Devre Analizi 2 Ders Notlari

Devre Analizi II Ders Notlar-Yrd. Do. Dr.
zcan ATLAM
1
1. Sins Akm ve Gerilim
(Hz) frekans f f 2
180
) . (
). ( .
) . sin( . ) (
= =
=
= =
+ =

t derece
rad s
s
rad
t
t V t v
m

V
m
= maksimum deer, =asal hz (rad/s) ve = sfra gre faz asdr.

V(t) deerini hesaplarken, derece ise,( .t) dereceye evrilir ve ile toplanr. Ya da
radyana evrilir ve radyan modunda (.t) ile toplanarak ilem yaplr.

rnek:
v(t)=100sin(4000.t +30
o
) nin t= 0.1 s deki deerini bulunuz.

V. 99 ) 99 . 0 .( 100 ) ( 14 . 3
) 30
180
). 1 . 0 .( 4000 sin( . 100 ) (
= = =
+ =
t v
t v

Empedans (Z):
AC sin. devrelerinde bir sistemin empedans aadaki ekilde tanmlanr.

. 2
. 2
(max)
(max)
I
V
I
V
I
V
I
V
Z empedans
rms
rms
rms
rms
= = = = = V
rms
ve I
rms
etkin deerlerdir.

R de sins akm ve gerilim

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450
-100
-50
0
50
100
Derece=( t ).180/pi
) sin( ) ( t V t v
m R
=
iin R ) sin( ) ( t I t i
m R
=
i
R
(t)
v
R
(t)
R
R
i
v
t I t
R
V
R
t V
R
t v
t i
R
R
m
m
m R
R
=
= =
= =
(max)
(max)
) . sin( . ) . sin( .
) . sin( . ) (
) (

v
R
(t) i
R
(t)
Devre Analizi II Ders Notlar-Yrd. Do. Dr. zcan ATLAM
2

L de sins akm ve gerilim

L
L
i
v
t
t
L
V
t V
L
t i
dt t V
L
dt t v
L
t i
dt
t di
L t v
L
L
m
m L
m L L
L
L
.
(max)
(max)
)
2
. sin( . I
)
2
sin( .
.
)) . cos( .( .
.
1
) (
). . sin( .
1
). (
1
) (
) (
. ) (
m
=
=
=
=
= =
=

0 50 100 150 200 250 300 350 400 45
0
-100
-50
0
50
100
Derece=(wt).180/pi
) sin( ) ( t V t v
m L
=

)
2
sin( ) (

= t I t i
m L

i
L
(t)
v
L
(t)
V
L
i
L

Pozitif dn
3

C de sins akm ve gerilim

C
C i
v
t
t
t C
dt
t V d
C
dt
t dv
C t i
dt t i
C
t v
C
C
m C
C
C C
.
1
(max)
(max)
)
2
. sin( . I
)
2
. sin( . .C).V (
) . cos( . ).V . (
) . sin( . ( ) (
) (
). (
1
) (
m
m
m
=
+ =
+ =
=
= =
=

i
C
(t)
v
C
(t)
0 50 100 150 200 250 300
350
400 450
-
100
-50
0
50
100
Derece =( t ) .180/pi
) sin( ) ( t V t v
m C
=

)
2
sin( ) (

+ = t I t i
m C

v
C
i
C

Pozitif dn
4

Temel rnekler

rnek:
Aada seri bir RL devresinden i(t)= I
m
.sin(.t) geiyorsa uygulanm toplam gerilimi v
T
yi
tek bir sin. Fonksiyonu eklinde gsteriniz.

) . cos( . .). . ( ) . sin( . . ) cos( ). sin( . ) cos( ). sin( .
) . cos( . .). . ( ) . sin( . . ) sin( .
) . cos( . .). . ( ) . sin( . .
) (
. ) . sin( . .
t I L t I R t A t A
t I L t I R t A v
t I L t I R
dt
t di
L t I R
v v v
m m
m m T
m m m
L R T

+ = + =
+ = + =
+ = + =
+ =

Ayn terim arpanlar karlkl eitlenirse,

m
m
I L A
I R A
) . ( ) sin( .
. ) cos( .

=
=

R
L
tg
I R
I L
A
A
m
m
.
) (
.
). (
) cos( .
) sin( .
=
=

A iin,
2 2
2 2
2 2
2 2
) ( .
) (
) (
.) (
) sin(
.) (
) ( .
) (
.
) cos(
.
L R I
L R
L
I L I L
A
veya
L R I
L R
R
I R I R
A
m
m m
m
m m
+ =
+
= =
+ =
+
= =

R
L
i(t)
V
R
V
L

V
T

Hatrlatmalar:
b a b a b a sin . sin cos . cos ) cos( = +
a b b a b a
a b b a b a
b a b a b a
cos . sin cos . sin ) sin(
cos . sin cos . sin ) sin(
sin . sin cos . cos ) cos(
=
+ = +
+ =

L
R
2 2
) ( L R Z + =
5
(omik) 0 ise 0 L) ( , (endktif) 90 ise 0 R ) (
) ( sin . ) ( . ) sin( .
2 2
1 2 2
= = = = + = = =
(
+ + = + =

L R
I
V
Z empedans
R
L
tg t L R I t A v
m
m
V
m T
m
4 4 3 4 4 2 1

rnek:
Aada seri bir RC devresinden i(t)= I
m
.sin(.t) geiyorsa uygulanm toplam gerilimi v
T
yi
tek bir sin. Fonksiyonu eklinde gsteriniz.

{
) cos( ) sin( . . ) cos( ). sin( . ) cos( ). sin( .
) cos( ) sin( . . ) sin( .
) cos( ) sin( . . . ) (
1
) sin( . .
) sin( .
t
C
I
t I R t A t A
t
C
I
t I R t A v
t
C
I
t I R dt t i
C
t I R v v v
m
m
m
m T
m
m
t I
m C R T
m
= + =
= + =
= + = + =

Ayn terim arpanlar karlkl eitlenirse,

m
m
I R A
C
I
A
. ) cos( .
) sin( .
=
=

R C R
C
I R
C
I
tg
A
A
m
m
) (
1 ) (
1
.
) (
) cos( .
) sin( .
= =

A iin,
m m
m m
V
C
R I
C
R
C
C
I
C
I
A = + =
+
=
2 2
2 2
)
1
( .
)
1
(
1
) sin(

R
C
i(t)
V
R

V
C

V
T

-

1/(C)
R
2 2
)
1
(
C
R Z
+ =
6
(omik) 0 0
C) (
1
), (kapasitif -90 ise 0 R )
1
( R Z empedans
)
) (
1
( sin . )
1
( .
)
) (
1
( sin . )
1
( . ) sin( .
o o 2 2
1 2 2
1 2 2
= = = = + = = =
(
+ =
(
+ + = + =

ise
C I
V
R C
tg t
C
R I
R C
tg t
C
R I t A v
m
m
m
m T

rnek
Aadaki devrede v(t)=V
m
.sin(t) ise i(t) akm fonksiyonunu tek bir sin. Fonksiyonu olarak
bulunuz.

R
R
V
A
V A
t V C t
L
V
t
t V C t
L
V
t
dt
t dv
C dt t v
L R
t v
i i i t i
m
m
m
m
m
m
C L R
1
)
.L
1
- .C (
) A.cos(
) A.sin(
) tg( ) cos( .
)
.L
1
- .C ( ) sin( .
) . cos( . . ) . cos(
.
) . sin(
R
V
.t) ).cos( A.sin( ) .t).cos( A.sin(
olsun ) .t A.sin(
) . cos( . . ) . cos(
.
) . sin(
R
V

) (
. ). (
1 ) (
) (
m
m
= = =
=
+ = +
+ =
+ =
+ + = + + =

2 2
)
1
( )
1
(
) / 1 (
) cos(
L
C
R
R
+
=

R L
i(t)
v(t)
C
i
R

i
L

i
C

7
2 2
1 2 2
2 2
2 2
)
1
( )
1
(
1
) )
1
(( sin . )
1
( )
1
( . ) (
)
1
( )
1
( .
)
1
(
)
1
( )
1
(
.
) cos(
1
.
L
C
R
Z empedans
R
L
C tg t
L
C
R
V t i
L
C
R
V
R
L
C
R
R
V
R
V
A
m
I
m
m m
m
+
= =
(
+ + =
+ =
+
= =
4 4 4 4 3 4 4 4 4 2 1

Byle bir paralel devrede, i
L
>i
C
ise yani C L > ) /( 1 ise a negatif olup i(t) gerilimden
geridedir(endktif karakter), tersi ise a pozitif olup i(t) gerilimden ileridedir (kapasitif
karakter). Bylece akmn asn L ve 1/ (C) nin terslerinin bykl, yani ayn
gerilimli paralel kol akmlarnn bykl belirler. L = 1/ (C) ise sistemin akm ile
gerilimi arasndaki a sfrdr (sistem omik karakter).

Seri ve Paralel RLC devrelerinde edeer empedans

R
C
i(t)
V
R

V
C

V
T

L
V
L

) . ( L
R
)
1
(
C

) . .( L I V
L
=
R I V
R
. =
)
1
.(
C
I V
C
=
I

2 2 2
2 2 2 2 2
2 2 2
)]
1
( ) [(
)]
1
( ) ( [ ) . ( ) (
) (
C
L R Z
C
I L I R I Z I
V V V V
C L R T
+ =
+ =
+ =

Seri RLC devresi iin:

8

rnek:
ekildeki seri RL devresinde uygulan gerilim fonksiyonu v(t) ve asn bulunuz.

) 45 500 sin( 28 . 28 ) 500 sin( . V v(t)
V. 28 . 28 ) 2 .( 14 . 14 . V 45 )
10
10
( tg ise
R
.L
) tg(
ohm 14 . 14 10 10 ) . ( Z 10 ) 02 . 0 .( 500 .
2 I rad/s, 500
m
m
o 1 -
2 2 2 2
m
o
m
t t
I Z
L R L
+ = + =
= = = = = =
= + = + = = =
= =

rnek:
Seri bir RL devresinde R=20 ohm, L=0.06 H. Ve akm gerilimden 80
o
geridedir. = ?

67 . 5 ) 80 (
R
.L
) tg( = = = tg
ise
rad/s 42 . 1890 ) 06 . 0 /( 42 . 113
L
.L
ohm 42 . 113 20 ). 67 . 5 ( .
= = =
= =
L

) . ( C
R
1

)
1
(
L

C
V
I
C
1
=
V
) (
L
V
I
L
=
I
R
=V/R

2 2 2
2 2 2
2 2 2
)
1
( )
1
( )
1
(
)
1
( ) ( ) (
) (
L
C
R Z
L
V
C
V
R
V
Z
V
I I I I
L C R T
+ =
+ =
+ =

R L v(t)
i
R

i
L

i
C

C
Paralel RLC devresi iin:

i
T

10
i(t)=2.sin(500t)
20 mH
v(t)
9

rnek:
Seri bir RL devresinde, L=0.02 H., empedans 17.85 ohm dur. Akm gerilimden 63.4
o
geride
olduuna gre ve R deerlerini bulunuz.

rad/s 804 02 . 0 / 08 . 16 ve ohm 04 . 8
2
08 . 16
2
L
R , ohm 08 . 16 ) (
1
4
1
). ( ) ( )
2
L
( 17.85 ) (
2 ) tg(
L
R 2 ) 4 . 63 (
R
L
) tg(
2 2 2 2
= = = = = =
+ = + = + =
= = = =
L
L L L R Z
L
tg

rnek:
ekildeki seri RC devresinde uygulanan v(t)=?

Sin. Gerilimli devrelerdeki gerilim akm arasndaki faz
fark durumlar cos. l devreler iin de geerlidir.

) 43 . 63 - 000t 22.36cos(5 ) - 000t 22.36cos(5 v(t)
63.43 ise 2
5
10 . 20 ) 5000 (
1
R
C) 1/(
) tg(
V. 36 . 22 )
) 10 . 20 ( 5000
1
( 5 . 2 . V
A. 2 I , 5000
o
6
2
6
2
m
m
o
m
Z I
= =
= = = =
= + = =
= =

rnek:

L ve ) /( 1 C ifadelerinin birimlerinin ohm olduunu gsteriniz.
R=5
F C 20 =
) 5000 cos( . 2 ) ( t t i =
v(t) =?
10
{
ohm
amper
volt
amper
s volt
s
L
s
amper
Henri volt
dt
di
L v
= = =
=
=
)
). (
.(
1
) (

{
ohm
amper
volt
volt
s amper
s
C
volt
s amper
volt
cloumb
farad
v
q
C
amper
s
cloumb
dt
dq
i
= = =
= = = =
= = =
). (
1
.( )
1
1
(
1
). (
/ 1

11

2. Karmak Saylarla Analiz

Gerek (Reel) saylar: Gerek saylar ile arsnda x ekseni boyunca uzanr, ve pozitif
saylarn karekkleri de bu doru zerindedir.

Sanal Say: Negatif gerek saylarn karekklerini ifade eder.

1 ) 1 ).( 1 ( . j ). 1 ( . j , 1
2 1 . 2 2
1 -
gibi 20 - ve 2 - , 1 -
2 2 4 2 3 2
= = = = = = =
= =
=
j j j j j j j
j
j

Sanal saylar gerek say dorusunda gsterilmez. Bunlar iin ayr bir say dorusu y
ekseninde ifade edilir. Bylece j terimi arpan olarak girdii gerek sayy pozitif dn
ynne gre 90
o
dndrr.

0
1
j10
100
2
2
-1 -40 -3
j1
-j1
-j30
S
a
n
a
l

S
a
y

e
k
s
e
n
i

Gerek say ekseni
x
y
Pozitif dn
yn
12

Karmak Say: Gerek ve sanal saylar kapsayan bir say gurubu olarak karmak saylar
ifade edilir. Bu saylar bir vektr olup koordinatlarn gerek ve sanal terimler olutur. Bir
karmak saynn adresi ve ifadesi aadaki gibidir.

jb a jb a sanal reel Z + = = = ) , ( ) , (

Gsterim ekilleri:

x
y
z
jb
a
0

z r =

) jsin r.(cos z ekil
r.e z ekil stel
r z ekil kutupsal
jb a z ekil koordinat dik
j

+ =
=
=
+ =
rik trigonomet

) sin .(cos
) (
sin .
cos .
1
2 2

j r jb a z
a
b
tg
r b
r a
b a r z
+ = + =
=
=
=
+ = =

Euler gsterimi

sin cos j e
j
+ =
Bu gsterim ekillerinin hepsi ayn anlam verir.
0
1
j4
100
3
-1 -40 -3
j1
-j1
-j5
x
y
100+j4
3-j
-40+j
-3-j5
-3+j0=-3
13
Buradaki as karmak say vektrnn gerek ve sanal terimlerinin belirledii x ekseni
ile yapt mutlak adr. Z karmak saysnn gerek as pozitif x ekseni ile yapt adr.
Dik koordinat ekilden kutupsala veya stele dnmde, karmak saylar birbirinden farkl
olmasna ramen ) / (
1
a b tg
deeri b ve a nn negatif veya pozitif deerlerine gre ayn a

deerleri verebilir. Ann gerek deeri, gerek ve sanal terimlerin konumlarnn belirledii
x-y koordinat ekseninden belirlenebilir.

rnek:
45 )
4
4
(
4 4
1
1
=
=
+ =
tg
j Z

45 )
4
4
(
4 4
1
2
=
=
=
tg
j Z

Karmak Saynn Elenii:

Karmak saynn eleniinde, sanal terimin iaretinin tersi alnr. Gerek terim iareti
korunur. Kutupsal gsterimde ise ann ters iareti alnr.

Elenik
*
Z

jb a z
jb a z
=
+ =
*

=
=
r z
r z
*

j
j
e r z
e r z
=
=
.
.
*

50 2 50 2
4 4
*
*
= =
= =
Z Z
j Z j Z
gibi.

4
- 4
0
j4
- j4
x
y
45 =
45 =
180
o
45
o

135 2 4
1
= Z
45 2 4
2
= Z
14
Karmak Saylarn Eitlii:

Gerek ve sanal terimler karlkl olarak birbirine eittir.

d b ,
2 1
2
1
= = =
+ =
+ =
c a z z
jd c z
jb a z

Toplama lemi:

Karlkl gerek ve sanal terimler birleriyle toplanr. Kutupsal gsterim gibi dier ekillerde
ise karmak saylar dik koordinat ekline dntrlr ve ilem yaplr.

6 8 ) 8 3 ( 2 5
10 2 ) 8 2 ( ) 3 5 ( ) 8 3 ( ) 2 5 (
8 3 , 2 5
2 1
2 1
2 1
j j j z z
j j j j z z
j z j z
+ = =
= + = + = +
= =

arpma lemi:

Dik koordinat ekillerinde her bir terimin birbiriyle arpmn toplamlar ile ifade edilir.
Kutupsal ve stel ekillerde ise byklkler arplr alar toplanr.

jd c z
jb a z
+ =
+ =
2
1
,
) ( ) .( ) ).( ( .
2 1
jd c jb jd c a jd c jb a z z + + + = + + =

) (
2 1 2 1 2 1
2 1 2 1
) . ( . . . .
+
= =
j j j
e r r e r e r Z Z

) ( ) . ( ) ).( ( .
2 1 2 1 2 2 1 1 2 1
+ = = r r r r Z Z

Blme lemi:

Dik koordinatl ekillerde blme ilemi iin paydann elenii, pay ve payda ile arplr ve
ilem yaplarak sonu bulunur. Kutupsal gsterimlerde ise byklkler blnr, paydadaki
saynn as -1 ile arplarak paydaki a ile toplanr.

3 2 1
say gerek
d c
jd c jb a
jd c jd c
jd c jb a
jd c
jb a
Z
Z

2 2
2
1
) ).( (
) ).( (
) ).( (
) (
) (
+
+
=
+
+
=
+
+
=

) (
2
1
2
1
2
1 2 1
2
1
). (
.
.

= =
j
j
j
e
r
r
e r
e r
Z
Z

j
j
e
e
=
1

2 1
2
1
2 2
1 1
2
1
). (
=
r
r
r
r
Z
Z

15

Not:
Toplama ilemlerinde dik koordinat ekil, blme ve arpma ilemlerinde saylarn kutupsal
veya stel ekiller olmas ilem basitlii vermektedir.

Karmak Saylarn Kk:

n r r z
e r e r z
n j j
. 360
. .
) 2 (
+ = =
= =
+

2 , 1 , 0
/ ) . 360 (
.
) / 1 (
/ ) 2 ( ) / 1 (
=
+ =
=
+
n
k n r z
e r z
k k
k n j k k

k tane farkl kk iin n=0,1,2,3,.(k-1) kadar kk vardr.

60 8 = z iin,
260 2 2
140 2 1
20 2 0
3 / ) . 360 60 ( 2 3 / ) . 360 60 ( 8
3 / 1 3
=
=
=
+ = + =
n
n
n
n n z
dir.

0 1 0 1 = + = j z in be beinci kk iin,
) 2 0 (
. 1 0 1
n j
e j z
+
= + =
288 1 . 1 4
266 1 . 1 3
144 1 . 1 2
72 1 . 1 1
0 1 . 1 0
. 1
5 / 8
5 / 6
5 / 4
5 / 2
0
5 / ) 2 ( ) 5 / 1 ( 5
= =
= =
= =
= =
= =
=
j
j
j
j
j
n j
e n
e n
e n
e n
e n
e z

Karmak Saylarn Logaritmas:

) 2 (
.
n j
e r z
+
= ise,

) 2 ( ) ln( ) ln( ) ln( ) ln(
) 2 (
n j r e r z
n j

+ + = + =
+
dir. Sonu n deerlerine baldr. n=0
da esas deer elde edilir. Genellikle bu deer kullanlr.

16

Empedanslarn Karmak Saylarla fadesi:

R
C
L
R R
I
V
= =
0
0
0

) . ( 90 .
90
0
L j L
I
V
= =

)
1
( 90
1
90
0
C
j
C I
V

= =

17

3. AC Seri ve Paralel Devrelerde Analiz

Sins gerilimli alternatif akm (AC) devrelerinde, L endktans iin empedans jX
L
ile C
kapasitr iin empedans jX
C
ile ifade edilir. Bunlarn byklk deerleri aadaki
ifadelerle hesaplanr.

C
X
L X
C
L
1
.
=
=
ve f . . 2 =

rnein L=400 mH ve F C 25 = iin nn farkl deerlerine gre X
L
ve X
C
deerleri
aada tabloda verilmektedir.

Genel bir yaklamla X
L
ile dorusal olarak artarken, X
C
ise ile dorusal olmayan bir
ekilde stel azalmaktadr. lgili prensip grafikler aada verilmektedir.

(rad/s) X
L
=L X
C
=1/(C)
100
250
500
700
1000
40
100
200
280
400
400
160
80
57.1429
40
-1000
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
-500
0
500
(rad/s)
-JXc=-j 1/ ( C )
JXL=J ( L )
18

Empedanslarn devrelerde gsterimi :

Empedanslar devre izimlerinde, dikdrtgen eklinde bileke empedanslar veya tek
empedanslar halinde karmak saylarla birlikte gsterilir.

rnek:
Empedans 30 40 ohm olan seri bir RL devresinde L=0.02 H.dir. R=? ve f= ?

L
jX R Z + = 30
Hz. 23 . 159
2
1000
2
rad/s 1000
02 . 0
20
2
20 ) 30 sin( . 40 ) sin( .
64 . 34 ) 30 cos( 40 ) cos( .
= = =
= = = = =
= = =
= = =

f
L
X
L
L
f
Z X
Z R
L
L

Seri ve Paralel edeer empedanslar

R
jb a
L j .
C
j
1

R
C
j
1

jb a +
jb
Z
1

Z
2

Z
3

Z
3

Z
2

Z
1
Z
p

Z
s

....
3 2 1
+ + + = Z Z Z Z
s

..
1 1 1 1
3 2 1
+ + + =
Z Z Z Z
p

Z karmak say ilem kurallar erevesinde analiz
yaplr..!
19

rnek:
ekildeki devrede akm 50 2 = I A.dir. Bu devreye seri olarak F 100 lk kondansatr
eklendiinde, edeer empedans ve yeni ekilen akm bulunuz.

1.durum:

rad/s 08 . 1532
01 . 0
32 . 15
32 . 15 ) 50 sin( . 20 50 sin .
85 . 12 ) 50 cos( . 20 50 cos .
ohm 50 20
50 2
0 40
0
= = =
= = =
= = =
=

=
L
X
Z X
Z R
Z
L
L

2.durum

A. 37 . 34 62 . 2
37 . 34 56 . 15
0 40
37 . 34 56 . 15 79 . 8 85 . 12 ) 52 . 6 32 . 15 ( 85 . 12
o
o
C L es
I
j j
jX jX R Z
=
=
= + = + =
+ =

R
0.01 H
I
V. 0 40
R=12.85
52 . 6 j
0.01 H
I=?
0 40
32 . 15 j jX
L
=
C
jX
F 100
52 . 6
10 ) 100 ).( 08 . 1532 (
1
.
1
6
= = =
C
X
C

20

rnek:

ekildeki her empedans zerindeki gerilimi, ekilen akm ve vektr (fazr ) diyagramn
iziniz.

V. 97 . 44 35 . 35 ) 43 . 18 91 . 7 ).( 4 . 63 47 . 4 ( .
V. 43 . 18 1 . 79 ) 43 . 18 91 . 7 ).( 0 10 ( .
A. 43 . 18 91 . 7
43 . 18 64 . 12
0 100
43 . 18 64 . 12 4 12 ) 4 2 ( 10
2 2
1 1
2 1
= = =
= = =
=
=
= + = + + = + =
I Z V
I Z V
I
j j Z Z Z
o

Fazr diyagram:

Salama:
8 . 99 100
) 73 . 24 76 . 24 ( ) 25 04 . 75 (
2 1
?
+ + = + = j j V V V

V. 0 100 = V
10 Z
1
=
4 2 4 . 63 47 . 4 Z
2
j
o
+ = =
I
0
o

44.97
o

-18.43
o

V
1
=79.1
V
2
=35.35
I=7.91
V
1
=79.1 -18.43
o

V=100
21

rnek:
ekildeki devrede Z
2
=?

32 . 9 5
8 5 32 . 17 10
) 8 5 ( ) 60 20 (
8 5
60 20
15 5 . 2
45 50
2
2
j
j j
j Z
Z j Z
Z
es
es
+ =
+ =
+ =
+ + =
=

=

rnek:
ekildeki voltmetre lm deerlerine gre bobine ait R ve L deerlerini bunuz.

2 10 / 20 = = I A. ve bu 10 ohmdaki gerilimle ayn fazdadr. Bunlar fazr gsterimde
referans alndnda
o
I 0 2 = A. yazlabilir.

= =
= 18
0 2
36
Z
Sistem seri devre olduundan, empedans eitlii ve fazr diyagram aadadr.
10
36 V,
60 Hz
22.4
V
20 V
R
L
voltmetre
voltmetre
o
R
V 0 20 =
36 V.
V
b
=22.4
22.4
20
36 V.

o
96 . 33 82 . 0 cos
cos ). 20 ).( 36 .( 2 4 . 22 20 36
2 2 2
= =
+ = +

V
Rb
jVx

5
A 15 5 . 2
o
I =
o
45 50
8 j
Z
2
=?
22

92 . 4 10 )) 96 . 33 cos( . 18 (
18
10 ) 10 (
cos
) ( 10 10
= =
+
=
+
=
+ + = + =
R
R
Z
R
jX R Z Z
b

mH 26 H. 026 . 0
) 60 ( 2
9 . 9
2
9 . 9 ) 96 . 33 sin( . 18
18
sin
= = = =
= =
= =

f
X
L
X
X
Z
X

veya

{
11 . 20
85 . 29
20
11 . 20 85 . 29 96 . 33 36
X Rb T
o
T
V j V V
j V
+ + =
+ = =
43 42 1

92 . 4
2
85 . 9
85 . 9 20 85 . 29
= = =
= =
I
V
R
V
Rb
Rb

rnek.
ekildeki devrede I
1
ve I
2
akmlarn ve devre akmn bulunuz.

I
1
o
0 50
4 j
3
10
I
2
I

o
J j I I I
I
j
I
36 6 . 13 8 11 5 8 6
A. 5 0 5
0 10
0 50
A. j8 6 13 . 53 10
13 . 53 5
0 50
4 3
0 50
2 1
2
1
= + = + + = + =
= =
=
+ = =

=

ki paralel koldaki akm ifadeleri ile kontrol :
A. 0 5
1 . 17 6 . 13
1 . 53 5
). 36 6 . 13 (
4 3 10
4 3
). 36 6 . 13 ( .
A 1 . 53 10
1 . 17 6 . 13
36 136
4 3 10
0 10
) 36 6 . 13 ( .
1 2
1
2
2 1
2
1

=
+
=
+
=
=

=
+
=
+
=
j
j
Z Z
Z
I I
j Z Z
Z
I I

Z
b
10
Z=18
96 . 33 =
R
jX
23
4. AC de G ve g Katsays
ACde R, L ve C elemanlarnn g deiimleri aadadr.

p(t) pozitifse kaynaktan devreye enerji aktarm vardr..
p(t) negatif ise devreden kaynaa enerji aktarm vardr
0 50 100 150 200 250 300 350 400
-400
-200
0
200
400
600
800
1000
1200
p
(
t
)

R

e
l
e
m
a
n
i
n
derece
0 50 100 150 200 250 300 350 400
-500
-400
-300
-200
-100
0
100
200
300
400
500
Derece
p
(
t
)

L

e
l
e
m
a
n
i
n
0 50 100 150 200 250 300 350 400
-500
-400
-300
-200
-100
0
100
200
300
400
500
Derece
p
(
t
)

C

e
l
e
m
a
n
i
n
I V I V
I V P P
t I V I V t p
t I V i v t p
t I i
t V v
m m ort
P
m m m m
t
m m
m
m
ort
. ) . 2 ).( . 2 .(
2
1

. .
2
1
) . 2 cos( . .
2
1
. .
2
1
) (
) . ( sin . . . ) (
) . sin( .
) . sin( .
0
) 2 cos 1 (
2
1
2
= =
= =
=
= =
=
=
=
4 4 4 3 4 4 4 2 1
43 42 1

R iin
L iin
0
) . 2 sin( . .
2
1
) (
) 2 sin( cos . sin 2
)
2
sin( ). sin( . . ) (
)
2
. sin( .
) . sin( .
) . cos(
= =
=
=
+ = =
+ =
=
P P
t I V t p
x x x
t t I V i v t p
t I i
t V v
ort
m m
t
m m
m
m
43 42 1

0
) . 2 sin( . .
2
1
) (
) 2 sin( cos . sin 2
)
2
sin( ). sin( . . ) (
)
2
. sin( .
) . sin( .
) . cos(
= =
=
=
= =
=
=
P P
t I V t p
x x x
t t I V i v t p
t I i
t V v
ort
m m
t
m m
m
m
43 42 1

C iin
24
Tipik Bir Devredeki Ortalama G (P) :

Bir devrede gerilim ) . sin( . t V v
m
= , akm ise ) . sin( . + = t I i
m
olsun. as negatif veya
pozitif olabilir (ileri veya geri fazda). p(t) g ifadesi ve ortalama g (P) aada ifade
edilmektedir.

Hatrlatma:
[ ] ) cos( ) cos(
2
1
sin . sin b a b a b a + =

G ifadesi ise:

[ ]
[ ]

cos . .
cos ). . 2 ).( . 2 .(
2
1
cos . . .
2
1
) . 2 cos( . . .
2
1
cos . . .
2
1

) 2 cos( cos . .
2
1

) cos( ) cos(
2
1
. .
) sin( ). sin( . . . ) (
0 P ve periyodik
ort
I V P
I V I V P P
t I V I V
t I V
t t t t I V
t t I V i v t p
m m ort
m m m m
m m
m m
m m
=
= = =
+ =
+ =
+ + =
+ = =
=
4 4 4 3 4 4 4 2 1

Burada,
P= ACdeki ortalama gtr. AC sistemlerinde ounlukla aktif g adn almaktadr. Birimi
Watt (W.)dr. Yksek glerde sz geen kilowatt iin 1kW=1000 W.dr.

= Devre gerilimi ile devre akm arasndaki fark a.

cos = G katsays. Akm gerilimden geri ise geri g katsayl devre, ileri ise ileri g
katsayl devre adn alr. Deeri 0 ile 1 aralndadr.

Grnr G (S) :
Sisteme verilen gtr.

(VA) .I V S = 1kVA=1000 VA

Reaktif G (Q):
L ve C elemanlarnda, sisteme verilen S gcnn aktif g dnda harcanan g bileenidir.

sin . .I V Q = (Volt. Amper. Reaktif)=(VAR)

25
G geni:
Yukardaki tanmlamalardan grlecei gibi, grnr g, aktif g ve reaktif gler fazr bir
g geni olutururlar. Bu karmak g geni olarak ifade edilir.

jQ P S =
2 2
Q P S + =

Ohmik yklerde:
Saf ohmik ykler R elemanlarndan oluur. Akmla gerilim ayn fazdadr. Ohmik yklerde
sadece aktif g P harcanr. Reaktif g sfrdr (Q=0) . Aktif g deeri S grnr gce eittir
(P=S).

Endktif ykl devrelerde:
Akm gerilimden geri fazda olup, geri g katsayl devreler olarak ifade edilir.

Kapasitif ykl devrelerde:
Akm gerilimden ileri fazda olup, ileri g katsayl devreler olarak ifade edilir.

S grnr gc
1
V ve
2
I deerlerine gre hesaplanrken, arpm sonucu S daki
as V ile I arasndaki fark a olmaldr (
2 1
= ). Oysa kutupsal karmak say
arpmnda alar toplanmas gerektiinden bu sonu as fark ay vermeyecektir. Bu
nedenle ilem sonu asnn fark ayla anlamsal uyumu iin I akmnn ilemde elenii
alnr. Yani,

= = = = = S I V I V I V I V S . . ) ).( ( .
2 1 2 1
*
1

*
.I V S = ileminin gerek terimi P aktif gc, sanal terimi ise Q reaktif gc verir.

Ayn zamanda g as , devre edeer empedansnn asdr. Bunun ifadesi:

= =
= Z
I
V
I
V
Z
2 1
2
1

V
I
V
I V S . =

cos . .I V P =
sin . .I V Q
C
=

I
cos . I
sin . I

V
I
V

I V S . =
cos . .I V P =
sin . .I V Q
L
=

I
cos . I
sin . I
26
ACde genel anlamda g ifadelerinin byklkleri aada ekillerle hesaplanr.

Ortalama g (Aktif g) im) gerek ter ( . . cos . .
*
2
2
I V
R
V
R I I V P
R
= = = =
Reaktif g terim) sanal ( . . sin . .
*
2
2
I V
X
V
X I I V Q
X
= = = =
Grnr G
Z
V
Z I I V S
2
2 *
. . = = =

R, L ve C elemanlarndan oluan herhangi bir devrede, P gleri R elemanlar zerinde, Q
gleri L ve C elemanlar zerinde harcanr. Her elemann bireysel aktif veya reaktif gleri
hesaplandktan sonra, sistem gleri iin ayn tipteki gler kendi aralarnda cebirsel olarak
toplanabilir. Reaktif gler iin Llerde harcanan gler Clerde harcanan glerden
karlarak j li sanal terim ile ifadelendirilir. Yani,

n n n
P P P R I R I R I P .... . ....... . .
2 1
2
2
2
2 1
2
1
+ + = + + + =
)] .... ( ) .... [(
2 1 2 1 Cm C C Ln L L
Q Q Q Q Q Q j jQ + + + + =

rnek:
Bir devrenin edeer empedans 4 3 j Z + = ohm,
o
V 30 100 = dir. G geninin
bileenlerini bulunuz.

A. 1 . 23 20 ) 1 . 53 5 /( ) 30 100 ( / = = = Z V I

1.yaklam:
geride 6 0 1 53 cos 1 23 30 cos cos
VA 2000 5 . 20 .
geride VAR 1600 4 . 20 .
W. 1200 3 . 20 .
2 2
2 2
2 2
. . )) . -(- (
Z I S
X I Q
R I P
= = =
= = =
= = =
= = =

2.yaklam:

geri 6 . 0
2000
1200
cos
VAR 1600 1 . 53 sin ). 20 ).( 100 ( sin . .
W. 1200 1 . 53 cos ). 20 ).( 100 ( cos . .
VA 2000 ) 20 ).( 100 ( .
= = =
= = =
= = =
= = =
S
P
I V Q
I V P
I V S

P=1200 W
Q=1600 VAR
S=2000 VA
1 . 53 =
27

3.yaklam:

geri VAR 1600 1 . 53 sin .
W. 1200 1 . 53 cos .
1 . 53 2000 ) 1 . 23 20 ).( 30 100 ( .
*
= =
= =
+ = = = =
S Q
S P
jQ P I V S

4.yaklam:
VA 2000
5
100
VAR 1600
4
80
Q
W. 1200
3
60
9 . 66 80 ) 90 4 ( ). 1 . 23 20 ( .
1 . 23 60 ) 3 ).( 1 . 23 20 ( .
2 2
2
2
2
2
4
= = =
= = =
= = =
= = =
= = =
Z
V
S
X
V
R
V
P
X I V
R I V
X
R
j
X
R
3 2 1

rnek:
Devrenin g genini bulunuz.

A. 77 . 9 86 . 1
30 . 11 39 . 20
53 . 1 96 . 37
4 20
A. 96 . 64 39 . 3
43 . 63 18 . 11
53 . 1 96 . 37
10 5
V. 53 . 1 96 . 37 ) 64 . 38 87 . 8 )( 17 . 40 28 . 4 ( .
A. 17 . 40 28 . 4
17 . 40 67 . 11
0 50
17 . 40 67 . 11 53 . 7 92 . 8 ) 2 2 (
53 . 5 92 . 6 ) 64 . 38 87 . 8 (
49 . 13 7 . 25
) 30 . 11 39 . 20 ).( 43 . 63 18 . 11 (
4 20 10 5
) 4 20 ).( 10 5 (
2
1
o p
p
o
p
p
o
p p
o
o
p
p
j
V
I
j
V
I
Z I V
I
j j Z Z
j
j j
j j
Z
=

=
=
=

=
+
=
= = =
=
=
= + = + + =
+ = =

=
+ +
+
=

V, f
20 -j 4
2 j2
5 j 10
V. 0 50
o

I
p1
I
p2
I

28
geri VAR 04 . 138 ) 17 . 40 sin( . 214 ) 17 . 40 sin( .
W. 52 . 163 ) 17 . 40 cos( . 214 ) 17 . 40 cos( .
VA 17 . 40 214 ) 17 . 40 28 . 4 )( 0 50 ( .
*
= = =
= = =
= = =
S Q
S P
I V S
o

Yukarda bulunan bu gler, devredeki her bir elemann aktif ve reaktif tipteki durumlarna
gre kendi aralarndaki cebirsel toplam yaklamndan da hesaplanabilir. Yani,

) ( ) (
lerde ' ve
lerde '
+
C L
C L Q
R P

VA 14 . 40 60 . 213 72 . 137 28 . 163
(endktif) geride VAR 72 . 137 ) 4 .( 86 . 1 ) 10 .( 39 . 3 ) 2 .( 28 . 4 ) 4 .( ) 10 .( ) 2 .(
W. 28 . 163 ) 86 . 1 .( 20 ) 39 . 3 .( 5 ) 28 . 4 .( 2 ) 20 .( ) 5 .( ) 2 .(
2 2 2 2
2
2
1
2
2 2 2 2
2
2
1
2
= + = + =
= + = + =
= + + = + + =
j jQ P S
I I I Q
I I I P
p p
p p

29

5.G Katsaysnn Dzeltilmesi

Genelde ykler, evler ve endstride endktif karakterdedir (motorlar, florasan, ok bobinli
lambalar vb). Akm gerilimden geri fazdadr. P aktif gc, ykn birim zamanda yapabilecei
faydal iin lsdr. Santrallerden datm hatlar ve trafolar bu gc aktarrlar. Ancak
trafolar, faydal gc iletirken sabit gerilimle bu ii yaparlar. G ls ise VA dir. Sadece
endktif veya kapasitif yk ile de bir trafo tamamen yklenebilirken fakat ortalama g olarak
adlandrlan faydal g sfr olabilir.

S grnr gc, sistem yklenmesinin lsdr. P ise sistem tarafndan aktarlan faydal ie
dnen gtr. cos . S P = ile Snin gc faydal gce dnr. Snin Pye yaklamas
iin sfra yaklatrlr. Buna g katsaysnn ( cos ) dzeltilmesi veya kompanzasyon ad
verilir. Bu ilem, sistemdeki reaktif glere neden olan L veya C elemanlarndan birinin,
devrenin durumuna gre reaktif gc azaltacak ekilde devreye eklenmesiyle yaplr.

Endktif ykl durumlarda, genellikle yke paralel C kapasitr ykleri balanr. Bylece
ykn ularndaki gerilim ayn kalp ykten alnan faydal g P de deimez. Avantaj ise
cos arttndan akm ve grnr g S de azalr. Ayn ihtiya duyulan P iin daha dk S
kullanm sz konusu olur. G ve datm sistemi az yklenir ve daha etkin kullanlm olur.

2 1
P P =
L
Q
C
Q
C L T
Q Q Q =
1
S
1

2

2
S
1
P
L
Q
C
Q
C L T
Q Q Q =

1
S
1

2

2
S
2
P
P deiken ve Sye yaklamas
Sabit P, Snin Pye yaklamas
(paralel kompanzasyon)
30

rnek:
o
V 0 100 = V. beslemede, 8 2 j Z
y
+ = lik bir yk iin g katsays 8 . 0 cos = geri
durumuna iyiletirilmek isteniyor. Normal, seri kapasitr ve paralel kapasitrl durumlar iin,
akm, g geni ve gerekli C deerlerini analiz ediniz.

Normal iin:

(endktif) geri 0.24 cos(75.95) cos
W. 27 . 294 ) 95 . 75 cos( . 1213
VAR 76 . 1176 ) 95 . 75 sin( . 1213
VA 96 . 75 1213 ) 96 . 75 13 . 12 )( 0 100 ( .
A. 96 . 75 13 . 12
96 . 75 24 . 8
0 100
96 . 75 24 . 8 8 2
1
1
*
= = =
= =
= =
= = =
=
=
= + =
S
P
P
Q
I V S
I
j Z
o
o
o
y

Seri Kapasitrl durum:

VAR 10400 ) 5 . 6 ( 40 . veya
) (kapasitif ileride VAR 46 . 10400 44 . 2399 ) 8 ( 40
. 40 ) 8 ( 40 ) 8 (
44 . 2399 3200
86 . 36 4000 ) 86 . 36 40 )( 0 100 ( .
A. 86 . 36 40
86 . 36 5 . 2
0 100
86 . 36 5 . 2 5 . 1 2
5 . 6 5 . 1 8 8
5 . 1 ) 2 ).( 82 . 36 (
2
) 86 . 36 ( 8 2
geri 86 . 36 ) 8 . 0 ( cos
2 2
2
2 2 2
*
1
2
= = =
= =
= =
+ = + =
= = =
=
=
= + =
= = =
= =
= + =
= =

C C
C
Q
C C T
T
C C
jX
C
o
X I Q
Q
X X I Q
j jQ P S
I V S
I
j Z
X X X
tg X
X
tg jX j Z
C
43 42 1
43 42 1

8 2 j Z
y
+ =
V. 0 100
o

I
normal
8 2 j Z
y
+ =
V. 0 100
o

? =
C
jX
I
Seri kapasitrl
31

Paralel kapasitrl durum:

VAR 956 50 . 220 ) 8 ( 13 . 12 50 . 220 ) 8 . ( veya
kapasitif VAR 955 ) 55 . 9 )( 100 ( .
50 . 220 36 . 293
VA 86 . 36 367 ) 86 . 36 67 . 3 )( 0 100 ( .
67 . 3
) 86 . 36 sin(
55 . 9 76 . 11
veya 67 . 3
) 86 . 36 cos(
94 . 2
veya
86 . 36 67 . 3 55 . 9 76 . 11 94 . 2
A. 55 . 9 ise
94 . 2
76 . 11
) 86 . 36 (
76 . 11 94 . 2 86 . 36
86 . 36
36.86 - I
0 100
Z
geride 86 . 36 ) 8 . 0 ( cos
90
90
0 100
76 . 11 94 . 2
A. 96 . 75 13 . 12
96 . 75 24 . 8
0 100
) 8 2 (
0 100
2 2
*
1
2
= = =
= = =
+ = + =
= = =
=
+
= =
=
= + =
=
+
=
+ = + =
=
=
= =
= =

=
=
=
=
+
y T L C
C C
T
o
C
C
C C y
o
C C
C
C
y
y
I Q Q Q
I V Q
j jQ P S
I V S
I I
j j I
I
I
tg
jI j I I I
Z
jI I
X
I
j I
j
I

Sonu verileri:
durum cos P (W) Q (VAR) S (VA) I
y
(A) I (A)
normal 0.24 geri 294.27 1176.76 1213 12.13 12.13
Seri kapasitrl 0.8 geri 3200 2399.44 4000 40 40
Paralel kapasitrl 0.8 geri 294.27 220.50 367 12.13 3.67

Grld gibi seri kapasitrlde, sistemin edeer empedans eklenen C kapasitryle
dmekte ve ayn gerilimde ekilen akm artmaktadr. Yk, bu durumda nominal deerinden
daha fazla akm ekme durumunda olur ve zarar grebilir. Kald ki faydal g dnda
istenmeyen s kayplar ( R I
2
) artar. Ayrca bu durum, ebekenin daha fazla yklenmesine de
neden olur. Oysa paralel durumda ayn g katsays iin, yk ebekeye paralel olduundan
yke ait akm ve P deimemektedir. Yke ait akmn dik sanal bileeni paralel kondansatr
akmyla dengelenmekte ve ebekeden akm talebi ykteki performans kayb olmadan
debilmektedir. Daha dk ebeke akm ile sistem verimli bir ekilde iletilebilmektedir.

Yukarda aklanan prensip sonular nedeniyle, g katsays dzeltme ilemleri ounlukla
paralel kapasitrl yaplr. Bundan sonraki rnek analizlerde paralel kapasitrl sistem n
grlecektir.
V 0 100
o

8 2 j Z
y
+ =

? =
C
jX

I
y
I C
I
paralel kapasitrl
32

rnek:
Aadaki 2000 VA, 1200 W. lk sistemde paralel kapasitr ile g katsaysn 0.9 geri
deerine dzeltiniz. Gerekli kondansatr (kapasitr) VAR deerini bulunuz.

P sabittir (P=1200 W.)
ileri VAR 1015 585 1600
. veya geride VAR 585 ) 26 sin( 1333 sin .
VA 1333
9 . 0
1200
cos
26 geri 9 . 0 cos
geri VAR 1600 1200 2000
1 2
2 2 2 2 2
2
2
2 2
2 2 2
1
2
1 1
= =
=
= = = =
= = =
= =
= = =
C
C
o
Q
Q Q Q
tg P Q S Q
P
S
P S Q

V
y
Z

C

I
y
I C
I
a
I
yj
I
C
I
C yj
I I
y
I
1

2

I
V
W 1200
1
= P
1
Q
VA 2000
1
= S
1

2

2
S
C
Q Q Q =
1 2

a
Ia
I V I V P . cos . . = =
3 2 1

33
rnek:
25 kVAlk bir trafo g katsays 0.6 geride olan 12 kWlk bir yk beslemektedir.
Trafonun tad ykn tam yke olan oran (yklenme yzdesini) bulunuz. Ayn trafo ile
birim g katsayl ( 1 cos = ) ek yklerden trafonun tam yk iin ka kW lk ek ykler
gerekir?

P
1
= 12 kW. Yk iin,
kVA 20
6 . 0
12
= = S ve yklenme oran 80 . 0
) ( 25
) ( 20
=
kVA
kVA
%80 ykl

geri kVAR 16 ) 1 . 53 sin( 20 sin .
1 . 53 ) 6 . 0 ( cos
1
= = =
= =

S Q
o

Eklenecek yklerde sadece P aktif gleri bulunuyor. Eklemeyle sistemin reaktif gc Q
deimemektedir. Bylece, trafo tam ykte S=25 kVA ve Q=16 kVARdr.

76 . 0 ) 8 . 39 cos( cos
kW 2 . 7 12 20 . 19
kW 20 . 19 ) 8 . 39 cos( 25 cos .
8 . 39 )
25
16
( sin ) ( sin
2
1
2
1 1
2
= =
= = =
= = =
= = =

P P P
S P
S
Q
T ek
T
o

rnek:
Bir nceki soruda, sonradan eklenen yklerin g katsaylar 0.866 ileri ise, trafoyu tam
yklemek iin ka kVAlk bu tr yk gerekir ?

nceden balanan yk iin: S= 20 kVA
o
1 . 53 = ve Q=16 kVAR geride idi. Oysa bu
yke eklenecek ykler iin 866 . 0 cos
2
= ileri veya
o
30
2
= ileride yani kapasitif
karakterli (R-C) ykler ekleniyor anlamna gelir.

kVA 88 . 12 86 . 0 / 08 . 11 30 cos /
ileride kVAR 39 . 6 6 . 9 16 geri kVAR 6 . 9 ) 6 . 22 sin( 25 sin . 25
kW 08 . 11 12 08 . 23 kW 08 . 23 ) 6 . 22 cos( 25 cos . 25
6 . 22 5 . 30 1 . 53 30.5 52.6) (96.9 - 180 6 . 52
sin
20
9 . 96 sin
25
2 2
1 2
1 2
s
o
= = =
= = = = = =
= = = = = =
= = = + = = =
P S
Q Q Q Q
P P P P
T s T
T s T
o o

S=20 kVA
S
T
= 25 kVA
P
1
= 12 kW
P
2
= ?
Q
2
= ?
S
2
= ?
0
o
30
o
53.1
o
30
o
96.9
o
25

20

S
2

P
1
= 12 kW
s

16

Q
T

Q
2

S=20 kVA
S
T
= 25 kVA
Q=Q
T
= 16 kVAR
P
1
= 12 kW
P
ek
= 7.2 kW
34
rnek:
2 HP gcndeki bir indksiyon AC motorun verimi %85dir. Bunun nominal yknde g
katsays 0.8 geridedir. Giriteki btn g verilerini hesaplaynz.

geri VAR 82 . 1298 ) 8 . 36 sin( ). 70 . 2164 ( sin . VA 70 . 2164
8 . 0
76 . 1731
cos
W 76 . 1731
85 . 0
) 736 ( 2
W. 736 HP 1
= = = = = =
= = = = =
S Q
P
S
P P
P
P
verim
elk
elk
mil

rnek:
Bir fazl bir AC motorun verimi %70dir. Motor nominal yknde 220 V. da 2 A. ekiyor.
Motor devresine balanan watmetre ise 250 W. gstermektedir.
a) Motorun mil gcn bulunuz.
b) Motorun g katsaysn bulunuz.
c) G katsaysn 0.95 geri seviyesine dzeltmek iin motora paralel balanacak
kapasitif ykn deeri ka VARdr ?

a) W 175 ) 7 . 0 ( 250 . W 250 = = = = P P P
mil

b)
geri VAR 07 . 362 ) 37 . 55 ( . 250 ) ( . 37 . 55 56 . 0
440
250
cos
veya,
geri VAR 07 . 362 250 440 VA 440 ) 2 ( 220 .
1 1 1
2 2 2 2
= = = = = = =
= = = = = =
tg tg P Q
S
P
P S Q I V S
L
o
L

c)
ohm 91 . 172
89 . 279
220
ileri VAR 89 . 279 17 . 82 07 . 362
geri VAR 17 . 82 ) 19 . 18 ( . 250 .
W 250 19 . 18 geri 95 . 0 cos
2 2
2
2 2
= = =
= = = =
= = =
= = =
C
C
net L C C L net
net
o
Q
V
X
Q Q Q Q Q Q
tg tg P Q
P

Hatrlatma: Bir motorun etiket gc milinden alnan net mekanik gtr. Motora
aktarlan aktif gcn bir ksm sarg bakr kayplarna , bir ksm srtnme
kayplarna harcanr. Geri kalan mekanik gtr.
?
?
=
=
C
C
jX
jQ

C
V
35

6.Rezonans Devreleri

R, L ve C elemanlarnn bulunduu karmak bir devrenin rezonans durumlar aadadr.
Bunlarn her biri ayn anlam verir. Rezonans durumu, R, L ve C elemanlarnn deerlerine ve
frekansa baldr.

1. Devrede V ile I arasndaki a sfrdr. Sistemde L ve C elemanlar bulunmasna
ramen ayn fazdadrlar.
2. Devrenin edeer karmak empedansnn sanal terimi sfrdr. Sadece gerek
terimlidir.

{
0
jX R Z = R Z =
3. Devrede edeer reaktif g sfrdr. Sistemden sadece P aktif g tketimi sz
konusudur. ( Q=0 S=P ).

Seri Rezonans:
LC
f
LC LC
C
L X X
jX jX R Z
o o
o
o C L
C L
2
1

1 1
1
.
0
= = =
= =
+ =
43 42 1

o
= rezonans anndaki asal hz (rad/s),
o
f = rezonans frekans (Hz).

V
,

f
R
jX
L

-jX
C

36

Paralel Rezonans:

LC
f
LC
C
L
C j
L
j
R Z
C
j
L
j
R Z
C
j
L j R Z
o o o
o

2
1

1

1
1 1 1
1
1 1
1
1 1 1 1
0
= = =
+ =
+ =
+ + =
4 43 4 4 2 1

Ayn zamanda sistemin fazr diyagramndan rezonans koullar tanmlanabilir.

R
X
L
=X
C

Z
jX
L

-jX
C

90
o

R byk
o

-90
o

0
o

o

R kk
0
90
-90
o
o
= = =
>> >>
>> <<

C L o
C L o
L C o
X X
X X
X X

Z en kk
I en byk deerinde (V/R)
V , f
R
L
C
I
R
I
L

I
C

I
37

Seri- Paralel karmak bir devredeki rezonans koullarnn analizi:

ki Dall Paralel Devredeki Rezonans:

I
L
I
C

I
R
=I
V

I
C
=I
L
Z (max) =R

Z
o

0
o
R kk
R byk
90
o

-90
o

0
o

o

L
C
L
V
C
V
I I
L C

1

) /( 1
= =
=

0
90
90
o
o
= = = =
>> >> >>
>> >> <<

C L C L o
L C C L o
C L L C o
I I X X
I I X X
I I X X

I en dk
Z en byk
I en kk deerinde (V/R)
Rezonans frekans veya
o
asal hz analizi iin:
Sistemin edeer empedans veya admitans (empedasn tersi Y=1/Z) ifade
edilerek jli ksm sfr yapan (-bylece f deeri) hesaplanr.

Dier bir yntem olarak, sistemin reaktif g nedenleri olan fazr
diyagramndaki reaktif akmlarn veya gerilimlerin kendileri arasnda
birbirlerini yok etme ifadelerinden yola klarak bulunur. Baka deyimle
1 cos = yapan bulunur. Rezonansta
o
alnr.
38

2 2 2 2 2 2
0
2 2 2 2 2 2 2 2
2 2 2 2

) (
1
) (
1 1 1
L
L
C
C
L L
L
C C
C
L L
L
C C
C
C C
C
L L
L
C C
C C
L L
L L
C C
C C
L L
L L
C C L L
C L
Z
X
Z
X
X R
X
X R
X
X R
X
X R
X
j
X R
R
X R
R
X R
jX R
X R
jX R
jX R
jX R
jX R
jX R
jX R jX R
Y Y Y
=
+
=
+
(
(
+
+
(
(
+
+
+
=
+
+
+
+
=
+
+
=
+
+
= + =
4 4 4 4 3 4 4 4 4 2 1

Ayn rezonans koulu sonu ifadesi, fazr diyagramndan da bulunabilir.

V , f
R
C

C
R
L

L
I
L
I
C

I
I
C
I
L
V

C

L

2 2
. .
sin . sin .
L
L
C
C
L
L
L C
C
C
L L C C
Z
X
Z
X
Z
X
Z
V
Z
X
Z
V
I I
=
=
=

39
Bu ifade cinsinden alp zlrse:
[ ]
C
L
R
C
L
R
LC
C
L
R C L
C
L
R
C
L
R C L
C
L
R
L R LC
C
L
R
R LC
C
LC R L
R
C
L R L
C
R L
L
R
C
C
C
L
C
L
o
C L
C L
C L
C L
L
C
=
(
=
(
=
=
+ = +
+ = +
+
=
+
2
2
2
2
2 2 2
2 2 2 2
2 2
2 2
2 2 2 2
2
2
2 2 2
2 2
2 2
.
1
). . (
. . .
.
.
1
)
) (
1
( ) .(
1
) ( ) (
)
1
(
1

C
L
R
C
L
R
LC
C
L
o
=
2
2
.
1

0 >
o
olmaldr. Aksi halde rezonans yoktur.
) (
2
C
L
R
L
> ve ) (
2
C
L
R
C
> ise rezonans frekans vardr.

) (
2
C
L
R
L
< ve ) (
2
C
L
R
C
< ise rezonans frekans vardr.
C
L
R R
C L
= =
2 2
ise devre btn frekanslarda rezonanstadr.

N:
40
rnek:
Aadaki iki dall paralel devrenin btn frekanslarda rezonansta olmas iin, R
L
ve R
C

deerlerini bulunuz. Btn frekanslarda rezonansta olduunu iki rnek denemeyle gsteriniz.

5
25
10 ) 80 (
10 ) 2 (
.
1
6
3
2 2
2
2
= =
= = = =
C L
C L
C
L
o
R R
C
L
R R
C
L
R
C
L
R
LC

3 3
2 2
?
2 2
3
6
2 2
?
2 2
3
6
10 ) 9 . 7 ( 10 ) 9 . 7 (
2 . 0 5
2 . 0
5 125
125
2 . 0 10 ) 2 )( 100 ( 125
10 ) 80 )( 100 (
1
rad/s 100
08 . 0 08 . 0
10 5
10
5 5 . 2
5 . 2
10 10 ) 2 )( 5000 ( 5 . 2
10 ) 80 )( 5000 (
1
rad/s 5000

=
+
=
+
= = = =
=
=
+
=
+
= = = =
=
L C
L C
X X
X X

R
C

F 80
R
L

2 mH
41

7. Nitelik Says ,Yar G Frekanslar ve Rezonans ile ilgili rnekler

Nitelik Says N.S

Bobinlerin L elemanlarnda ve kondansatrlerde (C) enerji depo edilir. Bunlarn bulunduu
nitelik says (N.S) aada tanmlanmaktadr.

harcanmas enerji basina devir
enerji max. depolanan
2 . = S N

Yukardaki ifadeden anlalaca zere, nitelik says depo edilen enerjinin ka tur (rad) sonra
snmlenebileceini verebilir. Seri RL ve RC devreler ele alnsn. Devir bana harcanan
enerji, R direncinde harcanan ortalama gcn T peryodu ile arpmdr.

Seri RL devresi iin:

{
R
L
R
L f
f
R
I
I L
f
R I
I L
S N
m
m
T
m

= = = =
) 2 (
)
1
.( . )
2
(
. .
2
1
2
)
1
( .
. .
2
1
2 .
2
2
2
2

Seri RC devresi iin:

CR R
C
f
f
R
I
C
C
I
f
R I
C V
S N
m
m Cm
1
1
. ) 2 (
)
1
( )
2
(
. )
1
. (
2
1
2
)
1
(
2
1
2 .
2
2
2
2
2
= = = =
3 2 1

Rezonanstaki seri RLC devresi iin:
Rezonanstaki seri RLC devresi sabit oranda enerji depolar. Bunun nedeni C deki gerilim
maksimum iken L bobin akm sfr veya bunun tersi olmasdr. Enerji depolama L ve C
arasnda srayla olur. Rezonansta ise bu depolama miktarlar eittir.

2 2
2
1
2
1
m m
LI CV = ,
R
C
R
L
S N
o o
) /( 1
.

= = nk
C
L
o
o
1
=
R
jX
L

R
-jX
C

I
I
V
C
42

Rezonanstaki paralel devredeki N.S iin:

L tarafna gre:

L
R
L
R f
f R
V
L
L
V
f R
V
L I
S N
m
m
Lm

= = = = )
1
.( ) 2 (
1
.
1
. )
2
(
) (
2
1
2
)
1
.(
1
.
2
1
2 .
2
2
2
2
2
3 2 1

C tarafna gre:

R C
R
C
R
V
C V
f
f R
V
C V
S N
m
m m
) (
1 1
. )
2
(
2
1
) 2 (
)
1
.(
1
.
2
1
2 .
2
2
2
2
= = = =

Rezonansta sabit oranda enerji depolanr.

2 2
2
1
2
1
Lm m
LI CV =

Bylece, rezonansta N.S,

C R
L
R
S N
o
o
= = .

Bant Genilii ve Yar G Frekanslar

Seri bir RLC devresi iin, ayn V gerilimi altnda geni bir frekans aralndaki akm I ve
aktif g P cevaplar analiz edildiinde aadaki sonular elde edilebilir.

Seri RLC devresinde, rezonans annda I akm en yksek deerindedir. nk empedans en
dk deerde olup sanal terimi sfrdr.(
C L
X X = ).

L C R
V
L
C R
V
43
R X X j R Z
C L
= + =
43 42 1
0
) ( ve
R
V
Z
V
I I
o
= = =

Rezonanstaki devreye aktarlan aktif P gc,

R I R I R I P
o
2 2 2
. (max) (max) = = =

Dier yandan, ) 707 . 0 .(
2
o
o
I
I
I = = ise P
1,2
gc,
2
(max)
2
. )
2
(
2
2
2 , 1
P R I
R
I
P
o o
= = =
Bu P
1,2
yar g, rezonans akmnn 0.707 kat akmda gerekleir.

Yar g koullarnda,

2 2
2 2
2
2
2
2
2
2 , 1
2 ise
1
2
1
.
2
) (
) (
2
.
2
(max)
R Z
Z R
R
Z
V
R
R
V
R
Z
V R I P
P
o
= =
=
= = =

veya,
{
2 2
2 2 ise 2 .
) 2 / (
R Z R Z
I
V
I
V
Z
R
o
o
= = = =
Bu eitlik, empedans ifadesinde kullanldnda yar g koullar iin aadaki sonu
bulunur.

X R R X R Z
X X j R Z
X
C L
= = + =
+ =
ise 2
) (
2 2 2 2
43 42 1

X fark reaktans olduundan R=X eitliini salayan ve rezonans frekansna eit uzaklkta
iki frekans deeri vardr (
2 1
, f f ) Bunlarn birinde
C L
X X > , dierinde ise
L C
X X > dir.
Fakat bunlarn her iki durumda da farklar R nin byklne eittir. Rezorans koullarna
gre yar g deerlerini salayan frekanslara yar g frekanslar, asal hzlara da yar g
asal hzlar ad verilir. Yar g frekanslar arasndaki byklk farkna bant genilii (BG)
ad verilir. Yar g frekanslarna ayn ) 707 . 0 (
o
I akm karlk gelir. nk bu durumlarda Z
empedansnn bykl ayndr ve akmn bykl deimez fakat as deiir.

Seri RLC devresindeki yar g frekanslarndaki akm ve g deiimleri rnek olarak
aada verilmektedir.
44

Rezonanstaki N.S, rezonans frekans
o
f ve bant genilii BG arasndaki ilikiler aadadr.
Ayrca rezonans frekans, yar g frekanslarnn geometrik ortalamasdr.

2 1 2 1
1 2 1 2
. .
) . (
f f f
BG
f
f f
f
S N
o o
o
BG
o o
o
= =
=
3 2 1

250 300 350 400
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
1100
(rad/s)
P

(
W
)

P (max)= rezonans
P (max)/2 yar g
yar g asal hzlar
V=100
R=10
L=0.5 H.
C=20 uF
o

BG
2 1
,
250 300 350 400
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
(rad/s)
I

(
A
)

I(max).(0.707) yar g
akm
yar g asal hzlar
2 1
,
V=100
R=10
L=0.5 H.
C=20 uF
I(max)=Io rezonans
o

BG
45

Temel rnekler:

rnek 1.
Seri RLC devresinde, rezonans frekansnn yar g frekanslarnn geometrik ortalamas
olduunu gsteriniz.

Yar g frekanslarnda ayn akm ekilir empedanslar eit olup, belirli bir R iin reaktans
fark X, Rye eittir. Biri ileri dieri geri fazda olmak zere eit byklkl alar var olup
reaktanslar fark her iki durum iin eittir.

2 1 2 1
2 1
2 1
2 1
2 1
2 1
2 1
2
2 1
1
.
1
.
) . (
) ( 1
) ( )
1 1
(
1
1 1

= =
=
+
+
=
+ = +
=
=
o
o
LC
LC
L
C
C
L L
C
X X
3 2 1

I
endktif) de ' (
2 2
V
kapasitif) de ' (
1 1
V
C L
L C
X X
X X
> =
> =

2
1

V V V = =
2 1

1

2

o

I
46

rnek 2:
Rezonanstaki nitelik saysnn (N.S)
o
, BG f
o
/ ye eit olduunu gsteriniz.

Yar g frekanslarnda R=Xdir. Bylece,

{
BG
f
S N
S N
f
f
L
R
BG
f
f
L
R
BG
L
R
L
R
L
C
L
R R
L
C
L
R R
BG
f f BG
L
C
L
R R
f R
C f
L f
L
C
L
R R
f R L f
C f
o
o
o
o
o
S N
o
o
o
= = =
=
= =
+ +
+ +
=
=
+ +
= =
+ +
= =
) . ( ise
) . (
.
.
2
2 4
2
4
4
4
4
4
4
ise
2
1
) 2 (
4
4
ise ) 2 (
2
1
) . /( 1
2 2
1 2
2
2
2
2
2
1 1
1

rnek:
R=100 ohm, L=0.5 H. Ve F C 40 = ise seri RLC devresi iin rezonans ve yar g
frekanslarn bulunuz.

rad/s 345 ise 0 1
1
rad/s 145 ise 0 1 1
1
2
60 . 35
2
60 . 223
10 ) 40 )( 5 . 0 (
1 1
2 2
2
2
2
2
1 1
2
1
2
1 1
1
1
2 2 2 2
6
= =
=
= = + =
=
= = + =
= = = = =
LC -RC
R
C
L
C R LC LC C R
R L
C
X R R X R Z
f
LC
o
o o

Ayrca,
rad/s 6 . 223 ) 145 )( 345 (
2 1
= = =
o
olmakta ve ilem salamaktadr.

47

rnek

Devrenin rezonans koullarn bulunuz ve rezonans frekansn ifade ediniz.

L
C R
LC C L
C R L
L C L C R
L R
L
C
X R
X
X
X R
X
X
j
X R
R
X
j
X R
jX R
jX jX R
Y
L L
o
o L
o L
o
o
L L
L
C
L L
L
C L L
L
C
L L
L L
C L L
T
2
2
2
2 2 2
2 2
2 2
0
2 2 2 2
2 2
1
1
) (
1
]
1
[ ] [
1 1 1
=
=
= +
+
=
+
=
+
+
+
=
+
+
+
+
=
4 4 4 3 4 4 4 2 1

veya,

Ayn sonu bulunur.

L
C
R
L

V
I
Ly
I
C
I
L
I
Lx
L

V

2 2
2
) (
1
.
sin
L R
L
C
Z
X
X
Z
X
Z
V
X
V
I I
o L
o
o
L
L
C
L
L
L C
L L C
+
=
=
=
=

48

rnek:
ekildeki devrenin RC dalnda, diren arttrlrsa, rezonans frekansnn olabilmesi iin
alabilecei en byk snr deer ka olmaldr.

ki dall paralel devrede daha nce deinildii gibi, rezonans asal hz eitlii aadadr.
Devrenin deerleri yerlerine yazlmaktadr.

50 16
50 36
10 ) 20 ( 10 ) 1 (
1
10 ) 20 (
10 . 1
4
10 ) 20 (
10 . 1
6
10 ) 20 ( 10 ) 1 (
1 1
6 3
6
3
2
6
3
2
6 3
2
2

C
L
R
C
L
R
LC
C
L
o

Deiken taraf RC taraf olduu iin, kk ii paydas sfr veya pozitif olduunda devrenin
rezonans frekans bulunmaz. Bylece 4 ohm luk direncin olmas gereken en yksek deer
iin:

{
07 . 7
2
50 ise 50 < = <
C C
R
C
L
C
L
R olmaldr.

rnek:
ekildeki devre rad/s 5000 = de rezonansta ise gereken L deerini bulunuz.

mH 4 . 2 5000 / 17 . 12
mH 06 . 0 5000 / 33 . 0
ise
17 . 12
33 . 0
) 1 ( 2
) 5 . 12 (
) 4 ).( 1 ).( 4 ( ) 5 . 12 ( 0 4 5 . 12
4 125
10
)
4 125
10
( )
125
5
4
2
( .......
10 5
1
2
1
2
1
2 2
2
0
2 2
= =
= =
=

=
= = +
+
=
+
+ +
+
= =
+
+
=
L
L
X
X X
X
X
X
X
j
X j jX
Y
L
L L
L
L
L
L
L L
4 4 3 4 4 2 1

L=?
2
V
5
-j10
1 mH
F 20
6
V
4
49

rnek:
ekildeki devre rad/s 5000 = de rezonansta ise gereken C deerini bulunuz.

Bir nceki probleme benzer olarak, iki dall paralele devredeki rezonans koullarnda:

F 22.81 F 10 ) 81 . 22 ( )] 5000 )( 76 . 8 /[( 1
F 25.31 F 10 ) 31 . 25 ( )] 5000 )( 9 . 7 /[( 1
ise
76 . 8
9 . 7
) 1 ( 2
) 57 . 16 (
) 55 . 69 )( 1 )( 4 ( ) 7 . 16 ( 0 55 . 69 57 . 16
8 6
6

34 . 8
6
2
6
1
2 2
2 2 2 2
2 2
= = =
= = =
=

=
= = +
+
=
+
=
C
C
X
X X
X
X
Z
X
Z
X
C
C C
C
C
L
L
C
C

j6
8
V
8.34
C=?
50
8. Rezonanstaki Akmn Durumu

Herhangi bir devrenin rezonans koullarndaki akm durumunu, rezonans koullarndaki
edeer empedansn ifadesi belirler. Kimi durumlarda edeer Z empedansnn gerek terimi
R
e
, X
L
veya X
C
lerden bamsz bylece dan bamsz olabilecei gibi, kimi durumlarda
gerek terim R
e
, terimlerini de ierebilir. R
e
, dan bamsz ise jli sanal terim rezonansta
sfrlandndan akm V/R
e
olarak tanmlanr. Fakat R
e
terimlerini ieriyorsa, rezonans
koullarndaki jli terimin sfrlanmasndaki koullar R
e
deerini deitirebilir ve bu durumda
akm, R
e
deerinin yeni deeri belirler. Bylece belir bir V gerilimi iin, rezonanstaki devre
akmnn en byk, en kk veya orta bir deerde mi olduunu rezonansa bal R
e
nin
deeri belirler.

{
) , , (
) , , (
0
C L e
C L e
e
X X f R
X X f R
X j R Z
=
+ =
olabilir.

Bu konuyla ilgili aada iki rnek durum verilmektedir.

Durum 1:
Aadaki Seri RLC devresinde rezonansta R elemannn rezonans koullarna gre deeri
deimez ve rezonansta sistem empedans sadece Rden oluur ve en dk deerindedir. Bu
durum rezonansta akm en byk deerde yapmaktadr.

e C L
R R X X j R Z = = + =
43 42 1
0
) (

L C R
V
250 300 350 400
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
(rad/s)
I

(
A
)

V=100
R=10
L=0.5 H.
C=20 uF
I(max)=Io rezonans
o

51
Durum 2:
Aadaki rnek devrede ise rezonans koullar sistemin edeer empedansnn gerek terimi
olan R
e
terimini etkilemektedir. R
e
rezonans koullarna gre yeni deer almaktadr.

4 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 4 4 2 1 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 4 2 1
0
2 2 2 2
2 2 2 2
Re
2 2 2 2
2 2 2
2 2 2 2
2 2 2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
]
] [ ) (
) )( (
[
] [ ) (
) (
] [ ) (
)] ( )[ (
) (
) (
) (
) ( ) ( 1 1 1
=
+ +
+ +
+ +
+
=
+ +
+ +
=
+ +
+
=
+
+ +
=
+
+ =
+
+
=
X
C L L C
C L L L C
C L L C
L C
C L L C
C L L C L C
C L L C
L C
L C
L C L
L
L
C L C
X X R X RX
X X R X X R X
j
X X R X RX
X R RX
Z
X X R X RX
X X R X j RX X R X
X X R X j RX
X R X
Z
X R X
jX R X X R j
X R
jX R
X
j
jX R jX Z

Rezonansta 0
2 2
= +
C L L
X X R X olmaldr. Bu durumda Zin sanal bileeni sfr olur ayn
zamanda R
e
gerek terimi ise aadaki yeni eklini alr.

R
X R
RX
X R RX
X X R X RX
X R RX
R
L
C
L C
C L L C
L C
e
) (
) (
) (
] [ ) (
) (
2 2
2
2 2 2
0
2 2 2
2 2 2
+
=
+
=
+ +
+
=
4 4 4 3 4 4 4 2 1

Bu rnek devrede, rezonans koullar jli terimi sfr yaparken, ayn zamanda normal edeer
Z empedansndaki R
e
nin deerini ykseltir. Aada durum 2ye ait rnek veriler iin
yaplan analiz gstermektedir ki R
e
rezonans koullarnda alabilecei en byk deerini
almakta ve bylece sabit bir V gerilimi iin I devre akm en dk seviyesinde olmaktadr. I
en dk deer aldndan S=V.I en dk seviyede olur . Rezonansta S=P olduundan P
aktif g tketimi de en dk seviyede olur.
L
C
R
V
I
52

50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
rad/s
I

(
A
)
L=0.5
C=20 uF
R=10
V=100
o

53

9. AC Analizde evre Akmlar, Dm Gerilimleri , Thevenin ve Norton
Yntemleri

AC analizdeki evre akmlar, dm gerilimleri, Thevenin ve Norton yntemleri prensip
olarak dc devre analizdeki durumlara benzer. Fark ise kaynaklar ve empedanslar karmak
say eklinde kullanlr. ncelikle verilen L ve C elemanlarnn reaktanslar n grlen
freakans iin hesaplanr ve daha sonra devrenin karmak sayl empedanslar tanmlanr.

9.1. evre Akmlar Yntemi

evre akmlar ynteminde, devrede herhangi bir ynde evre akmlar n grlr. evre
akmnn gemedii hibir eleman kalmaz. Bir elemandan farkl evre akmlar da geebilir.
Her evre iin uygulanan Khirchof gerilim kuralnn bir sonucu olarak akm empedans gerilim
matrisleri tanmlanr. Empedans ve gerilim matrislerinin her bir satr, n grlen evre
akmnn yn baz alnarak ifade edilir. Komu evre akmlarnn ortak empedanslardaki
etkileri iin akm ynleri ayn ise (+), ters ise (-) iaretler ilgili empedans nlerinde kullanlr.
Benzer ekilde gerilim matrisinde, ilgili evre akmyla ayn ynl kaynaklar (+), ters ynl
kaynaklar ise (-) iaretini alr. Empedans, akm ve gerilim matrisleri tanmlandktan sonra
evre akmlar matris yntemiyle bulunur. Bulunan evre akmlar devredeki elemanlarn
akm, gerilim ve glerinin analiz edilmesinde yardmc olur.

Aada rnek bir devre iin, n grlen evre akmlarna gre empedans, akm ve gerilim
matrisleri ifade edilmektedir.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
+ +
+ +
+ +
=
2
1
1
3
2
1
6 4 2 4 2
4 5 4 1 1
2 1 3 2 1
.
) (
) (
) (
] [ ] ].[ [
V
V
V
I
I
I
Z Z Z Z Z
Z Z Z Z Z
Z Z Z Z Z
V I Z

Not: Kaynaklar ve Z empedans deerleri karmak say eklinde yazlr

I
1
I
2
I
3 Z
2 Z
4
Z
5
Z
3
Z
1
V
1
V
2
Z
6
Not: Gerilim kaynaklar sins ac olmalarna
ramen, herhangi bir andaki verebilecekleri
akm ynleri (veya polariteleri) birden fazla
kaynakl devrelerde nemli olduundan bu
ynler belirtilir.
54

Genel durum:

evre akmlar ynteminde, devrenin [Z].[I]=[V] matrisi aadaki gibi olsun. Burada Z
empedans matris elemanlarndaki indisler ayn zamanda matriste bulunduklar adresi ifade
etmektedir.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
3
2
1
3
2
1
33 32 31
23 22 21
13 12 11
.
V
V
V
I
I
I
Z Z Z
Z Z Z
Z Z Z

Z matrisinin kegenleri dndaki elemanlarn iaretleri devrenin durumuna gre + veya -
iaretli olabilir. Kramer kuralna gre I matrisi zlebilir.

33 32 31
23 22 21
13 12 11
Z Z Z
Z Z Z
Z Z Z
Z
= ( Z empedans matrisinin determinant)

m. Satr ve n. Stndaki bir elemannn iaretli minr ifadesi, ilgili matriste bu elemann
bulunduu satr ve stun kapatldktan sonra geri kalan matrisin determinantyla (-1)in adres
toplam kuvvetiyle arpmdr. rnein,

33 31
23 21 ) 2 1 (
12
. ) 1 (
Z Z
Z Z
+
=

Z
Z Z V
Z Z V
Z Z V
I
=
33 32 3
23 22 2
13 12 1
1
,
Z
Z V Z
Z V Z
Z V Z
I
=
33 3 31
23 2 21
13 1 11
2
ve
Z
V Z Z
V Z Z
V Z Z
I
=
3 32 31
2 22 21
1 12 12
3

Bu evre akmlarnn zm iin yukardaki determinantlar V gerilimlerinin bulunduu
stnlara gre ifadelendirilirse,

) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
33
3
23
2
13
1 3
32
3
22
2
12
1 2
31
3
21
2
11
1 1
Z Z Z
Z Z Z
Z Z Z
V V V I
V V V I
V V V I
=

55
Giri (sr) noktas empedans:

Devrenin n grlen giri blgesindeki kaynak dnda dier kaynaklar sfrlanp, bu
durumdaki giri geriliminin giri akmna olan orandr. Kaynak i empedanslar ileme dahil
edilir.

rnein V
1
gerilimi giri olarak kabul edilirse,

11 1
1
0
31 21 11
1 1
) ).( 0 ( ) ).( 0 ( ) (
= =
=
Z
gir
gir
Z Z Z
gir
I
V
Z
V I
4 4 4 3 4 4 4 2 1

Transfer empedans:
Devredeki herhangi bir evredeki gerilimin, dier kaynaklar sfrlanp baka bir evrede neden
olduu akma orandr.

rnein r evresindeki gerilimin, s evresindeki akma olan etkisindeki transfer empedans
iin,

rs
Z
s
r
rs trns
Z
rs
r
Z
s
Z
s
s
I
V
Z
V I
= =
+
+ +
=
) (
0
0
2 1
. .......... ) ( .... ) ).( 0 ( ) )( 0 (
3 2 1
4 4 4 3 4 4 4 2 1

Sperpozisyon teoremi salamas:

Yukarda evre akmlar iin verilen ve V gerilimlerine gre tanmlanan akm ifadelerinden
grlecei gibi, herhangi bir evreden geen net akm, devredeki btn kaynaklardan her
birinin bu evreye olan etkilerinin bilekesidir. nk her hangi bir evre akm ifadesinde,
btn kaynak terimleri yer almaktadr. Bu durum,devredeki herhangi bir akmn devredeki
her kaynak iin tek bana besleme durumunda bulunabilecek akmlarn bilekesinin
sonucunu ifade eden sperpozisyon teoremi anlamn verir.

rs

gerilim
akm
56
9.2. Dm Gerilimleri Yntemi

Devrede dal akmlarnn birletii noktalar dmdr. Bu dmlerden biri referans
dmdr. Herhangi bir dm gerilimi, ilgili dm ile referans nokta arasndaki gerilimdir.
Dm gerilimleri ynteminde, empedansn tersi olan admitans (Y=1/Z) , gerim ve akm
matrisleri tanmlanr. Matris ifadesi bir dm noktasndaki Khirchof akm yasasnn bir
sonucudur. Akmlar dmlerden kyor kabul edilir. Admitans matrisinin her bir satr bir
dm iin yaplandrlr ve ilgili dm baz olarak alnr. Dme bal admitanslar her
dm iin toplanr. Komu dmlerdeki ortak empedanslar dmlerden kyor kabul
edilen akmlarn ynlerine gre iaret alr. Akm matrisi de dallardaki kaynak gerilimlerinin
ilgili dme balayan empedanslara olan oranlaryla her dm iin tanmlanr. Ynleri
dme giren kaynaklar (+), kan kaynaklar (-) iaretini alr. Bu durum, dm gerilimlerine
gre tanmlanan dal akmlar toplam sfra eitlendiinde, kaynak gerilim terimli akm
ifadelerinin eitliin kar tarafna ters iaretle gemesinin bir sonucudur.

Analizde matris yntemiyle n grlen dm gerilimleri bulunur. Bulunan dm
gerilimleri yardmyla devrenin dier ilgili akm gerilim ve g durumlar analiz edilebilir.
Dm gerilimlerinde kare matris boyutu, devredeki referans dm dahil dm saysnn
bir eksii olabilmektedir.

Aada rnek bir devrenin dm gerilimlerine gre tanmlanan matris ifadeleri
verilmektedir. [Y].[V]=[I] ifadesinden V dm gerilim matrisi, evre akmlar
yntemindeki akmlarn bulunmasndaki ynteme benzer ekilde bulunabilir.

{
4 4 4 3 4 4 4 2 1
4 4 4 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 4 4 4 4 2 1
I
o o
V
Y
j
V
V
j j j
j j j
(
(
=
(
(
(
(
(
+
+ +
+
+ +
+
0
5
45 10
10
0 5
.
)
5
1
4 3
1
2 2
1
(
2 2
1
2 2
1
)
2 2
1
5
1
1 9
1
(
2
1

j5
Referans dm
5
V
1

-j4
3
2
j2
9
1
V
2

o
0 5
o
45 10
57
Y
o o
j j
j j
V
+
+
+
=
)
5
1
4 3
1
2 2
1
( 0
2 2
1
5
45 10
10
0 5
1
,
Y
o o
j
j j j
V
+
+ +
=
0
2 2
1
5
45 10
10
0 5
)
2 2
1
5
1
10
1
(
2

V
1
ve V
2
bulunduktan sonra, devredeki baz elemanlarn akmlar aadaki prensip
gsterimlerle hesaplanabilir. Bunun iin ilgili dm gerilimi, yn dmden akm kacak
ekilde ilgili dal besleyen hayali bir kaynak olarak dnlr. rnek devredeki baz
elemanlardan ekilen akmlarn analizleri iin;

Akmlar negatif ktnda, n grlen ynn tersi ynde akmn akt kabul edilir.

V
1
10
0 5
1
10
o
V
I

=
I
10
9
1
o
0 5
2
j2
V
2 V
1
2 2
2 1
) 2 2 (
j
V V
I
j
+
=
+

o
45 10
j5

I
(2+j2)
V
1
I
(j5)

5
45 10
1
5
j
V
I
o
j
+
=
58
9.3. Thevenin ve Norton Teoremleri

Karmak bir ac devresi, belirli bir ulara gre basitletirilmi gerilim kaynakl veya akm
kaynakl bir devreye dntrlebilir. Bu yntem zellikle esas devrenin ekli ayn kalp
referans alnan ularda empedans veya balant gurubu deikenliklerinin olduu durumlarda
analiz basitlii salamaktadr. Gerilim kaynakl basitletirilmi edeer devre Thevenin, akm
kaynakl edeer devre ise Norton edeeri olarak tanmlanr. Gerek Thevenin gerekse
Norton edeerleri ayn sonular salar ve bu iki devre de birbirine dntrlebilir.

k
o
o
I
V
Z =

Esas devre
Z
y
V
o
Z
o

I
k
a

b

Z
y
V
o
Z
o
a

b

Z
y
a

b

Z
o
I
k
Thevenin edeeri
Norton edeeri
V
o
= a-b ular akken bu ularndaki gerilim (Thevenin gerilimi)

Z
o
= ak a-b ularna gre edeer empedans(gerilim kaynaklar ksa devre, akm
kaynaklar ak devre, fakat i empedanslar ileme dahil)

I
k
= a-b ularndan geebilecek ksa devre akm (Norton akm)

59

10. rnek Problemler evre, Dm , Thevenin ve Norton
rnek:
ekilde V
ab
=? ve V
bc
=?

45 100 ) 90 10 ( ) 135 10 ( ) 90 10 ( ) 135 10 ( ) 10 )( (
0 ) 4 3 (
135 10
100
45 100 . ) 10 ( 0 0 10
45 100 14 3
, 0
100
0 0 0
10 45 100
100 ) 10 )( 10 ( 0
0 10
10 14 3
0
45 100
.
0 10
10 14 3
10 10
2 1
1
90 10
2 1
2
1
= = = =
= + =
=

=
+
= = =

=
= =
+
=
(

=
(
43 42 1 43 42 1
48 47 6
j j
bc
ab
o
o
Z
o
Z
o
Z
o
j I I V
j I V
j j
j
I
j
I
j j
j
j j
I
I
j
j j
o

Not:
43 42 1
43 42 1
7 . 70 7 . 70
7 . 70 7 . 70
45 100 ) 225 100 (
j
o
j
o
+

=
rnek:
Devrede gerilim kaynann verdii aktif gc bulunuz. Devredeki direnlerin harcadklar
gleri ayr ayr bulunuz.

o
o
o
Z
o
o
o
o
Z
o
o
Z
o
j
j
I
j
j j
j
I
j
j j
j j
I
I
j j
j j
44 . 63 47 . 4
56 . 26 90 . 55
90 250
0 5
0 50 5 10
12 . 8 82 . 2
56 . 26 90 . 55
43 . 18 11 . 158
25 50
50 150 3 0
5 0 50
56 . 26 90 . 55 25 50
3 5
5 5 10
0
0 50
.
3 5
5 5 10
2
1
2
1
=

=

=
=

=
=
= =
=
(
(

=
(

10
j4
-j5
o
0 50
I
2

I
1

3
j4
-j10
j10
3
a
o
45 100
I
2

b
c
I
1

60

Kaynan gc,
P P P P
I P
I P
I V P
T
= + = + =
= = =
= = =
= = =
46 . 139 94 . 59 524 . 79
94 . 59 ) 3 ( ) 47 . 4 ( ) 3 ( ) (
524 . 79 ) 10 ).( 82 . 2 ( ) 10 ( ) (
58 . 139 ) 12 . 8 cos( ) 82 . 2 )( 50 ( ) cos( . .
3 10
2 2
2 3
2 2
1 10
1

rnek:
ekildeki ana hat akmlarn (I
a
, I
b
ve I
c
) akmlarn bulunuz.

o o o o
c
o o o
b
o o o
a
o
o
o o o
Z
o
o o
o o
o
o
o o o
Z
o o
o
o o
o
o
o o o
Z
o o
o o
o
o o o o
Z
o
o
o
Z
o
o
o
I I I
I I I
j j j I I I
I
I
I
I
I
I
180 1 . 38 0 1 . 38 ...... ) 30 22 ( ) 210 22 (
60 1 . 38 ...... ) 90 22 ( ) 30 22 (
60 1 . 38 33 05 . 19 ) 11 05 . 19 ( 22 ) 210 22 ( ) 90 22 (
210 22
90 1000
] 0 ) 30 10 ).( 30 10 )[( 240 220 (
240 220 0 0
0 220 30 10 0
120 220 0 30 10
30 22
90 1000
] 0 ) 30 10 ).( 30 10 )[( 0 220 (
30 10 240 220 0
0 0 220 0
0 120 220 30 10
90 22
90 1000
] 0 ) 30 10 ).( 30 10 )[( 120 220 (
30 10 0 240 220
0 30 10 0 220
0 0 120 220
90 1000 ] 0 ) 30 10 ).( 30 10 ).[( 30 10 (
240 220
0 220
120 220
.
30 10 0 0
0 30 10 0
0 0 30 10
2 3
1 2
3 1
3
2
1
3
2
1
= = = = =
= = = =
= + = = = =
=

=
=

=
=
=
= =
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 4 2 1

, 3 73 . 1 / ve ,
1 1
= = = = I I I I I I
a hat a faz
bal hat faz bants..
o
30 10
o
30 10
o
30 10
V. 240 220
o

V. 0 220
o
V. 120 220
o
I
a

I
b

I
1

I
2

I
3

I
c

61
rnek:
ekildeki 3 fazl yldz devrede, hat akmlarn (I
a
, I
b
ve I
c
) bulunuz.

3 73 . 1
127
220
V. 127 ) 4 . 25 )( 5 ( ,
18 . 23 4 . 25 ) 2 . 15 3 . 20 ( ) 2 . 25 05 . 3 ( ) 1 . 143 4 . 25 ( ) 1 . 83 4 . 25 (
1 . 83 4 . 25
1 . 143 4 . 25
1 . 83 4 . 25
106 75
120 220 ). 53 5 ( ) 0 220 ).( 53 10 ( 0 220 ) 4 3 (
120 220 ) 8 6 (
1 . 143 4 . 25
106 75
) 53 5 ).( 0 220 ( ) 53 10 ).( 120 220 (
) 8 6 ( 0 220
) 4 3 ( 120 220
106 75
) 8 6 ( ) 4 3 (
) 4 3 ( ) 8 6 (
0 220
120 220
.
) 8 6 ( ) 4 3 (
) 4 3 ( ) 8 6 (
1
1
1 2
2
1
2
1
2
1
= = =
= = = =
= + + = = =
= =
= =
=

=

=
=

=

=
=

=
(
=
(

faz
hat
faz c b a
o o o
b
o
c
o
a
o
o
o o o o
Z
o
o
o
o
o o o o
Z
o
o
o
Z
o
o
V
V
V I I I
j j I I I
I I
I I
j
j
I
j
j
I
j j
j j
I
I
j j
j j

Yldz bal faz-hat gerilim bants sonucudur.

I
a

I
b

I
c

I
1

I
2

o
j 53 5 4 3 =
o
53 5
o
53 5
o
0 220
o
120 220
62

rnek:
ekildeki devrede, V
AB
gerilimini dm gerilimleri yntemiyle bulunuz.

15 . 39 35 . 2 49 . 1 83 . 1 ) 74 . 17 83 . 1 ( 23 . 19 ) 9 . 95 84 . 17 ( ) 90 23 . 19 (
9 . 95 84 . 17 ) 4 (
4 3
) 4 (
90 23 . 19
90 23 . 19
90 26 . 0
0 5
0
2
1
0 10 )
4 3
1
2
1
(
59 3 . 22
90 26 . 0
31 80 . 5
)
10
1
5
1
2
1
( 0
2
1
0 10
90 26 . 0 26 . 0
)
10
1
5
1
2
1
(
2
1
2
1
)
4 3
1
2
1
(
0
0 10
.
)
10
1
5
1
2
1
(
2
1
2
1
)
4 3
1
2
1
(
1
2
2
1
2
1
= + = + = = =
=
+
= =
= =
=

+
+
=
=

=
+ +

=
= =
+ +
+
+
=
(

=
(
(
(
(
(
+ +
+
+
j j j V V V
j
j
V
j I V
V V
j
V
j j
V
j
j j
j
V
V
j j
j
o o
B A AB
o
B B
o
A
o
o
o
Y
o
o
o
o
Y
o
o
Y
o
Y
4 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 4 4 2 1

A
j4
A 0 10
o

V
1

I
1

3
j10
j5
2
B
V
2

V
A

V
B

63
rnek:
ekildeki a-b ularna srasyla (5-j5) ve 10 ohmluk ohmik diren balanyor. Bu
empedanslardaki aktif gleri Thevenin yntemiyle bulunuz.

5 5
5 5 5
) 5 5 )( 5 (
45 7 . 70 ) 5 5 ( 10 10
5 5 5
0 50
) 5 5 (
j
j j
j j
Z
j V
j j
I
j I V V
o
o
o
o
ab o
=
+
+
=
= + = =
+ +
=
+ = =

5-j5
a
o
o
V 45 7 . 70 =
b
Z
o
=5-j5
10
a
b
Z
o
=5-j5
o
o
V 45 7 . 70 =
I
y1

I
y2

125 ) 5 ( ) 5 ( ) 5 ( ) (
5
10 10
45 7 . 70
2 2
1 1
1
= = =
=
=
y y
o
y
I P
j
I

200 ) 10 ( ) 47 . 4 ( ) 10 ( ) (
45 . 63 47 . 4
5 15
45 7 . 70
2 2
2 2
2
= =
=
=
y y
o
o
y
I P
j
I

a
10
o
0 50
j5
5-j5
5
b
I
V
o

-j5
64
rnek:
Aadaki devrenin a-b ularna gre olan Thevenin edeerini bulunuz.

16 . 2 97 . 7
10 4 3
) 10 )( 4 3 (
5
56 . 95 44 . 11 39 . 11 11 . 1 32 . 4 05 . 14 07 . 7 07 . 7 20 45 10 0 20
1 . 17 7 . 14 ) 10 )( 1 . 17 47 . 1 ( ) 10 )( (
1 . 17 47 . 1
4 3 10
0 20
10
10
j
j
j
Z Z
j j j V V V
I V
j
I
ab o
o o o
ab o
o o
o
o
=
+
+ = =
= = = = =
= = =
=
+
=

a
o
0 20
-j4
5
10
b
o
45 10
3
V
10
I
I
5
=0
a
o
o
V 56 . 95 44 . 11 =

b
Z
o
=(7.97-j2.16)
65
11. Yldz-gen dnm ve Dier Analiz Yntemleri

10.1. Yldz- gen Dnm (T- dnm)

Yldz ve gen balantlar arasnda dnm yaplabilir.

Bu iki balant gurubunun birbirinin karl olabilmesi iin, her iki devrenin giri, k ve
transfer empedanslar birbirine eit olmaldr.

gen Devrede:

b
Z
trans
c b
c b Z
k
b a
b a Z
giri
o
i
o
i
c c
c c b a a
a a
Z Z
Z Z
Z Z
Z
Z Z
Z Z
Z
V
V
I
I
I
Z Z
Z Z Z Z Z
Z Z
=
=
+
=
=
+
=
=
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
+ +
13
33
11
2
0 .
0
) (
0

Yldz Devrede:

,
, ,
.
) (
) (
2
3 2 3 1 2 1
12
2 1
3 2 3 1 2 1
22 3 2
3 2 3 1 2 1
11
3 1 2
2 2 1
Z
Z Z Z Z Z Z
Z
Z Z
Z Z Z Z Z Z
Z
Z Z
Z Z Z Z Z Z
Z
V
V
I
I
Z Z Z
Z Z Z
Z
trans
Z
ck
Z
giris
o
i
o
i
+ +
=
=
+
+ +
=
=
+
+ +
=
=
(
=
(
+
+

ki devrenin ayn empedans terimleri birbirine eitlenirse,
Z
a
Z
b
Z
c
V
i
V
o
Z
1
Z
c
V
i
V
o
I
i
I
o

I
i

I
2
I
o

Z
3
Z
2
veya gen Balant T veya yldz balant
66

3 2
3 2 3 1 2 1
Z Z
Z Z Z Z Z Z
Z Z
Z Z
b a
b a
+
+ +
=
+
(1)

2 1
3 2 3 1 2 1
Z Z
Z Z Z Z Z Z
Z Z
Z Z
c b
c b
+
+ +
=
+
(2)

2
3 2 3 1 2 1
Z
Z Z Z Z Z Z
Z
b
+ +
= (3)

(3) nolu ifade, (1) ve (2) de yerine yazlp, Z
a
ve Z
c
terimleri tanmlanr.

3
3 2 3 1 2 1
Z
Z Z Z Z Z Z
Z
a
+ +
= (4)

1
3 2 3 1 2 1
Z
Z Z Z Z Z Z
Z
c
+ +
= (5)

Bu ifadeler verilen Z
1
,Z
2
ve Z
3
e gre Z
a
,Z
b
ve Z
c
ifadelerini verir.

Z
a
,Z
b
ve Z
c
ifadeleri toplanp ters evrilirse,

2
3 2 3 1 2 1
3 2 1
3 2 3 1 2 1 3 2 3 1 2 1
3 2 1
3 2 3 2 3 1 2 1 3 1 3 2 3 1 2 1 2 1 3 2 3 1 2 1
3 2 1
) ( ) ).( (
) )( ( ) )( ( ) )( (
1
Z Z Z Z Z Z
Z Z Z
Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z
Z Z Z
Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z
Z Z Z
Z Z Z
c b a
+ +
=
+ + + +
=
+ + + + + + + +
=
+ +

(6)
(6)nn her iki taraf (Z
a
Z
b
) ile arplp ve eitliin sa taraf bunlarn (3) ve (4) deki
karlklar yazldnda,

c b a
b a
Z Z
b a
c b a
Z Z Z
Z Z
Z
Z
Z Z Z Z Z Z
Z
Z Z Z Z Z Z
Z Z Z Z Z Z
Z Z Z
Z Z
Z Z Z
b a
+ +
=
+ + + +
+ +
=
+ +
1
2
3 2 3 1 2 1
3
3 2 3 1 2 1
2
3 2 3 1 2 1
3 2 1
) ( ) ( .
) (
) (
1
4 4 4 4 3 4 4 4 4 2 1 4 4 4 4 3 4 4 4 4 2 1

bulunur. Benzer yntemle (Z
a
Z
c
) ile Z
2
, ve ( Z
b
Z
c
) ile Z
3
bulunur.

67
Bylece, genden yldza, yldzdan gene dnm bantlar tanmlanm olur. Bunlarn
rnek ekil zerindeki sonu durumlar aadadr.

Yldzdan- gene dnm:

3
3 2 3 1 2 1
Z
Z Z Z Z Z Z
Z
a
+ +
=
2
3 2 3 1 2 1
Z
Z Z Z Z Z Z
Z
b
+ +
=
1
3 2 3 1 2 1
Z
Z Z Z Z Z Z
Z
c
+ +
=

genden-Yldza dnm:

c b a
b a
Z Z Z
Z Z
Z
+ +
=
1
,
c b a
c a
Z Z Z
Z Z
Z
+ +
=
2

c b a
b c
Z Z Z
Z Z
Z
+ +
=
3

10.2. Sperpozisyon Teoremi

Farkl saydaki gzl devrelerde, daha nce belirtildii gibi akmlar devredeki kaynak
gerilimlerine bal olup az ya da ok bu gerilimlerden etkilenir. rnein herhangi bir
evredeki akm ifadesi, matris yntemi ile hesaplanrken devredeki btn kaynaklarn
bulunduu terimleri ierir ve bunlarla ilgili transfer empedanslarnn bir sonucudur. Her terim
ilgili kaynan akm oluumundaki tek bana olan etkisini belirtir. Baka deyimle herhangi
bir akm, devredeki btn kaynaklarn devreyi tek bana besleme durumlarndaki katklarnn
bir bilekesidir.

Z
n
n
Z Z
V V V I
+ +
=
1 21
2
11
1 1
.........

10.3. Kartlk Teoremi

ki ynl tek kaynaktan oluan bir devrede, uyarmn cevaba oran, uyarm ile cevap yer
deiirse deimez. nk giri ve k iin iki ynl sistem olduundan transfer empedans
ayndr.
V
s
kaynak, I
r
akm iin transfer empedans,
sr
Z
r
s
Z
sr
s r
I
V
V I
=

Z
a
Z
b

Z
c

Z
1

Z
2

Z
3

68

Uyarmla cevap yer deitirilirse, V
r
kaynak olur, I
s
akm olur. Bu yeni durumda transfer
empedans iin,

rs
Z
s
r
Z
rs
r s
I
V
V I
=

Her iki durum iin transfer empedanslar birbirine eittir.

sr rs
rs
Z
sr
Z
s
r
r
s
I
V
I
V
=
=

Bu teoreme ilikin prensip ema aadadr.

1
2
3
4
V
1
I
1
ki ynl
devre
1
2
3
4
I
1
ki ynl
devre
V
1
69

Aadaki devrede, kaynak ve akm yer deitiinde a-b ve c-d Thevenin edeerlerinin denk
olup akmlarn eit olduunu gsteriniz.

c
d
b
a
V

I
1
Z
1
Z
3
Z
2
c
d
b
a
V

I
3
Z
1
Z
3
Z
2
3 2
2
1
2 3
2 3
Z Z
Z
V V
Z
Z Z
Z Z
Z
ab
ab
+
=
+
+
=

1 2
2
3
2 1
2 1
Z Z
Z
V V
Z
Z Z
Z Z
Z
cd
cd
+
=
+
+
=

ab
Z
ab
V
a
b
I
1
cd
Z
cd
V
I
3
2 1 3 1 2 3
2
1
2 1 3 1 2 3
3 2
3 2
2
1
.
) ).( . (
Z Z Z Z Z Z
Z V
I
Z Z Z Z Z Z
Z Z
Z Z
Z
V
Z
V
I
ab
ab
+ +
=
+ +
+
+
= =

2 1 3 1 2 3
2
3
2 1 3 1 2 3
1 2
1 2
2
3
.
) ).( . (
Z Z Z Z Z Z
Z V
I
Z Z Z Z Z Z
Z Z
Z Z
Z
V
Z
V
I
cd
cd
+ +
=
+ +
+
+
= =
Akmlar eit deerde
ayn
c
d
70

10.4. Kompanzasyon Teoremi

inden bir I akm geen devredeki bir Z empedans, deeri (I.Z) olan bir dengeleyici
kompanzasyon emk olarak gsterilebilir. Bu kompanzasyon emk yn sr akmna terstir.

Devredeki herhangi bir deiiklik I akmn etkilerse, kompanzasyon kayna Iya bal
olduundan buna gre deitirilmelidir. V
c
kompanzasyon kayna bir baml kaynak olarak
tanmlandrlr.

Bu teorem, bir devre esindeki empedans deitiinde, bu edeki akm ve gerilimin
bulunmasnda faydal olmaktadr.

Yukardaki devrelerde,
a) durumunda V kayna I=V/Z deerinde akm oluturur.
b) durumunda ayn V beslemesinde empedans Z Z + e deimitir. Bu durumda akm
) /( Z Z V I
s
+ = dir.
c) durumunda ise esas kaynak sfrlanp, Z Z + ieren devreye bir kompanzasyon gerilimi
uygulanr. Devreden I akar. Bu I , Z lik empedans deiimi nedeniyle olan akmdaki
deiimdir.

spat:
Z Z
V
Z Z
Z I
Z Z
Z
Z
V
Z Z Z
Z V Z V Z V
Z
V
Z Z
V
I I I
C
Vc
I
s
+
=
+

=
+
=
+

=
+
= =
) (
.
) (
) (
) .(
. . .
8 7 6
3 2 1

veya,

) ( ise ) ( .
) )( ( ). ( . . ) ( ) ( . ) ( . 0
0
Z Z I V Z Z I Z I
Z I Z I Z I Z I Z I Z Z I I Z I Z Z I Z I
V V
c
I
s
s
+ = + =
= + + = + =
=
43 42 1

Z
I
Z I V
c
= .
V
Z I
s

V
Z
Z
I
Z
a) b)
c)
Z
a

Z
b

I V
c
=I.Z
a

Z
b

I
71
rnek:
ekildeki devrede 3+j4 olan empedans (5+j5) e deiiyor. Akmdaki deiiklii bulup,
kompanzasyon teoremiyle gsteriniz.

o
o
s
o
o
j
I
j
I
j j j Z
45 07 . 7
5 5
0 50
53 10
4 3
0 50
2 ) 4 3 ( ) 5 5 (
=
+
=
=
+
=
+ = + + =

o o
c
o
o o
s
o
j Z I V
j j j
I I I
44 . 26 3 . 22 ) 2 ( ). 53 10 ( ) .(
43 . 108 16 . 3 3 1 ) 8 6 ( 5 5
53 10 ) 45 07 . 7 (
56 . 26 23 . 2
= + = =
= + = =
= =
3 2 1

o o
o
c
j j Z Z
V
I 43 . 108 16 . 3 ) 5 . 71 16 . 3 (
) 2 ( ) 4 3 (
44 . 26 3 . 22
= =
+ + +

=
+
=

10.5. Maksimum G Transferi Teoremi

Bir AC kaynann bir yke aktarabilecei maksimum g, ykn empedans tipi ve deeriyle
ilgili olarak deiir. Kaynaklar ounlukla bobin sargl generatrler ve baml kaynak olarak
trafolardan olutuklar iin i empedans endktif karakterlidir.

1.durum: Ohmik direnli yk

g g g y y y g g y y g g
g y g
y y g g y g
g
g y g
y g
y y
y g y g
y g
y
g y g
g
Z X R R R R R X R R R R
X R R
R R R X R R
V
X R R
R V
dR
d
dR
dP
dR
dP
X R R
R V
R I P
X R R
V
I
= + = + = + + +
=
+ +
+ + +
=
+ +
=
=
+ +
= =
+ +
=
2 2 2 2 2 2
2 2 2
0
2 2
2
2 2
2
2 2
2
2
2 2
ise 2 2 2
0 ]
] ) ( ) [(
. 1 ). .( 2 ] ) [(
[ ]
) ( ) (
.
.[
kosullari) guc (maksimum 0
) ( ) (
.
) ( ) (
4 4 4 4 4 4 4 8 4 4 4 4 4 4 4 7 6

Z
y
=R
y

g g g
jX R Z + =
V
g
I
4 3 j +
I
Z I V
c
= .
o
0 50
I
s

j Z + = 2
I
1)
2)
3)
4 3 j +
4 3 j +
j Z + = 2
o
0 50
72
Kaynak i empedansnn reaktif bileeni X
g
=0 olursa R
y
=R
g
olur ki bu da bilinen dc
devrelerdeki maksimum g transferi koullarna karlk gelir.

2.durum: deiken diren ,deiken reaktansl yk

2 2
2
2
2 2
) ( ) (
) ( ) (
y g y g
y g
y
y g y g
g
X X R R
R V
R I P
X X R R
V
I
+ + +
= =
+ + +
=

lkin R
y
sabit tutulduu kabul edilip, yukardaki P ifadesinde payda klrse P artar. Bu
durumda
g y
X X = olmaldr.

Dier yandan R
y
deiken olarak dnldnde, 1. durum koullarndaki i empedansn
ohmik direnten olutuu durum ortaya kar . Bu aama iin
g y
R R = olmaldr.

Bylece maksimum g transferi iin yk empedans,
= =
g g g y
Z jX R Z olmaldr.

3.durum: Sabit reaktansl, deiken direnli yk

Byle devrelerde, sabit olan yk reaktans (jX
y
) seri i empedans iine dahil edilir. Devrenin
yeni ekli aadadr.

Bu yeni devre, 1. duruma benzer. Maksimum g transferi iin olmas gereken R
y
aadadr.

gn y y g g y
Z R X X R R = + + = ) (
2 2

y g g gn
jX jX R Z + + =
V
g
I
R
y
jX
y
g g g
jX R Z + =
V
g
I
R
y
Z
y
=R
y
+jX
y
g g g
jX R Z + =
V
g
I
73

11. Magnetik Kuplaj Devreler

Elektrik devrelerinde elemanlar arasnda manyetik yol ile de etkileim sz konusudur.
Aralarnda dorudan bir balant olmakszn bobinler arasnda manyetik bir balant ve bunun
sonucunda elektriksel etkileim olabilir. Bobinden geen akmlar AC devreleri gibi devrelerde
deiirse deiken manyetik aklar retilir. Deiken ak, akm tayan bir bobini veya baka
bir bobini etkilemesiyle oluan indkleme olaylar elemanlar aras manyetik balantlarn
(kuplaj) temel nedenini oluturur.

z endktans (L):
Bir bobinde akm deiirse onun rettii manyetik ak da deiir. Bu ak sarglar keserek bir
emk endkler. Sistemin manyetik geirgenlii deimez ise emk gerilimi akdaki deime
hzyla orantldr.

dt
di
L
dt
d
N e
z
= =

.

e
z
= indklenen emk, N= sarm says, = ak ve L= N sarmndaki akdaki deiimin karl
olan emk retimi iin akmdaki deime arpan olarak z endklem katsaysdr. Bir bobin
sisteminin z endklemi aada ifadelendirilmitir.

l
A N
L
.
2
=
Burada, = ortamn manyetik geirgenlii (ortam hava ise ) 10 ( 4
7
=
o
H./m), A ak
yolunun kesit alan (m
2
), l= ak yolu uzunluu (m).

Karlkl Endktans (M):

Karlkl endktans, bir bobinde, bunu magnetik olarak etkileyen baka bir bobindeki akmn
neden olduu indkleme katsaysdr.

1.taraf iin: 2.taraf iin:

dt
di
L
dt
d
N e
1
1
1
1 1
12 11 1
. = =
+ =

1
12
2
1 12
2 2
di
d
N M
dt
di
M
dt
d
N e
=
= =

1.taraf
i
1

2.taraf
11

N
1

N
2

12

1

1
= 1. tarafta retilen toplam ak
11
= 1. tarafta retilen 1.taraf kesen ak (sznt)
12
= 1. tarafta retilen 2. taraf kesen ak

74
Not: Bir bobinin z endklemi, zerindeki toplam akyla gerekleir.

Karlkl etkileim iki ynldr. 2. taraftaki bobinden i
2
akm geerse benzer ifadeler 1. taraf
bobini iin yaplr. Sonuta sistem karlkl indklemeler ile bir dengede buluur.

2
21
1
di
d
N M

= =
21
2. tarafta retilip 1. taraf etkileyen ak

Bobinler demir ve alamlar gibi bir nve zerinde ise i ilikisi dorusal deildir. Bu
nedenle M ifadelerinde ak ve akm gsterimleri diferansiyel olarak gsterilir. Ortam hava ise
i ilikisi dorusaldr. Bu durumda ifadelerde ak ve akm oran sabit grlr.

Etkileim Katsays (k):
Bir bobinden dierine geen ak, aradaki uzakla, eksenlerin birbirine gre olan durumlarna
ve ortamn magnetik geirgenliine baldr. Transfer olan aknn toplam akya olan oran
etkileim katsays (k) dr.

2
21
1
12
= = k

1 12
ve
2 21
olduundan k en fazla 1 deerini alr.

2 1
2 1
2
2
2
2
1
1
1
2
2
2
1
1
1
2
2
21
1
1
12
2
2
2 1
) ( . ) ( )
.
).(
.
( ) ).( ( .
L L k M
L L k
i
N
i
N k
i
k
N
i
k
N
i
N
i
N M M M
L L
=
= = = = =
43 42 1 43 42 1

Birbirini Magnetik yolla etkileyen devreler:
Birbirini magnetik yolla etkileyen bobinler arasnda elektriksel bir kontak balants olsun
veya olmasn birbirinin elektriksel deerlerini etkiler. ekil ve bantlar aadadr..

R
1

R
2
1

2

M<0
V
1

V
2

1
ve
2
ayn ynde ise M >0
1
ve
2
ters ynde ise M < 0
i
1

i
2

i

dt
di
M
dt
di
L i R v
dt
di
M
dt
di
L i R v
1 2
2 2 2 2
2 1
1 1 1 1
.
. .
+ =
+ =
1 2 2 2 2
2 1 1 1 1
) (
). (
I jM I L j R V
MI j I L j R V

+ =
+ =

dt
d

sa el
75
M nn areti- Nokta Kural:
Karlkl etkileen bobinlerde, ak ynleri yerine akmlarn girdii kenarlar bir iaretle
belirtilir. Bobinlerin ayn ynde sarld kabul edilerek akmn giri ynlerine gre nokta
kural ile M iareti belirlenir. rnein iki bobin iin, noktann bulunduu bobin kenarna gre
akmlarn her ikisi de giriyor veya kyorsa M iareti ilgili bobin Lsi ile ayn iaretli yani
(+)dr. Biri giriyor dieri kyorsa M iareti ilgili L ile ters iaretli olarak yani (-)dir.

Etkileen ikiden fazla bobin varsa, Mnn iareti iin, her bobin dier bobinlerle karlkl
olarak dnlp, her ift bobin iin bir M tanmlanr ve bu kural erevesinde M iareti ilgili
Lnin iaretine gre (+) veya (-) alnr.

rnek ynler:

Doal Akm (ndkleme Akm):
Magnetik sistemde sadece bir taraftan enerji beslemesi yaplp, indksiyon yolu ile dier
tarafta gerilim indklenir ve bu gerilim bir yk ile kapal evrim oluturulduunda bir I
2

akm geirir. Lens yasasna gre, indklenen gerilim yle bir yndedir ki devre tamamlanp
geirecei akm, besleme tarafnda retilen akmn neden olduu akya daima ters ekilde
ikinci tarafta bir ak retir. Byle sistemlerde, sarg yn ne olursa olsun M daima negatiftir.
Trafo buna rnektir.

M >0 (L iareti ile ayn)
M < 0 (L iaretinin tersi)
R
1

R
2

12

21

M<0
V
1

I
1

I
2

Z
y
(yk)
Z
y
(yk)
2
L j
R
2

1 2
) ( I M j e =
I
2

2 2 2 2 1
2 1 1 1 1
). ( 0
) (
I Z I L j R I jM
I jM I L j R V
y
+ + + =
+ =

2 2 2 1
) ( I Z L j R MI j
y
+ + =
76
Doal akml bir indkleme sisteminde, beslemenin yaplmad taraftaki akm artarsa (-ki bu
ykn deerine gre deiir, ksa devrede en yksek deerde), bunun oluturduu ters ak
besleme tarafndan oluan aky azaltr. Toplam ak azaldnda besleme taraf emks azalr
ve sonuta ayn V besleme gerilimi altnda birinci taraf akmnda art olur. Benzer beklenti
yukardaki besleme taraf iin verilen gerilim bantlarndan da anlalabilir. Bu durum, bir
trafo yklendiinde ikinci taraf akm art yannda besleme taraf akmnn da arttn, trafo
bota alrken neden ebekeden ok kk akm ekebileceini aklar.

Magnetik Etkileimli Devrenin Elektriksel Balant Edeeri:
Magnetik etkileimli fakat elektriksel balantl olmayan ayrk devre sistemlerinde, her sistem
iin gerilim denklemleri ifade edildiinde bu bantlar arasnda karlkl endktansl (M)
terimler ortak elemanlar olur. Bu karlkl endktans Mden kaynaklanan reaktanslar ilgili
evreler arasnda ortak empedans halinde gsterilir. lgili evre empedanslar gerilim
denklemlerinin n grd ekilde dzenlenir. Aada rnek bir durum verilmektedir.

Yukardaki rnek devre gibi devrelerde, belirli bir evre iin, karlkl endktansl gerilim
dm terimi kendi evre akmyla deil baka evre akmlaryla oluur. lgili evre akm da
baka evrede byle bir gerilim oluturacaktr. Bu nedenle ilgili evre akmnn kendi
evresinde M arpanl gerilim dm olmamas ve ayn zamanda evre akmlar kurallaryla
da uyumlu olmas iin, L zendktans terimlerinden M terimleri karlm ekilde jli
reaktans elemanlar ifade edilir ( ) ( M L j gibi).

1
0
2 2 2 2 2 2 2
2
0
1 1 1 1 1 1 1
) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
I M j I M j I M j I L j R I V
I M j I M j I M j I L j R I V

+ + =
+ + =
4 4 4 4 3 4 4 4 4 2 1
4 4 4 4 3 4 4 4 4 2 1

V
1

2
L j
R
2

I
2

R
1

1
L j
I
1

V
2

M
V
1

) (
2
M L j
R
2

I
2

R
1

) (
1
M L j
I
1

V
2

M j
(
=
(
+
+
2
1
2
1
2 2
1 1
.
) (
) (
V
V
I
I
L j R M j
M j L j R

77
Ayn akm tayan bobinlerdeki durum:

R
2

R
1

M
L
1
L
2
I
R
2

R
1

M
L
1
L
2
I
1 2
2
1
1
2
I
1. bobin 2. bobin
a b
a
b
a
b
)] 2 ( ) [(
) ( ) ( ) ( ) (
2 1 2 1
2.BOBIN
2 2
1.BOBIN
1 1
M L L j R R I
M j I L j R I M j I L j R I
+ + + =
+ + +

4 4 4 4 8 4 4 4 4 7 6 4 4 4 4 8 4 4 4 4 7 6

)] 2 ( ) [(
) ( ) ( ) ( ) (
2 1 2 1
2.BOBIN
2 2
1.BOBIN
1 1
M L L j R R I
M j I L j R I M j I L j R I
+ + + + =
+ + + + +

4 4 4 4 8 4 4 4 4 7 6 4 4 4 4 8 4 4 4 4 7 6

1

2

1

2

I
(1. bobin)
=I
(2. bobin)
=I

Devre Analizi 2 Ders Notlari

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Devre Analizi 2 Ders Notlari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Devre Analizi II Ders Notlar-Yrd. Do. Dr.

deeri b ve a nn negatif veya pozitif deerlerine gre ayn a

You might also like