek fiil kkleri ettirgen fiil atlarna dntrlr: Tek heceli fiil kkleri: al-dr, at-tr, boz-dur, bul-dur, al-dr, arp-tr, ek-tir, z-dr, deldir, dv-dr, ger-dir, kap-tr, kes,tir, kr-dr, kur-dur, rt-tr, v-dr, soy-dur, et-tir, z-dr, yak-tr, yap-tr, yaz-dr, sat-tr, at-tr, tat-tr, atr, yak-tr, yrt-tr, yut-tur, t-tr. /t/ nsz ile sonlanan ok heceli fiil kkleri: iit-tir, ilet-tir, oturt-tur, kapat-tr, kzart-tr, patlat-tr, sarkt-tr, yaattr, ykselt-tir, tket-tir, tant-tr, boyat-tr, arat-tr, ykat-tr, ayklat-tr. Sonlarnda "tir, tr, tr, tur, dir, dr, dr, dur, ur, ir, r, r, par" gibi heceler bulunan fiillerin sonlarna /t/ nszleri eklenerek bu heceler "tirt, trt, trt, turt, dirt, drt, drt, durt, part, rt" gibi "nsz-nlnsz-nsz" hece yaplarna dntrlr: art*trt, bi*tirt, ge*tirt, at*trt, al*trt, *kart, dal*drt, dei*tirt, do*urt, dol*durt, dn*drt, dur*durt, d*rt, ge*irt, ge*tirt, geli*tirt, ger*dirt, gez*dirt, gl*drt, *srt, it*tirt, ka*rt, kan*drt, karla*trt,
115
116
117
GEL
a akt al anla anlat ara artr as ar aykla at atlat azdr bas batr balat bekle beklet bi bil bitir
ETTRGEN
atr akttr aldr anlattr arat artrt astr art ayklat attr atlattr azdrt baktr bastr batrt balattr baylt beklet beklettir bitir bildir bindir bitirt
EDLGEN
al aktl aln anlal anlatl aran artrl asl arl ayklan atl atlatl azdrl bakl basl batrl balatl bayltl beklen bekletil biil bilin binil bitiril
DNL
al aln
TE
anla
art
at
bakn
bak
balan bekle
bin bit
118
GEL
bktr boz bl bul bk caydr cotur al altr arp iz rp kert z daldr daya damlat de dedir dein deitir del dene denetle dengele dik dinle dla dour doku doldur dondur doyur dk dv duy drt dr
ETTRGEN
bktrt bozdur bldr buldur bktr caydrt coturt aldr altrt arptrt izdir rptr kerttir zdr daldrt dayat damlattr dedirt dedirt deitirt deldir denet denetlet dengelet diktir dinlet dlat dourt dokut doldurt dondurt doyurt dktr dvdrt duyur drttr drt
EDLGEN
bkl bozul bln bulun bkl cayl aln altrl arpl izil rpl kertil zl daldrl dayatl dayanl damlatl denil deil deinil deitiril delin denen denetlen dengelen dikil dinlen dlan dourul dokun doldurul dondurul doyurul dkl dvl duyul drtl drl
DNL
TE
bozul bln
bozu bl bulu
cay co al al arp
arp rpn zn z
dayan
dei
dolu
dkn dvn
dv drt
119
GEL
dn ekle elle engelle ertele estir eitle esnet et ez frlat ge ger getir gez gster
ETTRGEN
dndr eklet ellet engellet ertelet estirt eitlet esnet ettir ezdir frlattr geirt gerdir getirt gezdir gstert
EDLGEN
dnl eklen ellen engellen ertelen estiril eitlen esnetil edil ezil frlatl geil geril getiril gezdiril gsteril giril gidil giyil grl gsteril gln halan hatrlan hazrlan hesaplan iil indiril srl slatl iitil iletil inkr edil itil karl kaln kandrl kapl
DNL
TE
elle
es esne
esnen
esne
gl
in sr
ile
ka kal kan
giy gr gster gldr hala hatrla hazrla hesapla i indir sr slat iit ilet inkr et it kar kandr kap
giydir gstert gldrt halat hatrlat hazrlat hesaplat iir indirt srt slattr iittir ilettir inkr ettir ittir kart kandrt kaptr
gr
gl
hazrlan hesapla
slan
kan
iti ka
kap
120
ETTRGEN
kapattr kaplat karalat kartrt karlat karlatrt kastr kat kattr kayrt kazdr kestir krdr kydr kzarttr koklat kondurt konuturt kopart korkut korut koturt koydur kurdur kurcalat kuruttur kurulat kusturt kstrt kuruttur lekelet okut onart oturttur oydur oynat ltr det
EDLGEN
kapatl kaplan karalan kartrl karlan karlatrl kasl katl kay()rl kazl kesil krl kyl kzl kzartl koklan kondurul konuul koparl korkutul korun koul koyul kurul kurcalan kurutul kurulan kusturul ksl kurutul lekelen okun onarl oturul oyul oynan ll den
DNL
kapan
TE
kesi kr kz kokla
korun kou
kurulan ks
oturu oyna l de
121
GEL
ldr p r rt ttr v patlat piir sakla san saptr sar sarkt sars sat say se sev seyret sez sdr
ETTRGEN
ldrt ptr rdr rttr ttrt vdr patlattr piirt saklat saptrt sardr sarkttr sarstr sattr saydr setir sevdir seyrettir sezdir sdrt
EDLGEN
ldrl pl rl rtl vl patlatl piiril saklan sanl saptrl sarl sarktl sarsl satl sayl seil sevil seyredil sezil sl
DNL
ln
TE
p rtn vn rt t
patla pi
saklan
sap sark
sarn sarsl
sevin
sevi
sn
sn sv sus sn
sk szdr sil sindir sinirlendir sout soldur sor sorgula soy sk sndr
syle sustur sndr spr
sktr szdrt sildir sindirt sinirlendirt souttur soldurt sordurt sorgulat soydur sktr sndrt svdr sylet susturt sndrt sprt
skl szdrl silin sindiril sinirlendiril soutul soldurul sorul sorgulan soyul skl sndrl
sylen susturul sndrl sprl
skn
sk
soyun
sylen
sv syle susu
122
ETTRGEN
srdr srklet srttr sslet szdr arttr iirt taktr tarat tart tat tattr temizlet tercih ettir tuttur uurt unuttur uydurt uyandrt uyart uygulat uyuttur uzattr flet tlet zdr verdir vurdur yadrt yakalat yaktr yaptr yaptrt yaattr yatrt yazdr yedirt
EDLGEN
srl srklen srtl sslen szl artl iiril takl taran tarl tan temizlen tercih edil tutul uurul umul unutul uydurul uyandrl uyarl uygulan uyutul uzatl flen tlen veril vurul yakalan yakl yapl yaptrl yaatl yatrl yazdrl yediril yenil
DNL
srn srtn sslen ar iin takn taran tan temizlen
TE
srt
a i
tak
ta
tutu uu
uy uyan
uyu
uyu uza
uyun uzan
zl
vuru
yakn
yaan yatl
123
GEL
ETTRGEN
EDLGEN
DNL
yetin
TE
yl
yksel yr yz
yz
[dir, dr, dr, dur, tir, tr, tr, tur] Olu gruplar:
Balkta verilen allomorflarn kullanm tmyle anlamsaldr (semantic). Bu yzden, baz kiiler iin baz fiil kiplerinde anlamsal nedenlerden dolay kullanlmaz. Olu gruplarna eklendiklerinde, bu gruplara gl olaslk ya da olabilirlilik kavramlar katarlar. Bu iki ayr kavram szde yaplan vurgularla ayrt edilir: Anne-em ev-de-dir. (an*nem / ev*de*dir) (kesinlikle evdedir) Anne-em ev-de-dir. (an*nem / ev*de*dir) (evde olabilir) Antalya-da hava scak-tr. (an*tal*ya*da / ha*va / s*cak*tr) Londra yamurlu-dur. (lon*dra / ya*mur*lu*dur) Gzlkler-in anta-an-da-dr. (gz*lk*le*rin / an*tan*da*dr) O-/n/un burun-u hava-da-dr. (o*nun / bur*nu / ha*va*da*dr) Gz- yksek-ler-de-dir. (g*z / yk*sek*ler*de*dir) Ayn allomorflar eylem bildiren fiil gruplarnda da kullanlr: Uyu-mu-um-dur. Uyu-mu-sun-dur. Uyu-mu-tur. Uyu-mu-uz-dur. Uyu-mu-sun.uz-dur. Uyu-mu-lar-dr. (Belki ya da muhakkak bu eylemler oldu.)
124
BELRTENLER ve SIFATLAR
Trkede sfatlar "nasl?" sorusuna, belirtenlerse "hangi?" sorusuna cevap veren szck ya da szck beklerdir. rnein, "bu", "u", "o", "Ahmet'in", "kapnn nnde duran", "bize bakan", "sokaktaki", "senin sz ettiin", "sokakta oynayan" gibi dilsel diziler, iinde bulunduklar tmcelerde "hangi?" sorusuna cevap veriyorlarsa, bunlar birer belirtendir (belirtme sfat). rnein, aada siyah harflerle yazlm szck kmelerini iittiimizde "Hangi?" sorusunu sormaya gerek duymayz. Hangi araba? Bu araba, u araba, Ahmet'in arabas, benim arabam, senin araban, kapnn nnde duran araba, beyaz araba, sokak-
125
AD TAMLAMALARI
Bir ad tamlamasnn olumas iin iki ad bei gereklidir. Bir ad bei bir addan, bir zamirden, bir mastardan (infinitive), ya da "belirten + belirtilen" yapsna dnm ad beklerinden oluabilir. Ad tamlamalar yaplarna gre eittir; "belirtili ad tamlamalar", "belirtisiz ad tamlamalar" ve "taksz ad tamlamalar". Ad tamlamalarnda bulunan ilk ad beine "tamlayan", ikincisine "tamlanan" ad verilir. Bunlardan belirtili ad tamlamalarnda birinci ad beine ilevinden dolay "belirten" (determiner), ikincisine "belirtilen" (determined) ad da verilebilir. Ancak, bunlarn anlamlar dikkate alnrsa, birinci ad beine "sahip olan" (possessor), ikinci ad beine "sahip olunan" (possessed) adlar da verilebilir. Verilen bu terimlerin hepsini birden genelleyen szckler soru szckleridir: "Kimin nesi?", Neyin nesi?"
ben-im okul-um (Kimin okulu?) al-ma-/n/n bit-me-/s/i (Neyin bitmesi?) deniz-e den kz-n anne-/s/i (Kimin annesi?)
126
hrsz-lk-n ne zaman yapl-dk- (Neyin ne zaman ne yapld?) Yukarda verilen ad tamlamas rneklerinden anlald gibi, anlamsal ynden tamlamalarn birinci blmleri "sahip olan", ikinci blmleri ise "sahip olunan" kavramlarn iermektedir. te yandan, yukardaki ad tamlamalarndan bazlarna "hangi?" sorusu sorulabildii iin, bu tamlamalarn birinci blmleri birer belirtendir. Yani, bir kii "Ahmet'in arabas" dedii zaman ona "Kimin arabas?" diye sormanz yersizdir. Ya da "almann bitmesi" dediinde, "neyin bitmesi" diye sormak glntr. Hangi duvar? Okulun duvar. Hangi okul? Benim okulum? Neyin bitmesi? almann bitmesi. Hangi kzn annesi? Denize den kzn annesi. Hangi kzn kurtarlmas? Denize den kzn kurtarlmas. Neyin ne zaman yapld? Hrszln ne zaman yapld. Trkedeki tm ad tamlamalar yapsal ynden zincirleme ad tamlamalarna da dnerek bitimsiz (infinite) bir zellik de gsterirler. rnein aadaki anlamsz ad bei bir zincirleme ad beidir: "ey-in ey-i-/n/in ey-i-/n/in ey-i-/n/in ey-i-/n/in ey-i
zincirleme ad tamlamas bei (A)
Yukardaki zincirleme ad beini aadaki gibi anlaml blmlere ayrarak da gsterebiliriz: genler-in spor yapma-s sahip olan + sahip olunan yapmas-nn nem-i sahip olan + sahip olunan nemi-nin anlalma-s sahip olan + sahip olunan gerekir. fiil grubu Genlerin spor yapmasnn neminin anlalmas gerekir.
zincirleme ad tamlamas bei (zne) A fiil F
Ad tamlamalarnda zamirlerin yan sra, zel adlar, cins adlar, ve mastarlar da kullanlabilir. Zamirler sadece ad tamlamalarnn birinci
127
128
s-[in, n, n, un] s-[i, , , u] Jack-in okul-u s-[in, n, n, un] -[/s/i, /s/, /s/, /s/u] Jack-in araba-/s/ -[/n/in, /n/n, /n/n, /n/un] s-[i, , , u] perde-/n/in kuma- -[/n/in, /n/n, /n/n, /n/un] -[/s/i, /s/, /s/, /s/u] Aye-/n/in anne-/s/i
rnein: o-/n/un kalem-i (o*nun / ka*le*mi); ky-n deli-/s/i (k*yn / de*li*si); ev-in kedi-/s/i (e*vin / ke*di*si); tmce-/n/in son-u (tm*ce*nin / so*nu); okul-un ark-/s/ (o*ku*lun / ar*k*s); deli-/n/in gl-me-/s/i
129
Belirtisiz Ad Tamlamalar:
Belirtisiz ad tamlamalar ad tamlamalarnn her iki tarafnda da adlar kullanlarak yaplr. Zamirlerle belirtisiz ad tamlamalar yaplamaz. Bu tip tamlamalarn birinci blmndeki adlar taksz olarak kullanlr. kinci blmlerinde ise eer ad bir nszle sonlanyorsa nl uyumuna gre [i, , , u] allomorflarndan birisi eklenir. Eer bu adlar nllerle sonlanyorsa bu nllerle, [i, , , u] nlleri arasna /s/ badatrclar konur. rnein: Ne anta-/s/? (ne / an*ta*s); Okul anta-/s/ (o*kul / an*ta*s); Ne soru-lar-? (ne / so*ru*la*r); Snav soru-lar- (s*nav / so*ru*la*r); renci kavga-/s/ (*ren*ci / kav*ga*s); otomobil yar- (o*to*mo*-
130
Taksz Ad Tamlamalar:
Taksz ad tamlamalarnda taksz iki ad art arda bulunur rnein: tahta kutu (tah*ta / ku*tu); altn bilezik (al*tn / bi*le*zik); porselen fincan (por*se*len / fin*can); demir kap (de*mir / ka*p); ta bina (ta / bi*na:); plastik oyuncak (plas*tik / o*yun*cak); bakr tel (ba*kr / tel); mermer heykel (mer*mer / hey*kel); kz arkada (k*zar*ka*da); erkek arkada (er*ke*kar*ka*da); gm para (g*m / pa*ra); tahta kpr (tah*ta / kp*r); Beyaz Saray (be*yaz / sa*ray) Not: Yukardaki kz arkada ve erkek arkada ba ars tamlamalarnda altlar tek izgilerle iaretlenmi olan nszler konumada hecelerinden koparak izleyen adn ilk nlsyle birleirler. Szckler arasnda yaplan bu nsz-nl birlemesine ulama ad verilir. Yaplan bu ilem, ad ve fiil kk, gvde ve atlarnn allomorflarla birlemelerinde kullanlan nsz-nl birlemesinin aynsdr. Ulama terimi yalnz szckler arasnda yaplanlar iin kullanlr.
MASTARLAR
Tm mastarlar fiil kk, gvde ve atlarndan yaplm adlardr. Trkede drt eit mastar vardr. 1. Fiil kk, gvde ve atlarna eklenen [mek, mak] allomorflar: oku-mak, yz-mek, yardm et-mek, konu-mak, temizle-mek, oynamak, tart-mak, tartl-mak, tart-mak, ka-mak, kan-mak, ka-mak srt-mek, srtn-mek, srt-mek, dv-mek, dvl-mek, dvn-mek
131
132
Btn gn televizyon seyret-mek zaman kaybdr. Onu ikna et-mek kolay olmad.
A F
1(b). [mek, mak] mastarlar yerine ve iin edatlarndan nce kullanldklarnda beraberce zarf bekleri olutururlar: (Biz) ders al-mak yerine ar-da gezdik.
zne A ad bei edat zarf bei | zarf bei F | fiil
Yukardaki ve aadaki rneklerde siyah harflerle belirtilmi blmler zarf bekleridir. (Sen) ben-i anla-mak iin dikkat-le dinle.
133
(Ben) bulak-lar- yka-mak istemiyorum. (Sen) bu kitap- oku-mak istiyor musun? (ki*ta*b) (Ben) sen-i dinle-mek istemiyorum. (Ben) al-mak zorundaydm.
zne A ad bei F (zarf) olu
(Biz) bekle-mek zorundayz. (Biz) masraf azalt-mak zorundayz. (Sen) her gn tra ol-mak zorunda msn? 1(d). [Mek, mak] mastarlarna [ten, tan] allomorflar eklenince zarf bekleri oluur: (Sen) yanllk yap-mak-tan kanmalsn.
zne A zne A zarf zarf bei F zarf zarf (mastar-tan) zarf zarf bei F | fiil fiil
[Mek , mak] allomorflaryla yaplan mastarlar ad tamlamalarnda kullanlmaz. Yukarda ve aada siyah harflerle verilm blmler zarf bekleridir. (Ben) bulak yka-mak-tan bktm. (Ben) btn gn ev-de otur-mak-tan skldm. (Ben) zl-mek-ten kendim-i alamyorum. (Biz) ma-a git-mek-ten vazgetik. (Sen) yalan syle-mek-ten utanmyor musun? ou renci-ler dev yap-mak-tan holanmaz
134
2/b). [Me, ma] mastarlar ad tamlamalarnn tamlayan ve tamlanan blmlerinde kullanlrlar, sonlarna iyelik kii allomorflar eklenir ve tmcelerde ad bei olarak kullanlrlar: (Ben-im) bro-/y/a gel-me-em biraz gecikebilir.
tamlayan zarf b zne A tamlanan | zarf F tamlanan F | fiil | fiil
135
3(a). [i, , , u] allomorflar kullanlarak yaplan mastarlar, [me, ma] ile yaplanlar gibidir ve ayn anlam tarlar. Ancak [i, , , u] allomorflar ile yaplan tamlamalar genellikle kalplam baz tamlamalarda kullanlr: rnein : Fiyatlarn yksel-me-/s/i (yksel-i-i) satcy, d-me-/s/i (d--) alcy mutlu eder. Aada ayra iinde balarna (*) yldz imi konulmu mastarlar kullanlmayan mastarlardr: Ma-n bit-i (*bit-me) ddk-. (d*d*) Kurtul-u (*kurtul-ma) Sava-. Bizans-n (*k-me-/s/i) k--. U-u (*u-ma) koridor-u. Al- (*al-ma) (*konu-u-u) konu-ma-/s/. Al- (*al-ma) tren-i. Araba-/n/n (*ek-me) ek-i g-. (g*c) Al- sat- (*al-ma sat-ma) fiyat-lar-. Hrsz-n ka- (*ka-ma) yn-. 4(a). Fiil kk ve atlarnn sonlarna eklenen [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflar ad tamlamalarnn tamlayan ve tamlanan blmlerinde kullanlabilirler ve teki ad ve mastar tamlamalarnda olduu gibi sonlarna kii allomorflar alrlar. Bu allomorflarla yaplan tamlamalar hem ad bei hem sfat tamlamas ilevi grrler. rnein:
136
Tm mastarlar zaman kavram iermezler. [Mek, mak] allomorflar eklenmi mastarlar ne zaman kavram ierirler ne de sonlarna kii allomorflar alrlar. Geriye kalan tm mastarlar zaman kavram iermeseler de ad tamlamalarnn hem tamlayan hem de tamlanan blmlerine kii allomorflar alrlar: Anne-em ben-im nere-ye git-tik-im-i bilmiyordu.
zne A tamlayan zarf b tamlanan ad tamlamas b b nesne F tamlayan tamlanan ad bei (b nesne) F zarf b zne A tamlanan b nesne F | fiil | fiil
[Dik] morfeminin allomorflar eklenmi mastarlar tamlayan blmleri olmayan ad tamlamalar olarak da kullanlrlar. rnein: (Ben) (ben-im) ok al-tk-m iin baardm. (Sen) (sen-in) ev-e dn-dk-n-de bunlar- yaza-ar-sn. (O) (kendi/s/i-/n/in) iyi ol-duk-u-/n/u sylyor. [Dik] ve [Den] allomorflar eklenmi mastarlardan sonra sonra zarf kullanlrsa zarf bekleri oluur: Patron gel-dik-ten sonra herkes al-ma-/y/a balad. (pat*ron / gel*dik*ten / son*ra / her*kes / a*l*ma*ya / ba*la*d)
137
138
SZ DZM (SYNTAX)
Dilbilim, dnyadaki doal dillerin tmnde bulunan zne, nesne ve fiil kavramlarnn alt ekilde dizildiinden sz eder. Verilen bu diziler iinde Trkeye uyan 2 numaral dizidir. Ancak bu dizide, Trkenin fiil gruplarnda kullanlan kii morfemleri gz ard edilmitir. Trke tmcelerde kii kavramlar hem tmce balarnda zamir olarak, hem de ayn tmcelerin fiil gruplarnn sonlarnda baml morfemler olarak bulunurlar. Bamsz morfemler olan zamirler Trke tmcelerde, bu zamirler vurgulanmak istendiinde kullanlr. te yandan fiil beklerinin sonlarndaki kii allomorflarn kullanm zorunludur. Ancak, Trk-
139
140
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER TEMEL TMCELER (KERNEL SENTENCES)
Amerikal linguist Prof. Noam Chomsky doal dillerin iki katmandan olutuunu savunur. Bunlardan birincisi derin mantksal yap, ikincisi ise szel yzeysel yapdr. Bunlar ses organlaryla beraberce alarak tmceleri retirler. Derin mantksal yap tm insanlarn doutan sahip olduu ve dncenin rettii temel tmce yapsn ierir. Temel Tmceler en basit tek fiilli dncede oluan tmcelerdir. Bu tmceler istendiinde szel yap tarafndan yzeysel szel yapya dntrlebilir. Chomskynin kuramna gre inde sfat, fiilden yaplm zarf (ula) ya da mastar olan basit tmceler temel tmce deildir. rnein: Bu bir sevimli kpektir tmcesi iki temel tmceden yaplmtr: Bu bir kpektir ve Bu kpek sevimlidir. Onlar alrken grdm tmcesi iki temel tmceden olumutur: Onlar grdm ve Onlar alyordu. Trke renmek istiyorum tmcesi iki temel tmceden olumutur: Ben istiyorum ve Ben Trke reneceim. Bunlarn yan sra tm edilgen tmceler temel tmce deildir. Temel tmcelerin hepsi etken fiillerle yaplr. Edilgen tmceler etken tmcelerin edilgene dnm biimleridir. Tm temel tmceler haber kipleriyledir, olumludur ve soru tmcesi deildirler. Olumsuz tmceler de olumlu tmcelerden olumsuza dnm tmcelerdir. Beynin dil retim sistemi anlaml tmceler retmek iin iki farkl sistem kullanr. Bu iki sistemden birincisi beynin doutan olan uslamlama (reasoning) zelliidir. nsana zg bu yetenek kiiyi bir tmceyi ad bei ve fiil bei diye iki mantksal blme ayrmaya ynlendirir. Bu blmlere geleneksel gramerlerde zne ve yklem, dnml gramerlerde ise ad bei ve fiil bei denir. Mantk tmceleri bu iki temel unsurdan olutursa da kii bunlarn sralanmasn szel ve anlamsal yaplar rendii gibi iiterek renir ve bunlar zne ve yklem guruplar diye iki ayr grup iine depolar. Bu nedenle bunlarn sralanmas dilden dile deiir.
141
3. A + A (olu) (Ne?)
F
Bebek uyuyor. Leylekler geliyor. Hava karard. Bebek alyordu. Uak havaland. Yaz gelecek. Toplant bitmi. O geliyor. Kular uar. 2. numaral temel tmceler: Kedi pilav yiyor.
A A F fiil
Fatma pilav piiriyor. Kedi vazoyu krd. Biz ma kazandk. Ahmet ayvay yedi. Kaleci topu yakalad. Kular bcek yer. Ben onu istiyorum. Bal ben piireceim. Ben seni yerim. Sen kitap okursun. 3. numaral temel tmceler (olu): Sen arslansn.
A (ad) olu F
Sen ocuksun. Ben bir kuum. Onlar iek. Biz ocuktuk. Ahmet renciydi. Hasan retmen olacak. 4. numaral temel tmceler (olu): Ben sabrlym.
A (sfat) olu F
142
Ahmet evde. Biz okulda olacaz. Ben buradaym, ocuklar bahede. Fatma bunalmda. Uurtmalar havada. Ben Ankaradaydm. Postac kapda. Balklar denizde. Papaan kafeste. Bardaklar masadayd. (Ben) skntdaym. Adam-n ba- dertte. Biz bekle-mek-te-/y/iz. Dnml dil bilgisi kuramnda uygulamalar genellikle ngilizce zerinde olduu iin bunlar Trkeye uygulanrken baz deiikliklerin yaplmas kanlmazdr. rnein ngilizcede O rencidir He is a student, O aklldr, He is clever ya da Evdedir He is at home dendiinde is szc bir copula balayc fiil yani zne ile yklemi birbirine balayan (ekleyen) bir fiil olarak adlandrlmaktadr. ngilizce iin bu dorudur, nk is fiilinin dier zamanlarda kullanlan biimlerinin hepsi are, was, were, have (has) been, will be, will have been, is fiilinin zamanlara uyarlanm biimleridir. Trkede is fiilinin edeerlisi olarak [dir, dr dr, dur, tir, tr tr, tur] allomorflarndan birisi kullanlabilirse de bu morfem tam olarak is fiilinin yerini tutmaz. rnein Ahmet ev-de-dir dendii zaman Ahmet muhakkak evdedir, ya da Ahmet evde olabilir anlamlar kar. Bu nedenle genelde Ahmet evde deriz. Ahmet ev-de/y/-di tmcesinde kullanlan [D] morfemi ise Ahmetin gemite evde olduunu ifade eden bir morfemdir. Bu nedenlerle Trkede temel tmceleri snflandrrken 3, 4 ve 5 numaral temel tmce dizilerini genelleyerek bunlarn hepsinin ortak paydas olan olu terimi altnda toplamak daha uygun olur. Bunlar neden olu terimi altnda topladmz, bu tip temel tmceleri ad beklerine dntrdmz zaman grrz. rnein:
143
AD BEKLER
Ad bekleri tmce iinde hem zne hem de nesne olarak kullanlr:
ZNELER
Ad bekleri bir belirten ve bir addan oluur: A Belirten + Ad Belirtenler daha nce de sz edildii gibi Hangi? soru szcne cevap veren szckler ya da szck gruplardr. Belirtenler (belirtme sfatlar): Hangi ocuk? Bu ocuk. u ocuk. O ocuk. Bu alkan ocuk. Top oynayan ocuk. Sz ettik-in ocuk. Balkon-daki ocuk. Sen-in ocuun.. Ahmetin ocuu. Bir ocuk. Tm ocuklar. Baz ocuklar. Dnk ocuk.
144
Daha nce bir addan sz edilmise bu szden sonra kullanlan znelere bu belirteni yerine hibir szck konmad zaman bu cins ad belirtili olur ve nne bir belirten konulmaz: Bir bebek alyor. (Bu) bebek sustu. Bebek sustu. (Daha nce sz edilen bebek.) rnein ngilizcede bu gibi durumlarda the belirteni konur: A baby is crying. This baby stopped crying. The baby stopped crying.
145
Edilgen tmcelerde zne olmaz; zne gerekirse edilgen yapl tmceye falanca tarafndan yapld biiminde bir zarf bei eklenir (by someone). Zamirler: Trkede tm zamirler (adllar) zne olarak kullanldklarnda belirlilik kavramn ilerinde tarlar. Bu nedenle, *bu ben, *u sen, *bahede koan o, *evdeki biz biimlerinde ad bekleri kullanlmaz. te yandan, *Hangi ben?, *Hangi sen?, *Hangi o? gibi sorular da anlamszdr. yleyse tm zamirler zne olarak kullanldklar zaman belirlilik kavram ierdiklerinden birer ad beidirler. zel adlar da zne olarak kullanldklarnda belirlilik kavram ierirler ve bu nedenle bunlardan nce belirtenler kullanlmaz; *bu Ahmet, *bir Ahmet, *o Ahmet, vb. ad bekleri Trke ddr. te yandan Trkede zamirler ve zel adlar nesne olarak kullanldklarnda nl uyumuna gre muhakkak [i, , , u] allomorflarndan birisini belirten eki olarak alrlar. Bu belirten ekleri onlarn nesne olduunu belirttii iin tmcelerde birbirinin yerini alabilirler. Aadaki tmceleri incelersek Trkenin bu zelliini grebiliriz: Ahmet Fatma-/y/ grd.
zne b nesne fiil
Verilen bu iki Trke tmcede gren ve grlen kiilerin tmcedeki yerleri deitii halde anlamlar deimemektedir. Ayn deiiklii ngilizcede yapacak olursak, ngilizcede zel adlar nesne konumunda bir belirten eki almadklarndan, zne ve nesnenin tmcedeki konumlarn deitirmek olanakszdr; deitirilirse anlam tmyle deiir:
146
Mastarlar (zne):
[Mek, mak] allomorflar eklenmi mastarlar zne olarak kullanlabilir: Yoku k-mak ben-i yoruyor.
zne A b nesne F fiil
Bilmece zmek beyni altrr. almak baary artrr. Hareketsiz oturmak kaslar zayflatr. Ayn mastarlar olu tmcelerinde de kullanlr: Burada balk tutmak yasaktr.
zarf b A zne (sfat) olu F
Sigara imek zararldr. Yabanc dil renmek zordur. Sabahleyin erken kalkmak yararldr. Hzl araba srmek tehlikelidir. Genellikle ad tamlamalarnda kullanlan [me, ma] allomorflar eklenmi mastarlar zne olarak kullanlabilir: O-/n/un ge kalmas ben-i kayglandrd.
ad tamlamas A b nesne F fiil
Fatmann pantolon giymesi bizi ilgilendirmez. (Siz-in) ma kazanmanz bizi onurlandrd. Lastiin patlamas bizi geciktirdi. Ahmetin baarl olamamas bizi zd. Hastann kendine gelmesi doktorlar sevindirdi.
147
Sonlarna [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflar eklenmi mastarlar tek balarna zne olarak kullanlmaz, ad tamlamalarnn belirtileni yapsnda nesne olarak kullanlrlar. Bunlar ancak edilgen tmcelerde zne gibi kullanlan belirtili nesne olabilirler: Biz onun ne yap-tk-/n/ bilmiyoruz. Onun ne yaptk- bilinmiyor.
zne A b nesne F fiil b nesne F edilgen fiil
Yukardaki tmcelerde b nesne olarak gsterilen blmlerin neden belirtili nesne olduklar, bu tmceler etken yapya dntrlnce kolayca anlalr: Sulu-/n/un nere-/y/e sakland bilinmiyor. Kimse sulunun nereye saklan-dk--/n/ bilmiyor. (sak*lan*d**n)
zne A b nesne A F etken fiil fiil
148
Mastarlar (nesne):
Sonlarna [mek, mak] allomorflar eklenmi mastarlar tmcelerde belirtisiz nesne olarak kullanlrlar: (Ben) Trke ren-mek istiyorum.
zne bs nesne etken fiil
(Onlar) bize yardm et-mek istemiyorlar. (Sen) kahvalt yap-mak istiyor musun? Sonlarna [me, ma] allomorflar eklenmi mastarlar ad tamlamalar olutururlar ve bunlar tmcelerde nesne olarak kullanlabilirler: (Ben) onun gel-me-/s/i-/n/i bekliyorum.
zne ad tamlanas b (b nesne) A F etken fiil
Sonlarna [i, i, , u] allomorflar alm mastarlarla da ad tamlamalar yaplabilir ve bunlar belirtili nesne olarak kullanlabilirler: (Biz) gne-in bat--/n/ izledik.
zne ad tamlamas (b nesne) etken fiil A A fiil F
149
ZARFLAR ve ZARF BEKLER 1. Zarflarn iki trl ilevi vardr: 1(a). Sfatlardan nce kullanlarak bunlarn anlamlarn younlatrr ya da azaltr. 1(b). Baka zarflardan nce kullanlarak bunlarn anlamlarn younlatrr ya da azaltr. 2. Eylemlerin nasl, nerede, ne zaman, niin, ne sre, ne artla, ne olaslkla, ne yne doru, ne ynden, neyle vb. yapldn belirler. rnein: 1(a). ok gzel bir gn, daha souk bir hava, en iyi cevap, en doru karar, en kt rnek, ok uzun bir yol, sapsar bir yz, apayr bir konu. 1(b). ok hzl yrme. Daha yava yr. En iyi sen bilirsin. ok abuk karar veriyorsun. 2. Zarflarn byk blm Trkede fiillerden nce kullanlr. Bunlarn iinde en ok kullanlanlar da adlara eklenerek fiillerin ynn gsteren [e, a] ve [den, dan, ten, tan] allomorflaryla, yerini gsteren [de, da, te, ta] ve beraberlik ve nasl anlaml [le, la] allomorflardr. Geleneksel dil bilgisi kitaplarnda bu morfemlere adn e hali, de hali ve den hali denir. Bu tanm, bu morfemleri alm szcklerin yapsal tanmdr; bunlarn ilevlerinden hi sz edilmez. Oysaki bu morfemler adlara eklendiklerinde zarf bekleri olutururlar. Zarflar ve zarf bekleri oluturan morfemler eklendikleri szcklerin cinsine gre birka eittir: 1. Adlara eklenerek zarf bekleri oluturanlar: [E], [DE], [DEN] ve [LE] morfemleriyle bunlarn allomorflar: Ahmet okul-dan ev-e otobs-le geldi.
zne A zarf b zarf b zarf b F fiil
150
[E], [DE], [DEN] ve [LE] morfemlerinin allomorflar ad tamlamalarna eklenerek de zarf bekleri oluturabilir: (Biz) Ahmet-in okul-u-/n/a gittik.
zne A (ad tamlamas-a) zarf b F fiil
2. Fiil kk, gvde ve atlarna eklenerek zarf bekleri oluturanlar: [E.REK], [N.CE] ve [ER.KEN] morfemleriyle bunlarn allomorflar: Ahmet snf-a
zne A zarf b
gl-e.rek
zarf b F
girdi.
fiil
151
3. Sfatlara eklenerek zarf bekleri yapanlar: [Ce, ca, e, a] allomorflar: Hrsz ev-e kolay-ca
zne A zarf b zarf b F
girdi.
fiil
4. Zarf olarak kullanlan sfatlar: ou sfatlar Trkede zarf olarak kullanlabilir: O iyi bir kzdr (sfat). O iyi yzer (zarf). Bu yava bir arabadr (sfat). Bu araba yava gider (zarf). O gzel bir kzdr (sfat). O gzel ark syler (zarf).
152
(bo*az / kp*r*s*nn / *k*la*r / ge*ce*le*yin / *l / *l / *l*dar) (Ben) (o-/n/un) ben-i apr upur pme-/s/i/n/-den holanmyorum.
zne A (ad tamlamas b-den) zarf b F fiil
(be*ni / a*pur / u*pur / p*me*sin*den / ho*lan*m*yo*rum) (O) tr tr patates cips-i yiyor. (*tr / *tr / pa*ta*tes / cip*si / yi*yor) Dn ev-e dn-er-ken srlsklam oldum. (dn / e*ve / d*ner*ken / s*rl / sk*lam / ol*dum) Bu sabah kalk-tk-m-da lapa lapa kar yayordu. (dn / sa*bah / kalk*t*m*da / l*pa / l*pa / kar / ya**yor*du)
153
(ha:*l: / ho*rul / ho*rul / u*yu*yor) Kular cvl cvl tyordu. (ku*lar / c*vl / c*vl / *t**yor*du) (O) hapr hupur yemek yiyordu. (ha*pr / hu*pur / ye*mek / yi*yor*du) (O) takr takr Trke konuuyor. (tak*kr / ta*kr / trk*e / ko*nu*u*yor) Hrsz sinsi sinsi odama girdi. (hr*sz / sin*si / sin*si / o*da*ma / gir*di) Hasan paldr kldr merdiven-den yuvarland.
zne A zarf b zarf b F fiil
(ha*san / pal*dr / kl*dr / mer*di*ven*den / yu*var*lan*d) Tencere fokur fokur kaynyordu. (ten*ce*re / fo*kur / fo*kur / kay*n*yor*du)
DNM (TRANSFORMATION)
nsana zg bir yetenek olan dili beynin nasl ynettii sorusuna cevap vermek iin nce beyin denen organn dili retmek iin nelere sahip olduunu grelim:
1. Bellek (memory):
Bilisel Psikoloji ve Bilisel Nrobilim / Bellek ve Dil, wikibooks.org/wiki/ (Cognitive Psychology and Cognitive Neuroscience / Memory and Language, wikibooks.org/wiki/) internet adresindeki bilimsel makaleye gre bellek blme ayrlmaktadr: duyu bellei (Sensory memory), ksa sreli bellek (short-term memory) ve uzun sreli bellek (long-term memory). Duyu bellei, verilen enformasyonu saniyenin binde biri kadar bir srede depolar ve iki blmden oluur. Simgesel bellek (iconik memory) grsel enformasyonu depolamaktan, yank bellei (echoic memory) ise iitsel enformasyonu depolamakla grevlidir.
154
2. Mantk (logic):
nsan beyni, iitme organlar vastasyla bellee yerletirdii fonem ve morfemleri baka kiilere ulatrmak iin mantksal bir dzene sokar. Bu mantksal dzen tm insanlarda ortak olduu dnlen bir sistem iinde geliir ve buna dilsel igd (language instinct) ad verilir. Ksaca zetlenirse, Noam Chomsky ve Steven Pinker'in sylemlerine gre, dnce tmceleri olutururken, tm insanlarda doutan var olan rasyonel (rational) kalplar kullanr. Bu kalplar, geleneksel gramerlerde de olduu gibi temelde zne ve yklemdir. Noam Chomsky bu iki temel geyi NP + VP ksaltmalaryla gsterir. Bu ksaltmalar Trkede ad bei A ve fiil bei F olarak gsterebiliriz. Geleneksel gramerlerde bunlarn karl zne grubu ve yklem grubudur. Ancak Trkede geisiz fiillerle oluturulan fiil gruplar, ilerinde ek olarak zneleri barndrdndan, tek balarna hem yklem hem tmcedirler. rnein: -.yor-um, Samala-.yor-sun, al-.yor-lar. Her tmce, uzun ya da ksa, iki temel unsurdan oluur: zne ve yklem. zne, tmcenin kim ya da ne hakknda olduunu syler. Yklem ise zne hakknda gereken tm bilgileri ierir. rnein: Ahmet dt.
zne A yklem F
al-.yor-uz.
F A tmce
155
Not: Bu kitapta ayralar iinde gsterilen (ben-im) gibi kavramlar bu szckleri vurgulamak iin kullanlr, gerekmedike kullanlmaz. Ancak, yukarda verilen son tmcede olduu gibi, benim annem ve benim oynamam gibi ad tamlamalarnda, Trkenin zellii gerei, anne-em ve oyna-ma-am szcklerindeki em ve am iyelik morfemleri ben-im kavramlarn yanstt iin benim, senin, onun, bizim, sizin, onlarn tamlayanlar ad tamlamalarnda gerekmedike kullanlmaz. Ad tamlamalarnda bunlarn ayra iinde kullanlmas, an-nem ve gitmem szcklerinin benim annem ve benim gitmem biiminde ad tamlamalar olduunun belirtilmesi iindir. Bu nedenle, yukardaki son rnek tmce aadaki biimde de yazlabilir: Anne-em
(ad tamlamas) zne A
top oynama-am-a
(ad tamlamas)-a zarf b F
kzd.
| fiil
Trkede tm tmceler, teki dillerde olduu gibi, zne ve yklem gruplarndan (A + F) olumutur. Mantk, tm basit tmceleri de ad beklerine dntrerek bunlar ayn A + F mantksal yaps iine yerletirebilir. Daha nceki konularda deinilen temel tmce ile basit tmce kavramlarn birbirinden ayrmak gerekir. Temel tmceler (kernel sentences) dnsel yapda oluturulan tmcelerdir. Basit tmceler ise (simple sentences) gramatik yapnn oluturduu tmcelerdir. rnein: Kpek kat. Kpek karayd.
zne A yklem F zne A yklem F
156
Mantk, tmceleri oluturmak iin iki ilem yapar. Bunlardan birincisi basit tmceleri oluturmak, ikincisi ise bu basit tmceleri gerektiinde adlatrmaktr. Dnm kurallarna gre adlatrlan bu basit tmceler, zne + nesne + fiil (geili fiil), zne + fiil (geisiz fiil), ya da "zne + olu" yaplarnda olan A + F mantksal yaps iine "zne" ya da "nesne" (A) olarak yerletirebilir. Basit tmceleri adlatrmak, insan zihni iin etkileimli (interactive) ve ezamanl bir ilemdir. Bu nedenle basit tmceler dncede oluurken, mantk ayn anda bunlar adlatrabilir. Bu yzden insan isterse bir basit tmce, isterse ayn anlamda adlatrlm bir A kurabilir. Yani, Sokakta bir ocuk kouyor tmcesini spontane bir ekilde sokakta koan ocuk biiminde bir ad beine dntrebilir: Hangi ocuk? Sokakta koan ocuk.
157
Yukardaki 1 numaral tmce ve benzerlerinde yaplan A dnm tmcelerde zne olarak kullanlr: Kzlarn tarlalar-da iek toplamas ben-i ilgilendirmiyor.
tamlayan zarf bei bs nesne tamlanan zne A | b nesne F | fiil
Yukardaki 2 numaral tmce ve benzerlerinde yaplan A dnm ise tmcelerde nesne olarak kullanlr: (Ben) kz-lar-n tarla-lar-da iek topla-dk-/n/ grmedim.
zne A tamlayan zarf bei bs nesne (ad bei) b nesne tamlanan F | fiil
Trkede etken yapl tmceler edilgen yapya dnnce zne dncede kalr ve belirtili nesne tmce bana geer. Bu gei srecinde belirtili nesne, belirlilik kavram ieren [i, , , u] allomorfunu yitirir. rnegin: Polis hrsz- yakalad. Hrsz yakaland.
zne A b nesne etken fiil F b nesne edilgen fiil F
Grld gibi edilgen yapya dnen tmcede zne gibi grnen hrsz szc gerekte [] morfemi almam bir belirtili nesnedir. Etken yapdaki tm tmceler edilgen yapya dntklerinde tmce bana geen belirtili nesneler, [] morfemini tamadklar halde, dnce olarak belirtilidirler. Bu nedenle bunlarn altna belirtili nesne szckleri yazlmtr. Edilgen yapl tmcelerde zne olmad iin bu tmceler tmyle fiil bekleridir (yklemdir). Kzlarn tarlalarda iek toplad grlmedi.
belirtili nesne (yklem) F edilgen fiil
Aada verilen rnek tmce iinde altlar izilerek numaralandrlm ad vardr. Verilen bu basit tmce, iinde bulunan her ad ayr bi-
158
159
Yukardaki rneklerde grld gibi, zneyi belirten belirtme sfatlar fiil+[en, an], geriye kalan adlar belirten belirtme sfatlar fiil- [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] biimindedirler.
ne zaman? nasl?
Yukarda verilen bu basit tmcenin tm iki biimde ad beine dntrlebilir: 1. Ayenin ocuklarna baz oyuncaklar almak iin markete git-me-/s/i 2. Ayenin ocuklarna baz oyuncaklar almak iin markete git-tik-i Yukardaki bir numaral A dnm yaps genellikle zne bazen de nesne olarak kullanlrken, ikinci tip A yaps yalnz nesne olarak kullanlr:
Ayenin baz oyuncaklar almak iin dn markete gitmesi beni ilgilendirmez.
belirten
zarf bei
ad tamlanas zne A
belirtilen | b nesne F
| fiil
160
2. kim-e: (Ben) Ayenin kim-e oyuncak almak iin market-e git-tik-i-/n/i bilmiyorum.
zne tamlayan A zarf b (b nesne) A zarf b F tamlanan | fiil
161
Etken yapl tmceler edilgen yapya dntnde, belirtili nesneler tmce bana geince bunlar belirtili olma zelliklerini sonlarna [i, , , u] belirten allomorflarn almadan devam ettirirler. Edilgen tmcelerde zne olmaz. Tmce balarnda bulunan szckler zne gibi grnseler bile bunlar [i, , , u] belirten ekleri almam belirtili nesnelerdir. Verilen soru szckl ad beklerini ieren tmceleri edilgen yapya dntrrsek zne ortadan kalkar ve tmce btnyle fiil bei olur: (Ben) kim-in market-e git-tik-i-/n/i bilmiyorum. (etken tmce) Kim-in market-e git-tik-i bilinmiyor.
b nesne edilgen fiil F (tmle) (tmce)
Dnl fiillerle yaplan tmceler edilgen yapl fiillerden biraz daha deiiktir. Bu tip tmcelerde zne, hem zne hem nesnedir: Aalar kendileri-/n/i beyaz-a brd. (etken tmce)
zne A b nesne zarf b F fiil
Aalar
zne + b nesne A
beyaz-a
zarf b
162
grnd.
ZAMAN
Dnce (reasoning), basit tmcelere baz zarf kavramlar katmak iin, basit tmcelerin fiil kk ya da atlarna baz morfemler ekler. Bu
163
(Ben) ev-e gideceim + (nce) (ben) ev-e git-me.den (nce) (Ben) ev-e git-me.den (nce) biraz meyve alacam.
zne A zarf bei F bs nesne fiil
(Ben) tiyatro-/y/a gittim (nce) (ben) tiyatro-/y/a git-me.den (nce) (Ben) tiyatro-/y/a git-me.den (nce) piyes-i okumutum.
zne A zarf bei F b nesne fiil
Yukardaki tmcelerde ayra iindeki szckler gerekmedike kullanlmaz. Grld gibi devini yapmadan nce, eve gitmeden nce, tiyatroya gitmeden nce zarf beklerindeki nce zarflar yapma ve gitme eylemlerinin zamann belirler. Yklem beklerindeki fiil gruplar bundan etkilenmez. rnein: Tren ben istasyona var-ma.dan (nce) kalkmt.
zne A zarf bei F fiil
164
2. [dik.ten, dk.tan. dk.ten, duk.tan, tik.ten, tk.tan, tk.ten, tuk.tan] + sonr a Trkede fiil-[dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflar mastar retirler ve tmcelerde hem ad tamlamas olarak kullanlrlar, hem de sonlarna adlarda olduu gibi [ten, tan] allomorflar alabilirler. Aada italik harflerle yazlm blmler, sz sylenmeden nce szn dncede tasarlanm biimidir. Dnm () iaretinden sonraki blm ise szel yapdr: Ahmet devini bitirecek + sonra Ahmet devini bitir-dik-ten sonra Ahmet devini bitirdi + sonra Ahmet devini bitir-dik-ten sonra Ahmet devini bitirir + sonra Ahmet devini bitir-dik-ten sonra Ahmet dev-i-/n/i bitir-dik.ten sonra yatt, yatacak, yatmt, yatmal.
zne A zarf bei zarf bei zarf | fiil F | fiil | fiil | fiil
Yamur duracak + sonra yamur dur-duk-tan sonra (Biz) yamur dur-duk.tan sonra yol-a kacaz.
zne A zarf bei F zarf b fiil
3. fiil-[in.ce, n.ca, n.ce, un.ca] Basit tmcelerin fiil kk ya da atlarna eklenen bu allomorflar, ek-
165
Dncede olan tm basit tmceler zarf beklerine ayn biimde dnrler: Zil alar. [n.ca] zil al-n.ca Zil alacak. [n.ca] zil al-n.ca Zil ald. [n.ca] zil al-n.ca Sen okul-a gideceksin. [in.ce] sen okula gidince (Sen) okul-a git-in.ce retmen-in-i greceksin. (gi*din*ce)
zne A zarf bei b nesne F fiil
retmen snf-a girer. [in.ce] retmen snf-a gir-in.ce Tm renci-ler retmen snf-a gir-in.ce ayak-a kalk-ar. (a*ya*a)
zne A zarf bei F zarf b fiil
166
Trafik k-lar- krmz-ya dnecek. [n.ce] krmzya dn-n.ce (Biz) trafik k-lar- krmz-/y/a dn-n.ce dur-ma.l-/y/z.
zne A zarf bei F fiil
4(a). fiil-[ir, r, , ur, er, ar]-ken Verilen allomorflar, imdiki zaman ve imdiki zamann hikyesi (srekli gemi zaman) kipleriyle yaplm olan basit tmcelerin fiil kk ve atlarna eklenince bunlar sreklilik kavraml zarf beklerine dntrrler. rnein: Hasan bahe-de oyna-u.yo-rdu.[ar-ken] hasan bahe-de oyna-ar-ken Hasan bahe-de oynarken bir saat buldu.
zne A zarf bei bs nesne F fiil
Ben ev-e gidiyorum. eve git-er-ken (gi*der*ken) (Ben) ev-e giderken banka-/y/a urayacam.
zne A zarf bei zarf bei F fiil
Ahmet kz-lar-a bak-.yor. [ar.ken] Ahmet kzlar-a bak-ar-ken Ahmet kz-lar-a bak-ar-ken ukur-a decek.
zne A zarf bei F zarf b fiil
4(b). [KEN] Verilen bu morfemin allomorflar yoktur ve olu bekleriyle olduum, olduun, olduu, olduumuz, olduunuz, olduklar zaman anlamnda
167
Bu adam sinirli. [ken] bu adam sinirli/y/-ken (Sen) bu adam sinirli/y/-ken (o-/n/un) yan--/n/a yaklama.
zne A zarf bei F zarf bei fiil
5. ad-[den, dan, ten, tan] + beri Yukarda verilen allomorflar, bir ad ya da bir ad beine eklendikten sonra beri edat kullanlarak zarf bekleri oluturulur. Bu zarf bekleri gemiteki belirli bir zamandan bu yana anlam tar. Gemiteki bir zaman bildiren bu adlar tek bir addan ya da iki addan oluabildii gibi, bir ad beinden de oluabilir. Szel yap, nl nsz uyumuna gre bu ad ya da ad beklerine, verilen allomorflardan uygun olann ekler ve bunlardan sonra beri edat kullanlr. rnein: (Ben) dn-den beri bir ey yemedim. (Dnden beri ben bir ey yemedim.)
zne zarf bei edat | A zarf bei bs nesne F | fiil
Kar geen ay-dan beri yamad. (Geen aydan beri kar yamad.) zne zarf bei fiil
A F
168
6 (a). ad-[e, a] + kadar (dek) Yukarda verilen allomorflardan birisi szel yap tarafndan nl uyumuna gre seilerek bir ada eklenir ve sonra kadar edat kullanlr. Sonlarna [e, a] allomorflarndan biri eklenmi adlardan sonra kadar ya da dek edatlar kullanlnca bu diziler zarf beklerine dnr. rnein: (Ben) akam-a kadar almalym.
zne A zarf bei F fiil
6(b). fiil-[e.ne, a.na] + dek Yamur durdu. [o zamana dek] yamur dur-a.na dek (Biz) yamur dur-a.na dek ev-de bekledik.
zne A zarf bei F zarf b fiil
169
SEBEP (NEDEN)
Sebep (neden) kavraml zarf bekleri oluturmak iin fiil kk ya da atlarnn sonlarna nl ve nsz uyumuna gre [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflarndan birisi ve kii allomorflar eklenir ve ardndan iin edat kullanlr. rnein: retmen ben-i (Ben-im) ders-e ge gir-dik-im iin cezalandrd.
zne A | b nesne ad tamlamas zarf bei F edat | fiil
Not: gir-dik-im, ol-duk-u, ok-u-/n/a, ya-dk- szcklerindeki altlar izilmi /k/ sert nszleri szel yap tarafndan // yumuak nszlerine dntrlr.
170
Yukarda verilen (takm-n) tamlayan kullanlmaz. nk oynama/s/ tamlananndaki /s/ eki takm-n anlamn ierir. rnein Ahmet bugn okula gelmedi, nk anne-/s/i hasta denildiinde anne/s/i szc Ahmet-in anne-/s/i demektir. Bu gn babam okula gelecek denildiinde babam benim babam demektir. Bu nedenle ad tamlamalarnda sadece dncede var olan ben-im, sen-in, o/n/un, biz-im, siz-in ve onlar-n tamlayanlar kullanlmaz. Ancak n kii tekil ve oul zamirleriyle yaplan tamlamalarda onun babas denildiinde kimin babas olduu belli olmad iin, onun tamlayan yerine Ahmetin, Ayenin gibi zel adlarn kullanlmas gerekli olur. Verilen rnek tmcelerde annem, okulum, baban, eviniz tamlananlar srasyla benim annem, benim okulum, senin baban, sizin eviniz anlamlarn ierdiinden, annem, okulum, baban ve eviniz szckleri tek balarna birer ad tamlamasdr. Bu nedenle, bunlarn altlarna izilen izgilerin altlarna ad tamlamas ya da ad bei (A) yazlmtr. Halde edat da ramen ya da karn edatlar yerine kullanlabilir. rnein: (Ben) kotuk-um halde otobs-e yetiemedim.
zne A ad tamlamas edat zarf bei | zarf bei F | fiil
171
Yukardaki rneklerde kotuk-um (benim kotuum), emsiye-/s/i (kendisinin emsiyesi) tamlamalarnn tamlanan blmleri olduklarndan, bu blmler tek balarna ad tamlamalarnn tmn temsil ederler. Tamlayan blmleri dncede kalr.
AMA
Trkede ama kavraml zarf bekleri elde etmek iin istek kipli basit tmcelere diye edat, ya da ad beklerine iin edat eklenir. stek kipi ieren basit bir tmce kurmak iin fiil kk, gvde ya da atlarna [e, a] ve kii allomorflar eklenir. rnein: (Ben) yaz-a-/y/m. (Ben) gez-e-/y/im. (Ben) ren-e-/y/im. (Sen) yaz-a-sn. (Sen) gez-e-sin. (Sen) ren-e-sin. (O) yaz-sn. (O) gez-sin. (O) ren-sin. (O) anla-sn. (Biz) yaz-a./l/m. (Biz) gez-e-/l/im. (Biz) ren-e-/l/im. (Siz) yaz-a-s.nz. (Siz) gez-e-si.niz. (Siz) ren-e-si.niz. (Onlar) yaz-sn.lar. (Onlar) gez-sin.ler. (Onlar) ren-sin.ler. Yukardaki rnek tmcelerde grld gibi, nc tekil ve oul istek kipi eklerinde [e, a] allomorflar kullanlr. Szel yap, her zamanki gibi, birbirini izleyen deiik nller arasna /y/ kaynatrma nszleri yerletirir. Birinci kii oul tmcelerinde ise kural d olarak /y/ badatrma nsz yerine /L/ nsz kullanlr. Eer oul birinci kii iin /y/ nsz kullanlrsa fiil grubu birinci kii olur. a. diye: (O) (ben) ieri-/y/e gir-e-/y/im diye kap-/y/ at.
zne zne zarf bei A ad tmcesi fiil zarf bei F | edat | | b nesne | | fiil
172
Yukardaki rneklerde gsterildii gibi, Ben ieriye gireyim, Benim atm kamasn, Ben ngilizce reneyim tmceleri birer ad tmcesi olarak lullanldklar iin bunlardan sonra diye edat kullanlm ve bu yntemle ama kavraml zarf bekleri oluturulmutur. b. iin: Yukarda verilen ama kavraml zarf bekleri, iin edat kullanlarak da yaplabilir. Bu durumda, istek kipiyle yaplan tmce nce ad tamlamasna dntrlr, sonra da ardndan iin edat kullanlr. rnein: (Ben) ieri-/y/e gir-e-/y/im. (ben-im) ieri-/y/e gir-me-em (O) (Ben-im) ieri-/y/e girmem iin kap-/y/ at.
zne A ad tamlamas bei zarf bei edat F | b nesne | fiil
(Ben-im) at-m ka-ma-sn. (Ben-im) at-m-n ka-ma-ma-/s/ (Ben) (ben-im) at-m-n kama-ma-/s/ iin onu bir aa-a baladm.
zne A zincirleme ad tamlamas zarf bei edat | b nesne F | zarf b | fiil
YER
Basit bir tmceyi yer kavraml bir zarf beine dntrmek iin, basit tmce nce [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflarndan birisini ekli belirten biimine dntrlr ve ardndan yer-e zarf bei belirtilen olarak eklenir. rnein: (Sen) bir yerde bir kitap buldun. sen-in kitap- bul-duk-un yer
173
(Sen) bir yer-e otur-mak istiyorsun. otur-mak iste-dik-in yer (Sen) otur-mak iste-dik-in yer-e oturabilirsin.
zne A ad bei-e zarf bei F | fiil
Not: [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflarnda bulunan /k/ sert nszleri kendi hecelerinden ayrlp bir sesli ile birleecek olurlarsa szel yap tarafndan // yumuak nszlerine dntrlrler.
(Onlar) geldiler + gibi (onlar-n) gel-dik-ler-i gibi (Onlar) (onlar-n) gel-dik-ler-i gibi giderler. (Mustafa Kemal Atatrk)
zne A ad tamlamas zarf bei edat F | fiil
174
Anlam gibi grnyor. (-) (Anlamamtr, belki anlamtr) Bana salakmm gibi davranyor. (-) (Salak deilim.) Hastaym gibi yataktan kalkmyor. (-) (Hasta deil.) Beni tanmyormu gibi davrand. (-) (Beni tanyordu.) Hizmetisiymiim gibi bana baryor. (-) (Hizmetisi deilim.) Yukardaki tmceler, basit tmceden zarf beklerine aadaki gibi dnm olabilir: O sanki anlad. anlam gibi
(O)
zne A
Sanki ben salam. salakmm gibi (O) bana salak-m-m gibi davranyor.
zne | A zarf b ad tmcesi edat zarf bei F | fiil
Sanki Ahmet hasta. Ahmet hastaym gibi Ahmet hasta/y/-m gibi yatak-tan kalkmyor.
zne A ad tmcesi edat zarf bei | zarf bei F | fiil
175
Sanki ben bir spermenim. ben bir spermen-mi-im gibi Karm ben bir spermen-mi-im gibi her ey-i yapmam- istiyor.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | b nesne | fiil
Sanki ben bir ocuk-um. ben bir ocuk-mu-um (Sen) (ben) bir ocuk-mu-um gibi bana davranma.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | zarf b | fiil
Sanki ben onun hizmetisiyim. hizmetisiymiim gibi (O) (onun) hizmeti-/s/i/y/-mi-im gibi bana baryor.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | zarf b | fiil
Ayn yapya sahip baz tmceler doru varsayml olabilir: Bir ey yanyor olabilir. bir ey yanyormu gibi (Ben) bir ey yanyor-mu gibi bir koku alyorum.
zne A ad tmcesi edat zarf bei | bs nesne F | fiil
Sanrm bir soru sormak istiyorsun. bir soru soracakmsn gibi (Sen) bir soru soracak-m-(sn) gibi grnyorsun.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | fiil
Sanrm sen bana kzdn. sen bana kzmsn gibi (Sen) bana kz-m-(sn) (gibi) grnyorsun.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | fiil
176
Verilen bu iki basit tmceden birincisi neden kavraml bir zarf beine dntrldkten sonra, iindeki bu yzden zarf bei karlm basit tmceyle beraber kullanlr: O ok hzl kouyordu (bu nedenle) o kadar hzl kouyordu ki O kadar hzl kouyordu ki
zarf b zarf fiil bala | zarf bei F
Yk ok ard (bu yzden) yk o kadar ard ki Yk o kadar ard ki iki at bile araba-/y/ ekemedi.
| | zarf bei zne zarf A F | | b nesne | | fiil
DERECELENDRME
Basit bir tmcede yklem, ya znenin bir eylemi nasl, niin, ne zaman, nerede vs. yaptn, ya da znenin ne, nasl olduunu ve nerede ne zaman bulunduunu syler. Eylem bildiren tmcelerin iinde znenin bir eylemi nasl yaptn bildiren hal zarflar, olu bildiren tmcelerin iinde ise znenin nasl olduunu bildiren niteleme sfatlar bulunur. Derecelendirme bu zarflar ve niteleme sfatlar hakknda olur. Niteleme sfatlar ve hal zarflar zerinde trl derecelendirme yaplr: stnlk derecesi, en stnlk derecesi ve eitlik derecesi.
177
stnlk:
stnlk tartmas, iki basit tmcenin zneleri arasnda yaplr. stnl belirtmek iin zne-den stnlk zarf bei ikinci tmcenin znesinden sonra kullanlr: Sen hzl koarsn. Ben daha hzl koarm. (Ben) sen-den (daha) hzl koarm.
zne A zarf bei zarf | zarf bei zarf zarf bei F | | fiil
Yukarda verilen tmcede grld gibi, sen-den szc bir zarf bei, daha szc hzl zarfn etkileyen bir zarftr. Bu durumda sen-den, daha ve hzl zarflar ard ardna gelerek beraberce bir zarf bei oluturmaktadrlar. Fatma gzeldir. Aye daha gzeldir. Aye Fatma-dan (daha) gzeldir.
zne A zarf bei zarf zarf bei F | (sfat) olu
Uakla seyahat etmek ucuzdur. Otobsle seyahat etmek daha ucuzdur. Otobsle seyahat etmek uakla seyahat etmek-ten ucuzdur.
mastar ad bei zne A mastar ad bei-den zarf bei F | (sfat) olu
Ahmet okul-a geldi. Ben okul-a daha erken geldim. (Ben) okul-a Ahmet-ten (daha) erken geldim.
zne A | zarf b zarf bei zarf zarf bei F zarf | fiil
Yukardaki rneklerde ayra iinde verilen daha zarflar birer glendirici olarak kullanldklarndan bunlar kullanmak isteme baldr. Bu
178
En stnlk:
stnlk derecesi sfat ve zarflarn ncesine en zarf koyularak yaplr: Ahmet biz-im okul-u.muz-da en uzun boy-lu rencidir.
zne A ad tamlamas b-da zarf bei | zarf | sfat bei F | (ad) olu
Eitlik:
Eitlik derecesi iki znenin eylem ya da sfatnn eit olduunu bildirmek iin kullanlr: Bir kedi bir kpek kadar hzl koabilir.
zne A ad edat zarf bei | zarf F | fiil
179
Yukarda verilen tmcede nemsenen blm zarf beidir. Eer tmcede zne nemsenirse kedi znesi fiile yakn olur: (Sen) kapy ak brakrsan kedi darya kar.
| | doru varsaylan zarf bei F | | zne | A zarf bei | | fiil
Yukarda emalar verilen iki tmce anlamsal ynden zdetir, ancak aralarnda zneye ya da zarf beine verilen nem fark bulunur.
180
a-ar.
fiil
Verilen tmcede (O) zamiri, hem ol fiilinin znesi, hem de a fiilinin znesi olduu ve (O) zamiri ayn kiiyi temsil ettiinden a-ar fiili iin ayn znenin tekrar kullanlmasna gerek kalmaz. Aar zaten o aar demektir. Ahmet iyi/y/-se toplant-/y/a gel-ir.
zarf bei fiil zne doru varsayml z.. A F
181
camiler-i gr-r-d-n.
b nesne fiil
(Sen)
zne A
oku-sa/y/-d-n
doru olmayan varsayml zarf b F
adam ol-ur-du-un.
olu grubu
a-ar-d.
fiil
(O)
ben-i
ara-ar-d.
fiil
182
(Ben)
zne A
dev-im-i bitir-se/y/-di-im
ou konumaclar ve yazarlar yukarda verilen doru olmayan varsayml zarf beklerinden [D] allomorflarn kararak ayn tmceleri kursalar da anlamda bir deiiklik olmaz: Oku-sa/y/-d-n anla-ar-d-n. = Oku-sa-an anla-ar-d-n. Ge gel-se/y/-di-im kz-ar-d-n. = Ge gel-se-em kz-ar-d-n. Dikkatli ol-sa/y/-d-n arpmaz-d-n. = Dikkatli ol-sa-an arpmaz-d-n. Erken bala-sa/y/-d-n bitir-ir-di-in.= Erken bala-sa-an bitir-ir-di-in. yi ol-sa/y/-d toplant-/y/a gel-ir-di.= yi ol-sa toplant-/y/a gel-ir-di. Yukarda verilen art tmcelerindeki fiiller olumsuz olursa tmcelerin hepsi olumsuza dner fakat varsaymlar ayn kalr. rnein: Kedi (sen) kapy ak brak-maz-sa-an dar-/y/a k-maz.
zne A doru olduu varsaylan zarf bei F zarf bei fiil
Ahmet
zne A
iyi deil-se
doru olduu
toplant-/y/a gel-mez.
zarf bei F fiil
183
Ahmet
iyi deil-se
okul-a
git-me-mi-tir.
fiil
Ahmet
zne A
Paris-e git-me-se/y/-di
doru olmad varsaylan zarf b F
Ahmet
iyi ol-ma-sa/y/-d
okul-a
git-mez-di.
fiil
Kpek
zne A
a ol-ma-sa/y/-d
| doru olmad varsaylan z.
biz-im yan-.mz-a
ad tamlamas-a zarf bi F
gel-mez-di.
| fiil
SZ ve ANLAM
Sz, bir insann doutan balayarak iitme organlar yardmyla belleinde depolad fonemlerden, hecelerden ve vurgulardan oluur. Anlam ise en kk anlaml birimler olan morfemlerin szel yapya dntrlmesiyle ortaya kan birimlerdir. Soyut kavramlar olan morfemler sze dntrlmezlerse onlar ne anlayabilir ne de yazabiliriz. Bu nedenle istenirse morfemler ayr ayr ard ardna sylenip yazlabilir. Ancak ard ardna dizilen bu morfemlerin olduu gibi dillendirilmesi Trkenin szel yapsna aykr olduu iin, bunlar dillendirilirken szel yap tarafndan yeniden biimlendirilirler. Bu biimlendirme
184
185
186
PEKTRCLER (INTENSIFIERS)
Pekitiriciler sfatlardan ve zarflardan nce kullanlarak bunlarn anlamlarn glendiren ya da azaltan zarflardr. Bunlarn yan sra Trkede bu szcklerin balarna eklenerek ayn ilevi gren nekler (prefixes) de vardr. rnein: St ok scak. (st / ok / s*cak) Sorular biraz gt. (so*ru*lar / bi*raz / g*t) Sen tamamen haklsn. (sen / ta*ma:*men / hak*l*sn) Baz kelebekler son derece gzeldir. (ba:*z / ke*le*bek*ler / son / de*re*ce / g*zel*dir) renciler sorulara ok dikkatli cevap verdiler. (*ren*ci*ler / so*ru*la*ra / ok / dik*kat*li / ce*vap / ver*di*ler) Ev olduka iyi. (ev / ol*duk*a / i*yi) Cevaplarn hepsi tamamen yanl. (ce*vap*la*rn / hep*si / ta*ma:*men / yan*l) Burada sigara imek kesinlikle yasaktr. (bu*ra*da / si*ga*ra / i*mek~ / ke*sin*lik*le / ya*sak*tr) O ciddi bir ekilde hasta. (o / cid*di: / bir / e*kil*de / has*ta) yi bir i bulmak onun iin yaamsal derecede nemliydi. (i*yi / bir / i / bul*mak / o*nun / i*in / ya*am*sal / de*re*ce*de / *nem*liy*di) Yabanc bir dil renmek fevkalde zordur. (ya*ban*c / bir / dil / *ren*mek~ / fev*ka*l:*de / zor*dur)
187
188
189
190
191
192
193
194
195