BESN ALERJLER

HAZIRLAYANLAR Ara. Gr. Mjgan ZTRK Prof. Dr. H. Tanju BESLER

Ekim-2006 ANKARA

Birinci Basm : Ekim-2006 Ankara 3000 Adet ISBN Bask : 975590181-7 : Sinem Matbaaclk Bardack Sokak No:7/B K.Esat/ANKARA Tel: (0312) 417 34 12

Bu yayn; T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl Gda Gvenlii Daire Bakanl tarafndan bastrlmtr. Her trl yayn hakk, T.C. Salk Bakanlna aittir. Ksmen dahi olsa alnamaz, oaltlamaz, yaynlanamaz.

SUNU

Beslenme insann byme, gelime, salkl ve retken olarak uzun sre ya-amas iin gerekli olan eleri vcuduna alp kullanabilmesi olarak ifade edilebilir. Bireyler birbirlerinden ya, cinsiyet, aktivite, ailesel gemi ve hastalk durumlar gibi eitli ynlerden farkllk gstermektedir. Bu yzden genel ilkeler yannda planlanacak olan beslenme rnts bire-ye zg olmaldr. Besin alerjileri bebeklik ocukluk dneminden ve hatta anne karnndan bala-yarak insan hayatn etkilemektedir. Bu nedenle alerjisi olan bireylerin beslenme-sine ok kk yalardan itibaren dikkat edilmeli ve bireylerin alerjilerinden kaynakl olarak diyetlerinden kardklar be-sinlerin yetersiz ve dengesiz beslenme durumuna yol amamas salanmaldr. Bu kitabn alerjisi olan ocuun salkl byme ve gelimesini salamak iin ailelerin bilinlendirilmesine katk salayacan mit eder, salkl gnler dilerim.

Uzm. Dr. Turan BUZGAN Genel Mdr

NDEKLER Sayfa No GR ........................................................................1 ALERJ NEDR?..........................................................1 BESN NTOLERANSI VE BESN ALLERJLER ............2 BESN ALLERJLERNDE TANI YNTEMLER ..............5 HANG BESNLER ALLERJYE NEDEN OLUR? ..............6 NEK ST .............................................................. 7 YUMURTA ................................................................ 9 BALIK VE DENZ RNLER ..................................... 10 FINDIK FISTIK VE DER YALI TOHUMLAR .............. 11 TAHILLAR .............................................................. 12 ETLER ................................................................... 12 MEYVELER ............................................................. 13 SEBZELER VE KURU BAKLAGLLER ........................... 14 BAHARATLAR VE EN VERCLER .......................... 14 KOLATA ............................................................. 15 BAL ...................................................................... 15 ECEKLER ............................................................ 16 GIDA KATKI MADDELER ......................................... 17 PROBOTKLER VE ALLERJ...................................... 18 ANNE ST VE ALLERJ .......................................... 19 TEDAV ....................................................................19 SONU VE NERLER...............................................20 KAYNAKLAR.............................................................21

GR Beslenme insann byme, gelime, salkl ve retken olarak uzun sre yaamas iin gerekli olan eleri vcuduna alp kullanabilmesi olarak ifade edilebilir Toplumun gelecei ocuklarn salkl byyp gelimesine baldr. ocukluk anda kazanlan doru beslenme alkanlklar daha sonraki yalarda saln korunmas ve kaliteli bir yaam srdrebilmesi iin nemlidir. Bireyler birbirlerinden ya, cinsiyet, aktivite, ailesel gemi ve hastalk durumlar gibi eitli ynlerden farkllk gstermektedir. Bu yzden genel ilkeler yannda planlanacak olan beslenme rnts bireye zg olmaldr. Besin alerjileri bebeklik ocukluk dneminden ve hatta anne karnndan balayarak insan hayatn etkilemektedirler. Bu nedenle alerjisi olan bireylerin beslenmesine ok kk yalardan itibaren dikkat edilmeli ve bireylerin alerjilerinden kaynakl olarak diyetlerinden kardklar besinlerin yetersiz ve dengesiz beslenme durumuna yol amamas salanmaldr. Bu nedenlerden dolay alerjisi olan ocuun salkl byme ve gelimesini salamak iin ailelerin bilinlendirilmesi amac ile bu bror hazrlanmtr.

ALERJ NEDR? nsan vcudu her gn evresinde bulunan ok sayda madde ile isteyerek veya istemeden karlamaktadr. Bir ksmn yenilebilir ve iilebilir besinler olarak adlandrdmz bu maddeler eitli yollardan (az, burun, gzler, akcierler) vcudumuza girmektedir. Vcudumuz bu maddelerin nemli bir ksmn zellikle besinleri ileyerek kullanmakta ve geriye kalan artklar dar atmaktadr. Baz maddeler ise insan vcuduna zarar verecek niteliktedir ve vcuda alndktan sonra yok edilmeleri iin youn bir alma yrtlmektedir (1).

Alerji; vcudun yabanc olarak tand solunan, yenebilen, ine ile enjekte edilebilen, veya deriye/gse dorudan temas eden organik veya baz inorganik maddelere kar varolan savunma mekanizmasnn biraz abartl olarak alma halidir. Vcudumuzun savunma mekanizmas salkl bir yaam srmemiz asndan ok nemlidir. Ancak alerjik reaksiyonlarda olduu gibi savunma yntemleri yerli yersiz almaya balarsa eitli rahatszlklar oluur (2). nsan vcuduna giren ve kanda kendine zg bir kart madde oluturan yabanc maddelere antijen, oluturulan kar maddeye ise antikor ad verilir. Bu antijen bir alerjiye yol aarsa o zaman alerjen adn alr(1).

BESN NTOLERANSI VE BESN ALLERJLER Besinlerin neden olduu dnlen her trl olumsuz etkiyi besin alerjisi olarak tanmlamak, toplumda olduka yaygn, ama her zaman doru olmayan bir eilimdir (3). Genelde besinlerin bizzat kendilerinin ya da besinlerle birlikte alnabilecek baka etkenlerin, immnolojik ya da immnolojik olmayan mekanizmalarla oluturabilecei her trl anormal tabloyu besin reaksiyonlar bal altnda toplamak doru olur. Besin reaksiyonlarn iki gruba ayrabiliriz: Birinci grup herhangi bir alerjenin ve savunma sisteminin ar reaksiyonunun sz konusu olmad, dier mekanizmalarla oluan, anormal yantlarn bulunduu besin intolerans olarak nitelendirilen gruptur. kinci grup ise immnolojik yani savunma sistemi araclyla besinlere gsterilen ar duyarllk reaksiyonlardr. Bu ar duyarllk reaksiyonlar, savunma sisteminin nemli bir paras olan immnoglobulin E (IgE) molekllerinin baroln oynad reaksiyonlar sonucunda ortaya kabilecei gibi, Ig E moleklnn yer almad reaksiyonlar sunucu da gzlenebilir. Bu grup Besin alerjileri olarak snflandrlmaktadr(3).

Besinlere kar reaksiyonlar Toksik mmun bazl (Besin Allerjileri) Ig E temelli Ig Enin yer almad Toksik Olmayan mmun bazl Olmayan (besin intolerans) Enizimatik Farmakolojik Tanmlanamayan

ok eski alardan beri besinlere kar olan reaksiyonlar bilinmektedir. nl dnrlerden biri yle bir sylemde bulunmutur: Birisi iin besin olan bir ey, dieri iin zehir olabilir(4) Besin alerjileri bebeklik ocukluk dneminden ve hatta anne karnndan balayarak insan hayatn etkilemektedirler (5,6). Yaplan aratrmalarda, toplumda insanlarn en az %15-20sinin alnan bir besinin kendisini rahatsz ettiine inandn gstermektedir (4). Ancak besin alerjilerinin skl genelde ocuklarda %2-8 arasnda iken yetikinlerde %1 civarnda, tm nfusta ise %2 orannda grlmektedir (5,6). Besin alerjileri sadece besinin tketimi ile deil dokunma ve hatta kokusunun solunmas ile de ortaya kabilmektedir. Besinler ounlukla birden fazla maddenin karm eklinde olduklarndan besindeki hangi maddenin alerjiye yol atn anlamak kolay deildir(1). Baz kimyasal ve fiziksel zellikleri besinlerin alerjen olmasn salar. ou proteolitik enzimlere ve sya direnli glikoproteinler alerjen olabilmektedirler. (3,4) Alerjen tabiatndaki gdalar ile vcudun askerleri olan antikorlar karlanca ortaya pek ok kimyasal madde salglanr. rnein histamin bunlardan biri olup baz 3

alerjik reaksiyonlarn da sebebidir. (2,7) Bu reaksiyonlar (8): 1) Klcal damarlarn daralmas (Kzarma) 2) Damarlarn geirgenliinin artmas (Kabart, ime) 3) Solunum yollarndaki veya barsaklardaki dz kaslarda kaslma (Solunum zorluu ve ar) 4) Derideki sinir ularnda uyarlma (Kant ve ar) Bir besinin alerjiye yol atn kabul etmek iin o besinin her alnnda alerjik belirtilerin bir veya birkann olmas gerekmektedir. (1) Yaygn olan belirtiler unlardr: 1. Deri: Kant, yanma, kzart, ate, me, karncalanma, terleme, rtiker, su toplayarak kabarma, krmz lekeler, sivilceler 2. Kulak-burun-boaz: Burun tkankl, haprma, burun kants, burnun devaml akmas. Boazdan aknt, boazda ar, kuruluk veya gck, damaklarda kant, kuru ksrk. Kulaklarda nlama, tkanma, ar, orta derecede sarlk, ba dnmesi ve dengesizlik 3. Gzler: Grmede bulanklk, gzlerde ar, sulanma, alk, klardan rahatsz olma, gzkapanda seirme, kant, dme, kzarma ve ime. 4. Solunum: Nefes darl, hrldama, ksrk, bronlarda mukus oluumu 5. Kardiyovaskler: Kalpte arpnt, nabz hznn artmas, dzensiz nabz, kzarma, solgunluk, ate, me, karncalanma, ellerde kzarklk veya morarma, baylma, omurlarda ar. 6. Sindirim sistemi: Azda kuruluk, tkrk salnmnda artma, pamukuk oluumu, dilde aclk, di ars, geirme, midede yanma, hazmszlk, bulant, kusma, yutmada zorluk, karnda gurultu, ar, kramplar, ishal, rektumda kant veya yanma.

7. Genitoriner: Sk, arl idrara kma, idrarn kontrol edememe, vajinal kant veya aknt 8. Muskular: Yorgunluk, kas zayflklar, eklem ve kaslarda ar, gerginlik, gs ars, srt ars, boyun kaslarnda spazm. 9. Sinir sistemi: Ba ars, migren, devaml uyku hali, sersemlik, yavalk, durgunluk, donukluk, keyifsizlik, ciddiyet, alama nbetleri, gerginlik, anksiyete, hiperaktiflik, huzursuzluk, sinirlilik, konsantrasyon bozukluu, glme, kendini dier insanlardan farkl hissetme, kelimeleri, isimleri, ya da numaralar unutma, kekelemek. Besin alerjisi olan birok insan iin bu reaksiyonlar tehlikeli olmaktan ok rahatszlk vericidir. Ancak ender de olsa baz durumlarda anaflaktik reaksiyonlar oluabilir. Farkl vcut sistemleri ayn anda altklarnda bu alerjik cevap ciddi ve hatta hayat tehdit edici olabilir (7). Duyarl bir kii, alerjen ile karlatnda vcudunda kzarklk, ilik, kant, nefes almada zorluk ve tansiyon dkl ortaya kar buna anaflaksi denir. Anaflaksiye yol aan maddenin ok az bir ksm bile ok ciddi sonulara yol aabilir(1) BESN ALLERJLERNDE TANI YNTEMLER Besin alerjilerini tehis etmek iin gz nnde bulundurulmas gereken noktalar unlardr (9): 1) Reaksiyonu tetikleyen pheli besin 2) Yenilen besinin miktar 3) Azdan tketimi ve semptomlarn balamas arasnda geen sre 4) Semptomlarn nedeninin tanmlanmas 5) Besinin her tketiminde ayn semptomlarn olumas 6) Egzersiz gibi dier neden olan faktrler 7) Son reaksiyondan beri geen zaman Bu noktalardan sonra aadaki yol izlenerek alerji test edilir. (10)

Hastann ailesel gemii,spesifik besinin veya katk maddesinin tketilmesi ile semptomlar arasndaki iliki Semptomlarn hasta tarafndan tanmlanmas ve klasik olarak bir ya da daha fazla organda gzlemlenmesi Testler ( deri izme testi, spesifik IgE(RAST), bazofil histamin testi,barsak mukozasnn biyopsisi) uygulanr. Snrl, o kiiye zel olarak ayarlanan diyetle semptomlarn yok olmas gzlemlenir. Orijinal semptomlarn yeniden gzlemlenmesi in plasebo kontroll ift kr provokasyon testleri uygulanr.

Vaka gemii

Semptomlar

Alerji testleri

Tehis diyeti

Besin provokasyonlar

HANG BESNLER ALLERJYE NEDEN OLUR? nsanlar doduktan sonra yaamlar boyunca binlerce farkl besin ile karlamaktadrlar. Bu besinlerin ierisinde besin esi dediimiz daha kk yap talar mevcuttur. Bunlar; protein, ya, karbonhidrat, su ve vitamin ve minerallerdir. Hazr gdalarda ise tm bu besin elerine ek olarak gda katk maddeleri eklenmektedir. Besin eleri arasnda alerjiye yol aan maddeler genellikle protein yapsndadr. Her insan herhangi bir besine kar alerjik tepki verebilirse de insanlarda sklkla alerjiye neden olan besinler unlardr(1): nek st, yumurta, balk ve kabuklu deniz rnleri, kabuklu ve yal kuruyemiler(fndk fstk gibi), tahllar, etler, meyveler, sebzeler ve kurubaklagiller, baharatlar ve eni vericiler, ikolata, bal ve baz iecekler (1,11). Bu besinlerden bazlar dierlerine gre daha sk alerjiye neden olurlar. rnein: st ve yumurta meyve sebzelere gre daha sk alerjik reaksiyona 6

neden olur (11). Yine bu besinlerden bazlar da dierlerine gre daha ciddi reaksiyonlara neden olurlar(yer fst ve aa fstklar). Baz besinler zellikle erken ocukluk dneminde alerjik reaksiyonlara neden olurken (12-24 ay inek st alerjisi), bazlar ise hayat boyu devam eder (fstk alerjisi gibi) (11). Kendileri alerjik reaksiyona neden olmann yannda bu besinler benzer trde besinlerle apraz reaksiyonlara girerler. rnein aa fstklarndan(badem, ceviz vb) birine alerjisi olan birinin tm dier aa fstklarna da reaksiyon vermesi sz konusu olabilir (11) (Tablo 1)
Tablo 1: Besinler ve apraz Duyarllk Durumlar

Besin nek st Tavuk yumurtas Yer fst Soya fasulyesi Balk Kabuklu deniz rnleri Buday

apraz duyarllk olabilecek dier besinler Dier hayvan stleri Dier kularn yumurtalar eitli dier aa fstklar, nadiren dier baklagiller Nadiren dier baklagiller ounlukla (bazen tm) dier balklar Dier kabuklu deniz rnleri Buday rnleri (ama sklkla arpa, avdar, msr, yulaf ve pirin deil) NEK ST ocuklarn yaamlarnn ilk aylarnda karlatklar yabanc besinlerin banda gelen inek stne kar, her yz ocuktan nde alerji grlmektedir(1). nek st proteinleri kazein ve whey proteinleri olmak zere 2 grupta toplanr. Kazeinler inek stnn %76-86sn 7

olutururlar (4). nek stnn ierdii yirmiyi akn proteinden zellikle bei alerjik niteliktedir. Bunlar: alfa laktoglobulin, kazein, sr gamma globlin, sr albmin, ve beta laktoglobulindir(3). Yukardaki tablo da grld gibi inek stne alerjisi olan bir ocuk apraz duyarllk sz konusu olduu iin koyun ve kei stlerini de tketemeyebilir. (1, 4) nek st alerjisinde ailesel gemiin nemli rol vardr. Byle ocuklarda dier bireylere gre %60 orannda inek stne kar duyarllk gzlenebilir. nek st zellikle ocuklarda en nemli ve en yaygn alerjik besin trdr, nk bu grubun diyetinde birincil besindir(12). nek st proteinlerine bal alerjik reaksiyonlar yaamn ilk haftalarnda, ortalama 3. ayda balamakta ve gerek barsan fonksiyonel ve morfolojik yapsnn gelimesi gerekse de hedef organda duyarllk azalmas sonucu 2-3 yalarnda ortadan kalkmaktadr.(3) Salkl olan bir bebekte inek st verilmeye balandktan sonra ishal ve kusma gzlenirse, bazen dksnda kan varsa ve ocukta sanclanmaya bal huzursuzluk ve alama varsa inek st alerjisi akla gelmelidir(1,3). nek st alerjisi olan ocuklara protein hidrolizat (paralanm protein) ieren mamalar verilmesi tercih edilmelidir. nek stnn ve dier hayvan proteinlerinin hidrolizatlarnn veya soya hidrolizatlarnn, paralanmam tam proteinlere gre daha az alerjik olduklar dnlmektedir (11) nek stnn karld bir diyet tketiliyorsa aadaki besinler ve besin eleri ieriinde olan dier rnler de tketilmemelidir (13) Tereya, tereya aromal dier yalar, margarin Kazein, kazeinatlar Peynir eitleri, yourt, krema, muhallebi Yar hidrolize edilmi rnler Laktalbumin, laktoglobulin, laktoz, laktuloz rnler 8 ieren

 St (az yal yarm yal, st tozu, st proteinleri ,dier hayvan stleri) Puding, helva, Aroma katc maddeler (doal veya yapay) YUMURTA Yumurta da inek stne benzer bir ekilde hem sklkla tketildii hem de birok yiyecein iinde bulunduu iin yaygn bir besin alerjenidir(6,12). Yumurta beyazna kar alerji sarsna oranla daha fazla grlmektedir(1). (Ovaalbumin, ovomukoid, ovotransferrin ve konalbumin(14) yumurta beyazndaki en nemli alerjenledir. (4, 9). Ovomukoidin sya kar olan direnlilii, pimi yumurta ve hazr gdalara katlan yumurta preparatlarnn sebep olduu alerjinin temelidir). Yumurta alerjisi zellikle bebeklikte ve erken ocukluk dneminde yaygn olarak grlmektedir. Yllar getike etkisi azalmakta ve yetikinlik dneminde ise tamamen kaybolmaktadr. Yumurta alerjisinde egzama veya kant deri ve gz lezyonlar grlme skl dier besin alerjenlerine kyasla daha fazladr. Ve de zellikle bebeklerde egzamann en nemli nedenidir. (12) Yumurta alerjisi, yumurtann kendisinin veya yumurta ieren yiyeceklerin alnmasndan sonra, dakikalar veya saatler iinde ortaya kan, yaygn kzarklk, hrltl solunum, kusma ve ishal ile kendini belli eder (1). St de olduu gibi yumurtada da duyarl bireylerde dier hayvan yumurtalarna apraz duyarllk gzlenebilir (4) Yumurta aknn bir yandan nce verilmemesi, balandnda ise yava yava arttrlmas gereklidir. Alerji belirtileri ortaya ktnda yumurtaya en az alt ay ara verilmelidir(1). Kzamk ve kabakulak alarnn tavuk embriyosundan hazrlanyor olmas nedeniyle yumurta alerjisine sahip 9

olan ocuklarda kzamk ve kabakulak alar yaplrken dikkatli olunmaldr(1,2). Yumurta alerjisi olan bireyler yumurtay ve yumurtal besinleri diyetinden diyetlerinden karmaldr.(13): Yumurta (her trl hayvan yumurtas), Albmin ve Globlin maddeleri, mayonez, makarna. BALIK VE DENZ RNLER Bu grup birok farkl eit ve tr kapsar. Olduka gl alerjenlerdir ve zorlu ve ani reaksiyonlara neden olurlar. ocuklarda ou zaman astm veya egzamaya neden olmalarna ramen aslnda kant, deri ve gzde lezyonlar (rtiker) ve sindirim sistemindeki alerjiden sorumludurlar. Ayn yumurtada olduu gibi alerjik reaksiyonlar baln aza alnmasndan birka dakika sonra grlebilir. Pimi ya da i baln kokusunu duyma, hatta bazen bala sadece dokunma ile birlikte bile de ar duyarl bireylerde semptomlar gzlenebilir(12). Alerjiye sebebiyet veren balk ve deniz rn yendikten sonra deride kzarma, kant gz ve deride lezyonlar, sindirim siteminde; karn ars, kusma, bulant, ishal ve karnda kramplar, solunum sisteminde; astm ve alerjik burun nezlesi, ve genel bir reaksiyon olarak anaflaksi gzlenebilir(15). Alerjik reaksiyonlara neden olan balk ve deniz rnlerinden bazlar unlardr: kpek bal, vatoz, morina bal, sardalye, uskumru, ton bal, stakoz, kerevit, karides, yenge, salyangoz, deniztara, midye, istiridye, kalamar ve ahtapottur (15) . Grup reaksiyonlar dierlerinde olduu gibi bu besin grubunda da sklkla grlmektedir. Eer bir ocuk ( Ya da yetikin) bir bala kar klinik alerjik belirtiler gsteriyorsa ailenin dier yelerine kar da gsterir. Yakn antijenik 10

iliki nedeniyle hi yenmemi olunsa bile alerjik test sonular pozitif kmaktadr(12). Balk ve deniz rnlerine kar duyarll bulunan bireyler, baln derisi ve klndan yaplan zamklara kar da ayn ekilde alerjik reaksiyon gsterebilirler. Zamk gl bir alerjendir ve ani klinik belirtiler gstermeyi salama yeteneine sahiptir. Bu nedenle alerjik hastalarda testlerde kullanlrken ok dikkatli olmak gerekir. (12) Balk alerjisi yllar getike azalabilir ama bu durum yumurta veya st alerjisi gibi kolaylkla gereklemez.(12) FINDIK FISTIK VE DER YALI TOHUMLAR Bu grup ani ve ou zaman da ciddi alerjik reaksiyonlarn nedenini oluturmaktadr. Sk grlen klinik belirtiler astm, dudaklarda ve yanak mukozasnda kabarma, yutakta grlen dem, rtiker ve bazen de egzamadr. Bu gruptaki alerjik besinler ise aslnda kurubaklagil ailesine mensup olan yerfst, erik ailesinin yesi olan badem, hindistancevizi, Brezilya kestanesi, kestane, ceviz, amfst, amerikan elmas, fndktr. Etkilerini genelde yendikleri zaman gstermelerine ramen; badem, kestane, fndk ve yerfst yalar soluma yoluyla alerjik reaksiyon oluturabilirler. (12) Yerfst alerjisi yaamn erken dnemlerinde kendini gsterir ve ou bireyde yaam boyu srer. Baz ok duyarl kiilerde mikrogramlarla ifade edilebilecek kadar kk miktarlar reaksiyona neden olurken, miligram miktarnda almlar ise sistemik reaksiyonlara neden olmaktadr. Hatta baz kiilerde, iinde fstk ezmesi olan bir kavanozun ak braklmas nedeniyle bile, rtiker ve hltl solunum ortaya kt grlmtr(11).

11

TAHILLAR Buday ve msr bu gruptaki dier besinlere kyasla daha sklkla grlen alerjen tipleridir. Her ikisi de bir ocuun ve doal olarak bir yetikinin- diyetlerinde sklkla bulunan rnler olup, i ya da pimi olarak eitli ekillerde tketilmektedirler. Msr budaya kyasla daha az alerjenik zellie sahiptir ve bu nedenle budaya gre daha fazla tercih edilir. Buday ise her diyette nemli bir yere sahip olduundan dolay, diyetten karlmas olduka zordur. Bu durum aslnda msr iin de ayndr. Budayda bulunan ve bir glikoprotein olan alfa-amilaz tripsin inhibitr en nemli alerjen tipidir. (12) Buday alerjisi olan bireylerin diyetinde bulundurmamas gereken besin ve besin eleri (13) Kepek, ekmek krnts, bulgur, tahl ekstrakt Kuskus, krakerler Durum buday ve durum unu Glten, makarna, erite, malt, soya sosu Niasta ETLER Stn ve yumurtann apraz antijenik zelliinden dolay tavuk ve sr etine kar besin alerjisi de genelde bebeklik anda grlr. Domuz eti genelde rtikere neden olur, kuzu eti ise daha az alerjendir. (12) Yakn antijenik ilikilerden dolay grup reaksiyonlar grlebilir. Ste duyarl hastalar, sr etine alerjik reaksiyon gsterebildikleri gibi; yine ayn ekilde yumurta alerjisi olan 12

bireyler de tavuk etine kar duyarllk gzlemlenebilir. Bu son rnek; olas yumurta kontaminasyonu sebebiyle, neden horoz eti deil de tavuk etine kar alerjik reaksiyon gsterildiini aklamaktadr. (12) MEYVELER Meyveler zellikle rtiker olmak zere, sklkla alerjik reaksiyonlara neden olurlar. Herhangi bir meyve alerjik reaksiyona neden olabilecei iin, tayin edilmesi zordur. zellikle ocuklarda elma, armut, asitli meyveler, ilek, kavun-karpuz ve sert ekirdekli meyveler (kiraz, vine, kays, eftali) alerjiye neden olurlar. Portakal sk tketimi nedeniyle erken ocukluk dneminde semptomlara neden olabilir. (2,12) Bu nedenle eer eliminasyon diyeti uygulanyorsa C vitamini almna dikkat edilmelidir. Klinik belirtiler pimi, konserve ya da reelinden ziyade i meyvelerin yenmesiyle ortaya kar. Bu durum yln dier zamanlarna gre i meyvenin daha sk tketildii yaz aylarnda rtikerin grlme sklnn neden arttn aklamaktadr. (12) Grup reaksiyon nadiren de olsa grlebilir. rnein bir ocuk btn asitli meyvelere kar alerjik reaksiyon gsterirken, bir dieri sadece portakala kar da duyarl olabilir. Ayrca rnein portakal ve limon ya da eftali gibi meyvelerin kabuklar da semptomlara neden olabilirken, yenebilir ksmlarna kar herhangi bir reaksiyon olumayabilir. (12) Meyve ve sebze alerjisine neden olan bireylerin ou polen alerjisi olan bireylerdir. rnein Kuzey Avrupada pek yaygn olan Hu aac polenine alerjisi olan bireyler genelde elmaya kar da duyarllk gstermektedirler. Yine imen polenine alerjisi olan bireylerde de maydanoz alerjisi grlebilmektedir. Meyve ve sebze proteinleri genelde sya dayankszdrlar ve bu nedenle piirildiklerinde alerjik kiiler tarafndan da tketilebilirler (2) 13

SEBZELER VE KURU BAKLAGLLER Kabak, ve domates gibi sebzeler eitli klinik belirtilere neden olabilirler. Ayn meyvelerde olduu gibi sebzelerde de grup reaksiyonlar gzlemlenebilir. (12) Yine ayn ekilde i sebzelere kar alerji belirtileri gzlemlenirken, pimi ekillerine kar herhangi bir reaksiyon olumayabilir. Ya da patates veya havu gibi sebzelerin kabuuna kar bir duyarllk mevcutken, yenebilir ksmlarna kar bir belirti gzlemlenemeyebilir. Kereviz veya kukonmaz gibi sebzelere ise dokunma ya da ykama sonucu deride sorunlar (dermatit gibi) gzlenebilir. (12) Kuru baklagiller bu grupta alerjen zellii en aktif olan yiyeceklerdir. zellikle bezelye, fasulye veya yerfst ciddi alerjik reaksiyonlara neden olabilir. Bu nedenle alerji testleri yaplrken dikkatli olunmaldr. (12) Baklagillerden olan soya fasulyesi zellikle ocuklarda olmak zere alerjik reaksiyonlara yol aabilir. Ucuz, yksek kalitede protein ierii nedeniyle birok ticari besinde kullanlmaktadr. Baklagiller arasnda apraz duyarllk sz konusu olabilir ancak bireylerin birden fazla baklagile duyarl olmas nadir grlr (4) BAHARATLAR VE EN VERCLER Bu grup piirme alannda, tbbi veya ticari alanlarda kullanlan ok sayda bileii iermektedir. Her trl baharat, dereotu, anason, kimyon, kakule ( Asya ve Hindistan da yetien bir tr zencefil), kereviz tohumu, tarn, karanfil, kini, zencefil, hindistancevizi, hardal, 14

karabiber, krmzbiber, nane, haha tohumu, adaay, kekik ve vanilya bu tip besin alerjilerine neden olan yiyeceklerdir. Normalde bu besinlerden hibiri normal bir ocuk iin klinik olarak nemli olmayabilir, ama eer bir duyarllk sz konusu ise, ciddi reaksiyonlar gzlemlenebilir. Bununla beraber baharat alerjileri ocuklarda sklkla grlmez, nk ocuklar yetikinlere nazaran daha az baharatl besin tketirler.(12) Bu grupta, Hardal: Kuvvetli bir alerjendir, zellikle ocuklarda astm veya rtikere neden olurlar. Karabiber: Bir besin alerjeni olarak, zellikle soluma yoluyla tehlike oluturabilir. Dier baharatlardan, vanilya ve nane nadir olarak solunum sisteminde klinik belirtiler olutururlar. zellikle eitli yiyeceklerde kullanlan tarn, nane ve hindistancevizi yalar deride ve vcudun dier blgelerinde geici iliklere neden olurlar. Sirkenin akut sindirim sistemi semptomlarna neden olduu gzlemlenmitir, bu durumda hangi eit sirke olduu belirlenmelidir. rnein elmadan hazrlanmsa, hastann elmaya kar alerjisi olabilir. (12) KOLATA Bu alerjen nemlidir; nk zellikle ocuklarda sk tketiminden dolay alerjik burun aknts, migren, deride kzarma kant ve ilik ve sindirim sistemi bozukluklardan sorumludur. Semptomlar kayna ayn olan ikolata ya da kakaonun tketilmesiyle ortaya kabilir. (12) BAL Bal nadiren alerjiye neden olur, ve reaksiyonlar genelde deride kant, kzarklk ve ilikler ve sindirim sisteminde bozukluk bo15

zukluk eklinde gerekleir. Bala alerjisi olan hastalar genel olarak karabuday, yonca veya polene kar duyarl bireylerdir, zellikle bal yapan arlar bu iek ya da bitkilerden yararlanmsa alerjik belirtiler gzlemlenebilir(12) ECEKLER Baz besinlerin ierdikleri damar zerinde etkisi olabilecek biyolojik olarak aktif bileenlerden bazlar (vazoaktif aminler) da eitli reaksiyonlara neden olabilmektedir. rnein kafein ve teobromin gibi aminler ieren kahve, ay ve kolal iecekler ba ars, arpnt, sinirlilik, karn ars gibi yaknmalara yol aabilmektedir.(3) Bu kategoride alkolsz grupta st, kakao, ay ve kahve klinik olarak en nemlileridir.(12) ay: ok sk olmasa da alerjik reaksiyonlara neden olur, ve zellikle sindirim rahatszlklar oluturur. Kahve: Kafein nedeniyle nadiren de olsa besin alerjisi nedenidir. Hafif iecekler: eker ve dier tatlandrc bileiklerden oluan, sade ya da gazl su, boya maddeleri ve meyve suyu veya yalar gibi tat verici maddelerden oluan karmlara hafif iecek ad verilmektedir. Alerjik semptomlar da ierdikleri maddelerin zelliklerinden dolay ortaya kabilir. Alkoll iecekler: Alerjik bireylerde rtikere neden olur. Genelde ikinin hazrlan ekli alerjik reaksiyon olumasna neden olur. rnein; arab durulatrmak iin yumurta beyaz kullanm, biradaki arpa malt semptomlara sebep olabilir. Alkoln kendisine duyarllk pheli olmakla birlikte, tketimi sonucu rtiker gibi eitli alerjik reaksiyonlarn olutuu bilinmektedir. Alkoln kendisinden ok; sindirim organlarndaki baz proteinlerin znrlnn artmas ve bu nedenle de bu rnlerin emiliminin azalmas sonucu alerjik belirtilerin olutuu anlalmtr. (12) 16

GIDA KATKI MADDELER Besinlerin ilenmesi srasnda eitli amalarla teknolojik olarak katk maddeleri katlmaktadr. Bu maddeler ya koruyucu, ya ekillendirici, ya renklendirici, ya da tatlandrc olarak konulmaktadr. Bu katk maddelerini belirten etiketlerin zerinde E ile balayan kod numaralar bulunur. E katk maddesinin Avrupa Birliinde onaylandn gsterir (1). Besin retim teknolojilerindeki gelimeyle birlikte, rnlere eklenen katk maddelerinin, eitli alerjik reaksiyonlara neden olduu bilinmektedir(3). Bunlar arasnda nemli bir yer alan slfitler ok sayda yiyecek (turu, patates cipsi), iecekte (arap, bira gibi) ve ilata bulunur. Astml hastalarn % 5inde slfitlerin yenilmesi sonucunda ciddi nefes darl olumaktadr(1). Bu ataklarn dnda kiilerde azda ve deride kzarma ve kantya neden olmaktadr (11). Katk maddesi olarak kullanlan mnosodyum glutamat doal olarak baz besinlerde de bulunabilecei gibi lezzet artrc olarak da besinlere eklenebilir (orbalarda, hazr et ve tavuklarda). in lokantas sendromu denen ba ars, ensede yanma, gste bask hissi, terleme ve rtiker gibi belirti ve yaknmalara yol aan bir tabloya neden olabilir.(1,3)
Tablo2: Reaksiyona neden olan baz katk maddeleri: (3)

Katk maddesi Aspartam BHA, BHT Tartrazin MSG Nitrat ve nitritler Parabenler Slfitler 17

Kullanm amac Tatlandrc Antioksidan Renklendirici Lezzet artrc Koruyucu Koruyucu Koruyucu

Tartrazin, baz kiilerde aspirin ile apraz reaksiyon verebilen, astm rtiker gibi alerjik reaksiyonlar oluturabilen, iyi bilinen bir boya maddesidir (3). Alerjisi olan bireylerin zellikle rtiker ve atopik dermatitli hastalarn, mmkn olduu kadar taze ve katk maddesi iermeyen besinler tketmesi gerekmektedir(1). Tablo 3:Slfit ieren baz yiyecek ve iecekler (3) Yiyecek ve ecek Ad Mantarlar Patates ( her trls) Taze kurutulmu meyveler arap ve bira Taze krmz et Salatalar Karides ve dier deniz rnleri Her trl hazr besin Meyve sular lenmi sebzeler PROBOTKLER VE ALLERJ Barsak mikro floras barsak savunma sisteminin gelimesinde nemli rol oynamaktadr. Yaplan son aratrmalarda barsak mikro floras ve alerjik duyarlanma arasnda bir iliki olduu belirtilmitir(11). Barsaklarda mikrobik dengeyi salayan canl organizmalara probiyotik denir. Probiyotiklerin alerjik hastalklar zerine etkisi tam olarak bilinmese de, kaltsal immn sistemin olumasnda fekal mukozaya etki ederek yardmc olduu konusunda kantlar vardr.(16) Hayvanlar zerinde yaplan almalar, istenilir miktarda bulunan bakterilerin, alerjinin gelimesine neden olan immn duyarlanmay azaltabileceini gstermitir (11). 18

Finlandiya da yaplan bir aratrmada probiyotik kltr olarak Lactobacillus GG kullanlm ve sonu olarak da bu kltrn yksek risk altnda bulunan ocuklarda erken atopik hastalklar nleme de etkili olduu bulunmutur. Bu nedenle probiyotiklerin ve doal immn sistem elemanlarnn, barsak mikro-florasndaki atopik hastalklar nlemede nemli bir rol olduu sylenebilir. (17) ANNE ST VE ALLERJ Anne st savunma sistemini glendiren besinlere verilebilecek en iyi rnektir. Anne stnde immnolojik olarak aktif olan pek ok hcre, immunoglobulinler, lisozim, laktoferrin, sitokinler, byme faktrleri, yada eriyen vitaminler, amino asitler, ya asitleri, amino ekerler ve nkleotidler bulunmaktadr. Anne st yaamn ilk gnlerinden itibaren barsa koruyucu etkiye sahiptir. Yararl bakterilerin barsaa yerlemesini salayarak, zararl bakterilerin remesini engeller. Bylece barsak hcrelerinin daha salkl bir ekilde bymesi ve mukozal fonksiyonlarn olgunlamasn salar(11). Yaplan birok almada anne style beslenen ocuklarn beslenmeyenlere gre alerjik hastalk geirme riskinin daha dk olduu belirtilmitir(11,18). Bu nedenle dier birok yararl ve koruyucu etkisi de gz nnde bulundurulduunda anne stnn tek bana 6 ay sreyle bebee verilmesi, 6 aydan sonra anne stnn yannda ek besinlere balanmas ngrlmektedir (18). TEDAV Diyet, besin alerjileri ve besin intoleransnda tehis ve tedavinin en nemi elerinden biridir(11). Besin alerjilerinin tedavi edilmesinde kullanlan yntemler bazlar aada belirtilmitir: Diyet Tedavisi (Eliminasyon diyetleri, Empirik Diyet, Birka besin diyeti, Elemental diyet ) Hiposensitizasyon Semptomatik tedavi 19

SONU VE NERLER Grld gibi besin alerjisi insan hayatn nemli derecede etkileyen bir durumdur. Son dnemde alerjik hastalklarda olan artlar dikkate alnmal ve nemsenmelidir. Deien yaam tarzyla ilikili olarak gittike gelien ve sanayileen lkelerde geleneksel beslenme alkanlklarndan uzaklald ve beslenmedeki bu deiimin alerjilerde ve alerjik hastalklardaki artla ilikili olduu dnlmektedir.

20

KAYNAKLAR 1. etinkaya Feyzullah,ocuk ve Allerji, ikinci basm, stanbul 1998. 2. Kalyoncu Fuat, Nedir Bu Allerji?, Trkiye Akcier Hastalklar Vakf Yaynlar No:7, Ankara, 1995. 3. okura Haluk, Akakaya Necla. Besin Allerjileri, Temel Allerji. V. Ulusal Allerji Kongresi. Ankara, 203-213, 1991. 4. Kalyoncu F. A, Modern Tp Seminerleri 4 :Bron Astmas Ve Allerji Hastalklar, Gne ,Kitapevi, Ankara, 1999 5. Ortolani C, Ispano M, Scibilia J, et al. Introducing Chemists to Food Allergy. Allergy 2001 ;56: Suppl. 67: 5-8. 6. Chipps B. Food Allergy: New Insights and Management Strategies. American Academy of Allergy, Asthma and Immunology 56.th Annual Meeting ; 2000. 7. Besin Allerjileri Amerikan Diyetisyenler Derneinin Gelitirilmi Besin ve Beslenme Rehberi. Ycecan S., Pekcan G., Besler H. T. (eds), John Wiley and Sons, Newjersey. 8. Mottram R F ,Barasi Mary E. Adverse Reactions to Food and Unorthodox Diets, In: Human Nutrition. 4th Edition, Edward Arnold, USA, 186; 1987. 9. Burks A Wesley, James John. Mechanism of Food Allergy. Medscape Pulmonary Medicine 1(8), 1997. 10. Jensen Carsten Bindslev. ABC of Allergies: Food Allergy. BMJ 1998; 316: 1299-1302. 11. Judith Buttriss, Adverse Reactions to Food, Blackwell Science, Oxford , 2002. 12. Tuft Louis, Mueller Harry Louis. Food Allergy, In: Allergy in Children. W B Saunders Company, London, 128; 1970. 21

13. Food Hypersensitivities, Manual of Clinical Dietetics, sixth edition, American Dietetic Association,195-210 Chicago, 2000 14. Adverse Reactions to Foods, Nutrition and Immunology, Principles and Practice Gershwin M. E., German B. J., Keen C. L. eds. Humana Press, Totowa , 233-246, 2000 15. Lopata Andreas L, Potter Paul C. Allergy and Other Adverse Reactions to Seafood. ACI International 12/6(2000): 271-281. 16. Murch Simon H. Toll of Allergy Reduced by Probiotics. Lancet 2001 ; 357:1057-59. 17. Kallimaki Marko, Salminen Seppo, Arvilommi Heikki, Et Al. Probiotics in Primary Prevention of Atopic Disease: A Randomised Placebo-Controlled Trial. Lancet 2001; 357: 1076-79. 18. Kksal G, Gkmen H, ocuk Hastalklarnda Beslenme Tedavisi, Hatibolu Yaynlar, Ankara.

22