YOL YAYINLARI /

Bab- Ali Cad. Bey Han No: 29/202 Caalolu/ ST.

Dr. Hikmet Kvlcml

H T Y A T Mil LYET

K U V V E T : ( A R K )

YOL : 6. Kitap

BRNC BASKI

YOL YAYINLARI: I HTYAT KUVVET: MLLYET (ARK)

Bask Tarihi : Nisan 1979 Dizgi - Bask : Murat Matbaaclk Koli. ti. Tel. : 27 45 71

Caalolu/ST

SUNU
Dr. Hikmet Kvlcml'nn Trkiye'deki Milliyet meselesini ele alan htiyat Kuvvet: Milliyet (ark) adl eseri, yazlndan yaklak 46 yl sonra yaynlanyor. Bu kitap, Dr. H. Kvlcml'nn 1930'larda Trkiye Komnist Partisi'nin kendisinin de yesi bulunduu Merkez Komitesine sunduu YOL adl almann 6. blmn tekil eder. YOL adl alma ise, Kvlcml'nn ulusal ve uluslararas lde deerlendirilebilecek almalarnn yine sadece bir blmdr. Ancak YOL, gerek Dr. H. Kvcml'nn eserlerinin btnl iinde, gerekse Trkiye Devrimci hareketinin geliimi iinde bir aamay temsil eder. O nedenle htiyat Kuvvet: Milliyet (ark), YOLdan, YOLu Dr. H. Kvlcml'nn yarm yzyllk teorik ve pratik dvnn tarih, mantk ve organik btnlnden ko-partmak byk bir yanlg olur. YOL, Dr. H. Kvlcml'nn 1929 balarndan itibaren, kendi deyii ile bir niversiteye evirdii Elaz hapishanesindeki almalarnn rndr. Dr. H. Kvlcml bu drt yllk hapis hayatn alfabesinden cebr'i lsna dek bilimsel sosyalizmi etd etmek zere deerlendirmeyi bir grev olarak nne koymutur. Bunun iinde sabrlcasna ve sistemlicesine Marx-Engels-Lenin-Stalin'i, Tarihi, Ekonomi Politii, Diyalektii, Tarihi Maddecilii klasik olarak etd etti; bunun da tesinde Lenin'in tledii gibi : lkesinin tarihini, ekonomi politikasn ve snf ilikilerini zge orijinallikleri idinde aratrd. Bu youn teorik almann rn YOL oldu. YOLu oluturan yedi kitap hakknda ksaca da olsa bilgi vermek, htiyat Kuvvet: Milliyet (ark).n Dr. H. Kvlcml'nn eserlerinin btnl iindeki yerinin kavranmasna hizmet edebilir. YOLun birinci kitab, Genel Dnceler, Teori ve Ge Gelme problemlerini ele alr. Genel olarak Bilimsel Sosyalizmde Teori problemi ve zel olarak Partinin Teorik Aktalitesi ele alnr; Trkiye ii Hara5

ketinin ge gelmenin faziletlerinden nasl istifade edebilecei konulur. kinci kitap, Yakn Tarihten Bir ka Madde, Trkiye'nin yakn tarihini u balklar altnda ele alr: Trkiye'de Pre-Kapitalist ilere Yldrm abukluu ile bir bak; Arpa boyu: Trkiye'de burjuva devrimi basamaklar; Bir damla: Merutiyet burjuvazisi; Cumhuriyet burjuvazisi ve Bolevizm. nc kitap: Parti'de Konaklar ve Konuklar ise, Trkiye Komnist Partisinin on yllk eletirel tarihidir. Parti mcadelesinin Onbeler, Halk Itirakiyun Frkas, Aydnlklk ve Mterakkipilik konaklar ele alnr. Drdnc kitap: Parti ve Fraksiyon ise, partideki fraksiyonlarn kayna olan oportnizmleri tehir eder: "Trk komnist hareketinin Utopizm devri yamal ajitasyon idi. Orada proletarya ile proleter olmayan ajitasyon hamleleri kolkola yryorlard. Hazrlk devrinde yamal propaganda manzaras galiptir. Orada Kuyrukuluk ile Devrimcilik krk dkk fikriyat paralar halinde yanyana gelmi, yapma bir birlik gstermeye zeniyorlard. 1927'den sonraki devirde yamalln galip geldii saha, tekilat sahas oldu. Son zamanlara kadar gze arpan yamal tekilat halindedir." (Parti ve Fraksiyondan) H. Kvlcml, Fraksiyonlar tesbit ve tehir ederek partinin Bolevikleme yolunu gsterir. Beinci kitap, Strateji Plandr. Bu kitapta yaplan Strateji ve Taktik meselelerinde partinin hangi ana halkalara sarlmas icap ettiini aratrmaktr. Bu aratrma, u blmleri ihtiva eder: Dman: Burjuvazi; Mttefik: Kyl; Burjuvazi ve Kyl; Proletarya ve Kyl. Altnc kitap, yaynladmz: htiyat Kuvvet: Milliyet (ark)tr. Dr. H. Kvlcml Parti ve Fraksiyonda oportnizmin kaynaklarn tesbit ederken, partinin bu konudaki zaafn dile getirmiti: Kyl meselesini milliyetler meselesi ve ark meselesi ile balyamamak: Takip edilecek tm mazlum kitlelerin keif kolluunu tm memleket apnda kuracak, kuvvetlendirecek ve yayacak yerde, burjuvazinin izdii hudutlar iinde, adeta burjuvaziden ilham alyormuasna hapsetmek. (Parti ve Fraksiyon) ite partinin bu konudaki ciddi zaaf zerine, bu konudaki oportnizmi yoketmek, bu meseleyi zmlemek grevi ne kmtr. Dr. H. Kvlcml bu kitapta bu grevi yerine getirir. YOLun son kitab: Taktik Ana Halkas: Legaliteyi stismardr. Bu blmde ise ar illgalit artlar iindeki Partiye yn partisi olmak iin tutulacak yollar gsterilir. u son derece kstl zetin de gsterecei gibi YOL parti iin teo-

rik bir platform tekil etmektedir. YOL, Program Strateji, Taktik rgt konularnda oportnizmlerle snrlar izmektedir. Partiye Leninci bir hat nermektedir. Dr. H. Kvlcml YOLa balarken yerine getirdii bu grevle ilgili olarak unlar syler: Onun iin hayat partinin yaay ile hal ve hamur olmu, san orada aartm, ban ona adam bulunan her mcahit (militan) yolda, o parti (gnah)nn kefaretini byle ak seik satrlarla vermeye mecburdur. Mecburiyete uydum. Bu gc ne dereceye kadar baaracam? Yalnz elimden geldii kadar deil, Son Merkez komitesinin kararna gre mecbur olduum dereceye kadar. (YOL; Genel Dnceler S. 15; Kvlcm Yaynlar). Dr. H. Kvlcml Partide eletiri grevini ite bu boyutlarda yerine getirir. Bu almann Parti Merkez Komitesine iletildiini ok sonralar bir notunda belirtir. Sonu ne olmutur? Bu teori hazinesi Partide nasl bir yank bulmutur Bunun cevabn ayn notunda yle vermektedir: 1930 ylna dek Trkiye'de geirdiim ilk 10 yllk Marksist-Leninist pratik ve teori savana dayanarak, 40 yl nce YOL ad altnda bir seri yerli orjinal aratrmalar yapmtm. Burada her biri ayr kitaplar halinde: deoloji, Sosyal Geliim, Parti Tarihi, Strateji plannda: Burjuvazi, Proletarya, Kyl ve Milliyet ve Taktik problemleri ayrnt ve eletirileriyle yer alyordu. Bunu o zaman iinde bulunduum Santral Komiteye bir tartma olur umuduyla verdim... stste tevkifler mahkemeler ve en sonunda 1939 Donanma Davasnda askeri isyana tahrikten 15 yla mahkm ediljim, ideolojik tartma zlemimi kursamda brakt. Sezdiime gre, Santral Komiteye sunduum aratrmalar yok edildi. Ve bizim devrimciler, 1920 ve 1930'larda olduu gibi, 1940'larda ve sonralar dahi, tam Lenin'in primitivizm adn takt Mjiin akmakl tfekle muharebeye gitmesb biimli kafasz igzarlk (Stalin) larna kaplp gittiler. (Dr. H. K.; Kim Sulam?) 1930'larda ortaya konulan bu Leninci teori temeli, bir anlamda olmama evrilir. Harekette ilkellik ve oportnizm daima stte greir. Bu neden byle olmutur? Bu soruya, Vatan Partisinin Olaan III. Kongresine sunulan rapordaki u satrlar gereken cevab vermektedir:
7

"(...) 1920'lerde doan Trkiye'nin devrimci hareketi 1923'e kadar topist Balang, 1923-1927 aras Marksizme Hazrlk, 1927-1930 aras Marksizm konaklarn aarak, 1930'larda YOL'un yazlyla, tpk Leninizm gibi, rgt konusundaki oportnizmle bir kopuma (Parti ve Fraksiyon) temeli zerinde Trkiye'nin z Leninci Marksizmi doar. Tam bu noktada, Rusya ve Trkiye'de Devrimci hareketin geliimi zt ynlere girer. Rusya'da Leninizm, bir Parti bir Hareket biimini alabilir. Trkiye'de ise, adeta bir tek Kvlcml'ya has bir teori gibi boulur. Menevizm her zaman Partiye egemen olur. Yuvar ilkelliini fraksiyonculuk biiminde ebediletirir. Bu rgtcl oportnizm 1930'lardan sonra Program ve taktik konularnda oportnizm (Menevizm) haline de gelir. Neden byle oldu, 1930'larda Leninci bir teori temeli ortaya kmasna ramen, neden Leninci (Kvlcma, veya Yol'cu) hareket ortaya kamad? Egemen snfn terr bir yana, balca iki nedenden. Birincisi, u bizim Babil kalnts kkburjuva ortamdr. Trkiye'nin devrimci hareketi, iinde bulunduu antika ilikilerin dorudan etkisiyle, hibir zaman, Leninizmin serpilip geliecei modern prensipcil, yazl mcadele ve ilikiler samasna ulaamad. Bunun sonucu Kvlcml'nn retisi olmama dnd, dndrld. Evet Trkiye'nin .1930-1960 aras objektif koullarnn gerilii balca nedendir. Ama bu henz tam bir aklama getiremez. nk 193040 aras bir Dnya Partisi vard ve Trkiye Komnist Partisi, nc Enternasyonal'in bir ubesiydi. Daha nce, Trkiye Komnist Partisi'nin Aydnlklk ve Mterakkiplik konaklarnn almasnda nc Enternasyonal sanclar lmlatrc bir etkide bulunabilmitir: Bereket bugn Leninci sosyalizmin Oportnizmle boazlat zamandaki gibi devrimci mcahitler (militanlar), orak bir sahada tek balarna kalm deillerdir. Milletleraras Marksizm, varlm geilmi aamalar ve konaklar stnde saplanp kalanlar, dtkleri batakta ineyip gemenin btn vastalarna sahiptir. (Yol, s. 141) Enternasyonalin bu olumlu etkisi, 1930'dan sonra, Yol'un teorik platformunda, Leninci Marksizm konana sranabilmesi iin sz konusu olmad. Aksine, StaLinizmin Enternasyonal zerindeki etkisi, Menevizm konann ebedilemesine dnya Partisinin yitirilmesine ve Trkit

ye Partisi zerindeki olumlu Enternasyonal etkilerin ortadan kalkmasna yol at. u halde YOL, Trkiye devrimci hareketi lsnde, teori plannda Leninizmin douu anlamna gelmekle kalmaz. O, ayn zamanda Dnya Komnist Hareketi lsnde, Leninci teorinin devrimci znn bayalatrma ve emalatrmalardan kurtarlm Stalinci olmayan ilk yorumu ve dolaysyla da Staliaizm'in ilk eletirisidir. En azndan bana gelenler YOL'un bu zelliinin bir gstergesidir. Olsayd ile, bulsayd ile Tarih olmaz. Ama bir noktay kabartlandrmak iin unu sylemeden gemeyelim: Eer Enternasyonal gerekten Leninci bir izgi srdrseydi, Kvlcml'nn YOL adl incelemesi tozlu arivler arasnda kalmaz, en azndan Enternasyonalin st organlar lsnde bir yank bulurdu. Ve Enternasyonal ynetimi araclyla, tpk daha nceki konaklarn almasnda olduu gibi TKP'nin menevizmi amasna, yukardan olumlu bir destek salanabilirdi. Ama olmad. Nedenleri ayr konu. Olmayn trajik sonular gerek Dnya, gerek Trkiye lsnde yarm yzyldr yaand, yaanyor. 1960'a kadar esas olarak Trkiye'nin antika ilikiler ortam Doktorcu bir hareketin domasna olanak tanmad. 1960'dan sonra, Ulke'nin objektif artlar bakmndan durum Kvlcml'nn grlerinin yaylmas iin elverili bir aamaya ulamt. 1946-1960 aras hzla byyen proletarya ve modern kapitalist ilikilerin artan egemenlii, Kvlcml'nn fikirlerinin yaylmas iin gerekli modern ilikiler temelini oluturuyordu. Ama bu sefer, yeniden doan devrimci hareketin geliiminin alt aamalarda bulunmas, 1960-70 arasnda Dr. Hikmet Kvlcml'nn bir yank bulmasn engelledi. Dou'da hemen her kral slalesi, tarihi ve takvimi kendisiyle balatr. Objektif olarak Tarihe yeni giren Barbar, sbjektif olarak Tarihin kendisiyle baladn sanr. Trkiye'nin Devrimci hareketi de, kendisini, gemiin bu, zerine bir kbus gibi ken geleneinin etkisinden kurtaramamtr. Tpk, her Tarihsel Devrimden sonra kurulan Antika Medeniyetler gibi Devrimci hareket de Tekerrr etmitir. ki kez domutur, iki kez Hazrlk ve Balang Konaklarn am, iki kez z Marksizme ulamtr. Bu iki geliim, iki melez (Yar Tarihsel) devrimi izler. Gerek Kurtulu Sava, gerek 27 Mays, bir tr i barbar akn melez devrimlerdir. Yani, yar antika, yar modern zellikler gsterirler. Bu iki srama konann ardndan gelen iki uzun birikim konanda, Tr9

kiye Devrimci Hareketi bakmndan Tarih ve Takvim adeta yeniden balar. 27 Maystan sonra, sanki gemiin 40 yllk devrimci mcadelesi ve birikimi hi yokmuasna, sanki modern snflar sava yeni balyormucasna devrimci mcadele adeta yeniden doar ve Amerika'y yeniden kefe kar. Ve bir kez yeniden doup ta yola dzlnce, Birinci Kurtulu Sava ve donrasnda yaanm konaklar, olmad batan yeniden yaar. Antika Tarih gibi, devrimci hareketin Tarihi de Tekerrr eder. Mark'n dedii gibi : geliimin doal aamalar ne bilmezlikten gelinebilir, ne de iradenin bir vuruuyla yok edilebilir. Hareket bir kere yeniden dounca, yllar nce geilen konaklardan yeniden gemek kanlmazlar. > Belki de, Dnya'nn hi bir lkesinde, devrimci hareketin byle iki kez doup gelitii grlmez. Ve bu orijinalite kavranmadka, Devrim tarihimiz bir kaos olarak grlmekten kurtulmaz. te, Dr. Hikmet Kvlcml'nn 1960-70 arasndaki trajedisi de buradan doar. 1930-60 dneminin aksine, modern toplum ilikileri teorinin kavranabilmesi iin uygun bir ortam olutururken, 1960-70 arasnda, devrimci hareketin geliim konaklar henz geridir. Ancak 1970'lere gelindiinde Devrimci hareketin geliim kona Hikmet Kvlcml'nn dedikleriyle bir rezonans uyandrabilecek noktaya gelir. Ve o nedenledir ki 1970 15-16 Hazirannda Proletarya, fiilen taktik sorunlarn tartlmasna bir son verdikten sonra, Kvlcml'nn tozlu raflarda, dergi sayfalarnda yaynlanm ve kendisini okuyacak insanlar bekleyen kitaplar okunmaya balanr. (...)" (KIVILCIM dergisi; say 3/4, s. 95-97) Dr. H. Kvlcml, 1930'larn banda oluturduu bu teorik taban daha sonraki yllarda durmakszn gelitirdi. 1935'ten itibaren Marksizm Bibliotei ve Emeki Ktphanesi yaynlarnda Trkiye i Snfnn Sosyal Varl, Sosyete ve Teknik, Emperyalizm: Geberen Kapitalizm; Edebiyat- Cedide'nin Otopsisi; nklp Mnevver Nedir? Hanri Barbusse; Marksizm Kalpazanlar Kimlerdir? Sovyetlerde Stahanof Haraketi, ispanya'da Nelei Oluyor?, Marks-Engels Hayatlar gibi telif eserleri yaynland. Dr. H. Kvlcml, 1939-1950 yllar arasndaki hapis hayatnda ise, zellikle Felsefe ve Tarih almalarna arlk verdi. Bu dnemde hl yaynlanmam durumda bulunan onlarca eser ortaya kt. 1954 ylnda ise Trkiye'deki 30 yllk sosyal grein deneylerini
10

platformlatran bir ideolojik taban koyan Vatan Partisi kuruldu. Kvayimilliyeciliimiz, Siyasetimiz, Fetih ve Medeniyet, Anayasa Teklifi bu dnemde yaynland. 1957 seimlerine katlan Vatan Partisi, DP iktidan tarafndan faaliyetten men edildi. 1960 politik Devriminden sonra Dr. H. Kvlcml^ Mill Birlik Komitesine gnderdii mektuplarda ii snfnn asgari programnn tek jcar yol olduunu bir kez daha ortaya koydu. Daha sonra Tarihsel Maddecilik Yaynlar, Kmlcml'mn bir dizi nemli eserini yaynlad. Bu eserleri ile ilgili olarak Dr. H. Kvlcml unlar sylyor: Piyasa; yni basn - yayn alan Finans - Kapital'in istediinden l bir Kkburjuva Devrimci yaygarasyla kaplyd. Burjuva Sosyalizmi (ABA'c TP liderleri) ile Kkburjuva Devrimcilii (Yn liderleri) hi anlamasz sk ibirlii iinde kltr ortamn kasp kavuruyorlard. En Eski Sosyalizm 1965 yl kurulmu Tarihsel Maddecilik yaynlarna devam etti. Trkiye'de Kapitalizm eseriyle Trkiye'de herhangi cidd bir Politika anlay iin temel olacak Sosyal Ekonomi ve Snf ilikilerini zetledi. Trkiye: Byk ehirlerde birka yz Modern Finans Kapitalist ile, B'tn Anadolu kasabalarnda reklenmi birka bin Antika Tefeci - Bezirgn ekonomik smrs ve sosyal snf - zmre tahakkm altnda idi. Bu Ekonomik ve Sosyal yap orijinalitesi kavranlmadka yaplacak her Politik k temelsiz ajitasyonlardan teye geemezdi. Btn Anadolu kasabalarn kaplam (yukarda Finans - Kapitale kul, aada milyonlarca kylye Efendi kesilmi) Tefeci - Bezirgn snfn kkleri Antik Tarih'te idi. Onun iin Tarih - Devrim - Sosyalizm ile ilkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei: ngiltere adl iki Teorik (yni uluslararas lde deerlendirilecek sosyal snf ilikileri) etd yaynland. Trkiye'de Kapitalizmin orijinal karakteristii, ancak byle teorik aratrmalar btn iinde ve nda ele alnrsa tm kavranlahitiri. Yoksa, Trkiye zerine yaplacak her yaktrma ideoloji, ezberlenmi kimi sosyal formllerin hafzl olurdu. Eneski Sosyalizmin 4 yl nce Teori - Parti - Strateji - zg - Yedek Gler - Taktik ve ilh. zerine sistemli aratrlar derinliklerin derinliinde yatyordu. Onlar aydnla karmak o n iin olas deildi. Hi deilse, son eyrek yzyldr aka ilenmi Eneski Sosyalizmin Politika dnce ve davranlarndan bir yazl - basl blm olsun, ortaya konulmalyd. nk yeni kuaklar, Cumhuriyetin 40 yllk ekonomik ve sosyal yaps zerine, smarlama biimsizletirmelerden baka hibir ey
11

bilmiyorlard. Bilmemeleri iin de, sal sollu Kkburjuva darkafallklarnn ve beyinsiz igzarlklar n trl trls srmlendirilmi ve srmlendirilmekte idi. (...) (Devrim Zorlamas; s. 86-87) 1970 ylna gelindiinde, 15-16 Hazirandan sonra ii snf klcn ortaya atm, Trkiye Devrimci Haraketi yeni bir aamaya girmitir. Dr. Hikmet Kvlcml, bu aamada Anari Yok Byk Derleni arsn yapar. Bu ar ile birlikte bir bakma 40 yl nce izilmi snrlar yeniden izmeye koyulur. Opotnizm Nedir? Halk Savann Planlar Devrim Zorlamas, Uyarmak in... SOSYALST gazetesi ve eitli konferanslar Dr. H. Kvlcml'nn bu snrlar yeniden izme abalarnn ifadesidirler. Ve bu dnemde Dr. H. Kvlcml'nn teorik ve pratik abalar zerindeki susu kumkumas artk krlmtr. Nisan 1971'de Vatan Partisi programnn ikinci basks yaplr. Dr. H. Kvlcml, 1954 ylna kadarki teorik almalarn Vatan Partisi program ile talandrmt. Bu program, Trkiye i Snfnn asgari program, Demokratik Devrim programdr, Kvlcml'nn deyimi ile, onun tm teorik almalar gibi benzerlerince nedense bir trl almam olmak gibi bir nitelie sahip Vatan Partisi programnn Devrim program oluu, Reformlarla deil, Devrimle halledilebilecek bir mesele olan Milliyet meselesine de ak ve kesin bir zm getirir. YOL'un kaleme alnndan 20 yl sonra yazlan Vatan Partisi programnn Milliyet meselesi ile ilikisini ifade eden u satrlarla sunuumuza on verelim. Vatan Partisi III. Olaan Kongresine sunulan Rapor'da yle denilmektedir: "Demokrasi'nin gerekten kurulmas; Uluslarn Kendi Kaderlerini Tayin Hakk'nm gereklemesi sncak : bugnk egemen snflarn siyas, ekonomik vs. egemenliine son verilerek salanabilir. Bu ise, Vatan Partisi Programnn gereklemesinden baka bir ey deildir. Vatan Partisi program, tm uluslarn, ezilen ulusun kendi kaderini tayin hakk'n u veya bu ynde kullanabilecei, ve kulland takdirde hi bir bask ve zorla karlamayaca bir demokratizmi ina eder. Hak'kn fiilen gereklemesini salar. Bu hakk kullanp ayrlmay veya kalmay btnyle o halkn kendi seimine terkeder. VP program, onun tercihini zgrce yapabilecei artlar salar. Ve b artlar, ancak VP programnn, yani Demokratik Devrim'in gereklemesi ile kazanlabilir. Bu nedenle, VP program ya da Demokratik Devrim, ezilen bu ulusun ayrlma hakkn kullanabilecei demokratizm artlarn gerekletirecei iin; ve ezilen ulusun da nnde esas devrimci adm, yakalanacak ana
12

halka; kendi kaderini tayin hakkm fiilen kazanabilecei artlara ulamak olduundan ezilen ulusun da programdr. ster ezen, ister ezilen ulustan olsunlar VP program'nn tm devrimci mcadelenin hedefi olduunu ve olmas gerektiini kavramayanlar gerekte, nice keskin grnrlerse grnsnler znde reformizmi ne geiriyorlar, burjuvazinin kuyruuna taklyorlar demektir. Lenin de konuyu byle koyar: Uluslann Kaderlerini Tayin Hakk demokratik bir dzeni zorunlu klar, yle ki, bu dzende sadece genel olarak demokrasi ile yetinilmez, burada, zel olarak ayrlma sorununu demokratik olmayan yoldan zme balamak olanakl deildir. VP program, byle demokratik bir dzen kurar. Ayrlma sorununu demokratik olmayan yoldan zme balamay, yani ayrlma hakkn engellemeyi; kt stnde brakmay OLANAKSIZ KILAR." (KIVILCIM dergisi; say 3/4, s. 142-143) Btn bu sylediklerimizden maksadmz, Milliyet meselesi zerine yeni yorumlar yapmak deildir. Zaten u kitap ve Dr. H. Kvlcmlnn dier eserleri bu grevi yeterince yerine getirmitir. Mesele, bu teori hazinesinin kavranmas, hazmedilmesidir. Ancak bizim u satrlarla yapmak istediimiz, H. Kvlcml'nn bu kitabnda yazdklar ile bu sunuta sadece bir blne deinebildiimiz dier teorik ve pratik almalarnn nasl bir tarihi-mantk ve organik btnlk tadna ufak da olsa bir iarette bulunmaktr. YOL YAYINLARI

13

Orijinal metin zerindeki iaretler, yeni harflere evirene aittir (y.n.>.

14

GR I
Marks Bakalarn ezen halkn kendisi hr olamyacaktr der. Bugnk emperyalizm altnda ileri memleketler proleteryasnn bana gelen de budur. Bugn btn meden kapitalist memleketlerinde komnizme kar sosyalizmi, sosyal-demokrasiyi, yani smrgeci soygunla uzlamay tutan halk, ayn zamanda kendisinin iletilip soyulmasn, yani smrgeler gibi anavatan da ezen u khne bir kabuk haline gelmi kapitalist mnasebetlerini ve burjuvazinin her gn biraz daha cebir ve iddetli hakimiyet ve saltanatn, kendi bana bir mddet daha bela etmekten baka bir ey yapmyor. Smrge, yar-smrge, tbi' (baml y.n.) memleketler adm alan baka milletlerden alnan fazla krdan bir kemik paras uman halklar, kendi kulluklarn efendilie benzeten, hizmeti kullanan ark mirlyvolar gibi, klelemenin derin ukurunda biraz daha bocalamaktan ileriye geemiyorlar; nk kleletirme sisteminin muhtemel gediklerini kapatm, yrtklarn yamam oluyorlar. Trkiye'de yabanc ve ezilen bir millet var mdr? Tarrh inklaplarna sorarsanz: dem evlad iinde btn medeniyetleri yaratan milletler, tpk dem'in oullar gibi bir asldandr: Trk! Kuzey ynnden Alp dalarna, Grnland'dan Antil adalarna kadar btn dnya Trktr!.. Fakat gzmz nndeki si9temi ile mistik ideo-emperializm akasn kfi grerek iin somut realitesine bakarsak, epey (...) l bir bambakalkla karlamamak mmkn deildir. Nasl, dnyadan getik, u kaytl 10(milyon - y.n.), nfus saymnca 13,5 milyon nfuslu Trkiye1 Alt kelime okunamad (y.n.). [Metni yeni harflere aktarrken baz kelimeler okunamamtr. Bunlar (...) ile belirtmeyi ve okunamayan kelime saysn bildirmeyi gerekli grdk (y.n.).]

15

cikte bile mi, baka milletler de var? Bu kkburjuva cezbesini afokondan ldrecek olan byle bir ihtimal, kkrtabilecei her trl isterik krizlere ramen, bir ihtimal deil canl bir hakikattir. Ve zaten ankaya kk ile Yldz Saray arasnda, patrtl ve teatral bir med ve cezirle yalpa vuran son alemml (dnyay saran - y.n.) Trklk keif ve nazariyeleri, bu hakikatin manev i zembereklerinden boandrd Hegelyanist tepesi taklak bir itiraf cezbesinden bakas mdr? Arasra gazetelerde okursunuz. Bir hususi muhabir, Giresun'un tesindeki halkn Lz olmayp Trk bulunduunu ispat etmi olmak iin Lzla yle bir pat atar: Esasen mert [Aman Franszlar duymasn!...], cesur, aoutan zeki, kabiliyetli, vatanperver, misafirsever olan Lzlarn Trklerden yegne farklar, hususi bir lisana malik olmalarndan ibarettir. (. Ferit: Karadeniz Halk, Cumhuriyet, 17.1.1933) Yahut Dil nklabna dair.yle bir hkm-i Karaku gzmze arpar: Drtyol'da Trke'den baka lisan konuulmayacak: Drtyol - Hususi: Kaymakamlk tarafndan umumi mahallerde Trkeden baka herhangi dili konuanlar hakknda iddetli takibat yaplarak ar cezalar verilecei tellllarla ilan edildi. (Son Posta, 23.9.932) Kimbilir hangi matmazelden yz bulmayan bir burjuva zppesinin ak intikam kadar farfara ve mrsz doup len: Vatanda Trke konu! 'naralarn andran bu kabil un (szde gerekler-y.n.), Trkiyemizin kuzeyini, gneyini, dousunu ve batsn saran e'niyyetlere (gerekliklere-y.n.) kar sklm vatanperverahe kuburlardan baka bir ey midir? Fakat biz bunlar ve buna benzer vak'alar, aa-yukar tm Balkanlarda ortak olan mhut aznlklar ban farzederek geeceiz. Konumuz, devrim strateji ve mnasebetlerinde mhim bir yaylm aacak olan geni, alkan, mazlm kitlelerdir. Bu vasfta mazlm ynlar Trkiye'de var mdr? Evet, bu ynlarn herkes anlamasn diye mphem ve esrarengiz ve anonim bir ad vardr: ark yahut ark Vilyetleri! Bu yle karanlk bir tabirdir ki, Cumhuriyet burjuvazisi bugn ona istedii mny verir, onu beendii biim ve ekMlePfetakdim eder;
16

ve kimse, ne Kemalizmin ne demek istediini, ne denilmek istendiinin ne olduunu bir trl anlayamaz. Fakat biz ne anonim irketler Kemalizmiyiz, ne esrara inanan kkburjuva aydnyz. Onun iin bu anonim esrar perdesini kaldrarak altnda gzlenen meduza ba'n grmekten klmz kmldamaz. Ve eer Lenin'in tabiriyle (...) 2 Marksist ler, (yani burjuvazinin hoafna giden Marksistler) olarak kalmak istemiyorsak, bu meseleyi olduu gibi (...) anonim esrar perdesi altndaki somut maddeyi, ad ile ve san ile armaya mecburuz: Trkiye'deki ark meselesi ve ark vilayetleri nesnesi bir milliyet davasdr! Evet, Trkiye i ve d mnasebetlerinde ve siyasetinde olduu gibi, ieride ve darda grnnde de diyalektik bir lkedir. yle ki: Da kar tbi' (baml - y.n.) vaziyetinden kurtulamayan kapitalizm Trkiyesi; ie kar ceberrutlu, eski tabiriyle mseltan ve mefnehum bir metb (kendisine tbi olunan-y.n.) dur. Mehur izafiyet teorisinin Trkiye'nin sosyal bnyesindeki tezahr yadrganmamaldr: 1 Trkiye'nin kendisi: su gtrmez ark'in mqzlum milletlerinden biridir. Buna inanmayan ve bunu bilmeyen kalmamtr. Fakat: 2 Trkiye kendi iinde: rtbas edilemez bir ark'n zalim milletidir. Buna inanan ve bunu bilen ise, zannedildiinden pek azdr. Daha dorusu bu ikinci kk bilenler belki yalnz mistik Kemalizmin kendisi ile, bir de bilhassa arabay eken ve bunu tayanlardr. in kamaa, hsn-i tefsire gelir tarafn kuyruk yalayclar bol bol arayabilirler. Bu olann ciddiliini biraz daha belliletirmekten baka bir eye yaramaz. Dnyada Trkiye, ark ile Garb birbirinden ayran boaz veya balyan kprdr. Bu vaziyetinden ilham ald iin mi nedir, Trkiye iinde bulunduu emperyalist dnyaya pek benzer. Dnyann yer yer ikiye blnlerinden biri de, epey manasz olmakla beraber, cihed-i erb (drt yn-y.n.)ya gre bln17 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). 18 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

17

dr. Herkesin aznda dolar: Yeryznde (ark) ve (Garb) diye iki zt kutup var. Tabirce bundan daha az manasz olmamak zere, yine bir byle bln de Trkiye iin azlarda dolar: ark vilayetleri, Garb vilayetleri. Bu tabirleri manasz buluyoruz; nk. ark ile Garb arasndaki tezat, sanki sosyal olaylar srf iklim almetleri ile izah edi gibi, bir taraftan gnein domas ile, te tarafta batmasndan ileri geliyormu gibi gsteriliyor. Bununla beraber her zaman iin galat- mehur lgat- fasihten yedir. Sze deil ze bakarsak, grrz ki, dnya iinde bir arkl bir Garblya nasl bakarsa, Trkiye iinde de arkllk ile Garbllk birbirlerini ayn gzle grrler. Garbimin gznde arkl sadece bir vatidir; bir arkl iin ise Garbl bir dmanadr... Bu ne demek? Birinci olarak bu, u demektir. Genellikle Garb ve ark iki mtecanis mntka saylyor ve ne Garbl ne arkl meseleyi snfsal bakmdan koymuyor. Halbuki ark'da da Garb'da da insan ynlar, snf ve tezadl birer toplum fertleri olduklarna gre, ayrca ikiye blnrler: 1 Hakim snflar; 2 Mahkm snflar. Herhangi bir toplumda hakim snf, hakim telkkisini cra kitlelere kadar yayd iin, genellikle azlarda dolaan ve kafalar kurcalayan manalar, basmakalp terimlerden ibaret kalmaya mahkm oluyor. Hakikat halde gerek ark'n, gerek Garb'n hakim snflar ile hakim telakkileri arasndaki zddiyet, (...) 4 bir: sen yemiyesin, ben yiyeyim; senin olmasn, benim olsun davasdr. Meselenin iyzn bylece aa vuramyan ark ve Garb hakim snflar, gn gibi aydn meseleleri pandomima ekline sokuyorken, kendi aralarnda, tekelci kapitalizmin suyunca, uzlama frsatlarn hi karmyorlar. kinci olarak u demektir ki, hususile: 1 Garb'daki mahkm snflar, hakim snflarn sistematik propagandalar altnda, arkl hakknda yanlz bir eyi renebiliyorlar: arkl vahidir! Niin vahidir, nasl vahidir, yok. 2 ark'taki mahkm snflar ise, Garb'dakilerin tamamen aksine, Garblnin ne olduunu, etiyle, kemiiyle, derisiyle, hergn duyuyor. Ve Garbl'dan her yedii tekme, dipik ve sng
40 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

18

nnde u kanaati kkletiriyor: Garbl dmandr! Hangi Garbl dmandr, neden dmandr, yok. ki taraf ta zannediyor ki; gerek Vahilik, gerek dmanlk anadan doma bir huy, tabii, ftr (yaradltan gelen - y.'n.) bir zarurettir. Tekrar edelim, bunu byle zannedenler, zellikle iki tarafn da geni, alkan, mahkm snflardr. Yoksa gerek ark'n, gerekse Garb'n hakim snflar, birbirlerinin ne kadar vahi, ne derece medeni, ne biim dost, ne eit dman olduklarn domuz gibi bilip duruyorlardr. Buraya kadar sylediklerimizin, ayn zamanda hem dnya iindeki, hem de Trkiye iindeki ark ve Garb ark'l ve Garb'l iin olduunu ilaveye hacet var m? yi ama, bu (ark) ve (Garb) kelimeleri altnda ne saklanyor? Dnya iindeki Garb ve ark bln, z snf blnnn nasl bir (...) 5 , dal buda ise, Trkiye'deki ark ve Garb vilayetleri, bln, esas itibarile snf blnnden doar. Fakat daha hususi manas, zalim milletle, mazlum milletin mnasebeti oluundadr... Biz Trkiyemizden ayrlmayalm. Trkiye'de ark ve Garb bln milliyet bakmndan nedir? Daha ak koyalm. <cGarbda hakim millet Trk olduuna gre, ark'ta hangi milliyetler mahkmdur?.. Trkiye'de bugn ark vilayetleri denilen yerin ne olduunu greceiz. Bu ark vilayetlerinin evvel ezel, mehur veya mehul, her nasl olursa olsun iki ad vard: Ermenistan - Krdistan. Buralara bizzat Osmanl imparatorluu tarafndan verilen isimler bunlardr. Bugnn haritasnda byle isimler bultmamasna ramen, bu iki isimden anlalan, ark vilayetlerinde Ermeni ve Krt milliyetlerinin bulunup bulunmadn aratrmak lzm gelecektir. Burackta, nce birincisine ksca bir .iaret edelim:

ERMENLK
Osmanl imparatorluunda. arlk Rusya's ile ngiliz emperyalizmi arasnda Orta Asya pazarlar stnde balayan rekabete kilit ve anahtar noktas, bugnk ark vilayetS Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

19

lerinde, bir Ermenistan hkmeti veya muhtariyeti kurup kurmamak meselesi idi. Bu meseleye bir zamanlar ark Meselesi denirdi. Osmanl mparatorluu derebey saltanat eklini muhafaza ettii mddete, ark vilayetlerinde iki zmre vard: 1 Krtlk: Daha ziyade derebey klan, ve airet sistemleri iinde, dank, siyaset d bir kalabalk eklinde idi. 2 Ermenilik: genellikle burjuvalaan ve stanbul, Trabzon gibi nemli ticaret merkezlerindeki kodaman sermayedar rkdalaryle sk skya bal, ng'liz metalarn ran yaylasndan Asya'ya tamakla grevli bir kk burjuva ounluu zerinde kurulmu bezirganlk manzumesi demekti. Emperyalist tezatlarn d kkrtmalar yznden biraz daha iddetle alevlenen Krt-Ermeni zddiyeti, bu iki zmre insann arasndaki din, dil ve ilh. farklarndan ziyade, adeta bu rejim farkndan doma bir DerebeyBurjuva zddiyeti oldu. ki kutup, Osmanl Avrupa'snda geni apta rol oynyan: Mslman-Hristiyan (Derebey-burjuva) tezad, daha ziyade tarih ve mevzi artlar yznden ark vilayetlerinde, Balkanlar'dakinin aksine, ikincilerin malubiyeti ile hololdu. Merutiyet burjuvazisi ark meselesinin tedhii altnda, ilk ve byk tehlike olarak grd Ermenilie ulland. Zaten Osmanl saltanat iinde kalm milliyetler iinde, Balkanlar bir tarafa braklrsa siyasi bilin ve tekilata kavumu en keskin metalibli (talepler ileri sren-y.n.) yn, Ermenilerdir, Merutiyet burjuvazisi, birok sahalarda olduu gibi, Ermeni milliyetiliine kar da derebeylikle elele verdi. Elele verdii derebeylik, tedenberi iki ayr rejim zddiyeti ile Ermenilie kar tutulan Krt derebeylii idi! ttihat ve Terakki devlet cihaz, ille gal bir kararla baa geti; Krt derebeyleri milis tekilatlar halinde silahlandrld, Krtlkle Trklk, Ermenileri, dnyada nadir grlm sinsi bir vahet inde katliama uratt. Fakat bu katliamdan Trk Merutiyeti burjuvazisi kadar ve belki ondan ok daha fazlasyla istifade edenler, Krt derebeyleri oldu. Ve Krdistan'da derebeylik biraz daha rakipsiz, apul ettii Ermeni mallaryle, biraz daha iman oldu. Bugn Ermeni meselesi den-ince ne anlyoruz? Verilen resmi 20

rakamlara nanmak lazm gelirse, Ermenistan'da 900.000, Trkiye'de 75.000, Suriye'de 150.000, Yunanistan'da 35.000 kadar Ermeni vardr. Bugn ark vilayetlerinin mesameleri iinde gizlenip kalm bir hayli Ermeni rkndan insan var. Fakat bunlar, dinleri ile birlikte dillerini de gnden gne kayp ediyor ve hakim Krt psikolojisi ve tesiri altnda Krtleiyorlar. ark vilayetlerinde imdi mhtedi (slamiyeti kabul eden - y.n.) sfat ile tannan eski Ermeniler, adeta hayatlarn kurtaranlarn bir nevi gnll kleliini unutmak ve unutturmak iin, Ermeniliklerini henz unutmam olmalarna ramen, eski hatralarna kar bir lm sktu ile mtehassis olmak mecburiyetindedirler. Bir ka nesil sonra hereyi unutmaa mahkm olan bu mhtedi ler, bugn ark vilayetlerinin en yoksul (...) 6 marabalar halinde, bugn bile zaten aralarnda daha ziyade bir din fark bulunan ve rk ve kltrce ayn kkten geldikleri, yzyllarca ayn tabi ve sosyal evrenin beraberi olduklar Krtlerle kaynam ve Ermeni'den ziyade Krtlemi bir haldedir. Onun iin bu mhtedileri ark vilayetlerinin Krt camiasndan ayrmak olduka sun' ve g olacaktr. Bu artk Krtlemi saylabilecek olan Ermeniler dndaki hakiki Ermenilere gelince, yukardaki rakamlar bunlar hakknda kafi bir fikir verebilir. Ger>el olarak komnizm ve zel olarak Sovyet Devrimi, btn milliyetler davas gibi Ermenilik meselesini de fiilen halletmi olmak durumundadr. Bir defa sayca Ermenilerin drtte nden fazlas (%77,9) Ermenistan Sovyet Cumhuriyetine girmitir. Bu suretle Dnyada biricik ii ve kyl devleti, Ermenilere yurt meselesini kknden halletmi oluyor. Fakat Cumhuriyet burjuvazisinin Sovyet Devrimine yalnz bu meselede borlu olduu (...) 7 , bundan ibaret deildir. Komnizm ve Sovyetler Devrimi, emperyalizmi sevindiren, komnizme ve Trkiye'nin bana bela olabilecek bir Ermeni meselesini tamamile likide etmek yolunda bulunuyor. Bu likidasyonun ynn ada snf mcadelesi, yle taayn ettiriyor (meydana rkaryor-y.n.): A Komnizmin Rol: Ermeni milleti mazlum olduu kafi Bir kelime okunamad (y.n.). 7 Bir kelime okunamad (y.n.).

21

dar kahraman bir yndr. Fakat phesiz bu kahramanlk rnekleri iinde en byk yararl gsteren, btn deerlerin yaratcs olan snf, yani Ermeni alkanlardr.. Ermeni proletaryas da, btn lkelerin ii snflar gibi, sosyal smrden olduu kadar, milli basklardan da kurtulmu yaamak lksn tamakta hakldr. Onun iin btn yeryznde, btn milli basklarn manivelas, yine ve daima snf zulmnn itici gc ile ilemektedir. Snf bilincine kavuan her kitle gibi Ermeni proletaryas da, btn zulmlere kar giriilecek biricik dn snf d olduunu renmitir. Komnizm, Ermeni alkanlar snflarna madd ve manev rnekler ile gstermi bulunuyor ki, gerek mill gerekse sosyal kurtuluta, dman snflarn ve emperyalizmin oyunca olmamak iin, realist ve dnya lsnde bir gr ufku ve Leninist bir taktik zaruridir. Bu taktik ile Trk burjuvazisinin Ermeni halkna yapt zulm unutmak szkonusu bile deil. Fakat Trk burjuvazisinden alnacak en byk intikamn, Trkiye alkan ynlarile ve dnya proletaryasiyle elele vererek, bata bizzat Ermeni burjuvazisi gelmek zere Trkiye kapitalizmini, tm dnya emperyalizmini tepesi aaya getirmek olduunu unutmamak lzmdr. Bu bakmn, Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti dnda kalm Ermeni alkan snflar arasnda gnden gne yerletiine, hergn yeni ve anlaml rnekler gryoruz. Ermeni proletaryasnn bir Pilsudski Lehistan' kurmaa ne kadar dman olduklar, emperyalizmin Ermeni yiitliini istismar etmek iin evirmek istedii manevralar karsnda taknd tavrlarla ve at kavgalarla besbelli oluyor. Eskiden beri Ermeni siyasi partileri rki nemli koldu: 1 Tanakyanlar (Milliyeti Ermeni Tekilat)'; 2 Hnakyanlar (Sosyal Demokrat Ermeni Tekilt).. Dnya devrimleri anda btn Sosyal Demokrat partilerinde olduu gibi, Ermeni Sosyal Demokrasisinde de sa ve sol cereyanlar elbet olmutur. Bu sayede bugn bir Ermeni komnistlii, Ermenistan dnda da gcn hissettiriyor. Bunun en canl rneklerini, Ermenistan dnda Ermeniliin en kalabalk ve okluk sayca resmen mevcut Ermenilerin sekizde birinin (% 12,9) bulunduu Suriye'de gryoruz. O Suriye'de ki, Ermeni halk 22

oraya Trk burjuvazisi ile Krt derebeylerinin klnandan camili kurtarmak iin kamt; orada Ermeni proletaryas, dnya proletaryasnn bilinli bir paras olduunu gsterircesine, snf keyfiyetini milli kinin stnde tutmay biliyor. Bugn YaknDou ii snflarna rnek olacak bu snf bilincine, naslsa burjuva basnna szm iki habercik ahit olsun: 1 Tanaklarn, Hnaklara Hcumu: Suriye'den verilen haberlere gre Beyrut'ta Ezenak isminde kan, Tanak Komitesi taraftar bir gazete, Le Liban isminde dier bir Ermeni gazetesi aleyhine mhim bir makale yazmtr. Bu makalenin kt gnn akam Tanaklar mezkr gazete idaresini basmlar, hurufat datmlar, ve malzemeleri tahrip etmiler. Mrettiplere ve muharrirlere adamakll bir dayak atmlardr. Doruluk derecesi belli olmayan bu havadisin sonu yle bitiyor: Le Liban gazetesi Hnak Komitesine mensup olduundan bu komiteye mensup Ermeni amele Tanaklara di bilemekte imiler (Cumhuriyet 2/12/931) 2 Komnistlerin Tanaklara Hcumu: Ermenistan istiklalinin 13. yl dnm mnasebetiyle Beyrut'taki Ermenilerden Tanak cemiyetine mensup olanlarla Komnist Ermeniler arasnda karlkl nmayiler olmutur. Tanaklarn bulunduklar kilise komnistler tarafndan taa tutulmu, arbedede 3 kii telef olmutur. B Sovyet Devriminin Rol: Ermenistan Cumhuriyeti dnda kalan Ermeniler arasndaki honutsuzluu emperyalizm, daima kendi tarafna yontan bir nalnc keseri haline getirmee uram ve uramaktadr. Bilhassa Irak, Suriye, Trkiye hudutlar emperyalizmin bu kabil tahriklerinin gerek iktisadi gerek siyasi eitlerine sahiptir. Bu mntkalarda Krtlk gibi Ermenilik de, kh Suriye, kh Irak, kh Krt milli hareketlerine kar Fransz ve ngiliz emperyalizmleri ve onlarn yerli uaklar tarafndan, eski zamanda kale duvarlarn delmee yarayan ko ba gibi ikide birde kullanlr. Burjuva basnnda sk sk yle haberlere rastlarz: Halep, 21 (Hususi) Suriye dahilinde bulunan (Deyrizr) den son gnlerde (Hasi) kasabasna gnderilip yerletirilen 23

yzelli kiilk msellah (silahl - y.n.) bir Ermeni kafilesi kanl bir isyan karmtr. Ermeniler kasabann hkmet 'konana hcum ederek, Suriye Cumhuriyet bayran indirmiler, sonra istikll isteriz diye barmlar, yaygaralar koparmlardr. Bu isyana nayak olanlan birka tevkif edilmi, iakat az sonra Franszlarn tavassut ve mdahalesi zerine serbest braklmlardr. Ve ilh. (Son posta 22.9.932) Ermeni burjuvazisinin bu kabil nmayilerden ne bekledii bilinemez. Belki de onun maksad, ark vilayetlerinde tedenberi iinden tand iktisadi mnasebetler srecinde rol oynamak, kaaklk ticaretini sistemletirmektir. Mamafi bu nmayilerden bizim anladmz u iki neticedir: 1 Ermeni halkn yok yere emperyalizmin damata ve safras haline getirmek: Yukardaki Hasi hadisesi, Fransa'nn Trkiye ile Suriye (...) 8 kar oynad bir oyundur. Ondan bir sene evvel Irak hkmeti Irak Krtlerine kar, kuzey Irak'da (Musul ve Kerkk'de) bir Hristiyan ekseriyeti vcuda getirmek (Cumhuriyet 25.4.1931) iin Krt, Asuri, Ermeni kardelii fikrihi ortaya atarken hakikat halde, Krt aknna Ermeni eddini siper etmekten baka ne yapyordu? Yazk ki, arada lenler hi phesiz Ermeni burjuvalar ve zenginleri deil, yine Ermeni fukaras ve iisidir. 2 Krt hareketine diken olmak: Grdk: Irak Hkmeti Barzan Krtlerinin nne gemek iin Ermenileri kullanyordu. Ar da isyan srasnda yle bir haber grlyor: Beyrut'tan Adana gazetelerine bildirildiine gre, Tanaklar tarafndan Romanya, Bulgaristan, Fransa ve Yunanistan'dan gelen mmessillerin de itiraki ile Lbnan'n (Tecemdun) kynde bir itima yapmlar, bu itimada ezcmle, Krt ihtilalinin Ermeni yurdu davasna muazr olup olmad meselesi ve sair hususat grlmtr. (Cumhuriyet 27.9.1930) Bu ksa havadis bize gsteriyor ki, Ar hadisesi gibi ne olaca bsbtn belirsiz ve ikinci derecede bir harekette, Ermeni burjuvazisi, ortada fol ve ne de yumurta bulunmamasna
40 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

24

ramen, paalar svyor. Yarn daha mhim bir harekette, Krt ve Ermeni atmasnn nerelere varabilecei bundan anlalmaz m? Ermeni burjuvazisinin Tanak Cemiyeti bu psikoloji ile hergn yeni bir sergzet aramaya ve biraz daha ziyade anariye ve nihilizme dklmee doru gidiyor. Son zamanlarda Makedonya Komitecileri ile de talihini de denemee varyor. Uurlar olsun. Bizi alkadar eden Ermeni sermayedarlar ve emperyalizmin uaklar deil, Ermeni halk. Ermeni Proletaryasdr. Meseleyi bu bakmdan korsak, hi olmazsa Trkiye'nin bugnk hudutlar iinde, srf bir Ermeni fakir hareketi, bir kitle hareketi olmaktan tamam ile uzaktr. Baka tabir ile, geni halk tabakalar iinde derin hareketler uyandracak bir Ermenilik meselesi Trkiye iinde imknszdr. Trkiye'nin dnda ve komularndaki Ermenilie gelince; yukarda temas ettiimiz Ermenilik ve komnizm noktas, Ermeni proletaryas ile burada vermek istediimiz Sovyetler Birlii'nin rol, o meseleyi de belli bal bir taktik veya strateji davas olmaktan karyor. Sovyetler Birlii, yllardan beri bir barnacak yer arayan mlteci Ermeni proletaryasna ve alkan halkna kucan at ve hr bir yurt sunuyor. Balkanlarda, Suriye'de emperyalizmin kanck oyunlarna kurban gitmemee layk olan Ermeni alkanlarn Sovyet vatandalna aryor. Bu ar msbet ve aktr, daha 1931 senesi sonlarnda stanbul'a Ermenistan Ticaret Komiseri ahurdikyan bu i iin geldi idi. Gazeteler meseleyi yle anlattlar: Sovyetler mmessili urada burada sk sk hudut hadiselerine sebep olan Ermenileri de Ermenistan'a gtrmek iin teebbsde bulunacaktr. Gerek Suriye, gerekse Yunanistan'da bulunan Ermenilerin Batum'a kadar nakil masraflarn Cemiyet-i Akvam deruhte etmektedir. Sevk edilecek gen Ermeni ameleleri Azerbeycan, Grcistan ve Ermenistan'da alm olan muhtelif fabrikalarda alma haklar 50 Rubleden 300 Rubleye kadar cret alacaklardr. (Cumhuriyet 8.11.931) Bu meselede de, Kemalizm dnya proletaryasnn ve Bolevizmin bir daha elini psn der, asl konumuza geeriz. 25

USUL ve PLAN
uras muhakkak ki milliyet meselesi, Komintern'in olduundan ok partimizin en zayf cephesidir. Halbuki, dnya devrimleri anda proletarya devriminin yaratt yeni uluslararas denge ile birlikte, geri memleketlerin milli kurtulu hareketleri ve bu hareketlerin proletarya devrimi ile olan mnasebetleri, denilebilir ki 3. Enternasyonali 2. den ayran en nemli karakteristik noktalardan biridir. Dier noktalardan biri de, Trkiye'nin kendisi bu milli kurtulu hareketlerinden bir nemlisine sahne oldu. Fakat bu kurtulu hareketi Kemalist burjuvazinin iktidar ve diktatoryas altna girdii iin, sermayedar vasflarndan ve tezadlarndan kurtulamad. Ve kurtulamazd da. Yukarda iaret ettiimiz gibi, Trkiye d mnasebetlerinde mazlum bir millet olmasna ramen, i mnasebetlerinde zlim bir millet roln oynamaktan geri kalmad. Bugn Trkiye nfusunda nemli yekn tutan iki milli varlk mevcut: Trklk-Krtlk. Siyasi, iktisadi hakimiyet ve stnlk Trk burjuvazisinde olduu iin, Krt halk mistik ve mphem ark vilayetleri kelimesi altnda, hususi ve konspiratr bir smrge, iddetli bir temessl (asimilasyon - y.n.) ve daha dorusu bir imha siyasetine uratld. Kemalizmin bu smrgeci, imhakr siyaseti birok tarihi ve siyasi zaruretler yznden, uluslararas denge iinde bugne kadar adeta tarafsz bir ilgi veya ilgisizlikle grld. Hatt belki emperyalizm Trkiye'nin bu ark meselesine daha byk bir ilgi gstermeyi, muhtelif manevralarna uygun buldu. Tarihi ve siyasi sebepler arasnda en nemlisi, Kemalizmin ark vilayetlerinde imdiye kadar emperyalizmin oyunca olan derebey unsurlarile arpyor grnebilmesi sayesindedir. Halbuki derebeyliin Krdistan'da ayaklandrd veya ayaklandrabiJdii ynlar iin szkonusu olan ey, dini alet etmek veya emperyalizme alet olmaktan ziyade iktisadi ve milli baskya kar bir tepki idi. Yani Krt halk zulm denizine den herhangi bir insan gibi, emperyalizm veya feodalizm ylanna sarlmaktan baka bir ey yapmyordu. Bu mazlum halk ackl durumunda yalnz brakmamak iin onun zel durumunu tetkik ve tesbit etme26

nin zaman artk gelmi ve gemi bulunuyor. nk bizzat emperyalizme alt olan zmreler bile, bu kitleler arasnda artk srf dini tahriktlardan baka usullerle propaganda ve hareket yaratmak teebbsndedirler. Bu ve buna benzer teebbsler karsnda Kemal izm in imdiye kadar ald tavr, imdiden sonra da tatbik edecei tedbirler ii-n de rnektir: Kanl te'dib seferleri ilan edilmemi daimi sk-ynetim askeri imha siyaseti! Kemalizm'in ark vilayetlerindeki galip taktii budur. Trkiye Proletaryas ile onun keif kolu, bu militarist diktatoradan ayn derece btn ezilenlerin bilinli klavuzu olmak mecburiyetindedir. ark vilayetleri meselesi bir milliyet meselesi olduuna gre, meseleyi bu bakmdan aratrmakta, dnyada yeni devrim dalgalarnn yaknl nisbetinde geri ve ge kaldmz muhakkaktr. Leninizm'de milliyet meselesi (...) 9 soyut olmaktan ok somut bir davadr. Lenin milliyet meselesini ele alp incelerken tutulacak usul yle tarif eder: Mevcut prensipler szle deil, fakat somut tarihi vaziyetin ve hereyden evvel iktisadi vaziyetin vazh, ak tahlili; ezilen snflarn, iilerin, smrlenlerin menfaatlerini, gdc snflarn menfaatlarndan baka birey olmayan, milli denilen menfaatlarn umumi telakkisinden iyice ayrdetmek lazmdr. Gene; mazlum, tabi (baml) ve hukuk eitliinden istifade etmeyen milletleri, ezen, smren, btn haklara sahip olan milletlerden < dikkat ve itina ile ayrd etmek icap eder. Bu suretle yeryz nfusunun gayet byk ounluunun, en zengin, iktisaden en ileri, gayet cz'i bir kapitalist milletleri aznl tarafndan klelik haline konulmasn, mali sermaye ve emperyalizm devrine has olan kleletirmeyi maskelemeyi dener. Demokratik burjuva yalanna kar koymak lzmdr. (Lenin, Tam eserleri, Tom. XXV, Sahife 286) Lenin'in bu metodolojik satrlar, bize herhangi bir milliyet meselesini nasl koymak lazm geldiini kafi derecede retiyor. Buna Leninizmin yine milliyet meselesi hakkndaki teki prensiplerini de ilave edersek, milliyet meselesini aratrrken
9 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). 07

USUL ve PLAN
uras muhakkak ki milliyet meselesi, Komintern'in olduundan ok partimizin en zayf cephesidir. Halbuki, dnya devrimleri anda proletarya devriminin yaratt yeni uluslararas denge ile birlikte, geri memleketlerin milli kurtulu hareketleri ve bu hareketlerin proletarya devrimi ile olan mnasebetleri, denilebilir ki 3. Enternasyonali 2. den ayran en nemli karakteristik noktalardan biridir. Dier noktalardan biri de, Trkiye'nin kendisi bu milli kurtulu hareketlerinden bir nemlisine sahne oldu. Fakat bu kurtulu hareketi Kemalist burjuvazinin iktidar ve diktatoryas altna girdii iin, sermayedar vasflarndan ve tezadlarndan kurtulamad. Ve kurtulamazd da. Yukarda iaret ettiimiz gibi, Trkiye d mnasebetlerinde mazlum bir millet olmasna ramen, i mnasebetlerinde zlim bir millet roln oynamaktan geri kalmad. Bugn Trkiye nfusunda nemli yekn tutan iki milli varlk mevcut: Trklk-Krtlk. Siyasi, iktisadi hakimiyet ve stnlk Trk burjuvazisinde olduu iin, Krt halk mistik ve mphem ark vilayetleri kelimesi altnda, hususi ve konspiratr bir smrge, iddetli bir temessl (asimilasyon - y.n.) ve daha dorusu bir imha siyasetine uratld. Kemalizmin bu smrgeci, imhakr siyaseti birok tarihi ve siyasi zaruretler yznden, uluslararas denge iinde bugne kadar adeta tarafsz bir ilgi veya ilgisizlikle grld. Hatt belki emperyalizm Trkiye'nin bu ark meselesine daha byk bir ilgi gstermeyi, muhtelif manevralarna uygun buldu. Tarihi ve siyasi sebepler arasnda en nemlisi, Kemalizmin ark vilayetlerinde imdiye kadar emperyalizmin oyunca olan derebey unsurlarile arpyor grnebilmesi sayesindedir. Halbuki derebeyliin Krdistan'da ayaklandrd veya ayaklandrabMii ynlar iin szkonusu olan ey, dini alet etmek veya emperyalizme alet olmaktan ziyade iktisadi ve milli baskya kar bir tepki idi. Yani Krt halk zulm denizine den herhangi bir insan gibi, emperyalizm veya feodalizm ylanna sarlmaktan baka bir ey yapmyordu. Bu mazlum halk ackl durumunda yalnz brakmamak iin onun zel durumunu tetkik ve tesbit etme26

nin zaman artk gelmi ve gemi bulunuyor. nk bizzat emperyalizme aleS olan zmreler bile, bu kitleler arasnda artk srf dini tahrikatlardan baka usullerle propaganda ve hareket yaratmak teebbsndedirler. Bu ve buna benzer teebbsler karsnda Kemal izm in imdiye kadar ald tavr, imdiden sonra da tatbik edecei tedbirler iin de rnektir: Kanl te'dib seferleri ilan edilmemi daimi sk-ynetim askeri imha siyaseti! Kemalizmin ark vilayetlerindeki galip taktii budur. Trkiye Proletaryas ile onun keif kolu, bu militarist diktatoradan ayn derece btn ezilenlerin bilinli klavuzu olmak mecburiyetindedir. ark vilayetleri meselesi bir milliyet meselesi olduuna gre, meseleyi bu bakmdan aratrmakta, dnyada yeni devrim dalgalarnn yaknl nisbetinde geri ve ge kaldmz muhakkaktr. Leninizm'de milliyet mesele9 si (...) soyut olmaktan ok somut bir davadr. Lenin milliyet meselesini ele alp incelerken tutulacak usul yle tarif eder: Mevcut prensipler szle deil, fakat somut tarihi vaziyetin ve hereyden evvel iktisadi vaziyetin vazh, ak tahlili; ezilen snflarn, iilerin, smrlenlerin menfaatlerini, gdc snflarn menfaatlarndan baka birey olmayan, milli denilen menfaatlarn umumi telakkisinden iyice ayrdetmek lazmdr. Gene; mazlum, tabi (baml) ve hukuk eitliinden istifade etmeyen milletleri, ezen, smren, btn haklara sahip olan milletlerden dikkat ve itina ile ayrd etmek icap eder. Bu suretle yeryz nfusunun gayet byk ounluunun, en zengin, iktisaden en ileri, gayet cz'i bir kapitalist milletleri aznl tarafndan klelik haline konulmasn, mali sermaye ve emperyalizm devrine has olan kleletirmeyi maskelemeyi dener. Demokratik burjuva yalanna kar koymak lzmdr. (Lenin, Tam eserleri, Tom. XXV, Sahife 286) Lenin'in bu metodolojik satrlar, bize herhangi bir milliyet meselesini nasl koymak lazm geldiini kafi derecede retiyor. Buna Leninizmin yine milliyet meselesi hakkndaki teki prensiplerini de ilave edersek, milliyet meselesini aratrrken
10 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n ).

27

hangi tutum noktalarndan yryeceimiz, daha belli olur. Bu noktalar ylece tesbit edebiliriz: 1 Milliyet meselesi mevcut ve mutlak prensiplere gre deil, somut: a) Tarihi b) zellikle iktisadi tahliller ile aratrlr. 2 Milliyet meselesinde hakim snflarla, mahkm snflarn (iletenlerle ileyenlerin) menfaatleri birbirine kartrlmamaldr. 3 Milliyet meselesinde hakim milletle mahkm milletin (zalimlerle mazlumlarn) menfaatlerini iyice ayrd etmelidir. 4 Milliyet meselesinde demokratik burjuva palavralarn milli kurtulu hareketinden ayrmak lazmdr. Yahut, Stalin'in dedii gibi: Milliyet meselesi reform ile (Tekilat- Esasiye ile) deil, devrimle halledilir. 5 Milliyet meselesi z itibar ile bir kitle meselesidir. Yani: a)' Ortada bir millet bulunmal; b) Mesele: Lenin'in horoz d dedii milliyet (...)1G deil halkn geni kitleleri iinde bir tepki fkrtr. (Lenin: Marksizmin karikatr v.s.) olmal... 6 Milliyet meselesinin u sylenenlere gre esas bir kyl meselesidir. Burjuva devrimleri anda kyl hareketi, demokrasi devriminin bir paras idi. Fakat bugnk proletarya devrimi anda hakim millet finans-kapitali, mahkum milletin bilhassa kylsn soyup soana evirdii iin, kyl meselesi kk burjuva vasfiyle, hakim millete kar bir mahkum millet meselesi ve bu suretle de bir dnya devrimi meselesi olmutur. 7 Milliyet meselesi bir dnya devrimi meselesi olduuna gre, olumlu veya olumsuz vasf, ancak dnya devrimine nisbet ve izafetle belirir. Giri balangcmzda genel olarak atmz sorudan sonra vardmz mantki netice u oldu: Trkiye'nin iindeki ark meselesi genel olarak bir milliyet meselesidir, zel olarak Krt milliyeti meselesidir.
10 Bir kelime o k u n a m a d (y.n ).

28

Mesele bylece durulatrldktan sonra, aratrlacak konular aa yukar unlardr: 1 Trkiye'de bir Krt milliyeti meselesi var m? 2 Sosyal olarak Krt milliyeti davas z itibar ile bir kyl meselesi midir? 3 Krt kyll smrge basks altnda mdr? 4 Krt milliyeti bu basklara kar ne gibi tepkiler gsteriyor? (Bu tepkilerde snfarn rol?) 5 Krt milliyeti davasnn dnya devrimi ve Trkiye proletarya devrimi ile mnasebetleri nelerdir?

29

a) Krt Milliyeti TARH VAZYET

Yunanl Herodot, Kzlrmak'n alt mecrasnn batsna (Kato-Asya) derdi. Romallar, Frat hududuna kadar uzanan ayn mntkay (Mikro-Asya) adile anarlard. t bu (aa) yahut (kk) Asya denilen Anadolu'nun tesi, bugn. ark vilayetleri dediimiz yerdir. Gerek Yunan, gerekse Roma medeniyetleri tarafndan Anadolu'dan ayr tutulan bu lke, Arap-slam istilasna kadar Fars imparatorluunun elinde kald. XIII. yzyl sonlarna doru Seluklerin, XV.ci asr ortasndan sonra Timur torunlarnn hkmnde yaad (Akkoyunlular). Osmanllar ilk defa Yavuz Sultan Selim devrinde Acemlerle yaplan aldran muharebesinden sonra y a n i XVI. Asrn son eyreine doru, Diyarbakr tesine kadar Krdistan' ele geirdiler. Fakat, o bezirgan derebey istilaclnn i yz malm; o zamankj devlet hudutlarnda zapt ve istilann anlamlan, bugnklere nispetle adeta metafizik bir mphemlik, izaflik ve istikrarszlk iinde idi. Onun iin Osmanl imparatorluunun ark ile Garp (Acem ile Avusturya) arasnda bitmez tkenmez zikzaklar esnasnda, Yavuz'dan ok sonra daha uzun mddet, ta Sultan V. Murat devirlerine kadar, Krdistan'da Acem derebeyleri ve atolar hkm srd. Krdistan mntkasnn uzak tarihi gznnden geerken u neticeler belli oluyor:

1 Krdistan yaylas

Anadolu'dan ayr bir lke olarak

kalmtr: Gerek Yunan medeniyeti gerek Roma imparatorluu devrinde bu ayrlk ufak tefek farklarla aynen kald. Ondan son-

30

ra Bizans ve Acem devletlerinin tabi hudutlar, uzun mddet hep Anadolu yaylas ile Krdistan yaylasnn hudutlar oldu. Roma medeniyeti gibi Kadim imparatorluklarn daha ge bir rneinden baka birey olmayan Osmanl mparatorluu iinde Krdistan, Anadolu ile bitiikliile, marur Acemlerden Trklere geen yar-bamsz derebeylikler halinde sarp bir ada gibi kald. 2 Krdistan yaylas drt yol azdr: slm Arapl (yahut Arap bezirgnl), Irak'ta Basra ve Kfe kararghlarn kurduktan sonra ran' zaptetmek isterken, Krdistan dmn ele geirmiti. Cevdet paa [ . . . ) n kaan ra'n'llar (...)'* nam mevkide toplanmlard diyor, ki buradan Fars ve Azerbeycan ve Dastan yollar ayrlyor. Hatta ran'llar bir kere dalr isek fi-mba'd (sonradan - y.n.) toplanamayz (Cevdet paa ksas enbiyas Sah. 545) der. 100.000 l brakncaya kadar savunmada bulunmulardr. Fakat Krdistan ark'a: Hind, in, Orta Asya ve Rusya pazarlarna giden karayollarnn ba deildi. O zamanki bilinen Garp, Avrupa dnyasnn balca uraklar olan Ak ve Karadeniz yollarnn da iki koldan (Halep ve Trabzon'dan) ura idi. Zaten Anadolu'nun smrgeliinin bir mans da bu idi. 3 Krdistan yaylas her medeniyetin ura oldu: arkla Garp arasnda deniz yollarnn bilindii devirlerde, bu en byk kpr roln oynayan mntka, zarur olarak btn istilac medeniyetlerin gelip getii bir kervansaray halini ald. Bunu lsbata kalkmak bouna zahmettir. Yalnz karakteristik bir rnek: Sabk mzeler mdr Halil bey Tarih-i Osman Encmeni Mecmuasnda Amida isimli kitabn bibliyografisini yaparken, Kara Amid (Diyarbekir)' beldesinin slmiyetten Osmanlln eline geinceye kadar tam 23 hkmet grp geirdiini kaydediyor. Osmanl imparatorluu, btn teki imparatorluklar gibi, Krdistan'n sosyal bnyesinde herhangi bir deiiklik deildi. Yine daima pederahi klan ve airet manzarasn muhafaza edi11 Bir kelime okunamad (y.n.).

yor. Yalnz Osmanl imparatorluu adna, belirli yol uraklarnda (yar misafirhane, yar (...) s klkl) atolar kuran baz resmi derebeyher, bu yollardan geecek bezirgan kervanlarnn, etraftaki airetlere kar emniyetini gzetiyorlard. Bazen 20 saatlik bir yar-apl ember iindeki geni bir lke (bugnk 5-10 Trk vilayeti) iinde bulunan tm airetler, imparatorluun oradaki mmessili derebeye inkyad ederdi (boyun eerdi . y.n.). Balarndan bir imparatorluk gitmi, tekisi gelmi.. Bu, yerli airetlerin umurunda bile deildi. Onun iin airetler stnde saltanat srmek, sureta (grnte-y.n.) bir ip cambazln becerebilmek demekti. Derebey Osmanllnn son devirlerine doru Trk burjuvazisi adna, yabanc kapitalizmin dayatt reformlarla yan yana, saltanat devletinin temerkz balad ve kuvvetlendii zamanlarda, Krdistan'daki klan sisteminin kl kmldamad. Hatta Tanzimat- Hayriye sralarnda kk derebeyliklerin ilga edilmesi, Krdistan airetleri iin bir felaketten ziyade bir nimet olmutur. Tam merkezlyetli bir devlet ebekesi kuruluncaya kadar, airetler daha babo ve serbest kalmlard. Merutiyet burjuvazisinin sahnede grn, Krdistan airet ulularnn, aa ve beylerinin ekmeine ya deil kaymak srmtr. Sylediimiz gibi Krdistan'da milli uyan; i inkiaf ve d kkrtmalarla byyen Ermeniliin, tarihinde nadir grlr bir lde apul edilmesi, bir sanatlar da apul olan aa, bey ve ulular biraz daha tombullatrmak ve kuvvetlendirmekten baka bir netice vermedi. Tarihin tersi cilvelerinden biri de Krdistan yaylalarnda gerekleti: yalnz iktisadi temel st katlara tesir etmez, st katlar da, hatta ayn derecede iktisadi temele tesir ederler. Siyasi hakimiyeti elinde tutan Trk burjuvazisi, iktisaden geri bir klan sistemi (Krt airet ve beyleri) ile elele vererek, daha yksek bir iktisad geliimi temsil eden Ermeniliin hemen hemen Trkiye'deki kkn kazyabilmltir. Trk burjuvazisi birdenbire, koca Krdistan'da srf Krtlkle kar karya kalvermlti. Bereket versin, Osmanl orbasna henz algamndan turpuna kadar her nesne kartrabiliyordu. Zaten Trklk bile, daha ancak Krdistan'n merkezin^12 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

32

den gelmi bir Krt memurunun (Ziya Gkalp'n) derleyip toplamaa kalkt ve Durkheim'den samalad bir Tesantlk perdesi altnda Trklk fikriyat ile yeni uyanyordu. Galiba olan basit bir dei toku idi: Trk'tk, Krt'le maddeten imanlamak imkanlarn (Ermeni apulunu ve katliamn) balatyor idi; buna karlk olarak Krtlk de Trkle manen kabarmak fikriyatn (Ziya Gkalp Trkln) sunuyordu. Mtareke ile birlikte, Osmanl imparatorluunun (...) 13 inmee bir trl raz olamyart Merutiyet burluvazisi mmessilleri, hatta hanedan mmessillerinden daha kt bir akbetle olmama dner. Cumhuriyet burjuvazisi dnya proletarya devriminden ald hzla yeni yeni sahneye karken, Bolevik devriminin snrlarnda birka beki kpei dikmek isteyen emperyalizm, mahut Beyaz Ermenistan ve Beyaz Grcistan gibi bir de Beyaz Krdistan kurmak emelinde idi. Esasen o zamanki Trkiye'nin belli bal merkezlerinde Krt aydnlar tarafndan zayf, anodin bir Krtlk cereyan ve tekilat ba gstermiti. Krtlk cereyan, daha bu ilk taze uyan devrinde iken dnya lsnde gr yokluuna, yahut sosyal bnyenin arlna kurban gitti. 1 Dnya lsnde gr yokluuna kurban gitti: nk Trkiye'de ksaca mtareke yllar denilen devir, dnyada alan proletarya devrimleri ann en dalgal ve frtnal bir aamas idi. Dnya lsnde bir gr ufkuna sahip olabilen, hatta dnyaya bile hacet yok, burnumuzun dibinde arl deviren Bolevik lkelerinde olan biteni, ne kadar az olursa olsun fark eden her hangibir siyasi cereyan, arabuk grp anlayabilirdi ki, bugn dnyada rol oynyan en byk kuvvet dnya ii snfnn fikriyat, Komnizm ve Bolevizmdi. Yeryznde herhangibir geri memleketin milli kurtuluu, ancak ve ancak bu byk kudretle elele verdii zaman cidden ve devaml surette tutunabilir, olumlu bir rol oynayabilir. u halde eer szkonusu olan bir Krt milli kurtulu hareketi idi ise, bu hareketin biricik amaz yolu vard: komnizmle el ele vermek. Yani yakn Sovyet devriminden hz ve yn almak.. Yeni domu Krt milliyetilii bunu yapmad. Halbuki Trk burjuvazisi bunu yapt.
40 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

33

2 Sosyal bnyenin ve gemiin arl altnda ezildi kald: Krdistan'n hakim ve galip sosyal bnyesi, (klan) ve airet uiuluu ve beylii sistemi idi. Bu sistem gelecei deil gemii zliyebilirdi. O zaman gemie drt elle sarlm: a) Trkiye'de saltanat b) Dnyada emperyalizm vard. Onun iin Krdistan'daki galip vasf bu milli ve milletleraras katmerli irtican peinden srklenmee mecbur kald. Marksizmin temelli prensibini bir daha teyid ediyor: (Varlk) dnceyi tayin ettiriyordu. Eer birinci ktaki gr ufkuna (dnce), ikinci ktaki Krdistan'n sosyal bnyesine (varlk) dersek, o dnce ktln; bu varln basksndan baka hi bir ey izah etmez. Onun iin biz o zamanki Krtlk ceryannn mmessillerini budalalkla, kafaszlkla itham edecek kadar hayalperest olamayz. O buhranl devrede btn zrhllarna, fiyakal taburlarna, gayet camgz ve paral casus ve hafiyelerine ramen emperyalizm, lm titreyileri geiren akn bir canavar haline dnmt. Onun Krtle Ermenilie ve ilh. o srada glmser grn bile, lm devrindeki bir tetanoslunun rire hyppocratique: dyk- Hipokratisinden, Sokratvari srtndan baka birey deildi. Bu srt, ondan medet umanlar penesine geirmek isteyen bir vahi hayvann hilekr ehre oyunundan farkszd. O zamanki Krt milliyetilii bunu gremedi; fakat gr ufkunu bu kadar daraltan ey zekaszl ve kabiliyetsizlii deil, iinden doduu ve mmessili olmak istedii Krdistan sosyal bnyesinin ruhuna yapt bask idi. O zamanki Krt milliyetilii, tarihi vaziyeti yznden kendisine hala derebeyleri lider yapt. Hala bir iskeletten farksz olan Sultanla kompromi yapt. Hala, anavatanda patlayan ii hareketi nnde vahi hayvanlara mahsus bir panik haleti ruhiyesine dm emperyalizmden medet umdu. Anadolu'da daha bir depreme ve toplama balangc sezilmek zere iken, Bedirhanilerden (Kmran-Celadet-Cemil), halifenin konspirasyonuna dayanarak, ngiliz binbas Noel ile birlikte, yanlarr>a aldklar 15 krt atlsna yaslanaraktan Malatya'ya harben girdikleri zaman. Krt bayram ekmee kalkyorlard. (Gazinin Nutku) Krt milliyetileri, mazlum -Krt (Miriyvo)larnn iine gi34

rerek, Krt kylln barut gibi ihtilalciletirecek, devrim iarlar ve tekilatlar yaratacak ve Anadolu kyllnn milli Kurtuluu ile eit hakl ve mterek anti-emperyalist cepheli bir mttefik gibi kardeleecek yerde, sultanin ve musallat emperyalizmin Anadolu'da yeni beliren milli narekete kar aleti olmak tehlikesine dt. Malatya'da ngiliz binbas ve onbe Krt atls ile Bedirhanileri karlayan Mutasarrf Bedirhani Halil ile Harput valisi Galip idaresinde Sivas kongresini bozmaya kalkmak, ne yaptn bilmemek, o zamanki taktie gre dosta kl ekip dmann kucana dmek idi. Krtleri lm darbesi ile vuran amillerin banda u iki sebep gelir: 1 Milli kurtulu ve istiklal hareketinin z itibar ile bir geni alkan kyllk meselesi olduunu bilememek, yani objektif olarak kitleden kopmak. Halbuki, o ikiyzl Cumhuriyet burjuvazisi kll aybyla beraber, hi olmazsa palavra da ve sahtekrca da olsa, bir: Memleketin efendisi kyldr ikiyzll ile Trk kylln aldatmak silahm kullanmt. Ve hl bile bunu kullanyor. 2 Sbjektif olarak Krtln belini ortasndan balta ile kran ikinci mhim amil, onun tekilatta da tiereoey artklarna dayanmas, oa ve bey eflerle ve kadrolarla i grmee kalkmasdr. Halbuki bir Krt mnevverlii (aydnlar - y.n.) ve kyll bloku pekl mmkn olabilirdi. Bu objektif ve sbjektif sebepler yznden, stanbul'da Mardin yolu ile gelen ve 13.c Diyarbakr kolordusunun bir svari alayna ramen vukuatszca Malatya'ya karlanarak giren Bedirhaniler, buuk subayn tekilatl mdahalesi nnde il yavrusuna dndler. Eyllden sonra Erzurum kongresinde bur! larla uzlamann daha doru olacan ( . . . ) u askeri tekilatn Malatya cz'ne Mustafa Kemal, u telgraf ekiyordu: Urfa ve civarnda ngiliz kuvvetleri azlktr. Krtlerin de, itima muvaffak olsalar bile, kuvveyi askeriye karsnda ne dereceye kadar muvaffak olacaklarn takdir buyurursunuz (Gazinin nutku)'.. Baka tabirle, Cumhuriyet burjuvazisi Krt aa ve beylerinin itimai muvaffak olabileceklerini bile tahmin etm40 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

35

yordu, Ve gerekten de yle oldu. Hemen hemen ayn tarihlerde, tara burjuvazisi namna Mustafa Kemal paa, stanbul burjuvazisi namna Bahriye Nazr Salih paa, imzaladklar 11 Eyll 1335 (1919) tarihli ikinci protokolde, makam saltanat, hilafet nakknda bir sr teminattan sonra u satrlar imzalyorlard: Krtlerin istiklali maksad zahirisi altnda yaplmakta olan tez viratn nne gemek hususu tesbit edildi. (Gazi'nin nutku, Sayfa 146). Artk ondan sonra, doru veya yanl, hakl veya haksz, her Krt hareketinin alnna mehur damgalar basld durdu: 1 rticadr, 2 Ecnebi parasiledir... O zamanki vaziyeti tahlil eden bir mebus, Sakarya'dan sonra Franszlarla gnev anlamas biterken. Zalim avu isminde birinin Kogiri taraflarndaki talann byle izah eder ve anlatr: Aliar nam haydutlar, Divrik, Refahiye, Kuruay, Kemah civarn birletirerek muhtariyet verilmesi "iin telgraflar ekmitir... Ecnebi paras ve parma bu oyunu oynuyordu. (Urfa mebusu eref: Birinci Millet Meclisi 3.1.932)'

NCELKE KRTLK
Trkiye Cumhuriyetinde Anadolu'nun ve Kuzey Karadeniz kylarnn dnda bir ark vilyetleri kavram ve damgas var. Onyedi vilayet snrn iine alan bu mntka, (...) 15 saymyanlar iin, herhalde bir kapris eseri olarak byle bir isim taklm saylamaz. Bu mntka bir corafya blnden ve ktasndan ibaret de deildir. nk Kemalizm, gya umumi bir knun kisvesi altnda tekil ettii Umumi Mfettilikler oyununu yalnz bu mintkann bana Birinci Mfettilik ad ile oynad. Ve herkesten iyi Kemalizm bilir ki, bu yle kuru bir merkeziyet, yani umumi ilerde, halkn ilerini kolaylatrmak ve ilh. yaveleri gibi, bir burjuva devleti iin bouna masrafl olacak bir klfetten ileri gelmez. Birinci mfettilik, Krdiston halknn ba ucunda asl40 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

36

m bir demokiesin klc, bir ilan edilmemi kelb (kpeke - y.n.) sk-ynetim, bir en yrtc ebedi terrdr. Bu vasflar gznnde tutulduktan sonra, btn bu mntkann nce bir ayrdediliinin, sonra militarist bir zulm sistemi ile idare olununun Kemalizmin keyfi yahut babasnn hayr iin yaplm ve yaplmakta olmad kolay anlalr. ark vilayetleri mntkasnn asl ad: Krdistan'dr ve bunun byle olduunu anlamak iin, hatt ark vilayetlerinin ilerine doru Bavekilvari bir seyahat yapmaa bile pek hacet yoktur. Trkiye Cumhuriyeti atlasn anz, yle kasaba isimlerine bir gz gezdiriveriniz; Dil inklabnn bu isimleri trkeletirmek hususundaki btn gayretlerine ramen, byk ounluunun sizin yani Trklerin anlyamyacanz bir dilden olduunu hayretle grrsnz: Hakkri-Van-Bitlis-Siirt-MardinHarput-Urfa-Malatya-Sivas ve ilh. srf vilayet adlar olan bu kelimelerin Trke ile bir ilgisi var m? Geri belli olmaz, bakarsnz bir tarih inklaps kar, bize (Ate'na)nn (at-ana) olduunu rettii gibi, mesel: Malatya'nn Trke (mal-at-ye) kelimelerinden, Mardin'in (Mert: erkek + in'den: erkein oturduu maara) szlerinden, bilmem Siirt'in (seyirtmek: acele komak) lafndan, yok Bitlis'in (bitli sa)1 palavrasndan geldiini ve daha kimbilir neler Trkeletiriverir. Esasen vilayet isimleri gemiin birer yadigr da saylabilir. Fakat bir memleketin hangi kavime ait olduunu gsterecek asl isimler, kk kasaback ve ky adlardr. Biz geliigzel bir misal olmak zere, Bavekil smet Paann Byk Millet Meclisinde temsil ettii intihap dairesi (seim blgesi - y.n.) ni ve ark vilayetlerinin en Garp vilayetini, yani Malatya'y ele alalm; ve onun da ky isimlerini dsil de daha ikinci derecede olan kaza ve nahiye adlarn resmi devlet yllnda grelim. Malatya vilayetinin sekiz kazas ile nahiye merkezleri unlardr: 1 Malatya: Merkezinde Porga, ispendre, Tahir, Kuzene, Kal'a; 2 Ariha kazasnda: Srg, Levent, Gurack; 3 Arapgir kazasnda: otik, Motmur; 4 Ptrge'nin: Keferdiz, Merdis, Tahsis, Sinan; 5 Ein kazasnda li [sakn Lenin'in menei olmasn?], nseti, An Pakeli; 6 Khta kazasnda, Tokariz, Merdis, Alut, Sincik (Bre37

mie); 7 Adyaman: Samsat, Kuyucak, Karck, algan, Tut; 8 Hekimhan: Hasan elebi, Gelenge. u halde Cumhuriyet burjuvazisinin ark vilyetleri dedii Krdistan'n bugnk Trkiye hudutlar iinde mevkisi, tuttuu yer nedir? 1928 ve 1929 tarihli T.C, yllna gre: Trkiye'nin kaytl umumi nfusu 10.915.909 kii; Trkiye'nin yzlm 762.730 kilometre karedir. 17 ark vilayetinin (Erzincan, Erzurum, Elaz, Urfa, Beyazt, Bitlis, Hakkri, Diyarbakr, Siirt, ebinkarahisar, Gaziantep, Kars, Gmhane, Mardin, Mara, Malatya, Van) zikr edilen devlet yllnca nfusu 2.738.267 kii ve yzlm (251.131) kilometre karedir. Yani ark vilayetleri Trkiye Cumhuriyetinin nfusa %24,7 si, arazice %32,8 i nisbetindedir. Yuvarlak hesap sylenecek olursa, Trkiye Cumturiyetince yar resmi ekilde hudutlar izilen Krdistan, bugnk Trkiye'nin nfusa (1/4) drtte biri, arazice (1/3) te biri demektir. Fakat bu nisbetler phesiz Trkiye iinde Krt ounluunu tekil eden vilyetler iin byledir. Yoksa Krt halknn bulunduu mntkalar, bu 17 vilayetin snrlarndan bir hayli daha genitir. Batda Sivas ve Adana, kuzeyde Ardahan ve Artvin, vilayetleri hudutlarn aar. Yukarda, Zalim avuun talan ettii, Alian'llarn muhtariyet istedikleri mntkalar, ksmen Sivas vilayetine dahildir. ark taraflarnda seyahat eden bir Krt dman, Beyazt ve Ar da mntkalarndaki Krtlerin (...) 16 bahsederken unlar yazyor: Fakat derebeylere zayf dmesi ve sonra da ilga edilmesi neticesi olarak Dicle menbalarnda seyyar bir hayat geiren bu Krtler, buralar istila ile memleketi ekirge hcumuna uram bir tarla gibi harap etmilerdir! Ve harabiyet pek derindir. Pek ackl olarak devam etmektedir. Krtler buralarda da kalmamlar yava yava, daha imale, Kafkasya'ya da sokulmulardr. Grcistan hududunda, Ardahan'n otlaklarnda hatta (Yalnz am) geidinde [Artvin vilayeti] bile bunlar ayn vahi hissiyatla, kaba ahlkla, ayn cemiyet teki40 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

38

lat/la grmekteyiz. (Yusuf Mazhar: Ararat Eteklerinde, Cumhuriyet 10.7.930) Fokat Krtlk deyince onu srf Trkiye hudutlar iine sdrmak kfi deil.. Eski dnyada bugn ark ve Garb diye bir tasnif mmknse, tpk yle iki Balkan vardr: nasl

1 Garp Balkanlar; 2 ark Balkanlar.. Garp Balkanlarn bilmeyenimiz yoktur: Genel olarak Balkanlar dedikniz Avrupa ksm. Fakat Asya Balkanlar veya ark Balkanlar diye henz ad konulmam bir Balkanlar var ki, onun herkese muayyen ve malum bir tek ismi yok: Muz gibi yiyenin niyetine gre eni deitiren bir ok isimleri var. Bu Balkanlar bugnk Krdistan'n hudutlar stndedir. Avrupa Balkanlar gibi, Asya Balkanlarnn da, byk ve tarihi geitlii yznden: Krt, Ermeni, Arap, Sryani ve ilh. gibi bir ok rk ve kavimler karma kark, ili dl, sellemeh-s-selm (uluorta-bir arada y.n.) bulunurlar. Avrupa Balkanlar gibi Asya Balkanlarnda da bu Arap sa haline gelen rklar ve milletler, ikide birde atrlar; u veya bu yabanc devletin nam ve hesabna komiteciler yetitirirler. Bir farkla ki, Asya Balkanlarnda arkllk hakimdir. Asyallk (...) 17 btn iddetiyle hkm srer. te Krtlk denince ve bu Asya Balkanll iinde, olduka mtecanis bir rk ve ( . . . ) B i r l i i temsil eden bir nfus anlalr. Krt deyince yalnz Trkiye hudutlar iinde bulunanlar hatrlanmamal. Bat ran'da, Kuzey Irak'da ve hatta Suriye'de de Krtler mevcuttur. Krtlerin Kafkaslara kadar ktn yukarda geen bir fkrada grmtk. Ar isyan, Trkiye'ye kar ran Krtleri iinde hazrland; Ar isyanndan, bir ka ay sonra bata Barzan eyhi olmak zere, Irak hkmetine kar kkrtman Krt hareketi Irak'ta patlam ve senelerce srmtr.

17 18

Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

39

NTELKE KRTLK (MLLET OLARAK)

Niceliine, miktar ve saysna ksaca iaret ettiimiz Krtlk nitelike ne haldedir? Baka tabirle millet olarak bir Krtlk var mdr? Bunu aratrmak iin nce millet denilen realitenin: 1 Tarihi; 2 stikrarl bir vaka olduunu hatrlamak lazmdr. Sras ile soralm: 1 Krtlk istikrarl bir varlk mdr? Evet. Krdistan denilen mntkann yzyllardan beri tannm sosyal hususiyeti ve bu mntkalarda oturan insan kmelerinin iinde belki en eski bir kavim olarak (tarih inklaplar duymasn) Krtlerin bulunuu, bugn bir vaka olan Krtlk camiasnda su gtrmez bir istikrarn mevcud olduunu, Krtln bir fatih peinde toplam gelge bir kalabalk olmadn, belki imdi de dahil olmak zere imdiye kadar stnden sel gibi ap geen binbir fatihe ramen bir mevcudiyet olarak kaldn ispata kfidir. 2 Krtlk tarihi bir vaka mdr? Buna da evet. Gerekte Krt kavimi ve Krt airetler camias, yzyllardan beri mevcut oluuna ramen, bamsz bir Krtlk, bir Krt milliyeti davas, ancak dnya proletarya devrimleri ana karlk gelen, ark'n mazlum milletlerindeki milli uyan tarihinden nce ciddi surette balam deildi. Osmanl imparatorluunda derebey sistemi galip geldii mddete Krdistan ilerinde Krtlk cereyan deil, airet gayreti hakimdi. Bamsz Krdistarv sz, Krtln millet olarak bir baka millete kar konuluu, ancak yakn dnemin ve bu gnn meselesidir. Tarihte Krtlk vak'asndan bat ederken, bu bylece bilindikten sonra mahut rk projesini de unutmayalm. Trk burjuvazisi, o mstesna Tarih inklapl (...) 19 ile btn medeni milletlerin Trk olduklarn ispat ederken vahi Krtlerin de irken an-asl (aslnda y.n.) Trk olduklarn yafutta halis-d dem (safkan - y.n.) Trkleri Krtletirdiklerini ileri" srmekten geri kalmyor. Zikri geen yazc bu noktaya yle temas eder: yanmda mnevver ve mttefekkir geinen bir zat vard... hane sahibinin ahval ve adetini grerek: 'Azeri Trkler burada Krtlerin zerinde ne
40 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

40

derin tesirler yapyorlar... bak adama!.. Bu Krtten ziyade Trk andryor'... demiti. Zavall gafile hadiseyi tersine grmesi lzm geldiini anlatamadm... nk o bir Trk'n Krtleebileceini havsalasna sdramyordu. Fakat hakikat byle idi ve byledir de... (Yusuf Mazhar Ar Da Eteklerinde Cumhuriyet 19.7.930) Tabii ciddi bir mevzuda Krtlemi olanlarn hangi rk dan olduklarn anlamak, kan muayenesi usullerine bavurmak ancak Kemalist milliyetiliin, o da nalnc keseri kabilinden harcdr. Halbuki byle bir metodun mantki neticesini Anadolu Trklerine de tatbike kalkmak gibi Kemalizm iin tehlikeli: bizim iin beyhude bir ihtimal de vardr. O zaman kimlerin kanlarnda nelerin bulunduunu allah bilirdi... Fakat milliyetin tarihi ve sosyal bir kavram, rkn ise tabii ve muhit bir keyfiyet olduunu bilenler iin bu znt ve yapmacklarn manas yoktur. Onun iin biz, insanlarn Krtlemi veya Trklemi olduklarna deil, buun sosyal olarak Krt m, Trk m tannd ile yetineceiz. Bu iki ana hat izildikten sonra, milliyet meselesinin zelliklerini de arayalm. Millet deyince somut olarak nasl bir topluluk hatra gelir? 1 Yurt birlii, 2 z dil birlii, 3 Kltr birlii, 4 ktisat birliini., kl halinde temsil eden bir topluluk. Krtlk byle bir topluluk mudur? Bakalm: I YURT BRL: Yukarda geen mlhazalardan sonra Krtlerin, yzyllarca sre Anadolu'dan corafya bakmndan bamsz, hususi dnya yollarnn geit ve ura olmu, iklim ve tabiata az ok mtecanis bir yurt iinde, bir arada yaam bir topluluk olduklarn ispata hacet kalmaz. II Z DL BRL: Krte, Trke ile hatt taban tabana zt bir dildir. Fakat acaba btn Krtlerce konuulan biricik bir dil var m? Burada u iki noktay unutmamak lazm: 1 z Dil Birlii: milli bir birlikten bahsederken, mutlak istisnasz dil birlii deil, z dil birlii murad edilir. Bugn .Krdistan'n baz vilayet merkezlerinde iktisadi menfaatleri Trk bur41

uvazisi ile az-ok uzlaabilen baz Krt burjuvalar il Krt aydnlar arasnda Krteden kozmopolit bir tiksini vardr. Bu hal hal bugn bile Trkiye'nin kltr merkezinde yaayan monerlemi Trk burjuvalarnda grlenden farkszdr. Frenke veya frenkletirilmi Trke konumay bir stnlk sayan Trk burjuvalar, bir Anadolu Trklnn varln nasl inkr etmezse, tpk ylece, ark vilyetlerinin Trklemi gzken kocaman Krt tccar, mteahit ve memurlar da, biricik bir Krt dilinin varln yok edemez. Esasen millet dili olarak dil birlii denince, geni halk tabakalarnn konutuu ana dil, z dil hatra gelir. ark vilyetleri denilen Krdistan'n halk dili byle bir dildir. 2 ive Farklar: Krdistan'n eski medeniyetlere urak bir drt yol az oluu, ok eski zamanlardan beri, burada ana hatlarnda mterek biricik bir dilin domasna ve yaamasna imkn vermitir. Fakat, sosyal bnyenin hl bugn bile yon kln ve yar derebey vaziyetinde kaj, muhtelif semt ve zmrelerin Krteleri arasnda baz farklarn bulunmasn icap ettiriyor. Lkin bu farklar haddinden fazla bytmemeli; hel Trkiye gibi, nemli bir aznln en ufak kltrel varlna bile tahamml edilemiyen bir memlekette, en belirsiz siyasi harekettin] af edilmez bir cinayet sayl[d] ksmnda, bu farklar pek tabii bulmak lazmdr. Bununla beraber, muhtelif iveler arasndaki farklar, herhangi bir ark milleti iinde bulunabilecek farklardan daha byk deildir. Yerinde inceleme yapm olan yoldalarmzn verdikleri bilgilere gre, Krdistan'da ve Krtler aasnda, deta birbirinden farkl iki dil gibi saylan iki ive var: asl Krte, Zazaca... Halbuki bu iveler arasndaki belli bal farklar, u eit nanstan ibarettir: 1 kinci derece harflerin deiii: Mesel baz kelimelerin asl Krtesinde (p), (g) (d) harfleri, zazacasnda srasyla (c), (t)', (b) gibi harflere istiml ediyor (dnyor - y.n.). Yahut asl Krte denilen ivedeki (e), (i) sesli harfleri zazacann ov-oy seslerine dnyor. Bugnk Trke, eitli vilayet ve semtlerde bu kadarck deiikliklere uramaz m?.. Mesel bir buday kelimesini ele alalm. Bu kelime Anadolu'nun eitli mntkalarnda yalnz herkesin bildii u ekillere girer: buda, budey, buydey, boday-bugday.

42

bdey, biiyde ve ilh... () harfi sert (g) veya (y) harfine dnyor yahut bsbtn kalkyor; (y) harfi olmama dnyor. Seslilerden (u)' harfi, (), (o) (); (a) harfi (e) oluyor... Fakat btn bu deiiklikler, Trkiye'de bir Trk milleti bulunmadn gsterebilir mi? 2 Eklemelerin deimesi: mesel asl Krtede, (im), (dim) ile biten kelimeler zazacada (), (e) eklemeleri ile nihayetleniyor. stanbul yresindeki (geliyorum), Anadolu'da ya aradan (ru) kaldrlarak (geliyom), yahutta bsbtn acaip ilavelerle (gelipdurum)', (gelippatrm) biimlerine girmez mi? 3 Baka dillerden gelme: Krtede en ziyade Acemce olmak zere, batya doru gittike artan tek tk Trke ve gneye doru indike Trkeden az fazlaca olmak zere Arapa kelimelere rastlanlr. Fakat yabanc kelimelerin binbir eidi ile dolu olan Trke, bu ynden Krteyi geride bile brakr. Yalnz burada bir yn hatra, gelir. Tarihi menelerine (kkenlerine y.n.) baklrsa, Krtler eski Farsl istilaclarn, Krdistan yerlileri ile kaynamasndan doma saylr. Bu itibarla Krtede Acemcenin byk bir nfuzu olabilir. Fakat fiillerinin bnyesine baklacak olursa, Krte kklerini ayr bir dil saymak gerekir. Her ne olursa olsun, hatt Krtenin Farisiceden kma bir dal budak olduu kabul edilse bile, bugnk Krte ayr bir vahdettir. Ve nasl Azeri lehesi ile Osmanl Trkesi bugn Azerbeycan ve Trkiye gibi iki baka millet yurdunun realitesine engel deilse, tpk bylece, ailevi balar uzanan bir Krte de, bamsz bir millet dili olmaktan geri kalamaz. 3 KLTR BRL: Krtlerin kendilerine has bir zihniyeti, bir milli ruhu var m? Krtleri yakndan tanyan yoldalarmz bize, geri mahiyette de olsa, Krtlerde kuvvetli bir karakter zellii bulunduunu nakletmiler ve Krtleri her tanyan iin bunu teslim etmemek imkn bulunmadn sylemilerdi. Hakikaten Krdistan'n her tarafnda Krtle has mterek vasflarn bulunduunu, o kadar ki, bu vasflarn burjuvazinin bile dn patlatacak kadar ok salam ve sarslmaz olduunu, bizzat burjuva yazclar da skntdan terleye terleye anlatrlar. ark vilayetlerindeki epey orjinal incelemelerinde biricik olan Yusuf Mazhar anlatyor: Kafkasya'dan hicret et43

mi Dastanl Trkleri buralara iskn etmiler... Bunlardan Diyadin civarnda, (Tal ay) ky etrafna yerletirilen -drt bin kii, Krtlerin taaddilerinden (zulmnden - y.n.) masun kalabilmek iin, hemen bir (airet) tekili ile onlarn bir ok adetlerini aynen kabul ve takip etmek sayesinde, drt taraflarn saran bu iptidai insanlar arasnda mevcudiyetlerini zorla ve ksmen muhafaza eyleyebilmilerdir. Dastanllarn reisi olan Murat beyle grmtm. Bunlarn kendi emellerinin evkine tabi olarak geindikleri sakin hayata, ve az ok bedii hislere kar Krtlerin nasl adavet (dmanlk - y.n.). beslediklerini bu adamn dilinden dinlemelidir? [Soru iaretini biz koymadk..] Bu tasallutlar Dastanllar gerei gibi deitirmitir. Dier Dastanllar iskan olunduklar baka mntkalarda, jDyle teekkller ile kendilerini mdafaa edemediklerinden Krtlere malup olmular, kaynamlar adeta temessl etmilerdir (asimile olmulardr-y.n.). Bu (fenomen) nin vukuunu her yerde grp duruyoruz, Hatta (Erzincan)' gibi kuvvetli Trk muhitinde [bakn o kuvvetli Trk muhiti ne..] Vilayet merkezinin geceleri ziyalar (klar - y.n.) grnecek kadar yaknnda bir ky ahalisi Krtlerin tasallutundan, taaddisinden (zulmunden - y.n.) kurtulabilmek iin, (Krt) olmaktan baka are bulamamlardr. Bu hadise 20-30 sene evvel tamamlanmtr... Bunu Erzincan'da bilenler hal vardr. Eer sorarsanz size: (Mecidiye) kynn, (Geit) kynn Krtletiini sylerler... imdi isyan vukubulan mntkalarda kyler, (Gmtepe), (Beyaztaa), (Kzlkaya), (Karabulan) ilh. Hatt silerin resasndan (reislerinden - y.n.), (Kr Yusuf)un oturduu (Soluksu) gibi Trk isimlerimi tadklar halde buralarda bir tek Trk kalmamtr. (Z.Y. Cumhuriyet 18.7.930) Geri bu itiraflarda, retici glerin gayet geri olduu bir . mntkada, insan kmelerinin nasl arabuk daha ilkel tekilat ekillerine dndkleri de var. Fakat dikkat edilirse bu ekil deitiri, srf bir sosyal bnye deitiriinden ibaret kalmyor. Krtlerin yalnz yaay tarzna uyulmuyor; ayn zamanda, olduu gibi Krt dilini ve kltrn benimseyi ve Krtlei kendini gsteriyor. Bu misaller Krt kltrnn ve zihniyetinin, oradaki 44

yaay tarzlarnn da sratlice yardm ile, ne kadar etkili olduunu yeter derecede anlatr. Ve bu zihniyet btn Krdistan iinde az ok nans farklar ile beraber, ortak ve geneldir. Trk burjuvazisi Krtle kar iki eit tedbir kullanyor: 1 skan siyaseti... 2 Tehcir (g ettirme - y.n.)'siyaseti... Rum ve Ermeni aznlklar stnde denenen ve Trk Burjuvazisinin epey istedii gibi dnen bu siyaset, Krtle kar tutunabilecek mi? Yani Kemalist burjuvazi Trkiye'nin te birine varan Krtl ortadan kaldrabilecek mi? Birinci tedbir, yani isknla, btn himayelere ramen aksi neticeler elde edildiini burjuvazi bizden iyi bilir. ark vilayetlerinde iskan edilen muhacirler, hatt vilayet merkezlerine en yakn olan kylerde bile, ya Krtleip kayboluyor, yahut geldii yere kamaya mecbur oluyor. Tehcir ve imha usullerine gelince: ilk olarak, memleketin te birini bir taraftan br tarafa kaldrp atmak ne mmkndr ne de burjuvazinin beklediini verir. kinci olarak ulu orta imhaclk, bilhassa u kltr konusunu ilgilendiren nemli neticeler vermektedir. Krt halknn cidden nesli boldur. Verdii kurbanlar, (...) 20 Trkle kar ezilen bir Krtlk varolduu kanaatini, tm Krdistan halk iinde genelletirmek, yaymak ve derinletirmekten baka hi bir rn vermiyor. u-halde, Trk burjuvazisinin hakimiyet ve basksnn mddet ve iddeti ile doru orantl olarak Krtln zihniyeti ve kltr genileyecek ve mtecanisleecektir. Krdistan halknn yle bir Krt kafas deyii vardr ki, bu kafa ezildike byyen ve kesildike oalan masal devlerinin balarna benziyor. |V KTSAT BRL: Tarihi millet realitesinin tekili demek, zel anlam ile bir memlekette kapitalizmin douu demektir. Fakat bugn biz o orak kapitalizm-ncesi dnyasnda deil, emperyalizm dnyasndayz. Emperyalizm ise deil kapitalizmncesi, deil kapitalizm, kapitalizmin de ryp, dalan ve lm safhasdr. Emperyalizmin bu zelliinin bir ifadesi de, kapitalist mnasebetleri erevesine smayacak kadar geni ve evrensel bir iktisadi an, tm yeryzn sarm olmasnda40 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

45

dr. u halde daha meselenin somut iine girmezden nce, ayda veya bir baka yldzda bulunmadna gre, Krdistan'n da yeryznde olduunu, yani biricik dnya kapitalist ekonomisi iinde saylabileceini kabul etmek gerektir. Meseleyi genellikten ve soyutluktan ekip karrsak, bir memlekette milliyet mnasebetlerinin domas, pazar mnasebetlerinin o memleket lsnde genileyerek, gelgelikten ve orzlikten kurtulmas anlamna gelir. Krdistan'da egemen retim Jarz henz pederahi kapal ekonomi olmaktan kurtulmu deildir. Fakat, btn geri memleketlerde mterek olan bu vasf, Krdistan lsnde geni ve olduka devaml pazar mnasebetlerinin domu olmasn reddetmez. Onun iin, byle pazar mnasebetlerinin mevcut olup olmadn deil, nk vardr fakat Krdistan'a has, yani Trkiye'den az ok bamsz bir pazar mnasebetlerinin bulunup bulunmadn tesbit etmek kfidir. Krdistan'n kendisinin bamsz pazar mnasebetlerile Anadolu'dan ayr kaln bize aka gsterecek iki su gtrmez vak'a var: 1 Kaaklk, 2 Gm para. 1 KAAKILIK: Gney hudutlarndaki bitmez tkenmez apul sahneleri, gney hudutlarna Trkiye'den kaan Ermenilerin yerlemesi, gney hudutlarna yakn Hoybon Krt stikll Cemiyetinin karargh kurmas, gney hudutlarnn bir kaak karakollar zinciri ile kuakvari kuatlmas... te drt vak'a ki, Kemalist burjuvazi iin tarifi gayet kolay birer mesele: Vatan hyaneti! Fakat biz biliyoruz ki bireye svmekle, o ey yok edilmi olmaz. Haydi 250-300 kiilik etelerle ikide birde Urfa ovalarnda, davarn, devesini, srsn hat altna gtren apul sahnelerini, genel olarak kaakla zemin hazrlayan keif kolu taarruzlar sayalm. Fakat teki manevi taarruz tarafn, Ermeni yurdunu, Krt istiklalini nereye balyacaz? Ya bu mthi ve sistematik kaakln kendisi niin? Hi phesiz btn bu sorgularn topuna birden cevap verebilecek olan u her yerde hazr ve nazr (...) 21 , Emperyalizmin Nusaybin hattn braktrmayan pazar. Ermeni ve Krt tahrikatlarna hu21 Yaklak sekiz - dokuz kelime okunamad (y.n.).

46

dut boyunda (...) 22 aldrtan pazar, Erzurum'dan ve Erzincan'dan kalkp (...) 23 kredi ile kaak alveriine gelenlerin kblesi ve czibesi pazar! Bu pazar Krdistan pazardr ve Krdistan pazar bu pazardr. Kaakln en byk sebebi kim ve nedir? 1 Kemalizm, 2 Krdistan pazar. 1 Kemalizm: Evet alacak bir ey yok. Kaakl en ok kovalayan gibi, en byk davet eden de Kemaiizmin ta kendisidir, Cumhuriyet burjuvazisinin tezadlar bir deildir. pazar tekelci ve tefeci sermayenin kurbanlk koyunu haline getiren ve bu mthi buhran yllarnda, dnyann hi bir yerinde grlmedik derecede yksek tekelci fiyatlar halka dayatarak hayat ate pahasna eviren Kemalizm, kaakla en byk yemi hazrlayan bir sistemdir. Nitekim bunu bir komnist deil, bizzat Finans Kapital yayn organnn en sunturlu ba makalesi de itiraf eder: yle yaplmal ki, der, o kadar vasi (geni - y,n.) ve o kadar az mangalarla tahdit edilmi olan bir lkede, bir hududun iki tarafndaki ahali, fiyata gayet baka baka hayat artlarna tabi olmamaldrlar. Yani itibari imendifer hattnn yrd ayn sahra zerinde kurulmu iki ky, mesel ekeri biri okkas yirmi kurua, teki ise yetmi kurua yemeye mecbur olmamaldr. [Yani Kemalizm Trkiye'ye hakim olmamaldr gibi bir ey...] Yoksa ne yaplrsa yaplsn kaaklk tedip edilmek nedir bilmez kalacaktr. (Milliyet 10.12.931) 2 Krdistan pazar: Tabii Trkiye'nin btn hudutlarnn iki tarafndaki ahali, fiyata gayet baka baka hayat artlarna tabidir. Halbuki kaak ticaretin normal alveri derecesine girdii ark vilayetlerinde buna sebep, sadece bir tek deildir. Belli bal sebeplerin nnde, burjuvazinin o kadar geni, o kadar az mangalarla tahdit edilmi deyiinden de anlalaca zere, Krdistan pazarnn, Anadolu'dan ziyade tabii ve tarihi sebeplerle Suriye'ye bal oluu gelir. Faraza: a) Trablus, Nizip, Besni, Malatya; b)' Saraypnar, Suru, Urfa, Siverek, Elaz; c) Resulayn, Viranehir, Diyarbekir, Osmaniye, Palu, Ki,
17 Bir k e l i m e o k u n a m a d ( y . n . ) . 18 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

47

Erzincan... ve ilh. yollar ile ta Karadeniz yaylalarna* (belki oradan stanbul'a) ve Erzurum, Kars yaylalarna, Van glnn telerine kadar sistematikman ileyen kaaklk, kervanlarn yzyllardan beri getikleri yerlerden geirmekten baka bir i yap^ myor. Cumhuriyet burjuvazisi, Fevzipaa - Diyarbekir hattyla Ergani Bakr Madeni irketini sevindirdii kadar, kaakl da yerindirmek ve btn ordularnn tedip seferlerine, seyyar, sabit jandarma ve it srs gibi milis kt'alarnn imha terrne ramen, henz yabancs ve uza kald Krdisfan pazarn fethetmek istiyor. Kaaklar tefrikasnn yazcs diyor: Fakat (...) i4 Trk demiryolu, son bir sene zarfnda (...) 25 kaakla olduka bir ket vurmutur. Trablus, Nizip - Besni yolu ile en ok kaan Malatya'ya sokard. Malatya demiryolu, Malatya pazarnda kaa tahdit etti. ark'a giden demiryollar kaakla, fesatla kar ekilmi bir kltr. (Nair Hakk, Kaaklar, Milliyet 24.2.931) Bu kl Krdistan pazarnn geleneksel ve tabii balarn ne dereceye kadar kesip atacak? Bunu zaman gsterecektir. Hatt gsteriyor bile. Hususi kaaklk mahkemelerine, gmrk ordularna ramen, burjuva basnnda anl bir zafer gibi bir haftada, falan yerde u kadar kaak eya msadere edildii kervann yrdn gsteriyor: CENUPTA YAKALANAN KAAKILAR VE KAAK EYA Ankara 8 (A.A.) Bu ayn ilk haftas iinde gmrk muhafaza kt'alar tarafndan Cenup hududumuzda 40 kaak vqk'as takip edilmi ve 4 yaral, 43 kaak yakalanmtr.
* Dier taraftan Suriye'den Ayntapllarn vesairenn ok fazla miktarda kaak eya ithali gmrkl maln satn tamamen durdurmutur. Bu vaziyet karsnda tUccar akn bir hale gelmitir. Kaaklk o kadar oalmtr ki, buras adeta bir transit merkezi halini almtr. Halep'den getirilen mallar, Sivas, Zile, Tokat, Merzifon, Niksar kaaklar tarafndan o havaliye ve Samsun ve Erzurum'a kadar getirilmektedir. Kaaklk yznden Haleb'e kaaklar tarafndan hergn binlerce altn arlyor. Buna mukabil ihracat yaplamyor. (Ali Nihat; Elbistan'da Vaziyet-i ktisadiye, Cumhuriyet, 22.11.930). 24 Bir kelime okunamad (y.n.). ^ 25 Bir kelime okunamad (y.n.).

48

Bu vak'alarda be bin kiloya yakn kaak gmrk eyas ve otuz bin adet sigara kd, silah, otuz drt kilo esrar, krk hayvan elde edilmitir. (9.2.933) FEVZPAA'DA YAKALANAN KAAK EYA Fevzipaa 24 Halep'ten kaak evya ile gelmekte olan 20-25 kiilk bir kafile hudutta muhafzlarla msademeye tutumular Ve eyalar brakp kamlardr. lerinden bir tanesi yakalanmtr. Burada maazalarnda kaak eya bulunduran iki tacir hapse mahkm olmutur. (3.933) Niin? nk biz, sosyal cihedlerln tabiata galebe alacana inananlardanz; fakat, hele u anarik, kapitalizm dzeninde insan iradelerini oyuncak haline getiren pazar mnasebetleri, hele Krdistan gibi asrlk geleneklerine tabii kolaylklar temel yap. m bir mntkada, zannedildiinden fazla hkmn srdrecektir. Sonra, demiryolunun ektiini sun' kl ne kadar halis elikten olursa olsun, acaba ark vilayetlerine mesel Bursa ipeini, hi bir zaman kaak sun' ipein iki misli fiyatna olsun tayp getirebilecek midir? Hayr. ark vilayetleri veya Krdistan etrafnda kopan iktisadi ve siyasi frtnalarda emperyalizmin hi mi rol yoktur? Bilkis pek byk rol vardr. phesiz o kadar ucuza srlen metalar onun srprodksiyonudur (retim fazlasdr-y,n.). Hatt emperyalizm yalnz stoklarn boaltmakla da kalmyor, kaak ticaretinin merkezlerini de sanayi teebbsleriyle ykseltiyor. Faraza Antakya ve skenderun'da onbinlerce Ermeni'nin birletiklerini ve yer yer mmur kasabacklar kurduklarn anlatan Kaaklar muharriri: buralar hududa uzaktr, (...) 28 Fakat kaak mal ileyen tezgahlar buralara kurulur (N. H. Milliyet 18.12.931) Bol bol yetitirilen metalarn kaak depolarndan hudut boyundaki askeri garnizonlar arkasnda emniyet altna alan emperyalizmdir. Gney imendiferlerine harl harl kaak mal tatarak zenginleen emperyalizmdir. Karlk olarak Trk mallarna gayet ar gmrkler ve nakliye tarifeleri basarak, ktlk eken
40 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

49

Suriye'ye Trk buday yerine Amerikan buday yedirten, yine emperyalizmdir. Misallerini hep burjuvazi versin: Cenup treni, kaak tayan, kaak ticaretinden kazanan bir hat oluyor. (N. H. Milliyet 24.2.931) Saraypnar istasyonunun meydan, yzlerce buday uval ile dolu idi. Suriye budaya, ekmee muhtat. Fransz idaresindeki Cenup demiryolunun Trk ziraat mahsulun ok pahalya tayan tarifesi, gmrklere konan ar rsum, Trk maln Suriye'ye sokmamak iin bir duvar rmtr. Oradaki komisyoncular bu ac vaziyetten teessrle bahsettiler. Suriye ekmeini ta Amerika'dan getiriyor, fakat komu maln yiyemiyordu. (N. H., Keza) Fakat emperyalizm, daima emperyalizmdir.. Onun kainatta hedefi, legal - illegal apuldur. u halde, bu yanp yaknmalar niye?.. Burada ibretle grlecek olan mesele emperyalizmin talan deil, onu bilmeyen yok; bu talann Krdistan hudutlarnda niin bu kadar elverili zemin bulduudur. Bu niinin iki sebebi var: A) Manevi (siyasi) sebep: Trkiye'de genel olarak kapitalist dzeni ve zel olarak bu dzenin Krdistan'daki basks, kaakln ideolojik ve psikolojik hakl karln gerektirir. Gerekten de Trkiye'de dzen kapitalizm olunca, Krdistan'llarn da Bat vilayetlerindeki burjuvalar gibi fazla kr peinde komasnda ayp veya gnah aranabilir mi? Sonra Krdistan'da hergn eitli ve kanunsuz evet burjuva kanunlarnn bile legalitesi dnda soygundan ve apuldan baka yapt hibir ey yokken, bu ezilen mntka nfusundan Cumhuriyet burjuvazisinin menfaatlerine balta vurmak hrs ve arzusu nasl silinebilir? Vatan hyaneti gzel... Fakat bu Garp vilayetleri burjuvalarnn malikanesi demek olan vatanda, genel olarak ark vilayetlerinin teb'a ve kul yerine konulmaktan ve hakaret grmekten baka ne mevki ve menfaati vardr? Onun iin Kaaklar yazcsnda okuyoruz: fakat bugn Ermeni Resulayn, kaak kullanmay bir vatan hyaneti telakki etmiyenlerin yznden byd, byd. Bu kaak oca da, bugn 350 dkkanl, yle byle iki yz evli bir l kasabas oldu. (N. H. gene; Milliyet 25,12.931) Gerekten yazc, burada bilerek veya bilmeyerek, Krdistan halkndaki. ark vilayetlinin kafasnda ve yre50

indeki fikriyat ve ruhiyat okumu oluyor. Bir ark vilayetli kaak kullanmay bir vatan hiyaneti deil, belki bir intikam borcu, bir alma farzediyor. Nitekim, yakalanm bir kaak hakknda, u satrlar izitiriliyor: Satt maln %50 sini deyerek almt. Korkusu yoktu. Gene dnse kendisine kredi aarlard. Fakat bu sefer naslsa tutulmutu, kaaklk anna, kaaklk erefine leke srlmt. Dikkat! Yani ark vilayetli, kaakl ihanet deil bir an ve eref sayyor. Artk bol bol dua edebiliriz. Viranehir'li kaak btn memleketi viran etmek iin her seferinde 40 altn, 50 altn alarak vatanna hyanet ediyor, bunu ne gnah, ne ayp sayyordu. [Makyavelist siyasetin nerelerinde emekliyor bu kk burjuvack?..] Biz nce bununla, bu fikirle mcadele edeceiz... (N. H., Keza) Halbuki tamam bir buruvazinin, hele Kemalist burjuvazinin asla mcadele edemiyecei, etse bile daima apa oturaca ey, tam bu fikir deil midir? B)' Maddi (iktisadi) sebep: Hep yukardan balyoruz. nce manevi ve siyasi sebepten bahs ettik. Bu (...) 2 / bir slup. Yoksa zaten byle sebeplerden bahsedi bile, onlar izah edecek tarihi maddeci temellerin bulunduunu gstermekten baka bir ey ifade etmez. ark vilayetlide niin byle bir Hyanet-i vataniye hareketini an ve eref bilen ideoloji ve psikoloji yaylmtr? Bu boaz sklan bir insann haleti ruhiyesi olduu kadar, gbek ba kesilen bir ocuun tepreniine de benzer. Bu ruhsal durumun bir derin amili de, ark vilayetlerinin bamsz Krdistan pazar oluuhdadr. Bunu bize burjuva dili ile syleyecek, biri Krdistan'n en Garb, tekisi en ark mntkalarna ait iki misal: Garp'dan misal: Elbistan'da vaziyeti iktisadiye: memleketin vaziyeti iktisadiyesinin alm olduu ackl halini arzetmek isterim. Elbistan [ark vilayetlerinin en Garb' olan Mara'n en kuzey noktas] hububat bol ve Suriye'ye yapa, davar, deme tabir edilen kilim ve bir ok mevad iptidaiye (ilk madde y n.) sevk ve ihra eden, olduka mhim bir kasabadr. Buras
40 Bir kelime okunamad (y.n.).

51

evvelce bilumum ithalatn Halep'den celp ederdi. Harb i umumiden sonra stanbul ve Mersin'cten ceibetmee balamtr. (Ali Nihat: Elbistan'da..., Cumhuriyet; 22.11.930) ark'dan misal: Eskiden skenderun, ta Van'a kadar ark'n iskelesiydi. Bugn demiryoluyla Malatya'ya bal olan Mersin ona rekabet ediyor: fakat skenderun bugn bizim iin kaak limandr. (Nait Hakk: Hudut boyunda Kaaklk. Milliyet 18.12.931) Bu iki misal bize Krdistan pazarnn, hl Anadolu'dan ayr mahreli bir vahdeti temsil ettiini gstermez mi? Yunus Nadi efendi, emperyalizmden hudut ahbapl ve hsnniyeti grdk m diye sorduu bir ba makalesinde: imdiye kadar hayr diyor, Mandater Fransa ile akdolunan mukavelede sarahatle kayt ve taahht edilmi olmasma ramen, hayr. Bilakis, kaakln ve emniyetsizliin resmi ellerle tevik ediliyor gibi olduunu forzettirecek bir vaziyet muvacehesinde bulunmaktan kurtulamadk ve kurtulamyoruz. Fakat daha aada emperyalizmin niin bu teviklerinde muvaffak olduunu, farknda olmadan azndan karyor: Trkiye'den kp gitmi olan Ermeni mltecilerini Trk hudutlar boyunca sralamaktaki maksad, her eyden evvel dostane telakki etmeye imkan var mdr? (Cenup hudutlarmzn arkasnda neler oluyor. Cumhuriyet 18.12.931) Yani emperyalizm, kaak karakollarn Trk hudutlar boyunca sralamak iin hereyden evvel mevcut maddi vaziyetten ve unsurlardan istifade ediyor. Gerekten, dikkat edilecek olunursa btn kaaklk sistemi, hep Krdistan'n eski kurtlar tarafndan grlr. MisaHer: Sryani Mardinli (ark vilayetli) Yorgi, burann (Meydan Akbez'in) ba kaaksdr. Halep'deki garnizonun mteahhidi diye tannr. stihbarat ileriyle de oka alkadardr, derler (N. H. Kaaklar Milliyet 18.12.931) Yani eski Krdistan'l. imdi Krdistan hududunda kaaklk ederken hem mteahhitlik, hem casusluk eklinde emperyalizmle el eledir. Arap pnar haftada onbe vagon kaak sarf eder. Bu krl 52

srm noktasn nce (...) s (O'nhannis Tayan) kefetmitir. Bu Suru'da [yani Urfa ark vilayetinde] doma Ermeni, eski Tanaklardan. Dayand ete sermayesinden istifade ederek ve ilh... (N. H., Keza Milliyet 24.12.1931) Kulhac ve Arslanta, Serap pnarnn tali depolardr. Kulhac'da Melik Ahmet ve Hain Bozan, Arslan Ta'nda Hro bu Ermenilerin vastasdr. Bunlar bizim topraklarmzdaki akrabalar vastasyla oka kaak sokmulardr. (gene) Trkiye haritas iinde adamca yaamaa mecbur tutulan babalan brahim paa denen mehur akinin [demek ki taradan da mehur aki yetiirmil] devrini Cumhuriyet zamannda da yaatmasna msade edilmitir. ( . . . p aireti sergerdelerinden Halil ve avenesi burdaki Ermeni kaaklanle el ele ve babaadr. (Gene Milliyet. 25.12.931), Mardin'li eyh-l Buruz, Viranehir'li Agop olu kr, Viranehir'li Miro, tenekeci Bogos, Mardin'li -(...)3U, Lice'li Hao, Halep'li Ebu Ahmed, burann en maruf kaaksdr [buras ta Erzincan'a kadar mal srer (...) 31 (Gene) Bir Halepliden maadas Krdistan'l... Akakale'nin hakimi ba kaak Ekber Ekberyan'dr. Byk sermaye, geni kredi bunun elindedir. Akakale, Urfa'dan [ark vilayetinden] kaan Ermenilerin, etelerin, Suriye'nin drt bir tarafnda toplanan Tanak dkntlerinin makamdr (karargahdr - y.n.). (Keza, N. H. Milliyet 27.12.931) Emperyalizmin siyaseten durgun grnd gnlerde, iktisaden ve sistematikman kulland imknlar: 1 Bamsz Krdistan pazar, 2 Bu pazarn eski messirleridir. Bizim bu enteresan manzaradan karacamz netice, ne Kemalizmiri nasl bir kapanda kuyruunun kstrlm olduu, ne emperyalizmin skenderun ve Antakya'y elinden brakmakla Cumhuriyet burjuvazisine oynad oyun ve aradaki kr d deil, sadece u konumuzu ilgilendiren eden vak'adr. ark vilyetleri ekonomikman bamsz bir pazardr. Yahut Trkiye'den ziyade ve Ana28 ki kelime okunamad 29 Bir kelime okunamad 30 Bir kelime okunamad 3' Bir kelime okunamad (y.n.). (y.n.). (y.n.). (y.n.).

53

dolu'dan fazla Suriye ile baldr. Bu pazar smren emperyalizm, hatt gelfn alay eklindeki mahfelerle* kaak eya sokmann hnerini, yni mahalli erait ve mnasebetlerin cn, ccn bilen Krdistan pazarnn eski millerini kullanyor. 2 GM PARA: Kaaklk denilen perdenin arkasnda nasl Krdistan iktisat birliini temsil eden bir bamsz pazar mnasebetlerinin tepkisi gizli ise, gm para tekerleklerinin stnde yryen de, ark vilyetlerinin kendine has deiim mnasebetleridir. Bu gm para realitesi, biraz da pederh ekonominin kapal ve defineci zellii ile ilgilidir. Fakat esasen ark vilyetlerinin gm paras, ark vilyetlerinin kaaklndan kl kadar ayrt edilemez. (Kaaklk + Gm Para = ark Pazar) z, Krdistan'n iktisad dininin teslisinden (znden, y.n.) baka birey deildir. u halde gm para vak' asna deerken ve (...) 32 , bu vahdetsi temsil eden teslis znn bir kesine dokunmu olmaktan baka bir ey yapmyoruz. Bamsz ark pazar Ruh ise, gm para onun somut oludur. Kaaklk ta, bu oulun u fani dnyadaki douudur. Onun iin, kim ki Kaaklk der: Gm Para_der ve ark Pazar der. Elbistan'n kaak ve Suriye'ye srmszlk yznden alm olduu ackl halinde'n (...) ss balyan, hemen gm paray syler: Elyevm (hl, y.n.) burada dier cenup vilyetlerinde olduu gibi maden para tedavl etmektedir. (Ali Nihat; gene, 22.12.930). Krdistan pazar, deta tabi bir tepkiyle Kemalizm'in Allah'n, yni Cumhuriyet parasn hudutUrfa'y iyi tanyan bu hinler burann byk servetini emmek iin her hileyi dnmlerdir. Birka ay evvel, U r f a ' n m Harran kaps nnde bir gelin alay grlr. Telli pullu bir deve, zerinde bir mahfe, etrafta kalabalk. Bu muazzam gelin alay merasimle Urfa'ya girerken, bir zabta memurunun gzne cenuptaki Ermenilerle ok temas olan bir kaak ua da arpar. Polis, aralarna sokulur, mahfeyi tetkike balar. Kaaklar yakalanacaklarn anlaynca, her biri bir tarafa kaarlar. Gelin ve devesi ortada kalr. Babo le dnen deveyi yakalarlar. Btr de ne grsnler? Allayp pullayp memlekete soktuklar gelin, kaak ot ipek, kaak bez, kaak lavanta, Kaak kauuktan baka birey deilmi. (Nalt Hakk: Kaaklar, Milliyet, 27.12.931). 32 Bir kelime okunamad (y.n.). 33 Bir kelime okunamad (y.n.). *

54

larndan ieri uratmyor., Ve hatt hudutlar dnda brle kovalyor. (...) 34 Kinatn Trkln ispata kalkan ve sonra Trkl, karki dalarla birlikte yarattna inanan Kemalizm, memleketin yarsnda hl Sultanlarn turalarile ssl Kuru ve Mecidiyenin tannmasn, on senelik atp tutmalarna ramen, bugn grmezlie gelmekten baka trlsn yapamyor. Krdistan iinde, Cumhuriyet burjuvazinin ve onun bekisi Kemalizmin nasl bir ecneb sayldn, en sdk kulu tiraf etsin: Malmdur ki, hudut vilyetlerimizde ve umumiyetle eski ark Anadolu havalisinde altn, mecidiye ve bunlarn aksam tedavl ediyor. Evrak' nakdiyemizin adna buralarda not diyorlar ve tpk ecneb dvizi gibi yabanc ve hususi bir muameleye tbi tutuluyor. Btn alveriler macfen para zerinden oluyor. (Siirt Mebusu Mahmut; Milliyet, 18.5.932).

34 Yaklak yedi - sekiz kelime okunamad

(y.n.).

b) Sosyal Mnasebetler ve Kyllk SINIFLAR

ark vilyetlerinin namuslu* bir istatistiini bulmak hayaldir. Bununla beraber, burjuva basnn verdii rakamlara gre (Milliyet, 7 1.931), son nfus saymnda, ark vilayetlerinde 2.673 bin 478 kiide 1.798.888'ine mesleksizler veya meslei mehul olanlar deniliyor. ark vilyetleri nfusunun % 67,60'nt (yni 2/3'sinden fazlasn) tekil eden bu kategori iinde, hi phesiz btn mevcut snflarn ant ve dkntlerinden tortulam dclass 1er nemli bir yekn tutar. Bunlar arasnda eri o-11 hanlktan artm, serserilemee kadar varm, yar dilenci, yar lmpen unsurlar ekseriyeti tutar. Bankas'nn idare heyeti reisi, Trabzon-ran transit osesinden bahsederken, Kemalist Halk demagoklarna has olan suret'i haktan grn ile, ark vilayetleri halkn yle tasvir ediyordu : Bu yol yle bir mntkadan geecek ki, onun halk bugn isiz, gsz ve muzdarip, mukadderatna intizar vaziyetinde bulunuyor. (Milliyet, 21.2.932). te ark vilayetleri nfusunun bu te ikisinden fazlasn tekil edenlerin iinde ou (biz diyelim nfusun yarsna yakn, siz deyin yarsndan fazlas) bu isiz gsz ve muzdarip, mukadderatna intizar vaziyetinde olan insanlardr. Bir ihtill kyametinde olumlu rolleri kadar ve belki daha ok olumsuz rol ar basabilecek olan ve sanayi isizlerinden fark, ilkelliiyle tam lmpen proletaryadr, ounluunun 56

ehirde deil de, krlarda dank bulunmasile ayrt edilebilecek bulunan bu zmreye bu kadarck iaret etmekle yetineceiz. Bu, srf isiz, gsz ve muzdarip insanlk, phesiz, sosyal kkleri asla derinletirilmemi olan mahall ayaklanlarda ve isyanlarda, gayesiz ve disiplinsiz brakldklar nispette, bozguncu roln oynamtr. Elle tutulur gayeli ve demir disiplinli bir sosyal devrimde bile, bu zmreler, dank kylden ok daha gdlmesi g bir anari unsuru olabilir. Biz, ark vilyetlerinin retim sreci iinde aktif rol oynyan unsurlara gelelim. Yine burjuvazinin verdii rakamlara gre, bir meslek sahibi gsterilen zmrelerin yeknu 873.673 kii olarak gsteriliyor. z nfusu temsil edenleri bunlar sayacak olursak, bu yekn iindeki snf ve zmre blnleri yle ayrlyor: 1 Ziraatlar: 753.406; 2 Sanayi erbab: 37.453; 3 Ticaretle megul olanlar: 33.404; 4 Muhtelif meslek erbab: 25.228; 5 Serbest meslek erbab: 6.689; 6 PTT'ciler: 7.646; 7 Memur: 9.847; 8 Hkimler: 917'dir. Bu rakamlar snf mnasebetleri bakmndan tasnif edilecek olursa, u neticeler elde edilir: 1 Kyllk, 2 teki snflar ve zmreler.. Ve bu iki cephenin karlamasnda, Kylln (Ziraatlar) deta yekpre ve yce bir kitle hlinde ykseldii ve tm nfusun % 86,24'n kaplad anlalr. ark vilyetlerinin onda dokuzuna yaklaan bu byk ynn gzden geirilmesini biraz daha aaya brakarak, burad ona kar koyduumuz teki snf ve zmrelere bakalm. Bunlar iinde balca u zmreler var: 1 ehir ve kasaba kkburjuva, 2 Tefeci, ticaret sermayedarlar, 3 Aydnlar ve devlet memurlar. Bunlarn Trk burjuvazisi ile mnasebetlerine gre ksaca blnlerine bakatm : 1EHR KCK-BURJUVALARI: Bunlar sanayi, ticaret ve muhteif meslek erbab denilenler arasnda aramak lzmdr. Sanayi erbab nfusun % 4,28'i, ticaret erbab % 3,82'si, muhtelif meslek erbab % 2,88'i olarak gsteriliyor. Biliyoruz ki, ark vilyetlerinde tam kapitalist sanayi denilecek bir ey 57

henz gelimi deildir. u halde, istatistikte sanayi erbab diye gsterilen snf, srf ve tamamile zanaatkrfar diye bildiimiz kk-burjuvalardr. Ticaretle megul olanlar yukardaki saysna gre % 3,82'dir. Fakat bunlar, kk-burjuva ve sermayedarlardan ziyade, adeta pre-kapitalist ekonominin bezirgn mnasebetlerini (...) 35 ve tabi ekonominin etrafnda birikmi, onu kurt gibi kemiren kk tcirler, eriler, (...) 39 den ibarettirler. Bunlarn % 3,82'den % 2'si ehir kk-burjuvalar srasna girebilir. Muhtelif meslek ebabndan da hi olmazsa % 2,88'den % 1'inin bu ehir kk-burjuval kategorisine girdiini kabul edecek olursak, ehir kk-burjuvalarnn nfusa nispeti % 7,25'j bulur. Demek ark vilyetlerinde, kyllk dndaki snf ve zmreler yeknunun yarsndan hayli fazlas, bu ehir kk-burjuvalardr. Bunlarn, Trk burjuvazisi ile genel olarak ezilen snflar arasnda sallanaca mlm. Fakat, Trk burjuvazisine kar bu ark vilayetleri kk ehir burjuvalarnn dostluu ve dmanl yle terozilenilebilir: 1 Trk burjuvazisi ile menfaat beraberlii: Derebeilik andka ve ifls ettike, ehir kk-burjuvazisinin, velev (...) 37 de olsa, bir mterisi elden gidiyor demektir. Fakat Trk burjuvazisinin geniliye'n devlet sistemi. ark vilyetleri ehir kk-burjuvalarna : kalabalk bir asker, jandarma ve memur mterileri kazandryor. Hem de bu yeni mteriler herhalde derebeiler kadar az muteber bir deyici deildir. 2 Trk burjuvazisi ile menfaat tezad: Trkiye'de kapitalist sanayii garp vilyetlerine inhisar ettirilmekte devam ediyor. Garpta sanayiin geliimi. ark ehir kk-burjuvalarna, hele kk zanaatkrlara ekmek brakmaz. Btn kapitalist memleketlerinde orta snflarn" bana gelen budur., Fakat ark vilyetlerinde ehir kk-burjuvalarnn bana gelen, bu normal geliim kibetlerinden daha beterdir. nk kapitalist geliimin ilerledii memleketlerde, anan ve dklen ehir k35 36 37 Bir kelime o k u n a m a d Bir k e l i m e o k u n a m a d Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). (y.n.). (y.n.).

58

k-burjuvalar iin, gelien yeni ve leri sanayide, mutlak olmasa bile, izaf nispetler dahilinde bir i g bulmak mmkndr. Oysa ark vilyetliler iin bu imkn iki bakmdan snrldr: a) Bir defa Trkiye'de geliecek sanayi, burjuvazinin yordamnca ve memleketin yaylmncadr. Sanayice bu kadar geriliine ramen, daha bugnden, birok retim dallarnda burjuvazi yeni fabrikalar almamas metalibini (taleplerini y.n.) ileri srmee balamtr. u halde, Trkiye lsnde geni bir igc talebi, btn anan orta tabakalar arzn kapatacak kadar olamyor. Ondan sonra, genel olarak Trkiye iin bu yetersizlik muhakkak iken, mesele zel olarak ark vilyetlerine tatbik edilirse, yetersizliin yokluk derecesine doru dt kolay anlalr. nk, burjuvazi, ark vilyetlerinde Krt proletaryas yaratmamak iin olduu kadar, garp sanayiini tehlikeli bir rakiple bouturmamak in de, oralarda da genel olarak sna geliimi, tek tk finans-kapital icaplar bir tarafa braklrsa, deta sistematikman men ediyor. c) Nihayet, burjuvazinin (...) 38 . u halde, ark vilayetleri ehir kk-burjuvalarmn kibeti ne olabilir? Bata snfndan olmak (deklaselik) gelmek zere, zellikle proleterlemekten ok, kyllemee doru bir ric'at... Onun iin, iktisaden bile ark ehir kk-burjuvalar, velev demokratik bir devrim hzna, bu hz onun dkknc'n talan etmee varmadka, kar koymaz; belki hz muvaffak olduu nispette, devrimin senden benden grltc ve antuzyazm taraftar olur. Onun iin, ehir kk-burjuvalar, ehir burjuvalarndan ok, zaten organikmar. (...) 39 bulunduklar ark kyllne bal ve eilimlidirler. I AYDINLAR: Daha ok muhtelif meslek erbab ile me38 39 Cmlenin geri kalan ksm okunamad (y.n.). Bir kelime okunamad (y.n.).

59

murlar ve serbest meslek erbab arasnda aranmaldr, n-; ce, serbest meslek erbabnn % 90' ve belki daha fazlas, memurlarn da hi olmazsa % 75'i yerli aydnlardr. Muhtelif meslek erbabnn da, yine en aa ehir kk-burjuvalarndan gayrisi: % 1,88'inden % 1,5'u da, ark vilayetleri aydnlarndan saylabilir. u tahminlere gre: Serbest meslek % 0,68 + Muhtelif meslek % 1,5 + Memur % 1,59 = % 3,77... Yni, meslek sahibi ark vilayetlileri iinde % 3 - 3 , 5 kadar bir aydn yeknu bulmak mmkn. Bu aydnlar iinde, phe yok ki, hatt mutlak ounluu bile tam bir orta tahsil grm saylamazlar. Onun iin bilgi ufuklar, belki bir ehir kk-burjuvazislninki kadar bile pek denemez. Ne are ki, bunlar, zellikle memurluk gibi ve buna benzer durumlara koyunun bulunmad yerlerde keiye Abdurrahman elebi rtbesi verilii kabilinden, bir getiler miydi, arabuk kendilerini etraflarn saran halk tabakalarndan yksek grmee zenirler. Geim tarzlar bir sanayi iisininki kadar bile olmad halde, halkn srtndan geindikleri bilinlerine aksederekten, onlar birer kabaramazsn kel Fatma, birer le dinden vaniteaux haline getirir. ark vilayetleri aydnlarn Trk burjuvazisinin zafer arabasna balyan faktrler u iki kategoride toplanabilir: 1 Mnevi Balar: Btn bu aydnlar, istisnaszcasna, Trk okullarnda tahsil grrler. nk Trk burjuvazisi, Krtlk aznlnn kltr ihtiyacn deil, varln bile yemin billh ile inkr eder. Trk kltrnn mutlak tesiri altnda yetien bu aydnlar iinde, Krtl garp burjuvalar gibi, bir vahilik grmek modadr. arkl aydnlardan, hele yksek tahsil grmleri ile, byk ehirlerde oturanlar arasnda Krtln hi olmazsa aka kabul edenleri parmakla gsterilebilir. Onun iin, grnte olsun, bu aydnlar iinde ekseriyete yakn bir nispeti Trklemi gzkrler. 2 Madd Balar: ktisaden bu aydnlar alkan Krt 60

kyllnn Kemalist burjuvazi tarafndan apuknda hazr bulunur ve vasta olurlar. Bal tutan parman yalar. Deil ark vilyetlerinde, garp vilyetlerinde bile, sacro-saint: mukaddes ve mbarek burjuva messeselerinin en ufak tenkidini su gz ile gren ve sorumluluk kelimesinin srf finanskapitale kar tannd ve halk iin tt kuundan daha mehul bulunduu Trkiye'de, Kemalizm arslannn paralad Krt kyll ve fakir halk vcudundan dklen krk krsklar, Krt aydn (...) 40 larn da karnn doyurmaa yarar. Mamafih, bu genel karakteristie ramen, mtecanis olmayan Krt mnevverliini u iki kategoriye ayrmak icabeder: a) st zmre aydnlar: Bunlar, ya serbest meslekler {bilhassa doktorluk ve avukatlk) gibi menfaatlar burjuva zenginlii ile sk skya bal ve zaten ancak hali vakti yerinde olan snf ve zmreler iinden kabilmi zmrelerdirler; yahut ta bizzat derebeilik ve tefeci sermayenin kasaba ve ehirlerde mahall idarelerde mmessiliini ve halka kar mdafiliini yapan nemli mevkileri tutmu yarm yamalak aydnlardr. Bunlarn ezici ounluu (corrompu : satn alnm, bozuk) unsurlar, siyasete'n ve iktisaden tok mahlklardr. Oxford niversitesinde yetimi bir Hindli, Entelicens Servis'in bayra altna snan bir Gandist, bu yksek tabaka Krt aydnlarnn fikriyat ve ruhiyatna (ideoloji ve psikolojisine y.n.) akrabadr. sterlerse, suratlarna dilini pek az bildikleri Krtlk yerine, kltryle yetitikleri Trkln maskesini geirirler ve aalarnn yahut efendilerinin bir iareti ile Mustafa Kemal'den ok Kemalist geinirler. Vatan ve millet namna, falan hadiseyi, yrekleri paralayan telgraflarla tel'in de ederler. Bunlarda ark vilyetlilik namna kalan ey: hemen hemen bir garpl kadar olamamaa boynunu teslim etmi, arkn aaln tevekklle kabul eylemi karanlk bir tevazu, korkak bir singinlik ve ahsiyetsizlikten ibarettir. Gayeleri mmkn mertebe
40 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

61

kabarmaktr. Bereket versin ki bu zmre nicelii derecesinde nitelike byk deildir. (*) b) Alt zmre aydnlar: Bunlar daha ok halk iinden, orta halli kyllerden yahut deklase kk asillerden gelirler. Bunlar alt zmre olular, mnevverlik derecelerinden ok, Krdistan'n alt tabakalarna yaknlklar itibariledir. Yoksa, alt zmre aydnlar iinde, mutlaka st zmre aydnlarndan daha az bilgili, daha az gr ufuklu insanlar vardr, anlamna gelmez. Alt zmre aydnlar, st zmrenin aka sylemediini syler. Trkl stne almaz, Krtln aka syler. Bunlardan Krtle kar en berbat smrge zihniyetini tatbik edenler vardr; fakat, hatt onlarda bile bu tatbikatn hakszlna, yanllna ait iin iin bir kanaat vardr. Yalnz bu kanaatini aa vurmaz. Zaten vursa bile: lk olarak olan biteni izah edebilmek iin elinde hi bir muayyen, msbet l yoktur. kinci olarak bu olanlarn kanlmazln, o ark mukadderatl ile felsefeletirmitir. Bu felsefe alt zmre aydnn bir kbus gibi sarm, harp cephesinin boucu gazlar gibi ezmi ve sersemletmi bulunuyor. st zmre aydn silik ve kalp bir mangr gibi ahsiyetsizdir. Alt zmre aydn aman vermez bir sel basknna uram insanlar gibi sarlp tutunacak bir saman p bulamaz. Bazan can havli ile ahsiyetini kurtarmok iin yanndaki felket arkadalarnn boazna, fakat pek de istiye istiye
stanbul Halkevl'nde Mara'n Kurtulu Gn! kutlanyor. Merasimde Gaziantep Kahraman Kl Ali Bey cokun bir nutuk sylyor. Bu nutkun cokun denilen taraf, muhakkak ; u melodramatik Gazi nin Allahlatrl olacak : O kimdir? O... kfidir... bu... Onu bilmiyen yoktur! Ona, tarihlerin stnde insanlara insanca yaamak zaferi derim. O. Gazi demektir. Fakat bizi, mthi bir alk tufan i(inde sylenen bu li Cengiz oyunundan ok, arada sessiz sedasz geitirilen ve grltye kaynyan, ark vilyetleri mnevverliinin Kemalizmle mnasebetlerine dair, bizzat bir Kemalist meddahn azndan km iki baka satrck daha alkadar etti. O (eski Mslmanlar Allah'a h derlerdi, yni O; Kemalistlerin mistisizminde O Gazi'dir), klc ile beraber Mara'a gittii zaman bireyler grememi olacak ki, bizim kahraman Kl'n nutkunda : Son seyahati esnasnda Mara'ta azl dikkatleri celbeden bir yeni genlik grdn ve zldn reniyoruz. Giyme (trnak - y.n.) iindeki szler aynen; (Cumhuriyet, 12.2.933).

62

olmayaraK sarr; iin m Kaynayan nonutsuziuKiarn boaltacak yer bulamaz. Bu iki kutup arasndaki fark neden? Buna yukarda da iaret ettik : 1 st zmre aydn: Trk burjuvazisinin apulunda yapt omuzdaln mkfatlandrr. Kemalist sistem sayesinde komprador vurgunculukla, yava yava nce az ok para sahibi olur. Sonra bu para ile Kemalist klliyetin bir cz' (tmln bir paras y.n.) oian tefeci sermayedar haline gelir. Tefeci sermayedarlndan arazi sahipliine gemek, st zmre aydn iin yeryznn biricik lksdr. u halde bu zmre kendiliinden aa halk tabakalarna deil, st tabakalarna ve Krdistan'n burjuva unsurlarna yakndr. Gz yukardandr. 2 Alt zmre aydn: Hrriyetle yaprlan resm brigandage ve yama hasanin-breinden ald ufak payla, maann ve kazancnn yetersizliini ve an ancak kapatabilir. Onun iin ykselmek, tefeci ve arazi sahibi olmak uzak bir seraptr. O seraba kavumak istemez deil, ama kavuamyacan da bilmez deil. Hatta fakir Krt halknn soyuluunda ufak bir aksaklk, onu, gsterili icraata baylan Kemalizmin, gya suistimal mcadelesine yem dahi edebilir. Onun iin alt zmre aydn, burjuva unsurlarndan ok, fakir halka yakndr. Yalnz, Kemalizmin, halkla kendi arasna gerdii sun'i (,..) 41 in seddisni kendilinden anlayabilecek manev hamlesi henz yoktur. Gzleri aada, ba dktr. Bu iki zmrenin snrlarnda dolaan iki tipik (...) (...) 4S unsurlar bulunduunu ilveye hacet var mdr? ark vilayetleri mnevverliinin sayca azlna ramen nemi neresindedir? Cumhuriyet burjuvazinin yerli halk ezip soyuunda maddi manev ara vastas ve alet oluunda... Hi unutmamal ki, Kemalizm ark vilayetlerinde siyas tekiltn bu aydnlar avlaya85 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

63

bildii nisbette kuvvetlendirir. Ve manev nfuzunu ayn zmreler ile propaganda eder. u halde Kemalizm arktaki temelini iki diree dayatyorsa, direklerden birisi bu mnevverliktir. Cumhuriyet burjuvazisi arkta iki bacakla yryorsa, bacan bir tanesi mnevverliktir. III BURJUVALAR: ark vilayetlerinde burjuva unsurlar var m? Var. Bu unsurlarn zmreleri nelerdir? ark vilayetlerinin klasik anlam ile burjuvadan ziyade burjuvaiaan unsurlar iinde egemen tip: ticaret sermayedar ile tefeci serma-; yedardr. Bu iki balca kategoriden sonra gelenler mali sermayedarlar ve en belli belirsiz olanlar da sanayi sermayedarlardr. Sanayi sermayesi burada hl koza devrinde el imalthanesi aamasndadr. Banka sermayesi, garptaki rolne ark'ta da girimek zeredir. Ge gelmesine ramen (...) 44 btn sivrilmi sermayedarlarn biricik Finans-Kapital kampnda derlemek ve Trk burjuvazisinin kasalarile balyarak ve Devlet bankalarnn peyki haline getirmek teebbsndedir. Burjuva unsurlarn nisbeti % 1-1,5 civarnda. ark vilayetlerinin burjuvalama srecine uyan unsurlar balca u kkten gelir: 1 Aalardan, 2 Tacirlerden, 3 Aydnlardan. 1 Aydnlardan: Nasl geldiini bahsinde kaydettik. Bunlar mteahhitlikten, umumi hizmetler denilen ekle kadar eitlidirler. 2 Aalardan geli: Aa deyince ekseriyetle derebey ve derebey art arazi ve emlk sahiplerile, pek ok az ve seyrek olarak da baz kaln ve mreffeh kylleri murad ediyoruz. Bunlar ksmen kendiliklerinden ve ksmen Kemalizmin idar ve siyas tedbirlerile, yava yava ller halinde kalan topraklarn, yine ksmen in in ten gnller elen il akeye eviriyor ve akeleri iletmenin sermayedarca yollarn, bazan aramadan bile buluyorlar. Daha ziyade iradc sermayedarla temayl ediyorlar. Ziraat burjuvalar. 3 Tacirler: Bu zmreye: a) i kkten byten bezirganlar, manifaturaclar ve ilh. azmanlar, bir klime ile zel95 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

64

lkle tacirler; b) Katrclar (byk veya kk bir nev ticaret kervanclar); c) Kaak tccarlar girer... Bu grupta burjuvalaan unsurlar, mnasebet ve alakalarna gre halkla Kemalizm arasnda dizersek, Kemalizme n yakn olanlarn banda mnevverlkten gelme burjuvalar, sonra aalktan gelmeler, en sonra da nc zmre (gelir y.n.), nc zmre iinde de yine Kemalizmle en ziyade tezad halinde olanlar, tersine (...) 4S , yani aadan yukarya evvela kaaklar, sonra katrclar, nihayet zellikle tacirlerdir. Kategori itibarile tarifleri u olan, ark vilayetlerinin burjuvalam unsurlar iinde yukardaki stratejik tasnif, daha ziyade ufkiliine (yatay olarak y.n.) bir blmdr. Halbuki srf byle bir tasnif de yetmez. Ayrca akullliine (dikey olarak y.n.) de bir tasnif yapmak lzmdr. Yani aadan yukarya doru da tabakalar ayrd etmek icap eder. Baka tabirle bu kategori iinde, ufak sermayedarlarla daha kaln ve kodamanlar ayn menfaat ve dnceli deildirler. Genel kural olarak denilebilir ki; burjuvalaan unsurlar iinde daha byk olan sermayeliler, daha kk sermayelilerden ziyade Trk burjuvazisi ile emek-birlii ve smr beraberlii kurmulardr. I Burjuvalam Aydnlar, eskiden beri bal olduklar Kemalist devlet cihaz ile ili dldr. Onun iin Trk burjuvazisi ile hemen de szltsz bir klik halinde bulunur. Henz Trk burtuvazisi ile ciddi bir uyumazlk meselesi yok gibi., II Burjuvalam aalarn Kemalizmle bir gemide, bir gelecekde olmak zere iki mz noktas vardr. Bu kategori honutsuzdur. nk; 1 Gemideki ve aslndaki snfn izlerini psikolojisinde tar; 2 imdiki durumda ve gelecekte, Kemalist burjuvazinin sinir sistemi demek olan Finans-Kapital;, ebekesini byttke, bu zmrenin epice bir ksmna kar tefeci sermaye ile balam olan tezad (...) 46 atmalara urayacaktr. Bu zmreden (...) 47 ziraat sermayedar olmak isti85 Bir k e l i m e o k u n a m a d 86 Bir k e l i m e o k u n a m a d 87 ki k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). (y.n.). (y.n.).

65

dadn gsterenlere kar ise, Trk burjuvazisinin oktan gve,' ni kalkmtr. ark vilayetlerinde ziraatn makinelemesi deil, ilerlemesi bile Kemalizme dokunuyor. Onun iin oralardaki traktrleme teebbsleri, daima szle verilen vaadlere ramen, krtasiyeci faaliyet iinde bountuya getiriliyor. Ve sadakati su gtrmez unsurlar buluncaya kadar numune iftliinden ileriye geemiyor. Bu yzden, bu zmre burjuvalam ark Vilayetlileri iindeki tepkiler, mill denilen z burjuva temaylnden ziyade irtica denilen geriye hasret mahiyetinde kalyor. III nc ketegorinin eidi iinde Krdistan, tarihi ve iktisad artlar bakmndan en ortodoksu, burjuva mmessili katrclar oluyor. Bunlar kaaklkla da bular, zellikle tacirlik de yaparlar. Fakat ilerinde Kemalizmin mutemedi olan mebuslardan en hoyrat pranlara kadar gayet farkl, fakat Krdistan burjuvazisinin btn hususiyetlerini temsil eden tipler yetiir. Krdistan'n i kylerine doru dal budak salan dei toku mnasebetlerinin mmessilleri, bilhassa bu nc kategori tacirlerdir. Mamafi, bunlar i kylerde de henz bamsz birer kuvvet eklinde gzkmyorlar. Bilhassa airetler arasnda ticaret yapabilmek iin, ya airet balarile tanm yahut ta orann yellisi olmak lzmdir. Talandan kurtulabilmek Ve serbeste ticaret yapabilmek iin klasik art, aann akrabas olmaktr. Yoksa dorudan doruya airet iine girmek bir sergzet olur. Aa zaten sorulursa mal satmaz. Fakat perakende mal satmaz, yoksa senelik mahsulnn fazlasn toptan sata kartmaz deil.. Bu satlar gibi, genel olarak ehirle ky arasndaki mbadele, hele airetlerin esas sosyal bnyeyi tekil ettikleri mntkalarda ki bu mntkalar Krdistan'n byk bir ksmn tutar , hep aa ile ili dl hsm, akraba olmu tacirler tarafndan yaplr. O zaman aann adamlar ayn zamanda tacirin muhafzlar olur. Bu tacirlerin ekseriyeti, olduka bir sermaye biriktirebilirlerse, topraa dnerler. Ky tefecisi, retici gleri az ok gelitirmi arazi sahibi ve ziraat kapitalizminin reymi olur, bazen de aalamaya kadar kararlar 66

(giderler y.n.). Bunlar Trk burjuvazisinden ok Krd kyllne ve Garp vilayetleri pazarlarndan ok Suriye pazarna tabidirler. (...) 48 rfi idarede aalar glgede brakmak ve ar iktisadi ve mali tazyiklerle btn varlna batan ziyade ortak kmak suretiyle iktisaden ve siyaseten zulmne uradklar Kemalizme candan dmandrlar. Bununla beraber, derebey art mnasebetlerle de daha dost saylamazlar. Onun iin <<(...)'49 zeredirler.

KYLLK
Bu yukarda nisbetleri, ark vilayetleri nfusunun onda birini bulan snf ve zmrelerden sonra, ark vilayetlerinde koskoca bir kyllk ktlesi var demitik. Bu byk yn iinde farkllama temayl ne olursa olsun, hakim mnasebetler henz kln ve derebey mnasebetleri olduu iin, kyllk deyince, burjuvazinin ziraati dedii kelimenin altnda gizlenen bey ve aal bir tarafa braknca, geri kalan tm toprak retmenlerini gznne getirmek mmkndr. Malm, derebeylik Osmanl imparatorluunda Tanzimat- Hayriye'den beri resmen mlgadr. Fakat bu ilga ancak derebeyliin kendi kendine lav edilecek haline geldii, zayflad yerler iin ve merkezi derebeylik namna yaplmt. Krdistan derebeylii olduu gibi kalmit. Nitekim Glhane Hmayunundan ok sonra, XIX. yzyln ikinci yarsn getikten sonra 1272 (1855) lerde, eski kesim yani derebey aidat yerine, daha merkeziyetli saylan aar konulabilmiti ki, bu ekil de, tabii ekonomiyi tekerrr ettirme dzeninden baka bir ey deildi. Cumhuriyet burjuvazisi de ya benzemesin dedeleri gibi, yani Tanzimat burjuvazi gibi, derebeylii bir daha ilga etti. Fakat iktisad realiteler, o Byk Millet Meclisi duvarlarndan gemiyen ferman okumalarla deil, ancak geni kitlelerin kollektif hamlelerile etkilenebildilne ve Kemalist
100 101 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). iki k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). \

67

burjuvazi ise herhangi bir kitle hareketinden evvel ezel d patlar bir nesne bulunduuna gre, bu seferki ilga da smei Paa'nin sk sk bavurduu zaman hazretlerinin keyfine btrakld. Baka tabirle apka inklab, dil inklab, din inklab, tarih inklab diye btn burjuva reformlarn davul zurna ile iln ederek efkr umumiyeyi bolamamay gden Ke^ malizm, burnu dibinde memleketin te birini (ve belki yarsndan fazlasn) ahtapot gibi sarm derebey ve artklar mnasebetlerini genlie ve ktlelere hedef gstererek, demokratik burjuva devriminin en zaruri ioaplarm olsun baarmay, tehlikeli bir oyun bildi. te onun iin, tam kapitalizm geliiminde, gayet farkllam muhtelif zmre ve kategorilere, ta ziraat burjuvazisinden, ziraat proletaryasna kadar zt kutuplar arasnda sralanan tabakalara blnen kyllk, ark vilayetlerinin yar-derebey ve yar-kln hakim sistemi iinde, henz bir ok tabakalarn tohum halindeki amalgamas gibi, henz yeknesak ve yekpare grlen bir yn manzarasn kaybetmemitir. Fakat hele burjuvazinin ziraati diye and byk % 86,24 nisbeti iindeki btn insanlarn bir makastan kma menfaatl, biricik bir hamur tekil ettikleri sanlmamal. Bilakis ky nfusu deyince, bunu da ikiye blmek lzmdr: 1 Genel olarak bey ve aa denilen snf, 2 Mahkm kyllk. Ancak byle bir ikiye paralandan sonradr ki, iki belli bal snf gzmze arpar. Ve o zaman kyllk deyince, ufak tefek farkllklara ramen hakim beylie ve aala kar, umumi menfaatlar mterek biricik bir kyllk snf gn gibi aydn ve belli olur. Bu iki snf ayr ayr incelerken, ayn zamanda her ikisinin karlkl mnasebetlerine de deinelim : 1 BEYLK ve AALIK (ARET): Krdistan sosyal bnyesindeki hakim sistem orta aa has ve efrdn cmi ayarn mni bir derebeylik : feodalizm saylamaz. Ezberden hkm verileceine, olana yakndan baklacak olursa ta Urfa, Malatya'dan, Erzurum, Van, Erzincan'a kadar uzanan mntkalarda airet sisteminin egemen olduu grlr. Derebeylik 68

Krdistan tarihinde de yer tutmutur. Fakat orada derebeylii temsil eden, ancak eski Trk ve Iran hakimiyetleri olmutur. O hakimiyetler zamannda, Krdistan'n belli bal tmsekleri ve kervan uraklar stnde kurulmu karal beyazl yaln kaleler tremitir. Fakat bu derebeylikler, airetlerin bnyesinde kendi damgalarn salayamamakszn, airetlerin stnde adeta zeytinyann su stnde kal gibi kalmlardr. Ya dklr veya yanar yanmaz, eski saltanatlarn kandili snm, fakat kandilin dibindeki su olduu gibi kalmtr denilebilir. Fakat uzun yllar ve belki de yzyllarca yan yana ve alt alta-st ste yaam olan ortodoks derebey sistemi ile airet sistemi arasnda, hibir mnasebet veya mdahale olmamtr demek, tecridin cvttrlmas olur. Kandilin iinde yanan zeytinya bittikten sonraki su, kandile ya konmadan evvelki suya nasl hi benzemezse ve yanan yadan sonra bir ok kirli ve zehirli lekeler ve mundarlklar yadigr kalm ise, tpk ylece Krdistan airet sistemi de, gelmi gemi derebeylerden bir sra artklar ile rengini, safln kaybetmiti. Airete airetliini kaybettiren bir cihet te, kapitalizmde ve kapitalizmin son aamasnda bulunuundadr, Onun iin beylik ve aalk kelimeleri altnda tarif edilen airet sistemi, bugnk Krdistan'da sosyal uzviyetin hcresi demek olan klan = (,..) 50 eklinin derebeylemi ve burjuva dzenindeki rneidir. Onun iin bu sisteme tabir caiz ise feodalo-klan : derebeyce (...)51 demek daha doru olur. Airetin iktisad temeli yer yer ufak tefek deiiklikler gsterir. z tabii ekonomi kalmak zere airette obanlktan kervan ticaretiliine kadar, adeta tabii bir evrim srecinin basamak basamak aamalarna rast gelinir. Airet arasnda kylln aalara, aalarn beylere tabi oluu gibi bir hiyerari (mertebe zinciri) vardr. Fakat bu hiyerari ba, hi de derebeylikteki kadar kuvvetli ve devaml deildir. Mesel Dersim'den Ararotlara (...) 52 , ne ismi ne cismi bugn tannmayan baz kabile taslaklarna bal, adi, zal, Haran,
50 51 52 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). ki kelime o k u n a m a d (y.n.).

Haydaran, Demenek, Alan, Haryan gibi airetler var. Bunlardan bazlarnn arasndaki ahsi hsm akrabalk gibi balar bir ta rafa braklrsa nk : burada kadn alnr satlr bir nesne sayldndan, baka airetten kadn alan davar alm kabilindendir! hemen her airet, hatta baz yerlilerin tabirince mutfak surette hr dr. Airetlerin iktisad faaliyetleri z itibarile gayet ilkel bir kara saban bozuntusu ile ziraattir. Hatta pek ok i kylerde-hl kadim klelik devrinin el deirmenleri hkm srer. te bize, tabii iktisadiyatn aile i blmne ufak bir misalle balyan ksa bir manzara: Bir konan nnde ardan ilerisinde [yazar: aldran'dan ta orman Girelerin kysnda Haydaranl airetinin merkezi ve Soluksu kynde misafirdir] kadn vard ki, birisi hamur youruyor, ikincisi bunu kaln bir yufka yapyor, ncs de yufkay altta ate yanan bir sa zerinde piiriyor. Yufkann hamuru dar ve arpa halitasnn (karmnn y.n.) dz ta altnda el ile ezilmesinden hasl olan bir un ile yaplm idi ki, bu hali ile bir kepek peltesine benziyordu. (Bu krtler zahireyi deirmende tmeyi bilmezler) (20.7.930 Cumhuriyet; Yusuf Mazhar, Ararat eteklerinde) retici glerin bu derece ilkel olduu yerlerde barnacak (...) 5t kulbelerinden farksz bir amur tmsei, krtlerin giydikleri kavuk klahlara benzer yuvarlak veya daml kulbelerden ibarettir. tekiltlar yeralt deliklerinden teekkl eder. Ayn seyyah muharrir bir airet reisinin konakn yle tasvir eder: Bu (konak) medeni yerlerde iinde hayvan bile balanlmayacak kadar karanlk, ratib, (rutubetli y.n.) havasz bir yer alt idi. Eer Haydaranl airetinden bir Krd'e stanbul sokanda rast gelir sorarsanz, Soluksu'daki Hayadaranl airet reisinin bu konan, (Karnak) saray gibi tasvir ederek kendisine yalandan ibaret bir gurur yapar. (Y.M., Keza) Airetin geim nvesi budur. Fakat bu yer vasatidir. Airet geiminin iki ucundan biri obanlkta, tekisi bezirgn95 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

70

Iktadr. Srmeli ukur'da dolaan Yusuf Mazhar, bize obanlk tarznn hakim bulunduu yerlerden birini gsteriyor: Buralar kadimen ok mamur imi... Fakat imdi ekserisi airet beylerinin ve beylere istinat eden ky aalarnn mal olan koyun srlerinden ibaret bir servete maliktir ki bunlar sahann beslemee ve yetitirmee msait olduu miktarn pek dnunda (altndadr y.n.) dr. (Y.M. Cumhuriyet 22.7.930) Marks, Kapital'inde, ilk mbadelenin gebe kabileler arasnda ve toplu bir ekilde baladn syler. Krdistan'm kn Suriye ve Irak'a, yazn Erzurum yaylalarna doru inip kan oban ve gebe airetleri, burann cra kelerindeki mbadelelerde nemli amildirler. Kemalizm bile, bunlara mtemadiyen gneye mal satmalarn ve oradan para getirmelerini tavsiye ederek o yolda dviz bekler. Bir nevi kervan bezirganl yapan bu gebe airetler, phesiz kollektif al veri mmessilidirler. Ve kaaklkda byk bir rol oynarlar. Bu bakmdan Kemalist burjuvazi ile, adeta hergn silahl mcadele vaziyetinde kalrlar. Birbirlerini yemeleri, Kemalizmi rahat brakmalarna vesile olur. Byle bir ekonomi stnde kurulacak sosyal tekiltn ekli malm. Toplum Ekonomisi obanlktan ziraate geerken, toplumun vasf da artk ilkel komnizme veda eder. Anaah (matriyarkal)ln masum ve yumuak insan mnasebetlerinden, Babaah (Patriyarkal) devrinin zorbalna ve ve ilk snf toplumun diktatrlne istihale eder (dnr y.n.). Bu devrede Ulu (babaah) hep ve ruh, teki fertler hi ve ya madde! haline gelir. te Krdistan airetlerindeki aann vasf, bu derebeyinden ziyade Babaah ve ulu (...)" yakndr. Yusuf Mazhar urad yerlerde grd Babaah (patriyark) lar yle anlatr: Airet reisleri bunlarn btn kudret muhassalasdr... imal havalisinde Krd ferdi kazan sahibidir. Fakat kazand, reisin emrindedir. Bu sebeple reisler airette (muhizzi kuvvet), (muhizzi nfus) [nfuz olacok] durlar... Reislerin bu kuvveti baz ahyalde airetin mhim ve (siyasi) ilerinin para ile grlm95 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

71

sini de temine kifayet eyliyor. [nitekim burjuvazi bunu epey kullanyor] Airette ferdi hak yalnz Beydedir. Dier efradn hakk. Bey'in nefsinden nebean eder (kaynaklanr - y.n.). (Yusuf Mazhar: Keza, Cumhuriyet 19.7.930) Onun iin de aann evi hatt ky, patriyark'n trbesi kadar mukaddestir. Yukarda bir konak tasvir edilmiti. Buras kr Hseyin paann biraderzadesi Yusuf beyin evi ve Haydaranl airetinin (oca) imi. Haydaranl airetine mensup Krtlerin nezdinde bu kye ve (konaa) byk bir hrmet beslenilmitir. (Yusuf Mazhar; Keza, Cumhuriyet 20.7.930) (...) btn davalarda, bu ayar bir reisin hkm sahibi olmas tabii deil midir?.. Halbuki burjuva muharriri bu neticeyi grnce aa kalyor : Hayret edilecek, diyor,yahut esbab arz ve amik tatbik olunacak(yahut sebebleri derinliine incelenecek - y.n.) halen bir kylnn urad bir tecavzden dolay airet reisine mracaat etmesidir... Kati derecesine varmayan hadiseler hkmetin ttla (bilgisi y.n.) haricinde braklr. Bazen kati hadisesinde bile hkmet haberdar olmaz. (Y. M. Keza, Cumhuriyet 22.7.930) Bu metinden de anlalaca gibi, hatta kati hadisesi nin bile hkmete aks etmesi iin, vak'a faillerinin baka airete kamas lazmdr. Yoksa ayn airet iinde hkmete yer verilmez. Bu iktisadi ve sosyal havayi nesimi iinde yaayan halkta yaygn bir ulu, yahut Krdistan halknn azndan, Trk matbuatnn mnci (kurtarc - y.n.) mukabili olarak hi dmiyen sahip, lzumu fikri kendiliinden anlalr. Ad geen gezginci yazar, kendisini dman airet hududundan geiren aann silahl adamlarndan biri ile konuuyor. Bu adam Celali mltecisiymi. Bugn, diye devam ediyor (...) 56 , en byk endiesini, iki airetin barmas takdirinde kendisini eski airetinin intikamna terk edecekleri tekil ediyordu. Ben dedim ki: bu kadar korkuyorsun, daha uzaklara git, nsan altktan sonra her yerde yayabilir.. stersen seni Hasankale'ye gndere55 56 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). B i r kelime o k u n a m a d (y.n.).

yim... Orada bundan ok almadan, bundan iyi geinirsin; gnl rahatn da olur. Krt delikanls sylediim sz kafasnn iinde bir mddet evirip evirdikten sonra geirdii hayattan ayrlmayacan anlatt. Trkeyi iyi syleyen birisi: Beyefendi... Biz oralarda yapamayz. Bizim Bey'imiz olmazsa halimizi kim sorar? Bize kim sahib olur? Elimizden kaza karsa bizi kim arkalar? dedi. (Y.M. Keza, Cumhuriyet 20.7.930) Burjuva basnnn btn maal burjuva ve kk burjuvacklarn Mustafa Kemal hakknda, baka kelimelerle de olsa buna benzer serenadlar yapanlardan ayr gayri olmyan muharrircik: Krt delikanlsnn bu sosyal olarak tabii ideoloji ve psikolojisini yle tasvir ediyor: bunlarda stiklal ve hrriyet hisleri temelinden mefkud (var olmayan - y.n.), ve ruhlar izzetinefisten mcerrettir. (Keza) Krdistan airetlerinin, baba-ah (patriyarkal) bnyesini belli eden rf ve adetlere karakteristik bir mislde, kadnn mevkiidir. Bir kz seven olann babas, kzn ailesine bir kii gnderir, sz alrsa bu sefer yine olan tarafndan bir ka kii giderek kzn babas ile pazarla giriir. Fukaralar iin 1000, orta halliler iin 5000, aalar iin ise 15000 kuru (gm) para kadar bir Kalnt (yani balk) kesilir. Sonra bir yemeni veya seccade gibi bir dilba [nian] baland myd, artk kz satlmtr. Kza kimse karamaz. Dn hazrl bitince olann babas mum dat|r, atllar gider, kz alr getirirler, (arada sylemi olalm ki, burada asl nikh Seyidslerin yaptdr. Hkmete, mahut kelimesi ile muhbir-i sadk dman tarafndan ihbar edilmezse, evlenmenin tescili mecili yoktur.) Bylece satlan kzn yeni sahibi kocasdr. Koca satn ald karsn ldrmek de dahil olmak zere (...) 57 cezalandrmakta hakldr, kimse karamaz. Yalnz kz ldrd zaman, babasna kzn kann der (yani bir miktar para veya birka dnm toprak verir) ve mesele kapanr gider. Orta a Avrupa'snda iki eit derebeylik vard: 1 Fani 2 Ruhan... Krdistan'daki aalk iin de byle bir tasnif yap95 Bir kelime okunamad (y.n.).

73

mak mmkndr. 1 Seyidlik ve hlk (ruhani), 2 Asl Aalk (fani). Seyid (trke efendi, sahip) ler, zel deyimiyle din hademleri (hizmetlileri - y.n.) dir. Ve aala nazaran bamszlklar tamdr. Bunlarn bir (...) 58 Avrupa'daki moine: keilere karlk gelen tlibleri yani, bir nevi ruhani muhafzlar bir de mrid leri vardr. Bu mridler aadan, halktan ve herkesden olabilir. Seyidin bir nevi mmeti veya teb'asdrlar, Seyidler mezhepe (mam Cafer)i Muhammet'ten stn tutan bir nevi Bektai babalardrlar. Hatt evvelce seyid kabilelerinden en byk (seyid sabuna) bir ka sene bir kere niyaz (bir nevi ruhani bc) gtrrlermi. Bunlar namaz kldrmaz; namaz Trklere ait bir mesele sayarlar. Bugn ark vilayetlerinde tannan yalnz Seyid kabilesi vardr, ki bunlar da silsilei meratiplerine (hiyerarilerine - y.n.) gre: Seyyid Sabun Baba Mansur Kran'dr. Hiyerari kn byne niyaz (din cezbesi) veriile maddeleir. Seyidlik airet klannn kapal kastln fikrlyatlatran ve dinletiren tekilattr. Faraza seyid ancak, seyidle evlenebilir. Krtle, tlib'iyle evlenemez. Fakat seyidin tlibi de baka dinden adamla evlenemez. (Hele Ermeni ile evlenirse tel'in, afaroz edilir.) te adeta bir nevi aalk stne aalk demek olan seyidlik ile, asl dnyevi ve fan aalk arasnda, iktisadi ve siyasi nfuz bakmndan bir rekabet kolayca alevlenebilirdi. O zamana kadar, pusuda yatan bu rekabet, eyh Sait isyan ile birlikte, epey entresan bir ekil ald. Ve bir zamanlar Merutiyet burjuvazisi ile elele vererek Ermenilii ekspropriye edn, Krdistan aalar, eyh Sait isyannda da, ezeli cibilliyetleri iktizas (gerei - y.n.), cumhuriyet burjuvazisi ile birleerek, seydlii eksproprrye etmee teebbs ettiler. Grnte Zazalara kar Dersim Krtleri kyordu, Fakat iin daha derinliinde bu maddi aalk ile manevi aaln arpmas da gizli idi. Kemalizm din nass'lar eklinde Trkle dmanlk geleneini devam ettiren seyidlii ve tekkeleri bu suretle yasak etmitir. Bu yasan btn burjuva yasaklar gibi iyzn aratr95 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

74

mak uzun srer. Yalnz uras unutulmamal ki, bugn seyidlik, sadece kendi janrnda yarm illegaliteye gemi olmaktan baka trl etkilenmi gzkmyor. Krt kylerinde btn merasimi ve tekilatile olduu gibi yayor. Yukarda sylediimiz seyid kabileleri, seyid kabileleridirler. Yalnz evvelce olduu gibi, imdi Bekta- Veli'ye niyaz gtrlmyor. O kadar.. Hala ta Kars'a ve (...) 59 kader devre giden seyidler vardr. Hatt bunlar arasnda hkmetin eline naslsa dm bazlar, yolda tekrar kartlacak kadar nfuzlar bile II KYLLK: Burada Krdistan nfusunun hi phesiz onda sekizini tekil eden byk yna dorudan doruya temas ediyoruz. Fakat kyllk deyince onun aalkla mnasebetini esas biliyoruz. Tezimiz de bu.. Krdistan kyll deyince, balca drt tip gznne gelir: 1 Dorudan aa idaresindeki kyler; 2 Serbest (muhtarla idare edilen) kyler; 3 Ameliye ler; 4 skan edilen kyller. 1 skan edilmi kyller: Trk burjuvazisinin bilhassa vilayet merkezlerine yani devlet nfuzunun az ok duyulduu yakn yerlere, zellikle kadim Osmanl Avrupa'sndan ayartarak, yahut mbadele eklinde zorla, yerinden yurdundan ederek srkledii ve buralarda iskan ederek, aklnca Trk kltrn yayma vastas yapmak istedii Trk kyl kolonileri var. Bunlar tipik kyldrler., Fakat nce iskan edildikleri kylerin mterek ikyetleri, sonra Kemalizm kanunlarnn malm elastikiyeti yznden bunlara vadedilen muafiyet yllar ok kereler sakatlanr. Onun iin, bu unsurlar, zaten aznlk tekil ettikleri bu mntkalarda, imtiyazl ve yabanc durumlarn muhitlerinde uyandrd dmanln da katlmas ile, iktisaden tutunmaa vakit bulamadan, bir nevi harcanr lar. Esasen Krtln ve muhitteki tabii ve sosyal artlarn mthi temessl (asimilasyon - y.n.) tesiri bu Trk kolonilerini arabuk ufaltr. Ve en sonunda ya ortadan bir vahdet (birlik ve btnlk - y.n.) olarak kaldrr, ya100 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). 101 iki kelime o k u n a m a d (y.n.). \

75

hut da airetletirerek yine Krtletirir. Yusuf Mazhar, Srmeli ukur'u tasvir ederken diyor: Kyler seyrek ve harap, nfus azdr... Kylerin ahalisi krtlemi Azeri Trk'lerdir, ve her ky bir airete nisbet ve mensu biyet sayesinde, o airetin taaddisinden (basksndan - y.n.) vo dier airetlerinde tasallutundan masun (korunmu - y.n.) kalr. (Y.M. Cumhuriyet 22.7,930) Bu bakmdan ark vilayetlerinin bu tip kyll, Trk bur juvazisi iin bir dayanak olmaktan uzaktr. Pek yeni iskan eJi dikleri baz mahallerde, olsa olsa, eyh Sait isyannda rneklerine rastgelindii gibi bu unsurlar Krtlerle birlikte silah depolarn yama ederek kk mlklerinde vukuat (olan biteni y.n.) beklemekten ve nadir ihtimallerle de, bozguna urayan Trk hkmetine izaf bir ricat noktas tekil eylemekten baka rol oynyamazlar. 2 Ameliyeler: ark vilayetlerinin ky ekonomisi ehresine damgasn vuran en orijinal ve herhangi bir sosyal alt. stlkle nemli bir yedek g tekil edecek olan zmre, bu trkedeki amele kelimesinin karl olan ameliye ler yndr. Bunlar belki yukarda sz geen serseri . dilenci, ky lmpenleri kadar yoksul ve ihtilalci ruhludurlar. Ve ky lmpene rinden farklar, retici ve yaratclklarn inanlmaz bir dayankllkla muhafaza etmi olmalardr. Ameliyeler, ya hi topra olmayan yahut da devede kulak kabilinden hibir zam'n ne ken diini ne de hele ailesini geindiremiyecek kadar bir ufak topra olan, onun iin bir nevi tarm iilii ile geimini temin eden, ky retmenleridirler. Ameliyeler, dnyann en yoksul insanlardrlar. Krdistan'n paryas mevklindedirler. Bunlarn says, hele ziraat mevsimlerinde, Krdistan retmen kylsnn yans ve yarsndan fazlas nisbetinde byktr. nk, gerek kk ekinci vaziyetinde fakat aala tbi olan yahut dorudan doruya beyin topranda maraba: miriyvo sfatile ileyen her kylnn yannda, ya daimi hatta bazen kayd hayat artile adeta iftlik ua (...) 61 gibi, yahutta geici yani bir mevsimlik, birsi Bir kelime okunamad (y.n.).

76

den ok fazla sayda byle ameliyeler alr. Kyl bahsinde de iaret ettiimiz bu unsurlar, bilhassa Krdistan'n en kalabalk unsurlardr. Tarm iilerinden farklar: glerini henz sermayedara deil, aann yar topranda yar kiracs olan miriyvosya satmasdr. Marabadan fark: Yalnz toprak yokluunda deil, en ufak bir retim arac da bulunmayndadr. Bununla beraber, miriyvo ve asl tarm iiieri ile Krdis tan'in ameliye leri, rgadlar, hizmetkr lan arasndaki fark bu kadar bile keskince konamaz. nk bazen ameliyelik yapann da, dediimiz gibi, ldrmeyip, srndren bir toprak parac eklen bulunabilir. Sonra miriyvo demek, mutlaka topra olmad halde, kz, saban gibi, retim arac bulunan bir retmen demek deildir. nk, yle miriyvolar vardr ki, ne topra, ne aleti ve ne de kz yoktur. Btn bunlar aasndan veya beyinden alr. Ve rnn de eklen te ikisini mal sahibine verir. Bu kyller Krdistan'da miriyvolarin ekseriyetini tekil ederler. Bunlar hangi zmreye koymal? Tam toprak-bend mi yoksa menkul (tanabilir-y.n.) retim aral maraba m, yahut ameliye mi saymal? Bunlarn vilyet-i arkiye bakmndan ortak hususiyetleri, airetin baba-ah mnasebetlerinde mzmin ve uzun bir farkllama sreci ile tedrici deiime uratlarak kagelen ve ortak klan mlkiyetinin paralanmas ile doan tezadlara bal olularndadr. Bu ki zmre kyllkten sonra, Krdistan'da iki eit kyler var demitik: 1 Aann idaresindeki kyler 2 Serbest kyler. Fakat aann idaresindeki kyler de ayrca iki eittir, a) Aann ky b) Aa idaresindeki ky. Baka tabirile eit ky var: 1 Aann ky: Aann tapu mlkdr. 2 Aann idaresindeki ky: Szde topra ekenlere alt olan fakat derebeyin patentesi altnda bulunan ky. 3 Serbest ky: Yani muhtarla idare edilen ve gya aann karmad ky... 77

HakiKat naide bu eit ky de bugn fiilen Krdistcm aa - beylerinin emrindedir, Ya aradaki fark nedir? Bunu anlamak iin kadim eknomi ekillerinden, kapitalist ekonomisine doru balyan eilimlerin kylerde hasl ettii neticeleri hatrlamak kfidir. Bu neticeleri gznnde canlandrmak iin u iki sreci tekrarlyalm: 1 Derebeylikte: Avrupa derebeylii topranda kyly istismar ederken yeni usullere bavurmutu. Derebeylik grm ve anlamt ki kyl toprak - bend olarak, alt toprakta fazla yaratcla ehemmiyet vermiyor ve kendinin olmayan topran tkeniini kaytszlkla karlyor. Halbuki bu kylde, velev ki illzyon kabilinden olsun, bir eye ve bir topraa sahip olu hrs uyandrld m, kylnn alma gayreti ve retim kabiliyeti, evvelkinden ok fazla artyor. O zaman {XI. yzyldan sonra) derebeyliklerin yannda censive denilen, yani hara veya cizye veren communeler domaya balyor. Komnler yahut kyler: 1 Bir asil tarafndan bir takim soysuzlara verilmi tasarruf sahalardr. 2 Bu sahalarda oturanlar, derebeyin ahsndan ziyade makamna bir oens, cizye veya hara verirler. Derebeyler bu alverite krl olacaklardr. nk; haragzar kyller eskisinin iki misli almaya balamlard. Halbuki eskisinden pek fazla bir farkla yaamadklar halde, derebeine daha ok hara verebiliyorlard. nk btn artk rnleri daima derebeye aitti. 2 Klann dalmas: Bilhassa Marks tarafndan ngiltere'de sermaye birikii esnasndaki ky hadiselerinin tesbit edili ekillerinde buna dair pek ok misaller gsterilmitir. zlmeye balayan klann o zamana kadar ortak olan mlkiyeti (...) 62 kaybetmee balar. Fakat bu kaybedi senyrlerin lehinde olur. Klann sradan fertlerinin o zamana kadar tannm bir ahsi mlkleri bulunmad iin klan kodamanlar frsat karmazlar. Arazilerinin hudutlarndaki ufak mlkceizleri de birer birer itle rdrerek kendi snrlar iine alrlar, Buna enel olmann
95 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

78

ne imkn ne de neticesi vardr. Ve eski klan ulular yeni landlord'far haline gelir. te bugnk Krdistan kyll iinde olan biteni kavramak iin bu iki sreci bir anda tasavvur etmek lazmdr. Bugnk Krdistan, aa yukar bu iki eit srecin ayn zamanda sarma dola olarak hkm srd bir sahadr. Krdistan sosyal bnyesinin bu zelliini bildikten sonra artk ora kyllnn ve kylerinin nitelii daha kolay anlalr: I Aann ky: Airetin ortak topraklarnn airet kodamanlar tarafndan ahsen benimsenilii ve zorla gasp ediliidir. Kyl bahsinde bir aann hangi usullerle kylnn topraklarn zaptettiini, bizzat burjuva yazclarndan okumutuk. Bugn aa zulm ile kvranan birok miriyvo'larn azndan dinlersiniz: u kadar yl evvel falan mezra, babalarnn ve filan komularnn mlk imi. Krdistan aal hal bugn bile, Kemalist burjuvazi ile elele vermi, baz kylye toprak datma palavralarna ramen, aa ve bey mlkiyetini temerkz ettirmek faaliyetindedir. (...) 63 Ki burada kyl artk aann toprakbendi demektir. Geri topraa demirbalan bugn kanunen mlga (ilga edilmi-y.n.) dir. Fakat itimaiyyen (sosyal olarak y.n.) deil... Yukarda Yusuf Mazhar'la sahipsiz olamayan Krt delikanlsnn konumas airet bendlike bir misaldir. II Aann idaresindeki kyler: Yani btn idari yetkileri ve icra kudretleri aann elinde temerkz etmi olan, aaya dorudan doruya tbi kyler. Bunlar adeta, Avrupa'da XI. yzyldan sonra beliren commne ile aann mlkiyeti arasnda bir gei tipidir., Yani tam komn sensitive bile deildir. nk kylnn ahsi mlkiyeti bile henz formelman olsun tam saylamaz. Yani hem ferdin tasarrufu var, hem de eski klann ortak mlkiyeti tannr. Bu ekle yukarda zikri geen gezginci yazar da rastlyor ve onu yle karakterize ediyor: Cenup'da olduu gibi buralarda kyller beylerin hesabna almazlar... Herkesin kendisine mahsus ifti, ubuu, hay63 Bir c m l e o k u n a m a d (y.n.).

79

van, arazisi vardr... [Biraz da lahana turusuna buyurun:] Buralarda Krtleme hadisesi [yazcya gre klan sistemi demek Krtlk demektir!] halk ferd tasarruf seciyesinden (eiliminden - y.n.) tecrid edecek kadar eski deildi ve iktisad amiller bu hadisede dorudan doruya messir olmamlardr [El mn fi batn el ir (anlam airin karnnda - y.n.)]... Fakat herkesin ferdi olarak haiz bulunduu tasarruf hakkinin airet reisine zaruri bir surette aidiyeti (aid oluu - y.n.) vardr.. Airet reisi anane ile muayyen hadler dairesinde ekseriya her ahsn tahamml edebileceini bildii bir derecede bu hakka itirak eder... Fakat itirak ekli dolambal ve bazen gaddarane bir desise (hile - y.n.) den ibarettir. Ve ahsn tahamml derecesi de son haddr. Bu sebeple kyller pek fakirdir... (Yusuf Mazhar: z.y. Cumhuriyet 22.7.930) Serbest kyler: Tekrarlamaa hacet yok ki bunlarn ad' serbest ky dr; san la communa censitive in aa yukar kendisidir. Ondan fark ortaa komnlerinin ortodoks derebey mnasebetleri iinde, bizim serbest ky mzn ise dnya kapitalizminin emperyalizm aamasnda bulunuundadr. Serbest kylerde mlkiyet daha ziyade ahsa malolmu durumdadr. Kyn idaresi de formelman burjuva dzenini honud klacak ekildedir. Muhtarla idare olunur. Fakat bu grnle bbrlenecek kadar Kemalist olmaa vak'ann tahamml yoktur: aaln da kendine gre Kemalizm kadar bir elastikiyeti vardr. Kemalizmin arasra yapt seim komedyalar kadar aann da demokrasi tulatnda aktrlk yapamyacan sanmayn. Adet yerini bulsun diye herkesle beraber Kemalizmin u serbest kylernin de bir muhtar ve bir de idare heyeti seilir. Fakat seilen muhtar ve heyet aanin adamlarndan bakas olamaz. Bu tarz aann da arayp da bulamaddr. Krdistan kylsn dinlerseniz, size aalarn uzak kyleri kendiliklerinden serbest braktklarn anlatrlar. Gerekten aann bu tarzdan kaybettii ey pek azdr, fakat kazand o kadar az deildir. nk bu defa hara vermeyen kyl yoktur. Hara alndktan sonra ise, kylnn serbest yani daha ok alr olmas daha krl bir itir. Ondan sonra aa, Kemalizm ve ksmen de al80

kan kyllkle (alkan kyllkle ksmen, nk manevrann i yzn bilmeyecek kyl yok gibidir) kendi arasna impermeable bir perde germitir. Kyde olan biten aann direktifi altndadr. Fakat bu olan bitende aa iin bir mesuliyet taraf ortada bulunamaz. Bylece aa ezeli deve kuu masaln oynar. te Krdistan kyleri bu sistem altnda yaar. Bu kylerde yaayan yahut zulm gren kyller: ya ilkin iaret ettiimiz cameliyeler, ya yaratt rnn te ikisini aaya ve yarsn Kemalist devlete veren miriyvolar, yahut da ad serbest hara veren, vergi veren, vermezse aann, jandarmann, tahsildarn talanna urayan serbest, hr kyllerdir. Bu tipin an snda tabiri caiz ise kl kadar fark yoktur. nk bugn hr kyl olann yarin miriyvolamas ve br gn ameliye haline gelmesi, Kemalizmin sayesinde kanunlam yahut mahut demagojinin zel deyimi ile tedvin edilmi bulunur. Krdistan kyllnn bu tarafta daha ziyade aalkla olan mnasebetlerinin hepsine birden dokunuyoruz. Fakat Krdistan aal ile Kemalizm'i birbirinden ayrmak ne kada; zor!.. Krdistan'da bugn, aaln kyllk zerinde yaptklarn birer birer saymak ve her sayta ve olanda Kemalizmin (...) 64 boyunu pounu grmemek imknszdr. Garp'de olduu gibi ark'ta da Kemalizm ile aalk biricik soygun dnyasnda, arz kresinde olduu gibi iki zt kutup halinde kendiliinden bulunur. Evet kapitalizmle derebey-klan sistemi biribirinin taban tabana zdd olabilir. Fakat bugnk emperyalist dnya iinde ztlarn birlii adeta diyalektik bir (...) a5 kural hkmne gelmemi midir? Onun iin, aaln daha hususi ve st bnyece: superstructurel vasflarn daha aadaki zel bahsine brakarak, burada aaln ve airet sisteminin Krdistan kyll zerindeki klasik iktisadi basksna son bir iaret edelim. Hara ve cizyeden bahsettiimizi anlamak iin kerrata hacet yok. Krdistan kyllnden Kemalist burjuvazi deil
100 101 Bir k e l i m e o k u n a m a d iki k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). (y.n.). \

81

aalk ve beylik ka trl hara ve ba alr? Ka trl aalk var. sa, o kadar trl... Ka trl aalk vardr? ki trl: 1 Ruhani aalk (seyidlik) = niyaz: Burjuvazi dinin dnya ile alkasn epeyi subtilise et sublime eder; ve trke- deki bilinen anlam ile bu sublimeyi tam tatl-selemen : sublime doux haline getirdikten sonra ilhi tevekkle susayanlara sunar. Feodal dinin bu kadar inceliine ve maskelenmee ihtiyac yoktur. Geri o biraz frenklerin melodram, bizim ortaoyunu dedikleri klk kyafette sahneye kar. Ama, hi olmazsa trke ezan kabilinden inklap (dram : facia) Idra da kalkmaz. stediini mistik bir aklabanlkla aka ister. Alacan aldktan sonra, kapitalist ekonominin, sivri sinekten ya kartan art-deer asna karlk, bezirgnln muadil kanununa uyaraktan aldna karlk hibir ey de olsa, (...) 66 zan edilen birey verir. Krdistan'mzn seyidleri ite bu ikinci kategori dindalardandr. Kurdistan seyidi, Kemalist tahsildarlar gibi her ay banda deil, senede bir defack ve makineli tfek tayan jandarma ile deil, daarcn tayan eekceizi ile birlikte devre kar. Ettii niyaz, ald niyazdr; ve trbesinde ra yakt iin, ahiretini aydnlatmak isteyenlerden ralksderler, toplanr. Ruhani aalarmz ahiret ticaretinde bir aldklar bir de sattklar ve yine aldklar = ralk ve niyazn talipleri seyidlerini grmee gelirler. Seyid ve eei ile karlanca seyidin nnde rkya varrlar ve eeini perler. Seyid dual bir glbankdr eker. Esseyidin ayan pen bahiini nne brakr : bu alnan niyazadr. ralk bir amin ile toplanr. Merasim cuma geceleri olur. Seyid mridlerinden telli bir tanburay eline alr. Kylleri nnde diz ker. Yer yer eriat yolunda'n vaaz eder. Bu yol kara kapl buyruksda yazlr. Sonra tabii gelsin ralk eyrek veya mecidiyeleri... Verdikleri = cennet, grdnz m bir kere,.. yle burjuva dininde olduu gibi septik bir cennet deil, konkret, u kadar gm kuruluk bir cennet, Artk cennetin anahtar (yani gm kuru), gnahkr mridin iledii suun derecesince pahaldr. Tabii
95 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

82

btn ruhan sistemler gibi seyidliin ruhan alverii de bundan ibaret kalamaz. Dodun, ldn, hastalandn, sa kaldn, evlendin, boandn seyid efendinin nefesi) seninledir. ark vilayetlilerin manevi tazyik dedikleri bu ahret soygunu, elhasl u maddi dnyann en iliilmeyen noktalarm bile Meryem anann bikrine dndrr. Yalnz Meryem'in kzlna dokunan amcas hazretleri testereli bir mcazata (ceza ekme y.n.) urad haide seyidlerimizin her marifeti Allah kerim, mecidiye ile denir. Mesel hi kimse eyh veya seyidden izin almadka evlenemez. Arazide sz onundur. Kemalizm seyidlikle mcadele ediyor mu? Elbette... Hatta halka cennet satyor, gizli ayin yapyor, manevi basksn arttryor diye, eyh veya seyid aleyhinde ihbarda bulunan rakiplerini, crm sabit olmadndan, ihbar vakii yapanlar mfteri sfat ile pene-i adalete teslim eyliyerekten... Bilmem bizim darlfnn (niversite y.n.) pire-fesrleri yahut presrfeleri, mahut yat borusu alan allamelikleri vezninde (bilgilikleri lsnde y.n.)1 bir Krdistaniyat icad edebilmi ve orada buna benzer misalleri kl halinde ve ariz ve amik (enine boyuna y.n.) tetkik etmiler midir? Yalnz, u tarihi maddeciliin dayatt ekonomik determinizme bakn ki, tpk ortaa derebeyliinin ruhanileri gibi, bizim seyidler de, eyh Said isyannn olmasna kadar bir nevi afaroz: tefin bile tatbik ederlermi. Ve afaroz edilenin seyidi kendisine yanaamaz, kaps nne ta diker ve halktan da kimse oraya yaklaamaz olurmu. Mel'un din harici sayldna gre, lnce mslman mezarlna kabul edilmez ve bu hal 15-18-28 sene srermi... (...) 67 u kadar paray bulabilen olursa buyrukdan bu iten kurtulu yolunu karrlar imi... II Fani aalk (Beylik) = Hara: ster tbi isterse serbest olsun, hara vermeyen kyl yoktur. Hara ya ayn olur yahut da nakd. Ayn vergide, mesel aa bir kye gider, ahaliyi toplar; hepsine husus takdir ve kanatine gre bir kei, kz, yatak ve ilh. gibi keser bier ve alr. Nakd vergi de adamna
95 Bir kelime okunamad (y.n.).

83

gre 200'den 700'e kadar maden (gm) kuru kadar. Aann en az ald hara 10-50-100 gm kurutur. Pek alamad derecede fakir olanlar da var. [Kemalizmden fark: Kemalist burjuvazi milyonerden de (...) 68 Krt paryasndan da ayn yol vergisini alr. Kapitalist adalet ve eitlii, derebey balar ile byle boy lr]. Hara senede en ok defa alnr. Ve beyin hkmne [tahsildarn hkm misillu] temyiz ve naks yoktur. (tiraz edilemez y.n.). Aalar, 1933'de trkeye evrilen Hkmdar mrlerinde ellerine almam o'ldukldr 'halde, sosyal-tabii yetenekleri ile en mkemmel Makyavelizm pratisyenleridirler: Bu sebeple kyller pek fakirdir. Bu fikrin neticesi kylleri beylere ve aalara btn btn mnkad (tbi y.n.) klmak oluyor... Bein hesabna kyl ekavet (akilik) eder ve airet mnazaalarnda (anlamazlklarnda y.n.) onun emri ile hayatn feda eder, Hkmete kar bey namna yalan syler ve itaat etmemeye alr. (Yusuf Mazhar Cumhuriyet 22.7.930)
* * *

Derebey-klan aalk ve beyliinin geni sahas iinde, gemiin bu tanmaz yk ile yan yana: Kemalizmin mal ve siyas boyunduruu + pazar mnasebetlerinin kemirici tahribat + bu mnasebetlerin olduka gelitii yerlerde tefeci sermayenin apulu ve ilh. zel bahislerinde incelemeye deer ve kyll inleten ayr zulm artlardrlar. Bu bahsi kapatmazdan nce biz, biri ark vilayetleri kyllne has, tekisi tm Trkiye kyllnde ortak olan iki kk noktaya ksaca iaret ederek, Kemalizmin tesirini mahsus bahsine brakacaz: I Krdistan'a has pazar mnasebetlerinde: Bir misl: Krdistan'n dolam arac gm paradr. Bugn dnyada en istikrarsz ve dalavereli para demek olan gm parann bir ad da: Smrge paras olmak gerektir. Gm para o yn ile Trk
95 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

84

ve Krt burjuvalarnn, Krdistan kyllne ne orap rdklerini anlamak iin, son buhran seneleri zarfnda, gm parann not para (banknot - y.n.) ile olan muadelesindeki inip kmalar hatrlamak lzmdr. Bir defa genel kural olarak, kylnn rnlerini satt mevsimlerde gm parann fiat drtte bir nisbetinde kadar der. Ve tersine kyl devlet borlarn, vergileri deyecei tarihlerde, bu meselelerin kurtluunda barometre haline gelen mahalli tccarlarn alacak hassasiyetleri ve manevralar sayesinde, derhal not kar ve gm para bir eyrek derecesinde alalr. Bu suretle Krdistan kyll, elindeki parann alm kabiliyeti yar yarya dt halde her eyin tam muadelet (eitlik y.n.) zere cereyan ettiine kanar; ve bu krl ky (. .}69 yalanan daima bu ehir burjuvalardr, Mamafih bu yar yarya ziyan, kambiyo piyasasnda dviz bulabilenler iindir. kylerde, Krdistan kylsnn var tahsildarn insafna baldr. ark vilayetlerinde bir not (kt lira) 28-30 gm kuru ederken, kyl tahsildara bir liralk vergisini 3 mecidiyeden (yani 60 gm kurutan)' hesaplayarak verir. O zaman kylnn aldan % 25 veya % 50 iken % 100' bulur kar. Kaaklk ve onunla mcadelenin dourduu zikzaklar kabilinden teki inip kmalar ayr konudur. Bu eit zel zikzaklardan sonra, gm parann bir de genel mnhanisi (erisi y.n.) gelir. Son dnya buhrannn ilk 1930 yl ile 1932 lerdeki not ve gm paralarn teadln (denkliini y.n.) ve muhtelif rnlerinde bu oranlarla karlatrmasn gznne getirirsek, Krdistan kylsnn, yalnz bu grnmez muamele sebebile ne derecelere kadar soyulduu daha aydn bir surette gzkr. 1930 senesinde bir not 20 ile 28 gm kuru arasnda idi. 1932 de not 58-60 gm kurua kt. Bylelikle, evvel bir hamlede Trkiye'nin eer yar deilse [bir Siirt mebusuna gre memleketin yarsnda gm para akar] hi olmazsa 1/3 nde, kk kylln kyda kede kara gn iin saklayabildii be on akeceizi, evvelce 100 ederse bu gn 50 etmee balad. Fakat facia bu kadarla bitse yine iyi. Bir de bu parann gerek
69 ki kelime o k u n a m a d (y.n,).

85

alm kabilyeti ve kyl btesinde at gedii anlamgmz iin pazardaki eya fiyatlarna bakalm. Rasgele, kylnn en ok ald ve satt iki meta elimize alalm: 1930 da yan okkas 30 kuruken, 1932 de 33 kurutur, halbuki basma 1930 da 5-6 kuru iken 1932 de 13 kuruu buluyor. Bu rakamlardan ne anlalr? u anlalyor ki, parann alm kudreti % 50 derecesinde dt halde kyl, kendi rnn ancak % 10 kadar fiyatlandrabiiiyor. nk o al veriinde fiyat birimi olarak gm paray tanr, Gm para ise her zaman ayn 30 kuru olarak grnyor. Fakat madalyonun ters taraf bsbtn baka ehrededir: kyl evvelce 100 kurua ald malzemeyi imdi ortalama 250 kurua alyor, dier deyimle kylnn satt rn 1/10 (onda bir), orannda artt halde, satn ald sanayi rnleri (iki misli)ni bulmutur!.. Ve hazini u ki, kyl bu mthi altsln rakamn olsun elile yakalyamaz bir halde, zdrabnn bilin-altn patlatan kzgnl ve gerginlii altnda eziliyor. 2 Krdistan'a has olmayan sermayedar ilikilerinde: Aaln byk arazi sahipliinden tefeci sermayedarla doru inkiaf ettii mntkalarda, tefeci sermaye ile kyllk arasnda btn ilikiler aynen ve aslna uygun bir surette ve belki aslndan da daha feci tarzlarda alr yrr. Tefeci sermayenin, hatta byk arazi sahiplerine bile musallat olmaya balad mntkalarda, aaln yayn organlar veya yeni icra ve iflas kanunlarndan ikayeti olan tefeci-ticaret sermayedarlar temsilcileri tarafndan szan vak'alar (...)* ark vilayetlerinide sarmaa baladn gsterir. ki ksa misalceiz: Elbistan'da: Tccar kylye kredi zerine muamele yapar, alacan haslat zaman alr. hracat yaplamyor, vaziyetin en fenas kylye kredi zerine muamele yaplmamas, ve kylnn istihsalatnn para etmemesidir. En l unun okkas bir kuru madeni paradr. (Cumhuriyet 22.11.1930) Urfa'da: ktisad vaziyet: mntkamzdan Suriye'ye ihracatmz geen seneye nispeten fazladr. [Yukardaki ihracat yaplamyor diyordu] kyl tarlasn ekmi saylr. Yalnz zahire ih86

racat az olduundan fiat pek dktr, Budayn kilosu altyedi kurutur. [Yukardaki unun okkas 1 gm kuru, yani 2 kuru ile yz paradr diyordu! Her ne ise...] Yalnz ikyet edilecek bir nokta varsa kylnn murabahaclar (tefeciler y.n.) elinde inlemesidir. [Sonra asl maksad ilave ediyor]. Kyl demekte yalnz ifte yapan ekinci deil, ziraat ile [iftine yapmadan] uraan arazi sahipleri de ayni vaziyettedir. Bunu mteaddit defalar Mill gazetede neretmitim. Yzde 25 il 75 faiz veren ekinciler vardr. Hapis cezasnn kalkmas bunlarn syanetine (korunmasna y.n.) kfi deildir. Zira murabahaclarn ikinci sene para vermemesi onlar iin daha feci bir ceza olur. Bunlar mteselsil ve mtevali (zincirleme ve ard arda y.n.) bor altnda kvranan ve murabaclar namna alan ye kazanan biarelerdir. (Urfa Mill gazete sahibi: Cumhuriyet 26.12,1930) sosyal durum ve felketlerle, tabi afetleri burada tekrarlamak uzun srer.*

SINIFI VE KYLLK
Buraya kadar geen izahat, bundan sonra gelecek olanlarn da (gsterecei gibi y.n.) Krdistan iinde eer bir mill bask ve bir milliyet meselesi varsa bu mesele, znde kyl meselesinden baka birey olamayacan kfi derecede gsterir. Krdistan'da proleterleen unsurlar, genelikle bir nevi Krt paryas adn almaa layk olan ve ora nfusunun iinde nemli bir yekn tutan balca ameliyeslerdir. Bunlara ky plebleri, airet ziraat iileride denilebilir. Pek byk bir yekn tutmad muhakkak olan ev sanayii ile el imalthaneleri iileri, nakliye iileri (ofrler, imendifer iileri ve ilh), ehir iileri
ARKTA KURAKLIK Mardin 23 Civardaki Haran kazas kmilen, Sruj, Viranehir kazalar ile dier bir ksm kylerin mezruat ksmen kuraklktan kurumutur. Hatta hayvanlarn yemesi iin de ot yetimemitir. Bu havali kylleri Siverek, Diyarbakr taraflarna doru hayvanlar ile beraber nakletmektedirler. Bu kyller, kylerini muvakkaten terketmilerdir. Geenlerde de Suriye'deki bir ksm kyller gene otsuzluk yznden bizim araziye nakletmiterdir.

87

(frn, elektrik, hamal ve hele inaat, bina yap iileri, un ve kereste fabrikalar iileri) saylar ve orani, herhalde ark vilayetlerindeki burjuvalam ve burjuva unsurlardan birka misli fazla bir yeknu tutarlar. Son Fevzi Paa-Malatya-Ergani-Diyarbakr hatt, Erzurum-Sivas hatt, Sivas-Samsun hatt ile buna benzer bayndrlk ileri, hele Ergani bakr madeni gibi, Trk burjuvazisinin son zamanlarda byk bir nem vermee balad ihra (exportation, exraction) iletmeleri, Krdistan'da bugnden yarna varln hissettirecek byk temerkzl ve kuvvetli bir Krt proletaryasnn kitlesini hazrlamak zeredir. Krdistan fakir halknn kara talihini deitirmekte keif kolu roln oynyabilecei muhakkak olan Krt iileri bugn henz snfn kendisi vaziyetindedirlerdir. Garpda olduu gibi arkta da, ii snfnn nicelii ve nitelii hakknda, Kemalist burjuvazinin skt konspirasyonu mutlaktr. Onun iin tam ve doru rakam zerinde fikir kurmann imkn yok. Fakat ark vilayetlerinde az ok tetkik yapabilmi yoldalarn mahedelerine baklrsa, oralarda hi olmazsa aydnlar derecesinde yani % 3 kadar kk byk sanayi, nakliye, maden iileri bulunduunu kabul etmek zarurettir. Tabi ehir kk burjuvazisi dediimiz esnaf reticiler arasndaki, mehur tabiri ile bin yll bir kurua alan rak-iiler bu orann iine almyoruz. Buraya kadar geen rakamlardan yuvarlak hesap bir netice karmak istersek ark vilayetlerindeki snflarn kitlece oranla yledir: Mazlum kyllk: % 85; dier kk burjuvoiar: % 7; ehir proleterleri: % 1,5; orta ve byk aalar ve beyler: % 1,5; aydnlar: % 2; ehir burjuvalar: % 0,5. te Krdistan'da, herhangi bir strateji plannda rol oynyabilecek snflarn birbirleri ile olan oranlar aa yukar ve yuvalak hesap, bu rakamlarla gsterilebilir. ehir burjuvalarnn haki sermayedar denecek unsurlar ikiyz kiide bir kii olarak gsteiliyor ki, az deil, belki oktur bile. ehir kk burjuvalarn % 7 olarak gsteriyoruz. Yukardaki aratrmamzda, bunlar % 7,25 buluyorduk. phesiz her iki oran da olduka yksektir. Yukarda da tekrarladmz gibi, eer ehir kk burju88

valarinn ilettikleri raklar bu orandan ayracak olursak, asl kk burjuvalarn oran belki de % 5 ve hatta % 4 lere kadar debilir. Fakat yine, burada bile bile bir misal: ark vilayetleri raklarnn henz geleneksel baba-ah zihniyetinde ve esnaf psikolojisi ile dolu olduklarn farz ve kabul ederekten, bu raklar da esnaf, ehir kk burjuvas sayyoruz. % 86,5 diye gsterilen ziraatlar iinde yalnz % 85'ini kyllk. % 1,5 unu aaik ve beylik saymak aalk lehinde bir oran olur. Aydnlara gelince yukardaki aratrmamzda, bunlar % 3-3,5 kadar bulmutuk. Fakat bunlardan bir ksmini Trklemi, teki ksmnn da Kemalist devlet cihazna kpeke balanm entegre olduunu gz nne getirirsek, hakiki Krt aydnlarnn % 2'yi gemiyeceini teslim etmek lzmdr. Bu yuvarlak oranlara gre, devrim stratejisinde rol oynyacak snflar hangileridir ve bu snflar arasndaki ilikiler nasl olabilir? Hereyden nce Krdistan devrimi mill bir zulmden kurtulu olduuna gre, ky kk burjuvazisinin, yani mazlum kylln ihtillidir. Fakat emperyalizm devrinde, her sosyal devrim bizzarure dnya proleterya devrimi ile biricik cephe kurarak yayabilecei iin, btn bu cins devrimlerin olduu memleketlerde, proleterler ne kadar aznlkta bulunurlarsa bulunsunlar, ihtillci rollerini oynamaa arldrlar. Genel kural olarak konulan ayn meseleyi buradaki zellii iinde tetkik edelim. Nfusun (...) 70 unu tekil eden mazlum Krt kyll her hangi bir devrimde hangi snflarla mttefik olabilir? Krdistan'n imdiye kadar geirdii isyan ve ihtill tecrbelerine bakalm. Krt kyll balca iki snfn rehberlii altnda iki nemli isyan yapm grlyor: 1 eyh Sait isyan; 2 Ar isyan... eyh Sait isyannda Krt kyll dorudan doruya ve belli bal snf olarak, ruhani ve fani bey ve aalarnn rehberliini kabul etti. Fiyaskonun kanl akibetleri Krt kyll iin mthi bir ders ve ceza oldu. Ar isyan daha ziyade bu aa ve beylerle burjuva devrimcilerinin, mill denilen damgasn tar. Ondaki krah da, Krt kyllnn hl iliklerini szlatan bir eamet (uursuzluk
70 Okunamad (y.n.).

89

y.n.) oldu. u holde, Krdiston mazlum kylln kurtarmak hususunda Krt aalar ile beylerinin ve Krt burjuvazisinin bu iste ne becerebildikleri meydandadr. Krt aalan ile Krt burjuvalar kozlarn oynadlar. imdi Krt kyll, her ikisinin rehberliine kar olari gvenini derinden derine kayp etmitir. Geriye kim kalyor? Krt kyll kendisine hangi snflar mttefik ve klavuz bulabilir? nk bu kadar tekilatsz ve bu kadar cahil ve dank braklm byk bir yn, kendisine sadk ve candan bir mttefik ve klavuz snf bulamadka muvaffak ve mantki neticeli bir mcadeleye ve zafere kavuamaz. Derebeylik ve aalk bu rolden bilfiil ekarte edildiine gre, Krdistan'da, Krt kyllnn kurtulu mcadelesinde klavuz ve mttefik olacak hangi snflar kalyor? Aydnlarla proleterler. Krt proleteryas ne kadar yeni, siyas mcadelede tecrbesiz ve tekilatsz olursa olsun, Krdistan kyllne klavuz olmaa aday mdr? Evet biz Krt proleteryasnn bu adayln yalnz nicelik oran bakmndan kestirebiliriz. Birisi (burjuvazi) % 0,5, tekisi (beyler, aalar) % 1,5 gibi oranlarda olan iki snf, kyll isyana srkliyebildi. % 1,5 gibi bir oranla, nicelikce gerek Krt aa ve beyler snflar, gerek Krt burjuvazisi snfndan ayr ayr hi te aa kalmyan Krt proleterya snf vardr. Eer bu snf tekilat ve mcadeleci kabiliyetini inkiaf ettirerekten Krt aydnlarnn ve de zellikle ve hele ky sadk ameliye aydnn menfaatliini ve emek-beraberliini temin edebilirse, Krdistan'n bamsz siyas ve sosyal kurtulu dnde, Krt kyllnn en aldanmaz ve en kabiliyetli yolda olabilir. Bu suretle krdistan'da Kemalist burjuvaziye ve ksmen Kemalizmle sarmadola olmu Krt burjuvazisine, Krt aalna kar: Krt kyll + Krt proleteryas (ii snf) + Krt aydnlar... Krdistan ihtillinin stratejik ilikileri byle olabilir.

8C

c) SMRGE SYASET
Trkiye (Byk Millet Meclisi)nin yamacnda ve reisinin arkasnda asl duran byk bir levhada yle yazarm: Hakimiyet Milletindir; biz grmedik... ark vilayetlerinin ta Kzlrmak vadilerinden, Ar yamalarna kadar uzanan alnna yle bir yafta yaptrlmtr: Hakimiyet Jandarmanndr... Bunu gzmzle gryoruz. Fakat bir gn, sahtekrl sevmiyen bir el, her iki levha veya yaftay alp da tersine evirecek olursa grlr ki, her ikisinin de arkasnda daha iri ve hakiki harflerle yazlan ve asl olan ey udur: Hakimiyet Burjuvazinindir. Bunun yle oluu, Trk burjuvazisinin orada henz aldatabildii alkan Trk ktleleri, ksmen millet demogojjsi ile (...) 71 uysallatrabilmesi; burada (yani arkta) ise Krtl Trk milleti yapmann mknszl yznden soygununu, dpedz ve aka srf sng kuvvetine dayanarak yapmaa mecbur tutulmas yzndendir. 1931 sonlarna doru, dekoratif srtnda Firenk devlet adamlarna jnahsusluk bulunan Dahiliye Vekili kr Kaya bey ark vilayetlerinde tefti seyahatine karken, okuyoruz: Tefti seyahati mutad olan turlardan biridir. Bununla beraber, hvalinin hususiyeti, daimi surette endieyi mucib olan (gerektiren y.n.) o havalide tabii vaziyetin avdeti hakknda yakndan bir kanaat husulne medr olacaktr. (Cumhuriyet 27.10.1931) Siyasette bir havalinin hususiyeti daimi surette endie-i mucib niin olur?.. O havalideki insan kitlelerinin tmn saran derin bir honutsuzluk bulunduu iin... On senelik Cumhuriyet rejimine ramen, Trk burjuvazisi neden hl daimi surette en95 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

91

die zeredir... Nasl oluyor da derin honutsuzluu bertaraf edilmedi? Orada tabii vaziyet avdetine kanaat getiremedi? Trk burjuvazisini o havalide skan nedir?.. Yukarda aratrdk, orada bir Krt milliyeti var. Bu milliyet esas itibar ile geni kyl tabakalarnn kurtulu hamlesine vurulan darbelerle, her gn (...) 72 meselenin milliyet ve onun da balca kyl meselesi olduu anlaldktan sonra, sra bu lkenin endie-i mucib olan hususiyetini grmee ve Trk burjuvazisinin burada belirli tabii vaziyetin avdeti hakknda ne yaptn anlamaa gelir. Bir daha, eyleri adlarla aralm: Trk burjuvazisi, bir zamanlar iln ettii gibi Krt milletini karde mi sayyor; yoksa ona en berbad smrge usullerini mi tatbik ediyor?.. Yukardan beri olan szn gelii, ikinci kk syler. u halde, bugn Krdistan'da smrge usllerinin tatbik edildiini nelerden anlyabi. liriz?.. Balca u noktadan: 1 Aalkla uzlamas; 2 ktisadi metodlar; 3 Siyas metodlar...

AALIKLA UZLAMA
Avrupa kapitalistleri, geri ark memleketlerine saldrdklar zaman, oradaki byk derebey saltanatlarn tahrip ve yama etmilerdi. Bugnk emperyalizm devrinin kapitalizmi, eskiden tahrip ede ede, (...) 73 ufalad derebeylik stnde bugn yeni bir saltanat kurmaktadr. Bu saltanat Finans-Kapitalin derebey metbluu tacile talan demektir. Gerekten bugn, Avrupa emperyalistlerinin smrge siyasetlerindeki idare tarzlar, yerli derebeylerile e! ele vermekle vasflanr. Son demine gelen her snf gibi, kapitalizm de mazide yapacak tutanak arar. Faraza Hindistan smrgesinde topraktan intifa ve istifade hakk derebey devletinin tekelindedir. Ana vatan sermayesine, arazi vergisi yerine senelik Redevance veren zemindar lar veya Talukdarlardr. ran, Fas, Msr vesairede emperyalizm, koca arazi sahiplerinin yerli tekilatlarm kullanaraktan
100 101 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). iki kelime o k u n a m a d (y.n.). \

92

arazi iradn yakalar. te taraftan en ilkel yaama vastalarndan mahrum kalan alkan kyllk a ve aylak geni bir kr nfusu halindedir, Memlekette tek tk ve serpik bir halde bulunan yerli sanayiler, fazla kr nfusunu ememez ve bu Afus g edecek, yerinden kprdayacak halde deildir. O zaman alkan smrge kyll zemlndarlarn ebedi serileri, toprak-bendleri, paryalar haline gelirler. u halde, bir memlekette yabanc kapitalizmin yerli derebeylik ve artklar ile el ele vermesi, bir kelime ile o memleketin smrgelemesi demektir. ark vilayetlerinde, Trk burjuvazisi ile Krt aal arasnda bir uzlama ve elbirlii var m? Var. Bunu u bakmdan ksaca gzden geirmek kfidir: 1 Arazi meselesi; 2 dare; 3 Mahkeme... 1 ARAZ MESELES: Trk burjuvazi tm Trkiye hakknda olduu gibi, ark kyls iin de toprak vaadinde bulundu. eyh Sait isyan zerine, Krt aalarndan bir ksmn garp vilayetlerinde gezmee gtrd zaman, Krt kyll o halka has olan tabii ve devrimci evki ile aalarn topraklarna sessizce vaziyet etmee balad. Krdistan kyllnn bu hali, adeta bir an iin topra ahsi mlk olmaktan kartmlar gibiydi. Halbuki Kemalist burjuvazinin maksad, byle korkun bir manzaraya seyirci kalmak deildi. Esasen aa nfusunun krlmaa yz tutmas halk arasnda her trl zulme kar bir ayaklanma istidad da peyda edebilirdi. Derhal aalar yerlerine dndrldler. Ve o zaman Kyllere Armaan risaleciinde baz burjuva eli kalem tutanlarnn yazmaktan saknamadklar facialar fasl balad. Mamafih, Kemalist burjuvazi bir kere naslsa bozutuu aala kar Krdistan'da kendini tutacak unsurlar yaratmak lzumunu hissetti. skn siyaseti yetemezdi. Kylye toprak en parlak bir yem borusu olabilirdi. Ve boru alnd. Birinci sahne. Burjuvazi hesaplamtr. Krdistan aalarn modern arazi sahipleri ve tefeci sermayedarlar haline getirecek, Mesel Fransa: 1902 senesi 5.702.752 kyl ailesi iinde 300 hektardan fazla topra olan en byk arazi sahipleri 4280 kii kadard. Burjuvazi de byk arazi sahipleri iin aa yukar bu 93

oran kfi grd: Mesel 3010 dnm (334 ksur hektarlk) arazi Krt bey ve aalarna braklacak, aalarn fazla arazileri hkmetin garantisi altnda, topraksz kylye zrnk para, satlacak. Kemalist burjuvazi bunu ciddi bir plan dahilinde deil, en ziyade kuvvetini hissettirecei tek tk mntkalarda, yle bir deneme tarznda yapmaa teebbs etti. Faraza kaymakam ile mfetti-i umumi yaveri kye giderek bir iln verdi. Marabalar ya toprak satin aln, yahut sizi sreceiz!. lk bakta dehetli halk gzken bu ilann, biraz dnne, ne pis ve zalim bir burjuva metodu olduu kolayca anlalabilir. Burjuvazi, bir zaman gezmee gtrd aal tekrar, hem bu sefer daha tehlikeli ve fena olarak kylnn bana musallat ediyor. Onunla siyas ve idar sahada birleiyor. Sonra kylye dnp: aadan korkmayn, satt topraklar satn aln diyor. Fakat aa uzun sz sevmez. Ksaca haber verir: benim topram ylan kemiidir, yiyenin boaznda kalr. Kyl, hereye razdr, tek bir avu topra olsun... Aaya u teklifi yapar: hkmete vereceim 20 senelik taksidi 5 senede deyelim, geri kalan 15 senede ayn taksitleri bir daha aaya deyelim... Fakat burada henz nazariyat safhasndayz. kinci Sahne: Jandarma yzbas ile ktip efendi kayt ve tescil muamelelerini yapmak ve kylye arazi datmak zere gelirler. Ktip efendi zaten aann amcazadedir. Aann evine konuklatlr. Bir kuzu dolmas ziyafetinde arazi taksim edilir: a) Aann alaca (3010) dnm yerine (30.100) dnm ayrlr (defterde yazan 3 bindir, ama ketim (saklanan) toprak bunun on misli fazladr) b) Aann btn silsilesi kars, kardei, olu, kz, ksra... Ayrca birer tapu ile bu taksimden hisselerini alrlar. yle ya : aann yalnz ahsna 3 bin dnm deil mi idi? c) Aann topraklarlar o kadar genitir ki, bu taksimden sonra da satla karlacak, zaten aann da pek iine yaramyan, en orandan bir miktor toprak kalmtr. te kylye datlacak [yani para ile satlacak] toprak budur. Bu toprak satlr. Ama kime : evvel aann adamlarna... Yani gene aaya... Artk btn taksimattan sonra da. daha bir ksmck toprak kaldysa, yu94

kardaki tehditlere ramen, gz kararm kyllere nihayet satlr... Ameliyata girdik... Ve Kemalist devlet cihaz ile Krdistan aaln, ziyafet sofrasnn banda kucak, kucaa toprak inklb yaparlarken buluyoruz. nc Sahne: Aann amcazadesi, her topraksz kylye 50 dnm yazar fakat kylye verilen hakiki tarla 30 dnm gemez. Aa yalnz burada % 40 ilk apulunu, Kemalsit devlet cihaz sayesinde yapmtr. Mamafih kyl buna da razdr. Karl 20 senede mrekkep faiz usl ile denecek. Bir kylnn vasati ne vereceini hesaplyalm: 8 lira devlete vergi (bu ite devletin gayesi de bu... nk bunu aadan alamyordu) + 12 lira da aaya arazi paras = 20 lira nakden denecek. Budayn okkasn 2 kurua satabilen bahtiyar. Bir kylnn bu paray bulabilmesi iin demek bin okka rn elde etmesi lzmdr. 1931 senesi Diyarbakr numune iftliinde ortalama bir dnmden (67) kilo rn alnyordu (52,32 okka). Bizim kylmz ortalama 50 okka dnmden alrsa, 30 dnmden 1500 okka buday rn alacak demektir. imdi bir baka hesaba geelim : malm. Aar 4-5 senedir mlgadr. Bu mesele hakknda bir Krdistan kyls ile Kemalist hakim arasnda yle bir konuma geer: Hakim: Aann Aarn niin veriyorsunuz? Meclisi idare karar var, % 2 den fazla vermeyin!.. Kyl: yle ama... O ehir etrafndaki kyler iin... Bizimi kyde olmaz... Kyde olan udur: kyl Aar olarak 1,25/10 + noksan ard 2/10 + tohum 3/10 = 6,25/10 rn, yani yukardaki 1500 okka budayn 937,5 okkasn bu yere yatracak, elinde kalan 562,5 okkadr. Bunu yesin mi satsn m?.. Toprak alan kylnn tam 50 dnm de olsa ve 50 sinden de buday alsa ve rn hibir kaza belaya uramadan tam verimle hasad edilse 2500 okka eder. Bunun 1537,5 okkasndan geri kalan tam 1000 kilo buday bile olmayacak. Vergi ile arazi taksidini vermek iin bu buday satabilirse, ne yiyecek? Nihayet yalvara yakara topran aaya satmyacak, yahut brakp bir tarafa kamyacak m?.. 95

Drdnc Sahne: Bir aa, u maskara arazi tevziini tasdik eden muhtarn, u kadar bin liralk harmann yaktrr. Cumhuriyet burjuva adaletini istedii vicdan ve madd, btn subut ve kanaat unsurlarn bir rpda hazr ediveren aa, ayni muhtar hrszlk suu ile de ayrca 5 gnlk yerdeki hapishaneye iletir iletmez, o zamana kadar toprak alma merasimini bekleyen btn kyller Ktib-i Adldeki mukaveleyi imzalamaa gitmekten vazgeerler: Aann topra hakikaten ylan kemiidir. Kylnn de boaznda kalmtr. Mamafih adalet yerini bulmutur: Kemalizmin kylye arazi tevzi ettiinin delilini mi istiyorsunuz? Btn ismi Ktib-i Adl defterine gemi olan kyller her sene muntazaman: 20 lira arazi iin veriyorlar. Hem de bu toprak kendisinin deil... kema-fis- sabk (eskisi gibi y.n.) bilfiil aanndr. Topra benimsemek cr'etini gsteren tek tk kstahlara gelince : bir gece aann adamlar tarafndan evlerinde baslr, bir ka kadn ve ocuk ls (...) 74 btn erkekler yaral der ve olanca mallar yama edip gtrlr... Yine hem de, ortada ne ahit var ne de ispat!.. Ezeli Sahne: Kapitalist, sermaye biriktiriinde ne kadar doymazsa, aa da toprak hrsnda o kadar hudutsuzdur. Kemalist burjuvazi, basma kalp hlyalarna devam ede dursun, aa doymak nedir bilmez genileme hrsn muhtelif kanallardan tatmine urar, Bunun iin iki yol vardr: 1 Feodal usulleri: (...) 75 srterek tarla almak : bir kyde evvelce hepsi hepsi 42 tarla varken, sonradan aann 105 tarlas meydana gelir. Aa (...) 76 bir topraa gz m dikti; o topraklar zerindeki kylleri birbirlerine drr; arada birisi vurulur, tekisi katil sfat ile Kemalist adaletin penesine... Kurtulmasnn bir tek yolu var: Topran aaya devretmek suretile, onun hazrlataca muhtelif ihtiyar heyeti ilmhaberleri, uydurma jandarma zabt varakalar ve yalanc ahitlerle kurtulmak. Arazi aann elindedir. Dnyada aann bilmedii ve bulmad hile-i eriyye mi yoktur!.. Mesel falan suyun kysnda,
100 101 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). iki k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). \

96

bir kylcn ecdadnn ecdadndan kalma aalk, bereketli bir ba var. Hudutlar yllardan beri malum... Bir gece aann adamlar, baa girerler. Btn asmalar yere kadar kklerinden yolunur. Peinden topran zerinden bir srg geirilir. Ertesi gn bakan, orada dn aalk mamur bir ban'mevcud olduuna dair bir iz bile gremez. Aa topraa arpa ektirmitir. Snrlar, aann topra ile kaynamtr. Artk eski ba sahibi, eceline susad ise trtllara arzuhal vermee gitsin. 2 Kapitalist usuller: Merutiyet burjuvazisinin Ermeni talanndan beri yeni usuller, srf krtasiyeci metodlar meydana gelmitir. Tapu memurlar aann ya hsm akrabalar, yahut ta adamdir. Ermeniler kesilirken hkmetin mttefiki olan aalar, derhal mevcut btn Ermeni mallarn besbedavadan zerlerine yazdrvermilerdi. Hl bugn ark vilyetlerinde birka metruke veya emvali metruke (terkedilmi mlkler y n.) denilen Fikret'in tabiri ile han- yama: yama sofras vardr. Her gn biraz kabaran aa bnlar bir slub-u hakimaneyle snrlar iine alr. Byle yapamazsa, Kemalizm tarafndan aaya eksiltme ile mzayedeye karlr. Metrukenin stnde senelerden beri yerlemi, ev, ba, bahe yapm, tarla am fakir ve alkan kyller doludur. Onlarn ruhu bile duymadan emvali metruke, yok pahasna aann mal oluverir. Bundan da mrleri var! Bir kyde Trke bilen stanbul kaldrm inemi ve ilh. evsafta yeni bir aa trer. Bir gn bu yeni aa, karakol kumandan ve iki sngl jandarma i!e gelir, hi bir-eyden -haberi olmayan gzelce bir tarlann evvel sahibi kylye : k! der.. Bre aman... Kyl niin kacan sorar: aa elinde o arazinin kendisine, u hi bir eyden haberi olmayan sahibi tarafndan satldn, btn-kanuni vesaik ve yollar ile ispat eder. Deliller, aalayan kylnn suratna arptr. aresiz, kyl vilyete koar. Tapu memuru, her eyin kanuni cereyan ettiini ve muamelenin tamam olduunu bildirir... Ve sonra, aliba epice acd iin, kylnn kulana fsldar: Bu muamelelerin sahte olduunu biz de biliyoruz ama, ne are herif bir kere ahit ispat bulup mahkemede hak kazanm... Sonra valiye hull etmi... Sizi kim dinleyecek... Hi yorulmayn... Ve kyl, son metelii 97

ile ald silaha sarlarak daa kar. Q zaman Kemallzmden u unvan kazapr: canavar aki!.. Tarih nasl bir tekerrr olmasn! Senelerden beri Kemalizmin kylye arazi tevzi ettii bir mntkadan bakn ne ho sedalar geliyor: Palu'da halk kitleleri, byk arazi ve emlak sahipleri namna almaktadr. Hkmetin son zamanlardaki mehur faaliyeti; bey ve aa yetitirmeye msait bir anormal tasarruf usulu yerine ok makul tedbirlerin1 tatbikini kolaylatrmtr. Bu suretle halk aa ve beyden kurtulunca toprak ve sahibi oiunca-hkmete kar fedakrl arttrm olacaktr. [Mamafih 1928-1929 dan beri be senedir, Kemalizmin gya toprak meselesi ile urat bu yerde, szn sonu yle gelir.] Palu kasabas halkndan, hi kimse yoktur ki bir ky sahibi olmasn. En mhim arazi ve emlak Cemit beyin ahfadndan olan beylerin elindedir. (B. Turgud: eyh Sait ve ark derebeyliinin beldesi olan Palu'nun tarihesi, Son Posta'1.11.1933), II DARE: Yukardaki arazi meselesi, sistem olarak Kemalizm ile Krt aal arasndaki konspiratr uzlamann derecesini ve derinliini kfi derecede gsterir. Bu kere vak'alar ufak memurlarn suistimali saymak da safdilliin daniskas olur. Esas itibarile bu mesele yle konulabilir: Uluslararas burjuvazi, burjuva devriminin bir paras ve zarureti olduu halde arazi mlkiyetini kaldrarak topra millletiremedi ve alkan snflarn artk-deerlerini byk irad arazi sahipleri ile paylamaa raz oldu : tek, ahsi mlkiyetin kudsiyetine, mbarekliine toz konrhasn diye. Bizim mill burjuvazi, yani Kemalizm de, ikide birde hrlat ve tepitii ark derebeyliini, btn gsterilerine ve prestijini muhafaza zaruretine ramen, (,..)76 mazlm Krt kyllnn ek-rnlerini ark aalar ve beylerile paylamaa mecbur kald: tek, kapitalizm ncesi ilikilerden kurtulacak olan ark vilyetlerinde herhangi mill bir hareket olmasn diye... [Meselenin, iyz bu olunca. ark aal ile Kemalist burjuvazinin sarmadolalnda anlalmayacak hibir ey yoktur. Nitekim Kemalist devlet cihaznn en kk ms95 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

98

dahdeminden, en byk erknna kadar, aalkla yaplan kompromide eit eit kahramanlara rast gelmek iin ark vilyetlerini bilenlerle iki kelime konumak kfidir. O zaman renilir ki, bir haraca kta, btn kylnn evindeki uval sicimine kadar derleyip toplayarak konana getiren ve kylnn getirdii yalar iin kp mp yetmeyince bir bina kadar satan hazineler yap an Erzincanl Mustafa aa, Kemalist devlet cihaznn en nemli rkn (temel direi y.n.) olan smet Paa'y oluna kirve etmitir!.. Aalar 1927 denberi fakir Krt halk stndeki hakimiyetlerini yeni usllerle baarmaa bladlar. Yine eskisi gibi silahl adamlar var, fakat jandarma karakollar ile de gayet sk, hususi ve yar-resm balar vardr. Bu silah fark bakmndan byle... Fakat kylye kar aalar Byk Millet Meclisine kadar etkili olmay bilirler ve btn burjuva devlet cihazna entegre olmulardr, imdi Krt aalar da birok ilerini Trk tefecisi gibi, Kemalist devletini maa gibi kullanarak becermee yava yava alyor. Tabii karlk olarak, Kemalizm de, bir ok ilerini aann himmeti ile baarr. Geri ara ra husule gelen ekinilmez arpmalarda sk sk gen jandarmalar harcanr. Ama buna karlk da, cumhuriyet hkmeti eline den aalar epey* ce saar. Kapitalizm dzeninde, ayn zmre kapitalistler arasnda bile olabilen bu gibi rekabet kabilinden vukuat bir tarafa braklrsa, her trl tezatlarile birlikte ark aal ve Kemalizm ayn ip stnde oynayan iki ca'nbazdr. Unutmamal ki, bu anlamada beraberlik ayn snflarn zmreleri arasnda deil; birbirine olduka zt iki ayr snf arasndadr." Onun iin, bugnk Trkiye ile Yunanistan dostluuna, Trk (...) 77 kardeliine benzer. Basit uyumalardan fazlas, bu beraberlikten beklenemez. Ama tam birlik yoktur diye, bir kompromi de Voktur denemez. Aalkla Kemalizm arasndaki kompromi, ister dosta ister dmanca olsun vardr. Misl: Genel olarak idarede: Beyleri en ok kukulandran ey halkn hkmetle temas etmesidir. Bu temas menetmek iin
95 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

99

de Roma iin dedii gibi, (...) 82 talan edilecek bir ey bulmakszn talan yaplamaz. Zaten airetler en ziyade birbirlerini talan ederler. Srf talanla geinen milyon nfusu tavir etmek, hem aann, hem (Cemalizmin ayr ayr talan ettii alkan Krt miriyvolarn Bankasnn hissedarlar yerine koymaktan farkl mdr? Onun iin Krtlerin yalnz ldrmek ve rast gelen ky, esnaf kervan soymak ile deil, belki maraba olarak beye hara, Kemalizme vergi vermekten can kncaya kadar almakla geindiini hatrdan karmak iin cumhuriyet burjuvazisinin tayin ettii mebus olmak lzmdr. Burada doru sylenen cihet, Krt fukarasnn, apul edilen eylerin hepsini gtr (mernmine, eyhe, seyide) ddr... Lkin mesele burackta ve bylece bitmez. Talan tekilatlandran aadr. Kolba larn emrinde hareket eden birer kol ile yollar kestirir. Davarlar evirtir ve ilh... Talandan gelen metalarn gayet cz'i bir ksmn kolbaya, bir iki taltif kelimesini de adamlarna balar. Geri kalan eyann apice bir ksmn yksek mlkiye ve jandarma memurlarna ayrr. Aalarla kaymikayimin arasndaki mektuplamalara bir gz atan, ok kere Kemalist devlet cihazla aalk arasndaki sk dayanma ve hususileme derecesi karsnda gzlerine inanamaz. Baz mektuplarnda kaymikayim, aaya ard koyunlar kendisine gnderirse, imdiye kadar olduu gibi meseleyi kapatacan, yoksa bu sefer iin pek aa kmas hasabile fena edeceini bildirir. Bu gibi omuzdalklar, talan yapan aadan daha baskn birisine ait mallar iin yazya dklr. III BURJUVA ADALET: Cumhuriyet devrinde Karagzle Hacivat heyetine, sokulan o Lanifrel, o millet namna icra kaza eden hakim, garp vilayetlerinde olduka perde kurup, em'a yakar ve bu perdenin arkasnda oynarlar. ark vilayetlerinde ne perde ve ne em'aya hacet yoktur. Geri heybetleri orada da zll-u hayal: hayal glgesi ahslardan farkszdr. Ama oyuniar, garp vilayetlerinin komnist mahkemelerinden farkszcasna ve hatta ona ta kartrcasna, ve ortaoyunuvari per95 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

102

desiz merdesizdir. Burjuva adaleti, dnyann pek az yerinde, K r distan'da olduu kadar (...) 83 ve maskesiz srtr. Kemalist burjuvazi ark vilayetlerinde yalnz subaylarna gvenir. nk orada fiilen hakim kuvvet jandarma ve askerdir. Fakat bu asker ve jandarma ile adalet arasnda su szdrmaz bir emek beraberlii var (,..)84 Aal devrimci metodlarla yok edemeyeciini ve yok etmek istemediini hisseden Kemalizm, o kendililndenci ve uursuz burjuva mukadderatl ile ark vilayetlerinin geleceini, kendisinin de pek iyi anlyamad, fakat akntya kaplmcasna uymaa mecbur olduu bir tedrici tekaml siyasetine bel balam, grmekten- holanmyor. te arkl vilayetlerinin adaleti bu burjuva tedrici tekml clnn tam ete kemie brndr. Aal asla rktmeden eritmek! Bu vazife jandarma ile adalet arasnda leilmitir... Adaletin bu z rol, onu bazen mukaddes kitaplarda tasvir edilen Allah kadar mutlak selhiyetli, bazan da leblebicinin ra yahut aann kelolan veya lokanta garsonu kadar emre amade klar. Aaln lyseblii He kapitalizmin idare-i maslahatl Kemalist adaletin karakteristiidir. Belli baz hudutlar dahilinde, nasl adamlarna dayanan derebey, baka hibir kuvvet ve mesuliyetten korkmakszn dilediini yaparsa, erlerine emir veren subay, mbairlerine hkm ki diyen hakim burjuvaziye kar hibir hesap verme mes'uliyeti olmad nisbette, lysel amma yefal (yaptklarndan dolay sorguya suale-uramyan: Allah y , n . ) dir. Hak kuvvetindir kavramnn ne olduunu gz ile grmek ve eli ile tutmak isteyen, ark vilayetlerine gitsin. Orada yle hakkm diye haykran aalar vardr ki, gzlerinin madeni parltsnda, bu hakknn adalet huzurunda ka altna alnp satldn renmekten daha kolay hibir ey yoktur. Onun iin burada hakkm var diye barabilen mutlaka kuvvetli saylr; ve hakl deil, kuvvetli olduunu zan ile hrmet grr. ta bu eit bir adaletin, fakir
100 101 iki Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). \

Krditan halk ile temasa

103

geii cidden ackldr. ark vilayetleri mecburi hizmeti zarfnda, emekliliinin temin edemeyecei bir dnyalk tedarikini gaye bilen Kemalist adalet temsilciler ile bukalemun gibi her devrin rengine girmekte ve her eit soyguna uymakta emsalsiz olan derebeylik, hem ye hem yedir iarle bir kerre elele verdiler mi idi, artk Krt fukarasnn bana gelen dnlsn... Tekilat Esasiye (Anayasa y.n.) nin menettii ikence, eziyet, angarya Krdistan halknn uradklar yannda pek hafif tabirlerdir. ark vilayetlerinde burjuva adaletinin hummal faaliyeti hakknda bir fikir edinmek iin, u iki enteresan vak'ay biraz dnmek kfidir. 1 1933 senesi balarnda bir stanbul akam gazetesi, stanbul'da her bin nfusa bir avukat dtn yazyordu. Halbuki ark vilayetlerinin merkez kazalarnda biz diyelim her yz, siz deyin her on kiiye (...) 85 bir avukat bulunabilir. Orada yle ehirler vardr ki, (...) 86 mevcud dkknlarn yars avukat ve arzuhalci dkkndr. Bunlarn ticareti adalet alm-satmdr. 2 Dil devrimcileri ne kadar sevinseler yeridir.- Krdistan halk adaletin resm dili sayesinde epey Trke renmidirler. Fakat krt kylsnn rendii Trke, inn gldrmekle alatmak arasnda -akn brakacak derecede ibret paralaycdr. Halkn en ok bildii malumat ve Trke hep adliye hiyleleri, mahkeme oyunlar ve adliyeci deyim ve terimleridir. Trk'e su ve ekmek istemesini bile bilmeyen yle kyller vardr ki: Merkunun laporunda darp sri mare ve ilh. (merkumun raporunda zarp iareti mahadem demekti) tarznda size bir mahkeme zabtlarnn btn cmlelerini tekrarlayabilirler. Bu iddetli adalet vetiresi, bu Kemalist adliye deirmeni hava iin dnmyor. Krdistan fakir halknn kemiklerini tyor. Bir kac rnek: (,..)87 kyl aadan 3000 kuru senet ile dn alr. 1000 kuruunu arada der. Tam rn zamannda aa 2000
85 86 87 Bir kelime o k u n a m a d Bir kelime o k u n a m a d ki kelime o k u n a m a d (y.n.). (y.n.). (y.n.).

104

kuruunu ister, halbuki kyl hemen o dakika deyecek vaziyette deil. Aa, kylye ceza olarak, bu sefer nce ald 1000 kuruu da inkr ederek nk aa kyly her kaza balar, ama kyl aadan verdii 1000 kurua mukabil imza isteyemez, aa iin bu hakarettir! icraya 3000 kuru alacakl gibi mracat eder. Meseleye ahit var ama, kim aann aleyhinde ahitlik edebilir? Zaten kyl kendini toplamaa vakit bulamadan adalet tarladaki mahsule haciz koymutur bile... Derebey: Herhangi bir iden ierledii kylnn tarlasn, aa sktrtr ve adamlarna kendi tohumlarn attrr. A kalan kyl aay ikyet etmeyi gze alacak babayiitlerden ise bir istida ile kaza mahkemesine bavurur. Ka istida verirse hepsi de sistematlkman kaybolur. nk mahkeme bakatibi aann akrabasdr, savc gizli ve sadk ahbabdr. Aradan seneler geer bir tek yurdundan olan kyl, oldu olacak, bari aaya bir ey yapabilir miyim diye tekrar bir mracaat yapar... Fakat ge kaldn Tatar aas: sene evvel- olan vak'a, son tecil kanunu mucibine keenlem yekndur! Kemalist adaletle u kadar madeni altna uyuan aa, herhangi kyly istedii gibi mahkum veya beraat ettirmek iktidarndadr. sterse beraat ettirir: aann kardei veya damad hakimlere bir ziyafet eker. Yahut bir gece savc beyi evinde mahsusen ziyarette bulunur. Filn adam bana balayn! dedi mi, maznun veya mevkufun suu hakknda kanaat- vicdaniye hasl olmas imkn yoktur. Ufak bir formalite hazrlndan sonra, su sabit olmadndan ad geenin beraatine gidilir. ster mahkm ettirir: Bey bizim beyimiz olmazsa hatrmz kim sorar? Eize kim sahip olur! Elimizden bir kaza karsa bize kim arka kar. (Yusuf Mazhar, Cumhuriyet 20.7.1930) ark vilayetlerinde ahitlik, para akesi 5 mecidiyeden 15 mecidiyeye kadar deien alnr satlr bir metadr. Davasnn crm bilir! Aann emrinden az bir saptma, fakir Krt kyls iin lmlerden lm beenmeyi icap ettirir. Bir hrszlk, bir yaralama, bir katil ve ilh. isnatlar, olmam suu iki kere iki drt edercesine, Cumhuriyette burjuva adaletinin diledii a^ hit ve ispatlarile birlikte hazrlanverir. Ertesi gn jandarma onbas lzm gelen zabt varakasn tanzim eder. Aann muhtar 105

ve idare heyeti iln ilmhaberlerini mhrler ve arabuk cumhuriyet savcsnn tevkif mzekkeresi kesilir. Aylarca mevkufiyet ve yllarca mahkmiyet elde bir... Bu (Kemalizm + aalk) ittifak karsnda Krdistan kyls, burjuva kaldrm airlerinin ve satlk basnn yazarlarnn beceremedikleri edebiyatlar yaratr: Yoncam damma kaldrsam, oluum ocuumla yaklacam bilirim (iyi anlatmyor: Hkmete satlan bir topran yoncasn bien miriyvo) Tarlada braktm, cayr cayr yakld. Kime ikyet edersin... Aa, marabann kpei demirimi yedi dese, inanrlar. Biz aann kpei ekmeimizi, pekmezimizi, etimizi yedi aman desek; yalan sylyorsunuz aann kpei toktur cevabn verirler... te Kemalist adaletin Krt kyls az ile tasviri: adalet madem kylnn aaya ait demiri yediini kabul eder. nk aa bu yalann mecidiyelerle tuttuu ahitlere ispat ettirtecek kanun yollarn elinde tutar... Aa kylnn marabaya ait ekmei yiyebileceini iitmek bile istemez... Marabann btn dualar adalet nazarnda : kul mcerret kalr.* Yalnz bu adalet sermayesi faslnda sermayedar Kemalizm aal kullanaym derken, aalk Kemalizmi yle bir kullanr ki, adalet hanmefendi, Galata yosmasnn vizitesi en aalklarndan da aa der. Mesel : aa dmann erisine (silahl adamna) vurdurur. Dman da bir aa ise arayan vardr. u halde adalet gayrete gelecektir.. Kim vurdu? Aann adamlarndan biri... Hangisi olduunu bir aa bir de vurann kendisi (ve tahminen kylnn tabiriyle bir de Allah) bilir. Onba ile aa zabt varakasnda mutabk kalrlar. Aa her gn srtnda sadist zevkini sopa ile tatmin ettii miriyvo larndan en apaln jandarmaya ve pene-i adalete teslim eder. Memo yerine Azzo'y tevkif ettirtir. nk Memo yine yarn, brgnk talanda
* Bilmem burjuva cumhuriyetinin hangi kanununun hangi maddesinde yazldr veya yazl deildir... Yalnz her ark vilayetinin, her Krt fakirinin kulanda kpe gibi tad bir su vardr: makamat igal suu! Bir maraba, herhangi suretle verdii istidalarn yrmediini, davalarnn adalet nnde kaybedildiini ve ilh grdkten sonra hl inat eder. ayak direr ve ikyetine devam ederse derhal, makamat igal suu ile taht- tevkif (gz altna y.n.) alnr... Sk ise ikyet et!

106

veya dmanla kavgada eli silah tutar bir kuvvettir, Azzo ise insanl inene inene topran demirba bir davar halinde hayvanlatrlm saysz miriyvolardan biridir. Azzo adaletin cbbeli ve klahl huzurunda maher gnnn terazisini ve zebanilerini grm gibi ne diyeceini oktan armtr. Sorulan eylere ya glmek ya alamakla cevap verir. Bereket pek de akl yerinde grlmedii iin Azzo mahkm edilemez. O zaman aa bir tala bir ok kular vurmutur: En kt miriyvosunu bile kayp etmedikten baka, i-..) 88 gme getirmi, erisini cezadan kurtarm ve Kemalizm sayesinde nfuzunu iki kat etmitir. Yok mahkeme bir grubu mahkm ederse, adam sende gnde be alt fert baka airetlerden kap aann himayesine snmyor mu? Aasna feda olsun kuzular... Kuzularn parasn verdi aa!..

*
Bu ksa izahattan kolayca anlalabilir ki, ark vilayetlerinde aann btn erkan ile mevcut olmas ve yeni artlara adapte olmakl, yeni soygun usullerini talim etmekten baka bir deiiklik tanmamas ancak Kemalizmin silahl silahsz yardm ve elbirlii sayesindedir. Bilinemez belki Kemalizmin ark vilayetlerinde mevcut olmas da karlk olarak ancak aaln silahl ve silahsz yardm ve elbirlii sayesindedir. nk marabalar ve (...) 89 kyller arasnda aaya veya beye kar tepremek isteyen en ufak bir "hareket zerine aa derhal kazay, vilayeti hatta daha sonra Byk Millet Meclisini haberdar eder. Kyl isyan teebbsndedir. O zaman tekmil jandarmalar, civar askeri kol, lar, tayyareler kprdamak isteyen kyll olduu yerde dondurur. Hkmete kar koymak istidadn gsteren herhangi bir isyan hareketinde derhal Kemalizmden maa alan sadk aalarla milis muvvetleri mazlum Krt halknn etrafn sarar. Kemalizm tam name-i hazreti ehriyarna mevlt okutarak halk hareketi kkrtmaa kalkt zaman bu irticai besleyiini alkan Trk kylsnn dindarlna ykledii gibi, Krdistan'100 101 Bir kelime o k u n a m a d iki kelime o k u n a m a d (y.n.). (y.n.). \

107

da aalkla ve kylerle zmni ittifakn da ark vilayetleri nfusunun mrteciliiyle izah etmekten holanr. Hakikatte Kemalizm istikll harbi srasnda nasl geni ve demokratik bir kylC hareketinden korktuu iin hilafeti sonuna kadar (...) 90 bizzal kendisi ekilip gidinceye kadar halka kar bir kalkan gibi kullandysa, tpk ylece bugn de Krdistan'da gene geni ve demokratik bir kyl hareketinin varabilecei merhalelerden d atlad iin, Krdistan fakir halkna kar aal ve beylii kalkan gibi kullanyor ve Krtln derebeyce paralanndan sermayedar hakimiyeti apulu namna usuz bucaksz bir zevkle hazzediyor. Krt fakir halk da Kemalizmin her gn srtnda oynyan satr ile pratik bir suretle retmitir ki Kemalizm ark vilayetlerinde derebey ve derebey (...) 91 ile mttefiktir. Onun iin cumhuriyet burjuvazisinin ara sra krs yksekliinden derebeylie kar szde savurduu palavralara asla kulak asmyor. Aala kar mcadeleye getii gn karsnda btn yrtcl ile Kemalist devlet cihazn bulacan biliyor. nn iin aal kaldraym derken daha zalim ve katmerli bir uuruma yuvarlanmak tehlikesine dmekten korkar (...) 92 Zikri geen burjuva muharriri bile bir yerde bunu olduka sarih bir surette yle itiraf ediyor: Bu sahada yaayan halkn geirdikleri hayattan daha emin, daha mesut bir hayat mevcut olabileceine inanmadklar phesizdir! Onlarda yle bir Kanaat vardr Dimyat'a pirince giderken evdeki bulgurdan olmakdan [Yani aadan kurtulaym derken, hem aa hem sermayenin tuzana uramaktan] korkarlar. (Yusuf Mazhar; Cumhuriyet: 12.7.1930) Ayn muharrir bu hissi, bu kanaati eski devirlerin dourduunu sylyor ve Cumhuriyet'te tashih edecektir diyor. Amma buraya kadar olan misaller ve izahlarmz bile burjuva Cumhuriyetinin bu delaletleri ne dereceye kadar ve nasl tashih ettiini kfi derecede gstermez mi?
85 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). 86 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). 87 ki kelime o k u n a m a d (y.n.).

108

KTSAD SMR
ark vilayetleri meyva (zm ve kays ilh.), hayvani rnler (ya, st, deri, yn), Notlu rnler (pirin, patates ve ilh.) ce, bereketli zira bir mntkadr. Bugn tabii iktisadiyatn, buradaki geniliine delalet edecek surette hemen her vilayette pamuk ve kenevir yetiir. Mamafih baz mntkalarnda ttn ve afyon, hatt incir, zeytin ve kereste de pazara kabilir. Fakat ark vilayetlerinin smrge iktisadiyatna bilhassa elverili olan varl, zengin ilk madde kaynaklaryla dopdolu oluudur. Yeraltnda gml duran cevherler arasnda (kurun, gml kurun, demir ve kkrt) gibi Trkiye'nin baka yerlerinde bulunanlarndan baka, o kadar sk raslanlamayan (inko, krmz boya, tuz, ap, snger ta) gibi madenler hesaba katlacak zenginliklerdir. Ama ark vilayetlerinde zellikle modern sanayide (...) 93 buhrana ramen nemlerini ve pazardaki deerlerini kolay kolay kaybetmiyen (bakr, manganez, kalay) ile (altn, gm) gibi kymetli madenlerin, zellikle (kmr, petrol) adl enerji kaynaklaryla yan yana duruu, bu mntkadaki ilk madde hazinelerinin mnasn bsbtn canlandrr. ark vilayetlerinin iktisad bakmdan zerinde durulacak bir nc vasf, bol ieli kayna olabiliidir. Bu mntkalarn iktisad gereine ramen nfus hayatiyeti, tarihi amillerle nisbi bir kudret gsterir. Bunu anlamak iin, ark vilayetlerile Garb vilayetleri arasnda doum, lm ve nfus itibarile ksa bir karlatrma yapmak yeter. T.C. devlet yll (1928-1929) isimli resm kitabn rakamlarn alalm. (Elaziz, Beyazt, Hakkri, Diyarbakr, Gaziantep, Van) hari olmak zere 11 ark vilayetinde bir sene zarfnda doanlar 46.589, lenler 18,864 kiidir. Yani doanlar lenlerden ikibuuk defa (% 247,8) daha fazladr. Bu doum ve lmleri nfusa oranlarsak, doumlar nfusun (11 vilayete nfus toplam 1.914.167 olduuna gre) % 2,48'i, lmlerse % 0.98'i oranndadr. (...) 94 7 vilayette doanlar 33.148
100 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). 101 iki kelime o k u n a m a d (y.n.). \

109

iken, lenler 20.876 dr. Bu vilayette (zmir, Manisa, Edirne, sparta, el, Burdur, Bolu) doum lmn ancak birbuuk misli % 158,7 dir. Baka deyimle ve yuvarlak hesap: Garp'da senede 3 kii doarsa, iki kii lr, halbuki ark vilayetlerinde senede 5 l<ii doduu halde ancak 2 kii lyor. Baka deyimle nfus Garb vilayetlerinde senede birden az fazla artyorsa, ark vilayetlerinde hemen 3'e yakn artyordur. ark vilayetlerinde doumlar daha ok, lenler daha az. Garp vilayetlerinde, ark'a oranla doumlar daha az, lmler daha oktur. Onun iin ark vilayetlerinde her ylda nfus tam % 1,50 artt halde 7 Garp vilayetinde ayn sene iinde nfusu ancak % 0,67 orannda artyor. ark'da nfus her sene Garb'den ikibuuk (kat-y.n.) fazla artyor. te Trk burjuvazisi, ark vilayetlerini ve Krdistan', bu noktadan smrge usulleriyle smryor: 1 Tketim ilk maddesi; 2 retim ilk maddesi, 3 eli cihetinden... Bunlara bir drdncs olarak maliyenin satrn da ilve edersek Trk burjuvazisinin Krdistan' iktisaden eziine az ok dikkate deer rnekler bulunmu olur. Bugn smrge deyince ne anlyoruz? Anavatan Finans-Kapitalinin emrinde tutulan mnhasr ve ak (...) 95 pazar ve ilk madde kayna olan, siyaseten tabi bir memleket, Finans-Kapitalin anavatan, smrge memleketin daimi zira kalmasn, bu pazar ve ilk madde kaynan elinden karmamak ister. u halde bir mntkann smrge vaziyetinde tutulduu, bir kelime ile o mntkada sna inkiafn siyas maksatlarla durdurulmasndan anlalr. Trk burjuvazisi ark vilayetlerinde byle bir maksat takip ediyor mu? Evet Trkiye Finans-Kapltalinin organ ark hakknda yazda ne diyor: Her itima reformun birinci merhalesi hemen hemen gerekletirilmi sayabileceimiz, nzam ve emniyetin tesis ve kaddr. (Ekonomic d'orient, 16 terin-i san 1931 S. 444) Nizam ve emniyet iin mi reform lazm yoksa reform iin mi nizam ve emniyet lzm? Bunu mnakaa edecek deiliz. Yalnz, undan iki ey anlyoruz. 1 Sekiz on
95 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

110

senelik cumhuriyet burjuvazisi henz, ark vilayetlerinde nizam ve emniyeti tamamile tesis ve kad ettiine kendisi de kani deildir. 2 Fakat bu nizam kurulursa, ark'da siyas ve iktisad slahat yapacakdr. Dikkat ediyorsunuz; Garp vilayetlerinde nerede ise Yalova'daki Gazi tesisatna Yalova sefas inklab diyecek kadar her deiikliin adna inklap diyen Kemalizm, ark'da bu kelimeyi azna almaktan korkuyor. Sadefce masum ve mttaki (saknan, ekinen y.n.) bir slahat. Hatt bu kelimenin bile Trke gazetelerde trkesinden deil franszcas olan reform (Siirt mebusu Mahmut; Milliyet ba makalesi 30.12.931) dan bahsediyor... Bu reformlar neler olabilirler? Eer kylye bu arazi tevzii (baz aann fazla topran satmak) ise bunun (...) 96 hemen hemen gereklemi sayldn o (1931) tarihlerde, ark vilayetlerindeki misalleri ile yukarda grmtk, Ondan baka ise acaba nedir? Yukardaki satrlarn stnden bir seneden fazla zaman getikten sonra, devlet sanayii karsnda telaa den Trk burjuvazisine teminat vermek iin Gazi ile sabk Bankas mdr Lhak ktisat Vekili Cell, Bat ve gney vilayetlerinde tura ktklar zaman Cell, Balkesir Ticaret Odasndaki hasbhalinde : yeni tesis edilecek fabrikalardan bir ksmnn ark vilayetlerinde tesis edileceini, nk bu husustaki prensibin muvazeneli iktisat sistemi olduunu sylemitir. (Son Posta: 22.1.1933). Fakat burjuvazinin szne deil zne, palavrasna deil yapt iine bakmak Boleviklerin adetidir. Evvel ktisat Vekili beyefendinin bu sz syledii yer bile Trkiye'nin bat vilayetidir. Eer o sz Diyarbakr'da sylemi olsa idi, bir derece manidar olabilirdi. kinci olarak, ayn adam ve Gazi bu tetkik seyahat lerinde ark vilayetlerinin en garp tarafnda Adana hududundaki Gazi Ayntab'n tesinde, hatta yle formel bir tetkik yapar olsun grnmediler. Syledikleri sze ramen seyahatlarnn izdii hudut Sark vilayetlerini Garp vilayetlerinden ayran huduttur. Bu da gsteriyor ki, Trk burjuvazisi Krdistan' sanayiletirmee gelmiyor. Bu gelmeyiini, zellikle daha ai95 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

111

kar bir surette gze batran vak'a udur: 1932 senesinde, Sovyetler Birlii'nin verdii 16 milyonluk kredi ile, Trkiye'de dokuma ve eker sanayii kurulacak. Sovyet uzmanlar Trkiye'ninkilerle birleiyorlar, memlekette tetkik yapacaklar'. Fakat bu tetkikin sahas, Gazi hazretlerinin tetkik sahas ile tpatp~geliyor. Uzmanlar, hatta mahalli talep ve srarlara ramen ark vilayetlerini hari brakan bir snr iinde tetkikte bulundular. Yani yeni tesis edilecek fabrikalardan bir ksmnn ark vilayetlerinde tesis edilecei, olan bitene gre, iktisat vekilinin uydurduu bir lftr. Hatta Sivas'ta bile bir eker fabrikas amak isteyen ekslovaklara msaade edilmedi (bunda Bankasnn rol de ayr tabii)' Kemalizm her hususta, ark vilayetlerinin sanayice ve hatta iktisade'n ilerlemesine manidir. Cumhuriyet burjuvazisi iin ark vilayetleri, extra ekonomi: hari-ez iktisadiyat bir mntkadr. KemaJizmin Trkiye'de sermaye biriktirmek iin, son senelerde epice grlt ile ortaya att kooperatifilii bile ark vilayetlerine ok grd gznne getirilirse, ark vilayetleri hakknda ne dnd aka anlalr. Birinci Umumi Mfetti Macaristan'dan M. Canadi isminde birini getirterek, diktatr olduu 9 vilayette tetkikat yaptryor. Bu uzmann yazd kitap, buralara kooperatifin zararl geleceini anlatm! 1932 ortalarna doru millet meclisindeki bamsz zmir mebusu bu kitaba dayanarak, Trkiye'de kooperatifiliir zararl Olduunu Halk Partisinin yanl yolda yrdn 'iddia ediyor. Halk Partisi genel sekreterinin cevab u oldu: mite. hasssn bahsettii baz mahdut vilayetlerimizde bugn derhal zira kooperatifler yaplmas imkan bana sormu olsalard, ber de bu kitab okuyarak ayn mtalaada bulunurdum (Meclis zabtas, Cumhuriyet: 27. 6. 932) ktisad reform yaplmaz : .nk nizam ve emniyet femer hemen gereklemi yani henz gereklememitir. Kooperatif, ler derhal yaplmaz. nk her halde nizam ve emniyet yok Hangi demagojide bu kadarlk kaypaklk bulunmaz? Uzman kooperatif zararldr. Halk Partisi imknszdr diye tefsir eder Halbuki her ikisinin de mnas, hatta burjuvazinin kendisi ilr bile : kyl kitlelerini daha yakndan ve tekilatl surette soy 112

mak ve sermaye biriktirmek iin bir nimet olan, kooperatif kadar her rejime adapte olabilen elstiki bir teekkl, Kemalizmin on seneden sonra hl Krdistan da tatbikten korktuudur. Trk burjuvazisi Krdistan'da ve ark vilayetlerinde her trl iktisad tekilat binbir ihtiyatla karlyor: nk iktisaden orasn smrgeletirmek, siyaseten orada Krtlk davasn uyandrmamak istiyor. Mesel: Krdistan'da fabrikalar alrsa bir Krt sanayi proletaryas temerkz edecek, bu proletarya iktisad ve mill baskya kar.Krt burjuva ve aalarn glgede brakrcasna harekete geebilecektir, Krdistan'da ziraat kooperatifleri kurulursa aaln karsnda dank ve malup inleyen Krt kyll iinde snf farkllamas ve bunun neticeleri ile birlikte tekilatl mukavemet belirir ve bu mukavemet kabiliyeti Kemalizmin de iine gelmez. Kemalizmin ark vilayetlerindeki iktisad siyasetini anlamak iin u ksa noktalar gznnde tutalm: I FNANS-KAPTAL: Kemalist burjuvazi ark vilayetlerini layk ile smrebilmek iin iki eye muhtat: 1 Orada kendisine mttefik hazrlamak, 2 Oralarda kendisine iktisad tekilat ve messeseler kurmak. Bu iki ii bildiimiz gibi dnyann btn smrgeci anavatan hkim snflar teden beri tatbik ederler. Bu iki kuu vuracak bir tek ta vardr. Finans-kapital hazretleri. Finans-kapital sayesinde Kemalizm u neticeleri elde edebilir: 1 Mahalli kymetleri finans-kapitalletirmek, 2 Finans-kapital ile kaynaan kymetlere bal snf ve zmreleri Kemalizmin kuyruuna takmak, 3 Belli bal deiim merkezleri demek olan vilayet merkezlerini bu Finans^pitaln nfuz ve smrsne uygun gelecek ekilde bezemek ve her trl teebbsleri Finans-kapital emrinde toplamak; 4 Ziraati Finans-kapitan emrine sokmak ve ilah... Herhangi bir anavatan, herhangi bir smrgede bu birbirinden kan neticeleri bir ebeke gibi yalamadka tutunamaz. A Mahall kymetleri finans-kapitalletirme: Ar da isyan temizlendikten sonra, Trk burjuvazisi yalnz zor ve iddetle ilerin yryemeyeceini, ark vilayetlerinin iktisad ma113

kanizmasnda hkim roi oynayacak bir sistem kurmann zaruretini daha etrafe aniad. Ve ondan sonra yava yava ark viiayetierindeki dank servet billurlarn, kendi devlet cihaznn koyaca (...) 97 sermayenin etrafnda derlemee teebbs etti. Bu tekilatn banda, ark vilayetlerinin iinde bilhassa hususi bir tedhi sistemini tatbik ede geldii ve koyu Krdistan hakimiyetinde bulunan, Birinci Umumi Mfettilik mntkasnn dokuz vilayetini biricik bir bankann altnda toplamak gelir. Bunu dorulayan havadisler 1931 den beri balad halde ancak 1932'de asl eklini buldu : 9 ark vilayeti kendi aralarnda bir banka ayorlar: Diyarbekr (hususi) Umumi Mfettilik mntkas dahilindeki 9 vilayetin itirakile (Diyarbekr)da bir Yardm Bankas alyor. Diyarbekr hususi idare btesinden 15.000, Mardin de 6000 lira ile hissedar kaydolunmutur. Dier vilayetler idare-i hususiyeleri de, btelerinin mali msaadesi nisbetinde tahsisat vermilerdir. (Son Posta: 26.10.1932) Diyarbekr'da 300.000 lira sermayeli bir banka kuruldu: Diyarbekr (hususi) Birinci Umumi Mfettilik mntkasna dahil bulunan, Diyarbekr, Elaz, Urfa, Mardin, Siirt, Mu, Hakkari Beyazt, Van vilyetleri idare-i hususiyeleri ile baz kimselerin itiraki neticesinde 300,000 lira sermayeli bir (Yardm Bankas) tekil edilmesi takarrr etmitir. (Kararlatrlmtr y.n.) (Son Posta: 3.11.1932). Bu iki ksa haber aktr: Devlet (idare-i hususiye) ba mayay (sermayeyi) tohum gibi atyor. Ve bu ilk tohum etrafnda tpk doyum halindeki bir eker eriyiine atlm billurun etrafnda olduu gibi, orak dank servetler (baz kimselerin itiraki) biliurlayor. Avrupa'daki byk kapitalistlerin yaptklarn bizd* Kemalist devlet cihaz yapyor, tabii bu ark Bankas yahut (Yardm Bankas) Cumhuriyet burjuvazisinin kodaman bankalarndan birinin patenti altnda, Fakat yine tabii, bu ksa haberler iinde onun grlmez varln sezmek imknszdr!"
95 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

114

B Mahalli snf ve zmrelerden mttefik derlemek: Trk burjuvazisinin ark vilayetlerinde dayand snf ve zmreler hangileridir? Malm: Bata byk arazi sahipleri ile koca mteahhitler gelmek zere, genel olarak burjuvalaan ve burjuvalatka kozmopolitleerek Trkleen zmreler ve nihayet iskn edilenlerden tutunabilen ve sivrilen baz Trk aileleri... Yukarda banka sermayesine itirak ettikleri kayt olunan baz kimseler daha evvelce Kemalizm'in aalkdan tefeci arazi sahipliine doru inkiaf ettirmeye urat kimselerle, devlet hazinesinin kurdu haline '^gelmi burjuvalam unsurlardr. Nitekim burjuva gazetesi de belirtiyor: Bu banka iskn edilen muhacirlere, kyllere, iftilere, emlk sahiplerine sanayi erbabna ikrazatta bulunacaktr (kredi verecektir y.n.) (Son Posta: 3.11.1932) 3(Xf.lD00 liralk bir sermaye ile hangi sanayi erbabna yardm edebileceini sonraya brakalm. Fakat burada aikr surette gzken zellik Krdistan'n ziraat snflar ile olan irtibatt. Zikredilen ifti = ziraat sermayedar; ve emlk sahibi de = malm arazi sahibi olduuna gre, banka zellikle bu iki snf iine alacak ve bunlarn kudretini kendi kudreti yapacak bir messesedir. Ya kyl? Evet kylye de ikrazat yaplacak, fakat tpk Ziraat Bankasnn Batda yapt cinsten, ziraat sermayedarlaryla byk arazi sahiplerinin tefeciliini sistemletirerekten, ziraat sermayedarlar ve arazi sahipleri vastasyla kyly tefecilerle tepelemek suretiyle. O zaman Kemalizmin kanaatine gre, arkla garbn arasndaki fark sadece garbda tefecilik denilen eyin, (ark da y.n.)' talanclk adn almasndan ibaret kalacaktr! Bylece ark vilayetlerinde Finans-kapital hazretleri yerleip (mahalli servetleri Finans-kapitalletirerek) kkletikten (kendine smr mttefikleri bulduktan) sonra ne yapacak? Trk burjuvazisi, trkedeki tiryaki sznce kr karde gibi bunu kendinden bilir... Kemalizm Trkiye'de evvelezel ilemi bulunan emperyalizmden hayli ders almtr. Emperyalizm, Tr"kiye'ye dal budaklarn saldktan sonra ne yapmt? Bu Finanskapitalin sayesinde: 1 Trkiye merkezi ehirlerde bayndrlk ve imar ilerinin imtiyazlarm zerine alftak, 2 Trkiye'nin 115

zirai rnlerini ticaretin kodamanlar elinde tekelletirmek. Dn emperyalizmin Trkiye hakknda tatbik ettii metotlar bugn Cumhuriyet burjuvazisi Krdistan'a aynen tatbik etmekten baka birey yapmyor. C mar ye Bayndrlk imtiyazlarn zaptetmek: ark vilayetlerinde burjuvalaan unsurlar, zellikle son zamanlarda btn kuvveti ehir iman ve bayndrlk ilerine verdiler, Yeni binalarla salam ve devaml bir irat temin etmek; bir ehrin btn kk burjuva retimlerini bir darbede parampara edferek, o ksm retimi birden bire dnk aazade arazi sahibi ile mteahhit ve ilah. kodamann eline geirmek (mesel bir ehrin btn kk ve serbest furunlarn kapattrdktan sonra, alan deirmen fabrikasna bal birka furunla ve yalnz fabrika unundan yaplmasna msaade verilen ekmekle btn ehrin ekmek ihtiyacn tekelletirmek balca ekillerden biridir); Belediye btesiyle uyuarak ehrin aydnlatma iini bir elektrik santralcl ile bir elde toplamak ve ilh. te Finans-kapital canavarnn deyim yerinde ise kendisine yuva yap ark vilayetlerinde byle inkiaf ve devam ediyor. Yardm Bankasn haber veren fkra yle bitiyordu: Arazi sahipleriyle kylye kredi aaoak olan bu banka hususi idare ve belediyelerin yapamad [yani Fjnans-kapitalin yapmakta menfaat grd] mran (bayndrlk y.n.) ilerini de yapmak suretiyle Umumi Mfettilik mntkasnda iktisad hareketlerin inkiafna amil olacaktr. (Son Posta: 26.10.1932) Bankann mhim bir hedefi de mran ileri oluyor. Burjuva diyalektii ile, gya belediye ve hususi.idarelerin yapamadklar ileri yapmay zerine alyor. Halbuki bizzat u bankann sermayesinde en byk ve ilk hissedarlar bu belediye ve idare-j hususiyelerden baka kimdir? Kemalizm burada da kapitalist yetitiriyor. Fakat bu kapitalistleri, tpk yabanc kapitalistler gibi resm devlet sermayelerinin beraberliinde ve bir nev kontrolnde yetitiriyor. Ta ki kendi menfaatlerine sadklatrsn... Bu imar ve bayndrlk imtiyaz ve tekelleri iktisad yap czlerinin karlkl tabiat kanunu yznden elbette tek tk baz is116

tisna inkiaflara kap ayor. Fakat, bu sanayi ne kadar kapitalist vasfnda olursa olsun her bir zaman Bat vilayetlerindeki Trk burjuvazisinin temel sanayiine rekabet edebilecek cinsten olamaz. D Zirai rnleri tekelletirmek: Osmanb imparatorluunda, Trkiye'nin zira rnlerinin ihrac tamamiyle yabanc Finans-kapitalin elinde toplanmt. Cumhuriyet burjuvazisi bu ticareti yava yava ve ksmen eline geirmekle urayor. Mamafih byk lde zira rnlerin ihracat bugn hl yabanc Finans-kapitalin tekelindedir. ark vilayetlerinin zira rnleri de bugn Trk Finans-kapitalinin elinde tekelletirilmektedir. Hatta bu yalnz yukardaki banka ile deil, belki onu glgede brakacak derecede byk bir sermaye kitlesi ile yaplyor, 1931 senesindd bu hususta balanan teebbs belki Trkiye'nin tm yerli Trk ticaret gruplarn glgede brakacak byklktedir. ark vilayetleri mahsulat: Trabzon 16 (A.A.) ark vilayetleri hayvanat ile yumurta ve meyvelerini nefaset ve tazeliini muhafaza suretiyle ihra edecek tesisat vcuda getirmek zere bir milyon [ limiti yarm milyondur!] lira sermayeli bir irket tekiline teebbs olunmutur. Bu irkete hkmetin 200 bin lira ile itirak edecei, Trabzon'un 200 bin, Erzurum'un 300 bin lira ile dahil olacaklar ve dier kasabalarn da cemian 300 bin lira temin edecekleri vaad olunmutur. (Cumhuriyet 18.6.1931) 16. yzyl Avrupasnn ark Hindistan Kumpanyalarnn bir minyatrn andran bu trden Finans-kapital tecemmleri (ylma; birikme y.n.) aka yazlp izildii gibi, btn merkezi devlet, mahalli idare ve belediyelerle en kodaman Karadeniz banker ve tccarlarn, en byk emlk ve arazi sahiplerini birbirleri ile hal ve hamur ederek, ark vilayetlerinden garbe doru yuvarlanan, yuvarlandka ezip inedii bnyesi iine ald kk mlkleri yuta yuta gelen, geldike imanlayan, byten, dalaan tam efradn cami ayarin mani adyla sanyla bir Finans-kapital dr. 117

II PAZAR VE LK MADDE: Trkiye'de 1977 tevik-i sanayi kanunu ile inkiafa balayan sanayi ubeleri hemen hemen kasa usulne eritiler saylabilir. Ar sanayiin Trkiye'de kurulacan beklemeyi, mucizeye inananlara brakalm. Son zamana kadar i pazara yetmez grnen eker ve dokuma sanayii de, bu yllar iinde Bankas ile ek'lerin aacaklar eker, Sovyetlerin gnderdikleri dokuma fabrikalar ile artk Trkiye pazarn dolduracak demektir. Baz retim kollar artk mevcut ve ak Trkiye pazarlarn doldurmu, darda pazar aramaya kalkm vaziyettedir. Trkiye'ye yeni pazarlar lzm, yoksa olmaz! Bu yeni pazarlar nerede bulacak? Kendisine imdiye kadar yan bakan Krdistan ilerinde, az ok yar kapal bir iktisadiyata bal duran ark vilayetlerinde... Bu bir. kincisi: Trkiye u ar retimle sk nefeslie uram emperyalizm devrinde, dnya pazarna mamul sanayi eyas karp satmaya kalkacak kadar Donkiotluu mmkn grmyor. Onun iin sanayi retici glerini kendi kabuu iinde kendi ya ile kavrulacak aptan ileri gtrmeyeceini biliyor. Onun iin ark vilayetlerine ve Krdistan'a nazaran bu bakmdan metbu geinen Trkiye burjuvazisi, dnya pazar mnasebetlerinde emperyalizmin ister istemez tebadr. Trkiye'nin bu tabiyeti (bamll y.n.) bugn siyas sahada azalm grlme-sine ramen, iktisaden devam etmekten geri kalmamtr. Bu tabiyetin ifadesi Trkiye'nin dnya pazarna ancak ziraat mahsulleriyle ilk maddeleri ihra edebilmesidir. Krdistan ve ark vilayetleri yukarda iaret ettiimiz gibi zengin kymetli maden damarlar ile doludur. Dnya buhran zira rnlerini yok pahasna indirdii zaman, yeni ihracat, metalar olarak bu yeralt ilk maddelerinden fiyat tutacaklarn iletilmesi, bsbtn emrivaki oldu. Mesel Kars'n Kazman taraflarnda 3 milyon altn liralk toz altn madeni ile zenginlik derecesinin hududu bile henz izilemeyen Ergani tarafndaki bakr ve keza altn madenleri, Trk burjuvazisinin, itihasn btn iddeti ile kamlamaktan geri kalamazd. Hele maden ilerinin mteahhitliini stne alm Bankasnn sabk umum mdr Lhak ktisat Vekilliine geleli beri madencilik perspektifi bsbtn artt. Madenlerden 118

alnan resim yzde bire indirildi. nfilk maddeleri madencilere maliyet farklar ile temin olundu ve ilh... Banda Deutsch Disemto Bank'n bulunduu Otavi Nord Deutsche Raffinerie Metallgesellschaft Otto Wolff Hirsch Kupfer firmalarndan mrekkep kuvvetli bir Alman grubu, yar, yarya Trk Alman hiss e l d i r sendika tekil ederek Ergani'de faaliyete hazrland. Herhangi emperyalist bir memleket smrgelerinde pazar ilikilerini geniletmek ve orada gml duran yeralt hazinelerini iletmek iin ne yapar? Evvel bundan evvelki Finans-kapital ksmnda grdklerimizi. Ve ondan sonra da i pazarlar arqak ve yeraltlarn kartrmak iin zaruri olan teki tesisat (kurar y.,n.). Bu tesisatn banda ne gelir? Anavatan mallarn ieriye, ilk maddeleri darya tayacak vastalar. Bunlarn banda da : imendiferler! te smet Paa hkmetinin, Finans-kapital ebekesinden sonra memleketi demir alarla rmek siyaseti de, siyas iktisata bu manaya gelir. Samsun Sivas, Ankara Sivas imendiferlerinin inas, Toros ve Mersin Adana hatlarnn hkmete satn alnmas, ayrca zikri geen Kazman'a kol atacak olan Sivas Erzurum, tekisi Fevzi Paa Malatya izgisi ile Ergani bakr madeninden geecek ve Van glnn petrol kaynaklarna doru uzanacak olan iki demiryolunun mukaddemeleridir. stanbul'a kamyon mbaaya etmek (satn almak y.n.) zere gelen Van ve Siirt havalisi bayndrlk ileri mteahhidi tccardan Nuri bey, nakliye siyaseti ve manasn u satrlarla zetliyor: O tarafn btn derdi, bundan da evvel ihtiyac vesaiti nakliyetsizliktir. Halk sabk hkmetlerin, seyyiatnn (ktlklerin, gnahlarn y.n.) cezasn ekmektedir. Her trl zira faaliyete msait olan bu yerlerde emeinin hi bir mukabilini alamad iin meyus bir halde olup, fazla ihtihsale gayret etmemekte ve mahsuln kazancm grmemektedir. (Hizan) ve havalisinde vasi (geni y.n.) fndk baheleri bile bulunduunu sylediim zaman beni hayretle dinliyorlar. (Siirt) den hububat, ya vesaire evkine imkn m vardr? hracat istasyonu olan (Mardin)e bir gnlk yol olduu halde, bir ton eyann kamyonla 119

nakil creti 90 liradr. Benim (Mersin'den) 34 liraya aldm bir ton imentonun, mahalline nakli 300 liraya mal olmutur. Artk vaziyeti siz kyas ediniz. Vazifem dolays ile dolayorum. Anadolu ok veluddur. Vesait olsa, rakip memleketlerle rekabetimiz iten bile deildir. Memleketi canlandracak, aziz smet paann yol ve vesaiti nakliye siyasetidir. (Cumhuriyet 26.9.1930) Bir Trk burjuvasnn, btn Trk burjuvazisi namna Krdistan'da sulan, bundan baka trl ifade edilebilir mi idi? Trk burjuvazisi iin Krdistan'n btn derdi ne Birinci Mfettilik tedhii, ne jandarma-saltanat, ne aa basks asla deil, sadece yol ihtiyac dr. Halbuki, harika azndan kan szler besbelli ediyor ki, bu ihtiya ancak oralarda, mteahhitlikle resmen ve ticaretle zel olarak fakir Krdistan halkn smrge apuluna uratmak iin uraan Trk burjuvazisinin btn derdidir: 1) nk : o yerlerde vasi fndk baheleri ne kadar her trl zira faaliyete msaitdir. 2) nk 150 kilometrelik mesafede (Siirt Mardin) tanacak Krdistan zira rnlerinin tonuna 90 lira gibi ar bir masraf veren kodaman Trk tccarlar, istediinden al ve sper normal bir kr tkrna tamamile koyamaz. 3) nk, Trkiye'yi haraca kesen stanbul'un yar-yabanc ,yar yerli byk imento irketleri, imentolarnrark vilayetleri pazarna (...) 98 cn misli kadar bir nakliye masraf ile gnderdike, Krdistan pazarn lyk ile tekelletirmi ve smrm saylamaz. Zikrettiimiz Alman-Trk mal grubunun Ergani sendikas, bakr madenini Sinop veya Mersin limanna nakil ettirmenin yerine (...) 99 develerle tamaa kalkarsa yayan kalr ve ilh, ilh...
* * *

Buraya kadar sylediklerimizden ne kt? Trk burjuvazisinin Krdistan pazarn amak ve soymak iin, orada genel olarak bayndrlk ilerini ve zel olarak ulam aralarn inkif ettirmesi, zifafa girecek damadn suratn usturalatmaa raz olmas gibi art ve zaruret olduu deil mi? Nitekim bir mteahhit ve tccar Trk sermayedar o tarafn btn derdi yol
100 101 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). iki kelime o k u n a m a d (y.n.). \

120

htiyac ve vesaiti nakliyetsizliktir demedi miydi? Bu izahatn tek mantki neticesi olarak, Krdistan'da iktisaden smrsn kuvvetlendirmek isteyen Trk burjuvazisinin orada hi olmazsa yol faaliyetini canlandrmas ve kuvvetlendirmesi icap etmez ml?.. Evet, halbuki aslnda bizzat kendisi, geri bir memlekette bulunan Trkiye sermayesi, bu noktada bile son Finans-kapital gruplarnn (mesel Ergani bakr madeni irketinin) Exigences :{i|tica)lar dnda, hatta bu yol ihtiyacn tatmin etmekte bile krdistan' terakki ettirmemek iin sistematik bir plan takip eder. Bunu ahlamak iin Kemalizmin bir ark vilayetlerinde, bir ite Garp vilayetlerinde takip ettii yol siyasetini, bizzat kendi resm vesikalarnn verdii rakamlarla ksaca karlatrmak yeter. Karlatrmann, oranl olmas iin, Garp vilayetleri iinde zel ve genel gelirleri, genel olarak ark vilayetlerindekilerle eit olanlarn setik, Karlatrmaya girecek olan vilayetlerden, ,1 ark vilayetleri: (Erzincan, Erzurum, Elaz, Urfa, Beyazit, Bitlis, Diyarbekr, Siirt, ebin Karahisar, Ayntap, Kars, Gmhane, Mara, Malatya, Van) olmak zere 15 vilayettir. 2 Garp Klcyetieri: ki gruptur, a) Salam ose nisbetini arayacaklarmz (Edirne, el, Burdur); b) Yeni ina olunmakta olan ose nisbetini arayacaklarmz (Edirne, el, Bolu) vilayetleridir. Bunlarn evvel her birinin yz lmlerine oranla bir, bir de zel gelirlerine oranla mevcut yollarnn yzdesini bulmak ve sonra bu mevcud yollar iinde salam olanlarn oran ile yaplmakta olan yollarn orann tespit etmek iin, zikr edilen devlet tebliinden aldmz rakamlar derleyelim : 15 ark Vilayeti 222.501 7.246.622 a) Edirne, el, Burdur 24.025 1.443.162 1.519 + 455 754 + 649 b) Edirne, el, Bolu 2.795 1.697.911 2.125 + 427 1.066 + 201

Yzlm (Kilometresi): zel Gelir Yeknu (Turk Liras): Mevcut Yolun Uzunluu: salam ose: ?eni na olunmakta
31an Yol:

2 .704

8.225 + 992 + 192 864 + 885 121

Tekrar edelim : mukayese iin aldmz Garp vilayetlerini, byk gelirli olmyanlardan setik. Mesel : drt Garp vilayeti iinde zel geliri en ok olan Edirne'nin zel geliri 728.264 liradr. Dier biri 600 bin ksur ve teki ikisi 300 bin ksur lira zel gelirli vilayetlerdir. ark vilayetleri iinde ise, yalnz Malatya'nn zel geliri 1.209.870 lira, Diyarbekir'in ki 720.268 lira, Erzurum 694.720 lira ve ilh. dir... Ne hacet, biz tekmil 15 ark vilayetini birden 3 Garp vilayeti ile mukayese ediyoruz. Yz lm itibariyle (a) grubu (Edirne, el, Burdur) 15 ark vilayetinin % 10,7^ si, (b) grubu (% 10,2) si; zel gelir bakmndan (a) grubu 15 ark vilayetinin % 19,9'u, (b) grUbu (Edirne, el, Bolu) % 23,3' nispetindedir. Bunlar yuvarlak hesaba evirelim: u 15 ark vilayeti teki 3 Garb vilayetinin yz lmce on misli, zel gelirce be misli nispetinden daha byktr, Trk burjuvazisinin Bolevizmden renip kullanmaa zendii kelimeler pek oktur. Fakat Bolevizmle Trk kapitalizmi arasnda, temelden bir birine zt iki rejim fark Bulunduu iin orada doru olan szler, ok kere bizim burjuvazinin aznda, halk kandrmaa yarayan modern birer yalan eklini alr. Mesel: Yukardaki mteahhit tccar, ark vilayetlerindeki yolsuzluu, sabk hkmetlerin seyyiat (gnahlar y.n.) ile izah ediyor. Acaba bu sz doru mu? Yani saltanat devri bat vilayetlerinde fazla yol yaptrarak, ark vilayetlerini bsbtn ihmal etmi midir? Bunu vak'alar ve rakamlarla aratralm : Gerekten kilometre kareye den umum yol uzunluu, 15 ark vilayetinde ortalama 36,6 metre, (a) grubu Garp vilayetlerinde 63,2 metre [kilometre falan deil hal] ve (b) grubu Garp vilayetleri ise 93,2 metredir. Bu rakamlara baknca, kilometre kare bana. ark vilayetlerine nazaran (a) grubunda iki misli; (b) grubunda 3 misil fazla yol gzkyor. Ve bu nispet gz altnda tutulunca, denilebilir ki: Saltanat hkmeti ark vilayetlerine bir yol yaptrd ise (a) grubu vilayetlerine 2, (b) grubu vilayetlerine 3 yol yaptrmtr... nk phesiz mevcut yollarn tekmil uzunluu eskiden kalmadr. Fakat, biz meseleyi br vila122

yetin yzlm itibariyle deil, o.vilyetin zenginlik derecesini gsteren mesel, zel geliri itibarile koymaa mecburuz. Yani gerek Osmanl mparatorluu devrinde, gerek bugnk Cumhuriyet burjuvazisi devrinde bir vilye'tte yaplabilecek yol, o vilyetin genilii hesaba katlarak deil, iktisadi gelime derecesine baklarak yaplabilirdi. ktisadi gelimeye delil olarak ise, elimizde bir vilayetin zel gelirinden bakas yok. Daha dorusu, devlet bir. vilyetten ne kadar para alrsa, o vilyete de o kadar yol yapabilir, farz ediyoruz. [imendifer hatlar bundan hari]. te yukardaki nispetleri her vilyetin zel gelirine nispetle tekrarlyacak olursak, u rakamlar elde ederiz: her vilyetten alnan zel gelirin birer liras bana ne kadar uzunlukta yol dyor? 15 ark vilayetlerindeki, tekmil zel gelir yeknunun her liras bana mevcut btn yollardan, den yol uzunluu 1,1 metredir. (Yani ark vilyetlerinde her zel gelir liras bana 1 metre 10 cm.lik yol dyor.), (a) grubunda zel gelir her lirasna 1,05 (1 Metre 5 cm.dir); (b) grubuna 1,2 (1 metre 20 santim); u nispetlere gre. Eer mevcut Trkiye vilyetlerinin yollar umumiyetle saltanat devrinden kalm farz edilirse, Osmanl mparatorluu devrinde, aa yukar gerek ark gerekse garp vilyetlerinde yaplan yollarn uzunluu her vilyetin hususi varidatna gre, her vilyetin zenginlii ile doru orantl imi. u halde. Sabk Hkmetleri ne mdafaa ne de itham etmeyi dnmeksizin diyebiliriz ki, imparatorluk- her vilyete kudretince vermi... Fakat acaba Cumhuriyet burjuvazisi de byle mi yapmtr?.. Yoksa, ark vilyetleri vey vilayet, garp vilyetleri has vilayet mi saylmtr? Bu suale cevap vermek iin u iki noktay aratralm: 1 Sabk Hkmetlerden ne kadar yol kalmsa kalm, fakat Cumhuriyet Hkmetleri bu yollar ark vilayetlerinde ne dereceye kadar ve garp vilayetlerinde ne nispette muhafaza edebilmitir? Baka tabirle, mevcut yollar iinde salam oselerin nispeti arkta ne kadar, garpta ne kadar?.. Bunu bulursak, Cumhuriyet burjuvazisinin ark vilayetlerini mi, yoksa garp vilayetlerini mi daha ok gzettii anlalr. 2 Her vilayette 123

yeniden yaplmakta olan yollar ne nispettedir? Eer ark vilayetlerinde yeniden ina olunan yollar, garp vilayetlerinde yeniden ina olunanlarla ayni nispette iseler, mesele yoktur. Cumhuriyet burjuvazisi her iki tarafta da ayn mran (bayndrlk - y.n.) siyaseti takip ediyordur. Aksi halde mesele de terstir. Salam yollarn nispeti: 15 ark vilayetlerinde kilometre kareye den salam yol 12,2 metre: (a) grubu garp vilayetlerinde kilometre kareye den yol 31,4 metredir. Fakat bir de zel gelire gre bakalm: Her lira bana 15 ark vilayetinde den yol 0,3 metre (yani 30 santimetre), halbuki (a) grubunda 0,5 (50 santimetre)' dir. 15 ark vilayetinin mevcut btn yollara nispetle salam kalan yollar %32,8, (a) grubunda salam yollar tekmil yollarn %49'1 'dir. Yani yuvarlak hesap edilirse salam kalan yollar, ark vilayetlerinde hemen 1/3 (3'te bir), garp vilayetleri hemen 1/2 (yar yarya) dr. u hesapa mevcut yollardan muhafaza edilenlerin vaziyeti, garpta arktan %40 daha fazla'dr. Baka tabirle, Kemalizm garp vilayetlerinin yollarna, ark vilayetleri yollarndan hemen hemen iki misli kadar daha fazla dikkat ve ihtimam gstermitir. Btn ark vilayetlerini deil de zel geliri, (a) grubu garp vilayetlerinin zel gelirinin (1,4 milyon) hemen ayn olan ark vilayetindeki salam yollarn tekmil yollara nispetini aratrrsak [bu ark vilayeti Diyarbakr, Van, Erzincan'dr ve hususi varidatlar yeknu 1.428.186 liradr.] (a) grubu 3 garp vilayetinde salam osenin nispeti %49.1 olduu halde, 3 ark vilayetindeki salam osenin (tabii mevcut yollar yeknuna) nispeti %15,9 olarak bulunur. Yeniden ina olunan yollar: 15 ark vilayetinde yeniden yaplan yollar kilometre baina 3,8 metre (3 metre 8 desimetre) dir. (b) grubunun 3 garp vilayetinde ise kilo metre bana 47,7 metre (47 metre 7 desimetre) yeniden yol yaplmaktadr. zel gelirin bir liras bana, ark vilayetlerinde 0,1 metre (10 santimetre), (b) grubu garp vilayetlerinde 0,7 metre (70 santimetre) 1ik yol yaplyor, Yani Kemalizm garp vilayetlerinde ark vilayetlerine nazaran 7 misli fazla yeniden yol yaptrtyor. Halbuki; her iki ksm vilayetlerden de, ayni miktar para topluyor!.. 124

10 arK viKjyoLirut!, mevuu yuu iumuyuu spee yaplan yollarn uzunluu %10,5 dlr. (b) grubu 3 garp vilayetinde bu nispet %50,6 dr. Yani Kemalizm ark vilayetlerine 1/10 (onda bir) nispetinde yeni yol ilve ettii halde, garp vilayetlerine 1/2 (yar yarya) yeni yollar katmaktadr. Tekrar edelim. Bu nispetler, Kemalizmin toplad zel gelir bakmndan ayn gelirde olan garp ve ark vilayetleri iindir. Yeniden yol yapma hususunda, Kemalizmin ark vilayetlerini ne kadar geri braktn anlamak iin 15 ark vilayetinin arazice onda biri ve zel gelirce 5 de biri nispetinde kk olan 8 garp vilayetinde yaplan yeni yollarn rakamlarna bir gz atmak kfidir. 15 ark vilayetinde yeniden 864+885 kilometrelik yol yapld halde 3 garp vilayetinde 1066+ 201 kilometrelik yol yaplyor. Yani 3 garp vilayetinde kendisinden 5-10 misli byk olan 15 ark vilayetinden %12,3 (eksik deil) fazla yeniden yol ina edilmektedir!.. Bu nispetleri bulmak iin, asli rakamlar bizzat Kemalizmin resmi yaynndan alyoruz. u ksa mukayeselerle varabileceimiz genel netice udur: 1 Kemalizm ark vilayetlerine, hatta smr iin zaruri olan yol yapma hususunda bile geri bir smrge muamelesi yapyor; 2 Bu siyaset Kemalizmin tarihi ile beraber balar... Kemalizm Krdistan' layklyle soyabilmek iin: Orann zirai rn ve ilk maddelerini tefeci fiyatlar (ile y.n.) yok pahasna ekebilmek ve kendi sanayi rnlerini orada srm edebilmek iin hi olmazsa, btn emperyalist ana vatanlarn smrgelerinde yaptklar kadar olsun, ark vilayetinin yollarn dzeltmeye mecburdur. Krdistan'n kapal iktisadiyatn paralamak iin bundan daha tabii bir zaruret ve mecburiyet de yoktur. Ne are ki Krdistan esasen, kendisi muhta himmet bir dede vaziyetinde olan Trk finans-kapitali gibi, pi bir kapitalizmin smrgesidir. Onun iin orada Kemalizmin tatbik ettii iktisad usuller, hatta normal bir smrgecilik bile deil de, adeta bir taht-el mstemlekecilik (=sous-calonialisme), en aa smrgeciliktir. III. MALYE SATIRI. ila maallah Kemalizmin maliye giyotininin ne ayar nesne olduunu burada tekrarlyacak deiliz... 125

Zaten Kemalist devlet cihaznn Trk kylsne tatbik ettii sistem, bu gnk Hind ve in kylsnn bandaki satrdan farksz deil... Burada iki kelimecikle kayt etmek istediimiz ey, Kemalist devlet cihaznn Krdistan ve ark vilayetleri stndeki basksnda, genel olarak kyll soyuundaki baka zelliklerden bir kan hatrlatmaktr. A Kitapta yazl vergiler (szde legal vergiler): bunlardaki bir nicelik, bir de nitelik bakmndan zelliklere klfea bir temas edelim: 1 Nicelikce vergiler: vergiler Kerfalizm sahneye kal beri en aa 10 misline karlmtr! A'ar genellikle ark vilayetlerinin i kylerinde szde kalkmtr. Hakikatte, eskiden nasl 1/8 A'ar alnyordiyse bugn de aynile, 10 misline karlm arazi vergisinden baka, rnn sekiz misli vergi olarak alnyor. Yol paras garp vilayetlerinde 10-12 liray gemedii halde ark vilayetlerinde 15 liray bulur. Aada greceimiz sebepler yznden, topran verimli veya verimsiz olmas da hesaba katlmaz. Ortalama 10 dnm (yani bir hektar (...) 100 dnm kadar fazla) topra olan bir kyl, her eit vergilerin yeknu olarak ylda 70 lira vermee mecburdur. Dnm bana 7 lira!. Fakat verginin niceliini, bir veren kyl bir de allah (yani pazarjf bilir. nk ark vilayetlerinde tedavl eden para gmtr. Yukarda kayt ettiimiz gibi, gmn piyasas zemin ve zamana gre oynar. Ortalama olarak Krdistan'da bir lirann 30 kuru olduu tarihlerde tahsildar kylden 1 lira iin 3 mecidiye (yani 60 kuru) alr. Krdistan kylsnn bu yk altndan nasl kalkacan sormayn. nk bu kalkma, (...) 101 doruya kalkr. Yani ferdi veya kollektif isyan eklinde olagelir... 2 Nitelike vergiler: Vergilerin nitelii denince u 3 zellik derhal gze arpar: g)
100 101

Modern cizye:

gemi derebey bezirgan saltanatlarn

\

Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). iki kelime o k u n a m a d (y.n.).

126

zamannda merkezi vergiler, derebey usul ile ferdi kudrete gre (...) 102 bir aa veya reisin hkmndeki toplulua toptan bir cizye eklinde biilirdi. Bugn Kemalizm de genel olarak ark vilayetlerinde mahalli zelliklere adepte olaraktan, bu cizye suln modernletirmitir. Dnm kavram zaten Krdistan halk iin mehuldur. Onun iin vergiler dnm bana deil, genel olarak Nahiye bana kesilir. Tabii bu toptan verginin alkan Krdistan kyls iinde hangi eMerle ve ne suretle letlrildii kendiliinden' anlalr. b)' Modern talan: vergiler Trkiye Cumhuriyeti kanunlarna gre halktan 3 taksitle alnrlar. Halbuki ark vilayetlerinde, Trk polisinin mahut tabiri ile orman kanunu hakimdir. Onun iin vergiler tahsildarn iine geldii zamanda ve bir kerede tahsil edilir. O zaman hrriyet edebiyatlarnn, mehur demagojilerinde' sultan zaptiyesinin kyly talan ediine dair izilen sahneler, cumhuriyet burjuvazisinin Kemalist jandarma ve tahsildar tarafndan elifi elifine temsil edilir. -Kylnn nesi var, nesi yoksa, yata, ana, mlei, davar ve her eyi gasbedilerek hara mezat olunur. Buna modern talan ad verilemez mi? ark vilayetimin vergiler anketine cevabn bir daha okuyalm: gazetenizde vergilerin arlndan bahsediyorsunuz, bize kalrsa, bu meseleyi yalnz stanbul halkna sormamaldr. Bir defa da Anadolu iftilerinin vaziyetini yakndan tetkik etmeli ve hangi vergilerin kylye ar geldiini onlara sormaldr. Bu meyanda tahsilatn ne suretle icra edildii de retilmelidir. Anadolu'da bir ky tahsildarnn bir kaymakam, bir ube reisi kadar selahiyeti vardr. Ky tahsildar vergisini bir taksitte vermeyen kylye eza cefa ettii gibi, onun altndaki yatan vesairesini de derhal mzayedeye karr. Bu doru bir hareket midir? (Kemahl A: Vergiler Hakknda Anket, Cumhuriyet 22.11.1930) c) Vergi sahtekrlklar: Yukardaki vergi sisteminin baltas altnda kyl ne yapar?.. Ya isyan eder daa kar, yahut ta ezilip mahvolur. Fakat mahvolmak istemiyen kylnn boaz102 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

12 7

na geirecei son bir cankurtaran vardr ki, onun boynunu son defa olarak boyunduruklamaktan baka bir netice vermez. Hile... Evet, kyl son bir are olarak tahsildarla anlamay ve verecei verginin yarsn tahsildarn ahsna rvet vererek, teki yarsndan kurtulmay dener. Garp vilayetlerinde, fakir ky. l iin ehveni er bir are olan bu usl, zellikle ark vilayetlerinde btn facialarn oynar. Bir misal: Muo'nun 50 koyunu var. Yalnz 20 sini yazdrr. Aksilie bakn ki (...) 1 0 3 bir dman ketimi tahsildara haber verir. Tahsildar gelir. 30 koyundan 3 er lira alacak olsa 90 lira eder. Muo bu paray ryasnda grmemitir. Tahsildarla uzlamaktan baka aresi yok. Uzlar: 30 deil 9 koyun sirkat (alnm) yazlr ve bu 9 koyun iin 27 lira resmi vergi verir, Geri kalan 21 koyun iin, kyl tahsildara (2 mecidiye altn + 15 not) yani 25 lira kadar bir para rvet verir. Szde uzlalr... Fakat az zaman sonra ayn tahsildar, ald rveti az grr. Daha ister. Kyl veremeyince, geri kalan 21 sirkat koyunun 63 lira vergisini talep eder. Bu ani darbeden aalyan kyl aknln katmerleyen cehaleti yznden meseleyi savcya anlatr. O tahsildara rvet verdiini bir istida ile bildirmesini syler. stida verilir verilmez: Kyl hapishanededir. Rvet alan tahsildar serbest gezdii halde, kyl rvet verdii iin zindanda!.. B Kitabnda yazlmayan vergiler: (szde illegal vergiler): ncekilere szde legal dedik, bunlara da szde illegal diyoruz; nk legal dediimiz vergilerin gerek nicelik gerek niteliinde yle antikalklar var ki bunlar hibir kitap yazYnaz. u halde illegal dediimiz vergiler yle ulu orta, gelii gzel ve ak sak istenir ve alnr ki, deme legal vergilerini her devlet bu kadar zorbalk ve iddetle tahsile kalkamaz. Onun iin bunlara legal de desek olur. Bir kelime ile Kemalizme gre, zaten her sahada olduu gibi vergilerde de legal ile illegalin hududu, derebey snrlar gibi bir eydir. O hudutlarda dnyann en vahi apullar, taarruzlar haklara bali olur. (eriir - y.n.)
103 O alt k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

128

Kitapta yazlmayan vergilere fnekier oktur. Biz burada iki rnek verelim: . 1 Daimi ba (tayyare vergisi): Emperyalist igal ordular, soyduklar smrgelere ayrca kendi masraflarn da detirler. Trkiye halk gibi ve ondan pek fazlas ile de biare Krdistan halk ark vilayetlerini kasp kavuran asker ve jandarma masrafn tar; fakat mesele bununla bitmez. Krt paryalar, ikide bir de balarna bomba yadran tayyarelere en ok ve ebediyen haragzar (hara verici y.n.) olmak gibi ackl bir talihe atmlardr. Orta a Avrupasnda, kafile kafile oradan oraya dolaan bir serseri dilenciler tipi ve snf tesbit edilir. Krdistan'n da herhangibir horoz tmez gn batmaz kasabacina urarsanz orada ilk gznze arpan ey, her mahalleden fkrp kan, sngl asker blklerinden sonra bu serseri-dilencilerdir. Yalnz Krdistan'daki erseri-dilencilik biri resmi, tekisi gayr resmi olmak zere iki eittir: 1 Gayr resmi dilencilik: bilindii gibi mesleksizler veya meslei mehul olanlar gurubudr. Bunlar u zavall lkenin zavalllnn canl sr halinde srndr. 2 Resmi dilencilik: "Yah>t eli bayrakl dilencilik tayyare cemiyetinin sanatdr. Her Krt kasabacnda jandarma karakolu ile yan yana yahut alt altq st ste, nnde bir ay yldzl bayrak sarkan Trk Tayyare Cemiyeti levhas grlr. Bunu orta an serseri dilenciliklerine benzetmitik. Fakat tekilat ve soygun ynnden Tayyare Cemiyeti, her tepede bir ato kurmu, yannda silahl adamlar yatan bir derebeyi yahut btn geitleri tutmu, Zalolu Rstem tipinde bir ekiyaya daha k benzer, Civar kyler Kemalizm sayesinde, Tayyare Cemiyetinin de teblar ile meskndur. Bu defa kylnn btn mahsllerinin ve hayvanlarnn %1 i, ster istemez Tayyare Cemiyetinindir. Ondan baka, mesel her ift hayvanndan bir lira Tayyare anesi almak, yahut da hara isteyen derebey, fidye-i necad (kurtulma paras - y.n.) isteyen ekiyann da, Tayyare Cemiyetinin de, Tanzimat Hayriye devrinden beri kaldrlm olan kesim e benzer ekilde ky bana u kadar lira hkm karakusini savurmak (...) 104 ky139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

129

de, zengininden, (...) 105 deil nk bunlar Kemalizmin gya mttefikleridir; fakir halktan szdrmak her gnn olaan umum ilerindendir. Bir baka ark vilayetinin naslsa kabilmi sesini bir baka defa daha dinlemek srasdr. ... Bundan baka ift hayvanatnn beherinden bir lirayla tayyare ianesi alnyor. Alm ve satm zerinden esasen tayyare ianesi alndna nazaran artk kydeki ift hayvanatndan hi olmaz ise 20 kuru alnmaldr. Bundan baka Tayyare Cemiyeti mesel bir kye 60 lira iane yazyor. Halbuki bu iane yalnz kyn zrra ksmndan alnyor. Dier ticaretle tigal eden daha zenginlerden alnmyor (Diyarbekir muhabirinden: Vergiler anketine cevap; Cumhuriyet 26.11.930) 2 Nbet nbet ba: Krt ilinin bir ad da isyan iller olmutur. imdiye kadar daima baarszlkla sonulanm isyanlarda Kemalizmin gnderdii te'dip seferleri," Krt halkn bir koyun srsn kurdun paralayndan daha yrtc militarist bir terrle eline geen Krtleri yere kadar diler, sonra.ser fer masaf yaptm diye ayn mntkalar halkndan eski zamandaki feodal iftarlarnda verildii gibi bir di kiras alr. Yani isyann masrafn da ayrca alktan yklan kylere detir. Bu sylediimiz de bir komnistin szyle kalmasn.. Bakn Trk Finans Kapitali kimse anlamasn diye genlii vatanda trke konu palavras ile sokaa uratmasna ramen, kendisi franszca konutuu vakit bu di kiras ndan nasl bahseder? Bahis, boyuna ak veren btenin dengesi bahsidir. Aklarn nasl kapandn anlatmaktadr. Finans-Kapitalin Frenke organ tamamlle yle der: bununla beraber, (Ar da) fitne hareketinin tedibi gibi, nceden grlmez bir cins mesai vardr ki ancak ve ayn vilayetin btesinin baka fasllar stnden gerekletirilecek ekonomilerle temin edilebilirlerdi. Yaplm olmas icap eden de budur (L'Economiste d'orient: 10 Janvier 1931 Istanbul) -

139 Drt kelime o k u n a m a d

(y.n.).

130

SYAS BASKI
(.T.) Vurun tutulmayn; s...n, s ...,nb>... Btn sabk Babali, lhak Ankara caddesi ile Ta Han'n terbiyeli maymununa evrilmi edebiyat kk burjuvalar, btn mnevver ve mtefekkir beeriyet (...) 106 gibi kat kat dnceye gark olsun kelab- straba (kudurma acsna y.n.). (Katmer katmer utanca dp baz ilerde skntdan dktkleri gl kokulu ter iinde boulsunlar...} Vak'a vak'a dr... sonra, haber verejjm ki bunu sadece aslna mutabk surette nakletmekten baka kast ve gnahmz yoktur: Bu iar, Krdistan'n banq modern bir Atilalk kesilmi olan Birinci Umum Mfettilik tarafndan aynen, tekmil muhafz, zabit, jandarma ve asker kta'atine illegalmen tamim edilen paroladr! Kemalizm ordular ilk hedefiniz Akdeniz dedikten sonra, btn vatan da tekmil Trk burjuvazisini toplayan Halk Frkasnn bayra stne, halka kar ekilmi Kemalist yataann stne, her gze grnmez casus mrekkebi ile (yaklan - y.n.)' bu yukardaki iar, tekmil (aa, tefeci, fnans-kapitalist, kaln memur) "blokuna hitaben sylenmi: buyurdu inna fetahnalek = biz senin iin fethettik nass j erifi ile yan yana dizilmedi mi?... . Kemalizmin bayra bu iki iar da sentetize eden bir (...)107 dr. Yalnz Ankara'da dalgalanan bu bayran stndeki iarlardan: nna fetahnalek = biz senin iin fethettik nasl garp vilayetleri tarafndan gzkr (se - y.n.); ark vilayetlerinin tarafna bakan Kemalist bayran yznde ise: vurun tutulmayn! ve ilah. parolas yanar... Onun iin vurun tutulmayn ve ilah,. iarn Krdistan'da gerekletiren Birinci Umumi Mfettilik, 0 mntkadaki Kemalist siyasetin maskesiz cisimleniidir; Krdistan'da tatbik edilen smrge siyasetinin zdr. Mfetti-i Umumilik, 1926 senesinden beri tedhie balayan Kemalizmin memlekette tutunabilmek iin, icap eden mntkalarda tatbik edilebilecek daimi terr vastasn el altnda bulun1
106 Bir k e l i m e o k u n a m a d 107 B i r k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). (y.n.).

131

durmak iin bir kanun ile legalize ettii, smrgeci, militarist diktatrle dayanan bir messesedir. Krdistan'a 1927 sonlarnda ilk defa tatbik edildi. Dahiliye vekili, mfettiliin yalnz Krdistan'a has kalmasn, aradan be alt yl getikten sonra yle izah etmek istemiti: Para bulunmadndan, adam bulunmadndan! Btede karl olmad iin yalnz ark havalisinde Jtatbik edilmitir. Mfettii bulunmad iin yalnz ark havalisinde tatbik edilmiti. (kr Kaya; Mecliste (...) 108 cevap nutku Cumhuriyet 26.6.1932) Halbuki biraz daha aada, Birinci [sanki ikincisi varm gibi] Umumi Mfettiliin tahsisi Krdistan'da tatbik ediliinin! orann umumi ve hususi idaresi iin bir zaruret olduunu ayn beyanatta okuyoruz: 1 Umumi idare zarureti: b dorudan doruya idarei : umumiyeye ve asayi ve emniyet meselesine ait olan bir keyfiyettir ki: esasen Mfettii Umumiliin tesisinde esas maksad tekil eden keyfiyet te bu olmutur. Nitekim daha yukarda bu asayi meselesini daha konkret olarak yle koyuyordu: mfettii umumlik ark'a girmezden evvel ark'da efrad adedi 30 il 40 arasnda dolaan 10 tane ete vard ve Ar danda 2000 silahl ete alaylar mevcuttu. Cenup hudutlarmz akin diyarlar gibi tahribatn mtecavizine maruzdu. (kr Kaya; Cumhuriyet 26,6.1932) 2 Hususi idare zarureti: Finans-Kapitale yuva eelemekde Mfettii Umumlik idarei hususiye mesailerinde de vilayetlerin mesaisini tevhit ettiler (birletirdiler - y.n.). karakollar yaparak yollarn intizam ve emniyetini temin ettiler. mran (bayndrlk - y.n.) ilerine balad. Memlekette hi bir fabrika yokken un fabrikalar atrld. Elektrikler yaptrd. ark vilayetlerimizde de Garp'teki gibi mran faaliyeti balad. Diyarbekir'in eski halini bilen varsa imdi aradaki fark takdir* ile grrler. Keza Osmaniye, Elazz da yledir. Van'da da mran faaliyeti balamtr. Van bir ehir haline gelmek zeredir. Van'tn en
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

132

byk mahrumiyeti nfusudur. Nfus olmaynca tabii ki mran da ge olur. (Keza) Bu aklamadan bir daha anlalyor ki Birinci Mfettilik idaresinin ark'ta iki amac var. 1 Finans-Kapitale yuva yapr a k 2 Bu yuvay emniyet altna almak. Nitekim stunlar doldurarak, dahiliye vekilinin beyanndan da Krdistan'da mazlum bir kyllk olduundan, bu kylln derebeylikle olan mnasebetine ve cumhuriyet burjuvazisinin Krt kyll hakknda dndklerine dair bir tek satr deil, kelime bile yoktur. Mazlum Krt halk hakknda, dahiliye vekilinin azndan dklen szler unlardr: asiler akiler, eteler, ekiyalar... yola getirmek, amansz bir takip, birer birer imha etmek, bir tek nefer kalmayncaya kadar hepsini tepelemek ve ilh... dr. (26.6.932 (...) 109 beyanat) Sonra hi sklmadan, srek avndan bahseden bir avc itihas ile az sulana sulana, Kemalizmin Krdistan siyasetinden bahseden ayn vekil mahut burjuva terslii ile ark vilayetlerinde mran olmas iin nfus istiyor, nfus iin mran deil! Tpk yn satabilmek iin krplacak koyun srs isteyen burjuva, gibi... ark vilayetlerinde zellikle Birinci Umumi Mfettilie tabi olan mntkada in-Japon harbi gibi, iln edilmemi bir. skynetim kasrgas ortal kasar kavurur. Yayn namna, eksiltme ilnlarn yaynlamak artn yerine getiren tek tk vilayet gazetelerinden baka hemen hi bir ey yoktur. Diyarbekir'de kyl aalara gazi'nin mucizelerini sayklamaya yaryan tek tk methiye risaleleri, Birinci Umum Mfettiliin aalk "iinde kalan tahrikatn (ajitasyonunu - y.n.) yazar. Urfa'da kan bir.gazete, dorudan doruya demogojik bir perde altnda byk arazi sahipliinin yayn organln yapar. Bir kelime ile, burada hatt Bat vilayetlerindeki basn derecesinde, hi olmazsa kapitalist unsurlarnn bir nevi otokritikini beceren vgstalar da yoktur. nk, Trk burjuvazisi Krt aalna itimat edemez. Hatt itimat deil, tahamml dahi edemez. Halk Frkas b139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

133

tn (aa, tefeci, finans-kapitalist) hatt ksmen de aydn snflarnn en mezhebi geni blokunu tekelletirmitir. Onun dnda legal bir frka deil, hatt mtakilvari bir eletiri bile Kemalizmin tylerini kirpi gibi diken diken eder. Bat'da byle diken stnde oturan cumhuriyet burjuvazisi, prk vilayetlerinde deil siyasi, hatt kooperatif kadar anodin bir iktisadi teekkl (bizde kollektif irket yahutta geici kredi kooperatiflerini) bile zararl bulur. Halknn en ufak ikyeti en feci krtasiyecilikten imha tehditlerine kadar her eit ve tarzda bastrlr. Bir kyl bir istida yazdrsa, onun kesine kimin tarafndan yazldn gsterecek bir imza kondurmaa mecburdur. Ta ki, icabnda yazan bulunup piman edilsin, yahut derdini yazdracak adam bulamasn... Krdistan'da yazlan her istida iin mutlaka bir misli fidye ye iki misli de posta masraf alnr. Bu yzden istida verebilmek iin, o ark vilayetlerinde pek seyrek rastlanabilen cinsten, cebinde 2-3 lira bulunan bir adam olmak arttr. Fakir, halktan bir Krt iin btn bu merasimi yerine getirmek, makam- aidine bir istida vermek iin kfi deildir. Eer istida hoa gitmez bir ikyette ise, kaydiye ve posta cretlerinin alnmasna ramen sepete atlr. nk gya numara vermek iin burjuva demokrasisinin icad ettii kaydiye muamelesi deti, ark vilayetleri iin gstermeliktir. Hi bir kyl, verdii istidann kayt numarasn hi bir zaman renemez. Yani damga resminin geliri artsn diye, dzenlice.en masum dilekleri bildiren istidalar bile be on defa tekrarlanmadka yerini bulmaz. Kayp olurlar. Fakat bir meselenin herhangi bir memurcua dokunur ekil ald grlmesin. Eer ikyet eden kyl ve halktan biri ise, ikyet'derhal boulur. Ve ikyeti hi ummad bir taraftan en beklemedii bir darbe ile sersemleir. ikyet ettiine ve edeceine*bin kere piman olur. nk btn^Krdistan memurlarnn en bynden en kne kadar nasl bir hiyerarileri varsa, tpk ylece riayet edilmesi art olan bir gizli anlamalar,'halka kar adeta iaretle anlaan harikulde bir birleik cepheleri ve memur dayanmas vardr. Bu izahat niin kaydettik? Trk burjuvazisinin, en aa smrge muame134

leine uratt Krdistan halkna, hatt kendi sermayedar kanunlarnn tesblt ettii vatanda haklarn bile yasak ettiini hatrlatmak iin. Yoksa btn Kemalizm idaresinde u iki nokta esastr: " 1 ikyet eden aa veya burjuva ve (bu ikisinin menfaatna zd olmamak art ile)' aydn ise, istida usul hi bir arzaya uramakszin roln oynar. Halktan bir ferdin istidas, aylar ve yllarca srndkten sonra, bir hasif altnda can verir. 2 Fakat farz edelim ki, Krdistan halkndan birinin istidas yksek makamata eriti... Ne olacak? Millet meclisinin daima yaptt gibi evvel ait olduu veklete oradan Birinci Mfetti Umumilie, oradan: vilyet, kaza, nahiye vastas ile nihayet mutlaka, halkn ikyeti olduu memurun veya arkadann eline geecek deil mi? Millet Meclisinin talep ^ettii tahrikat kendisinden ikyeti bulunan memurluk veya o memurluun bal olduu aalk yapmayacak m? Bu kadar tehlikeli bir sergzete hangi zavall kyl katlanabilir? te btn bunlar. ark vilyetlerinde hizmeti mecburiye ye gnderilen veya gnderilmeyen yle bir memur tipi yaratmtr ki, Senegal veya Hindi ini'deki Fransz memuru, bunun yannda belki de insafl kalr. Bu yzden Krdistan'da her ey bir konspirasyon havas iinde akar. Aa memurla, memur burjuvazi ile, koklaa koklaa, kulaktan aza yahut bir 'romann ad gibi dudaktan kalbe (...) 110 iler piirilir. ark memuru gayet krl bir yamadadr. Yava yava anan eski bir sosyal yap stnde ( . . . ) u kanunu temsil ve tetkik ederken ark vilayetleri memuru, hem kanunu, hem de anan rejimi kemire kemire yaayan bir sansar gibi iler. Arada, burjuva kanunu tam burjuva memurunu ve burjuva memuru da tam burjuva kanununu kara tencerenin yuvarlanp isli kapan buluu gibi bulmutur. Kemalizm bu efendilere, gze grnmeden yank sesle u dn vermitir: Yeyin efendiler, yeyin! Bu han- istihcT sizin. Yeyin doyuncaya, atlayncaya, patlayncaya dein. Ne
110 111 kelime o k u n a m a d Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). (y.n.).

135

tenkit, ne tefti, ne ikyet,' ne sual, ne de cevap! Muharebeye girimi bir ordunun fertleri ark memuruna nisbetle belki yaptklarndan daha ok mesuldrler. Kemalizm sermaye biriktiriyor! Hi ikyet, hi tefti, hi mesuliyet olmuyor mu? E... devede kulak kabilinden oluyor. Fakat bunlar: 1 Ya byk aalarla burjuvalarn ahbap avuvari ikyetleri. 2 Yahut bu han- yama sofrasnda teki memurlarla konspirasyon dayanmasn bozanlara kar omuzdalam memurlarn mterek boykotu tecziye (cezalandrma - y.n.) eklinde oluyor... Ki, bu da pek nadir ve mstesna hallerden saylr. Kemalizm ark vilayeti memurluunu o kadar ba bo brakmtr ki, bu resmi klik bazan bindii dal kesen yobazlar kadar kk menfaatleri iinde boulur. Ve sermayedar nizam iin almayacak surette, bizzat dayand sistemi ve devlet iktidarn tehlikeye drr. eyh Sait isyannda ark vilayetlerinin Jdare-i maslahat memurunun az (...) 112 rol oynamamtr. Zaten her zaman oynad z rol de budur. Bir misl: Diyarbekirli mi ne? Her halete Trk burjuvazisinin kendi kltr ile idealize edebildii nadir aydnlardan biri, Muallim Mehmet Emin, eyhlerin isyan kararlatrdklarn vali Cemal'e syler. Vali byle birey yoktur ve olamaz der... Mehmet Emin ii dahiliye vekletine aksettirecek kadar ileriye gider. Vekalet valilikten sorar. Vilayet ayn -cevabn tekrarlar. Muallim durmaz, bir daha vekalate ba vurur. Bu israr gren vali -galiba makaraat igal maddesini tetkik ederekten muallimi yakalad gibi hapse atar! Fakat gafletin kaba gene muallimin banda patlar, ilk isyanda daraacna ekilen vali deil, Mehmet Emin'dir. Sivil tekilat bu olan Kemalist devlet cihazn, jandarma ve hele asker metotlarn tasavvur etmek mmkndr. Yol kes-A mek yalnz ekiyalarn ve aalarn harc deildir. ehir ortasnda bile, bir jandarma neferi, istedii Krd, istedii angarya iin evirir. Neferlerin bir mhim kazan kayna da tenha sokaklarda rastgeldikleri kimseden anlamad vesair evrak istemek, genellikle byle medeni merasimden aalayan Krt kyl112 Bir ltelinie o k u n a m a d (y.n.).

136

sn bir iyi patakladktan sonra, birka mecidiye veya kuruunu alarak, ltfen serbest brakmaktr. En byk ehir ortasnda oynanan bu sahnelerden sonra, kydeki jandarmann yapt k t iveya yapabilecekleri uzun facia destanlarn doldurutr. Krdistan halknn dilinde jandarmann ad yumurtacdr. Bir mfreze herhangibir. tahkikata veya takibe kmasn. Artk nne gelen ky halk, bilsin bilmesin byk aalarn buyruu ile ala krba mavzer falakas ile birer birer ikenceden geirilir.- in daha feci taraf, Krdistan kylerini bir afet gibi saran mfrezelerin bu ikenceleri tatbik ettikten sona, ayrca izzet ve ikram grmek haklarndandr. Daya yiyen kyl, yumurtasn, stn, fekmeini, davarn da, bu mstevlilere yedirmek mecburiyetindedir. Karakol jandarmasnn sosyal ve idari btn meselelerde, mutlak bir iktidar vardr. Kyde karakolla ky aas elele ilerler. Aa, soygununu jandarma vastasyla yaptrtr, miriyvolarn karakola sevketmekle sindirir. Karakol bir kimse hakknda aann iaret ettii ekilde bir zabt varakas tertip etti miydi, artk o varakann hkmn bozacak yeryznde hi bir kuvvet yoktur. Byk Millet Meclisi kylerdeki tahkikatn jandarma vastasyla yaptrr. Karakol tahkikat isterse yapar, isterse yapmaz. Daima istedii ekilde yapar. Karakol bir Krd ldrmee kadar selahiyetlidir: Kat vurdum! der, mesele kalmaz. Kemalizm, kyde aalkla en gzel sentezlerinden birisini tekil ve temsil eden karakol nizamn siyas ve sosyal sahada brakmaz. (Karakol y.n.), yalnz Kemalizmle aaln soygununa alet olmakla kalmaz. Bizzat karakolun kendisi de, civar kylerin kayman smren bir soyguncudur. Jandarmalar arasnda karakola gitmek bir nevi krl talihdir. 1 Nbet yok, mesuliyet yok ve ilah... yok. 2 Masraf da yok: Karakoldakiler on para sarfetmezler para arttrrlar. Yaasn ( . . . ) m yumurtaclk!.. Asker bast yerde ot bitirmeyerek, btn phelendii kyleri gazya ile yakmak iin jandarmaya yardmclkla g139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

137

revlidir. Mesel: Bir kyn eklya yatakl ettiinden, phelendi mi kyn etraf bombal ve maknal tfekli mfrezelerle sarlr, ieridekilere kmalar iin ksa bir mhlet verildikten sonra, yal paavralarla ve gaz dkerek, kyn btn canl ve cansz mevcudu ile birlikte duman hvaya savurulur. Tekrarlamaya bilmem hacet var m. Kyl kynde yalnz cann kurtarabilirse kurtarr. Dahiliye vekili Trkiye hakknda, eskiden beri amil olmu sakin bir fikir vardr balangc ile, yukarda sylediini yani nfus -azln, aada red etmek ve mesel, Belika'ya nisbetle Trkiye nfusunun az olmadn (...) 114 almak iin, bu Trkiye'de da ta var halbuki Belika'da da, ta l gibi birey yoktur. (Cumhuriyet 26.6.932) diye ancak Kemalist demagoji de grlen el man fi batn el air (anlam airin karnnda y.n.) dedikleri cinsten bir cevher yumurtlad meclis beyanatnda, Krdistan Birinci Umum Mfettiliinin ordu, jandarma elele vererek baard mhim faaliyetlerinden birini de yle anlatyor: Mfetti-i Umuminin iyiliklerinden birisi de orada harbi umumi ve mtareke zamanndan kalan silahlar toplamaa muvaffak olmasdr... Bilirsiniz ki bir senede yalnz Mardin vilayetinde 9 bin mavzer toplanmtr. Bunlar Mfetti-i Umumiliin tekilatn mesaisini tevhit ve tanzim ederek (birletirip dzenleyerek y.n.) mstakim (doru y.n.) grleri neticesidir. phesiz ordumuzun 8. ci kolordu kumandanlnn ve zabitlerinin [nefer yoktur!] yksek kudretli grleri ve muvaffakiyetleri bata gelen amillerdir. Bu vesile ile oralarda vatan ve cumhuriyet iin alanlara minnetleri arzetmek ve aziz kanlarn dkenleri rahmetle yad etmek vazifemdir.N(Zikr edilen beyanat). Burjuvazi ne zaman iktidar mevkiinin salamlatrdysa, o zaman daima halk kitlelerinin silahlarn toplar. Engels'in Fransz ihtillleri rneklerinde snf mnasebetleri iin kard bu sonu, bizde milli aznlklara kar aynen tekrarlanan ezeli usuldr. Osmanl imparatorluu, salnda Balkan milletlerine ve
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

138

aznlklarna bu usul tatbik etmiti. Cumhuriyet burjuvazisi, ayn usul'bugn ark vilayetleri, halknn (...) 115 stnde hkmettiriyor. Rumeli aznlklarna nasl belli olmasn diye, kum torbalar ile dle die kan kstrldn her trl ikence ve bask altnda lm sunulduunu, bugn iktidar mevkiinde gdc rolr. oynyan Kemalistlerden ou pekiyi bilirler. Bu bildiklerini, bu gibi zulmlerin ekilmesiyle hangi kinlerin biildiini ve akbetin nereye vardn hi dnmeden, Krdistan'da bir daha deniyorlar. Bu iler sylendii kadar basit deildir. Bir vilayetten bir senede 9 bin mavzer toplamak iin hi olmazsa 20-30 bin kiiyi sra dayamdan geirmek lzmdr. Hele o vilayetlerde henz shf mcadelesi dorudan doruya ve ulu arta silah mcadelesi, sosyal mnasebetler silah mnasebeti eklinde olagelmektedir. Zaten dahiliye vekili de, meselenin i yzne dokunuyor, Bata, 8. ci ordu kumandanlarnn, zabitlerinin yksek kudretli grlerini getiriyor... nk silah kuvveti ancak silah kuvveti ile kalkar ve silah ancak silahla zaptedilir. Silahlarn arpmasndan hangi brikai hakikatlerin (hakikat imeklerinin y.n.)1 ktn bugn batakiler bile sormaz. Nitekim evvelemirde vatan ve cumhuriyet iin arpanlardan bahseden vekil beyefendi, bu beyanat 1932 ortalarnda yaptna gre, bugn mazlum Krdistan'n banda yanan sinsi ve bitmez tkenmez i sava yangnn yeter derecede anlatm oluyor. Vekil beyefendi ayn zamanda, kefen soyucu burjuva ikiyzllne has talkatiyle (parlak szlerle y.n.), ve bir mezar talkncsnn vazifesini _yapan soukkanll ile din frkln taklit ediyor: aziz kanlarn dkenleri, rahmetle yad ediyor. Bu yobazca ifadeyi siz Krdistan'da (ki y.n.) anlam ile dnn. "Bir nefer iin on Krt kylsn, bir zabit iin, on Krt kyn mahveden Kemalist burjuvazi, e)bette kanlarn dkenleri rahmetle yad etmekle kalmyor, fakir Trk ocuklarn, mazlum Krdlstan halk ile boazlatran akan kanlar sermayeletiren Kemalizm, iki tarafta da gaddar kinleri, kanl| hnlar var kuvvetle kkrtarak bu sayede Krtl imhaya urayor.
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

139

Brokrasi cenderesi, jandarma terr, yaln kln o f l taarruzu... te Krdistan'da Trk burjuvazisinin smrge siffi seti... (Krtasiyecilik Jandarma Ordu) zulm zrig tekil ettii temel stnde ykselen Kemalist siyasetin bir k< zelliini daha tesbit edelim : I AALIKLA MNASEBET: Krdistan'da patlayan her.'jl yandan sonra Trk burjuvazisi aala kar yeni bir tehdit sav8 rur. nk, "hisseder ki patlayan kanl kavga iinde T r k Krtlerle boutuu kadar, birbirinden baka iki rejim de b| azlar. Fakat hibir zaman, yerine getirilmeyen ve getiriliri^ yecek olan bu (...) 116 tehditle, ortaln yattrlmas ile birliklp unutulur. Yine Kemalizm aalkla sarma dola yaar. Ve daha herkes tedrici tekamle smarlanr. 1925 eyh Sait t| yanndan sonra bir ksm ele ba aalar Bat vilayetlerine sf rldler. Fakat ok gemeden, aalar kh kendi iradelerile stij vaarak, kh Kemalizmin msaadesine dayanarak airetleri nin bana dndler. 936 Ar da isyan srasnda burjuva basn ayn teraneyi tutturdu : hkmetimiz mahalli ve idari tedbir almakla meguldur. Airetler lavedilmi, resanjn (reislerin y.n.) maiyeti datlm, araziler halka tevzi olunmutur (datlmtr y.'n.). Bundan sonra reisler 500 dnmden fazla araziye sahip olamyacaklardr. Arazi sahibi edilen kylye, kredi ile tohumluk datlmaktadr. (Cumhuriyet 27.7.930)... Fakat btn bu nikbin teyidlere ramen airetlere ( . . . ) m ve aalk ayak stnde, eli krbaldr. nkt Kemalizm, snf mnasebetlerine dorudan doruya bal oan hibir sosyal meselede halk olamad. Yani, burjuva demokrasisini kuramad. Ve daima gerek devrimci metotlardan d patlad. Bu belki herkesin kulan dolduran yaygaralara zd gelir. Fakat zaten tezatlarn gerei buradadr. Airet arazisi denilen ey yukarda da sylediimiz gibi, airet aasnn ahsi mlk deildir. Kln'in mterek mlkiyeti, pederahi sistemden derebey mnasebetlerine kadar uzanan bir sr deje100 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). 101 iki kelime o k u n a m a d (y.n.). \

140

nere rnesanslara uram ve airette bir zaman herkesin olan toprak yava yava aalarn mal haline sokulmutur. Topran a a mal haline gelii, Osmanl imparatorluunda sultanlar tar a f n d a n balam ve Trk burjuvazisi ile beraber tam kvamn bulmutur. Sultanlar baz ilerine ydryan reislere fermanla u kadar ky peke ekmilerdir. FaRat Osmanl imparatorluunda bu gibi pekeler, genellikle tmar ve zeamet usullerinde olduu gibi toprak b'elirli ahslara mutlak surette mlk etmezdi. Mlkiyetten ok bir eit tasarruf, hatt idareci tasarruf hakk verilirdi. Trk burjuvazisi, sermayedar kanunlar ile birlikte, padiahlarn aalara verdikleri bu tasarruf hakkn ahsi mlkiyet hakkna evirmekte gecikmedi. Nitekim, yz milyonlarca ufak mlk, daha hl son zamanlara kadar bir dizi formalitelerden sonra, byle kapann elinde klrcasnp ahslara mlkletirilmiyor mu? u halde hatt hukuken bile, airet arazisi .aann hi bir vakit mal olmamtr. Burjuvazi istese, hi bir kanuna (...) 118 arpmadan toprak mlkiyetini alkan, kyllere mal edebilir. Fakat voulare c'estpauvaire: istemek, yapabilmek, muktedir olmaktr. Trk burjuvazisi ise bunu yapabilemez. Bunu yapamaynca, tam aksini pek al yapabilir. Nitekim, ark vilayetlerinde son kadastro faaliyetleri ile yapt da budur. Aalarn ahsi mlkiyetlerini consolide etmek!.. Kemalizmin aala yapt bu hizmete mukabil aalk da aheste aheste byk arazi sahipliine [500 dnm lftr, esas 3010 dnmdr] doru tekaml ederken, yeni rtnme usllerine mracaat ediyor. Eskisi kadar ak sak gezmiyor. Aaln Kemalizm'le bu son uzlama manevras u iki taktik ile belli olur. 1 Tesettr: rtnme: Batida Kemalizm nasl Trkiye'de bir kapitalistlerin ve snflarn bulunmadn yemini bilah ile tekrar ediyorsa tpk yle, ark'ta* da aalk; artk h e l kesin bir olduunu, a a maraba kalmadn ayan hayret bir incelik ile teyid eder durur. Snf dnn en kesin ve son aamalarna kavutuu devrimizde, bu modern taktik, son sava usullerinin demogojisinde Kemalizmle aaln iyi anlatn gstermez mi? 1 #
118 Bir kelime okunamad (y.n.).

141

2 Maa kullanma: Eskiden aalk kendi hkmn yrtmek iin bir sr silahl adam ve teb'a (uyruk y.n.) kullanmaa ve tabii bunlarn masrafna katlanmaa mecburdu. Kemalizmle anlaal beri, artk bu gibi klfetlere yer kalmamtr. Aa arazi sahipliine dnmeyi gze alabildii nispette, Trk burjuvazisinin silahl adam (jandarmalar emrine amadedir. Sonra halk soymakta, aaln hoyrat muamelelerinden daha nazik dolambal ve artc usuller, aaya eskisinden daha elverili soygunlar temin eder. Onun iin Kemalizm devrinin aalar, eskilerinden daha a^ masrafla daha ok soygun yapabiliyorlar, Baka tabirle kendi elleri ile atei tutacak yerde, Kemalist paalarn maas ile yakalyorlar y.n.). Srgnden geldikten sonra aa kylden teberi istedi, herhangibir apul yapmaa giritiinde (...) 119 karakolla oktan anlamtr: Tehdit, iftira, muhakeme yalanc ahit... ve ilah. ile biraz ge de olsa, hi de g olmaz yoldan maksadna kavuuyor... II. TEHCR VE SKN (g ettirme ve yerletirme - y.n.): Fakat Kemalizm yedii ekmek gibi biliyor ki Krt aal ile elele vermek, Turk mtegallibesi ve tefecilii ile uzlamak kadar asla istikrarl ve emin bir ey deildir. Gittike tnill ve tek olan Krdistan hareketleri bazen, hele kk aalar, pek ok kere peinden srkler. - Zaten aalk da kendi besledii silahl adamlarla, maan Trk burjuvazisinden alan jandarmann arasndaki farkn farknda olmuyor dildir. Onun iin Krdistan'da sosyal ve siyas kargaalklar her alevlendike Trk burjuvazisinin ba vurduu bir baka are de tehcir ve iskn siyasetidir. Mesel: Daha Ar isyan bastrlrken ve isyan havadisleri stununda bu konulara rastlarz: Ankara 30 (telgrafla) Hkmet ark'ta umumi bir temizlik yapmaya karar vermitir. skan edilmemi hibir airet braklmayacak, gebelii tamamen kaldracak, bu kitle arasnda devlete kar olanlar te'dip edilecektir. By suretle kabile hayat ark havalisinde son gnlerini yayor. Trkiye tek bir nizam etrafnda toplanm fesattan ari namuslu vatandalarn memleketi alacaktr. (Cumhuriyet 31.7,930)
144 s kelime okunamad (y.n.).

142

Byle mr hayller gazete stunlarndaki kadar hayatta da kolay ilan ve .tatbik ettirilseydi ne iyi oluverirdi. Ne are ki parlak havadisle gzleri kamaan burjuva kalem uaklarna ramen, evdeki pazar burjuva arsna asla uyamaz. Nitekim, ondan sonra tehcir ve iskan hakknda ne yapldn ay/ basnn stunlarnda takip ederseniz, ylda bir havadise zor rastlarsnz. Yukarki havadis 1930 da yazlmt: 1931: Ankara 3 (A.A.) ran'da hududumuzun arknda seyyar bir kabile vaziyetinde bulunan Halikanl hairetine mensup- 405 aile Garp vilayetlerinde yerlemek zere memleketimize hicret ve hkmetimize mracaat etmitir. Hkmet bu ai- * ret efradnn Garp vilayetlerine iskanlarn kararlatrlmtr. (16.10.931) Trabzon 1Z Garp vilayetlerinde iskan edilfecek Halikanl airetinden 1000 kii bugn Anafartav vapuru ile sevk edilmilerdir. (18.11.1931) 1932: Dn ehrimize Adana yolu ile ve trenle 9 aile getirilmitir. Bu ehre getirilen bu aileler, elli kiilik bir yekn tutmaktadr. Bu ailelerin anakkale mntkasnda iskan edilmesine karar verilmitir. (16.8.932)... . te bu kadardr ol hikyet... 931 de daha bin kii tehcir ve iskan edildikten sonra 932 de ancak 50 kiiyi buluyoruz... Neden?.. Tabii bunda, isken ve tehcir ilerinin olduka bir masraf yeknu tutabildii gibi sebepler de vardr. Fakat bata ge-~ len sebep hi phesiz bir usullerin burjuva smr hedeflerine aykr dndedir, Gerekten de kapitalist, aletleri deil, canl aletleri somrr. Trk burjuvazisi de Krdistan'n dan tain deil, oradaki mazlum ve canl halk kitlelerini soyabilir. Byle herhangibir tehcir siyaseti devam ettike Krdistan'n sszlamas," orada smrlecek alkan insan ynlarnn yokluu, boyere masrafa karlk krn yokluu gibi ters bir netice Trk burjuvazisini arabuk korkutmutur. Nitekim 1931 sonundan beri tehcir ve iskan hareketi durdurulmutur. nk Bankasnn idare heyeti reisi (,..) 120 Trkiye Finans-ka139 Drt k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

143

pitoli (Ekonomist D'orient) de, ayn yln sonlarnda bu noktay yle tesbit etmilerdir: Hkmet bu kabilelerdedir miktarn Ege Anadolu'sunda iskan etmektedir. Eer bu muhacirlerin yerine derhal gecikmeksizin yeni muhacirler geirilmezse, bu mntkalar depopulmene (nfus yokluuna ve sszla) smarlanacak, ki hi de iktisad bir terakki olmayacaktr. (Econo. d'orlente 10.12.931; S. 444)
tf *

Demek Kemalist burjuvazi, gsrek aalkla mcadeleyi gerek tehcir ve iskan siyasetini baaramamaa mahkm olmutur. Aalkla Trk burjuvazisinin btn boy lme teebbsleri, fatalman (mukadder olarak y.n.) uzlamaya varmtr. (...) 121 Tehcir siyaseti de grdmz gibi, mali ve sosyal sebeplerle tutunamaz. Bilindii gibi, evvel Kemalizm mali kudret itibar Ne devaml bir iktisad tehcir siyasetine devam edemez. Paras yoktur. Fakat hepsi bu kadar deildir. Araya belki bu mali yokluktan daha mhim olan sosyal sebepler karr da. Krdistan halknn ne mthi bir temessl (zmleme; asimilasyon y.n.) kabiliyeti olduunu, iine ald btn yabanc insanlar nasl arabuk hazm edip Krletlrdiini burjuvazi de bizim kadar biiir. Airet topluluunun Krt kyll ruhunda yle derin bir tesir vardr ki, ark vilayetlerinde iskan edilen Trk muhacirler, ya su iindeki zeytinya damlas gibi civar Krtlkten tecrit olmaya ki bunun uzun mddet devam edebilmesinden daha imknsz hi bir ey yoktur yahut da, evresi ile mnasebete girdii nisbette eriyip vahdetini (birliini y.n.) kayp etmee mecburdur. Bir Krt erkei bir Trk kz ile evlense. T*k kz girdii ailenin arabuk (...) 122 bir paras olduu ve Krt. (etii halde, Trk erkein ald Krt kz, hibir zaman Trk ailesi ile hal ve hamur olmaz ve daima ana-baba evinin Krt ln temsil eden ve muvaffakiyetle yapan bir paras olarak
110k e l i m eo k u n a m a d (y.n.). 111 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

144

kalr, Bu kln ve airet sisteminin mthi kollektivitesinin, dank aile sistemlerinden ok daha kudretli ve etkili olduunu gsterir. Madem ki aalk uzlamaa, tehcir ve iskan neticesizlie mahkumdur; u halde Trk burjuvazisi ne yapabilir? Neticesi karanlk bir imha, bask ve asimilasyon siyasetine girmek... te Kemalizmin Krdistan'daki smrge siyasetindeki bu usuJe de bir deelim : III. MHA SYASET: Osmanl imparatorluunun Balkanlarda ok denedii imha siyasetini, merutiyet birjuvazisi, ark Balkanlarnda Ermenilere kar tatbik etti. Bunu tatbik eden ttihad ve Terakki frkas rehberleri, yaptklarnn hesabn sonra bir bir kanlan ile demi olmalarna ramen, az ok muvaffak olmulard. Fakat merutiyet burjuvazisi, yukarda kaydetiimiz gibi bu siyasetinde kendi bana (...) 123 te'dip seferleri ile herhangi tedhii Umumi Mfettilik basks altnda deglI Krdistan'da iki zt sosyal kuvveti arptrarak (...) 124 mmet prensibine dayanan Osmanl saltanat sayesinde mslman Krtl hristiyan Ermenilie, hakikatte tefeci nizamn kapitalist ilikilerine saldrtarak muvaffak olabilmiti. Bugn Krdistan'da aka bir Krt toplumu var. Ve krtler baka unsurlar sratle asimile ediyor, emiyor. Sosyal rejim bakmndan, eski derebey .kian sistemini- kemiren kapitalist ilikileri var. Yani ortada bir eyin tezad ve arpmas mevcut, fakat bu seferki zddiyet kapitalist ilikilerinin lehinde gelimek mecburiyetinde bulunduu iin, Krdistan'da Kemalizmin iktisad apulu devam ettii nisbette ve bu apulla doru orantl olarak, bir Krt milliyet cereyan ve hareketi byyecektir. Bu tarihi bir zarurettir. u halde bir adliyecinin komnistler hakknda syledii gibi, bu i: vurduka tozuyacaktr. Bununla beraber Kemalizm eme-i prhun fendan : fani kan dolu emeden bir kere imidir. Artk ban alamaz, bir dahi baran- beladan (bel yamurundan y.n.)... syanlardan sonra balyan tedip se100 101 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). iki kelime o k u n a m a d (y.n.). \

145

ferleri, u kadar kilometre mesafe iinde rast gelen btn kyleri atee vermek ve kamaa teebbs eden kylleri dere ilerinde, bire kadar kuruna dizmek eklinde srer. syan hareketinden sonra, ok kere ikinci isyana kadar, isyanla dorudan doruya bal ete hareketleri devri alr. Mesel; eyh Sait isyanndan sonras iin dahiliye vekili yle diyordu: Mfettii Umumilik ark'a girmezden evvel ark'da efrad adedi 30 il 40 arasnda olan 100 tane ete vard, Ar danda 20Q silahl ete alaylar mevcuttu. (Meclis beyanat 26.6.932) Bunlara kar iki kategori tedbir alnr: 1 Tecii kanunu ile enselemek: Bir ok tehlikeli unsurlar Kemalist burjuvazinin bu kanun vadine inanmaya hazrdr. Dahiliye vekili bu kanun sayesinde ark'da ve Cenup'da bir ok asi airetler dehalet ettiler, bir ok eteler dalardan indi. Bugn onlar da memleketin birer sadk evlad olarak memlekete hizmet etmektedirler. Bir ksmnn yola getirilmesi byle idar olmutur. (beyanat) Fakat aldantp da tecil kanununa inanan ve kyne dnenlerden ou, bugn deilse yarn, herhangi sradan bir bahane ile, bazen- de hi ebepsiz anszn yolda vurduruluyor. Yahut da hapiste rtlr. 2 Dorudan tedhi ilan: ark vilayetlerinde ortodoks Kemalizm budur. Zaten Krt gencinin de er ge sonu budur. Dahiliye vekili: dier bir ksm hakknda amansz bir takip balad. Bunlarn ierisinde ok mehur olanlar vard, ilk hatra Yado, Resul vesaire gelir. Bu akiler de Erzurum'a kadar gelebiliyorlard. Bunlar son nefesine varncaya kadar birer birer imha edildi. Bunca eyh Sait'in dkntlerindendi, Bunlar da imha edilmitir. En sonra' eyh Tahir denilen adamn ceddi imha edildi. (Beyanat). Biliriz ki, ekiya genelikle kylnn mevcut rejimden ekv tii zlme kar yapt tepkidir. Gerekte elebalar, likide'edilmek istenen ruhani megalosdan, eyhlerden, seyitlerden hatt {...)12 dan pek ou idi. Fakat banlar isyanlarn kyln derin honutsuzluu aleyhine dayanarak yapabiliyorlard. Onun iin Krt kyll, daa kanlar btn dnya kyll gibi korur, besler ve bakar. u halde yaplan imha hareketleri
125 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

146

yal.mz eyhlerin cesetlerine mnhasr kalmyordu. Tersine * yukarda jandarma ve asker seferleri hakknda iaret ettiimi2 ekillerin en fecileri, alkan ve mazlum Krt kyllnn can ve kan ile oynuyordu. Bugn hl da oytuyor. Ve galiba Kemalizmin mr oldukla da oynayacaktr. Trk burjuvazisi grnte emperyalizme kar kopard sahte yaygaralarda arkn mazlum milletlerinin hakknda harl harl secde ttii halde, nedense bu hakk Krt milliyetine teslim etmek yle dursun, yeryznde Krt milleti diye bir eyin varln iitmek bile istemiyor. Fakat ad ile san ile bir millet yle Kemalizmin zannettii kadar kolay rt bas edilemiyecei iin, cumhuriyet burjuvazisi var kuvvetini byle isyan ve isyan arkasndan gelen isyan dkntleri ve ete muharebeleri frsatlarn hi karmayarak, bu milleti imha etmee veriyor. Ve dank Krk kylsn bsbtn paralayan budur. Aalk iindeyken kopard her mitsiz hareketi vahi bir zevkle de karlamyor deil. Ve her harekette binlerce ve onbinlerce mazlum Krt kylsn mahvetmei lezzetle ilan ediyor. Ar da sancs tuttuu sra yle havadislere rastlyorduk: Byk Ar'nn^sisten grnmeyen yksek zirvelerinde dehetli kar frtnalar vardr., Ordumuz btn ark havalisinde tam bir demir pene eklinde hakimdir. Hele hareket sahasna civar olan mahallerde ku bile uurulmuyor. (31.7.930) Dahiliye vekili ayn meseleyi daha ak, bir iftiharla tekrarlyordu: Ar dar ihtilli 1930 da olmutur. Onun teferruat br,ada ok,anlatld. Ar dann amilleri tamam ile imha edildi. Edilmiyenler de kat. Fakat bu sene kn Ar'dan ran'a kaanlar mevsimin taht el sfr (sfrn altnda y.n.) 35-40 derece souk yapt bir srada Ar'dan ieri girdiler. Oraya memur olan askerlerimiz Ar'nn ta tepesine kadar karak ve soukluk iinde bir tek nefer kalmayncaya kadaj hepsini tepelediler. (26.6.932; Cumhuriyet) Kemalizm bize dilerini gsteren bu glle sorabilir: Ne yapalm?.. syanclara kar baka trl hareket edilemez, eteleri bastrmak.zarurettir. Y yannda kufu da yanar, emper147

yalizmin para ile avlad Seyidlere, ehlere meydan brakaydk, Krdistan' bir ngiliz, Fransz veya talya smrgesi yaptra idik daha m devrimci bir hareket etmi olurduk?.. Zaten Kemalizmin daima syledii de budur. Fakat biz de kendisine unlar soralm: Bir yerde geni hafR tabakalarn ayaklandran isyan sebebsiz olur mu? ark vilayetlerindeki isyanlarn sebebi srf aaln gerici hamlesi ve yabanc parma yznden olabilir mi? Eer ortada ezilen geni halk tabakalar olmasa, o tabakalarn yerinden oynatlmasna imkn var mdr? u halde isyanlarn byle devam edegelmesinde kimin rol esastr?.. eh Sait isyanna srf irticadr diyelim. Ya son Ar da meselesi de yle midir? ve ilah... Bu suallerden sonra, isyanlarn en byk sebebinin Kemalizm olduu daha etraflca anlalabilir. Bunu aaya brakalm. Krdistan'da kyl devriminin elifini bile azna almayan, ark'a demokratik burjuva devrimini bsbtn yasak eden, buna karlk Krt aal ile elele vererek Krdistan' iktisaden ve siyaseten smrgeletiren cumhuriyet burjuvazisi elbette ark isyanlarndaki mevkiini kendisi herkesten daha iyi bilir. Bu isyanlar yapanlar belli olabilir, fakat bu isyan kkrtan Kemalizmdir. nk Kemalizmin iktidar mevkiinden nce, Krdistan'da byle kapsaml isyanlar yoktu, Ve Kemalist sistemin kuruluundan onlarca yl getikten sonradr ki, Krdistan ark'n Balkan ve- isyan mntkas, ate lkesi haline geldi. syann yz bulunduktan sonra, artk te'dip seferlerinin tatbikat, ekiya tekilat, Birinci Umum Mfettiliin tertibat ve ilah. imha ekillerindeki vahet, zulm ve canavarln manas ancak kapitalist dzenin tabiat olarak izah olunabilir. Mamafi biz cumhuriyet burjuvazisinin ark'ta sistematik irfha siyasetini nasl tekilatlandrdma dnelim. Ar da (1930) isyanndan sonra. Birinci Umum Mfettiliin ahsnda Kemalizm, Krdistan aal ile yeni ve fiili bir antant yapt. Milis tekilat!.. Byk aaln kk aalara ve tekmil Kemalizmle uzlam aaln devlet cihazyla birlikte Krdistan fakir halkna kar ete tekilat, bir milis hareketidir. Ar da isyan ile birlikte yeni bir ekle giren Krdistan isyan Trk burjuvazisine 147

irtica ile (aalkla) daha sk el birlii yaparak, halk hareketine kar yeni usuller kullanmann zaruretini retti. Bu usl Krdistan halkm birbirine krdrtmak ve daha az jandarma ve asker harcatmak itibar ile tasarrufa da elverili idi. Ve Kemalizme hibir masraf karl mal olmuyordu^ Yalnz Krdistan halknn srtndan geinen tufeylilerle silahl apulcularn saysn artryoru. Cumhuriyet burjuvazisi, milis tekilatna yalnz silah ve cephane verir; milisin geimi byk aalarn ambarndan, yani Krdistan alkan kylsnn srtndan kar. daresi, hkmet kontrol altinda, byk aalarn kol balar ve bazan yakn akrabalar tarafndan olur. Onun iin Ar da isyannn stnden iki ay gemeden. Birinci Umum Mfettilii Urfa'nn Mill Gazetesine u beyanat veriyordu: Halkmzn cumhuriyete fiilen gsterdii merbutiyet (ballk y.n.) ve sadakati her zaman sitayile zikredebilirim. ark vilayetlerimize haricin irticai tecavz hareketlerine kar, mdafaa etmek zere halkn rekabet .edercesine, milis tekilatna dahil olmalar ve canl hareketleri ve eserlerile bunu ispat etmeleri inkr edilemez, Urfa'da olduu gibi dier ark vilayetlerinde de milis tekilat yaplmtr. (Cumhuriyet 24.10.1930) ark vilayetlerinde milis tekilat eskiden jandarma ve askerin yaptn daha derin ve geni lde yaptka, halka kar tatbik edilen zlm usulleri, milis tekilatnda artk burjuva ferdiyetiliinden km, tam derebey (...) 126 ekline girmitir. Malum kapitalist dzende bir sutan ancak o suu ileyen mesuldur. Her koyun kendi bacandan aslr. Fakat ark vilayetlerinde bu tarz nizam keenlem yekndur (hi olmam gibidir y.n.). Bir su ileyeni ele geirmek isteyen Kemalizm, birka jandarma ile birlikte bir koyun srs kadar kalabalk aa milisini'sulunun kyne saldrtr. Kyde sulunun oluk ocuu, anas, babas, kars, kardeleri ve uzak yakn btn akrabas silahl bir ember iine alnarak, dalara klr. Yolda kadn ve ocuklara istenilen rezalet ve hakaret tatbik edilebilir. Zaten ok kere bu ie sevkedilen milisler hkmetin arad adamn ayrca ahsen, yani aa tarafndan dmandrlar. Dmanlarnn oluk
103 O alt kelime o k u n a m a d (y.n.).

149

ocuunu ellerine, geiren bu cahil insanlar, gerek hkmete ve aaya yaranmakta, gerekse ve .en ziyade ellerine den kurbanlardan azami istifadeyi ekebilmek maksad ile bir nevi' insan srekli avna beraberce srkledikleri mazlumlar yolda bin trl ikence ve hakaretlere uratrlar. Bu zavall kadn ve ocuklarda niin pelerine alyorlar diyeceksiniz?.. Basit: faciann bykl nnde daa kann artk lm gze alp da karsn kzn bu halde grmektense, teslim olmayrgze al~mas iin.. oluk ocuk dadan daa-srklenip paralanmas, masum tedhi kurbanlarnn her gn canlarna tak deyip, istenilen adam teslime raz olmalar ve kendi candan sevdikleri^ ni pusuya drmekte, aalk ve Kemalizmle elele--vermeleri' iin .yine bir nc nokta dierlerinden (...) 127 hi de daha az sulu deil. Belki pek ok kere o hususu arz (...) 128 maddi zaruretler yznden daha mhimdir bilen biliyor. Milisler aann Kemalizme hizmet ettikleridir. Birinci Umum Mfettiin her zaman sitayile zikr ettii merbutiyet (ballk y.n.) ve hsn- 'dikkat aalarn bu hizmetinden baka bir ey deildir... Eh! Milisler melike. deildirler. Yer ierler, aa ise silahl adamlarn deti vehile Capul sayesinde, geindirir. u halde takip edilen adamlarn ki tekrar edelim, bunlar hemen daima aann hususi dmanlardr evini barkn gya arama bahanesile alt st etmek, hsm akrabasndan ie elverili ne var ne /oksa hepsini birden talan etmek. Aann mali kudreti iin olduu kadar, milislerin geimi, maa iin de lzmdr. Yoksa babas bayrna hi kimse hizmet etmez deil mi?^ II. Milisin bu sylediimiz birinci ksm faaliyetini, jandarma ve asker de pek al yapabiliyordu. Ve gene de yapar. Milisin bu ksm faaliyette nitelike olmaktan ziyade nicelike bir rol vardr. Yani yaplan i daima ayndr; yalnz Milisin araya karmas ile bu i, bir ka misli bym ve arlamtr. (...) 129 Eskiden aann Kemalizmle birlikte ezmek istedii kimselerin oluk ocuu jandarma ve askerlere yama ettiriliyor136 ki kelime o k u n a m a d (y.n.). 137 Yedi kelime o k u n a m a d (y.n.). 138 k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

150

du. imdi bu ii jandarma ile birlikde milisler, daha ok ve daha sistematik bir surette yapyorlar. Fark bu... Fakat Kemalizmin hi bir zaman yapamad bir ey varsa var ki, milislerin mhim ve z hususiyetlerinden biri, bu eyi yapabilmeterindedir. Milislerin bu ikinci vazifeleri: Batan aann menfaati namna ve iradesi qltnda, Kemalizm iin bir nevi (casusluk + hafiyelik) roln oynamalardr. Kyde en ufak bir hareketi domadan aaya haber vermek, pheli ahslarn btn hareketlerini geceli gndzl takip etmek hususunda Kemalizm diz boyu altn dkse, milislerden arzu ettii hizmeti deyemez. Onun iin Kema-^ lizm iin Krdistan aal artk tpk (...) 130 birinci ubeleri kadar azizdir. Ve (Krt aal + Trk burjuvazjsi) mukaddes ittifak altn deerindedir. Kemalizm ark'da sng stnde oturuyor. Eer yapm olduu kanunlarla Krdistan'da yaamaa kalksa ld gndr. (...) 131 Zulm ve imha kuvvetlerinin eline den Krt kylsnn hayat ve memat (lm dirimjleri yeni sistemin elindedir. 1 Tutulduu kyden hapishaneye kadar olan yolda Krt kylsnn hayatna aa hakimdir. sterse adamlarndan birine veya-jandarmaya ufak bir iaret verir. Sevkedilirk'en Krt bir^derenin iinde kuruna dizilir. 2 kinci lm yolu, bir hapishaneden br hapishaneye giden yoldur. Aa tevkif altna alnan adam ldrmek istemez, yahut o selahiyeti tahdit edilmi bulunursa, hapishaneye gelen, maznun evrak ile birlikte baka bir mahkemeye nakledilir. Bu Kemalist adaletinin hkmdr^ Bu sefer imha edilmek istenen Krt kyls iki hapishane arasndaki yolda, kat diye ldrtlr. Bu ikinci imha usul, bu ilk komnist 15'leri Karadeniz'de baltalayan usul, bildiimiz gibi Kemalizm kadar eskidir. Fakat Kemalizm bu usul Krdistan'da tatbik ettii kadar belki hibir yerde krasikletirmemitir. Mesela elli kiilik bir kafile, kol halinde, yahut otobsle yola karlr. Yolda birinin jandar130 131 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). Bir cmle o k u n a m a d (y.n.).

151

malar nedense yorulur ve istirahat iin geri kalr. Yahut bir kamyonun lastii patlar... Sonra bir daha artk geri kalan ka filenin smini iiten olmaz. Ve yalnz, btn mazlum ktleler arasnda dehetle uyank duran, uyumayan konspirasyon sayesinde kulaktan kulaa yaylr. Bazen terf'olsun diye, bile bile resm makamlar tarafndan u ekilde duyurulur: Yolda firar etmee kalkanlar, andrmalar tarafndan meyyiten (l olarak) derdest edilmilerdir. Halbuki ayaklarndan boyunlarna kadar zincir ve kelepo iinde perinlenen biare mahluklarn kaacak deil, yerlerinden kprdayacak halleri yoktur. Hlasa isyan zamannda: Kemalizm ne kadar Krt kyls ldrebiiirsem krdr, der. Normal zamanlarda da binbir tazyik ile sulandrd Krt kyllerini, kaaksa: evini kyn ykar, ele geerse, sevkiyatta kat diye vurur ve bu amansz imha siyaseti, ark vilayetlerinde bir Krtlk bulunmad ve bulunamyacan ispat etmek iin urar, milis tekilat; bu imha siyasetini derinletirir. ktisad smr ve siyas sosyal bask aaln ve Kemalizmin temizliyemedii biareleri, birbirine krdrr hapishaneler dolar. Srf toprak meselesi yznden, Kemalizmin halledemedii ve edemiyecei bu sosyal dava yznden, Krdistan halknn birbirini ne kadar yediini^ ve Kemalist sosyal ve siyas rejimin bu bakmdan ne kadar feyizli (verimli y.n.) olduunu grmek iin bir ark ve birde Garb hapishanesindeki mahknvarn Katil suundan nisbetlerini yapmak yeter. Bir ark ve bir de Garb hapishanesinde mahkmlar toplamna gre katillerin says, bize Kemalizmin ark vilayetlerinde smr ve zulm rejimi olark ne kadar ar bastn gsterebilir. stanbul hapishanesinde buhrandan ok uzak devirlerde, 1340 senesinde katiller hukuk mahkmlarnn % 8,9' unu gemez. -1341 de bu nisbet % 7,9'a dmtr. Yani kapitalizm gelitike, stanbul'da hrszlk ve ilah. adi sularn nisbeti, katillere nazaran artar. Halbuki bir ark vilayetinde dnya buhrannn ortasnda (28), 396 mahpusun 222'si katildir; yani % 54-60!.. ark vilayetlerinde Garb vilayetlerinden 6-7 misli fazla insan ldrenler var... stanbul'da 1 kiiye karlk ark vilayetlerinde 152 kii

lrse bunda sosyal dzenin arlndan baka hangi sebep aranabilir? Sosyal yapnn bizatihi arlndan baka Trk burjuvazinin iktisad smr ve siyas basks altnda smrge zulmlerinin "her eidine urayan Krdistan halk bu irha siyasetine kar ka trl tepki gsterir? zellikle u ki ekilde : 1 Ky yakp daa kmak: Mesel, falan -kazeinin falan kylerinden .15 kii uradklar zulmdan kurtulmak iin kendi evlerini yakp daa kar. Hatta bakalarn da beraber gelmee tevik etmek iin, teki evlerden de birkan atee verirlet.,. teki kyller daa kmaz fakat arkadan bir tabur asker gelir... Her iki kye de ate alr. 7 kii lr, kyl de mukabil ate amaa mecbur kalr ve oluk-ocuu silahlaryla birlikte daa kar... Cumhuriyet ordusu her iki ky ta temelinden cayr cayr yakar... te Krdistan'n her kynde her gn iitilen hikye... * 2 Trtllara arzuhal vermek: Krdistan'da ikayetin ne demek olduunu yukarda grdk. Burda bunlardan birini, az ok karakteristik bir surette, gerek halkn zdrap derecesini, ve gerekse bu zdrabn Kemalizm brokrasisinden karlan tarzn burjuva diliyle anlatlm ekilde tesbit edelim. Ar da isyanndan sonra. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa ark'da... (Halk mbarei bir ey sanyor) ve : Savur Kadnlarnn Fevzi Paa'ya ikayetleri: Sa.vur'dan bildirildiine gre, byk Erkn Harbiye Reisi Fevzi Paa, refaketinde birinci Umumi Mfetti brahim Tali, Mardin valisi Talat beyler olduu halde Savur'a gitmi, otomobilinden hkmet konana inerken bir takm kyl kadnlar yanyoruz el aman diye feryat, ederek marnileyhe (ad geene y.n.) istidalar vermilerdir. Bu istidalarda, baz ahslardan mezalim grdkleri iddia ve kaymakam Osman Sabri Beyden zmnen ikayet edilmekte idi (18.10.1930 Cumhuriyet)... Burdaki zalim ahslar, tahmin edilebilecei gibi aalk ile milis tekilatdr. Ve halk bu arada kaymakam da (Kemalist devlet cihaz mmessili sfatiyle) bu iin yannda biliyor. Fakat bildiini aka syliyemiyecei iin, zmnen anlatyor. (...) 132 ... Bu yanyoruz
112 Bir ltelinie o k u n a m a d (y.n.).

153

elaman haykrna Kemalist [Kemal, smet, Fevzi Paalarn biri nasl mukabele eder? Ayn burjuva gazetesine~~gre yle: Fevzi paa, istidanameleri okuduktan sonra brahita Tali beye vermi o da herhangi bir hakszla meydan verilmeyeceini mstedilere bildirmitir. (gazete) Yani trkedeki mehur tabirile it ite, it kuyruuna buyurur... Milis suistimali hakknda ise, Birinci Umum Mfettiliin ne dnd, yukardaki vak ! adan 6 gn sonraki beyanatndan belli olur. Hviyeti mehul birka imza ile istibdadn*casus raporlarna, ihbarlarna benziyen bu mracaatta Urfa milislerinin asayii ihll eden hareketlerinden bahs edilerek ehir haricinde yaplm bir kati vakasna iaretle lzumsuz olan bu tekilatn ref'i (kaldrlmas y.n.) arzusu izhar ediliyor. Bu isnat klliyen hilaf hakikattir (hakikat ddr y.n.1. Mazbut bir ekilde olan tekilat mensuplarndan inzibat ve asayii ill) eden hibir hareket, imdiye kadar hibir hadise olmad hkmete muhakkaktr. (ark vilayetlerinde milis tekilat Cumhuriyet 24.10.930) IV. BASKI: Gerek kltr ve gerekse idare ynnden Kemalizmin Krdistan'da takip ettii gaye orada bir Krt halknn varln inkr etmek, bu varl her hususta yok etmek, ezmek ve susturmaktr. dar ve kltrel keyfiyetin hedefi budur. dar Bask: Ar da isyanndan sonra, cumhuriyet burjuvazisi yeni bir Belediyeler Kanunu yapt. Bu kanun merutiyet burjuvazisinin tertip ettii eski kanunu bile fazla demokrata buluyor ve belediyenin icra-kuvvetini, yani lfta deil ite belediyeyi fiilen hkmetin emrine veriyor. Burjuvazi Trk iisinin kuvvetini hissettirdii byk ehirlerden zellikle stanbul'da bunu tatbik etti. Fakat bu kanunun asl yaman tatbikat Krdistan'da oldu. Bugn Birinci Umumi Mfettilie bal 9 vilayetin hemen btn kazalarnda (...) 133 ile bir belediye reisi yoktur. Krdistan'da Trk burjuvazisinin dorudan doruya tesiri altnda tutabildii birka vilayet merkezi mstesna say139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

154

Irsa, geri kalan her belediyenin fiili idaresini o havalinin hkmet reisi elinde tutar. Her kaymakam ayn zamanda btn muhtar, millet meclisi ve ila. seimlerini yaptran belediye reisidir de... Dikkat edilirse ark vilayetlerile, Garp vilayetlerinde ayn Belediye kanununun tatbikat birbirinin zdddr. Garb'de vali belediye reisidir. Yani byk ehirlerin belediyesi Kemalist devlet cihaznn demokrasi tanmaz bir parasdr. nk Garb vilayetlerinde belediye kanununun pratik hedfefi Trkiye ii snfnn devrimci hareketidir. ark'da belediye reisi kaymakam, yani daha ziyade byk olmayan kasabalarn belediyesi, Kemalist devlet cihaznn bir parasdr. nk ark vilayetlerinde, belediye kanununun pratik hedefi Krditan halknn isyanc hareketidir, Nitelik ynnden ark'la Garp arasnda bu fark var. Fakat nicelik ynnden belediye idaresinde bsbtn tedhii usl, ancak ark vilayetlerine hastr. Hi phesiz Hindistan smrgesinde emperyalizm bu hususta geni yetkiler, tanmtr. nk anavatan o smrgenin arazi sahipleri ve burjuvalarile ok daha ileri metdlar sayesinde bir ittifak kurmutur/Halbuki Trk burjuvazisi, Krditan smrgesinde tatbik etmee mecbur kald barbar smrgecilik yznden henz mttefiki bulunan (...) 134 aalkla bile pek snm bir halde deildir. Onun iin tpk hkmet karsnda, hatt Byk Millet Meclisi gibi, kaymakam karsnda belediye meclisinin de ismi var cismi yokt/r. Onun iin Krditan devlet cihaz bakmndan-jandarma ile tahsildarlarn stnde ve Umumi Mfettilikle valilerin altnda diktatr kaymakamlardr... ark vilayetlerinde mahalli idare laftr. Herey militarist ve terrist Kemalizmin en zorbaca emir ve yasaklamasna tabi tutulur. Ar isyanndan sonra ark vilayetleri belediyeleri hakknda gazetelerde, sk sk yle telgraflar okumaya baladk: Van, Malatya, Siirt, Erci Beiri belediyelerine vali ve kaymakamlar bakacak.. (Milliyet 9.3.1931) Ayn tarihten evvel Cumhuriyet'te kan bir liste, Krdistan'n (hemen btn kazalarnda belediyeleri kaymakamlarn eline geirtiyordu: Ankara 16 (telefonla) Beyazt, Hakkari vilayet merkezleri belediye reislii valiler, inan, Lice, Kulk, Mu134 D r t kelime o k u n a m a d (y.n ). -

155

'<

radiye, Saray, Bakale, itak, Palu, Malazgirt,Geban, Nazimiye, Diyadin, Puzluca, Tutak, Soru, Sivere, Viranehir, Gerze, apakur, Mutki, Pervazi, Bulank, Varto, emdinan, Beytlebab kazalarnn belediye reislikleri kaymakamlar tarafndan ifa edilecektir. (Cumhuriyet 17.11.1930) Kltrel Bask: Bir ark vilayeti (Siirt) mebusu ve Bankas kodaman olan Milliyet ba muharriri Mahmut, ark vetenup Vilayetlerimizi Hususi Bir dareye mi Tabi Tutuyoruz balkl bir ba makalede, bize ark vilayetlerinin gen aydin tabakalarna ileyen u havadisi veriyor: Maateessf ark ve Cenup vilayetlerimizin halk arasna irkin, yalan bir ok fikir ve kanaatler yaylm... Bu uydurma eyleri en akl geinen baz genler ve mnevverler de kazanm... Gya hkmetin bu havali halkna kar hususi bir noktai nazari varm!.. Bu halk, hele Krdleri okutmamak onlar ebedi bir karanlk iinde brakmak tasavvurunda imi! En fena memurlar bu havaliye gnderiyormu. En mhimmi liseler almyormu. (Mahmut: Milliyet 21.12.1931) te Bankasnn ve Halk Partisinin bir mutemedi bir ark mebusu, ark ve Cenup vilayetleri seyahatinden bu intibalarla dnyor... Mebus Mahmut bu ve buna benzer bir ok eyleri iftiralar diye tavsif ediyor (vasflandryor y.n.). B sz iitince siz de kendi kendinize hayret edebilirsiniz... Acaba hanhigisi iftira? Yoksa Kemalizm ark vilayetlerinn Krt ounluunun mahallerinde, krtln kltrel haklarn m tanyor?.. Hayr. Kemalizm, deil Krtln kltrel haklarn, hatta varln bile tanmaz. te ayn yaz sylesin: Hakikat u ki, hkmetin bu havali halk! iin gizli ve hususi bir politikas yoktur. Onun nazarnda Trk vatan kldr (yani (,..) 133 diye birey yok!) vatandalar ayr ayr muamelelere tabi tutmak [galiba Trk'e Trk, Krt'e Krt demek] Cumhuriyet idaresinin iarna uymaz. Esasen byle bir yol ihtiyarlar iin ortada bir sebep de mevcud deildir. (nk...) karmzda Trk'ten gayri rklara mensup olduunu iddia edenler var m? [hemen hemen : varsa boyunu
139 Drt k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

156

grelim! gibi birey] bilkis bu havalide herkes Trk milliyeti Trk hars (kltr y.n.) istiyor. (Mahmud... gene). St mebusu Krdistan'da (...) 136 rk tasavvur edemiyor. (...) 137 Fakat szkonusu olan rk m ya?.. Kttr bu gn rk m yoksa milletin mi vasfdr? Ayn rktan saylan Balkanlarla Trkler, bu gn millet olarak baka baka kltrden deil midirler?.. u halde Krdistan'da bir rk deil bir millet olarak Krtlk var m, yok mu onu arayacaz... Bunu ise yukarda aradtk ve bulduk : ark vilayetlerinde, kyl meselesine dayanan bir Krt milliyeti davas vardr. Trk burjuvazisi bu milliyetin kltrel hakkn tanyor mu?.. Hayr. Deil bu millet ve kltr hakk, hatta (...) 138 bulunabilecei bile imkanszdr. u halde, Kemalizm Krdistan'da bal gibi smrge siyaseti takip ediyor. nk bir milletinden ilkel haklarndan olan kltr hakkn tanmyor. Bakacd nokta var: ngiltere Msr'da, Hindistan'da, Cenubi Afrika'da, ve Kanada'da ngilizceyi-elinden geldii kadar ok yaymak ister. Hatta bu ngiliz" smrgeleri iinde halk srf ngilizce konuanlar bile vardr. Ana vatan smrgeyi kendisine daha iyi tabi klabilmek iin onu kltrel esareti altna almaa da urar. Hatta smrge siyasetinin iktisattan sonra gelen mhim bir genileme art da bu kltr nfuzunu kkletirmektir. Bu gn, ark vilayetlerinin pek aznda konuulan Trke, Franszlarn Tunus ve Suriye smrgelerinde konuulan Franszcadan nispet itibarile ok daha azdr. Anavatan ezdii milletler iinde kendisine satn alaca snf ve unsurlar, kendi kltr ile yetitirdii nispette sadk kul yapabilir. Tpk bunun gibi Trk burjuvazisinin de Krdistan'da Trk kltrn yaymas, Trk mektebi amas smrge siyasetinin alfabesidir. Siirt Mebusu da esasen byle bir yol ihtiyar iin bir sebep de yoktur derken, bunu murad ediyor. Yani: Krdistan'da Trk kltrn yaymamak iin ortada bir sebep de yoktur... Halbuki vak'alr, vak'alardr: Son istatistiklere gre Diyarbakr ve Er136 137 138 ki k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). Yedi kelime o k u n a m a d (y.n.). k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

157

zurum beldesi en az maarif mntkalardr (Cumhuriyet: 8,10. 1930). Sebep? Siirt mebusu bu sebebi aklnca bize veriyor: tesirin balca sebebi bte darldr (Milliyet; bamakale 21.12.931). Bu Kemalist ve {...)" mebusu her zaman bu bte darl ile kna yahut iskat edebilir, Fakat az ok siyaset ve-itimaiyatla temasa geenler bunu yutabilirler mi?.. Bolevik devrimi yapt zaman hi olmazsa bugnk Krdistan kadar geri olan bugnk Ermenistan Cumhuriyeti hakknda herhangi tarafgir bir fikir yrtmek iin Kemalist basnda yazlabilenlerden bir misal okuyalm: 1919-1921 tarihlerinde Ermenistan mekteplerinde talebenin yeknu 47000 idi. imdi 217.000 kiiye bali oimutr. Ermenistan'da 9 li mektep* vardr ki bunlarn talebesi 8000 dir. Teknik mektepleri ve ameli darlfnunlar ile birlikte yksek talebe 32.000'e bali oluyor. Ermenistan'da Ermeni ve ekalliyet lisanlarndaki matbuat fevkalade ilerlemitir. Ermenistan'daki Trk ve Krt ekailyetleri- nin nef'ine. (yararna y^ni) ok iler vcuda getirilmitir. Bu ^ mill ekalliyetler iin ayrca mektep ebekeleri vardr. (Cumhuriyet 27.1,1933) te, mill bask, smrge siyaseti gtmeyen bir sistemde kltrn gelimesi byle olur ve aznlklar byle haklandrlr..." Boulmaz. Yoksa her eyi bte ile izah etmeye, mahut brokrasi kafasyla zenirse, maliye vekaletine verilecek bir iaretle, daha nelere kadir olunmazd?.. Tekrar ediyorum, diyor. Siirt mebusu: Bu halkta ayrlk temaylleri yoktur. Trk oamiasncin ayr bir vaziyette yaama arzusu hi bir kazada yer* tutmu deildir. Krtlk namna sz syliyenleri ve tahrikat yapanlar buralarda herkese telin ediyorum. (Siirt mebusu Mahmut: Milliyet; 21.12.1931) ' Ancak Amin! sesleriyle karlanabilecek olan byle resm nikbin teyitler isyan ocaklndan ark Balkanlar ekline giren Krdistan hesabna gln derecede kuru teselliler deil midir? Bir tek halk muhtarnn, bir tek kyl belediye azasnn, bir tek Krt meb'usun, bir tek mahalli bamsz ve halka tercman olan gazetenin bulunmad Krdistan ilerinde
139 Drt kelime okunamad (y.n.).

158

Krtlk namna sz syleyenleri telin edenler bulunur mu? Elbette: Krdistan'da Kemalizmle Uzlaan byk aalk ne gne kalm!.. nk' aalk, zaten iktisad ve sosyal bakmdan dahayksek bir aamay temsil eden millet kavramnn tabaj tabana zttdr. Zaten Krcttstan'da Kemalizmin aalkla ittifaknn bir manas da bu deil midir? Aalarn teb'as halinde yaaygn insan ynlar, bir millet tekilatnca birlemi insanlardan daha kolayca yabanc bir mill baskya raz olmaz m? Maraba kendisine aa denilen sahibi tanr. Onun iin Krt aasnn Trk" beyi diye bir sahibi bulunmasn bile tabii grr. Hele kendi sahibinin Trk veya Krt olmas bir toprak bent iin en sonra dnlecek keyfiyetlerdendir. Byle kuzuyu km krpmaz? Bu bask sistemlerine ramen Krdistan'da bir ayrlk temayl, hem de denize denin ylana sarlmasndan daha feci psikolojiler yaratan bir ayrlk temayl hakimdir, geneldir, mthitir. Ve kemalizmin orada, hatta kendi kltrn bile yaymaktan ekinmesinin asli sebebi o bte mte deil, bu korkudur. O zaman u satrlar daha iyi anlyablliyoruz t Esasen bir devletin, herhangi bir halk ktlesini hatta kendisinden ayr rkdan bile olsa, kr cahil brakmak suretiyle idareye kalkmas oktan iflas etmitir (Mahmut; keza) Evet, bir smrgeci memleket kendisinden ayr rkdan olan smrgelerine bile kendi kltrnn (...) 140 saldrtir. Fakat, o bizim-Kmalist burjuvazi iin deil... Birinci Umumi Mfettiliin toplad gizli bir konferansms itimada, Kemalist memurlar, oybirlii ile u neticeye varmlard: Krtleri de Okutalm da, bamza yeni bir Arnavutluk gailesi mi aalm!.. Ne hacet, Krdistan halk btn bunlar bttmese bile, gznn nnde olan biteni grmiyecek kadar kr mdr? Bugn Krdistan'da (...) 141 Kemalizm, her gn Siirt mebusunun syledii gibi yeni messeseler kurmak yle dursun, stanbul'un her kazasnda bir iki yeni lise alrken, .Krdistan'daki orta mektepleri, muallim mekteplerini birer birer kapatmakta, bte varlnn btn oyunlarn ark vilayetlerine yklemekten ge100 101 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). iki kelime o k u n a m a d (y.n.). \

159

ri kalmyor. Liseler Silvan hududundan ark'a geirilmiyor. Ne are ki, her insanda tam bir tetkik ve mantk kuvvetinin mevcudiyetini farz edemeyiz, halkn akl daha ziyade gznde ve kulandadr. (Milliyet; gene) Bu satrlar biz deil, ayn sadakatlu Siirt meLsu yazyor. Ve makalesini yle bitiriyor: Eer halk, kendileriyle daimi temas halinde olduu memurlar aleyhinde bir ikyet mevzuu bulamazsa, hainlerin yapmak istedii her trl isnad ve iftiralar tabiatile tesirsiz kalr. (gene) Tamam! Biz de bunu sylemedik miydi? Ate olmayan yerden duman kar m? Kemalist burjuvaziye: ark vilayetlerini smrge yaptn! demekde deil, bu denilene Krdistan halkn inandrmaktadr. ark vilayetleri buna arabuk inanyor. nk, Siirt mebusunun da farknda olmadan azdan kard gibi, halk sylenen lafdan ziyade kendi gzne ve kulana inanr! Lafdan ne kar? Mesel bugn, eski mslman aalarnn stanbul'da toj-tulaan dkntlerine, asi bir soygun ve apul Dassla sna tutulan birisi, Ermenistan Cumhuriyeti Sovyetlerin smrgesidir demee kalksa, buna develer de glmez-mi? Niin? nk rakamlar meydanda. Bolevizm tohumlar Ermenistan'da, 12 sene iinde mekteb talebesinin saysn % 461.7 (drt buuk mislinden fazla) arttrmtr. Trk Burjuvazisi Krdistan' gerilikle istedii kadar ittiham edebilir. Yukardaki kltrel inkiafn iktisad temelini bence bizzat Trk basn bile bize retebilir: Sovyet Devleti Ermenistan'da ar bir-yk tevars gtpitir. Sovyet idaresinin ilk senedeki ii on binlerce Ermeniyi lkdan ve lmekten kurtarmak, ona Rusya'dan erzak ve tohumluk getirmek olmutur. Sovyet idaresinden evvel Ermenistan'da sanayi yok gibidir. Zira istihsalatin kymeti daha ancak yirmi milyon ruble tutuyordu halbuki Ermenistan'da bilahare vcuda getirilen sanayi 1931 de 78 milyon ve 1932 de 144 milyon Rublelik imalat vcuda getirmidir. Bu sanayide 60.000 amele alyor. Erivan; Leninakan ve kara kilisede yeni sanayi merkezi kurulmutur. Bundan baka muazzarn pamuk, kimyev mevad ve rnakina fabrikalar tesjs olunmutur. Memleketin sratle elektrik tehizat ilerlemitir. Erivan ve Leninakan civarnda muazzam sulama tesisat vcuda getirilmitir. Drogar da tesis olunan elektrik fab160

rikas bir ay evvel almtr. Bu fabrika 22500 kilovat elektrik istihsal eylemektedir. 1919 da Ermenistan elektrik tesisat, ancak 450 kilovat elektrik istihsal ediyordu. imdi ise bu miktar 36000 kilovata kmtr. Ermenista'n'd ziraat dahi sanayi gibi ok tarakki etmitir. Sovyet idaresinden evvel Ermenistan'da ekilen saha ancak 82.000 hektard imdi 400.000 hektara kmtr. Bunun 30.000 hektarna pamuk ekilmektedir, 125.000 hektar arazi kanallarla sulanmaktadr. Ermenistan'daki ziraat sahasnn yzde krkn kollektif yani mterek iftilikler teekkl etmektedir. Vaktiyle Ermenistan geride kalm bir ziraat memleketi iken, imdi mterakki bir sanayi ve ziraat yurdu olmutur. (Cumhuriyet; 27.1.1933) Ermenistan i ve d savalar geirdi ve ancak 1923 lerden sonra kendine geldi. u halde Trkiye Cumhuriyeti ile yat da, niin ayn mddet zarfnda Sovyet Cumhuriyeti Ermenistan hi bulunmayan sanayi istihsali 144 milyona, elektrii 78 misline ziraat ekinini drt be misline, yalnz kanallarla sulanan araziyi eskiden ekilmi toprak yeknunun hemen bir buuk misline ykselttii halde, Kemalist Cumhuriyeti Krdistan'da aa aa iki un fabrikas aarak ekmein okkasn stanbul'dakinden bir bu : uk misli fazlasna ykseltmekden bakq bir halt edemedi? nk Kemalizm, Krdistan' bir smrge, hem de barbarca ezilen ve soyulan bir smrge yapmtr. Byle bir smrgede, yeril halkn mill varln bile inkr eden Kemalizm, hi orada kltr inkiafna hizmet edebilir mi? V. TEMESSL (Asimilasyon - y.n.) Trk burjuvazisi tehcir, iskan ve imha slyasetleriyle bir taraftan andrmaya urat Krtl, srf bu yolla tketmek imkanszln grd. O zamgn, yani son zamanlarda, u son iki usulu daha kahredici bir ekilde tatbik ve inkiaf ettirmek lzumunu hissetti: 1 dar, kltrel bask siyaseti; 2 Temessl siyaseti. Kemalizmin teden beri diline'dolad nakarat hep bu: Krtenin buralarda taamm etmesinin (Krdistan'da Krte taammm etmesinin!) sebepleri bsbtn bakadr. Bu sebepIfer arasnda eski saltanat idaresinin ihmalini, kaytszln 161

en bata kaydetmek lazmdr. (Siirt mebusu Mahmut : Milliyet ba makalesi 21.1.1931) Bu hareketler (Krt isyanlar) eskiden ekilen tohumlarn neticesidir. Vaktiyle ekilen frtna tohumlar bugn bize yldrmlar bitiriyorlar. Bunlar mazinin seyyiatdr. Eer o hareketleri yapanlara Trk olduklar anlatlsayd bu elim hediseler vukaa gelmezdi. Mfettii Umumilik tayin edilmesine hakikaten kaniim (Dahiliye Vekili kr Kaya: Meclisteki be^ yanat Cumhuriyet: 26.6.932) Fakat bu nakarat bile o Kemalizmin pek aklabanca becerdii: Cesaret arzederken sirkatin sylemelerinden biri deil mi? Ah! o kr olas Osmanl imparatorluu denilmek isteniyor. Niin bu Krdistan' Trkletirmemiler. Ne yapalm beyler: sizin bugn dnyay Trk letirmek cehdiniz ne kadar zaruri ise; Osmanl imparatorluunun btn rk ve kavimleri mmetletirmek veya tebalatrmak ile iktifa eylemesi de (yetinmesi y.n.) o kadar tarihi bir zaruretti. nk Kemalizm kapitalizm nizamdr; Osmanllk derebeylik rejimi idi. Kemalizm'de evet olan Osmanllkda hayr olacakt. Kapitalizmin ak dediine derebeylik kara diyecekti ve ilh... Yok eer cumhuriyet burjuvazisinden ikayetler varsa (...) U 2 ... Daha ne yapsnd? Bu ttihat ve Terakki iler ki, sizi bugn uzlatmz Krt aalndan ok daha tehlikeli bir rakip olan Ermeni sermayedarlarnn milliyet davasndan kurtarmtr... olacana varr. Merutiyet burjuvazisinin Ermenilie atabildii satr imdi siz Krtln srtnda deniyorsunuz. Her tarihi devir kendi hkmn icra eder; fakat her devir tarihidir : gelir geer ve geince hkmn de bir daha dnmemek zere geirip gtrr. Ama nasl oluyor da, bu beyler Krdistan'da Trkden ayr bir vahdedin bulunmadn isbata kafi gelecek olan Krtenin taamm edilmesi ni olsun saklamay unutmuyorlar. Bu (...) u s manalarn tenakuzunu srkleyip gtrmez mi?.. Her ne ise, bu ite etekleri tutuan Trk burjuvazisinin bir kere gz kararmtr. Onun iin ark meselesinde daha tezatlar iin rpnmaktan kurtulamyacaktr. ark vilayetlerinde Trk kltrn yaymak iin en ilkel ted164 Drt k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). 165 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

162

bir orada mektepler amaktr; halbuki bir yerde mektep amak velev yabanc kokusunu tayan da olsa, o yer'halknn kltr seviyesini az ok ykseltir... Zulmn frtnalar kopard bir lkede ise her hangi bir eit kltr nn aydnl, gzleri aabilir, mazlumlarn kurtuluuna yeni perspektivler aabilirler... Ne malum Trkln ceyran iin (...) 144 yetitirebilen Krdistan'n, bir gn kendi fikir yapcsn da yaratmas!.. O kadar imkansz mdr. Ne yapmal?.. te Trk burjuvazisini kvrandran soru... Kltr kuvvetiyle yapamyacan anlayan Kemalizm,, kanun zoruyie ve parlak nutuklarn tehdidiyle asimilasyon siyasetine giriiyor. Kltrel asimilasyon yumuak, okayc usullerle hull siyaseti dir. Halbuki Kemalizm bu siyasette bile militarist (asker-banker-yunker) zlgtndan ayrlamyor. Kemalizmin Krdistan'daki yeni temessf siyasetine iki rnek : 1 Parlak tatbik tehditleri: Bavekili smet Paa 1932 senesi sonlarnda ark vilayetleri seyahatinden, dnd zaman, btn Trkiye aydn ve kk burjuvalarnn yreklerini hop hop hoplatacak ve az sularn zrl zkii aktacak eitten parlak birer mhim nutuk irat buyurdular. Bu nutukda bir kere: Sonra dahas var; nefsimize gvenerek syleyebiliriz ki, Trkiye'ye taalluk eden ilerin ana ve temel esaslarnn ne" olduunu en doru olarak biz Trkler biliriz diye epey (Bravp sesleri, iddetli alklar) drladktan sonra, ta aada ok sevineceiniz, marur olacamz gibi mbalaa ile ifade edici tedbirlerden kanmak iin, halimizi endie etmiyeceimiz bir vaziyet eklinde ifade ediyorum Bu tekerlemeler arasndaki halimizi endie etmek, Trkiye'ye ait ilerin ne olduunu en doru olarak biz Trkler biliriz kekelemeleri, stlerindeki yldzlardan rplak edilirlerse : Korkmayn yahu! Ne korkuyorsunuz korkacak bir ey yok, korkumuzu hi olmazsa kimseye aktrmayalm ve ilh. gibi palavrac tesellilerden baka bir manaya gelmez. Gerekten smet Paann aznda gevelediinin ne olduu en doru olarak biz Trkler biliriz. Bu muhakkak ama, paamz lahana turusu ile perhizi (birlikte-y.n.) tavsiye edecek kadar acemi tabibliklere
144 s kelime okunamad (y.n.).

163

kalkarsa, bunun ne olduunu doru olarak anlamak iin Kemalist burjuvaziden diplomal Trk olmaa hacet kald m? Mesela Trkm diyen anonim irketleri gibi, Krdm, diyen Trk vatandalarmz iinde de, lahana turusu ile perhizin yanyanalndan kan iir ve edebiyet dolu tezad kaldracaklar bulunamaz m? A Perhiz: Memleketin asayii, emniyeti, vatandalarn itimad, kanunlarn yazli olduu gibi tatbikat ve btn vatann Trk milletind, Trk devletinde snm ve kaynam olmak telakkisi her sene bir evvelkinden gzle grlecek elle tutlacak kadar ak, ileri, kuvvetlidir, (alklar). Memleketin arknda ve garbnda drt kesini her sene hi olmazsa bir iki defa dolarz. Bu sene ark vilayetlerinde birok yerleri gezdim. Vatandan Trk milliyetine ve Trk devletine olan merbutiyeti (ball y.n,) ve Trk devletinin Trk kanunlarnn vatann her kesinde mer' (yrrlkte y.n.) olmak nfuz ve kudreti bariz bir surette gze arpmaktadr. (smet Paa Hazretlerinin mhim nutkunun metni Cumhuriyeti: 21.11.1932), B Lahana turusu: Daha aada belki bugn de baz yerler iin sknt sanlabilir. Mahss kelimesiyle syledim ama yakn bir zamanda, nk senelerin ou yzde yetmii, sekseni, doksan gitmitir. Yakn bir amanda memleketin her tarafnda mill ilerin ayn surette grlmesi, Ankara'da olduu kadar tabii bir hal olacaktr. Bu sene seyahetlerimden iki esaslntiba ile dndm. Biri vatandalarn Trk devletimde kendisini alakadar grmek hissi ok terakki etmi ve ok kaynam bir haldedir. Dieri bizim mill mefkrede ve dahili siyasette icabet eden tedbirleri hem vakit geirmeden, hem doru olarak bulmakta isabet ettiimizin senelerle mtemadiyen teeyyt, etmesidir. (Gene). Evvela kanunlarn yazl olduu gibi tatbikatn ak, ileri kuvvetli ve daha bilmem nasl gryor. Sonra yakn bir zamanda memieketin her tarafndan mill ilerin ayn surette grlmesi midini, olacaktr istikbal sayfasyla vaad ediyor. Bu gr ve vaad edi bize birey gsteriyor: kanunlarn yazl olduu gibi yahut memleketin her tarafnda... ayn surette 164

tatbik edilmesi yzden yetmi, seksen, doksan laftan ibarettir. Kemalist bavekili resmen, alenen ve ak, ileri, kuvvetli bir surette ilan ediyorki: Trk burjuvasinin kitapta yazlan kanunlaryle hayatta olan tatbikat arasnda; memleketin ark'n da, Garbinde, drt kesinde Dalar kadar fark vardr.^ Niin? nk : hi phe yoktur ki, Cumhuriyet Trkiye'sinin btn gemi devirlerdenken esasl farklarndan birisi de mill bir devlet olmasdr. Trkiye'nin Trk'n devleti ve vatan olmasdr. (Bravo sesleri, alklar.) Btn gemi arlardan bir anda grlen ve daima grlecek, olan esasl bir farkmz budur. Bu memleket Trkiye'dir. Burada yayan Trkler ve Trk vatanperverlii ve Trk milliyetilii bu memleketin idaresinde, mukadderatnda messir ve hakimdir. (Bir daha bravo sesleri, alklar). (Paann ayn nutkunun balangcdr.) Bu nutuk emperyalizme. kar sylenmiyor. Zaten bugn Trkiye'de hangi yabac sermaye Trk klna girmedi vatanda olmad. Nutkun bu mhim manasn anlyabilmek iin hadiseyi seyir halinde almak, bavekilin onu Krdistan seyahatinden dner dnmez sylediini asla unutmamak lazmdr. O zaman kolayca kavranlr ki Trk kanunlar ancak Trkler iindir. Trk olmayan bedbahtlara kanunlarn yazl olduu gibi tatbikat... mevzubahis, olamaz. Cumhuriyet Trkiye'sinin btn gemi devirlerden en esasl farklarndan birisi de budur... Zavall Krdistan kyls, mkl bir vaziyette kaldka daima unu telkin etmekte geri kalmaz: Biz Krdk, vahiyk. Trk burjuvazisi ise ona, vahi olduunu kabul ettirmitir, fakat Krt olduunu asla unutturamamtr. u halde bu byk alkan +alk kitleleri, Krdistan denilen yerlerde oturduka, Krt zihniyeti ve Krt dili ile yaadka Bu memleketin idaresinin mukadderatnda messir ve hakim olamyacaktr: nk Trk deildir. Baka hi bir'ey deil, btn taksirat anadan Krt olarak domu ve yle yaam olmaktr... Ve Trkiye Cumhuriyeti altnda Krtler idare ve mukadderat a mahkmdurlar. Bavekili nutku bunu sylyor... Care? Trklemek... Nasl? Bavekil kolay diyor ve Krtlerin Trklemesi iin u reeteyi veriyor. Trk milliyetisi ve Trk vatanda olmak iin, 165
*

bu memlekette yaayan her hangi ferdden anormai hi bir ey istemiyoruz. Trk olmay sevmek ve Trk olmay kabuletmek, Trk milliyetine mensup olmann verdii btn haklara malik olmak iin kfidir... (Bravo sesleri, alklar.) Kanuni vaziyet byledir. yzmzde de amimi olan kanaatimiz ve vaziyetimiz byledir. (Al birdaha: Bravo sesleri, alklar). ark'da ve Garb'de memleketin her tarafndan doladmz zaman kendisinin Trk olduunu bilen, kabul eden her hangi bir vatandan her ^ Trk'n nail olduu haklardan her hangi birisinden mahrum olmas endiesine msaade etmedim. Herkesi tatmin ettim ki, Trk ojmay iftihar edilecek bir mazhariyet olarak yrekden kabul eden ve byle alan vatanda benim gibi, benim btn hukukum gibi her hakka malik olmak iin btn esbaba maiikdir. Bu kanaatimi her yerde syledim ve bu szlerimde gayet samimiyim. Byle bir idare ve zihniyet devletin mill devlet ve Trk devleti olmasndaki esaslar ancak kuvvetlendirir! Onun artmasna genilemesine ve ykselmesine hizmet eder (nihayet iddetli alklar) (smet Paa Hazretlerinin mhim nutku Cumhuriyet; 21.11.1932). smet Paa'ya gre (Tarih inklaplarnn o derin safsatalarna ramen) Trkiye'de yaayan her hangi bir ferdin vatanda haklarnn tannmas iin ona yalnz Trk olmay kabul etmesi deil, ayn zamanda Trk olmay sevmesi Trk olmay iftihar edilecek bir mazhariyet olarak yrekden kabul etmesi lazm ve kfidir. Mslmanlkda bir Ehed enl ilhe illallah... Kelimesi mmedi Muhammed muamelesi grmek iin kfidir fakat Kemalizm daha realistdir. Trk olmay kabul ettim diyenin bir de yreini muayene ediyor... Doru mu, deil mi diye... Halbuki bunun imkn var m? Bir frenk sermayedar, Trkiye'ye yatrd sermayesini d sermayedarlarn rekabetinden korumak iin, belki Kemalizm'den ziyade Kemalizm ve Trk tarafdar olabilir. Hatta isterse dinini dilini bile deitirebilir... sterse, yani bunda bir kr grrse... Ki hakikaten, bu gn Trkiye'de alan her hangi frenk sermayesinin, dnyann hi bir tarafnda grmedii bir kr iinde alkaland muhakkak olduuna gre, Trkiye'deki btn ecnebi sermayedarlar birer T.A.. (Trk Anonim irketi) olmaktan daha istifadeli 166

bir yol bulamamtr da... Onun iin yrekten Trk (...) 145 lakin, Krdistan alkan ve fakir halk iin i byle mi? Hayr. Bilakis Trk olmak ne kadar iftihar edilecek bir mazhariyet olursa olsun, Maddi yoksulluun ve acnn en dehetlisine Trk burjuvazisinin apulu yznden uram bulunan Krt kyls yle manev bir mazhariyeti yrekten kabul istese kendini zorlasa da kabul edemez... nk bunda bir menfaati yoktur ve olmaz da. nk Krt kyls Trkm derse (...)146 Bu yrekten kabul ettiini de sylese, bir smrge kyls gibi ezilecektir... O zaman, ona din deitirmekte bin kere daha g olan millet deitirmesi teklif olunduka, Krt kyll de yrek ine de sokmamak :steyen zehirli bir ylan grm gibi rkecek ve Trklkten nefreti, vagon-li irketinin muhabbetinden besbeter olacaktr. Yavuz Paa'nn verdii bu mhim nutkun stnden en az iki buuk ay gibi ksa bir zaman gememiti ki, burjuva basnnn birinci sahifesinin birinci stunlarnda, stnde tipik Krt kyls kyafetli bir ok insanlarn bulank resmini tayan yle bir havadis okuyoruz: Mill bir nfus siyaseti takibi arifesindeyiz.: Ankara (Hususi) ^ 'Dahiliye vekaleti tarafndan hazrlanp geen sene hkmet tarafndan Millet Meclisine tevdi edilen iskan kanunu layihas, ok muhtemeldir k, meclisin son bahar ictimanda mzakere mevzularndan birini te'lgl etsin. Derin bir tetkik mahsul olan bir layiha programla almak iin hazrlanm kymetli bir projedir. Bu projenin kanuniyet kesbetmesi ile emperyalist saltanatn memlekette brakt esassz miraslardan bir tanesi daha kknden yklm olacaktr. Hilafetin Osmanllara intikali, mezhep gayret ve muharebeleri, mslmanln ciheti camia yerine gemesi islmlaan nfus kitlelerini ve ahalisi mslman olan memaliki meftuhay Trkle temsile mani tekil ediyordu. Kanuni Sleyman kanunlarile Trk harsna temessl etme100 101 Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). iki kelime o k u n a m a d (y.n.). \

167

yen baz taifeler zmrelere eski zeamet tekilatnda baz tadiller ve muazzal ekiler vcuda getirilerek imtiyazlar tannyor; hatta bu ihtiyazlar airet reislerine, beylerine verilmekle kalmyarak voyvodalara da temil olunuyordu ki bunlarn tafsiyesi Osmanl saltanatnn dura dura, eriye eriye tamamen dalna kadar neticelenmiti. Artk normal bir sistem tahtnda mill bnyemizi korumaya, salamlatrmaya, mill harsmza ve muasr medeniyete daha ziyade intibaklar matlup olan nfus ktleleri zerinde msmir bir surette devlet elile ilemeye, Trk nfusunu kemiyet ve keyfiyete inkiafladrmaya mteveccih bir nfus siyaseti takibine karar verilmitir. Yeni nfus kanunu projesi bu maksad temin edecek btn esaslar ihtiva etmektedir. (Son Posta 4.2,933).

168

TEPKLER SOSYAL PSKOLOJ

Krdistan halk ve i...) 147 Krt-kyll iktisaden (klan-feodal) sisteminde yayor. Fakat bu sistem kapitalist ve bezirgan ekonomileriyle de ili dldr: (...) - Derebey Bezirgan Kapitalist... Bu drt eit ekorvomik mnasebetlerin,arapsa olduu bu lkede, bir de ayrca smrgecilik denilen yaman kamnn akladn tasavvur edelim; artk her zaman ekonominin drt bal bir canavar gibi ahlandm ve ark kylln btn sosyal ve siyas mnasebetlerinde ne kadar akna dndrdn, ne derece antipatiletiini tahmin edebilirz. Bir byle ekonomi ve sosyal yapnin iinde, Krdistan halkn saracak psikolojide ayn derecede kargaalklar olacaktr. Bu psikolojide hakim vasf baba-ahlca olutur. Fakat baba ah ruhiyatnn da derebey psikolojisine dejenete oluu, sonra bu soysuzlam psikolojiye en leperesant ryp dklnce ve comporitim zlp dalma zelliklerini damgalayan (bezirgan + kapitalist) mikrobunun bir kere girmi bulunmas, zavall Krdistan kyllnde iler tutar bir sosyal ruhiyat brakmamtr. phesiz btn bu drt eit sosyal psikoloji z itibaryle hakim psikoloji, yani hakim snflar psikolojisidir. Fakat hakim snflarn b soysuzlatrc ruhiyatna kar kan mahkm ve mazlum ynlarn psikolojisi de z itibariyle maraba psikolojisinden syrlamamtr. phesiz, son ekonomik gelimeler, gittike bir Krdistan proletaryasnn bamsz ruhiyatna doru manev gelimeleri de
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

169

kkrtacaktr. Fakat bugn iin Krdistan halknn topyekn ruhiyat en kpeke mbadele ruhiyat ile soysuzlatrlm baba ah + yar - toprak klesi ruhiyatdr. 2 Bu psikolojinin banda btn kyllkte mterek olan hurafata (rivayetlere uydurma hikayelere y.n.) itikatlar (inanlar y.n.) gelir. Fakat bu batl itikadlar mehdi beklemekten, ok daha karanlk ve aykr mevzulara kadar genileyen berbad bir ekildedir. Krdistan kyll kanun kadar umumi bir tesire deil, aasnn keyfi gibi pek dar, pek oynak bir kanuna tabi ola ola hereyin ahsda doduuna, bir ahs ki bir eyi kuvvetle kopdrr o eyi mutlaka yapabileceine, fakat yaplan ve edilen her eyin muhakkak surette ferdiyetlerden ok, daha insan-st tlsml kuvvtlerden ileri geldiine ve ilah. inanr. O zaman, miriyvo ve ameliyeierin gznde ahslar hurafeleir ve hurafeler ahslar. 1 Krdistan ynlarnn psikolojisinde ilk hususiyet : eskilerin (...) 148 dedikleri kabilden dehetli ve arabuk bir alnganlk ile hereyin mutlaka hoa gider olmasn istemek, isteyince de yle farzetmektir. infantilisme psycho socialigique : sosyal ruhi ocuklamlk adinin verilebilmesi mmkn olan bu hal belki her insanda vardr. Tarihimizde her snf kendi mantn, kendi menfaatinin ls ile (....)149. Bu hal gln olmaktan ziyade maddeci bir zarurettir. Zorbaca veya tapu hileleri ile gasp ettii toprakta kendisine Allahtan gelme bir mukaddes mlkiyet hakk bulunduunu ima eden aa, en zeki amele ve kylleri soyup soana eviren, biriktirdii sermayesine dayandka hereyin akldan ktna inanan aptal burjuva... Nasl bu telakkilerinde glnten daha baka ey iseler, Krdistan kyll de houna giden her uydurmaya mutlak surette inanmakta ve kendi hassasiyetine hitap etmeyen en mantki vak'alar inkr etmekte. Bu yle bir mantktr ki, ilk insan topluluklarnda rastlanlan klnlk: Pro logique kavrbmna doru yaklalr. 3 Krdistan kyllnde gze, arpan nc psiko164 Drt kelime o k u n a m a d 165 Bir k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). (y.n.).

170

lojik halet, elikili halet'i ruhiye (psikolojik durum y.n.) dir. Bu'haletli ruhiyenin elikisini yle bir dizi ile verebiliriz: a) Mthi yalan syleme kabiliyeti; b)' Mthi kendini beenme ve methetme; c) Mthi kstahlk ve ilah... a') Mthi yalana inanma kabiliyeti; b') Mthi benlik-sizlik; c') Mthi alak gnlllk ve ilah... Ktleler iinde yaylan bu elikiler psikolojisi, phesiz btn dierleri gibi kylln kendi has mal olmaktan ziyade ananevi bir din hakim ruhiyatnn, paderah derebey ruhiyatnn artk bsbtn rm (...) 150 manzarasdr. 4 Pazar kanunlarnn en kan iici ve paralayc ekliyle Krdistan' kasp kavurmas, deiimin elle tutulur ahsi timsaline, paraya kar yaman bir zebunluk (zayflk, acizlik y.n.) ruhu dourtur. Derebeyliin hakim olduu devrede Allah paralatrld, para haline kalp edildii, halde, burada para Allahlatrlmaktadr. Ve paraya tapma en miskin, en cz'i paraya tapma, belki pek az birey olduu kadar en kelbi ekliyle yoksul bir Krdistan'da hkm srer. Konuulan szler arasnda, en ok yer tutan-, Mecidiye Allah Kerim le Allah Kerim Mecidiye dir... Be mecidiyeye bir adamn katil olduuna ahadet edilir, Be mecidiye iin katledilen en yakn ve sevgili akrabann kan aranmaz; be mecidiye iin adam ldrlr... Bu drt eit olumsuz psikoloji vasfn, vak'alar olduu gibi teslim etmekten baka hi bir maksatla tesbit etmediimizi ilaveye hacet yok. Esasen btn mazlum snflar gibi, Krdistan halk da, kusurlarnn olduklar gibi hatta yzne vurulmasndan alnmaz. Btn bunlar kendisi de derinden derine karanlk bir bilin alt ile ezer ve btn bunlardan kendi kendisinden tik~ sinie benzer bir zdrapla ve aka ikayetidir. Bir zaman Bat vilayetlerinde duyulan Trk milleti adam olmaz palavras, bu zihniyeti besliyen bir Krdistan Edebiyat Cedidesinin mevcut olmayna ramen, bugn Krdistan'da iitilir: Krt milleti
139 Drt k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

171

adam olmaz... Fakat bu halet'i ruhiye bile, btn o drt kategori psikolojiye kar alkan Krtlk iinde, olumlu vfeya olumsuz ekilde balam bir tepkiden baka ne. manaya gelir?.. phesiz biz bu olumsuz psikolojiyi, Kemalizmin tkrldm salon aydnlar ve ktphane fareleri gibi Krdistan hlknn herhangi medeni muameleye gelemeyecei, ilelebet yahi kalaca ve mahvedilmeye layk olduu eklinde baya samalaylarna yem vermi olmak iin deil; bjlakis mazlum Krdistan halknn lyk olduu ekonomik ve siyas haklarna kavumas, smrge zulmnden kurtuluu iin, meselenin olduu gibi -konularak, pratik sahada yanlmalara meydan brakmamak iindir. Bu olumsuz karakteristikten ne gibi pratik neticeler kabilir? Sras ile unlar: 1 Paraya Allah'tan fazla tap, Krdistan'da bugnk (aalk + Kemalizm) kombinezonu hakim olduka, Krdistan halkn bol para dkecek herhangi emperyalist mdahalelerine, tabii bir hadde kadar ve daima gelge te olsa alet yapabilir. 2 ryp dal halinde olan tezatlar psikolojisi, Krdistan kyllnn, herhangi kesin bir mcadele annda birden mukavemetinin paralanmasn, bir panik psikolojisine malup dmesini icap ettirir. u halde Krdistan kyllne, sosyal kurtulu hareketinde klavuz olacak, tezatlar iinde sallanmalarnda bir mttefik lazmdr. 3 Krdistan kyllnn hurafeleri ahsiatrma, ve ahslar hurafletirme psikolojisi. (Klan + feodal) sistemlerinden biraz daha syrlabilmi olan anadolu kylsndeki mehdi bekleme psikolojisinden daha karanlka bir tdrzdadr. Bunun Krdistan milyonlar dilinde baka bir tabiri de vardr; Sahib... Pederah mnasebetlerin en koyusu iinde yaayan Krt kyll, ektii ikenceleri, kendisini benimseyecek ve koruyacak bir sahib yokluuna atfeder. Bu hal, ikinci neticenin daha kangrenlemi ifadesidir. Bu gn Krt kyll son ve mitsiz bir (...) f 5 1 ile, henz eski sahib lerinden, Aalardan birey beklermi gibi grnyor. Fakat Krt kyllnn ruhunu
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

172

iinden okuyanlar iyice anlarlar ki, kyllk aaln Kemalist devlet cihaz ile elele verdiini ta benliinde (...) 152 hisseder. Fakat zor oyunu bozdua iin, aaya hl sahib demek mecburiyeti var. Halbuki zorla gzellik olmaz Burjuvazinin zorla dayand hrmet-hissi gibi Krt kyllnn aalina kar bir itaati var Lkin kyllk hrmet etmeye mecbur, olu Trk burjuvazisi gibi, itaatden ayrlamad Krt aalnn da kendisine Sahip olnmyacan biliyor. Krt kylsnn arad sahip : sevdii ve ardndan gitmek istedii kurtarc klavuzdur. Krdistan fakir halk yje bir sahip aryorki, bu x>na sahip ksn. Yani dar zamannda yardmc ve rehber olsun. Fakat sahip Olmasn yani bana bir efendi, bir bey, bir aa kesilmesin. Bu kelime ile, Krdistan halk : kendisi ile dert orta, kendisinden daha derli toplu harekete kabiliyetli, kendisine bir lutuf olarak deil bir kurtulu vazifesi olarak klavuz olacak bir yolda aryor. Kelimelere bakmayn: Patriyarkl dilde yolda sz sahip ekline de girebilir, alacak bir ey yok. 4 Krdistan halknn, belkfde sermayeder mantndan bambaka, bizim dn tarzmzdan apayr bir: yourt yeyii var. Bundan ne netice kar? Krdistan halkn tezatlar.iinde kvranmaktan kurtararak ona kurtarc klavuz yolda olacak snf ve tekilatlarn, eer tabir caizse krte konumalar icab ettii... Maalesef tarih ncesinden ortaaa kadar tabii ve itimai paralanlarla baka bakalamann envana urayan insanlk, sermayedarlk zamannda da, bir rejimin eitsiz geliimi yznden, iktisadi ve sosyal beynelmilelleme temaylne ramen, insan ynlar arasnda, tezatl farkllamay arttrmaktan geri kalmad. Onun iin, mantktan (mantk-ncesine) kadar za. nan bir dizi dn tarzlarnda rastlyacamz rnekleri ve nanslar hesaba katmaya mecburuz. te Krte konumak derken, Krdistan halknn mantki ile, onun dn dili ile anlamoy murad ediyoruz. Yoksa yanlmak, yanltmak tehlikelerinden kurtulunamaz. Krdistan halk, nin kurtulu mttefikliini gren snf, o halka kar kullanaa
139 Drt k e l i m e o k u n a m a d ( y . n . ) .

173

taktikte bu husus mant gz nnde tutmaa daima mecburdur. Yukarda bunun kk bir misalciini de grdk : mesel, bugnk Krdistan kyll, kendisine bir sahib ister. Bunu iiten insan, eer sze deil bu szn altnda gizlenen maddi manaya dikkat etmez ise ap kalabilir. Nasl olur, btn Krt halknn ektii hep Trk veya Krt sahiplerinden deil midir? Krt kyll bu gibi zalim sahihlerden kurtulmadka, kendine gelebilir mi? ve ilah. Halbuki mesele hite byle telalara brakmaz: Krt fukaras sizinle Krte konumutur, Siz onun manasn Trke veya Arapa anlyorsunuz... Krte konumay iyi bilmiyorsunuz... te bizim, Krdistan halkndaki mantki mahiyetteki psikolojik hususiyetlerden anladmz... Bu menfi lere, Krdistan halk gibi btn alkan kyllkte de mterek olan bir ok mspet hassalar ilave etmek iin sayp dkmeye lzum gryoruz. Yalnz, bir strateji aratrmasnda yer tutmas icap eden ve bugnk Krdistan fakir halknda daha ilk bakta gze arpan ki-noktaya iaret etmeden gemeK Tepkiler bahsinin daha kolay anlalmasn dan behemahal bir noksanlk brakmak deildir. ki nokta : 1 Pervaszlk: Klrdistan halk hayatn o kadar tabii ocuklardr ki, onlar iin lmek ve ldrmek en basit bir mcadele ekilleridir. Btn zulm grenler gibi u kt hayattan iyice bkm olan Krdistan kyllne gre, yaamakla lmek bir birinden pek ayrt edilemiyen iki biim zaruretten baka bir ey deildir. Onlar iin arprken lm korkusu yoktur. 2 Rejimden ylgnlk: Kemalizmle uzlam ve bu uzlamann kaymakl tadna konmu olan, Krt aalarla Krt burjuvalar bir tarafa braklrsa, Krdistan halk iinde mevcut sosyal mnasebetlerden: llallah demeyen bir tek fert yoktur. Orada herkes, Lenin'in tabiri ile istemiyoruz, tahamml edemiyoruz, diyor. Bunun manas malum. Bu psikolojik girizgahdan sonra genel olarak Krdistan'da mevcut rejime kar yaplan tepkileri gzden geirelim. Yukardaki karakteristikten sonra bu tepkiler stnde ok durmayacaz. Bunlar kategoride grelim : 1 Anarik tepkiler; 2 Siyas tepkiler; 3 syanlar... 174

_ ANARK TEPKLER
Ezilen.-kylnn, ilk tepkisi silahn ahp, daa kmaktr. Geen izahlarmzda, Krt kylsnn niin ve nasl hatta evini ve barkn brakp daa ktn grmtk. Anadolunun fakir Trk kylleri de, anarik tepkilerinde, ekiyala dklyorlard. Fakat Krdistan'daki gibi ekyalk gerek nicelik ve gerekse nitelik itibarile, Anadolu'daki ekiyalkdan ok daha dehetlidir. Gerekten de bu ekiyalklar, devir devir patlayan isyanlarla da baldrlar. Fakat Dahiliye Vekletinin sand gibi hi de srf isyan dkntlerinden ibaret deildirler. Belki gerek isyanlar ve gerekse ekyalk dorudan (Kemalizm + Aalk) zulmlerine kar, ayn tepkilerin muhtelif ekillerinden biridirler Zulm gren kyl, en canavarca ekillerde zalimlemee mecbur braklr. eteler, yazn oalmak kn azalmak suretiyle byyp klen fakat hemen daima saylar 15-20'yi geer seyyar teekkllerdir. Mesel, okursunuz: Diyarbakr Muhabirimiz yazyor: Savur ve Midyat mntkalarnda mtemadi ekavetle halk bizr eden azl ekiyalardan (Dayrboranl) Ahmet Aziz etesi takip kollarmz tarafndan sktrlarak, bunlardan 18'i l ve 24' de diri olarak tutulmulardr. Beiri kazas halknn bana bel kesilen (Ramanl) Abdullah 15 kadar avenej le andarmalrmzn takibatndan kurtulamam ve msademede ete tamamile imha edilmitir. (Cumhuriyet: 4.12.930) Krt eteleri Krdistan ilerindeki faaliyetlerile kalmazlar. Bu faaliyetlerini ta orta Anadoluya kadar geniletirler. Bir misal : orum 11 (hususi) orum'un baz kazalarnda tahkiken sungurlu mntkasnda yollar tehlikeli bir hal almaa baladbalangcndan sonra, jandarmasz yola kan bir fen memurunun hali anlatlr: Cevad bey bir araba ile Ilgn karakoluna 4 kilometre mesafedeki dere iine gelince 5-6 kii meydana karak kendisini durdurmulardr. Etrafta tek tk adamlar grlmesinden kilerin 15 kii kadar olduu anlalmaktayd. Haydutlar arabac yol avuu ve fen memurunun tamamen e175

yasn aldktan sonra Krte bireyler konuarak ormanla kamlardr. (Cumhuriyet: 16,8.1931) Unutmayalm ki bu Sungurlu ark vilayetlerinden drt vHayet ar bir yer. Ankara vilayetinin hemen snrc stndedir. Kemalizm vak'ann Ankara'ya ka saatlik mesafesinde ceryan ettiini bizden iyi bilir. etelere kar hkmetin ald iki tedbir vardr: 1 Hile ile faka bastrmak; 2 Tarama usul... 1 Hile: Mesel bir ka vilayette birden ekiyalarn affedildiine, teslim olurlarsa bir daha yapmamak zere ceza rmiyeceklerine dair gizli ak ilahlar yaplr. Fakat bu ilanlarn gazetelere aksedilii yledir: Teslim olmaya davet ecTHen kiler Mu, Erzurum, Beyazt, Van vilayetleri mntkalarnda soygunculuk ve ekvet yapan 58 kinin 20 Temmuz 1931 tarihinden itibaren bilkayd art hkmete teslim olmadklar takdirde ki ilan olunacaklar Dahiliye Vekletinin emri zerine ilan edilmitir. (Cumhuriyet: 7.8.931) Kazara kyne inenlerin bana geleni bugn ark vilayetlerinde bilmeyen azdr. 2 Tarama: Btn ^vilayet kaymakamlar ve jandarma kuvvetleri, seyyar alaylarla elele verecek ky ky, yaka yka ikence ve dayakla eklya tararlar: Mu (hususi) Yeni valimiz Mithat Bey burada asayi ve inzibatn ykmlln temin iin hararetli bir faaliyet sarf etmektedir. Dokuz kazann kaymakam ve jandarma kumandanlarnn da itirak ettii takip mfrezeleri bir anda tarama hilesine balamlar veya ksa bir bir zaman zarfnda, Bitlis, Malazgirt, apakur, Suluhan ve civarnda l ve diri olarak 21 ki yakalanmlardr. (Son Posta 4.2.933) Bu tarama sullerinin ekillerine yukar da temas etmitik. Bu gibi taramalar ok kere Krdn daimi ormanda sakl bulundurduu silahn da almak iin iyi bir frsattr. Ekiyalarn takipleri arkasndan gya ekiyaln kk byle kaznrm gibi silahlan toplama gelir: Diyarbakr muhabirimizden: Bu kazada halk, evvelce kendilerini ekyadan muhafaza iin silah tedarik etmek ve kullanmak mecburiyetinde idiler. Bu muvaffakiyetler (ekyalarn tutulmas) zerine, halk ellerinde bulu176

nan silahlar takip mfrezelerine teslim etmektedirler, (Cumhuriyet: 4.1.12.1930) Maamaf'h yle mntkalar vardr ki, Kemalizm orada airet sisteminin kendi idar tekilat yerine gemi bulunmasna pikincesine aldrmaz. O zaman airet reislerinin apulculuk tekilatn da ho grmeye mecbur olur, mesel : ark vilayetlerinde tetkik seyahati yapmakta olan Dahiliye Vekili kr Kaya bey, emikezei gezerken kasabay pek geri bir halde bulmu, sebebini sormutur. Kendisine bunun sebebinin Dersim akileri tarafndan yaplan taaruzlar olduu anlatlmtr. Dalarda yayan Dersim haydutlar kasaba halknn bana bela kesilmilerdir. Dersim'de ekiyalk yeni birey deildir. ok eski zamanlardan beri srp gelmektedir. Fakat bu defaki tetkikat, bunlara kar kat'i tedbirler almann lzumunu bir daha .anlatm bu hususta icap eden kararlar verilmitir. (Cumhuriyet: 17.11.931) Fakat bu kat'i tedbirler on seneden fazla geen Kemalist rejimde alnamadna gre, ondan sonras iin de alnamaz. nk Krdistan'da aalar airet sistemleri halinde hakim klmak ve airet zddiyetlerinden stifade ederek Krdistan'a hakim olabilmek lazmdr. etelerin ele gemesinde en ok yardm olanlar: Krdistan'n yerlimi olarak jandarmalar ve milis tekilat ile, bunlarn kylerde bal olduklar aalar, aa adamlardr. Nihayet pheli ky halkn zincirlemecesine mfrezelerin peine takp canlar kncaya kadar dadan daa srnmek ve ilah, gibi usuleri tekrarlamaya hacet yok... u halde eteyi tutturan ihbarlar ve ikenceler vastasyla yine ihbarlardr. Misal: Haydutlar bu ayn drdnc gecesi Nemrut da civarnda yol kesip kapatmak, sonra da yolcular soymak teebbslerinde bulunmulard. Fakat erirlerin bu kt maksatlar haber alnr alnmaz zerlerine bir mfreze tahrik edilmitir. kinci vaka: erirlerin gece ehrimiz civarndaki bir kye geldikleri jandarma karakol kumandan Abdlkadir avu tarafndan haber alnm ve merkeze malumat verilmitir. (Son Posta 21.8.1932) Bu bahis daha ok uzatlabilirdi. 177

SYAS TEPKLER
Krt kyllnn maddi ve manev vaziyetini grdk: En koyu pederahi ilikiler iinde boulan, en karanlk cehaletle yolunu gremez vaziyetindedir. Krdistan aydnlar sinmi ve susmu, iin iin titriyor: o da Mehdi bekliyor. Krdistan'da mevcut ziraat iisi genel olarak kyllk iinde nemli bir nicelik ve nitelik tekil ediyor. Fakat kyllkle olan uzv (organik y.n.) ba bu zmrenin henz bamsz ve geni bir tekilat ve hareketini imkansz brakyor. ark vilayetlerindeki genel olarak sanayi iisi, kk yani kalabalk efradlar olmyan fabrikalarla, el imalathaneleri ve. (...)* demirli demirsiz hakliye vastalar iisidir. Bu dank ve her trl tekilattan yoksun ii snf iinde de henz Krdistan'a has bir hareket, hele siyaset belirmi deildir. Bu bakmdan ark vilayetlerinde siyaset derecesinde ykselmi herhangi bir teekkl ve hareket ancak st snflara ve Kemalizme kar kalabilmi olan eski hakim snflara has olaca gibi mantk bir neticeye varmamak mmkn deildir. Onun iin son zamanlara kadar, Krdistan'da gelmi gemi btn siyas tekilat ve faaliyetlerin ruhu Kemalizmle henz uzlamam Krt aal ve beyliinin ideolojisi olmutur. Snf ilikileri bakmndan, Krdistan'da olan siyas tepkiler iinde dier zmrelerden de honutsuz unsurlar yok deildir. Fakat biz unsurlar deil, bir hareketin snfsal ynn murat ediyoruz. Fakat Krdistan siyas hareketleri arasnda, mutlak surette Kemalizmle uzlamam bir ksm byk bey ve aalarndan baka snf ve zmreleri kabul etmemek, vak'alar olduklar gibi grmemek olur. Nitekim Krdistan (...) 153 daki siyas hareketlere byk bey ve aalardan baka iki nemli ve dikkate deer snf ve zmre daha karmtr: 1 Krt mnevverlii (aydnlar y.n.}; 2 Kk asiller... Kapitalist fabrikasn iletmek iin nazari memurlar, ameli usta balar nasl kullanyorsa, denilebilir ki Krdista'n davas etrafnda kopan grltlerde de byk ve kaln Krt aalar, Krt mnevverleri
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

178

ile kk asileri sa ve sol el gibi kullanr. Aalar, dnen unsur olarak mnevverleri ve yapan unsur olarak bu kk asilleri kullanyor. Fakat madem ki her siyasi hareket, son zamanlara kadar fatalman (mukadder olarak - y.n.) Kemalizmle uzlamam Muhalif Krdistan aalnn hakimiyeti altnda oldu, u halde 1 Bu hareket fatalman emperyalizmin aleti oldu; 2 Bu hareket, yukarda sylediimiz anarik tepkiler, yani eteler kadar bile olsun alkan fakir kylle yakn ve lyk olamad. Emperyalizmin kucana dmek ve fakir krt kyllkden uzaklamak... te Krdistan'n en son siyasi tarihesinde ad duyulmu btn siyasi tekilatlarn mahiyeti bu oldu. Bu ksaca karakteristiini yaptmz siyasi tekilata rnek, eyh Sait isyanlarndan sonra Cenup hudutlar civarnda teekkl eden Hoybon (Krdistan Krt Muhibleri Cemiyeti) dir. 'Mtareke yllarnda Hrriyet ve tilaf mrtecilerinin kurduklar ngiliz Muhibleri Cemiyeti gibi birey.. Bu cemiyetin banda hep eski hanedan ve paa oullar var. Ta mtareke yllarnda, Sultann parmayla ve yedi sekiz Krt svarisiyle bir Krdistan yapmak iin dnyay emrine amade sanan Bedirhaniler ve Cemilpaazadelerin ismi, bugn de Krt Muhibleri Cemiyeti ni'n bandadr. Onun iin bu cemiyet ngiliz, talyan, Fransz emperyalizmlerinden baka, yzellilikiejr, hanedan gibi Osmanl imparatorluunun artk gln bir iskeletinden baka hi birey olmyan dkntleriyle, Krt-erkes Cemiyeti, Ermeni Tanak Cemiyeti gibi hedefi bsbtn mphemlemeye yztutmu ve mihverini kaybetmi 'teekkllerle dp kalkmakla vakit geiriyor: Kiminle (dp kalktn syle kim olduunu syliyeyim! Hoybon cemiyetinin de el birlii Ve szbirlii etmek istedii sistem, zmre ve tekilatlara baklnca, i yznde onlardan hi de farkl olmayan, yani bugn dnyada kurulan deil len bir nizamn, devrimin deil irtican yoluna girmi bir tekilattr. Hoybon Cemiyetinin gayesi mazi olunca, Krdistan'n istikbalinde bu hedefle hibir ey yapamyacaktr, nk mazlum Krdistan halknn kurtulu hedefi biz-zarure (ister istemez - y.n.) mazide de(il - y.n.) istik179

boldedir. Bamszlk Krdistan iin ancak bir istikbal meselesidir. Krdistan kyllnn gz ister istemez geriden ayrlyor. leriye yneliyor. Bunu anlamayanlarn, bu mazlum halk ynlar stnde onlarn hergn biraz daha zayflayan itibar ve batl itikatlarn kamlayarak frtnalar koparmas, bu ynlar Trk militarizmine bo yere krdrmaktan baka bir netice bulmalar imkn yoktur. Byle bir netice ise hanzade ve paazadelere emperyalizm tarafndan maddi bir iltifat ve hala kendileri iin lenler var zann (ile - y.n.) manevi bir hokuruntu vermekten baka neye yardr? Krdistan'a ne kazandrr? Muhalif byk aaln tekilat mahiyetinden henz syrlamam olan (Hoybon) Cemiyeti yukarda iaret ettiimiz iki eit sapkl ile, kksz ve ieksiz bir ktk, iki bacandan olmu bir ktrm vaziyetine dmtr. 1 Emperyalizmle ve genel olarak dnya gericiliiyle biricik cephe yapmtr. 2 Genel olarak Krdistan fakir halkndan ve zel olarak Krt kyllnden kopmutur. 1 Emperyalizmle elele verme: Yukarda dedik, Hoyboncular zellikle byk smrgeci galip emperyalizmle sk fkdrlar: ngiltere - Fransa - talya... Bu devlet arasnda ismi alenen en az gemi olan, belki hi gememi olan kalyadr. Trkiye ile grnte ve iine geldii nisbette dost geinen faist emperyalizm daima en gizil ekilde saman altndan su yrtyor. Hakikat halde Afrika'daki rekabetinden kurtulmak isteyen Fransa'nn nnde Mussolini talyas, kendisine oktan beri yeni ufuklar aryor ve Kemalizmin ryasnda bile grmedii usullerle el altndan muhtelif Krt aalarna ok sevdikleri madeni liretleri sayyor., Son zamanlarda, gya Fransa tarafndan, talya'ya, Suriye'ye hudut ssz Anadolu mntkalarndan (...) 154 ekilmesi ve buyurun denilmesi... Hite bitarafl, yani talyan emperyalizminin teklif ediyorlar ama, ben istemiyorum demeye getirdii, kendi malmat ve arzusu haricinde olmu hadiseler deildir. Anadolu ovalar stndeki emperyalist dnceler, genel olarak emperyalizmin tm ya139 Drt k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

180

r-smrgelerde evirdii kombinezonlar, manevralardan ibarettir. Emperyalizmin ban kandran bir ey varsa, o da Krdistan'n Trablusgai-p'daki Sudan lne deil, Ermenistan gibi bir Bolevik lkesine hudut bulunuudur. Yoksa, oktan Birinci Umumi Mfettiliin makamnda bir talyan genel vali sini grrdk... ngiliz ve Fransz emperyalizmleri, imdilik olsun Krdistan'daki siyasi ajitasyonlar, ufak tefek stratejik harp hileleri tarznda kullanmakta yetinir grnyorlar. Onlarn dndkleri, Krdistan' Kemalizmin dn patlatacak surette ellerinde bir koz gibi tutmak ve kendi idarelerinde serkeleen eski smrgeleri iinde de ayn Krdistan' bir statko amili gibi kullanmaktr. Misal: ngiltere: son zamanda Hoybon Cemiyetini alt-st eden meseleler arasnda, (...) 155 Trk gazetelerine kadar akseden bir ngiliz generali de var Geen sene Dik isminde bir ngiliz generali Msr'da Bedirhanilerden Sreyya'ya klliyetli bir para vermitir. Bu para ile Hoybon Cemiyeti Muhtelif memleketlerde gizli tekilat yapacak. (Son Posta: 16.1.1933)r Geen sene Din isminde bir ngiliz generali, Hoybon cemiyetine mhimce bir miktar para teberru etmitir. (Son Posta: 20.1.1933) Hi phesiz bu ngiliz generali Hoybon cemiyetine babasnn , hayr yahut Krtl sevdii iin para vermez. Hele byle mhimce bir para ve klliyetli bir paray teberru edebilecek olan ngiltere'de ahslar deil ancak Entellicens servisi olabilir. ngiliz emperyalizmi bu teberruyu niin yapar? Dikkat ettiysek, yukarda bu parann hedefi yalnz Trkiye'de deil muhtelif memleketlerde gizli tekilat yapmaktr. Bu muhtelif memleketler iinde hi phesiz bata Trkiye de var. Fakat Trkiye'den bakalar da var: entellijans servisi parasn o kadar mahdut ilere terk etmez.. Krdistan'n bir ark Balkanlar tekil ettiini yukarda tekrarlamtk. Yani Krtlk yalnz Trkiye'de deil; tekmil Trkiye ile dou ve gneyde hudutlar olan devletler iinde de az ok kalabalk fa139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

181

kat imdiye kadar sesi kmam bir mazlum aznlktr. te ngiliz Emperyalizmi, satn alrnak istedii herhangi siyasi bir Krt tekilatn btn bu cephelerde icabnda Trklere, icabnda teki devletlere kar kullanmay dnr. 930 da balayp 933 lere kadar sren Irak'taki eyh Mahmut meselesi, siyasi bir Krt davasnn Irak'a kar ngiliz emperyalizmince tutulmu bir eklinden baka birey deildir. Mesela: 2.12.930 da Kerkk gazetesi. eyh Mahmd'un 1927 taarruzuna ramen Krdistan'da ahaliyi isyana davet (...) 156 zerine A,B frkasnn gnderildiini yazan Krtler, Irak hkmetinin teklif ettii yeni intihabata (seimlere - y.n.) itirak etmeyeceklerini ve Sevr muahedesinde olduu gibi kendilerine muhtariyet verilmesini istediklerini bildirmiler. (9.12.932 Cumhuriyet) 25.5.931 tarihli gazetelerde u havadisleri okuruz: 1 eyh Mahmud: bir ngiliz tayyaresi ile Frat sahilinde kuraca menfaya nakledilmekle iktifa olunur. 2 Asi Krtlere el altndan yardm eden Irak ordusu askeri mavirlerinden bir ngiliz binbas Sleymaniye'de tevkif olunmutur. Harekt ngilizler idare ettiklerinden kendi hesaplarna hareket eden eyhi yakalamak istemediler (4.5,931) 12.1.1933 Kuvvetli Barzan eteleri Serkeser'e tecavz etmi... lah. Bu ngilizlerin Irak'a kar Krtl tokuturmasdr. 7.9.932 de Krt ekiya lan bir tccar kervan ile birlikte 20 otomobilli bir kervana daha taarruz etmiler Amerika'nn Tahran ve Kuds konsoloslar ile dier bir Amerikalya kurtulu fidyesi almak maksadyla el koymularsa da bir mddet sonra hepsini serbest brakmlardr. te Hoyboncularn ngiliz emperyalizmiyle ittifak bu zaviyeden, yani Krt halkn ne kendisine ne de bakasna hayr ve huzur vermeksizin mtemadiyen krdrmak iin emperyalizme peke ekmek zaviyesinden grlebilir. Fransa: ngiltere iin Irak ne ise, Fransa iin de Suriye odur. Onun iin bamszlk hevesine denleri ve Arap milli156 kelime okunamad (y.n.).

T82

yetilerini ikide birde rktmek iin Hoybonculardan ok istifade etmesini biliyor. Mesela: Ar da isyanndan onra am hkmeti, am'da ikamete memur ettii Krtleri serbest brakyor. O zaman belediye meclisi azasndan mer emdin Saadet, Haoramin, Celdet, .Kadri, Cemil Paazadelerin Hoybon Cemiyeti arl bulunduu bir ziyafet ve yemek: Ziyafetde bir ok Krtler bulunmutur. Krtlerle Suriyelilerin pek eski mnasebetleri olduundan Krdistan fikirlerinden bahisle nutuklar sylenmitir. (Cumhuriyet 12.4.931) Bu ziyafet ve nutuklar, Ar danda muvaffak olmamakla beraber az kafa tutar gibi olan, Trkiye'yi borlar meselesinde yola getirmeye kafi gelecek derecede rkten Hoybonculara platonik bir tatmin idi. Bu Trklere kar Fransa... Fakat Suriye'ye kar Fransa da ayni Krtlk siyasetini ko ba gibi kullanr. Mesela: yukarki tarihten iki sene kadar sonra, ii aztmak isteyen (...) 157 lere kar, hemen hemen ayn isimdeki Hoyboncularn u yeni teebbsn okuruz: Adana (Hususi) Kader Bey, Hao aa ve Cemil paazadelerdir. am'da oturanlar birka kii ve baz "Sryaniler ve Ermeniler, geenlerde am'da toplanarak mahut Bedirhanilerin de itiraki ile kendi aralarnda uzun uzadya mzakere ve mnakaada bulunmular ve neticede u karar vermilerdir: Suriye'den tamamyla ayr mstakil bir Elcezire hkmeti kurmak. Fakat bu karardan haberdar olan am hkmeti keyfiyeti Fransz komiserine bildirdii iin [Mahkeme, ceza falan, gelecek sanmayn] bu adamlar birer ikier toplanlm ve Cemil paazade Ekremle Bedirhaniier plis nezaret ine alnarak, dierleri de [artk ileri bittii iin olacak] geldikleri yerlere srlmtr. (Cumhuriyet 2.1.1932) 2 Kitleden kopmak: Hoybon ki; bugn Trkiye'deki Krdistan'n bamszln hedef bilen bir cemiyettir. Halbuki Krdistan halk bu cemiyetin ismini bile yeni yeni duyuyor. nk Hoyboncular Krdistan'n halkyla ve halk iin deil, Krt beyleriyle ve muhtelif aalaryla temas ederler. Onlarn maksatlar Kemalizmi kaldrp,
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

183

onun iskemlesine Bedirhanileri oturtmak, Trk burjuvazisinin soygunu yerine Kri ve emperyalist burjuvazileriyle Krt aalnn soygununu geirmektir. Bu zihniyet Hoyboncular hatta arasra kkrttklar isyan hareketlerine ramen, Krdistan halk iinde bir tekilat ve propaganda varl halinde tutunabilmekten menetmektedir. Genellikle Hoybonculuk kaak hudutlar stnde kalyor. Sk sk gazete stunlarnda grlen havadisler bunlar: Trk Sz gazetesinden aynen naklediyoruz: Halep'de kan El myan gazetesi Halep'te Trkiye aleyhinde hafi (gizli . y.n.) bir cemiyet mevcut olduunu ve hudutlarda isyan karmak istediklerine dair mhim bir haber nerederek Trkiye Cumhuriyetinin ve Fransa idaresinin nazar dikkatini celp etmitir. Filhakika Halep'te gizli bir cemiyet vardr. Ve bunlar her frsattan istifade etmektedirler. Hudutlardan daima Trkiye Cumhuriyeti aleyhine karklklar karmaya almaktadrlar (Cumhuriyet 26.10.1931) Fakat kazara Trkiye hudutlar iine sokulup da orada herhangi bir tekilat kurmak teebbsnde bulundular m, ya Kemalizmle pheli kompromilere girimeye kalkaraktan kendi kendilerini batrrlar yahut ta suyun stnde yzen zeytinya gibi, Krdistan fakir halknn dnda kalarak Kemalizmin gln oyunca haline gelirler. 1930 senesinin son aylarnda eyh Said'in olu Selahaddin'in bana gelen byle dipsiz maceralardan biridir. Irak'ta General Hamilton'nun temin ettii 3000 lira cretle Badat Harbiye Mektebinde tahsilini bitirmek zere olan Sadettin, orada yzellilikler ve Krt Muhipler Cemiyeti ile tanp anlatktan sonra Hns'a geliyor. Yahut gazetelerin dedii gibi Aff umumiden istifade ederek Trkiye'ye dnmeye ve burada faaliyete gemeye karar veriyor. Hns'da bir mddet gizlenerek mahalli baz resa ile temas teminine almtr. Bunlardan yz grmeyince Selhaddin Erzurum'a gemek arelerini aratrr... Tekilat iin gelen Hoyboncunun temas ettii insanlar mahalli baz resa, yani Hoyboncularn muhalif bildikleri aalktr. Fakat bu aaln ou oktan Kemalizmle statkoya raz olmulardr. Yeni maceralara atlmaya hi niyetli deildirler. Fakir Krt kylln Kemalizm olmak184

szn kolay kolay soymann bugn gletiini anlamlardr. Onlar Kemalizmln, Kemalizm onlarn olmak zeredir. Tabii Hoyboncu bu adamlardan yz gremez... Fakat Hoyboncu dayanmak istedii aalktan yalnz yz bulmamakla kalmaz; daha baka eyler de bulur. Yani aalk Hoyboncuya yalnz defol demez. Usul vehile batan savarken yavaa KaymU kayirmi de iten haberdar eder. Aann Kemalizm iin bir ad da Muhbir-f sadk dr, O zaman Kemalizm, penesi iine sktrd yeni avn bir daha karmayacandan emin bir tavrla takip eder. Ve bir faka bastrmak iin vesileler hazrlar. Salahattin iin gazeteler yle yazyordu Hkmet bir mddetten beri hainlerin hareketine vakf olduundan kendilerini haberleri olmadan nezaret altnda tutuyordu... Mesele aktr: Trk polisi sabk ark vilayeti mebuslarndan, lhak burjuvalam Kemalizm uaklarndan bir eski mebusu, bizim akgz Hoyboncunun yanna bir ihtill hareketi yardmcs olarak refakat ettirir. Yedisi yuvarlak, yedisi uzun biimde stlerinde hanerli bir el bulunan 14 tane imal Krdistan Cemiyeti mhr kazlr. imdi mhrler hazr. u halde bunlar bunlar bulundu: Nasreddin Hoca'nin usul ile isyana nalla bir at kald. Netice Hoybonou Ankara(da-y.n) u kadar seneye mahkm! Kemalizm onu asmak yoluyla durdurabilirdi. Fakat ne oluj- ne olmaz bir gn belki lazm olur diye saklyordu. Artk aradan yllar geer bir daha, bir Hoyboncuya Krdistan ilerinde rastlanlmaz. Bunun baka trl olmasna da (...) 158 bir imkn yoktur. nk Hoyboncu Cemiyeti Krt aalna ve beyliine dayanrd. Halbuki Krdistan aal, snf olarak Trk burjuvasiyle az ok devaml bir kompromi yapmtr: ki taraf ta birbirine dokunmayacak ve beraberce fakir Krdistan halkn soyacaklar! Maamafih bu (demek deildir ki - y.n.) Hoyboncular iinde mutlak surette Krtlk davasnda samimi, -yani Krdistan halk iin dnr tek bir kimse bile yoktur. Zaten biz fert lerden deil, genel olarak bu siyasi tekilat iindeki snflar
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

185

ele alarak, o snf menfaatlerine gre, o tekilatn perspektivine temas ettik idi; maamafih temas ederken grdk ki Hoyboncular iinde imdiye kadar hakim rolnde kalan eski muhalif Krt aal olduu halde, fiilen yine son zamanlara kadar, bu rol tutanlarn bir dnen bir de yapan iki unsuru vardr: 1 Krdistan aydnlar, 2 Kk asiller. Byk muhalif Krt aal davada kolayca ve arabuk muzaffer olsayd, belki bu iki unsuru az ok tatmin eder ve onlarla herhangi bir kompromi ve antant (anlama - y,n.) yapabilirdi. Fakat muvaffakiyetsizlik devam ettike bu snf ve zmre arasnda srtnme ve atmalarn balamamas imkn yoktu. Nitekim bu hususda, gene en kati materyaller bulunmad iin, srf burjuva basnndan szan havadislere baklrsa son zamanda Hoyboncular iinde bu atmalar belki de zikredildii gibi srf stnkr vesilelerle patlak veren taht-el uur (alt bilincil - y.n.) ekillerde balamtr bile. Mesele ngiliz generali Dik veya Din'in verdii paralardan kyor, gya... Fakat bunun kt doru bile olsa meselenin bu olmadn az ok siyasi tekilat mcadelelerle temas olanlar bilir. (...) 159 1932 senesi Temmuzlarnda Hoyboncular iinde bir nevi mfritler hiddetinin doduunu Kemalist basnda okuruz. vAyn gazetede halktan toplanan paray Hao aa yedii iin kzlca kyamet kopmutur. Bilhassa airet halk arasnda hemen bir heyecan bagstfermi, hatta Hao'yu ve avanesini paralamak maksad ile nmayiler tertip etmilerdir (Son Posta 18.8.1932) Bundan 6 ay kadar sonra gazetelerde Trkiye hakknda ok mfsid (bozguncu = y.n.) emellerle teekkl eden Hoybon Cemiyeti infisah etmek (dalmak - y.n.) zeredir diye verilen havadislerde mevsukan verilen malumata nazaran Suriye'de bulunan bir ksm Hoybonlular Ankara'ya mracaat ederek aflarn ve Trkiye'ye kabullerini istemilerdir (Son Posta 16.1. 1933) tarznda bln hiziplerinin tam tereddde kadar varabildii iaretler de mevcuttu. Nitekim Bedirhani Celdet o tarihlerde yaplan bir toplantda kendisini itham eden bir Cemil
159 Bir kelime okunamad (y.n.).

186

paazade ile Hao aay Trkiye hesabna mstakil Krt ha reketlerini baltalamakla itham etmitir. der (Son Posta 2.1.930) Bu karlkl ithamlarn szlerine deil arpan zmre temayllerine baklrsa, Mstakil Krt Hareketini Trkiye'ye satabilecek snf, Hao aa deil onun efendisi makamnda olan Bedirhanilerin temsil etmesinden tabii bir ey yoktur. Nitekim ayni toplantda Halak Hao Aa (Bedirhanilerin hizmetisi vaziyetinden gelmedir) nn kendi aa zmresine has olan sesini yle haykrrken tanyoruz: Zaman zaman mstakil bir Krt hkmeti kurmak ii yaplan bu toplantlar, ite bu zevatn (Bedirhaniler ve rekasnn) keselerini doldurmak iin bir tuzak mahiyetini alyor. reniniz ve biliniz! (Son Posta: am muhabirinden 20.1.933) Biz BedLrhanilerdense, Hao'ya daha ok inanyoruz.

SYANLAR
syan, ezilen Krdistan kylsnn yemek imek kadar zaruri ihtiyac ve her gnk meguliyetidir. Yalnz bu kez geenki ameliye (la pratique - journalire) arasra daha geni ve daha siyasi bir ekilde alevlenir; o zaman... tam o zaman da deil ya... bu alevleniin Avrupa basnnda yazld mzran uvala giremez hale geldii zaman, bizim lahana yapraklar da isyan varm diye buram buram almaa balarlar. Ve biz de isyan varm., deriz. Bir burjuva muharriri gzda verme esnasnda Krdistan'daki daimi isyan, ateperest kazanna, kaynyan bir kazan a ve bizim isyan dediimizi de bu kazann tamasna benzetiyordu: Ararat'n etrafnda Krtler isyan etmi; ran'da bir takm Krt eteleri isyan dalgalar halinde bizim tarafa akm! Bunu iittiim zaman ben ne hayret ettim ne tela: nk oralarda isyan ruhu, ateperest ocana konulmu kazan gibi daima kaynar.. Demek oluyor ki bu defa bir ka zehirli nefes, atei fazla alevlendirmi, bir ka hain parma bunlar ziyadece kkrtm 187

ve ezeli isyan kazan tam... (Yusuf Mazhar: Ararat eteklerinde Cumhuriyet - Tefrika 1) ve aynr tefrikann sonlarn u satrlarla bitiriyor: syan karlan mntkalarn ahval ve vaziyetini bilenlerin hayret ettikleri ey isyann alevlenmesi deil, bu kadar sratle bastrlmasdr. (Y.M.: gene Cumhuriyet 22.7.930) Kendi istedii neticeleri kartmak iin de olsa bu burjuva muharrinin yapt bu mahade: aslna mutabktr. Krdistan'da isyann olmas deil, isyan oldu denmesi hele o isyanlarn kknden kazndnn sylenmesi alacak eylerdendir. Mamafi biz yine normal isyanlar hakknda iki kelime syleyelim... Her gnk isyan pratiklerini saymyalm. Cumhuriyet burjuvazisinin iktidar mevkine eritii tarihten beri, ark vilayetlerinde iki geni siyasi isyan hareketi oldu. Btn isyanlar gibi, bu iki isyann da Motoru, ayn fakir Krdistan halk oldu. Fakat bu motor her iki isyanda da kendi hesabna ilemedii, bakalarnn hesabna iletildii iin iki isyann manas ve istikametleri isyan gden snflarn vaziyet ve menfaatlerine gre baka baka oldu. Birincisi: eyh Sait tekisine Ar da isyan denildi. Btn bu isyanlarn mterek bir vasf var: salgnlklar... Bir baladlar m harikulade bir sratle, mevcut temei devlet cihazlarn panik derecesinde bozgunlara urataraktan, orap sk gibi yaylmalar... Bu vasf Krdistan halknn vasf, Krt kyllnn zulm'karsnda patlak vermek iin frsat kollayan ve her gn biraz daha keskinleen ihtillciliidir. Halkn bu temayln Kemalist devlet cihaz o kadar iyi bilir ve bu temayln gibi yuvarlanndan o derece ylgndr ki, isyan hareketi ortala yldrm sratiyle yaylan bir ayia halinde dolarken, bir kasabaya gelen 40 mavzer veya Beli ile silahl Krt etesi, bu kasabada mevcut btn kyler halkn etrafna toplayabildii gibi, mitralyz ve hatta topla mcehhez bir tabur askerle, makineli tfekli tekmil jandarma kuvvetlerini ufak bir msademeye mecal brakmadan silahlarn atp kamaa mecbur brakabilir. Krt isyanlarnda, hi umulmadk bir sratle birka ehrin bir 188

gnde zaptediliverii, daima bu isyanda mazlum halkn reaksiyonundaki zelliklerle izah edilebilir. Bunda pek de anlalmayacak bir ey yoktur. Leninizm daha 30-35 yl evvel soyguncu devlet cihazlarnn zulm ektikleri yerde kin bimeke hazr olmalarn sylerken maddeci tarihin yzyllarca ard arky bize daha tercme etmekten baka bir ey yapmyordu. Nitekim Trk burjuvazisi bile bu hakikati anlam grnyor. Yalnz daha edebiyatl bir dille kabahati stne alnmyor ve maziye ykletiyor. Vaktiyle ekilen frtna tohumlar, diyor, bugn bize yldrmlar bitiriyorlar. Bunlar mazinin seyyiatdr (gnahlardr - y.n.) (kr Kaya, meclisteki beyan 26.6.1932) Bununla beraber (...) 160 unutmayalm: Motor bakalar iin iledi. Onun iin nasl ilendiini gayet ksaca hatrlayalm. 1 EYH SAT SYANI: Ruhani aaln idaresinde ve eyh ,Sait ideolojjsi altnda patlak verdi Fakat, ark vilayetlerinin (mesleksiz + hizmetkr + ameliye + miriyvo) ynlarnn o mthi zaptolunmaz , arabuk btn arln hissettirdi. Yukarda kaydetmitik: eyh Sait isyan birbirlerine pamuk ipliiyle bal olan ruhani aalkla fani aaln arasn daha belli bir surette amaktan, sonra fani aaln Kemalizmle elele vererek ruhani aala kar nihai bir darbe indirmek istemesinden baka bir neticeye varmad. Hatta, sbjektif iddialar bir tarafa brakr da objektif vaziyeti gznne korsak eyh Sait isyan hereyden evvel fan aaln uhrev aala kar kurduu bir tuzaktr. nk eyh Sait ile birlikte isyan meselesi etrafnda konuan ve isyann Merkez Komitesi roln oynayacak olan teki beylikten ikisi, eyh Sait'ten ayrlr ayrlmaz her eyi Kemalizme haber verirler; ve bu ihbar yapanlar uhrev deil fan aalardr. Krdistan isyanlarnn eer salgn halinde arabuk yayl, seyyalelii (su gibi akcl - y.n.)1 ve biraz da tahripkrl mazlum halkn hususiyeti ise, bu isyanlarn arabuk teslim oluu, bozgunu ve bir hayli de anariklii kanck ruhlu aaln
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

189

ezeli orostopolluundan ileri gelir. eyh Sait isyannda halk hareketi, eyhlerin ve seyidlerin ne bir hareketini ne bir iaretini ve tabii ne de muayyen bir idaresini beklemeden tam kendiliinden patlad. Ve eyhler, seyidlerle birlikte bir ksm taraftar fani aalan da, fakat hepsini de baka baka istikametlerde, birer saman pne yakn teslimiyetle ald ve bir deli s^l gibi peinden srkleyip gtrd. Fakat isyanclar iinde nei<adar snf ve zmre ayakland ise, o kadar da emel ve ihtiras kalkt. Bu temayller iinde mlk sahipleriyle mesleksizler arasndaki kadar derin ve uurumlu tezatlarla ayrlm olanlar vard. Mterek honutsuzluk btn tezatl temaylleri zembereklerinden bir kere boalttktan sonra bu temaylleri arabuk birbirlerine drmesi kadar tabii bir ey yoktu. Hele isyan hareketi iinde en ufak bir snf disiplinini ve bilincini temsiLeden gdc tekilat ekirdeinin bulunmay, ruhan aaln manev nfuz taslana arabuk dizginleri elinden kartmak zaruretini dayatt. O zaman kyde ruhan ve fan aalk, ehirde de kk ve byk burjuvalk, dalgalanp gelen mlkszler ve dnyada hasr olmayanlar tufan nnde kalakald.. Ezilen halkn kendi iinden domu bir snf tekilatna sahip olmay tahripkrlna zemin hazrlyor; fakat bata apulcu aaln anarik zihniyetinin bulunuu, kuvvetleri bsbtn datarak bsbtn talancla dejenere ettiriyordu. te (tekilatsz hareket + apulcu aalk ruhu + mlkszler tepkisi) olarak patlayan isyan, bir senteze bir trl varamayan beyhude bir anari ekline dnmeye balad. syan, baangcnda fan aaln ruhan aala ihanetiyle balamt. Fakat en sonra tm mlkl snflarn hep birden mlkszlere kar ihanetiyle bitti. Kyde: marabalar aalarn konak larn da karakollarla ayn zamanda yama ettiler. Bu ruhan ve fan aal birden bire aalatverdi. ehirleri basan dank ve babo alar ve isyanclar kafileleri, derebeyliin, kapitalizmin yani btfin hkim snfl toplumlarda yukar snflarn tekilatl bir ekilde yaptklar yamacl herhangibir snf siyasetinin taktik ve strateji ihtiyalarna bakmakszn ve tekilatszcasna, uluorta, geliigzel yapmaa 190

koyuldular. (...) 161 aa teshinin kamufle olmas yznden ehirlerdeki byk burjuvalarn servetlerini paylamaa kalktklar gibi, kulbesine ekilmi kk burjuvalarn da tuzuna ekmeine sahip kmak gibi aykr ve tehlikeli usullere de saplandlar. Zaten bu (...) ie2 provokasyonlar da mlkszler snfn geni topluluk ihtiyalarna gre ve bir plan ve bir nizama gre, bir maksat iin yaplyor deildi. ahsi yamacla da sratle soysuzlayordu. Tm ehir burjuva ve kk burjuvalar bu manasz yamaclkla dehete dmlerdi... Ve i bu merhaleye dkldkten sonra artk isyan oktan ekiciliini kaybetmi, byk ayrlklarla parampara olmu ve kendi iindeki en byk dmanlarna, kalabalk tarafszlar ksmn iltihak ettirerek karsnda Kemalizmden baka ve onunla birlemeye hazr birleik bir dman cephe yratmt. Kyde bir ok aalar zaten arz- huls (dalkavukluk etme = y.n.) iin aradklar frsatlardan birini, bu sefer konaklarnn da yama edilmi olmas pibi daha iten gelen bir ihtiyala yakalayarak Kemalizme el altndan yardm vaad ettiler. ehir kk burjuvalar debboylardan yama edip nbet bekledikleri ocaklarn, birer mazgal haline koyarak apulculua kar anszn cephe tuttular. Be on gn evvel arkasna bakmaa vakit bulamadan tm Krdistan halknn dehetli kini nnde paldr kldr kaan Kemalist kuvvetler: kendi kendini bozan isyann stne, gayet kolayca zafer kazanan, fakat bu kolaylk nispetinde vahetini, apulculuunu arttrarak tedip seferlei tekilatlandrd... Krdistan kyleri yanyordu... eyh Sait isyan iki kelime ile budur. Onun iin koyu irtica mahiyeti altnda bouldu gitti. Bu isyanda aaln evvel - ezel anarik, apulcu ve zalim vasf, ebedi hainlii ile isyan yine arkadan vurdu. Ve isyann bozgununda bir mhim amil de bu airet parall oldu. Bu phesizdir... Nitekim Ar da isyan srasmda eline kalemi alan Yusuf Mahzar, bir kere de bu ciheti yle anlatr: syann balca Zilanllar, Celaliler, Haydariler tarafndan yayldn tahmin ediyorum: eyh Sait'in kyam hengmnda buralarda
100 101 Bir kelime o k u n a m a d iki kelime o k u n a m a d (y.n.). (y.n.). \

191

fiili hareketlerin vuku bulmam olmas o tarihte bu haaratn aralarnn ak olmasndandr. Yoksa bu apulcular yle bir frsat fevtederler mi idi hi? (Y.M.) Fakat halkn yanan motor kudretile iledii btn syanlarda olduu gibi, eyh Sait isyannda da bozgunun belli bal sebebi i amilierdi. syan iinden feth eden belli bal mil: 1 Ruhani aalk tarafndan ve aalk menfaati nam\ na aa'ca idare edilir olmas, 2 Bizzat aalk tarafndan en \byk ihanete uramas, 3 Tarafsz kalmaya yeminli unsurlar yok yere kendine dman etmesidir. eyh Sait isyannda ark vilyetleri halk ve Krt kyll byk bir ders ald: aaln bu isyan boduunu ve aaln bir halk isyanna gelemeyecei... gn gibi aydn oldu. Genellikle ruhan aalk ve ksmen fan aalk, isyanc halkn gznde bir isyan iSin her trl prestijini kaybetmi ve iflas etmiti, , II ARI DAI SYANI: Bizzat burjuvazinin de kabul ettii gibi eyh Sait isyanndan mahiyete bambaka ve hatta daha mhim oldu. syann artk ric'ata balad tarihlerde, Kemalist basn yle yazyorlard: ki kolordunun btn vesaiti ile tam bir hafta megul olmasn icap ettiren hadise, phe yok ki eyh Sait isyanndan daha mhim idi (Cumhuriyet 11.7.930) Tabii burjuva gazetesi mhim derken bile isyan bir hafta ya drerek gayri - mhimletirmeye urayor. syan bir hafta deil bir aydan ok fazla srmtr. Bizzat ayn gazetede isyan kollar 19-20 Haziran gecesi Gevriamyan civarnda hududu geerek Haydaranl'daki akrabalar yanna kadar sokulmular ve hudut zerindeki Hanik kyne taarruz etmiler diye gsterildiine gre isyann o tarihte baladn farzedersek, 20.7.930)da oknan u satrlar: Ar'daki vaziyet eski eklindedir. Tayyare bombardmanlarnn yenilgin ve nevmit bir hale getirdii ekiya, hibir hareket yapmaya kadir olamyarak akibetlerini beklemektedirler (Cumhuriyet 20.7.930)... aradan bir ay getii halde syann henz devam ettiini gsterir. Fakat Ar da isyannn nemi, nicelik, mddet ve de192

vam cihetinde deil, daha ziyade nitelik cihetindedir. Nitelik fark, gerek kullanlan isyan vastalar ve gerekse isyan hedefi tibarile daha baka idi. Vastaca: eyh Sait isyannda eline bir mavzer veya yataan kapan eyh Salt efendinin askeriyim diyebilirdi. Teslim olan blklerin makinal tfek ve mitraiyzleri asiler tarafndan muzr birer hayvan gibi mahvedilirdi, kullanlacak yerde krlp atlrd. Onlar biraz da seyidlerin (...) 163 kuvvetine dayanm grnyorlard. Halbuki Ar isyanclar en modern silahlarla ie giritiler ve kullandklar vastalar pek eitli idi: Fikre gelen pheler sras ile teeyyte etti. ran hudutlar bize kar bir ak ordugh halindedir. Hoybon Cemiyeti fesat tohumlar hazrlamaktan fari (vazgemi - y.n.) deildir. Lvrens, Hac Mehmet nam altnda Badat'ta bulunuyor. Ekiyaya dardan yardm meydana koyan bir sebep de, bu airet- 1 lerin mitralyz, makinal tfek gibi son fenn, silahlarla hazrlanm olmalardr. (Cumhuriyet 15.7.930) Gaye: eyh Sait isyannda, isyann hedefinin, herkesin kendince, her snf ve zmrenin kendi menfaatince anlad mphem bir manas var veya yok idi: eriat kurmak! Halbuki bu ayn kelimeden eyh Sait'in anlad, bir nevi Krdistan papal kurmak; aalarn anlad btn Kemalist burjuva usulleri yerine tam ortaa derebeyliini geirmek; ehir burjuvalarnn umduu, Trk burjuvazisinden bamsz Krt burjuvazisinin Krdistan halkn rakipsiz smr nizamna girmek; ehir kk burjuvalarnn bekledikleri mehur olduu kadar mehul olan adalet; .btn mlkszler ve fakir kylln peinde kotuu ilah bir refaha kavumak ve ilah. idi. syan bir muzdu onu yiyenin niyetine gre koku veriyordu. Ar isyan yle olmad. Onda muhalif Krt aal ile muhalif Krt burjuvazisi kendi snfsal ve kombinezonlatrlm hedeflerini hereye hakim tutmay, bilerek, bu hedeflere elle tutulur ekiller bile vermilerdi. Btn dmanca asl bir gaye yolunda topland nihayet
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

193

anlald. Kyam hazrlayanlar, meer Acem hudutlarndaki Krt airetleri de dahil olmak zere bir Nasturi Krt krall kurmaa gayret etmiler. (15.7.930) Ar isyan patlak verdii zaman btn burjuva matbuat: son irtica unsurlar, yeni bir irtica hamlesi yapmak hrsyla tarznda, tarihi bir tekerrr saymaa alkn ruhlarnca, ark hadiselerine bir daha basma kalp irtica damgasn yaptrmlard. nce yava yava, nihayet tam iki sene sonra bir meclis mnakaasnda, gazeteye gelen Dahiliye Vekilinin resmi beyanat ile bu irtica vasf tekzip edildi: sonraki hareketleri kast ediyorlarsa, diyordu Dahiliye Vekili, onlar irticadan ziyade siyasi idiler! ftirak (ayrlk - y.n.) hareketlerdir. (kr Kaya, meclis beyanat 26 6.1932) Bu kaytlardan anlaldna gre, Kemalizm iin iki trl isyan var: 1 rtica: bu, nun manas srf derebeyi, aa isyan (eyh Sait isyan gibi) 2 ftirak: yani milli denilen burjuva isyanlar... Kernalizme gre, Ar da isyan irtica olmaktan ziyade iftirak dir. Kemalizm dini siyasetten ayrd ve eyh Sait isyann srf dini bir hareket sayd iin irticai siyas saymyor. Onda byle samalar oktur. Kusuruna baklmaz. Yalnz bizce nemli olan bir noktay tekrar edelim: Herhangi sosyal bir hareket, bugn milli mikyasda snf mahiyetince lld gibi, milletleraras mikyasda, ancak dnyann bulunduu Devrim ve rtica cephelerinde tuttuu mevkie gre yer alr. te, Krdistan'n bandan geen eyh Sait ve Ar isyanlarn bu bakmdan tetkik edersek u .neticelere varrz: 1 eyh Sait syan: a) Memleket iinde, aaln sermayedarla taarruzu olduu iin irtica idi. b) Dnya iinde, emperyalizmden medet umduu iin yine irtica idi. u halde, eyh Sait syan gerek mill, gerek milletler-aras mikyasda irtica idi. 2 Ar Da syan: a) Bir memleket iinde, bir millet olarak ezilen Krtln ezen Trk burjuvazisine kar isyan olmak istedi. Bu kapitalist zulmune kar kan milli kurtulu haraketi, bu harakette alkan aa snflarn da kurtuluu tem194

sil edildii nisbette, bir memleket iinde olsun ileri ve devrimci bir'haraket saylabilir, b) Dnya iinde Ar isyanclar Lavvrens'li emperyalizme dayand. Emperyalizm demek dnya irticai demektir. u halde Ar isyan, dnyaya nisbetle irtica bir harakettir. Fakat bugn gerek irtica, gerekse devrim cepheleri birer dnya apnda sistemdirler ve sistem olarak karlarlar. u halde Dnya iinde bir haraketin irtica cephesinden mi, devrim cephesinden mi bulunduu, dahil olduu sisteme gre belirir (...) 164 . Herhangi sosyal bir haraket, Dnya iindeki iki haraket sisteminden birinin parasr olmaya mecburdur. zaman ise, paras olarak iine girdii sisteme gre gerici veya devrimci olur. kj ark isyan arasndaki fark dnya iindeki mevkilerinden ok bir memleket iindeki zellikleri bakmndandr. eyh Sait isyan, din kisveli aaln aka maziye doru kyametli bir kouu idi. Ar da isyan, daha ok Krdistan'daki KemaNzmle uzlaamayan (burjuva + aa) unsurlarnn, fakat daha modern olan burjuva iarlarn yani milliyetilik prensiplerini fikriyat edinerek harekete gemesi ve halkn honutsuzluundan istifadeye girimesi idi. Nitekim Kemalist basnnda yaynlanan Ar Da bildirileri, aka Krt milliyetini ne sryordu : En byk bir millet olmaya layk Krt kardeler! Btn milletlerin istiklllerini kurtardklar bugn Trk idaresinde kavrulan aziz Krt milletinin hal esaret halinde yaamasna tahamml edecek misiniz? ve ilh. (Cumhuriyet: 20.7.1930) Krdistan halk, Ar Da isyan karsnda ne yapt? Kemalist basn bu mesele etrafnda sistematik bir rt-bas etme propagandasna girimi olmasna ramen tezat iindedir. syann balangcndan 2 ay kadar sonra, mevzu ihtilaflarn henz bir bir devam ettii bir srada, Birinci Umumi Mfetti brahim Tali Bey, stanbul gazetelerine intibalarni anlatyordu: Suriye hudutlarndan daha baz yeni tecavzler
164 165 D r t k e l i m e o k u n a m a d (y.n.). Bir kelime o k u n a m a d (y.n.).

(...) lfl5 .

195

Fakat btn bu tecavzlere kar tedbirler alnd. Esasen bunlarn arkalarndan halk arasndan gidecek kimse olmayaca grlecektir. Fakat bu yukarda sylediini hemen unutuveren Umumi Mfetti, daha aada bunlarn arkalarndan gidecek kimselerin bulunduunu da mehur adliye terimi ile yle itiraf ediyordu: Bu hususta beslenen siyas emeller bu suretle reva bulmu oluyor. Hududu geenlerin msellh (silahl - y.n.) tehditleri zerine bir ksm halk kerhen (zorla - y.n.) onlara itirak etmitir. (Cumhuriyet: 18.8.1930) Trk burjuvazisine gre, halk kerhen yani istemeye istemeye ve zorla isyan etmitir. Halbuki, bu iddia glntr. Krdistan halkn tanmayan ve Ar isyan esnasnda halk arasnda imek sratiyle dolaan ayialara kulak kapatan herhangi bir kimse, eer Kemalist deildi ise, olan neticenin bsbtn aksi olduunu aka sylememezlik edemez. urasn muhakkak surette kabul etmek lazmdr ki, Ar Da isyannda (...) 166 isyandan evvel, halk btn gnln ve hlyalarn byle bir isyana kaptrmt. Belki o isyan da muvaffak olsa idi, Krdistan halk, ',d krklna urayacak, (...) 167 yalnz dvtn grecek, bo yere aldandn anlayacakt. Fakat sonu her ne olursa olsun ezilen halk bugn kendisini ezenlere kar evrilmi (...)168 isyan haraketini btn varl ile zlyordu. Btn Krdistan halk iin ortak olan pskiolojinin tam isyan mntkasnda tersine dnmesi anlalmaz bir eydir. Zaten Kemalizmin militarist konspirasyonuna ramen bunun byle olduu hadiselerin dilsizliinden de anlalmyor deildi. Ar isyan daha balad gn burjuva basn bir tek eydan itiyak ile bahsediyordu: mha, Krtl mahvetmek... Hkmetimiz ok ciddi ve seri tedbir ittihaz ederek, ekiyann geriye kamasna da frsat vermeyerek kamilen imhasna da azmetmitir. Ve bu imha yalnz isyanc unsurlara deil, isyan mntkasnda o166 167 168 Bir kelime o k u n a m a d Bir kelime o k u n a m a d Bir kelime o k u n a m a d (y.n.). (y.n.). (y.n.).

196

luuna ocuuna kadar btn Krt kyllne tetbik edildi. syann bastrlmaya baland gnlerde sk sk yle kaytlara raslanyordu: syanclara iltihak eden, Ar eteklerinde drt ky yklmtr. (Cumhuriyet: 15.7.1930) Te'dlbe memur kolordu kumandan Salih Paa'nn gazetelerde yaynlad bildiriler, u satrlarla dolu idi: Mrteci akilerin kmilen yok edilmeleri ve ocaklarnn sndrlmesi iin, mrettep ktalarmz ve ilh. Ekya srleri ok perian ve mnhezim bir halde Zilan ve Hac diri derelerine snmlarsa da ktaatmzn tedricen skan ember iinden hi birisi kurtulmamak artyla yok edilmitir. (Cumhuriyet: 15.9.1930) Trkiye iinde sndrlecek ocaklar bulunan mrteci akiler, hi phe yok ki, Trkiye'ye fezadan gelmi olamazlar. Ve ite dzgn ehresinde (...) 169 ruhunun srtt paamz byle ekiye srlerini hi birisi kurtulmamak artyla yok etmekten bahsetmitir. Ar da isyannda Krdistan halknn itirak derecesini gsterecek bir baka iaret de, yalnz tevkifatta bile bir seneden fazla sren Adana mahkemesidir. Kemalizm, bire kadar krmakla doymad Krdistan* kyllerinin kl art: bakiyyet-s-seyfini mehur Birinci Umum Mfettilik usul ile tketmek frsatn karmad. u ksa haberi okuyalm : Adana 27 Ar akilerinden 700 kiinin mahkemesine Adana Ar Ceza Mahkemesinde bu hafta iinde balanacaktr. imdiye kadar ehrimize 192 kii getirilmitir. (Cumhuriyet: 28.11.1931) Bunun manas nedir bilir misiniz? Beyazt vilayetinden 700 kii olarak karlan mazhunlardan yalnz 192'sinin Adana'ya sa ve salim olarak kavuabildii-... tekiler yollarda ne mi ld?.. O, ne siz sorun, n e biz syleyelim bahsidir. u ufak kssadan kan hisse udur: 1 Ar isyannda Krdistan hal139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

197

k, isyan 'mnen ve maddeten tuttu* 2 syanclar halk tutmad : yahut tutmay bilemedi. nk bir halk isyanda tutmak demek: a) O halka isyann ne vereceini bir gaye olarak gstermek; b) O gaye uruna halk kitlelerini hazrlandrarak tekilatlandrmak lazmdr. Ar da isyann grenler, halka yani bilhassa fakir Krdistan kyllne elle tutulur hemen hi bir maddi hedef gstermemelerine ramen, bu halkn genel sempatisini kazanmlard... Fakat halk iinde deil, hl airet aalar ve yanar dner Krt zenginleri arasnda neticesiz ve ksr tekilat teebbslerinden ileri geemedikleri iin, hem syan kaybettiler, hem de eer ebediyyen deilse, epey uzunca bir sre iin halkn gvenini de kaybettiler. Acaba Krt Milliyetileri sosyal ve siyas davalarda kuru Bakuninizmin sylediini hi bir zaman anlayamayacaklar m?

Hatta zmir'de bile, " K r t ordusu geliyor. Bu hafta zmir'e girecek!" gibi herze savurmus Krt Ahmetler bulunmu ve adliyeye verilmi idi. (Cumhuriyet, 9.8.1930). 1030).

198

PART VE ARK
1) Trk burjuvazisinin mazlum Krt kyll hakkndaki iltifatlar malm. Bunlar, kleletirilmi mazlum Asya milletleri hakknda salon edebiyatlarndan (...) 170 ilmi burjuva fikriyatlarna kadar btn kapitalist Avrupasnn bol bol harcad deyimlerin, terimlerin ve tasvirlerin kabataslak alaturka bir kopyasdrlar. Avrpal hl bugn bile bir Trk iin ayn eyleri dnyor. Fakat Trk burjuvazisi imdi yumurtadan km bir civcivin beyinsizlii ile dnk kabuunu mazlum Krdistan halk iin ebedi ve paralanmaz bir kabuk duvarlar mutlak imentoyla rlm bir kale ve zindan gibi gstermekten zevk duyuyor. Kaldrm basnnn ukur pekir mevzular srasnda Krtler hakknda sylenenleri bir tarafa brakalm. Resm bildirilerde Krtl bir vahi hayvanlar srs sayan zihniyeti tekrarlamyalm. Kendisine sosyal aratrmac ssn veren bir burjuva yazarnn Krtlk hakkndaki fikirlerini ksaca okuyalm. Orada Trk burjuvazisinin Krdistan fukaral hakknda dnceleri kendiliinden belli olur: Anlalyor ki Trkiye'nin dmanlar ran dahilinde, di yor Yusuf Mazhar Bey. Bu airetlerin aralarn bulmaa almlar; muvaffak da olmular... Hududun bu tarafna saldrmaa ve kyleri ayaklandrmaa sebeb olduklar bu uursuz, iptidai adamlarn mamur balara en vahi hayvanlarn zararlarn izale iin yaplan tedbirlere mracaat eklinde tedbir ittihazna mecbur ettikleri Cumhuriyete acaba o dmanlar, muarzlar bi.' fenalk edebilmi olduklarn dnerek gnl holuu mu duyacaklar? Bugn Ararat ve Sphan dalarnn etek139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

199

lerini basan kan sellerinden bu koni damarlarndan aktan insan eklindeki mahlkat hesabna o muarzlar bir ey kazanm olduklarn m zannedecekler? Onlara kymlardr... Ben isyan eden bu Krtlere bir vatan evlad olmak hissiyatiyle urayacaklar akibetten dolay hi acmam... Hatta hkmetin bunlar hakknda ihsan ve merhametle hareket etmesini mnasip grmem. nk bunlar tarihin ahadetile sabittir ki Amerika'nn krmz derililerinden fazla kabiliyetli olduklar halde, ziyadesiyle hunhar ve gaddardrlar... Dessas (hilekr y.n.) ve baz hislerden, medeni temayllerden tamam ile mahrumdurlar. . Bunlar asrlardan beri rkmzn bana bel kesilmilerdir. (Yusuf Mazhar: (Ararat Eteklerinde), Medeni Trk burjuva aydnlarnn mazlum Krt kyls hakkndaki fikri budur : kan hell insan eklindeki mahlkat; bir Amerikan krmz derililerinden ziyadesiyle hunhar ve gaddar; mamur balara inmi vahi hayvanlar bu yeni eylerden, medeni temayllerden tamamile mahrum; uursuz ve iptidai adamlar ve ilah, ilah... Kemalist burjuvazinin fikriyatlna gre, Krtler adam olmaz. Bir zamanki: Trk Mileti adam olmaz laf, imdi Krtle mahsus biilmi bir kaftan olmutur. u halde madem ki adam olmazlar... Bunun mantki neticesi kendiliinden kar: Tpk medeni Avrupa korsanlarnn ve korsan devletlerinin yapt gibi, medeni temayllerden tamamile mahrum olmayan mukaddes ve mbarek Trk kapitalizmine tarihi bir misyon dyor: Avrupa beyazlarnn yer yznden nam ve nianlarn kaldrdklar Aztequeler ve nkalar gibi krmz derililerden ziyadesile hunhar olan Krtleri dnyadan silmek!.. Mahut imha siyaseti: Bu Kit kitlesindeki karanlk ruhu, kaba hissiyat, hunhar temaylat krmak mmkn olmadna kaniim. Bunu uzun bir tekamlden beklemek, bunlarn zaman zaman byle isyanlar kararak yahut memlekette asayii bozarak veyahut hrszlk 200

ederek, hkmetin daima megul olmasna, halkn mtemadiyen mutazarrr olmasna sebep olur... imal Krtlerile Cenup Krtleri arasnda byk farklar vardr. mit ederiz ki, hkmet, mes'eleyi bu nokta-i nazarda takib ederek bir Cumhuriyetin iarna yakan (!) katiyyet ve ciddiyetle halleyler (Yusuf Mazhar : gene, Cumhuriyet: 20.7.1930) Krt kjtlesi Kemalist burjuvazinin hi phesiz halk deildir. Belki burjuvazi de halkn ve hkmetini mutazarrr eden hayrsz asayi dman bir isyanclar yndr. Mamafih aralarnda imal, Cenup ve airet ihtilaflar bulunan bu ktleleri evvela blnz, fakat hkm (regnez) etmeyiniz. Bu Avrupa sermayesinin bugnk smrge usuldr. Mahv ' ediniz. Avrupa'da kapitalizm doarken smrge geri kavimlerine ayn usul tatbik etmiti. Trk burjuvazisi byle diyor. 2 Krt burjuvazisi: Ne yapyor? Trkleen bir nemli ksm oktan Kemalizmin zafer Arabas: Chamn tamakla megul. Daha az nemli olmayan bir baka ksm ise, kendi kendisini inkr derecesinde silik benlikle rkm, uraya buraya sinmi susuyor ve titriyor. Hoyboncularn temsil etmek istedikleri yar-aa ve yar-burjuva temayll Krt milliyeti ceryan ise, yukarda Krdn imdiye kadar takib ettii metotlarla halk iindeki nfuzunu baltalamaktan baka bir ey yapamad. Yukarda siyas hareketler konusunda temas ettiimiz gibi, Krt Milliyetilii Ar da bozgunundan sonra epey iddetli bir farkllama yoluna girmitir. Bu farkllama temaylnde ne dereceye kadar yeni hedeflere yneli var; ne dereceye kadar yeni mcadele usul ve ekilleri aratrma ciheti gizli? Bunu zaman gsterecektir. Fakat uras muhakkak ki, imdiye kadarki mcadele usul ve ekilleri ile Hoybonculuk lmtr. Hem bu lmn gmme merasimini de bizzat Trk burjuvazisile birlikte Hoybonculun pek ok gvendii d kuvvetler ve emperyalizm yapmtr. Hoybonculuun nazar tutumda, Sevr antlamasnn Krtle verdii haklara dayanan bir macera ve mazlum milletler kavram ile istihza yolu idi. Sevr yolunu tkayan 201

bugn btn bir dnyadr. Dnya savann galipler antlamasndan bugn bizzat o galiplerin kendileri bile artk sz edemez hale gelmilerdir. Zaten mill bir,kurtuluu falan emperyalistin filan trl zulm beratndan beklemek, zehir dolu barda, ab- hayat diye imektir. Krt burjuvazisi Krdistan'n dnda hudutlar stnde tahrikatla (ajitasyonla y.n.) bir i yapacan umuyordu. Dardan krklemekle kalmak, sosyal davann iine girmekten korkmak, sonusuz ve anarik maceralardan baka ne verebilir? Onu geen tecrbeler de yeter derecede gsterdi. Kald ki hele Ar da isyanndan sonra, Krt burjuvazisinin bu dardan ve uzaktan tahriktna kar da Kemalizm tedbirlerini ald. Artk bu yol da yar tkanm saylabilir. Suriye ve Irak'ta ngiliz ve Fransz emperyalizmlerile iyi kt bir iade-i mcrimin (sulularn geri verilmesi - y.n.) ve ona yakn dostluk antlamalar imzaland. Hele Acemistan'la yaplan son ran-Trk dostluk anlamas, bu eit anlamalardaki hedefi en kpeke satrlarla ifade eder. 932 ran-Trk Dostluk anlamasnn beinci maddesi aynen udur: Madde 5 Akit taraflar kendi memleketleri iinde dier taraf memleketinin huzur .ve emniyetini bozmak veya hkmetini deitirmek maksadn gden teekkller ve tecemmuiarn (toplamalarn y.n.) vcut bulmasna ve ikametine ve gene dier memlekete kar .propaganda yahut herhangi bir baka vasta ile mcadele maksadnda bulunan ahslarn veya tecemmularn ikametine meydan vermemeyi taahht eder (Cumhuriyef'te yaynlanan metni: 5-XI-1932) Zaten bundan evvelki isyan hareketlerile ununu elemi ve eleini iviye asm olan Krt aal ve ksmen de Krt burjuvazisi artk bu son tedbirlerle eski imknlarn kaybetmi ve son kozunu oynam vaziyettedir. Bu iki kategori mlhaza, mazlum Krdistan halkn kurtaracak Mazlum Krdistan halkndan bakas olmayaca, yni Trk burjuvazisinin olduu kadar, hemen hemen Krt burjuva202

zisinden de Krdistan kyllne bir hayr beklenemiyecei gibi bir Lapalice hakikatini bir daha tekrarlam oluyor. phesiz, ark vilayetlerinde kapitalist ilikileri gelitike, bugn Kemalizmin Fetih mteahhitliini yapan Krt burjuvalar da, Trk kanunlarnn ve idaresinin Krdistan'daki smrgevari tatbikat nnde muhalefetlerini arttracaklardr. Hatta bugn bile Kemalizme en sadk grnen Krt burjuvalar iinde hi olmazsa ikinci derecee sermayedarlar arasnda bu melanet tohumlar filizlenmemi deildir. ehir ekonomisindeki stnl ve geni ilikileri sayesinde gerek ehir gerek ky kk burjuvalar stnde hakim olan Krt burjuvazisi, tekelci Kemalist Finans-kapital ile arptka bugn gizliden gizliye kkrtt honutsuzluu belki bir gn tekilatlandracak kaabiliyeti de gsterebilecek artlarda bulunabilir. Gelen her ne olursa olsun bggn/ Krt aal gibi, Krt burjuvazisinin de gbek ba Kemalizme baldr: Kemalist Finans-kapitalin ordu ve devlet cihazlaryle, ekonomik, idar ve siya kurumlarnn mteahhitlik ine dayanr. u .halde btn muhalefetine ramen Kemalizme sadk teb'a grnmeye mecburdur. Bu elikidir. Fakat hangi burjuvazi, hangi, mes'elede elikisizdir? u halde Krdistan halk ve Krt kyll mill ve sosyal basklardan kurtulu savanda bir dnm noktas stne gelmi bulunuyor. Bu dnm noktasnn balca karakteristikleri unlardr: 1 Krdistan'n geni halk tabakalar, iki nemli isyann verdii derslerden aydnland: a) eride: Ne Krt aalndan ne de Krt burjuvazisinden kendisine kurtulu yolunda samimi yolda olmayacaktr. ' b) Darda: Emperyalizm denilen nalnc keseri bin bir manevrasyle hi bir zaman Krdistan halknn hakiki kurtuluunu istemeyecek ve yanlz ezelden beri olduu gibi Krdistan mes'elesini de daima kendi tarafna yontmak ile yetinecek, Krdistan kyne ko ba yapmak isteyecektir. 2 Krdistan fakir halk, geen tecrbelerden iki kere 203

iki drt edercesine renmitir ki, mill kurtuluun baarlmas / iin: a) Elle tutulur bir gaye lzmdr: Anlamn yalnz Krt kitlelerinin pek anlamad kuru bir milliyetilik kavram, geni ynlar yerinden oynatmaz. Krdistan halkn elikten bir yay gibi yerinden oynatacak olan ey, kylnn ve fakir halkn siyas ve ekonomik, genel ve mterek menfaatleri olabilir. Trk burjuvazisi bile Ar isyanndan sonra Krdistan halk arasnda yapt demagojide : kylye toprak vereceini sylyordu. Krt milliyetilii bu esastan yrmedike hitir. b) Yeni sava usul ve ekilleri lzmdr: syan bir sanattr. Her sanat gibi isyann da ilmini bilmek zaruridir. Krt milleti namna imdiye kadar hareket edenlerin ikide birde yaptklar eski devirden kalma huru hareketleri, fakir Krdistan halkn Kemalist militarizme barbarcasna krdrmaktan baka fayda vermeyen Bakuninist Puizmden ibaret kalyor. Mill bir isyan, halk kitlelerinin byk mikyasda (lde y.n.) ayaklanmasyla baarlr. Halk kitlelerinin ayaklanmas iin ise tutkun, bkmaz ve usnrnak nedir bilmez doru ve salam bir (propaganda + tekilat) hazrl arttr. Byle hazrlksz isyana kalkanlar, bir uurumu hz almadan atlamak isteyenler gibi beyin st dmeyi muhakkak bekleyebilirler. Bir byle hazrlk, hatta mevcut usulleri ksm eletiri ve dzeltme ile deil btn maddi uzuvlaryle birlikte yeni batan ve bambaka sava usul ve ekilleri kurmakla mmkndr. '3 Krdistan'da teden beri devam eden (ete muharebelerinin bir ok sonular arasnda bir dieri de: Hao'lar, kk Krt asillerini de yava yava deklase ediyor, snfndan olduruyor. Ve bu Hao'larn mevcutlardan farklar, eskiden beri az ok siyas iktidarn tadn tatm, siyaset ve idare ilerinde daha tecrbeli ve ak gz olmalardr. Kemalizm byk aalkla olan ittifakn ilerlettike ve ete ba roln oynayan kk asilleri fukaralatrdka, imdiye kadar beyliin aaln kulu olan bu kk asiller zmresinin de nemli bir ksm, aala kar fakir Krdistan kyllnden yana gemektedirler.
t

204

4 Krdistan'a Trk finans-kapital ekonomisi ve siyaseti iledike l kaplumbaa sratile de olsa, Kemalizme has bir snf farkllamas balanglar, ehirlerde olduu gibi Krt kyll iinde de kendisini gsterir. Snf farkllamas ehirde Krt proleterini Krt kapitalistine ve Trk burjuvazisine kar koyduu gibi kyde de miriyvo ve ameliyelerle, byk arazi sahiplerinin ve Kemalist <Jevlet cihaznn arasn gittike daha ok aar. 5 Kemalizm'in bu gnk Krdistan'da bir tek tezi var: Asimilasyon ve imha siyaseti! Bu tez, tekmil Krdistan'da ne kadar iddetle tatbik edilirse, var olan bir milletin canll, yirminci yzylda sessiz sedasz pek kolay mahv edilemiyeceine gre o kadar iddetle tepkisini douracak: Kemalizmin teziyle doru orantl olarak Krdistan halkn batan baa saran bir anti-tez byyecektir. Bu anti-tez: Trk burjuvazisinin siyas ve iktisad bask cephesine kar, tekmil Krdistan halknn mterek mukadderatn temsil eden biricik Krtlk cephesidir. Bu bakmdan Kemalizm, Almanya'da Bonapartizmin oynad rol oynayacak. Krdistan bir tarla ise, onun stnden geen Kemalist terrr bir silindir olacak ve ekinleri evvel ezecek fakat sonra topraa yeni kkler saldrarak bsbtn kuvvetlendirecektir. 6 Trk burjuvazisi Krdistan' laykyla soyabilmek iin orada iyi kt bir aydn tabakas yaratmaa mecburdur. Yeni harfleri kullan, ister istemez Krdistan halk iinde okur-yazarlarin saysn arttryor. Bu cereyan bir tarafta Krdistan halkna gr ufku daha genie yeni mttefikler hazrlarken, te tarafta Trk burjuvazisinin dayatmak istedii Trk kltrne kar bir tepki uyandryor ve Kemalizmin Vahi Krt diye fakir Krdistan halkna reva grd, aa kast muamelesine derinleen ve bilenen bir kin byltyor. Bu mesele karsnda partinin imdiye kadar taknd tavr, ciddi ve merhametsiz bir eletiriye deer. Partinin ark 205

meselesinde her eyden evvel hi unutmamas lzm gelen u noktay kabartlandrmak lazmdr: 1 Mesele etindir: Bu muhakkak. Hele meselenin uluslararas lde az ilenmi bir mevzu olmas ezberlenilmi klasik ve kolay dstrlara sdrlamyacak kadar orijinal dokunulmam, kz (bakir) bulunmas... Davay bsbtn etinletirir etrefil leti rir. Fakat hi unutulmamal, etin ve etrefil meseleleri ya hi aza almamak yahut da basma kalp formllerle syrlp kmak, ancak II. Enternasyonalin Oportnist Sosyal Demokrat Partilerinin ndr. Bolevik parti, isyan ve ihtilllerin ocuu yangna gz krpmadan bakan Devrim Partisidir. Bolevizm, her etin ve etrefil meselenin harekete ve devrime yepyeni bir yaylm ve bir hz veren bir z bulunduunu asla unutamaz. etin ve etrefil diye meseleden kaamayz. 2 Mesele acildir: Meseleden yalnz kamamak, kaamamak ta yetmez. Fkr fkr kaynayan davadan ekinmek bal gibi oportnizmdir... Amenn! Fakat dahas var; mesele aceledir zannedildiinden ok aceledir de. Bunu basit bir Trisalle anlatmak iin unu hatrlayalm: Garb'a beyanname datyoruz ark'ta isyan ediyorlar. Garp'ta burjuvazi ne kadar pi olursa olsun kendi devrimini yapt; ark'ta Trk burjuvazisinin yapmad ve yapmayaca demokratik burjuva devrimi byle bouluyor... Byle bir vaziyet ne bizim ne kimsenin keyfini bekleyemez. Erge kendine bir r aar. bu rn imdiye kadar olduu gibi sapk ve irticai mahiyette mi, yoksa devrimci tarzda m alabileceindedir. bu iki ktan birisini galip getirebileceini bilmektedir. Meselenin genel manzaras bu olunca, biraz da zelliine girelim. Meselenin zellii bir irtica bir de devrim bakmndan tetkik edilii ile meydana kar. 1 RTCA MESELES, Krdistan'n irtica ile olan mnasebeti, hatra u iki noktay getirir: A Geirilik: Hi phesiz Kemalizmin sayesinde, ark vilayetlerinde byk ounluk henz (feodalo klan) rejimi 206

altndadr. Airetler ve Gebelik tarz hemen hemen dokunulmam vaziyetinde yaayabilir. Byle bir memleket geridir. Fakat geri memlekette sosyalist iarlarnn atlmamas, ancak merhum II. Enternasyonal ideolojisinin mezar tadr. Bolevizm, memleket nfusunun 1/13' gebe ve % 97'si kyl (10 milyon gebe; 130 milyondan fazla kyl) olan memlekette proletarya devrimini baard ve bugn sosyalizme girdi. Bolevizmin asgari programnn atlmayaca yer oktan yer yznde kalmamtr. u halde Bolevikler arasnda, bir memleket geri olduu iin oraya sosyalist iarlarla girip girmemek meselesi, tartma konusu bile tekil etmez. Fakat bizim burada zerinde durmaklmz gereken asl zellik; geri Krdistan'n gerilii ile mtenasip sava iar ve ekilleri bulmaktadr. Eer biz, Trkiye'yi Kemalizmin iddia ettii gibi bir ve tek finans-kapital vatan saymaya muadil (edeer y.n.) olacak ekilde, Trkiye'de biricik bir kyl meselesi var farz eder ve Krdistan kyllnn smrge artlarn hesaba katmaz isek, iflh olmaz softala der ve Leninist taktik ve stratejinin usullerine elveda etmi oluruz. u halde: 1 ark vilayetlerine de tm dr.ya gibi sosyalist iarlarla girmek her Komnist partisinin boyun borcu, 2 Fakat bu boyun borcunu, srf genel olarak kyi meselesi hakkndaki usullerle yerine getirmeye kalkmak, yine III. Enternasyonalin izgisinden kmak, II. nin izgisine girmek olur, B rtica Hareketi: imdiye kadar Krdistan'da olan isyanlar, genelikle dnya emperyalizminin ekmeine ya srmek iin dnya emperyalizmine alet ve oyuncak olmak, ona dayanmak suretiyle olup bitti. u halde irticai mahiyette idiler.. Hatt iftiraki (ayrlk y.n.) denilen Ar isyan bile byle bir macera oldu. Bu manzara nnde Krdistan'da olan her harekete sadece irticadr damgasn basmak, acaba tatmin edici bir marifet midir? Onu burjuvazi bizden iyi yapyor: Krdistan Kemalizme gre, karanlk bir kuyu, bir irtica batadr. Bu kuyuda Trk kapitalist militarizminin kln parltsndan baka k verilemez; o irtica bata ancak mahmuzlu Kemalist izmelerle inenmeye lyktr ve ilah... Fakat Kema207

lizmin ayn suretle kl parltsndan baka bir k gstermedii ve mahmuzlu izmelerle bir amuru iner gibi inedii Trkiye proletaryas iin Krtlk meselesi bir mterek felket meselesidir. u halde Krdistan isyan dendi mi, onda kara' mk ile eyi taneyi, irtica ile devrim taraflarn birbirinden ayrmak lazmdr. Onun iin meseleye nceden edinilmi kanaatlerle deil, yeni bir ey bulmak isteyenlerin bilimsel aratrma gz akl ile yakndan, daha yakndan bakmalyz: 1 ark vilayetleri halk eski rejimi istiyor mu? Evet ark vilayetleri kyll Kemalizmi istemiyor ve aka eski devirleri aradn sylyor. F akat Krt kylsnn bu sznden yanlz sylediini anlamak, ne sylemek istediini anlamamakla birdir. Yukarda onun psikolojisindeki archaism'e iaret etmitik. ark kyll eski devri ararken sadece yeni devre, cumhuriyet burjuvazisinin smrsne kar, kendine has dili ile protestoda bulunuyor... O kadar: Tpk sahip aramas gibi bir ey. Fakat biz, Krdistan fakir halknn maziyi zleyiini, onun deva bulmaz bir mrteci olduuna, devrim iin bir tehlike (olduna y.n.) u halde mahkm braklmaa layk bir sr olduuna hkmetmee kalkar isek, bu bizim siyaset sahnesinde kendi idam hkmmz kendimizin imzalamas olmaz m? rticai psikoloji ile sermayedar smrsne protestoda bulunan insan ynlarna, biz kurtuluun geride deil, ileride olduunu gstermezsek, hl devrimci hamleyi temsil ettiimize kimi inandrabiliriz? Meseleyi daha anlalr bir ekle sokmak iin bir misal alalm. Bugn Anadolu'da ezilen alkan Trk kyll de halifelii istemiyor mu? Saltanat devrinde daha rahat yaadn iddia etmiyor mu? Tabii tefeci sermayedar ile ziraat sermayedarlarn deil, asl alkan orta ve fakir kylleri, ortaklar murad ediyoruz. Onlar da bir kesimde 12-13 lira yol parasn isteyen Kemalizm karsnda hatta ba ve hara devrini aramyorlar m? O zaman Trk kylsne de mrteci diyebilir miyiz? O zaman kyl meselesini de milliyet meselesi gibi rafa koyup bir gzel ii partisi jolie poli tradeunionist tekilat, yani mrteci bir parti olabilir rififyiz? 208

2 ark vilayetlerindeki hareketler hep irticai mi oldu? sterseniz buna da evet! Fakat bu evet de Kemaiizmin ekmeine ya srecek hi bir eyi ispat etmez. imdiye kadar olan olmu; bu olan irticai imi. Olabilir... Fakat ondan sonra bizim komniste vazifelerimiz balar. syan hamlesini gsteren bir honutsuzluk geni alkan kitleler iinde doduktan sonra bu hamle imdiye kadar sapkt, mrteci idi diye onu kendi haline brakabilir miyiz? Brakrsak belki Kemalizm, Trk burjuvazisi bundan pek memnun kesilir. Fakat acaba o hamle braktmz yerde, braktk diye kalr m? Akacak kan damarda durur mu? Madem ki kalmaz ve durmaz, u halde Krdistan hareketini brakmak, onun evvelce olduu gibi bundan sonra da irtica yolunda bocalamasn bir emrivaki olarak kabul etmek demektir. rticai emrivaki kabul etmek, onunla dmemek devrimcilikten vazgemek irticanin iine dmek, irtica tutmak demek deil midir? 3 Meselenin Konuluu: ark'ta bir Krt milliyeti meselesi var mdr? Btn tesbit edegeldiklerimiz buna evet der. Bir Krt milleti var. nk Leninizm'de milliyet meselesinin vaziyeti udur: Her mill tazyik halkn geni ktleleri iinde bir akslame! (tepki y.n.) fkrtr ve millet olarak tazyik gren halktaki her akslamelin temayl, mill isyandr. (Lenin) Millet olarak ( . . . ) m Krdistan halknn geni ktleleri tepkilerini isyan eklinde defalarca ifade etti. Yalnz bu isyanlarn banda imdiye kadar Krt aalar, hanedanlar ve bir ksm Krt burjuvalar bulunduu iin isyanlarn ibresi emperyalizme doru temayl etmiti. Haydi bir daha tekrar eyliyelim. Krt isyanlar imdiye kadar irticai vasfta olmu idi. Bu tekrar kabak tad verd:. Meselenin yeni ekline bakalm. Marksizmde hadiselerin mant dinamiktir. Yani Lenin'in dedii gibi vak'alar kt rizaziye kafas ile lmemeli, cebr-i l davas gibi muameleye uratmaldr. Bize bugn Kemalizm ve onun irili ufakl mezleri ark isyanlarnn () (eksi-olumsuz) yani mrteci olduunu hik. ye edebilirler. Bizim hikayeye deil harekete inancmz var. Biz
139 Drt k e l i m e o k u n a m a d (y.n.).

209

b liyoruz ki dn herkesin (eksi-olumsuz) dedii ey, bugn veya . varn ( + ) (art-oiumlu)ya dnebilir. Bize Krdistan isyanlarnn dn (eksi-olumsuz = mrteci) olduunu ispat edenler, bunun yarn da byle olabileceini iddia edebilirler mi? Fakat biz bu (eksi-olumsuz = rhrteci)nin, bir gn (art-olumlu = devrimci) olabileceine srf felsefe yksekliinden bile hkmedebilenlerdeniz. Ve ite meselenin devrimci oluu buradadr. II. DEVRM MESELES: Krt milliyeti meselesi, imdi kadar emperyalizm kucanda irtica aleti olarak kald demek dorudur. Orackta kalmak en hafif deyimi ile pasifizmdir. nk: Marksizm, ikinci enternasyonal sosyal ovenizmi gibi, dnyay pertavsz veya teleskopla temaa eden bunak burjuva ilmi, Lenin'in sz ile Kaustky kocakarl deildir. Lenin'in daima zerinde durduu ve inkiaf ettirdii vehile, Marksizm: 1 Hadiseleri mahede ve izah etmek, 2 Hadiseleri deitirmek, inklap ettirmek ilmidir, nsan abasnn bir hdiseyi deitirmesi, o hadisenin artlarn, sebeplerini bilmekle mmkndr. Krdistan hareketinde byle bir durum - mrteci vasftan devrimci vasfa gemeye elverili kanunlar - var mdr? Krt mileti anti - emperyalist, uluslararas komnizm safna atlayabilir mi? Bunu balca iki ynden tetkik edebiliriz. I. KEMALZM ANT-EMPERYALSTTR: Gerekten frk bur. juvazisi ksa tarihesine ufak bir gz atmayla kolay anlalaca gibi, imdiye kadar eer istikrarl bir bamszlk havas iinde yaayabildiyse, memlekette ekonomik ve kltrel hegemonyasn kurmaya vakit buldu ise, bunu ancak dnya komnizminin mazlum milletler safnda, emperyalizme kar yapt savaa borludur. Bu bakmdan Trkiye'deki bamszlk hareketi dnya devrimine zt deil, ona yardmc ve u halde bizzat kendisi de devrimci oldu. Bu muhakemeden sonra, kuru mantn varabilecei yle tabii bir sual unun veya bunun hatrna gelebilir: Acaba bu gn devrim cephesinde bulunan Trk burjuvazisine kar, yine bugne kadar irtica cephesinden ayrlamayan Kr210

distan mill hareketini tutmak irtica olmaz m? Gerekten, eer gz gre gre emperyalizme alet olan bir Krtlk hareketini, her ne pahasna olursa olsun anti-emperyalist Kemalizme kar tutmak bu sylenen neticeye varabilir. Fakat soyut mantk, canl vak'alarn mufassal realitesinden kopmu, ezberlenen dsturlar tekrarlamaktan ibaret olan basma kalp mantk, islm Felsefesizdeki cenab- hak gibi nelere kadir deil? Teori dostum daima soluktur, daima yeil olan hayatn aacdr. ... Bu mevzuda dncemizi yabanc snflarn varlklarnn tesiri ile sakatlamamak, Trkiye ii snfnn rr\addi tarihinin dna frlatp saptrmamak iin her eyden evvel hepimizin hi bir zaman unutmamaklmz gereken iki noktay tekrarlyalm : a) Apriorquipment: nceleyin korkmayalm: Bir savaa girmiiz. Snf sava. Bunun btn gereklerini pervaszcasna karlamay gze almadktan" sonra bir adm atmann imkan yoktur. Marksizm, hele yakn Leninizmin tarihinde : srf kuru mantn canl Bolevizme kar ne devrimci ithamlara kalktn grmeyenimiz yoktur. 1905 devriminin malup olduunu yerini koyu bir irticaa braktn gren Plekhanov : ii snf eline silahlar almamalyd dedi. nk kuru mantk ve burjuva mant iin sava; ancak mutlak zafer ihtimalleri yzde yz temin edildikten sonra yaplmaldr. Ya dman kuvveti sana hcum ederse? O zaman iki k var: 1 Hi eline silah almamak ve miskince lme ve esarete bel balamak; 2 Ne kadar hazrlkl ve kuvvetli bulunuluyorsa, o hazrlk ve kuvvetle dmana kar koymak. Hi olmazsa, dmana varln tantmaktr. Kuru burjuva mant kendisi iin deil ii snf iin birinci kk, yani kendi kendisini inkr etmeyi daima tavsiye edegelmitir, 1917 Oktobr devrimi geni kyl kitlelerini ii. snfna toprak vastasyla mttefik yapt zaman, yine ii snf iinde uluslararas soyut burjuva mantn incelte incelte satmak isteyen bir marksist II, Enternasyonal, bir doktriner devrimci Kari Kautski, kylye kk mlk eklinde toprak datan Bolevizmi mreticilikle itham etti. Halbuki o zaman da u iki ktan biri vardr: 1 Ya soyut ve mutlak herkesten ok devrimci lik yapp kyl tabakalarnn top211

rak talebini hie sayarak topra datmamak, bu surette Macaristan'da, talya'da vesair memleketlerde sonradan defalarca grld gibi, ii snfn kyl mttefiinden ayrarak, proleterya devrimini koyu faizm irticana feda etmek. 2 Yahut da evvel Rusya'da, sonra in'de olduu gibi, topra stnde alanlara datarak (ii + kyl) ittifakn perinlemek ve bylelikle proleterya ve Sovyetler devrimini yaatmak... Tekrara hacet yok ki ii tulumunu giyinmi burjuva mant daima birinci parlak devrimcilik kkn bize tavsiye edegelmitir. nc Enternasyonain sava sonras tecrbeleri byle binbir misalle doludur. Bulgar irticai, Kyl Hkmeti ile ankof beyaz muhdfzldrnn boazlamasn iki burjuva ekimesi sayan zihniyetin rn oldu. Leh tedhii milliyet ve kyl meselelerinde zamannda taktiini kuramayan tekilatn sapkl sayesinde tutundu. u halde kelimelerden korkmayacaz. Tersine, kelimelerin altnda ve iinde bulunan snf ilikilerini devrime balyacaz. Bunu yapmadka komnizm softalndan kurtulmu saylmayz. b) Deiie inanalm: Biz Krt milliyeti meselesini koyarken bir imkanszlktan bahsetmiyoruz. Lavvrens'in (.,.) 172 uruna silha sarlan paazade ve beyzadelerden deil, ezilen Krdistan kyllnn ayaklanndan bahsediyoruz. Bu ayaklan eer imdiye kadar olduu gibi Bedirhanilerin, Cemil Paa oullarnn beceriksiz idaresi altnda yrrse, sadece imdiye kadarki neticeye varr. Beyhude yere malup olur ve fakir Krdistan halkn kltan geirtir. Bizim dediimiz bu deil. Bizim dediimiz, Krdistan -halknn mill ve sosyal kurtulu hareketinde artk bir zaruret haline gelen devrimci, ileri ve anti - emperyalist yneli ye idaredir. Krdistan'n imdiye kadar aalk ve burjuva bata iinde bocalayan ters talihini yenmektir. Bu ters talihi yenebilecek biricik kuvvet fakir Krdistan halkna, oktan zledii bugne kadar aramaktan bunald yeni, ileri devrimci bilinci sunmak, dnya komnizminin (tekilat + ajitasyon + propaganda) yardmn ve kuvvetini
139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

212

onunla kaynatrmak olabilir. Bu yapldktan sonra, Krdistan mazlum halk hareketinin tabii yolunu bulmas iin, artk hi bir keramet ve mucizeye hacet kalmaz. Deiiin, () (irtica) nin ( + ) (devrim) ya evrilii yldrm sratile gnn meselesi haline gelir. Bunu yapacak olan tesadfler deil, Trkiye'nin devrimci ii snfnn keif kolundan bakas olamaz. Ve keif kolu bunu yapamadka, ne keif kolu ne de devrimci olamaz. nk Leninizmde smrge ve mazlum milletlerin ayrlmasn propaganda etmeyen sosyalistler: devrimci propagandalarn ve kitlelerin devrimci hareketini mill boyunduruu kar mcadeleye kadar geniletmeyen sosyalistler: monarik ve emperyalist burjuvazinin kan ve amuru ile rtnen leler gibi hareket edenler [altn biz izdik] (dir y.n.) (Lenin: Marksizmin Bir Karikatr) Trkiye Komnist Partisi le midir? Hayr bunu zaman daha iyi gsterecek. Fakat bu genel mlahazalardan sonra, hadiselerin kanunlarna ve artlarna dnerek aratrmamza devam edelim: 1 Trk burjuvazisinin devrimcilii gayet izafidir. Hi unutmayalm Kemalizmin emperyalizme dmanl, emperyalizm Trkiye fakir halkn, alkan kyl ve iilerini ezdii soyduu iin deil, bu ezi ve soyuta arslan payn kendine ayrd ve Trk burjuvazisine art -deer'den, fazlarp'den yalnz krnt brakt iindir. Trk burjuvazisinin emperyalizme dmanl, koyunlarn komusuna sadrmak istemeyen mal sahibinin dmanl kabilindendir. Bir gn koyunlar biz koyun deiliz, insanz diye ayaklanrlar ve mal sahiplerinin samal olmaktan kurtulmak iin birleirlerse, o zaman dost dman mal sahibi ve komularn ortak tehlikeye kar birlemeleri mmkndr. Nitekim Hindistan smrgesinde, in yar - smrgesinde alkan kyllk ve ii snflar, yalnz mill deil kendi sosyal kurtulularn da istemeye kalktklar zaman, o zamana kadar millet ve vatandan bahsederek emperyalizme kar duran burjuvazinin birdenbire emperyalizmle uzlamaa girimesi byle olmutur. Bu bakmdan Kemalizm hi de salam ayakkab deildir. Nitekim Lozan antlamamdan bugne kadar, Cumhuriyet burjuvazisi her sahada, ierde d213

arda emperyalizmle uzlama kabiliyetini, maddi imkanlarn erevesini krmayacak derecede uzlamaktan geri kalmad. Fakat Trkiye ii snfnn tekilatsz ve zayf davran, Trkiye'de mazlum aznlklarn emperyalizme dayanrcasna hareketi, Trk burjuvazisini ve Kemalizmi aka emperyalizm cephesine gemekten mtemadiyen alkoydu. u halde Trkiye'nin smrge usulleriyle soyduu Krdistan fakir halknn genel ve daimi menfaati, hibir zaman Kemalizmden daha az sermayedarln tmne ve dolaysyla smrgeci emperyalizme kar daha az dman deildir ve olamaz. Trk burjuvazisi yar smrgelikten bile kurtulduunu iddia ediyor. Krdistan halk en beter smrge basks altnda inliyor. Acaba hangisi daha samimi ve derinden emperyalizm dman olabilir? phe yok ki smrge zulmne en ok urayan halk... 2 Krdistan'n kurtuluu burjuvazinin eseri olamaz. Krt burjuvazisinin Krt milliyetiliini az ok tanyoruz, Krdistan halk ondan midini tamamyla kesmek zeredir. Trk burjuvazisinin Krdistan'da on yllarca hakimiyeti, eski devirleri glgede brakacak derecede bir smrge soygunundan baka ciddi bir netice vermedi. Geri ara sra Kemalizmin ark'ta derebeylie etp tutan palavralarn herkes iitti. Fakat herkesin bilmedii ve iitmedii realite, Kemalizmin ve Cumhuriyet devlet cihaznn Krdistan'daki klan-derebey sistemine yaprcasna adapte olmas, aalkla ve bir ksm en kaln Krt burjuvalaryla el ele vererek aman vermez bir surette ark vilayetleri alkan halk tabakalarn soyuu ve en barbar smrge usulleriyle eziidir. Uzun yllarn biriken dersleri de ayrca retiyor ki, Kemalizm zoru grmedike ark'ta en ufak reforma bile girimemitir. eyh Sait isyannda bir ksm aalar bat vilayetlerine srgn etti. Aasz halkn ba bo kaldn grnce birden bire rkerekten-aalar tekrar eski saltanatlar bana getirdi. Ar isyan zerine, Cumhuriyet burjuvazisi kylye toprak datma fyani satma] iini, mesel drt yllk bir plan dahilinde daha acele tatbik edeceini ilan etti. Fakat bu demagojinin de mr, immedint yakn tehlikenin geiine kadard. Ondan sonra aalkla olan mukaddes ittifakn ya214

va yava mkemmelletirdi. Kemalizm'den baka lutuf ve hsan bekleyecek tek bir miriyvo kalm mdr bugn? Trk burjuvazisi kadar psrk ve sosyal hareketlerden d patlam bir snftan hatta demokratik burjuva devrimi sahasnda daha ne beklenebilir? Hi. nk faraza ark'ta hi dokunulmam bir halde duran demokratik burjuva devrimi davasn Kemalizmin slahat, reformlarla bile halledemeyecek haldedir. Halbuki bu dava btn keskin davalar gibi, yarm reformlarla deil, tam devrim metotlaryla zlebilir. Byle bir z ise, hibir za-> man Kemalizmin harc deildir. u halde; Trkiye ii snf ve alkan halk gibi, Krdistan mazlum halk da Kemalizme Trke'nin mehur klarndan birini tatbik etmekte artk gecikemez. Ya bu deveyi gtmeli, ya bu diyardan gitmeli. 3 Krdistan halknn kurtuluundan vazgemek devrimden vazgemektir. Trk burjuvazisi anti - emperyalisttir, devrimi tutmak iin her pahasna olursa olsun Trkiye'de Kemalizmi tutmak lazmdr. u halde Kemalizme kar olan mazlum Krt halknn kurtulu hareketi duraksoysun... ve ilah. tezi, partimiz iin pek te yeni bir tez olamaz. Bu tez, Trkiye'deki devrimci hareketleri Kemalizme kuyruk etmek tezidir; ki sabk kuyrukulardan olan kuyruk sallayc Kadroculardan bu nazariyelerin eitlerini dinlemitik. Mazlum bir halk kitlesini Kemalizme feda edebilenler iin esasen fedakarln ucu buca yoktur. O zaman, Kemalizmin devrimciliine inananlar, karmza dikilip mantklarn ylece sonsuza kadar uzatabilirler: a) Krtlk meselesini kurcalamamak nk emperyaliz.me dayanm olan bu hareket anti-emperyalist olan Kemalizm'i baltalayabilir. b) Trkiye'de Trk kylsnn ihtillci hazrlann da bir tarafa brakmak akl krdr. nk, maazallah kyl kalkar Menemen hadisesinde olduu gibi halifeyi ve hlar yeniden tesis etmek sevdasna der. Memlekette devrim yapalm derken irticaa debiliriz ve Trkiye'yi emperyalizme kar zayf drerek devrim cephesinde bir gedik am olabiliriz. c) Nihayet ister misiniz: Trkiye'de ii snfnn bamsz 215

'

'

ve ihtillci haraketine meydan vermekle snf mcadelesinin salanmas, antf-emperyalist ve devrimci davranan Kemalizmi belki bozguna, belki de emperyalizmle ittifaka srkleyebilir... Neme lazm, hazr anti-emperyalist cepheyi bozup da ne olaca belirsiz sergzetlere atlamaa niin kalkmal? ve ilah. ve ilah... Nereye vardmz meydanda: kuyrukuluun bile ancak Kadroculua soysuzlat zaman aka itiraf edebildii nesne... Kemalizme Kemalizmden ok inanmak, Trk burjuvazisinin szde devrimcilii nnde tam ve mutlak capita latim teslimiyet; her trl devrimci hareketten yzgeri etmk; hatta ufack reform talepcikierinder, hatta mesel Kanunu istemekten (nk o da Kemalizmi rktr ve belki emperyalizme yaklatrr) vaz gemek... Btn silahlar Halk Partisinin silah > deposuna teslim ederek (ipek v) in ilemeli (ihram) larndan birine brnp, Ankara Arafatnn ankaya Kal'esi etrafnda hac olmaa gitmek... Bu eit burjuva aydnlna has mminlik Trk, Bolevik Partisinin iinden temizle'neli yllar geti. Biz Trkiye Komnistleri meselenin taban tabana zddn grenlerdeniz: Krdistan mazlum halkn emperyalizmin kucana atan Kemalist smrgeciliinin zulmdr: Denize den ylana sarlr der Trkler. Trkiye kyllne gemii arattran, bugnk (tefeci + mtegallibe + finans-kapital) Asker-BankerYunker sisteminin misli grlmemi soygunundan baka birey deildir. Trkiye proletaryasna gelince, o btn dnya biricik ii snfnn bir paras olan Trkiye ii snf, yer yznde gerek smrge, gerek anavatan soygunlarn ve tarihte gelmi gemi tm insann insan soymas usullerini kknden kaz-, makta, u halde yalnz emperyalizmi deil, her trl sermayedarl dahi yeryznden kaldrmakta menfaatdardr. u halde, Kemalizmle kyas kabul etmez derecede ileri ve kudretli emperyalizm dman ancak, Trkiye ii snfdr. Trkiye proletaryas karde Krdistan proletaryas ile el ele verip de, gerek Anadolu'nun soyulan, soana evrilen alkan Trk Kyllerini, ve gerekse mazlum Krdistan kylln Sovyetler Devrimi iar ile, insanln ilk ve son defa grd byklkteki o 216

yaman ihtill kyarfietine kavuturduu gn, Anadolu ve Krdistan Sovyetler Devrimi, bugnk Kemalist Trkiye'nin binbir. tezatla kemirilen mill birliinden nitelike bambaka, nicelikce usuz bucaksz nisbette mthi almaz ve yenilmez bir anti-emperyalist kale olacaktr. te Trkiye Komnist Partisi, bu kaleyi kuracaktr. Krdistan halk bu kaleyi kurmaya gelir mi? Buna ksmen yukarda cevap verdik. Ayn meseleyi bir baka noktadan ayrca aratralm. II KRDSTAN HALKI ANT EMPERYALST OLUR MU? Krdistan halk kendi kurtulu hareketini komnizm devrimi ile birletirebilir mi? Yahut anti-emperyalist olabilir mi? Bu iki sualin de manas : mazlum Krdistan halk komnizm iarlar ve komnizm iin mcadeleyi tutar m? Komnizme gelir mi? (dir). Krdistan halknn komnizme gelmesi iin iki ey lazm. 1 Dafia Kuvveti; (defetme - savma y.n.) ki onu emperyalizmden ayrsn; 2 Cazibe (ekim y.n.) kuvveti; ki onu komnizme eksin. 1 Dafia kuvveti: Krdistan halk, emperyalizme kar olabilir mi? Geirdii 10 yllk tecrbeler-hi olmazsa zengin Hoyboncular mstesna- tm Krdistan halkna, Krt aalar, beyleri, burjuvalar gibi, uluslararas emperyalizmin de Krt bamszlna yardm dokunamyacjl dersini az ok retti. Tm Krdistan halknda bu kanaat st kllenmi, fakat iin iin yanan bir bilin alt atei halinde (...) 173 bir varlk muhafaza eder. Bu kln kalkmas bilin altna hakim olan kanaatin bilince kartlmas iin Krdistan'daama, sakn Kemalizm tarafndan deil, nk oradan gelen her tesir en iddetli ve aksi tesirleri uyandrr faraza bir komnist tekilat tarafndan yaplacak en hafif ve hatta stnkr ajitasyon yeter. Mamafih bu ajitasyon ve propaganda iinden daha kuvvetli bir surette Krdistan halkn emperyalizmden ayracak olan harekettir. Bu hareketin iki birbirine bal ifadesi vardr; a) Yaimz Trkiye'deki deil, btn Krtln kurtuluunu gzetme: Krt halk (ii ve kylleri) Trkiye'ye has bir mill akbet deildir. Iran hudutlarndan Irak Suriye'ye kadar, eski
103 O alt kelime o k u n a m a d (y.n.).

217

Osmanl mparatorluunun eczas olan, imdiki cumhuriyet hudutlar civarnda bilhassa ngiliz ve Fransz emperyalizmlerinin smrgesi halinde ezilen ve soyulan bir Krtlk var. Trkiye hudutlar dndaki Krtlerin smrge artlarn tekrarlamak bir t\ toloji olurdu, nk onlar ad stnde smrgedirler. Biz (im y.n.) burada, Trkiye ierisindeki Krtlerin de darmzdakilerden farkszcasha, smrge usullerine tabi olduunu gsterme (miz y n.), ark Balkanlar stnde rpnan (ngillzFransz-Trk ve ilah) smrgesi halindeki btn Krtlk aznlklarnn mukadderata ortak bir kl tekil ettiini ispat etmek iindi., u halde Krdistan halknn kurtuluu demek ayr bir devlet tekiletmeye kadar (...) 174 Krtln kendi mukadderatna, siyas bamszlk derecesinde kendisinin sahip olmak hakk, yalnz Trkiye'deki Krtlerin deil, ark Balkanlar stnde paralanm olan btn Krtln bir tek sosyal ve siyasi yap halinde kurtuluu demektir. Bu kurtuluun mefkreletirildii (lkletirildii, idealletirildii y.n.) gn, Irak ve Suriye'de Krtleri, eski zamann ko ba gibi smrge halkna kar tokuturmakta menfaatdar olan emperyalizm, Krtlkten layk olduu silleyi yemi olacaktr.. b) Krtln smrge kurtuluu ancak tm dnya mazlum milletlerin kurtuluu ile el ele yryebilir: Mazlum Krdistan halk, kurtuluu zalim anavatanlara kar bir sava aarak baarabilir. Herhangi bir savata dman cepheyi aka grmek ne kadar zaruretse, mttefik kuvvetler bulmak da o derece elzemdir. Krdistan'n dman genel olarak dnya emperyalizmi, zel olarakTrkiye sermayedar sn-fdr. u halde mttefiklerini de zel olarak Trkiye iindeki ezilen ve soyulan snflar arasnda ararken, genel olarak, tm dnya mazlum milletleri ile, mesel Suriye, Irak ve ilah... gibi smrgelerin ii ve kyl snflar: ile emperyalizme kar ortak cephe kurmaa mecburdur. Bu bakmdan da gene Krtlk davas, emperyalizme dman olmaa, maddi vaziyet; icab mecburidir. 2 Cazibe Kuvveti: Krtln smrge kurtulu hareke139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

218

tini, komnizm yoluna ekecek olan kuvvet bellidir, a) Tm dnya mazlum halklarnn kurtuluunu mefkreletiren, gerekletiren, dnya ihtillcisi, btn dnya proletaryas (...) 175 ,yani genel olarak komnizm ve III. Enternasyonal. b) Trk burjuvazisi tarafndan ezilen ve soyulan tekmil Trkiye mahkm snflarnn kurtuluunda kendi kurtuluunu gren ve gerek Trkiye alkan kylln ve gerekse mazlum Krdistan halkn kurtarmak istemedike ve kurtarmadka kendi kurtuluunun imkansz olduunu iyi bilen Trkiye proleteryas, yani Trk Komnist Partisi... u vardmz mantk neticeden sonra daha pratik bir sorgu averelim: Krtlk komnist iarlarn tutar m? Bu sorguya cevap vermek iin Krtlk kelimesinin manasn bir daha gzniinde tutalm: 1 Herkim Krtlk: Trk burjuvazisiyle zar veya zor birlemi Krt aalar, beyler ve burjuvalar; 2 Mahkm Krtlk: Krt kyll,-Krt miriyvolar, Krt ameliyeleri ve iileri... Biz Komnizmi tutacak Krtlerden bahsederken mahkm krtl murad ediyoruz; ve onlar komnizme drt elle sa- rlmaa hazrdrlar. Bunun pratik, gayet pratik delilini mi istersiniz? te size iki vak'a : ' 1 Normal Zamanlarda: Krt fukarasnn fazla patriarkal olduu, ldm allah aasndan ayrlamayaca, aann ise, onu ikide birde emperyalizme yahut Kemalizme sataca... gibi bir yave var. Fakat bu kanaat evvel, insan mukadderatnda-tarihi maddeciliin manasn hazmedemiyen, insanlarn mutlak fikirle, hatta mintarafillah (Allah tarafndan y.n.) harekete geldikleri zu'munu (zannn y.n.) gevi getiren baba yiitlerle Krdistan fakir halkn ya tanmyan veyahut tanmamazlktan gelmekte kar olanlarn harcdr. Hakikatte Krt fukaras ve kyll en normal zamanlarda bile her gn aaya isyan eden, aay mtemadiyen inkr eden bir unsurdur. Misali: Airet fira139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

219

nleridir. Bu ufak ve mevzii gibi grnen hadise, Krdistan iinde mull (kapsaml y.n.) bir keyfiyettir. Ve Krt fukarasnn hakim grld ve dolaysiyle onun emperyalizme satlk mal olmaktan ne kadar kolay ayrlabildiini gsterir. Fakat bu normal zamanlarda byle. 2 htill gnlerinde: Krt fukarasnn kendi yolunu ne abuk bulduunu yukarda bir misalle grmtk: eyh Sait isyannda Krt aalarnn birden bire Kemalizmle el altndan uzlamaa mecbur oluverii, isyan eden Krdistan fukarasnn bizzat aalar da yama etmi olmasdr... Demek kat'i gnde, Krdistan fakir halk snf; vaziyetini pek al hissedebiliyor. bunu ona bilin ve iar eklinde retebilmekte ve yaptrabilmektedir. u halde Trkiye Komnist Partisine iki grev dyor: 1 Mazlum Krdistan halk ile balanmak; 2 Bir Krdistan Komnist Partisinin kuruluunu kardee hazrlamak... Bu iki grev de hi olmazsa bugn iin teorik olmaktan ok pratiktir. Ata binmek ata binmekle olur. Ve teori ancak pratik ile atba gidecektir. Bununla beraber, bu iki nokta stnde son iki kelime ile ufak bir iaret yapmak yeter: 1 TAKTK VE STRATEJ: Strateji bakmndan Trkiye i Snfnn Kiirdistan'daki ihtiyat (yedek - y.n.) mttefiklerine yukarda ksmen iaret etmi idik. Bat vilayetlerinde gelien yerli kapitalist sanayi, ark vilayetlerindeki tabii ekonomiyi paralarken, mevcud kk sanatlar da tahrip eder. Bna mukabil deil Krdistan'da tekmil Trkiye'de alan yeni sanayi teebbsleri, akta hazr kalan i gcn emecek kadar geni deildir. Zaten geni bile olsa, Krdistan halknn omuzlar stne kan yoksulluk o kadar ardr ki uzak ehirlere g bile edecek halleri yoktur. Onun iin genel olarak smrgelerde grlen vetire (sre y.n.) buralar da kasar kavurur: Kylle doru ric'at, koyu kara cahillik... Fakir halk tabakalarnn toplu tekilatl ve devaml mcadele kabiliyetini baltalar. Bugn Krdis220

tan'da Trk iileri ile onun keif koluna mttefik olacak snflar genel olarak mazlum Krdistan kylldr. Bu kylln ortalama % 25'i ameliye ve hizmeti aala has bir eit ziraat iisi ve % 50 den fazlas da mriyvo farz edilse, hi olmazsa % 75 kyllk toprakszdr. Yani Komnist Partisinin zirai programn lm gze alarak tutacaktr. Krdistan'daki ehir proleterler snf % 1,5 kadardr. Bunlar ehir plepleri ile sanayi iisi arasnda saylacak iilerdir Krdistan'n kk aydnlarndan hi olmaz ise nfusun % 1 kadar, bir smrge kurtuluu iin gsterilecek yolu bekleme vaziyetindedir. ehir kkburjuvalar % 7.6'y buluyor. te partinin mttefik ve ba arayaca snf ve zmreler bunlardr. Komnizmin Krdistarj faaliyetinde, keif kolu hi phesiz bu gnk Trk proletaryasnn yardm ile, Krt proletaryas (Krdistan ii snf) olacaktr. Krt iileri btn bir mazlum millet adna giriecei smrge sosyal kurtulu savanda bsbtn dayanaksz kalmamak ve devrimde proletarya hegemonyasn muhafaza etmek iin u klasik Bolevik uslleriyle hareket edecektir. ' a) Stratejice: Krt proletaryas orta snflar, yani (kkburjuvazisi + Krt aydn) lar davasna balyaraktan, bata ameliyelerin hususi tekilat gelmek zere tm miriyvolar bu sayede de btn Krt kylln kendine ekecek ve hep birden Krdistan iileri ile kyllerinin demokratik diktatrlne gtrecektir. b) Taktike: Krt proletaryas, Trk proletaryasnn karde yardm ile ve keskin Bolevik snf mcadelesi usul ile harekete geecek. Krdistan'da balayan demokratik burjuva devrimine proleter damgasn vuracak, smrge kurtuluunu sosyal kurtulua ve sosyalizme doru, asgari programdan balyarak inkiaf ettirecektir. 2 TEK-AT: Bu ileri yapacak Krt proletaryann bir Genel Kurmay )tekil edilmelidir: Krdistan Komnist Partisi. Fakat byle bir tekilatn kurulmas iin deyim yerinde ise, aabeylik vazifesi Trkiye Komnist Partisine der. Trkiye Komnist Partisi, uzun siyasi tecrbelerini, Krdistan'n iinde ya221

ad artlara adapte ederekten bu vazifeyi yapabilir. Partimize bu bakmdan den iki nemli yetitirici ve hazrlayc rol vardr: 1) Fikriyat rol, 2)'Tekilat rol. a) Fikriyat Rol: Sava iinde yetiecek karde Krt Partisine, Trkiye Komnist (Partisi y.n.) Leninci Marksizmi silah olarak vermelidir ki, bu silah Krt proletaryasn olduu gibi, onun vastas ile Krt orta snflarn ve kylln de harekette (Aa + Burjuva + Kkburjuva) fikriyatnn zararl tesirlerinden tamamiyle korusun. Krt iisini yabanc snflarn ideolojik tesiri altnda brakacak yerde, teki snflar kendi fikriyat ve tekilat hegemonyasna candan inandrsn. Mesel isyan komnizmce bir sanattr. Bu sanatn iisi btn iiliklerin yaratcs ve sebebi olan ii snfnn biricik mefkuresi, komnizm, Leninci Marksizmdir. Bolevizmde isyanla oynanmaz. syan bir puizm, beyz kiinin ii deildir. Halkn geni kitleleri iinde bir tepki fkrtan (Lenin) ihtilldir. Hi phe yok ki, Krdistan halk byle bir ihtillin sanatkrlarna muhtatr. Bu san'atkarlar yetitirmek, bu sanat en yksek ve en gz kamatrc ekli ile gerekten tatbik etmek iin art, keif kolunu, tekilatlarn burjuvaziyle (...) 176 aa ve kkburjuva fikriyatndan kesin snrlarla ayracak ve her trl macerac devrimciliklere kaplmaktan alkoyacak olan marksizmi, en byk ihtill ilmini zmlemek, benimsemektir. b) Tekilat Rol: Krdistan'da (Merkez Komite)'sinden (Hcre) Serine kadar btn unsurlar ile tam bir Bolevik bir parti yaratmakta Trkiye ii snfnn keif koluna mhim mecburiyetler gelir dayanr. Herhangi siyasi cereyanlar iinde taktik bakmndan ynelilerde aldanmamak, harekette ktlelerin yanl srklenilerine meydan brakmamak ve hatta kaplmamak iin, bamsz Krdistan Komnist Partisine doru inkiaf etmek idealdir. Byle bir tekilat, partimizin gizli faaliyet tecrbelerinden ok istifade edebilir. Mamafih partimiz zde karde olmakla beraber nce ana tekilat, sonra aabey tekilat olduuna gre, Krdistan'n yeni mahalli ve hususi artlarna gre bs139 Drt kelime o k u n a m a d (y.n.).

222

btn mahsus (spesifik) sava ekil ve iarlar bulmakta, bilhassa ilk zamanlarda btn kuvveti ile ve imkanlaryla uramaldr. Nereden balamal? Bugnk Krdistan'da, herhangi bir komnist hissiyat ve tekilat yaratmak iin mahallin zelliklerine baknca iki noktadan ie girimek zarureti vardr: 1) Kadro yetitirmek, 2) Partizanlar hareketi. Bunlardan birincisi partimizin emekleme devrinde iyi ilenmi ve bugn muayyen istikametlerde yetecek kadar meyvelerini ve derslerini vermi tecrbeler hazinesinden bol bol beslenebilir. kincisi, bilhassa Krdistan'in zel durumu ile sk skya baldr. Bu sahadaki tecrbeler hazinesini partimizin tarihesinde bol bol bulmann imkan yoktur. Fakat Partimiz biricik Dnya Partimizdir. Komintern'in uluslararas tecrbeleri o kadar zengindir ki, yeni sava fikriyat ve tekilat hazine deil, deryalar kadar geni ve bereketli bir kaynak olabilir. Bu iki ana halka iin, bir ok sramalar, sun'i kprler veya "mancnklar yaplabilir. Zemin, geen izahatlarmzdan da azok anlalabilecei gibi, msaittir. Mamafih biz yine Lenin ustamzn tabii muvasalasn (birbirine kavuma - ulama y.n.) son bir defa daha hatrlam olalm. Kyllk iin umumiyetle koyduumuz tabii muvasala yollar aynen Krditan kyllnn zelliinde de ihmal edilmedike muhakkak rnlerini verecek ve hedefe eriecektirler. Bu tabii muvasala yollar srasnda, mesel daha ilk dnte hatra gelenler unlardr: Krt aydnlarnn halka yakn zmrelerini, muhtelif messese ve noktalarda aydnlatmak ve yetitirmek, onlardaki yzyllk rkeklii devrimci elikleme, usul ile silmek, byk ehirlerde Krditan halkndan sk sk rastlanlan Krt proleter, mstahdem ve hatta kk burjuvalar iinde tutkunca ve spcifiquement almak. Trkiye'nin bat vilayetlerinde bile, baz ehirlerde Krditan halkndan toplanm olanlarn bir fazileti vardr: Bu toplananlar eer halktan kimseler ise, genellikle pederahi psikolojisinin, bu zmreye kar ehirlerde beslenen hislerle de kkrtlmas yznden, hepsi de bir nevi komnte, camia halinde kollektif yaarlar. Hususi Krt mahalleleri, Krt sokaklar vardr. ounluu proletr ailelerden teekkl eden bu semtler, denilebilir ki 223

Trkiye Komnist Partisinin spcifique ii iin, Trk ve Krt proletaryalarnn sk el birlii iin Trkiye ve Krdistan halk kitlelerinin ortak hareketi iin balangta ilenecek bitmez tkenmez birer maden damar deil midirler? Bu konuya Marks'n sz ile balamtk. Son sz yine Lenin'e brakalm: Smrgelerle Avrupa kk milletlerinin kalkmas olmakszn sosyal devrimin mmkn olduunu dnmek, btn batl itikatlar ile kkburjuvazinin devrimci patlangc (infilak) olmakszn uursuz proleter ve yar proleter kitlelerinin asriler, papazlar ve istipdat aleyhinde ve milli boyundurua kar hareketi olmakszn, sosyal devrimi dnmek, sosyal devrimden vazgemek, yzgeri etmek manasna gelir. Saf temiz bir sosyal devrim bekliyen beyhude bekler. yle bir devrim lafta kalan bir devrimdir, ki gerek devrim de yle deildir (Lenin; Marksizmin karikatr ve ilh..;)

224

Sadeletirmede kullanlan szcklerin, metnin orijinalindeki karlklar :

A
Acil: Mstacel Aday: Namzet Adna: Namna Arlk: Sklet Ajitasyon: Tahrikat Alakgnlllk-: Tevazu Ama: Gaye Anlam: Maia Antlama: Muahede Arama: Tahririyat Aratrmac: Tetkikci Artk-deer: Zait-kymet Artk- rn: Munzam Mahsul Aama: Merhale Aydn: Mnevver Aznlk: Ekalliyet

B
Bamsz: Mstakil Bamszlk: stikll Balamak: Nisbet etmek Bask: Tazyik Basn: Matbuat Baar: Muvaffakiyet Bat: Garp Bayndrlk: Nafia Belirli: Muayyen Bile bile: Bililtizam' Bilimsel: lm Bilin: uur Bilin-alt: Taht-el uur Birleik: MUttehid Biricik: Yegne Birlii: Cem oluu Birim: Vahd-i kyas Birinci olarak: Evvel Bouna: Beyhude

C
a: Devir ada: Muasr ap: Mikyas , ekirdek: Nve\ eliki: Tezat 225 evre: Muhit ounluk: Ekseriyet ok: Ziyade zlme: nhill

Daha sonra: Atisinde Dayanma: Tesant Deer: Kymet Deiim: stihale Deiim: Mbadele Delil: Hccet Denge: Muvazene Devrim: inklap Deyim: Tabir D: Hari

D.mda: Maada Doru orantl: Mebsuten mtitenasib Dou: ark Dolam arac: Tedavl vastas Dostluk: Muavenet Durum: Vaziyet Dnya: Ciban Dzen: Nizam Dzenlice: Bililtizam

E
Egemen: Hakim Eilimli: Mtamayil Ek: Munzam Ekonomi: ktisat Ekonomik Determinizm: di Mnayyenatlk Eksiltme: Mnakaa Eletiri: Tenkd Elverili: Msait Emeklilik: Tekadiye Engel: Mani Eit: Msavi Eitlik: Msavat Ekiyalk: ekavet Ete kemie brnme: Tecessd Etkilenmi: Mteessir Etkili: Messir Evrim: Tekml Evrensel: Alemuml

ktisa-

F
Finans - Kapital: Mali Sermaye

G
Gei: ntikal Gemi: Mazi Gelecek: stikbal Geleneksel: Ananevi Geliim: nkiaf Genel: Umumi Genellikle: Umumiyetle Genel gelir: Umumi varidat Genel olarak: Umumi olarak Gerek: Hakiki Gerekte: Filhakika Gerekmek: cab etmek Grevli: Muvazzaf Grnmek: Tecessm etmek Grnte: Sureta Gney: Cenub Gven: timat

H
Hele: Bahusus Hrszlk: Sirkat 226 Hiyerari: Silsile'! meratip

 i sava: Dahili harb deoloji: Fikriyat htiyar Heyeti: Heyet-i htiyariye ki yzl: Mra kinci olarak: Saniyen lerleme: Terakki lgi: Alka liki: Mnasebet lkel: ptidai nceleme: Tetkik i: Amele

K
Kapitalist: Sermayedar Kapitalizm: Sermayedarlk KapitalizrA - ncesi: Kablel sermayedarlk Karakter: Seciye Kare: Murabba Karlatrma: Mukayese Karlk: Mukabil Kategori: Makle Kavram: Mefhum Kaytl: Mukayyet Kaytszlk: Lakayd Kesin: Kat'i Konu: Mevzu Konuma: Muhavere Kpeke: Kelbi Kural: Kaide Kurtulu fidyesi: Fidye-i ne Kurum: Messese Kuzey: imal Kltr: Hars Kltrel: Harsi

M
Macera: Nicelik: Sergzet Modern: Asri

N
Kemmiyet Nitelik: Keyfiyet; vasf

o
Objektif: Afk Olay: Hadise Olumlu: . Msbet Olumsuz: Menfi Oran: Nisbet Ortak: Mterek Ortalama: Vasati Oybirlii: ttifak' r

l: Mikyas nce: Evvel nem: Ehemmiyet nemli: Mhim rnek: Misal zel: Hususi zel Gelir: Hususi Varidat zellik: Hususiyet zellikle: Bilhassa zet: Hulasa

P
Para: Cz Parti: Frka Pratik: Ameli

R
Reform: Islahat Resmi bildiri: Tebli'i resmi 227 Ruhsal durum: Ruhi hle

Savc: Miiddeumum Seim: ntihab Sk * ynetim: Idare-i rfiye Snfsal: Snfi, Sradan: Lalettayin Sistem: Manzume Somut:. Mahhas Sonra: Saniyen / Sonu: Netice Som: Snai Sorumluluk: Mesuliyet Sosyal: timai Sosyal - tabi yetenek: timaiyata! fikri istidad artlar: erait

Sovyet: ur*? Sovyetler Birlii?.- Sovyetler tfhad Soyut: Mcerret Smrge: Mstemleke Smr: stismar Szkonusu: Mevzft Mts Sz geen;. Zikri ee Subay: Zabit Sbjektif: Enlsl Sre: Vetire \ : Strateji: Sevkileey?

imdiki durumda i " Halde

T
Taktik: Tabya Taraf: Cihet Tarafsz: Bt'taraf Tartma: Mnakaa Teke: nhisar Tekelci Kapitalizm: Sermayedarlk Tepki: AkstUamel Terim: Istlah Tersine; Bilkis Toplam: Yekta Toplant: tima Toplum: Cihet Topu birden: Mecm heyeti Tketim: stihlk Tm: Tekmil

nhisarc

u
Ulam aralar: Nakliye vastalar . Uluslararas: Beynelmilel lke: Memleket lk: Mefkre retici Gler: stihsal vetleri retim-' stihsal retmen: Mstdnffl rn: Mahsul Uyumazlk: ihtill Uzman: Mtehasss

Kuv-

Y
Yabanc: Ecnebi Yap: Bnye Yayn Organ: Nagir-i Efkr Yaynlanan: Neredilen Yazar: Muharrir Yedek G: htiyat Kuvvet

Yetinme: ktifa etme Yetki: Selhiyet Yn: CUnd Yn: stikamet Yzlm: Mesa- athij# Yzyl: Asr

Z
Zamannda; Vaktinde .

_
firaat: Tarm

NDEKLER GR ERMENLK .. 15 19

NCELKE KRTLK NTELKE KRTLK-(MLLET OLARAK)

36 40

ktisat Birlii

46

b) SOSYAL MNASEBETLER VE KYLLK SINIFLAR I L ehir . Kk Burjuvalar Aydnlar . . . . . . . . . . . . . . s c ; 56 57 #8 M'

ili Burjuvalar KYLLK . .

I Beylik ve Aalk (Airet) . II Kyllk . . . . skn Edilmi Kyller . ^Ameiiye"ler Aann Ky . . . . . Aann idaresindeki Kyter
229

. . . . , . , . ; . . . . . . . . . . . . . . . .. . ;

M 75 fi 76 79 79

Serbest Kyler Ruhani Aalk (Seyidlik) = Niyaz Fani Aalk (Beylik) = Hara . SINIFI VE KYLLK .

80 82 83 87

c)

SMRGE SYASET
AALIKLA UZLAMA I Arazi Meselesi II dare III Burjuva Adaleti KTSAD SMR I Finans - Kapital a) b) c) d)

91
92 93 98 102 109

113 113 115 116 117 118 125 126 128 131 140 142 145 154 161 -

Mahall Kymetleri Finans - Kapitalletirme . Mahall Snf ve Zmrelerden Mttefik Derlemek mar ve Bayndrlk imtiyazlarn Zaptetmek Zira rnleri Tekelletirmek

II Pazar ve lk Madde III Maliye Satr A) Kitapta Yazl Vergiler (Szde Legal Vergiler) B) Kitabnda Yazl Olmayan Vergiler (Szde llegal Vergiler) SYAS BASKI Aalkla Mnasebet Tehcir ve skn mha Siyaseti Bask Temessl (Asimilasyon)

TEPKLER SOSYAL PSKOLOJ ANARK TEPKLER SYAS TEPKLER SYANLAR . .

169 175 178 187

189 192 230

eyh Sait syan . Ar Da syan

PART ve "ARK"
Mesele etindir Mesele Acildir . .

199
206 208 206 206 207 >. . . 210 210 217 217

I rtica Meselesi A) B) Gerilik rtica Haraketi

II Devrim Meselesi

Kemalizm Anti Anti - Emperyalist Olur mu? . III Krdistan Halk - Emperyalisttir a) b) Yalnz Trkiye'deki deil, btn Krtln kurtuluunu gzetme Krtln smrge kurtuluu ancak tm dnya mazlum milletlerinin kurtuluu ile elele yryebilir .

218 220 221

1 Taktik ve Strateji . 2 Tekilt

231

D N C E ve D A V R A N I

GAZETFf

OKIJ, OKUT, Y A Y A b o n e ol, a b o n e bul

steme Adresi: ODAK Basn Yayn Datm Bab-1 Ali Cad. Bey Han No: 29/202 Caalolu / STANBUL

BASIN/YAYIN/DAITIM SOSYALST Dnce ve Davran Gazetesi YOL YAYINLARI KIVILCIM YAYINLARI KIVILCIM DERGS ODAK YAYINLARI VATAN PARTS YAYINLARI Genel Datm
isteme Adresi: ODAK Basttt Yaytn Datttm Bab-t Ali Cad. Bey Han No. 291202 Caalolu / tSTANBU