Uluslararası - Şeker - Pancarı - Sempozyumu - Kitabı - 20-22 - Eylül - 2012 - Kayseri - Ve - Boğazlıyan-Yozgat

Deerli Katlmclar ve Bu Kitabn Okuyucular Bu kitap, Erciyes niversitesi ve Kayseri eker Fabrikas A. . tarafndan dzenlenen 1.
Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu Bildiri Kitab olarak hazrlanmtr. 20-22 Eyll 2012 tarihlerinde, birinci gn Kayseri, ikinci gn Boazlyan/Yozgat sunumlarn ieren ve nc gn Kapadokya gezi programyla son bulan Sempozyumumuza gstermi olduunuz youn ilginiz, katlmnz ve katklarnzdan dolay duyduumuz memnuniyetin ifadesi olarak bu kitab sizlere ve ilgililerine takdim ediyoruz. Bilim kurulunun objektif deerlendirmesi sonucu, yurtd ve ulusal kaynakl toplam 54 adet bildiri sempozyumda sunulmaya deer bulunmutur. Bunlarn 42 adedi szl sunum, 12 adedi poster bildiri eklinde gereklemitir. Bu kitap iki blml baslm olup, birinci blmde 40 adet bildiri tam metini, ikici blmde 14 adet bildiri zeti bulunmaktadr. Sempozyum sayesinde, eker pancar ve yan rnleri konularyla ilgili sekin bilim insanlar ve konu uzmanlar aratrma sonularn ve grlerini bata iftimiz olmak zere tm ilgilerle paylamtr. Sempozyum sresince alan stantlar ve etkinliklerle, eker pancar tarmna tohum, gbre, tarm alet ve makineleri, sulama sistemleri, bitki koruma rnleri gibi girdi salayclarn ulatklar teknolojileri ve yenilikleri yetitiricilere tantmas mmkn olmutur. Tm katlmclara, sponsor kurum ve kurululara, katk sunanlara ve zverili almalar ile sempozyumu gerekletiren dzenleme kurulu yelerimize teekkr ediyoruz. Sempozyumun gereklemesinde bizleri daima destekleyen Erciyes niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Fahtettin KELETEMURa ve Kayseri eker Fabrikas A.. Ynetim Kurulu Bakan Sayn Hseyin AKAYa teekkrlerimizi sunuyoruz. Dear Colleagues and Readers of This Book This book has been submitted as a Symposium Book of 1 International Anatolian Sugar Beet Symposium to be held on 20nd 22 of September 2012 in Kayseri and Boazlyan/Yozgat, Turkey. With this symposium, distinguished scientists and experts had a chance to share their knowledge and innovative visions with all partners as well as sugar beet producers. During the Symposium, companies, mostly dealing with sugar beet cultivation exhibited their products at their stands. In this way, they were be able exhibit their novel and the most recent products to both participants and producers and were also be able to get new business proposals and sale opportunities. The Scientific committee of the Symposium have passed through meticulous review process and selected a total of 54 articles among hundreds of papers submitted all around the world. Those of 42 were presented as oral and 12 as poster. This book was printed in two chapters, in the first chapter, there are 40 full texts and in the second chapter, there are 14 abstracts. We have the pleasure to welcome you and thank you all for participating in our exciting symposium. We would like to thank all participants, supporters and members of organizing and scientific committees of the symposium. Also, we would like to present our special thanks to Prof. Dr. Fahrettin KELETEMUR, Rector of Erciyes University and Hseyin AKAY, Chairman of Board of Kayseri Sugar Factory Inc. and Kayseri Sugar Beet Cooperative. Best regards.
st
Agr. Eng. Levent BENL E Bakan (Co-Chair)
Prof. Dr. Ali rfan LBA Bakan (Chair)
Kymetli Katlmclar ve Misafirler Dnya ve insanlk aleminde ki son gelimeler gstermitir ki; gda ve enerji sektrnn nemi her geen gn artarak devam etmektedir. nsanlk tarihi kadar eski olan eker pancar tarm ve retimi, lkemizde de Cumhuriyet dneminden itibaren Trk tarmnn ve sanayisinin lokomotifi grevini stlenerek, gnmze kadar gda, enerji, ziraat alanlarnn hepsin de evrensel stratejik bir aktr olmutur. Bu balamda, eker pancar; stlendii roln gerei olarak Anadoluda da Trk iftisinin yllardr vazgeilmezi olmu, lke genelindeki birok eker fabrikas vastasyla sofralarmza ulam ve gda pazarnn ba tac olmay baarmtr. eker pancar retiminin her ynyle analiz edilecei 1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumuna gerek yurt iinden gerekse yurt dndan itirak eden ok deerli katlmclara bilim adamlarna ve kymetli iftilerimize gstermi olduklar yakn ilgiden dolay, ahsm ve Ynetim Kurulu adna sonsuz teekkrlerimi sunarm. Sayglarmla. Hseyin AKAY Ynetim Kurulu Bakan, Kayseri eker Fabrikas A.. Dear Participants and Guests Recent developments both in World Humanity history show that: The importance of Food and Energy Sector is growing up increasingly. Sugar Beet Cultivation which has a history as old as Human History, since the foundation of Turkish Republic, Sugar Beet as a locomotive of Turkish Agriculture and Industry, has been an global strategically actor in Food, Agriculture, and Energy Sectors. In this context, Sugar Beet as an necessity of its role, has also been a necessary product of Anatolian Farmers and also succeeded to reach our meal tables and hold in high esteem of food industry. On behalf of myself and Administration Board, I would like thank all esteemed scientists, farmers and participants for their kind interest and participation to our 1. International Anatolian Sugar Beet Symposium in which the Sugar Beet will be analyzed in all aspects. Best regards. Hseyin AKAY Chairman of Board of Kayseri Sugar Factory Inc.
Deerli Katlmclar ve Konuklar Dnyann eitli blgelerinden sekin bilim insanlar ve katlmclarn bir araya geldii 1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumda sizlerle beraber olmaktan ahsm ve niversitem adna byk bir memnuniyet duyduumu ifade etmek istiyorum. Bu sempozyum sayesinde eker ve eker pancar konularna ilgi gsteren fakl alanlardan bilim insanlarnn, yetitiricilerin ve yneticilerin bir araya gelerek birbirlerini daha iyi tanyp yeni dostluklar kurabileceklerine inanyorum. Sempozyum, deerli bilim insanlarnn bilgi ve tecrbelerini birbirleriyle, iftilerimizle ve uygulayclarla paylamasna imkan salayacaktr. Uluslararas dzeyde olmas, yneticilerin, yetitiricilerin ve sektr temsilcilerinin birlikte yer almas sempozyuma ayr bir anlam katmaktadr. Sempozyumun bilim, medeniyet ve ticaret alannda tarihi bir ne sahip Kayseri ilinde ve tarm potansiyeli ve jeotermal kaynaklar ile bilinen Boazlyan/Yozgatta yaplyor olmas da anlamldr. Organizasyonda grev alan tm meslektalarm tebrik ediyor, ahsm ve niversitem adna sempozyumun bilim insanlar, yetitiricilerimiz, eker sektr ve halkmz iin yararl olmasn diliyorum. Sayglarmla.
Dear Participants and Guests I would like to welcome you all to 1 International Anatolian Sugar Beet Symposium with the participation of distinguished scientists and participants from various parts of the world. I believe this symposium will bring together the scientists, producers and administrators from different cultures and will let them to know each other better and to gain new friendships. Scientists and experts of sugar beet farming and sugar sector will share knowledge and experiences with each others, with public, farmers and implementers in the symposium. International organization and participation of administrators and sugar industry representatives add an extra meaning to the symposium. It is also meaningful to host the symposium in Kayseri with an historical reputation in science, civilization and trade and Boazlyan/Yozgat known with sugar beet farming and geothermal sources. I would like to thank all my colleagues in organization of this symposium and I, on behalf of Erciyes University, wish the symposium will be beneficial for scientists, farmers and sugar sectors and public. Sincerely yours, Prof. Dr. Fahrettin KELETEMUR Rector of Erciyes University
st
NDEKLER (CONTENTS) Sra No. 1 2 3 4 5 6 7 8 Eser Ad ( Title of Manuscript) Celal ER, Celal.Er@ankara.edu.tr, eker ve eker Pancarnn Dn, Bugn ve Gelecei Present, Past and Future of Sugarbeet Rza KAYA, rizakaya1969@yahoo.com, eker Pancarnda Cercospora Yaprak Lekesi (Cercospora beticola Sacc.) Hastal ve Mcadele Stratejisi Cercospora Leaf Spot (Cercospora beticola Sacc.) Disease and Control Strategies in Sugar Beet Erik De BRUYNE, Erik.Debruyne@sesvanderhave.com, Pests and Diseases of Sugar Beet and the Development of Tolerant Varieties eker Pancar Hastalk ve Zararllar ve Toleransl eitlerin Gelitirlilmesi Kadir SABANCI, Cevat AYDIN, ksabanci@selcuk.edu.tr, eker Pancar Tarmnda Yabanc Ot Mcadelesinde Alternatif Bir Yntem An Alternative Method of Weed Control at Sugar Beet Agriculture Fauzia Yusuf HAFEEZ, fauzia_y@yahoo.com, Plant Associated Rhizobacteria Antagonistic to Fusarium Oxysporum And Rhizoctonia Solani as Potential Biopesticide for Sugar Beet Ouzhan ULU, Nuh BOYRAZ, oguzhanulu@hotmail.com, Kayseri li eker Pancar Ekim Alanlarndaki Fitopatolojik Sorunlarn Tespiti ve Tanlanmas Determination and Description of Pytopathological Problems in Sugar Beet Areas in Kayseri Amir RAHM, Neet ARSLAN, emir10357@gmail.com, Kk klnn ekerpancarnn Kalite Kriterleri zerine Etkisi Effect of Root Rot on Quality Component of Sugar Beet eref GRKAN, serefgurkan@yahoo.com, eker Pancarnda Tohum lalamasnda Kullanlan Imidacloprid ve Thiamethoxam'n Baz Zararllara Kar Etki Sresinin Aratrlmas An Investigation on Duration of Action of Imidacloprid and Thiamethoxam Used in Sugar Beet Seed Treatment for Control Some Pests Sema KONYALI, Aziz ATANA, skonyali@nku.edu.tr, eker Pancar Tarmnn ve eker Sektrnn SWOT Analizi ile Deerlendirilmesi: Trakya Blgesi rnei Fikret AKINERDEM, fakiner@selcuk.edu.tr, Biyoyaktlar ve Trkiyede eker Pancar retimine Etkisi Biofuels and Its Effect on Production of Sugar Beet in Turkey Fikret AKINERDEM, fakiner@selcuk.edu.tr, Trkiye eker Fabrikalar ve zelletirme Politikalar Sugar Factories and Privatization Policies in Turkey A. smet TORTOPOOLU, tortopoglu43@hotmail.com, eker Pancar, Tarmn ncs, Olmasayd cad Gereken Bitki Duygu KARAB, H. Yavuz EMEKLER, dkaraibis@hotmail.com, Pancar ekeri mi? Msr ekeri mi? Which Sugar From Sugar Beet or Maize ? Raziye PEKEN AKA, Ali rfan LBA, rpeksen@erciyes.edu.tr, eker Pancar Tarmnda Mevsimlik Tarm Gnden Etkilenen ocuklar Children Affected by Seasonal Agricultral Migration in Sugar Beet Farming Osman E. ZGR, oeozgur43@yahoo.com, Anadolu Pancarlar Beta L. of Anatolia Erturul KARA, ertugrulkaras@yahoo.com, Eskiehir Koullarnda Farkl Bitki Skl le Potasyum Uygulamasnn eker Pancarnn Verim ve Kalitesine Etkisi Nazmi ORU, nazmioru@yahoo.com, Trkiyede eker Pancar Hasadyla Tarladan Kaldrlan Tahmini Toprak Miktarlar: Genel Deerlendirme Estimation of Soil Losses due to Sugar Beet Harvests in Turkey: A Review Amir RAHM, Neet ARSLAN, emir10357@gmail.com, Toprak Tuzluluu (EC) ve pH'snn ekerpancarnn Kalite Kriterleri zerine Etkisi Effect of Soil Salinity (EC) and pH on Quality Component of Sugar Beet Sayfa No. 1-12 13-27 28-33 34-39 40-44 45-51 52-58
59-63 64-70 71-74 75-80 81-84 85-92 93-97 98-102 103-110 111-117 118-126
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
19 20 21
22
23 24
25 26 27 28
Amir RAHM ve Neet ARSLAN, emir10357@gmail.com, Toprak Tekstrnn ekerpancarnn Kalite Kriterleri zerine Etkisi Effect of Soil Texture on Quality Component of Sugar Beet Amir RAHM ve Neet ARSLAN, emir10357@gmail.com, Farkl Rakmlarda Yetitirilen ekerpancarlarnn Kalite Ynnden Karlatrlmas Effect of Altitude on Quality Component of Sugar Beet Fatih KILLI ve S. Glfem ALTUNBAY, fakilli@ksu.edu.tr, Klk ekerpancar Ekiminde eit ve Hasat Zamanlarnn Gvde Verimi ve eker Oranna Etkisi The Effect of Cultivar and Harvesting Dates on Root Yield and Sugar Content of Winter Sown Sugar Beet K. Mehmet TURUL, evki BUZLUK, Ayegl BOYACIOLU, kmtugrul@yahoo.com, Deiik Sra zeri Tohum Ekim Mesafelerinin eker Pancarnn Verim ve Kalitesine Etkisi The Effect of Different Seed Distance in Rows on Yield and Quality of Sugar Beet Dilek BAALMA, basalma@agri.ankara.edu.tr, ekerpancar Tarmnda Ekim Nbeti ve Tohum Yata Hazrl Rotation and Seed Bed Preparaton in Sugar Beet Cultivation Seluk SUNULU, Cemal SUNULU ve Ali Fehmi SOYGEN, selcuklu_46@hotmail.com, Kahramanmara Merkez Koullarnda Klk eker Pancar Yetitirme Olanaklar Autumn Type Sugarbeet Growing Possibilities Under the Conditions of Kahramanmaras Location in Turkey 1 1 1 Rahim ADA Fikret AKINERDEM zden ZTRK rahimada@selcuk.edu.tr, eker Pancar eitlerinin Baz Tarmsal ve Kalite zelliklerinin Belirlenmesi Determination of Some Quality and Agricultural Properties of Sugar Beet Varieties Muzaffer ADIYAMAN, Muzaffer.Adiyaman@sesvanderhave.com, eker Pancarnda Teknolojik Kalite Technologic Quality of Sugar Beet Nilgn BAYRAKTAR1 Nilfer KOAK1 Mehmet EVK2, nbayraktar@agri.ankara.edu.tr, ekerpancar Silolanmas ve retim Teknolojisi Sugar Beet Storage and Production Technology Ali NLKARA, unlukara@gmail.com, eker Pancar Su likileri Surgar Beet and Water Relations Halit KARAGZ, Ramazan AKMAKI, Meral KUTLU, rcakmak@atauni.edu.tr ACC Deaminaze eren Bitki Bymesini Tevik Edici Bakteriler Tarafndan Su Stresinin Azaltlmas ve eker Pancar (Beta vulgaris L.) Gelimesinin Artrlmas, Alleviation of Water Stress and Promotion the Growth of Sugar Beet (Beta vulgaris L.) Plants by ACC Deaminase-Containing Plant Growth-Promoting Bacteria Erdal DACI, Salih EVREN, Mesut Cemal ADIGZEL, Ramazan AKMAKI, Recep KOTAN, Fatih KIZILOLU, Mustafa ERAT, erdaldasci@hotmail.com, Bitki Bymesini Tevik Eden Bakteriler Kullanlarak eker Pancarnda (Beta vulgaris L.) Su Stresine Dayanklln Artrlmas Using Plant Growth Promoting Bacteria Increasing of Water Stress Resistance in Sugar Beet (Beta vulgaris L.) Sebahattin KAYA, Ramazan MERAL, Azize DOAN DEMR, sebahattinkaya@yahoo.com Erzurum Ovas Koullarnda ekerpancarnn Sulama Programnn Belirlenmesi Determination of Irrigation Scheduling for Sugar Beet Under Erzurum Plain Conditions Melike CEYLAN, Burhan ZKAN, melikeceylan@akdeniz.edu.tr, Trkiye'de ekerpancar Tarmnn Ekonomik Ynden Deerlendirilmesi Economic Evaluation of Sugar Beet Cultivation in Turkey
127-135 136-142
143-146
147-153
154-164
165-172
173-177 178-181 182-187
188-196
29
197-202
30
203-208
31
209-214
32
215-218
33
Erdal ERBL, Mehmet KARAKU, Hseyin ARSLAN, Halil HATPOLU, erdal_erbil@hotmail.com, Baz ekerpancar (Beta vulgaris L.) eitlerinin anlurfa Klk Koullarndaki Verim ve Kalite zelliklerinin Belirlenmesi The Determine on Yield and Yield Components Some Sugar Beet (Beta vulgaris L.) Genotypes as Winter Crop Production Under the anlurfa Conditions H. Handan ALTINOK, altinokh@erciyes.edu.tr, ekerpancarnda Cercospora Yaprak Lekesinin Simptomatik Tans Symptomatic Identification of Cercospora Leaf Spot Disease in Sugar Beet Hseyin DULKAR, Cevdet SALAM, Ali rfan LBA, Erman BEYZ, hdulkar@hotmail.com, Trkiyede eker Pancar Hasat Mekanizasyonunda Son Yllardaki Gelimeler Recent Developments of Sugar Beet Harvest Mechanization in Turkey mge . ZCAN, Olcay ARABACI, itokbay@adu.edu.tr, Aspartama Kar Doal Tatlandrc: Stevia (eker Otu) A Natural Sweetener Against Aspartame: Stevia (Sugar Leaf) Sibel TUNALI AKAR, Dilek YILMAZER, Sema ELK, Yasemin BALK, Tamer AKAR, secelik@ogu.edu.tr eker Pancar Posasndan Elde Edilen Doal Biyosorbent ile eitli Boyarmaddelerin Giderimine pH Etkisi The Effect of pH on the Removal of Various Dyes by Natural Bioserbent Obtained from Sugar Beet Pulp Sibel TUNALI AKAR, Sema ELK, Dilek YILMAZER, Yasemin BALK, Tamer AKAR, secelik@ogu.edu.tr eker retim Prosesi Kalntsnn Modifiye Formda Biyosorbent Olarak Deerlendirilmesi Utilization of The Sugar Production Residue as a Biosorbent in Modified Form Yunus SERN, Sancar BULUT, Mustafa TAN, Kemalettin KARA, yunusserin@erciyes.edu.tr, Erzurum Sulu artlarnda Tarla Bitkilerinde Farkl Ekim Nbeti Sistemleri Different Plant Rotation Systems for Irrigated Field Crops of Erzurum Jana VOLKOVA, Hseyin BYK, jana.volkova@basf.com Some Herbicides in Sugar Beet eker Pancarnda Herbisit Kullanm
219-224
34
225-228
35
229-234
36
235-241
37
242-245
38
246-249
39
250-260 261-264
40
ZETLER 1 2 lkay DELLAL, Ilkay.Dellal@agri.ankara.edu.tr ekerpancar Tarmnn Sosyo Ekonomik nemi Socio-Economic Importance of Sugarbeet Production in Turkey Jaroslava GOVOROVSKA , Veysel Mehmet MEK , Murat ZTRKMEN , Murat DKTA, jaroslava.govorovska@bayer.com, Seed Treatment for Pest Control on Sugar Beet eker Pancarnda Zararllarla Mcadelede Tohum lalamas Bernd HOLTSCHULTE, Peter SCHELLER, peter.scheller@kws.com, ALS-Inhibitors Tolerance in Sugar Beets An Innovative Concept of Weed Control Philippe ROUSSEAU, philippe.rousseau@syngenta.com Sustainable Production of Sugar Beet in Turkey - Enhance Technology to Improve Productivity Fikret DEMRC, Rza KAYA, Y. Zekai KATIRCIOLU, Salih MADEN, fdemirci@agri.ankara.edu.tr Adapazar ve Bursa llerinde ekerpancarnda Cercospora Yaprak Lekesi (Cercospora beticola Sacc.) Hastal Erken Uyar Modellerinin Deerlendirilmesi Evaluation of Forecasting Models for Cercospora Leaf Spot of Sugar Beet (Cercospora beticola Sacc.) in Adapazar and Bursa Provinces Hseyin KO, huseyin.koc@gop.edu.tr eker Pancarnda Fiyatlandrma Yntemleri Quotation Mehthods of Sugar Beet Ekrem GREL, Songl GREL, gurel_e@ibu.edu.tr, eker Pancar Biyoteknolojisi Sugar Beet Biotechnology Songl GREL, Mehmet Cengiz BALOLU, Ekrem GREL, Glsm AYDIN, Hseyin Avni KTEM, Meral YCEL, sgurel@yahoo.com, eker Pancar (Beta vulgaris L.) Gen Srgnlerinden Transgenik Bitkilerin Elde Edilmesi Development of Transgenic Plants from Young Sugar Beet (Beta vulgaris L.) Shoots 3 Ramazan BEYAZ, Cansu TELC KAHRAMANOULLARI, Behrouz ALZADEH , Songl GREL , Mustafa YILDIZ, myildiz@ankara.edu.tr "Farkl Ploidi Seviyelerindeki eker Pancar (Beta vulgaris L.) Genotiplerinin Vejetatif ve Generatif Geliimi" Vegetative and Generative Development of Sugar Beet (Beta vulgaris L.) Genotypes at Different Ploidy Levels Tolga DEMRHAN, Fikret AKINERDEM, tdemirhan@konyaseker.com.tr, fakinerdem@gmail.com, Ge Dnemde Farkl Form ve Dozlarda Uygulanan Azotun eker Pancarnda Verim ve Kalite zerine Etkisi The Effect of Nitrogen Applied at Different Forms and Doses in the Late Period on Yield and Quality of Sugar Beet Sema KARABA, Selen DEVREN SAYGIN, Mustafa BAARAN, Gnay ERPUL, semakarabag@gmail.com, Erozyon Konusunda Unutulan Sre: Yumrulu Bitkilerin Hasadyla Toprak Kayb Forgotten Process About Erosion: Soil Losses by Root Crop Harvesting Aziz ATANA, Burhan ARSLAN, asatana@nku.edu.tr, barslan@nku.edu.tr, Farkl Zamanlarda ve Dozlarda Uygulanan Humik Asidin eker Pancar Verim ve Kalitesine Etkisi The Effect of Yield and Quality on Sugar Beet of Humic Acid Applied in Different Times and Doses Erturul KARA, ertugrulkaras@yahoo.com eker Pancarnda Damla Sulama ve Gbreleme (Fertigasyon)
*
265 266 267 268
3 4 5
269
6 7 8
270 271 272
273-274
10
275-276
11
277
12
278 280
13
1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu
1st International Anatolian Sugar Beet Symposium
eker ve eker Pancarnn Dn, Bugn ve Gelecei

Cell ER 1
E-mail: cer@agri.ankara.edu.tr
zet Trkiyede eker sanayi ve eker pancar tarm, cumhuriyet dneminde en erken ele alnan ve gelien sektrlerdendir. zellikle 1950 ylndan sonra olduka yaygnlam ve gelimitir. Trkiyenin bu konudaki temel politikas kendine yeterliliktir. eker pancar yetitiricilii tarm kltr yksek bir faaliyettir. Bu adan Trkiye tarmna ve iftisine ok olumlu, pozitif etkilerde bulunmutur. Hatta eker pancar tarm sayesinde zellikle Orta Anadolu ve Geit Blgeleri asndan dier rnlerin yetitirilmesinde de nemli mesafeler alnmtr. Trk halk eker sanayi ve pancar tarm sayesinde gerek retimde ve gerekse i tketimde, sosyo kltrel ve ekonomik adan ok nemli mesafeler almtr. Bulunulan bu noktadan gerilemek sz konusu olamaz. Bu bakmdan hem eker pancar tarm, hem de eker sanayi Trk ekonomisi iin vazgeilmez bir neme sahiptir. Gelecekte pancar tarm ve eker sanayi iin gerekli ve yeterli nlemler alnarak, zellikle de pancar iftisi eker sanayiden ayr dnlmeden, AB dinamikleri ve dnya konjktr de gz nnde bulundurarak politikalar gelitirilmelidir. Anahtar Kelimeler: eker Sanayi, pancar tarm, zelletirme, gelecek iin alnmas gerekli nlemler, politikalar
Present, Past and Future of Sugarbeet

Abstract Sugar industry and sugar beet cultivation in Turkey is an important sector that has been given importance since the early days of republic. This sector has become popular and grown tremendously especially during 1950s. Single policy of Turkey towards this end is attaining self sufficiency. Cultivation of sugar beet is an activity of high farming culture. In this respect, Turkish agriculture and farmers were provided with very positive incentives to have positive effects. Even, with the help of sugar beet farming in the regions like Central Anatolia and Transitional Zones cultivation of other crops has developed significantly. With the help of sugar beet farming and sugar industry, and consumption of sugar by Turkish people, they have developed considerably in terms of socio cultural and economic respects. Now, it is impossible to get back from this point. In this respect, sugar beet farming and industry are very important for both sugar industry and Turkish economy. It is important to take important steps and develop policies for the development sugar beet industry without separating sugar beet farming and industry to participate in the dynamics of European Union and world conjuncture. Keywords: Sugar industry, cultivation of sugar beet, privatization, important considerations for future, policies
Ank. n. Ziraat Fak.,Tarla Bitkileri Bl. E. retim yesi
Giri
ekerin Trkiye ve dnya ekonomisindeki yeri; insan beslemesindeki temel enerji kayna olarak nemi, tatl lezzeti ve deiik amalar iin hammadde olarak kullanlmasndan ileri gelmektedir. eker, btn gda maddelerine tatllk kazandrmak amacyla yaygn olarak kullanlan bileenlerden birisidir. eker, enerji vermesi yannda ok kolay ve itahla alnabilen, ayn zamanda suda hemen eriyebilen tatl bir maddedir. ekerin bilim dilindeki ad sakkarozdur. Halk arasnda anonim olarak ekerden bahsedildii zaman; sz konusu ekerin kimyada sakkaroz olarak bilinen eker olduu anlalmaktadr. Sakkaroz, birer monosakkarid olan fruktoz ve glikoz moleklnden meydana gelmi bir disakkariddir (ekil 1). Bilindii gibi organik kimyann nemli konularndan biri olan ekerler, monosakkarid ve polisakkaridler olmak zere iki gruba ayrlr. Kimyaca bilinen yz civarnda eker bulunmakta, fakat bunlardan kristalize olmas, tadnn dierlerinden farkl oluu, bakteriostatik zellii nedeniyle sebze ve meyveleri muhafaza etmekte kullanl, ayn zamanda tatlandrc olmas bakmndan sakaroz, ayr ve nemli bir yere sahiptir.
ekil 1: Sakkaroz, Glikoz ve Fruktoz Formlleri
nsann balca enerji kaynaklarndan birini tekil eden ekerin, ilk defa nasl, ne zaman ve nerede kefedildii ve kullanld kesin olarak aydnlatlamamtr. Ancak yaplan bilimsel aratrmalara gre, bilim adamlar arasnda ilk alarn banda, Hindistan ve Hindi ininde kullanldna ilikin bir ittifak mevcuttur. Bugn btn dnyada fert bana tketilen eker miktar bir refah ls olarak kabul 2
edilmektedir. Dnya lkelerinin nfus bana den eker tketim miktarlarna bakldnda refah seviyelerinin bu deerlere paralel olduu grlmektedir. Asrlar boyunca devam eden harpler, eker sanayine muhtelif istikmetler verip, onu zaman zaman sarsmsa da; devaml bir ekilde gelierek bugnk seviyesine ulamtr. leriki zamanlarda da btn dnyada eker sanayinin daha da geliip nem kazanacana ve devletlerin ihmal edemeyecei bir politik kozu daima ellerinde bulundurmay isteyecekleri dnlmelidir. nk eker stratejik bir rndr. eker kaynaklarn bitkisel ve hayvansal olarak iki grup altnda toplamak mmkndr. Hayvansal olan eker kayna arlarn yapt baldr ve muhtemelen insann ilk karlat tatl maddedir. Bitkisel olan eker kaynaklar ise, deiik bitkilerde bulunan ve kimyasal olarak farkl yaplardaki ekerlerdir. nsanlar tarihi gelime sreci ierisinde ok uzun bir zaman eker yerine, daha dorusu tatl madde olarak bata bal olmak zere zm kullanmlardr. Gerek kuru zm gerekse dier meyvelerin nemli bir ksmnn kurutulmularna (elma, erik, dut, armut, kays, vb.) tatl ve doal tatlandrc maddeler olarak bavurulmutur. Sakkaroz kayna olan bitkiler bata eker kam (Saccharum officinarum L.) olmak zere, eker pancar (Beta vulgaris var. saccharifera L.), hurma aac ( Phoneix dactiylifera L.), eker dars ( Sorghum bicolor L. Moench) ve aka aa (Acer ssp.) dr. eker kam ve hurma aacnn dnyann tropik ve suptropik iklim kuaklarnda, eker dars, eker pancar ve Akaaa bitkileri ise lman iklime sahip blgelerde yetitirilmektedir. Bunlarn en nemlileri eker kamnda % 11-16 ve eker pancarnda ise % 14-24 orannda eker bulunmaktadr (ekil 2. a, b, c, d, e). Dnyada retilen ekerin % 99u eker kam ve eker pancarndan elde edilmektedir. Bu yzde yz kabul edilirse, halen dnyada retilen beyaz ekerin % 76 kamtan ve % 24 de eker pancarndan elde edilmektedir. 2010 yl itibariyle dnyada elde edilen eker 170 milyon ton, bunun 129 milyon tonu kam, 41 milyon tonu da pancar ekeridir. eker 18. Yzyln ortalarna kadar sadece eker kamndan elde edilirken, bir takm harpler sonrasnda ekilen alk ve yokluklarn arkasndan Avrupada yeni bir hammaddenin ortaya kmasyla eker pancarndan da retilebilir olmutur. eker
pancarndan, sanayi kurularak ekerin elde edilmesi, aa yukar bir asr kadar bir zaman alm, zellikle kta Avrupas lkeleri (Fransa, Prusya vb.) ile ngiltere, Hollanda, Belika, Portekiz ve spanya gibi denizci lkeler eker kamndan elde edilen ham ekeri, kendi lkelerine getirip rafine eden ve sonra da ticaretini yapanlar arasnda ok ciddi harpler olmutur. eker pancarndaki tatl maddenin kam ekerinin ayns, yani sakkaroz olduunu ortaya koyan Andreas Sigsmund Margrafdr (1747). Pancar zerinde ciddiyetle duran ve sabrla alan Margraf 1747 ylnda pancar pekmezine tat veren maddenin kam ekerinin ayn olan pancar ekeri, yani sakkaroz olduunu yapt kimyasal analizlerle ortaya koymutur.
fabrikasnn kurulmasn temin etmitir. Daha sonra Franszlar, Napolyonun himayesiyle Benjamin de Lasserp 1811 ylnda Fransaya bir eker fabrikas kurmutur. Napolyon pancar ekerini himaye edici bir kararname de karmtr. Ayrca da Avrupay karadan abluka ederek ngilizlerin Avrupaya kam ekeri sokmalarna mani olmutur. Bylece de Avrupada, bata Almanya ve Fransa olmak zere pek ok sayda eker fabrikas kurulmutur. 1815 ylnda Napolyonun yenilii ve daha nce ngiliz Amirali Nelsonun Trafalgarda Franszlar yenmesi ile ngilizler kta Avrupasndaki btn eker fabrikalarn yakmlar ve bol miktarda ucuz kam ekeri getirmilerdir. Btn bunlara ramen pancar ekeri sanayi kesintiye uramakla beraber, 1840lardan sonra destekleyici ve himaye edici tedbirler sayesinde Fransada ve Almanyada, 1853de Rusya, Belika, Hollanda, Avusturya ve Macaristanda, 1880de Danimarkada, 1885de svete, 1889da Romanyada, 1890da spanyada, 1891de talya ve A.B.D devletlerinde, 1926da Trkiyede ve daha sonralar dier birok lkede kurulmu ve pancar tarm gelimitir. CUMHURYETTEN NCEK DNEM: Trkiyede de eker sanayi kurulup eker pancar tarm geliinceye kadar birok safhadan gemitir. lk teebbs 1840larda Mareal NECP PAA ve tccar DMTR efendi tarafndan yaplm, fakat eitli nedenlerden dolay muvaffak olunamamtr. Daha sonra 1867de Davutolu KARABET efendi, 1879da stanbul Fenerler idaresi mdr MISHEL PAA, 1890da YUSUF BEY eker fabrikas kurmak iin giriimlerde bulunmular, fakat netice alamamlardr. 1898de Topal RAUF PAA eker fabrikas kurmak iin olduka ciddi admlar atm fakat 1906da aniden lmesiyle teebbs yarm kalmtr. 1913-1914 yllarnda Alman KLEINWANZLEBEN ve Fransz WILMORIN irketlerinden temin edilen slah edilmi pancar tohumlar lkeye getirilmi Bursa, anakkale, Kastamonu, Sivas, Elaz, Ankara ve amda denemi ve iyi neticeler alnmtr. Bunun zerine eker fabrikas teebbsleri yenilenmi, fakat neticeye ulalamamtr. Birinci Dnya sava srasnda 1917de Alman ZENITH irketi lkemizde bir pancar ekeri fabrikas kurmak iin baz projeler hazrladysa da harbin 3
ekil 2. a. eker kam, b. eker pancar, c.Hurma aac, d. eker dars ve e. Aka aa
Bu arada hayvan pancarndan sofralk pancar ve paz da elde edilmitir. A.S. Margraf almalarna devam ederek pancar urubunu kristalletirmeyi baarmtr. Ayrca Margraf hayvan pancarlar arasnda ya arl ve eker oranna gre seleksiyon yaparak eker pancar formunu elde etmeyi baarmtr. Bu srada pancardaki eker oran %1-3 arasnda bulunuyordu. Margraf yapt seleksiyonlarla bu oran % 5-7ye kadar ykseltmitir. Margraf hayatta iken eker nispetinin dkl yznden pancar ekeri retimi baarlamamtr. Daha sonra Margrafn talebesi olan Achard hocasnnn yolundan yryerek 1787 ylnda kendi kurup gelitirdii imalathanede pancardan 5 kg eker elde etmeyi baarmtr. eker pancarndan elde edilen ekerin maliyeti ok yksek olduu iin kam ekeri ile rekabet edemiyordu. Bunun zerine Prusya Kral Frederik Wilhelm, Archarda yardm etmi ve Silezya blgesinde Cunernde ilk pancar ekeri
kaybedilmesiyle bu teebbs de baarl sonuca ulamamtr. Nihayet stikll savandan sonra, yeni Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmu ve 1925 ylnda eker Fabrikas kurmak iin bir irket kuran Uak erafndan MOLLAZADE NURI efendi 1926 ylnda Uakta ilk eker fabrikasn kurmay baarm ve fabrika 1927 ylnda faaliyete gemitir. ERKEN CUMHURYET DNEM (19251935, 4 Fabrika) Yukarda da belirtildii gibi, Cumhuriyet Dneminden nce de baz nemli giriimler olmakla beraber, Cumhuriyetin hemen banda ilk gelimeye balayan sanayi kollarnn birincisi eker sanayi ve eker pancar tarmdr. zellikle on dokuzuncu yzyln sonu ve yirminci yzyln banda Osmanl Devletinin Avusturya, Macaristan imparatorluu, daha dorusu Almanlarla siyasi ve askeri ok yakn ilikiler iinde bulunmas Trkiyede eker fabrikas kurulmas ve ekerpancar tarmnn gelitirilmesi teebbslerini de tetiklemitir. Fakat o sralarda Osmanl mparatorluunun dalma srecine girmesi ve hatta 1918 ylnda filen dalmas, bu amaca ulalmasna imkn vermemitir. Nihayet Kurtulu Sava kazanlp da yeni Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulduktan sonra, daha Cumhuriyettin ilk yllarnda bata byk ATATRK olmak zere devletin kurucu kadrolar ve hkmetlerin 3 beyaz; un, akbez ve eker ile 3 siyahlar; kmr, demir ve petrolu lke ii kaynaklardan temin etme politikalarna paralel olarak hem de zel sektr Uak ileri gelenlerinden Nuri ekerin nclnde 1925te Uak ve 1926 ylnda da Alpullu, Krklarelinde eker fabrikalarn kurarak iletmeye am ve eker pancar ekim alanlarn da geniletmeye balamtr (Resim 1).
Resim 1. Uak ve Alpullu eker fabrikalar resimleri
O tarihlerde yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin borlar dahil Osmanl mparatorluunun btn maddi ve manevi mirasna sahip kt bilinmektedir. Gen Cumhuriyet, 1911-12 Trablusgarb ve Balkan Harblerinden sonra, 1914-18 Birinci Cihan ve 1918-1922 istiklal Harbi de dahil aralksz 10 yl devam eden savalardan sonra, bamszln, harap ve bitap dm, fakr zaruret iindeki bir halkla ina etmitir. O gnn artlarnda son derece kt kaynaklar ve sermaye terakmnn olmad dnlrse, zel sektrn byle bir baary gstermi olmas gerekten takdire deer bir olay ve minnetle hatrlanacak bir durumdur. Nuri eker byle bir mucizeye, kurduu irketin ortaklarndan her trl ayni itiraki salayp, yumurta dahil mal ve meta toplayarak paraya evirmi ve yle gerekletirmitir. Bylece cmle leme halkn gerek gcn ve giriimciliin ne demek olduunu da gstermitir. Bu hayrl ve uurlu teebbse o sralarda yeni kurulmu olan Trkiye Bankasnn ve ktisad vekili Celal Bayarn da ok byk destekleri olmutur.
ikinci dnya harbi yllarn yaamtr. Bu dnemde tam bir devleti ekonomik sistem uygulanm ve eker sanayinde de birinci duraklama dnemi sz konusu olmutur. Ayrca ifade etmek gerekir ki, 1939 ile 1946 yllar arasnda insanlk tarihinin grd en byk felaket olan II. Dnya harbi yaanmtr. Trkiye bu 7-8 yllk dnem ierisinde uzun yllar ok byk bir orduyu silah altnda tutmak zorunda kald iin herhangi bir yatrmn yapabilmesi mmkn olmamtr. GELME DNEM (1953-1964, 15 Fabrika) kinci Dnya Harbinden sonraki deime ve gelimelere paralel olarak, 1950 ylnda Trkiyede de nce siyasi iktidar ve siyaset anlay deimitir. ok partili demokratik rejime geilmi, hr ve bamsz seimlerle yeni hkmet kurulmutur. Bu deiim ve gelimeye uygun olarak ekonomi, sanayileme, tarm ve pratik hayattaki uygulama anlay ok hzl ekilde deiirken, Trkiye bata Amerika ve Avrupa olmak zere, her bakmdan btn dnyaya almtr. Gelien eker pancar tarm, iftinin tarm kltrn ve hzl bir ekilde tarmn dier alanlarnda ve dier rnlerin yetitirilmesinde de yeniliklerin ve yeni teknolojilerin uygulanmasn salamtr. zellikle bata bilgi ve grg olmak zere her trl yeni teknik; tohumluk, yeni eitler, su, gbre, il, alet ve ekipman retim girdilerinin ifti iletmesinde dier rnler iin de kullanlmasna, tarmda topyekn kalknmaya n ayak olmutur. Bu cmleden olarak 1950 ile 1965 yllar arasnda hem pancar tarm uygulanm ve hem de 13 yeni eker fabrikas daha yaplm ve bu ekilde eker sanayi btn Trkiye sathna yaylarak fabrika says 17ye kmtr. Bu dnem Trkiyede pancar tarm ve eker sanayinin en hzl gelitii devredir. Esasen bu 10-15 yllk dnem Trkiyenin her bakmdan en hzl kalknma periyodudur. Bu dnemin banda, 1952 de eker pancar iftileri pancar retim koopratiflerinde ok sratli bir biimde ve btn Trkiyede rgtlenmiler ve atklar sat maazalarnda, hem yetitiricilik iin gerekli olan retim girdilerini, hem de yaam iin gerekli olan her trl alet, edevat, ev eyas ve tketim mallarn ortaklarna kaliteli ve uygun fiyatlarla temin etmeye balamlardr ve halen bu hizmetler bugn de devam etmektedir. Yeni kurulan 5
Resim 2. Eskiehir ve Turhal eker fabrikas
Bu iki eker fabrikas almaya baladktan ve eker pancar tarm her geen gn genileyip verimi de artarken, 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn gelip att grlmektedir. Bunlar zikr ediimizin nedeni, o gnk Trkiye ve Dnya artlarnn durumunu ortaya koyabilmek ve eker sanayinin hangi kt ve zor artlarda kurulduunu anlatabilmek iindir. Esasen daha yeni devlet kurulup rejimi bile iln edilmeden nce, byk Atatrkn toplad zmir ktisat Kongresinde yeni devletin uygulayaca ekonomik politikann serbest piyasa ekonomisi olacana karar verilmitir. Fakat gelien ve deien Dnya Konjonktr ve ortaya kan yeni artlar, karma ekonomik sistemin uygulamasn gerekli klm ve kurulan iki yeni eker fabrikas ile, 1933te Eskiehir ve 1934de Turhal (Resim 2.a,b), Trkiyedeki eker sanayinin iletilmesi ve eker pancar tarmnn yaplmas sorumluluu, 1935 ylnda nemli devlet bankalarnn da itiraki ile kurulan Trkiye eker Fabrikalar A. .nin ynetimine braklmtr. Genellikle 1925 ile 1935 arasnda geen bu 10 yl eker sanayinde kurulu dnemi olarak isimlendirilir. BRNC DURAKLAMA DNEM (1935-1953, -) Bundan sonra, 1950 ylna kadar, bu drt fabrikadan retilen ekerle yetinilmek durumunda kalnmtr. Daha dorusu, Trkiye ATATRKn vefatndan sonra, 1938-1950 yllar arasnda tam bir ie kapank evre ve uzun
fabrikalardan Konya, Adapazar, Ktahya, Amasya ve Kayserinin sermayelerini kooperatif orta olan iftilerin tasarruflar oluturmutur. Yani bu fabrikalar Trkekerin deil, zel sektrn, kooperatiflerindir. Fakat iletmeye aldklar tarihten 1992 ylna kadar ynetimlerini Trkeker yapmtr. Bu dnem her ne kadar 1960da kesintiye uram ise de, daha nce de ifade edildii gibi hem eker sanayinin hem de eker pancar tarmnn altn devrini yaad yllardr. Bu dnemde eker fabrikas yapan makina fabrikalar, melastan ispirto ve fuzel reten fabrikalar ve daha pek ok eker sanayi ve pancar tarm gelimesine destek olan messesselerin kurulduu dnemdir. Nitekim, eker sanayi ve pancar tarmn gnn artlarna gre tanzim eden 6747 sayl eker kanununu da 1956 ylnda karlm ve bu kanun 2001 ylnda karlan, daha dorusu gncellenen 4634 sayl eker yasas yrrle konuluncaya kadar meriyette kalmtr. Trkiye 1956 ylnda itibaren eker ithal etmeyen ve rettii eker kendisine yeten, hatta zaman zaman bata Kbrs olmak zere baz komularna, akraba topluluklar ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine de eker veren bir lkedir. Trkiyede eker sanayi kurulup, eker pancar tarm gelitirilirken Cumhuriyet hkmetlerinin temel politikas, ekeri i kaynaklardan karlamak ve hibir ekilde eker ithalat yapmamaktr. Nitekim bu politika imdiye kadar baar ile uygulanmtr. KNC DURAKLAMA DNEM (19641976, -) Trkiye 1960 ylndan 1964 ylna kadar siyasi, idari, sosyal-ekonomik adan ok byk bir travma yaamtr. Ancak 1965 ylndan sonra nispeten istikrara kavumutur. Fakat yaanan bu byk travmann etkileri bu gn bile zaman zaman hissedilmektedir. nk bu Cumhuriyet tarihinin en byk hadisesinde, hukuksuz bir ekilde memleketin seilmi ve sevilen Babakan, iki Bakan ile birlikte aslarak idam edilmitir. Bu hunhar cinayeti Trk halk bir trl hazmedememitir. 1964-1976 aras ikinci duraklama dnemidir. Esasen Trkiyedeki hem yksek nfus art ve hem de gelir seviyesi ve hayat standardnn ykselmesi 1971den sonra eker sanayine yeni yatrmlar yaplmasn gerekli klm ve bu yatrmlar nisbeten yaplmtr. lke 1969a kadar zlenen ve yakalanan siyasi sknet ve 6
istikrar iinde nemli gelimeler gstermi ve nceki dnemlerde yaplan eker fabrikalarnn retimi hedef olarak belirlenen i tketimi karlamtr. 1971, 12 Mart askeri mdahilsi (Muhtra) ile birlikte siyasi istikrar yeniden bozulmu ve lke siyasi ve sosyal alkantlar iine dm ve ekonomisi de ok ciddi daralma ve dviz darboaz (yabanc para) ile kar karya kalmtr. Bu dnemde eker sanayinde baz fabrikalardaki tevsi almalar hari herhangi bir gelime olmamtr. GENLEME DNEM (1976-1985, 4 Fabrika) kinci duraklama devresinden sonraki bu genileme dneminde, 1976 ile 1985 yllar arasnda 4 eker fabrikas daha iletmeye almtr. Bu dnem eker pancar iin yaygnlama ve eker sanayi iin de tekrar genileme devresidir. Bu dnemde zellikle pancar ekimi ve retimi hem yetitirici ifti says bakmndan, hem ekilen alan ve blge asndan memleket sathna iyice yaylm ve genilemitir. Yalnz itiraf etmeliyiz ki, gerek birim alan pancar veriminde ve birim alan iin kullanlan girdi artlarnda ve eker fabrikalarnn randmanlarnda arzulanan artlar olmamtr. HIZLI GENLEME DNEM (19852002, 9 Fabrika) 1985den sonra 2001 ylna kadar gerek artan eker ihtiyacn karlayabilmek, gerekse dier sosyo ekonomik sebeplerle eker sanayine 9 fabrika daha ilave edilmi, bylece Trk ekerin elinde 25 ve zel sektrn elinde ise 8 olmak zere, Trkiyede eker fabrikas says 33e ykselmitir. 1985-2001 yllar arasnda eker sanayi iin zelletirmeye hazrlk ve 2001den sonraki geen sre ise zelletirme zamandr. zel sektr fabrikalarnn 6s kooperatif irketlerin, biri bal ortaklklarn ve biri de dorudan bir zel irkete aiittir. Halen Trkiyede eker sanayi ve eker pancar tarm 4 Nisan 2001 tarih ve 4634 sayl yasaya gre yaplmaktadr. Yasann tetkik ve incelenmesinden de anlalaca gibi eker yasas, ruhu ve lafz bakmndan yksek verimlilii tevik eden, ona prim veren, eker retim ve tketimini dengeleyen, gerektiinde ihracat yapmay koruyan ve kollayan, hem eker fabrikasyonunu ve hem de eker pancar tarmn, yksek verim, yksek randman ve stn kalite asndan destekleyen bir yasa olarak grlmektedir. Bu kanun ayn zamanda
ticarette serbest rekabeti n grmektedir. Bu da hem tketiciyi, hem de eker pancar yetitiricilerini korumann ve verimlilii ykseltmenin yoludur. Ayrca kanunun en fazla tenkit edilen sakkaroz d eker retim ve ithalat bakmndan da hkmete yetki vermekte ve hkmet duruma gre % 10 olan bu oran %50si kadar artrp azaltarak %15e karabildii gibi %5e de indirebilmektedir. Niasta ve glikoz orjinli ekerler iin kanundaki %10 oran pancardan eker reten lkelere gre yksektir, bu oran Avrupa Birlii lkelerinde %2-5 arasnda deimektedir. Yasann ilk uyguland 2001 yl iin fiili durum %5.5 olmu, daha sonraki yllarda artmalar sz konusu olmaya devam etmitir. Bu durum pancar iftisinin hayrna deildir. Bu konuda bata eker kurulu olamak zere, hkmete danmanlk yapanlarn konuya hakimiyetleri, gerek Trkiyede gerekse dnyada eker retim ve tketimi ile tatlandrclarn durumunun nasl bir seyir takip ettiini, ayrca pancar iftisinin durumunu iyi takdir ve tayin etmeleri gerekmektedir. eker yasas zelletirmenin yaplmasn da hkm altna almaktadr. eker irketinin tasfiye edilmesi ve eker fabrikalarnn zelletirilmesi zaman ierisinde gerekleecektir. Bunlar yapmak iin yeni yasa ile bir eker kurumu ve kurulu oluturulmutur. Bu kurulun gerekten dikkatli, itinal ve azimli bir ekilde almas, zellikle konuyu iyi bilenlerden yararlanmas, admlarn bilimsel esaslara gre atmas gerekmektedir. Daha sonra eker kurulu Trk ekerin fabrikalarn zelletirme daresi Yksek Kuruluna devretmitir. ZELLETRME DNEM (2002-......) Trkiyede zelletirmelerin balangc daha gerilere gitmekle beraber (1992), bu konuda net ve ak tavr 2002den sonra ortaya konulmutur. Hemen btn kuzey yarm kre ve Trkiye ekonomik olarak ekeri pancardan elde etmektedir, nk bu corafyada kam yetimesine iklim uygun deildir. Pancar ekere ilenirken yaprak, ba ve hatta kuyruk gibi artklar ile fabrika artklar olan posas, melas ve dier artklar da hayvan yemi, maya ve isporto ile biyoetanol retiminde kullanlmaktadr. eker pancar tarm ve eker sanayinde ok fazla ii altrlmas ve istihdam sz konusudur. zelllikle tarmdaki 7
gizli isizlik nlenirken geici olarak fazla saydaki iiye i bulunmu olabilir. Ayrca gerek pancar yetitiriciliinde ve gerekse eker sanayi ve yan sanayide nemli lde tamaclktan da para kazanlabilmektedir. zelletirme ile ilgili durum tespit edilecek olursa, eker fabrikalarnn maliyetlerinin ok yksek olmad, gerek Amerika ve Avrupada ve gerekse pancardan eker elde edilen Kanada, Japonya, Dou Avrupa lkeleri gibi pek ounda eker sanayine byk lde kooperatif irketlerin sahip olduu bilinmektedir. Trkiyede de 1972 ylnda, 1969 ylnda yrrle konulan 1163 sayl kooperatifler kanununa gre, pancar kooperatiflerinin st birlii olan pancar reticileri kooperatifleri birlii PANKOBRLK kurulmutur. Bu birliin irketleri 6 adet eker fabrikasnn mlkiyetine sahiptir. Trkiyenin bugnk imknlar ile eker fabrikalarna pancar dahil dier girdi ve ham madde ve i gc temin edilmesi fazla bir zorluk gstermemektedir. eker pancarndan eker elde etme teknolojisi de fazla karmak deildir. Trkiyede yaplm tarmsal ettlere gre 3.7 milyon ha alanda eker pancar ekim potansiyeli mevcuttur. Bugnk ekim imknlar ve l ekim nbeti sistemine gre, ylda 1.2 milyon ha alanda 60 milyon tona yakn pancar retilebilir. Fakat byle bir uygulama hibir zaman sz konusu olmamtr. En fazla pancar ekimi 1995 ylnda 500 bin ha olmu ve 21 milyon ton dolaynda pancar retilerek 2.7 milyon ton eker elde edilmitir. Bu tarihlerde nemli lde eker stoklar olumutur. Bugn halen 2011 itibari ile ekilen pancar alan 298 bin ha, retilen pancar 17 milyon tondur. u srada Trkiyede drtl ekim nbeti uygulanmakta ve dekara verim 5 tonu gemektedir. Ylda elde edilen eker 2 milyon ton dolaynda, dekara eker verimi 680 kg olup, fert bana den eker miktar 28-30 kg dr. Ancak Trkiyeye nemli lde kaak eker girmekte ve buna gre fert bana tketim 35 kg gemektedir. Trkiyede ekolojik ve ekonomik olarak en uygun pancar yetitirme alanlar Orta Anadolu, Geit Blgeleri ile Marmara ve Trakyann i ksmlardr. Nitekim kurulan eker fabrikalarnn arl da bu blgelerdedir. Dou Anadolu blgesindeki fabrikalar ve pancar tarm ekonomik ve ekolojik deildir. nk pancar karasal iklime iyi uyum gstermi ve ekonomik verim iin en az 178 gn vejetasyon
sresi istemektedir. Dou Anadoludaki fabrikalar daha ziyade sosyo ekonomik saiklerle kurulmutur. Trkiyedeki pancar, eker ve bunlarla ilgili retimin % 40 pankobirlik tarafndan kontrol edilmektedir. Orta Anadolu ve Geit Blgelerinin pancar ve eker ekonomisindeki pay % 65ler dolayndadr. Gerek eker fabrikalar ve gerekse toptan eker sanayi her zaman ve meknda illa da ekonomik olarak kurulmak zorunda deildir. nemli olan olaya her vakit pr kapitalist bir zihniyetle deil, belirli sosyal ve ekonomik dengeler ve nihai krllk asndan baklmaldr. nk izah edilmeye alld gibi eker pancarna dayal eker sanayinin durumu ve eker pancar tarm tam bir btn olarak bitkisel ve hayvansal retim bir arada ele alnmal, zellikle yan etkileri birlikte gz nnde bulundurulmaldr. O takdirde, yeni durum topyekn ele alndnda neticenin ekonomik adan da lkenin hayrna olduu grlecektir. Ayrca meseleye tketiciler asndan da baklmaldr. Trkiye 1998 ylndan itibaren uygulad ve 2001 ylnda karlan yeni eker kanunu ile tam anlam ile disipline ettii pancar ve eker retim kotalar ile memleket iindeki arz ve talep dengesini nisbeten salamtr. Halen ciddi bir biimde disipline edilmeye alan ve byk lde kontrol altna alnm olan kaak eker ve tatlandrclar hari, eker retimi darya, yani ithalata baml olmayan en nemli retim dallarndan biridir. Yal tohumlar yetitiricilii, bitkisel ya sanayinin durumu ve yemeklik ya ithalatnn durumuna bakp cidden ibret alnmaldr. Memleket dhilindeki karar verici durumunda olan siyaset adamlar ve yneticiler, unu mutlaka idrak etmeliler ki, eker stratejik bir rndr ve imkn varken mutlaka i kaynaklardan temin edilmelidir. phesiz bu prensip ve kural btn mutlak gerekli gda maddeleri iin arttr. Bu bakmdan baz akl evvellerin ne srd gibi pancar ekeri fiyatlarnn kam ekeri fiyatlarna nispet greceli olarak yksek oluu, ya da niasta bazl ekerlerin (NB) ayn ekilde ucuz oluu, asla fazla endie yaratmamaldr. Doal olarak, ekolojik artlar eker kam yetitirmeye msait olmayan lkelerde maliyetin nispeten yksekliine karlk, eker pancar yetitirilmesi eker retiminin ihtiyac karlamas bakmndan mecburi bir alternatif olmaktadr. in, ABD ve Hindistan gibi birok nemli lde byk eker 8
kam ekeri retimi olan lkeler bile eker ihtiyalarnn tamamn karlayabilmek iin eker pancar ekeri de retmektedirler. Byk retim gc olduu halde net ithalat durumuna den Hindistan, teden beri net ithalat olan Avrupa Birlii lkeleri, in gibi byk retim devleri, ayn zamanda ithalata mecbur kalmakta, AB ile in, Dnya Ticaret rgt (DT) karsnda vermi olduklar ithalat kotas taahhtleri erevesinde indirimli gmrk vergileriyle kota dahilinde ticaret yapmaktadrlar. Trkiye kr ki henz ithalata ihtiya duymamaktadr. Bu alana ileride de dviz ayrmaktan ve da bamllktan kurtulmu olacaktr. Bir zamanlar nasl yabanc para ktl ektiimiz mutlaka hatrlanmaldr. Yeni eker kanunu yrrle konulduktan hemen sonra eker sanayinin zelletirilmesi gndeme gelmi ve IMFye verilen birka niyet mektubu ve yaplan standby anlalmasnda zelletirmenin nasl yaplaca, Haziran 2003 ylndan itibaren YK tarafndan izilen yol haritasna gre, Trk ekerin elindeki fabrikalar corafi blge esas dikkate alnarak u ekilde gruplandrlmlardr. 1. Grup (E); Uak, Alpullu, Susurluk, Burdur, Afyon, Eskiehir, 2. Grup (D); Ankara, Bor, Ereli (Konya), Ilgn 3. Grup (C); Kastamon, Krehir, Turhal, Yozgat, orum, 4. Grup (B); Elaz, Malatya, Erzincan, Elbistan, aramba, 5. Grup (A); Kars, Erci, Ar, Mu, Erzurum. Cumhuriyet tarihi kadar kdemli olan, memleketimizin ekonomik ve sosyol geliimi asndan nemli kazanmlarndan biri durumundaki eker sanayinin zelletirme srar on yldan fazla bir zamandr devam etmesine ramen, ciddi bir mesafe alnabilmi deildir. Birka defa ihaleye kld halde konu eker Sendikas tarafndan yargya tanm ve yaplan birinci ihale iptal edilmitir. Bu alanda en son yaplan B ve C., yani Elaz, Malatya, Erzincan, Elbistan ve aramba ile Kastamonu, Krehir, Turhal, Yozgat ve orum eker fabrikalarnn ihale ilemleri de henz onay aamasndadr. Bu prosedr ikmal edildikten hemen sonra konunun yeniden yargya intikali ok muhtemeldir. Hlbuki
meselenin bu ekilde uzamas hem eker pancar iftisinin hem de topyekn eker sanayinin, neticeten lkenin de aleyhine olmaktadr. SONU VE TEMENNLER zelletirmenin esas ana gayesi; kamu iktisadi teekkllerinin siyasi basklara ak olduklar, yneticilerin isabetli karar vermeyileri, zamannda ve basiretli bir tccar gibi doru ve hzl karar alamaylar, ar istihdam ve teknolojideki gelimelerin gn gnne takip edilemeyii neticesinde iletmelerin verimsiz almasnn gsterilmesidir. Hlbuki maalesef Trkiyede yaplan zelletirmelerdeki esas ama hkmetlere bte aklarn karlamak ve ayn zamanda yanda ve destekilere kamu imknlarnn arz olarak grlmtr. Firma mlkiyetlerinin zel sektre intikali, zel sektrn tek amac kr maksimizasyonu olduu iin verimi ve etkinlii de artraca aikrdr. Ancak bunun temin edilebilmesi iin o kuruluun yine ayn alanda faaliyet gstermesi, faaliyet gsteren dier firmalarla dengeli bir rekabet iinde olmas, asla tekelleme ve kartellemeye gitmemesi arttr. Bunun iin de birikimin tabana yaygn kooperatif ve kooperatif irketler elinde olmas uygundur. ABde eker sanayinin % 55i kooperatifler ve kooperatif irketlerinde, % 20 si zel irketlerde ve % 25i ise bamsz szlemeli iletmelerin elinde temerkz etmitir. ABDde ise, hemen hemen eker sanayinin %100 kooperatif ve kooperatif irketlerin elinde olduu bilinmektedir. Trkiye'de yaplan birok zelletirmede irketlerin esas itigal konularna son verilmekte, zelletirme ile ayn alanda daha fazla yatrm, retim verimlilik ve istihdam sz konusu olmas beklenirken, tam tersine kapanan ve retim alann deitiren iletmeler kanlmaz olmaktadr. zellikle eker fabrikalarnda verimlilie direkt tersine sz konusu olduu etkinlik hakknda yaplm aratrmalarda baz fabrikalarnda etkinsizlik mahede edilirken, bazlarnda ise, maliyet etkin bir durumun gzlendii tespit edilmitir. Burada ham madde, enerji, i gc ve sermaye girdilerinin bileimlerinin en uygun biimde kullanlarak imkn dahilindeki en fazla retim yapan fabrika en teknik etkin olarak ifade edilmitir. Eldeki girdi ve kt fiyatlarnn veya deerlerinin gz nnde bulundurularak girdi bileimini ortaya koyan fabrika kaynak datmndaki en etkin 9
iletmedir. Hem teknik etkin, hem de kaynak datmnda etkin olup, mmkn olan en ok eker retimi iin gerekli girdi miktar ve bileimine karar verebilen fabrikada maliyet etkinlii gstermektedir. Pankobirlikin elinde bulunan Konya ve Kayseri fabrikalar en maliyet etkin fabrikalar olarak bulunmutur. Baz eker fabrikalarndaki etkinsizliin kayna olarak kapasite dkl ve teknoloji gerilii tespit edilmitir. Belki de eker sanayinin zelletirmesinde baz fabrikalarn veriminin artna lek etkinliini artrmak tesirli olabilir. Kr motivasyonu da teknik etkinlii gelitirebilecektir. ekerin maliyetindeki en nemli unsurlar hammadde ve iiliktir. Bunlarn oranlar srasyla %63 ve %13tr. Toplam maliyet iinde hammadde maliyeti bu kadar yksek olduuna gre bunu drmek acaba nasl mmkn olur? Bunun esas verim artdr. Bunu da temin etmek iin yksek verimli ve stn kaliteli eit, yani tohumluk dier pancar retim girdilerinin verimi maksimize edecek lde kullanlmas ve bunun iin de onlarn fiyatlarnn uygun olmas, o takdirde maksimum verimlilii alacak miktarda kullanmlar sz konusu olacaktr. Ya da pancar iftisinin desteklenmesi gerekecektir. eker sanayinin zelletirmesinde baz zelletirme gruplarndaki fabrikalar kapanacak ve iftilerin nemli bir ksm pancar retiminden vazgeecektir. Kapanmayan fabrikalara daha uzak alanlardan pancar getirilmesi maliyetleri drmek bir yana bilakis artracaktr. eker sanayinin zelletirilmesi neticesinde firmalar arasnda oluacak rekabetin eker tketim fiyatlarn drmesi ok fazla gereki grnmemektedir. Tketici fiyatlarnn eker ithalat ile aa ekilmesi olaya topik bir yaklamdr. Ayrca da son derece nemli ekonomik ve sosyal riskler tamaktadr. Meselenin bir baka boyutu da zelletirmeler sonunda baz fabrikalarn kapanacak olmas hem krsal alandaki g tahrik edecek, hem de isizlii artracak olmasdr. Daha nce eker fabrikalar kurulurken dikkate alnan blgesel kalknma ve blgeler aras gelimilik fark bugn halen tamamen ortadan kalkm deildir. Trkiye birok rn iin AB ile uyum konusunda olduka ardan alrken, eker konusundaki acelecilii anlalamamakta, ayrca on yldan fazla bir sredir somut bir netice de
alnamamtr. ABdeki bu konularda olan deiimler ise, ok hzl ve dinamik bir biimde gelimektedir. eker kanunu ile ABye uyum dnlerek A ve B kotalar ile C ekeri yrrle konulmuken, daha henz zelletirmeden herhangi bir sonu alnmadan ABde yeni gelimeler olmu A ve B kotalar birletirilmitir. Ayrca da bugn 1998 ylnda filen ve 2001 ylndan itibaren de kanunla sektre getirilen kotal retim Trkiyedeki stok riskini azaltm fakat NB ekerler ile kimyasal tatlandrclarn tketimini ekere alternatif olarak artrmtr. eker sanayi ve pancar ziraati pek ok i ve d etkilerin tesiri altndadr. zellikle de d etkilerin banda Dnya Ticaret rgt ve Avrupa Birlii gelmektedir. DTnn uluslar aras ticaretin libere edilmesi basks, zellikle kamu iktisadi teebbslerinin yapt d satmn bir ihracat sbvansiyonu gibi alglanmas eker sanayinin zelletirilmesi ynnden ok ciddi bir itici g oluturmaktadr. Fakat Trkiyenin eker iin herhangi bir d satm sz konusu deildir. Kald ki devletin grevi topyekn kamu karn gzetmektir. retimi direkt etkileyen faiz, kur fark, maliyetler ve hammadde sorunlar gibi engellerle karlaan Trk eker fabrikalarnn bazlarnn daima, bazlarnn da zaman zaman kr etmemesi kamu kar sz konusu olduunda deerlendirme farkl yaplmaldr. nk devlet kurumlarnn her zaman kr iin faaliyet gstermesi sz konusu deildir. Bu arada verimli ve etkin alanlarnn krll devletin destei ile salanabilecekse o da yaplabilir. Bu bir politika ve karar gereidir. Eer bu siyaset benimsenmiyor ve bu kurumlarn sat isteniyorsa, o takdirde yine kamu kar dikkate alnarak pancar yetitiricilerinin devlet fabrikalarn iletmeleri temin edilmelidir. Mademki Pankobirlik zelletirme sonras ald fabrikalarda maliyet etkinliini salayabilmitir, o halde devlet fabrikalar ne pahasna olursa olsun ucuz pahal satlmak yerine, bir miktar zelletirme gelirinden dn verilerek, bunlar retici rgtlerine satmann (devretme) nemi kavranmaldr. Nitekim bunun en gzel rnei Karabk Demir elik (Kardemir)de yaanmtr. Bu rgtler Pankobirlik ve eker Sendikas olabilir. yle grnmektedir ki, lke iinde hammadde ve enerji fiyatlar bata olmak zere mal ve hizmetlerin deerlerindeki deimeler; 10
para, kur, faiz ve maliyet politikalar, karlalan ekonomik krizler, DTnn zaman iinde alaca ve uygulamaya koyaca kararlar ile ABnin bu konudaki dinamikleri Trk eker sanayinin ve pancar tarmnn geleceini tayin edecektir. Fakat btn bunlar dikkate alndnda verilecek sat kararlar dahil Pankobirliin baarlar, zellikle de Konya, Kayseri eker rnei asla gzden uzak tutulmamaldr. Tarmdaki zelletirmeler ve Alnan Sonular Tarm, Gda letmeleri, Tarmsal Sanayi ve bu cmleden olarak el atlan St Endstrs Kurumu ile Et ve Balk Kurumu'nda, ayrca Tekel ve baz zelletirmeler de ne iftiye ve ne de hazineye gelir temin etmek asndan kayda deer neticeler vermedii etraflca grlmtr. Nitekim daha sonradan hkmet TGEMin ve Et ve Balk Kurumunun zelletirilmesinden geri durmu, St Endstrisi Kurumu yerine de onun grevlerini yapacak St Mdahale Kurumunun bugn yarn tekrar faaliyete geirileceini duyurmaktadr. Hkmetler, eker Sanayinde de benzer durumlarn yaanmamas iin verimli ve krl olabilecek fabrikalarn zerkletirilmesini ve iletmelerinin kooperatif irketlere devredilmesi seeneini mutlaka dikkate almaldr. Kaynaklar
Aksu, A. 2005; TFAnn zelletirilmesi. AB eker rejimi reformu ve Trkiye eker sektr sempozyomu, Bilkent. Ankara Artk, N. ve E. Poyrazolu. 2006; eker Teknolojisi. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bak. Yayn Dairesi Bakanl. Gda serisi 1. Ankara Barocka, K. H. 1970; Zucker-und Futterben (Beta vulgaris L.) Lehrbuh der Zchtung Landwirtschaftlichen Kulturpflanzen. Band 2. Spezieller Teil. Verlag Paul Parey. Berlin und Hamburg. Baron, P. 2005; EU Sugar Regime Reform and The Turkish Sugar Sector. AB eker Rejimi Reformu ve Trkiye eker Sektr Sempozyomu, Bilkent. Ankara. Boyacolu, D. vd., 2001; Niasta Bazl ekerler; zellikleri ve Kullanm Alanlar. stanbul. Dellal, . ve ark. 2012; ABye yeliin Trkiye eker Pancar Tarm ve eker Sektr zerine
Sosyo- Ekonomik Etkisinin Analizi, Projesinin lkesel altay 30-31 Mart 2012. Kzlcahamam. Ankara. DE, 2003; Tarm statistikleri zeti. Ankara. DE, 2003; Tarmsal Yap ve retim. Ankara. DPT, 2000a; eker Sanayi zel htisas Raporu. Ankara. DPT, 2000b; Niasta ve Niasta Tabanl ekerler Sanayi zel htisas Raporu. Ankara. Eki, A. vd., 2005; Gda Sanayinde Yapsal Deiimler. TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi. Cilt II. Ankara. Emeklier, Y. 2002; Altn Tanesi Msrn Kimyas ve Endstride Kullanm. retimden Tketime Msr Paneli Teblileri, T. C. Sakarya Valilii. Sakarya. Emeklier, Y. ve G. Akdoan. 2005; eker Dars (S. bicolor var. saccharatum Moench.) eitlerinin Ankara Koullarnda Tarmsal ve Teknolojik zellikleri. Ankara. Er, C. 1988; eker Pancar. Garanti Bankas, Tarm Bilgileri Dizisi, stanbul. Er, C. ve M. Mlayim. 2000; Trkiyede ve Konyada eker Pancar Tarm. eker Pancar Tarm Teknii I. Uluslararas Sempozyumu. Konya. Er, C. 2001; eker Kanunu ve Getirdikleri. Ekin dergisi 16 (8). Ankara. Er, C. 2002; Yeni eker Kanunu ile Avrupa Birliine Giri ncesinde Pancar Tarm ve eker Sanayinin Entegrasyonu. Ankara. Er, C. ve S. Uranbey. 2004; Niasta ve eker Bitkileri (2. Bask). Ank. n. Ziraat Fak. Yayn No; 1538, Ders kitab; 191. Ankara Er, C. 2005; eker Politikalar nceleme Raporu. Ankara. Er, C. 2007; Trkiyede eker ve eker Pancar retiminde Kota sistemine Gei, Bugnk Durumu ve Gelecei. TO Yayn No. 2007-3.stanbul. Er, C. ve S. Uranbey. 2009; Niasta ve eker Bitkileri (3. Bask). Ank. n. Ziraat Fak. Yayn No; 1573, Ders kitab; 525. Ankara Eraktan, G. 2009; Trkiye eker Fabrikalarnn zelletirilmesi ve Gncel Gelimeleri. Pankobirlik Dergisi, 2009. Yl:20, say 97. Ankara.
Gl, . 2005; eker Sorgum Bitkisininin (Sorghum bicolor L. Moench) Endstride Kullanm Olanaklar. Trkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, Antalya. Gnel, E. vd. 2005; Niasta ve eker Bitkileri retimi. TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi Cilt I. Ankara. Gne, E., M. Albayrak ve B. Glubuk. 2002; Trkiyede Gda Sanayi. Ankara. Kalkan, M. ve H. Adan. 2003; eker Pancar Tarm ve eker Sanayinin Trkiyedeki Durumu. Bitirme tezi. Ank. ni. Zir Fak. Ankara. Kavas, F. 2002; Organik eker. 3.Ulusal eker retim teknolojisi sempozyomu. eker retiminde Verimliliin Artrlmas ve Kalitenin Ykseltilmesi. Ankara. Krtok, Y. 1998; Msr, retimi ve Kullanm. Adana. Kymaz, T. 2002; eker Politikalarnda Yeni Ynelimler ve Trkiyenin Konumu. Ankara. Kymaz, T. 2005; Tarm Politikalarnda Deiim htiyac ve Trk eker Sektr. AB eker Rejimi Reformu ve Trkiye eker Sektr Sempozyumu, Bilkent. Ankara. Ko, H. 1999; eker Pancar. G.O.P niv. Zir. Fak. Yaynlar No;31. Ders kitaplar serisi No;14. Tokat. Ldecke, H. 1961; Zuckerrbenbau. Ein leitfaden fr die paraxis. Paul Parey in Berlin und Hamburg. ND, 2005; Dnyada ve Trkiyede Niasta Sanayi. AB eker rejimi reformu ve Trkiye eker Sektr Sempozyumu, Bilkent. Ankara zel, S. 2007; Trkiye eker Sanayi Dn, Bugn, Yarn. Pankobirlik Yaynlar. Ankara. Polat, T. 1999; eker Pancarnda Ekim Nbeti ve Kota Uygulamalar. Yksek Lisans Semineri. Ank. ni. Fen Bil. Enst. Ankara. Pankobirlik, 2002; statistik yll IV.Ankara. Pankobirlik, 2004; lke Tarm Politikalar, Dnya Ticaret rgt Tarm Reformu AB eker Rejimi ereve Kararlar ve lke eker Sanayi Asndan Deerlendirilmesi. Ankara. Pankobirlik, 2005; 2004 Yl Tarm Raporu. Ankara. Pankobirlik, 2005; 32.Yl, 2003 Faaliyet Raporu. Ankara.
Ersun, C., H. Mftolu ve H. T. Gzel. 1997; Trkiyede eker ve eker Pancar retiminde Mevcut Durum, Sorunlar ve zm nerileri. TO yayn No; 1997-12. stanbul.
11
Sandk, K. 2005; ABnin eker Politikalar ve eker Reformu. AB eker Rejimi Reformu ve Trkiye eker Sektr Sempozyumu, Bilkent. Ankara. eker Sendikas. 2011; ekerin Gelecei, Sektrde Yldz lke Olabiliriz. ABD, Avrupa eker Politikalar ve Trk eker zelletirmeleri zerine Bir nceleme. Ankara. Yayn No; 217. Ankara. Tortopolu, . 1994; eker Pancarnda Verim ve Kalite ile eker retim Maliyetini Etkileyen Faktrler. Mars Matbaas, Ankara. Tortopolu, . 2002; Kamu eker Pancar Fabrikalar zelletirilmeli mi? ZMMOB Tarm Politikalar Yayn Dizisi No 2., Ankara. Trk Ziraat Yk. Mh. Birlii, 2005; AB Mzakerelerinde Trk Tarm Panel Sonular. Ankara. T. . S. ileri Sendikas, 2006; Pacar Tarm ve eker Sanayi Ankara. TFA, 2005; Tarm Raporu 2004. Ankara. TFA, 2005; Trkiye eker Fabrikalar Anonim irketi 2004 Yl Faaliyet Raporu. Ankara. iray, A. vd. 1987; Trkiyede eker Kam Tarm ve eker Kamndan eker retme mkanlar zerine Bir Aratrma. TFA Genel Mdrl. Ankara. nal, A. 2005; Trkiye eker Rejimi ve Reformunun Olas Etkileri AB eker Rejimi Reformu ve Trkiye eker Sektr Sempozyumu, Bilkent. Ankara. Ylmaz, A. 2005; Pancar reticileri Asndan AB eker Reformunun Deerlendirilmesi. AB eker Rejimi Reformu ve Trkiye eker Sektr Sempozyumu, Bilkent. Ankara. Ycel, S. ve A. nal. 2002; Dnya Ticaret rgt Taahhtleri ve Avrupa Birlii Ekseninde Trkiye eker Sektrnn Deerlendirilmesi. 2. Ulusal eker Pancar retimi Sempozyumu. eker Pancar retiminde Verim ve Kalitenin Ykseltilmesi. Ankara. Ycel, S. 2005; AB eker Reformu Inda Sektrn Srdrlebilirlii. AB eker Rejimi Reformu ve Trkiye eker Sektr Sempozyumu, Bilkent. Ankara.
Taygun, N. 1993; eker yks. T..F.A..
12
eker Pancarnda Cercospora Yaprak Lekesi (Cercospora beticola Sacc.) Hastal Ve Mcadele Stratejisi
Rza Kaya 1
E-mail:rizakaya1969@yahoo.com
zet
Cercospora yaprak lekesi (Cercospora beticola Sacc.), eker pancarnn en tahripkar hastalklarndan biridir. Dnyada toplam eker pancar ekim alanlarnn (6,96 milyon ha) yaklak % 44nde (3,02 milyon ha) yaygnlk gstermektedir. Hastalk iddeti, lke ve blgeye gre deiim gstermekte olup, mcadele yaplmad zaman eker pancarnn kk verimi % 26, eker varl % 13, artlm eker varl % 18 ve eker verimi % 55e varan oranlarda dmekte, fabrikasyonu olumsuz ynde etkileyen potasyum (K), sodyum (Na), ve alfa amino azot (-N) ierii ise srasyla % 6, % 25 ve % 40a varan oranlarda artmaktadr. Hastalk, entegre mcadele yntemleriyle kontrol altna alnabilmektedir. Patojenin, kullanlan ilalara kar ksa srede dayankllk gelitirerek, mcadele baarsn drmesi nedeniyle mcadelede farkl stratejilerin byk titizlikle birlikte uygulanmas gerekmektedir. Bu almada, Cercospora yaprak lekesi hastalnn belirtileri, etmeni, corafi dalm, ekonomik nemi, epidemiyolojisi, konukular ve kontrol edilebilmesi iin uygulanacak mcadele stratejileri zetlenmitir. Anahtar Szckler: eker pancar, Cercospora beticola Sacc., Cercospora yaprak lekesi hastal
Cercospora Leaf Spot (Cercospora beticola Sacc.) Disease and Control Strategies in Sugar Beet
Abstract
Cercospora leaf spot (Cercospora beticola Sacc.) is one of the most destructive diseases of sugar beet. The disease distributes in an approximately 44 % (3,02 million ha) of the total sugar beet growing areas (6,96 million ha) worldwide. The disease severity varies depends on country and regions. When it is not controlled, root yield, sugar content, extractable sugar content and sugar yield of sugar beet decrease up to the rate of 26 %, 13 %, 18 % and 55 %, respectively. Also the content of potassium (K), sodium (Na), and alpha-amino nitrogen (-N) affecting negatively sugar production in fabrication increase up to the rate of 6 %, 25 % and 40 %, respectively. The disease can be controlled by an integration of cultural and chemical methods. The pathogen improves resistance to fungicides used against it in a very short time, thus the success of combating it decreases. Therefore, different strategies combined with the others must be applied together carefully. In the study, symptoms, causal agent, distribution, damage to sugar beet, epidemiology, and control strategies of Cercospora leaf spot were summarized. Keywords: Sugar beet, Cercospora beticola Sacc., Cercospora leaf spot disease
eker Enstits, Fitopatoloji ubesi, 06930 Etimesgut, Ankara
13
Giri Cercospora beticola Sacc. fungusunun sebep olduu yaprak lekesi, dnyada eker pancarnn en yaygn ve en tahripkar hastaldr. eker pancar bitkileri, hastalk nedeniyle, kaybettii yapraklarnn yerine kkde depolanacak olan maddeleri kullanarak yeni yapraklar srmektedir. Hastalk bu ekilde mevsim sonuna kadar srekli olarak yaprak zararna yol amaktadr. Bylece, bata kk ve eker verimini drmekte ve ayrca sodyum, potasyum, alpha-amino azot gibi safiyeti bozan melas oluturan maddeleri artrarak fabrikasyonda eker kayplarna yol amaktadr (1, 13, 33, 48). Enfekteli bitki kklerinin siloda bekleme sresi salkl bitkilere gre daha dktr (19, 49). Hastalk, mnavebe, dayankl eit kullanm gibi kltrel tedbirlerin yannda kimyasal yntemlerin entegresyonu ile kontrol edilebilmektedir. Patojen, fungisitlere kar ksa srede dayankllk oluturduundan deiik etki mekanizmalarna sahip fungisitler seilerek ve farkl karmlar hazrlanarak mevsim boyunca bir program dahilinde titizlikle uygulanmas gerekmektedir. Bu makalede, hastaln yaygnlk alanlar, ekonomik nemi, belirtileri, epidemiyolojisi ve mevcut artlara gre uygulanmas gereken mcadele stratejileri konusunda aratrma sonularndan pratie uyarlanabilen bilgiler sunulmutur.
dnr (ekil 2). Hastalk ilerlerken, tek lekeler birleir ve byk l alanlar oluur (ekil 1d,e) veya yapran tamam lr (ekil 3,4,5). Yanm (lm) yapraklar, devrilir ve eker pancarnn bandan kopmadan yere yatar. Tohum salkmlar olumu olan tohumluk bitkilerinin yerin hemen zerindeki paralarnn tamam hastalktan etkilenir (4, 52).
ekil 1. Cercospora beticolann eker pancar yaprandaki ilk lekeleri (a,b,c), daha sonra yapran tamamna yaylmas (d) ve birleen lekelerin yaprak dokusunu ldrmesi (e).
Conidiophor
Conidi
Belirtileri Cercospora yaprak lekesi, 2-5 mm apnda yuvarlak lekelerle tarif edilir. lk lekeler, yal yapraklarda geliir. Gbek yapraklarda leke grlmez. Lekeler, koyu kahverengi veya krmzms mor halkalarla evrilidir ve lekenin ortas ten rengi ile ak kahverengi arasnda deiir (ekil 1a,b,c). Yaprak saplar zerinde uzunlamasna lekeler meydana gelir. Bazen ak eker pancar balarnda da lekeler oluabilir (17). Olgunlam lekelerin ortasnda pseudostromata (ok kk siyah noktacklar) grlr. Nemli artlarda lekeler, conidiophore ve conidileri olan gri ve kadifemsi bir yapya 14
ekil 2. Cercospora yaprak lekesinin yakndan grnm (conidi ve conidiophorlarn grnm)
1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu ekil 3. Cercospora yaprak lekesinin tarlada komu yapraklara yaylmas
przsz duvarl, dz ve hafif eik, renksiz, sivri ulu, kesik tabandan itibaren giderek daralan, 3-14 (bazen 24) blmeye sahiptir. Cercospora beticolann seksel dnemi bilinmezken, DNA sequence analizi, muhtemel bir Mycrosphaerella teleomorph olduunu gstermektedir (4, 18, 51, 52).
Sporun bitki ierisinde yaylmas Sporun imlenmesi ve stomadan girmesi
Enfekteli (lekeli) yaprak
ekil 4. Cercospora yaprak lekesinin tarlann tamamna yaylmas
Sporlarn rzgar ve su ile yaylmas
Her lekede retilen sporlar
Yapraklarn lmesi
_1geirmesi Enfekteli bitki artklarnda tarlada k1
ekil 6. Cercospora beticola Sacc.n Yaam Dngs
Corafi Dalm Cercospora yaprak lekesi hastal (Cercospora beticola Sacc.)nn ilk corafi dalm ile ilgili alma 1960l yllarn ortasnda (36, 56) balamtr. Kuzey ve Gney Yarmkrede byk alanlardaki ilk genel yaylm haritas, Commenwealth Micological Institute (2) tarafndan yaynlanmtr. Literatr aratrmalarndan elde edilen verilere dayanlarak, Bleiholder ve Weltzien (6), Cercospora beticolann ilk detayl haritasn karmtr. Daha sonra, Akdeniz Havzasn evreleyen eker pancar retim kuanda Rossi ve ark. (43) tarafndan detayl bir harita hazrlanmtr. 1998 ylnda Uluslararas eker Pancar Aratrma Enstits (IIRB)nn fitopatoloji uzmanlar, eker pancar slahlar, tohum sat mdrlerinden oluan bir alma ekibi, Cercospora anketi vastasyla bu haritay daha da genileterek gncel hale getirmilerdir. Bu rapora gre, 1998 ylnda dnyada toplam 6,96 milyon ha eker pancar ekim alannn %44nde Cercospora beticolann yaygnl rapor edilmitir (ekil 7, izelge 1). Hastaln iddeti, lke ve blgeye gre dk, orta veya yksek seviyelerde seyretmektedir. Hastaln orta derecede seyrettii ili, Belika, Fransa, Almanya, Hollanda, Fas, Polonya, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Ukrayna, Hrvatistan, in, Moldova, Pakistan, 15
ekil 5. Cercospora yaprak lekesinin bitkinin tm yapraklarn ldrmesi ve yeni yapraklarn srmesi
Etmeni Hastaln etmeni Cercospora beticola Sacc., Deuteromycetes (Fungi Imperfecti) snfndan, Moniliales takmndan, Dematiaceae familyasndan, Phaeophragmosporae seksiyonundandr (5, 13). Hyphae, 2-4 m apnda, blmeli, effaf ile ak yeilimsi kahverengi arasnda deien renklerdedir. Konukuda hypae, hcrelerarasnda geliir ve stomaalt boluklarda pseudostromatay oluturur. Conidiophorlar, bu stromatalardan meydana gelirler (4, 52). Conidiophorlar, 10-100 m x 3-5,5 m boyutlarnda, dallanmayan, dz, esnek, hafif bklml, blmeli, tabana yakn ksmlar ak kahverengi ve tepe ksm tamamen effaftr. Conidiler, 20-200 m x 3-5,5 m boyutlarnda
spanya ve Suriyede eker pancar ekim alanlarnn %50si Cercosporadan etkilenmektedir. Hastaln iddetli olduu ABD, Avusturya, Yunanistan, talya, Macaristan, Romanya, Slovenya, Yugoslavya, Bosna-Hersek, Makedonya, Rusya, ve Japonyada ise bu oran % 63tr (20). Trkiyede Cercospora hastal, daha ok Marmara ve Karadeniz blgelerindeki eker pancar ekim alanlarnda yaygndr. Adapazar (Adapazar Merkez, Akyaz, Dzce, Pamukova ve Kaynarca), Samsun (aramba ve Bafra), Susurluk (Karacabey, K.Paa, Manyas, Balkesir, Susurluk, Bursa, Biga, Gnen, Burhaniye, Soma ve Yeniehir), Amasya (Erbaa, Taova, Amasya, Kayaba ve Gyncek), Kastamonu (Takpr) ve Turhal (Niksar, Turhal ve Pazar) eker fabrikalarnn ekim alanlarnda her yl; Kastamonu (Fab. Merkez, Boyabat, Ara ve Tosya), Amasya (Vezirkpr, Havza, Merzifon, Suluova ve Gmhacky) ve Alpullu eker fabrikalarnn ekim alanlarnda yllarn ounda; Burdur
(Senirkent, Dazkr) ve orum (Osmanck) eker fabrikalarnn ekim alanlarnda ise nadir grlr (ekil 8, izelge 2). Trkiyede hastaln her yl kt ekim alan 1990l yllarda toplam yaklak 80 bin ha iken fiyat politikalar ve alternatif rnlere verilen teviklerden dolay eker pancar ekimi 2010 ylnda 39,4 bin haa gerilemitir. Baz ekstrem yllarda (1999, 2010 ve 2011) Anadolu ve geit blgelerde akarsu vadilerinde hastaln epidemi yapt gzlenmitir (23). Dnyada geni bir corafyada yaygnlk gsteren Cercospora beticola, eker pancarnda kk verimi, eker varl, artlm eker varl ve eker verimini drrken, fabrikasyonu olumsuz ynde etkileyen sodyum (Na), Potasyum (K) ve alfa amino azot (-N) oranlarnda arta yol amaktadr. Hastalk, eker pancarndaki bu parametrelerin en son yansmas olan eker veriminde, hastaln iddetine bal olarak % 1-55 arasnda deien oranlarda kayplara yol amaktadr (39, 43).
ekil 7. Dnyada Cercospora beticola Yaprak Lekesi Hastalnn Yaygnlk Durumu
16
ekil 8. Trkiyede Cercospora Yaprak Lekesi Hastalnn Grld Fabrika Ekim Alanlar eker pancar ekim alan (1000 ha) KWS FAO ve IIRB (199 tahmini 8) (1998) 622 50 604 42,3 Bulak alan (1000 ha) izelge 2. Trkiyede Cercospora Hastalnn Grld Fabrika, Blge ve Ekim Alanlar (23) Fabrika Adapazar (5 B) Amasya (10 B) Blge Merkez, Akyaz, Dzce, Pamukova, Kaynarca Erbaa, Taova, Amasya, Kayaba, Gyncek, Vezirkpr, Havza, Merzifon, Suluova, Gmhacky Uzunkpr, Kean, Krklareli, Alpullu, Lleburgaz, Hayrabolu, Edirne Senirkent, Dazkr Bafra, aramba Osmanck Fab. Merkez, Takpr, Boyabat, Tosya, Ara Karacabey, M.K.Paa, Manyas, Susurluk, Balkesir, Bursa, Biga, Burhaniye, Soma, Yeniehir Turhal, Pazar, Niksar Merkez, Simav ekerek Alan (1000 ha) 6 7
Kta
lke
Kuzey Amerika Gney Amerika
Kanada, ABD ili Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, rlanda, talya, Hollanda, Portekiz, spanya, sve, svire, ngiltere Polanya, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Ukrayna, Macaristan, Romanya, Slovenya, Hrvatistan, Yugoslavya, BosnaHersek, Makedonya, Rusya, Belarus, Arnavutluk, Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya Afganistan, in, Grcistan, ran, Japonya, Kazakistan, Lbnan, Moldova, Pakistan, Turkiye, Suriye, zbekistan Msr, Fas, Tunus
432 10
Alpullu (7 B) 1.65 6,7 1.320,5 Burdur (2 B) aramba (2 B) orum (1 B) Kastamonu (5 B) Susurluk (10 B) 2.82 0,6 Turhal (3 B) Uak (2 B) Yozgat (1 B)
4,3 1,8 2 0,5 6,7 6 4 0,7 0,4 39,4
Bat Avrupa
2.069,1
Dou Avrupa
2.589,2
770,9
Trkiye toplam (11 fabrikada 48 blge)
Ekonomik nemi
1.530 1.46 6,5 451,9
Asya
Afrika
75,7 34,7 6.66 Toplam 50 6.959,3 3.020 5,8 izelge 1. Cercospora Yaprak Lekesi Hastalnn Dnyadaki Yaylma Alan (20).
99
Hastaln iddetli olduu lkelerde mcadele yaplmad zaman eker verimi kayplar, Bulgaristanda % 55, Hindistanda % 9-47, Almanyada % 40, Amerika, Yugoslavya, Fas ve Romanyada % 30-35, talyada % 25-50, Japonyada % 8 ve Grcistanda % 3tr (43). 17

86 81
1990-93 yllarnda yaplan almaya gre, Cercospora yaprak lekesine kar ilalama yaplmad zaman, Avusturyada % 10-50, Fransada % 15-40, Almanyada % 10, Yunanistanda % 20-35, talyada % 10-25, Fasta % 20, Hollandada % 1-25, spanyada % 15-30, Yugoslavyada % 20-40 dzeyinde rn kayplar meydana gelmitir. Belika, Danimarka, ngiltere, rlanda ve svete ise yok denecek kadar dk seviyelerde kalmtr (9). Kuzey talyada hi ilalama yaplmad zaman hastaln, her yl yaklak 100 milyon Euro, yanl ila kullanmndan dolay ise 29 milyon Euro zarara yol at tahmin edilmektedir (30). Rossi ve ark., (43), talyada mcadele yaplmadnda, eker pancarnn kk veriminin % 10,1, eker varlnn % 4,4, artlm eker varlnn % 1,3 ve eker veriminin % 16,9 dtn, fabrikasyonu olumsuz ynde etkileyen potasyum (K), sodyum (Na), ve alfa amino azot (-N) ieriklerinin srasyla % 6,4, % 24,7 ve % 16,8 oranlarnda arttn rapor etmitir. Trkiyede ise Sakarya artlarnda ilalama yaplmad zaman, yllara gre enfeksiyonun iddetine bal olarak, pancarn kk verimi % 1-26, eker varl % 3-13, artlm eker varl % 5-18 ve artlm eker verimi ise % 6-36 oranlarnda derken, eker pancarnn potasyum (K), sodyum (Na) ve alfa amino azot (-N) ierikleri ise srasyla % 0-5, % 9-20 ve % 1-40 oranlarnda artar (23). Epidemiyolojisi Cercospora beticolann conidileri, yaprak artklarnda 1-4 ay canl kalmaktadr (35). Ancak, pseudostromatalar, 1-2 yl canlln srdrmekte ve ilk inokulum kaynaklarn oluturmaktadr (35, 26, 11). Dier inokulum
Kk verimi (t/ha)
76 71 66 61 56 4 5
y = -3,5661x + 90,724 R2 = 0,4079***
Hastal1 _iddeti (KWS 0-9) k
ekil 9. Hastalk iddeti ile Kk Verimi Arasndaki liki (23)

13,5 13
^ eker varl1 1(Z)
12,5 12 11,5 11 10,5 10 9,5 4 5 6 7 8

y = -0,4899x + 14,956 R2 = 0,6387***
ekil 10. Hastalk iddeti ile eker Varl Arasndaki liki (23)
3,9
y = 0,097x 2 - 1,1356x + 6,4968 R2 = 0,1515**
K varl1 1(mmol/100 g)
3,7 3,5 3,3 3,1 2,9 2,7 4
ekil 11. Hastalk iddeti ile Potasyum (K) Varl Arasndaki liki (23)
2,7 2,5
Na varl1 1(mmol/100 g)
2,3 2,1 1,9 1,7 1,5 1,3 1,1 0,9 0,7 4 5 6 7 8

y = 0,1169x 2 - 1,2034x + 4,3742 R2 = 0,5568***
ekil 12. Hastalk iddeti ile Sodyum (Na) Varl Arasndaki liki (23)
18

3,4 3,2 3 2,8 2,6 2,4 2,2 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 4 5
AmN varl1 1(mmol/100 g)
y = 0,0986x + 1,3647 R2 = 0,0906*
8 7,5 7 6,5 6 5,5 5 4,5 4 0 1 2 3 4 5

y = -0,5872x + 7,5183 R2 = 0,9394***
ekil 13. Hastalk iddeti ile -Amino Azot (AmN) Varl Arasndaki liki (23)
12
0 lalama say1 s1
Ar1 lm1 _eker varl1 1(Z) t1 _
11,5 11 10,5 10 9,5 9 8,5 8 7,5 7 4 5 6 7 8

y = -0,232x 2 + 2,2539x + 5,0268 R2 = 0,6737***
ekil 14. Hastalk iddeti ile Artlm eker Varl Arasndaki liki (23)
Ar1 lm1 _eker verimi (t/ha) t1 _
9,5 9 8,5 8 7,5 7 6,5 6 5,5 5 4,5 4 4 5 6 7 8
y = -0,2135x 2 + 1,8604x + 3,6957 R2 = 0,6923***
gereklemektedir (35). Nispi nem, % 98-100 olduunda 10-35 C scaklklar arasnda (optimum 30 C) sporulasyon meydana gelebilmektedir (7). 3-5 gn ierisinde her gn 10-12 saat nispi nemin % 96nn ve scakln 10 Cnin zerinde seyretmesi, iddetli epidemilere yol aabilmektedir (32). Conidiler, yamur ve i ile serbest kalmakta (28) ve yamur damlalar (12, 35), rzgar (25), sulama suyu, bcekler ve rmcekler (10, 28, 35) ile yaylmaktadr.
izelge 3. Farkl Enfeksiyon Dngs Devreleri Srasnda Patejenin Durumu ve Konuku Doku Kategorileri (40). Enfeksiyon dngsnn devreleri nokulasyon Penetrasyon stila Lekenin oluumu Periyotlar Pathojen durumu Bitki d Bitki ierisi Konuku doku kategorileri Enfeksiyon yok Latent (Durgun) Belirtiler grlr ancak sporulasyon yok
nkbasyo n1
Konidi oluumu1 Spor retimi
ekil 15. Hastalk iddeti ile Artlm eker Verimi Arasndaki liki (23) ekil 16. lalama Says ile Hastalk iddeti Arasndaki liki (23)
Sporulasy Sporulasyon on grlr 1) nkubasyon ve konidi oluum periyotlarna latency (durgunluk) ad verilir. Durgunluk, bir sporun yaprak yzeyine var ile bir sonraki generasyonda spor oluumu arasnda geen zamandr.
kaynaklar, bulak tohumluklar (11, 26) ve yabancotlardr (54). Ayrca, Vereijssen ve Schneider (52), toprak kkenli inokulumlarn kk enfeksiyonu sonucu yapraklarda lekelenmelere yol aabileceini rapor etmitir. Hastaln k ve gelimesi, retim ylnn ya ve scaklk seyri ile dorudan ilgilidir. Gndz 27-32 C ve gece 16 Cnin zerindeki scaklklarda ve her gn en az 15-18 saat % 60n zerindeki nispi nem koullarnda enfeksiyon ve conidi retimi 19
Tarlada Cercospora yaprak lekesi epidemilerinin geliimi, ok dngl bir sretir. eker pancar retim sezonunda, hi bitmeyen bir enfeksiyon dng zinciri srekli olarak birbirini izler (6). Lekeler zerinde retilen konidiler, evreye dalr ve eker pancar yaprak yzeyine yapr. Bu yeni bir enfeksiyon dngsnn balangcdr. Srekli olarak gelien ve yalanan lekeler, enfeksiyona katlmn durduu spor retimi (periyodu) srasnda aktif olarak epidemiye katk salar (40).
Tarladaki bir epidemi, tipik bir sigmoid eri takip eder (41). Hastaln balamasndan sonra, dk oranl bir hastalk iddeti meydana gelir (59). Bu dnemde yeni enfeksiyonlara yol aacak inokulum miktar, hastaln geliimini snrlandrr. Bundan hemen sonra hastalk iddeti hzl bir ekilde artarak, maksimum seviyeye ular ve sonra yavalama srecine girer. Son safhada, hastalksz konuku dokunun srekli azalmas hastaln artn snrlandrr (40). Nispi nem ve scaklk koullarnn mevsim sonuna kadar uygun gemesi sonucunda yal yapraklar, srekli olarak enfeksiyondan dolay lr ve bunlarn yerine yeni yapraklar srer. Bir sre sonra bu yapraklar da enfekte olur ve lr. Mevsim sonuna kadar len ve sren yaprak saysnn artna gre, eker pancarnn verim ve kalite kayplar artar. Konukular Cercospora beticola Sacc., bata eker pancar olmak zere, kltr yaplan spanak (Spinacia oleracea), sofralk pancar ve paz gibi kltr yaplan Beta trleri yannda yabani Beta trelerinde konukuluk etmektedir. Amaranthus retroflexus, Atriplex sp., Chenopodium album, Rumex crispus, Lactuca asteraceae, Taraxacum officinale, Malva parviflora, Convolvulus arvensis ve Plantago sp. gibi yabancot trleri de konukular arasndadr (15, 16, 50, 54). Mcadele Stratejisi Cercospora yaprak lekesi hastalnn mcadelesinde; Mnavebe uygulamas, Hastalksz tohumluk kullanlmas, Bitki yetitirme tekniklerinin usulune uygun ve zamannda yaplmas Dayankl eit ekimi ve Fungisit kullanm gibi ana ilemler entegre edilerek birlikte uygulanmaktadr (8, 31, 45, 47, 56). Mnavebe uygulamas: Fungusun pseudostromatalar, toprakta 2 yl canlln srdrmektedir. eker pancar ekiminden sonra derin toprak ilemesi, fungusun lmn 20
hzlandrmaktadr (11). eker pancarnda yeni enfeksiyon kayna oluturan enfekteli ba ve yaprak artklarnn rmelerinin salanarak, Cercospora beticolann inokulum potansiyelini azaltmak iin en az 3 yllk mnavebe uygulanmas gerekmektedir (35, 36). Mnavebede spanak, sofralk pancar ve paz bitkilerine yer verilmemeli ve konukusu olan yabanc otlar, enfeksiyon olumadan tarladan uzaklatrlmaldr. Hastalksz tohumluk kullanlmas: Cercospora sporu bulamam tohumluk kullanlmas ile hastaln tohumluklarla yeni ekim alanlarna tanmas nlenmektedir. Bitki yetitirme tekniklerinin usulne uygun ve zamannda yaplmas: eker pancar tarmnda toprak hazrlamadan hasadna kadar uygulanan bitki yetitirme tekniklerinin usulune uygun ve zamannda yaplmas, bitkinin kuvvetli ve hzl gelimesini salamaktadr. Bu ekilde bitkiler hastalklara kar daha mukavemet gstermektedir. Yamurlama sulamann gndz yaplmas, tarla seviyesinde nispi nem dzeyinin sresini uzatt iin enfeksiyonu tevik etmektedir. Bu nedenle sulamann gece yaplmas gerekmektedir. Dayankl eit ekimi: eker pancarnda patojene kar kantitatif dayankl eitler gelitirilmitir. Bu eitler, hastaln endemik ve nemli olduu yerlerde mutlaka ekilmesi gerekmektedir. Hastala dayankllk, baklk deil dk oranl dayankllk (40) olduu iin fungisit uygulamalaryla desteklenmesi gerekmektedir. eker pancarnda hastala dayankllk, retim mevsimi boyunca hastaln ilerleme orann azaltarak, hasatta hastalk iddetini drmektedir. Bu nedenle bir epidemi srasnda dayankl eitlerdeki hastalk iddeti duyarl eitlere gre daha dktr (38, 42). ekil 17de dayankllklar farkl eker pancar eitlerinde hastaln ilerleyii bu durumu ok iyi bir ekilde yanstmaktadr. Dayankl eit kullanm, ilk fungisit uygulama zamann geciktirerek uygulama saysn azaltmakta ve fungisit uygulamasndaki (uygulama zaman, dozu ve
ilalamalararas srelerde) hatalarn olumsuz etkilerini azaltmaktadr.

1 0,9 Univers 0,8 0,7
l yaprak alan
Bushel
0,6 Monodoro 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 1 11 21 31 41 51 61 71 Hastal1 ba_lad1 k ktan sonraki gnler Break
balarnda bata Yunanistan olmak zere dier bir ka lkede benzimidazol fungisitlere dayankllk gelitiren, ilk patojendir. Patojen daha sonra fentin fungisitlerine dayankllk gelitirmitir. 1990l yllarda yine Yunanistanda demethylation inhibitrlere (triazoller) kar dayankllk gelitirmitir. Benzimidazollere kar dayankllk ok iddetli olduundan ilacn
ekil 17. Dayankllklar Farkl eker Pancar eitlerinde Cercospora Yaprak Lekesinin lerleyii (42).
ekil 18. Dayankllklar Farkl eker Pancar eitlerinde Cercospora Yaprak Lekesinin Zarar Durumu. izelge 4. Trkiyede Cercospora Yaprak Lekesi Hastalnn Yaygnlk Alanlar ve Kontrol Metodu Fabrika Adapazar (5 B) aramba (2 B) Susurluk (10 B) Amasya (10 B) Alpullu (7 B) Kastamonu (5 B) Turhal (3 B) Burdur (2 B) orum (1 B) Uak (2 B) Yozgat (1 B) Trkiye toplam Alan (1000 ha) 6 2 6 7 4,3 6,7 4 1,8 0,5 0,7 0,4 39,4 Kontrol metodu Resistant eit Resistant eit + Fungisit uygulamas Fungisit uygulamas
Yalnz resistant eit
Fungisit uygulamas: Bitki hastalklarnn kimyasal mcadelesini snrlandran en nemli faktrlerden biri fungisitlere dayankllktr ve dayankllk son 40 ylda dramatik bir ekilde artmtr. Ayn fungisit, srekli arka arkaya ve uzun yllar kullanld zaman, Cercospora beticola fungusu dayankllk oluturmaktadr. Cercospora beticola, 1970li yllarn 21
1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu izelge 5. Cercospora Yaprak Lekesi Hastalna Kar Kullanlan lalar (31). Giri yl 1900 1954 1961 1964 1968 1968 1969 1970 1974 1977 1978 1979 1979 1979 1980 1983 1983 1984 1986 1986 1986 1986 1988 1988 1990 1992 1992 1992 1993 1998 Etki ekli Koruyucu kontak Koruyucu ve iyiletirici kontak Koruyucu kontak Koruyucu ve iyiletirici kontak Koruyucu kontak Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik
Grup norganik Kalayl Dithiokarbamate Nitro norganik Benzimidazol Azole Benzimidazol Azole Triazol
Aktif madde bakr oxychloride fentin asetate fentin hydroxide maneb mancozeb chlorothalonil bakr hydroxide benomyl triforine thiophanatemethyl carbendazim prochloraz triadimenol bitertanol propiconazole
Biyokimyas Spor imlenmesi ve fungal metabolizmann engellenmesi
Fungus conidilerinin imlenmesinde glycolysis ve enerji retiminin tahribat Beta-tubilin sentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Beta-tubilin sentezinin engellenmesi Beta-tubilin sentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi
Morpholine Pyrimidine
fenpropimorph nuarimol flutriafol
Triazol
diniconazole flusilazole cyproconazole
Morpholine Azole Pyridine
fenpropidin mycobutanil pyrifenox tetraconazole
Triazol
difenoconazole buromuconazole kresoxim-methyl fluquinconazole azoxystrobin epoxiconazole trifloxystrobin
Strobilurin Triazol Strobilurin Triazol Strobilurin
Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik (aadan yukarya ksilem ile tanr) Koruyucu ve iyiletirici sistemik (aadan yukarya ksilem ile tanr) Koruyucu ve iyiletirici sistemik Yokedici ve koruyucu kontak ve sistemik (aadan yukarya ksilem ile tanr) Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu, iyiletirici ve yokedici sistemik (aadan yukarya ksilem ile tanr) Koruyucu ve iyiletirici sistemik (aadan yukarya ksilem ile tanr) Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik Koruyucu, iyiletirici ve yokedici sistemik (aadan yukarya ksilem ile tanr) Koruyucu ve iyiletirici sistemik (aadan yukarya ksilem ile tanr) Sistemik Koruyucu, iyiletirici ve yokedici sistemik Koruyucu ve yokedici sistemik (ksilem ile tanr) Koruyucu, yokedici, translaminar sistemik Koruyucu ve iyiletirici sistemik Yarsistemik
Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Triazol fungisitlerinden farkl bir ekilde ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Mitochondrial solunumun engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Mitochondrial solunumun engellenmesi Ergosterol biyosentezinin engellenmesi Mitochondrial solunumun engellenmesi
etkinlii aniden dm ve kaybolmutur. Dier fungisitlere dayankllk, yava bir ekilde gelimi ve dk seviyededir (izelge 6) (22). Trkiyede fungisitlere kar dayankllk almas ilk defa TBTAK projesi kapsamnda yrtlmtr (25). Bu almaya gre, eker pancarnda Cercospora Yaprak Lekesi hastalnn etmeni Cercospora beticola nn kullanlan sistemik etkili flutriafol, koruyucu etkili mancozeb ve fentin asetat bileimli fungisitlerin tmne kar dayankllk oluturduu saptanmtr. Flutriafole kar dayankllk en fazla Adapazar ve aramba fabrika ekim alanlarnda grlmtr. Bu alanlarda bu
fungisitin 10 g/ml dozunda gelien izolatlarn oran srasyla % 55 ve % 68 dir. lalara dayankllk ED50 deerlerine gre deerlendirildiinde bu fungisite kar Alpullu ve Kastamonu blgelerinde dayankllk olumad anlalmaktadr. Mancozebe kar dayankllk oluumu en yksek Susurluk blgesinde (izolatlarn % 47si) olmu, bunu Adapazar, Amasya ve Kastamonu blgeleri izlemitir. Bu fungisite dayankl izolat yzdesi en dk (% 6) aramba blgesinde olmutur. Fentin asetata dayankllk en yksek oranda Susurluk fabrika blgesinde (izolatlarn % 36.8i) bulunmu ve buray Amasya (% 27.8) ve Kastamonu (% 26,6) blgesi izolatlar izlemitir.
22
1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu izelge 6. Dayankllk Geliim Riskine Gre, Cercospora Yaprak Lekesi Kontrolnde Kullanlan Fungisitlerin Snflandrlmas (22). Dayankllk Fungisitler Fungisit grubu riski maneb Dithiocarbamatlar Dk risk mancozeb chlorothalonil Fenolik bileikler bakr bileikleri Bakr bileikleri fentin acetate Kalayl bileikler fentin hydroxide fenpropimorph Morpholine Orta risk cyproconazole difenoconazole Demethylation flusilazole inhibitrleri flutriafole Benomyl Yksek risk Carbendazim Benzimidazoller thiophanate-methyl
zere iki gruba ayrlmaktadr. Koruyucu fungisitler, konidilerin imlenmesini engellemek iin hastalk grlmeden nce uygulanmas gerekmektedir. Bu fungisitler, yaprak ierisine girmedii iin yaprak yzeyine ok iyi bir ekilde yaylmas salanmaldr. Sistemik fungisitler, hastalk olduu zamanda bile hareket edebilmekte ve yapran ilalanmam blmlerine xylem vastasyla yaylmaktadr (31).
izelge 7. Trkiyede Cercospora lalama Program Uygulama says Her uygulamada kullanlan Uygulama fungisit karm zaman Flutriafol (0,0625 kg/ha) veya Epoxiconazol + carbendazim Haziran(0,05+0,05 kg/ha) Austos maneb veya arasnda (1,2 kg/ha) Difenoconazol %5 eik (0,075 kg/ha) deerine veya veya ulaldnda Difenoconazol + ilalamaya mancozeb propiconazol balanr + (1,2 kg/ha) (0,045+0,045 hasattan kg/ha) 3-4 hafta veya veya ncesine Flusilazol kadar chlorothalonil (0,08 kg/ha) 15-20 gn (0,375 kg/ha) veya arayla Bitertanol tekrarlanr (0,24 kg/ha) veya Tetraconazol (0,094 kg/ha)
Fungisitlere daynkl populasyonlarn kn engellemek ve geciktirmek, ortaya kan dayankllk probleminin yaylmasn snrlandrmak, dayankllk etkisini azaltmak ve ynetmek iin baz stratejiler gelitirilmitir. Dayankll ynetmek iin dikkat edilmesi gerekli faktrler: a) Dayankllk problem olmadan nce antiresistant stratejilere balanmas b) Kimyasal kontrol ile dier metotlarn kombine edilmesi c) retim mevsimi ierisinde farkl etki ekline sahip farkl kimyasal gruptaki fungisitlerin (izelge 5) kartrlarak uygulanmas d) la karmlarn, gerektii zaman uygulayarak her mevsimdeki ilalama programnda uygulama saysnn azaltlmas e) lalama programlarnda riskli fungisitlerin seiminin azaltlmas f) Riskli fungisitlerin biyokimyasal yaps, resistant alt populasyonlarn skl, resistant strainlerin epidemiyolojik ve biyolojik zelliklerinin dikkate alnmas g) Eski fungisitlerde dayankllk olutuu iin yeni tip alternatif fungisitlerin devreye sokulmas gibi stratejilerin adapte edilmesi gerekmektedir (24, 31 ,55). Fungisitler, koruyucu etkiye sahip olanlar (fentin acetat, fentin hyroxide, maneb, chlorothalonil, bakr bileikleri vb.) ve sistemik etkiye sahip olanlar (triazole, morpholine ve benzimidazol grubu) olmak
2-6
izelge 8. Trkiyede Cercospora lalama Programnda %5 Eik Deerine Ulama Dnemine Gre Hazrlanacak la Karmlar ve la Uygulama Says Cercospora yaprak lekesinin %5 eik deerine ulat muhtemel dnemler ve ila karmlar Haziran 1-15 16-30 T+m T+mz T+mz Temmuz 1-15 16-31 T+c T+m T+c T+m T+c T+m T+m la uygulama says
Austos 1-15 16-31 T+mz T+c 6 T+mz T+c 5 T+mz T+c 4 T+mz T+c 3 T+mz T+c 2 T: Triazol grubu bir ila, m: maneb, mz: mancozeb, c: chlorothalonil
Hastala kar mcadelede uzun sre ayn ilacn tek bana kullanlmas sonucunda Cercospora beticola Sacc. ilaca kar ksa srede dayankl rk gelitirmektedir. Bu nedenle, farkl etki mekanizmasndan maksimum fayda salamak ve Cercospora beticolann yeni rk geliimini engellemek iin, prensip olarak triazol grubu ilalara,
23
kalayl ilalar, maneb, mancozeb, chlorothalonil gibi koruyucu kontak etkili ilalar kartrlarak uygulanmaktadr. Triazol grubu ila dozlarnn 2/3 veya 1/2si dier koruyucu etkili ilalarn tam dozuyla kartrlr (21, 27, 29) veya trizole, morpholine ve benzimidazol grubu ilalarn tam dozu ile 2 kg/ha maneb veya 0,75 kg/ha chlorothalonil veya 0,15-0,18 kg/ha fentin acetat veya fentin hydroxide (20, 28) veya triazol grubu ilalarn tam dozlarna 0,375 kg/ha chlorothalonil veya 1,2 kg/ha maneb veya mancozeb kartrlarak kullanlmaktadr (23) (izelge 7 ve 8). Hastaln balangcnda fungisit kullanmna karar vermek iin Cercospora yaprak lekesinin eik deerleri belirlenmekte ve buna gre ilalamaya balanmaktadr. Eik deerlerinin belirlenmesinde temel iki metod uygulanmaktadr. a) eker pancarnn erikin yapraklarnda rnekleme yaplarak tespit edilen eik deeri (%5) prensibine gre yaplan erken uyar modeli (IPM: Entegre Bitki Koruma Ynetim Modeli) (53, 58)
100 3. 0 lalama (%955) 90 89 80 70 60 50 2. 0 lalama (%355) 42 40 30 25 20 1. 0 lalama (%5) 10 1 5 0 0 100
uygulama eik deeri % 5, ikincisi % 355 ve ncs %955 olduu tespit edilmitir (ekil 19) (34). b) klim verilerine dayal iklim veri toplama aletleri ve bilgisayar yazlmlar ile yaplan matematiksel erken uyar tahmin modeli eker pancarnda Cercospora yaprak lekesi hastalnn erken uyars iklim veri toplama aletleri ve bilgisayar yazlmlar ile tahmin edilmektedir. Bu konuda dnyada en ok kullanlan program Minnesota niversitesi Cercospora yaprak lekesi modeli olan Shane ve Teng (46)in gelitirdikleri Daily Infection Value (Gnlk Enfeksiyon Degerleri) hesaplanmasna dayanan yntemdir. Dieri Bleiholder ve Weltzien (7)e gre inkbasyon ve sporulasyon deerlendirmelerine dayanan risk oluum yazlmdr. Burada enfeksiyon dorudan hafif, orta ve iddetli olarak verilmitir. DIV deerlendirmelerinde sadece o gnn ka DIV deeri ald verilmektedir. Minnesota niversitesi DIV deerlerine gre ise; bir gnde 6 veya 2 gn toplam 6 DIV deeri olutuu zaman hafif iddette hastalk k; bir gnde 7, 2 gn toplam 7 veya daha fazla olduu zaman iddetli hastalk k olacan belirtmektedir. Trkiyede yaplan almada Cercospora yaprak lekesi hastalnn erken uyars Sakarya ve Karacabeyde kurulan iklim istasyonundan alnan meteorolojik veriler, 2 model zerinde 2 farkl yerde 2 yl aratrlm (25) ve hastalk erken uyarsnn Minnesota Modeli olarak adlandrlan DIV deerlerinin hesaplanmasna dayanan modelle yksek dorulukta belirlenebilecei ortaya konmutur. Erken uyar ile hayvan pancarndaki hastalk belirtilerine gre balatlan ilk ilalamalarn daha sonralara alnabilecei ve sistemik fungisitlerin daha verimli kullanlabilecei sonucu ortaya kmtr. Ayn zamanda bu model ile 2., 3. ve dier ilalamalarn zaman da tespit edilerek, hastalk baladktan sonra hastaln geliiminin durduu dk nispi nem dnemlerinde, 15-20 gn olarak belirlenen ilalama aralklar, uzatlarak, ilalama says azaltlabilir.
Hastalanan yaprak (%)
04 .0 8
08
14 .0 7
21 .0 7
28 .0 7
11 .0 8
25 .0 8
ekil 19. Trkiyede Cercospora ilalamalarnda zarar eikleri (34).
IPM model, fungisit uygulama eik deerlerinin ana kriter olarak ele alnd fungusun epidemiyolojisine ynelik eik deerine dayanmaktadr. Bu metoda gre her pancar tarlasnda diagonal olarak gidilerek, her bir bitkiden bir adet olmak zere toplam 100 erikin yapran deerlendirilerek, birinci fungisit uygulama eik deeri, 5 (% 5) lekeli yaprak ve ikinci fungisit uygulama eik deeri ise 45 (% 45) lekeli yaprak olarak belirlenmitir. Trkiyede birinci fungisit
18 .
Gn
24
Kaynaklar
1. Adams H, Schaufele WR. 1996. Untersuchungen zum Einfluss der Cercospora-Blattfleckenkrankheit auf den Alpha-Amino-Gehalt der Zuckerrbe. Ber. 59. IIRB Kongress, Brssel, 129-132. Anonimous 1969. CMI-distribution maps of plant diseases. Ed. 4, Map No.96. Anonymous 1999. FAO Yearbook Production, Vol.52, 1998. Asher MJC, Hanson LE. 2006. Sugar Beet. In: Fungal and Bacterial Diseases (ed. Drycott AP), pp.286-314, Blackwell Publishing, UK. Barnett HL, Hunter BB. 1972. Illustrated Genera of Imperfect Fungi, 3rd edn. Burgess, Minneapolis, Minnesota, 241 pp. Bleiholder H, Weltzien HC. 1971. Beitrage zur Epidemiologie von Cercospora beticola an Zuckerrben. I. Die Inkubation und die Fruktificationszeit. Phytopathologische Zeitschrift, 72: 344-353. Bleiholder H, Weltzien H. 1972. Contributions to the epidemiology of Cercospora beticola (Sacc.) of sugar beet. III. Geopathological investigations. Phytopathologische Zeitschrift 73: 93114. Brent JK. 1995. Fungicide resistance in crop pathogens: how it can be managed? FRAC Monograph No.1, GIFAP, Bruxelles, pp.48. Byford, WJ. 1996. A survey of foliar diseases of sugar beet and their control in Europe. Proceedings of the 59th IIRB Congress, 1-10, Bruxelles.
15. Fransden NO. 1955. Untersuchungen ber Cercospora beticola. I. Verhalten des Pilzen in knstlicher Kultur. Zucker, 8: 451-456. 16. El-Kazzaz MK. 1977. Cercospora leaf spot disease of chard in Egypt. Egyptian Journal of Phytopathology 9: 81-82. 17. Giannopolitis CN. 1978. Lesions on sugar beet roots caused by Cercospora beticola. Plant Disease Reporter 62: 424-427. 18. Goodwin SB, Dunkle LD, Zismann VL. 2001. Phylogenetic analysis of Cercospora beticola and Mycospharella based on the internal transcribed spacer region of ribosomal DNA. Phytopathology 91: 648-658. 19. Graf, A. 1980. Ein einjahrigerLagerversucht mit Cercospora und Erysiphe befallenen Rben. Ber. 43. IIRB Wintercongress, 221-224. 20. Holtschulte B. 2000. Cercospora beticola-worldwide distribution and incidence. In: Cercospora beticola Sacc. Biology, Agronomic Influence and Control Measures in Sugar Beet, Advances in Sugar Beet Research (ed. Asher MJC, Holtshulte B, RichardMolard M, Rosso F, Steinrcken G, Beckers R) IIRB, Vol. 2: 5-16. 21. Ioannidis PM. 1994. Fungucide chemicals and techniques in controlling Cercospora beticola Sacc. in Greece. Proceedings of Mediterranean Section IIRB Brussels, 89-99. 22. Ioannidis PM, Karaoglanidis GS. 2000. Competition between DMIs-sensitive and - resistant strains of Cercospora beticola on untreated sugar beet crop. Proceedings of the 63rd IIRB Congress, pp 489-496, Interlaken, Switzerland. 23. Kaya R. 2011. eker Pancar Hastalklar ve Mcadelesi. eker Enstits Seminer Notlar, 25s. 24. Kller W. 1991. Fungicide Resistance in Plant Pathogens. In: Handbook of Pest Management in Agriculture. 2nd edition. (ed. Pimental D, Hanson AA), Vol.II: 679-720. CRC Pres, Boca Raton, FL. 25. Maden S, Katrcolu Z, Demirci F, Kaya R, Ergl A, Esmer B ve zeren P. 2009. eker Pancarnda Cercospora Yaprak Lekesi Hastalnn Entegre Savam. TBTAK Proje No: 105O121, Ankara, 81s. 26. McKay MB, Pool, VW. 1918. Field studies of Cercospora beticola. Phytopathology 8: 119-136. 27. Menkissoglou-Spiroudi U, Xanthopoulou NJ, Ioannidis PM. 1998. Dissipation of the fungicide
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10. Canova, A, 1959a. Ricerche sula biologia e Iepidemiologia della Cercospora beticola Sacc. I.Annali della Sperimentazione Agraria, 13: 37-82. 11. Canova, A, 1959b. Ricerche sula biologia e Iepidemiologia della Cercospora beticola Sacc. II. Annali della Sperimentazione Agraria, 13: 157-204. 12. Carlson LW. 1967. relation of weather factors to dispersol of conidia of Cercospora beticola (Sacc.) J. American Soc.of Sugar beet Technologists 14: 319-323. 13. Carruthers A, Oldfield, JFT. 1961. Methods for assessment of beet quality. Int. Sugar J. 63: 72-74. 14. Chupp C. 1953. Monograph of the fungus genus Cercospora. Ithaca, New York, 667 pp.
25
tetraconazole from field-sprayed sugarbeets. Journal Agroc. Food chem., 46: 5342-5346. 28. Meredith DS, 1967. Conidium release and dispersal in Cercospora beticola. Phytopathology 57: 889893. 29. Meriggi P, Rosso F. 1990. Cercospora-Nuovi programmi di difesa per la protezione dele cultivar tolleranti. Agronomica 3: 5-13. 30. Meriggi P, Rossi V, Cioni F, Maines G. 1998. Vantaggi derivanti dalla ottimizzazione dei programmi di lotta alla cercosporiosi della barbabietola da zucchero. Atti Gionate Fitopatologiche: 625-630. 31. Meriggi P, Rosso F, Ioannidis PM, Ayala GJ. 2000. Fungicide treatments against Cercospora leaf spot in sugar beet (Beta vulgaris L.). In: Cercospora beticola Sacc. Biology, Agronomic Influence and Control Measures in Sugar Beet, Advances in Sugar Beet Research (ed. Asher MJC, Holtshulte B, Richard-Molard M, Rosso F, Steinrcken G, Beckers R), IIRB, Vol. 2: 77-102. 32. Mischke W. 1960. Untersuchungen ber den Einflu des Bestandesklimas Auf die Entwickung der Rben-Blattfleckenkrankheit (Cercospora beticola Sacc.) im Hinblick auf die Einrichtung eines Warndienstes. Bayer. Landwirtsch. Jahrb. 37: 197227. 33. Oltmann W, Burba M, Bolz G. 1984. Die Qualitat der Zuckerrbe: Bedeutung, Beurteilungskriterien und zckerische Massnahmen zu ihrer Verbesserung. Fortschritte der Planzenzhtung, Heft 12, Verlag Paul Parey, Berlin und Hamburg, 159 pp. 34. zgr OE ve Kaya R. 2002. Einige Fragen der Cercospora-Bekmpfung in der Trkei, 65. IIRB Kongre, 13-14 fvrier 2002, s. 505-512, Bruxelles (B). 35. Pool VW, McKay MB. 1916. Climatic conditions as related to Cercospora beticola. J. Agric. Res. 6: 2160. 36. Pundhir VS, Mukhopadhyay AN. 1987. Epidemiological studies on Cercospora leaf spot of sugar beet. Plant Pathology 36: 185-191. 37. Reichert I, Palti J. 1966. On the pathogeography of plant diseases in the Mediterranean region. Proceeding of I. Congress Medit. Phytopath. Union, Bari, Italy. 38. Rossi V. 1995. Effect of host resistance in decreasing infection rate of Cercospora leaf spot epidemics on sugarbeet. Phytopathologia Mediterranea 34, 149-156.
39. Rossi V. 1998. Losses caused by Cercospora leaf spot on sugar beet yield end quality in the Mediterranean area. Plenary meeting Mediterranean Section IIRB Brussels, 1-20. 40. Rossi V. 2000. Cercospora leaf spot infection and resistance in sugar beet. in: Cercospora beticola Sacc. Biology, Agronomic Influence and Control Measures in Sugar Beet, Advances in Sugar Beet Research, IIRB, Vol. 2: 17-48. 41. Rossi V, Battilani P. 1987. Dinamica dele epidemie di Cercospora beticola Sacc. su barbabietola da zucchero. Pyhtopathologia Mediterranea, 26: 170176. 42. Rossi V, Battilani P. 1990. Dinamica delle epidemie di Cercospora beticola Sacc. su barbabietola da zucchero. III. Ruolo della suscettibilita varietale. Phytopthologia Mediterranea, 29: 114-119. 43. Rossi V, Merriggi P, Biancardi E, Rosso F. 2000. Effect of Cercospora leaf spot on sugar beet growth, yield and quality. In: Cercospora beticola Sacc. Biology, Agronomic Influence and Control Measures in Sugar Beet, Advances in Sugar Beet Research (ed. Asher MJC, Holtshulte B, RichardMolard M, Rosso F, Steinrcken G, Beckers R), IIRB, Vol. 2: 49-76. 44. Rossi V, Racca P, Giosue S. 1995. Geophytopathological analysis of Cercospora leaf spot on sugar beet in the Mediterranean area. Phytopath. Medit. 34: 69-82. 45. Schaufele WR, Wevers JDA. 1996. Possible contribution of tolerant and partially resistant sugar beet varieties to the control of the foliar disease Cercospora beticola. Proceedings of the 59th IIRB Congress, 19-32, Bruxelles, Belgium. 46. Shane WW, Teng PS. 1985. Evaluation and implementation of the Cercospora leaf spot prediction model. 1984 Sugarbeet Res. Ext. Rep. 15: 129-138. 47. Smith GA, Campbell LG. 1996. Association between resistance to Cercospora and yield in commercial sugarbeet hybrids. Plant Breeding. 115: 28-32. 48. Smith GA, Martin SS. 1978. Differential response of sugarbeet cultivars to Cercospora leaf spot disease. Crop Science.18: 39-42. 49. Smith GA, Ruppel EG. 1971. Cercospora leaf spot as a predisposing factor in storage rot of sugar-beet roots. Phytopathology 61: 1485-1971. 50. Soylu S, Soylu EM ve Kurt S. 2003. First report of Cercospora leaf spot on Swiss chard caused by
26
Cercospora beticola Pathology 52: 804.
Sacc.
in
Turkey.
Plant
51. Steward EL, Lui Z, Crous PW, Szabo LJ. 1999. Phylogenetic relationships among some cercosporoid anamorphs of Mycospharella based on rDNA sequence analysis. Mycological Research 103: 14911499. 52. Vereijssen J, Schneider JHM. 2003. potential primary site of infektion of Cercospora beticola in sugar beet. Proceedings of the 1st Joint IIRB-ASSBT Congress. 27 February-1 March, San Antonio, TX, pp.863-864. 53. Verreet JA, Wolf PFJ, Weis FJ. 1996. Bekmpfungsschwellen als Grundlage fr eine integrierte Bekmpfung von Cercospora beticolaDas IPS-Modell Zuckerrbe. Pages 55-69 In: Proc. 59th IIRB Congress, Brussels. 54. Vestal EF. 1933. Pathogenicity, host response and control of Cercospora leaf spot of sugar beets. Iowa Agriculturel Research Station Bulletin 168: 43-72. 55. Wade M. 1988. Strategies for preventing or delaying the onset of resistance to fungicides and for managing resistance occurrences. In: Fungicide Resistance in North America, pp 14-15. Delp, CL(eds) APS Pres, St. Paul, Minnesota. 56. Wiedemann S, Merdinoglu D. 1991. Cercosporiose: vers la resistance varietale. Cultivar Paris, 298-299: 28-29. 57. Weltzien HC. 1967. Geopathologie der Pflanzen. Z. Pflanzenkrankh. 74: 175-189. 58. Wolf PFJ, Verreet A, Maier J, Khler R. 2000. An integreted Pest Management model (IPM sugar beet model) for threshold-oriented control of Cercospora beticola on sugar beet, developed under conditions in Southern Germany. Advances in Sugar Beet Research, IIRB, vol.2, 103-121. 59. Zadoks JC, Schein RD. 1979. Epidemiology and plant disease management. Oxford University Pres, Oxford.
27
Pests And Diseases of Sugar Beet and The Development of Tolerant Varieties
Erik De Bruyne 1
E-mail: Erik.Debruyne@sesvanderhave.com
Abstract
The introduction of genetic resistances to economically important sugar beet diseases such as Rhizomania, Rhizoctonia root rot, Cercospora leaf spot and beet cyst nematode represent one of the essential contributions of sugar beet breeding to the industry. The disease resistant varieties provide a sustainable solution to modern agriculture practices taking into account the high rotation pressure in combination with a need for high sugar content even under infected conditions to assure the economical income for the farmer. At SESVANDERHAVE the introgression of genetic resistances to these biotic stresses represent a multidisciplinary approach combining different know-hows such as modern marker assisted breeding methods, plant pathology, field trialing, statistical techniques and an optimal communication between people behind these projects. In this paper we focus on the development of Rhizomania and Rhizoctonia resistant varieties. Both pathogens require a somewhat different approach from the disease phenotyping point of view. The measurement of the multiplication rate inside the plant of the Beet Necrotic Yellow vein (BNYYV) or Rhizomania virus under controlled infection conditions seemed to be a perfect tool to select at any plant stage resistant from susceptible plants. This is used as basis for the development of the current Rhizomania resistant varieties including the recently released Tandem varieties which combine two different resistance sources instead of the Rz1 resistance source. Further investigation on the virus control inside resistant plant showed the importance of the minor genetic elements (QTLs) which can enhance or decrease the basic resistant level provided by the major QTLs. The development of the SV Tandem such as Magistral is a perfect illustration of this case. In case of Rhizoctonia root rot, the measurement of the disease progress is a better approach since the genetic control of Rhizoctonia infection is controlled by several QTLs with an additive effect and the fact that genetic immunity sources are not available in beet for breeding purposes. During the breeding programs the follow up by markers is therefore much more complex than for the Rhizomania programs. At the phenotypic level, a higher degree of precision is also required under the controlled screening conditions. In this context a standardized bioassay infection protocol in the greenhouse has been developed for this purpose which serves as basis for the routine plant selection. Keywords: Rhizomania, Rhizoctonia, breeding, phenotyping, resistant varieties
Plant pathology Department SESVANDERHAVE N.V./S.A., Soldatenplein Z2 IP 15, B-3300 Tienen, Belgium
28
Introduction Rhizomania and Rhizoctonia root rot represent two economically important diseases for the sugar beet production worldwide. Both biotic stresses are induced by two completely different pathogens regarding their infection biology and resistance mechanisms in beet. Rhizomania is caused by an ssRNA virus called Beet Necrotic yellow vein virus (BNYVV) containing either 4 or 5 RNAs belonging to the Beny virus group. Rhizoctonia solani is a soil borne fungus belonging to the Basidiomycota which has developed a number of genetic anastomosis groups among them a few groups specialized in sugar beet infection. The BNYVV virus has sugar beet as its main host plant and is vectored by the protozoan fungus Polymyxa betae Keskin which is present in nearly all arable soils worldwide. The breeding of Rhizomania tolerant sugar beet varieties targets the control of the virus by introgression of a number of natural resistance sources (Rz1, Rz2,..); These sources have the unique feature to control the multiplication of the viral particles inside the sugar beet root. Some wild accessions within the genus Beta do also control the infection by the Polymyxa betae vector which on its own is not considered as a beet pathogen but could enhance the resistance level in combination with the viral resistance sources. Commercial breeding material including the varieties released by SESVANDERHAVE (SV) are based on two viral resistance sources coded as Rz1 (Holly resistance) and Rz2 (Beta maritima origin) or a combination of both sources which are currently commercialized as SV Tandem products. The tolerant varieties control the viral multiplication inside the root tissue from the moment of entry in the root hair cells to a very low level. As a result the root development even in infected soil conditions is not hampered resulting in an economical benefit for the farmer. As in many virus plant models the BNYVV virus itself is 29
changing constantly to circumvent the natural resistance sources inside the host plant. As such very aggressive virus isolates including the socalled resistance breaking isolates have been detected in soils at this moment. In the meantime many studies (Lewellen et al., 1987, Liu et al, 2005, Koenig et al, 2009, Acosto Leal et al, 2007) have identified a large number of BNYVV isolates with a higher virulence/agressivity level in relation to the Rz1/Rz2 genetic resistance sources. These isolates show different amino acid composition for the P25 protein coded by the genomic RNA3 which is considered as the pathogenicity factor. According to many studies the hyper variable region corresponding to the amino acids 67-70 (tetrad motif) of the P25 protein determines a major difference in agressivity level of the Rhizomania isolate. Depending on the presence of the major resistance genes (Rz1, Rz2, Rz1+2) and the combination of minor genetic elements the control of virus multiplication can differ and therefore commercial varieties need to checked for virus multiplication in the presence of different BNYVV isolates prior to field release. The more aggressive isolates like the P (Pithiviers) type, Californian isolates (VCHG tetrad) are classified as resistance breaking and can overwhelm varieties which only carry the Rz1 Holly gene resistance. If not effectively managed, these isolates pose a long term threat to the crop should they become dominant and spread. Whilst the disease does not appear to be spreading very fast, nonetheless it is important to ensure solutions are available where needed. The combination of Rz1 and Rz2 resistance sources as in many Tandem varieties proved to overcome the agressivity of such type of isolates. An example is worked out further in this article. The soil borne fungus Rhizoctonia solani J.G. Khn is known as a major plant pathogen with a very large host spectrum. The total number of host plants largely exceeds 100 different plant species among them many important industrial crops such as potato, maize, sugar beet, cereals
and many vegetable species. During their genetic evolution the Rhizoctonia solani group diverged into so called anastomosis groups which have been specialized for a restricted number of host plants. The phenomenon of fungal anastomosis is well known but specifically for Rhizoctonia solani these AGs impact the breeding of resistance since infection mechanisms differ for AGs. For sugar beet the main AGs groups are coded as AG 2-2 IIIB and AG-4 and represent therefore the main breeding targets in sugar beet. Both AGs are further specialized on sugar beet in the way that AG-4 mainly causes early damping-off of sugar beet seedling while AG 22 IIIB causes the late season root rot. According to our experience in controlled infection conditions AG 2-2 IIB can cause a moderate damping-off while AG 4 cannot induce a late root rot. Very few genetic resistance sources are available in beet against Rhizoctonia solani. The main source originates from the USDA program and can bring a partial resistance against the root rot AG 2-2 IIIB group. The exact resistance mechanism is not known so far but introgression by marker assisted breeding based on several QTLs prove to be a sustainable solution in th field to root rot. Additive effects of the QTLs on the commercial resistance level in the field are proven in the meantime which are correlated to observations under controlled infection conditions. Recent research also indicated multiple interactions between the major QTLs and minor QTLs present in the genetic background of each variety. In contradiction to the Rhizomania resistance sources introgression of the resistance genes decreases the total sugar yield with ~20% under low or non- infected conditions. This 20% gap can be filled by a combination of major and minor resistance QTLs which represent the major challenge for the breeder to make progress in the resistance level of commercial varieties for the different market niches.
Development of Rhizomania tolerant varieties Different breeding programs are established at SV to introduce resistance to rhizomania in sugar beet. Historically in the 80 SV released for the first time a commercial Rhizomania resistant variety called Rizor to control the Rhizomania disease at an industrial level based on the Rizor resistance allel which is different from the current Rz holly source. The main difference between the rizor and Rz1 source is the additional yield increase of the Rz1 source in high infesed soils. Rizor and derived varieties are still commercialised but at a small scale level. Nowadays most resistant varieties originate from the Holly resistance gene Rz1 (Lewellen et al., 1987), this Rz1 gene confers strong resistance to several BNYVV isolates except for the recently discovered resistance breaking isolates and has been incorporated into all major sugar beet breeding lines of the SV germplasm. The Rz1 source is dominantly inherited. The SV Beta maritima Rhizomania resistance is derived from a propriety wild accession source and has also interesting breeding applications since its major QTL differs clearly from the Rz1 source regarding position on the linkage group indicating a potential different resistance mechanism. It is closely related to the described Rz2 source and will therefore be coded as such in this article. In the homozygous form the Rz2 confers a very strong control of the virus multiplication including resistance breaking isolates. Since 2002 evidence was reported that some Rz1 cultivars grown in the Imperial Valley of California have been increasingly damaged by a new strain of BNYVV. This threat presented by resistance-breaking isolates of BNYVV, to which the Rz1 gene does not confer adequate resistance, underscores the need for novel sources of Rhizomania-resistant germplasm. Therefore a new breeding program started at SV which resulted in the Tandem sugar beet variety 30
combining two R sources: the Rz1 (Holly) gene and Rz2 from a proprietary Beta maritimaderived source. The performance in controlled infection of the Tandem and Rz1 resistance sources to virus multiplication is shown in figure 1 . The significant difference in multiplication rate clearly illustrates the major interest of the combined Rz1+2 approach in areas with a high infection pressure including the presence of resistance breaking isolates. In rhizomania fields there are always mixtures of breaking and nonbreaking isolates depending on the history of field. A combination of Rz1+2 gives therefore a good control without yield loss. A situation where only breaking isolates are present is less favourable for the tandem product but these situations are quite rare in practice but this could change due to virus evolution. One of the first released commercial varieties is Magistral for the French market .
weeks after planting, root samples samples were analysed for virus accumulation (TAS ELISA) inside the root as shown in figure 2. Both Rz1 and the combined resistance sources controlled the virus multiplication inside the roots compared to the susceptible variety which clearly proves the correlation with the bioassay phenotyping.
Fig 2: Virus content in beet roots of three varieties (susceptible-blue line; Rz1 green line and Rz1+2 red line) harvested at 5 different time points
In addition to virus content other parameters were measured at the moment of harvest. The data on financial revenue, root yield and sugar content are summarized in table 1.
Table 1: Comparison of agronomical parameters of Tandem, holly and susceptible varieties
Non Rz Holly tandem
$/acre 406,49 889,23 937,32
% sugar 15,01 16,12 16,25
Sugar/ton 278,21 300,03 302,29
Fig 1: Performance of Rhizomania resistance sources under controlled infection conditions (SV bioassay).
Field performance of SV tandem varieties: (data from Meulemans et al, 2003) The field resistance of a number of Tandem and Holly-mediated resistant sugar beet varieties were compared with a commercial, susceptible variety (non-Rz, code AC 999) in a field trial (North Dakota, USA). Micro plots of 3 rows of each variety were sown in a randomized block design at 6 replicates. Each replicate consisted of 3 rows with in total at least 95 sugar beets/plot. During the growing season at 4, 6, 9, 15 and 21 31
In this field trial the revenue ($/acre) is only significantly (ANOVA p<0.05) different between the susceptible line non-Rz and the two resistant lines Tandem and Rz1. This strongly indicates that on BNYVV infested soil better agronomical and commercial results are obtained with growing sugar beets resistant to BNYVV and in particular sugar beets containing the tandem technology this trend of significant differences between the non-Rz line and Holly and Tandem is observed for all other root and sugar parameters as shown in Table. 1. The combined resistance, present in the Tandem rhizomania varieties, performs also very well in highly infested soils contaminated with rhizomania resistance breaking isolates, as in the
center of Spain, in California and in the Southern Minnesota region (personnel communication, M.Meulemans). Development of Rhizoctonia tolerant varieties The breeding of Rhizoctonia tolerant sugar beet varieties at SESVANDERHAVE is based on a combination of biological evaluation (phenotyping) of the root resistance level under controlled infection conditions (bioassay) in combination with molecular marker assisted breeding. The greenhouse bioassay (see fig 3) is based on a artificial controlled infection of plants with different in-vitro produced inocula of the AG 2-2 IIIB group. Infection conditions are optimised to allow detection of any level of root resistance as to simulate different field conditions with varying infection pressure. The genetic tolerance against Rhizoctonia solani is a time dependant mechanism whereby tolerant varieties do develop slower the root rot than susceptible varieties. To calibrate the disease progress between the bioassays and to standardise the infection pressure upon plant selection one time point is determined where roots are pulled out for visual observation using a standardised scale. This time point is determined on the basis of the disease progress of a specific genetic control. Besides visual observation of the degree of root rot, digital image analysis can also be used to determine the root surface with rot symptoms based on numerical pictures of whole roots.
Fig 3: Rhizoctonia bioassay based on artificial infection of greenhouse grown plants. Root rot scale from 0% -100% is used for phenotyping
The genetic introgression of Rhizoctonia resistance is complex seen its multi genic nature. Several QTLs are identified by our molecular team on different linkage groups which explain the phenotypic variation observed in the bioassay. Research is going on to fine map all these QTLs using phenotypic data generated by specific populations. Regarding the majority of the SV breeding programs QTLs are routinely applied to follow the tolerance level at different generations. It is known from several literature studies that different QTLs have an additive effect on the root rot phenotype (Lein et al, 2008) . We observed similar findings as shown in fig 4. The impact of different doses of QTLs on % root rot is clear for a number of hybrid combinations. In conclusion a higher number of resistance QTLs correspond to higher root rot tolerance, however we have observed specific allele
32
interactions between QTLs. An example of this type of interaction is shown in table 2.
research is on going to fine map these minor elements. The final evaluation of all marker selected genetics or varieties is only possible by field trialling. At SV we use therefore a network of naturally infected fields to evaluate the sugar yield potential of the Rhizoctonia material. These materials are also evaluated under non-infested conditions to determine any potential yield drag linked to the presence of resistance QTLs. Rhizoctonia tolerant varieties do represent a relatively small segment of the total market but this segment is increasing yearly mainly due to the extension of Rhizoctonia solani in arable soils. Since no genetic immunity sources are available other agronomical practices such as crop rotation with lower susceptibility, adequate soil preparation, use of intermediate crops (mustard e.g.) can enhance the performance of Rhizoctonia tolerant varieties in different markets. SESVANDERHAVE is continuously supporting this agronomical reseach to increase the interest of this product for the farmer.
Fig 4: Quantitative impact of resistance QTLs on % root rot observed in bioassay experiments.
Table 2 : Interaction between 2 resistance QTLs on % root rot (A: homozygous, H: heterozygous, B: absent)
QTL marker 2
A H B
QTL marker 1 A H B 19.05 40.9 77.67 39.41 55.56 53.87 64 62 80
Besides the quantitative interaction between the R QTLs an interaction with minor genetic elements is also observed. At the moment
References
1. 2. Acosta-Leal, R & Rush, C M, 2007. Mutations Associated with Resistance-Breaking Isolates of Beet necrotic yellow vein virus and Their Allelic Discrimination Using TaqMan Technology. Phytopathology, 97(3), pp.32530. Koenig, R. et al., 2009. A single U/C nucleotide substitution changing alanine to valine in the beet necrotic yellow vein virus P25 protein promotes increased virus accumulation in roots of mechanically inoculated, partially resistant sugar beet seedlings. The Journal of general virology, 90(3), pp.75963. Lein, J.C., C.M. Sagstetter, D. Sculte, T. Thurau, M Varrelman,B. Saal,G. Koch D.C. Borchardt, and C. Jung. 2008 Mapping of Rhizoctonia root rot resistance genes in sugar beet using pathogen response-related sequences as molecular markers. Plant Breed 127:602-611 Lewellen, R.T., Skoyen, I.O. and Erichsen A.W. 1987. Breeding sugar beet for resistance to Rhizomania: Evaluation of host-plant reaction and selection for and inheritance of resistance. Proceedings of the HRB 50th IIRB Congress. 2,pp 139-156 Liu, H.-Y., Sears, J. L., and Lewellen, R. T. 2005. Occurrence of resistance-breaking Beet necrotic yellow vein virus of sugar beet. Plant Diseases. 89, pp464-468 Meulemans, M., Horemans, S. and Janssens, L. 2003 Interaction between different major genes and influence of the genetic background in the expression of rhizomania resistance. 1st joint IIRB ASSBT Congress, 27 Feb. 1 march 2003, San Antonio, Texas (USA), pp 161-174.
3.
4.
5. 6.
33
eker Pancar Tarmnda Yabanc Ot Mcadelesinde Alternatif Bir Yntem

Kadir SABANCI 1
E-mail: ksabanci@selcuk.edu.tr
Cevat AYDIN 2
zet Yabanc otlar; kltr bitkisi ile byme faktrleri olan su, besin maddeleri ve k ynnden birinci derecede rekabete girmek suretiyle, kltr bitkisinin gelimesini geriletmekte, rnn kalite ve miktarnn dmesine sebep olmaktadr. eker pancar tarmnda yabanc otlarla en fazla kullanlan yntem kimyasal yntemdir. Ancak kimyasal mcadelede kullanlan ilalarn insan sal, evre ve doal dengeyi olumsuz ynde etkilemesi ve artan retim maliyetleri nedeniyle tarm ilalar hassas, dikkatli ve en az ila kayb olacak ekilde uygulanmas gerekmektedir. almamzda gelitirilen ilalama sistemi, grnt ileme ve yapay sinir alar kullanarak eker pancar tarlasndaki yabanc otlar tespit ederek sadece yabanc ot zerine ilalama yapmaktadr. Bir web kameras ile alnan eker pancar ve yabanc ot grntleri, dizst bilgisayarda bulunan Matlab yazlmnda grnt ileme teknikleri kullanldktan sonra yapay sinir alar ile eitilmitir. Sistem yabanc otu tespit ettiinde, ilalama memesinden yabanc ot zerine herbisit uygular. Anahtar kelimeler: eker pancar tarm, tarmsal otomasyon, hassas tarm
An Alternative Method of Weed Control at Sugar Beet Agriculture

Abstract Weeds cause a decrease in quality, quantity and the growth of cultivated plants during their competion with water, nutrients and light. Chemical method is the most commonly used method in controlling the weeds in agriculture. However, the pesticides used in chemical struggle should be used carefully and least loss should be considered because it has anegative affect on human and nature also the there is a rise in production The spraying system developed in this study, detects the weeds in sugar beet field using image processing and artificial neural network. The images of sugar beet and weeds taken with a webcam are trained with artificial neural network in Matlab program on a laptop. When the system detects the weed, it sprays herbicid on it. Keywords: Sugar beet agriculture, agricultural automation, precision agriculture
Seluk niversitesi, Doanhisar MYO, Konya Seluk niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Makineleri Blm, Konya
34
GR Endstri bitkileri ierisinde nemli bir yere sahip olan ekerpancar (Beta vulgaris L.), eker retiminde olduu kadar kspe ve melas gibi kymetli yan rnlerin retiminde de deerli bir hammaddedir. Ayrca ekerpancar modern tarm tekniklerinin uygulanmas ve istihdam yaratmadaki katks nedeniyle de lke ekonomisinde byk nem tamaktadr (iray 1990). eker pancarnda yabanc otlardan ileri gelen rn kayb, ortalama % 5,8dir. Asya lkelerinde bu kayp %45 iken Trkiyede % 6-40 arasndadr. eker pancar tohumu, yava imlendii iin, erken imlenen yabanc otlar ksa srede pancar fidelerini bastrr. eker pancar tarlalarnda grlen yabanc otlar yllk, ok yllk ve iki yllk otlardr. Yllk yabanc otlar, tr says asndan en zengin olanlardr. Bunlar ok yllklar izler, iki yllk otlar ise daha azdr (Gncan 2000). Yabanc otlarn sebep olduu zararlar ortadan kaldrmak veya en azndan azaltmak iin tarm alanlarnda yabanc otlarla mcadele gn getike daha fazla nem kazanmakta, byk i gc ve mali kayplara neden olmaktadr. Bundan dolay yabanc otlarla mcadele zamann iyi belirleyip, maliyeti en aza indirmek amacyla gn getike yeni yntemler gelitirilmektedir (Malasl, Z.M., 2010). eker pancar tarmnda yabanc otlarla mcadelede en etkin olarak mekanik savata apalama yntemi ve herbisit ila kullanm olmaktadr. Dnyada kullanlan tarm ilalarnn gruplara gre dalmnda herbisitler, % 47lik bir payla ilk srada yer alrken, bunu % 29 ile insektisitler izlemekte, fungisitlerin ise % 19luk bir pay bulunmaktadr (Erkin ve Kimir, 1996). izelge 1.1' de grld gibi, Trkiye'de yllk pestisit tketimi, yllk ini ve klara ramen, 1979-2007 yllar arasnda %270 orannda artmtr (Delen, 2008). Bu deer yllk olarak %9.64'e karlk gelmektedir. zellikle son yllardaki nemli artlar dikkat ekicidir. Pestisit tketimimiz, 2002 ylnda 12.199 ton iken, 2006 ylnda yaklak %50 art ile 18.258 ton ve 2007'de de %24,22 artarak 22.681 ton olmutur. Grnt ileme, genel terim olarak resimsel bilgilerin manipulasyonu ve analizi demektir(Castelman, 1996). Sanayi, gvenlik, jeoloji, tp, tarm gibi eit alanlarda grnt ileme tekniinden yararlanlmaktadr. Tarmda meyvelerde renk analiz snflandrma, kk geliiminin izlenmesi, yaprak alannn lm, 35
yabanc otlarn belirlenmesi gibi amalarla kullanlmaktadr (Keefe 1992, Trooien ve Heermann 1992, Prez ve ark 2000, Dalen 2004, Jayas ve Karunakaran 2005).
izelge 1.1. 1979-2007 yllar arasnda etkili madde olarak pestisit tketimi (ton)
Pestisit gruplar nsektisitler Akarisitler Yalar Fumigant ve Nematisitler Rodentisitle r ve Mollusisitler Fungisitler Herbisitler TOPLAM 1979 2288 203 1595 316 5,6 1537 2452 8396 1987 3303 240 2147 322 2,1 2612 3495 1211 2 1994 2065 192 2147 531 2,5 2201 3903 1087 2 1996 3027 223 2871 1077 3,3 2951 3644 1379 7 2002 2251 297 2428 1559 1,8 1964 3697 1219 9 2006 3406 219 2144 2650 6,7 4432 5400 1825 8 2007 7304 315 2447 3031 11,0 4945 4638 2268 1
Gelitirilen hassas ilalama robotu ile eker pancar tarlasndaki yabanc otlar, grnt ileme teknikleri ve yapay sinir alar kullanlarak tespit edilir. eker pancar tarlasnn tamam yerine sadece yabanc otlarn zerine herbisit uygulanr. Bylece insan ve hayvan sal korunur. la tketiminin azalmas ile ilalama iin yaplan masraflar der. Ayrca doal denge ve evre korunmu olur. MATERYAL ve YNTEM almada ilalama nitesinin, kontrol nitesinin, kamera ve dizst bilgisayarn zerinde bulunduu profilden yaplm araba gelitirilmitir. Araba 5 m lik bir ray zerinde hareket etmektedir. Arabann ray zerindeki hareketi iin 0,75 Kw lk 3 fazl bir asenkron motor kullanlmtr. almada kullanlan hassas ilalama robotuna ait resim ekil 1.1 de grlmektedir. lalama nitesi, basn pompas, tank, filtre, selenoid valf ve nozzledan olumaktadr. Tank ierisinde yabanc ot zerine uygulanacak mrekkepli su bulunmaktadr. Dizst bilgisayara bal web kameras ile alnan resim bilgileri Matlab yazlmnda ilenerek resmin kltr bitkisi ya da yabanc ot olduu belirlenir. Eer web kameras tarafndan alnan grnt yabanc ot ise seri porttan PLC li kontrol nitesine saysal bilgi gnderilir. PLC ilgili selonoid valfi aarak ilalamann gerekletirilmesi salanr. Dizst bilgisayar ile
PLC arasndaki haberleme seri port ile salanr. alamda kullanlan selonid valf, web kameras ve ilalama memesi ekil 1.2 de grlmektedir.
ekil 1.3. PLC ve arabirimleri
ekil 1.1. Hassas ilalama robotunun genel grnm
almada Konya ili Doanhisar ilesinde bulunan bir eker pancar tarlasndaki eker pancar (Beta vulgaris L.) ve tarlada bulunan yabanc otlarn fotoraf ekilmitir. Bu resimlerdeki yabanc otlar seilerek ayn arka plana yerletirilmitir. eker pancar tarlasnda bulunan sirken (Chenopodium album), diken (Carduus natus), yabani marul (Lactuca scariola) ve darcan (Echinochloa crus-galli) almamzda kullanlacak yabanc otlar olarak seilmitir. Bu resimlerin ktlar alnarak zerleri plastik kaplanmtr. BULGULAR VE TARTIMA Web kamerasnn ald resim bilgileri eitime girmeden nce grnt ileme teknikleri kullanlarak bitkinin bulunduu alan tespit edilerek eitime girecek para kartlr. ncelikle kamerann ald grntnn eker pancar bitkisi olduunu farz edelim. Grnt zerindeki yeil renk deeri seimi yaplr. Bunun iin yine yeil ayrt etme fonksiyonumuz kullanlr. Yeil seilmi resimde histogram eitlenmesi yaplmtr. ekil 1.4 te eker pancar bitkisi ve yeil renk seili histogram eitlenmi resim grlmektedir.
ekil 1.2. Sistemde kullanlan web kameras
Kontrol nitesinde dizst bilgisayardan gelen sinyallere gre valflerin durumunu deitiren, arabann hznn kontrol, limit swichten gelen bilgileri kontrol eden Delta marka DVP-14SS2 serisi role kl bir adet PLC kullanlmtr. ekil 1.3 de almada kullanlan PLC ve arabirimleri grlmektedir.
ekil 1.4. eker pancar bitkisi ve yeil renk seilmi grnt
Daha sonra yeil renk seilmi grntye 3 kanall kenar belirleme uygulanr. Elde edilen 36
resim bilgisindeki yeil rengi daha netletirmek iin filtreleme yaplr. ekil 1.5 de 3 kanall kenar belirleme ve filtrelenmi resim grntleri grlmektedir.
snflandrlmas uygulamalarnda kullanlmaktadr.
ve
seimi gibi bu hazr
Matlab arayz
ekil 1.5. 3 kanall kenar belirleme ve filtrelenmi resim grntleri
Filtrelenmi resim daha sonra morfolojik ilemlerden ama ve kapa ilemi uygulanr. Daha sonra bu resim otsu metodu kullanlarak siyah beyaz resme evrilir. ekil 1.6 da morfolojik ilemler yaplm ve siyah beyaza evrilmi resim grntleri grlmektedir.
ekil 1.7. Eitime girecek resim
ekil 1.6. Morfolojik ilemler yaplm ve siyah beyaza evrilmi resim
Siyah beyaza evrilmi resim bilgisinin koordinatlar elde edilir. Daha sonra bu koordinatlara gre renkli resim krplr. Krplan bu resim eitime girecek olan resim bilgisidir. Sistemin eitimi srasnda eker pancarna ait Otsu metodu ile siyah beyaza evrilen resim bilgisi, kltr bitkisi ile yabanc otlarn ekil ynnden ayrt etme ileminde kullanlmtr. ekil 1.7 de eitime girecek resim grlmektedir. Kltr ve yabac ot resimlerinin R,G,B kanallarndaki bilgiler ayr ayr eitime girmektedir. ekil 1.8 de eitime girecek eker pancar resmine ait RGB deerleri grafii grlmektedir. Sistemin eitiminde Matlab yazlm Neural Network ara kutusu iinde yer alan Neural Pattern Recognition Tool (nprtool) ile sistemin eitimi yapmtr. rnlerin 37
ekil 1.8. eker pancar resmine ait RGB deerleri
YSA ya girecek 150x150 piksel boyutundaki resim ilk olarak R, G ve B kanallarna ayrlr. Bu veri 3 adet 150x150 boyutunda matristir. Her bir matris hareket ynne dik olan satrlarnn ortalamas alnarak 150 elemanl bir stun matrisine evrilir. Daha sonra bu stun matrisleri birletirilerek renge gre deien bir giri verisi oluturulur. 150 x150 piksel ebadndaki grnt tekrar yeil seilecek ekilde gri tonlamaya evrilir ve otsu metodu ile siyah beyaz grnt elde edilir. Bu grnt stun matrisine evrilerek nesnenin ekline gre veri deiimi salanm olur. nceki renk bilgisi ile ekil bilgisi birletirilerek YSA ya girecek veri seti oluturulmu olur. ekil 1.9 da alamda kullanlan ok katmanl yapay sinir a modeli grlmektedir. Sra zeri ilalama yaplrken,
web kamerasndan alnan eker pancar ve yabanc ot resim bilgileri yazlan grnt ileme algoritmalar ile ilenir.
ekil 1.9. rnek bir KP yaps
ekil 1.10. Sirken zerine uygulanan mrekkepli su
Daha sonra yapay sinir a eitim dosyasna gre alnan resim bilgisinin eker pancar m ya da yabanc ot mu olduuna sistem karar verir. Eer grnt yabanc ota ait ise Matlab k bilgisini PLC ye gnderir. PLC de sra aras ilalamaya ait selonid valfi tetikler. Bylece yabanc ot zerine ilalama yaplr. ekil 1.10 da zerine mrekkepli su uygulanm sirken bitkisi grlmektedir. SONULAR ve NERLER Yabanc otlara kar etkin tedbirlerin banda kimyasal mcadele gelmektedir. Ancak, kimyasal mcadelenin ar kullanm dnyada ciddi evre sorunlar oluturduu iin fiziksel, biyolojik mcadele gibi daha ekonomik, bitki ve insan sal asndan daha az zararl ve evreci yntemler uygulanmaya allmaktadr. ekerpancar retiminde baarl olabilmek iin toprak hazrlna, ekimine, gbrelenmesine, bakmna, zararl ve yabanc otlarla mcadele edilmesine ve hasadna ok byk zen ve aba gsterilmelidir. Bu gibi nedenlerden dolay etkin bir yabanc ot kontrol gerekmektedir. Trkiye de 2007 yl verilerine gre herbisit kullanm yaklak 4638 tondur. Gelitirilen akll sistem ile herbisit tketiminde % 5 lik bir tasarruf salanmasnda bile yaklak 232 tonluk bir herbisit tasarrufu gerekletirilebilir. 1 kg herbisit fiyat yaklak olarak 35 lira olarak dnlrse, yaklak 8.120.000 liralk ila maliyeti decektir. Geliitirilen sistem ile eker pancar tarlasnn tamam yerine sadece yabanc ot zerine herbisit uygulanarak kullanlan herbisit miktarnn azalmas dnlmektedir. 38
Sra aras ilalama yaplrken, sistem web kamerasndan gelen grntde yeil bilgisi olup olmadn kontrol eder. Eer yeil miktar belli bir snrn zerinde ise Matlab seri port zerinden PLC yr bilgi gnderir. PLC de sra aras selonid valfini aar ve yabanc ot ilalanr. Yabanc otun yeil deerine gre ilalama yaplr. Byk yabanc ot zerine atlan ila miktar daha fazla olacaktr. Ayrca evre hayvan ve korunmas hedeflenmektedir. KAYNAKLAR
iray, A., 1990. ekerpancar tarm. Pankobirlik Yaynlar, No: 2, Ankara, s 128. Gncan, A. 2000. eker Pancarnda ekim ncesi yabanc ot mcadelesi. 1.Uluslararas eker Pancar Tarm Tekn. Sem., Pancar Ekicileri Eitim ve Salk Vakf Yaynlar , No: 5, 143-148. Ankara. Malasl, Z.M.,2010. ekerpancar retim Alanlarnda Yabanc Otla McadeleYntemleri ve Uygulama Etkinliklerinin Belirlenmesi. Yksek Lisans Tezi. Harran niversitesi, Fen Bilimleri Enstits anlurfa. Erkin, E., Kimir, A. 1996. Dnyada ve Trkiyede Tarm lalarnn Kullanm. II. Ulusal Zirai Mcadele lalar Sempozyumu, Ankara, 3-11. Delen. N. , 2008. Fungisitler. Nobel Yaynevi, zmir. Castelman, R. K., 1996. Digital image processing. Prentice hall, Englewood Cliffs, New Jersey, USA. Neuman, M. R., H. D. Sapirstein, E. Shwedyk and W. Bushuk. 1989. Wheat grain colour analysis by digital image processing. II. Wheat class discrimination. Journal of Cereal Science 10: 183-188. Keefe, P. D. 1992. A Dedicated wheat grain image analyzer. Plant Varieties and Seeds 5: 27-33. Trooien, T. P. and D. F. Heermann, 1992. Measurement and simulation of potato leaf area using image
insan,
saln
processing.Model development. Transactions of the ASAE 35(5):1709-1712. Prez, A. J., F. Lopez, J. V. Benlloch and S. Christensen. 2000. Colour and shape analysis techniques for weed detection in cereal fields. Computers and Electronics in Agriculture 25: 197-212. Dalen, G. V. 2004. Determination of the size distribution and percentage of broken kernels of rice using flatbed scanning and image analysis. Food Research International 37: 51-58.
39
Plant Associated Rhizobacteria Antagonistic to Fusarium oxysporum and Rhizoctonia solani as Potential Biopesticide for Sugar Beet
Fauzia Yusuf HAFEEZ 1
Email: fauzia_y@yahoo.com Abstract Studies have been carried out to select the antagonistic bacterial strains for the biocontrol of Fusarium oxysporum and Rhizoctonia solani. The chitinase i.e. ChiA enzyme with broad temperature and pH range extracted from Serratia proteamaculans was found to have significant inhibitory effects on the growth of Fusarium oxysporum. Net-house experiments showed that the application of Pseudomonas aeruginosa Z5 significantly reduced the disease incidence by suppressing Fusarium oxysporum, the causal agent of cotton seedling disease and increased the percentage of germination as compared to the control plants. The production of structurally distinct and potent antifungal catecholate siderophores against Rhizoctonia solani by Pseudomonas fluorescence and Enterobacter sp. has been identified. These siderophore producing antagonists were found to be effective with 60-72% disease reduction of wheat root rot caused by Rhizoctonia solani as well as enhanced the crop yield. The analysis of gene expression in rice plants inoculated with Bacillus cereus Z2-7 and Enterobacter sp. SPR-7 showed enhanced activity of defense enzymes like chitinase, peroxidase and glucanases when challenged inoculated with Rhizoctonia solani, the causal agent of rice sheath blight. The work was also carried out to study the potential of PGPR for the biocontrol of potato black scurf disease caused by Rhizoctonia solani Khun AG-3. Two Pseudomonas spp. StT2 and StS3 were found to be the most effective ones with 65 and 74% biocontrol efficacy, as well as 87 and 98% yield increase, respectively. The present studies highlight the significance of using bacterial antagonists with multiple PGPR traits for the biocontrol of plant pathogens like Rhizoctonia solani and Fusarium oxysporum. These features can be exploited in future for the development of biopesticides for sugar beet against these pathogens.
Keywords: Sugar beet, PGPR, biopesticides, Rhizoctonia solani, Fusarium oxysporum
Department of Biosciences, COMSATS Institute of Information Technology, Islamabad
40
Introduction Sugarbeet is an important source of sucrose used dietary supplement throughout the world(Anon., 2003, Weiland and Koch. 2004). Hence to meet the increasing demands of sugar in the developing country with less water, sugarbeet will be an appropriate solution. Sugar beet can produce almost two times higher sugar yields per hectare with less water and other input resources in a short period (4-6 months) as compared to cane that needs 12-16 months. In Pakistan, sugar beet can be grown as a winter crop and fits well into the cropping pattern after the cotton and rice growing regions. The sustainable production of crops will require an increased reliance on biologicallybased pest controls. Every year, plant pathogens are responsible for the loss of 10 to 20 percent of agricultural production world wide despite the several billion dollars spent annually controlling them with synthetic chemical toxins (e.g. fungicides). While synthetic toxins have their place in disease control, there is a growing awareness that integrated pest management (IPM) and/or biologically-based pest management; (BBPM) strategies provide more environmentally sound and economically viable alternatives for agriculture. Thus, biological controls of plant pathogens have been identified as integral components of IPM strategies. Fusarium oxysporum and Rhizoctonia solani are among the most important soil born plant pathogens. They have been reported to cause diseases in different crops like, tomato, rice, cotton, wheat, been and sugar beet. These pathogens attack the seedlings of crop plants that lead to either seed rot or root rot resulting in substantial economic losses. Plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) can play a vital role directly or indirectly by decreasing or preventing some of the harmful effects of these phytopathogens by using different modes of action. Fusarium oxysporum enters the root of a plant commonly through wounds and then spreads to vascular system, causing systemic wilting or the death of the infected plant. Rhizoctonia solani cause the rotting of roots 41
and thus decreasing the nutrient uptake ability of the plants. It may lead to death of plants or significant yield losses. Plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) are a diverse group of bacteria present in the rhizosphere that can promote the plant growth either directly or indirectly. PGPR enhance the plant growth directly by facilitating the nutrients uptake by the plants. Indirectly, by suppressing the plant pathogens using different mechanisms like the production of siderophore, glucanases, chitinases, antibiotics and volatile compounds i.e. hydrogen cyanide. The present studies have been carried out to select the antagonistic bacterial strains for the biocontrol of Fusarium oxysporum and Rhizoctonia solani. These features can be exploited in future for the development of biopesticides for sugar beet against these pathogens as sugar beet is now considered as a supplement to sugarcane to meet the increasing demand of sugar in Pakistan with less water consumption and other input resources in a short cultivation period of 4-6 months. 2. Materials and Methods 2.1. Isolation and characterization of bacteria: Bacteria were isolated from soil and rhizosphere of different crops (Tariq et al. 2010). Bacterial isolates were studied for growth promoting potentials i.e. P solubilization, indole acetic acid (IAA) and siderophores production (Hafeez et al. 2006). Biocontrol determinants of bacterial isolates i.e. production of proteases, HCN, antibiotics were studied (Hassan et al. 2011). Estimation of viable cells from rhizosphere was determined as described by Somasegaran and Hoben (1994). 2.2. Antifungal assay: Antifungal assays were carried out as mentioned by Tariq et al. (2010). 2.3. Isolation and characterization of bacterial chitinases: Chitinases were isolated, purified and characterized for antifungal activity against Fusarium oxysporum under different conditions of pH and temperature (Mehmood et al. 2010).
2.4. Isolation and characterization of bacterial siderophores: Analysis of expression and partial characterization of siderophores was carried out by biochemical assays. Siderophores were purified using gel electrophoresis by the CAS overlay method and HPLC. Molecular weights of siderophores were determined by ESI-Q-TOF mass spectrometry (Gull 2008). 2.5. Induction of defense gene expression: The expression of three defense related genes glucanases, chitinases and peroxidase in response to PGPR inoculation was studied at the time of disease incidence caused by Rhizoctonia solani using RT PCR (Naureen et al. 2009). 2.6. Plant assays: Net house experiments were carried out to evaluate different antagonistic rhizobacteria against Fusarium oxysporum causing cotton seedling disease (Yasmin. 2012). Antagonistic bacteria against Rhizoctonia solani for suppression of rice sheath blight, potato black scurf and wheat root rot evaluated (Naureen et al. 2009; Tariq et al. 2010 and Gull et al. (2008). 3. Results and Discussion Meeting the goal of improving plant disease control for efficient and sustainable production systems will require an increased reliance on biologically-based pest controls. Studies have been carried out to evaluate different antagonistic rhizobacteria against Fusarium oxysporum causing cotton seedling disease and Rhizoctonia solani for suppression of rice sheath blight, potato black scurf and wheat root rot. 3.1. Suppression of Fusarium oxysporum by purified bacterial chitinases Chitinase gene of Bacillus thuringensis serovar konkukian S4 was cloned, sequenced and expressed in E. coli M15. Column chromatography was used to purify the recombinant enzyme (Chi74). Chitinases from bacteria have been used in suppressing fungal phytopathogens such as Fusarium oxysporum (Figure 1). The ChiA enzyme isolated from Serratia proteamaculans was shown to degrade crystalline chitin across a broad 42
temperature (20-70 oC) with peak activity at 55 o C and pH range (pH 3.5-7.5) and to have the ability to inhibit the 75% hyphal growth and inhibit the fungal spore germination up to 95% (Mehmood et al. 2010). Chitin is a homopolymer of N-acetyl D-glucosamine and is a major component of most of the fungal cell walls. Chitinases are the enzymes produced by variety of bacterial and fungal species and have ability to degrade the fungal cell walls, of which chitin is the major component. Chitinases have received increased attention due to their wide range of biotechnological applications especially in biocontrol of pathogenic fungi. These features may be exploited in the future for the biological control of pathogenic fungi associated with sugar beet. 3.2. Suppression of Fusarium oxysporum by Pseudomonas aeruginosa Among the tested strains, Pseudomonas aeruginosa for the suppression of Fusarium oxysporum associated with cotton seedling disease. In dual culturing techniques, four bacterial strains inhibited the fungal pathogens significantly with percent inhibition ranging from 25-92%. Net-house experiments showed that P. aeruginosa significantly suppressed the Fusarium oxysporum as compared to the infected control. The production of antibiotics, proteases and siderophores were found to be responsible for its biocontrol properties. Highest bacterial population observed on roots of cotton plants inoculated with P. aeruginosa showed its colonization potentials. Because of innate fungicidal potential, Pseudomonas aeruginosa may be used as an antagonist to suppress the growth of plant associated Fusarium oxysporum (Yasmin 2012).
3.3. Suppression of Rhizoctonia solani by siderophores producing bacteria The production of structurally distinct and potent antifungal catecholate siderophores against Rhizoctonia solani by Pseudomonas fluorescence Mst 8.2 and Enterobacter sp. 3.1.1.C is reported here for the first time. The biocontrol potential of these antagonists against Rhizoctonia root rot disease and plant growth promoting activity, in terms of increase
in biomass and yield of wheat was also estimated in growth room and green house experiments. Statistical analysis showed that Pseudomonas fluorescens Mst 8.2, Enterobacter sp. 3.1.1.C, Mst 7.4 and 18A1
Control
3.5. Suppression of Rhizoctonia solani by Pseudomonas spp. The present work was carried out to study the potential of plant rhizosphere associated bacteria for the biocontrol of potato black scurf disease caused by Rhizoctonia solani Khun AG-3. Two Pseudomonas spp. StT2 and StS3 were the most effective with 65 and 74 percent biocontrol efficacy, as well as 87 and 98 percent yield increase, respectively. Pseudomonas sp. StS3 as an effective biocontrol agent of potato black scurf with the
were the most effective with 72, 70, 65 and 70 % disease reduction respectively (Gull 2008). Figure 1. Inhibition of Fusarium oxysporum by the purified chitinase Chi74 (Mehmood et al. 2010). 3.4. Suppression of Rhizoctonia solani by induced systemic resistance The bacterial strains isolated from the rhizosphere of rice plants were screened for the antagonistic activity and were identified those that exhibited antagonistic activity towards the fungal pathogen, Rhizoctonia solani, the causative agent of rice sheath blight disease. Antagonism was strongly correlated with the quantity of siderophores produced by individual strains, and was increased under iron-limiting conditions. Induction of defense gene expression was studied in rice plants against Rhizoctonia solani in response to siderophores producing strains i.e. Bacillus cereus Z2-7, Enterobacter sp. SPR7 and BPS12, Aeromonas hydrophila BPS10 (Figure 2 & 3). The analysis of gene expression in rice plants inoculated with Bacillus cereus Z2-7 and Enterobacter sp. SPR-7 showed enhanced activity of defense enzymes like chitinase, peroxidase and glucanases when challenged inoculated with Rhizoctonia solani, the causal agent of rice sheath blight (Naureen et al. 2009). Figure 2. Expression of different enzymes induced in rice in response to different treatments 7 days after inoculation of Rhizoctonia solani (Naureen et al. 2008).
production of diffusible and volatile antibiotics, siderophore, IAA and phosphate solubilization (Tariq et al. 2010).
A Figure 3. Pot experiment to evaluate the biocontrol potential of bacteria against wheat root rot (A, , and rice sheath blight (Gull 2008) (B) caused by Rhizoctonoia solani (Naureen et al. 2008).
4. Conclusions and recommendations The present studies highlight the significance B of using bacterial antagonists with multiple PGPR traits for the biocontrol of plant pathogens like Rhizoctonia solani and Fusarium oxysporum. These features can be exploited in future for the development of 43
biopesticides for sugar beet against these pathogens. 5. Acknowledgements The author would like to thanks the team members especially Dr. Sumera Yasmin (Senior scientist, National Institute for Biotechnology and Genetic Engineering (NBGE) Faisalabad-Pakistan, Dr. Muhammad Nadeem Hassan (Assistant Professor, COMSATS Institute of information technology, Dr. Zakira Naureen, Dr. Munaza Gull, Dr. Aamir Mehmood and Mr. Mohsin Tariq for their intellectual inputs as well as funding agencies i.e. Higher Education Commission (HEC) Pakistan, Pakistan Science Foundation (PSF) and organizers of 1st International Anatolian Sugar Beet Symposium and Sugar Beet Harvest Festival held on 20-22nd September 2012 in Kayseri and Bogazliyan/Yozgat Turkey for providing funds. 6. References
1. Gull M. 2008. Biological control of pathogenic infection through plant growth promoting rhizobacteria. Biotechnology, Ph.D. NIBGE Thesis, School of
2.
Hafeez, FY, Yasmin S, Ariani D, Rahman M, Zafar Y. and Malik KA. 2006. Plant growth promoting bacteria for biofertilizer production. Agron Sus Develop 26: 143-150.
3.
Hassan MN, Afghan S and Hafeez FY. 2011. Biological control of red rot in sugarcane by native pyoluteorin-producing Pseudomonas
putida strain NH-50 under field conditions and its potential modes of action. Pest Manag Sci. (doi: 10.1002/ps.2165). 4. Mehmood M, Xiao X, Hafeez F, Gai Y and Wang F 2010. Molecular characterization of an endochitinase subsp. from Bacillus World thuringiensis Journal of
konkukian.
Microbiology and Biotechnology 26: 21712178. 5. Naureen Z, Hafeez FY and Roberts M. 2011. Biological control of sheath blight disease of rice by siderophore producing rhizobacterial strains and their role in efficient mobilization of micronutrients from soil. Current Opinion in Biotechnology: 22 ISSN 0958-1669. 6. Somasegaran, P. and Hoben, H. J. (1994). Quantifying the growth of
Campus,
Quaid-i-
Azam University, Islamabad, Pakistan. 7. Rhizobia. In: Hand book for Rhizobia: Methods in legume-Rhizobium technology. pp. 47-57. Springer-Verlag: New York. 8. Tariq M, Yasmin S and Hafeez FY 2010. Biological control of potato black scurf by rhizosphere associated bacteria. Brazilian 11. Weiland J and Koch G 2004 Sugarbeet leaf spot disease (Cercospora beticola Sacc.)
Molecular Plant Pathology. 5(3)157166. 12. Anonymous (2003) Sugar and Sweetener Situation and Outlook Yearbook.Economic Research Service, U.S. Department of
Journal of Microbiology 41: 439-451.
Agriculture, June 2003,SSS-2003.
9. Yasmin, S. 2012. Characterization of growth

promoting and bioantagonistic bacteria associated with rhizosphere of cotton and rice. Ph.D. Thesis, School of Biotechnology, NIBGE Campus, Quaid-i-Azam Univer sity, Islamabad, Pakistan 10. Naureen, Z. 2008. Identification of plant growth promoting rhizobacteria from rice roots for biological control of various rice diseases. Ph.D. Thesis, Lancaster University, UK.
44
Kayseri li eker Pancar Ekim Alanlarndaki Fitopatolojik Sorunlarn Tespiti ve Tanlanmas

Ouzhan ULU 1
E-mail: oguzhanulu@hotmail.com zet Bu alma 2011 ylnda Kayseri ili eker pancar ekim alanlarndaki fitopatolojik sorunlar tespit etmek ve bunlar tanlamak amacyla yrtlmtr. Aratrmada Kayseri Merkez (Kocasinan ve Melikgazi) ile Develi, Pnarba, Tomarza, Yahyal ve Yeilhisar lelerinde toplam 123636 da alanda 3 srvey gerekletirilmitir. Srveyler sonucunda 163 tarladan hastalk belirtisi gsteren 1545 adet eker pancar bitkisi rneklenmi, bunlardan 260 tanesi izolasyon ilemine tabi tutulmutur. Aratrma sonucunda biotik kaynakl fitopatolojik sorunlardan en nemlisin fungal kaynakl sorunlar olduu ortaya kmtr. eker pancarnda deiik hastalklara neden olan 15 adet fungal etmen tespit edilmitir. Tespit edilen fungal etmenlerden Fusarium spp., Rhizoctonia crocorum, Rhizoctonia solani ve Macrophomina phaseolina kk rklne neden olan etmenler olup, bunlarn srasyla bulunu oranlar % 17.56, % 11.27, % 9.86 ve % 4.23 olarak saptanmtr. Erysiphe betae, Cecospora beticola, Alternaria sp. ve Uromyces betae ise yaprak hastalklarna neden olan etmenler olup, bunlarn srasyla bulunu oranlar % 38.76, % 24.44, % 9.86 ve % 0.28 olarak saptanmtr. Aratrma sonucu rneklenen bitkilerde bakteriyel hastalk orannn % 1in altnda olduu, viral hastalk orannn ise % 3.10 olduu saptanmtr.
Nuh BOYRAZ 2
Anahtar Kelimeler: Biotik, hastalk, Kayseri, eker pancar
Determination And Description Of Pytopathological Problems in Sugar Beet Areas in Kayseri

Abstract This study was conducted to determine and to describe of pytopathological problems in sugar beet growing areas of Kayseri Province in 2011. 3 surveys were performed on 123.636 decares area in Central Kayseri (Kocasinan an Melikgazi), Develi, Pnarba, Tomarza, Yahyal and Yeilhisar districts of Kayseri. At the end of these surveys, 1545 sugar beet plants were collected showing disease symptomps from 163 field and 260 of these samples were isolated in the survey.. According to the result of the survey that the most important pytopathological problems caused by biotic is the one which is caused by fungal reasons. In sugar beet 15 fungal factors are found which cause different diseases. From these fungal factors Fusarium spp., Rhizoctonia crocorum, Rhizoctonia solani and Macrophomina phaseolina are the factors that cause root rot and occurence rate of these are like that in a row; % 17.56, % 11.27, % 9.86 and % 4.23. Erysiphe betae, Cercospora beticola, Alternaria sp. and Uromyces betae are the factors that cause leaf diseases and occurance rate of these are like that in a row; % 38.76, % 24.44, % 9.86 and % 0.28. Result of the survey shows that in sampled plants the incidence of bacterial disease is under % 1 and the incidence of viral disease is % 3.10. Keywords: Biotic, diseases, Kayseri, sugar beet
1 2
Kayseri eker Fabrikas A.., Osman Kavuncu Cad. 7.Km 38070, Kayseri/Trkiye Seluk niversitesi, Ziraat Fakltesi, Bitki Koruma Blm, Konya/Trkiye
45
Giri Bu alma kapsamnda, Kayseri li ve evresi iin yksek ekonomik deere sahip tarm rnlerinden biri olan eker pancarnda, verim ve kalite kaybna neden olan biotik ve abiyotik faktrlerin yol at fitopatolojik sorunlarn tespit edilmesi ve tanlanmas, ayrca bunlarn il ve ilelerdeki yaygnlklarnn ortaya karlmas amalanmtr. eker pancarnda grlen 82 kadar hastalk trnden 51ine ekim alanlarmzda rastlanr. (zgr, 2003). Yaz sezonundan hasada kadar olan zaman boyunca farkl patojenler eker pancarnda kk rklne sebep olmaktadr. (Moliszewska, 2008). Rhizoctonia solani, R. crocorum, Aphanomyces cochlioides, Phoma betae, Macrophomina phaseolinea, Phytophthora drechsleri, Rhizopus stolonifer, R.arrhizus ve Sclerotium rolfsii eker pancarnda kk rklne neden olarak, nemli kayplara yol amaktadrlar (Jacobsen, 2005). Trkiyedeki pancar ekim alanlarnda 2010 ylnda, zellikle zayf tarlalarda Phoma betae, Fusarium, Rhizoctonia, Erwinia ve Rhizopus gibi etmenlerden dolay kk rklkleri ortaya kmtr. (Adyaman, 2010). Ispartada 2006 2007 ylnda yaplan srveylerde en yaygn bulunan fungal kk rklk etmenleri bata Fusarium spp. olmak zere, Rhizoctonia solani, Pythium spp. ve dk oranda Macrophomina phaseolina ile Phoma betae olmustur. En yaygn bulunan yaprak leke hastalklar bata Klleme olmak zere Alternaria ve Cercospora yaprak leke hastalklar ve dk oranda Phoma yaprak leke hastal olmutur. Yumrulardan izole edilen funguslar ise Fusarium ve Pythium cinsine ait trler, Sclerotium rolfsii ve Rhizoctonia solani olarak belirlenmitir. Fusarium cinsine bagl tr, Fusarium oxysporum, F. solani ve F. avenaceum olarak tanlanmtr (zgnen ve Kl, 2009). Konya eker Fabrikasnn tesellm merkezlerindeki silolarda 2004-2006 yllar arasnda yaplan bir almada 13 fungal organizma saptanm, bunlarn % 83.67sini Penicillium spp. ve Fusarium spp., % 16.33 de Alternaria spp., Pythium spp., Rhizopus spp., Rhizoctonia solani, Botrytis cinerea ve Endomyces
geotrichum oluturmutur (Srel ve Boyraz, 2009). 2004 ylnda Yunanistann Thessaly Blgesinin Larissa civarndaki tarlalarda kk rklne sebep iki ana fungal patojen olan Rhizoctonia solani ve Phytophthora cryptogea (srasyla % 46 ve % 38) tanlanmtr. Bunun yan sra Rhizopus stolonifer, Fusarium spp., Sclerotium rolfsii ve Rhizoctonia violacea srasyla % 14, % 7, % 4 ve % 1 olarak izole edilmitir (Karadimos ve Karaoglandis, 2006). Yine, Karadimos ve arkadalar (2002), Yunanistann Amyndeon blgesinde, 2000 ylnda eker pancar kklerinde rmeye sebep olan etmenin Macrophomina phaseolina olduunu bildirmitir. Srbistann Vojvodina Eyaletinde eker pancar kk hastalklarndan en sk grlenleri; fide kerteni, Fusarium kk rkl, kmr kk rkl ve Rhizomaniadr. Fusarium cinsi ve M. phaseolina sklkla karma enfeksiyonlara neden olmutur (Stojsin ve ark., 2006). Christ ve Varrelmann (2011), Fusarium trlerinin, tm byme aamasnda ve silolama srasnda eker pancarna saldrabileceklerini belirtilmilerdir. ngilterenin dousunda 1936 1943 yllar boyunca yetitirilen eker pancarlarnn % 5inin bir fungus olan Helicobasidium purpureum etmeninin neden olduu, mor kk rkl ile enfekteli olduu grlmtr. (Hull ve Wilson, 1946). 1999 ylnda yrtlen Cercospora srveyinde, Dnya apndaki btn eker pancar ekim alanlarnn te birinden fazlasnda orta ve yksek derece iddetinde Cercospora hastal tespit edilmitir (Holtschulte, 2000). Cercospora yaprak leke hastal 2010 ylnda Trkiyede Anadolu Blgesinde ilk defa grlmtr (Adyaman, 2010). ngilterede eker pancar ekim alanlarnda yaplan klleme srveyinde infekteli alan yzdesinin 1980 ylnda % 51 ile 1986 ylnda % 2 arasnda deimekte olduunu gstermitir (Asher, 1986). Kandilci (2006), Trkiyedeki kurak alanlardaki sulanan tarlalarda yetitirilen eker pancar bitkilerinin olgunlama devresinde iddetle Klleme hastalna yakalandn bildirmitir. Ermic (2010), Pectobacterium betavasculorum ve Pseudomonas aptata (P.syringae pv. aptata)nn Hrvatistandaki 46
eker pancarlarn enfekte eden 2 temel hastalk olduunu bildirmitir. Bursa ve anakkale illerindeki eker pancar retim alanlarnda pancar sarlk virs (BYV), pancar mozaik virs (BMV) ve hyar mozaik virs (CMV) yaygn olarak bulunmutur. Virs enfeksiyon oranlar anakkalede % 2,41 ve Bursada % 4,02 olarak bulunmutur (Tok ve Erkan, 2006). Amasya eker Fabrikas ekim alanlarnda 2000 ylnda srveyler yaplarak bitki ve toprak rnekleri toplanmtr. Bitki rneklerinin % 10,92'si ve toprak rneklerinin % 26,00's BNYVV ile bulak olarak bulunmutur (zer ve Ertun, 2005). Danimarkada 2000 ylnda normalin altnda eker ieren ve ar sakallanma grlen pancarlarda, BNYVV (Pancar Nekrotik Sar Damar Virs) tespit edilmitir (Nielsen ve ark., 2001). ABDnin batsndaki eker pancar tarlalarnda Pancar iddetli kvrck ba virs (BSCTV) ve Pancar hafif kvrck ba virs (BMCTV) yaygn olarak dalrken, Pancar kvrck ba virs (BCTV)nn birka izolat bulunmutur (Strausbaugh ve ark., 2008). Materyal ve Yntem
almann ana materyalini 2011 ylnda Kayseri li ve evresinde yetitirilen eker pancar bitkilerinden, hastalkl olanlar oluturmutur. almann srvey alann, eker pancar tarmnn youn olarak yapld Kayseri Merkez, Develi, Pnarba, Tomarza, Yahyal ve Yeilhisar leleri oluturmutur. Sz konusu her ilede ekim alannn en az % 1inde rnekleme yaplmtr. Bu alma kapsamnda 2011 yl pancar ekim sezonunda ilk srvey, 15 Nisan-15 Haziran aylarn kapsayan 1.Vejetasyon devresinde, ikinci srvey 15 Haziran-1 Austos aylarn kapsayan 2.Vejetasyon devresinde, son srvey ise 1 Austos-1 Ekim aylarn kapsayan 3.Vejetasyon dneminde olmak zere toplam 3 srvey gerekletirilmiir (Grel, 2007). Srveylerde kerten belirtisi gsteren, lm veya lmek zere olan bitkiler, sararm solmu olanlar,
47
yapraklarnda ekil bozukluu, mozaikleme olanlar, yapraklarnda fungal ya da bakteriyel leke ve yanklklar olanlar ile yumrularda renk deiiklii, ur oluumu ve rme belirtisi gsteren bitkiler hastalkl olarak deerlendirilmitir. Ayn zamanda srveylerde bitkiler, besin elementi noksanl ve genetik problem belirtisi gstermeleri durumlarna gre de incelenmitir. almalar srasnda nce her bir tarla, sonra her bir ile ve daha sonra da ile ait, hastalk yaygnlk oran ve hastalkla bulak bitki oran deerleri, tartl ortalamaya gre tespit edilmitir (Bora ve Karaca, 1970). Srvey almalarnda tarlalardan alnan hastalkl eker pancar bitkileri stereo binokler mikroskop altnda incelenerek fungal yaplar (miselyum, spor v.b.) gzlenmi, herhangi bir fungal yapya rastlanlmayan eker pancar bitkilerinin hastalkl ksmlarndan kesitler alnp PDA ortamna ekme suretiyle arak fungal izolasyonlar yaplmtr. eker pancar bitkisi ksmlarndan izole edilen fungal mikroorganizmalarn tanlanmas, petrilerde gelien kltrlerin, mikroskop altnda somatik veya retken yaplar dikkate alnarak Von Arx (1970) ve Barnett ve Hunter (1972)dan yararlanlarak yaplmtr.
Bulgular ve Tartma 2011 ylnda eker pancar ekim alanlarnda 1.vejetasyon dneminde (15 Nisan 15 Haziran) yaplan srveyler sonucunda fungal kkenli hastala yakalanma oran Kayseri Merkez, Develi, Pnarba, Tomarza, Yahyal ve Yeilhisar ileleri iin srasyla; % 3.93, % 4.68, % 1.14, % 1.78, % 2.29 ve % 1.89 olarak tespit edilmitir (ekil 1). Kayseri ili ortalamas ise % 3.20 olarak bulunmutur.
ekil 3 Kayseri li eker pancar ekim alanlarndaki bitkilerin 3.vejetasyon dneminde fungal hastalklara yakalanma oranlar ekil.1. Kayseri li eker pancar ekim alanlarndaki bitkilerin 1.vejetasyon dneminde fungal hastalklara yakalanma oranlar
Ayn yl 2.vejetasyon dneminde (15 Haziran 1 Austos) yaplan srveyde fungal hastala yakalanma oran ayn ileler iin srasyla; % 6.17, % 3.21, % 3.00, % 0.75, % 4.55 ve % 3.33 olarak bulunmutur. Kayseri li ortalamas ise % 3.79 olarak tespit edilmitir(ekil 2).
ekil 2. Kayseri li eker pancar ekim alanlarndaki bitkilerin 2.vejetasyon dneminde fungal hastalklara yakalanma oranlar
1 Austos 1 Ekim tarihleri arasnda 3. vejetasyon dneminde yaplan son srveyde ise fungal hastalklara yakalanma oranlar Kayseri Merkez, Develi, Pnarba, Tomarza, Yahyal ve Yeilhisar ileleri iin srasyla; % 6.14, % 12.07, % 5.33, % 2.50, % 8.00 ve % 17.71 olarak bulunmutur. Kayseri li ortalamas ise % 10.53 olarak tespit edilmitir (ekil 3). Srveyler sonucunda Fusarium trlernin sebep olduklar kk
yankl, Rhizoctonia solani, Rhizoctonia crocorum Macrophomina phaseolina ve Chaetomium spun sebep olduklar kk rklkleri tespit edilmitir. Fusarium trleri, Rhizoctonia solani ve Macrophomina phaseolina kark enfeksiyon yaparak eker pancar kklerinde rkle sebep olmulardr. almalarda Fusarium cinsine bal 6 tr (F.oxysporum, F. semitectum, F. sambucinum F. culmorum, F. chlamydosporum, , ve F. Solani) izole edilmitir. zgnen ve Kl, (2009) ile Karadimos ve Karaoglandis (2006), isimli aratrclar da Fusarium ve Rhizoctonia solaninin pancarda kk rklne yol atklarn, Jacobsen (2005), R.solani ve R.crocorum etmenlerinin kk rklne yol atn, Stojsin ve arkadalar (2006) ise Fusarium cinsi ve M. Phaseolinann karma enfeksiyonlara neden olduklarn bildirmilerdir. Christ ve Varrelmann (2011), Fusarium trlerinin, tm byme aamasnda ve silolama srasnda eker pancarna saldrabileceklerini belirtmitir. En yaygn yaprak hastalklar ise Klleme (Erysiphe betae), Cercospora yaprak leke hastal (Cecospora beticola), Alternaria yaprak esmerlii (Alternaria sp.) ve nadiren pancar pas (Uromyces betae) srasyla % 38.76, % 24.44, % 9.86 ve % 0.28 olmutur. Adyaman, (2010) isimli aratrc Cercospora yaprak leke hastalnn 2010 ylnda Trkiyede Anadolu Blgesinde ilk defa grldn bildirmitir. zgnen ve Kl (2009)ta da Ispartada yaptklar aratrmada Klleme, Cercospora ve Alternariann en yaygn yaprak hastal olduunu bildirmilerdir. 48
Kayseri ve civarnda 2011 ylnda yaplan srveylerde 3.vejatasyon dneminde sadece bir tarlada bakteriyel kaynakl etmenlerin belirtileri grlm, ildeki pancarlarn bakteriyel hastala yakalanma oran ise % 1in altnda olmutur. Viral hastala yakalanma oran ise % 3.10 olmutur. 15 Haziran 1 Austos tarihlerini kapsayan 2.vejetasyon dneminde baz tarlalarda nadiren yaprak biti ve sikad uuu gzlenmitir. 3.vejetasyon dneminde, zellikle Austos ay ortasndan itibaren yine ayn tarlalarda sikad uular younlam ve belirtilen tarlalarda, nce adacklar halinde olan sararmalar gnden gne yaylmtr ve yapraklar avu iinde ovalandnda damarlar arasnn kalnlamasndan dolay tipik bir sesle krlmtr. Vejetasyon sresinin sonuna doru bitkilerin rengi turuncu kahverengine dnmtr. 3. srveyde Yeilhisar lesinde Adyaman (1998)n da tespit ettii gibi virs hastal belirtisi tayan bir tarlada vejetasyon sonuna doru havann serinlemesiyle Alternaria sp. etmeninin sebep olduu yaprak esmerlii hastal olumutur. Ayrca 2. ve 3.vejetasyon dneminde baz tarlalarda (zellikle youn sikad uularnn olduu) eker pancar bitkisinin merkezdeki yapraklarnn burutuu ve yaprak kenarlarnn ie doru kvrld grlmtr. Yine ayn ekilde dtaki yapraklarda da ie doru kvrlma grlmtr. Bahsi geen yapraklarn alt yzeylerindeki damarlarn dzensiz bir ekilde kabark olduu da gzlemlenmitir (Adyaman, 1998). Bu tr anormalliklerin olduu eker pancar bitkilerinin yumrularndan ileri dnemlerde enine kesit alndnda iletim dokularnn karard grlmtr. Tarlalarda gzlenen vektr uular, pancar kk ve yapraklarndaki hastalk belirtileri ile literatrdeki rnekler birlikte dnldnde viral hastalklarn pancar sarlk virs, pancar lml sarlk virs yada pancar iddetli sarlk virs ile pancar kvrck ba virs olduu dnlmektedir. Srvey almalar kapsamnda eker pancar bitkilerinde, azot elementi eksikliine bal olarak ak yeil-sar renkli yapraklar, ince ve uzun yaprak saplar ile dikine gelien eker pancar bitkileri, Fosfor elementi noksanlna bal ince yaprak damarlar, zayf 49
gelime ve krmzms yaprak oluumu ile genetik esasl olan, yapran ksmen klorofilsiz kalmasndan kaynaklanan yapraklarda turgorun olduu ve geliimin normal seyrinde gittii Albinoya rastlanlm ve bunlarn yaygnlk oranlarnn baznda % 1in altnda olduu tespit edilmitir. Sonu ve neriler Srvey almalar sonucunda Kayseri iline bal 6 ilede 123,636 dekar alanda, 163 tarlada eitli hastalk saptanmtr. Kk hastalklarndan; kk yankl, kk rkl, mor kk rklk ve kmr kk rkl tespit edilirken, yaprak hastalklarndan; Cercospora, Klleme, Pas, Alternaria yaprak esmerlii ve viral yaprak hastalklarna rastlanmtr. Ayrca bir tarlada bakteriyel kaynakl kk hastal da gzlenmitir. Fungal kk rklk etmenlerinin grlme skl srasyla; Fusarium trleri, R.crocorum, R.solani ve M.phaseolina, nadiren Chaetomium spp. ve Gliocladium spp. olmutur. Baz tarlalarda Fusarium trleri, Rhizoctonia solani ve Macrophomina phaseolina kark enfeksiyon yaparak eker pancar kklerinde rkle sebep olmutur. Gstermi olduklar karakteristik belirtiler ve mikroskobik gzlemler neticesinde fungal yaplarnn (makrokonidi, cleistothecium, askus, askospor, uredospor v.b) incelenmesiyle Cercospora beticola, Erysiphe betae ve Uromyces betae etmenleri de saptanmtr. zole edilen ve saptanan etmenler birlikte dnldnde; en yaygn fungal hastalklar srasyla; Klleme (% 38,76), Cercospora yaprak lekesi (% 24,44) ve Fusarium trlerinin neden olduu kk yankl (% 17,56) olmutur. zolatlar iinde % 59.15lik oranla en ok Fusarium trleri izole edilmitir. Bu genus iinde en ok izole edilen tr % 71.43 ile F.oxysporum olurken, bunu srasyla F.semitectum, F.chlamydosporum, F.sambucinum, F.culmorum ve F.solani izlemitir. Srvey almalarnda sadece 1 tarlada bakteriyel kaynakl hastalk belirtisi gzlenmitir. Gstermi olduu belirtiye gre hastaln Xanthomonas beticola olduu dnlmektedir. Viral hastalk belirtileri gsteren bitki rneklerinin toplanmas sonucu
viral hastalklara yakalanma oran % 3,10 olarak tespit edilmitir. eker pancar tarmnda hastalklara kar iki ana nlem olarak mnavebe ve dayankl eit kullanm tevik edilmelidir. Mavebe ile R. solani, F. oxysporum ve C. beticolaya kar nlem alnm olur. Fusarium trlerinden kaynaklanan kk yankl mcadelesinde hastalkl eker pancar bitkileri yeni yan kk oluturuncaya kadar yamurlama sulama ile sulanmaldr. Rhizoctonia solani ile mcadelede pancarnn ekilecei yln sonbaharnda toprak derin ilenerek pulluk taban krlmaldr. Taban suyunun yakn olduu yerlerde kesinlikle hastala dayankl eitler kullanlmaldr. Ar ve uzun sreli yamurlama sulama Cercospora younluunu daha da artracandan ar ve sk yamurlamadan kanlmaldr. Cercospora lekeleri hayvan pancarlarna daha erken dtnden, riskli blgelere erken uyar oluturmas asndan hayvan pancar ekilmeli ve bunlarn yal yapraklarnn % 5inde en az 10ar leke olutuunda eker pancar tarlalarnda ilalamaya balanmaldr. Yal yapraklarnn % 5inde birer leke grldnde hastala kar ruhsat alm fungisitlerle nerilen dozlarda, zamannda ilalama yaplmaldr. Srvey gerekletirilen ilelerdeki birok tarlada Klleme ile ciddi manada mcadele edilmelidir. Bunun iin ncelikli olarak bahsi geen alanlarda Kllemeye kar dayankl eitler kullanlmaldr. Klleme ile ilal mcadelede ise eker pancar bitkilerinin % 5inin yapraklarnda unlanma belirtileri olutuunda ilalamaya balanmal, 15 gn ara ile fungusitlerin bekleme sreleri de gz nne alnarak en fazla kez hastala kar ruhsat alm fungisitlerle ilalanmaldr. Hastalklarn genellikle zayf ve bakmsz tarlalarda olduu gzlenmitir. Bu yzden ekim, gbreleme ve bakm ilemleri uygun zamanda ve ekilde yaplmaldr. Sulama ve gbreleme de arya kamamaldr. eker pancar bitkisi fizyolojik olgunlua ulatnda gecikmeden sklmelidir. Skm esnasnda, pancarlarn siloda tekrar filiz verip rmelere yol amamas iin ba kesimlerinin nizami yaplmas gerekmektedir. Viral hastalklar nlemek iin dayankl eitler kullanlmal, tarla 50
kenarlarnda bulunan yabanc otlar imha edilmeli ve vektrlerle mcadele etmek iin de haziran ayndan itibaren tarlalardaki yaprak biti ve sikad varl gzlenmeli ve uygun insektisitlerle tarlalar ilalanmaldr. Ayrca ilkbaharda iklim msaade ettii zaman eker pancar erken ekilmelidir.
Literatr
Adyaman, M., 1998, eker Pancar Hastalk ve Zararllar, Ses Europe B.V., Ankara, 63. Adyaman, 2010. eker Pancarnda eker Birikimini Etkileyen Faktrler. Teknik Blten No:11, Ankara, 2 p. Arx, J.A, 1970., The Genera of Fungi Sporulation in Pure Culture, Germany, 288. Asher, M. J. C., 1986, The occurrence and control of sugar-beet powdery mildew, Conference on crop protection of sugar beet and crop protection and quality of potatoes, held at the University of Cambridge, UK on Dec. 15 17. Barnett, H.L ve Hunter, B.B., 1986, Illustrated Genera of mperfect Fungi, Third Edition, Burgess Publishing Co., Minneapolis, Minn., 218. Bora, T. ve Karaca, ., 1970. Kltr Bitkilerinde Hastaln ve llmesi. E.. Ziraat Fakltesi, Yardmc Ders Kitab, No:167 Christ, D. and Varrelmann, M., 2011, Fusarium in sugarbeet.SugarIndustry,136 (3) Berlin, Verlag Dr. Albert Bartens KG, 161 171. Ermic, E., 2010, Bacterial diseases of sugarbeet, 10 (3) Zagreb: Hrvatsko Drutvo Biljne Zatite, 191 193. Grel, S., 2007. eker Pancarnn Fizyolojisi ve Tek Ylda Tohuma Kalkmann Verim ve Kaliteye Etkisi. 2008 Yl Seminer Notlar, eker Enstits, Ankara, 6. Holtschulte, B., 2000, Cercospora beticola - worldwide distribution and incidence, Advances in Sugar Beet Research Vol. 2. Hull, R. and Wilson, A.R., 1946, Distribution of violet root rot (Helicobasidium purpureum Pat.) of sugar beet and preliminary experiments on factors affecting the disease, Annals of Applied Biology 33 (4), 420433. Jacobsen, B.J., 2005. Root Rot Diseases of Sugar Beet. Deparment of Plant Sciences and Pathology, Montana State University, Bozeman 59717 3150 USA. Kandilci, 2006. Adana Yresinde Bitkisel rnlerde ve Yabanc Otlar zerinde Grlen Klleme
Hastalklar ve Etmenleri (Yksek Lisans), ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, B.K. Anabilim Dal, Adana, 33. Karadimos, D.A ve Karaoglandis, G.S., 2006. Survey of Root Rot Diseases of Sugar Beet in Central Greece. Proc. Nat. Sci., Matica Srpska Novi Sad, no:110, pages:129 131. Moliszewska, E., 2008, Diseases of sugar beet roots, Gazeta Cukrownicza, 116 (10), Wydawnictwo Czasopism i Ksiazek Technicznych SIGMANOT, 2008, 324 327. Nielsen, S.L., Nicolaisen, M., Schell, C., ve Dinesen, I.G., 2001. First Record of Beet Necrotic Yellow Vein Virus in Denmark. The American Phytopathology Society, volme 85 (5), 559. zer, G. ve Ertunc, F., 2005, Detection of Rhizomania disease in sugarbeet plantations of Amasya Sugar Refinery, Tarim Bilimleri Dergisi 11 (3) Ankara: Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi, 2005, 339 343. zgnen, H. ve Kl, H.., 2009. Isparta li ekerpancar ekim alanlarnda fungal hastalklarn ve yaygnlk oranlarnn belirlenmesi, Sleyman Demirel niversitesi, Ziraat Fakltesi Dergisi, 2009,4(1):1 22.
zgr, O.E., 2003. Trkiye eker Pancar Hastalklar. Trkiye eker Fabrikalar A.. Genel Mdrl, Yayn No: 5, Amasya, 109. Stojsin V.B, Maria, A.A., Jasnia, S.M., Bagi, F.F., and Marinkovia B.J., 2006, Root rot of sugar beet in the Vojvodina Province, Proc. Nat. Sci, Matica Srpska Novi Sad, 110, 65 74. Strausbaugh, C.A., Wintermantel, W.M., Gillen, A.M. ve Eujaly, I.A., 2008. Curly Top Survey in The Western United States. The American Phytopathology Society, volume:98, no:11, pages:1212 1217. Srel, B. ve Boyraz, N., 2009, eker Pancar Silolarnda Grlen Fungal Kaynakl Kk rmeleri ve rmeleri Etkileyen Baz Faktrler zerine Bir Aratrma. Seluk Tarm ve Gda Bilimleri Dergisi 23 (49): (2009) 81 87, ISSN:1309 0550, Seluk niversitesi. Tok, S. ve Erkan, S., 2006, Bursa ve anakkale llerinde Baz Yrelerde Yetitirilen eker Pancar Bitkilerindeki Virs Hastalklarnn Saptanmas, Ege niv. Ziraat Fak. Dergisi., 2006, 43(1):45-53, ISSN 1018-8851.
51
Kk klnn ekerpancarnn (Beta vulgaris L.) Kalite Kriterleri zerine Etkisi

Amir RAHM 1
E-mail: emir10357@gmail.com
Neet ARSLAN1
zet ekerpancarnn (Beta vulgaris L.) rekabet gcn artrmak amacyla bir hayli yol alnmtr. eker retiminde pancarda bulunan ekerin tamam kristalize edilememektedir. ekerpancar kalitesini tanmlayan baz zellikler arasnda eker d maddeler eker kristalizasyonunu etkiler. Kk rkl gibi baz hastalklar bir yandan eker orann drerek, dier yandan da eker kristalizasyonunu engelleyen kimi elementlerin miktarn oaltarak bu bitkinin rekabet gcn drmektedir. Bu aratrmada ekerpancarn nitel biimde etkileyen kk rkl aratrlmtr. Bu aratrma 2006-2007 yllarnda rann Bat Azerbaycan ilinin Sulduz ilesinde gerekletirilmitir. Bu fabrikaya ekerpancar teslim eden nemli blge bulunmaktadr: Nagade, Onaviye ve Mohammadyar. Nagade blgesinden 1377, Onaviye blgesinden 677 ve Mohammadyar blgesinden 444 ekerpancar numunesi alnmtr. iftiler ekerpancar teslim ettiklerinde rkl olanlar kaydedilmitir. rneklerin hepsinde eker oran, Na, K ve N miktarlar Betalyser Sistemi kullanlarak analiz edilmitir; bu sonulardan, kristalize edilebilen eker oran, alkalite, melastaki eker oran ve eker randman hesaplanmtr. Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan numuneler, salam, rk ve karma olarak ayrlp, zelliklerin hepsinde ortalama, maksimum, minimum ve standart sapma hesaplanmtr. Elde edilen bulgulara gre; her blgede de kk rkl, az ok farkl olmakla beraber eker oran, kristalize edilebilen eker oran ve randmann drm, Na, alkalite ve melastaki eker orann oaltm K ve N miktarnda fazla bir deiiklik yapmamtr. Anahtar kelimeler: ekerpancar, Sulduz, Kk rkl, eker randman.
Effect of Root Rot on Quality Component of Sugarbeet (Beta vulgaris L.)

Abstract In order to increase sugarbeet competitiveness it is necessarry to consider many things. It is not possible to crystalyze all sugar in sugarbeet. Some characteristics of sugarbeet that determine the quality of sugarbeet are non-sugar substances. Some diseases such as root rot reduces sugar content and also by increasing some elements, sugar crystallization is prevented and in result the plants competitiveness is reduced. The aim of the study is to find the effects of root rot on quality of sugarbeet. The study was carried out during 2006-2007 at the agricultural lands of Sulduz, West Azerbaycan Province, Iran. There are three important areas that deliver sugarbeet to factory: Nagade, Oshnaviye and Mohammadyar. From Nagade, Oshnaviye and Mohammadyar 1377, 677 and 444 Sugarbeet samples were taken respectively. When the farmers were delivering sugarbeets, the rots were identified. The sugar precentage and the amounts of Na, K and N were analysed by Betalyser System. Crystallized sugar percentage, alkalinity, the precentage of sugar in molasses and sugar yield were also determined. The samples that taken from Nagade, Oshnaviye and Mohammadyar regions were divided in to three groups (safe, diseased and mixed) and for each characteristics, average, maximum, minimum and standard deviation were caculated. The findings showed that almost similarly in each region the root rot reduced the sugar percentage, crystallized sugar percentage and sugar yield; increased Na, alkalinity and the precentage of sugar in molasses. No change N and K content of the sugarbeets was also observed. Keywords: Sugarbeet, Sulduz, Root rot, Sugar yield.
Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla bitkileri Blm, Dkap-Ankara
52
Giri ekerin, ilk kez ne zaman ve kim tarafndan kullanld bilinmemekle beraber yaplan almalar, Kuzey Hindistanda Gange Nehri civarndan elde edildiini dorulamaktadr. Buradan btn Orta Asya, Java ve Philippin adalarna intikal eden eker, ksa zaman iinde Avrupada da yaygn bir ekim alan buldu (Baykut, 1958). Dnyada, 120 lkede yaklak olarak 148 milyon ton eker retilmektedir. retilen ekerin % 20si ekerpancarndan, % 80i ise ekerkamndan gerekletirilmitir. Baz lkeler son yllarda retimden ekilmi olup halihazrda; 71 lke ekerkamndan, 43 lke ekerpancarndan eker retmektedir. ABD, ran, Japonya, Pakistan, Msr, Fas gibi baz lkeler ise hem ekerkam, hem de ekerpancarndan eker retmektedir (Gnel ve ark., 2010). ekerkam tropik iklim kuanda yetiirken, ekerpancar kuzey yarm krede 30 derece gney-60 derece kuzey enlemleri arasnda deiik iklim kuaklar ve blgelerde yetimektedir (Gencer, 1988; Morillo-Velarde, 1993). FAO istatistik verilerine gre randa 2010 ylnda 99.486 ha alanda ekerpancar ekilmi, hektara ortalama verimi 39.169 kg ve toplam ekerpancar retimi ise 3.896.820 ton olmutur. Ayn ylda 68.352 ha alanda ekerkam ekilmi, hektara ortalama verimi 83.173 kg ve toplam ekerkam retimi ise 5.685.090 ton olmutur (FAO, 2010). Ekolojik artlar ekerpancar retimine elverili olmas ve rann Bat Azerbaycan ilinin Sulduz (Naghadeh) ilesinde (36:57 E , 45:22 N) ekerpancar fabrikas bulunmas nedeniyle, ekerpancar bitkisel retim asndan bu yre ve evresinde en nde gelen rnlerden biridir. Ekonomisi tarma dayal Sulduz yresinde en nemli tarm rnleri ekerpancar yan sra tahllar, yem bitkileri, baklagil, sebze ve meyvelerdir. Nfusun byk bir ksm tarmla urar. Yredeki ekerpancar tarm Piranehr eker Fabrikasnn kurulmasyla balamtr. Azeri Trkesinde Sulduz kelimesinin anlam sulu ve dz demektir. ekerpancarnda eker varl ve eker d maddeler (-amino N, Na, K, invert eker, dekstran, rafinoz vs.) ekerpancar kalitesini tanmlayan baz zellikler ierisinde yer almaktadr. eker d maddeler eker 53
kristalizasyonunu drerek ekerpancarn nitel biimde olumsuz ynde etkiler; dolaysyla eker retiminde pancarda bulunan ekerin tamam kristalize edilememektedir (Vukov, 1971). Dnyada eker sanayilerinde retimi arttrc etkinlik almalar ile ilgili gelimeler izlenmektedir. eker sanayinin ilgili gelimeleri izlemesi ve eker sanayi ile retim etkinlii ynnden rekabeti olabilmesi nem tamaktadr. eker sanayine verilen ham madde, nitel biimde kaliteli olursa artrc bir etmen olarak, eker retimine desteki olacaktr. ekerpancar baz fungal, bakteriyel, virs ve fizyolojik hastalklarna duyarl olan bir bitkidir. Bu hastalklar kltr bitkilerini deiebilen llerde etkileyerek rnlerde verim dmesine sebep olmaktadr. Bu verim dkl nicel ve nitel biimde tek yllk ve ok yllk bitkilerden alnan rnlerde grlmektedir (Bilgen ve ark.,1971). Fungal hastalklar ierisinde kk rklk etmeni nemli bir yer tutmaktadr. Ar kk rklkleri enfeksiyonlarnda dekara bitki knn azald ve tekrar ekim bile gerektirebilecei bildirilmitir (Neergaard, 1988). ekerpancarn prsyerek, ryerek, snarak, donarak ve tekrar znerek kaybetmesi fabrikada ilenmelerini zorlatrr hatta imkansz hale getirebilir (Turul,ve Ark., 2010). Kf patojenleri bulam pancarlarn solunum hz ve invert eker birikimi salam olan pancarlara oranla daha fazladr. Genel skme baland tarihten itibaren fabrikalarn ileyebilecei pancarn fazlas siloya alnmaktadr. Silolama yaparken sklm pancarn mmkn olduu kadar bozulmam bir durumda, yani fizyolojik, kimyasal ve fiziksel vasflarnn deimemi olarak iletmeye ulamasna dikkat edilmelidir (Vajna, 1962). rm ekerpancarlar silo ve yzdrme kanallarnda da byk skntlara ve kayplara yol aar (Kazazolu ve Taygun, 1963). Muro ve Arkadalar (1998) tarafndan yrtlen deneme sonularna gre yaprak koparma ilemi gerekleince eker orannda dler meydana gelmitir. randa ekerpancar fabrikalarca iftilere verilen para, pancar arl ve eker oranna gre denmektedir; bu yzden iftilere, pancar verimi yan sra eker oran da nemlidir. Fabrika iin ise eker oran yan sra,
kristalize edilebilen eker oran da nem tamaktadr. eker pancarnda pancar verimi ve eker orann arttrmak iin her geen gn yeni teknolojilerin kullanld Sulduz ve evresinde, pancar verimi ve eker oran artn olumsuz ynde etkileyen nemli faktrlerden biri olan hastalklara ilikin herhangi bir alma bulunmamaktadr. Dier yandan kristalize edilebilen eker oran asndan da fabrikaca her hangi bir aratrma yaplmamtr. ekerpancarnda kk rkl karsnda nlemlerin alnmas veya fabrikalarca salam ekerpancarn satn alnmas, ekerpancar ekonomisi bakmndan byk nem tamaktadr. Bu aratrmada ekerpancarn nitel biimde etkileyen kk rkl aratrlmtr. Materyal ve Yntem Bu aratrma, 2006-2007 yllarnda rann ekerpancar asndan nemli blgelerinden biri olan Bat Azerbaycann Sulduz yresinde ve bu yrede bulunan ekerpancar fabrikasnda, Eyll aynn 15inden itibaren 130 gn sresince yrtlmtr. Bu yre Urmiye gl, Urmiye, Mahabad, Miyandab (goaay) ve Piranehr ehirleri, Trkiye ve Irak lkelerince snrlanmtr. Yrenin ykseklii 1000-2100 m arasnda deimektedir. Meteoroloji verilerine gre yllk ortalama scaklk 11,3-13,71C arasndadr. Yaz ortalama scakl 22,76C ve k ortalama scakl 2,45C, en souk aylar Aralk-Ocak (-0,3C), en scak aylar TemmuzAustos (24,21C) ve ortalama ya miktar ise 326,43 mm dir. Sulu tarmda kullanlan tarlalarn eimi 2-5 arasnda deimektedir. Drenaj iyi olan topraklarnn derinlii yar derin ve derin arasnda, toprak tekstr ise orta ve ar topraklar gurubu arasndadr (Aghaalinejad, 2011). Sulduz yresinde bu fabrikaya ekerpancar teslim eden nemli blge bulunmaktadr: Nagade, Onaviye ve Mohammadyar. Nagade blgesinden 1377, Onaviye blgesinden 677 ve Mohammadyar blgesinden 444 ekerpancar numunesi alnmtr. Avrupa lkelerinde eker Analizinde Eitlik iin Uluslar Aras Komisyonunun (International Commision for Uniform Sugar Analysis) tavsiyelerinde eker oran ve dier kimyevi analizleri yapmak iin 10 ton 54
ekerpancarndan 25 kg numune alnmasnn gerektii kaydedilmitir (Ghohari and et al., 2002 ). Bu tavsiyeye uyarak yaklak her 10 ton eker pancarndan 25 kg numune alnd. iftiler ekerpancar teslim ettiklerinde gzle kontrol yntemi ile rkl olanlar kaydedilmitir. Alnan pancar numuneleri zenle ykanp veenema cihaz ile pulplar (hamur) hazrlanmtr. Hazrlanan pulp numuneleri kapakl zel kaplara yerletirilip, kimyevi analizlerin yaplmasna dek dip frizde (-20C) bekletilmitir. Kimyevi analizler sfahan ekerpancar fabrikalarnn ortak aratrma laboratuarnda gerekletirilmitir. Numuneler laboratuar scaklnda (yaklak 20C) donu alana kadar bekletilmi ve 26 gram pulp numunesi kimyevi analizler iin kullanlmtr. Hazrlanm zelti Betalyser Sistemi (Sucromat otomatik sakkarimetre, alev fotometre ve testamin fotometre)ne konarak, numunedeki eker oran, Na, K ve N varl belirtilmitir. Bu verileri kullanarak numunelerin alkalitesi, Melastaki eker oranMolasses sugar (MS), kristalize edilebilen eker oran-White sugar content (WSC) ve eker randman-Extraction coefficient of sugar (ECS) hesaplanmtr (Sohrabi and et al., 2006). zelliklerin hepsinde EXEL program kullanarak ortalama hesaplanm ve eimler izilmitir. Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan numuneler rk (I), karma (II) ve salam (III) olarak guruplandrlm, zelliklerin hepsinde EXEL program kullanarak ortalama, maksimum, minimum ve standart sapma hesaplanmtr. Bulgular ve Tartma Numunelerde kk rkl oran: kkleri rkl (I) olanlarn says Nagade blgesinde 99, Onaviye blgesinde 28 ve Mohammadyar blgesinde 56 adet saptanmtr. Kk rkl hastal oran Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinde srasyla %7,19, %4,14 ve %12,61 olarak bulunmutur. eker oran (%): Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan salam numunelerde ortalama eker oran srasyla %(17,2), (17,6) ve (17,1), hasta numunelerde ise %(13,1), (14,2) ve (12,3) olarak
bulunmutur (izelge 1). Blgelerin hepsinde kk rkl eker orann drmtr. Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinde salam ve hastalkl numunelerin arasndaki farkllk srasyla %(4,1), (3,4) ve (4,8) olarak bulunmtr (izelge 1). Blgelerdeki bu farkllk kk rkl oran artnca oalmtr. Mirzaei ve Ghadamifiruzabadi (2007) rann Hamadan ilinde iki yl sreyle yrttkleri bir sulama denemesinde, ortalama eker orann %16,1918,87 arasnda bulmulardr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama eker oran %12,74-16,09 arasnda bulunmutur. K varl (meq/100 g pulp): Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan salam numunelerde ortalama K varl srasyla (4,7), (4,5) ve (4,8), hasta numunelerde ise (5,2), (5,3) ve (5,0) olarak bulunmutur (izelge 2). Genel itibariyle kk rkl K varlnda hafif bir oalmaya sebep olmu ancak blgelerde hasta ve salam numuneler arasndaki farkllk kk rkl oran artnca azalmtr. Mirzaei ve Ghadamifiruzabadi (2007) rann Hamadan ilinde yrttkleri bir sulama denemesinde, ortalama K varln 4,42-5,81 (meq/100 g pulp) arasnda kaydetmilerdir. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama K varl 6,06-6,88 (meq/100 g pulp) arasnda kaydedilmitir. Na varl (meq/100 g pulp): Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan salam numunelerde ortalama Na varl srasyla (2,2), (1,6) ve (2,7), hasta numunelerde ise (5,4), (4,0) ve (6,7) olarak bulunmutur (izelge 3). Blgelerin hepsinde kk rkl Na varln ykseltmitir. Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinde salam ve hastalkl numunelerin arasndaki farkllk srasyla (3,2), (2,4) ve (4,0) olarak grnmtr (izelge 3). Bu karakter asndan blgelerde hasta ve salam numuneler arasndaki farkllk kk rkl oran artnca oalmtr. Mirzaei ve Ghadamifiruzabadi (2007) rann Hamadan ilinde yrttkleri bir sulama denemesinde, 55
ortalama Na varln 1,00-1,65 (meq/100 g pulp) arasnda bulmulardr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama Na varl 2,88-4,81 (meq/100 g pulp) arasnda kaydedilmitir. N varl (meq/100 g pulp): Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan salam numunelerde ortalama N varl srasyla (2,5), (3,2) ve (2,2), hasta numunelerde ise (2,3), (3,4) ve (1,9) olarak bulunmutur (izelge 4). Nagade ve Mohammadyarda kk rkl N varlnda hafif bir azalmaya sebep olmu ancak Onaviyede hafif bir oalma bulunmutur; bu terslik muhtemelen Onaviye blgesinde iftilerce ar derecede azotlu gbrelerin kullanmasndan kaynaklanmaktadr. Mirzaei ve Ghadamifiruzabadi (2007) rann Hamadan ilinde yrttkleri bir sulama denemesinde, ortalama N varln 0,82-2,99 (meq/100 g pulp) arasnda kaydetmilerdir. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama N varl 4,95-6,62 (meq/100 g pulp) arasnda gsterilmitir. Alkalite (%): Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan salam numunelerde ortalama alkalite srasyla (3,5), (2,3) ve (4,6), hasta numunelerde ise (6,4), (4,0) ve (9,2) olarak bulunmutur (izelge 5). Blgelerin hepsinde kk rkl alkaliteyi ykseltmitir. Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinde salam ve hastalkl numunelerin arasndaki farkllk srasyla (2,9), (1,7) ve (4,6) olarak bulunmutur (izelge 5). Bu karakter asndan blgelerde hasta ve salam numuneler arasndaki farkllk kk rkl oran artnca oalmtr. Mirzaei ve Ghadamifiruzabadi (2007) rann Hamadan ilinde yrttkleri bir sulama denemesinde, ortalama alkalite orann %2,33-7,92 arasnda kaydetmilerdir. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama alkalite oran 2,22-4,52 (%) arasnda kaydedilmitir.
Kristalize edilebilen eker oran(%): Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan salam numunelerde ortalama Kristalize edilebilen eker srasyla %(14,4), (14,9) ve (14,1), hasta numunelerde ise %(8,9), (10,5) ve (7,8) olarak bulunmutur (izelge 6). Blgelerin hepsinde kk rkl bu karakterin orann drmtr. Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinde salam ve hastalkl numunelerin arasndaki farkllk srasyla %(5,5), (4,4) ve (6,3) olarak bulunmutur (izelge 6). Blgelerdeki bu farkllk kk rkl oran artnca oalmtr. Mirzaei ve Ghadamifiruzabadi (2007) rann Hamadan ilinde yrttkleri bir sulama denemesinde, ortalama Kristalize edilebilen eker orann 14,10-16,63 (%) arasnda kaydetmilerdir. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama kristalize edilebilen eker oran % 9,05-12,43 arasnda bulunmutur. eker randman(%): Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan salam numunelerde eker randman %(83,0), (84,5) ve (81,8), hasta numunelerde ise %(67,9), (73,6) ve (62,1) olarak bulunmutur (izelge 7). Blgelerin hepsinde kk rkl bu karakterin orann azaltmtr. Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinde salam ve hastalkl numunelerin arasndaki farkllk srasyla %(15,1), (10,9) ve (19,7) olarak bulunmutur (izelge 7). Blgelerdeki bu farkllk kk rkl oran artnca artmtr. Mirzaei ve Ghadamifiruzabadi (2007) rann Hamadan ilinde yrttkleri bir sulama denemesinde, ortalama eker randmann 86,68-90,75 (%) arasnda bulmulardr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama eker randman %2,88-4,81 arasnda kaydedilmitir. Melastaki eker oran (%): Nagade, Onaviye ve Mohammadyar blgelerinden alnan salam numunelerde melastaki eker oran %(2,9), (2,7) ve (3,1), hasta numunelerde ise %(4,1), (3,8) ve (4,5) olarak kaydedilmitir. Blgelerin hepsinde kk rkl bu karakterin orann ykseltmitir. Nagade, 56
Onaviye ve Mohammadyar blgelerinde salam ve hastalkl numunelerin arasndaki farkllk srasyla %(1,2), (1,1) ve (1,4) olarak bulunmutur. Blgelerdeki bu farkllk kk rkl oran artnca oalmtr. Mirzaei ve Ghadamifiruzabadi (2007) rann Hamadan ilinde yrttkleri bir sulama denemesinde, ortalama melastaki eker orann 1,68-2,39 (%) arasnda kaydetmilerdir. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama melastaki eker oran 2,88-4,81 (meq/100 g pulp) arasnda kaydedilmitir. Sonu ve neriler eker retiminde, dnya apnda uluslar aras rekabet dnldnde retim maliyeti ne kadar dk olursa bu sektrn hayatta kalma ve ilerlemesi sz konusu olabilir; aksi takdirde da ballk ekerpancar reten lkenin ekonomik karlarn tehlikeye sokar. Fungal, viral ve bakteriyel kaynakl hastalklar kk ve yaprak gelimesine tesir ederek kk verimini ve kaliteyi drrler. Kklerdeki hastalk bitkinin normal beslenmesini nler ve kkteki ekerin paralanmasna neden olur. Bu aratrma ve dier aratrmalarn sonucuna gre kaynana bakmakszn, kk rkl hastal bir yandan birim alannda pancar verimini azaltmakta ve dier yandan eker oran ve kristalize edilebilen eker orann drmektedir. Dolayl ve direkt olarak bu konular ekerpancar fabrikasn ve iftileri maddi olarak olumsuz ynde etkiler. Bu hastal kontrol edebilen her hangi bir etmenin kullanm fabrikalar ve iftileri maddi hasardan kurtarabilir. Direnli eitlerin kullanm, ekim nbeti uygulanmas, dengeli gbre kullanm, tarlann derin srlmesi, kimyevi mcadele, zararllar ve yabanc otlarla mcadele ve benzeri uygulamalar bu hastal kontrol etmekte tavsiye edilmektedir.
Kaynaklar
Aghaalinejad M. 2011. Florsitic Evaluation of Plant Diversity in Naghadeh (Sulduz). A thesis in biology branch, Marand islamic university. Marand, Iran. (Farsa) Anonim, 2010. http://www.fao.org. (alntnn yapld tarih: 07,09,2012). Baykut, N. 1958. Dnya ve Memleketimizde eker Sanayinin Douu ve Erzurum eker Fabrikasnn Blge zerindeki ktisad ve Sosyal Tesirleri. eker, 3(36): 3; T. Veldet. 30. Ylnda Trkiye eker Sanayi, Ankara, 4-6. Bilgen, T., K. Erel ve G. Onat, 1971. eker Pancar retimindeki Gelimeler: Prensipler ve Uygulamalar. Trkiye eker Fabrikalar A.. Yayn: 205: 507, Etimesgut, Ankara. Gencer, O., 1988. Genel Tarla Bitkileri (Endstri Bitkileri). ukurova niv. Ziraat Fak. Ders Kitab: 42, Adana. Ghohari J and et al. 2002. Optimum sample size of sugar beet roots for determination sugar content. J. of Sugarbeet. 18 (1): 67-79. (Farsa) Gnel, E., M. E. alkan, N. Kuman, K. M. Turul, , A. Ylmaz, T. Arnaslgil, ve H. Onaran, 2010. Niasta ve eker Bitkileri retimi. Trkiye VII. Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi Bildiri Kitab, 377-395, Ankara. Kazazolu, A. ve N. Taygun, 1963. Pancarn silo edilmesi. eker Dergisi, 21. Mirzaei MR, Ghadamifiruzabadi A, 2007. Investigation of quantity and quality characters of sugar beet crop under furrow and micro irrigation systems in Hamedan. J. of Sugarbeet. 23(2): 111-122. (Farsa) Morillo-Velarde, R., 1993. International Institute for Beet Research. 56. Winter Congres Belgium. Muro J, Irigoyen I, Lamsfus Defoliation timing and severity in sugarbeet. J., 90: 800-804. C. 1998. Agron.
Sohrabi Y and et al., 2006. Investigation of limited irrigation and root harvesting dates on yield and some of quality charactrestices of sugarbeet. J. of Pajouhesh and Sazandeghi. 70: 8-15. Turul, K. M., A. Kangal, A. olak, 2010. Pancar Boaltma, Temizleme ve Ykleme Makinalarnn eker Pancarnn ve D Kalitesi ile Silo zelliklerine Etkisi. Seluk Tarm ve Gda Bilimleri Dergisi, 24 (4): 6069. Vajna, S., 1962. eker pancarnn silolanmas. T..F.A.. Yaynlar: 167: 12,13,29,95, Ankara. Vukov, K., 1971. eker pancarnn fizik ve kimyas. T..F.A.., Yaynlar: 208: 97, Ankara.
izelge 1- eker oran (%) bakmndan blgelerin hastalkl(I), karma (II) ve salam (III) numunelerinin istatistik verileri.
Blge
Numune
Nagade
I 13,1 17,0 9,8 1,3 II 16,9 22,5 9,0 2,1 III 17,2 22,5 9,0 1,8 I 14,2 16,8 8,2 2,0
Onaviye
II 17,5 23,2 8,2 1,9 III 17,6 23,2 8,8 1,8
Mohammadyar
I 12,3 18,4 8,1 2,1 II 16,5 21,5 8,1 2,4 III 17,1 21,5 10,8 1,7
Orta. Mak. Min. S.Sap.
izelge 2- K varl (meq/100 g pulp) bakmndan blgelerin hastalkl(I), karma(II) ve salam(III) numunelerinin istatistik verileri.
Blge
Numune
Nagade
I 5,2 8,7 2,3 1,2 II 4,7 9,0 2,2 1,0 III 4,7 9,0 2,2 0,9 I 5,3 6,7 3,9 0,7
Onaviye
II 4,5 8,1 1,0 0,8 III 4,5 8,1 1,0 0,8 I 5,0 8,6 2,7 1,2
Mohammadyar
II 4,9 9,7 2,3 1,1 III 4,8 9,7 2,3 1,0
Neergaard P. 1988. Seed Pathology. Mac Millan Pres. Hong Kong, XXV. 3: 119. Nourju A, Baghayikiya M, 2004. Study on the irrigation scheduling effects in different growth stages on quantity and quality of sugarbeet in Khoy region, ran. J. of Sugarbeet.20(1): 27-38. (Farsa)
57
izelge 3- Na varl (meq/100 g pulp) bakmndan blgelerin hastalkl(I), karma(II) ve salam(III) numunelerinin istatistik verileri.
Blge
Numune
izelge 7- eker randman (%) bakmndan blgelerin hastalkl(I), karma(II) ve salam(III) numunelerinin istatistik verileri.
Blge
Numune
Nagade
I 5,4 11,2 3,0 1,5 II 2,4 11,2 0,4 1,4 III 2,2 9,0 0,4 1,1 I 4,0 8,1 2,0 1,2
Onaviye
II 1,7 8,1 0,4 0,9 III 1,6 5,6 0,4 0,7
Mohammadyar
I 6,7 10,4 3,1 1,8 II 3,2 10,4 0,7 1,9 III 2,7 6,8 0,7 1,3
Nagade
I 67,9 79,8 41,6 7,6 II 81,9 90,7 41,6 6,2 III 83,0 90,7 52,7 4,4 I 73,6 79,0 49,6 5,9
Onaviye
II 84,1 91,3 49,6 4,4 III 84,5 91,3 56,6 3,7
Mohammadyar
I 62,1 76,3 36,9 11,1 II 79,3 89,9 36,9 8,8 III 81,8 89,9 62,2 4,6
Orta. Mak. Min. S.Sap
izelge 4- N varl (meq/100 g pulp) bakmndan blgelerin hastalkl(I), karma(II) ve salam(III) numunelerinin istatistik verileri.
Blge
Numune
izelge 8- Melastaki eker oran (%) bakmndan blgelerin hastalkl(I), karma(II) ve salam(III) numunelerinin istatistik verileri.
Blge
Numune
Nagade
I 2,3 9,5 0,4 1,5 II 2,5 12,3 0,2 1,4 III 2,5 12,3 0,2 1,4 I 3,4 5,9 0,4 1,5
Onaviye
II 3,2 10,0 0,4 1,5 III 3,2 10,0 0,6 1,6
Mohammadyar
I 1,9 7,6 0,4 1,5 II 2,1 8,7 0,1 1,3 III 2,2 8,7 0,1 1,3
Nagade
I 4,1 6,5 2,7 0,8 II 3,0 6,5 0,5 0,7 III 2,9 5,6 0,5 0,6 I 3,8 5,3 3,2 0,4
Onaviye
II 2,7 5,3 1,6 0,5 III 2,7 4,5 1,6 0,5 I 4,5 7,2 3,1 0,9
Mohammadyar
II 3,3 7,2 1,8 0,8 III 3,1 5,4 1,8 0,5
Orta. Mak. Min. S.Sap
izelge 5- Alkalite bakmndan blgelerin hastalkl(I), karma(II) ve salam(III) numunelerinin istatistik verileri.
Blge
Numune
Nagade
I 6,4 27,4 1,3 4,4 II 3,8 35,6 0,6 2,8 III 3,5 35,6 0,6 2,5 I 4,0 24,8 1,5 4,4
Onaviye
II 2,3 24,8 0,5 1,4 III 2,3 8,3 0,5 1,1
Mohammadyar
I 9,2 33,7 1,9 5,7 II 5,2 49,1 0,7 4,3 III 4,6 49,1 0,7 3,7
izelge 6- Kristalize edilebilen eker oran(%) bakmndan blgelerin hastalkl(I), karma(II) ve salam(III) numunelerinin istatistik verileri.
Blge
Numune
Nagade
I 8,9 II 14,0 III 14, 4 19, 9 5,2 2,0 I 10,5
Onaviye
II 14,8 III 14, 9 20, 7 5,0 1,9 I
Mohammadyar
II 13,3 III 14,1
Orta.
7,8
Mak. Min. S.Sap
13,2 4,1 1,6
19,9 4,1 2,5
12,6 4,0 2,2
20,7 4,0 2,1
12,9 3,0 2,3
18,2 3,0 2,9
18,2 6,7 2,0
58
eker Pancarnda Tohum lalamasnda Kullanlan Imidacloprid ve Thiamethoxamn Baz Zararllara Kar Etki Sresinin Aratrlmas
eref Grkan 1
E-mail: serefgurkan@yahoo.com
zet
eker pancarnda tohum ilalamasnda kullanlan imidacloprid ve thiamethoxam, toprak alt zararl kompleksi (telkurtlar, yaykuyruklular, krkayaklar) yannda, ktan sonra 35-40 gn sreyle Pancar pirelerini de kontrol etmektedir. Bu alma, imidacloprid ve thiamethoxam ile tohum ilalamasnn stnden bir ve iki yl gemesi durumunda, tohumlarn imlenmesinde ve hedef alnan iki grup zararlya kar ilalarn etkisinde bir deiiklik olup olmadn aratrmak amacyla yaplmtr. Bunun iin 2006, 2007 ve 2008 yllarnn ilk aynda, bir nceki ylda retilmi ilasz eker pancar tohumlar, laboratuvar artlarnda ilalanmtr. lal ve ilasz tohumlar, uygulamadaki depolama artlarna benzer koullarda muhafaza edilmi, 2008 ylnn nisan aynda nce laboratuvar artlarnda imlenme testine tabi tutulmu, daha sonra tesadf bloklarnda blnm parseller deneme deseninde, 4 tekerrrl olmak zere iki lokasyonda tarla denemesine alnmtr. Tarla k oran, pire yenik says, verim ve kalite deerleri incelenmitir. Imidacloprid ve thiamethoxam ile ilalamann stnden bir ve iki yl gemesi durumunda, sz konusu insektisitlerin toprak alt zararl kompleksi ile pancar pirelerine kar etkisinde nemli bir azalma olmad ve ekimden nce imlenme testi yaplmak kayd ile nceki yllardan artan eker pancar tohumlarnn ekimde kullanlabilecei tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Toprak alt zararl kompleksi, Pancar pireleri, imidacloprid, thiamethoxam.
An Investigation on Duration of Action of Imidacloprid and Thiamethoxam Used in Sugar Beet Seed Treatment for Control Some Pests
Abstract
Imidacloprid and thiamethoxam used for sugar beet seed treatment control flea beetles for a period of 35-40 days after emergence besides controlling the soil pest complex (wirevorms, springtails, milipedes). This study was carried out to investigate whether the efficiency of chemicals on seed germination and on two groups of insects targeted is variable in case of using seeds after a period of one or two years treatment with imidacloprid and thiamethoxam. For this, untreated sugar beet seeds produced in the previous year were treated in January 2006, 2007 and 2008 under laboratory conditions. Treated and untreated seeds were stored under similar conditions to common storage and in April firstly germination test was done and then field trials were carried out in 2008. The field trials were set up in two locations and in completely randomized splitplot design with four replications in April 2008. The rate of emergence, number of bites caused by flea beetles, yield and quality parameters were studied. The results of the trials indicated that there wasnt a significant decrease on the efficiency of the imidacloprid and thiamethoxam used against soil pest compex and flea beetles after one and two years of seed treatment and it was determined that the sugar beet seeds left from previous years can be used for sowing providing that germination test must be done before planting. Keywords: Soil pest complex, flea beetles, imidacloprid, thiamethoxam.
Trkiye eker Fabrikalar A. eker Enstits, Etimesgut, Ankara
59
1.Giri
Sistemik etkili tohum insektisitleri, ekim ncesi (granle ila uygulamas ve toprak ilalamas) ve k sonras ilalamaya ihtiya duyulmadan, toprak alt zararl kompleksi (telkurtlar, yaykuyruklular, krkayaklar) ile baz k dnemi toprak st zararllarna (pancar pireleri, pancar sinei, yaprak bitleri) ve yaprak bitleri tarafndan tanan viral hastalklara kar etkin bir mcadele salamakta ve bu nedenle sz konusu zararllarn entegre mcadelesinde nemli bir ara olarak grlmektedirler (1, 6). eker pancarnda tohum ilac olarak uygulamada ilk yer bulan sistemik ilalar (bendiocarb, carbofuran, carbosulfan, furathiocarb), karbamatlar grubundan olup carbofuran halen Trkiyede eker pancarnda tohum ilac olarak ruhsatldr (2). Dnyada 1990l yllarn bandan itibaren kullanlmaya balanan neonikotionid grubu insektisitler, beri kullanlmaktadrlar (5). Trkiye eker Fabrikalar A..nin eker pancar tohumu ihtiyacn karlayan Tohum leme Fabrikasnda ilenen tohumlar, thiram (3,2 g aktif madde/1 kg tohum) ve hymexazol (3,5 g aktif madde/1 kg tohum)e ilave olarak imidacloprid (9 g aktif madde/1 kg tohum) veya thiamethoxam (2,625 g aktif madde/1kg tohum)dan biri ile ilalandktan sonra yllk i programlarna ve nceki yldan artan tohum miktarlarna gre fabrikalara tevzi edilmektedir. Ekim dneminde de nceki yl veya yllardan kalan tohumlar, ncelikli olmak zere sarf edilmekte, ancak bir ksm kullanlamayarak sonraki yla devretmektedir. Imidacloprid veya thiamethoxam ile ilal yeni tohumlarda, toprak alt zararl kompleksi ve pancar pirelerine kar yeterli bir korunma salanmaktadr. Ancak nceki yllardan artan tohumlarda, sz konusu insektisitlerin iki zararl grubuna kar etkinlii bilinmemektedir. Bu almada, imidacloprid veya thiamethoxam ile ilalamann stnden bir ve iki yl gemesi durumunda, eker pancar tohumlarn imlenmesinde ve hedef alnan iki grup zararlya kar ilalarn etkisinde bir deiiklik olup olmad aratrlmtr. lalamalar laboratuvar artlarnda gerekletirilmitir. Tm deneme konularna ait tohumlar, ubeye ait serann bodrum katnda, fabrika veya ziraat blge efliklerinin depolama artlarna benzer koullarda muhafaza edilmitir. imlenme yzdelerinin tespiti iin, deneme konular 4 tekerrrl olarak 03 Nisan 2008 tarihinde imlenme testine tabi tutulmutur. Bu amala, ilerine dz ve katl filtre kad yerletirilmi imlendirme kaplarna her bir deneme konusu iin 100er adet tohum konulduktan sonra, her kap 40 ml saf su ile slatlm ve 14. gn saymna kadar 20-22oC sabit scaklkta ve 16 saat k altnda bekletilmitir. 4. ve 14. gnde imlenen tohumlar saylmtr. Tarla denemeleri, 2008 ylnda Etimesgut ve Konya deneme istasyonlarnda, tesadf bloklarnda blnm parseller deneme deseninde, 4 tekerrrl olarak yaplmtr. Deneme ekimleri, parsel ekim makinesi ile Etimesgutta 17.04.2008, Konyada 11.04.2008 tarihinde yaplmtr. Ekim parseli 10 m x 2,70 m = 27 m2 ve hasat parseli 7,4 m x 1,35 =10 m2 dir. eker pancar bitki saymlar; k yaklak % 50 ye ulatnda, k
2. Materyal ve Yntem Deneme konularnn parsellere gre dalm yledir: A. lalama yl (Ana parseller) A 1 : 2006 A 2 : 2007 A 3 : 2008 b. lalama (Alt parseller) b 1 = lasz b 2 = Fungisit ile ilal b 3 = Imidacloprid+Fungisit ile ilal b 4 =Thiamethoxam+Fungisit ile ilal Denemede kullanlan tohumlar (Leila eidi), her ilalama ylndan bir nceki ylda retilmi ve ilasz olmak zere, Tohum leme Fabrikasndan temin edilmitir. Alt parsellerdeki konulardan b 1 iin tohumlara hibir ila uygulanmam, b 2 iin % 80lik thiram (1 kg tohuma 4 g preparat), % 70lik hymexazol (1 kg tohuma 5 g preparat) ile ilalanmtr. Alt parsel konularndan b 3 ve b 4 iin ilasz tohumlara nce % 70lik hymexazol (1 kg tohuma 5 g preparat) daha sonra o yl iin Tohum leme Fabrikas tarafndan kullanlan thiram+insektisit karm uygulanmtr.
60
tamamlandnda ve ktan 35-40 gn sonra olmak zere 3 defa yaplmtr. nc saym tarihinde, her parselden tesadfen alnan 25 adet eker pancar enek yapranda pire yenikleri saylmtr (3). Deneme hasatlar Etimesgutta 05.11.2008, Konyada 20.10.2008 tarihinde yaplm, kk verimi, eker varl ve artlm eker verimi deerleri tespit edilmitir. 3. Bulgular ve Tartma 3.1 imlenme testleri imlenme hznn belirlenmesi iin yaplan 4. gn saymlarna gre, insektisitle ilal konular iinde en dk imlenme deerleri 2006 ylnda ilalanm tohumlarda olup, 2007 ve 2008 ylnda ilalananlarla kyaslandnda aralarndaki fark, istatistiki olarak nemlidir. nsektisitle ilal konulardan 2007 ylnda ilalananlar, 2008 ylnda ilalananlardan imlenme hz olarak dk olmakla birlikte aralarndaki fark nemsizdir. Fungisit+thiamethoxam ile fungisit+imidacloprid uygulamalar arasndaki fark ise 2007 ve 2008 yllarnda nemsiz, 2006 ylnda ise fungisit+imidacloprid lehine nemlidir (izelge1). imlenme gcnn tespiti iin yaplan 14. gn saymlarna gre, insektisitle ilal konular iinde en dk imlenme deeri %93,75 ile 2006 ylndaki fungisit+thiamethoxam uygulamasnda olup, bu deer ile dier tm karakterlere ait deerler arasndaki fark istatistiki olarak nemlidir. 2006 ylndaki fungisit+thiamethoxam uygulamas dndaki dier karakterlerin imlenme deerleri %95,75-98,00 aralnda olup aralarndaki fark nemsizdir (izelge 1). 3.2. Tarla k
Konya denemesinde, birinci saymda konular arasndaki fark nemsizdir. kinci ve nc saymlarda ilasz ve fungisit ilal konular, insektisit ieren konulara gre genelde daha dk tarla k deeri salam olup aralarndaki farklar nemlidir. Ancak ikinci ve nc saymda fungisit+imidacloprid ile fungisit+thiamethoxam arasnda nemli bir farkllk yoktur (izelge 3).
izelge 1. Deneme konularna gre eker pancar tohumlarnn iklim odasnda ortalama imlenme oranlar Ortalama imlenme oran (%) KONULAR 4. Gnde 14. Gnde lasz 19,00 95,75 Fungisit 21,25 96,00 2006 Fungisit+Imidacloprid 17,25 96,25 Fungisit+Thiamethoxam 12,00 93,75 lasz 33,50 97,00 Fungisit 27,25 96,75 2007 Fungisit+Imidacloprid 28,25 96,50 .Fungisit+Thiamethoxam 27,00 97,25 lasz 28,25 96,50 Fungisit 28,50 98,00 2008 Fungisit+Imidacloprid 31,25 96,50 Fungisit+Thiamethoxam 32,50 98,00 LSD %5 4,26 1,61
%1 5,73 2,17 izelge 2. Etimesgut denemesinde tarla k oranlar Etimesgut tarla k (%) KONULAR lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam %5 %1 1. Saym 13,86 14,06 17,71 14,94 19,02 18,28 20,19 19,25 15,47 17,69 19,11 17,83 2. Saym 66,77 70,77 78,33 74,31 73,23 75,29 78,15 79,96 72,77 72,81 78,75 73,36 3. Saym 70,07 73,42 81,77 76,00 75,58 77,96 81,38 79,69 75,21 80,23 77,52 79,04 4,32 5,83
2006
2007
2008
LSD
Etimesgut denemesinde, birinci ve ikinci saym sonularna gre, konular arasndaki fark nemsizdir. nc saymda, hem ilasz ve sadece fungisitle ilal konular ile insektisitle ilal konular arasndaki fark hem de 2006 yl uygulamasna ait fungisit+imidacloprid ile fungisit+thiamethoxam konular arasndaki fark nemlidir. nc saymn 2007 ve 2008 yl uygulamalarnda ise fungisit+imidacloprid ile fungisit+thiamethoxam konular arasnda nemli bir farkllk grlmemektedir (izelge 2).
3.3. Pire yenik says Etimesgut denemesinde zararlnn dk poplasyonu sebebiyle istatistiki nem tamamakla birlikte, ilasz ile kyaslandnda pire yenik says; 2006, 2007 ve 2008 yllar sralamasna gre fungisit+imidaclopridde %64,52, %81,40 , %81,08 , fungisit+thiamethoxamda %70,97 , %81,40 ,
61
%81,08 azalmtr. Konya denemesinde ise daha yksek pire poplasyonu nedeniyle insektisitsiz ve insektisitli konular arasndaki farklar nemlidir. Pire yenik saysndaki azalma oran, 2006, 2007 ve 2008 yllar sralamasna gre fungisit+imidaclopridde %61,58 , %59,25 , %70,81 , fungisit+thiamethoxamda %83,65 , %74,75 , %73,50dir (izelge 4). Bu sonular, uygulama yllarna gre fungisit+imidacloprid ile fungisit+thiamethoxam arasnda fark olmadn gstermektedir.
izelge 3. Konya denemesinde tarla k oranlar Konya tarla k (%) KONULAR lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam %5 %1 1. Saym 30,94 32,66 38,69 37,62 42,57 46,04 47,26 44,02 35,57 48,24 45,95 46,04 2. Saym 34,72 35,28 47,30 48,21 46,73 42,54 62,33 55,96 40,19 51,62 50,83 51,24 8,17 11,03 3. Saym 35,25 35,76 45,44 47,14 44,46 40,02 59,63 54,32 37,43 50,33 48,68 48,05 8,04 10,86
3.4. Verim ve kalite deerleri Etimesgut denemesi, baz bloklarda nematod bulakl etkisiyle gelime gerilii ve bitki noksanlndan dolay homojenitenin kaybolmas sebebiyle deerlendirilememitir. Konya denemesinde, toprak alt zararl kompleksi ve pancar pireleri younluunun dk olmas sebebiyle insektisit ile ilal konulardan, ilasza gre istatistiki olarak nemli olmamakla birlikte daha fazla kk ve artlm eker verimi salanm, farkl ilalama yl verimler zerinde farkllk meydana getirmemitir. lasza gre kk verimindeki art; 2006, 2007 ve 2008 yllar sralamasna gre fungisit+imidaclopridde %20,69, %11,35, %8,53, fungisit+thiamethoxamda %26,87 , %11,23, %9,68dir. Artlm eker veriminde ilasza gre art; 2006, 2007 ve 2008 yllar sralamasna gre fungisit+imidaclopridde %20,57 , %16,24 , %13,75 , fungisit+thiamethoxamda %31,66 , %12,82 , %12,40dr. Fungisit+imidacloprid ile fungisit+thiamethoxam arasnda pancar ve artlm eker verimi bakmndan nemli bir farkllk yoktur (izelge 5). 4. Sonu ve neriler Bu verilerden aadaki sonular karlabilir: Fungisit+thiamethoxam uygulamasnn zerinden iki yl gemesi durumunda (2006 ylnda yaplan ilalama), imlenme hznda bir azalma meydana gelmekte ve bu azalma, birinci tarla k saymnda fungisit+imidaclopridden daha dk tarla k ile kendini gstermektedir.
izelge 5. Konya denemesinde pancar verimi, eker varl ve artlm eker verimi deerleri KONULAR lasz Fungisit Fungisit+Imidacl. Fungisit+Thiamet. lasz Fungisit Fungisit+Imidacl. Fungisit+Thiamet. lasz Fungisit Fungisit+Imidacl. Fungisit+Thiamet. Pancar Verimi Kg/da 6643 6820 8018 8428 6985 6540 7778 7770 6730 7333 7305 7383 eker Varl (%) 16,78 16,43 16,85 17,34 16,94 16,50 17,50 17,20 16,65 16,60 17,26 16,93 Artlm eker Verimi Kg/da 985 977 1187 1296 1049 949 1220 1184 988 1070 1124 1111
2006
2007
2008
LSD
izelge 4. Etimesgut ve Konya denemelerindeki pire yenik saylar Pire yenik says (adet) KONULAR lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam lasz Fungisit Fungisit+Imidacloprid Fungisit+Thiamethoxam %5 %1 Etimesgut 7,75 7,50 2,75 2,25 10,75 8,25 2,00 2,00 9,25 8,00 1,75 1,75 Konya 91,75 108,25 35,25 15,00 100,00 137,50 40,75 25,25 120,75 94,25 35,25 32,00 11,45 15,47
2006
2007
2008
2006
LSD
2007
2008
62
Ancak tohumun imlenme gcnde, Fungisit+Imidacloprid uygulamasna gre % 2,60 dzeyindeki azalma, tarla k deerinde farkllk meydana getirmemektedir. 2007 ve 2008 ylnda yaplan ilalamalarda ise fungisit+imidacloprid ile fungisit+thiamethoxam uygulamalar arasnda imlenme hz, imlenme gc ve tarla k deerleri bakmndan byle bir farkllk grlmemektedir. ki deneme yerinde de, 2006, 2007 ve 2008 yllarna ait fungisit+imidacloprid ile fungisit+thiamethoxam uygulamalar arasnda pire yenik says bakmndan fark yoktur. Pancar ve artlm eker verimi, insektisit ile ilal konularda yllara gre bir farkllk gstermemektedir. Bu tespitler, imidacloprid ve thiamethoxam ile ilalamann stnden bir ve iki yl gemesi durumunda, sz konusu insektisitlerin toprak alt zararl kompleksi ile pancar pirelerine kar etkisinde nemli bir azalma olmadn ve ekimden nce imlenme testi yaplmak kayd ile nceki yllardan artan eker pancar tohumlarnn ekimde kullanlabileceini gstermektedir. 5. Kaynaklar
1. Ayala, J., 2007. Seedling protection: Is it an insvestment or squandering? Proceedings of 70th IIRB Congress, pp. 66-67, 11-13.04.2007, Marrakech. 2. Gda ve Kontrol Genel Mdrl, 2009. Ruhsatl Bitki Koruma rnleri 2009. www.kkgm.gov.tr/genel/birimfaal.html 3. Heatherington, P.J., Meredith R:H., 1992. United Kingdom field trials Gaucho for pest and virus control in sugar beet, 1989-1991. Pflanzenschutz Nahrichten Bayer, Vol. 45 (63), pp.491-526.
4. Maienfisch, P., 2005. Synthesis and properties of thiamethoxam and related compounds. http://www.znaturforsch.com/ab/v61b/61b0353.pdf. 5. Ruhsatl Tarm lalar, 2008. Hasad Yaynclk, 355 s. 6. Wevers, D.A., Hermann, O., Wauters, A., 1994. Integrated Crop Protection. Proceedings of 57th IIRB Winter Congress, pp. 43-62, 16-17.02.1994, Bruxelles.
63
eker Pancar Tarmnn ve eker Sektrnn SWOT Analizi ile Deerlendirilmesi: Trakya Blgesi rnei
Sema KONYALI 1
E-mail: skonyali@nku.edu.tr
zet Trakya Blgesi eker pancar retimi asndan verimli topraklara sahiptir. Ancak blgede son yllarda ekili ve retimde nemli oranlarda azalmalar meydana gelmitir. Blgede 2000-2010 yllar arasnda ekim alan % 39, retim ise % 21 orannda azalmtr. Bunun da en byk nedeni, 1998 ylnda uygulanmaya balanan pancar retiminde kota uygulamasdr. ekerpancar retim ve pazarlama politikalar 2001 ylnda yrrle giren 4634 sayl eker Kanununa gre yaplmaktadr. Bu Kanun ile niasta bazl eker kotalar artrlrken pancar kotalar daraltlmtr. Bu ise, Trkiyede olduu gibi Trakya Blgesindeki pancar reticilerini, pancar ekicileri kooperatiflerini ve eker sektrnn girdi olduu hayvanclk sektrn olumsuz ynde etkilerken, tatlandrc retimi yapan yabanc firmalar olumlu ynde etkilemitir. Blgede yaplan bu alma ile eker pancar tarmnda ve eker sektrnde karlalan temel sorunlar olarak ekim alanlarnda ve retim miktarlarnda kstlamaya gidilmesi (kota uygulamas), niasta bazl eker (NB) kotalarnn artrlmas, iletmelerin kk ve arazilerin paral olmas, girdi kullanm dzeylerinde yaanan sorunlar, eker ithalat, tarm politikalarnn yetersizliinden kaynaklanan sorunlar olarak belirlenmitir. Bu almada Trakya Blgesi ekerpancar retiminin ekonomik analizi yaplmtr. Trakya Blgesi eker pancar retimine uygulanm olan SWOT Analizine gre, eker sektrnn gl ve zayf ynleri belirlenmi ve karlalan frsatlar ile olas tehditler ortaya konarak, sektrn baars iin izlenmesi gereken alternatif stratejiler tartlmtr. Anahtar Kelimeler: eker, ekerpancar retimi, eker Kanunu, Swot Analizi, Trakya Blgesi
Aziz ATANA 2
The Assessment of Sugar Beet Agriculture and Sugar Sector With SWOT Analysis: The Sample of Thrace Region
Abstract Thrace Region has fertile soils in terms of sugar beet production. But considerable decreases have occurred in the sowing and production in the region in recent years. In the region between 2000-2010, the sowing area diminished %39 whereas the production diminished %21. The most important reason for this is the quota application begun to be applied in the beet production in 1998. Sugar beet production and marketing policies are performed according to Sugar Law with the number 4634 becoming valid 2001. With this law, while starch based sugar quotas are increased, beet quotas are constricted. And this affected foreign firms manufacturing sweetener positively while it affected negatively beet producers, beet cultivators cooperatives and livestock sector where sugar sector became input in Thrace Region, as in Turkey. With this study done in the region, the basic problems encountered in sugar beet production and sugar sector were determined as restriction in sowing areas and production amounts (quota aplication), increasing of starch based sugar quotas, increasing of quotas, small businesses and fragmentary soils, problems experienced at the input use levels, sugar import, problems resulting from the inefficiency of agriculture policies. In this study, the economic analysis of Thrace Region sugar beet was done. According to Swot Analysis applied to Thrace Region sugar beet production, strong and weak sides of sugar sector were determined, and alternative strategies that should be pursued for the success of the sector were discussed by putting forward chances encountered and potential threats. Keywords: Sugar, Sugar Beet Production, Sugar Law, Swot Analysis, Thrace Region
1 2
Namk Kemal niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm, 59030, Tekirda Namk Kemal niversitesi Hayrabolu Meslek Yksekokulu, 59400, Hayrabolu, Tekirda
64
Giri Trkiyede 162 milyon 174 bin dekar alanda tahllar ve bitkisel rnlerin ekimi yaplmaktadr. Bu grubun ierisinde ekerpancar, toplam ekim alannn %2sini, retimin %21ini, pazarlanan deerin ise %9unu oluturmaktadr. Trkiyede eker, 1990l yllarn ikinci yarsna kadar sadece eker pancarndan retilmekte iken msrdan Niasta Bazl Seker (NB) reten irketlerin faaliyete gemesiyle, ekerpancar ve msrdan retilmeye balanmtr. Yurtii seker tketiminin ise %90 ekerpancarndan, %10u ise msrdan karlanmaktadr. Trkiyede eker pancar yaklak 330 bin hektar alanda ekilmekte, retim ise yldan yla deimekle birlikte 17 milyon ton civarnda gereklemektedir. 2010 ylnda dekardan alnan verim ise 5458 kg/dadr (Anonim, 2010). Trakya Blgesinde 1998 ylnda toplam 378 kyde 13447 pancar iftisi ile retilen ekerpancar, zellikle ekimde kota uygulamas ve hzl sanayileme, alternatif tarm rnlerinin daha kolay ve az igc gerektirmesi nedenlerinden tr 2010 ylnda yaklak %78 gibi byk bir oranda azalarak 2956 kiiye dmtr (Alpullu FA, 2010). eker pancar ekimi yapan ky says ise 2010 ylnda 173 kye dmtr. Blgede 2010 ylnda eker pancar, yaklak olarak 2,6 bin hektar alanda ekilmi, 145 bin ton civarnda retilmi ve dekardan alnan verim de 5,3 ton/da olarak gereklemitir. Trkiyede eker pancarndan elde edilen yllk eker retimi yurtii tketimi karlamakta, ancak lkemizin gen nfus yaps ve yksek nfus art hz dikkate alndnda, yllk tketimin her geen yl artarak devam edecei grlmektedir. Bu nedenle eker pancar retiminin artrlmas ve birok lke tarafndan desteklendii gibi, lkemizde de desteklenmesinin salanmas gerekmektedir. Ancak 4 Nisan 2001de karlan eker Kanunu ile birlikte eker pancar retimi destekleme dna alnmtr. ekerpancar tarmna gereken destein verilmemesi, retimde uygulanan kotalar ve NB (Niasta Bazl eker) kotalarnn artrlmas, rnn deerini bulamamas pancar tarmnn giderek yok olmasna ve geimini
salayan iftinin g etmesine yol amaktadr. Bu aratrmada Trakya Blgesinde eker pancar tarm ve eker sektr incelenerek karlalan sorunlar analiz edilmi ve zm nerileri ortaya konulmutur. Materyal ve Yntem Aratrma materyali, birincil ve ikincil veri kaynaklarndan toplanmtr. Trakya blgesinde yer alan Edirne, Krklareli ve Tekirda illerindeki Tarm l Mdrl yetkilileri ve ekerpancar reticileriyle yaplan karlkl grme yntemiyle elde edilen bilgiler aratrmann birincil verilerini oluturmutur. eker pancar ve eker retimi, pazarlamas ve ekonomisi alannda yaplm her trl basl aratrma, kitap ve istatistikler, literatr taramas yaplarak elde edilmitir. Ayrca eitli devlet kurulularnn (Trkiye statistik Kurumu, Tarm Bakanl, Trkiye eker Fabrikalar A.., Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birlii) konu ile ilgili verileri aratrmann ikincil veri kaynaklarn oluturmutur. Aratrmada Trakya Blgesindeki ekerpancar tarmnda ve eker sektrnde karlalan sorunlar ortaya konularak birok adan bir kalitatif analiz teknii olan SWOT analizi yntemi ile deerlendirilmitir. Yaplan bu deerlendirmede blgede ekerpancar tarmnda ve eker sektrnde karlalan sorunlarn gl ve zayf ynleri dikkate alnarak incelenmi ve sektrn baars asndan blge nndeki frsat ve tehditler saptanmtr. SWOT Analizi, bir srecin veya durumun gl yanlarn belirleyerek bunlar en uygun frsatlarla eletiren, zayf ve tehdit edici ynleri azaltmay hedefleyen sistematik bir planlama (stratejik planlama) aracdr. Baka bir deyile SWOT analizi, planlamada dikkate alnacak temel bilgilerin elde edilmesi iin kullanlmaktadr. Analizin temel amac karar verme aamasnda konu ile ilgili kuvvetli veya zayf, avantajl veya dezavantajl noktalarn beraberce grlebilmesini sa lamaktr. SWOT ksaltmas ngilizce Strengths (Gl Ynler), Weaknesses (Zayf Ynler), Opportunities (Frsatlar), ve Threats (Tehditler) kelimelerinin ba harflerini ieren 65
bir ksaltmadr. Analizin gl ynleri ile zayf ynleri, kurum ii yap ile ilgili iken, frsatlar ve tehditler d evre ile ilikili olmaktadr (alkan ve Gemici, 2011). Trakya Blgesinde eker Pancar ve eker retimi Trakya Blgesi ekerpancar retimi Trakya Blgesinde iklim ve toprak koullar birok rnn yetitirilmesi asndan uygun olmasna ramen yaygn ve ekonomik anlamda retimi yaplan rnler arasnda, ekim sahas genilii ve retim ynnden buday ve ayiei bata gelmektedir. 1990-1998 yllar arasnda eker pancar blgede ekili alan asndan drdnc srada yer alrken, 2010 ylnda dokuzuncu sraya gerilemitir. Bunun da en byk nedeni, 1998 ylnda ekerpancar retiminde uygulanmaya balanan kota sistemidir. .pancarndaki kota, irketin retmeyi planlad ve bu plana uygun olarak fabrika, blge, ky ve reticilere tahsis ettii ve/veya nerdii firesi drlm pancar miktardr. izelge 1de yllar itibariyle Trakya Blgesinin (Tekirda, Edirne, Krklareli) ekerpancar ekili, retim ve verim rakamlar verilmitir. izelge 1. Trakya Blgesinde eker pancar Ekilii (ha), retimi (ton) ve Verimi (kg/da)
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ekili 4311 4096 3685 2734 3128 3352 3094 3421 3053 2960 2650 retim 182216 202991 190252 138613 181353 191825 168219 186464 169041 163919 144525 Verim 4296 4998 5188 5117 5884 5778 5495 5424 5536 5584 5299
Kaynak: Tarm l Mdrl Kaytlar
2010 yl verilerine gre, Trakyada eker pancar yaklak 2,6 bin ha alanda ekilerek, 145 bin ton civarnda retilmi ve dekardan alnan verimde 5299 kg olarak gereklemitir. izelge 1.den de anlalaca gibi Trakya Blgesi eker pancar ekilii ve retiminde yllara gre nemli miktarlarda azalmalar olmutur. Blgede ekerpancar ekilii 66
2000 ylnda 4,3 bin ha iken, 2010 ylnda 2,6 bin ha olarak gereklemitir. Ekiliteki azalma kotadan ve iklimsel faktrlerden kaynaklanabilmektedir. Tarmsal retimin iklime bal olmasndan ve pancar retimde uygulanan kota sisteminden dolay Trakya Blgesinde ekerpancar retiminde dalgalanmalar grlmektedir. Trakya Blgesi ekerpancar retimi, genellikle ekililere paralel olarak bir seyir izlemektedir. ekerpancar retimi 1990-1998 yllar arasnda 300-700 bin ton arasnda deiirken, 1999-2010 yllar arasnda 145-200 bin ton arasnda deimitir. zellikle blgede ekerpancar retimi 2001 ylnda yrrle giren eker Kanunundan sonra giderek azalm ve 2010 ylnda yaklak 145 bin tona kadar dmtr. izelge 1.de de grld gibi, retimin iklime bal olmasndan dolay verimde dalgalanmalar grlmtr. Trakya Blgesinde ekerpancar verimi (5299 kg/da), Trkiye ortalamasnn (5458 kg/da) 159 kg. altnda, dnya ortalamasnn (4886 kg/da) ise 413 kg. zerindedir. 2008 ylnda ekerpancar verimi 5536 kg/da iken, 2010 ylnda azalarak 5299 kg/da olarak gereklemitir. Gelir dzeyi yksek olan blgede iktisadi faaliyetler ierisinde, sanayi faaliyetlerinin pay giderek artmakta; tarmsal faaliyetler iersinde ise pancar retiminde uygulanan kotaya bal olarak, alternatif rnlere ynelinmitir. Blgede, eker pancar ekiminin azalmasnn nedenleri ise yle sralanabilir; - Ar ve bilinsizce ticari gbre (zellikle azotlu gbre) kullanm, - Ar ve gereksiz sulama, (toprakta tuzluluk oluumunun artmas) - Kirlenen hava, evre ve sulama yollar ile yaplan retim, -Yeil gbre ve hayvan gbresi kullanmnn azalmas, - Hastalk ve haere zararnn yrede artmas, - Kota uygulamas, Btn bu olumsuzluklar Trakyada pancar retimini tehdit etmekte, giderek retimin dt grlmektedir. eker pancar Trkiyede nemli bir gda olan eker sanayinin ham maddesini oluturmaktadr. Dier taraftan eker sanayiine yan rn olan ya ve melasl kuru kspenin,
hayvan yemi olarak kullanlmas yoluyla, hayvan besiciliini tevik ettii de bilinen bir gerektir. Bu gerekleri grerek bir endstri bitkisi olan ekerpancarnn lkeye ve blgelere salad ekonomik katky da dnerek, ona gre bir retim politikas uygulanmaldr. Bu politika, tketim ile retim arasnda bir denge kurulmasyla, lkemize dviz kazandrmas ve stoklar ayarlamak gayesi ile eker ihra edilmesi ve yllk tketim hacmine gre gvenlik stoku bulundurulmas eklinde olmaldr. eker pancar retiminin Trakya blgesi reticisine bata blge hayvancl olmak zere birok faydalar salayaca olduka aktr. Bu nedenle blgede ekerpancar tarmnn artrlmas ve zellikle polar eker oran yksek tohumluklarn kullanlarak eker retiminin de ekonomik olmas iin almalar balatlmaldr. Trakya Blgesi eker retimi Blgedeki eker pancar retiminin tek alcs Krklareli iline bal Alpullu ilesinde bulunan 1926da kurulan Alpullu eker Fabrikasdr. Bu fabrikann kurulu kapasitesi 50 bin ton/yl olmasna ramen yllar getike kapasite artrmna gidilmi ve 1990l yllarda 420 bin ton/yla ulamtr. 2001 ylndan sonra ise eker Kanunu ile fabrikalarn zelletirilmesi gndeme gelmitir. 2001 ylnda fabrikann ileme kapasitesi 380 bin ton/yl iken, gnmzde fabrikann ileme kapasitesi 124 bin ton/yl olarak gereklemitir. Alpullu eker Fabrikasnn pancar kampanya sresi 1990l yllarda 100 gn iken, 2010 ylnda drlerek 31 gn olarak gereklemitir. Kapasite kullanm oran ve retime getirilen kota ile blgedeki ekerpancar retimi ve dolaysyla fabrikann ihtiya duyduu retim miktar giderek azalmtr. Alpulludaki eker fabrikas ile ilgili bilgiler izelge 2de gsterilmitir. Trakya blgesinin tek eker fabrikas olan Alpullu eker Fabrikas, Trakyadaki pancar eken reticilerin geim kayna olmasnn yan sra blgeye eker salayan en nemli kamu yatrmlarndandr. zelletirilmesi hem blgedeki reticilerin maduriyetine, hem de lke tarmnn zarar grmesine neden olacaktr. Bunun nne geebilmek iin blgedeki fabrikann zelletirme kapsamndan karlmas
ve ok iyi bir retim planlamasnn yaplmas gerekmektedir. izelge 2. Alpullu eker fabrikasnn kurulu ve kullanlan kapasitesi ile ilgili bilgiler
Yllar Kurulu Kapasit e (ton/yl) 380000 308000 208000 284000 258000 206000 152000 169000 165000 124000 Kullanlan Kapasite (ton/yl) 349790 284669 195520 283432 257484 196988 142994 166507 152708 114452 Trakya .Pancar retimi (ton) 202991 190252 138613 181353 191825 168219 186464 169041 163919 144525 htiya Duyulan .pancar (ton) +146799 +94417 +56907 +102079 +65659 +28769 -43470 -2534 -11211 -30023
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Trakya blgesinde retilen .pancar ierdii polar eker asndan Trkiyedeki en dk orana sahiptir. Trkiyede eker pancarnda ortalama polar oran %15.9 olmasna ramen Trakya blgesi polar eker oran %12.7dir. Bu oranla eker retimi yapmak maliyeti artrmaktan baka bir ey deildir. Bu nedenle blgedeki eker fabrikasn, blgenin rettii eker pancar ile altrmak, polar eker oran yksek tohumluk eitlerini de retimde kullanmak gereklidir. Aksi halde retim maliyetlerinin fazla olmas sonucunda blgede eker pancar ve dolaysyla eker retimi krl deil, kaynaklarn bouna kullanlmasdr. Trakya Blgesinde faaliyet gsteren ve yaklak 94.000 yesi bulunan S.S. Alpullu Pancar Ekicileri Kooperatifinin faal olarak 25.000 civarndaki yesi tarafndan pancar ekimi yaplmtr. Pancar eken reticilerin ise yaad en nemli sorunlardan birisi de pancar kotasnn 250.000 tondan 100.000 tona drlmesidir. Kota drlmesi ilemi sonucunda birok pancar reticisi ekerpancar ekmek istedii halde ekemedii iin madur olmutur. lkemizde pancar bazl eker retiminde kotalar azaltlrken, niasta bazl eker retiminde kotalar artrlmaktadr. NB retim kotas, lkemizde retilen ekerpancar kotasnn %10u kadardr. Bakanlar Kurulu ise bu oran %50sine kadar artrmaya ve eksiltmeye yetkilidir. Bugne kadar bu kotalarda hep art tercih edilmitir. 2007-2008 dneminde NB kotas %35, 2008-2009 dneminde %25 artrlrken, 2009-2010 pazarlama ylnda ise NB kotas %50 orannda artrlarak, toplamda oran %15e karlmtr. Yaklak 300 milyon nfusla AB lkelerinde NB kotas %2-3 67
orannda ve toplam NB retimi 300 bin ton civarnda iken, 73 milyon nfuslu lkemizde bu rakam 2009-2010 yllarnda 540 bin ton civarnda gereklemitir. Trkiyede kii bana 6-7 kilogram civarnda NB derken, AB lkelerinde kii bana den NB miktar 1.5 kilogram civarndadr. Yani lkemizde ihtiyacn 5 kat retim yaplmaktadr. Msr urubundan retilen Niasta Bazl ekerin (NB), hemen hemen tatl gdalarn tamamnda kullanld ve NBnin imanlk, diyabet ve zellikle pankreas kanserine yol at ynnde birok bilimsel aratrma bulunmaktadr. Hatta baz Avrupa lkelerinde hastalklara neden olduu gerekesiyle tehlikeli bulunarak NB kullanm tamamen yasaklanmtr. Pancar ekerine alternatif bir rnn kotasnn artrlmas, eker pancar sektrn ve pancar sanayinin destekledii yan sektrleri de olumsuz etkilemektedir. stihdama yansyan olumsuzluklarn yan sra, pancar ekeri retiminin daralmas, besi hammaddesi olan kspenin ve melasn kullanlamamasna da neden olmaktadr. Tm bu nedenlerden dolay, Trkiye ekerini ekerpancarndan retmeli, sadece gda d sektrlerin ihtiyacn karlamak amacyla NB kotas %1 veya %2lere drlmelidir. Bu toplum sal asndan da ok nemlidir. Aratrma Bulgular Trakya Blgesi Tarm l Mdrl yetkilileri ve ekerpancar reticileriyle yaplan grmeler sonucunda ekerpancar tarmnda ve eker sektrnde karlalan sorunlar tespit edilerek SWOT analizi ile deerlendirilmitir. Bu deerlendirme ile Trakya Blgesi eker sektrnn gelitirilmesinde hem sektr ii faktrlerden kaynaklanan gl ve zayf ynlerin hem de d evresel durumlarn oluturduu frsatlar ve tehdit unsurlarnn belirlenmesine allmtr. Yaplan deerlendirme eker sektrnde mevcut durumun daha iyi anlalmasn kolaylatrarak bir anlamda sektrn "mevcut durum" analizidir. Dier yandan saptanan durumlar sektrn gelecee dnk alaca kararlar ynlendirmekte ve gelecekteki durumunun ne olacan ngrmeye yardmc olmaktadr. Bu ikinci anlamyla yaplan deerlendirme, bir bakma sektrn "gelecek durum" analizi olmaktadr. Trakya Blgesi ekerpancar tarm ve eker sektr SWOT analizi yardmyla 68
deerlendirilerek verilmitir.
bulgular
izelge
3de
izelge 3. Trakya Blgesi eker pancar tarm ve eker sektrnn SWOT analizi ile deerlendirilmesi Trakya Blgesi eker Sektrnn Gl Ynleri -eker pancar retimi iin ekoloji (iklim ve toprak koullar) uygun, -Adaptasyon kabiliyetinin yksek olmas, -Mnavebeli rnde kullanlyor olmas, -Blgeye uygun kaliteli ve verimli eitlerin varl, -Blge reticisinin eker pancar retimi konusunda bilgili olmas, -eker pancar rnnn pazar mevcut, -leme sanayisinin gelimi olmas, -stihdam salamas, -Hayvanclk sektr iin nemli bir girdi kayna, -eker pancar reticilerinin kooperatifler araclyla rgtlenmi olmas, -eker pancarnn biyoetanol retiminde kullanlmas Trakya Blgesi eker Sektrnn Zayf Ynleri -Arazilerin paral olmas, -Girdi fiyatlarnn yksek olmas, -Ekim alanlar ve retim miktarlarnda kstlamaya gidilmesi (kota uygulamas), -Verimde yllara gre nemli deiimlerin yaanmas, -Niasta bazl eker kotalarnn artrlmas, -Pancar kotalarnn azaltlmas, -Hastalk ve zararllara kar bilinsizce yaplan kimyasal mcadele, -ekerpancar tarmnn gelitirilmesine ynelik tarm politikalarnn yetersiz olmas, - eker ithalat, -Blgede bulunan Alpullu eker fabrikasnn zelletirme kapsamna alnmas, -Blgede eker pancarnda bulunan polar eker orannn Trkiye ortalamasnn altnda olmas, -Birim alandan alnan yksek verimin (kota st) fiyatlandrmada dezevantaj oluturmas, SWOT analizi sonular, ekerpancar tarmnda eker sektrnn zayf ynlerinin biraz daha yksek olduunu gstermektedir. Belirlenen zayf ynleri ise gl ynlere
dntrecek stratejiler gelitirilmesi gerekmektedir. Belirlenen gl ynlerin frsatlardan yararlanacak ekilde kullanlmas iin sektrde planlamaya, destee ve uygulanan tarm politikalarnn gzden geirilmesine gereksinim vardr. Sektr tehdit eden balklar genel olarak dnya eker fiyatlarndaki dalgalanmalar, eker ithalat, desteklemenin kaldrlmas, kotadan dolay ekili ve retimin giderek azalmas, kyden kente g olgusu vb. sorunlara dayanmaktadr. Tehditlerin de sektrn gl yanlar ile btnletirilerek frsatlara dnmesi salanabilir. Sonular, sektrn gelecei ile ilgili planlama almalarnda zm bekleyen temel sorun alanlarnn yan sra deerlendirilmesi gereken frsatlara dikkat ekmektedir. FIRSATLAR -Tketim alkanl nedeniyle lkemizin ve blgenin halen en nemli endstri bitkisi olmas, -eker pancar konusunda aratrmalar yapan Trakya Tarmsal Aratrma Enstits Mdrlnn (Edirne) ve Namk Kemal niversitesi Ziraat Fakltesinin (Tekirda) blgede olmas, -zellikle sulama olana bulunan blgelerde yksek verim alnmas ve birim alandan salad gelirin yksek olmas, -Yan rnlerin blgede kullanmnn yaygn olmas, -Alpullu eker Fabrikasnn blgede olmas, TEHDTLER -Ekonomik glkler -Kyden kente g olgusu, -Pancarda girdi maliyetinin ykseklii nedeniyle gelirin azalmas ve yetitiricilikten kamann artmas, -Desteklemenin kaldrlmas, -Uygulanan kotadan dolay ekili alanlarnn ve retimin giderek azalmas, -NB kullanmnn artmas, -Uygulanan tarm politikalarndan dolay reticilerin pancar tarmndan vazgemeye balamas, -Su kaynaklarnn azalmas,
Sonu ve neriler Trakya Blgesi eker pancar retimi, ciddi bir potansiyele sahip olmasna ramen son zamanlarda, ekerpancar retimi ile uraan iftilerin karlatklar sorunlar, uygulanan kotalar ve Alpullu eker Fabrikasnn zelletirme kapsamna alnmas sebebiyle retim giderek azalarak yok olma noktasna gelmitir. Aratrma blgesi olan Trakya Blgesinde, ekerpancar retiminde ve ekililerinde nemli miktarlarda azalmalar meydana gelmitir. Bunun da en byk nedeni eker pancar retiminde uygulanan kota sistemidir. Kota uygulamas ile reticiler yeterli ekim yapamamlardr. Blgede pancar ekimi yapan ky ve ifti says giderek azalmtr. Oysa ki, eker pancar rn blgede iyi gelir getiren bir rndr ve reticiler bu rn daha fazla ekmek istemektedirler. Bu balamda kota sistemi yeniden gzden geirilerek ve destekleme sistemleri ile glendirilerek, yeni bir sektrel politika ortaya konulmaldr. eker pancar rn eker retiminde ve ekerpancarndan elde edilen ya ve kuru kspe ise hayvanclk iin nemli bir yem olarak kullanlmaktadr. eker pancar retiminin azalmas hayvancl da olumsuz etkilemektedir. Trakya Blgesinde daha ok budayayiei mnavebesi yaplmaktadr. Bu da toprakta bitki besin elementlerinin azalmasna, hastalk ve zararllarn ortaya kmasna neden olmaktadr. eker pancar ise nemli bir mnavebe bitkisidir. Bu yn ile toprak verimliinin ykselmesini dolays ile kendinden sonra ekilecek bitkilerin veriminin artmasn salamaktadr. Blge, kuru koullarda dahi ekerpancar retiminde yksek verimin alnmas asndan verimli topraklara sahiptir. Blge iin nemli ve toprak koullarna uygun olan bu rnn alternatif rn olarak ekilmesi salanarak mnavebe says artrlmaldr. eker pancarnda sulama suyu olduka nemlidir ancak blgede su kaynaklar giderek azalmaktadr. Blgede en nemli sulama kaynaklar artezyen ve barajlardr. Barajlarn kanal bakm kooperatife bal olmasna ramen ou kanal bakmsz ve atlaktr. Daha ok Trakya reticilerinin sulama suyunu salad kaynak olan artezyenler ise mazotun 69
pahal olmasndan dolay masrafl ve ierisindeki su miktar da yetersizdir. Derelerin ise kirli olmasndan dolay pancardan alnan verim dmektedir. Bunun iin Trakya blgesinde yetersiz olan baraj miktar arttrlmal ya da mevcut bulunan barajlar yeniden onarlarak daha kullanl hale getirilmelidir. Pancar bitkisi su seven bir bitki olmasndan dolay ona hem sulama maliyeti dk hem de yeterli ve temiz bir su kayna salanmaldr. Blgede en nemli sorunlardan biri de, pancarda girdi maliyetinin yksek olmasdr. Girdi fiyatlar (mazot, gbre vb.) yksektir ve reticiler girdileri satn alrken zorlanmaktadrlar. Pancarda uygulanan kota sistemi ve girdi maliyetlerinin yksek olmasyla reticinin satn alma gc azalm ve pancar tarmndan vazgeilmeye balanmtr. Bu da blgesel kalknmay tehdit etmekte ve g hzlandrmaktadr. Blgedeki nfusun byk bir blmnn tarmsal retimde olmasna ramen tarmdan elde edilen gelirin giderek klmesi tarmsal retimdeki gen nfusun sanayi blgelerine doru kaymasna ve dolaysyla da emek gcnn tarmdan sanayiye gemesine neden olmaktadr. Son yllarda sanayi blgeleri olan orlu ve erkezky ielerinin nfus oranlar giderek artmaktadr. eker pancarnda ve ekerde uygulanan tarm politikalarndan dolay lkede ve blgede reticilerin pancar ekiminden vazgemeye balamas, eker Kanunu ile birlikte ekerpancar retiminin destekleme dna alnmas reticiler, tketiciler ve blge ekonomisi asndan bir tehdit unsurudur. retimdeki azalmalar yaanan kuraklkla beraber gelecekte retimin tketime yetmemesi sorununu ortaya karabilecektir. Bunun iin eker retiminde tketim ile retim dengesinin salanarak ncelikle i talebin karlanmas ve stoklarn ngrlen seviyenin zerinde kmas halinde ise ihracata alabilecek uluslararas standart ve kalitede rn hedeflenmesi gerekmektedir. lkemizde eker retimi, ithalat konumda olduumuz msrdan NB retimiyle deil, retimde kendimize yeterli olduumuz ekerpancarndan salanmaldr. nk ekerpancar tarm ve eker retimi, lke ekonomisi asndan byk nem tamaktadr. 70
eker pancar, tarm ve endstride ekiminden balayan, apasndan, skmne, fabrikaya tanmasna, kantarna, eker retiminin her aamasna ve eker retiminden sonra da melasnn, kuyruunun, posasnn deerlendirilmesine kadar varan, byk bir sektrdr. Bu rnn gelimesi, et ve st retiminin artmasna, bylece artan gda kalitesi ile daha yksek hayat standardnn olumasna neden olmutur. eker retim sektrnde rekabet gcn koruyabilmek ve AB yelii srecinde pazarlk ansn glendirebilmek amacyla lkemizin eker retimi maliyetlerini minimize edebilmesi, teknolojisini yenileyebilmesi, pancar retiminin gelitirilerek arttrlmas ve sektre mutlaka devlet desteinin salanmas gerekmektedir. Bu anlamda lke ve blge eker pancar tarmn ve eker endstrisini korumal, desteklemeli ve gelitirmelidir.
Kaynaklar
Alpullu FA 2010. Trkiye eker Fabrikalar A..,Alpullu eker Fabrikas zet Bilgiler, Ankara. Anonim 2007. TRB Orta Anadolu Blgesi Tarm Master Plan, Tarm ve Kyileri Bakanl, Strateji Gelitirme Bakanl, Ankara. Anonim 2010. Trkiye eker Fabrikalar A.., Hububat Raporu, Ankara. Atalk, A, 2008. Trkiyenin eker retimi ve Sorunlar, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, stanbul. alkan, V. ve Y. Gemici, 2011. Trkiyede Leblebi retimi ve Ticareti, Marmara Corafya Dergisi, Say:23, S: 234-266, Ocak-2011.
Biyoyaktlar ve Trkiye de eker Pancar retimine Etkisi

Fikret AKINERDEM 1
E-mail: fakiner@selcuk.edu.tr
zet Enerji arznda daralmalar, kresel snma ve petrol fiyatnda ki arta bal olarak, yenilenebilir enerjiler son yllarn en popler konular arasndadr. lkeler tarmsal retim potansiyellerine bal olarak yenilenebilir enerji dolaysyla biyoyakt politikalar belirlemekte, bu potansiyel erevesinde tarm rnlerinin bir ksmn biyoyakt retimlerinde (biyodizel, biyoetanol, biyogaz) kullanma yolunu semekteler. Anahtar kelimeler: Biyoyakt, eker pancar, retim politikalar
Biofuels and Its Effect of Sugar Beet Production

Abstract Renewable energy policy is nowadays very popular sector because of restricted energy demand, global heating up and increased petroleum price. Countries are creating the renewable energy policy, consequently biofuels policy according to potential of theirs agricultural sources so some part of agricultural products could be chosen for biofuels (biodiesel, biyoetanol and biogas) sector. Keywords: Biofuels, sugar beet, production policy
Seluk niversitesi Biyoyaktlar Uygulama ve Aratrma Merkezi Mdr
71
GR Dnya nfusu srekli artmaktadr. Bunun yannda 7 milyar insan snrl kaynaklardan beslenmek zorunda kalmaktadr. Uluslar aras raporlara gre 1 milyar insan alk snr altnda yaamn srdrmekte iken, bir ksm da zellikle ocuk yatakiler alktan lmektedir. te yandan sanayileme ile birlikte sera gazlarnn ykselmesine bal olarak kresel snma ve iklim deiiklikleri gibi evresel konular, insanl temiz ve salam enerji kaynaklarna ynlendirmektedir. Hangi kaynaktan olursa olsun tm evre problemleri en byk zarar tarm kaynaklarna vermektedir. te yandan temiz enerjiye kaynaklk eden sektrlerden biri de tarmdr. evreden kirlenen ve yenilenebilir enerji kaynaklar iinde yer alan tarm, biyoyaktlar ile problemin zmne de are olarak grlmektedir. Dier bir ifadeyle tarm, belirlenen konular erevesinde en fazla etkilenen sektr olmas, konu iinde yer almasn da kanlmaz klmaktadr. Bylece tarm, gda gvenlii yannda, temiz evre ve enerji gvenliini de ayn zamanda stlenmi durumdadr. Ne yazk ki tarm sektrnden temiz enerji ayrlabilecek kaynaklar ayn zamanda insan gdas olarak tketilmektedir. lkemizde biyoyaktlar 10 yl ncesinde gndemimize girmi, 2006 da yaplan Bakanlar Kurulu Karar ile zellikle biyodizel retiminin yasal olmas hedeflenmitir. Ancak bu yasallk yerli tarm rnlerinin biyodizel retiminde kullanlmasna ynelik olarak deer kazanmtr. 2006 dan sonra biyoyaktlar konusunda ciddi yatrmlar olsa da 2011 ylna kadar ciddi boluklar olmutur. Bu boluu gren resmi ve sivil otoritelerin basks sonucu EPDK tarafndan yaplan yeni dzenleme yaplm, buna gre de nmzde ki yldan itibaren petrol rnlerine tarm sektrnden elde edilen biyoyaktlarn (biyodizel ve biyoetanol) katlmas zorunlu hale getirilmitir. Biyodizel, ya bitkilerinin konusu olma ile bu makalede biyoetanol hammaddesi olarak 72
lkemiz iin en ansllardan biri olarak grlen eker pancar bitkisinin retim politikalarnn nasl etkilenecei anlatlmaya allacaktr. Biyoyaktlar artk lkelerin enerji sektrnde vazgeilmezleri arasnda yer almaktadr. yle ki kendi artlar dorultusunda konu ile ilgili yasalar yaparak biyoyakt uygulamalarn legal hale getirmektedirler. Bylece de problemin zmne yardmc olmak zere; yerel, istihdam salayc ve ucuz olduu iin tarmsal potansiyelleri lsnce biyoyakt politikalar belirlemektedir. Bylece de mevcut retim alanlarnn byk bir ksm (Brezilya ve ABD gibi) enerji tarmna tahsis edilmektedir. lkemiz iin bu durum 2000 li yllarda hibir yasa ve ynetmelik bulunmamas ile dnya gndemine hzla gelen biyoyakt uygulamalar , yatrmclarn aceleci kararlaryla kendi bana plansz ve programsz olarak yrtlmekte idi. Sonrasnda dzenlemeler yapld. Buna gre EPDK nn 19 Eyll, 2011 tarihli Biyoyaktlar ile ilgili kararn tarm sektrmze etkileri bakmndan ele almaya alalm. Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu (EPDK), piyasaya akaryakt olarak arz edilen benzin trlerine, 1 Ocak 2013 tarihinden itibaren yzde 2, 1 Ocak 2014 tarihi itibariyle de en az yzde 3 orannda yerli tarm rnlerinden retilmi etanol ilave edilmesi karar alrken; motorin trlerinin yerli tarm rnlerinden retilmi ya asidi metil esteri (YAME) ieriinin 1 Ocak 2014 tarihi itibariyle en az yzde 1, 1 Ocak 2015 tarihi itibariyle en az yzde 2, 1 Ocak 2016 tarihi itibariyle en az yzde 3 olmas zorunluluu getirmitir. EPDK bu kararn alnmas ile ilgili olarak yapt deerlendirmede, alnan kararn nmzdeki birka yl iinde hem cari an azaltlmas hem de Trkiye'nin petrol ihtiyacnn ok byk bir ksmnn ithalat yoluyla karladn dikkate alarak, yerli tarm rnlerinden elde edilecek biyoyaktlarn enerjide da bamll azaltacan
bildirilmitir. Ayrca yerli tarm rnlerinden biyoyakt retiminin tevik edilmesiyle belirli tarm rnlerine olan talebin artaca ve tarm sektr iin ek gelir ve istihdam imkan oluaca da kaydedilmitir. Yine bu karar zerinde ok uzun zamandr alld ve konuyla ilgili Maliye, Tarm ve Enerji Bakanl ile rafineri, datm irketleri gibi tm kesimlerin deerlendirmelerini aldklarn, kararn Trkiye'deki atl durumdaki biyodizel tesislerinin tekrar lkeye kazandrlmas zerinde durulurken de, bugn lkemizde yaklak 1,5 milyon ton kurulu kapasitenin, harmanlama zorunluluu getirilmesi ile bu atl kapasitenin kullanlaca belirtilmitir. EPDK nn ilk bakta bu karar gayet iyi niyetle ald ve uygulamann yerinde olaca dnlebilir. Konunun daha iyi anlalmas iin biraz geriye gidelim. 2000 li yllardan itibaren lkemizde adndan sz ettiren biyoyaktlar (zellikle biyodizel) 2003 den itibaren o detayl olarak ele alnm, konu muhataplar tarafndan olduka ses getiren tartmalara konu olmutu. Bu arada yasal boluk nedeniyle eitli kaynaklardan elde edilen bitkisel ham yaa bal olarak ok sayda biyodizel tesisi de kurulmutu. O dnemde bitkisel ham yan tonu 800 USD kadar olup, bu haliyle yksek vergili petroyakta gre i tketimde daha ucuza geliyordu. Konu Maliye Bakanl ve TBMM ne tand. Sonrasnda yerli tarm rnlerini zellikle de bitkisel ya amz kapatmak dncesiyle ithal hammaddeye dayal biyodizelin n yksek vergilendirme yaplarak Bakanlar Kurulu kararyla kesilmi oldu. Bu karara gre (5/6/2006 tarih ve 2006/11202 sayl Bakanlar Kurulu Karar) biyodizel ile ilgili olarak (yerli tarm rnleri zellikle ya bitkilerinin retimini teviki amacyla) yerli tarm rnlerinden elde edilecek biyodizelin harmanlamas durumunda TV sfr olarak belirlenmiti. Bu karara gayet iyi uyuldu ve bu gne gelindi. Bu karar sonras, baz iyi niyetli yatrmclar ya bitkileri retimini artrmak amacyla alm 73
garantili retim yapt, sonrasnda 2 ya bitkisi (kolza, aspir) lke tarmna kazandrlm oldu. Yukarda belirlenen 2006 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile de ilk defa (sfr TV ile sanayiciye ve yksek destekler ile de tarmcya) iki ynl gerek bir retim politikas yrtlm oldu. EPDKnn bu yeni karar ile ilgili olarak biyodizel ve biyoetanol iin hammadde ihtiyac nedir, ncelikle bu ele almaldr. Biyoetanol Hammaddeleri: Biyoetanol konusunda durum hammadde bakmndan biraz daha farkldr. Biyoetanol niasta ve eker bitkilerinden elde edilir. Biyoetanol ihtiyac 2.5 milyon ton benzin tketimine gre; 2013 de % 2 karm iin 50 bin ton, 2014 de % 3 karm iin 75 bin ton olmaktadr. lkemiz iin biyoetanole hammadde olabilecek en ansl bitkiler eker pancar, msr, buday ve trevleridir. Konunun zm iin bitki baznda ele alacak olursak; biyoetanol kullanmnda eker pancar kullanlmas durumunda 2014 yl iin 75 bin ton biyoetanoln karl 750 bin ton eker pancardr, bunun iin 15-20 bin ha yeni alanda (bugnk retimin % 5-6 kadar) ilave pancar retimi yaplmaldr. Buday kullanlrsa yaklak 225 bin ton (100 bin ha alanda), msr kullanlrsa 200 bin ton (20 000 ha alanda) dane msra ihtiya olacaktr. Bu deerler bugnk retimle karlatrldnda ok bir ey deildir ancak eker pancar ve msr retimi lke ihtiyac kadardr. Bunlar arasnda zaman zaman htiya fazlas olan rn buday olmaktadr (2). Bilindii bitkisel retim dnyann her yerinde teknik olarak bir mnavebe sistemi iinde yaplr. lkemizde de eker pancar retim alanlarnda mnavebeyi eker pancar belirler ve bu sistem iinde biyoetanole hammadde olabilecek 2 bitki (buday ve msr) yetitirilebilmektedir. Bu arada son zamanlarda hayvanclmzn gelimesine bal olarak kaba yem retiminin karl olmasna da bal olarak sulu alanlarmzn bir ksm yem
bitkilerine (yonca, silaj msr) tahsis edilmeye balamtr. Dolaysyla sorulmas gereken, hangi sulu araziyi mutlak ihtiya duyulan hangi bitkinin retiminden ksarak biyoetanol retimi iin tahsis edilecek bitkiye verileceinin hesab yaplmaldr. Bu rn arasnda bir ekonomik analiz yaplacak olursa, msr zerinde pek durulaca grlmemekte, bunun iin en ansl olan bitkinin bu sistem iinde buday olaca, eker pancarnn budayn gerisinde kalaca grlmektedir. te yandan buday tohumluunda ounlukla yerli, eker pancar tohumluunda tamamen da bamllmz, bu iki rn arasnda bir tercih sebebi de olabilir. eker pancar tercih edilecekse ekolojik ve kalite deerlerine gre Orta Anadolunun biyoetanol retimine hammadde vermek iin daha ansl bir blge olduu da sylenebilir. Yine eker pancar melasnn da son yllarda hayvan besleme ve sanayide kullanlmas da bu rnn biyoetanol hammaddesi olarak nn kapatmaktadr. Ksacas konu ekolojik deerlerin etkinlii kadar, rnler aras ekonomik analiz, potansiyel alanlar ve da bamllk dereceleri ile de deerlendirmeye alnmaldr.
ton retilen eker kamnn yars biyoetanol retiminde kullanmaktadr. Bu lkeler dnyaya yllardr msr ve kam ekeri veren lkeler olarak bilinse de, dnyaya msr ve kam ekeri verme yerine fazla retimlerini biyoyakt iin kullanmaya ynelmilerdir. Bu deerlere bakldnda kesin olarak grlen udur ki, lkeler kendi tarm potansiyelleri erevesinde imkanlarn gdadan arta kalan arazilerini enerji tarmna ayrmalar ve bunun artarak devam edeceidir. Bylece yukarda bahsedilen nedenlere bal olarak eker pancarnn biyoetanol retiminde ansl bir bitki olduunu sylemek zor grlmektedir. Ancak bu durum aratrma konusu olarak ele alnabilir. Etanol ile ilgili olarak EPDK Karar deerlendirilirse, nihai olarak % 3 lk (75-100 bin M3) biyoetanol kullanm iin, 750-1000 bin ton eker pancarnn retilmesinin fazlaca bir ekonomik getirisi olabilecei dnlmemelidir. Biyoetanol iin eker pancar veya msr ile budayn retimi artrlabilir ancak, bir mnavebe sistemi ierisinde bir bitkiden kslarak, dier bitkilere yer verilmesi ciddi bir analiz iidir. Bu nedenle EPDKnn ald bu karar yeniden gzden geirilmelidir. Zira bu konu fosil yaktlar gibi sadece enerji sektrn deil ayn zamanda etik olarak gda ve evre sektrn de ilgilendirmektedir. Kaynaklar
1. 2. EPDK, 2011. www.epdk@gov.tr. Aknerdem, F. 2012. Biyoyaktlar ve Tarm Paneli, 1 Mart, 2012, KTK Konferans Salonu, Konya. Hatunolu, E. 2010. Biyoyakt Politikalarnn Tarm Sektrne Etkisi, DPT Yaynlar, No: 2814, Ankara.
SONU Dnya 2010 yl biyoetanol retimi 77 milyon ton kadardr. Bunun 38 milyon tonunu ABD, 22 milyon tonunu Brezilya, geri kalan ise in, AB, Hindistan, Kanada gibi lkeler retmektedir. Konu yine bu lkelerin hammadde retim potansiyelleri ile snrl kalmaktadr. Hibir lke ithalata dayal bir biyoyakt politikas yrtmemektedir. rnekle; ABD de 312 milyon ton retilen msrn 104 milyon tonu (% 33.3), Brezilya da 600 milyon
3.
74
Trkiye eker Fabrikalar ve zelletirme Politikalar

Fikret AKINERDEM 1
E-mail: fakiner@selcuk.edu.tr
zet Trkiye eker Sanayi neredeyse Cumhuriyetimizle yattr. eker sanayi, kurulu yllarnda (The year of 1926) tamamen kendi ihtiyacmz karlama zerine bir tesisler zinciri olmakla birlikte, 1950 ylna kadar kurulan 4 fabrikamzla bu i bir trl baarlamamtr. 1950-1960 yllarnda kurulan 11 fabrikadan 5 i (eker pancar retici kooperatifleri) farkl bir uygulamann rn olarak devreye alnm ve bylece yeni bir anlay Trkeker sanayinde uygulama alan bulmutur. Kuruluundan itibaren devletin sosyal politikalar ile iletilen eker fabrikalar 1991 de devreye alnan zelletirme politikalar ile yeni bir iletme anlay ile fabrikalarn zel sektrde yerini almas salanmtr. Bu almada eker fabrikalarna uygulanan zelletirme politikalar, bu politikalarn bugnk uygulama ekli ve gelecee yansmalar temel bir bak olarak ele alnacaktr. Anahtar Kelimeler: Trkeker, zelletirme, politikalar
Turkish Sugar Factories and Privatization Policy

Abstract
Establishing Turkish sugar fabrics is same age with Republic of Turkey. Main ideas of building Turkish Sugar was an institution chain to obtain of the public sugar need, but this idea wasnt succeeded at this periods, in case of building up 4 sugar fabrics up to 1950. It was built up 11 sugar fabrics in between 1950-1960. Five of them were private factories and one of the sharer of them were cooperatives of sugar beet growers. All sugar fabrics were managed according to social policy of the administration up to the year of 1991. after that privatization policy provide to manage the fabrics point of view of private sector. On this study, It will be explained existed privatization policy of the sugar factories, So, future influence of this politics bring up on this paper . Keywords: Turkish sugar, privatization policy
S.. Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm
75
Giri Trkiye de eker sanayi Cumhuriyetimizle yattr. lkemizin sakkaroz eker ihtiyac ise ilk gnlerden itibaren son 10 yla kadar sadece eker pancarndan elde edilirdi. 1999 ylnda devreye alnan eker Kanunu ile daha nceden illegal olarak retilen veya ithal edilen sakkaroz d ekerin (glikoz ve fruktoz urubu) yasal olarak retilmesi ile de lkemizin eker ihtiyac eker pancar ile birlikte msrdan da elde edilmeye balanmtr. Sakkaroz ekeri ise lkemiz iin sadece eker pancarndan elde edildiinden hala byk nem tamakta ve bylece de eker pancar tarm, lkemizin vazgeilmezlerin arasnda yer almaktadr. Rafineri eker ihtiyacmz uzun yllardr eker pancarndan karlansa da, son yllarda sakkaroz d ekerlerin devreye girmesi ile baz sektrlerin ihtiyac niasta bazl ekerlerden (NB) de karlanr olmutur. 4634 sayl eker Kanununda (Tarih: 19.04.2001) sakkaroz kkenli ve NB ler tarif edilerek kotal olarak tketime sunulmutur. Kanuna gre eker ihtiyacnn % 90 eker pancarndan retilen sakaroz ekerinden, % 10 u ise NB (Bakanlar Kurulu % 50 azaltr veya artrabilir) karlamaktadr. lkemizde yaklak 2.2 milyon ton eker tketimi vardr. Ticari olarak pancar ekeri sakkaroz, msr urubu ise glikoz ve frktoz olarak isim alr. eker Sanayi ve zelletirme Politikalar Temel gda maddelerinden biri olan eker, lkemizde bugn olduu gibi uzun yllar toplum gndeminde yer alm, hatta siyasetimizde temel ihtiya olan beyazdan (un ve bezile) biri olmakla da n salmtr. Dnyada yaklak olarak 160 milyon ton olan eker ihtiyac, ounlukla eker kam (% 72), eker pancar (% 20) ve niasta bazl ekerlerden (NB) (% 8) den karlanr. eker kam scak iklimlerin bitkisi olduu iin genellikle tropik blgelerde yetitirilir. Avrupa dahil kuzey dnya ounlukla eker ihtiyacn 76
eker pancarndan veya ekolojisine gre deiik kaynaklardan karlar. Ksaca, eker pancar daha ok Avrupa da yetitirildii iin bu haliyle Kta Avrupa bitkisi olarak ta bilinir. lkemizde eker retimi ve pazarlamas yllardr bir iktisad devlet teekkl olan Trkiye eker Fabrikalar A.. (Trkeker) ile Trkeker in bal ortakl durumundaki Adapazar eker A.. ve Ktahya eker A.. (Tamamen satld) ile kooperatiflere ait Konya, Kayseri ve Amasya eker Fabrikalar tarafndan gerekletirilmitir. Bu faaliyetlerinde tm fabrikalar 6747 sayl eker Kanununa( 1), Trkiye eker Fabrikalar A.. ile bal ortaklklar ise 233 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile irket ana stats hkmlerine tabi olmutur. Sonralar bunlara 1 i zel ve 2 si kooperatiflere bal olmak zere 3 yeni eker fabrikas daha eklenmitir. Dnyann her yerinde eker pancar retimi, eker fabrikalar ile beraber ele alnr. Bir yerde eker pancar tarm varsa o yerde eker fabrikas da olmaldr. eker fabrikas tesisi yksek yatrm bedeline sahip olduu iin lkeler ounlukla eker pancar retimini yaygnlatrmak amacyla balang yllarnda kendi devlet gleri ile fabrikalar kurmulardr. Bu anlay lkemiz iin de geerli olmu, 1926 da 2, 1933-34 de 2 olmak zere 4 eker fabrikas devlet gcyle kurulmutur. Devlet bir taraftan fabrika kurarken te yandan eker pancar tarmn retmeye ve yaygnlatrmaya almtr. Sonralar eker fabrikas kurma ii sahil ve Gney Dou Anadolu blgeleri hari hemen hemen tm lke sathna yaylsa da genellikle Geit ve Orta Anadolu blgelerinde ter almtr. Bu fabrikalarn ekonomik olmayan yerlerde de tesis edilmesinin amac, eker pancar retiminin deiik blgelere yaylmas kadar, sosyal politikalarn gerei olarak bu blgelere refahn gtrlmesi ve blgesel hayvancln yaygnlatrlmas dncesidir.
Trkiye eker Sanayi tarihinde ki ikinci atlmn 1950-60 yllar arasnda yapmtr. Bu 10 yllk srete 13 fabrikann temeli atlmtr. Bunlar arasnda 5 i, ounluk hissesi kooperatifler aracl ile reticide olmak zere (pancar kooperatifi fabrikalar) zel olarak kurulmu, ancak bunlarn ynetimi zelletirme yllarna kadar Trkekerde kalmtr. Trkeker bu fabrikalarn ynetilmesi devlet fabrikalarndan ayr tutmam, yle ki bunlara her trl teknik ve ekonomik destei kendi fabrikalar kadar vermitir. Bu fabrikalarn her biri bir A olduu iin ynetimlerinde pancar ekicilerini temsilen kooperatif yesi olan iftiler de yer alm, ynetim kurulu yelerinin hemen hibir imtiyaz ya da yaptrmlar olmakszn o zaman geerli olan devlet (KT) mantyla ynetilmitir. Trkeker, ayn zamanda reticileri pancar kooperatifleri aracl ile rgtlemitir. Zamanna gre son derecede iyi bir organizasyon ile eker pancar reticilerine finans, alet-makine, tohum, gbre gibi destekler salayarak, reticinin tm ihtiyalarna cevap vermitir. Bu uygulama ile de Trkeker-Pankobirlik entegrasyonu, tarm tarihimize rnek bir retim an kazandrarak, Devlet-vatanda ibirliinin en gzel bir modelini, halka alma olarak 60 yl nceden balatmtr. Yani zelletirme veya halka alma neredeyse 60 yl nceden balatlmtr. O gnn artlarnda geerli olan ve baaryla uygulanan bu model iin elbette bugn sylenecek ok ey olabilir, ancak o gnn ekonomik ve sosyal artlar dnlerek deerlendirme yapmak durumunda olduumuzu bilmek gerekir. Bugn lkemizde devlet, kooperatif ve zel olmak zere 33 eker fabrikas faal durumdadr. zelletirme Faaliyetlerini bata 4634 sayl eker Kanunu (2) hkmleri dorultusunda yrten ve sermayesinin tamam devlete ait bir kamu kuruluu olan Trkiye eker Fabrikalar A.., zelletirme Yksek Kurulunun 20 Aralk 77
2000 tarih, 2000/92 sayl karar zelletirme kapsamna alnmtr.
ile
Konu ile ilgili Yukarda ad geen zel fabrikalarn Trkeker ynetiminden ayrlp kendi ynetim kurullar tarafndan ynetme ilemi 1990 dan sonra balamtr. Bylece 1991 ylnda ilk Amasya eker, sonrasnda Konya ve Kayseri eker kooperatiflere devredilmitir. Aslnda yaplan bir zelleme deil, fabrikalarn gerek sahiplerine devirdir. Dier bir ifadeyle devlet kendi aznlk hissesini, ounluk hisse sahibi olan pancar reticisine satmtr. Bu devredilen fabrikalarn bazlar 1999 a kadar alkantl dnemler geirmi bu tarihten itibaren koalisyon hkmetinin ald kararla devir ilemi ile birlikte, koalisyon orta bir partinin baz yneticilerinin ideolojik yaklamlar ile nce yre kooperatifleri, sonrasnda bu zel fabrikalar ele geirilmitir. Pancar kooperatifini ele geiren bu ahslar, ayn zamanda eker fabrikalar ynetimine de elde etmilerdir. Bylece blgesel fabrikay ele geiren ahslar ayn zamanda byk bir bteye de sahip olmulardr. Gemie ynelik olarak bakarsak, 1999 a kadar kooperatifi ve fabrikay ynetenler, genelde yrenin hatrl insanlardr. Bu insanlar kt imkanlara ramen, karsz ve baarl bir ynetim sergilemilerdir. O dnemde, fabrikalar dk gelirlerine ramen, devler hisselerini satn almakla kalmayp, yeniletirme ve kapasite artrmlar yaparak, baaryla ynetilmilerdir. sonrasnda ekonomik krize bal olarak ve devlet fabrikalarn durumu da gz nne alnarak kartlan eker Kanunu ile fabrikalarn zelletirilmesi iin politikalarnn piyasa artlarna uygun hale getirilmesi ilemi balatlmtr. lkemizde eker fabrikalarnn zelletirilmesinde dahili retimin srdrlebilirlii ve devamll esas olmak zere i talep ve stokunu riske etmeksizin
retmeye yeterli kurulu kapasitenin faal tutulmas, DT ile yaplan mzakerelerin, sektr youn ithalat basksndan koruyacak en az tarife indirimiyle sonulanmas ve ekerin hassas rn kapsamna alnmas esasna dayanr (3) lkeler kendi retim potansiyelleri erevesinde tarm politikalar belirleyerek, ihtiyac olan temel hammaddeleri, i imkanlarla karlama yoluna giderler. eitli sebeplerle (ekolojik veya teknik) retilemeyen hammadde dardan satn alnr. Yllardr olduu gibi, u an kendi eker ihtiyacmz karlayacak seviyede hammadde retebildiimiz rahatlkla sylenebilir. Varlmak istenen sonu, lkemizde pancar tarmnn lke ihtiyacna cevap verebilecek dzeyde devam ettirilmesi, yani retimin srdrlebilirliidir. Peki, devlete ait ve zelletirme srecinde olan eker fabrikalarnn veya mevcut ve kooperatif fabrikalarnn bugnk haliyle lkemiz eker pancar ve eker retimi retim srecini salkl ekilde devam ettirmesi mmkn mdr? eker fabrikalar iin zelletirme sreci, nmzdeki yllarda eninde sonunda bitecektir. Birka yl iinde devlet aradan ekilip, zel irketler ve kooperatiflere ait fabrikalar eker sektrnde serbeste pay alacaklardr. Dier bir ifadeyle, kooperatif ve zel fabrikalar, serbest piyasa hareketleri iinde pancar ve eker retimi konusunda rekabeti bir ortamda kar karya geleceklerdir. rekabette birim eker maliyeti, serbest piyasada yer alma konusunda etkili olacak, maliyeti dk olan fabrikalar piyasa artlarnda ne kacaktr. Muhtemelen kooperatif fabrikalar pazar pay ve demeler konusunda zel fabrikalarn gerisinde kalacaktr. Bunu kooperatif fabrikalarnn yanl ynetim ve yatrm uygulamalarndan tahmin edebiliriz. Bugnk haliyle kooperatif fabrikalarnn bir ksmnn ynetim, temsil ve yatrm konusunda zel fabrikalarla kyaslanamayacak kadar geride olduu grlebilir. Bu fabrikalar ynetenler, devlet tarafndan ynetildikleri zamanda tenkit 78
ettikleri saltanatn daha fazlas kendilerince yaplmaktadr. u anda zel eker (kooperatif) eker fabrikalarnn gelirleri ile yaptklar dier yatrmlarn ne kadar rantabl olduu aratrlmaldr. Yine kooperatif eker fabrikalarnn elde ettikleri yksek gelir deiik ekilde arur edildii gibi, ounlukla yneticiler kendi yerlerini korumak iin ellerinde bulunan maddi ve manevi imkanlar reklam olarak da kullanlmaktadrlar. Aslnda gelimi lkelerde kooperatifler blge ve lke kalknmasnda son derece etkin rol oynarlar. Bu lkelerde kooperatif ynetim kurullar sadece karar organdrlar. Her gelimi lkede olduu gibi, ynetimler icraya pek karmaz, icra organlar alnan kararlar gerekletirirler. Maalesef lkemizde ki uygulamalar byle deildir. Profesyonel ynetimler dururken, ynetim kurullar iletmenin en tepesinde, kat bir ynetim anlayyla, hem de hak etmedikleri imkanlara sahip olarak hareket ederek ynetmeye alrlar. Hatta kendi karlar dnda hareket eden yneticiler veya elamanlar saf d bile brakabilirler. Onlar iin nemli olan sadece kendileri, aileleri ve yaknlarnn ynetimde ve otoritede kalmalardr. lerinde elbette iyi niyetli yneticiler vardr ancak, bunlar etkin konumda deillerdir. Aslnda eker fabrikalarnn elde ettii yksek gelir, yneticilerin iletmecilik yeteneklerinden deil, hkmetlerin zelletirme politikalar erevesinde ald kararlardan gelmektedir. Hkmetler zarar eden dou fabrikalarn krlla geirmek iin 10 yl nce ekere yksek, pancara dk yaplan zammn karlnda gelmektedir. Bu gelir ayn zamanda dier zel ve devlet fabrikalarnca da elde edilmekte, ancak bu kurulularn reklama ihtiyac olmamas nedeniyle aklamamalar, sanki zarar ediyorlarm grnts vermektedir. Baz devlet ve zel fabrikalarn birim eker maliyetinin, kooperatif
fabrikalarndan daha dk olduu bilinmektedir. Bu konuyu daha iyi vurgulamamz gerekirse, deiik alanlarda faaliyet yapan tarm sat, retim kooperatifleri ile itiraklerinin zararlarnn yllardr devlete denmektedir. Bunun anlam kooperatifiliin kt olduu deil, kt ynetildikleridir. zelleme politikalar ile ilgili duruma gre, u an 9 fabrika daha zelletirme srecindedir. Devlet elinde bulunan dier fabrikalar bir ekilde satacaktr. Gelimi lkelerde olduu gibi zelletirmeye kar kmak doru deildir. Zira devlet eliyle ekonomik politikalar deil, sosyal ve denetim politikalar yrtlmelidir. Burada devlet fabrikay deil, reticiyi desteklemelidir. Zaten mevcut eker Kanunu, kotal (ihtiya kadar) retim ile iftinin pancarna alm garantisi getirmektedir. Pancar iftisinin rakibi ancak NB olup, bunun da retimini kotayla snrlamaktadr. Bunun doru olup olmad da ayrca tartma konusudur. Esas konu zellemenin bittii srete pancar reticisinin durumunun ne olacadr. zelleme srecinde, yani u anda pancar ve eker fiyatlar (her ne kadar serbest olsa da) devlet tarafndan belirlenmektedir. eker fiyat belirlemesi genelde eker maliyeti yksek olan fabrikalarn durumu gz nnde tutularak yaplmakta, bylece dk maliyette eker reten devlet ve zel fabrikalar ekere uygulanan bu yksek fiyat avantajndan yararlanmaktadr. 2001 ncesi yaklak 700 dolara mal olan eker, ok az bir krla 710-720 Dolara veya zararna satlyorken; yine ayn deere mal olan eker bugn 1000-1100 Dolara satlyor. Esas kazan sistemden gelmekte, ton bana neredeyse 300-400 dolar gelir salanmaktadr. Ksacas, yllk 100 bin ton kotas olan bir eker fabrikas, iyi ynetilmesi durumunda bugnk deerlerle rahatlkla yllk 80 milyon TL geliri elde edebilmektedir.
Bunca avantaja ramen kooperatif fabrikalarnn iyi ynetilememesi nedeniyle (batma noktasna getirilen fabrikalarn da olduu dnlrse), geri kalan devlet fabrikalar hammadde retim garantisi asndan zel irketlere satlmas daha gereki olur. Bu tezin temel hedefi, eker pancar retiminin bizim iin vazgeilmez bir unsur olduudur. Mevcut eker Kanunu, yurt ii talebin yurt ii retimle karlanmasna ve gerektiinde ihracata ynelik olarak Trkiyede eker rejimini, eker retimindeki usul ve esaslar ile fiyatlandrma, pazarlama art ve yntemlerini dzenlemeyi esas alyorsa, bunu garantiye almann yolu ncelikle iletmelerin salama alnmasdr.
zelletirme politikalarnn temeli; zelletirilen fabrikalar alr halde tutan, Hammadde retimini esas alarak reticiyi kollayan bir modelin uygulama alan bulmas olmaldr. Bunu yaparken rekabeti esas alarak iftiyi ezmeyen bir retim anlay ortaya konmaldr. Ancak, fabrikalar altrlrsa hammaddeye ihtiya duyar.
te yandan, fabrika sahibi kooperatiflerin de belli misyon stlenmeleri esastr. Modern kooperatifilik yaync, paylamc ve ekonomik gc kendinden alan modellerdir. Kooperatiflerin esas grevleri; Ortaklarn retimde rgtlemeleri, hammadde kalitesine ynelik eitimler ve bunu gerekletiren modeller ortaya koymalar, Bnyesinde bulunan ve imdilik kotadan dolay deeri olan fabrikalarn yan kurulular ile birlikte ksa srede elden karmalar veya borsaya amalar,
79
Elde edilen finansman ile de ortaklarna dorudan ve dolayl faydalar salayan, retimi modernletiren, kaynakl projeler reten modellerle ortaya kmaldrlar.
zellemede esas olan eker pancar tarmnn blgesel dalmda eit haklara sahip olmasdr. te yandan eker pancarnda kalite ve verim asndan yetitirildii en iyi rakm 1000 m olan yerlerdir. Buna bal olarak, pancar retilen blgelerin tercihinde de deiime gidilmeli, kar etmeyen baz dou ve bat fabrikalarnn faaliyeti durdurulmaldr. Bunun anlam zellemenin bittii dnemde grup (portfy) olarak satlsalar da, sat sonrasnda baz fabrikalarn dierleriyle rekabet etme zorluunun ortaya kmasdr. Bu fabrikalardan Alpullu, Susurluk, Adapazar, aramba; Douda Ar, Kars, Erzurum fabrikalar devre d braklarak; Batda bahe tarmna Douda hayvancla ynelik projelerin gelitirilmesi esas alnmaldr.
zetle, Trkiyede eker fabrikalarnn zelletirilmesinde esas konu eker pancar retim garantisine ynelik politikalarn esas alnmasdr. Bugnk ynetim anlayyla kooperatif fabrikalarnn ileriki dnemlerde rantabl altrma zorluluu ortaya kma nedeniyle, imdiden, belki lkemiz artlarna has bir uygulama ile bu iletmelerin de zelleme alnmas veya borsaya almasdr. KAYNAKLAR
1. eker Kanunu, No: 6747, Kabul tarihi: 29/06/1956. Say: 24378. 2. eker Kanunu. No: 4634. Kabul Tarihi: 04/04/2001. Resmi Gazete Tarih: 19/04/2001, Says: 24378.
3. Toprak A, 2007. Trkiye eker Sanayinde Maliyet ve Verimlilik, Kamu ve zel Sektre ait letmeler aras bir Karlatrma. YL Tezi, S. . Sosyal Bilimler Enstits, Konya.
80
eker Pancar, Tarmn ncs, Olmasayd cad Gereken Bitki

A. smet TORTOPOLU 1
Email: tortopoglu43@hotmail.com zet lkemizde eker pancar sulama imkan olan hububat ekim sahalarnda mnavebe ile yaplan bir yayla bitkisidir. Tarm yaplan blgelerde tarm ve sanayisinde en fazla istihdam salayan, yan rnlerinin tamam deerlendirilen bir bitkidir. 31 pancar ekicileri kooperatifi ve itiraklerinde 4376 kii almaktadr, denen kurumsal vergi ise 187 milyon TL tutarndadr. tiraklerinin deeri, 2 milyar TL yi bulmaktadr. 32 eker fabrikasnda 4700 kyde, 180 000 ifti ortalama 3 milyon dekar sahada eker pancar tarm yapmaktadr. Ayrca 1 ton eker retiminde tarm ve sanayisinde 80 saat istihdam salayan, 1 dekar eker pancar tarm ile 4 dekar ormann havadan ald karbondioksiti alan bitkidir. 5 ton dekar eker pancarndan 700 kg ekerin yannda yan rn olarak 1500 kg ya pancar posas ve 200 kg melas elde edilir. 1 dekar eker pancarnn yan rn olarak elde edilen ya pancar posas ve melasn hazmolabilir protein deeri 250 kg arpaya edeerdir. 1 ton pancar ekeri retiminde tarmda 58 saat, sanayisinde 22 saat istihdam salanmaktadr. Yksek fruktozlu msr urubu sanayisinde tarmnda 20 saat, sanayisinde 5 saat istihdam salanmaktadr. 1 ton eker retiminde pancar tarm lehine istihdam 38 saattir.
TEMA VAKFI Ankara Temsilcilii Gnlls ve Ankara li Toprak Koruma Kurulu yesi, Ankara/Trkiye
81
Giri lkemizde eker pancar sulama imkan olan hububat ekim sahalarnda mnavebe ile yaplan bir yayla bitkisidir. Tarm yaplan blgelerde tarm ve sanayisinde en fazla istihdam salayan, yan rnlerinin tamam deerlendirilen bir bitkidir. lgili eker fabrikas tarafndan temin edilen en yksek verim ve eker varlkl pancar tohumlar kullanlan ve demirba ekim makineleri ile ekilen, birim tarladan iftinin en yksek verim almas amacyla yeterli kimyevi gbreleri fabrika tarafndan temin edilerek iftiye verilen, apa, sulama ve hasad dnemlerinde nakdi avans verilen, ifti ailesinin yllk ihtiyacn karlayacak miktarda toptan eker sat fiyat ile eker verilerek ayni ve nakdi desteklenen bir tarmdr. eker pancar iftisi ihtiya duyduu tm tarmsal malzemeyi orta olduu mahalli pancar ekicileri kooperatifinden temin edebilmektedir. Trk eker tarm servisi teknik elemanlar tarafndan ynlendirilen eker pancar iftilerini kooperatif kurarak bir at altnda toplana faaliyetleri ilk defa 1951 ylnda Adapazarnda balatlmtr. Trk ekeri pancar kooperatiflerinin saysn her fabrikada 1 tane olmak zere oaltarak saylar 31 adede ulamtr. 1992 ylna kadar Trk eker tarm servisi teknik elemanlarnca sahip klarak glendirilmitir. 2011 yl itibariyle 31 pancar ekicileri kooperatifinin ortak says 1 650 000 adede ulamtr. Ortaklarn tahaht ettii sermaye miktar 83 milyon TL, denen ise 68 milyon TLye ulamtr. Bu kooperatifler 50 adet irkete ortaktr. Bunlardan biri, 2011 yl 500 byk sanayi kuruluundan 49. olan Konya ekerdir. (sermayesinin %100 pancar iftisinindir.) Kayseri eker 105. (sermayesinin %90 pancar iftisinindir.) Kmr letmeleri A.. 207. Olmutur (sermayesinin %26 s pancar iftisinindir.) 82
2010 yl faaliyet dneminde 31 pancar ekicileri kooperatifinin ortaklarna 528 milyon TL tutarnda tarmsal malzeme verilmitir. Bunlar: 328 milyon TL deerinde, 485 bin ton kimyevi gbre, 80 milyon TL tutarnda tarm makineleri, 45 milyon TL yem , 27 milyon TL bata yabanc ot ilac olmak zere tarm ilalar vermitir. 31 pancar ekicileri kooperatifi ve itiraklerinde 4376 kii almaktadr, denen kurumsal vergi ise 187 milyon TL tutarndadr. tiraklerinin deeri, 2 milyar TL yi bulmaktadr. 2011 yl rakamlarna gre Trk ekere bal 25 kamu eker fabrikas ortalamas deerlerine gre toplam pancar bedelinin % 47 si iftilere ayni ve nakdi avans olarak verilmitir. 32 eker fabrikasnda 4700 kyde, 180 000 ifti ortalama 3 milyon dekar sahada eker pancar tarm yapmaktadr. Ayrca 1 ton eker retiminde tarm ve sanayisinde 80 saat istihdam salayan, 1 dekar eker pancar tarm ile 4 dekar ormann havadan ald karbondioksiti alan bitkidir. Devlet Su leri Genel Mdrlnn tarm arazilerine sulama suyu temin yatrmlarnn yetersiz olmas sonucu Trk eker 3 adet derin kuyu sondaj makinesi ile talep eden iftilere 1. yl demesiz 5 yl vadeli derin kuyu sondaj faaliyetine balamtr. Dier taraftan zel sektr sondaj makinelerini de devreye sokarak 4 milyon dekar kuru tarm arazisini sulama suyuna kazandrmtr. lkemiz tarmnda ilk kimyevi gbre, ilk ekim makinesi kullandran, zamanla sra zeri 8 ve 17 cm mesafeye ekimi uygulayarak, hem tohum tasarrufu hem de iftiye igc tasarrufu salamtr. 2011 ylnda Trk eker fabrikalarnda 17 cm sra zeri ekim 235 bin dekara ulamtr.
Zamanla haere ve hastalklarla mcadele makineleri, eker pancar tarmnda byk iftilerin tarm iisi temin edememe ve tarm igc maliyetinin ykselmesi sonucunda yabanc ot mcadele ilalar, tarmsal mcadelede dar lastik kullanm, apa makinesi, tek sra pancar hasad makinesi ithal ve lkemizde imal ettirilmesi konularnda ve imalatlarda eker Enstits Tarmsal Mekanizasyon ubesi Tarm Makineleri blm mezunu Ziraat Yksek Mhendislerinin ynlendirici ve imalatya katklar olmutur. eker pancarnn alm merkezinde traktrden tahliyesi igc ile zor ve zaman aldndan Rusya dan pancar boaltma ve topran temizleme makineleri ithal edilmi, bilahare ihtiyalar Trk eker Eskiehir Makina Fabrikasnda imal edilmitir. 2011 ylnda Tesellm edilen pancarn % 98 i makineler ile boaltlmtr. Yetitirildii blgelerde alternatifi olmayan, 1 dekar eker retimi ile elde edilen yan rnleri (pancar ba ve yapra hari) hayvan beslemede kullanldnda 250 kg arpaya edeer hayvansal besin maddesi ieren bitkidir. lkemizde mevcut 25 adet kamu eker fabrikasnn gnlk pancar ileme kapasitesi toplam 107 500 ton, Pancar Ekicileri Kooperatiflerine ait 6 adet eker fabrikasnn (Adapazar, Amasya, Boazlyan, umra, Kayseri, Konya) gnlk pancar ileme kapasiteleri toplam 60 200 ton, 2 adet zel eker fabrikasnn (Aksaray, Ktahya) gnlk pancar ileme kapasiteleri toplam 9300 ton, olmak zere toplam 33 eker fabrikasnn gnlk pancar ileme kapasiteleri toplam 177 000 tondur. lkemizin iklim koullarna gre yllk 130 gn sreli pancar ilenebilmektedir. 130 gn pancar ileme sresince ylda 23 000 000 ton eker pancar ilenebilir. 4,5 ton/da verim seviyesi ile 5,1 milyon dekar pancar ekimi demektir. klime bal olarak oluan pancardaki eker varlna gre fabrikada ilenen pancarn randman % 14 deeri ile (100 kg ilenen eker pancarndan 14 kg 83
uvala giren eker miktar) ortalama 3,2 milyon ton eker, %14,5 randmanla 3,3 milyon ton eker retim kapasitesine sahiptir. 5 ton dekar eker pancarndan 700 kg ekerin yannda yan rn olarak 1500 kg ya pancar posas ve 200 kg melas elde edilir. 1 dekar eker pancarnn yan rn olarak elde edilen ya pancar posas ve melasn hazmolabilir protein deeri 250 kg arpaya edeerdir. 1 dekar eker pancar tarm ile ayn tarlaya 1 dekarda arpa ekilmi demektir. 23 milyon ton pancarn ilenmesi ile, 7 milyon ton ya pancar posas (ilenen pancarn % 30 u), 900 bin ton melas (ilenen pancarn % 4 ) elde edilir. 180 gnlk bir besi sresince, bir besi srnn besi rasyonunda 3 ton ya pancar posas kullanm deeri ile 7 milyon ton ya pancar posas 2,3 milyon srn kaba yem ihtiyacn karlar. Melas, yem sanayinde kullanlan en ucuz katk maddesidir. Melas, hamur mayas retiminin ana hammaddesidir. hra edilen hamur mayasndan lkemiz dviz girdisi kazanmaktadr. Melasdan gerekirse gda veya yakt alkol da elde edilebilir. lkemiz eker fabrikalar toplam kapasite kullanm oran % 70 dir. Kullanlmayan kapasite karl 1 milyon ton eker retilememektedir. eker retimi arttka personel masraf sabit kalacandan eker retim maliyeti de azalacaktr. eker kanunu gereince lkemiz toplam eker tketiminin % 10 u yksek fruktozlu msr urubu kotas olarak verilmektedir. rnein toplam 2,440 milyon ton eker kotasnn % 10 u 244 bin ton msr urubu reten fabrikalara, 2,196 milyon tonu 33 pancar ekeri fabrikalarna verilmektedir. Bakanlar Kurulunun msr urubu kotasn % 50 azaltma ve % 50 artrma yetkisi olduundan bu kota % 50 artrlnca 122 bin ton ile beraber toplam msr urubu kotas 366 bin tona ykselmektedir.
Bakanlar Kurulu eker kanunu uygulamaya balad 2002 ylndan 2012 ylna kadar devaml arttrm olup, msr urubuna verilen ilave kota 1,1 milyosn tonu gemitir. Trk eker 2011 yl retim maliyet ettlerine gre, iftimiz eker pancarndan 104 TL/da, sulu buday tarmndan 24 TL/da net kar elde etmitir. iftimiz eker pancar tarmnda kendi i gcnn karln ancak alabilmektedir. 1 ton pancar ekeri retiminde tarmda 58 saat, sanayisinde 22 saat istihdam salanmaktadr. Yksek fruktozlu msr urubu sanayisinde tarmnda 20 saat, sanayisinde 5 saat istihdam salanmaktadr. 1 ton eker retiminde pancar tarm lehine istihdam 38 saattir. Yksek fruktozlu msr urubu lehine verilen her 100 bin tonluk ilave kota tarmda 3,8 milyon saat istihdam kaybdr. Bu rakam gnde 8 saat i gn deeriyle 475 bin i gn yapar. Bu rakam 1 tam istihdam 300 i gn deeriyle 1600 tam istihdam karldr.1 tam istihdamn temini iin gerekli yatrm maliyeti 150 bin TL aldmz da 1600 tam istihdamn yatrm karl 240 milyon TL yapar. Her 1 ton msr urubu retiminde tarmda istihdam kaybnn yatrm deeri 2400 TL karldr. Sanayicimiz 1 kg msr urubunu 60 kr ucuza alrken lkemizin istihdam kayb 2,4 TL dir. Gerek halk sal iin zararl olan ve gerekse tarmda istihdam azaltan yksek fruktozlu msr urubu retimi bu bilgiler nda lkemiz menfaatine deildir. Ayrca bu miktar retimi karlayacak ekim sahasndan da yan rn olarak ya pancar posas ve melas da retilememektedir. Fruktoz meyve suyu olarak alndnda kana ar miktarda fruktoz geer.Vcutta tokluk hissi fruktoz tarafndan oluturulmaz, sonuta kiide ar yeme davran engellenmediinden imanlk 84
kolayca ortaya kar. Kana geen monosakkarit orannn fruktoz lehine aratmas, inslin salgsnn daha az ve ya yetersiz olmasna sebep olur. Fruktoz almnn srdrlmesi imanslk ve eker hastalna sebep olur. Srekli fruktoz alnm, kanda ve karacierde ya birikmesine, kanda ar ya ise damar sertlii ve buna bal olarak kalp ve damar hastalklarnn ana sebebidir. Yksek tansiyona sebep olur. Karacierde biriken ya hcre lmne (siroz) zemin hazrlar. Yksek fruktoz kan yanda trigiliseritin ykselmesine sebep olmaktadr. Ar fruktoz tketimi bbrek hastal iin bir risk oluturur. Sonu Bakanlar Kurulu karar ile yksek fruktozlu msr urubu retiminin artrlmas son 10 ylda 1,1 milyon ton msr urubu lehine kullanlmtr. Bu uygulama haksz ve yanl bir karardr, nk pancar ekeri retimi ve tketimi iftimiz ve halkmz menfaatinedir. Bakanlar Kurulu karar 10 yl sreyle msr urubu aleyhine % 50 drlerek uygulanmaldr. Bu suretle lkemizde 250 bin ton ilave pancar ekeri retebilinir ve pancar ekeri maliyeti der, eker fabrikalar daha uzun sre altrlr. Kaynaklar
1) 2) 3) 4) 5) Trkiye eker Fabrikalar A.. Mdrl Yllk Faaliyet Raporlar Trkiye eker Fabrikalar A.. Mdrl Yllk Tarmsal Raporlar Pankobirlik Yllk Faaliyet Raporlar eker Kurumu nternet Bilgileri Dane, enol; Msr urubu TBTAK Bilim Teknik Dergisi, ubat 2011 Genel Genel
Pancar ekeri Mi ?, Msr ekeri Mi?

Duygu KARAiBi 1
E-mail: dkaraibis@hotmail.com
H.Yavuz EMEKLiER 2
zet
Artan nfusla birlikte gda maddesi ihtiyacn karlayan eker; bata insann temel beslenme kayna olup, tarma ve hayvancln yannda, ila, alkol, kozmetik vb. sanayisine birok girdi saladndan olduka nemli bir yere sahiptir. Ayrca artan nfusla birlikte artan enerji ihtiyacnn karlanmasnda alternatif enerji kayna olarak grlen biyoetanol retiminde,hammadde olarak eker kullanlmaktadr. Dnyada retilen ekerin %80i eker kamndan, %20si ise eker pancarndan salanyor olup, eker kamnn daha yaygn olmasnn nedeni eker pancarnn her yerde yetimemesi ve pancardan eker retiminin daha maliyetli olmasdr. Bunlarn yannda msr, buday gibi niasta ieren tahllardan elde edilen niasta bazl ekerler (NB) de olduka nemli bir yere sahiptir. 2009 yl itibariyle dnyada eker pancarndan ve kamtan retilen toplam eker miktar yaklak 150 milyon ton, NB eker retimi ise 11 milyon ton olup, bunun nedeni eker pancar tarmnn ve eker retiminin yetersiz olmasndan kaynaklanmaktadr. Dnyada sakkaroz ve niasta kkenli olmak zere iki tr eker retimi bulunmaktadr. Sakkaroz kkenli olarak dnyada eker pancar ve eker kamndan - Trkiyede sadece eker pancarndan- eker retimi yaplrken; niasta kkenli olarak ise, glikoz ve frktozdan oluan msr urubundan retilmektedir. Bu msr uruplarndan HFCS-55, eker pancarndan elde edilen sakkarozun ikamesi olarak kabul edilmektedir. Msr ekeri ve pancar ekeri, hemen hemen ayn oranda glikoz ve frktoz ierip, yalnzca kimyasal olarak balanmalar bakmndan farkllk gstermektedir. Sonu olarak msr ekerinin aslnda pancar ekeriyle pek bir farknn olmamas, hatta endstrideki stnl gz ard edilemez. nsan sal bakmndan eker kullanmnda kaynana baklmakszn miktar ve l dikkate alnmaldr. Anahtar Kelimeler : eker Pancar, Msr, Niasta Bazl eker, Frktoz, Glikoz
Which Sugar From Sugar Beet or Maize ? Abstract

With increasing population the sugar supply the need for food. It is the main food source of humanity and the sugar has important place because it provides lots of production besides agriculture and animal husdbandry, phermaceutical, alcohol, cosmetic industry etc. Demand for energy increases with increasing population. Bioethanol wich seen as an alternative source of energy production is made from sugar. 80% of sugar produced from sugar cane, 20% of produced from sugarbeet in the world. The reasons for wide spread use of sugar cane because of difficulties of growing sugarbeet and sugar production from sugarbeet is more expensive method than from sugar cane. Starch-based sugar (SBS) which made from corn or wheat and that contain starch as it has an important place. As of 2009, the amount of total sugar was produced in from sugarbeet and sugar cane is approximately 150 million tonnes and starchbased sugars is 11 million tonnes. The reason of these stuation are, the cultivation of sugarbeet and sugar production due to lack of. HFCS-55 is acorn syrup and it is assumed to be similar sucrose which produced from sugarbeet. Corn sugar and beetroot sugar have almost the some amount of glucose and fructose and corn sugar and beetroot sugar, but their chemical allegiences are different from eachothers. As a result, actually similarity of the corn sugar and beetroot sugar, even corn sugars superiority of the industry can not be ignored. The use of sugar measuring and the amount must observe regardless of the source for in terms of human health. Keywords: Sugarbeet, Corn, Starch-Based Sugar, Fructose, Glucose
Zir.Yk.Mh., Aksu Tarm le Md. Teknik Eleman, ISPARTA Prof.Dr., Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, ANKARA
85
1. Giri Artan nfusla birlikte gda maddesi ihtiyacn karlayan eker; bata insann temel beslenme kayna olup, tarm ve hayvancln yannda, ila, alkol, kozmetik vb. sanayisine birok girdi saladndan olduka nemli bir yere sahiptir. Ayrca artan nfusla birlikte artan enerji ihtiyacnn karlanmasnda alternatif enerji kayna olarak grlen biyoetanol retiminde, hammadde olarak eker ve eker pancar, dier bitkisel kaynaklar ile birlikte kullanlmaktadr. 2. Dnyada ve Trkiyede ekerin Durumu Dnyada retilen ekerin %80i eker kamndan, %20si ise eker pancarndan
salanyor olup, eker kamnn daha yaygn olmasnn nedeni eker pancarnn her yerde yetimemesi ve pancardan eker retiminin daha maliyetli olmasdr. Bunlarn yannda msr, buday gibi niasta ieren tahllardan elde edilen niasta bazl ekerler (NB) de olduka nemli bir yere sahiptir. Kam ve pancardan elde edilen ekerler arasnda kalite bakmndan bir farkllk bulunmamasna karn, sadece tropik ve sup tropik blgelerde yetitirilebilen eker kamndan, ylda 1 dekardan elde edilen eker miktarnn, pancara gre 2- 4 kat fazla olmas nedeniyle kam ekeri maliyeti, pancar ekeri maliyetine gre ok daha dk olmaktadr1.
izelge 2.1. Dnya eker retimi (bin ton) Kam 121 000 Pancar 34 000 Msr 14 000 Toplam 169 000
Kaynak: IS0, World Sugar Balances, 2010
izelge 1de grld gibi 2,4 birim pancar ekerine, karlk 1 birim msr ekeri retilmektedir. lkelerin ihtiya duymas halinde eker, farkl kaynaklardan ve bitkilerden elde edilebilir. izelge 2.2. eker pancar ve msrn dnya ve Trkiyedeki ekim alan, retim ve verim durumu Ekim alan (ha) retim (ton) Verim (kg/ha) . Pancar Msr . Pancar Msr . Pancar Msr Trkiye 328.651 593.552 17.942.100 4.310.000 54.593 7.261 Dnya 4.698.252 161.765.388 228.453.678 840.308.214 48.625 5.194
Kaynak: FAO 2010
izelge 2.3. Dnya eker retimi ve tketimi (bin ton, ham deer) lke retim lke Brezilya 39.009 Hindistan Hindistan 26.446 AB AB 15.119 in in 11.363 Brezilya Tayland 9.978 ABD ABD 7.095 Rusya Meksika 5.395 Endonezya Pakistan 4.457 Meksika Avustralya 3.782 Pakistan Rusya 3.285 Msr Endonezya 2.536 Tayland Filipinler 2.522 Trkiye Trkiye 2.492 Filipinler Dier lkeler 23.389 Dier lkeler Dnya toplam 165.504 Dnya toplam
Kaynak: ISO, World Sugar Balances, Kasm 2011
Tketim 22.640 18.279 14.945 12.895 10.220 5.897 5.580 4.574 4.565 2.916 2.706 2.332 2.126 51.479 160.139
86
Dnyann en byk eker reticisi Brezilya olup, 35 milyon tonu aan retimiyle, tek bana dnya retiminin yaklak drtte birini gerekletirmektedir. Hindistanda ise, kam ekim alanlarndaki arta paralel olarak muson yamurlarnn yeterli dzeyde olmas sebebiyle, retim 2010/11de bir nceki dneme gre 5,5 milyon ton artla yaklak 26,4 milyon tona ykselmitir. Dnyann nc byk reticisi olan inde ise 2010/11de retim alanlar artm olmasna ramen kurakln etkisiyle geen yla gre retimde fazla bir art olmamtr1. lkemiz, dnya pancar ekeri retiminde yllardr sahip olduu konumunu 2010/11
dneminde de korumu ve AB, ABD ve Rusyann ardndan 4 nc srada yer almtr. retimdeki % 8lik pay da deimemitir1. Dnyann en byk eker tketicisi Hindistandr. Nfus art hz ve kii bana gelir, tketimi belirleyen en nemli bileenlerdir. Genel bir ifadeyle gelimi lkelerde kii bana eker tketimi duraan seyretmekte, gelimekte olan lkelerde ve eker ekonomisi gl lkelerde artmaktadr 1. Brezilyada eker retimine ayrlan kamn pay artm olmasna ramen, yalanan kam mahsul sebebiyle kamn dk tarla verimi ve dk eker ierii, retimde yaklak 2 milyon tonluk nemli bir de yol amtr1.
Kaynak: ISO, World Sugar Balances, Kasm 2011
izelge 2.4. En ok kam ve pancar ekeri reten 10 lke (ham deer) retim lkeler (Kam ekeri, bin ton) lkeler Brezilya 39.009 AB Hindistan 26.446 ABD in 10.500 Rusya Tayland 9.978 Trkiye Meksika 5.395 Ukrayna Pakistan 4.457 Msr Avustralya 3.782 in ABD 2.740 ran Endonezya 2.536 Srbistan Filipinler 2.522 Japonya
retim (Pancar ekeri, bin ton) 15.119 4.355 3.285 2.492 1.679 948 863 550 536 527
Dnyada retilen toplam ekerin yaklak 32 milyon tonu eker pancarndan elde edilmektedir. Beyaz eker edeeri olarak, dnyada halen yaklak 50 milyon ton eker d ticarete konu olmaktadr. retimde olduu gibi dsatmda da lider lke Brezilyaolup, ancak son zamanlardaki iddetli yalar nedeniyle, kam hasadn istenilen dzeyde yapamamtr2. Dnyann nde gelen dalmclarndan olan Rusyann; ekim alanlarnn geniletilmesi ve eker fabrikalar ve rafinerilere yaplan yatrmlar sonucunda retimini nemli lde artrma plan, kresel snmann oluturduu kavurucu scaklar nedeniyle 2010/11de gerekleememi, 2011/12 de iklimin de
yardmyla baarlm olup, retimin 5 milyon tonu amas beklenmektedir. Brezilyann 2010/11 retimindeki azalma, belli lde dier kam reticisi lkeler ile hava koullarnn olduka elverili getii Avrupa lkeleri tarafndan telafi edilmi ve toplamda dnya eker retimi bir nceki seneye kyasla art gstermitir. 2011/12 dneminde de Brezilyada 2 milyon tonun zerindeki retim d beklentisine ramen, Kuzey yarm krede Almanya, Fransa, zellikle de Rusya ve Ukrayna gibi pancar ekeri reticileri ile Hindistan, Pakistan, Tayland gibi kam ekeri reticilerinde uygun iklim koullar, hammadde verim ve kalitesindeki iyilemeler sonucunda eker retiminde tahminlerin de tesinde artlar meydana gelmektedir3
87
izelge 2.5. En byk ihracat ve ithalat lkeler (bin ton) hracat lkeler thalat lkeler lke ihracat lke Brezilya 23.920 AB (27 lke) Tayland 5.816 ABD Avustralya 2.401 Endonezya Hindistan 2.024 Rusya Birleik Arap Emirlikleri 1.670 in Guatemala 1.380 Birleik Arap Emirlikleri Meksika 1.380 Gney Kore Kolombiya 784 ran AB 736 Malezya Kba 708 Japonya
Kaynak: ISO World Sugar Balance, Kasm 2011
thalat 3.524 3.137 2.668 2.548 1.932 1.835 1.458 1.453 1.380 1.354
ekerin yurtii ve yurtd sat fiyatlar, sektrn dnya piyasasnda rekabetini korumas ve gelitirmesi noktasnda nem tamaktadr. Trkiyede retilen ekerin sat fiyatnn belirlenmesinde nem arz eden girdi maliyetlerinin (mazot, gbre v.s.) yksek oluu gz ard edilmektedir. Oysaki dnyada eker retiminin yapld pek ok lkede bu maliyetler devlet destei ile en aza indirgenmektedir2. Dnya eker fiyatlarnn oluumunda balca belirleyici, arz/talep durumudur. Speklasyon, petrol ve emtia fiyatlar, enerji politikalar, navlun-lojistik bedelleri, dviz kuru deiimleri, faiz oranlar, ticaret politikalar ve
tercih anlamalar, enflasyon, politik ve finansal alkantlar, lkelerin ekonomik durumlar gibi d faktrler de fiyatlar zerinde giderek artan lde rol oynamaktadr. retilen ekerin talebin altnda olmas stoklarn azalmasna, dolaysyla da fiyatlarn artmasna, tersi ise fiyatlarn dmesine sebep olmaktadr 1. Uluslararas eker ticareti dnya borsa fiyatlar esas alnmak suretiyle yaplmaktadr. Beyaz eker iin uluslararas borsa Londra, ham eker iin New York borsalardr. Dnya eker fiyatlarnn oluumunda, belirleyici rol, retimin yaklak bete drdn oluturan kam ekeri oynamaktadr.
izelge 2.6. Londra beyaz eker borsa fiyatlar Yllar 2007 2008 2009 ABD $ /ton 309 351 484 Kaynak: LMC Sugar & Sweetener Quarterly Report, Q4 2011 Dnyada sakarozdan sonra ikinci byk paya sahip tatlandrc tr, niasta bazl ekerler olarak bilinen; msr, patates, buday, kasava (tapioka) gibi bitkilerden izole edilen niastadan elde edilen ve genel olarak glukoz urubu ve fruktoz olmak zere iki ana tr bulunan karbonhidrat tr ekerlerdir. lkemizde glukoz urubu ve izoglukoz (fruktoz urubu) olmak zere iki ana grup NB, sadece msrdan retilmektedir. Dnyada sadece msrdan retilen niasta kkenli tm
2010 614
2011 705
uruplara, msr urubu, glukozla birlikte fruktoz ieren uruplara HFCS (high fructose corn syrup - yksek fruktozlu msr urubu) denilmektedir. Niasta kkenli fruktoz ieren uruplardan yaklak % 42 fruktoz ve % 53 glukoz ierenler HFCS-42; yaklak %55 fruktoz ve % 41 glukoz ierenler HFCS-55 olarak adlandrlmakta olup, bunlardan HFCS55, pancardan elde edilen sakarozun ikamesi olarak kabul edilmektedir 1.
88
izelge 2.7. Dnya HFCS fiyatlar (ABD $/ton, kuru madde) Yllar HFCS-55 HFCS-42 2007 560 514 2008 645 606 2009 726 694 2010 630 586 2011 711 663
Kaynak: LMC Sugar & Sweetener Quarterly Report, Q4 2011.
lkemizin eker politikas yurt ii talebin ncelikle, yurt ii retimle salanmas temeline dayanmaktadr. 2001 ylnda yrrle giren 4634 sayl eker Kanunu ile bu ama dorultusunda yeni nemli dzenlemeler getirilmitir. Yasann z, kendi kendine yeterlilii esas alacak ekilde eker retim ve arz planlamas ile reticilerle sanayicilere gelir gvencesi salamaktr. Kanunda arzn eker Kurulu tarafndan belirlenecek kotayla planlanmasna ilikin hkmler yer almaktadr. Trkiyede eker sektr bnyesinde; yedi adet pancar ekeri reticisi ve be adet niasta bazl eker reticisi olmak zere on iki irkete kota tahsis edilmektedir 1.
eker Kanunu kapsamnda kota tahsisi yaplan 7 irkete ait eker fabrikasnn pancar ekeri retim kapasitesi 3,1 milyon ton/yldr. Yedi irketin alt tanesi zel irket olup, bir tanesi kamuya ait olan ve zelletirme kapsamnda bulunan Trkiye eker Fabrikalar A..dir. eker Kanunu kapsamnda kota tahsisi yaplan 5 irkete ait fabrikann niasta bazl eker retim kapasitesi yaklak 1 milyon ton/yldr. Bunun dnda kota hakk bulunmayan ve kota tahsis edilmeyen, sadece yurt dna dsatm yaplmak zere niasta bazl eker retim faaliyetinde bulunabilen irkete ait niasta bazl eker retim kapasitesi ise 146 bin ton/yldur. lkemizde 2010/11 pazarlama yl eker retimi 2 milyon 262 bin ton olarak gereklemitir1.
izelge 2.8. Trkiyede eker reten firmalar Kamu (Trkiye eker Fabrikalar A..) Konya eker Fabrikas (Pankobirlik) Kayseri eker Fabrikas (Pankobirlik) Amasya eker Fabrikas (Pankobirlik) Adapazar eker Fabrikas A. (Pankobirlik) Ktahya eker Fabrikas A.. (zel) Keskinkl Gda San. Ve Tic. A. (zel) Niasta Bazl eker reten irketler
Pancar ekeri reten irketler Amylum Niasta San. ve Tic. A.. Cargill Tarm ve Gda San. Tic. A. Pendik Niasta Sanayi A.. Sunar Msr Entegre Tesis. San.ve Tic. A.. Tat Niasta San.ve Tic. A.. izelge 2.8 de grld gibi pancar ekeri ve niasta bazl eker reten kurulularmzn says lkemiz ve blge corafyas bakmndan byk bir zenginliktir. Nitekim FAO raporuna gre dnyada msr bata olmak zere tahl
fiyatlar art gstermeye devam edecektir. NB dsatm ve bunlardan imal edilen mamul rn; dsatm gelirini artrd gibi, yeni istihdam imkan oluturacaktr.
izelge 2.9. Trkiyede 2007-2011 yllar arasnda pancar ekeri ve NB fiyatlarndaki deiim Pazarlama yllar 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 Pancar ekeri (TL/kg*) 1,51 1,62 1,72 1,78 1,79 NB (TL/kg) 0,94 1,03 1,15 1,17 1,26
*Kristal ve kp eker ortalamas Kaynak: eker Kurumu 2011 yl Faaliyet Raporu
89
Hammadde ve eker Fiyatlar Ynetmeliinde 16/05/2009 tarihinde yaplan deiiklikle yurtiine arz edilecek olan NB retiminde yerli msr rn kullanlmas art getirilmi olup, son pazarlama ylnda yurt iine arz edilen NB retimi iin gerekli msrn tamam yurt
iinden temin edilmitir. Dsatm amal NB retimi ile niasta retimi de dahil olmak zere NB reten irketler tarafndan, 2011 takvim ylnda 939 bin ton msr kullanlmtr. NB reten irketler ayn zamanda niasta da retmekte olduundan niasta dahil toplam rakam verilmitir 1.
izelge 2.10. Yllara gre Trkiyede pancar ekeri ve NB dsatm ve dalm Dsatm (bin ton) Dalm (bin ton) Yllar Pancar ekeri NB Pancar ekeri NB 2006 125,6 48,7 7,4 30,6 2007 38,5 51,6 4,2 11,6 2008 5,4 56,9 4,3 21,6 2009 5,1 39,6 4,3 8,2 2010 77,1 88,5 4,2 8,8 2011 74,1 104,3 4,7 11,0
Kaynak: TUK
Yllara gre, czi miktarda (yaklak 4 bin ton) eker ithalat yaplmaktadr. Ancak ithalat yaplan eker yurt iinde retimi yaplamayan zel amal (ila, laboratuvar, vb. amal) ekerler olup, bu miktar lkemizin bir gnlk eker tketim miktarnn olduka altndadr1. 3. Pancar ekeri ve Niasta Bazl ekerler Kimya bilimi alan ve sektrnde ekerler, karbonhidratlar snfnda yer alan ve sakkaritler olarak bilinen maddelerdir. Sakkaritler; ierdikleri basit eker birimlerinin saylarna bal olarak monosakkaritler, oligosakkaritler ve polisakkaritler olarak deiik snflara ayrlrlar. Sakkaroz, glukoz, fruktoz ve laktoz en yaygn olarak bilinen ekerlerdir. ekerler doada bitkisel ve hayvansal rnlerde bulunur. Sakkaroz; eker pancar , eker kam ve eker darsnn bnyesinde bulunup, sofra ekeri olarak bilinen kristal eker veya beyaz eker sakaroz kkenli ekerdir. Fruktoz ise meyve ekeri olarak bilinir ve en ok zmde (% 7 civarnda) bulunur. Laktoz ise stte doal olarak bulunan ekerdir; anne stnde % 2 civarnda laktoz bulunur 4. Sakkaroz; %50 fruktoz ve %50 glukoz ierirken, msr ekeri teknik olarak %42 ve %55 fruktoz ieriinde olmak zere 2 tip formlasyonda retilmektedir. Kimyasal yaplar bakmndan sadece balanmalar asndan sakkaroz ve msr ekeri birbirinden 90
farkldr. Sakkaroz disakkarit olduundan fruktoz ve glukoz kimyasal bala balyken, msr ekerinde fruktoz ve glukoz bal olmadklarndan serbest ekerler olarak bulunurlar 5. Gerek pancar ekerinin (ay ekeri) gerek msr ekerinin bir gram vcuda 4 kilokalori enerji verir. nsan vcudunda kullanmlar asndan da bir fark yoktur; nk sakkaroz vcuda alnr alnmaz, sindirim enzimleri tarafndan fruktoza ve glukoza paralanr. Yksek frktozlu msr uruplar ok sayda fayda salayan doal, besleyici ve ok ynl tatlandrclardr. erik, tatllk, kalori ve metabolizma asndan sakkaroz (sofra/ay ekeri) ve bal ile ok benzerdir. HFCS-55, ay ekeri ile denk tatlla sahiptir ve birok gazl ve alkolsz iecekte kullanlr. HFCS-42 biraz daha dk bir tatlla sahiptir ve meyve aromal gazsz ieceklerde, unlu mamullerde ve fermente olabilme, dk donma noktasna sahip olma, yzey kahverengilemesi ve tat, koku gelitirme gibi spesifik karakteristikleri olan dier rnlerde kullanlarak rnlere deer katar5. Pancar sekeri ile karlatrldnda niasta bazl ekerler yksek kaliteli rnlerdir ve birok gda sanayinde tketilmektedir. Trkiyede msr niastas ve niastadan retilen fruktoz ve glikoz gibi ekerler, gda sanayinin ok nemli endstri
hammaddeleridir. Gda sanayinde ekerli rnler alt sektrunde, sakkaroz ile birlikte kullanmlar yarattklar sinerjistik etki ile kaliteyi gelitirici avantajlar salamaktadr. nk pancar ekeri ile karslatrldnda NBler,yksek kaliteli rnler olarak ortaya konmaktadr 6 . Msr ekerleri kullanldklar sektrlere gre karbonhidrat kayna, tatllk verici, renk oluturucu, yap ve kvam verici, eker kristalizasyonu kontrol amal olarak kullanlmaktadr. Birok sektrde teknik zelliklerinin yannda yksek standart ve sreklilii olan kalite zellii nedeniyle kullanmlar halinde ilave katma deer 7 olutururlar . NB sektr genel olarak, ilgili sanayi kollarna sanayi ara ham maddesi reterek hizmet vermektedir. Bu sanayi kollar niastalar iin; oluklu mukavva, kat, tekstil ve gdadr. Msr ekeri iin ise; ekerleme, unlu rnler, baklava, helva, dondurma, reel ve ieceklerdir 7. NB birok alanda (sakz, ekerlemeler, eitli iecekler vb.) salad katma deer ve kullanm avantajlarndan dolay pancar sekerinin muadili olmayp, kendine zg kullanm alanna sahiptir 6. Glikoz urubu klasik pancar ekerinin yerini tutmaz. Hem daha az tatldr hem de kalorisi dktr. Bu nedenle alternatif ekerler ev tketiminde deil, daha ok gda endstrisinde kullanlmaktadr. Trkiye ile Ortadou ve yakn komu lkelerde; ekerlemelerde (lokum, cezerye, helva, ezme vb.) glikoz uruplar kullanmnn temel amalar; viskozite salamak, lezzeti gelitirmek, doku ve nem tutucu zellik kazandrmak, tatllk vermek ve renk kaybna kar direnci arttrmak olarak sralanmaktadr. retici imalatlar bunu teknolojik ve rn koruma amal kullandklarn belirtmektedir. Glikoz uruplar, ekerlemelerde tat salamalarnn yan sra rn dokusunu da etkilemektedir. Glikoz uruplar ile rn yzeyinde oluan yapkanlk nlenebilmektedir. ekerlemelerde, mikroorganizma geliimini nleyecek su aktivitesi deeri %75'lik sakaroz konsantrasyonu ile mmkndr. Ancak sakaroz, konsantrasyonda 20 C'de doygunlua %67.1 ulap, 91
kristallemektedir. Glikoz urubu kullanldnda ise kristallemenin nne geilebilmektedir. Reel, jle ve ekerleme sanayisinde pancar ekeri olarak bilinen sakkarozun kristalizasyonunun engellenmesi, viskozite art salanmas; dondurulmu gdalarda donma noktasnn drlmesi; frnclk rnlerinde fermantasyon zelliinin gelitirilmesi gibi nedenlerle gda retiminde sakkaroz yerine deil, sakkaroz ile birlikte NB, zorunlu olarak kullanlmaktadr. Bu nedenle glikoz, pancar ekeri olan sakarozun birebir alternatifi deil, tamamlaycs olarak kabul edilmekte ve ABde kota kapsam dnda tutulmaktadr. ekerlemelerde ayrca nem tutucu olarak %1 orannda frktoz urubu kullanlmaktadr. En nemli kullanm alan olan gazl iecek sektrnde ise frktoz, pancar ekeri olan sakaroz yerine ikame edilmektedir. Bu sebeple de lkemizde olduu gibi ABde de kotaya tabi olarak retilmektedir. zellikle gazl iecek sektrnde, kristal formdaki pancar ekeri yerine zme ve szme ilemi gerektirmemesi ve maliyetinin dk olmas nedeniyle sv formdaki ekerlerin (frktoz ve sv pancar ekeri) kullanm tercih edilmektedir. ecek sektrnde frktoza teknik anlamda alternatif olan sv formdaki pancar ekeri ile frktoz arasndaki tercihi, bulunabilirlik ve fiyat belirlemektedir. 4.Sonu Niasta bazl eker kullanm, gda sanayinde yksek kaliteli rnler retilmesinde ve ihracat pazarlarnda daha fazla rekabet etme ansna sahip olmasnda nemli katk salayacaktr. Ekonomik deerlendirmede, niasta bazl sekerlerin, pancar sekeri zerinde, bir avantaja sahip olduu aktr. Ayrca insan sal bakmndan eker kullanmnda kaynana baklmakszn, herzaman miktar ve l dikkate alnmaldr. ekerli maddeler salkl yaam bakmndan dikkatli ve srl tketilmelidir.
KAYNAKLAR
Anonim 2012, Raporu,Ankara eker Kurumu 2011 Faaliyet www.tarimdnyasi.net Eriim Tarihi:12.07.2012 www.tuik.gov.tr Eriim Tarihi: 14.06.2012 Anonim 2011, ekerin Gelecei, eker- Sendikas ARGE Birimi, Ankara Anonim 2011, Trkiye eker Fabrikalar A.. Sektr Raporu Eriim www.sekeris.org.tr Eriim Tarihi:07.06.2012 Anonim 2012, www.nud.org.tr Eriim Tarihi:25.07.2012 www.zmo.org.tr Eriim Tarihi:07.06.2012 Artk, N. 2008. Niasta ve Niasta Bazl Endstri nceleme Raporu Artk, N. 2011,Trkiye Gda ve ecek Sanayi Dernekleri Federasyonu; Karbonhidratlar, Msr ekeri ve Gda Endstrisinde Kullanm www.beslenmeplatformu.org Eriim Tarihi:07.06.2012 www.fao.org Eriim Tarihi:07.06.2012
www.resmigazete.gov.tr Eriim Tarihi: 07.06.2012
Anonim 2012, Tarihi:20.08.2012
www.konyaseker.com
www.gidahareketi.org.tr www.tepge.gov.tr Eriim Tarihi:25.07.2012 Eriim Tarihi:07.06.2012
www.wikipedia.org.tr www.sekerkurumu.gov.tr Eriim Tarihi: 12.07.2012 Eriim Tarihi: 06.06.2012
92
eker Pancar retiminde Mevsimlik Tarm Gnden Etkilenen ocuklar

Raziye PEKEN AKA 1
E-mail: rpeksen@erciyes.edu.tr
Ali rfan LBA 2
zet
Bu alma eker pancar retiminde mevsimlik tarm iisi olarak alan iilerin ocuklarnn blgede yaadklar skntlar ve ailelerin ocuklarna kar sergiledikleri tutum ve gelecek analizlerini ortaya koymak amacyla planlanm ve yrtlmtr. Aratrmann materyalini Afyon li Ekinova Kynde 2012 yl Temmuz aynda blgeye mevsimlik tarm iisi olarak almaya gelen, aratrmaya gnll olarak katlmay kabul eden 206 ( 154= E, 52=K) ii oluturmaktadr. Aratrmada veri toplama arac olarak aratrmaclar tarafndan gelitirilen 63 sorudan oluan Gelecek Analizi Anket formu ve 11 sorudan oluan Kiisel Anket formu kullanlmtr. Aratrmann sonucunda ocuklarn %71.4 eitim-retim olanaklarndan bu blgede yararlanamadn , %75.2si blgesel geilerde eitimlerine ara verdiini ve % 96.1i ocuklarn karne heyecan yaayamadn, ocuklarn % 47.6s blgedeki ocuklar yerine adrdaki ocuklarla arkadalk kurduu, eker pancar retiminde alan mevsimlik iilerin %88.3 blge halk tarafndan dlandklarn dnmemektedir. ilerin %85.4 ocuklar sz dinlemedikleri zaman onlar dvp kulaklarn ektiklerini, ocuklarn tamamnn (% 100) anne ve babas alrken kardelerine bakmaya mecbur olduklarn belirtmilerdir. Anahtar Kelimeler: Mevsimlik i ocuklar, adrdaki ocuklar, ocuk iler
Children Affected by Seasonal Agricultral Migration in Sugar Beet Farming Abstract

In this research, sugar beet production in seasonal farm workers children attitude exhibited toward the children of the region and the problems they encountered and future planned and carried out in order to determine the analysis. The material of the research is consisted of 206 volunteer workers (154 boys, 52 girls) work as seasonal agricultural workers in July in 2012. In the research as a vehicle of gathering data, 63 items Analysis of the Future Survey and 11 items Personal Information Form developed by the researchers are applied. As a result of the research %71,4 of children not benefit from educational facilities in this region, %75,2 Search for training of regional transitions and %96,1 children not living the excitement of rationing, % 47,6 of children in the region with friends in tents set up rather than, %88,3 working in sugar beet production of seasonal workers dont believe rejected by the people of the region. %85,4 of workers when these children dont obey themselves, beat and pull the ears them, all children (%100) when working parents that stated that they are forced to look at brothers and sisters. K eywords: Seasonal W orkers Children, Children In T he T ent, Child L abors
1 Erciyes niversitesi Develi MYO, ocuk Geliim Program, Develi-Kayseri
2 Erciyes niversitesi, Seyrani Ziraat Fakltesi, Kayseri
93
GR Mevsimlik tarm iileri her yl arlkl olarak dou ve gneydoudan lkenin drt bir yanna birka aylna almak iin g etmekte, genellikle birka yer deitirdikten sonra k aylarnda evlerine dnmektedir. Nitekim bu srekli yer deitirme hali bireysel olarak gerekleen bir sre deildir. Mevsimlik tarm iilii kk ocuklar ve yallar da ierecek ekilde tm aile bireylerinin birlikte g etmelerine dayanr (1). Bu ailelerde ocuklar eitimlerini yarda brakarak aileleriyle birlikte g etmeleri ve tarmdaki ar alma koullarna dhil olmalar, nemli bir ocuk hakk ihlalidir (2). Trkiye statistik Kurumu tarafndan aklanan nicel veriler 2006 ylnda 6-17 ya grubunda 958.000 ocuun bir tr ekonomik faaliyet iinde olduunu gstermektedir. Bu ocuklarn 392 bini tarmda, 271i sanayide ve 294 binide ticaret ve dier hizmetlerdedir. Bu ocuklarn yarsndan biraz az aile iftliklerinde, dkknlarnda ve ailelerine ait dier ilerde cretsiz almaktadr (3). ocuk iilii nemli bir sorun alann oluturmaktadr. alan ocuklar arasnda tarmda alan ocuklar iinde bulunduu koullardan dolay ayr bir yer tutmaktadr. ncelikle alma ve yaam koullar, evre ile ilikiler, eitim ve salk sorunlar asndan bu ocuklar en dezavantajl gruptur ve ortalama 4-7 ay arasnda farkl memleketlerde yaamaktadrlar. Ulam, konaklama/barnma, beslenme, su ve sanitasyon, salk, eitim vb. konularnda en ok etkilenen kesimdir (4).ocuun almas ou zaman eitimden yoksun kalmasna, fiziksel ve dnsel geliiminin olumsuz ynde etkilenmesine ve sonuta toplum ynnden onarlas g birok olumsuzlua neden olabilmektedir (5). Bu nedenle almamzda eker pancar retiminde mevsimlik tarm iisi olarak alan iilerin ocuklarnn blgede yaadklar skntlar ve ailelerin ocuklarna kar sergiledikleri tutum ve gelecek analizlerini ortaya koymay amalayarak yrttk. Materyal ve Yntem: Aratrmann materyalini Afyon li Ekinova Kynde 2012 Yl Temmuz aynda blgeye mevsimlik tarm iisi olarak almaya gelen, aratrmaya 94
gnll olarak katlmay kabul eden 206 ( 154= E, 52=K) ii oluturmaktadr. Aratrmada veri toplama arac olarak aratrmaclar tarafndan gelitirilen 63 sorudan oluan Gelecek Analizi Anket formu ve 11 sorudan oluan Kiisel Anket formu kullanlmtr. Elde edilen veriler SPSS (18.0) paket programna aktarlarak yzde ve frekans dalmlar eklinde deerlendirilmitir. Bulgular ve Tartma Aratrmaya katlan babalarn ya ortalamas 44.1612.3, anne ya ortalamas 38.77 11.5, ailelerin sahip olduu ocuk says ortalamas 5.042.6 puan aral 1-12dir. almaya katlmay kabul edenlerin % 74.8i erkek, % 25.2si kadndr. Erkeklerin % 78.6s okuryazar-ilkokul mezunuyken, kadnlarn % 86.9u okur yazar deildir. Ailelerin % 43.2 yllk kazan olarak 1100 ve zeri bir kazanca sahip olduunu belirtirken % 66.0si bu geliri hibir aileyle paylamayacan belirtmitir. izelge 1de grld gibi renim durumuna ilikin bilgiler tarm iilerinin eitimi nemsemedii ya da ikinci planda tuttuu yorumu yaplsa da, esas olarak alma ve i gc ihtiyacndan dolay bu durumun doduu sylenebilir. Eitimin giderek maliyet gerektirmesi ve srekli ikametghn olmas art bu durumu zorlatrmaktadr. Ancak zerinde durulmas gereken nokta zellikle kadnlarn byk oranda (%86,9) okumayazma bilmiyor oluudur. Eitim konusundaki bu zellik sosyal dlanmann bir gstergesi olarak ele alnmak durumundadr (6). ilerin % 29.6s Sivas,% 24.3 Adana illerinde mevsimlik ii olarak altklarn belirtmitir. ilerin byk bir ounluu Diyarbakr bata olmak zere(%48,0), Mardin ( %15,5), Adyaman gibi Gneydou Anadolu kkenli vatandalarmzdr (1,7). Ailelerin % 100 adrda ykanmak iin bir banyonun mevcut olmadn sularn gnete darda stldn ve adrda elektrik olmadn ve blgenin fiziki artlarnn kendi blgesine hi benzemediini ve % 86.9u bu blgeye yerlemek istemediini belirtmitir.
izelge:1 Aratrma grubunun Demografik Dalmlar

Demografik Dalmlar Ya ortalamas (ort. s.sapma 44.1612.3 Baba 38.77 11.5 Anne Erkek Kadn Baba renim Durumu 9,2 Okur-yazar deil 78,6 Okuryazar-ilkokul 12,1 Orta dereceli Yksekokul Anne renim Durumu 86,9 Okur-yazar deil 13,1 Okuryazar-ilkokul Orta dereceli Yksekokul Kazan 4000-6000 6100-7500 7600-10000 11000 ve zeri Kazanc Blme Durumu 66,0 Hi Kimseyle 26,2 ki Aile 7,8 ve Daha Fazla 16 54 136 18,4 20,9 17,5 43,2 38 43 36 89 27 179 25 162 19 74,8 25,2 154 52 % Say
izelge 2: Mevsimlik i Olarak Gidilen ller ve Yaadklar llerin Dalm

ller Sivas Adana Ordu Kayseri Dier Adyaman Mardin Siirt Diyarbakr Urfa Dier % 24,3 29,6 11,2 13,1 23,8 7,2 15,5 23,3 48,0 2,4 3,6 Say 50 61 23 27 49 15 32 48 99 5 7
izelge 3:Blge Koullarnn Dalm

EVET % Elektrik Su Tama Kanalizasy on Blge benzerlii Blgeye yerleme Banyo 23,1 100 27 206 86,9 179 100 Say 206 % 100 100 100 HAYIR Say 206 206 206
95
izelge 4:ocuklarn Yaam Koullar ve Eitimden Yararlanma Durumu

EVET % adr Et. Hasta. Eit.Yar. Eit. Ara Karne 6,3 3,4 3,9 75,2 3,9 Say 13 7 8 175 8 HAYIR % 89,8 94,2 71,4 1,5 96,1 Say 185 194 147 3 198 BAZEN % 3,9 2,4 35,0 15,5 Say 8 5 17 3 -
insanlarla iletiim kurmalarna ramen ocuklar farkl bir ana dili sahip olduklar iin adrdaki ocuklarla oynamay tercih ettiklerini belirtmilerdir. Bir anlamda bu durum sosyal engel(pugam) veya sosyal aitsizlik anlamna gelen sosyal dlanmaya iaret etmektedir(6). izelge 5: Sosyal Dlanma ve Aile Tutumlarna likin Dalmlar
EVET % ockArk Dlanma Dvme 34,0 3,4 85,4 100 Say 70 7 176 206 HAYIR % 47,6 88,3 2,9 Say 98 182 6 BAZEN % 18,4 8,3 11,7 Say 38 17 24 -
Ailelerin % 89.8i ocuklarnn adrn olumsuz artlarndan etkilenmediini ; % 94.2si ocuklarn bu koullarda hastalanmadklarn, %71.4 eitim-retim olanaklarndan bu blgede yararlanamadn, %75.2si blgesel geilerde eitimlerine ara verdiini ve % 96.1i ocuklarn karne heyecan yaayamadn belirtmitir. Nitekim zbekmezci ve Sahilin 2004 ylnda mevsimlik tarm iilerine ynelik yapm olduklar almada ailelerin okul dnemlerine denk gelen mevsimlik gleri srasnda ocuklarnn eitimine ara vermek zorunda olduklarn ve okula ara veren ocuklarn bir ksm, i mevsimi bittikten sonra da okula devam etmediklerini belirtmilerdir ( 7). Bireyin ocukken eitim srecini erken terk etmi olmas yoksulluk ve yoksunluk hlinin devam etmesine, yine ocukken mevsimlik g srasnda maruz kald olumsuz barnma ve alma koullar tm hayat boyunca kronik salk sorunlar yaamasna yol aabilmektedir. Yine ocukken tarm iisi olarak almak veya mevsimlik tarm gne katlmak ocuun iddet, ihmal, istismar ve toplumsal dlanma asndan krlganln artrabilmekte, buna bal olarak duygusal ve toplumsal geliimini olumsuz ekilde etkileyebilmektedir(8). Ailelerin ocuklarnn % 47.6s blgedeki ocuklar yerine adrdaki ocuklarla arkadalk kurmakta, mevsimlik iilerin % 88.3 blge halk tarafndan dlandklarn dnmemektedir. Yetikin iiler blgedeki 96
KardesB.
ilerin %85.4 ocuklar sz dinlemedikleri zaman onlar dvp kulaklarn ektiklerini, ocuklarn tamamnn (% 100) anne ve babas alrken kardelerine bakmaya mecbur olduklarn belirtmilerdir. Nitekim Kadnlar ve gen kzlarn ilerin younluu, zorlu yaam koullar ve aresizliin getirdii baskyla ou zaman depresif belirtiler gsterdikleri, ocuu olanlarn ocuklarna iddet uyguladklar baka almalar da da belirtilmitir ( 2). Baskc ve otoriter tutum sergileyen aile modeli zellikle lkemizde yaygn olarak grlen bir modeldir (9). Oysaki ana-babalarn ocuk yetitirmede setikleri ceza ve dller ocuklarn farkl kiilikler gelitirmesine neden olur ( 10). Bu nedenle hangi art ve koullarda olursa olsun daya bir yntem olarak semekten ebeveyn olarak uzak durmalyz. Sonu ve neriler: ocuklarn yarsndan fazlas blgesel geilerde eitimine ara vermekte, tamamna yakn karne heyecan yaayamamaktadr. ocuklar iddetle kar karya kalabildikleri gibi aileleri tarafndan kardelerine bakmas zorunluluk olarak grlmektedir. adr koullarn ocuklarn geliimine uygun olmamasna karn ocuklarn tamamna yakn bu olumsuz koullardan etkilenmemektedir. Bu nedenle mevsimlik iilikte ocuk iiler boyutu ayr bir ekilde ele alnarak bu ocuklarn salk,
eitim, barnma gibi temel ihtiyalar gz nne alnarak ok kapsaml bir plan ve proje yaplmaldr. adr koullar gelitirilmeli, prefabrik alanlar yaratlmal ve hijyen kurallarna dikkat edilmelidir. ocuklarn eitime ara vermemesi iin olanaklar sunulmal blgede gezici okullar, oyun evleri ina edilerek gerekirse ailelere hukuki yaptrm uygulanmaldr. Toplumsal bakmdan ise ounluun mlkiyet yoksunu olmas, eitim seviyelerinin dkl, zel olarak da kadn ve ocuklarn eitimden mahrum kallar ne kan nemli unsurlardr (6). Son olarak, ocuklar genel
Kaynaklar
1.nar, S. ve Lordolu, K, 2011.Mevsimlik tarm iileri: Marabadan cretli fndk iiliine. III Sosyal Haklar Uluslararas Sempozyumu.419-448s., 24-25 Ekim 2011,Kocaeli 2.Anonim 2012. Tarmda Mevsimlik i G Trkiye Durumu zeti: Mevsimlik i G letiim Ag (MGA), Mays. 3.http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro(07.09.2 012) 4.Glubuk, B, 2012.Tarmda ocuk emei smrs ve toplumsal duyarllk. alma ve Toplum Dergisi.2: 7594. 5.iman, Y, 2006.Sokakta alan ocuklarn yaam koullar ve gelecek beklentileri. Sosyal Bilimler Dergisi.2: 251-276. 6.Gekin, E, 2009.Ankara Polatl rneinde sosyal dlanma asndan mevsimlik tarm iilii. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstit Dergisi.1:113-148. 7.zbekmezci, .ve Sahil, S. 2004.Mevsimlik Tarm iilerinin sosyal ekonomik ve barnma sorunlarnn analizi. Gazi niversitesi Mhendislik Fakltesi Dergisi. 19(4):375-391. 8.Beleli, , 2012. Mevsimlik tarm iilii ve ocuklar sorun analizi ve politika nerileri: Mevsimlik tarm gnden etkilenen ocuklara(6-14 ya grubu) ynelik mdahaleler program(Kalknma Atlyesi). 32s.Temmuz 9.Tuzcuolu, N,2007. Bir aile olmak: Anne Baba Olmann Altn Kurallar, 4.Bask. Morpa Yaynevi. 10.Peken-Aka, R.2012. Ana-babalarn ocuk yetitirmede ar koruyucu olmalar. Akademik Bak Uluslararas Sosyal Bilimler Dergisi 2(4)1-12
olarak uzun saatlerle almakta, yeterli besin, salk hizmeti ve eitim imknlarndan yararlanamamakta ve bu g alma koullarna ramen ounlukla ok dk gelirler elde etmektedir. Sorunun tam olarak zm iin Devlet; ocuklara ynelik olarak geni odakl ve kapsaml politikalar izlemeli ve sz konusu politikalar ekonomik bir btnlk iinde ele almaldr. Bu anlamda olanaklarn esas olarak, geleceimiz olan ocuklarmza ynlendirilmesi ve bu dorultu da bir yap ve anlayn gelitirilmesi de nemlidir (4).
97
Anadolu Pancarlar
Osman Erdem ZGR 1
E-mail: oeozgur43@yahoo.com zet Anadolu mevcut geni yabani pancar tr yelpazesi ile kltr pancar ve pazlar iin nemli bir gen merkezidir. Bu corafyada kltr pancar tr ile iki kltr pazs tr retilir ve sekiz yabani pancar tr yetiir. Ekilen pancar trleri: bata eker pancar olmak zere krmz pancar ve yem pancar, paz trleri ise, yaprak pazs ve sap-damar pazs eitlerini kapsamakta olup Beta seksiyonuna dahildir. Bitki rtsndeki yabani pancar trleri de Beta seksiyonundan: Beta maritima L. ve Beta adanensis Pamukuolu ile Corollinae seksiyonundan: Beta lomatogona Fischer & Meyer, Beta multicarpa zgr (yeni tr), Beta intermedia Bunge (apomiksi tip), Beta penta Walther (apomiksi tip), Beta macrorhiza Steven ve Beta corolliflora Zosimovic ex Buttleri kapsar.
Beta L. of Anatolia
Abstract
Anatolia is an important gene pool for cultivated beets with the presence of large diversity of wild beet species. In this region, there are three beet cultivar groups and two leaf beet cultivar groups from the Beta section and two wild beet groups. Beet cultivar groups are primarly sugar beet varieties, followed by garden beet varieties and fodder beet varieties. Leaf beet cultivar groups are leaf beet varieties and swiss chard varieties. Wild beet groups are Beta maritima L. and Beta adanensis Pamukuolu from the Beta section as well as Beta lomatogona Fischer & Meyer, Beta multicarpa zgr (new species), Beta intermedia Bunge (apomixis type), Beta penta Walther (apomixis type), Beta macrorhiza Steven and Beta corolliflora Zosimovic ex Buttler from the Corollinae section.
eker Enstits / Etimesgut-Ankara
98
I. GR eker pancar botanikte Kazayagiller (Chenopodiaceae) ailesinden Beta L. cinsinin Beta seksiyonuna girer. Latincesi Beta vulgaris L. spp. vulgaris var. altissima DLLdr. Kkeni genelde Akdeniz Kylarnda yetien ky pancar (deniz pancar) Beta vulgaris L. spp. maritima (L.) ARCANGELI olup sinonimleri: Beta maritima L. ve Beta trojana PAMUKUOLUdur. Beta L. cinsi 4 seksiyona ayrlr. Bunlar : Beta (Akdeniz Havzas ve Avrupa Kylar vb.) Corallinae (Trkiye, Kafkaslar, Azerbaycan, Ermenistan, ran,Orta Avrupa vb.) Nanae (Yunanistan vb.) ve Procumbentes (Kanarya, Madeira, Kap Verde ve Selvagens adalar, Fas vb.)
II. MATERYAL Anadoluda Beta ve Corollinae seksiyonuna giren yabani pancar trleri ile kltr pancar ve pazlar nemli bir yer tutar. III. BULGULAR ve TARTIMA 1. BETA SEKSYONU Beta seksiyonu bata eker pancar olmak zere krmz pancar, yem pancar, yaprak pazs ve sap-damar pazs ile bunlara akraba olan yabani trler: ky pancar ve adana pancarn kapsar. 1.1. Beta vulgaris L. spp. maritima (L.) Arcangeli: Ky pancar ok yllk olup 2n=18dir. Bitkiye, kumsal ve kayalarn bittii topran balad 3-5 mlik dar ky eritlerinde rastlanr. iek tayc yapraklar kk ve dar olup dar yumurtams-balms-eridimsidir. Perianth (iek) ak yeil-yeil renklidir. Tohum yumaklar ok reymlidir. 99
Yetitii yerler arasnda 1. Karamrsel/Yalova (Tepeky-Karamrsel arasndaki kayalk kyda, Karamrselin Ankaraevleri Mevkiindeki kyda ve Midyehavuzu Mevkiindeki kyda), 2. Truva Ovas/anakkale (Yeniky, Truva Liman, Eskikumkale, Kumkale, Tevfikiye, Kalafat ve plak kylerine ait ky ve tarlalarda), 3. Ayvalk/Balkesir (Tekel Tuzlas-yolcu dinlenme yeriYeniiftlik-Altnova arasndaki tarla ve kylarda), 4. Foa/zmir (Meteroloji kndaki kylarda), 5. Ilca/zmir (Paa Limannda Vekampn scak su havuzuna kadar uzanan kysnda ve Kzlay KampKolayta/Kalem Burnu arasnda kalan ky ksmnda), 6. Didim/Aydn (Cap Monodendri-Tekaa Burnundaki fenerin yannda denizden 3 - 5 metre uzakta ve Tekaa Burnu-Parlamenterler Sitesi arasndaki kylarda), 7. Akbk/Mula (Didim-Akbk yolunda Emsan Tatil Kyne 1 km kala yol ile deniz arasnda kalan zeytinlikte) ve 8. Gllk/Mula (Kyklacktan ky yolundan Gllke giderken Dalyan ve Kazarkuyu burunlar arasndaki koyda) bulunur. 1.2. Beta vulgaris L. spp. adanensis (Pamukuolu) Ford-Lloyd & Williams: Adana pancar tek yllk olup 2n=18dir. iek tayc yapraklar byk ve geni olup ekenar drtgenimsi-ters yumurtams-balmsdr. Perianth (iek) ak yeil-yeil renklidir. Tohum yumaklar ok reymlidir. Adana pancarnn rastland yerler arasnda: 1. Karata/Adana (Sirinsi-ncirli-Helvac kylerinin tarlalarnda), 2. Ayvalk/Balkesir (Tekel Tuzlas-karayolu dinlenme yeriYeniiftlik-Altnova arasndaki tarlalarda ve kylarda), 3. Aliaa-altldere/zmir (Pnarck-Ohri Kamp yeri-Beyaz Kayalar arasndaki kylarda), 4. eme-Ilca/zmir (eme-Ilca-Kalem Burnu-Paa LimanVekamp-ifne-Ildr-Pnar Deniz rnleri retim Merkezi arasndaki kylarda), 5. SkeGllbahe/Aydn (Balat Ovasnda), 6. Kyklack/Mula (Kydaki ayr-bataklk arazide) ve 7. Data/Mula (Yat Limannda Kaymakam Evi kesindeki kyda) gelir.
2. COROLLINAE SEKSYONU Beta seksiyonuna karlk, Corollinae seksiyonundaki (Kzlcalar) bitkilerde grlen en nemli zellik erkek organlarn perianthtan daha uzun boylu olmasdr. Bitkiler ok yllktr. 2.1. Beta lomatogona Fischer & Meyer: B. lomatogonada 2n=18dir. Bitkinin nemli zellikleri: 1. gvde en ok 130 cm ve ieklenme blmnn dnda dallanmaz, 2. gvde kalnl en ok 1 cm apnda ve ileri doludur, 3. iek tayc yapraklar kk ve dar olup balms-eridimsidir, 4. perianth (iek) sarms yeil-yeil renklidir, 5. perianthn birleik aa ksm be keli ve serbest paralar tepede kaponludur, 6. kaponlarn n kenar beyazms geni membranms olup ok belirgin saaklanmtr, srtlar ise, kalnlam ve tepe u sivri kntldr, 7. olgunlukta serbest paralar birbirlerini rterek ie bklr ve dar bir tp oluur, 8. tohum yumaklar en az % 99 tek reymlidir . B. lomatogonaya Orta Karadeniz (Amasya/Merzifon Havaalan ve orum), Dou Karadeniz (Gmhane ve Bayburt), Anadolu (Eskiehir, Ankara, Krkkale, ankr, Konya, Karaman, Ereli, Yozgat, Krehir, Nevehir, Kayseri ve Sivas), Ege (Ktahya, Afyon, Uak ve Salihli), Akdeniz (Burdur, Isparta, Antalya ve Glek Boaz) ve Dou Anadoluda (Erzincan, Erzurum, Ar, Ardahan, Kars, Elaz, Mu ve Van) 500-2300 mde rastlanr. 2.2. Beta multicarpa zgr: B. multicarpada 2n=18dir. Bu trde gvde kalnl en ok 1 cm apnda ve ileri doludur. iek tayc yapraklar byk ve geni (en ok 4,5 x 2 cm) olup ekenar drtgenimsi-yumurtams-ters yumurtamseliptik-ters balms-balmsdr. Tek rseymlilik % 4-27 arasndadr. Dier zellikler aynen B. lomatogonadaki gibidir. Multigerm tr Erzurum (Aras Vadisinde Sylemez yolundaki yamalarda), Bayburt (Madenin Bayburt knda oruh
Vadisindeki dzlkte) ve ankrda (Eski Ilgaz yolunda kiam Dzlnde) grlr. Descriptio: Planta diploida. Caulis medullaris, ad 10 mm crassus. Flores complures coaliti, plerumque 1 vel 3, rarius 4 - 5 flores per glomerulum. Bracteae lanceolate, oblanceolate, elliptical, obovate, ovate vel rhomboidal, ad 3 x 2 cm, inferiore maiore et interdum folia caulina similia, sequentia decrescentia. Aliter Beta multicarpa zgr tamquam Beta lomatogona Fischer & Meyer. Typus Sylemez Aras Valley (Erzurum/Hns A8). 2.3. Beta intermedia Bunge ve Beta penta Walther: Polyploid B. intermedia (2n=36) ve B. penta (2n=45) ise, B. lomatogonann apomiksi yoldan reyen tipleri olup ayr bir tr kabul edilmezler. Polyploid tiplerde gvde kalnl en ok 2 cm apnda ve ileri botur. Tohum yumaklarnda tek reymlilik B. intermediada % 18-55 ve B. pentada % 2-32 arasndadr. Perianthn serbest paralarnda kaponlarn nndeki beyazms saaklanma az belirgindir, zellikle B. pentada nerdeyse tamamen kaybolmu gibidir. Bunlarn dnda, bitkiler Beta lomatogonaya benzerler. Polyploid tiplerin rastland yerler: Bilecik (2n=36,45 Pazaryeri-negl arasnda Orman letmesine ait tomruk deposuna gelindiinde asfaltn kenarndaki ayrlarda), Ktahya (2n=36, 1965 Pamukuolu, TavanlKtahya-Eskiehir arasnda yol kenarlarnda), Eskiehir (2n=36,45, 1963 F. Walther ve 2n=36, 1965 Pamukuolu AlpuYukaralan-Sivrihisar arasnda yol kysndaki tarlalarda), Ankara (2n=36, 1965 Pamukuolu, Ankara-Temelli-Polatl arasnda yol kysndaki tarlalarda), ankr (2n=36, Trba-erke-Atkaracalar-Kurunlu arasnda yol kysndaki tarlalarda), Krkkale (2n=36, 1965 Pamukuolu), orum (2n=36,45, orum-Sungurlu arasnda yol kysndaki tarlalarda), Yozgat (2n=36, 1965 Pamukuolu, Muslubelinde), Sivas (2n=36, 1965 Pamukuolu, Suehri-Zara arasndaki Arapa Kprsnde), Erzincan (2n=36, 1965 Pamukuolu, obantekke-RefahiyeSakaltutan Geidi yolu arasnda ve ErzincanAhmediye-Kelkit yolu arasnda), Erzurum 100
(2n=36, Ilca-Erzurum-Pasinler-Aras Vadisi Sylemez yolu arasnda), Ar (2n=36, PatnosTutak arasnda yol kysndaki tarlalar) ve Vandr (2n=36, Bendimahi Vadisinde). 2.4. Beta macrorhiza Steven: Corollinae seksiyonunun 3. yesi Beta macrorhizada 2n=18dir. Bitkinin nemli zellikleri: 1. bitki alms, boy en ok 110 cm, genelde ilk yldan sonra dipten ve gvdenin aasndan dallanr, 2. gvde kalnl en ok 1,5 cm apnda ve ileri doludur, 3. genelde yapraklar kt ve gvdedekiler ksa sapldr, 4. iek tayc yapraklar byk ve geni (en ok 5,6 x 5,1 mm) olup dairemsi-geni yumurtams-ekenar drtgenimsi-eliptikdir, 5. perianth (iek) sarms yeil-yeil renklidir, 6. perianthn birleik aa ksm ksa ve yuvarlaktr, serbest paralar ise, dz kenarl ve tepede kaponlu olup olgunlukta da alrlar, 7. tohum yumaklar 1-8li, zellikle % 25 iki ve % 65 reymlidir. Beta macrorhizaya u blgelerde rastlanr: ankr (ankr-Ilgaz yolunun 24,5. kmsinde: Korgundan Kesecike giderken eski Ilgaz yolunun giriinde), orum (orumskilip yolunda: Kzlrmaka 10 km kala Harami Kprsnn solundaki yarda), Svas (1. Kangal: Grnn 58 km Kuzeyi ve Tecerin 37 km Gneyinde, 2. Divrii: Dumlucadada), Erzincan (1. Refahiye: Suehri yol ayrmnn 1-2 km Batsnda, 2. Kzldada: Gemecik-Salur yolunun 1,5 km Dousunda, 3. Karada Sakaltutan Geidinin Batsnda ve Dousunda geni bir alanda: Dere vadilerindeki yarlarda ve Sakaltutan emesinde, 4. Sakaltutan yolunda Gmhane yol ayrmn getikten sonra: arhanek Mevkindeki yarda, 5. ErzincanKelkit yolunun 16. kmsinde: Yalnzba 1 km geince yolun sa ve solundaki yarlarda, 6. Ayn yolun 32. kmsindeki yarlarda: Ahmediyenin 2,5 km Gneyinde ve 2 km Kuzeyinde, 7. Erzincan-Mercan demiryolunda: Sansa Kprs ile Sansa stasyonu arasndaki yamalarda ve ayrca 130 No.lu tnelin giriinde: Karasu kysna kadar uzanan arazide, 8. Pekeri Tren stasyonu civarnda, 9. Divrii-Kemaliye-Bata-Erzincan tren yolunda: Frat Vadisinde yer yer, 10. Kemaliye: Salihli kynn Kuzeyinde), 101
Erzurum (1. Tercan-Akale yolunda: Akaleye 15 km kala yol kenarlarnda, 2. Akale-Kop Da Geidi yolunda 16. kmde: Prnakapan 1 km geince gelen yarda, 3. Ilca-spir yolunun 39. ve 40. kmleri arasnda Eertiyi 7 km geince Rizekent-Sereme yol ayrmndan nce: Sereme Deresinin yarlarnda, 4. Pasinler: obandede KprsSylemez yolunda 24. ve 25. kmler arasnda Aras Vadisinde, 5. Ayrca ayn yolun 29. ve 30. kmleri arasnda Sylemeze 6 km kala Aras Vadisinin yamalarnda, 6. Tahir Da: Hedik ky-Horasan yolunun 4-5 km Batsnda), Kars (Selim civarnda) ve Vanda (Van-Erek yolunun 8. kmsinde) 800-2200 m ykseklikte. Yetitii topraklarn ana kayas ounlukla serpentindir. 2.5. Beta corolliflora Zosimovic ex Buttler: Corollinae seksiyonunun son tr Beta corolliflorada 2n=36dr. Bitkinin nemli zellikleri: 1. gvde en ok 2 myi bulur ve ieklenme blmnn dnda dallanmaz, 2. gvdelerin kalnl en ok 2 cm apnda ve ileri botur, 3. iek tayc yapraklar orta boy ve kk (en ok 3,1 x 2,7 mm) olup ekenar drtgenimsi-balms-bzmsdr, 4. perianth (iek) tacms olup beyaz, sarms beyaz veya beyaz ve yalnz ortadamarlar yeil renklidir, 5. perianthn birleik aa ksm ksa ve yuvarlaktr, serbest paralar ise, kaponsuz olup dz kenarl ve ie bkktr, 6. tohum yumaklar 1-8li, zellikle % 33 iki ve % 55 reymlidir. Beta corollifloraya: Krklareli (Pazarlnn Vize knda 1. kmde 350 mde), Bolu (Mudurnu), Uak (Banaz Hanemesi Mevkiinde), Eskiehir (Oklubal,Uludere, Sarcakaya, Sekiren, Yarmca ve Dakpr kylerinde), Ankara (Kzlcahamamamldere-Gerede arasnda), ankr (Bayramren-Yeilz-Ilgaz Da Doruk arasnda), Kastamonu (Yuva-Ilgaz DaTosya arasnda), orum (skilip-Dedem ve orum-Konakl-Merzifon arasnda), Amasya (Gmhacky-Bulak Ovas arasnda), Samsun (Havza-Hamamayai arasnda), Sivas (Zara-Suehri arasnda), Giresun (ebinkarahisarda), Trabzon (HamsikyBekiler Yaylas arasnda), Gmhane
(Kalkanl-Bekise-Hacemin-Krkl-Kse Da Geidi-Kse-Yukarzlce-YeniyolPske Geidi arasnda), Erzincan (Sakaltutan Geidi-Erzincan ve Erzincan-Ahmediye arasnda), Erzurum (Tercan-Akale-Kop Da, Ilca-Gelinkaya-Eerti-Rizekent-Ovack, Erzurum-Dumlu-Oltu ve Pasinler-YastktepeAras Vadisi-Sylemez-Hns arasnda), Kars (Arpaay-Doruyol-ldr Gl-ldrArdahan-Gle arasnda), Ar (Tahir Da Geidi-Elekirt-Ar-Tutak-Antep OvasBintosun-Patnos arasnda), Mu (Seferek Geidi-Varto-Toplak Deresi-Murat VadisiBulank-Okuhan-Malazgirt-Glkoru arasnda) ve Vanda (Bendimahi Vadisi-Muradiye alyan-Aagndeme-YukargndermeTilki Yaylas ve aldran-Souksu arasnda) 800-2500 mde rastlanr.
6.Kaponun n kenar saaklanmas kaybolmu gibiyok...B. penta 3.Perianth paralar geni, kenar dz 7.Gvde ii dolu, iek tayan yapraklar byk, eliptik-rombik-geni yumurtamsdairemsi, perianth yeil-sarms yeil, paralar kaponlu... .B. macrorhiza 7.Gvde ii bo, iek tayan yapraklar kk, bzms-balms-rombik, perianth tams, beyaz-sarms beyaz, paralar kaponsuz .B. corolliflora
V. KAYNAKA IV. SONU Anadolu yabani pancarlar tan anahtar: 1.Erkek organlar perianthtan daha ksa, perianth yeil, paralarnn kenar dz 2.iek tayan yapraklar kk ve dar, eridimsi-balms..B. vulgaris maritima 2.iek tayan yapraklar byk ve geni,balms-ters yumurta-rombik B. vulgaris adanensis 1.Erkek organlar perianthtan daha uzun 3.Perianth yeil, paralar dar, tepeleri kaponlu, kaponun n kenar ok belirgin saakl 4.Gvde ii dolu 5.iekler teksel, tayan yapraklar kk, eridimsi-balms....B. lomatogona 5.iekler 1-3 (4-5)li gurup, tayan yapraklar byk, balms-ters balms-ters yumurtams-eliptik-yumurtamsrombik .....B. multicarpa 4.Gvde ii bo; iekler 1-3 (4)l gurup, tayan yapraklar kk, eridimsi-balms 6.Kaponun n kenar saaklanmas gsterisiz. B. intermedia
1.
PAMUKUOLU, A., 1965. Trkiyenin Yabani Beta Trleri ile lgili Bir nceleme, Ege ni. Fen Fak., lmi Rapor. Ser., No. 24, s. 85.
2.
ZGR, O. E., 1992. Trkiye Pancar ve Pazlar, TFA, Yayn No. 216, s. 112, Mars Matbaas, Ankara.
3.
ZGR, O. E., 2011. eker Pancar retimi, Amasya eker Fabrikas A.. Genel Mdrl, Yayn No. 5, s. 192, Filiz Matbaas, Ankara.
102
Eskiehir Koullarnda Farkl Bitki Skl le Potasyum Uygulamasnn eker Pancarnn Verim ve Kalitesine Etkisi
Erturul KARA 1
E-mail: ertugrulkaras@yahoo.com
Adnan CENGZ 2
Glser YALIN 3
zgr ATE 4
zet Aratrma projesi 2010 ve 2011 yllarnda Eskiehirde yrtlmtr. Projede ana konular bitki skl (7000, 9000 (kontrol), 11000 ve 13000 adet/da) ve potasyum dozlar (0-6-12 kg/da) ise alt konu eklinde ve drt tekrarlamal olarak yrtlmtr. Fertigasyon eklinde uygulanan sulama ve gbrelemede her iki ylda da 11 sulamada toplam 550 mm sulama suyu uygulanmtr. 2010 yl sonularna gre bitki skl ve potasyum uygulamasnn verim zerinde % 1 hata ile etkisi olurken, uygulamalarn eker pancar polar oran zerinde etkisi olmamtr. 2011 yl sonularna gre bitki sklnn verim zerindeki etkisi nemli olurken, polar oranlar zerinde etkisi istatistik olarak farkllk gstermemitir. Anahtar Kelimeler: eker pancar, fertigasyon, bitki skl, potasyum
1 2
Ziraat Y. Mhendisi- Geit Kua Tarmsal Aratrma Enstits Mdrl- Eskiehir Ziraat Mhendisi- Geit Kua Tarmsal Aratrma Enstits Mdrl- Eskiehir 3 Ziraat Mhendisi- Geit Kua Tarmsal Aratrma Enstits Mdrl- Eskiehir 4 Biyolog- Geit Kua Tarmsal Aratrma Enstits Mdrl- Eskiehir
103
Giri lkemizde eker pancar yetitiriciliinde kullanlacak ekici ayak dzenlerinde sra aralar 45 cmdir. Yaklak 22-25 cm sra zeri mesafe ile tekleme yapldnda dekar bana ortalama 9000 bitki kullanm nerilmektedir. Bitki skl konularnda yaplan aratrmalar genel olarak sra aras mesafeden ziyade sra zeri mesafe dikkate alnarak ve genellikle de kark ve yamurlama sulama yntemleri ile yrtlmtr. Dier taraftan lkemizde eker pancar yetitiricilii iin taban gbrelemesinde kullanmak zere 6-8 kg/da arasnda deien oranlarda potasyum ieren kimyasal gbrelerin datm yaplmaktadr. Yaplan aratrma bulgularna gre eker pancar bitkisinin yetitirilmesi iin gerekli bitki besin miktar potasyum bakmndan 40 kg/da civarndadr. Dier taraftan Trkiyede 250 bin civarnda rnekleme esas alnarak topraklarnda potasyum miktar ortalama 87 kg/da civarnda olup; eker pancar yetitiricilii iin gerekli olan miktarn ok zerindedir. Buna karlk eitli aratrclar tarafndan potasyumun almnn yetitirildii topraktaki kil tipi ile ilikili olduu ve bundan dolay da verimlilik ve zellikle de kalitenin artrlabilmesi iin belirli miktarda potasyumun uygulanmas gerektii konusunda eitli neriler vardr. Bitki verimlilii sadece birka faktrle aklanamayacak eitli artlarla birlikte geliir ve deiir. zellikle sulama ve gbreleme uygulamalarnn miktar ile zaman planlamas belirleyici niteliktedir. Bitkilerin kk sistemleri suyun ve bitkilerin almnda birinci derecede rol oynar. Toprak pHs sebebiyle baz makro ve mikro bitki besin maddelerinin almnn snrlanmas, bu bitki besin maddelerinin yapraktan ve daha az miktarlarda verildiklerinde yetersizliklerinin ortadan kaldrld ve verimde nemli artlar kaydedildiine iaret etmektedir. Tarla bitkilerinde etkili kk derinlikleri 90-120 cm arasnda deimekle birlikte, eker pancar iin bu derinlik literatrlerde 90 cm olarak verilmektedir. Ancak yazlan ve sylenin aksine eker pancar bitkisinin kk sisteminin nemli bir ksm 0-60 cmdedir. Bu sebeple yaplan sulamalarda 60 cmlik toprak katmannn altna suyun ve bitki besin 104
maddelerinin iletimi, uygulanan suyun ve bitki besin maddelerinin yararlanma orann azaltr ve belirli oranda derine szma ile ykanmas anlamna gelir. Dier taraftan 90 cm olarak alnarak uygulanacak bir sulama programnda uygulanacak toplam sulama suyu ihtiyac deimese bile, sulama aralnn artmas sonucu bitkilerde kk blgesinde su eksikliinin ortaya kararak stres koullarn tetikleyerek verimlilikte azalmaya yol aabilir. Sulama teknolojisindeki gelimeler, suyun ve bitki besin maddelerinin kullanm randmanlarnn artmasna yol aarken, verim ve kalitede nemli gelimeler ortaya karmtr. Bu sebeple eker pancar bitkisinin yetitirildii Orta Anadolu artlarnda yamurlama yntemi kullanlarak yaplacak sulama uygulamalarnda su tutma kapasitesi en fazla olan orta ve ar bnyeli topraklarda dahi sulama aralnn 7-10 gn, sulama sresinin de 6-7 saat olmas gerektii konusunda bulgular vardr. eker pancar bitkisinde sklk konusu aslnda bir mekanizasyon problemi olup; mevcut igcnn yeterli olup olmamas ile dorudan ilgilidir. zellikle apalamann nasl yaplaca konusu, bu amala makine veya insan igcnn kullanm konusunda karar vermek gerekir. Geni alanlarda yetersiz igcnn kullanm makine kullanmn zorunlu klarken, apalamada igcne dayal retimin yapld blgelerde sra aralarnn daraltlarak bitki saylarnn artrlmasnn olumlu sonularndan faydalanmak bir zm olabilir. Burada karlatrlmas gereken ana unsur ise sra arasnn daraltlmasyla verimlilikteki artlarn ortaya kabilecek igc maliyetlerindeki art karlayp karlayamayacadr. Materyal ve Metot Materyal Aratrmada, deneme materyali olarak Isela pancar eidi kullanlacaktr. Eskiehir koullarnda verimli, eker oran % 16-19 arasnda deien bir eit olup, baz mantar hastalklarna kar dayankldr. Deneme Yeri Proje, Toprak ve Su Kaynaklar Aratrma Enstits Mdrl arazisinde yrtlmtr. Aratrmann yapld
Eskiehir Merkez ilede Genelde karasal bir zelliin hakim olup; yazlar kurak ve scak, nispi nem % 63, yllk buharlama miktar (Nisan-Eyll) 975.7 mmdir. Ortalama olarak ilk don tarihi 18 Ekim, son don tarihi 20 Nisandr.
klar souktur. Yllk ortalama scaklk 10.8 C olup, ortalama ya 338.6 mm, ortalama Toprak zellikleri Deneme yeri topraklarna ilikin baz fiziksel ve kimyasal zellikler izelge 1de verilmitir. Aratrma yeri; killi bnyeli alvyal topraklardan olumaktadr. Fosfor kapsam yksek, Kire ierii yksek, organik madde miktar az ve ok azdr. Hafif alkali zellik gstermektedir.
izelge 1. Deneme Yeri Topraklarnn Baz Fiziksel ve Kimyasal zellikleri (2010)

Derinlik (cm) 0-20 20-40 40-60 pH Toplam Tuz (%) 0,134 0,132 0,128 EC (dS/m) 0,7 0,6 0,6 CaCO 3 (%) 21,71 24,61 28,95 P2O5 (kg/da) 8,20 1,34 1,34 Org. Mad (%) 1,01 0,73 1,08 Bnye (%) Kum 30 32 29 Silt 27 34 22 Kil 43 34 49 Tarla Kap (g/g) 0,33 0,34 0,33 Solma Nok. (g/g) 0,22 0,21 0,21 Hacim A. (g/cm3) 1,26 1,38 1,34
7,8 7,9 7,9
Deneme Metodu ve Konular Aratrma, tesadf bloklarnda blnm parseller deneme desenine gre Ana konu (bitki skl, 4 konu) ve alt konu (potasyum dozu, 3 konu) ile 3 tekrarlamal olarak yrtlmtr. izelge 2. Deneme konular Ana konu (Bitki skl, adet/da) A 7000 adet/da B 9000 adet/da (kontrol) C 11000 adet/da D 13000 adet/da Parsel Boyutlar ve Bitki says Aratrmada kullanlan parseldeki bitki saylar, sra aras ve zeri mesafeler izelge 3te verilemitir. izelge 3. Aratrmada ekim ve skmde bitki saylar, parsel boyutlar
Bitki says Ekimde Parsel boyutlar (m) Ekimde Parsel alan (m2) Ekimde Sra aras ve zeri mesafe (cm) 45x25 45x20 30x30 30x25 Parseldeki bitki sras Ekimde Parseldeki bitki says Skmde parsel boyutlar (m) Skmde Parsel alan (m2) Skmde parseldeki bitki says
Alt Konu (Potasyum dozu K 2 O kg/da a 0 kg/da (kontrol) b 6 kg/da c 12 kg/da
7000 9000 11000 13000
8 x 5.4 8 x 5.4 8 x 4.8 8 x 4.8
43.2 43.2 38.4 38.4
12 12 16 16
302 390 422 500
3.6 x 7.0 3.6 x 7.0 3.6 x 7.0 3.6 x 7.0
25.2 25.2 25.2 25.2
176 226 227 328
105
Tarmsal lemler Denemede birinci toprak ileme pullukla Mart aynda, ikinci toprak ileme rotatiller kullanlarak Nisan aynda yaplmtr. eker pancar ekimi, Nisan aynn ikinci haftasndan itibaren gerekletirilmi, tekleme, yabanc ot mcadelesi ve apalama Mays aynda tamamlanmtr. Denemede Kullanlacak Sulama Sisteminin zellikleri Deneme, suyun derin kuyudan alndktan sonra 100 m mesafedeki kontrol birimine kadar 75 mm apl polietilen (PE) boru ile getirilecektir. Kontrol birimi, hidrosiklon, kum akl filtre, gbre tank, basn ler ve dozaj pompalarndan meydana gelmektedir. Kontrol biriminde sisteme verilecek sulama suyu miktar, basn ler yoluyla ayarlanarak sabit basnla (1 atm.) 75 mm PE ana boru hatt ile
parsellere ulatrlacak ve ana boru hatlarnn sonlar kr tapa ile kapatlmtr. Ana boru hattna montaj edilmek zere 16 mm apl ve 1 atm. basna lateral boru hatlar kullanlmtr. Deneme parsellerine her iki sraya bir lateral yerletirilmitir. Damlatc aralklar tm konularda 33 cm ve damlatc debileri 1 atmosfer basnta 4 l/h olmutur. Sulama Projede sulama aralklar, eker pancar bitkisinde Haziran aynn ikinci yarsndan itibaren haftalk olarak gerekletirilmi, toplam 11 sulama yaplm, her sulamada 50 mm sulama suyu olmak zere toplam 550 mm sulama suyu uygulanmtr. Sulamalar hasattan 1 ay nce sonlandrlmtr. Aratrmada kullanlacak sulama suyunun zellikleri izelge 4te verilmitir.
izelge 4. Sulamada kullanlacak suyun baz analiz sonular Katyonlar (meq/l) 2.65 0.03 4.15 4.90 11.73 Anyonlar (meq/l) 0.0 4.40 1.45 5.88 11.73 Dier baz analiz sonular pH EC (dS/m) B (mg/l) RSC SAR (pH) 7.4 1.00 0.0 1.24 saturasyon edilmi
Na+ K+ Ca++ Mg++ Toplam
CO 3 -HCO 3 ClSO 4 --
Gbreleme ve Hasat Gbreleme toprak analiz sonularna gre uygulanm. Gbrelemede 20 kg/da azot uygulanm, topraktaki mevcut alnabilir fosfor 10 kg/daa tamamlanm ve 0-6-12 kg/da Potasyum, potasyum nitrat gbresi ile gerekletirilmitir. Hasat, Ekim aynn ilk iki haftasnda tamamlanmtr. Tartmlar 10 hassasiyetli terazilerle ve daras bilinen kasalara konularak gerekletirilmitir. Toprak Analiz Metotlar Toprak analizleri ekim ncesi araziden alnacak toprak rneklerinde verimlilik iin 020 cm derinlikten toprak rnekleri alnarak Tzner 1990a gre yaplmtr. Saturasyon (%): Toprak doymu hale gelinceye kadar saf su ilave edilmek suretiyle 106
Toprak Reaksiyonu : macununda pH metre ile
Organik madde (%): Modifiye Walkley-Black metoduna gre
Kalsiyum Karbonat (%) Scheiber kalismetresi ile Alnabilir Fosfor (P 2 O 5 ) 0.5 N Na CO 3 kullanlarak Alnabilir Potasyum (K 2 O) 1.0 N Amonyum Asetat (pH 7.0) kullanlarak ekstarkta gemi potasyum fleymfotometrede okumas ile Hacim arl: bozulmam rneklerinde akma silindirle Tarla Kapasitesi: bozulmu rneklerinde 1/3 atm. basnl kapta toprak toprak
Solma Noktas: bozulmu toprak rneklerinde 15 atm. basnl kapta
Bnye: Bouyoucus hidrometre yntemi ile Katyon Deiim Kapasitesi: Sodyum asetat ile Elde Edilen Bulgular, Analiz ve Deerlendirme Verim Sonular
ekstraksiyon karlarak fleymfotometre ile belirlenmitir. (Tzner 1990).
Denemede 2010da kaydedilen parsel verimleri izelge 5te, varyans analizi 6da verilmitir. izelge 5. eker pancar denemesinde kaydedilen parsel verimleri-2010 (kg/da) Konular Tekerrr 1 2 3 4 Aa 8525 9935 8485 7162 Ab 8601 8276 8233 7422 Ac Ba Bb Bc Ca Cb Cc Da Db Dc
7794 12422 16311 9602 15140 12305 12084 17137 13123 19237 6702 11570 12100 10778 13209 11941 12532 18195 15348 13921 8164 11009 8940 10093 13800 12100 11060 15823 15614 14072 7038 11287 11287 9543 13183 12336 9574 17025 14968 12139
izelge 6 eker pancar verim arasndaki varyans analiz sonular - 2010 F Varyasyon kaynaklar Kareler toplam Serbestlik Kareler derecesi ortalamas 116023507 (hesaplanan ) 52,93** P deeri 0,00000 0 0,00472 9 0,51514 5 F
0.05
Tablo F
0.01
Ana Konu (bitki skl) 348070523 3 Alt Konu (Potasyum dozu) 27333847 2 nteraksiyon (Etkileim) 11652351 6 Hata 78902918 36 Toplam 465959640 47 ns : statistik olarak nemsiz ** : % 1 hata dzeyinde nemli
2,86
4,37
13666924 1942059 2191748
6,23** 0,88
3,25 2,36
5,25 3,35
Varyans analiz sonularna gre bitki sklnn ve uygulanan potasyum dozlarnn verim zerindeki etkisi % 1 hata ile vardr. Uygulanan Potasyum Dozunun eker Pancarnn Polar Oran zerine Etkileri (2010) Denemede alnan rneklerde uygulanan potasyum dozunun eker pancarnn polar oran zerindeki etkileri aratrlmtr. Alnan rneklerde saptanan polar oranlar izelge 7de, varyans analiz sonular izelge 8de verilmitir.
107
izelge 7 Deneme konularnda elde edilen polar oranlar (%) Tekerrr 1 2 3 4 Aa 14,10 15,71 14,76 16,92 Ab 15,73 15,68 16,43 16,04 Ac 13,94 15,36 13,36 16,32 Ba 16,52 16,27 17,87 14,65 Bb 15,79 14,70 16,52 15,97 Konular Bc Ca 15,84 15,45 15,86 16,30 18,41 15,82 17,13 16,30 Cb 15,88 16,40 14,88 16,39 Cc 13,29 14,12 15,75 17,33 Da 14,98 14,56 16,05 15,18 Db 16,22 16,40 16,03 15,77 Dc 13,90 13,46 15,68 15,23
izelge 8. eker pancar polar oran varyans analiz sonular Varyasyon Kareler Serbestlik Kareler F kaynaklar toplam derecesi ortalamas (hesaplanan) Ana Konu (bitki skl) 7,541 3 2,513 2,369ns Alt Konu (Potasyum dozu) 3,130 2 1,565 1,475ns nteraksiyon 8,670 6 1,445 1,362ns Hata 38,189 36 1,060 Toplam 57,532 47 ns : statistik olarak nemsiz Denemenin 2010 ylnda elde edilen verileriyle yaplan varyans analizi sonularna gre ana konular (bitki skl) arasnda istatistik olarak % 1 hata dzeyinde farkllk grlrken, uygulanan potasyum dozlarnn verim zerinde etkilidir. P deeri 0,086 0,242 0,256 Tablo F 0.05 2,866 3,259 2,363
Bitki skl ve verim ilikisi bakmndan % 1e gre yaplan Duncan gruplandrmasnda D konusu birinci grupta, B ve C konular ikinci grupta ve A konusu nc grupta yer almtr. Uygulanan potasyum dozlarnn polar oran zerinde istatistik olarak etkisi olmamtr.
Denemede 2011de kaydedilen parsel verimleri izelge 9da, varyans analizi 10da verilmitir. izelge 9. eker pancar denemesinde kaydedilen parsel verimleri-2011 (kg/da) Konular Tekerrr Aa Ab Ac Ba Bb Bc Ca Cb Cc 1 6192 6286 7111 8348 8375 9932 9026 10786 13272 2 6584 5464 6413 8285 5684 7925 11165 8091 9636 3 6521 8498 6532 10026 10233 8555 10391 9527 8226 4 6864 6486 7998 7385 8825 10859 10203 10236 12139 Ort. 6540 6684 7014 8511 8279 9318 10196 9660 10818
Da 12747 11577 8588 11499 11103
Db 12045 12636 9562 11674 11479
Dc 14853 10537 10746 13205 12335
108
izelge 10 eker pancar verim arasndaki varyans analiz sonular Varyasyon Kareler Serbestlik Kareler F kaynaklar toplam derecesi ort. Ana Konu (Bitki skl) 158453676 3 52817892 24,86** Alt Konu (Potasyum dozu) 7109905 2 3554953 1,67ns nteraksiyon (Etkileim) 1618038 6 269673 0,13ns Hata 76494784 36 2124855 Toplam 243676404 47 ns ** : statistik olarak nemsiz : % 1 hata dzeyinde nemli
P deeri 6,86633E-09 0,201939529 0,992217806
0.05
Tablo F
0.01
2,86 3,25 2,36
4,37 5,25 3,35
Varyans analiz sonularna gre bitki sklnn verim zerindeki etkisi % 1 dzeyinde nemlidir. Uygulanan potasyum
dozlarnn verim zerindeki etkisi istatistik olarak nemli deildir. Denemede alnan rneklerde uygulanan potasyum dozunun eker pancarnn polar oran zerindeki etkileri aratrlmtr. Alnan rneklerde saptanan polar oranlar izelge 11de, varyans analiz sonular izelge 12de verilmitir.
Uygulanan Potasyum Dozunun eker Pancarnn Polar Oran zerine Etkileri (2011)
izelge 11 Deneme konularnda 2011 ylnda elde edilen polar oranlar (%) Konular Tekerrr Aa Ab Ac Ba Bb Bc Ca Cb Cc Da Db Dc 1 17,93 18,76 17,57 18,13 17,09 17,86 18,22 19,09 17,36 17,56 16,41 16,05 2 16,79 16,18 15,72 18,36 18,76 17,68 14,44 16,39 15,51 15,89 14,92 16,09 3 18,17 17,52 17,36 17,38 17,44 17,23 16,61 16,86 17,25 17,82 17,46 16,72 4 Ort. 17,88 18,62 17,6 18,27 17,96 17,91 18,79 18,36 18,12 17,81 18,2 17,04 17,69 17,77 17,06 18,04 17,81 17,67 17,02 17,68 17,06 17,27 16,75 16,48
izelge 12 eker pancar polar oran varyans analiz sonular Kareler Serbestlik Kareler Varyasyon kaynaklar toplam derecesi ortalamas Ana Konu (Bitki skl) 6,52 3 2,17 Alt Konu (Potasyum dozu) 2,02 2 1,01 nteraksiyon 1,85 6 0,31 Hata 39,53 36 1,10 Toplam 49,92 47 ns: statistik olarak nemsiz 109
F 1,98ns 0,92ns 0,28ns
P deeri 0,086 0,242 0,256
Tablo F 0.05 2,866 3,259 2,363
Varyans analiz sonularna gre bitki sklnn ve uygulanan potasyum dozunun polar oran zerindeki etkisi istatistik olarak nemli deildir. Analiz ve Deerlendirme Denemenin 2011 ylnda elde edilen verileriyle yaplan varyans analizi sonularna gre ana konular (bitki skl) arasnda istatistik olarak % 1 hata dzeyinde farkllk
grlrken, uygulanan potasyum dozlarnn verim zerinde bir etkisi olmamtr. Bitki skl ve verim ilikisi bakmndan % 1e gre yaplan LSD gruplandrmasnda C ve D konular birinci grupta, A ve B konular ikinci grupta yer almtr. Bitki skl ve uygulanan potasyum dozlarnn polar oran zerinde istatistik olarak etkisi olmamtr.
110
Trkiyede eker Pancar Hasadyla Tarladan Kaldrlan Tahmini Toprak Miktarlar: Genel Deerlendirme
Nazmi ORU 1
E-mail: nazmioru@yahoo.com zet Bu almann amac, Trkiyede eker pancar hasadyla tarladan kaldrlan toprak miktarlarnn tahmin edilerek irdelenmesidir. Tarmsal alanlardaki toprak erozyonu almalarnda toprak tanmasnn genellikle, su, rzgar ve yanl toprak ileme nedeniyle ortaya kt kabul edilmektedir. Ancak, eker pancar (Beta vulgaris L.), patates (Solanum tuberosum L.), havu (Daucus carota L), ravika (Cichorium intybus L), prasa (Allium porrum L) tatl patates (Ipomoea batates L) ve casava (Manihot spp.) gibi bitkilerin hasadyla tarmsal alanlarda topran en verimli olan st tabakasndan byk lde toprak kayplarnn olmas da tarm, evre ve maliyet asndan byk nem tamaktadr. Bu almada Trkeker raporlarndan yararlanlarak 2000 ve 2011 yllar arasndaki tahmini toprak fireleri hesaplanmtr. Kamuya ait 25 ve zel sektre ait 8 adet toplam 33 eker pancar fabrikas ekim alanlarnda en az toprak firesi 3.1 Ton/Ha. ile 2001 ylnda, en ok toprak firesi 5.45 Ton/Ha. ile 2010 ylnda ve 12 yllk hesaplamalara gre aritmetik ortalama 4.65 Ton/Ha. ve Std=0.7 olarak bulunmutur. eker Enstitsnce yaplan detayl bir aratrmada Trkiye genelinde eker pancar hasadyla tanan ortalama toprak firesi 4.54 Ton/Ha., olarak verilmitir. Yurdumuzda da bata eker pancar olmak zere patates ve havu hasadyla da oluabilen toprak firesi ve bunu etkileyen en nemli faktrler olan: hasat dnemi ya, toprak ve bitkinin agronomik zellikleri ve skm tekniklerini de ele alan detayl aratrmalar yaplmaldr. Topran organik madde, mikrobiyolojik aktivite ve bitki besin elementleri bakmndan en zengin ksmn oluturan pulluk tabakasndaki bu anmann en aza indirilmesi iin, pancar skmnde toprak neminin dikkate alnmas, pancar ynn bir sre tarlada mmknse st rtlerek bekletilmesi ve tesellm noktalarndan dnte aralarda kalan topran mutlaka tarlalara geri getirilmesi gibi hususlarda iftilerin bilgilendirilmesi nerilmitir. Anahtar Kelimeler:Trkiye, eker Pancar Hasad, Toprak Kayb
Estimation of soil losses due to sugar beet harvests in Turkey: A Review

Abstract Aim of this paper is to estimate soil losses related to sugar beet harvesting in Turkey. Water, wind and inappropriate soil tillage are accepted as the main causes of soil erosion. Soil losses from the top and most fertile layer by harvesting sugar beet, (Beta vulgaris L.) potatoes, (Solanum tuberosum L.), carrot, ravika (Cichorium intybus L), leek (Allium porrum L), sweet potatoes (Ipomoea batates L) and cassava (Manihot spp.) cause agricultural and environmental problems as well monetary costs. The paper was prepared by using Turkish Sugar Factories Corporation data for the years between from 2000 to 2011 to estimate soil losses. The study calculated minimum soil loss in 2001 with 3.1 Ton/Ha, maximum soil loss in 2010 with 5.45 Ton/Ha. and average soil loss with 4.65 Ton/Ha, with a Std=0.7 for 33 sugar factories, 25 public and 8 privately owned. A detailed study of Sugar Institute resulted the average soil loss in Turkey with 4.54 Ton/Ha. Studies on factors effecting soil losses from sugar beet, potatoes and carrot harvesting such as harvesting techniques, rain fall in harvesting period, soil and agricultural properties should be carried out.To minimize the soil loss from the most fertile layer in terms of organic matter, microbiological activities and plant nutrients, growers have to enlightened that soil moisture should be taken into account in sugar beet harvesting, harvested piles should be covered to ensure good drying and soils separated at delivery points should be conveyed back to their agricultural lands. Keywords: Turkey, Sugar Beet Harvest, Soil Losses
ESOG Ziraat Fakltesi, Tarm ve evre Dersi retim Grevlisi, Eskiehir
111
Giri Tarmsal alanlarda toprak erozyonunun genellikle, su, rzgar ve yanl toprak ileme nedeniyle ortaya kt kabul edilmektedir. Oysaki toprak tanmasnn nedenleri arasnda gzden kaan bir gerekte, eker pancar (Beta vulgaris L.), patates (Solanum tuberosum L.), havu (Daucus carota L), ravika (Cichorium intybus L), prasa (Allium porrum L) tatl patates (Ipomoea batates L) ve casava (Manihot spp.) gibi bitkilerin hasadyla tarmsal alanlarda topran en verimli olan st tabakasndan bir lde toprak kayplarnn olmasdr. Yumru eklindeki bu bitkilere dorudan yapan toprak ve eitli irilikteki toprak paracklar hasad srasnda rnlerle birlikte bulunduklar yerden baka alanlara tananarak zaman ierisinde topran bozulmasna neden olmaktadr. Ya nedeniyle ortaya kan toprak erozyonu deerleri, 25 havzada 157 adet sediment lm istasyonunda uzun yllardan beri yaplm olan lmler ve deerlendirmelere gre: sediment verimi 155 ton/yl-km2, yllk ortalama toprak kayb 743 milyon ton ve bu verilere gre lkemiz yzeyinin her yl 0.8 mm. and Tema temsiciliklerine E..E. Genel Mdrlne atfen iletilmitir(1). Trkiyede eker pancar hasadyla 2000-2008 yllar arasnda yllk ortalama toprak kaybnn
4.54Ton/Ha.ve anmann 0.28mm. olduu belirtilmitir(2). Bu almada Trkeker ve Pankobirlike bal toplam 33 eker fabrikasnda 2000-2011 yllar arasndaki 12 yl ierisinde pancar hasadyla ortaya kan tahmini toprak kayplar hesaplanm ve bu konuda yurt iinde ve yurt dnda yaplan almalar deerlendirilerek konunun nemi vurgulanm ve bu kayplarn azaltlmasna ilikin baz neriler yaplmtr. Trkiyede Yaplan almalar: Erci eker fabrikasna bal yedi tesellm noktasnda 1994 ve 1995 yllarnda pancar hasadyla ortaya kan ba, kuyruk ve toprak fire yzdeleri ayr ayr aratrlmtr(3). ki yllk aratrma sonularna gre toplam fire genel ortalamas % 6.29, toplam fire ierisinde ba firesi % 25.15, kuyruk firesi % 19.49 ve toprak firesi % 55.35 olarak belirlenmitir. Tesellm noktalar arasnda toplam ve fire eitleri arasnda istatistiki olarak anlaml sonularn elde elde edildii aratrmada toprak firesinin ortalama % 3.5 dolaynda ve dk olduu dikkati ekmektedir.
Oru ve Gngr (4) tarafndan yaplan almada, Trkiye eker Fabrikalar Genel Mdrlne ait son on yllk (1989-1999) tesellm edilen-ilenen pancar deerleri alnarak tahmini ortalama toprak firesi deerleri izelge 1. de verilmtir.
izelge.1. Trkiye ve Eskiehirde 1989-1999 yllar arasnda eker Pancar Ekim Alan, rn Miktar ve Toprak Firelerine likin Ortalama Tahmini Deerler.
Trkiye
eker Pancar Alan(Ha.) rn Miktar (Ton) Toprak Firesi (%) Toprak Kayb (ton/sene) Toprak Kayb (ton/ha.) 360.00 14.486.093 10.24 1.483.337 4.16
Eskiehir
32.205 1.374.497 11.2 153.944 4.80
Toprak volm arl 1.5 ve tahmini ortalama toprak kayb 4.16 Ton/Ha., olarak alndnda bu dnemde Trkiye genelinde pancar ekim alanlarndan ylda yaklak 0.28 mm. ve 10 ylda
toplam 2.8 mm.lik bir anmann olduu sylenebilir. Bu durum eker pancar retimi yaplan tarlalarda sinsi bir toprak erozyonu olduunu gstermektedir. almada be ayr pancar tesellm noktasndan alnan 15 adet pancarla
112
tanm toprak rneinde toplam organik madde, toplam azot, elverili fosfor ve ekstrakte edilebilir potasyum analizleri yaplm ve almann yapld ylda sadece toplam azot kaybnn gbre olarak ekonomik deerinin 220 milyar Tl. olduu belirlenmitir. eker pancar hasadyla meydana gelen toprak ve bitki besin elementleri kayb zerinde Erzurumda yaplan bir almada, 2000 ylnda 11.567 Ha. alanda pancar ekimi yapldn ve yaklak olarak bu ilde 30.000 ton (2.6 Ton/Ha.) ve tm Trkiyede 1.2 milyon ton toprak kayb (3.4 Ton/Ha.) olduu belirtilmitir (5). Bu aratrmada ayrca pancar tesellm noktalarndan alnan toprak rneklerindeki organik madde, total N, Olsen P 2 O 5 ve deiebilir K 2 O deerlerinin, dier tarla topraklarna gre srasyla 20, 3.4, 56 ve 4.8 kat daha fazla olduu ve bitki besin elementleri kayb ile ortaya kan parasal yaklak 60.000 ABD dolar olduu ileri kaydedilmitir Zengin ve ark.,(6) tarafndan yaplan bir aratrmada yurdumuzun en nemli eker pancar retim blgelerinden biri olan Konya linde 20002001 kampanya dneminde 75.037 ha. alandan 3.524.846 ton eker pancarnn hasad edildii ve ortalama toprak firesinin %8 olduu belirtilmitir. Bu aratrmaya gre 256.953 ton/yl toprak kayb ierisinde ((3.42 Ton/Ha.) yllk ortalama olarak 9.096 ton organik madde, 2.4 ton toplam azot, 4.2 ton elverili P (P 2 O 5 ) ve 22 ton ekstrakte edilebilir K (K 2 O) kayb olduu vurgulanmtr. Aratrmaclar Konyada toplam fire kaybnn lke ortalamasndan daha dk olmasnn hasad dneminde Konyadaki ya azlyla ilgili olduunu kaydetmilerdir. Ankarada eker pancar tesellm yaplan yedi ayr noktada pancarla tanm 21 adet toprak rnei zerinde allmtr(7). Trkiye eker Fabrikalar Genel Mdrlnn raporlar esas alndnda Ankara linde eker pancar tarlalarndan ylda 47.866 ton toprak (5.22 Ton/Ha.) tand ve analiz sonularna gre bu topraklarla uzaklatrlan bitki besin maddelerinin ekonomik deerinin de 204.158 ABD dolar olduu tahmin edilmitir. Bu almada yaplan dier bir tahminde de pancar hasadyla Trkiyede toprak kaybnn yaklak 951.000 ton ve N-P-K kayplarna iliikin ekonomik deerin 4.056.203 ABD dolar olduu ileri srlmtr.
Sevilmi (8), tarafndan Ankara eker Fabrikasnda yrtlen pancar temizleme
makinasnn temizleme etkinlii ve temizleme maliyetinin tespit edilmesi konulu aratrmada, pancar hasad srasndaki iklim artlarnn toprak firesini % 34 ila % 86 arasnda etkiliyebildii ve hasad srasndaki 13 mm. lik bir yan temizleme makinasnnn verimliliini % 57 den %34 e drd kaydedilmitir. Kangal (9) tarafndan yaplan aratrmada ise pancar temizleme verimlilii yaklak %67 olarak tespit edilmi, bu arada makinann pancar kklerin krlmasna ve yumruda atlaklar olumasna neden olduu kaydedilmitir.Trkiyede imal edilmi mekanik, yar hidrolik ve tam hidrolik pancar skm makinalarnn verimliliklerini inceleyen bir aratrmada toprak firesine ilikin yzde deerleri srasyla 8, 7 ve 8 olarak bulunmutur(10). Toprak firesi konusunda Ankara eker pancar fabrikas tesellm noktasnda Turul ve ark.,(2) tarafndan detayl bir aratrma yaplmtr. Makinayla n temizleme ileminin yapld aratrmada pancar hasadyla kaldrlan toprak miktari 3.86 ton/Ha. olarak bulunmutur. Aratrmaclar Trkiyede 2004 kampanya dneminde 320.679 Ha. sahadan toprak firesi ile birlikte toplam 15.033.748 ton pancar alndn, 12.824.652 ton pancarn makinayla boaltldn, pancarla birlikte tarladan 1.455.322 ton topran tandn ve bu miktarn 783.035 tonunun tarlaya geri gtrmeleri iin iftilere geri verildiini ancak iftilerin bu topra geri gtrmediklerini belirtmilerdir. Bu almada ayrca, tarladan kaldrlan ortalama toprak miktarnn 4.56 ton/Ha., (0.28mm/yl) olduu, en az toprak firesinin 1.47 Ton/Ha. ile Erzurum, en yksek deerin ise 12.41Ton/Ha. ile Elbistan eker fabrikalarnda tespit edildii kaydedilmitir. almada zel sektr ve devlete ait eker fabrikalarnda hesaplanan ortalama toprak firelerinin srasyla 7.16 Ton/Ha. ve 3.45 Ton/ha., olduu aklanmtr.ok nemli bir eker reticisi olan Trkiyede devlete ait 26 adet ve zel sektre ait 8 adet eker fabrikas mevcuttur. 113
Trkekerin son sektr raporunda(11) bu fabrikalarn 2000-2011 yllarna ilikin verileri incelenmi ayrca Turul ve ark.,(2) tarafndan Trkiye geneli iin verilen net toprak firesi % 9.1 deeri esas alnarak 12 yla ilikin rn
tayan alan ve tahmini olarak pancar tarlasndan kaldrlan toplam toprak miktarlar ve toprak fireleri (Ton/Ha.) olarak izelge 2.de verilmitir.
izelge 2.Trkeker ve zel Sektr eker Fabrikalarna Tanan Tahmini Toprak Miktarlar (11). Yllar
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
rn Tayan AlanX1000 (Ha.) Toprak Kayb (Ton)

408 357 372 320 321 336 324 299 321 324 323 293 1.880.234 1.255.100 1.652.300 1.275.800 1.375.300 1.518.100 1.445.200 1.241.400 1.548.800 1.727.500 1.794.200 1.612.600
Toprak Kayb (Ton/Ha.)

4.6 3.1 4.4 4.0 4.3 4.5 4.5 5.4 4.8 5.3 5.4 5.4
Toplam :
3.998.000Ha.
18.326.534 Ton/12 yl
Ortalama: 4.6 Std= 0.7
izelge 2. de grlduu gibi 2000-2011 yllar arasndaki 12 ylda toplam yaklak 3.998.000 Ha. eker pancar alanndan toprak nemi dikkate alnmadan tahmini olarak toplam 18.326.534 ton toprak kaldrlmtr. Toprak volm arl 1.5 ve toprak kayb ortalamas 4.6 Ton/Ha. olarak alndnda ylda 0.3 mm. ve 12 ylda toplam 3.6 mm.lik bir toprak yzeyinin tanarak kaybolduu sylenebilir. 2001 ylnda kartlan eker Kanunu gereince pancar ekim alanlarnn daraltlmas sonucu bu alanda toplam toprak kayb doal olarak azalmakta ancak birim alandan kaldrlan toprak miktarnda nemli bir deiiklik olmamaktadr.
Yurt Dnda Yaplan almalar: Hollandada eker pancar hasadyla fabrikalara tanan toprak miktarnn ok nemli bir sorun olduunu vurgulayan Van de Linden (12), toprak firesinin %5-15 arasnda deitiini, parasal kaybn yaklak 46 milyon Hollanda Florini ve 115.000 hektarlk bir alandan 800.000 tonluk bir toprak kayb olduunu belirtmitir. Hasad srasnda 114
uygulanan farkl temizleme sistemlerine gre toprak kayplarnn killi topraklarda %50, kumlu topraklarda ise %80 dolaynda azaltldn da kaydedilmitir.Koch (13), tarafndan Almanyada yaplan aratrmada 500.000 hektarlk eker pancar ekim alanndan 2-4 milyon ton arasnda (4-8 ton/ha.) topran tandn, modern bitki yetitirme metodlarnn uygulanmasyla toprak kayplarnn %20, temizleme makinalarnn kullanlmas halinde ise %60 dolaynda azald ileri srlmtr. Srm teknii ve azot ilavesinin toprak firesini ok az azaltt, bitki younluunun arttrlmasnn ise kayplar arttrd belirlenmitir. Hasad takiben pancar ynn plastikle rtlmesinin temizleme ncesi topran kurumasn salayarak fireyi azalttn belirten Gnther (14), 1988-1995 yllar arasndaki aratrmalarna gre, temizleme srasnda pancar ynnn rtlmesi halinde toprak firesinin %57 dzeyinde, ynn rtlmemesi halinde ise % 37 dzeyinde daha az olduunu kaydetmitir.
eker pancar hasadnda toprak firesini etkileyen en nemli faktrlerin toprak bnyesi, toprak nemi, yaprak kesilmesi ve pancar yn yaplmasyla ilgili olduunu belirten Guiraud ve Leveque (15), bu faktrlerin dnda pancar populasyonu, varyete, sra aras mesafesi, hasad makinas trleri, hasad derinlii ve trbin hz, temizleme sresi ve ynn kurutularak temizlenmesi gibi kontrolu mmkn olabilecek faktrlerin de fire miktarn bir ekilde etkilediini kaydetmilerdir. Aratrmacilar ayrca mevcut konik ekilli pancar yerine ba ksm dar, oval ekilli, az dallanm ve kaygan yzeyli pancar eitleri kullanlmasnn toprak firesini azaltacan belirtmilerdir. Poesen ve ark.,(16), Belikada radika (Cichorium intybus L.) ve eker pancar hasadyle ortaya kan toprak firesi zerinde yaptklar aratrma sonularna gre, ortalama olarak radika hasadnda 11.8 ton/ha. ve pancar
hasadnda ise 9.1 ton/ha. toprak kayb olduunu kaydetmilerdir. alma alannda bu bitkilerin iki ylda bir yetitirildii kabulyle yllk toprak kaybnn 5 ton/ha.(0.33mm/yl) olduu ve 200 yllk bir srede toprak profilinde 66 mm. lik bir azalmannn olduu ileri srlmtr. Ruysschaert ve ark., (17) tarafndan Fransa, Belika, Hollanda ve Almanyada 1978-2000 yllarn kapsayan bir aratrmada eker pancar hasadyla oluan toprak kayplar incelenmi ve bu dneme ait ortalama deerlerin 5.2 ton/ha. (Almanya) ve 13.8 ton/ha. (Fransa) arasnda deitii, minimum ve maksimum deerlerin ise srasyla 2.0 ton/ha. ve 20.5 ton/ha. olduu kaydedilmi ve baz lkelerde hasad srasndaki toprak kayplarna ilikin baz deerler izelge. 3 de verilmitir.
izelge.3. Deiik lkelerde eker Pancar Hasadyla Kaldrlan Toprak Miktarlar (16).
lke Belika Almanya/Bavyera Fransa Trkiye Belika Danimarka ngiltere talya Toprak Kayb (ton/ha.) 8.7 6.0 14.0 3.5 13.3 10.4 4.7 5.3 (Min.Max) 4.4 19.5 2.9 - 9.1 2.0 - 44.3 alma yl 1968-1996 1983-1985 1984-1986 1999-2000 1981-1991 1981-1991 1981-1991 1981-1991
Hollanda
9.3
1981- 1991 zellikler olarak da bitki sra ve sra st aralklar, bitki skl, hastalklar, rn miktar ve toprak ileme teknikleri vb.. olarak sralanmaktadr. Bu faktrler arasnda pancar skm srasndaki (Eyll-Aralk) yalarla ilgili olarak toprak nemi ve toprak bnyesinin ok nemli olduu vurgulanmaktadr. Hollanda hari aratrma konusu dier lkelerde hasad srasndaki ya miktalaryla, toprak kayplar arasnda istatistiki olarak nemli ilikilerin bulunduu ayrca toprak 115
Aratrmaclara gre eker pancar hasadyla oluan toprak kaybn etkileyen faktrler; toprak zellikleri (nem miktar, bnye, organik madde ve kire miktarlar, st topran yaps),hasat teknii; (hasad makinasnn tipi, temizleme nitesinin tipi, temizleme sresi,skm alet tipi,hasad derinlii ve hz, makina ayar ve bakm), bitki zellikleri; (yumru-kk ekli, przllk,kk says, toprak stnde kalan ksm), agronomik
kayplarnn en fazla olduu Fransada eker pancar tarm yaplan topraklarn ok ince bnyeli olduu, bunu srasyla Belika ve Hollandann takip ettii belirtilmitir. Kontrol edilmesi olanaksz olan bu faktrler dnda son yllarda iftiler ve fabrikalarn ald nlemlerle toprak kayplarn azald belirtilmitir. Kuzey Dou inde patates ve eker pancarnn elle hasadyla oluan toprak kayplarnn incelendii bir aratrmada, pancar hasadnda 0.2 ile 1.9 ton/ha. arasnda ve ortalama olarak 1.0 Ton/ha. toprak kayb olutuu, patates hasadnda ise kayplarn 0.2 ile 3.0 ton/ha. arasnda deitii, ortalamann 1.2 ton/ha. olduu kaydedilmitir (18). inde eker pancar hasadndaki kayplarn Avrupadaki deerlerin altnda olmasnn hasad teknikleri ve agronomik uygulamalar arasndaki farkllklarla ilgili olduu ileri srlmtr. Ruysschaert ve ark.,(19) Belikada yaptklar aratrmada,1846 ylnda patates ve dier yumrulu bitkilerin hasadyla oluan yllk toprak kaybnn 0.4 ton/ha., 19c yz yln sonlarna doru eker pancar ekiminin de balamasyla, 1970-1980 arasnda 2.4 ton/ha., ve 2004 ylnda ise azalarak 1.8 ton/ha. olarak hesap edilmitir. Bu almada 19c yz yl ortalarnda senede 575.000 tondan 1970-1980 arasnda 1.7 milyon tona km olan bu toprak kaybnn, ikibinli yllarda 1.4 milyon olduu ve Belikada 1846 dan bu yana 163 milyon ton dolaynda topran hasad srasnda tarmsal alanlardan uzaklat belirtilmitir. Dier bir tanmlamayla da bu kaybn hacm olarak 109 hm3 ve toprak profilinde 1.15 cm.lik bir azalmaya eit olduu vurgulanmaktadr. Ayrca Flanders blgesinde 2002 ylnda ortalama 3.7 ton/ha., olan toprak kaybnn %46sinin hasad yoluyla, %56sinin ise su erozyonu nedeniyle olutuu ve hasad yoluyla toprak kaybnn tarmsal blgelere gre %38 ile %94 arasnda deitii kaydedilmitir.
Sonu ve neri 1- Tarmsal alanlardaki toprak erozyonu almalarnda toprak tanmasnn genellikle, su, rzgar ve yanl toprak ileme nedeniyle ortaya kt kabul edilmektedir. Toprak tanmasnn nedenleri arasnda gzden kaan bir gerek, eker pancar (Beta vulgaris L.), hasadyla tarmsal alanlarda topran en verimli olan st tabakasndan byk lde toprak kayplarnn olmasdr. Yumru eklindeki pancar gvdesine dorudan yapan toprak ve eitli irilikteki toprak paracklar skm srasnda bulunduklar yerden baka alanlara tananarak zaman ierisinde topran bozulmasna neden olmaktadr. 2- lke sathnda gncelletirilen toprak erozyonu verilerine gre yllk toprak kayb 743 milyon ton ve anma deeri 0.8 mm. olarak verilmitir. eker Pancar hasadyla da 1989-1999 arasnda 10 yllk dnemde toplam 2.8 mm. ve 2000-2011 yllar arasnda 12 yllk toplam 3.0 mm.lik ve 1989-2011 yllar arasndaki toplam 22 yllk dnemde 5.8 mm.lik toprak kaybnn olduu tahmin edilmitir. 3- Yurdumuzda da bata eker pancar olmak zere patates ve havu hasadyla da oluabilen toprak firesi ve bunu etkileyen en nemli faktrler olan:hasad dnemi ya, toprak ve agronomik zellikleri ve skm tekniklerini de ele alan detayl aratrmalar yaplmaldr. 4- Topran organik madde, mikrobiyolojik aktivite ve bitki besin elementleri bakmndan en zengin ksmn oluturan pulluk tabakasndaki bu anmann en aza indirilmesi iin, pancar skmnde toprak neminin dikkate alnmas, pancar ynn bir sre tarlada mmknse st rtlerek bekletilmesi ve tesellm noktalarndan dnte aralarda kalan topran mutlaka tarlalara geri getirilmesi gibi hususlarda iftilerin bilgilendirilmesi nerilmitir.
116
Kaynaklar
(1)Doan,O.,2011 Tema Genel Mdrl tarafndan Eskiehir Tema Temsilciliine gnderilenTrkiyede Toprak Kayplarna ilikin 12.01. 2011 tarihli mesaj. (2)Turul,K.M., E.,z,E.,Perendeci, N.A., (2012) Determination of soil loss by sugar beet harvesting. Soil and Tillage Research 123 (2012) 71-77. (3)lba, A. ., Yldrm,B., Arslan,B., Gnel,E., Dede,., ve Ermi,O (1997) Erci eker Fabrikas Pancar Alm Merkezlerinde eker Pancar Fire Unsurlarnn ncelenmesi, Yznc Yl niv. Fen Bilimleri Enst. Dergisi, 4 (1), 32-35. (4)Oru, N., Gngr, H., (2000), A study on soil tare of sugar beet in Eskisehir-Turkey.In: Proceedings of the Int. Symposium on Desertification (ISD). June, 1317,2002, p.258-262. Konya, Turkey (5)ztas, T., Ozbek, A.K., Turan, M.,(2002), The cost of soil lost from fields due to removal on harvested sugar beet: a case study in Turkey. Soil Use and Management (2002) 18,236-237 (6)Zengin, M., Uyanz, R., etin, ., (2003) A study on the soil tare of sugar beet in Konya. S.. Ziraat Fak., Derg.,17(31):2003) p.53-55 (7)Parlak, M., Karaca, S., Trkmen, N., (2008), The cost of soil lost caused by sugar beet harvest: a case study for Turkey. Tarm Bilimleri Dergisi, 2008. 14 (3) 284-287 (8)Sevilmi,A.H., (1992), Armer Salmon HI- VOL. pancar temizleme makinasnn temizleme etkinlii ve temizleme maliyetinin tespit edilmesi almas. eker Enstits,Tarmsal Mekanizasyon ubesi, Ankara. (9)Kangal,A., (1998), Pancar boaltma-temizleme etkinliinin belirlenmesi. Yksek Lisans Tezi, Ankara niv. Fen Bilimleri Enstits. Ankara. (10)Beyaz, A., olak, A.,Eminolu, M.B.,ztrk, R., Acar, A.., (2010) Determination of work quality at different types of sugar beet harvest machines.CIGR XVII, World Congress, Qebec- City,
(11)Trkeker Sektr Raporu, (2012) (http.//www.turkseker.gov.tr.) Eriim tarihi,01.08.2012 (12)Van der Linden, (1996) Reducing soil tare of sugar beet with novel cleaning technology. External Quality. Proceedings of the 59. th IIRB Congress, February, 1996,p.499-505 (13)Koch,H.J., (1996), Possibilities and limits for reducing soil tare sugar beet through tillage, population density, N-fertilizer supply, variety and cleaning. Proceedings of the 59. th IIRB Congress, February, 1996, p.483-497 (14)Gnther, I., (1996), Intermediate storage and precleaning of sugar beet as means of reducing dirt tare. Proceedings of the 59. th IIRB Congress, February, 1996. p.507-512 (15)Guiraud, D., and Leveque, E., (1996), Different ways to reduce soil tare in sugar beet production-ongoing work in France. Proceedings of the 59 th IIRB Congress, February, 1996, p.469-481 (16)Poesen,J.Wa., Verstraeten, G., Soenens R., Seynaeve, L.,(2001) Soil losses due to harvesting of chicory roots and sugar beet: underrated geomorphic process?. Catena, Vol: 43, Issue 1, 1, Feb. 2001,p.35-47 (17)Ruysschaert, G., Possen, J., Verstraeten, G., Gvers, G., (2005), Interannual variation of soil losses due to sugar beet harvesting in West Europe. Agriculture, Ecosystems and Environment, Vol:107,Issue 4, p.317329. (18)Ruysschaert, G.,Poesen,G., Zhang, J.,Bia.,L.Y., Li,L.,Sun,L.F., (2006) Soil losses due to to potato and sugar beet harvesting in NE China. Earth Surface Processes and Landforms, Vol: 31, Issue,8 p.1003-1006 (19)Ruysschaert,G., Poesen,J., Notebaert, B., Verstraeten, G., Govers, G., (2008), Spatial and long- term variability of soil loss due to crop harvesting and the relative to water erosion: A case study from Belgium. Agriculture, Ecosystems and Environment. Vol: 126, Issues 3-4, July, 20008, p.217-228
117
Toprak Tuzluluu (EC) ve pHsnn ekerpancarnn (Beta vulgaris L.) Kalite Kriterleri zerine Etkisi
Amir RAHM 1
Neet ARSLAN1
zet
eker retiminde pancarda bulunan ekerin tamam kristalize edilememektedir. ekerpancar kalitesini tanmlayan baz zellikler arasnda eker d maddeler eker kristalizasyonunu etkiler. Topran tuzluluu (EC) ve pHs evresel faktrler arasnda bulunup, bitkilerdeki biriken bileenlerin miktarn etkileyebilmektedir. Bu aratrmada ekerpancarnn kalitesi zerine toprak EC ve pH etkili olabilirlii amalanmtr. Bu aratrma 2006-2007 yllarnda rann ekerpancar asndan nemli blgelerinden biri olan Bat Azerbaycann Sulduz blgesinde bulunan ekerpancar fabrikasnda gerekletirilmitir. Toprak EC ve pH asndan farkl olan 20 kydeki iftilerin herbirinden ekerpancar rnei ve toprak numunesi alnmtr. Kylerden alnan toprak numunelerinin ECsi 0,29-0,65 ve pHsi ise 7,66-8,26 arasnda deimitir. Pancar rneklerindeki eker oran, Na, K ve N miktarlar Betalyser Sistemi (Sucromat otomatik sakkarimetre, alev fotometre ve testamin fotometre) kullanlarak analiz edilmitir; bu sonulardan, kristalize edilebilen eker oran, alkalite melastaki eker oran ve eker randman hesaplanmtr. Elde edilen bulgulara gre; eker oran %16,16-18,08, K miktar 3,95-5,04 (meq/100 g pulp), Na miktar 1,44-3,57 (meq/100 g pulp), N miktar 1,43-3,88 (meq/100 g pulp), Alkalite 2,02-5,92, Kristalize edilebilen eker oran %12,99-15,48, eker randman %79,31-85,45 ve Melastaki eker oran %2,60-3,29 arasnda deimektedir. ekerpancar yetitirilen kylerin EC ve pHs dikkate alndnda pancardaki bileenlerin miktar deimektedir. En uygun EC ve pHya sahip kylerin seilmesi ve o blgelerde ekerpancar retimi, eker kristalizasyonu etkilemektedir. Anahtar kelimeler: Toprak EC ve pHs, Sulduz, eker randman.
Effect of Soil Salinity (EC) and pH on Quality Component of Sugarbeet (Beta vulgaris L.) Abstract
It is not possible to crystalyze all sugar in sugarbeet. Some characteristics of sugarbeet that determine the quality are nonsugar substances. Soil EC and pH and other environmental factors can affect the amount of accumulated components in plants. The aim of the study was to find the effects of soil EC and pH on quality of sugarbeet. The study was carried out during 2006-2007 at the agricultural lands of Sulduz region (most important region in terms of sugarbeet production), West Azerbaycan Province, Iran, affiliated to the Sugarbeet Factory of the region. Soil and sugarbeet samples were taken from all farmers of 20 villages that were different in term of soil EC and pH. The EC and pH of soil samples ranged between 0.290.65 (mS/cm) and 7.66-8.26 respectively. The sugar percentage and the amounts of Na, K and N were analysed by Betalyser System (Sucromat automatic Saccharometer, flame photometer and testamin photometer). Crystallized sugar percentage, alkalinity, the percentage of sugar in molasses and sugar yield were also determined. The findings showed that sugar percentage, amount of K, Na, N, alkalinity, crystallized sugar percentage, sugar yield and percentage of sugar in molasses ranged 16.16-18.08%, 3.95-5.04 (meq/100 g pulp), 1.44-3.57 (meq/100 g pulp), 1.43-3.88 (meq/100 g pulp), 2.02-5.92, 12.99-15.48%, 79.31-85.45% and 2.60-3.29% respectively. In terms of soil EC and pH of villages, the components of sugarbeet varied. It was concluded that selecting villages with appropriate soil EC and pH and producing sugarbeet in these villages can affect sugar yield. Keywords: Soil EC and pH, Sulduz, Sugar yield.
118
Giri nsan hayatnn devamn salayan besin maddeleri tarm sektrnden elde edilmektedir. nsan beslenmesinde hammadde olarak tarmsal rnlerin yerini alabilecek bir alternatif sz konusu deildir. Gelimi lkeler bata olmak zere dnya devletleri, gda gvenliini ve tarm sektrnde kendine yeterlilii salamak asndan tarmda verimlilii artrma yoluna gitmilerdir. Verimlilik, bir lkenin veya bir sektrn ekonomik anlamda byme ve gelime dzeyinin saptanmasnda kullanlan en objektif llerden birisidir (Bayramolu, 2010 ). nsanlarn beslenme alkanlklar ierisinde tatlya ayr bir yer ayrmalar nedeniyle eker, tarih boyunca nemli bir gda maddesi olmutur. eker, dnyada nceleri sadece eker kamndan retilirken, savalar sonrasnda ekilen alk ve yokluklarn ardndan Avrupa'da yeni bir hammadde olarak ortaya kan ekerpancarndan da retilmitir. ekerpancar tarm, salad yksek katma deer, yan rnlerin hayvan yemi olma ve tarmda salad istihdam zellii dolaysyla ok nemli bir bitkidir (Gnel ve ark., 2005). randa yetitirilen endstri bitkileri ierisinde ekerpancar nemli bir yere sahiptir. FAO istatistik verilerine gre randa 2010 ylnda 99.486 ha alanda ekerpancar ekilmi, hektara ortalama verimi 39.169 kg ve toplam ekerpancar retimi ise 3.896.820 ton olmutur. Ayn ylda 68.352 ha alanda ekerkam ekilmi, hektara ortalama verimi 83.173 kg ve toplam ekerkam retimi ise 5.685.090 ton olmutur (FAO, 2010). Ekolojik artlar ekerpancar retimine elverili olmas ve rann Bat Azerbaycan ilinin Sulduz (Naghadeh) ilesinde (36:57 E , 45:22 N) ekerpancar fabrikas bulunmas nedeniyle, ekerpancar bitkisel retim asndan bu yre ve evresinde en nde gelen rnlerden biridir. Ekonomisi tarma dayal Sulduz yresinde en nemli tarm rnleri ekerpancar yan sra tahllar, yem bitkileri, baklagil, sebze ve meyvelerdir. Nfusun byk bir ksm tarmla urar. Yredeki ekerpancar tarm Piranehr eker Fabrikasnn kurulmasyla balamtr. Azeri Trkesinde Sulduz kelimesinin anlam sulu ve dz demektir.
eitli evresel faktrler, ekerpancar kalitesini etkilemektedir; rnein Vokov (1977) ekerpancarnda kaliteyi etkileyen 28 faktrn etkili olduunu kaydetmitir. Bu aratrmacnn verdii bilgilere gre en nemli faktrler arasnda iklim artlar, tohum eidi, toprak zellikleri, kimyevi gbreler, tarmsal ilemler, hastalklar, zararllar ve hasat yntemleri bulunmaktadr. Bitkilerde verim ve kalite ykselmesine dorudan etki eden topran fiziksel ve kimyasal zeliklerinin ok iyi bilinip, ideal dzeyde tutulmas gerekmektedir. Bu amala, iyi bir bitki geliiminin salanmas, bitkisel rn miktarnn ve kalitesinin artrlmas iin bitkinin yetitirildii topran mevcut olan fiziksel, kimyasal ve biyolojik verimliliinin belirlenmesi gerekmektedir (Tmsava, 2003). eker pancar tarmnda verim ve kaliteyi etkileyen en nemli faktrlerden birisi, retim yaplan yerin toprak zellikleridir. Bu bitki uzun vejetatif dnemi, hassas olmayan ieklenme aamas ve derin kk sistemine sahip olmasyla yksek osmozik ayarlama kapasiteye sahiptir ve kuraklk yan sra toprak tuzluluunu da tahamml edebilen bir bitkidir ancak tarm yaplacak topraklarn su ve besin maddelerini tutma kapasitelerinin ok iyi olmas, kaymak tabaka balamamas ve iyi bir toprak derinliine sahip olmalar gerekmektedir (Salter ve Goode, 1967; Franois and Maas, 1993; McCree and Richardson, 1987; Johnson ve ark. 1971). ok eskilerden beri tuzluluun tarla bitkileri zerinde etkili olduu bilinmektedir. Mezopotamya uygarlnda 5000 yl nce o zamanki tarlalarda tarm yaplyormu. Baz tarlalarda yeterince ykama ve drenaj olmadndan tuzluluk problemi ortaya kmtr; bu tarlalarda daha nce buday ve arpann tarm yaplrken daha sonra sadece tuzlulua direnli arpalar ekiliyormu (Hadas ve Moses, 1965). EC ve pH, topran nemli zellikleri arasnda yer almaktadr. Bu iki zellik topran dier zelliklerini de etkiler. Bitkiler arasnda toprak tuzluluuna, tahamml derecesi deimektedir. Tuzlulua sebep olan baz elementler ise ar derecede bulunduklarnda, bitkileri olumsuz ynde etkileyip verim ve kaliteyi drebilirler. Tuzlu topraklarda bitkiler, su emmekte zorluk ektikleri iin, su 119
stresi de ortaya km olur. Toprak pHs deitike, besin olarak bitkilerce tketilen birok elementin zlebilirlii deiir ve bu elementlerin noksanl toprakta grnr. imrin ve Boysan (2006), Topraklarn toplam azot ile kum ierikleri, alnabilir fosfor ile pH ve kire ierikleri, deiebilir potasyum ile kum ierikleri, alnabilir bakr ile kum ierikleri ve alnabilir demir ile kum ve pH deerleri arasnda negatif nemli ilikiler belirlemilerdir. Topraklarn toplam azot ile kil, silt, Katyon deiim kapasitesi ve organik madde ierikleri, alnabilir fosfor ile organik madde ierikleri, deiebilir potasyum ile kil, silt, Katyon deiim kapasitesi ve organik madde ierikleri, alnabilir bakr ile kil, silt, Katyon deiim kapasitesi ve organik madde ierikleri, arasnda pozitif nemli ilikiler saptanmtr. Atalay (1987), Ege blgesinde nemli bir tarm potansiyeline sahip Gediz Havzasnn kollviyal topraklarnn 24 ayr noktasndaki 0-25 cm derinlikten alnan toprak rneklerinde pH deerleri ile alnabilir P, Fe ve Mn ierikleri arasnda nemli negatif ilikiler belirlemitir. Katerji ve Ark. (1997), ekerpancar zerine yaptklar bir denemede tuzluluk, killi topraklar ve tnl topraklarn etkisini aratrmlardr. Bu aratrmaclarn sonularna gre tuzluluk, tnl ve killi topraklarn ikisinde de yavru yapraklarn su potansiyelini, stomatal akmn ve terlemeyi etkilemitir ancak yaprak ayas ve kk verimi yalnz tnl topraklarda etkilenmitir. Toprak tekstr, stomatal akm, terleme miktar, yaprak ayas ve kk verimini etkilemitir. Killi topraklarda kk verimi %35, terleme %10-15 ve su kullanm verimlilii %25 civarnda, tnl topraklara gre daha az bulunmutur. Raisi (1993) randa yapt bir denemede ekerpancar zerine topraktaki sodyumun etkisini aratrmtr. Bu deneme sfahan ilinin Baraan ve Rudasht yrelerinde yaplmtr. Baraan yresinin topraklar Rudasht yresine gre daha fazla sodyum iermektedirler. Baraan yresinde retilen ekerpancarlarn eker oran Rudeshte gre daha azdr; yani topraktaki sodyum ve eker oran arasnda nagatif bir iliki bulunmaktadr. Khorshid ve Ark. (2003), randa ekerpancar zerine yaptklar bir aratrmada nitel ve nicel zelliklerin arasndaki ilikiyi aratrmlardr. Bu aratrmann sonucuna gre stressiz koullarda kk verimi ile eker verimi, K varl, Na/K oran ve melastaki 120
eker oran arasndaki iliki olumlu kmtr. eker oran ile Na varl, Na/K oran ve melastaki eker oran arasndaki iliki olumsuz ancak eker verimi ile olumlu ve nemli olarak bulunmutur. Tuzluluk stresi koullarnda ise kk verimi ile sadece eker verimi ve toprak st aksam arasndaki iliki olumlu ve nemli kmtr. ekerpancarnda eker varl ve eker d maddeler (-amino N, Na, K, invert eker, dekstran, rafinoz vs.) ekerpancar kalitesini tanmlayan baz zellikler ierisinde yer almaktadr. eker d maddeler eker kristalizasyonunu drerek ekerpancarn nitel biimde olumsuz ynde etkiler; dolaysyla eker retiminde pancarda bulunan ekerin tamam kristalize edilememektedir (Vukov, 1971). eker sanayine verilen ham madde, nitel biimde kaliteli olursa artrc bir etmen olarak, eker sanayinin ilerlemesine yardmc olacaktr. Bu aratrmada toprak tuzluluu (EC) ve pHs, ekerpancar kalitesini etkileyen N, Na ve K gibi eker d maddelerin miktarn, ne kadar deitirebilirlii amalanmtr. Materyal ve Yntem Bu aratrma, 2006-2007 yllarnda rann ekerpancar asndan nemli blgelerinden biri olan Bat Azerbaycann Sulduz yresinde ve bu yrede bulunan ekerpancar fabrikasnda, Eyll aynn 15inden itibaren 130 gn sresince yrtlmtr. Bu yre Urmiye gl, Urmiye, Mahabad, Miyandab (goaay) ve Piranehr ehirleri, Trkiye ve Irak lkelerince snrlanmtr. Yrenin ykseklii 1000-2100 m arasnda deimektedir. Meteoroloji verilerine gre yllk ortalama scaklk 11,3-13,71C arasndadr. Yaz ortalama scakl 22,76C ve k ortalama scakl 2,45C, en souk aylar Aralk-Ocak (-0,3C), en scak aylar TemmuzAustos (24,21C) ve ortalama ya miktar ise 326,43 mm dir. Sulu tarmda kullanlan tarlalarn eimi 2-5 arasnda deimektedir. Drenaj iyi olan topraklarnn derinlii yar derin ve derin arasnda, toprak tekstr ise orta ve ar topraklar gurubu arasndadr (Aghaalinejad, 2011). 20 kyde iftilerin her birinden (toplam numune says: 643) toprak numunesi alnmtr. Toprak rnekleri tarlay temsil edecek ekilde 0-30cm toprak derinliinden Jackson (1962) tarafndan
bildirilen esaslara uygun olarak toprak rnei alnmtr. Alnan toprak rnekleri havada kuru hale geldikten sonra, 2 mmlik elekten geirilerek analizler iin hazrlanmtr. Toprak rneklerinin EC ve pH analizleri iin Sulduz Toprak Analiz Laboratuarna gnderilmitir. Kylerin toprak numunelerinin ECsi 0,29-0,65 (dS/m) ve pHsi ise 7,66-8,26 arasnda deimitir. Kylerin ad, toprak rneklerinin EC ve pHs ve alnan numune says izelge 1de gsterilmektedir.
izelge 1- kylerin toprak analizi (Ec ve pH) EC(dS/m) pH Kyn ismi Numune say. Balagir 0,43 7,87 39 Balk 0,37 7,77 57 Begimgala 0,37 8,01 73 Cebel tazekend 0,46 8,16 8 agal mustafa 0,44 8,10 19 Dadrge 0,42 8,11 9 Dileniark 0,46 7,73 30 Galacuk 0,42 7,88 24 Garagassap 0,59 8,08 19 Gelvan 0,40 7,87 66 Gl 0,54 8,26 16 Gzeyren 0,49 8,11 18 Halifan 0,29 7,85 39 Hasanabad 0,65 7,66 24 Hasannuran 0,47 7,84 52 Khnegala 0,46 7,89 27 Mehmandar 0,48 8,02 35 Nizam abad 0,47 7,95 34 Sakstepe 0,34 8,16 22 Tazegala 0,39 7,79 32 Toplam numune says: 643
(Sucromat otomatik sakkarimetre, alev fotometre ve testamin fotometre)ne konarak, numunedeki eker oran, Na, K ve N varl belirtilmitir. Bu verileri kullanarak numunelerin alkalitesi, Melastaki eker oranMolasses sugar (MS), kristalize edilebilen eker oran-White sugar content (WSC) ve eker randman-Extraction coefficient of sugar (ECS) hesaplanmtr (Sohrabi and et al., 2006). zelliklerin hepsinde EXEL program kullanarak ortalama hesaplanm ve eimler izilmitir. Bulgular ve Tartma eker oran (%): Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin eker oran izelge 2de gsterilmektedir. Bu verileri kullanarak topran EC ve pHs artnca, eker orannn deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 3 ve 11). En dk eker oran 0,54 (dS/m) EC ve 8,26 pH ile Gl kynde (%16,16), en yksei ise 0,65 (dS/m) EC ve 7,26 pH ile Hasanabad kynde (%18,08) bulunmutur (izelge 2). AbdelMotagally1 ve Atta (2009) iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum ve nitrojen gbrelerini uygulamlardr. Bu denemenin sonucuna gre, ortalama eker oran %14,32-16,86 arasnda bulunmutur. ama ve Ark.(2007) iki yl sre ierisinde Trkiyenin 5 farkl blgesinde yrttkleri bir denemede, ortalama eker orann %13,22-15,38 arasnda bulmulardr. K varl (meq/100 g pulp): Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin K varl izelge 2de gsterilmektedir. Bu verileri kullanarak topran EC ve pHs artnca, K varlnn deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 4 ve 12). En dk K varl 0,42 (dS/m) EC ve 8,11 pH ile Dadrge kynde (3,95), en yksei ise 0,34 (dS/m) EC ve 8,16 pH ile Sakstepe kynde (5,04) bulunmutur (izelge 2). Abdel-Motagally1 ve Atta (2009) iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum ve nitrojen gbrelerini uygulamlardr. Bu denemenin sonucuna gre, ortalama K varl 4,84-5,41 arasnda bulunmutur. ama ve Ark.(2007) iki yl sre ierisinde Trkiyenin 5 farkl blgesinde yrttkleri bir denemede, ortalama K varln 3,63-6,15 arasnda bulmulardr. 121
Kylerdeki iftilerin her birinden ekerpancar rnei de alnmtr. Avrupa lkelerinde eker Analizinde Eitlik iin Uluslar Aras Komisyonunun (International Commision for Uniform Sugar Analysis) tavsiyelerinde eker oran ve dier kimyevi analizleri yapmak iin 10 ton ekerpancarndan 25 kg numune alnmasnn gerektii kaydedilmitir (Ghohari and et al., 2002). Bu tavsiyeye uyarak yaklak her 10 ton eker pancarndan 25 kg numune alnd. Alnan pancar numuneleri zenle ykanp veenema cihaz ile pulplar (hamur) hazrlanmtr. Hazrlanan pulp numuneleri kapakl zel kaplara yerletirilip, kimyevi analizlerin yaplmasna dek dip frizde (-20C) bekletilmitir. Kimyevi analizler sfahan ekerpancar fabrikalarnn ortak aratrma laboratuarnda gerekletirilmitir. Numuneler laboratuar scaklnda (yaklak 20C) donu alana kadar bekletilmi ve 26 gram pulp numunesi kimyevi analizler iin kullanlmtr. Hazrlanm zelti Betalyser Sistemi
Na varl (meq/100 g pulp): Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin Na varl izelge 2de gsterilmektedir. Bu verileri kullanarak topran EC ve pHs artnca, Na varlnn deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 5 ve 13). En dk Na varl 0,65 (dS/m) EC ve 7,66 pH ile Hasanabad kynde (1,44), en yksei ise 0,54 (dS/m) EC ve 8,26 pH ile Sakstepe kynde (3,57) bulunmutur (izelge 2). AbdelMotagally1 ve Atta (2009) iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum ve nitrojen gbrelerini uygulamlardr. Bu denemenin sonucuna gre, ortalama Na varl 1,23-1,84 arasnda bulunmutur. ama ve Ark.(2007) iki yl sre ierisinde Trkiyenin 5 farkl blgesinde yrttkleri bir denemede, ortalama Na varln 0,37-0,91 arasnda bulmulardr. N varl (meq/100 g pulp): Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin N varl izelge 2de gsterilmektedir. Bu verileri kullanarak topran EC ve pHs artnca, N varlnn deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 6 ve 14). En dk N varl 0,46 (dS/m) EC ve 8,16 pH ile Cebeltazekend kynde (1,43), en yksei ise 0,65 (dS/m) EC ve 7,66 pH ile Hasanabad kynde (3,88) bulunmutur (izelge 2). Abdel-Motagally1 ve Atta (2009) iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum ve nitrojen gbrelerini uygulamlardr. Bu denemenin sonucuna gre, ortalama N varl 3,11-4,75 arasnda bulmunmutur. ama ve Ark.(2007) iki yl sre ierisinde Trkiyenin 5 farkl blgesinde yrttkleri bir denemede, ortalama N varln 1,66-3,5 arasnda bulmulardr. Alkalite (%): Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin alkalitesi izelge 2de gsterilmektedir. Bu verileri kullanarak topran EC ve pHs artnca, alkalite deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 7 ve 15). En dk alkalite 0,65 (dS/m) EC ve 7,66 pH ile Hasanabad kynde (2,02), en yksei ise 0,46 (dS/m) EC ve 8,16 pH ile Cebeltazekend kynde (5,92) bulunmutur (izelge 2). Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, 122
ortalama alkalite oran 2,22-4,52 (%) arasnda kaydedilmitir. Kristalize edilebilen eker oran(%): Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin Kristalize edilebilir eker oran izelge 2de gsterilmektedir. Bu verileri kullanarak topran EC ve pHs artnca, Kristalize edilebilir eker orann deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 8 ve 16). En dk Kristalize edilebilir eker oran 0,54 (dS/m) EC ve 8,26 pH ile Gl kynde (12,99), en yksei ise 0,49 (dS/m) EC ve 8,11 pH ile Gzeyren kynde (15,48) bulunmutur (izelge 2). Abdel-Motagally1 ve Atta (2009) iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum ve nitrojen gbrelerini uygulamlardr. Bu denemenin sonularna gre, ortalama Kristalize edilebilir eker oran 11,25-14,09 arasnda bulunmutur. ama ve Ark.(2007) iki yl sre ierisinde Trkiyenin 5 farkl blgesinde yrttkleri bir denemede, Kristalize edilebilir eker orann 10,79-13,12 arasnda kaydedilmitir. eker randman(%): Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin eker randman izelge 2de gsterilmektedir. Bu verileri kullanarak topran EC ve pHs artnca, eker randman deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 9 ve 17). En dk eker randman 0,54 (dS/m) EC ve 8,26 pH ile Gl kynde (79,31), en yksei ise 0,49 (dS/m) EC ve 8,11 pH ile Gzeyren kynde (85,45) bulunmutur (izelge 2). Abdel-Motagally1 ve Atta (2009) iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum ve nitrojen gbrelerini uygulamlardr. Bu denemenin sonularna gre, ortalama eker randman 78,81-82,84 arasnda bulmulardr. ama ve Ark.(2007) iki yl sre ierisinde Trkiyenin 5 farkl blgesinde yrttkleri bir denemede, ortalama eker randman 84,1489,33 arasnda bulmulardr. Melastaki eker oran (%): Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin melastaki eker oran izelge 2de gsterilmektedir. Bu verileri kullanarak topran EC ve pHs artnca, melastaki eker oran deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 10 ve 18). En dk melastaki eker oran 0,49 (dS/m) EC ve 8,11 pH ile Gzeyren kynde (2,60), en yksei ise 0,54 (dS/m) EC
ve 8,26 pH ile Gl kynde (3,29) bulunmutur (izelge 2). Abdel-Motagally1 ve Atta (2009) iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum ve nitrojen gbrelerini uygulamlardr. Bu denemenin sonularna gre, ortalama melastaki eker oran 2,80-3,19 arasnda bulmulardr. Sonu ve neriler eitli evresel faktrler, ekerpancar kalitesini etkilemektedir. Toprak zellikleri bir evresel faktr olarak ekerpancarn bymesini ve gelimesini etkilemektedir. EC ve pH, topran nemli zellikleri arasnda yer almaktadr. Bu aratrmann sonucuna gre toprak ECsi oaldka genel itibariyle eker oran ve Na varlnda art ve eker randmannda d ortaya kmtr. Toprak PHs artnca eker oran, N varl ve eker randman dm ancak Na varl ve alkalite oalmtr. Bu aratrman takip eden denemeler, ekerpancarndan eker reten fabrikalarn daha rekabeti hale gelmelerine yardmc olacaktr. Kaliteli ekerpancar retebilen kyler ve blgeler bu bitkinin tarm iin seilmelidir. ekerin retim maliyetini etkileyen pancar kalitesi dikkate aldnda, mmkn olduu kadar ile fabrikalara pancar reten blgelerde, EC ve PH da dahil olmak zere, bu zellii etkileyen tm faktrlerin aratrlmas tavsiye olunur. Kaynaklar Abdel-Motagally1 FMF, Atta KK, 2009. Response of Sugar Beet Plants to Nitrogen and Potassium Fertilization in Sandy Calcareous Soil. Int. J. Agric. Biol., 11 (6): 695-700. Aghaalinejad M. 2011. Florsitic Evaluation of Plant Diversity in Naghadeh (Sulduz). A thesis in biology branch, Marand islamic university. Marand, Iran. (Farsa) Anonim, 2010. http://www.fao.org. (alntnn yapld tarih: 07,09,2012). Atalay, .Z., 1987. Gediz havzas kollvyal topraklarnn besin elementi durumu ve bunlarn baz toprak zellikleri ile ilikileri. Ege niv. Zir. Fak. Derg., 24 (1): 161-174. Bayramolu, z.,2010.Tarmsal verimlilik ve nemi. Seluk Tarm ve Gda Bilimleri Dergisi, 24 (3): 52-61. 123
ama, N., C. rak and S. Albayrak, 2007. Yield and quality of sugarbeet growen under northern Turkey condition. Int. J. of Agricultural Reserch, 2(3): 296-301. imrin, K.M., S. Boysan, 2006. Van Yresi Tarm Topraklarnn Besin Elementi Durumlar ve Bunlarn Baz Toprak zellikleri ile likileri. Yznc Yl niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 16(2): 105-111. Franois, L.E. and Maas, E.V., 1993. Crop response and management on salt-affected soil. In: M. Pessarakli (Editor). Plant and Crop Stress: 149-181. Gnel, E., M.E. alkan, A. Tortopolu, N. Kuman, K.M. Turul, A. Ylmaz, . Dede ve M. ztrk, 2005. Niasta ve eker Bitkileri retimi. Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi Bildiri Kitab, 431-457, Ankara. Ghohari J and et al. 2002. Optimum sample size of sugar beet roots for determination sugar content. J. of Sugarbeet. 18 (1): 67-79. (Farsa) Hadas, Moses, 1965, Imperial Rome. Time, New York. pp. 38-39. Jackson ML, 1962. Soil Chemical Analysis. Prentice Hall Inc. Eng. Cliffs. N. I., USA. Johnson, R. T., J. T. Alexander, G. E. Rush ve G. R. Hawkes, 1971. eker Pancar retimindeki Gelimeler, Prensipler ve Uygulamalar. T. .F.A.. Yaynlar , Yayn No: 205, Ankara. Katerji N, Horn JWV, Hamdy A, Mastrorilli M, Moukarzel E, 1997. Osmotic adjustment of sugarbeets in response to soil salinity and its influence on stomatal conductance, growth and yield. Agricultural Water Management. 34 (1): 5769. Khorshid AM, Mesbah M, Ranji Z, Vahedi S, Mesbah M, 2003. Relationships between quantitative and qualitative traits under salinity and drought in comparison with nonstress conditions in sugar beet (Beta vulgaris). J.of Sugarbeet, 19 (2): 134-134. (FSarsa) McCree, K.J. and Richardson, S.G., 1987. Salt increases the water use efficiency in water stressed plants. Crop. Sci., 27: 543-547.
1st International Anatolian Sugar Beet Symposium izelge 2- ekerpancarndaki (kylerde) eker oran% (I) , K(II), Na(III) ve N(IV) varl(meq/100g pulp), Alkalite%(V), Kristalize edilebilen eker oran%(VI), eker randman%(VII) ve Melasn eker oran%(VIII) Kyler
Balagir Balk Begimgala Cebel tazekend agal mustafa Dadrge Dileniark Galacuk Garagassap Gelvan Gl Gzeyren Halifan Hasanabad Hasannuran Khnegala Mehmandar Nizam abad Sakstepe Tazegala I 17,47 17,33 16,55 16,77 17,57 16,19 17,43 16,50 17,28 17,70 16,16 18,08 17,04 18,08 16,97 16,39 16,53 16,76 17,44 16,87 II 4,52 4,24 4,78 4,80 4,31 3,95 4,50 4,64 4,92 4,66 4,41 4,27 4,69 4,97 4,19 4,01 4,72 4,81 5,04 4,75 III 1,58 1,97 2,58 2,78 2,09 2,54 2,00 1,85 2,77 1,74 3,57 1,79 2,05 1,44 1,89 1,69 2,54 3,31 2,57 2,94 IV 2,62 2,27 2,44 1,43 2,22 2,20 2,50 2,07 2,40 3,05 2,75 2,48 2,69 3,88 2,91 2,67 1,85 1,99 2,00 2,88 V 2,75 3,51 4,27 5,92 3,32 4,39 3,13 4,05 3,90 2,54 3,78 3,24 2,82 2,02 2,43 2,43 4,82 5,16 4,52 3,83 VI 14,84 14,70 13,50 13,75 14,87 13,49 14,67 13,79 14,13 14,93 12,99 15,48 14,18 15,22 14,30 13,89 13,58 13,50 14,36 13,67 VII 84,83 84,55 81,19 81,69 84,45 83,15 83,98 83,42 81,38 84,04 79,31 85,45 82,97 83,96 84,14 84,65 81,89 80,15 81,96 80,61 VIII 2,63 2,63 3,05 3,02 2,69 2,70 2,76 2,71 3,15 2,77 3,29 2,60 2,85 2,86 2,65 2,49 2,95 3,26 3,09 3,20
Nourju A, Baghayikiya M, 2004. Study on the irrigation scheduling effects in different growth stages on quantity and quality of sugarbeet in Khoy region, ran. J. of Sugarbeet.20(1): 27-38. (Farsa) Raisi F, 1993. ekerpancar tarmnn son aamasnda kullanlan suyun drlmesinin ekerpancar bymesindeki etkisi. fahan aratrma merkezinin son bilimsel raporu, 18: 18, 24. (Farsa) Salter, P.J. and Goode, J.E., 1967. Crop responses to water at different stages of growth. Research Review No. 2, Commonwealth Agricultural Bureau, Farnham Royal: 246. Sohrabi Y and et al., 2006. Investigation of limited irrigation and root harvesting dates on yield and some of quality charactrestices of sugarbeet. J. of Pajouhesh and Sazandeghi. 70: 8-15. Tmsava, Z. 2003. Bursa ili vertisol byk toprak grubu Topraklarnn verimlilik durumlarnn Toprak analizleriyle belirlenmesi. Ulud. niv. Zir. Fak. Derg., (2003) 17(2): 9-21. Vokov K, 1977. Physices and chemistry of sugarbeet in sugar manufacture. Elsever. Amesterdam: 595. Vukov, K., 1971. eker pancarnn fizik ve kimyas. T..F.A.., Yaynlar: 208: 97, Ankara.
izelge 3- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki eker oran (%) dalm.
izelge 4- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki K varl (meq/100g pulp) dalm.
124
1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu izelge 5- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki Na varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 9- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki eker randman (%) dalm.
izelge 6- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki N varl (meq/100g pulp) dalm. izelge 10- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarnn melastaki eker oran (%) dalm.
izelge 7- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki alkalite dalm. izelge 11- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki eker oran (%) dalm.
izelge 8- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki kristalize edilebilen eker oran (%) dalm. izelge 12- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki K varl (meq/100g pulp) dalm.
125
izelge 13- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki Na varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 17- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki eker randman (%) dalm.
izelge 14- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki N varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 18- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarnn melastaki eker oran (%) dalm.
izelge 15- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki alkalite dalm.
izelge 16- Farkl toprak ECsine sahip kylerin ekerpancarndaki kristalize edilebilen eker oran (%) dalm.
126
Toprak Tekstrnn ekerpancarnn (Beta vulgaris L.) Kalite Kriterleri zerine Etkisi
Amir RAHM
1
Neet ARSLAN1
zet
eker retiminde pancarda bulunan ekerin tamam kristalize edilememektedir. ekerpancar kalitesini tanmlayan baz zellikler arasnda eker d maddeler eker kristalizasyonunu etkilemektedir. Toprak tekstr evresel faktrler arasnda bulunup, bitkilerdeki biriken bileenlerin miktarn etkileyebilir. Bu aratrmada ekerpancarnn kalitesi zerine toprak tekstrnn etkili olabilirlii amalanmtr. Bu aratrma 2006-2007 yllarnda rann ekerpancar asndan nemli blgelerinden biri olan Bat Azerbaycann Sulduz blgesinde bulunan ekerpancar fabrikasnda gerekletirilmitir. Toprak tekstr asndan farkl olan 12 kydeki iftilerin her birinden ekerpancar rnei ve toprak numunesi alnmtr. Kylerden alnan toprak numunelerinin kil oran %15,00-59,29, tn oran %32,83-45,83 ve kum oran ise %8,14-52,00 arasnda deimitir. Pancar rneklerindeki eker oran, Na, K ve N miktarlar Betalyser Sistemi (Sucromat otomatik sakkarimetre, alev fotometre ve testamin fotometre) kullanlarak analiz yaplmtr; bu sonulardan, kristalize edilebilen eker oran, alkalite, melastaki eker oran ve eker randman hesaplanmtr. Elde edilen bulgulara gre; eker oran %16,1617,82, K miktar 3,88-4,64 (meq/100 g pulp), Na miktar 1,34-3,57 (meq/100 g pulp), N miktar 1,58-3,08 (meq/100 g pulp), Alkalite 2,73-5,77, Kristalize edilebilen eker oran %12,99-15,19, eker randman %79,31-86,11 ve Melastaki eker oran %2,32-3,06 arasnda deimektedir. ekerpancar yetitirilen kylerin toprak tekstr dikkate alndnda pancardaki bileenlerin miktar deimektedir. En uygun toprak tekstrne sahip kylerin seilmesi ve o blgelerde ekerpancar retimi, eker kristalizasyonu etkilemektedir. Anahtar kelimeler: ekerpancar, Toprak tekstr, Sulduz, eker randman.
Effect of Soil Texture on Quality Component of Sugarbeet (Beta vulgaris L.) Abstract
It is not possible to crystalyze all sugar in sugarbeet. Some characteristics of sugarbeet that determine the quality of sugarbeet are non-sugar substances. Soil texture such as environmental factors can affect the amount of accumulated components in plants. The aim of the study is to find the effects of soil texture on quality of sugarbeet. The study was carried out during 2006-2007 at the agricultural lands of Sulduz region (most important region in terms of sugarbeet production), West Azerbaycan Province, Iran affiliated to the Sugarbeet Factory of the region. Soil and sugarbeet samples were taken from any farmers of 12 villages that were different in term of soil texture. The clay, loam and sand precentage of soil samples were between 15.00-59.29%, 32.83-45.83% and 8.14-52.00% respectively. The sugar percentage and the amounts of Na, K and N were analysed by Betalyser System (Sucromat automatic Saccharometer, flame photometer and testamin photometer). Crystallized sugar percentage, alkalinity, the precentage of sugar in molasses and sugar yield were also determined. The findings showed that sugar percentage, amount of K, Na, N, alkalinity, crystallized sugar percentage, sugar yield and percentage of sugar in molasses were between 16.16-17.82%, 3.88-4.64 (meq/100 g pulp), 1.34-3.57 (meq/100 g pulp), 1.583.08 (meq/100 g pulp), 2.73-5.77, 12.99-15.19%, 79.31-86.11% and 2.32-3.06% respectively. In terms of soil texture of villages, the components of sugarbeet varied. It was concluded that selecting villages with appropriate soil texture and producing sugarbeet in these villages can affect sugar yield. Keywords: Sugarbeet, Soil texture, Sulduz, Sugar yield.
127
Giri ekerin retim tarihi ok eskilere gitmektedir. Ekonomik rekabetin sektrel genilik kazanmas ve her hangi bir uluslararas kazaya kurban gitmemek iin rekabeti denetlemekte aktif olmak isteyen uluslar, sistemin ana unsurlarndan biri olan tarm rnlerini eitli enstrmanlar kullanarak kontrol etmek istemektedirler. Dnyada, 120 lkede yaklak olarak 148 milyon ton eker retilmektedir. 71 lke ekerkamndan, 43 lke ekerpancarndan eker retmektedir. ABD, ran, Japonya, Pakistan, Msr, Fas gibi baz lkeler ise hem ekerkam, hem de ekerpancarndan eker retmektedir (Gnel ve ark., 2010). FAO istatistik verilerine gre randa 2010 ylnda 99.486 ha alanda ekerpancar ekilmi, hektara ortalama verimi 39.169 kg ve toplam ekerpancar retimi ise 3.896.820 ton olmutur. Ayn ylda 68.352 ha alanda ekerkam ekilmi, hektara ortalama verimi 83.173 kg ve toplam ekerkam retimi ise 5.685.090 ton olmutur (FAO, 2010). Ekolojik artlar ekerpancar retimine elverili olmas ve rann Bat Azerbaycan ilinin Sulduz (Naghadeh) ilesinde (36:57 E , 45:22 N) ekerpancar fabrikas bulunmas nedeniyle, ekerpancar bitkisel retim asndan bu yre ve evresinde en nde gelen rnlerden biridir. Azeri Trkesinde Sulduz kelimesinin anlam sulu ve dz demektir. eker pancar gvdesinden, ba artklarndan ve yapraklarndan yararlanlan nemli bir endstri bitkisidir (ncekara, 1974). eker pancar ierdii eker itibar ile yksek enerji ve saf besin kayna olarak insanlar iin hayati nem tamaktadr (Oral, 1979). ekerpancarnda eker varl ve eker d maddeler (-amino N, Na, K, invert eker, dekstran, rafinoz vs.) ekerpancar kalitesini tanmlayan baz zellikler ierisinde yer almaktadr (Vukov, 1971; Sohrabi and et al., 2006). eker d maddelerin verileri, kristalize edilebilen eker orann belirlemek iin birok formlde yer almaktadr (Sheykhuleslami, 1996). eker pancarnda ad geen elementlerin bulunmas kristalizasyon aamasnda bir engel oluturur ve daha fazla ekeri melasa doru gtrr (Hilde and et al., 1983) ve bu yzden eker randman tarladaki retilen ekerpancarna baldr (Alexander, 1971). 128
eitli evresel faktrler, ekerpancar kalitesini etkilemektedir; rnein Vokov (1977) ekerpancarnda kaliteyi etkileyen 28 faktrn etkili olduunu kaydetmitir. Bu aratrmacnn verdii bilgilere gre en nemli faktrler arasnda iklim artlar, tohum eidi, toprak zellikleri, kimyevi gbreler, tarmsal ilemler, hastalklar, zararllar ve hasat yntemleri bulunmaktadr. Tarm rnlerinde verim ve kalite dklnn balca sebeplerinden biri topran zellikleri (fiziksel ve kimyasal) ile ilgilidir. yi bir bitki geliiminin salanmas, bitkisel rn miktarnn ve kalitesinin artrlmas iin bitkinin yetitirildii topran mevcut olan fiziksel, kimyasal ve biyolojik verimliliinin belirlenmesi gerekmektedir (Tmsava, 2003). Tarm rnleri grubuna giren ekerpancar tarmnda dier bitkiler gibi verim ve kaliteyi etkileyen en nemli faktrlerden birisi, retim yaplan yerin toprak zellikleridir. Bu bitki yksek osmozik ayarlama kapasiteye sahiptir ve kuraklk yan sra toprak tuzluluunu da tahamml edebilen bir bitkidir ancak tarm yaplacak topraklarn su ve besin maddelerini tutma kapasitelerinin ok iyi olmas, kaymak tabaka balamamas ve iyi bir toprak derinliine sahip olmalar gerekmektedir (Salter ve Goode, 1967; Franois and Maas, 1993; McCree and Richardson, 1987; Johnson ve ark. 1971). Toprak tekstr zellii topran nemli zellikleri arasnda yer almaktadr. Bu zellik topran dier zelliklerini de ilikilidir; rnein toprak tekstr nemli bir faktr olarak, topran organik karbonunun (C) birikimi ve stabilitesini etkiler (Sparling et al. 2003). Aratrmalarn sonucuna gre tam olarak nasl bir ilikisinin var olduu bilinmiyor ancak toprak tekstr dier faktrlerle birlikte topraktaki karbon ve nitrojenin dinamikliini nemli derecede etkiler ve dier yandan killi toraklarda, hafif topraklara gre, karbon ve nitrojen elementlerinin minerallemesi az olarak bilinmektedir. (Matus, 2008 ). Canpolat (1992), Idr yresi topraklarnda yapt almada rneklerin silt ierii ve deiebilir sodyum yzdeleri ile krlma deerleri arasnda nemli pozitif ilikiler, kil, organik madde, kire ierikleri ve katyon deiim kapasitesi ile krlma deeri arasnda nemli olmayan ilikiler saptamtr. imrin ve Boysan (2006), Topraklarn toplam azot ile kum ierikleri, alnabilir fosfor ile pH ve kire ierikleri,
deiebilir potasyum ile kum ierikleri, alnabilir bakr ile kum ierikleri ve alnabilir demir ile kum ve pH deerleri arasnda negatif nemli ilikiler belirlemilerdir. Topraklarn toplam azot ile kil, silt, Katyon deiim kapasitesi ve organik madde ierikleri, alnabilir fosfor ile organik madde ierikleri, deiebilir potasyum ile kil, silt, Katyon deiim kapasitesi ve organik madde ierikleri, alnabilir bakr ile kil, silt, Katyon deiim kapasitesi ve organik madde ierikleri, arasnda pozitif nemli ilikiler saptanmtr. zgven ve Katkat (1997), Uluda niversitesi Ziraat Fakltesi Aratrma ve Uygulama iftlii topraklarnn verimlilik durumunun belirlenmesi amacyla yaptklar aratrmada, iftlik topraklarnn genellikle ar bnyeli, orta alkalin pHda, tuzluluk problemi olmadn ortaya koymulardr. Katerji ve Ark. (1997), ekerpancar zerine yaptklar bir denemede tuzluluk, killi topraklar ve tnl topraklarn etkisini aratrmlardr. Bu aratrmaclarn sonularna gre tuzluluk, tnl ve killi topraklarn ikisinde de yavru yapraklarn su potansiyelini, stomatal akmn ve terlemeyi etkilemitir ancak yaprak ayas ve kk verimi yalnz tnl topraklarda etkilenmitir. Toprak tekstr, stomatal akm, terleme miktar, yaprak ayas ve kk verimini etkilemitir. Killi topraklarda kk verimi %35, terleme %10-15 ve su kullanm verimlilii %25 civarnda, tnl topraklara gre daha az bulunmutur. eker sanayine verilen ham madde, nitel biimde kaliteli olursa artrc bir etmen olarak, eker sanayinin ilerlemesine yardmc olacaktr. Bu aratrmada toprak tekstr, ekerpancar kalitesini etkileyen N, Na ve K gibi eker d maddelerin miktarn, ne kadar deitirebilirlii amalanmtr. Materyal ve Yntem Bu aratrma, 2006-2007 yllarnda rann ekerpancar asndan nemli blgelerinden biri olan Bat Azerbaycann Sulduz yresinde ve bu yrede bulunan ekerpancar fabrikasnda, Eyll aynn 15inden itibaren 130 gn sresince yrtlmtr. Yrenin ykseklii 1000-2100 m arasnda deimektedir. Meteoroloji verilerine gre yllk ortalama scaklk 11,313,71C arasndadr. Ortalama ya miktar ise 326,43 mm dir. Sulu tarmda kullanlan tarlalarn eimi 2-5 arasnda deimektedir. 129
Drenaj iyi olan topraklarnn derinlii yar derin ve derin arasnda, toprak tekstr ise orta ve ar topraklar gurubu arasndadr (Aghaalinejad, 2011). 20 kyde iftilerin her birinden (toplam numune says: 328) toprak numunesi alnmtr. Toprak rnekleri tarlay temsil edecek ekilde 0-30cm toprak derinliinden Jackson (1962) tarafndan bildirilen esaslara uygun olarak toprak rnei alnmtr. Alnan toprak rnekleri havada kuru hale geldikten sonra, 2 mmlik elekten geirilerek analizler iin hazrlanmtr. Toprak rneklerinin tekstr analizleri iin Sulduz Toprak Analiz Laboratuarna gnderilmitir. Kylerin toprak numunelerinin kili 15,00-56,29 (%), tn 32,83-45,83 ve kum ise 8,14-52,00 arasnda deimitir. Kylerin ad, toprak rneklerinin kil, tn, kum oran ve alnan numune says izelge 1de gsterilmektedir.
izelge 1- kylerin toprak analizi (Kil, Tn ve Kum oranlar) Kyn ismi Acambarans Alimlk iyana Dadrge Dehems galacuk Gazigornava Gazaggornava Gl Krtbarans Mirabad Paagornava Kil (%) 15,00 37,71 56,29 30,43 41,10 43,50 55,50 53,18 34,83 25,00 41,00 52,57 Tn (%) 33,00 39,71 33,57 44,71 40,10 43,50 32,83 35,36 45,83 44,71 38,50 Kum (%) 52,00 22,57 10,14 24,86 18,80 13,00 11,67 11,45 19,33 30,29 20,50 Numune say. 28 17 45 9 65 24 38 14 16 15 45
39,29 12 8,14 Toplam numune says: 328
Kylerdeki iftilerin her birinden ekerpancar rnei de alnmtr. Alnan pancar numuneleri zenle ykanp veenema cihaz ile pulplar (hamur) hazrlanmtr. Hazrlanan pulp numuneleri kapakl zel kaplara yerletirilip, kimyevi analizlerin yaplmasna dek dip frizde (-20C) bekletilmitir. Kimyevi analizler sfahan ekerpancar fabrikalarnn ortak aratrma laboratuarnda gerekletirilmitir. Numuneler laboratuar scaklnda (yaklak 20C) donu alana kadar bekletilmi ve 26 gram pulp numunesi kimyevi analizler iin kullanlmtr. Hazrlanm zelti Betalyser Sistemi (Sucromat otomatik sakkarimetre, alev fotometre ve testamin fotometre)ne konarak, numunedeki eker oran, Na, K ve N varl belirtilmitir. Bu verileri kullanarak
numunelerin alkalitesi, Melastaki eker oranMolasses sugar (MS), kristalize edilebilen eker oran-White sugar content (WSC) ve eker randman-Extraction coefficient of sugar (ECS) hesaplanmtr (Sohrabi and et al., 2006). zelliklerin hepsinde EXEL program kullanarak ortalama hesaplanm ve eimler izilmitir. Bulgular ve Tartma Elde edilen bulgulara gre; Farkl kylerden alnan ekerpancar numunelerinin ortalama eker oran %16,16-17,82, K varl 3,88-4,64 (meq/100 g pulp), Na varl 1,343,57 (meq/100 g pulp), N varl 1,58-3,08 (meq/100 g pulp), Alkalite %2,73-5,77, Kristalize edilebilen eker oran %12,99-15,19, eker randman %79,31-86,11 ve Melastaki eker oran %2,32-3,06 arasnda deimitir. ekerpancar yetitirilen kylerin toprak tekstr dikkate alndnda pancardaki bileenlerin miktar deimektedir (izelge 2). Bu verileri kullanarak topran kil, tn ve kumu deitike, kalite kriterlerinin deiimi bir eim halinde hazrlanmtr (izelge 3 - 26). Goarah ve Ark. (2011), iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum gbresi uygulamlardr. Bu denemenin sonucuna gre, 2008-2009 tarm sezonunda, ortalama eker oran %19,28-21,07, K varl 5,41-6,54 (meq/100 g pulp), Na varl 1,72-2,02 (meq/100 g pulp), N varl 3,84-4,39 (meq/100 g pulp), Kristalize edilebilen eker oran %15,75-17,78, eker randman %81,70-84,41 ve Melastaki eker oran %3,23-3,56 arasnda deimitir; 2009-2010 tarm sezonunda ise, ortalama eker oran %18,61-21,04, K varl 4,07-7,35 (meq/100 g pulp), Na varl 1,792,46 (meq/100 g pulp), N varl 3,41-4,99 (meq/100 g pulp), Kristalize edilebilen eker oran %14,58-17,65, eker randman %80,7383,87 ve Melastaki eker oran %2,79-4,03 arasnda deimitir. Jaliliyan ve Ark. (2001), iki yl sre ierisinde, ekerpancarnd su kullanm ve azotlu gbre faktrlerinin etkisini aratrmlardr. Bu aratrmann sonucuna gre, ortalama eker oran %18,51-21,81, N varl 0,93-8,95 (meq/100 g pulp) ve Kristalize edilebilen eker oran %15,48-18,82 arasnda deimitir. ama ve Ark.(2007) iki yl sre ierisinde Trkiyenin 5 farkl blgesinde 130
yrttkleri bir denemede, ortalama eker orann %13,22-15,38, K varln 3,63-6,15 (meq/100 g pulp), Na varln 0,37-0,91 (meq/100 g pulp), N varln 1,66-3,5 (meq/100 g pulp), Kristalize edilebilen eker orann %10,79-13,12 ve eker randmann 84,14-89,33 arasnda deitiini bulmulardr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama alkalite oran 2,22-4,52 (%) arasnda kaydedilmitir. Abdel-Motagally1 ve Atta (2009) iki yllk bir denemede ekerpancar zerine potasyum ve nitrojen gbrelerini uygulamlardr. Bu denemenin sonularna gre, ortalama melastaki eker oran 2,80-3,19 arasnda bulmulardr. Sonu ve neriler eitli evresel faktrler, ekerpancar kalitesini etkilemektedir. Toprak zellikleri bir evresel faktr olarak ekerpancarn bymesini ve gelimesini etkilemektedir. Toprak zellikleri ierisinde tekstr, nemli zellikler arasnda yer almaktadr. Kylerdeki toprak analizine gre kil oran %15,00-56,29 arasnda deimitir; genel itibariyle kil oran arttka eker randman da artmtr ancak tn ve kum oran arttka eker randman dmtr. Bu sonulara dayal olarak eker randman asndan killi topraklar tercih edilmelidir. Bu aratrman takip eden denemeler, ekerpancarndan eker reten fabrikalarn daha rekabeti hale gelmelerine yardmc olacaktr. Kaliteli ekerpancar retebilen kyler ve blgeler bu bitkinin tarm iin seilmelidir. ekerin retim maliyetini etkileyen pancar kalitesi dikkate aldnda, mmkn olduu kadar ile fabrikalara pancar reten blgelerde, toprak tekstr de dahil olmak zere, bu zellii etkileyen tm faktrlerin aratrlmas tavsiye olunur. Kaynaklar Abdel-Motagally1 FMF, Atta KK, 2009. Response of Sugar Beet Plants to Nitrogen and Potassium Fertilization in Sandy Calcareous Soil. Int. J. Agric. Biol., 11 (6): 695-700. Aghaalinejad M. 2011. Florsitic Evaluation of Plant Diversity in Naghadeh (Sulduz). A thesis in biology branch, Marand islamic university. Marand, Iran. (Farsa)
Alexander JT, 1971. Factors affecting quality.P: 371-381. In Johnson RT, Alexander JT, Rush GE, Hawkes GR(eds). Advances in sugar beet production; Principles and practices. The Iowa State Univ. Press. Ames.IA. Anonim, 2010. http://www.fao.org. (alntnn yapld tarih: 07,09,2012). Franois, L.E. and Maas, E.V., 1993. Crop response and management on salt-affected soil. In: M. Pessarakli (Editor). Plant and Crop Stress: 149-181. Canpolat, M.Y., 1992. Topraa Organik Materyal lavesinin Topran Organik Maddesi, Agregat Stabilitei ve Geirgenlii zerine Etkileri. Atatrk niv. Ziraat Fak. Derg., 23 (2), 113-123. imrin, K.M., S. Boysan, 2006. Van Yresi Tarm Topraklarnn Besin Elementi Durumlar ve Bunlarn Baz Toprak zellikleri ile likileri. Yznc Yl niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 16(2): 105-111. Gnel, E., M. E. alkan, N. Kuman, K. M. Turul, , A. Ylmaz, T. Arnaslgil, ve H. Onaran, 2010. Niasta ve eker Bitkileri retimi. Trkiye VII. Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi Bildiri Kitab, 377-395, Ankara. Ghohari J and et al. 2002. Optimum sample size of sugar beet roots for determination sugar content. J. of Sugarbeet. 18 (1): 67-79. (Farsa) Goarah ME, Mekki BB, Mohamed MH, Tawfik MM, 2011. Comparative efficiency of foliar and soil potassium application on sugarbeet productivity and quality. AmericanEurasian J. Agric. & Environ. Sci., 10 (4): 626632. Hilde DJ, Bass SR, Levos S, Ellingson RL, 1983. Grower practices system promotes beet quality improvment in the Red River Valley. J. Am. Soc. Sugar beet Technol., 22: 73-88. ncekara, ., 1974. Sistemik Bitki Hastalklar, Cilt IV. Ege niv. Zir. Fak.Yaynlar:217. Jackson ML, 1962. Soil Chemical Analysis. Prentice Hall Inc. Eng. Cliffs. N. I., USA. Jaliliyan A, Shirvani AR, Nemati A, Basati j, 2001. Effects of deficit irrigation on 131
the production and economy of sugarbeet in Kermanshah region. J. of Sugarbeet, 17: 1-14. (Farsa) Johnson, R. T., J. T. Alexander, G. E. Rush ve G. R. Hawkes, 1971. eker Pancar retimindeki Gelimeler, Prensipler ve Uygulamalar. T. .F.A.. Yaynlar , Yayn No: 205, Ankara. Katerji N, Horn JWV, Hamdy A, Mastrorilli M, Moukarzel E, 1997. Osmotic adjustment of sugarbeets in response to soil salinity and its influence on stomatal conductance, growth and yield. Aricultural Water Managment. 34 (1): 57-69. Matus FJ, Lusk CH and Maire CR, 2008. Effects of Soil Texture, Carbon Input Rates, and Litter Quality on Free Organic Matter and Nitrogen Mineralization in Chilean Rain Forest and Agricultural Soils. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 39: 187201. Oral, E., 1979. Niasta ve ekerli Bitki Yetitiricilii Teknii. Atatrk niversitesi Ziraat Fak. Yaynlar. zgven, . N. ve V. Katkat, 1997. Uluda niversitesi Aratrma ve Uygulama iftlii topraklarnn verimlilik durumunun belirlenmesi. Ulud. niv. Zir. Fak. Derg., 13:43-54. Sheykholeslami R, 1996. eker retimi ve ekerpancarnda kaliteyi tanmlamak iin formllerin daha kullanl yapmak, ekerpancar bilimsel dergisi, 1-2: 72. (Farsa) Sohrabi Y and et al., 2006. Investigation of limited irrigation and root harvesting dates on yield and some of quality charactrestices of sugarbeet. J. of Pajouhesh and Sazandeghi. 70: 8-15. Sparling, G.P., Parfitt, R.L., Hewitt, A.E., and Schipper, L.A. (2003) Three possible approaches to define target limits for soil organic matter. Journal of Environmental Quality, 32: 760766. Tmsava, Z. 2003. Bursa ili vertisol byk toprak grubu Topraklarnn verimlilik durumlarnn Toprak analizleriyle belirlenmesi. Ulud. niv. Zir. Fak. Derg., (2003) 17(2): 9-21.
1st International Anatolian Sugar Beet Symposium dalm.
McCree, K.J. and Richardson, S.G., 1987. Salt increases the water use efficiency in water stressed plants. Crop. Sci., 27: 543-547. Nourju A, Baghayikiya M, 2004. Study on the irrigation scheduling effects in different growth stages on quantity and quality of sugarbeet in Khoy region, ran. J. of Sugarbeet.20(1): 27-38. (Farsa) Salter, P.J. and Goode, J.E., 1967. Crop responses to water at different stages of growth. Agricultural Bureau, Farnham Royal: 246. Vokov K, 1977. Physices and chemistry of sugarbeet in sugar manufacture. Elsever. Amesterdam: 595. Vukov, K., 1971. eker pancarnn fizik ve kimyas. T..F.A.., Yaynlar: 208: 97, Ankara.
izelge 2- ekerpancarndaki (kylerde) eker oran% (I) , K(II), Na(III) ve N(IV) varl(meq/100g pulp), Alkalite%(V), Kristalize edilebilen eker oran%(VI), eker randman%(VII) ve Melasn eker oran%(VIII)
Kyler Acambarans Alimlk iyana Dadrge Dehems galacuk Gazigornava Gazaggornava Gl Krtbarans Mirabad Paagornava I 16,61 16,79 17,50 16,19 17,82 16,50 17,11 17,00 16,16 17,00 17,47 16,64 II 4,54 4,15 4,05 3,95 4,62 4,64 4,23 3,88 4,41 4,31 4,26 4,24 III 3,02 2,21 2,13 2,54 1,34 1,85 2,47 1,40 3,57 2,73 2,09 2,41 IV 1,90 1,58 2,38 2,20 3,08 2,07 2,42 2,32 2,75 2,13 2,51 2,47 V 4,50 5,77 3,05 4,39 2,27 4,05 3,02 2,73 3,78 4,16 3,24 3,27 VI 13,55 14,17 14,87 13,49 15,19 13,79 14,30 14,68 12,99 14,10 14,76 13,83 VII 81,39 84,24 84,79 83,15 85,09 83,42 83,38 86,11 79,31 82,68 84,28 83,17 VIII 3,06 2,61 2,63 2,70 2,63 2,71 2,82 2,32 3,29 2,90 2,70 2,80
izelge 5- Farkl toprak kil oranna sahip kylerin ekerpancarndaki Na varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 6- Farkl toprak kil oranna sahip kylerin ekerpancarndaki N varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 7- Farkl toprak kil oranna sahip kylerin ekerpancarndaki alkalite dalm.
izelge 3- Farkl toprak kil oranna sahip kylerin ekerpancarndaki eker oran (%) dalm.
izelge 8- Farkl toprak kil oranna sahip kylerin ekerpancarndaki kristalize edilebilen eker oran (%) izelge 4- Farkl toprak kil oranna sahip kylerin ekerpancarndaki K varl (meq/100g pulp)
132
1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu dalm.
izelge 9- Farkl toprak kil oranna sahip kylerin ekerpancarndaki eker randman (%) dalm.
izelge 13- Farkl toprak tn oranna sahip kylerin ekerpancarndaki Na varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 10- Farkl toprak kil oranna sahip kylerin ekerpancarnn melastaki eker oran (%) dalm.
izelge 14- Farkl toprak tn oranna sahip kylerin ekerpancarndaki N varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 11- Farkl toprak tn oranna sahip kylerin ekerpancarndaki eker oran (%) dalm.
izelge 15- Farkl toprak tn oranna sahip kylerin ekerpancarndaki alkalite dalm.
izelge 12- Farkl toprak tn oranna sahip kylerin ekerpancarndaki K varl (meq/100g pulp) izelge 16- Farkl toprak tn oranna sahip kylerin ekerpancarndaki kristalize edilebilen eker oran (%)
133
izelge 17- Farkl toprak tn oranna sahip kylerin ekerpancarndaki eker randman (%) dalm.
izelge 21- Farkl toprak kum oranna sahip kylerin ekerpancarndaki Na varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 18- Farkl toprak tn oranna sahip kylerin ekerpancarnn melastaki eker oran (%) dalm.
izelge 22- Farkl toprak kum oranna sahip kylerin ekerpancarndaki N varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 19- Farkl toprak kum oranna sahip kylerin ekerpancarndaki eker oran (%) dalm.
izelge 23- Farkl toprak kum oranna sahip kylerin ekerpancarndaki alkalite dalm.
izelge 20- Farkl toprak kum oranna sahip kylerin ekerpancarndaki K varl (meq/100g pulp)
izelge 24- Farkl toprak kum oranna sahip kylerin ekerpancarndaki kristalize edilebilen eker oran (%)
134
izelge 25- Farkl toprak kum oranna sahip kylerin ekerpancarndaki eker randman (%) dalm.
izelge 26- Farkl toprak kum oranna sahip kylerin ekerpancarnn melastaki eker oran (%) dalm.
135
Farkl Rakmlarda Yetitirilen ekerpancarlarnn (Beta vulgaris L.) Kalite Ynnden Karlatrlmas
Amir RAHM 1
E-mail: emir10357@gmail.com zet Dnya eker retiminin bir ok ksm eker kamndan, bir ksm ise eker pancarndan salanmaktadr. eker retiminde pancarda bulunan ekerin tamam kristalize edilememektedir. ekerpancar kalitesini tanmlayan baz zellikler arasnda eker d maddeler ekerin kristalizasyonunu etkiler. Rakm, evresel faktrlerden birisi olup, bitkilerdeki bileenlerin miktarn etkileyebilir. Rakm deitike vejetasyonda belirgin bir deiim grlmektedir ve bu durum esas itibariyle ykseklie bal olarak vejetasyonun ge uyanmasndan kaynaklanmaktadr. Bu aratrmada ekerpancarnn kalitesi zerine rakmn etkili olabilirlii amalanmtr. Bu aratrma 2006-2007 yllarnda rann Bat Azerbaycan ilinin Sulduz blgesinde gerekletirilmitir. Aratrma sahasnda rakm yaklak 1281 m ile 1642 m arasnda deimektedir. Rakm asndan farkl olan 10 kydeki iftilerin her birinden ekerpancar rnei alnmtr; Bu rneklerde; eker oran, Na, K ve N miktarlar Betalyser Sistemi kullanlarak analiz edilmitir; bu sonulardan, kristalize edilebilen eker oran, alkalite, melastaki eker oran ve eker randman hesaplanmtr. Elde edilen bulgulara gre; eker oran %16,16-18,45, K miktar 3,95-5,23 (meq/100 g pulp), Na miktar 1,27-2,94 (meq/100 g pulp), N miktar 1,43-3,44 (meq/100 g pulp), Alkalite %2,53-4,47, Kristalize edilebilen eker oran %12,99-15,77, eker randman %79,31-84,55 ve Melastaki eker oran %2,70-3,28 arasnda deimektedir. ekerpancar yetitirilen kylerin rakm dikkate alndnda pancardaki bileenlerin miktar deimektedir. En uygun rakma sahip kylerin seilmesi ve o blgelerde ekerpancar retimi, eker kristalizasyonunu etkilemektedir. Anahtar kelimeler: ekerpancar, Sulduz, Rakm, eker randman.
Neet ARSLAN1
Effect of Altitude on Quality Component of Sugarbeet (Beta vulgaris L.)

Abstract World sugar production is provided from sugarcane (more) and sugarbeet (less). It is not possible to crystalyze all sugar in sugar beet. Some characteristics of sugarbeet that determine the quality of sugarbeet are non-sugar substances. Altitude such as environmental factors can affect the amount of accumulated components in plants. By change in altitude significant variations in vegetation are recorded. The difference basically depend on the altitude and late awakening of vegetation. The aim of the study was to find the effects of altitude on quality of sugarbeet. The study was carried out during 2006-2007 at the agricultural lands of Sulduz region, West Azerbaycan Province, Iran. Altitude of the study area approximately varies between 1281-1642 m. Sugarbeet samples were taken from all farmers of 10 villages that were different in term of altitude. The sugar percentage and the amounts of Na, K and N were analysed by Betalyser System. Crystallized sugar percentage, alkalinity, percentage of sugar in molasses and sugar yield were also determined. The findings showed that sugar percentage, amount of K, Na, N, alkalinity, crystallized sugar percentage, sugar yield and percentage of sugar in molasses were between 16.16-18.45%, 3.95-5.23 (meq/100 g pulp), 1.27-2.94 (meq/100 g pulp), 1.43-3.44 (meq/100 g pulp), 2.53-4.47%, 12.9915.77%, 79.31-84.55% and 2.70-3.28% respectively. In terms of altitude of villages, the components of sugarbeet varied. It was concluded that selecting villages with appropriate altitude and producing sugarbeet in these villages can affect sugar yield.
Keywords: Sugarbeet, Sulduz, Altitude, Sugar yield.
136
GR eker sektrnn hammaddesini ekerpancar ve ekerkam oluturmaktadr. Daha ucuza eker elde edilebilmesine olanak tanyan ekerkam, bitkinin istedii ekolojik zellikler nedeni ile daha ok dnyann ekvator kuana yakn yrelerinde yetitirilebilmekte olup, bu nedenle baz lkelerde retilememektedir. Dnyada, 120 lkede yaklak olarak 148 milyon ton eker retilmektedir. retilen ekerin % 20si ekerpancarndan, % 80i ise ekerkamndan gerekletirilmitir. Baz lkeler son yllarda retimden ekilmi olup halihazrda; 71 lke ekerkamndan, 43 lke ekerpancarndan eker retmektedir. ABD, ran, Japonya, Pakistan, Msr, Fas gibi baz lkeler ise hem ekerkam, hem de ekerpancarndan eker retmektedir (Gnel ve ark., 2010). Ekonomik rekabetin sektrel genilik kazanmas ve her hangi bir uluslararas kazaya kurban gitmemek iin rekabeti denetlemekte aktif olmak isteyen uluslar, sistemin ana unsurlarndan biri olan tarm rnlerini eitli enstrmanlar kullanarak kontrol etmek istemektedirler. eker pancarnn insanlarn temel besin gereksinimlerinden ekerin hammaddesi olma zelliinin yannda, hayvan beslenmesinde salad yksek besin deeri, eker pancarndan sonra ekilecek tarmsal rnlerin verimine dorudan veya dolayl olarak olumlu etki yapmas; gerek yetitiriciliinde, gerekse fabrikalarnda insanlara geni i olanaklar salamas bata gelen faydalarndandr (Buzluk ve Acar, 2002). randa yetitirilen endstri bitkileri ierisinde ekerpancar nemli bir yere sahiptir. FAO istatistik verilerine gre randa 2010 ylnda 99.486 ha alanda ekerpancar ekilmi, hektara ortalama verimi 39.169 kg ve toplam ekerpancar retimi ise 3.896.820 ton olmutur. Ayn ylda 68.352 ha alanda ekerkam ekilmi, hektara ortalama verimi 83.173 kg ve toplam ekerkam retimi ise 5.685.090 ton olmutur (FAO, 2010). Ekolojik artlar ekerpancar retimine elverili olmas ve rann Bat Azerbaycan ilinin Sulduz (Naghadeh) ilesinde (36:57 E, 45:22 N) ekerpancar fabrikas bulunmas nedeniyle, ekerpancar bitkisel retim asndan bu yre ve evresinde en nde gelen rnlerden biridir. Ekonomisi tarma dayal Sulduz yresinde en nemli tarm rnleri ekerpancar yan sra tahllar, yem bitkileri, baklagil, sebze ve 137
meyvelerdir. Nfusun byk bir ksm tarmla urar. Yredeki ekerpancar tarm Piranehr eker Fabrikasnn kurulmasyla balamtr. Azeri Trkesinde Sulduz kelimesinin anlam sulu ve dz demektir. ekerpancar scakl seven bir bitkidir. ubat ba veya Mart sonu ekilen tohumlarn imlenebilmesi iin ortalama scakln 7-8 Cden az olmamas, toprak scaklnn 2-3 C arasnda olmas gerekir. Byme devresinde (Mays- Haziran) bitkinin scaklk istei artar. Gndzleri scaklk 18-20 Cnin altna inmemelidir. Yetime devresi boyunca scaklk ortalamalar 7-8 Cden az, 18-20 Cden fazla olmamaldr (Doanay, 2007). Serin gecelerde bitkideki fizyolojik faaliyetler minimum dzeye indiinden yumruda eker tketimi olmaz. Buna karlk geceleri serin olmayan blgelerde fizyolojik faaliyetler devam ettiinden yumrudaki ekerin bir ksm bu i iin harcanr (Gediz, 1953). Kk gvdesi geliimi ve olgunlama dnemi olan Austos ve Eyll aylarnda gece ve gndz scaklk farklarnn belirginlemesi gerekir. Bu devre kkn eker biriktirme devresi olduundan gndzleri havann lk ve ak, geceleri serin gemesi istenir (Doanay, 2007). eitli evresel faktrler, ekerpancar kalitesini etkilemektedir; rnein Vokov (1977) ekerpancarnda kaliteyi etkileyen 28 faktrn etkili olduunu kaydetmitir. Bu aratrmacnn verdii bilgilere gre en nemli faktrler arasnda iklim artlar, tohum eidi, toprak zellikleri, kimyevi gbreler, tarmsal ilemler, hastalklar, zararllar ve hasat yntemleri bulunmaktadr. klim, bir yerde gne enerjisinin etkisi altnda atmosferde hkm sren hava olaylarnn deiik yllar iindeki seyirlerini gsteren lm deerlerinin uzun yllk ortalamas olup, o yerin genel hava durumunu ortaya koyar (Akyol ve Arda, 1942). Bir yerin iklim ve hava durumunu oluturan hava olaylar ve meteorolojik rasat elemanlarnn en nemlileri ya (yamur, nispi nem, sis, i, dolu ve kar), scaklk (gndz ve gece scaklklarn temsilen gnlk en yksek ve en dk scaklklar ile don) ve klanma (dorudan gne nm, gnelenme sresi ve enerjisi, bulutluluk ve dank gne nm ile gndz-gece uzunluu olup, scaklk faktrn de iine alr) olup iklim ve hava elemanlar, faktrleri veya unsurlar olarak da adlandrlr (zgr, 2003). Yeryznde bir
yerin iklim tipini, zellikle de scakln, nce o yerin corafik enlemi, sonra denizden uzakl ve ykseklii belirler (Akyol ve Arda, 1942). Deniz seviyesinden ykseklik (rakm) birok iklim artlarn etkilemektedir; rnein Ykseltinin etkisi, genelde her 90 metre ykselite scakln 0,5C azalmas eklinde belirir (zgr, 2003). Yukarda belirtildii gibi iklim ve hava faktrleri dier faktrler yan sra ykseklikten de etkilenmektedir. Doadan, farkl yksekliklerde, iklim farkllna bir rnek verecek olursak, bu yksekliklerde ayn bitkiden deiik fenotiplere rastlanmak mmkndr. Bitki tr zenginlii asndan da farkl yksekliklerde deiiklik grnmektedir. Bu rnekler yksekliin, bitki bymesinde ve dalmnda ne kadar etkili olduunu gstermektedir. Ykseklik deitike vejetasyonda belirgin bir deiim grlmekte ve bu durum esas itibariyle ykseklie bal olarak vejetasyonun ge uyanmasndan kaynaklanmaktadr (Kuchaki ve Soltani, 1996 ). ekerpancarnda ekim tarihi, yabanc otlar, hastalklar ve zararllarla mcadele zaman, vejetasyon peryodu uzunluu, hasat tarihi, kampanya balang tarihi ve dier ilemlerin ne zaman yaplabilecei, iklim artlarndan etkilenmektedir; belirtildii gibi iklim artlarn etkileyen faktrlerden biri ise deniz seviyesinden yksekliktir. Rakm ykseldike ksalan yetime sresi 2000 mden sonra pancar tarmnn yaplmasna olanak vermez (akmak ve Tngr 2001; Doanay, 1992). Uygun bitki tesis edilmesinde eker pancar imlenme ve fide k en kritik dnemdir. Bu dnemde nem ve scaklk stresine bal olarak zayf imlenme ve k, yeterli dzeyde bitki tesis edilmesini snrlayabilmektedir (Akeson ve ark., 1980) ve sonuta pancar verimi, eker orann ve eker randmannda deiiklikler ortaya kabilir. ekerpancar tarmnda byk fayda salamakta olan erken ekim uygulamalar, byme mevsimi ksa olan yksek rakml ve souk yrelerde daha da nem kazanmaktadr ancak bazen ilkbaharda souk havalar ekerpancarnda tohuma kalkmaya sebep olur. Pancarlarn tohuma kalkmasyla kk arl, eker oran, artlm eker oran ve eker veriminde nemli dler meydana gelmekte, maliyet ykselmektedir (Burcky ve Beiss, 1982). Jahadeakbar ve Arkadalar (2001) yrtt bir aratrmada ekerpancarnda vejetasyon dneminin ilk 138
aamasnda uygulanan su stresi, bu bitkide eker kristalizasyonunu engelleyen elementlerin miktarn drr ve eker orann oalmasna sebep olur. Draycott ve ark. (1973), vejetasyon peryodunun 148 gnden 226 gne uzatlmas ile dekara eker veriminin gnde 30 kg civarnda artarak 565 kg'dan 780 kg'a ykseldiini belirlemilerdir. evresel faktrler gelimeyi snrlayabildiinden, verim ve yetime dnemi uzunluu arasndaki iliki dorusal deildir (Scott ve ark., 1973). Ekim aynn ilk haftasndan itibaren hasadn 2 hafta ge yaplmasyla kk veriminin %4-13, fabrikasyonla alnabilir eker veriminin %11-25 orannda artt vurgulanmtr (Jaszczolt , 1997). ekerpancarnda eker varl ve eker d maddeler (-amino N, Na, K, invert eker, dekstran, rafinoz vs.) ekerpancar kalitesini tanmlayan baz zellikler ierisinde yer almaktadr. eker d maddeler eker kristalizasyonunu drerek ekerpancarn nitel biimde olumsuz ynde etkiler; dolaysyla eker retiminde pancarda bulunan ekerin tamam kristalize edilememektedir (Vukov, 1971). eker sanayine verilen ham madde, nitel biimde kaliteli olursa artrc bir etmen olarak, eker retimine desteki olacaktr. Yukarda da belirtildii gibi deniz seviyesinden ykseklik (rakm) iklim artlarn etkileyen faktrlerden birisi olarak bilinmektedir. Bu aratrmada yksekliin, ekerpancar kalitesini etkileyen amino N, Na ve K gibi eker d maddelerin miktarn, ne kadar deitirebilirlii amalanmtr. MATERYAL VE YNTEM Bu aratrma, 2006-2007 yllarnda rann ekerpancar asndan nemli blgelerinden biri olan Bat Azerbaycann Sulduz yresinde ve bu yrede bulunan ekerpancar fabrikasnda, Eyll aynn 15inden itibaren 130 gn sresince yrtlmtr. Bu yre Urmiye gl, Urmiye, Mahabad, Miyandab (goaay) ve Piranehr ehirleri, Trkiye ve Irak lkelerince snrlanmtr. Yrenin ykseklii 1000-2100 m arasnda deimektedir. Drenaj iyi olan topraklarnn derinlii yar derin ve derin arasnda, toprak tekstr ise orta ve ar topraklar gurubu arasndadr (Aghaalinejad, 2011). Aratrma sahasnda rakm yaklak 1281 m ile 1642 m arasnda deimektedir.
Rakm asndan farkl olan 10 kydeki iftilerin her birinden ekerpancar rnei alnmtr. Kylerin ad, ykseklii ve alnan numune says izelge 1de gsterilmektedir. izelge 1- kylerin ykseklii.
Kyn ismi Gl Dadrge Cebel Tazekend Farguzat Tazegala Topuzabad Balk garna Gelvan avale Ykseklii (m) 1281 1285 1288 1291 1298 1301 1328 1385 1398 1642 Numune says 16 9 8 35 32 14 57 49 66 42
BULGULAR VE TARTIMA eker oran (%): Farkl yksekliklerde yerleen kylerden alnan ekerpancar numunelerinin eker oran izelge 1de gsterilmektedir. Bu verilere gre ykseklik artnca, eker orannda da oalma meydana gelmitir (izelge 2). En dk eker oran 1281 metre ykseklikte yerleen Gl kynde (%16,16) en yksei ise 1642 metre ykseklikte yerleen avale kynde (%18,41) bulunmutur (izelge 1). Hoffmann ve Arkadalar (2009) 9 ekerpancar genotipi zerinde yapt iki yllk bir aratrmada ortalama eker orann %17,1218,80 arasnda bulmulardr. akmak ve Tngr (2001) ekerpancarnn verim ve kalitesi zerine bir seyreltme denemesi kurmulardr. Bu aratrmann sonucuna gre ortalama eker oran %17,58-18,93 arasnda grnmtr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama eker oran %12,74-16,09 arasnda bulunmutur. K varl (meq/100 g pulp): Kylerden alnan ekerpancar numunelerinin K varl izelge 1de gsterilmektedir. Bu verilere gre ykseklik artnca, K varlnda hafif bir art meydana gelmitir (izelge 3). En dk K varl 1285 metre ykseklikte yerleen Dadrge kynde (3,95) en yksei ise 1385 metre ykseklikte yerleen Garna kynde (5,23) bulunmutur (izelge 1). Hoffmann ve Arkadalar (2009) 9 tane ekerpancar genotip zerinde yapt iki yllk bir aratrmada ortalama K varln 3,55-4,26 arasnda bulmulardr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama K varl 6,06-6,88 arasnda kaydedilmitir. akmak ve Tngr (2001) ekerpancarnn verim ve kalitesi zerine bir seyreltme denemesi kurmulardr. Bu aratrmann sonucuna gre ortalama ortalama K varln 4,25-5,46 arasnda grnmtr. Na varl (meq/100 g pulp): Kylerden alnan ekerpancar numunelerinin Na varl izelge 1de gsterilmektedir. Bu verilere gre ykseklik artnca, Na varlnda d meydana gelmitir (izelge 4). En dk Na varl 1642 metre ykseklikte yerleen avale kynde (1,27) en yksei ise 1281 139
Avrupa lkelerinde eker Analizinde Eitlik iin Uluslar Aras Komisyonunun (International Commision for Uniform Sugar Analysis) tavsiyelerinde eker oran ve dier kimyevi analizleri yapmak iin 10 ton ekerpancarndan 25 kg numune alnmasnn gerektii kaydedilmitir (Ghohari and et al., 2002 ). Bu tavsiyeye uyarak yaklak her 10 ton eker pancarndan 25 kg numune alnd. Alnan pancar numuneleri zenle ykanp veenema cihaz ile pulplar (hamur) hazrlanmtr. Hazrlanan pulp numuneleri kapakl zel kaplara yerletirilip, kimyevi analizlerin yaplmasna dek dip frizde (-20C) bekletilmitir. Kimyevi analizler sfahan ekerpancar fabrikalarnn ortak aratrma laboratuarnda gerekletirilmitir. Numuneler laboratuar scaklnda (yaklak 20C) donu alana kadar bekletilmi ve 26 gram pulp numunesi kimyevi analizler iin kullanlmtr. Hazrlanm zelti Betalyser Sistemi (Sucromat otomatik sakkarimetre, alev fotometre ve testamin fotometre)ne konarak, numunedeki eker oran, Na, K ve N varl belirtilmitir. Bu verileri kullanarak numunelerin alkalitesi, Melastaki eker oranMolasses sugar (MS), kristalize edilebilen eker oran-White sugar content (WSC) ve eker randman-Extraction coefficient of sugar (ECS) hesaplanmtr (Sohrabi and et al., 2006). zelliklerin hepsinde EXEL program kullanarak ortalama hesaplanm ve eimler izilmitir.
metre ykseklikte yerleen Gl kynde (3,57) bulunmutur. Hoffmann ve Arkadalar (2009) 9 tane ekerpancar genotip zerinde yapt iki yllk bir aratrmada ortalama Na varln 0,84-1,19 arasnda bulmulardr (izelge 1). akmak ve Tngr (2001) ekerpancarnn verim ve kalitesi zerine bir seyreltme denemesi kurmulardr. Bu aratrmann sonucuna gre ortalama Na varln 0,39-0,94 arasnda grnmtr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama Na varl 2,88-4,81 arasnda kaydedilmitir. N varl (meq/100 g pulp): Kylerden alnan ekerpancar numunelerinin N varl izelge 1de gsterilmektedir. Bu verilere gre ykseklik artnca, N varlnda hafif bir art grnmtr (izelge 5). En dk N varl 1288 metre ykseklikte yerleen Cebeltazekend kynde (1,43) en yksei ise 1385 metre ykseklikte yerleen Garna kynde (3,44) bulunmutur (izelge 1). Hoffmann ve Arkadalar (2009) 9 tane ekerpancar genotip zerinde yapt iki yllk bir aratrmada ortalama N varln 1,55-2,19 (meq/100 g pulp) arasnda bulmulardr. akmak ve Tngr (2001) ekerpancarnn verim ve kalitesi zerine bir seyreltme denemesi kurmulardr. Bu aratrmann sonucuna gre ortalama ortalama N varln 1,51-2,92 arasnda grnmtr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama N varl 4,95-6,62 arasnda gsterilmitir. Alkalite (%): Kylerden alnan ekerpancar numunelerinin alkalitesi izelge 1de gsterilmektedir. Bu verilere gre ykseklik artnca, bu karakterde d meydana gelmitir (izelge 6). En dk alkalite 1385 metre ykseklikte yerleen Garna kynde (2,53) en yksei ise 1288 metre ykseklikte yerleen Cebeltazekend kynde (5,92) bulunmutur (izelge 1). Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama alkalite oran 2,22-4,52 (%) arasnda kaydedilmitir. Kristalize edilebilen eker oran(%): Kylerden alnan ekerpancar numunelerinin 140
kristalize edilebilen eker oran izelge 1de gsterilmektedir. Bu verilere gre ykseklik artnca, bu karakterde az da olsa dzenli bir art kaydedilmitir (izelge 7). En dk kristalize edilebilen eker oran 1281 metre ykseklikte yerleen Gl kynde (12,99) en yksei ise 1642 metre ykseklikte yerleen avale kynde (15,78) bulunmutur (izelge 1). akmak ve Tngr (2001) ekerpancarnn verim ve kalitesi zerine bir seyreltme denemesi kurmulardr. Bu aratrmann sonucuna gre ortalama ortalama kristalize edilebilen eker oran %14,84-16,91 arasnda grnmtr. Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama kristalize edilebilen eker oran % 9,05-12,43 arasnda bulunmutur. eker randman(%): Kylerden alnan ekerpancar numunelerinin eker randman izelge 1de gsterilmektedir. Bu verilere gre ykseklik artnca, eker randmannda genel itibariyle art grnmtr (izelge 8). En dk eker randman 1281 metre ykseklikte yerleen Gl kynde (79,31) en yksei ise 1642 metre ykseklikte yerleen avale kynde (85,60) bulunmutur (izelge 1). Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama eker randman %2,88-4,81 arasnda kaydedilmitir. Melastaki eker oran (%): Kylerden alnan ekerpancar numunelerinin melastaki eker oran izelge 1de gsterilmektedir. Bu verilere gre ykseklik artnca, melastaki eker orannda genel itibariyle d meydana gelmitir (izelge 9). En dk melastaki eker oran 1642 metre ykseklikte yerleen avale kynde (2,63) en yksei ise 1281 metre ykseklikte yerleen Gl kynde (3,29) bulunmutur (izelge 1). Nourju ve Baghayikiya (2004) tarafndan rann Bat Azarbaycan ilinin Khoy ilesinde yaplan bir aratrma sonucuna gre, ortalama melastaki eker oran 2,88-4,81 (meq/100 g pulp) arasnda kaydedilmitir. SONU VE NERLER eitli evresel faktrler, ekerpancar kalitesini etkilemektedir. klim koullar bir evresel
faktr olarak ekerpancarn bymesini ve gelimesini etkilemektedir. Bir yerin iklim tipini, zellikle de scakln, nce o yerin corafik enlemi, sonra denizden uzakl ve ykseklii belirler. Bu aratrmada ekerpancar kalitesi zerine, iklim koullarn deitirebilen yksekliin etkisi aratrlmtr. Sonu itibariyle bu yrede kylerin ykseklii artnca, ekerpancar kalitesi de artmtr. ekerin retim maliyetini etkileyen pancar kalitesi dikkate aldnda, mmkn olduu kadar ile fabrikalara pancar reten blgelerde, ykseklikte dahil olmak zere, bu zellii etkileyen tm faktrlerin aratrlmas tavsiye olunur. KAYNAKLAR
Aghaalinejad M. 2011. Florsitic Evaluation of Plant Diversity in Naghadeh (Sulduz). A thesis in biology branch, Marand islamic university. Marand, Iran. (Farsa) Akeson WR, Henson MA, Freytag AH, Westfai OG. 1980. Sugarbeet fruit germination and emergence under moislure and temperature stress. Crop Sci., 20: 735-738. Akyol, H. ve M. Arda, 1942. Genel corafya. Maarif matbaas, stanbul. Anonim, 2010. http://www.fao.org. (alntnn yapld tarih: 07,09,2012). Burcky K, Beiss U, 1982. influence of Bolting Time on Beet Weight and Bolted Beet Quality. The Int. Sugar J . Sugar Beet Agron . Abst., 84 (998 ): 50. Buzluk, ., A. I. Acar, 2002. eker Pancarnda Deiik Yabanc Ot Mcadele Yntemlerinin Verim ve Kalite zerindeki Etkileri. Tarm Bilimleri dergisi, 8 (2) 171-179. akmak R., N. Tngr, 2001. Vefetasyon Peryodu Uzunluunun eker Pancarnn Geliim, Verim Ve Kalitesi zerine Etkisi. Atatrk niv. Ziraat Fak. Derg. 32 (1), 41-49. Draycott AP, Webband DJ, VVright EM, 1973. The effect of time sowing and harvesting on growth, yield and nilrogen fertilizer reouirement of sugar beet. Agric. Sci., Camb., 81: 267-275. Doanay, H., 2007. Ziraat Corafyas. Ekonomik Corafya: 3 Aktif Yaynevi, 150-151, Ankara. Doanay, H.,1992, Trkiye Ekonomik Corafyas, Atatrk niversitesi Yaynlar, 737: 171, Erzurum. Gediz, A., 1953. 1952 Senesi Almanya, Hollanda, Fransa, spanya ve svirede eker Pancar Ziraatnn Son Durumu. T.S.F.A.S. Neriyat: 24, Doan Karde Yaynlar A.. Basmevi: 21, Ankara. Ghohari J and et al. 2002. Optimum sample size of sugar beet roots for determination sugar content. J. of Sugarbeet. 18 (1): 67-79. (Farsa) Gnel, E., M. E. alkan, N. Kuman, K. M. Turul, , A. Ylmaz, T. Arnaslgil, ve H. Onaran, 2010. Niasta ve eker Bitkileri retimi. Trkiye VII. Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi Bildiri Kitab, 377-395, Ankara.
Hoffmann CM, Huijbregts T, Swaaij N V, Jansen R, 2009. Impact of different environments in Europe on yield and quality of sugar beet genotypes. Europ. J. Agronomy. 30: 1726. Jahadeakbar MH, Oghdayi M, Ebrahimiyan H, 2001. ekerpancar tarmnda retim kriterleri zerine imlenme sonras, sulama geciktirme uygulamas. ekerpancar bilimsel dergisi, 17 (2). (Farsa) Jaszczolt E, 1997. A comparison of root and yields of sugarbeet at lwo havesting dates. Field Crop Abstr., 80 (8): 786. Kuchaki A, Soltani A, 1996. ekerpancar Tarm, Firdevsi niversitesi Yaynlar, Meshhad, ran. Nourju A, Baghayikiya M, 2004. Study on the irrigation scheduling effects in different growth stages on quantity and quality of sugarbeet in Khoy region, ran. J. of Sugarbeet.20(1): 27-38. (Farsa) zgr, O.E., 2003. ekerpancar ekim alanlarnda iklim, toprak ve mnavebe. Trkiye eker fabrikalar A.. Genel mdrl, 220: 7-13. Scott RK, English SD, Wood DW Unsworth MH, 1973. The Yield of Sugarbeet in Relation to Weather and Length of Growing Season. J. agric, Sci., Camb. 81: 339-347. Sohrabi Y and et al., 2006. Investigation of limited irrigation and root harvesting dates on yield and some of quality charactrestices of sugarbeet. J. of Pajouhesh and Sazandeghi. 70: 8-15. Vokov K, 1977. Physices and chemistry of sugarbeet in sugar manufacture. Elsever. Amesterdam: 595. Vukov, K., 1971. eker pancarnn fizik ve kimyas. T..F.A.., Yaynlar: 208: 97, Ankara.
izelge 1- ekerpancarndaki (kylerde) eker oran (.O.%) , K, Na ve N varl(meq/100g pulp), Alkalite(%), Kristalize edilebilen eker oran(K.E..%), eker randman(%) ve Melasn eker oran(M..%)
Kyler Gl Dadrge Cebel T. Farguzat Tazegala Topuzabad Balk garna Gelvan avale . O. 16,16 16,19 16,77 17,01 16,87 17,16 17,33 17,47 17,70 18,41 K 4,41 3,95 4,80 5,18 4,75 5,08 4,24 5,23 4,66 4,85 Na 3,57 2,54 2,78 2,63 2,94 2,13 1,97 1,88 1,74 1,27 N 2,75 2,20 1,43 2,38 2,88 2,30 2,27 3,44 3,05 2,60 Alk. 3,78 4,39 5,92 4,47 3,83 4,36 3,51 2,53 2,54 2,75 K. E. . 12,99 13,49 13,75 13,82 13,67 14,18 14,70 14,42 14,93 15,78 . R. 79,31 83,15 81,69 80,94 80,61 82,02 84,55 82,11 84,04 85,60 M. . 3,29 2,70 3,02 3,19 3,20 2,98 2,63 3,05 2,77 2,63
141
1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu izelge 2- Farkl yksekliklerde yerleen kylerin ekerpancarndaki eker oran (%) dalm.
1st International Anatolian Sugar Beet Symposium izelge 6- Farkl yksekliklerde yerleen kylerin ekerpancarndaki alkalite dalm.
izelge 3- Farkl yksekliklerde yerleen kylerin ekerpancarndaki K varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 7- Farkl yksekliklerde yerleen kylerin ekerpancarndaki kristalize edilebilen eker oran (%) dalm.
izelge 4- Farkl yksekliklerde yerleen kylerin ekerpancarndaki Na varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 8- Farkl yksekliklerde yerleen kylerin ekerpancarndaki eker randman (%) dalm.
izelge 5- Farkl yksekliklerde yerleen kylerin ekerpancarndaki N varl (meq/100g pulp) dalm.
izelge 9- Farkl yksekliklerde yerleen kylerin ekerpancarnn melastaki eker oran (%) dalm.
142
Klk ekerpancar Ekiminde eit ve Hasat Zamanlarnn Gvde Verimi ve eker Oranna Etkisi
Fatih KILLI 1
E-mail:fakilli@ksu.edu.tr zet Yazlk pancar yetitiricilii, sulanabilen alanlarda yaplmakta, gvde verimi ve eker oran nemli lde suya baml olmaktadr. Ayrca yazlk ekimde hasat en erken ekim aynda balamakta, eker fabrikalar bu aya kadar almadan beklemektedir. Bu durum fabrikalarn atl kalmasna ve eker retim maliyetlerinin ykselmesine neden olmaktadr. eker pancar retiminde daha az su kullanmak, eker fabrikalarnn daha erken pancar ilemesine ve hasat sonras ikinci bir rnn ekilmesine zemin hazrlamak amacyla klk eker pancar ekimleri yaplmtr. Bu almada, klk olarak ekilen 2 eker pancar eidinin (Eudora ve Sculta), gvde verimleri ile eker oranlarnn 3 farkl hasat zamanndaki (11 Haziran, 27 Haziran ve 19 Temmuz) durumunu belirlemek amalanmtr. alma, Kahramanmara koullarnda, 20112012 yetitirme sezonunda, blnm parseller deneme desenine gre 3 tekrarlamal olarak kurulmu ve yrtlmtr. eitler ana parsellere, hasat zamanlar ise alt parsellere yerletirilmitir. almada ba+yaprak verimi, gvde verimi ve eker oran incelenmitir. Varyans analizi sonucunda incelenen zellikler ynnden eitler arasnda nemli farkllklarn olmad, hasat zamanlarnn ise ba+yaprak ve gvde verimleri zerinde etkili olduu belirlenmitir. alma sonucunda Eudora eidinden %14.43 eker oran, 2.63 ton/da ba+yaprak verimi ve 6.83 ton/da gvde verimi; Sculta eidinden ise %14.34 eker oran, 2.84 ton/da ba+yaprak verimi, 6.80 ton/da gvde verimi elde edilmitir. Hasat zamanlarnn ise ba+yaprak ve gvde verimleri zerinde etkili olduu, eker oranna ise etkili olmad saptanmtr. En yksek ba+yaprak verimi (3.13 ton/da) ikinci hasat zamanndan (27 Haziran), en yksek gvde verimi ise (8.42 ton/da) nc hasat zamanndan (19 Temmuz) elde edilmitir. Hasat zaman geciktike gvde verimi artm, ba+yaprak verimi ise ikinci hasat zamanndan sonra azalmtr. Ba+yaprak veriminin son hasat zamannda azalmas, ilk yapraklarn kurumas ve yaprak kayplarnn artmasndan kaynakland dnlmektedir. Anahtar Kelimeler: eker pancar, Beta vulgaris L., klk ekim, verim, eker oran
S. Glfem ALTUNBAY 2
The Effect of Cultivar and Harvesting Dates on Root Yield and Sugar Content of Winter Sown Sugar Beet
Abstract Spring sugar beet is cultivated on irrigated areas. In spring sown sugar beet cultivation, root yield and sugar content are dependent on irrigation significantly. In addition, spring sown sugar beet harvest begins in October at the earliest, until this month the sugar factories waiting for work. This condition is caused by the rising costs of production and sugar factories remain idle. Using less water in the production of sugar beet, sugar beet factories to process early and in order to grow a second crop after sugar beet harvest, winter sugar beets were sown. The aim of this study was to determine root yield and sugar content of two winter sugar beet varieties (Eudora and Sculta) in three harvesting dates (June 11, 27 and July 19). This study was conducted in 2011-2012 growing season of Kahramanmaras, established as a split plot design with 3 replicates. Varieties in main plots and harvesting dates in the sub-plots were placed.In the study, the head + leaf yield, root yield and sugar content examined. As a result of analysis of variance, it was determined that there were no significant differences between varieties in terms of investigated features, the effect on the head + leaf yield and root yield of harvesting times were significant. At the end of the study, 14.43% sugar content, 2.63 ton ha-1 head + leaf yield and 6.83 ton ha-1 root yield from Eudora; 14.34% sugar content, 2.84 ton ha-1 head + leaf yield and 6.80 ton ha-1 root yield from Sculta varieties were obtained. The effect of harvesting dates on head + leaf and root yields except sugar content were significant. The highest head + leaf yield (3.13 ton ha-1) in the second harvest (June 27), the highest root yield (8:42 ton ha-1) in the third harvest (July 19) was obtained. Delayed harvest date increased root yield, the head + leaf yield decreased after the second harvest. Drying of leaves and leaf losses resulted in the head + leaf yield reduction in the time of final harvest. Keywords: Sugar beet, Beta vulgaris L., winter sown beet, root yield, sugar content
1 2
KS Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, Kahramanmara Pancar Blge eflii, Kahramanmara
143
eker pancar, eker kamndan sonra eker elde edilen en nemli bitkidir. Dnya eker retiminin % 30u eker pancarndan elde edilmektedir. Trkiye son 3 yllk (200910-11) ortalamaya gre 315 487 ha alanda eker pancar ekmekte ve 17 milyon ton eker pancar retmektedir [1]. Ekonomik eker retimi, yalnzca teknolojik kalitesi yksek eker pancar yetitirmekle gerekleir. Bir rnn yetitirilerek tatminkr bir gelir elde edilmesinde blge iklim koullar ve yetitirme teknikleri nemlidir. eker pancarnda yetitirme iin gerekli artlarn salanmas rn verimi ve kalite asndan nemli olmaktadr. eker pancar uygun iklim ve toprak artlarnda erken ekilirse kk verimi ve kalitesi yksek olmaktadr [2,3]. eker pancarnda verim ve eker oran, evresel faktrlerin yannda, eit ve hasat zamanlarndan etkilenmektedir [4]. eker pancar normal olarak yazlk ekilen bir kltr bitkisidir. Bununla beraber pancarn klk olarak sonbaharda ekilmesi konusu da olduka eskidir. Aratrclar tarafndan 1930 ylnda, Dou Almanyann Kleinwanzleben kentinde ka dayankl bir eker pancar eidinin slah ele alnm ve yaplan seleksiyonlarda daha ok tohuma kalkmaya dayankllk zellii n planda tutulmutur. Elde edilen eitlerle yaplan denemelerde, bu eitlerin sonbahar ekimine uygun olmadklar fakat tohuma kalkmaya dayankllk ynnden dier eitlerden stn olduklar tespit edilmitir. kinci Dnya Savandan sonra klk pancar konusundaki almalara daha fazla hz verilmitir. lk slah edilen eitler; AA (Alman), Cesena NSA (talyan), US15 ve US75 (Amerikan) eitleridir. Son yllarda yeni eitler piyasaya arz edilmi olup bunlar; Kaweinterpoly, Kawe Tr, 861 (Almanya), Semerave, H 5612 (Hollanda), Alba Autopoly Alba Polka, Mezzano Au Poly, Mezzano Poly A (talyan), Autopoly (Danimarka), Aupoly, Monatonna (sve), Aj. Poly 1 (Polonya) ve USH 10, SP 9B, S 45H (Amerika) gibi eitlerdir. Bu eitler bilhassa k olduka scak ve don tehlikesine maruz olmayan, pancarn vejatatif gelimesine devam edebilecei blgelerde sonbaharda ekilmekte ve yaz balarnda hasat edilmektedir. Bu ekilde pancar tarm bugn Kaliforniyada, 144
GR
spanya ve talyann gney blgelerinde baaryla uygulanmaktadr. ngilterede yaplan klk pancar denemesinde, klk pancar ekiminin eyll sonundan ekim ay ortasna kaymasyla tohuma kalkma orannn azald, bunun da bitkinin soua hassas olan byme periyodunun ksalmasndan kaynakland ifade edilmitir [5]. Klk pancar konusu lkemizde de son zamanlarda gncel hale geldiinden, 19761981 yllar arasnda lkemizin gney blgelerinde de bu konuda almalar yaplmtr. eker pancar Trkiyede ilk retim yl olan 1926dan beri tercihen yazlk olarak yetitirilmektedir. eker pancarnn lkenin gney blgelerinde klk ve yazlk olarak yetitirilebilme olanaklarnn incelenmesi ilk kez 70li yllarn ortasnda GAP ile birlikte gndeme gelmitir. Trkiyenin gney blgelerinde eker pancarnn klk olarak yetitirilebilme olanaklar 1976-77 ve 1981-82 yllar arasnda, klk Kaweinterpoly eidi kullanarak aratrlmtr [6]. Aratrclar, 1 Temmuz ve 20 Kasm arasnda 20 gn ara ile 8 ekim zaman ve 1 ubat ile 1 Austos arasnda birer ay ara ile 7 skm zaman denemilerdir. Klk ekimde optimum hasat zamannn haziran ve temmuz aylar olduu, ekim zamannn gecikmesi ile zellikle Gneydou Anadolu blgesinde ve Ege blgesinde gen bitkilerde byk don zararna ve gelimenin ok yavalamasna yol at, dier yandan ekim zamannn ne alnmasnn (ekim bana veya eyll ortasna alnmasnn) tohuma kalkmay tm klk eker pancar eitlerinde tevik ettii, Kaweinterpoly, Aupoly, Autopoly, Monatunno adl eitlerin tohuma kalkmaya kar yksek dzeyde dayankl olduklar belirtilmitir [6]. Akdeniz iklimi artlarnda, 3 yllk, 3 ayr ekim tarihi (ekim, kasm, aralk), 2 farkl bitki populasyonu (100 000 ve 80 000 bitki/ha) ve 3 eit (Monauta, Monatonno ve Kaweinterpoly) kullanarak klk pancarda eker ve kk veriminin inceledii almada [7], erken ekimin daha yksek kalitede kuru madde birikimi salad, yaprak geliimini tevik ettii, bunun da kk ve eker verimini arttrd belirtilmitir. Aratrclar klk pancarn, ekimden 160 gn sonra, k mevsiminin sonuna doru aktif geliimine baladn ve en fazla kuru madde birikimine ve yaprak alan indeksine bu
dnemde sahip olduunu; ayrca, klk pancar yetitiriciliinin k mevsiminin lman getii Akdeniz Blgesinde mmkn olduunu, klk pancarn hasadnn yaz mevsiminin scak dnemlerine rastladn, bylece sonbahar, k ve ilkbahar yalarndan daha iyi faydalanldn ifade etmilerdir [7]. Baka bir aratrmada [8], 3 ekim zaman(1 Eyll, 20 Eyll ve 10 Kasm) ve 3 hasat zaman (15 Nisan, 15 Mays ve 15 Haziran) aratrlm, ilk ekim zamannn en yksek tohuma kalkma oranna, 3. ekim zamannn ise en az tohuma kalkma oranna sahip olduu, 1 Eyll ekim tarihi ile 15 Mays hasat tarihinin kk verimi ynnden daha iyi olduu ifade edilmitir. Bu aratrclar Kermanshah blgesinde yaptklar ekim zaman denemesinde, blge iin en uygun ekim zamannn 20 Eylle kadar, en uygun hasat zamannn ise 15 Mays a kadar olduunu belirtmilerdir [8]. ki eker pancar eidi (DEZ ve BRI), 3 ekim zaman (22 Austos, 10 Eyll, 2 Ekim) ve 3 hasat zaman (3 Nisan, 4 Mays ve 4 Haziran) kullanarak yaplan bir almada [9], DEZ eidinin BRI eidine gre daha fazla kk ve eker verimine sahip olduu, DEZ eidinde tohuma kalkma ve eker d maddelerin orannn daha az olduu, en iyi ekim zamannn 9.64 ton/ha eker verimi, 85.09 ton/ha kk verimi ve % 11.44 eker oran ile 22 Austos, en iyi hasat zamannn ise 9.38 ton/ha eker verimi ile 4 Temmuz tarihi olduu bildirilmitir. talyann Apulia blgesinde sonbahar (Ekim, Aralk) ve ilkbahar (Mays) ekimleri kullanlarak yaplan bir alma, sonbahar ekiminden ilkbahar ekimine gre daha yksek kk verimi, kuru madde miktar ve eker oran elde edildii ifade edilmitir [10]. Baka bir almada [11], ge ekilen klk pancarn kuru madde miktarnn nemli lde dt, eker pancarnn erken ekim ile yksek verim verdii, souk k artlarna dayanmann iklim artlarna (dk scaklk ve kar rts) ve pancarn morfolojik zelliklerine (kk ap) bal olduu, ayrca kar rtsnn klk pancarn don olayna kar toleransn arttrd ifade edilmitir. Yaplan almalardan klk pancar ekiminde eker orannn, yazlk ekime gre daha dk olduu grlmektedir. Ancak baz avantajlar dikkate alndnda klar lman geen yerlerde pancarn klk olarak da ekilebilmesi mmkndr. eker pancarnn 145
kampanya dnemi, klk pancar yetitirilmesi halinde alt aya kadar kabilecektir. Klk pancar ekimi sayesinde eker Fabrikalarnn daha fazla sre almas salanacaktr. Klk pancar ekiminde ifti asndan maliyetler daha dk olacak, sulama ve ilalama gibi maliyetler azalacaktr. Ayrca, mays aynda tarla hasat edildiinden iftimizin 2. rn msr ve dier 2. rne uygun rnleri ekebilme imkn doacaktr. Klk pancar uygulamas ile tarladan ylda iki rn almak mmkn olabilecektir. MATERYAL VE YNTEM alma, klk pancar eitleri ile Kahramanmara koullarnda, 20112012 yetitirme sezonunda, blnm parseller deneme desenine gre 3 tekrarlamal olarak kurulmu ve yrtlmtr. eitler (Eudora ve Sculta) ana parsellere, hasat zamanlar (11 Haziran, 27 Haziran ve 19 Temmuz) ise alt parsellere yerletirilmitir. Tohum ekimi, 5 sral pancar ekim makinesi ile 10 Ekim tarihinde yaplm, hektara 120 kg N ve 60 kg P 2 O 5 uygulanm, bitkiler sulama yaplmadan yetitirilmitir. Sadece hasat ilemini kolaylatrmak iin hasat tarihlerinden nce bir kez sulama yaplmtr. almada ba+yaprak verimi, gvde verimi ve eker oran incelenmitir. ncelenen zelliklere ilikin veriler, MSTATC istatistik paket program kullanlarak analiz edilmitir. BULGULAR VE TARTIMA almada incelenen zelliklere ilikin deerler ve oluan gruplar izelge 1de verilmitir.
izelge 1. Klk eker Pancarnda ncelenen zelliklere likin Deerler ve Oluan Gruplar
Ba+yaprak verimi (ton/da) 2.63 2.84 2.73 2.61 b 3.13 a 2.47 c 0.05 ns ** ** Gvde verimi (ton/da) eker oran (%)
eitler Eudora Sculta Ortalama Hasat zamanlar 11 Haziran 27 Haziran 19 Temmuz LSD (%5) eitler (A) Hasat zamanlar (B) AxB
6.83 6.80 6.81 5.94 b 6.08 b 8.42 a 0.27 ns ** ns
14.43 14.34 14.38 14.33 14.47 14.35 ns ns ns ns
izelge 1den, incelenen zellikler ynnden eitler arasnda nemli farkllklarn olmad, hasat zamanlarnn ise ba+yaprak ve gvde verimleri zerinde etkili olduu, ayrca ba+yaprak verimine ilikin eit-hasat zaman interaksiyonun nemli olduu grlmektedir. almada Eudora eidinden %14.43 eker oran, 2.63 ton/da ba+yaprak verimi ve 6.83 ton/da gvde verimi; Sculta eidinden ise %14.34 eker oran, 2.84 ton/da ba+yaprak verimi, 6.80 ton/da gvde verimi elde edilmitir. Hasat zamanlarna gre eker oran nemli dzeyde deimemi, en yksek ba+yaprak verimi (3.13 ton/da) ikinci hasat zamanndan (27 Haziran), en yksek gvde verimi ise (8.42 ton/da) nc hasat zamanndan (19 Temmuz) elde edilmitir. Hasat zamannn gvde verimi zerine etkili olduu bir ok aratrc tarafndan da belirtilmitir [4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11]. almada hasat zaman geciktike gvde verimi artm, ba+yaprak verimi ise ikinci hasat zamanndan sonra azalmtr. Ba+yaprak veriminin son hasat zamannda azalmas, ilk yapraklarn kurumas ve yaprak kayplarnn artmasndan kaynakland dnlmektedir. SONU VE NERLER Yaplan alma sonucunda, Kahramanmara iklimine benzer klar lman geen iklim koullarnda, klk pancar ekimlerinin uygun eit olmas durumunda yaplabilecei, % 14 dolaylarnda eker oran, 6 ton dolaylarnda gvde verimi ve 2.7 ton dolaylarnda ba+yaprak verimi alnabilecei belirlenmitir. KAYNAKLAR
1.Anonim, 2011. TUK Verileri. http://www.tuik.gov.tr
5.Wood, D.W. and R.K. Scott, 1975. Sowing Sugar Beet in Autumn in England. The Journal of Agricultural Science, 8 4, pp 97-108. 6.zgr, O.E. ve M. Erdal, 1982. Trkiyede Klk eker Pancar Yetitirilmesi zerine Aratrmalar. eker E. Etimesgut. Ankara. 7.Castillo Garcia, J.E. and L. Lopez Bellido, 1986. Growth and Yield of Autumn-Sown Sugar Beet: Effects of Sowing Time, Plant Density and Cultivar. Field Crops Research, 14,1-14. 8.Basati, J., M. Kolivand and A. Neamati, 2003. Study of Autumn Sowing of Sugar Beet in the Tropical Areas of Kermanshah Province. Journal of Sugar Beet 18 (2):119-130. 9.Javaheri, M.A., H. Najafinezhad and Azad F.A.D. Shahraki, 2006. Study of Autumn Sowing of Sugar Beet in Orzouiee Area (Kerman Province). Pajouhesh-VA-Sazandegi Summer.19(2).71. In Agronomy and Horticulture. 85-93. 10.Rinaldi, M. and A.V. Vonella, 2006. The response of autumn and spring sown sugar beet (Beta vulgaris L.) to irrigation in Southern Italy: Water and radiation use efficiency. F. Crops Res., 95: 103-114. 11.Reinsdorf, E. and H.J. Koch, 2010. Effects of Crop Management on Winter Hardiness and Yield of Bolting Winter Beet Cultivated for Anaerobic Digestion. Institut fr Zuckerrbenforschung (IfZ), Holtenser Landstr. 77, D-37079 Gttingen.
2.Durr, C. and Boiffin, 1995. Sugarbeet Seedling growth from germination to first leaf stage. Agric. Sci. Camb., 124, 427-435. 3.Harwey, C.W. and J.V. Dutton, 1995. The Sugar Beet Crop: Science into Practise. In: Cooken, D.A., R.K. Scott (Edd). Root Quality and Processing Chapman and Hall. London, pp: 571-617. 4.Takada, S., D. Hiroyuki, and M. Hayashida, 1988. Interaction Between Varietial Characteristics and Enviromental Factors. Proc. Japan Soc. Sugar Beet Technol. 30:23-28.
146
eker Pancar Tarmnda Farkl Ekim Mesafesi Uygulamalar

Ko Mehmet TURUL 1
E-mail: kmtugrul@yahoo.com zet Aratrma, Orta Anadolu artlarnda eker pancar tarmnda en uygun sra zeri ekim mesafesini belirlemek amacyla, 2007 2009 yllar arasnda, Leila eidi ile yl sresince eker Enstits, Etimesgut ve Ilgn deneme istasyonlarnda yaplmtr. Aratrmada, Trkiye'de yaygn uygulanan 8 cm (T1) sra zeri ekim mesafesiyle birlikte, 10 (T2), 12 (T3), 17 (T4), 19 (T5) ve 21 cm (T6) olmak zere 6 farkl sra zeri ekim mesafesi belirlenmitir. T1, T2 ve T3 yntemlerinde seyreltme ve tekleme yaplm, dier yntemlere uygulanmamtr. Uygulanan yntemlerde ortalama % 65 tarla k gereklemi ve yntemler arasnda bir farkllk gzlenmemitir. Elde edilen sonulara gre, en yksek pancar verimi 57,61 t ha-1, eker varl % 18.27, artlm eker varl % 15.81 ve artlm eker verimi 9.08 t ha-1 ile T1 ynteminde elde edilmitir. En dk deerler srasyla 47.08 t ha-1, % 17.83, % 15.19 ve 7.35 t ha-1 ile T6 ynteminde belirlenmitir. Yntemler arasnda belirlenen farkllklar istatistiksel ynden % 1 seviyesinde nemli bulunmutur. En yksek ifti geliri T1, T2 ve T4 yntemlerinde elde edilmitir. Bu sonulara gre, Orta Anadolu artlarnda, tarla hazrl ve ekimin uygun artlarda dzgn olarak yaplmas kaydyla, T1, T2 ve T3 yntemlerinin uygulanabilecei, iilik temininde sknt yaanan blgelerde zellikle T4 ynteminin daha karl olduu, T5 ve T6 yntemlerinin uygulanmasnda ise verim ve kalite ynnden kontroll olunmas, iklim ve toprak koullarna bal olarak yldan yla verim ve kalite ynnden farkllk olabilecei sylenebilir. Anahtar Kelimeler: Hassas ekim, ekim mesafesi, eker pancar, verim ve kalite.
evki BUZLUK1
Ayegl BOYACIOLU 2
The Different Seed Distance Applications in Sugar Beet Cultivation

Abstract This research was conducted between 2007 and 2009 during 3 years with Leila variety in Sugar Institute Etimesgut and Ilgn experimental station for determining the most suitable seed distance in the row in sugar beet in Central Anatolia condition. Six different sowing distance was specified such as 10 (T2), 12 (T3), 17 (T4), 19 (T5) and 21 cm (T6) together with 8 cm (T1) which was extensively applied seed distance in the row. Thinning and singling were applied in the T1, T2 and T3 methods except for the others. Average 65 % germination was realized and there was no differences observed among the methods. According to the results, the highest beet yield was obtained as 57,61 t ha-1, sugar content as 18.27 %, refined sugar content 15.81 % and refined sugar yield in T1. The least data's were as 47.08 t ha-1, 17.83 %, 15.19 % and 7.35 t ha-1 respectively in T6. Determined differences among the methods were significant as 1 %. The highest farmer income was obtained in T1, T2 and T4. Consequently, on condition that soil preparation and sowing were fulfilled in favorable condition and right application in Central Anatolia, it would be said that T1, T2 and T3 methods are applicable, T4 is more beneficial method in the area that is problem to meet labor and be careful to apply T5 and T6 methods and show differences in terms of yield and quality year after year depends on climate and soil condition. Keywords: Precision drilling, seed distance, sugar beet, yield and quality.
1 2
eker Enstits, Tarmsal Mekanizasyon ubesi, Ankara/Trkiye eker Enstits, Agronomi ubesi, Ankara/Trkiye
147
Giri Tarla bitkilerinde yksek ve kaliteli verim elde edilmesi, bitkinin ihtiya duyduu younlukta, dzgn sra aras ve sra zeri mesafesinde ekilmesi ile mmkndr. Bu durum, eker pancar gibi seyreltmeli ekimden seyreltmesiz ekime gei aamasnda bulunan lkelerde karar vericiler iin daha bir nem arz etmektedir. Trkiye gibi ok geni bir corafyada yaplan tarm uygulamalarnda, eker pancarnda optimum bitki sklnn ne olduu sorusunu cevaplamak olduka zordur. Teorik olarak dnldnde sra aras ve sra zeri mesafenin her ikisinin de 30 cm olduu kare deseni ideal olarak grlebilir (Johnson et al, 1971). Bu yaam alan, her bitkiye maksimum potansiyellerine ulaabilmeleri iin eit ans tanmaktadr. Ancak uygulamada toprak ileme, sulama ve hasat ilemlerinin yaplabilmesi iin bu l uygun deildir. Ayrca, iklim, toprak yaps ve bu zelliklerin blgesel olarak deiimi ekim sistemi hakknda karar vermede nemli bir konudur. Birim alandaki bitki saysnn deiimine etki eden faktrlerin ok fazla olmas nedeniyle optimum bitki sklnn tespit edilmesi amacyla birok aratrma yaplmtr. Aratrmalarda en yksek verim ve kalite iin optimum bitki sklnn 70000 - 90000 adet ha-1 olduu tespit edilmitir (Saric and Nenadic, 1985; Jaggard, 1995). Gnmzde pancar ekimi yapan birok lkede hektara 80 bin pancar adedini salayabilmek iin sra aral 50 cm, seyreltme mesafesi de 25 cm olarak alnmaktadr. Trkiye'de ise bu ller, 45 cm sra aralnda sra zeri mesafe 20 cm olarak deitirilmitir (Bilgin, 1987). Teklemeden hasada kadar geen srede mevcut pancarn % 12-20'si bakm ileri ve zararl tahribat nedeniyle kaybedilmektedir. Bu durum dikkate alnarak ekimde dekara atlacak pancar says hesaplanmaldr. izelge 1, mevcut artlara uygun sra zeri mesafenin seiminde yardmc olmak amacyla hazrlanmtr. izelgede, koyu renkli blgede yer alan tarla k oranlarna karlk gelen sra zeri mesafelerde ekim yaplmas durumunda, 1 ha alanda en yksek verim ve kalite iin olmas gereken bitki saysnn altna inilmi olacaktr ve bu mesafelere ekimde retici zarar grecektir. Bu sebeple pancar tarmnda tarla k oranlar
doru bir ekilde tespit edilmeli ve sra zeri mesafe belirlenmelidir.

izelge 1. Tarla k oran ve sra zeri mesafeye bal olarak olmas gereken bitki says Sra zeri Mesafe (cm) 8 10 12 17 19 21 Birim alandaki tohum says (1000 adet ha-1) Ekimde Tohum Adedi* 278 222 186 131 117 106 Tarla k Oran (%) 30 83 66 55 39 35 31 40 111 88 74 52 46 42 50 138 111 92 65 58 52 60 166 133 111 78 70 63 70 194 155 129 91 81 74 80 222 177 148 104 93 84
* ift dolma ve bo gemenin olmad kabul edilmitir.
eker pancarnn verim ve kalitesine; iklim, tohum eidi, toprak zellikleri ve hazrl, gbreleme, sulama, yabanc ot, hastalk ve zararllarla mcadele, vejetasyon sresi ve bitki skl etki etmektedir. Tarlada uygun bitki skl ve dalm ise kullanlan tohumun imlenme gcne, iklim ve toprak koullarna, tohum yata hazrlna ve ekimin dzgn yaplmas gibi faktrlere baldr. Bitki saysnn, 70000 bitki ha-1'n altna dmesi durumunda, pancar verimi her zaman hzl bir ekilde azalmasa bile dier kalite zellikleri hzl bir ekilde bozulmaktadr. Bunun yannda boluklu veya ift bitki orannn yksek olduu tarlalarda pancar verimi ve teknolojik kalite dmektedir (Tortopolu, 1994). Sra zerinde eit mesafelerde tek olarak byyen pancarlarn bykl homojen, dekara verimi ve teknolojik kalitesi ise yksektir. Dzgn bitki dalm, ayrca makinal hasatta ba kesiminin de dzgn yaplmasn salamaktadr. Sra zeri mesafenin belirlenmesinde, ncelikle tarla k orannn doru olarak tahmin edilmesi gerekir. Tarla k oran; kullanlan tohumluk, tarla hazrl ve ekim yaplacak blgenin iklim zellikleri ile sk bir iliki iindedir. Sra zeri dalm dzgnl ile birlikte optimum bitki sklnn doru bir ekilde salanmas iin ncelikle tarla ve tohum yata olmak zere ekimle ilgili btn konulara (ekim zaman, ekim makinasnn bakm ve ayarlar, ekim hz, ekim derinlii ve tohum kalibrasyonu) mmkn olduunca hassasiyet gsterilmesi gereklidir. Bylece ekimi yaplan her tohumun hzl bir
148
ekilde ve yksek oranda imlenmesi ve k garanti edilmi olur. Seyreltmesiz ekim uygulamalarnda tohum ekim mesafesinin artrlabilmesi ve yeterli bitki sklk ve dalmnn salanabilmesi yksek tarla klarnda mmkn olabilmektedir. Dnyada ve zellikle Avrupa lkelerinde hassas ekim makinalar ile monogerm tohumlarn ekimi 1960'l yllarn ortalarnda balamtr. eker pancar tarmnda yaanan bu gelimeler Trkiye'de de yakndan izlenmi, 1965 ylnda yurtdndan getirilen hassas ekim makinalar zerinde balayan almalar sonucunda 1969 ylnda ilk prototip mekanik hassas ekim makinas retilmitir. Mekanik hassas ekim makinalarndaki bu gelimeyle birlikte, 3.25-4.25 mm llerinde kalibre edilmi poligerm (ok reymli) tohumlarla 5 ve 8 cm ekimler yaplmaya balanmtr (Tufan, 1987). 1979-1981 yllar arasnda yaplmaya balanan teknik monogerm tohumlarla ekim, tohum sarfiyatn bir miktar daha drmesine karn, iilik ihtiyacn istenilen dzeye drememitir. 1990 ylndan itibaren tamamen genetik monogerm tohuma geilmi ve tohum sarfiyat 3.5 kg ha-1 a kadar drlmtr. Trkiye'de, 1998-2006 yllar arasnda 15 cm sra zeri mesafesinde ekim gerekletirilmi, ancak bu mesafenin, nihai aralk olan 20-25 cm iin yeterli toprak ve iklim artlarnn salanamamas nedeniyle toplam ekimin % 3' n gememi ve terk edilmitir (TFA, 2006). eker Enstits tarafndan her yl yaplan, o yl ierisinde ekilen eitlerin tarla k gc denemelerinde, eitlerin tarla k gleri ortalama % 56-86 arasnda deitii tespit edilmitir (nan ve ark, 2010). Bu gn geldiimiz noktada, Trkiye'de halen, pancar tarm yaplan alanlarn kk olmas, yar kurak iklim koullar, tarmsal ilemlerin yetersiz ya da zamansz yaplmas gibi sebeplerle ifti artlarnda tarla k oranlar % 30-60 arasnda deimektedir ve yllar arasnda farkllk gstermektedir. Bu sebeple 8 cm sra zeri mesafesine ekim % 55 oranyla uygulamada yer almaktadr (Gnel ve ark, 2010). nan (1993), Adapazar ve Ankara artlarnda eker pancar tarmnda 8, 15, 17, 19 ve 21 cm sra zeri ekim mesafesinin verim ve kalite
zerine etkisini aratrmtr. Aratrma sonucunda, 21 cm ekim mesafesinde optimum verim ve kalite iin gerekli olan 70000 bitki ha-1 saysna ulalamadn, Adapazar artlarnda 17 cm, Ankara artlarnda ise 19 cm ekim mesafesine kadar yaplacak ekimlerde pancar verim ve kalitesi asndan nemli bir fark olmadn, bu mesafelerin zerindeki ekimlerde verim ve kalite ynnden % 1 seviyesinde nemli farkllk olduunu belirtmitir. akmak ve Oral (1995), 45 cm sra aras, 8 ve 15 cm sra zeri ekim mesafesinde, seyreltmeli ve seyreltmesiz ekim ve % 60, 50 ve 35 olmak zere tarla k seviyesinin eker pancarnn verim ve kalitesine etkisini aratrmlardr. ki yllk aratrma sonularna gre, 15 cm ekim mesafesinde ve % 50-60 tarla k orannn salanmas durumunda, kk ve artlm eker verimi asndan nemli bir kayp olmad, seyreltmesiz tarmn bu durumda uygulanabilecei belirtilmitir. Stanacev et al (1981), eker pancar kk ve seker verimi bakmndan, dzgn dalml 20 cm aralkl seyreltmeli tarmn, 10 ve 15 cm tohum ekim mesafeli seyreltmesiz ekime gre daha iyi sonu verdiini, Nagy et al (1981) ise, 8 cm mesafeli seyreltmeli ekimin, 15 cm mesafeli seyreltmesiz ekime gre kk ve eker verimi bakmndan daha avantajl olduu belirtmilerdir. Gnmzde tohum yata hazrl, ekim, bakm ve bitki koruma teknikleri nemli lde gelimitir. Kullanlan genetik monogerm tohumlarn k gleri artm, tarla knn hava artlarna bamll olduka azaltlmtr. nemli olan hangi mesafelerde, hangi tarla klarna ulalmas gerektii ve hangi bitki saysnn istenilen verim ve kalite deerlerini garanti altna alacann blgesel dzeyde belirlenmesidir. eker pancar tarmnda ekim sonras igc temini zorlamakta ve igc maliyetleri devaml olarak ykselmektedir. Avrupa lkelerinde bu problem, iklim ve toprak koullar uygun olduu oranda seyreltmesiz ve teklemesiz ekim yaplarak giderilmeye allmaktadr. Seyrek ekimde sra zeri tohum aral seyreltme aralna yakn bir deerde olursa pancar tarmnda seyreltme ilemine lzum kalmamaktadr. Avrupa lkelerinde eker pancar tarmnda ekim ilemi
149
byk oranda 20-25 cm arasnda yaplmaktadr. Son yllarda Trkiye'de 3.25-4.00 mm kalibrasyon aralnda ince kaplanm tohumlar ile 17 cm sra zeri mesafesine ekim artmaktadr. klim ve toprak koullarnn uygun olmas durumunda iyi bir tohum yata hazrl ve gerek duyulan yerlerde k sulamas yaplarak seyreltmesiz ekim oran artrlabilir. Bu almada; Orta Anadolu koullarnda, son yllardaki gelimeler dikkate alnarak, seyreltmesiz ve teklemesiz ekimin uygulamasnn yaplmas ve eker pancarnn verim ve kalitesi zerine etkisinin aratrlmas planlanmtr. Materyal ve Yntem Aratrma; 2007-2009 yllar arasnda Trkiye eker Fabrikalar A.., Etimesgut ve Ilgn Deneme stasyonlarnda 3 yllk olarak yrtlmtr. Etimesgut istasyonu killi, Ilgn istasyonu ise siltli-killi toprak yapsna sahip olup her iki blge de karasal iklim zellii gstermektedir. Yllk ya miktar 350-400 mm arasndadr ve yl ierisinde dzensiz dalm gstermektedir. Aratrmada, bin dane arl 10.77 g ve imlenme gc % 90 olan Alman KWS (Kleinwanzlebener Saatzucht A.G.Einbeck) orijinli "Leila" kaplanmam (plak) monogerm eker pancar eidi kullanlm, ekimler mekanik hassas ekim makinas ile yaplmtr. Tarla knn tamamlanmasndan sonra parseller 2 kez apalanm ve toprak alt zararllarna kar bir kez ilalanmtr. 8, 10 ve 12 cm sra zeri mesafesinde seyreltme uygulanan parsellerde, pancarlar 4 - 6 yaprakl dnemde iken sra zeri 20 - 24 cm olacak ekilde elle seyreltme yaplmtr. 17, 19 ve 21 cm sra zeri mesafesinde seyreltme uygulanmayan parsellerde birden fazla olan fidelerde tekleme yaplm fakat seyreltme yaplmamtr. Tarla denemeleri, tesadf bloklar deneme dzeninde, 4 tekerrrl olarak yrtlmtr. Ekim parselinde 410 adet pancar, hasat parselinde ise 180 adet pancar bulunmaktadr. Deneme alan 1647 m2 olup ekim parseli 45 m2, hasat parseli ise 20 m2'dir.
izelge 2. Aratrmada uygulanan yntemler ve sra zeri mesafesi ekim mesafeleri (cm) Konular Ekim Mesafeleri T1 8 T2 10 T3 12 T4 17 T5 19 T6 21
Aratrmada; 8 cm ekim mesafesinde 90, 10 cm' de 70, 12 cm' de 58, 17 cm' de 38, 19 cm' de 34 ve 21 cm' de ise 31 delikli ekici teker ile ekim yaplmtr. Bulgular ve Tartma Tarla k Ekim sonras tarla k tamamlandktan sonra parsellerdeki pancar fideleri saylm ve tarla k oranlar tespit edilmitir. Parsellerde belirlenen tarla k oranlar izelge 3' de verilmitir. Genel olarak her iki blgede de tarla k oranlar birbirine yakn seyretmi ve ortalama % 65 olarak gereklemitir. Tarla k orannn bilinmesi zellikle sra zeri mesafe konusunda karar verebilmek iin nemli konulardan birisidir. Bitki says En yksek tarla k, atlan tohum adedine bal olarak T1 ynteminde, en dk T6 ynteminde elde edilmitir (izelge 4). ift dolma ve bo geme olmad kabul edildiinde teorik olarak hektara atlan tohum adetleri izelge 1' de verilmitir. Pancar verimi Ilgn deneme istasyonunda, yl sresince Etimesgut deneme istasyonuna gre daha yksek verim elde edilmitir (izelge 5). Yntemler arasnda deerlendirme yapldnda, her iki blgede de T1 yntemi en yksek deeri vermi, bunu T2 yntemi izlemitir. Etimesgut'ta T1 yntemi ile T3, T4, T5 ve T6 yntemleri, Ilgn'da ise T1 yntemi ile dier yntemler arasndaki farkllk % 1 seviyesinde nemli bulunmutur. Her iki blgede en yksek verim elde edilen T1 yntemini izleyen, T2, T3 ve T4 yntemleri arasnda istatistiksel ynden bir farkllk bulunmamtr. En dk verim T5 ve T6 yntemlerinden elde edilmitir.
150
izelge 3. Tarla k oranlar (%) Konular T1 T2 T3 T4 T5 T6 Ortalama Etimesgut 60 62 59 62 64 63 66 Ilgn 61 61 62 67 72 61 64
pancar veriminde ak grlmektedir (ekil 2).
olarak
bir
Tarla k Says (Adet /ha) Hasattaki Bitki Says (Adet /ha)
300.000 200.000 100.000 0 T1 T2 T3 T4 T5 T6
izelge 4. Tarla k ve hasattaki bitki saylar Tarla k Says (adet ha-1) 196466 155461 125006 89855 82826 71755 Hasattaki Bitki Says (adet ha-1) 98770 93290 87480 79896 77871 66500
Konular T1 T2 T3 T4 T5 T6
ekil 1. Deneme parsellerinde elde edilen ortalama tarla k ve hasattaki bitki saylar
Ortalama tarla k oranlar ynnden, Etimesgut'ta % 66, Ilgn'da % 64 olarak ok yakn deerler belirlenmitir (izelge 3). Ancak, tarla k saylar ynnden incelediinde T1 ynteminde tarla k tamamlandnda 196470 adet ha-1 fide gerekleirken sra zeri ekim mesafesine bal olarak T4, T5 ve T6 yntemlerinde srasyla 89860, 82830 ve 71760 adet fide olduu belirlenmitir (ekil 1). Hasatta ise bu deerler T1 ynteminde 98770 iken, T4, T5 ve T6 yntemlerinde srasyla 79900, 77880 ve 66500 olarak elde edilmitir.
izelge 5. Pancar verimi deerleri (t ha )
-1
Artlm eker verimi Her iki blgede de T1 en yksek deeri vermi, bunu T2 yntemi izlemitir (izelge 6). T1 ve T2 yntemleri arasndaki farkllk istatistiksel ynden nemli bulunmazken, T1 yntemi ile T3, T4, T5 ve T6 yntemleri arasndaki farkllk % 1 seviyesinde nemli bulunmutur. Dier konularda olduu gibi artlm eker verimi ynnden de en dk deer T6 ynteminde belirlenmitir. T5 yntemi, yine ikinci en dk deer ile T6 yntemini izlemektedir. Tarla k oranna bal olarak artlm eker verimi, sra zeri mesafenin artna bal olarak az da olsa azalan bir eim gstermitir (ekil 3).
70 60 50 40 30 20 10 0 T1 T2 T3 T4 T5 T6
Bitki Skl (adet/m) Pancar Verimi (t/ha) eker Varl (%) Artlm eker Verimi (t/ha)
Yntem T1 T2 T3 T4 T5 T6 F SEM
** P<0.01
Etimesgut 43,92 A 40,62 AB 38,47 B 37,98 BC 35,02 CD 33,40 D 10,129** 38,242,07
Ilgn 71,30 A 68,39 B 67,26 BC 66,54 BC 64,93 C 60,76 D 15,211** 66,531,57
ekil 2. Bitki sklna bal olarak verim ve kalite deerlerinin deiimi
Tarla kna bal olarak yntemler arasnda pancar veriminin deiimi incelendiinde, T4, T5 ve T6 yntemlerinde tarla knn daha yksek olmasna ramen birim alandaki bitki says ile hasattaki bitki saysnn dkl sebebiyle 151
izelge 6. Artlm eker verimi deerleri (t ha-1)
Yntem T1 T2 T3 T4 T5 T6 F SEM
Etimesgut 6,60 A 6,28 AB 5,91 BC 5,50 CD 5,09 D 5,01 D 9,266** 5,730,37
Ilgn 11,56 A 11,12 AB 10,94 BC 10,62 CD 10,42 D 9,69 E 15,124** 10,730,29
gerekmektedir. Bu da ilk yntemde 1 ha alana 200 TL art maliyet getirmektedir (TFA 2010). Bu artlarda dahi T1 yntemi en yksek ifti gelirini vermitir. i temininde sknt yaanan blgeler iin T4 yntemi uygulanabilir bir yntem olarak grlmektedir.
Sonu ve neriler Aratrmann yrtld Etimesgut ve Ilgn blgelerinde elde edilen yllk sonulara gre; uygulanan yntemlerde % 65 oran ile Orta Anadolu artlar iin uygun bir tarla k elde edilmitir. k miktarlar, ilk drt yntemde ideal, son iki yntemde ise artlara bal olarak risk oluturabilecek dzeydedir. Verim ve kalite deerleri ilk yntemde yksek ve birbirine yakndr.
Tohum Maliyeti Verim Art Miktar ifti Geliri
* P<0.05,** P<0.01
Toplam maliyet Sra zeri ekim mesafelerine bal olarak birim alana atlan tohum miktar (kg ha-1), verim (t ha-1) ve ifti gelirlerindeki deiim miktarlar hesaplanm, reel deerler olarak ekil 3' te verilmitir. 2010 yl maliyet zetlerine gre ilenmi, ilalanm 1 kg plak tohum maliyeti 29,17 TL'dir (TFA 2010). iftiyle yaplan ekim szlemesine gre bu bedelin yars yani 14,59 TL kg-1 iftiden tahsil edilmektedir (1 $ = 1.58 TL). Normal artlar altnda, mekanik hassas ekim makinas ile kaplanmam monogerm eker pancar tohumlar ekiminde tohum kalibrasyonuna da bal olmakla birlikte yaklak olarak % 10 ift dolma grlmektedir. Bu durumda, T1 ynteminde 1 ha alana 3,29 kg tohum atlmaktadr (Leila B.D.A.:10,77 g). T3 ynteminde 1 ha alana atlan tohum miktar 2,20 kg, T4 ynteminde ise 1,55 kg tohum atlmaktadr. Tohum maliyeti 2010 yl verilerine gre ifti baznda; T1 ynteminde 48,04 TL, T3 ynteminde 32,14 TL ve T4 ynteminde ise 22,64 TL olarak gereklemitir. Dier bir ifade ile T6 yntemi iin tohum maliyeti 100 kabul edildiinde, T1 ynteminde 262, T3 ynteminde 175 ve T1 ynteminde 124 olarak belirlenmitir (ekil 3). Buna karlk, elde edilen verim deerleri, T6 yntemi iin 100 kabul edildiinde, T1, T3 ve T4 yntemleri iin srasyla 122, 112 ve 111, ifti geliri ise 119, 109 ve 111 olarak belirlenmitir. T1, T2 ve T3 yntemlerinde mutlaka seyreltme ve tekleme yaplmas
280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0
262 209 175 122 119 116 112 109 112 124 111 111 110 106
Reel Deiim Miktar
106 100
10
12
17 19 21 Sra zeri Mesafe (cm)
ekil 3. Sra zeri mesafesine bal olarak maliyet ve gelir kalemlerinin deiimi
Bu sonulara gre, Orta Anadolu artlarnda, tarla hazrl ve ekimin zamannda, tekniine uygun ve dzgn olarak yaplmas kaydyla, T1, T2, T3 ve T4 yntemlerinin uygulanabilecei T5 ve T6 yntemlerinin uygulanmasnda ise iklim ve toprak koullarna bal olarak yldan yla verim ve kalite ynnden farkllk olabilecei sylenebilir. T5 ve T6 yntemlerinde en yksek verim ve kalite deeri iin verilen optimum artlar elde edebilmek iin iklim koullarnn uygun olmas ve ifti tarafndan mdahale
152
edilebilen kltrel nlemlerin mutlaka zamannda ve gerektiince alnmas nemlidir. nan (1993) aratrmasnda, Ankara artlarnda 19 cm mesafeye kadar ekim yaplabileceini belirterek sonucu desteklemektedir. lk drt yntem arasnda, Trkiye' de halen byk oranda uygulama alan bulan T1 yntemi ile birlikte, tohum sarfiyat ve buna bal olarak tarla iilik gereksinimi ynnden yaklak olarak % 53 orannda tasarruf salayan T4 yntemlerinin verim, kalite ve ifti geliri ynnden uygun yntemler olduu sylenebilir. Kaynaklar
Bilgin, Y. 1987. eker Pancarnda Dekardaki Bitki Sklnn Verim ve Kaliteye Etkisi. eker Pancarnda Verim ve Kalitenin Ykseltilmesi, I. Ulusal eker Pancar retimi Sempozyumu, 23-27 Kasm 1987. Trkiye eker Fabrikalar A.. Yaynlar, s: 28-44, Ankara. akmak, R. ve E. Oral, 1995. Seyreltmeli ve Seyreltmesiz Seker Pancar Tarmnda Farkl Tarla klarnn Verim ve Kaliteye Etkisi. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 22 (1998) 45146, Ankara. Gnel, E., ME. alkan, N. Kuman, KM. Turul, , A. Ylmaz, T. Arnaslgil, ve H. Onaran, 2010. Niasta ve eker Bitkileri retimi. Trkiye Ziraat Mhendislii VII. Teknik Kongresi Bildiri Kitab, sayfa: 377-395, Ankara. nan, H. 1993. Deiik Tohum Ekim Mesafelerinin eker Pancarnn Verim ve Kalitesine Etkisi. eker Pancar retiminde Verim ve Kalitenin Ykseltilmesi, II. Ulusal eker Pancar retimi Sempozyumu, 10-11 Eyll 2002. Trkiye eker Fabrikalar A.. Yaynlar, s: 100-107, Ankara. nan, H., A. Boyacolu, ve AY. Abac, 2010. eker Pancar Tarmnda Ekilen eitlerin Farkl Partilerine Ait Tohumlarn Tarla nta Gcnn Tespiti. Yllk Aratrma Sonu Raporu. Trkiye eker Fabrikalar A.. eker Enstits, Ankara.
Jaggard, KW. 1995. Sugar Beet: A Grower's Guide. Fifth Edition. The Sugar Beet Research and Education Committee, Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, London. Johnson, RT., JT. Alexander, GE. Rush, GR. Hawkes, 1971. eker Pancar retimindeki Gelimeler, Prensipler ve Uygulamalar. Trkiye eker Fabrikalar A.. Yaynlar. Yayn No: 205. Ankara. Nagy, Z., F. Bianu, I. Florescu, A. Antal, M. Nagy, V. Radu, 1981. Studies Looking at the Seed Preparation and Sowing Distance Between Rows of Monogerm Sugar Beet in Irrigated and Non-irrigated Conditions, Field Crop Abstracts, 34 (1), 79. Saric, B., N.Nenadic, 1985. Effect of crop density and quality of sugar beet. Field Crop Abstract, 38: 82. Stanacev, S., R. Misolevi, N. Cacic, T. Rakic, 1981. Effect of Sowing method and Stand Regulation on Yield and Technical Characters of Two Monogerm Sugar Beet Cultivars in North Western Backa, Field Crop Abstracts, 34 (7), 643. Tortopolu, A. . 1994. eker Pancarnda Verim ve Kalite ile eker retim Maliyetini Etkileyen Faktrler. Trkiye eker Fabrikalar A.. Yaynlar, Ankara. TFA, 2006. Tarm Raporu. Trkiye eker Fabrikalar A.. Yaynlar, Ankara. TFA, 2010. Maliyet zetleri, Trkiye eker Fabrikalar A.. Yaynlar, Ankara. Tufan, . 1987. Pancar Tarmnda Gerekli Poplasyonun Temini iin Hassas Mibzerle Poligerm Tohum Ekimi. eker Pancarnda Verim ve Kalitenin Ykseltilmesi, I. Ulusal eker Pancar retimi Sempozyumu, Trkiye eker Fabrikalar A.. Yaynlar, s: 236-241, Ankara.
153
ekerpancar Tarmnda Ekim Nbeti ve Tohum Yata Hazrl

Dilek BAALMA 1
E-mail: basalma@ankara.edu.tr zet Tarmda yksek verim ve stn kaliteli rn elde etmek iin planl ve programl bir ekilde ekim nbeti uygulanmaldr. ekerpancarnda ekim nbetinin zel bir yeri ve nemi vardr. Dier rnler iin de ekim nbetinin saysz faydalar bulunmaktadr. Bildiri de ekerpancar iin n bitkiler ve son bitkiler ile uygulanan ekim nbeti sistemleri zerinde durulmutur. Yaplan aratrmalar sonucu ekerpancar iin en uygun ekim nbetinin beli sistem olmasna ramen, Trkiyede drtl ve l ekim nbeti sistemleri uygulanmtr. Gnmzde drtl mnavebe sistemi uygulanmaktadr. ekerpancar tohumunun bin tohum arl kk ( 11-12 gr) ve endosperm ile embriyosu da ok hassas olduu iin tarla ve tohum yata hazrl imlenme ve tarla knn garanti edilmesi bakmndan nemlidir. Bunun iin bu bildiri de bu ilemlerin nasl yaplmas gerektii konusunda da bilgiler verilmitir. zellikle yksek verim ve kaliteye ulamak iin en uygun bitki skl belirlenmelidir. Bunu salamann bir yolu da iyi bir imlenme ve yeterli tarla kdr. Anahtar Kelimeler: Ekim nbeti, verim, kalite, toprak ileme, tohum yata hazrl, imlenme, tarla k
Rotation and Seed Bed Preparation In Sugar Beet Cultivation

Abstract It is very necessary to grow a plant with good plans and programs sowing to get high quality yield. The sowing practices have special importance in sugar beet. It has in numerous benefits for other products as well. This study reports emphasize the effects of pre and post crops on sowing practices in sugar beet. Although, 5 crop rotation systems is suggested for sugar beet in previous studies yet 3 or 4 crop rotation system is practiced in Turkey. These days, four-crop rotation system is widely practiced. One thousand seed weight of sugar beet (11-12 g) is very low and due to sensitive nature of embryo and endosperm, preparation of field and seed bed is important and guarantees sugar beet seed germination and their emergence from the soil. Therefore, this report focuses on how to perform these practices. In particular, it is very necessary to determine the most suitable plant density to achieve high yield and quality. One way to achieve this is enough germination and emergence under field conditions. Keywords: Sowing rotation, yield, quality, soil tillage, seedbed preparation, germination, field emergence.
Ank. n. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bl. Dkap, Ankara
154
GR Trkiyede eker ekerpancarndan elde edilir. Dnyadaki eker kaynaklar arasnda eker kam birinci sray, ekerpancar ise ikinci sray almaktadr. ekerpancarnn zellikle kuzey yarmkre ve bilhassa bata Rusya federasyonu ve hatta btn bamsz devletler topluluu (1991de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii daldktan sonra Rusya Federasyonu ve dier Cumhuriyetlerin yeniden oluturduklar ekonomik arlkl birlik) olmak zere Avrupa ktas ve ncelikle Avrupa Birlii yeleri iin zel bir yeri ve nemi vardr. nk ekerpancarndan en fazla eker buralarda elde edilir. ekerpancar iin uygun yetitirme artlar ve ekoloji bu blgelerde bulunmaktadr. ekerpancar spanakgiller familyasndan bir bitkidir ve iki yllktr. Birinci yl eker elde etmek iin endstri, fabrika pancar elde edilir, ikinci yl ise bitki sapa kalkar, iek aar, meyve ve tohum balar. ekerpancar bundan 2.5 (iki buuk) asr nce Avusturyada ( Purusya = Almanya) Silezya blgesinde hayvan pancarndan yaplan slah almalarndan gelitirilmitir. 1747 ylnda pancardaki ekerin sakkaroz olduu anlaldnda eker oran % 1 dolaynda iken, yaplan slah ve eit gelitirme almas ile baz slah tiplerinde (ZZ) bugn % 24-28lere karlmtr. ekerpancar zerinde en fazla allm ve allan kltr bitkilerinden biridir. Trkiyede ekerpancar tarm son bir asr iinde eker sanayi ile birlikte gelimi ve yaylmtr. Bugn ekonominin en nemli sektrlerinden biridir. ekerpancar yetitiricilii, yksek tarm kltr ve bilgisi istemektedir. ekerpancar tarm gelitii btn lkelerde olduu gibi, Trkiyede de dier rnlerin de daha iyi yetitirilmesine, verimlerinin artmasna ve kalitelerinin ykselmesine etkili olmutur. ekerpancar yetitirme teknikleri diye zetlenebilecek toprak ileme, tarla ve tohum yata hazrl, ekim nbeti, gbreleme, ekim, bakm (yabanc ot sava, apalama, tekleme, sulama, seyreltme, hastalk ve zararllarla mcadele), hasat, nakliye ve silolama gibi btn maniplasyonlar zel bilgi ve dikkat istemektedir. Ancak yksek verim ve stn kalite bu ekilde elde edilebilir. Pancarda bunlar baaran ifti dier rnleri de en iyi ekilde yetitirebilmektedir. te bu bildiri de, ekerpancar yetitirme tekniklerinin en nemlilerinden olan iki tanesi
ekim nbeti ve toprak ileme ve bilhassa rnn garanti edilmesi bakmndan tarla ve tohum yata hazrl zerinde durulacaktr. nk yksek verimin en nemli parametresi iyi bir tarla kdr. yi bir tarla k zellikle monogerm tohumda ayr bir neme sahiptir. Ekim nbeti: Ekim nbeti asrlardan beri bilinli veya bilinsiz olarak uygulanan ok nemli bir yntemdir. zellikle bugn artk ekim nbeti uygulanmayan bir yetitiricilik ve tarla tarm sz konusu deildir. Ekim nbeti zerinde ok nemli aratrmalar yaplm ve ok deiik ve farkl ekim nbeti sistemleri gelitirilmitir. Gnmzde ileri ve teknik tarm yntemlerini uygulayan gelimi lkelerin hemen hepsinde yksek verimli ve stn kaliteli rn elde edebilmek iin ekim nbeti uygulamay ihmal etmek mmkn deildir. Ekim nbeti, mnavebe veya rotasyon olarak da sylenen uygulama klasik olarak u ekilde tarif edilmektedir: Herhangi bir tarla veya iletmede yetitirilecek bitkileri (rnleri) toprak, tarm teknii, ekonomik faktrler gz nnde tutularak belirli bir sraya koymak ve bu sre her yl yetitirilecek deiik karakterli bitki eitlerini tespit etmeye mnavebe= rotasyon= ekim nbeti denir. Ayn veya benzer zellikleri gsteren bitki eitlerinin st ste yetitirilmesi mnavebe deildir. rnek olarak arpadan sonra budayn, fasulyeden sonra nohudun ekilmesi verilebilir. Trkiye tarmnda bilgili ve bilinli ekim nbeti uygulamalar 1950 yllarndan sonra ekerpancarnda uygulanmaya balanm ve giderek bu uygulama dier bitkiler iin de yaygnlamtr. Ekim nbetinin pek ok faydalar vardr. Hepsinin de mterek hedefi daha bol ve kaliteli mahsul elde etmektir. Ekim nbetinin nemini kavramakta maalesef iftilerimiz bir hayli glk yaamakta ve o bakmdan da zellikle hastalk ve zararllarla, yabanc otlar gelimekte ve nemli verim dklkleri ve kalite kayplar sz konusu olmaktadr. Bir tarlada veya iletmenin tamamnda her yl ayn bitkinin st ste ekilmesi veya ay, kauuk plantasyonlarnda, meyve bahelerinde olduu gibi; tarlann yllarca ayn bitki tr ile kapl bulunmas halinde birli ekim nbetinden veya monokltrden sz edilir. Herhangi bir bitkinin bir tarlaya iki ylda, ylda sekiz ylda bir
155
ekilmesi durumunda ise, o bitki iin ikili, l,...sekizli mnavebe sz konusudur. Topraktan kaldrlan rnn miktar ve kalitesi nasl toprak verimlilii ile yakndan ilgili ise toprak verimlilii ile ekim nbeti arasnda da sk bir iliki mevcuttur. Belirli bir ekim nbeti ile yetitirilen bitkilerin topraktan kaldrdklar besin maddeleri ve su; deiik derinliklerdeki kklerinden yaptklar salglar, hasattan sonra toprakta braktklar artklar, toprak mikroorganizmas ve mineral maddeleri zerinde etkili olur. Bu etkinin derecesine gre de topran verimlilik deerleri nemli lde deiir. Ekim nbetinin toprak verimlilii zerindeki etkileri, ekim nbeti aralna ve ekim nbetine sokulan bitkilerin cinslerine bal olarak u ekilde belirtilmitir: 1- Deiik bitkilerin, topran deiik derinliklerindeki, deiik besin maddelerinden yararlanmalar nedeniyle topran verimlilii korunur. 2- Topran deiik derinliklerinde braklan kk artklar ile organik madde oran, buna bal olarak da mikroorganizma faaliyetleri artar. Bu da verimlilii olumlu ynde etkiler. 3- Ekim nbeti suyun topraa szma derecesinin arttrr. Bu durum, yzey akndan doan erozyonu nledii gibi, suyun toprakta depolanmasna olanak salar. 4- Belirli bitki trleri ile beslenen zararllar ve yine belirli bitki trlerinde beliren hastalklarn zararn azaltmada ekim nbeti uygulamalar etkilidir. 5- Ot mcadelesinde etkili olmas nedeniyle de toprak verimliliinin korunmasnda yardmc olur. 6- Haerelere, mantar ve virs kaynakl hastalklara, yabanc otlara kar kullanlan ila ve herbisitlerin artklar, sonraki bitkilerin verimliliini etkiler. Bu nedenlerle yanl ekim nbeti uygulamalar, ekim nbeti aralnn daraltlmas (beli yerine drtl, drtl yerine l, l yerine ikili ekim nbeti gibi.) verim dklne neden olur. Polonyada yaplan bir aratrmada, bir tarlaya her yl st ste ekerpancar ekilmesi halinde normal ekim nbeti uygulanan ekimde alnan verime oranla kk veriminde % 47, yaprak veriminde % 37 d, pancar hastalklarnda art kaydedilmitir. Ekim nbeti;
letmede iblm salanmas, i gcnn daha ekonomik kullanlmasna katks, kuraklk, don ve dolu gibi iklim faktrlerinin riskini azaltmas vb. gibi faydalar nedeni ile de vazgeilemeyecek bir uygulamadr. Ekim nbetinde, ekim nbeti aralklar ve ekim nbetine girecek bitkilerin seiminde; 1. letme bykl ve mevcut ekipman durumu, 2. i bulma imkn ve iilik giderleri, 3. Hasat, silolama- depolama imknlar 4. Nakliye imknlar, 5. retilecek rnlere olan talep ve fiyat hareketleri, 6. Sulama suyu temini vb. faktrler etkili olur. Trkiyedeki ekerpancar tarmnda ekim nbeti, eker fabrikalar tarafndan tespit edilmekte ve 3l- 4l ekim nbeti uygulanmaktadr. Ancak ekerpancarnn ekim nbeti fabrika tarafndan, zorunlu olarak tespit edilmesine karlk pancar dndaki bitkilerin ekim sras iftilerin arzularna braklm durumdadr. iftilerin pancarn nnde ve arkasnda ekim nbetine girecek bitkileri seerken, yukarda belirtilen hususlar dikkate almalar zellikle Nematod, Cercospora, Rhizomania, Kk ve Kk Boaz rkl vb. hastalklarn yaygn olduu blgelerde ok daha dikkatli davranmalar gerekmektedir. Sk aralkl ekim nbetlerinde zellikle hububat dndaki yaprakl bitkilerin arka arkaya 2-3-4 yl ekildii durumlarda, bu hastalklarn younluk kazanmakta olduklarnn, gerek toprak verimlilii ve gerekse bu hastalklar nedeniyle rnn verim seviyesinin nemli lde dt unutulmamaldr. Bir tarm iletmesinde ekim nbetine girecek bitki trleri ile ekim nbeti aralklarnn seiminde, iletme bykl, toprak, iklim, su ve sulama imknlar gibi faktrler yannda sermaye, iilik, talep- fiyat hareketleri, pazarlama vb. faktrler de etkili olmaktadr. Tarm iletmesinin gelirinde fazla iniler ve klar olmadan, her yl yeterli ve devaml bir gelir dzeyini salayabilmek iin; tarlalarn toprak zelliklerinin, bata ya ve don olmak zere ok yllk iklim faktrlerinin, su ve sulama imknlarnn ok iyi bilinmesi, pazar isteklerinin, pazarlama durumlarnn ok iyi hesaplanmas ve mevcut artlara uygun bir ekim nbeti sisteminin seilmesi arttr.
156
Aratrma ve hesaplara dayal bir ekim nbeti sistemi uygulanmadan sadece yllk pazar hareketlerine bakarak yaplacak bir bitki yetitirme teknii iftiyi fakirlie iter. Trkiyede zellikle sulama yaplamayan kuru tarm blgelerinde ounlukla ikili ekim nbeti sistemi uygulanr. Bu sistemde tarla bir yl nadasa braklr, ikinci yl (genellikle hububat) ekilir. kili ekim nbeti sisteminden ama topra dinlendirmek veya bitki besin maddesi bakmndan zenginlemesini salamak, ayrca kuru artlarda iki yllk yatan bir ekim ylnda yararlanmaktr. Bugn gerek gbre kullanm ile toprak verimliliinin ve gerekse sulanr sahalarn artm olmas sonucu, daha nce % 50 ye yaklaan nadas oran her geen yl azalmakta olup nadasn yerini bir kltr bitkisi almaktadr. Gelien tarm teknolojisi, sulama ve gbreleme imknlarnn artmas ile de ikili ekim nbeti sistemi yerine l ve drtl ekim nbeti sistemlerine geilmitir. Yksek gelir getiren bir bitkinin srekli olarak ayn tarlaya ekilmesi topran yorulmasna, besin maddelerince fakirlemesine neden olabilir. Bu durumda tarlann nadasa braklmas dnlebilir. Burada iftinin tecrbesi byk rol oynar. Trkiye artlarnda uygulanabilecek baz ekim nbeti rnekleri aada verilmitir. 2li ekim nbeti 1. Yl nadas 2.yl hububat 1. Yl nadas 2. Yl ekerpancar 1. Yl haha 2. Yl ekerpancar 3l ekim nbeti 1. Yl nadas- 2. yl klk hububat- 3. Yl yazlk hububat 1. Yl ekerpancar 2. Yl klk hububat 3. Yl yazlk hububat 1. Yl haha - 2. Yl ekerpancar 3. Yl klk hububat 4l ekim nbeti 1. Yl nadas 2. Yl hububat- 3. Yl baklagil 4. Yl hububat 1. Yl hububat -2. Yl baklagil 3. Yl hububat 4. Yl ekerpancar 1. Yl hububat -2. Yl ekerpancar 3. Yl hububat 4. Yl sebze 5li ekim nbeti 1. Yl ekerpancar 2. Yl hububat- 3. Yl baklagil 4. Yl hububat 5. Yl yazlk
hububat 1. Yl ekerpancar -2. Yl hububat 3. Yl baklagil 4. Yl hububat 5. Yl ya bitkisi 1. Yl ekerpancar 2. Yl hububat- 3. Yl ya bitkisi 4. Yl sebze 5. Yl hububat Ekim nbetinde baklagil bitkilerine yer verilmesi (bu bitkilerin havann azotunu tespitteki rolleri sebebiyle), azotlu gbre kullanmnda tasarrufa neden olduu gibi, azotlu ticaret gbrelerinin daha az kullanlmasnda, dolaysyla evre kirlenmesinin nlenmesinde de byk faydalar vardr. Tarmda genel ekim nbeti konular yannda zel olarak ekerpancar ekim nbeti hakknda da unlar sylenebilir: Derin kklenen (ekerpancar, ok yllk baklagiller vb.) ve s kklenen (hububat, patates vb) bitkilerin birbirini izlemesini ve bununla da toprak derinliinin tamamndan yararlanlmasn salamak, Kendisi ve birbirleri ile uyumazl yksek bitkileri (rnek, ekerpancar ile dier Beta pancarlarn, hallar familyasndan bitkileri ya da bezelyeyi vb.) aralarna yeterli uzunlukta yl konularak yetitirmek, Ara sra ya da srekli olarak topran organik madde varln artan bitkilere, ncelikle de topra azot bakmndan zenginletiren ve uyuan baklagillere yer vermek, Ekim nbeti ekerpancarnn n bitki deeri bakmndan da nemlidir. ekerpancar ekim nbetinde kendisinden sonra yetitirilecek bitkiye, Glge tav ve derin kklenmesi ile yaps olduka dzgn ve salam, Derin toprak ileme ve youn apa ilemleri ile yabanc otlar geni apta temizlenmi, Yksek deerlendirme gc ile azotu byk lde tketilmi, Yapran topraa ilenmesi ile organik gbreleme yaplm, Ayn zamanda da bir blm azot ve potasyum verilmi, bir tarla brakr. Bu etkenlerin olumlu etkisi altnda kendinden sonraki bitkinin dekar verimi ykselir. rnein, drt yllk ekerpancar- klk buday- klk budayarpa ekim nbetinde ekerpancarndan sonra ekilen 1. Klk buday (dane verimi: 400 kg/da) ok daha az azotlu gbreleme ve bitki koruma girdileri ile ayn ekim nbetinde ayn yl iinde kendisinden sonra ekilen 2. Klk budaya
157
( dane verimi: 290 kg/ da) kyasla % 38e varan oranlarda daha yksek verimler getirir. ekerpancar ekim nbetinde organik madde sorunu olduka byktr. Organik madde genelde organik gbreleme yaplmayan topraklarda gerek tarlann gerekse de ekerpancarnn salk ve verimliliinin korunmas bakmndan byk nem tar. Bitkilerin salkl bir ekilde yetiebilmesi iin toprakta yeterli miktarda organik madde bulunmas gereklidir. stenen humus oran, hafif bnyeli topraklarda % 1in, orta ve ar bnyeli topraklarda ise % 1,5un zeridir. ekerpancar ekim nbetinde yetitirilmesi uygun ve sakncal bitki trleri zerinde durulacak bir dier konudur. Genel olarak n bitkiden kalan hasat artklarnn toprak yaps ve topran besin maddesi hareketi zerindeki etkisi ekerpancar tarm asndan byk nem tar. ou zaman, toprak st aksamnn tamam hasat edilen yalnzca anz ve kk artklar ok derin olmamak zere topraa ilenen bitki trlerinin n bitki deeri yksektir. Hasat artklar toprakta k zeri byk lde paralanan ve bilinen zararl organizmalarn konukusu olmayan bitki trleri genelde ekerpancar iin ok uygun birer n bitkidir. zellikle apa bitkileri yabanc otlardan byk apta arndrlm temiz bir tarla brakr. ekerpancar ekim nbetinde yetitirilmesi uygun n ve mteakip bitkiler botanikteki familyalarna gre dzenlenerek aada verilmitir: Compositae (Topluiekliler): Ayiei (hasat artklar iyi temizlenir ve TrifluralinTreflan kullanlmazsa vb), yer elmas, aspir, enginar, marul ( Kvrck, ba saran ve gbekli), beyaz hindiba (ikori), ac marul (Ac hindiba= Endivi). Cucurbitaceae (Kabakgiller) Kavun, karpuz, kabak ( Bal, sakz, ya ve erezlik), hyar, acur. Dipsacaceae ( Tarakotugiller): Pelemir. Gramineae ( Budaygiller): Msr ( Hasat artklar iyi temizlenir ve Triazin Simazin kullanlmazsa vb.) arpa, yulaf, buday (Chlorsulfuron- Glean kullanlmazsa vb. ) avdar, eltik, akdar ( Kumdar), sprge dars, cin dar, kuyemi, mahlut. Liliaceae (Zambakgiller): Soan (Pendimethalin- Stomp kullanlmazsa vb.) sarmsak, prasa, kukonmaz. Linaceae (Ketenler): Keten (Ya ve lif).
Leguminosae ( Baklagiller, braktklar azot gbrelemede dikkate alnrsa): Mercimek, nohut, adi fi (Vicia sativa), koca fi (Vicia narbonensis), fasulye ( beyaz ve barbunya), burak, bakla, soya, brlce, emen, termiye (Ac bakla= Lpen) tm dier tek yllk baklagiller (Bezelye dnda), trfl ( Beyaz ve krmz gl), yonca ( kaln kk artklar iyi paralanp, temizlenirse), korunga (kaln kk artklar iyi paralanp, temizlenirse). Malvaceae ( Ebegmecigiller): Pamuk (Hasat artklar iyi temizlenir ve Trifluralin Treflan kullanlmazsa), bamya. Urticaceae (Isrgangiller): Kenevir (Hasat artklar iyi temizlenirse), erbeti otu. Papaveraceae (Gelincikgiller): Haha (Trifluralin Treflan kullanlmazsa). Pedeliaceae ( Susamgiller): susam. Portulacaceae (Semizotugiller): semizotu. Ranunculaceae (Dniekliler): rekotu. Solanaceae (Patlcangiller):Ttn, patates (tarla kk yumrulardan ok iyi bir ekilde arndrlrsa), domates, patlcan, biber (Sivri tatl, sivri ac, dolma, Mara, arliston). Umbelliferae (emsiyeiekliler): Havu, kimyon, anason, kereviz (Sap ve kk), maydanoz (normal yaprak, kvrck ve kk), dereotu, rezene. Bu listedeki bitkilerden ayiei, marul, msr, eltik, yonca, korunga, pamuk, kenevir (kendir), haha, soan, yonca ve patatesin ekerpancarnn tarla hazrl, ekim ya da bakm ilerini aksatmalar nedeniyle, yukarda aklanan olumsuzluklar giderilmedike, ekim nbetinde ekerpancarnn dorudan n bitkisi olarak yetitirilmemelerine zen gsterilmelidir. Dier yandan ekim nbetinde msr ekim orannn artmas ve eker pancarnn n bitkisi olarak ekilmesi kahverengi kuru rklk hastalna (Rhizoctonia solani) yol aar. Dayankl ekerpancar eidi nerilir. Ayrca beyaz rklk hastalnn (Sclerotium rolfsii) grld polikltr ekim alanlarnda (Adapazar, Susurluk vb.) bata ayiei olmak zere domates, biber, bezelye, fasulye, pamuk ve ilek ile havu, soan ve patates gibi bitki trlerine ekim nbetinde daha az veya ekerpancarndan sonra mteakip bitki olarak yer verilmelidir.
158
ekerpancar ekim nbetinde yetitirilmesi sakncal olarak bilinen 1. Dereceden nemli bitkilerde aada sralanmtr: Chenopodiaceae (Kazayagiller = eker pancarnn akrabasdrlar ve zararl organizmalar ayndr) Tohumluk pancar, yaprak pazs, Beta vulgaris ssp. vulgaris, sap pazs, Beta vulgaris ssp. Vulgaris flavescens, yem pancar, Beta vulgaris ssp. Vulgaris var. crassa, krmz pancar (Turuluk) Beta vulgaris ssp. Vulgaris var. conditiva, spanak, sirken, karapaz Cruciferae (Brassicaceae= Hallar= Turpgiller= Pancar kist nematodunun konukusudur): Lahana ( Beyaz, krmz, kvrck ve kara-yaprak), Brksel lahanas, alaba ( Beyaz ve krmz), karnabahar, yeil karnabahar (Brokoli), hardal (Ak, kara, krmz ve yabani), turp (Beyaz, kara, krmz, fndk ve yabani), Kolza (kanola), ya algam, zgn (roka), ketencik, tere. Leguminosae ( Baklagiller= Pancar kist nematodunun konukusudur): zellikle klk fi (Vicia pannonica ve Vicia villosa) ve bezelye (bazen kk yankl etmeni Pythium ultimumun da skln artrr). Bu bitkilere ekerpancar ile akraba olmalar ya da ortak hastalk ve zararl trlerine sahip olmalar nedeniyle ekerpancar ekim nbetinde mmknse hibir zaman yer verilmemelidir. Ekim nbetinde ekerpancarnn ayn tarlada uygun ekili skl zerine geni aratrmalar yaplmtr. En uygun sre be yl olarak bulunmutur. Buradaki temel kural; bir bitki tr ayn tarlada ne kadar uzun yl aralklar ile tekrar yetitirilirse, o kadar yksek ve kaliteli verimler alnr. eker pancar bu kural en iyi teyit eden kltr bitkilerinin banda gelir. Bir kere eker pancarnn toprakta en az 2-3 yl ve daha uzun sre yaayan kendine zg ok sayda hastalk ve zararl tr bulunur. eker pancarnn dier bir zellii de tarm gerei youn bir toprak ilemesine (Derin sonbahar srm, yabanc ot ve seyreltme apalar, skm vb.) ihtiya gstermesi ve toprakta yksek miktarda organik madde tketimine yol amasdr. Bu zellikleri ile eker pancar ayn tarlada ksa yl aralklar ile tekrar yetitirilmesi sakncal olan bitki trlerinden birisidir. Her eyden nce kendisi ile uyumazl yksek bir bitki olan ekerpancar ayn tarlada hibir ekilde drt yldan daha az yl aralklar ile
uzun sre yetitirilemez. Aksi taktirde, toprakta eker pancar hastalk ve zararl tr says ve poplasyon sklklar zamanla giderek artar. Sz konusu zararl organizmalar: Fusarium oxysporum Kk yankl ve solgunluk hastalklar, Polymyxa betae mantar ve Rhizomania Kk sakallanmas hastal, Bakteriyel ( Erwinia bussei) ve mantariyel (Rhizoctonia solani, Sclerotium rolfsii, Fusarium culmorum vb.) kk rkl hastalklar, Cercospora Yaprak lekesi hastal (Sporlar toprakta en ok 3 yl yaar), Verem otlar ( Avrupa verem otu: Cuscuta europaea, gl verem otu: Cuscuta epithymum ve Tarla verem otu: Cuscuta campestris. Tek yllk asalak bitkilerdir. Tohumlar toprakta en ok 3 yl ve hayvan midesinden geince de en ok 10 yl yaar. imlenmeden sonra bir konuku bitki bulamazlarsa 3-5 gn iinde lrler. (Pancar tohumu ile bulamaz. Pancar tohumunun fabrikada ilenmesi srasnda eitli eleklerden geer ve ok kk olan veremotu tohumlarndan ayrlr. Mcadelesinde % 50lik Propyzamid Kerb 50W 300-400 ml/da ve Ethofumesat uygulanr.) Pancar kist nematodu (Heterodera schachtii, 6-9 yl yaar.) ve Kk ur nematodlar ( Meloidogyne sp., 2 yl yaar. Bilhassa sebze ekim alanlarnda yaygndr) gibi trlerdir. ekerpancar ekim alanlarnda en az drt yllk ekim nbeti uygulanr. Bu arada, eker pancar hastalk ve zararl trlerinin konukusu olan bitkilerin ekim nbetinde yer almamasna dikkat edilir. zellikle de Pancar kist nematodu ile bulak ekim alanlarnda ayn tarlaya en az bir dnem, yani sekiz yl eker pancar ekilmez ve bylece bulak tarlalara uzun bir dinlenme sresi tannr veya 4 ylda bir olmak zere kist nematoduna dayankl eker pancar eitleri ekilir. Trkiyede eker pancar tarm yaplan blgelerde uygulanan drt yllk ekim nbeti (Drtl mnavebe) bir alan mnavebesidir. Alan mnavebesinde bir kyn, bir mahallenin ya da byk bir iletmenin arazisi drt byk mnavebe alanna ayrlr ve bu mnavebe alanlarnn yalnzca eker pancar ekim yllar eker irketlerince belirli bir plana balanr. eker pancar ekilmeyen yllarn mnavebe alanlar ise, yetitirilecek bitki trlerinin seimini iftiler kendileri yapar.
159
Trkiyede iletme arazilerinin ok paral olmas ve kk tarla paralarnn birbirlerinden uzak mevkilerde ok dank bir ekilde bulunmas bu tr bir alan mnavebesinin uygulanmasn zorunlu klmtr. Ekim nbeti konusunda geni bir ekilde bilgiler verildikten sonra, bildirinin ikinci ksm olan tarla ve tohum yata hazrlna geebiliriz. Toprak ileme: Tarmn balangcndan gnmze kadar, zellikle yerleik tarmn yaplmaya baladndan beri bitki yetitiriciliinin en nemli ilemlerinden biri toprak ilemedir. Toprak ilemenin ana gayesi bizim yetitireceimiz kltr bitkileri ile yabanc ot rekabetini ortadan kaldrmaktr. Bunun yannda topran su tutmas ve ekilen rnlerin imlenebilmeleri ve toprak yzne karak (tarla k) gelimesi iin uygun bir tohum yata hazrlamak asndan da toprak ileme zel bir neme sahiptir. zellikle bin tane arl dk, endosperm (besi doku) ve embriyosu zayf ve hassas olan rnler iin, rnlerin tohumlar iin tohum yata hazrl ok byk bir anlam ifade eder. te eker pancar da nispeten byle bir tohuma (monogerm) sahiptir. Trkiyede ekerpancar byk lde Orta Anadolu ve Geit Blgelerinde yetitirilmektedir. Buralarda hkim tarm sistemi yan azl ve suyun ktlndan dolay Nadasl Kuru Tarmdr. Bilhassa Orta Anadoluda ekerpancar serin iklim tahllar (arpa, buday, avdar ve yulaf) ile ekim nbetine girmektedir. O bakmdan da eer n bitki her hangi bir tahl ise toprak ileme de anz bozmann zel bir yeri vardr. Anz Bozma Yukarda da belirtildii gibi eker pancar iin lkemizde tavsiye edilen n bitki genel olarak hububattr. n bitkinin hububat olmas halinde, hasattan sonra anzn bozulmas, anz artklarnn topraa gmlmesi nemlidir. Tahl hasadnn hemen arkasndan, vakit geirilmeden, tarlada disc-harrow ekmek suretiyle saplar ksmen paralamak, dklm tohumlar topraa gmmek, toprakta kapilleriteyi krmak ve su kaybn nlemek bakmndan anz bozma yararl olur. Glge tav yok ve sulama imkn varsa, tarla yzeysel olarak sulanr. Sulama ile ot ve hasat esnasnda dklm olan hububat tohumlarnn imlenmesi salanm sonradan ot
problemi yaratmalar nlenmi olur. Yaz veya erken sonbaharn msait scaklnda tohumlarn imlenmesi tamamlanana kadar, toprak da srm tavna gelir. Tavl toprak normal derinlikte soklu pullukla srlr ve imlenmi olan bitkiler ve anz artklar topraa gmlerek rmeye terk edilir. Disc-harrow ekiminden sonra ayet sulama imkn yoksa anz bozma iinin imlenme salayacak ilk yamurdan sonraya braklmasnda yarar vardr. Aksi takdirde, kuru artlarda anzn bozulmas, tarlann iri keseklerle dolmasna, ot tohumlarnn ve anz artklarnn derine gmlmesine neden olabilir. Derinde rmeden bekleyen anz artklar mteakip srmde topran yzne kt gibi; topran altnda imlenme gcn yitirmeden, uzun sre kalabilen ot tohumlar da yzeye kabilir ve uzun bir zaman diliminde imlenerek yabanc ot problemi yaratabilirler. Anz bozma ileminden sonra tarla kendi haline terk edilir. Ktan nce yaplacak son srme kadar, otlanmas halinde, tarlada yzlek olarak ekilecek trmk veya hafif disc-harrow ile otlar ldrlr, topraktaki kapillerite krlr, buharlama yolu ile meydana gelebilecek su kayb da nlenir. Dou Anadolu gibi, hasadn geciktii blgelerde anz bozma ileminden sonra tarlann srlmesine, mevsimin gidii ve yalar nedeniyle imkn bulunamamas halinde, anz bozma ii ktan nce son srm olarak kabul edilir ve sonbahar gbrelemesi de ayn zamanda yaplr. Sonbahar Srm Ktan nce tarlann srlmesi, mahalli iklim artlar dikkate alnarak, srm tehlikeye sokacak, srm gletirecek ve srm kalitesini bozabilecek artlar domadan yaplmaldr. Sonbaharda yaplacak olan bu son srmden nce, toprak analizi sonularna gre tavsiye edilen, azotlu gbre dndaki, gbrelerin tamam veya fosforlu gbrelerin te ikisi ile potasyumlu gbrelerin tamam, topran yzne salmal ve sz edilen son srmle, pulluk derinliinde topraa kartrlmaldr. Son srmn toprak yzeyini tesviyeli brakacak ekilde muntazam yaplmas trmk veya srg ekmek suretiyle tesviyenin iyiletirilmesi; ilkbaharda iyi bir tohum yata hazrl ve imlenme iin lzumludur. Sonbahar srmnn ar tavda yaplmas, ekipman yetersizlii, srmn gecikmesi ve fazla
160
anz art; ilkbahardaki tohum yata hazrln olumsuz ynde etkiler. lkbahar Toprak leme (Tohum Yata Hazrl) lkbaharda toprak hazrl veya tohum yata hazrl eker pancar tarmnn en hassas iidir. Ekim ncesi yaplan toprak hazrlnn zaman, bu ite kullanlan ekipman, ekipmann kullanl biimi, tohum yatann derinlii, tohumun stnde kalacak topran derinlii, tohumun stnde kalacak topran kalnl ve strktr v.b., retilecek eker pancarnn verimini ve kalitesini dolaysyla retim ekonomisini nemli lde etkiler. rnein, tohum yata hazrl gbre ve herbisit uygulamalarnn ar tavda yaplmas, mteaddit traktr geileri ile topran sktrlmasna, toprak strktrnn (yapsnn) bozulmasna, sonu olarak da verim kaybna neden olur (Hollandada yaplan bir aratrmaya gre yanl toprak ilemeden dolay verim kayb % 20dir). Ekimin ar tavl veya derin ilenmi bir topraa yaplmas, tohumun gevek ve nemi kam, kuru bir zemine oturtulmas imlenmenin gecikmesine, kademeli imlenmeye, yetersiz bitki skl ve dalmna neden olur. Byle bir bitki k ve dalm ise verimi ve kaliteyi, dolaysyla iftinin gelirini nemli lde drr. Btn bu hususlar dikkate alnarak, ekonomik eker pancar retimi ile ilgili olarak, en uygun toprak hazrl ve artlar u ekilde yaplmaldr. deal tohum yata hazrl, toprak ve iklim artlarna gre deiir, bununla beraber, her trl artlar altnda geerli baz mterek uygulamalar da mevcuttur. Bunlardan en nemlisi, ilkbaharda 2,5-3 cm kalnlnda, homojen, ince, furda yapda, havalanmas kolay, gevek bir tabaka ile bunun altnda, ilkbaharda ilenmemi, bitkinin almasna elverili yaklak % 10 su tayan, kapilleritesi iyi bir nemli tabakann varldr. Bu ilenmemi tabakann st yzeyi arzulanan tohum yatadr (ekil 1).
Killi ve tnl topraklar ilkbaharda derin ilenirse; alt tabakada kapillerite krlr, topran hzl kurumas sebebiyle meydana gelen keseklerin sonradan krlp ufalanmas mmkn olmaz. Toprak ilemenin maliyeti ykselir ve byle bir toprakta tohumu, hassas mibzerle bile istenilen derinlie brakmak mmkn olmaz. Tohum deiik derinliklere dalr. Kademeli imlenme, yetersiz bitki says ve dalm nedeniyle verim ve kalite der.
ekil 2. Tohum Yata Hazrl ve Sonular
ekil 1. deal Tohum Yata
ekil 2den de grld gibi ayn tarlada st topran 2.5-3cm derinlikte ilendii parselde (Atohum yata) % 64 normal tarla k salanrken, derin ilenmi parselde (B-tohum yata) % 30 tarla k salanabilmitir. nce yapl toprakta yzlek ekim; tohumun erken imlenmesini kolaylatrr. imin toprak altnda kal sresini ksaltarak ksa mesafeden toprak yzeyine k salanr. Kaymak tabakasnn riskini azaltr. Dolaysyla pancarn vejetasyon sresi uzar, verimi artar. Nitekim yaplan bir aratrmaya gre (A) parselinden 679 kg/da eker retilmiken, (B) parselinden % 25 daha dk ve 508 kg/da eker retilmi olmas da tohum yata hazrlnn nemini aka gstermektedir. Hassas mibzerin normal ilevini yapabilmesi, tohumlarn tamamn arzulanan derinlie brakabilmesi ve sonuta normal bir imlenmenin salanabilmesi iin; tohum yatann ta, kesek ve bitki artklarndan temiz olmas, tesviyeli bulunmas lazmdr. Bu tesviye, sonbahar srmnn itinal yaplmas ve srmn arkasndan trmk veya srg gibi bir alet geirilerek salanr. Sonbaharda yaplan son srmden sonra, toprak yznn tesviyesiz braklmas, zellikle srmn de pulluk srtlar arasnda derin ukurlar braklacak ekilde
161
yaplmas, ilkbaharda iyi bir tohum yata hazrlanmasna imkn vermez. Byle bir tarlada tohum yata hazrl esnasnda ekilen aletler, srtlardaki kuru topra ukurlara doldurur; zerlerinden kuru topra alnan srtlarn alt ar tavl, kuru toprakla doldurulan kark ileri ise kuru olmak zere, mtecanis olmayan bir tohum yata hazrlanm olur. Byle bir yatakta, tohumlarn ayn derinlie braklmas, istenilen say ve dalmda imlenmenin ve tarla knn salanmas mmkn olmaz. lkbaharda tohum yata hazrl esnasnda, toprak neminin de tarla kapasitesine yakn bir seviyede bulunmas nedeniyle traktr tekerlerinin tohum yata zerinde geliigzel dolatrlmas, topran skmasna sebep olur. Skan toprakta kk derinlii, pancarn su ve besin maddelerini alma gc azalr, verim nemli lde der. Verimdeki d, killi topraklarda daha byk olmakta, hatta bu oran % 20lere kmaktadr. Topran skmasn ve verim dkln nlemenin yolu; traktr trafiini kontrol altna almaktr, yani tarlada gei adedini asgariye indirmek ve tekerlerin sra aralarndan gemesini salamakla topran skmas en aza indirilmi olur. Traktr trafiini kontrol etmek, topran skmasn nlemek ve asgaride tutmak iin alnmas gereken tedbirler unlardr: 1. Uygun toprak ve iklim artlarnda, tohum yata hazrln bir trmkla yapmak suretiyle, ekim ncesi trafii bire indirmek, 2. Srlm ve yalnz trmkla sktrlm topraa dorudan ekim yapmak, 3. Trmklama esnasnda tekerlerin getikleri yerleri iaretlemek suretiyle teker izlerini kontrol altna almak ve her seferinde ayn izleri kullanmak, 4. Trmklama, gbreleme, herbisit uygulama ve ekim ilerini arka arkaya taklacak alet ve ekipmanlarla bir geite yapmak, 5. Sralar arasna alnan lastik tekerleri dk basnta iirerek, birim alana isabet edecek basnc azaltmaktr. Bir defada tohum yata hazrlamann riski, tohum yatann gevek kalmas olabilir. Bu saknca da, sra zerlerinin bask tekerleri ile bastrlmas suretiyle giderilebilir. Toprak hazrlndan ama; tesviyeli, iyi havalandrlm, bir yzey topra yaratmaktr. Byle bir toprak kaba hazrlanm topraktan daha abuk tava gelir ve tohum derinliinde yeterli
nem de tar. Ekim daha erken yaplabilir, imlenme ve k erken ve daha dzenli olur. Pulluk Taban (Taban Ta) Oluumu ve nlenmesi Tarmsal retimde verimi azaltan nemli etmenlerden biri de alt toprak skkl veya alt toprakta pulluk taban ad verilen sert tabakann olumasdr. Skan alt topran su, hava ve kk geirgenlii azalr. Alt toprak skklnn zararl etkileri: 1. Sulama suyu skk sert tabaka zerinde gllenir. 2. Mikrobiyolojik aktivite azalr. 3.Fiziksel ve kimyasal toprak zellikleri bozulur. 4. Bitkilerin gelimesi yavalar. 5. Kkler iyi geliemez, atallanr ve rr. zellikle de eker pancarnda; pulluk taban topran her yl ayn derinlikte ilenmesinin bir sonucudur. Toprak ileme derinlii olan 20-30 cmnin altnda zamanla 15-30 cm kalnlnda su, hava ve kk geirimsiz sert bir tabaka oluur. Pulluk taban denilen bu sert tabakann krlmas iin dipkazan (Subsoiler) kullanlr (ekil 3).
ekil 3. Dipkazanla tabanta patlatlmas
Dipkazann standart (Dz), erisel (Parabolik), kanatl ve kuyruk milinden titreimli tipleri vardr. eki gc ihtiyac topran yap ve tav durumuna bal olarak deiir. Buna gre tek niteli bir dipkazan iin 15-35 kW eki gc gerekir. Titreimli dipkazan eki gcnden % 2025 tasarruf salar. Dip Patlatma: Alt toprakta oluan pulluk tabann yapya zarar vermeden paralamak iin dipkazan ile 2560 cm derinlikte yaplan ileme dip patlatma denir. Dip patlatma sonunda nemli yararlar elde edilir. yleki;
162
Topran su tutma kapasitesi artar, Sk sk sulama yaplmas gerekmez, Toprak havalanr, Toprak canllarnn aktivitesi artar, Kkler iyi geliir ve rme grlmez.
Dipkazan Uygulamas: 1. Dipkazan ekimi byk g gerektirdiinden, ncelikle topran eitli yerlerindeki skma durumu tespit edilir. Bunun iin 1 metre uzunluunda 15 mm kalnlnda demir bir ubuk kullanlr. Demir ubuk sert tabakaya kadar kolayca batar. Zorlanma baladnda sert tabakaya gelinmitir. Sonra tokmakla aklarak sert tabakada ilerleme salanr. Demir ubuun tekrar kolayca batmaya balad derinlikte ise, sert tabaka son bulur. 2. Pulluk tabannn paralanmas iin topran kuru olmas gerekir. Bu nedenle dipkazan ilemesi genelde Temmuz-Austos aylarnda yaplr. 3. Dipkazan 90100 cm aralkla tek bir ynde ekilir. 4. lem her 4 ylda bir ve zellikle de eker pancarnn nne uygulanr ( ekil 4).
ekil 4. Dip Kazan ekilmemi ve ekilmi Tarlada Gelien eker Pancarlar
SONU VE NERLER Giderlerin kslmasnda, reticinin daha az masrafla daha fazla gelir elde etmesinde; 1. Toprak hazrlamada ilem saysn azaltmak, 2. Topran daha dk gte traktrle yzlek olarak ilenmesi, 3. Toprak hazrlama ve ekim ilerinin bir traktrle, bir geile yaplmas, 4. Birka ilemi bir arada yapmakla beraber, yalnz ekim makinesinin getii yerleri ilemek etkili olmakta, alma sresinde % 26-34, yakt sarfiyatnda % 2-17 tasarruf salamaktadr.
Ancak bu ekilde kombine metodun ilk yatrm harcamalarnn ykseklii, uygulama alann snrlandrmaktadr. Traktr tekerlerinin kontroll geirilmesine meyilli araziler, elverili olmayabilir. Bu takdirde, toprak hazrlama aletleri ikier ikier, bir dierine arka arkaya monte edilir ve geiler tarlada rastgele yaplr. Traktr lastiklerinin hava basnc drlr, trmn daha geni olan kullanlr. Geleneksel ilkbahar toprak hazrlama tekniine oranla, gbreleme, trmklama, herbisit uygulama ve ekim gibi 4-6 ilemin bir arada yaplmas ile zaman ve yakttan tasarruf salanr. Topran daha az bastrlm olmas, erken ekim ve bitkinin gbrelerden daha fazla yararlanmalar gibi nedenlerle de ve zellikle killi ve siltli topraklarda eker pancarnn verimi % 10-15 orannda artar. Tohum yata hazrl esnasnda, tohum yatann stnde kalacak ksmn mtecanis olarak ilenmesi ok nemlidir. Hem birka ilemi bir arada yapmak, hem mtecanis bir tohum yata hazrlayabilmek iin; dileri yayl, ince ulu, diler aras mesafe 8-9 cm ve mmkn olduu kadar geni trmk kullanmak gerekmektedir. Tecrbeli bir traktr ofr, artlara uygun ve salam ekipman, ekonomik pancar retimi iin balca artlardandr. Trmk dileri arasnn ok geni, zayf ve oynak diler, derinlik ayarnn iyi yaplamamas ve zellikle bu ekipman kullanan ofrn acemi ve geliigzel i yapmas; tatminkr bir toprak hazrlna imkn vermez. lkbahar yalar nedeniyle ekim gecikebilir, scakln artt hava artlarnda toprak tav hzla kaybolmaya yz tutar. Bu durumda, araziye uyum salayacak ekilde monte edilmi trmkkrmler-srg kombinasyonu ve hzl bir alma ile toprak strktrn fazla bozmadan, yzeye kesek karmadan tohum yata hazrlanmaldr. Tohumun stnde kalacak topran ince, keseksiz, tasz olmasnn hassas ekimden iyi sonu almann ilk art olduu unutulmamaldr. zetle: Y BR MLENME N; Orta yollu bir toprak yaps (strktr), Normal bir toprak bnyesi (tekstr), Scaklk (gevek rt tabakas), Havalandrma (gevek rt tabakas),
163
Y BR TARLA IKII N; Toprak bnyesi, Toprak yaps, Ekim derinlii, Ekim hz, Havalarn seyri, Tohum yatann tuz younluu, Hastalklar Zararllar, uygun olmaldr.
KAYNAKLAR
Anonim., 2003. Cumhuriyetin 80.Ylnda Trk eker Sanayi. Trkiye eker Fabrikalar A. . Genel Mdrl Yaynlar. Er, C ve S.Uranbey, 2009.Niasta ve eker Bitkileri.Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar Yayn No:1573, Ders kitab 525 Ankara. Gray, R., 1971.(R. Kloeppelden eviri) eker Pancar Tohum, Ekim ve Bakm. TFA.Yaynlar No:178 Ankara. zgr,O., E., 2011.eker Pancar retimi. Amasya FA.Yayn No:5, Amasya. iray, A., 1990. eker Pancar Tarm. Pankobirlik Yaynlar.No:2, Ankara. Tortopolu, A. ., 2003. Vatan Sevgisi ve eker Pancar. Pankobirlik. Yayn No 14. Ankara. Tortopolu, A. ., 1994. eker Pancarnda Verim ve Kalite ile eker retim Maliyetini Etkiliyen Faktrler. Trkiye eker Fabrikalar A. . Genel Mdrl Yaynlar.
164
Kahramanmara Merkez Koullarnda Klk eker Pancar Yetitirme Olanaklar

Seluk SUNULU 1
Email: selcuklu_46@hotmail.com zet Bu alma, 2007-2008 klk retim sezonunda Kahramanmara Tarmsal Aratrma Enstits arazisinde yrtlmtr. almada Kahramanmara merkez koullarnda ekerpancarnn klk olarak yetitirilmesi olanaklarn belirlemek, klk ekerpancar tarm hakknda bilgi edinmek ve sorunlar renmek amalanmtr. alma, Syngenta Tohum A.. den elde edilen ve soua dayankl olduu bilinen Eudora ve Dorice ekerpancar eitleri kullanlm ve her eitten klk yetitirme sezonunda iki adet vejetasyon seyir numunesi alnmtr. Hasat, her bir eitten 4 ayr noktadan 10ar m2lik parsellerden yaplm ve bu parsellerin ortalamalarndan eitlerin dekara ait kk verimleri hesaplanmtr. Eudora eidinden 7969 kg da-1 ve Dorice eidinden7364 kg da-1 kk verim elde edilmitir. Vejetasyon seyir numuneleri ve hasatta alnan numunelerin Kuru madde, % Digestion, % alfa amino azotu ve usare safiyeti analizleri Kayseri eker Fabrikas Laboratuarnda yaplmtr. Eudora eidinin Digestionu % 16.81, Dorice eidinin Digestionu % 16.04 olarak tespit edilmitir. Ayrca vejetaston esnasnda ifti koullarnda yazlk olarak yetitirilen eker pancarnn maliyet etd ile klk ekerpancar yetitiriciliinin maliyet etd yaplarak, yazlk retimde 1 dekar retimin net geliri 133 TL da-1, klk retimde 1 dekar retimin net geliri 261.85 TL da-1olarak hesaplanmtr.
Cemal SUNULU 2
Ali Fehmi SOYGEN 3
Anahtar kelimeler: Kahramanmara, Klk eker panacar.
Winter Sugar Beet Growing Possibilities in Kahramanmara Center Conditions
Abstract
This study carried out at Kahramanmara Agricultural Research Institute in 2007-2008 winter growing season. In the study, it is aimed to determine possibilities of winter sugar beet growing at Kahramanmara city center, to acknowledge winter sugar beet growing practices and problems. The sugar beet cultivars used in the study, Eudora and Dorice which are known for winter hardiness were obtained from Syngenta Seed Co. and two winter vegetation observation samples were collected from each cultivar. Root yield of the cultivars were harvested and calculated from four 10 m2 plots for each cultivar. The root yields of the cultivars were 7969 kg da-1 for Eudora and 7364 kg da-1 for Dorice. The samples collected during vegetation period and post-harvest were evaluated for dry matter, digestion %, alfa amino nitrogen % and clear juice purity in Kayseri Sugar Plant laboratory. Digestion of Eudora was 16.81% while, Dorice had 16.04%. In addition, the growing cost was compared with the spring season farmer growing conditions in the same vegetation year and in the spring season production the profit was calculated as 133 TL da-1 while, it was 261.85 TL for winter growing conditions.
Keywords: Kahramanmaras, Winter sugarbeet.
1 2 3
Sorumlu Yazar; arkla le Gda, Tarm ve Hayvanclk Mdrl-Sivas. Kayseri eker Fabrikas A..-Kayseri. EFE TOHUM Tarmsal Orman rnleri ve Teknolojik danmanlk San ve Tic Ltd ti - Ankara.
165
GR Sakaroz kkenli ekerin iki ham maddesinden birisi eker pancar dieri eker kamdr. lkemizde sakaroz kkenli eker, tamamen eker pancarndan elde edilmektedir. Burada sz edilen eker, sakaroz kkenli eker pancarndan elde edilen rafine edilmi beyaz ekerdir. eker, yksek enerjili tatl bir besin maddesidir. Kristal ve Kp eklinde kullandmz eker, bir molekl fructose ve glucosedan teekkl etmi bir disaccharidedir. Ticari anlamda eker, eker kam ve eker pancarndan retilmektedir. Dnyada eker retiminin yaklak %30unu pancar ekeri %70'ini kam ekeri oluturmaktadr. Kam ekerinin maliyeti ileme prosesinin kolayl ve eker kamnn ylda birka kez hasat edilebilmesi nedeniyle pancar ekerine gre daha ucuzdur. Bu nedenle dnyadaki eker fiyatlar kam ekerine gre belirlenmektedir. AB lkelerinin tamamna yaknnda pancar ekeri retimi yaplmaktadr. Bu lkeler daha ucuza kam ekeri temin edebilecekleri halde pancar ekeri retiminden vazgememektedirler. Bununda nedeni pancar ziraatnn ve sanayisinin reticilere ve ekonomiye salad katma deerdir (Anonim a, 2012). eker pancar eker retiminin yan sra, yan rnleri(melas, kuru kspe, ya kspe, % 96 saflkta etil alkol) ile tarm, hayvanclk yani yem, ila, et, st, nakliye ve hizmet sektrleriyle de i ie gemi durumdadr. eker sektr lkemiz ekonomisine yaklak 2,5 milyar USD yl-1 arz ve talep oluturmaktadr. (Anonim b, 2012) lkemizde ylda yaklak 300 400 bin ha alanda tarm yaplan eker pancarndan yine yaklak 15 20 milyon ton kk elde edilmektedir. Bugn itibariyle lkemizin toplam yllk eker tketimi yaklak 2,4 milyon tondur. eker Sanayinin kurulu amalarndan birisi olan i tketimin yerli retimle karlanmas 1926
ylndan bugne kadar gerekletirilebilmektedir. Toplam i tketimin yaklak % 14 Kayseri ve Boazlyan eker fabrikalar tarafndan gerekletirilmektedir (Anonim a, 2012). Kahramanmara merkezde ylda 18.000 ha alanda ekerpancar retimi gerekletirilmektedir. Blgede yazlk olarak ekilen eker pancarnn 5 yllk digestion ortalamas ise % 14.09dur (Sunulu, 2008). Digestionun esas alnmas durumunda, aradaki fark; 100.000 ton yl-1 pancar ilendii varsaymyla sezonda en az 2.000 ton fazla eker elde edilmi olur ki bu miktarn bugn itibariyle deeri yaklak 4 milyon TLdir. (ekerin fabrika k fiyat 2.0 TL kg-1 kabul edilmitir). eker pancar tarmnda k ve ilkbahar ekimleri yazlk pancar veya yazlk ekim, sonbahar ekimleri ise, klk pancar veya klk ekim olarak adlandrlmaktadr. eker pancarnn, dier bitkilerde olduu gibi ekim zamanna gre klk ve yazlk terimleri aynen kullanlmtr. Bu tanmlamaya gre lkemizde klk pancar tarm yaplmamaktadr. eker pancar lkemizde 1926dan beri yazlk olarak yetitirilmektedir. 1970li yllarda GAP projesi gndeme geldiinde Trkiye eker Fabrikalar A.. de 1976 yaz sonu ile 1982 yaz sonu arasda blgede ( Ege, Akdeniz, Gney dou Anadolu) 19 lokasyon da klk ve yazlk eker pancar yetitirilmesini detayl bir ekilde aratrmtr. Klk eker pancar tarm projesi erevesinde yrtlen almalarda optimum ekim ve skm zaman, eit seimi, sulama yntemi ve azot gbrelemesi gibi retim faktrleri zerinde allmtr. Son klk eker pancar tarm geni alanl olarak Ege blgesinde Uak eker fabrikasnn ekim alannda uygulanan yazlk eker pancar tarm ile pratik olarak yetitirilerek kyaslama yaplmtr. Elde edilen bu almalara gre lkemizin her blgesinde de 36 ve 39 kuzey enlemleri arasnda eker pancar klk olarak yetitirilebilir. Ancak yazlk eker pancar
166
tarmnn bat ve gney ky blgelerimize kadar yaylm olmas ve o gnk artlara gre yeteri kadar eker pancar retiliyor olmasndan dolay uygun grlmemitir. Ayrca bu aratrmalarda Ekim ve Kasm aylarnda ekim yaplan yerlerde kuraklktan dolay tarla ve tohum yata hazrl ciddi bir problem oluturmutur (zgr ve Erdal, 2002). Tm bu almalar altnda 1970li yllardan bu yana eker pancar tohum sanayinde slah almalarnn daha ileri seviyelere ulamas, toprak ileme ve tohum yata hazrlama aletlerinin gelimesi, sulama imkanlar ve teknolojilerinin gelimesi, ifti olanaklarnn artmas, 2001 ylnda yeni eker Kanunu gerei kotalarn olumas neticesinde lkemizdeki eker pancar ve eker fiyatlarnn dnya eker fiyatlarna endekslenmeye allmas, ayrca eker pancar tarm yaplan Adapazar, K. Mara, aramba, Susurluk gibi blgelerde klim artlarndan kaynakl dk digestion(%) deerlerinin olmas, eker pancar retim maliyetleri ve petrol fiyatlarnn artmasyla birlikte bir enerji bitkisi olan eker pancarnn bio ethenol retiminde kullanlmas ile Klk eker pancar yetitiricilii yeniden cazip bir hal kazanmtr (Sunulu, 2008). Yukarda belirtilen nedenler dorultusunda, Kahramanmara merkez koullarnda ekerpancarnn klk olarak yetitirilmesi olanaklarn belirlemek, klk ekerpancar tarm hakknda bilgi edinmek ve sorunlar renilmek amacyla bu alma gerekletirilmitir.
MATERYAL VE YNTEM alma yerinin zellikleri klim ve Toprak
Kahramanmara, lkemizin DouAkdeniz blgesinde, 37 38 kuzey enlem ve 36 37 dou boylam dereceleri arasnda yer alan ve 568 m rakma sahiptir bir ilimizdir. Yrede Akdeniz iklimi hkim durumunda olup, gece ve gndz arasndaki scaklk fark fazla deildir. alma ylna ait baz klim Verileri izelge 3.1de verilmitir (Anonim, 2008). Uzun yllar ortalamasna gre, Kahramanmarata yllk ortalama scaklk 12.6 Cdir. almann yrtld 20072008 rn yllarndaki yllk ortalama scaklk deerleri srasyla 13.2 ve 13.5 C olmutur. Her iki rn yl da uzun yllar ortalamasna gre, daha yksek yllk ortalama scakla sahip olmutur. 20072008 rn yl Aralk, Ocak ve ubat aylarna ait ortalama scaklk deerleri uzun yllar ortalamasnn altnda, dier aylardaki ortalama scaklk deerleri ise uzun yllar ortalamasnn zerinde olmutur. Yrede uzun yllar ortalamasna gre yllk ortalama nispi nem % 61.5dir. almann birinci ve ikinci rn yllarndaki yllk nispi nem deerleri ise, srasyla % 59.1 ve % 58.4 olmutur. Bu deerlerden, ikinci rn ylnda havadaki nispi nemin birinci rn ylna ve uzun yllar ortalamasna gre daha dk olduu anlalmaktadr. almann yrtld yla ait 030 cm derinlikten alnan toprak rneklerinin, gerekli fiziksel ve kimyasal analiz sonular izelge 1.2de verilmitir.
167
izelge 3.1. alma Yllar ve Uzun Yllar Ortalamasna Ait Baz klimVerileri Scaklk (C) Aylar Ya (mm) Nispi Nem (%) Uzun Uzun Uzun 2007 2008 2007 2008 2007 2008 Yllar Yllar Yllar Kasm 77.0 105.9 90.2 10.3 13.2 11.4 60.6 64.1 64.0 Aralk 1.1 96.2 128.1 6.8 6.1 6.6 53.3 65.5 71.0 Ocak 63.1 78.6 122.6 4.9 3.3 4.9 63.5 55.0 70.0 ubat 133.6 121.5 110.1 7.8 5.5 6.3 71.2 61.4 65.0 Mart 99.9 69.5 95.0 11.4 14.4 10.4 57.9 59.6 60.0 Nisan 87.8 54.7 76.3 13.3 18.1 15.3 57.6 55.5 58.0 Mays 58.9 23.7 39.9 23.4 20.2 20.4 59.1 56.5 54.0 Haziran 0.8 0.0 6.2 27.5 27.3 25.1 49.8 49.8 50.0 Toplam 522.2 550.1 668.4 Ort. 13.2 13.5 12.6 59.1 58.4 61.5 izelge 3.2. Deneme Alan Topraklarnn Baz Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Yllar 2007-2008 retim sezonu Derinlik (cm) 030 Tekstr Snf pH CaCO 3 (%) 16 P2 O5 (kg/da) 0.85 K2O (kg/da) 4.6 Organik Madde % 1.49
Kumlu Killi 7.54
Materyal almada Syngenta Tohum A.. den elde edilen ve soua dayankl olduu bilinen Eudora ve Dorice ekerpancar eitleri kullanlmtr. Yntem Ekim ve Bakm alma Kahramanmara tarmsal aratrma enstits arazisinde 24.10.2007 tarihinde hassas mibzer ile 2 eitx25 srax0,45 cm sra arasx45 m sra uzunluu=1.012 m2 olarak dizayn edilmitir. Ekim ncesi n bitki(buday) hasad yaplr yaplmaz alma alan 15.06.2007 tarihinde pullukla ilenmitir. 09.09.2007 tarihinde kazaya ve tapan kombinasyonu ile ilenen alan dzeltilerek, 10.10.2007 tarihinde tav suyu verilmitir. Topran tava gelmesiyle birlikte 23.07.20007 tarihinde 50 kg da-1 DAP gbresi uygulanarak, kombikrm trmk kombinasyonu ile tohum yata
hazrlanm ve tapan yaplarak ekime hazr hale getirilmitir. lk klar 13.11.2007 tarihinde grlmtr. eitlerin k yzdelerini belirlemek iin 26.11.2007 tarihinde 8 mde bitki saymlar yaplm ve DORCE eidinde %85, EUDORA eidinde %77 k tespit edilmitir. k sonras parselde yabanc ot miktar dikkate alnarak 26.11.2007 tarihinde dekara 30lt. su ile geni yaprakl yabanc otlara kar 75 cc da-1dozunda Betanal Progres OF ve dar yaprakl yabanc otlara kar 100 cc da-1 dozunda Fusilade Super adl herbisitler kartrlarak kullanlmtr. K dneminde blgede oluabilecek dk scaklklarda meydana gelebilecek bitki kayplar gz nne alnarak, seyrelteme ve tekleme ilemleri yaplmayarak k sonuna braklmtr. K dneminde(Aralk, Ocak, ubat aylarnda) zaman zaman scakln eksi deerlere (-80C ve -50C)dmesiyle baz bitkiler yapraklarn kaybetmi fakat ka girmeden nce kk sistemleri iyi gelitii iin hava scaklklarnn Mart aynda
168
artmasyla birlikte tekrar st aksamda yeni yapraklar olmutur. K dneminde en byk zararlanma kk sistemi iyi gelimeyen bitkilerde grlmtr. Bu bitkiler havalarn snmaya balamasyla birlikte topran kabarmasnn etkisiyle kklerinden sklm ve bitki kayplar gereklemitir. Ktan kan bitkilere 13.03.2008 tarihinde 30 kg da-1 hesabyla %46lk re gbresi ya nne verilmitir. alma yerinin kumlu killi toprak yaps nedeniyle toprak abuk tava gelmi ve 16.03.2008 tarihinde el apas ile birlikte tekleme ve seyrelme ilemleri de yaplmtr. Tekleme sonras dekara bitki adedini belirlemek zere saym yaplm ve EUDORA da dekara 7866, DORCE de dekara 9733 adet bitki tespit edilmitir. Dorice eidinde dekara bitki adedi fazla olduu iin 2. bir seyreltmeyle dekara bitki says 7900 e drlmtr. Bitki geliimini tevik etmek ve yer yer sra arasndaki yabanc ot mcadelesini yapmak amacyla 07.04.2008 tarihinde traktr apas yaplmtr. O dnemde evrede baka yeil alan olmad iin almada bek eklinde yaprak biti populasyonlar tespit edilmi, populasyonlarn younluu takip edilerek 18.04.2008de Diazinon etkili maddeli insektisitle 100cc da-1 dozunda uygulama yaplarak kontrol altna alnmtr. Sulama gzlemsel olarak bitkilerin su ihtiyac belirlendii zaman salma sulama eklinde yaplmtr. 25.04.2011 tarihinde ilk sulama yaplm ve ilk suyun nne 20 kg da1 hesabyla %46lk re gbresi verilmitir. Gelime dnemi boyunda bitkilerin su ihtiyac gzlenerek 15.05.2008, 03.06.2008 ve 19.06.2008 tarihlerinde sulamalar yaplmtr. Hasat 08.07.2008 tarihinde yaplm ve her bir eitten 4 ayr noktadan 10ar m2lik alan belirlenerek hasad edilmitir. Bu alanlarn ortalamalarndan eitlerin dekara verimleri hesaplanmtr. Buna gre DORCE eidinden 7364 kg da-1, EUDORA eidinden 7969 kg da-1 verim elde edilmitir.
Yaplan Gzlem ve lmler almada eitlerin %k oranlar, tekleme ve seyreltme ncesi dekardaki bitki saylar, tekleme ve seyreltme sonras dekardaki bitki saylar tespit edilmitir. Bitki geliimini takip etmek amacyla 03.06.2008 ve 19.06.2008 tarihlerinde vejetasyon seyir numuneleri alnmtr. Hasat edilen rneklerde ve vejetasyon seyir numunelerinde % Digestion Analizleri Kayseri eker Fabrikas A.. Pancar Analiz Laboratuarnda yaptrlmtr. BULGULAR VE TARTIMA almann Nisan ay ierisindeki vejetatif gelimesi ile ifti artlarnda blgede yazlk olarak yetitirilen eker pancarnn geliim durumu ekil1.de grlmektedir.
14.04.2008 Tarihinde 14.04.2008 tarihinde almadan bir ifti tarlasndan bir grnm(Klk grnm(Yazlk Ekim). Ekim). ekil 1. Yazlk ve Klk Ekimden Bir Grn.
169
ekil 1. ncelendiinde yazlk ekimde bitkilerin 3-5 yaprakl olduu, klk ekimde ise bitkilerin tarla yzeyini kapamak zere olduu anlalmaktadr. Ayn dnemde (14.04.2008) klk pancarn kk geliimi ekil 2.den izlenebilmektedir. Demostarasyonda eitlerin tohuma kalkma durumlar da tespit edilmitir. retim parsellerinde (506ar m2) vejetasyon sezonu boyunca Dorice eidinde 6 bitkide, Eudora eidinde ise 2 bitkide tohuma kalkma gzlemlenmitir. Tohuma kalkan bitkiler sklerek imha edilmitir. Burada Eudora eidinin, Dorice eidine gre tohuma kalkma dayankllnn daha fazla olduunu ve bu zelliinden dolay klk eker pancar retiminde Dorice eidine gre verim ve teknolojik kalitesinin daha iyi olacan syleyebiliriz.
izelge 4.1. eitlerin hasat rneklemeleri ve vejetasyon seyir numunelerinde ait numune tarihi ve % eker oranlar Tohum Cinsi Numune %eker Tarihi Oran EUDORA 03.06.2008 14.08 EUDORA 19.06.2008 15.09 EUDORA(hasat) 08.07.2008 16,81 DORCE 03.06.2008 13.05 DORCE 19.06.2008 13.69 DORCE(hasat) 08.07.2008 16,04 izelge 4.1. incelendiinde Eudora eidinin hasat rneklemesinin%16.81 eker oran ile birinci srada olduu, Dorice eidinin ilk vejetasyon numunesinin %13.05 eker oran ile son srada yer ald ve gerek hasat numunelerinde gerekse vejetasyon numunelerinde Eudora eidinin % eker orannn Dorice eidini % eker oranndan daha yksek deerlere sahip olduu grlmektedir. almada ayn dnem(2007-2008 retim sezonu) ierisinde yaplan maliyet etdnde klk ekerpancar yetitiriciliinin dekara net geliri 261.85 YTL da-1, yazlk retimin dekara net geliri 133 YTL da-1 olarak hesaplanmtr(Sunulu, 2008). lk vejetasyon seyir numunesi tarihinde klk pancarn kk geliimi ekil 3. de olduu gibidir.
ekil 2. Klk retimin 14.04.2008 tarihindeki kk geliimi. almada vejetasyon seyir numunelerine ve hasat rneklemelerine ait % eker oranlar(Digestion) izelge 4.1.de verilmitir.
ekil 3. Klk retimin lk vejetasyon Numunesinden 3 nceki geliimi(31.05.2008).
170
Yazlk retimin yapld Kahramanmara blgesi yazlk pancar bedele esas % polar eker oran deerleri yllar itibariyle izelge 4. 2.de verilmitir (Sunulu, 2008). izelge 4.2 Kahramanmara Blge Kantarlarnn Yllara Gre Polar eker Dalm Oranlar Kahramanmara 2003 Polar 2004 Polar 2005 Polar 2006 Polar 2007 Polar blge kantarlar %eker O. %eker O. %eker O. %eker O. %eker O. Trkolu 13.83 14.28 14.14 14.01 14.17 Sarerik 14.24 14.29 14.22 14.31 14.18 izelge 4.1. ve izelge 4.2. Yetitirildii blgede planl retim ve karlatrldnda Klk ekim eker pancar mnavebe uygulamalarna nclk etmesi. % eker oranlarnn blge kantar ortalamalarndan 2 0Z polarizasyon deeri Birim alandan elde edilen rn miktarnda daha fazla olduu anlalmaktadr. Ayrca 2. artla birlikte daha ekonomik pancar ve Vejetasyon numunesinde % eker oran eker retimi (apa, sulama ve pestisit olarak Eudora eidinin blge ortalamasn kullanmnda azalma). getii bu balamda eidin klk olarak yetitirilmesi durumunda Haziran aynn Yan sanayi rnleriyle hayvanclk ve kimya 15inden sonra hasat edilebileceini, sanayine katks. bununda Kahramanmara koullarnda zellikle ikinci rn yetitiriciliine imkan Hasattan sonra ekilecek rne besin maddesi ynnden zengin bir tarla brakmas. salayacan syleyebiliriz. Netice olarak her iki eidinde Haziran aynn ikinci yarsnda blgenin Aile ii i gcn kullanarak sosyal glerin ortalama %eker orann yakalad, Eudora nne gemesi. eidinin Dorice eidine gre verim ve kalite ynnden daha baarl bir performans eker fabrikalarnn kampanya srelerinin uzamasyla ekonomik istihdam salamas gsterdii anlalmaktadr. (klk pancar kampanyasndan sonra yazlk pancar kampanyasnn balamas). Nakliye ve tama sektrne byk bir pazar oluturmas. Sonu olarak yaptmz n denemelerde klk eker pancarnn (soua apa ve hasat dnemlerinde geici srelide dayankl eitlerin tercih edilmesiyle) olsa istihdam yaratmas. Kahramanmara ve benzeri iklim koullara sahip yerlerde ekonomik anlamda Son yllarda petrol fiyatlarnn artmasyla yetitirilmesi imknnn olduunu altarnatif yakt retiminde eker pancarnn syleyebiliriz. Bu blgelerde yetitirilecek iyi bir biyo-etanol kaynann olmas. klk eker pancar retiminin salayaca faydalar u ekilde sralayabiliriz; SONU VE NERLER Kahramanmara ve Benzeri ekolojik neriler koullara sahip blgelerde II. rn yetitiriciliine (silajlk msr v.b) olanak ncelikle klk retimde henz lkemizde tescil edilmi soua dayankl bir eker salamas. pancar eidi mevcut deildir. almada kullandmz eitler zel sektre ait
171
eitlerdir ve henz tescil edilmemitir. lk yaplmas gereken konu Aratrma Enstitlerimizin, Ziraat Fakltelerimizin ve zel sektrn slah almalarn ile bu sorunu zmeleridir. eit sorunu zldkten sonra blgelere uygun eitlerin ve bu eitlere ait uygun yetitirme teknii yntemlerinin belirlenmesi gerekmektedir.
KAYNAKLAR
ANONM, 2008. Kahramanmara Meteoroloji stasyonu Mdrl. ANONM a, 2012. http://www.pankobirlik.com.tr/ (Eriim; 21.03.2012). ANONM b, 22.03.2012). 2012. http://www.tuik.gov.tr/ (Eriim;
ZGR O. E. ve ERDAL M., 2002. Trkiye de Klk eker Pancar Yetitirilmesi zerine Aratrmalar. II. Ulusal eker Pancar retimi Sempozyumu Bildiriler Kitab, 229237s., Ankara. SUNULU C., 2008. Klk eker Pancar alma Raporu. Kayseri eker Fabrikas A. ., Kayseri.
172
eker Pancar eitlerinin Baz Tarmsal ve Kalite zelliklerinin Belirlenmesi

Rahim ADA 1 Fikret AKINERDEM1 zden ZTRK1
E-mail: rahimada@selcuk.edu.tr zet Bu aratrma, baz eker pancar eitlerinin Konya koullarnda verim, verim unsurlar ve kalite zelliklerini belirlemek amacyla, 2010 ylnda yrtlmtr. Tesadf Bloklar Deneme Desenine gre drt tekerrrl olarak yrtlen aratrmada; Stine, Achat, Coyote, Valentina, Fiona, Rozsa, Leila, Giraf eitleri kullanlmtr. Denemede; kk boyu (cm), kk ap (cm), yaprak verimi (kg/da), kkgvde verimi (kg/da), kuru madde oran (%), eker oran (%) ve eker verimi (kg/da) incelenmitir. En yksek kkgvde verimi, eker oran ve eker verimi srasyla Valentina (7340 kg/da), Leila (%16.92) ve Coyote (1167.9 kg/da) eitlerinden elde edilmitir. Anahtar kelimeler: eker pancar, verim, kalite
Determination of Some Quality and Agricultural Properties of Sugar Beet Varieties

Abstract This research was conducted to determine yield, yield components and quality properties of some sugar beet cultivars (Stine, Achat, Coyote, Valentina, Fiona, Rozsa, Leila, Giraf) at 2010. The experiment was designed according to Randomized Blocks with four replications. In this research; root lenght (cm), root diameter (cm), leaf yield (kg ha-1), root yield (t ha-1), dry matter percentage (%), sugar content (%) and sugar yield (t ha-1) were investigated. The highest root yield, sugar content and sugar yield were obtained from Valentina (73.40 t ha-1), Leila (16.92 %) and Coyote (11.68 t ha-1), respectively. Keywords: Sugar beet, yield, quality
Seluk niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, Kamps, Seluklu, KONYA
173
GR Yksek enerji ierii ve saf besin kayna olmas nedeni ile insan beslenmesinde nemli yeri olan, gne enerjisini en iyi kullanan, depolanm enerjiye dntren eker pancar (1), Orta Anadoluda en fazla retimi yaplan endstri bitkisidir (2). Ankara, Eskiehir, Kayseri ve Konya gibi illerde tarma dayal sanayiye de nemli katklar salamaktadr. Bu iller arasnda, snrlar ierisinde 4 adet eker fabrikas bulunduran (Ilgn, Ereli, Konya ve umra) Konya ili 1026 m rakm ve gece gndz scaklklar arasndaki fark ile eker pancar yetitiricilii iin belki de Dnyadaki en uygun koullara sahip olan yerler arasndadr (3). Konya il snrlar ierisinde 2011 yl verilerine gre eker pancar 70 338 ha ekim alanna, 4 686 332 ton retime ve 6 665 kg/da verime sahiptir (4). Son yllara kadar Trkiye eker Fabrikas A tarafndan iftilere retimde kullanlmak zere datlan blge koullarna uygun eker pancar eitlerinin, adaptasyon denemeleri bizzat irkete bal eker Enstits tarafndan yrtlmekte ve bu dorultuda retimde kullanlacak uygun eitler belirlenmekte iken, gnmzde zellikle mevcut eker fabrikalarnn zelletirilmeleri srecine girilmi olmas ve ok sayda yeni eitlerin devreye gemesiyle birlikte reticiler kendi tohumluk ihtiyalarn karlama yani kendi retecekleri eitleri temin yoluna gitme eilimine girmilerdir. Bu nedenle, bu yeni eitlerin retim blgelerine adaptasyon yeteneklerinin belirlenmesi ve ekonomik uygunluklar almalarnn yaplmas nemli hale gelmitir. Nitekim, Takada ve ark. (5)na gre, eker pancarnda verim ve eker oran zerine evresel faktrlerin yannda eit de nemli etkide bulunmaktadr. Radivojevi ve Doenovi (6) ise eker pancarnda verim ve kaliteye etkili bir ok faktrn olduunu bunlar arasnda en bata gelenlerin ise eit, evre ve retici bilgisinin olduunu vurgulamlardr. Bu alma, lkemiz eker pancar ve eker retiminin %25-30luk ksmn karlayan Konyada, son yllarda reticilerin istedikleri eidi semede serbest braklmalar ile birlikte, bu eitlerin blge koullarna adaptasyon yeteneklerinin belirlenmesi ve buna gre reticilere tavsiyelerde bulunulabilmesi amacyla yrtlmtr.
MATERYAL VE YNTEM Aratrma, 2010 yllnda eker Enstits Ilgn Deneme ve Aratrma stasyonu arazisinde, 8 adet tescilli ticari hibrit eker pancar eidi (Stine, Achat, Coyote, Valentina, Fiona, Rozsa, Leila, Giraf) kullanlarak gerekletirilmitir. izelge 1in incelenmesinden de anlalabilecei gibi, 2010 ylnda ortalama scaklk (18,4 C) uzun yllar (1975-2009) ortalamasnn (17,6 C) biraz zerinde seyretmitir. Aratrmann yrtld 2010 ve uzun yllarda ortalama nispi nem (%54,9 ve 54,7) ve toplam ya miktarlar (230,6 ve 229,7 mm) ise birbirine yakn seviyelerde gereklemitir (izelge 1). izelge 1. Aratrmann yrtld 2010 ve uzun yllara ait baz iklim verileri*
Aylar Ortalama Scaklk (C) Uzun 2010 Yllar 10,5 16,6 19,7 24,6 25,5 20,2 12,0 10,0 15,0 19,1 24,8 24,0 19,1 10,9 Nispi (%) 2010 64,4 53,1 57,4 50,6 42,6 49,5 67,0 Nem Uzun Yllar 65,9 60,9 58,5 44,6 41,5 45,9 65,9 Toplam Ya (mm) Uzun 2010 Yllar 36,4 40,7 83,1 2,0 7,0 2,9 57,6 229,7
Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Toplam
40,0 8,4 114,0 3,7 11,9 4,8 47,8 230,6
Ortalama 18,4 17,6 54,9 54,7 *klim verileri Meteoroloji Genel Mdrlnden alnmtr.
Aratrmann yrtld topraklar killi bnyeye sahiptir ve pH deeri 7.6 olup hafif alkalin karakterdedir. Arazide tuzluluk problemi yoktur. Deneme topraklar % 21.1 CaCO 3 ierii ile kireli olup, organik madde ynnden (% 1.64) ise fakirdir. Deneme tesadf bloklar deneme desenine gre 4 tekerrrl olarak 17 Nisan 2010 tarihinde markr ile alan sralara el ile yaplmtr. Parsellerde sra aras 40 cm olup, sra zeri mesafe, bitkilerin 4-5 yaprakl olduklar devrede 25 cm olacak ekilde (10 bin bitki/da) seyreltme ile ayarlanmtr. Alt ekim srasnn yer ald parseller 2.4 x 5.0 m=12.0 m2 byklndedir. Denemede toprak tahlillerine gre gbreleme (16 kg/da azot, 12 kg/da fosfor) ile bitkilerin ihtiya duyduklar dnemlerde olmak zere 3 defa apalama ve 5 defa sulama yaplmtr.
174
tketilen, besin maddeleri ierii yksek kaliteli bir kaba yemdir. lkemiz hayvanclnda kaliteli kaba yem yetersizlii sorunu byk nem tamakla birlikte, bu byk potansiyel yem kaynandan yeterince yararlanlamamaktadr (7). eker pancarnda eitlerden elde edilen yaprak verimlerinin farkl olmas genetik zelliklerinden ve evreye kar farkl tepki gstermelerinden kaynaklanmaktadr (8, 9). Ayrca, yaprak verimi zerine ya miktar nemli derecede etkili olmaktadr (10). Tuntrk (9), eker pancarnda yaprak veriminin 1333,71760,5 kg/da arasnda deitiini bildirmitir. Kkgvde verimi, kuru madde oran ve eker verimi bakmndan aratrmada eski eitleri temsil zellii tayan Fiona eidi (b) hari dier eitlerin tamam ayn grup (a) ierisinde yer almlardr (izelge 3,4). BULGULAR VE TARTIMA En yksek kkgvde verimi 7340 kg/da ile izelge 2. eker pancarnda ele alnan zelliklere Valentina eidinden elde edilirken bunu azalan srayla Coyote, Stine, Rozsa, Giraf, Achat ve ait varyans analizi sonular (Kareler ortalamas) Kk Kk Kk Leila (srasyla 7150 kg/da, 7020 kg/da, 6630 S. Yaprak gvde gvde gvde D. Verimi kg/da, 6540 kg/da, 6460 kg/da ve 6340 kg/da) Boyu ap Verimi eitleri takip etmitir. En dk kkgvde Genel 31 Bloklar 3 12,29 0,82 143223,11 158533,33 verimi ise Fionadan (4080 kg/da) elde edilmitir. eit 7 10,66 1,17 122137,98* 9701866,67** Hata 21 5,17 0,92 40144,29 562990,00 reticiler asndan en nemli zelliklerin (*) P<0.5, (**) P<0.01. banda kkgvde verimi gelmektedir (1). eker pancarnda eit doru seilmez ise dier tarmsal izelge 3. eker pancarnda ele alnan zelliklere ilemler tam olarak yerine getirilse bile istenen ait varyans analizi sonular (Kareler ortalamas) verim ve kalitenin salanmas mmkn deildir Kuru (11). Romaneckas ve ark. (12) eker pancarnda eker eker S.D. Madde Oran Verimi kkgvde veriminin 5625-6357 kg/da arasnda Oran Genel 31 deitiini bildirmilerdir. Bloklar 3 0,98 2,61 4171,17 Kuru madde oran bakmndan en yksek deer eit 7 4,18* 3,69 148832,60** % 21,17 ile Leila eidinden elde edilmitir. Ayn Hata 21 1,33 2,04 13334,00 (*) P<0.5, (**) P<0.01. grup (a) ierisinde 20,83 ile Giraf, % 20,73 ile Rozsa, % 20,68 ile Achat, % 20,48 ile Stine, % Konya-Ilgn koullarnda 2010 ylnda eker 20,43 ile Coyote ve % 19,90 ile Valentina bu pancar eitleri ile yaplan bu almada; kk eidi takip ederken en dk kuru madde oran boyu, kk ap ve eker oran dnda incelenen ise ikinci grupta (b) yer alan Fiona eidinden (% dier zellikler (yaprak verimi, kkgvde verimi, 17,90) elde edilmitir. Kuru maddenin eker kuru madde oran ve eker verimi) bakmndan pancarnda Rashidi (13) ve Rashidi ve Abbasi elde edilen deerler arasndaki farkllklar (14), % 20,3 ile 23,9 arasnda deitiini istatistik bakmdan nemli olmutur (izelge bildirmiler ve aratrclarn sonularyla bu 2,3). aratrmada elde edilen deerler paralellik arz Aratrmada, eitler arasnda en yksek yaprak etmektedir. verimi Giraf (2083,9 kg/da) eidinde elde 2010 ylnda gerekletirilen almada, eker edilirken bu eidi srasyla Valentina (2028,3 verimi bakmndan en yksek deere Coyote kg/da), Stine (1967,8 kg/da), Achat (1902,8 eidi (1167,9 kg/da) ulamtr. Bu eidi kg/da), Fiona (1806,8 kg/da), Coyote (1760,7 srasyla Valentina (1164,9 kg/da), Stine (1150,4 kg/da), Rozsa (1696,4 kg/da) ve Leila (1572,1 kg/da), Rozsa (1097,2 kg/da), Giraf (1089,5 kg/da) eitleri izlemitir (izelge 4). eker kg/da), Leila (1072,9 kg/da), Achat (1063,6 pancar yapraklar, hayvanlar tarafndan sevilerek kg/da) ve Fiona (528,3 kg/da) eitleri izlemitir. Hasat, 10 Ekim 2010da parsel kenarlarndan birer sra ve parsel ularndan ise 50 cmlik kenar tesirleri atldktan sonra kalan (1.6 x 4.0 m=6.4 m2) ksmda, verim ve verim unsurlarna ait lm ve hesaplamalar bu alan ierisindeki 10 bitki zerinde yaplmtr. Denemede; kk boyu (cm), kk ap (cm), yaprak verimi (kg/da), kkgvde verimi (kg/da), kuru madde oran (%), eker oran (%) ve eker verimi (kg/da) incelenmitir. Aratrmadan elde edilen deerler Tesadf Bloklar deneme desenine gre varyans analizine tabi tutularak F testi yaplmak sureti ile farkllklar tespit edilen ilemlerin ortalama deerleri Lsd nem testine gre gruplandrlmtr. 175
eker pancarnda eker veriminin yksek olmas agronomik adan en nemli zelliktir (15). Refay (16), eker pancarnda eker veriminin 899-1920 kg/da arasnda deitiini bildirmileridir. Aratrma sonularyla dier aratrclarn bulgular arasndaki benzerlik ya da farkllklar eit, yl ve evreden kaynaklanm olabilir. Aratrmada, istatistik olarak nemli olmayan kk boyu, kk ap ve eker oran deerleri ise kk boyunda 29,0 ile 33,5 cm, kk apnda 10,5 ile 12,2 cm ve eker orannda % 14,33 ile 17,67 arasnda deiiklik gstermitir (izelge 4, 5). izelge 4. eker pancarnda incelenen zelliklere ait ortalama deerler ve oluan gruplar* Kk Kk ap Yaprak Kkgvd Boy eitler Verimi e verimi u (kg/da) (cm (kg/da) (cm) ) Rozsa 33,5 11,3 1696,4cd 6630a Valentin 30,2 12,2 2028,2ab 7340a a Achat 1902,8ab 32,8 10,7 6460a c Giraf 31,7 11,2 2083,9a 6540a Leila 29,1 10,8 1572,1d 6340a Fiona 30,4 10,5 1806,8a-d 4080b Coyote 1760,7bc 31,0 11,6 7150a d Stine 1967,8ab 29,0 11,0 7020a c
*Gruplandrmalarda her bir grup ierisinde ayn harfle gsterilen ortalamalar arasndaki farklln LSD testine gre (% 5 veya % 1) istatistiki adan nemli olmadn gstermektedir.
*Gruplandrmalarda her bir grup ierisinde ayn harfle gsterilen ortalamalar arasndaki farklln LSD testine gre (% 5 veya % 1) istatistik adan nemli olmadn gstermektedir.
SONU VE NERLER Aratrma sonucunda, blge koullarnda kkgvde ve eker verimi bakmndan yksek deerlerin elde edildii ve aralarndaki farkn istatistiki anlamda nemli olmad Rozsa, Valentina, Achat, Giraf, Leila, Coyote ve Stine eitleri blge iftisine nerilebilir. Ancak, daha salkl sonularn elde edilebilmesi iin farkl yl ve lokasyonlarda bu tr adaptasyon almalarnn yaplmas gereklidir. TEEKKR Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Koordinatrl 09401070 numaral proje kapsamnda desteklenen bu aratrmadaki katklarndan dolay proje liderine ve alanlarna teekkr bor biliriz. KAYNAKLAR
[1] Okut, N. ve B. Yldrm, 2004. Van koullarnda eker pancar (Beta vulgaris var. saccharifera L.)nda eit ve ekim zamannn verim, verim unsurlar ve kalite zerine etkisi. Yznc Yl niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 14(2): 149-158. [2] Ada, R. ve F. Aknerdem, 2008. eker pancarnda hasat ve silo kayplar. Konya Ticaret Borsas Dergisi, Yl:10, Say, 2: 42-47. [3] Ada, R. ve F. Aknerdem, 2011. Farkl zamanlarda hasat edilen eker pancarnda (Beta vulgaris saccharifera L.) verim, kalite ve hasat kayplarnn belirlenmesi. Seluk Tarm ve Gda Bilimleri Dergisi 25 (1): 17-25. [4] Anonymous, 2012. Trkiye statistik Kurumu (Tuik) verileri. www.tuik.gov.tr [5] Takada S, Hiroyuki D, Hayashida M. 1988. Interaction between varietial characteristics and environmental Factors. Proc. Japan Soc. Sugar Beet Technol. 30:23-28. [6] Radivojevi SD, Doenovi IR. 2006. Varietal and environmental influence on the yield and the end-use quality of sugar beet. APTEFF, 37, 1-192. [7] Ak, . ve A. Uzatc, 2001. eker pancar yapraklarnn hayvan beslemede kullanm. Atatrk niv. Ziraat Fak. Derg., 32 (1): 95-99. [8] zbek, B.S. ve N. ler, 1995. Harran ovas koullarnda eker pancarnda uygun sra aras ve eitlerin belirlenmesi zerinde bir aratrma. H.. Ziraat Fak. Derg. 1 (3): 42-52. [9] Tuntrk, M, 2005. Baz eker pancar eitlerinin VanGeva koullarnda verim performanslarnn karlatrlmas. Trkiye VI. Kongresi, Cilt 1, sayfa 437-440, 5-7 Eyll 2005, Antalya.
izelge 5. eker pancarnda incelenen zelliklere ait ortalama deerler ve oluan gruplar* Kuru eker eker Madde eitler Oran Verimi Oran (%) (kg/da) (%) Rozsa 20,73a 16,58 1097,2a Valentina 19,90a 15,92 1164,9a Achat 20,68a 17,67 1063,6a Giraf 20,83a 16,64 1089,5a Leila 21,17a 16,92 1072,9a Fiona 17,90b 14,33 528,3b Coyote 20,43a 16,34 1167,9a Stine 20,48a 16,38 1150,4a
176
[10] Salam, G, 1996. Burdur ilinin drt ayr ekim blgesinde eker pancarnn vejetasyon sresince baz agronomik ve kalite zellikleri zerine aratrma. Akdeniz niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi, 78 Sayfa. [11] Gnel, E. ve A.. lba, 1994. Van ekolojik artlarnda baz eker pancar (Beta vulgaris L.) eitlerinin verim ve kalitesi zerine bir aratrma. Yznc Yl niversitesi, Ziraat Fakltesi Derg., 4: 95-112. [12] Romaneckas K, Pilipaviius V, arauskis E. 2010. Impact of seedbed density on sugar beet (Beta vulgaris L.) seed germination, yield and quality of roots. Journal of Food, Agriculture & Environment, 8(2): 599-601. [13] Rashidi M. 2011. Response of root yield and yield components of sugar beet (Beta vulgaris) to different tillage methods. ARPN Journal of Agricultural and Biological Science, 6 (8): 7-12. [14] Rashidi M, Abbasi S. 2011. Influence of different tillage methods on root yield, yield components and some quality characteristics of sugar beet (Beta vulgaris). Int. J. Agric. Biol., 13(5): 796-800. [15] McGrth, JM, Trebbi D. 2007. Genetics of water content in sugarbeet roots. Journal of Sugar Beet Research, 44(3-4):135-136. [16] Refay YA. 2010. Root yield and quality traits of three sugar beet (Beta vulgaris L.) varieties in relation to sowing date and stand densities. World Journal of Agricultural Sciences 6 (5): 589-594.
177
eker Pancarnda Teknolojik Kalite

Muzaffer ADIYAMAN 1
E-mail: Muzzaffer.Adiyaman@sesvanderhave.com zet eker pancar retiminde yksek verim ve yksek kalite elde edilmesi istenir. Verim ve kalite; retim yeri, retim ylnn iklim seyri, agronomik uygulamalar, hastalklar, eit, vejetasyon sresi ve bitki skl gibi birok faktrn belirli seviyelerde etkilemesi sonunda oluur. eker pancarnda kalite kriterleri, i ve d kalite kriterleri olmak zere iki grup altnda incelenebilir. eker pancarnda i kalite (Teknolojik Kalite) hem retici ve hem de fabrika asndan ok daha nemlidir. Teknolojik kaliteyi esas olarak pancarn eker varl ve melas oluturucu eker d maddeler belirler. Yksek kalite elde edilebilmesi iin ilenen pancarn eker varlnn yksek, melas oluturucu maddelerin ise dk olmas gerekir. Melas oluturucu maddelerden en nemlileri, -Amino Azot (Zararl Azot), Potasyum ve Sodyum dur. Melas oluturucu maddeler iinde kalite zerinde etkisi bakmndan en nemli olan -Amino N dur. Amino N eker pancarnn retim dnemlerinde verilen N gbrelerinin miktar arttka -Amino N miktar da artar. eker pancarnda kalitenin yksek olmas, hem yksek gelir elde edilmesi asndan reticileri ve hem de iletme karllnn artmas bakmndan eker fabrikalarn ilgilendirmektedir. Kalitenin eker pancar retiminin tevik edilmesi amac ile birok lkede reticilere ek kalite primleri denmektedir. Anahtar Kelimeler: eker pancar, Teknolojik Kalite, eker varl, Amino N, Melas
Technologic Quality of Sugar Beet

Abstract Higher yield and higher quality is expected in Sugar Beet production. Yield and quality occur under the effects of many aspects like location of production, climate of the year, agronomic applications, diseases, variety, vegetation period and plant density.The quality factors of Sugar Beet can be examined in two groups as internal and external quality factors. Internal quality (Technological Quality) of sugar beet is more important both for the growers and sugar factories. Technological quality is basically determined by the sugar content and non-sugar molasses forming substances of beet. In order to obtain high quality, the sugar content of the beet should be high whereas non-sugar molasses forming substances should be low. The most important molasses forming substances are -Amino Nitrogen (Harmful N), Potassium and Sodium. The most important one among them in terms of its effects on the quality is -Amino Nitrogen (Harmful N). The increased amounts of N fertilizer increase the concentration of -Amino N. The high quality of Sugar Beet production concerns the growers in terms of higher incomes as well as the sugar factories in terms of the increase in processing profitability. In order to improve the technologic quality of Sugar Beet, growers are paid some additional quality premiums in many countries. Keywords: Sugar Beet, Technologic Quality, Sugar Content, Amino N, Molasses
Sesvanderhave Trkiye Temsilcisi
178
GR lkemiz iin stratejik bir sanayi rn olan eker pancarnn hem reticiler ve hem de eker pancarn ileyerek eker retimi yapan eker fabrikalar iin karl bir retim olabilmesi iin eker pancarnn yksek verim ve kalitede olmas gerekir. Kalite, retim yeri ve retim ylnn iklim seyrine byk oranda bal olmakla beraber, reticiler tarafndan yaplabilecek birok uygulama ile kalite arttrlabilir. Bu uygulamalar arasnda, uygun ekim ve hasat zaman, doru Azotlu gbreleme, eit seimi, hastalk ve zararllarla mcadele, istenen bitki sklnn bulunmas, stres artlarnn azaltlmas, uygun hasat ve depolama artlarnn salanmas saylabilir (2). eker Pancarnn Kimyasal Yaps eker pancar kknn kimyasal yaps u ekilde rneklenebilir (1) : eker Pancar (Yumru) %25 Kuru Madde %20 Pancar Usaresi %2,5 eker D Mad. %75 Su eker Pancarnda Kalite eker pancarnn kalitesi zerinde etkili zellikleri, i ve d kalite zellikleri olarak iki grup altnda incelenebilir: D Kalite zellikleri: Yumru zerinde fabrikaya gelen toprak miktar, ba kesimi, tohuma kalkma, yumrunun zedelenmi veya krlm olup olmamas gibi fiziksel zellikler bu grupta yer almaktadr. Kalite (Teknolojik Kalite) zellikleri: eker pancarnn kalitesini belirleyen asl kalite zellikleri bu grupta yer alr: 1. Pancarn eker Varl 2. eker D (Melas Oluturucu) Maddeler: -Amino Azot (Zararl Azot) Potasyum (K) Sodyum (Na) Yksek Teknolojik kalite elde edilebilmesi iin eker varlnn yksek, eker d (melas oluturucu) maddelerin ise dk olmas gerekir. Bir eker fabrikasndaki en nemli safhalar; yumrunun ince-uzun paralar halinde kylmas, scak su ile kylm paralarn iinden ekerin ve eker d maddelerin ayrlmas, ham ekerin artlmas, koyu erbet elde edilmesi iin suyun buharlatrlarak ayrlmas ve sonunda vakum ile ekerin kristalletirilmesidir Almanyada 1996 ylndan beri Yeni Braunschweiger forml kullanlmaktadr (1, 4): -AO % = oZ (0,117 (Na+K) + 0,241AmN+1,08)
(Amino N, Na ve K birimleri mmol/100 gr Pancar dr).
%5 Mark (K.Kspe) %17,5 eker (Sakkaroz)
%1,1 Azotlu Bileikler (%0,2 Amino asitler, %0,1 Betain, vs.) %0,9 Azotsuz Organik Bileikler (%0,3 nvert eker, %0,2 Rafinoz, vs.) %0,3 Mineraller (K+, Na+, Ca2+, Mg2+, PO 4 3-) %0,2 Dier
Melas oluturucu maddeler, ileme esnasnda ekerin kristalizasyonu ve eker randmann drrler (4). Teknolojik Kalitenin Belirlenmesi Artlm eker Oran (AO) farkl formllerle hesaplanabilmektedir (3). Trkiyede eker Enstits ve TTSM tarafndan yaplan eker pancar ve eit denemelerinde Reinfeld forml (1974) kullanlmaktadr (6): -AO % = o Z - 0,343(K+Na) + 0,094AmN 0,29
(3).
Yukardaki forml yardm ile dier Kalite Deerleri u ekilde hesaplanabilir: -Standart melas Kayb (SMK) % = 0,12 (K + Na) + 0,24 AmN + 0,48 -Randman Kayb (RK) % = SMK + 0,6 -Artlm eker Verimi (AV) ton/Ha = Pancar Verimi (PV) x AO
179
Azotlu Gbreleme Melas oluturucu maddelerin iinde yer alan Amino N, kaliteyi belirleyen en nemli faktrdr ve reticilerin azotlu gbre uygulamalar ile ok yakndan ilgilidir:
Kaliteye Gre deme Sistemleri Trkiyede eker Pancar Alm Fiyat, teslim edilen pancarn eker Varl esas alnarak hesaplanmaktadr. Alm Fiyat = (Taban fiyat /16) X eker Varl Alm fiyatnn hesaplanmasnda gerekli olan eker varl, Trkeker Fabrikalarnda 2011 yl itibariyle %59 orannda Fabrika merkezlerine nakledilen her vastann pancarnn analiz edilmesi ile tespit edilmektedir (7). Ferdi Digestion olarak da isimlendirilen bu sistem, zel fabrikalarda ok daha yksek oranlardadr. Fabrika merkezine nakledilmeyip kantarlara teslim edilen pancarlarn eker oranlar ise, belirli sreler iinde vastalardan alnan numunelerin Fabrika laboratuvarlarnda analiz edilmeleri ile belirlenmekte ve bulunan eker oran belirli sre iinde kantarlara nakledilen pancarlarn tm iin geerli olmaktadr. eker pancar retiminin youn bir ekilde yapld Avrupa lkelerinin her birisinde, pancarn reticilerden alm fiyatlarnn ve teknolojik kalitenin belirlenmesi iin farkl alm sistemleri uygulanmaktadr. Normal alm fiyat ile birlikte ayrca kalite primlerinin de denmesi nedeniyle reticiler teknolojik kalitesi yksek pancar retimi ynnde tevik edilmektedirler. Pancar fiyat ve ek Kalite primleri konusunda Almanyadan bir rnek verilebilir (8): Sdzucker AG Verband Franken (2010) Kota Pancar Taban Fiyat %16 eker Oran p.
%17,5
Grafik 1. Artan Azot dozlarnn Melas Oluturucu Maddelere etkisi, Zdzucker AG 1992-1996. (Kaynak DZZ 1997/2)
Grafik 2. Artan Azot Dozlar Denemesi, Zdzucker AG, Gney Almanya (Kaynak DZZ 1997/2)
eker pancar retiminde, ge dnemde yaplan Azotlu gbreleme de Amino-N konsantrasyonunu arttrr, buna karlk Artlm eker verimini nemli derecede drr (5).
Etanol Pancar 24,00 3,24 27,24 2,50 4,92 34,66
/ton /ton /ton /ton /ton /ton
26,29 3,55 29,84 2,50 4,92 37,26
Fiyat %17,5 Kspe bedeli Ek Primler

Grafik 3. Ge Dnemde Verilen Azotun Verim ve Kaliteye Etkisi (Kaynak: DZZ 2003/3, Almanya 2000-2002, n=13)
Toplam Fiyat
180
Trkiyede ki fiyat sistemine gre, eker oran arttka alm fiyat dorusal bir art gstermektedir. Almanyadaki sistemde ise eker oran arttka fiyat art farkl oranlarda gereklemektedir. 26,90 /ton taban fiyat ile %17,5 eker oranna sahip 1 ton pancarn fiyat Trkiyede 29,42 , Almanyada 29,84 olmaktadr. Dier bir fark ise Almanyada ek olarak aadaki kalite primlerinin denmesidir. Erken ve Ge teslim primi Kalite primi Kalite puanlar hesaplanr. Kalite puanlarna gre reticilere denecek Kalite Primi miktarlar yle olmaktadr (8). Kalite Puan + 110,71 108,69 107,26 108,68 106,17 107,25 105,35 106,16 104,52 105,34 103,79 104,51 103,09 103,78 102,25 103,08 101,28 102,24 Kalite Primi /Ton 1,82 110,70 1,66 1,50 1,35 1,22 1,08 0,96 0,84 0,73 0,63
Kotann tutturulmas primi Silo rtlmesi primi
Kalite primi, teslim edilen eker pancarnn teknolojik kalite deerleri laboratuvar analizleri ile bulunmaktadr. Bunun iin eker pancarnda; eker Oran, Amino-N, Sodyum ve Potasyum deerlerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Daha sonra bu kalite zelikleri kullanlarak her retici iin ayr bir Kalite Puan hesaplanr. Bunun iin son 3 gn iinde Fabrikaya teslim edilen toplam pancarn ortalamas 100 kabul edilir ve orant ile reticilerin reticilerin ve hem de eker Fabrikalarnn karlln arttrlabilir.
KAYNAKLAR
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Asadi, M. 2007. Beet-Sugar Handbook. Wiley Interscience. Draycott A. P. 2006. Sugar Beet. Blackwell Publishing Ltd. Hoffmann, C. M. 2010. Root Quality of Sugarbeet. Sugar Tech, Volume 12, Numbers 3-4. www.uni-hohenheim.de/ihingerhof/dateien/zuckerruebenuebungen.pdf (06.09.2012) zgr O. E. 2011. eker Pancar retimi. Amasya eker Fabrikas A.. Yaynlar, Yayn No: 5 Anonim 2001. TTSM, Tarmsal Deerleri lme Denemeleri Teknik Talimat, eker Pancar http://www.turkseker.gov.tr, 2011 Faaliyet raporu (06.09.2012) http://www.rueben.de/images/media/Kreisversamml ung2011_GDMitte.pdf?sid=bf9ead4df77d9d2e3572 4325d7969eac (06.09.2012
SONU VE NERLER eker pancar retimlerinin hem reticiler ve hem de eker Fabrikalar olabilmesi iin Pancarn Teknolojik Kalitesinin arttrlmas gerekir. Teknolojik Kalite, eker orannn yksek olmas, Amino N, Sodyum ve Kalsiyumun ise dk olmas ile arttrlabilir. Bu durum, artlm eker randmannn yksek olmas anlamna gelmektedir. Teknolojik Kaliteyi en fazla etkileyen Amino Azot konsantrasyonunun dk seviyelerde olmas iin, Azotlu gbrelemenin toprak tahlilleri sonunda nerilen miktarlardan fazla olmamas ve ge dnemde yaplmamas gerekir. eker pancar alm fiyat ve prim sisteminin kaliteye gre yaplmas, hem
181
8.
ekerpancar Silolanmas ve retim Teknolojisi

Nilgn BAYRAKTAR 1
E-mail: nbayraktar@ankara.edu.tr zet eker pancar; tarmsal retim ve sanayi bakmndan nemli olduu gibi; Trk iftisini kalkndrma hedefi olmu, monokltr tarmndan polikltr tarma geii salam bitkidir. Sadece eker retimi ile eker sanayinin hammaddesi deil, ayn zamanda besiciliinde gda olarak yaprak, ba ve posas ile gerekli bir yem bitkisidir. eker pancar tarm ve eker retim teknolojisinin ana hedef; birim alandan en fazla eker yumrusu eldesi ve de eker retiminin arttrlmasdr. Doloysyla pancarn ilendii fabrikalarnda hem ekonomik hem de yksek kapasiteli alr olarak dolanmlarnn uygun biimde yaplmaldr. Sistemli almas gereken eker fabrikalarnn hem kurulumlar hem kampanya sreleri hemde eker retim aamalarnn srdrlebilirliinde dikkatli bir programlama gerektirir. eker retim srecini belirleyen; fabrikalarn gnlk ileme kapasiteleri ve kampanya sresi ile eker retim srecinin balangc olan hasat sonras pancar yumrusunun alm merkezinde ksa sreli bekletilmesi yani silolanmasdr. Sektrn en byk irket durumundaki Trkiye eker Fabrikalar A. . (TRKEKER) nin bnyesinde yer alan 25 eker fabrikasnn pancar ileme kapasiteleri gnlk 1500- 7500ton arasnda deimekte olup, toplam nominal gnlk pancar ileme kapasiteleri 85 bin ton dolaynda ve yllk eker retim kapasiteleri ise 1. 682 milyon ton dur. Bu tebliin konusu: Hasat sonras ksa sreli pancar silolanmasnda dikkat edilmesi gereken ilemler ve eker retimi ile ilgili aamalar oluturmaktadr. Anahtar Kelimeler: ekerpancar, ekerpancar yumrusunun silolanmas, eker sanayisi
Nilfer KOAK1
Mehmet EVK 2
Sugar Beet Storage and Production Technology

Abstract As sugarbeet is important in context of agricultural production and industry, it has become focus for the welfare of Turkish farmer after transition from monoculture to polyculture. Not only due to production of sugar for sugar industry, it is also important as a source of nutriently rich leaf, head and pulp used as animal feed. Main focus of sugarbeet culture and production is maximum production of sugarbeet and sugar. Therefore, the factories processing sugarbeet must work economically under maximum capacity. There is need to run these in a system and the institutians must follow careful plans of sugar production during beet colection campaigns. The factors affecting quality during sugar production, include crushing capacity per day during beet collection season after holding of sugarbeet at sugarbeet collectio centres for a short period should be defined. Sugar processing capasity of the main holding Turkish Sugar ndustries Ltd. (TRKEKER) is 1500- 7500 tons per day with nominal production of 85 ton per day and annual production of 1.682 million tons. This paper focus on the precautions to be taken for during short period of sugarbeet storage soon after harvest. Keywords: Sugarbeet, Sugarbeet storage, Sugar industry
1
2
Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm DIKAPI/ ANKARA Toprak Mahslleri Ofisi POLATLI/ ANKARA
182
GR 2011/2012 Kampanya Dnemi, Ekim ve retim Bilgileri

FABRKA ADI Kamp. Sresi (Gn) 98 74 24 108 98 106 0 74 49 95 57 109 107 80 124 119 27 62 90 65 76 0 85 105 82 Fiili Kapasite (Ton/Gn) 6.548 1.949 2.764 4.080 3.829 5.204 0 7.930 1.850 4.112 1.802 8.535 1.842 3.058 6.906 7.416 1.871 3.798 4.200 3.456 3.342 0 7.311 1.835 4.058 97.696 Pancar Ekim Alan (Hektar) 12.045,0 2.782,5 1.193,0 8.096,0 7.250,0 10.490,0 240,0 7.960,0 2.075,0 6.650,0 6.236,0 15.140,0 4.305,0 7.116,0 13.520,0 15.300,0 1.171,0 6.630,0 7.800,0 4.960,0 11.900,0 1.340,7 13.660,0 3.708,0 6.700,0 178.268,2 Ekim Yapan ifti Says 7.015 1.901 1.668 3.938 3.832 12.051 471 4.419 1.717 4.150 3.054 7.202 3.080 5.335 6.762 9.651 633 5.317 3.431 1.806 8.797 1.205 13.119 3.324 4.460 118.338 lenen Pancar (Ton) 615.500 137.400 60.800 434.500 365.000 538.600 0 567.000 88.200 381.000 100.000 917.500 192.500 237.000 842.500 862.100 47.400 226.000 365.400 216.000 244.000 0 605.000 189.000 324.600 8.557.000 Kristal eker retimi (Ton) 92.936 18.543 6.711 58.030 50.180 77.630 0 80.230 11.730 51.888 14.000 129.800 28.115 37.595 113.650 126.198 7.534 32.274 53.400 26.080 33.510 0 87.050 28.200 49.216 1.214.500 TOPLAM RETM (Ton) 92.936 18.543 6.711 58.030 50.180 77.630 0 80.230 11.730 51.888 14.000 129.800 28.115 37.595 113.650 126.198 7.534 32.274 53.400 26.080 33.510 0 87.050 28.200 49.216 1.214.500
Afyon Ar Alpullu Ankara Bor Burdur aramba orum Elaz Elbistan Eri Ereli Erzincan Erzurum Eskiehir Ilgn Kars Kastamonu Krehir Malatya Mu Susurluk Turhal Uak Yozgat TOPLAM
Kaynak: http://www.turkseker.gov.tr/
EKER PANCARININ SLOLANMASI eker pancar, hasadndan sonra, uzun sre bekletilemeyen, abuk bozulabilen rndr. Sklm pancar yumrusu birok nedenden dolay arlk ve eker kaybna urar. Bu kayplar en aza indirebilmek iin, pancarn hasattan sonra bekletilmeden, taze olarak, ilenmesi gerekir. Fizyolojik olgunlua EkimKasm aylarnda gelen ve tad % 75 su birikimi olan pancar yumrusunun, k artlar balamadan ksa srede ilenmesi iin yksek kapasiteli fabrikalar gerektirir. Silo Yerinin Seimi Siloya alnan gelen arlk indirilmesinde yerinin, silo pancar yumrusunda meydana ve eker kaybnn en aza silo yeri seimi nemlidir. Silo ii scaklnn ykselmesine, 183
rmelere neden olabilecek zellikleri tamamas gerekir. Silo yerinde aranan zellikler aada verilmitir: 1- Silo yeri sert zeminli, zemin beton veya asfalt ile kaplamas tercih edilir. Sert zemin pancarn silolanmasn, boaltma ve doldurma ilemlerini kolaylatrd gibi; tabandan gelen enfeksiyonla pancarn bozulmasn nler, 2- Silo zemini su tutmayacak ekilde hafif meyilli olmal ve etraf hendekle evrilerek etraftan gelebilecek sulardan korunmal, 3- Silo yeri 3- 4 bome derecelik kire st ile kirelenerek dezenfekte edilmeli, 4- Silo yeri toprak ise, zemin tesviye edilmeli, su tutmayacak ekilde hafif
bir meyil verilmeli, zemin sktrlmal ve 1000 m2 ye 200 kg kire uygulanarak kirelenmelidir. Topraktan gelen ve pancarn bozulmasnda etkili olan mikroorganizmalara etkili kireleme ii ihmal edilmemelidir, 5- Silo yerinin toprak, bir tarla olmas halinde, bu tarlada herhangi bir sebze yetitirilmemi olmal, 6- Silo yeri toprak, kaldrm vb. yaplama olmas halinde de her trl yeillik ve otlar temizlenmelidir. Pancarlarn Siloya Nakli ekerpancar tarladan ilk tesellm merkezine, ilk tesellm merkezinden eker fabrikasna nakil, ykleme ve boaltma esnasnda byk kayplara urar. lerde kayplar artracak ekilde yaralanr, prsr, donar. Prsyen ve donan pancar ekerini kaybeder, teknolojik deeri der. Bu nedenle, ekerpancar, tarladan balamak zere, nakil esnasnda, mutlaka kaln branda bezi ile rtlmelidir. Makine ile doldurma ve boaltma esnasnda pancar ezilir, krlr, yaralanr. Yaral pancar kolaylkla mikroorganizmalarn hcumuna urar ve bozulur. Pancarn makine ile doldurulmasnda, pancarla beraber, nemli miktarda ta, toprak, ot ve yaprak paralar v.b. materyal de yklenebilmektedir. Sz edilen yabanc maddeler temizlenmeli, ikinci siloya ve fabrikaya gnderilmemelidir. Silolamaya Etkili Faktrlerin ve Silolanacak Pancarlarn Seimi Hasad yaplm fakat kapasite yetersizlii nedeni ile hemen ilenmesi mmkn olmayp, bir sre bekletilmesi gereken pancarlarn, mmkn olduu kadar, fiziksel ve kimyasal zelliklerini deitirmeden, ynlar halinde muhafaza ekline silolama, pancar ynlarna ise silo diyoruz. Siloya alnan pancar yumrusu deiik faktrlerin etkisi ile farkl oranlarda eker ve arlndan kaybederler. zellikle sonbahar koullar, blgelere ve mevsimlere gre ok deiiklik gsterdiinden; pancardaki bozulma ve kayp oranlar deiebilir.bu durumda silolama tekniinde baz farkllklar oluabilir. 184
Siloya Alnacak Pancar Yumrusunun Seimimde ve Silolama Tekniinde Etkili Faktrler - Varyete zellii, - Ba kesimi, - Pancarn yara- bere almas, - ekerpancarnda olgunluk, - Hastalk ve zararllar, - Yumru irilii, - Yabanc maddeler, - Scakl, don ve nem, - Fungisitler, - Fazla azot uygulamas, - eker pancarnn bekletilmesi- prsmesi, -Ba Kesimi: ekerpancarnda ba kesiminin silo kayplar zerindeki etkisi byktr. Bu etki, pancarn banda ikinci vegetasyon dneminde, srgn vermeye elverili gzlerden kaynaklanmaktadr. Siloya alnacak pancarlarn balarnda srgn gz kald takdirde, silo ii scakl ve nem seviyesinin etkisi ile bu gzler srgn verir. -ekerpancarnda Olgunluk: Olgun pancarlar, henz fizyolojik olgunluk safhasndan uzak pancarlara oranlara, siloda daha fazla dayanmakta; bu gibi olgun pancarlarn silo kayplarda daha az olmaktadr. Bu nedenle siloya olgunlamam pancarlarn alnmas gerekmektedir. -Fazla Azot Uygulamas: .ekerpancar tarmnda fazla azotlu gbre kullanlmas, ba verimini arttrr, pancarn dokusunu gevetir, eker varln drr. Dokusu gevek, eker varl dk pancarda solunum yksek, mikroorganizma faaliyetlerine kar dayanma gc dk olur. Pancar daha fazla solunum yapar, ekerini tketir, abuk bozulur. Silolama Metotlar Hasad yaplan eker pancar birka gn iinde fabrikaya veya baka bir tesellm merkezine gnderilecekse, birka gnlne ve genellikle tarla iinde siloya alnr. Bu tip silolara ksa sreli silolar denir. Pancarlarn uzun sre kald silolarda uzun sreli silolar olarak adlandrlr.
Ksa Sreli Silolama Tarla i Pancar Silosu: Hasad yaplan pancarn tesellm merkezine hemen sevki mmkn olmad takdirde, pancar tarla iinde ve mmknse yola yakn bir yerde siloya alnr. Tarla ii pancar silosu, gerek ifti gerekse eker fabrikalar iin byk nem tamaktadr. Sklen pancar, topraktan su alma durumundan km olmas nedeni ile hzla su kaybederek prsr. Prsm pancarda solunum ve eker artar, enfeksiyonlara kar koyma direnci zayfla, teknolojik deeri der. Prsm pancarlar uzun sreli silolamaya alnmaz. Uzun Sreli Silolama Uzun sreli silolamalar; - Tabii havalandrmal silolar - Havalandrma kanall silolar - Cebri havalandrmal silolar olmak zere 3e ayrlr. zellikle lkemizde talep edilen Tabii Havalandrmal Silolar aada zetlenmitir. - Tabii Havalandrmal Silolar: Ykseklikleri 3 m den az olan silolardr. Havalandrlmalar iin ayr bir tesis ve yatrma ihtiya gerektirmemektedir. Bu tip silolarda silo yanlar; scaklk, soukluk ve rzgar durumuna gre rtlr veya alr. Silonun tepe ksm i ksmndaki scak havann dar kmas iin ak braklr. EKER RETM TEKNOLOJS Tesis ve Sreler Pancar yumrusunun hasadndan eker retimine kadar devam eden temel sreler ve kullanlan balca makine ve tesisler ile bu tesislerde yaplan ilemler aada zetlenmitir. Meydan Tesisleri Pancarn Boaltlmas ve Silolanmas Pancarlarn olgunlamas: Pancarda birim zamanda retilen eker ile tketilen eker miktarnn eitlenmesi demektir. Pancarn 185
olgunlamas eide ve ekolojik artlara bal olarak deiir. Trkiyede ekerpancar eyllekim aynda hasat edilir, fakat fabrikann ileme kapasitesi snrl olduu iin pancarlarn ayn anda ilenmesi mmkn olmadndan erken skm ve ge skm yaptrlmas zorunludur. Bu ekilde pancarn ilenmesi Austos-Aralk aylar arasnda gerekletirilir. Tarlada sklen pancarn ba, boyun ve kuyruk ksmlar kesilerek fabrikaya sevk edilir. Birka gn gememek kaydyla tarla kenarnda bekletilebilir. Bu bekletme eer uzun srerse solunum devam ettii iin eker kayb artar. Erken hasat edilen pancarlarda solunum olgun olan pancarlardan daha fazladr. Pancar silolanacak ise 1-2 tonu gemeyecek kitleler halinde ylmal, ynlarn dorultusu ve rzgarn yn gz nne alnarak yaplmaldr.Eer don ihtimali varsa ynlar rtlebilir. eker fabrikasna dorudan ifti tarafndan getirilen veya tesellm merkezlerinde iftiden alnarak fabrikaya sevk edilen pancar, fabrika meydanndaki kantarlarda tartlr. Toprak firesi tespit edilir ve meydandaki pancar silolarna boaltlr. Karayolu ile fabrikaya gelen pancar, kamyonun hidrolik sistemle kaldrlan bir platformda belli bir eime getirilmesi ile boaltlarak transportlar araclyla silolara sevk edilir. Bu sistemlerde pancardan topra ayracak bir ksm bulunduundan topran fabrikaya girmesi nlenmi olur. Tesellm merkezlerinden fabrikaya gelen pancarn bir ksm da basnl su ile fabrika pancar yzdrme kanallarna boaltlr. Pancarn Silolardan Fabrikaya Sevki Fabrika sahasnda iki gnlk pancar depolayabilecek silolarn yannda, genel skmden sonraki aylarda ilenecek olan pancar tesellm merkezlerinde veya fabrika sahasndan tahsis edilen silolarda depolanr. Silolarda bulunan pancar, yzdrme kanallarndan fabrikaya su ile sevk edilir. Pancar yzdrme kanallar vastasyla fabrikaya sevk edilen pancar iindeki otlar, kanallar zerinde bulunan ot tutucuda, talar ise ta tutucuda ayrtrlr.
Fabrika Pancar Kym Makineleri Kym makinelerinde pancar teknolojik deerlere uygun olarak kylr. Pancar baklarnda kylan pancar kymlar nakil bandnda srekli otomatik kantarda tartlarak halama teknesine verilir. Baz fabrikalarmzda dikey (tambur) tipi kym makinalar bulunmaktadr. Halama Teknesi Halama teknesi kule difzrnden ekilen sirklasyon erbeti ile kymlarn kartrld silindirik bir kazandr. Burada ama hem stcdan geirilen sirklasyon erbeti ile kymlar starak difzr kule ortasnda scakln optimal difzyon scakl olan 7072 oC ye getirmek ve pancarn hcrelerini denatre ederek eker kn salamak, hem de erbetle kartrarak difzre pompalanabilir hale getirmektir. Halama teknesine verilen erbetin bir ksm kym giri tarafndaki aln szgecinden ham erbet olarak ekilerek artma verilir. Difzr Tesisleri Kule Difzr Kule difzr yaklak 16 m yksekliinde ap kapasiteye gre 3,30 m ile 5,20 m arasnda deien dikey silindirik bir kazandr. Kazan iinde kym tayc kollar vardr. Halama teknesinde pancar kymlar erbetle kartrlarak difzyon kulesinin alt szgecinin hemen zerine baslr. ekerin ters akm prensibine gre su ile ekstraksiyonu burada gerekleir. Difzyonun orta ksmndaki scakl 70-72 oC civarndadr. pH s 5,8 altna dmemelidir. Difzyona su ve prese suyu st ksmdan verilir. Difzyonun iinde yatayla 30o lik a yapan kanatlar tayan mil vardr. Dnen kanatlar vastasyla kymlar kulenin altnda tepesine doru, ham erbet ise kulenin alt ksmna doru ilerler. Kulenin stnden ekeri alnm ya pancar posas helezon vastasyla pancar posas preselerine verilir. Kymlar dfzyonu yaklak 60-75 dakikada terk eder. Difzrn alt ve yan szgelerinden alnan sirklasyon erbeti halama teknesine verilir. 186 D.D.S. Difzr 22,5 m boyunda kapasitesine gre 3,7 m-5,5 m geniliinde yatay eimli silindirik bir kazandr. indeki bir mile bal kartrc ve itici helezon vardr. Difzr ters akm prensibine gre alr. ekeri alnm kym (pancar posas) kndan, scak su ve prese suyu 70-75 C da girer. Kym ba taraftan girer. Kym iindeki ekeri zen scak su ve prese suyu difzrn kym giri tarafndaki szgeten ham erbet olarak sistemden kar. Birinci Kireleme Birinci Kirelemede ama, ham erbetteki eker d maddeleri, kademeli olarak pH 11e getirerek ktrmektir. Difzyondan alnan erbetin kuru maddesi %12-17 eker yzdesi 11-15 ve arl yaklak 84-89 civarndadr. I. Kireleme alt blmeli, U kesitinde tabandan biraz yksekte olan levhalarla blnmtr. Bu levhalarn st ksmnda hareket edebilir kanatlar mevcuttur. Bu levhalarla blmler arasndaki erbet gei hz arttrlp azaltlabilir. Tekneyi batan baa kateden bir mil ve zerinde her blmeye ait kanatlar vardr. Teknenin bir ucundan ham erbet verilerek blmeden blmeye ilerlerken, dier ucundan alttan verilen kire st [Ca(OH)2] sabit kanatlarn altndan ters istikamette ilerleyerek ham erbete karr. I. Kireelme pancara gre %0,2 CaO kapsar ve kireleme sresi 20 dakika, scakl 65 oC, son blmenin pH s ise 11 civarndadr. I.Kirelemenin 3.blmesine kmeyi hzlandrc bir miktar (pancara gre %20) I.Karbonatlama erbeti verilir. kinci Kireleme Birinci kireleme sonunda eker d maddeler phtlam ve szlmeye hazr hale gelmitir. Scaklk 86-88 C, p.g.% CaO miktar 1.2, pH s 12.6, sre ise 10-15 dakikadr. II. Kirelemede ama erbet iindeki invert ekeri paralamak ve bakteri faaliyetini durdurmaktr. Birinci Karbonatlama I.ve II. Kirelemeden geen ham erbet 80-82 oC de I.Karbonatlamaya gelir. Karbonatlama kazan silindirik bir kuleye benzemekte olup,
ters akm prensibine gre almaktadr. Kirelenmi erbet stten, karbondioksit gaz ise alt ksmdan verilir. kme ilemi tamamlanm erbet karbonatlama kazannn alt ksmndan alnr. Karbonatlama iin gerekli olan CO2 gaz kire ocandan kirecin yanmas ile elde edilir. I.Karbonatlamaya pH s 12 olarak gelen kireli erbet I.Karbonatlamay 10,8-11,2 arasndaki pH da terk eder. I.Karbonatlama amurlu erbeti dekantrde ktrlr. Dekantrler younluk fark dolaysyla amur paracklarnn dibe kmesi ilkesine dayanr. Dekantrn stnde berrak erbet altnda amur birikir. Dekantr amuru pompa vastasyla pres filtrelere veya dner filtrelere gnderilerek erbet amurundan ayrlr. Dekantrn stndeki berrak erbet I.GP filtrelerine pompa ile baslr ve szlr, szlen bu iki erbet stclara gitmeden birletirilir. Istclarda 94-96 oC ye kadar stlan erbet II. Karbonatlamaya baslr. Buharlatrclar Sulu erbetin koyulatrld istasyondur. Buharlatrma aparatlar buhar kamaras, erbet kamaras ve erbet buhar kamarasndan ibarettir. erbet buharlatrcya alttan girer, buhar kamaras iinden geen borularn dndaki stma buharnn etkisiyle buharlaarak ykselir ve stma kamarasnn tam ortasndaki sirklasyon borusundan tekrar aa inerek dier buharlatrcya geer. Brde olarak adlandrlan erbet buhar ise, aparatn stnden alnr ve dier buharlatrcnn buhar kamarasna verilir. Be kademeli buharlatrclarn beinci buharlatrcs stten kondensere baldr. Bylece tm buharlatrclarda kademeli olarak basn drlm ve erbetin kaynamas kolaylatrlm ve buharlatrclardaki yksek scaklk nedeniyle sakaroz paralanmas nlenmi olur.
KAYNAKLAR
Er Celal, Uranbey Serkan. Niasta ve eker Bitkileri Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar. Yayn No: 1573. Ders Kitab: 525 http://www.amasyaseker.com.tr 04.09.2012) ( Eriim Tarihi:
http://www.turkseker.gov.tr/ (Eriim Tarihi: 04.09.2012) iray, Ahmet. eker Pancar Tarm Yaynlar No:2 Ankara 1990 Pankobirlik
187
eker Pancar Su likileri

Ali NLKARA 1
Email: unlukara@gmail.com zet ki yllk bir bitki olan eker pancar (Beta vulgaris L.) eker retimi amacyla tek yllk olarak retilmekte ve en ok su tketen bitkiler arasnda yer almaktadr. Buna karn tek yllk retimde kurakla duyarl ieklenme dneminin bulunmamas, uzun bir vejetatif dneme sahip olmas, yksek osmotik ayarlama kapasitesi ve derin bir kklenme sistemine sahip olmas nedeniyle ayn zamanda eker pancarnn kurakla kar ve tuzlulua kar daha toleransn artrmaktadr. Toprakta derinlere inebilen depo kk sistemine sahip olmasndan dolay drenaj iyi, havadar topraklar seven eker pancar, yksek su tablasndan zarar grmektedir. Ar sulamalar eker pancarnda bitki hastalklarnn yaylmasna ve verim dlerine neden olduu gibi eker kalitesinin dmesine de neden olmaktadr. Su stresi eker pancarnda yaprak orann ve depo kk geliimini azaltmaktadr. Topraktaki elverili nemin atmosferin buharlama talebini karlayamad dnemlerde yaprak solgunluu eklinde gzlenebilen su stresi gnn uzun bir ksmnda grlmesi durumunda yapraklarda karbonhidrat retimi dmekte ve dolaysyla depo kk geliimi ve sakaroz depolama hz dmekte, retken yaprak mr azalmaktadr. Bitki su ihtiyacnn tam olarak karland optimum yetitirme artlarnda eker pancarndan en yksek dzeyde kk verimi alnrken kklerde eker oran da artmaktadr. Bu almada, eker pancarn eksik ve ar sulama zararlarndan korumak, tuzluluun neden olaca verim dlerini en aza indirmek, hastalklarn yaylmn ve zararn engellemek ve yksek eker oranna sahip verimli eker pancar retimini salamak iin ana faktr olan su ve eker pancar ilikileri ile sulama ynetimi hakknda bilgiler verilmeye allmtr. Anahtar kelimeler: eker pancar, sulama, su tketimi, su stresi, tuzluluk
ugar Beet and Water Relationships

Abstract Biennial plant sugar beet (Beta vulgaris L.) is grown for one year for the purpose of sugar production, and is among the one of the most water consuming plants. However, without a sensitive flowering period and the ability of its higher osmotic adjustment and deep rooting systems contribute to the drought and salinity hardiness of sugar beet. Since its deeper tap rooting system, sugar beet needs well drained and well aerated soils. High water table may be harmful for the plant. Excess water applications not only enhance many root diseases of sugar beet but also decreased sugar purity in the tap root. Water stress due to deficit irrigations depressed leaf ratio and tap root growth. During the period that available soil water couldnt meet atmospheric water evaporation demand, if dehydrated or wilted leaf because of water stress lengthen out, carbohydrate production in leaf reduced so tap root growth and sucrose storing ratio and productive leaf life also reduced. Under the suitable conditions that plant water need meet completely, sugar beet not only produced the highest root yield but also has higher sugar ratio in its tap root. In this study, it is effort to inform about relations between water and sugar beet and about irrigation management for the purpose of prevent of harmful effects of deficit or excess irrigation, depress of yield lost due to salinity, incidence and damage of diseases and obtained of higher sugar beet production with higher sucrose content. Keywords: Sugar beet, irrigation, water consumption, water stress, salinity
Erciyes niversitesi Seyrani Ziraat Fakltesi Biyosistem Mhendislii Kayseri/Trkiye
188
GR eker pancar, tohum retimi iin 2 yllk bir sreye ihtiya duymaktadr. eker retimi iin ise 1 yllk bir sre yeterli olmaktadr. En ok su tketen bitkiler arasnda yer alan eker pancar, kurakla kar toleransl bir bitkidir. eker pancarnn suya kar en hassas olduu dnem, imlenmeyle balayan gelime dneminin ilk aydr. Derin bir kk sistemi, bitki ierisinde osmotik ayarlama yapma kapasitesi, suya kar hassas ieklenme dnemi bulunmayan uzun bir vejetatif dneme sahip olmas, bu bitkinin kurakla ve tuzlulua dayanmna katk salamaktadr. Pancar, duyarl fide dnemi dnda tuzlulua kar ok toleransl bir bitkidir. Derin ve iyi drenajl topraklar, seker pancarnn derin kklenme sistemine uygundur. eker pancar su igallerinden kt ekilde etkilenmekte fakat 1 m derinlikte su tablasn tolere edebilmektedir [1]. Kkleri hasat edilen bir bitki olmas, tm vejetatif gelime evresinde kklerinin gelimesi ve leden sonra su stresinin en aza indirilmesi nem arz etmekte olduundan dolay maksimum eker pancar retimi iin, orta derecede hava scaklna sahip uzun bir gelime dnemi uygun olmaktadr [2]. Tohumlar 5 C te imlenebilmesine karn etkili imlenme iin minimum 7-10 C dikkate alnmaktadr. Vejetatif dnemde yksek scaklklar tercih edilmektedir. Yksek eker verimi alnmas iin vejetatif gelime dnemi sonrasnda gece scaklklarnn 15-20 C ve gndz scaklklarnn 20-25 C arasnda olmas istenilmektedir. Bu dnemde 30C ten daha yksek scaklklar eker verimini byk oranda drmektedir [3]. Dnya eker retiminin yaklak %40n eker pancar salamaktadr [3, 4]. Byk miktarlarda eker bitki yapraklarnda olumaktadr. Bu ekerin byk bir ksm vejetatif dnemde bitki geliimi iin kullanlmaktadr. Vejetatif gelimenin yavalad son dnemde retilen ekerin byk bir ksm kklerde depolanmaktadr [3]. Nitekim bir aratrmada [5] pancarn Austos sonlarna kadar yaprak alan indeksi (LAI) artm ve sonra yal yapraklar kururken toprak st aksamn 189
gelime hz azalmtr. Yeteri kadar sulama yaplan pancarlarda ya kk verimi Haziran-Eyll arasnda hzlca art gstermi ve en yksek kk verimi artnn Temmuz ortalarndan Austos sonlarna kadar olduu belirlenmitir. Bitki depo kklerinin hzl bymesiyle birlikte kklerdeki eker konsantrasyonu kararl bir deere ulamaktadr. klim, bitkiye salanan su ve azot gbresi tarafndan eker oran birinci derecede etkilenmektedir. Ekim normu ve bitki eidi tarafndan da eker oran bir dereceye kadar etkilenmektedir. Taze pancar depo kklerindeki eker oran genellikle %15 ten daha yksektir [3]. Pancarda brt eker, birim alandan alnan verim ile yzde eker orannn arplmasyla bulunmaktadr. Fakat pancar ierisindeki amino-azot, sodyum ve potasyum gibi yabanc maddeler pancardan elde edilebilir eker orann drmektedir. Bu nedenle elde edilebilir eker yzdesinin belirlenmesinde yabanc madde oran veya indisi (Yabanc madde oran (%)= 3.5 Na + 2.5 K + 9.5 amino-azot) dikkate alnmaktadr. Yabanc madde oran eitliinde sodyum (Na), potasyum ve amino-azot konsantrasyonlar milyonda ksm (ppm) birimi ile ifade edilmektedir. Ayrca eker ekstresinin melasa dntrlmesi srasnda da kayplar olumaktadr (Melas dnm kayb= Yabanc madde oran /11000). Sonuta elde edilebilir eker yzdesinin hesaplanmasnda aadaki eitlik kullanlmaktadr [6]:
%0.60 %
(%) =
Sulama Asndan nemli eker Pancar Gelime Dnemleri, Bitki Katsaylar ve Bitki Su Tketimi Pancar ekimden sonra 25-35 gn ierisinde imlenerek 4 yaprakl hale gelmektedir. imlenme-k dnemi olarak adlandrlan bu dnemden sonra pancar hzla vejetatif gelime gstermekte ve bu gelimesi 32 yaprakl oluncaya kadar srmektedir. Bu aamadan sonra toprak st aksam geliimi yavalamakta hatta len yapraklar
100
nedeniyle bitkinin st aksamnda hasada doru azalmalar sz konusu olmamaktadr. Pancar henz 16 yaprakl iken kk geliimi de balamakta ve hasada kadar kk geliimi srmektedir. Sakaroz ekeri konsantrasyonu Haziran ve Temmuzda hzl bir art gstermekte ve suyun yeterli olmas durumunda Temmuz ayndan hasada kadar sakaroz art hz hemen hemen sabit kalmaktadr. Sulama asndan eker pancar iin 4 farkl gelime dnemi bulunmaktadr: 1) imlenme-k ve fide dnemi, 2) Gelime dnemi, 3) Orta dnem ve 4) Son dnem. Toplam gelime sresi ve her bir dnemin uzunluu iklim artlarna gre deimektedir. Deiik iklim artlarnda 155 gn ila 255 gn arasnda yetitirilmektedir. rnein Akdeniz iklim artlarnda pancarn Mays aynda ekim yapld yerlerde imlenme-k ve fide dnemi 25 gn, gelime dnemi 35 gn, orta dnem 50 gn, son dnem 50 gn ve toplam gelime dnemi 160 gndr. Yine Akdeniz iklim artlarnda fakat Kasm aynda ekim yaplan yerlerde imlenme-k ve fide dnemi 45 gn, gelime dnemi 75 gn, orta dnem 80 gn, son dnem 30 gn ve toplam gelime dnemi 230 gn olmaktadr [7]. Pancar bitki su tketiminin tahmin edilmesinde aadaki eitlik kullanlabilmektedir: =
eker pancar yetitirilen alan iin belirlenmemi ise yukarda verilen katsaylar artlara gre uyarlanarak kullanlabilmektedir [7]. Referans evapotranspirasyon (ET O ) deeri yetitiricilik yaplan yerlerde bitkiden atmosferin talep ettii buharlatrma miktarn gstermektedir. Hesaplamasnda en dk ve en yksek scaklklar, en dk ve en yksek bal nem, rzgar hz ve gneten gelen enerji miktar kullanlmaktadr. Ayrca denizden olan ykseklik dikkate alnarak hava basncda hesaba katlmaktadr. ET O hesaplanmasnda ayrntl bilgi Referans Evapotranspirasyon Eitli adl eserde bulunabilir [8]. Orta dnem bitki katsaysnn olduka yksek olmas ve hasada kadar bitki katsaysnn yksek kalmas pancar fazla su tketen bitkilerden yapmaktadr. Rakm 1128 m olan Bushland/Texasta yaplan 4 yllk almada yeteri kadar sulanan pancarlar ortalama 1234 mm su tketirken [6] yine ayn yerde yaplan 7 yllk almada ise ortalama 1182 mm su tketmitir [9]. eker Pancar Sulamalarnn Programlanmas eker pancar verimi ile iyi fide geliimi arasnda sk bir iliki bulunmaktadr. eker pancarnn suya kar en hassas olduu dnem, imlenmeyle balayan gelime dneminin ilk aydr. Genellikle eker pancar tohumlar 2.0-3.0 cm gibi bir derinlie ekilmektedir [3, 2]. imlenmeyi garantilemek, canl iyi bir fide geliimi salamak iin imlenme ve fide aamasnda hafif sulamalar yaplmas konusunda genel bir fikir birlii bulunmaktadr [5]. Bu nedenle yalarn yetersiz olduu yerlerde imlenme ve fide oluumu esnasnda toprakta bulunan nemin toplam yarayl nem dzeyinin %50inden daha dk olmamas gerekmektedir. Bu dnemde normal iklim artlarnda yksek nem tutma kapasitesine sahip topraklarda haftada 1 kez, dk su tutma kapasitesine sahip kumlu topraklarda ise 2-3 gnde bir kez bitkinin hafif ekilde sulanmas nerilmektedir [2]. Hafif sulamalar ile imlenme aamasnda topran ilk 10-15 cm si, fide
Eitlikte ET C pancar bitki su tketimi veya evapotranspirasyonu (mm), K C bitki katsaysn ve ET O referans evapotranspirasyonu (mm) gstermektedir. Pancar iin bitki katsaylar bitkinin su tketiminde etkili olan zelliklerini iinde toplamtr ve imlenme-k, orta dnem ve son dnem iin srasyla K Cbalang = 0.35, K Corta = 1.20 ve K Cson = 0.70-1.0 eklinde verilmektedir. Son dnemi yal geen yerlerde veya sulamalara devam edilen yerlerde Kc katsays 1.0 alnmaktadr. Gelime dnemi bitki katsays, bitki geliimi nedeniyle srekli deimektedir. Bitki geliimine uygun ekilde 0.35-1.20 arasnda uygun bir katsay alnmaktadr. Bitki katsaylar bitki zelliklerinden kaynaklanan faktrleri temsil etmekle birlikte farkl iklim artlar altnda ksmen deimektedir. Bu katsaylar 190
aamasnda ise ilk 25 cm si tarla kapasitesi seviyesine gerilmektedir. Daha fazla su uygulanmas, bitki besin maddelerinin aaya ykanmasna, topran soumasna, imlenme ve fide geliim aamasnn uzamasna neden olmaktadr. Pancarn toprak st aksamnn yeterince geliimini salamak ve fotosentez ilemini snrlandrmamak amacyla yaprak turgorunu korumak iin orta dnem esnasnda toprak suyu elverili bir dzeyde korunmaldr. Bitki geliimi iin uygun toprak suyunun bulunmas, son 4 ila 6 haftalk dneme gre orta dnemde nemlidir [5]. eker pancar toprakta kullanlabilir nemin %60n tketinceye kadar su stresi yaamadan toprak suyunu kolay ekilde alabilmektedir [7]. Derin topraklarda 2 m ye kadar kk salmasna karn tkettii suyun %90n ilk 1 m toprak derinliinden almaktadr. Bu nedenle sulamalar esnasnda ilk 90-100 cm kk blgesi toprak neminin tarla kapasitesi nem dzeyine getirilmesi yeterli olacaktr. Bitkinin byk oranda gelimesini tamamlamasndan sonra balayan dnemden hasada kadar bitkinin sulama zamanna karar verilirken ilk 90 cm kk blgesindeki toplam kullanlabilir toprak neminin tketilme oranna baklr. Toplam kullanlabilir nemin %60 tketildiinde sulamalar yaplr. Eer bu dnemde bitki gnlk olarak 5-6 mm den daha fazla su tketiyor ise toplam kullanlabilir nemin %50 si tketilince sulamalarn yaplmas iyi olacaktr. Pancar geliiminin ilk aamasnda kazk kk geliimi yavatr ve ilk ayda bitki kkleri toprakta 15-23 cm gibi bir derinlie inebilmektedir [10, 11, 12]. Bitki tam rt gelitirdii orta dnemde ise 90-100 cm kadar bir etkili kk derinliine sahip olmaktadr. Fide aamas ile orta dnem arasnda kalan gelime dneminin balangcnda etkili kk derinlii 25 cm alnr ve bitki gelitike artrlarak gelime dneminin sonlarnda 90 cm ye kadar karlr. Bu ekilde bitki su ihtiyac tam olarak karlanarak zamannda yaplan sulamalar sonucunda bitkiden en yksek eker ve kk verimi alnmaktadr. Bilinli veya bilinsiz olarak yaplan eksik veya 191
ar sulamalar bitkide verim kayplarna ve dier bir takm sorunlara neden olmaktadr. Ancak yaplan aratrmalar sonucunda pancarn son dneminde sulamalarn hasattan 3-4 hafta nce kesilmesiyle oluan toprak ve su stresinin eker (sakroz) retimini nemli ekilde azaltmamasndan dolay su tasarrufunu artrd belirlenmitir. Fakat skm yaplrken toprakta pancar kknn krlmas nedeniyle oluacak kayplarn nne gemek iin topran yeteri kadar nemli olmas gerekmektedir [13]. Yeteri Kadar Sulama, Kstl Sulama ve Ar Sulamalarn eker Pancar zerine Etkisi Yeterli su bulunamamas nedeniyle eker pancarnn su ihtiyacnn tam olarak karlanamad artlarda sudan zorunlu tasarruf edilmesi gerekmekte ve bilinli olarak eksik veya kstl sulamalar yaplmaktadr. Pancara eksik su verilerek bitkinin su stresine maruz braklmas nedeniyle oluan kk veya eker verimi kayb, su stresinin iddetine gre deimektedir. Su stresi nedeniyle bitki su tketiminin %22 orannda azald noktaya kadar meydana gelen eker ve depo kk verimi kayb daha dk oranda gereklemektedir. rnein bitki su tketimi %10 azaldnda kk verimi yaklak %5 azalrken, bitki su tketimi %20 azaldnda kk verimi yaklak %11 azalmaktadr. Bitkilerin kurakla kar toleransnn bir gstergesi olarak verim tepki faktr yaygn olarak kullanlmaktadr. Verim tepki faktr ne kadar kk olursa (K Y <1)bitki kurakla kar toleransl kabul edilirken verim tepki faktrnn yksek olmas (K Y >1)bitkinin su eksikliine kar duyarl olduunu gstermektedir. Dk su stresi artlarnda pancarn verim tepki faktr (K Y ) eker verimi iin K Y = 0.6 ve depo kk verimi iin ise K Y = 0.7dir. Ancak su stresi iddetlendike bitkinin tkettii su miktarnn dmesiyle birlikte verim kayb artmaktadr. Bitki su tketimi yaklak olarak %55 orannda azaldnda eker verimi yaklak %48 ve kk verimi %46 orannda azalmaktadr. Dolaysyla iddetli su stresi artlar altnda eker
verimi iin verim tepki faktr K Y = 1.0 ve kk verimi iin K Y = 1.1 dzeyine kmaktadr [3]. Yeterli sulamayla sra zeri 15 cm ve sra aras 75 cm ekim en yksek kk verimi ve eker verimi sonucunu dourmaktadr [6, 14, 9]. Geni aralkl ve seyrek ekim, yeteri kadar sulanan eker pancarnda depo kk verimini ve eker orann drmektedir [15, 16, 13, 17]. Yeterli sulama artlarnda sk aralkl ekim birim alandan alnan verimi artrmaktadr. Kstl su uygulama artlarnda seyrek aralkl ekime nazaran sk aralkl ekim daha fazla verim vermesine karn su stresi iddetlendike sk aralkl ekimin verim stnl giderek azalmaktadr [6]. Kstl su artlarnda baz dier bitkilerde uyguland gibi birim alandaki bitki says azaltlarak pancarda daha yksek verim alnamamaktadr. stelik eker verimi ve kalitesi dmektedir. Bu nedenle kstl sulama artlarnda birim alandaki bitki says azaltlmamaldr. eker pancarnda su stresi yaprak orann ve depo kk geliimini azaltmaktadr [18, 19]. Sulamann kesilmesinden 2-3 hafta sonra artan su stresi yaprak alan indeksini azaltmaya balamaktadr [5]. Toprak kururken, topraktan bitkiye doru tanan su hz ve bitkide suyun yer deitirme hz dmektedir. Toprak su yarayll daha fazla dt zaman bitki su stresi yaamaya balamakta veya evapotranspirasyondaki (ET) art, suyun bol olduu zamana gre bitki geliimini azaltmaktadr. eker pancarnda, su stresi ilk nce gnn en yksek ET ksmnda yapraklarn solgunluk gstermesiyle grlmektedir. Sonra, bitkinin su talebi, toprak su yarayllk oranyla e dzeye indiinde bitki yeniden suyunu kazanmaktadr. ayet yaprak solgunluk dnemi tm gnn kk bir ksmnda gerekleiyor ve solgunluk gsteren yapraklar gece tamamen diriliyor ise, su stresinin kk verimine etkisi dk kalmaktadr. Su stresi ve bunun sonucunda yaprak solgunluu gnn daha uzun bir dneminde meydana geldike, yapraklarda karbonhidrat retimi dmekte ve dolaysyla kk geliimi ve sakaroz depolama hz azalmaktadr. Stres tek bana yapraklarn grnn hafif ekilde azaltmakta fakat 192
dklmeden nce yapraklarn retken mrlerini nemli oranda ksaltmaktadr [20]. Farkl sulama uygulamalar eker oran zerinde nemli olmayan kk deiimlere neden olmaktadr [21]. Farkl sulama oranlar pancar kk verimini, yabanc madde indeksini ve sakaroz ekstresini etkiler iken sakaroz konsantrasyonunu ve bilinen sakaroz kaybn etkilememektedir [22]. Yabanc madde indeksinin 400 deerinden dk olmas istenmektedir nk bu deer %94 elde edilebilir sakarozu gstermektedir. Yabanc madde indeksi 650 dzeyinde olduunda elde edilebilir sakaroz yaklak %90 olmaktadr. Dk yabanc madde indeksi artan sulama miktaryla birlikte grlmektedir [22]. Sulama suyu miktar arttka ekstre edilebilir sakaroz artmtr. eker verimi asndan yeteri kadar sulanan eker pancarlarnda su kullanm etkinliinin kstl su uygulanan pancarlara gre daha iyi olduu fakat kstl su kullanan pancarlarn da su kullanm etkinliinin buna yakn olduu yaplan bir aratrmada belirlenmitir [9]. Bu sonu eker pancarnn kurakla kar nemli derecede toleransl olduunu gstermektedir. Sulama miktarnn pancar iin yeterli olacak sulama miktarna karlmasyla yksek saflkta eker ieren pancar verimi elde edilmektedir. Yeteri kadar su uygulanarak yetitirilen pancarlardaki sakarozun melasa dntrlmesi srasnda oluan kayp oran azalmakta ve melastan sakaroz ekerine dntrme yzdesi artmaktadr [9]. nk artan sulama ile kklerde daha az amino-azot birikmekte ve muhtemel olarak K oran da azalmaktadr. eker Pancar Sulanmasnda Kullanlan Sulama Yntemleri ve Etkileri eker pancarnn sulanmas iin kark ve yamurlama sulama yntemi kullanlmakta, ok az oranda da tava sulama yaplmaktadr [3]. Son zamanlarda eker pancarnn sulanmasnda damla sulama yntemi kullanlmaya balanmtr.
Yamurlama sulama ve kark sulama ynteminin eker pancar retimi iin karlatrld 6 yllk bir almada, bu iki sulama yntemi arasnda fide tutumu, eker konsatrasyonu ve kk verimi asndan nemli farkllk bulunmad belirlenmitir [23]. Yamurlama sulama sistemi altnda daha az ykama meydana geldii iin toprakta daha fazla bakiye azot kalm ve ayrca bitki kklerinde daha fazla oranda Na, K ve aminoN konsantrasyonu bulunmutur. Kark sulama ise yer alt suyunda daha yksek N konsantrasyonuna neden olmutur. Aratrclar yamurlama sulama altnda daha az azot uygulanmas gerektiini belirtmilerdir. Yamurlama sulama (center pivot) ve kark sulama yntemleri ile eker pancarnda Austos ortalarndan sonraki sulama uygulamalarnn etkileri aratrlm ve pancarn son dnemlerinde yaplan eksik ve tam sulama uygulamalar arasnda eker pancar verimi ve eker verimi asndan nemli bir farkllk ortaya kmamtr. Bu son dnemde hi sulama yaplmamas toplam eker verimini %7 azaltmtr. eker pancar eker oranlarnda ise nemli bir farkllk bulunmamtr [24]. Damla sulama yntemiyle sulanan pancarlar kark ve yzey alt damla sulama yntemiyle sulanan pancarlardan daha yksek verim salamtr [25]. iftilerin uygulad kark sulamaya nazaran toprak nemi ve kk geliimi takip edilerek uygulanan kark sulamasnda, daha yksek verim alnm ve su tasarrufu salanmtr. Damla sulama ile kark sulama eker orannda bir farklla neden olmamasna karn damla sulamada kark sulamaya gre %9 orannda daha fazla kk verimi ve %10 orannda daha fazla eker verimi alnmtr [26]. Damla sulama altnda toprak st ksm %31 orannda daha fazla gelimitir. Damla sulamann eker pancar zerine olan bu pozitif etkisi, uygulanan gbre kayplarn azaltmasna, sonu olarak pancarn su ve besin ihtiyacn karlamasna atfedilmektedir. Damla sulamayla sulanan pancarlarda meyve suyunda eker safl %0.91 orannda daha dk kmtr. 193
Bu sonulara gre kk verimi ve eker verimi asndan yamurlama sulama yntemi ve kark sulama yntemi arasnda nemli bir farkllk bulunmamaktadr. Ancak Trkiyede genellikle pancarn sulanmasnda kark sulama ynteminden ziyade suyun gllendirilerek sulamann yapld tava sulama yntemi kullanlmaktadr. Tava sulama ynteminden yamurlama sulama yntemine gei ile verimde artlar grlmektedir. Damla sulama yntemi verim artlar salamasna karn gerektirdii sulama sistemi maliyeti daha yksektir. Bu nedenle pancar sulamasnda yamurlama sulama yntemi ve karl sulama ynteminin kullanm daha avantajl grnmektedir. Ekim dnemleri kurak geen yerlerde etkili bir imlenme-k ve salkl diri fidelerin elde edilebilmesi iin hafif sulamalar yaplmas gerekmektedir. Bu nedenle byle alanlarda yamurlama sulama ynteminin kullanlmas daha uygun grnmektedir. imlenme-k sulamalarnda topran kabuk balamamasna dikkat edilmelidir. Kabuk balamaya yatkn siltli topraklarda iri su damlacklar topran kabuk balamasna neden olmaktadr. Dk yamurlama hzna ve kk su damlacklarna sahip balklarn kullanlmas nerilmekte fakat su tketiminin yetersiz olduu dnemlerde bu balklar ile su ihtiyacnn karlanamamas sorunu bulunmaktadr. Bu tr sorunlarn grlebilecei yerlerde dk ve yksek su uygulama kabiliyetine sahip su pskrtme memeleri deitirilebilen balklar tercih edilmelidir. Sulama Suyu ve Toprak Tuzluluunun eker Pancarna Etkisi eker pancar tuzlulua kar toleransl bitkiler snfnda yer almaktadr. Toprak tuzluluu 7.0 dS/m eik dzeyine ulaana kadar eker pancarnda verim kayb sz konusu olmamaktadr. Eik tuzluluk deeri aldktan sonra ise her birim toprak tuzluluu art iin verim %5.9 orannda azalma gstermektedir. Dolaysyla %50 verim kaybnn olumas iin toprak tuzluluunu yaklak 15 dS/m dzeylerinde olmas gerekmektedir [27].
Pancar arpa ve pamuktan sonra tuzlulua kar en toleransl bir bitki olmasna karn fide aamasnda ise tuzlulua kar duyarldr [28, 29, 2]. Bu nedenle tuzlu topraklarda imlenme ve fide aamasnda toprak tuzluluunun kontrol altnda tutulmas yararl olacaktr. Byle topraklarda ekim ncesi sulamalar ile bitki kk blgesi su ieriinin artrlmas nerilmemektedir. Bylelikle imlenme ve fide aamasnda yaplacak sulamalar ile yzeydeki tuzun aa doru ykanmas salanm olur. Aksi halde toprak yzeyi kuruduka aa toprak katmanlarndan yzeye doru tuz tanmas gerekleebilir [2]. Bitkinin yapraklarndan da tuz almamas ve yapraklarn zarar grmemesi iin tuzlu sulama sularnn yamurlama sulama yntemiyle de uygulanmamas yararl olacaktr. Tuzlu sularla sulama yaplacak ise kark sulama yntemi tercih edilmelidir. Ar tuz birikimi nlemek iin karklar uygun olarak ekillendirilmelidir. Sulama suyu kullanmna gre artlm atk belediye sularnn sulamada kullanm, pancarda daha fazla verim salamaktadr [25]. eker Pancar, Sulama ve Azot Giri ksmnda da verildii gibi pancarda aminoazot bulunmas, yabanc madde indisinin artmasna ve dolaysyla elde edilebilir eker orannn azalmasna neden olmaktadr. Yaplan aratrma sonularna gre pancara ar azot uygulanmas hasat edilen kklerde eker orann ve toplam eker verimini azaltmakla birlikte toplam kk veriminde nemli dlere neden olmamtr [5]. Ar azot uygulamasyla yaprak alan indeksi (LAI), toprak st kuru madde verimi ve bitki tarafndan azot alm artmtr. Dolaysyla ar azot uygulamalar pancarda amino-azot miktarn artrmaktadr. Pancar sulamasnda farkl oranda su uygulamalar ile azot kullanm etkinlii deimektedir. Yeteri kadar yaplan sulamalarda elde edilen kk verimi bana azot kullanm veya azot kullanm oran daha dktr. Eksik sulama uygulamalarnda eer azot oran drlmez ise pancardaki eker safiyeti bozulmaktadr [9]. Su stresi hem pancar kknde 194
hem toprak st ksmnda azot almn azaltmaktadr [5]. Bu nedenle bitki ihtiyac kadar sulama ve azot gbrelemesi en iyi sonucu vermektedir. Sonu 1- Pancarda en yksek kk verimi ve eker verimi, bitki su ihtiyacnn tam olarak karlanmas ve sulamalarn zamannda yaplmasyla alnmaktadr. Bitki geliiminin son dnemlerinde ihtiya duyulan suyun eksik verilmesi durumunda sudan nemli tasarruflar salanabilirken kk veriminde ok az kayplar meydana gelmektedir. 2- Bitki su ihtiyacnn tam olarak karlanmas ve sulamalarn zamannda yaplabilmesi iin Ntron metre, tansiyometre ve TDR (Time Domain Reflectometer) gibi nem lm yapan cihazlar ile toprak nemi takip edilmeli ve toplam kullanlabilir suyun izin verilen ksm tketilmeden nce sulamalar yaplmaldr. Nem lm cihazlar kullanlamyor ise FAO 56 Penman-Monteith yntemi gibi yaygn ve doru su tketimi tahmini yapan yntemler kullanlarak su tketimleri tahmin edilmeli, toprak su btesi yardmyla sulama zamanlar ve uygulanacak su miktarlar belirlenmelidir. 3- Bitki su ihtiyac zamannda ve kafi derecede karlanarak yaplan sulamalarla yetitirilen pancarlarn eker kalitesi yksek olmakta, pancardan melasa dntrmede ve melastan ekere dntrmede meydana gelen kayplar azalmakta dolaysyla elde edilebilir eker oran artmaktadr. 4- Sulamada kullanlan sulama yntemleri bitki kklerindeki eker orann etkilememektedir. Ancak eker kalitesi etkilenmektedir. Modern sulama yntemleriyle birlikte artan su uygulama etkinlii nedeniyle kk blgesinden aaya su kayplar azalmakta ve dolaysyla azot kayplar da azalmaktadr. Modern sulama uygulamalarnda allageldii gibi azot kullanlmas durumunda yksek azot alm nedeniyle eker kalitesi dmektedir. Bu yntemlerle daha az miktarda azotlu gbre kullanlmaldr. Damla sulama
yntemi pancarda verim artlar salamasna karn maliyetinin yksek olmas nedeniyle pancarn sulanmasnda kark ve yamurlama sulama yntemi daha avantajl grlmektedir. 5- Kstl sulama uygulamalar depo kklerdeki eker orann etkilememektedir. En yksek eker verimi bitki su ihtiyacnn tamamen karland ve sulamalarn bitkinin strese girmeden yapld uygulamalardan elde edilmektedir. Son dnemde suyun eksik verilmesiyle kklerdeki eker oran artmakta ancak bu art kklerin dk toprak nem artlarnda su kaybetmesinden kaynaklanmaktadr. Tarladan toplamda alnan eker verimini etkilememektedir. eker pancarnn nispeten kurakla kar toleransl olmas nedeniyle kstl su arlarnda snrl bir blgede bitki su ihtiyac tam karlanarak sulama yaplmas yerine eksik sulamalar yaplarak daha byk alanda eker pancar yetitirilmesi yoluna gidilmelidir. Bu ekilde alandan daha yksek pancar verimi alnmaktadr. 6- Kstl su artlarnda baz dier bitkilerde uyguland gibi birim alandaki bitki says azaltlarak pancarda daha yksek verim alnamamaktadr. stelik eker verimi ve kalitesi dmektedir. Bu nedenle kstl sulama artlarnda birim alandaki bitki says azaltlmamaldr. 7- Ar sulamalar pancarda hastalklara davetiye kartt gibi su ve besin maddesi kayplarna neden olmakta, retim maliyetini artrmakta ve evre kirliliine neden olmaktadr. Ayrca aa toprak katmanlarnda biriken azot, pancar geliiminin son dneminde pancar tarafndan alnarak eker kalitesinin dmesine de neden olabilmektedir. Pancar hastalklarndan korunmak iin ar sulamalardan kanlmas gerektii gibi hafif su stresi uygulanmas hastalklarn yaylmnn engellenmesi asndan yararl olmaktadr. 8- eker pancarnn fide dnemi dnda tuzlulua kar toleransl olmas nedeniyle kalitesi dk yksek tuzlulua sahip sularn veya drenaj sularn sulamada kullanlmasna imkan vermektedir. Ayrca artlm ehir atk sularnn sulamada 195
kullanlmas pancar veriminde artlara neden olmaktadr. 9- eker pancar retiminde fazla azot uygulamalar bitki verimini artrmad gibi eker orann ve eker verimini azaltmaktadr. Farkl sulama yntemleri altnda bitkinin azot ve su kullanm etkinlii deitii iin farkl sulama yntemleri iin uygun azot dozlarnn bilinmesine ihtiya vardr. Uygun azot dozlar bilinmiyor ise blgede yaygn olarak kullanlan azot dozlar, modern sulama yntemlerine geildiinde azaltlarak uygulanmaldr. Kaynaklar
[1]. Dunham R.J., 1993. Water use and irrigation. In: Cooke D.A., Scott R.K. (Ed.), The sugar beet crops. Science into practice. Chapman & Hall, London, p. 279-309. [2]. Martin E.C., Stephens W., Widenfeld R., Bittenbender H.C., Beasley J.P., Moore J.M., Neibling H. and Gallian J.J., 2007. Sugar, oil and fiber. In: Irrigation of Agricultural Crops, ASA-CSSA-SSSA, Madison, Wisconsin, USA, 279-335. [3]. Doorenbos J., Kassam A.H., 1986. Yield response to water. FAO Irrigation and Drainage Paper 33, Rome. [4]. Abdel-Hadi et al. 2002, Journal of Soil Science, 42 (4): 643-658. [5]. Carter J.N., Jensen M.E. and Traveller D.J., 1980. Effect of Mid- to Late- Season Water Stress on Sugarbeet Growth and Yield. Agronomy Journal, 72: 806-815. [6]. Winter S.R., 1989. Sugarbeet Yield and Quality Response to Irrigation, Row Width and Stand Density. Journal of Sugar Beet Research, 26 (1): 26-33. [7]. Allen, R.G., L.S. Pereria, D. Raes and M. Smith, 1998. Crop evapotranspiration. Guidelines for computing crop water requirements. FAO Irrigation and Drainage Paper 56, Rome. [8]. Allen R.G., Walter I.A., Elliott R.L., Howell T.A., Itensifu D., Jensen M.E., Snyder R.L., 2005. Reference Evapotranspiration Equation. ASCE Publications, Virginia, USA. [9]. Winter S.R., 1988. Influence of Seasonal Irrigation Amount on Sugarbeet Yield and Quality. Journal of Sugar Beet Research, 25 (1): 1-10. [10]. Scott R.K. and Jaggard K.W., 1993. Crop physiology and agronomy. In: Whitney E.D., Duffus J.E. (Ed.). The Sugar beet crop. Science into practice. Chapman and Hall, London, p. 179-237. [11]. Wright J.L. and MaliseloM., 1990. Evapotranspiration and yield of sugar beet as influenced by limited irrigation. In: Agronomy abstracts, ASA, Madison, WI, USA, p.25
[12]. Neibling H., Tindall T.A., Hockema J.E. and Fallen C., 1996. Optimum irrigation/nitrogen fertility for improved yield and sugar content of sugarbeet. ASAE paper No. PNW96-112. American Society of Agricultural Engineering, St. Joseph, MI, USA. [13]. Erie L.J., and French O.F., 1968. Water management of fall planted sugar beets in Salt Rver Valley of Arizona. Trans. ASAE 11: 792-795. [14]. Hills F.J., 1973. Effects of spacing on sugar beets in 30 inch and 14-26 inch rows. Journal of American Society Sugar Beet Technology, 17: 300-308. [15]. Dillon M.A., Schmehl W.R., 1971. Sugarbeet as influenced by row width, nitrogen fertilizer and planting date. . Journal of American Society Sugar Beet Technology, 16: 585-594. [16]. Herron G.M., Grimes D.W., Finkner R.E., 1964. Effect of plant spacing and fertilizer on yield, purity and chemical constituents and evapotranspiration of sugar beets in Kansas. I. Yields of roots, purity, percent sucrose and evapotranpiration. . Journal of American Society Sugar Beet Technology, 12: 686-698. [17]. Robinson F.E. and Worker Jr. G.F., 1969. Plant density and yield of sugar beets in an arid environment. Agronomy journal, 61: 441-443. [18]. Johnson W.C., Davis R.G., 1971. Growth patterns of irrigated sugarbeet roots and tops. Agronomy Journal, 63: 649-652. [19]. Milford G.F.J., Pocock T.O., Riley J., 1985b. An analysis of leaf growth in sugar beet. III: Leaf expansion in field crops. Annual Appl. Biology, 106: 187-203. [20]. Milford G.F.J., Pocock T.O., Riley J., 1985a. An analysis of leaf growth in sugar beet. II: Leaf appearance in field crops. Annual Appl. Biology, 106: 173-185.
[21]. Carter J.N., Pair C.H., Westermann D.T., 1975. Effects of irrigation method and late season nitrate-nitrogen concentration on sucrose production by sugarbeets. . Journal of American Society Sugar Beet Technology, 18: 332-342. [22]. Reichman G.A. Doering E.J., Benz L.C., Follett R. F., 1977. Effects of water table depth and irrigation on sugarbeet yield and quality. . Journal of American Society Sugar Beet Technology, 19: 275-287. [23]. Eckhoff J.L.A., Bergman J.W., Flynn C.R., 2005. Sprinkle and Flood Irrigation Effects on Sugarbeet Yield and Quality. Journal of Sugar Beet Research, 42 (1-2): 19-30. [24]. Yonts C.D., Palm K.L., Reichert D.L., 2003. Late Season Irrigation Management for Optimum Sugarbeet Production. Journal of Sugar Beet Research,40 (1-2): 11-16 [25]. Hassanli A.M., Ahmadirad S., Beecham S., 2010. Evaluation of the influence of irrigation methods and water quality on sugar beet yield and water use efficiency. Agricultural Water Management, 97: 357-362. [26]. Selim E.M., Elsirafy Z.M., Taha A.A., 2010. Effect of Irrigation Methods and N-applications on the Utilization of Nitrogen by Sugar Beet Grown under Arid Conditions. Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 4 (7): 21142124. [27]. Maas E.V., Hoffman G.J., 1977. Crop salt tolerancecurrent assessment. ASCE Journal of Irrigation and Drainage Division, 103 (IR2): 115-134. [28]. Fransois L.E. and Gooding J.R., 1972. Interaction of temperature and salinity on sugar beet germination. Agronomy Journal, 65: 272-273. [29]. Mccree K.J., 1987. Salt increases the water use efficiency in water stressed plants. Crop Science, 27: 543-547.
196
ACC Deaminaze eren Bitki Bymesini Tevik Edici Bakteriler Tarafndan Su Stresinin Azaltlmas ve eker Pancar (Beta vulgaris L.) Gelimesinin Artrlmas
Halit KARAGZ 1
E-mail: halit_karagoz_25@hotmail.com zet Bu aratrma aminosiklopropan karboksilat (ACC) deaminaze ieren, azot fikseri ve fosfat zc bitki geliimini tevik edici bakterilerin eker pancar verim ve kalitesiyle, yaprak pentoz fosfat yolu ve antioksidan enzimleri zerine ar su ve su kst koullarnda etkisinin belirlenmesi amacyla yrtlmtr. Saks denemeleri be sulama rejimi, onbir uygulama ve be tekerrrl olacak ekilde iki faktrl tesadf parselleri deneme desenine gre dzenlenmitir. Her iki deneme setinde de toplam 11 uygulama; (1) Kontrol (bakteri alamas ve mineral gbre uygulanmam, (2) NP gbrelemesi (55 mg N + 40 mg P/kg toprak), (3) Rhodococcus erythropolis T9, (4) Pseudomonas fluorescens T26, (5) Paenibacillus polymyxa R2/2, (6) Bacillus subtilis R3/3, (7) Variovorax paradoxus R2/1, (8) Pseudomonas putida B3/10, (9) Pseudomonas fluorescens PF8/6, (10) Bacillus subtilis BS6/3 ve (11) Bacillus megaterium A21/3 ve tarla kapasitesine gre belirlenen be sulama rejimi (Tarla kapasitesinin %150, %100, %75, %50 ve %25) eit miktarda toprakla doldurulmu sakslara tesadfi olarak datlmtr. Sulama dzeylerine bal olarak deimekle birlikte, genel olarak optimum, ar su ve kstl su koullarnda; iki deneme sonularna gre, zellikle azot fikseri, fosfat zc ve ACC deaminaze aktivitesine sahip P. putida B3/10, B. subtilis BS6/3 , B. subtilis R3/3, P. fluorescens T26, V. paradoxus R2/1 ve B. megaterium A21/3 izolatlar alamas eker pancarnda enzim aktivitesi, yan kk, depo kk ve yaprak verimi dahil gelimeyi tevik etmitir. ACC deaminaze ieren bakteri ile alama, su stresinin eker pancar gelime, verim ve kalitesi zerine etkilerini ksmen ortadan kaldrmtr. Aratrmada test edilen etkin bakterilerin bitki gelimesi iin kimyasal gbre gereksinimini ve su stresinin olumsuz etkisini azaltabildii, srdrlebilir ve organik eker pancar retiminde biyolojik gbre olarak kullanlabilecek potansiyele sahip olduu belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Su stresi, nitrojen fiksasyonu, fosfat znrl, aminosiklopropan karboksilat deaminaze, eker pancar
Ramazan AKMAKI1
Meral KUTLU1
Alleviation of Water Stress and Promotion the Growth of Sugar Beet (Beta vulgaris L.) Plants by ACC Deaminase-Containing Plant Growth-Promoting Bacteria
Abstract A study was conducted in order to investigate the effects of 1-aminocyclopropane -1-carboxylate (ACC) deaminasecontaining, N 2 -fixing, and P-solubilizing plant growth promoting bacteria on the yield and quality of sugar beet (Beta vulgaris L.), and the activities of the antioxidant and pentose phosphate oxidative cycle enzymes under waterlogging and water deprivation, in the leaves of sugar beet. The pots experiments were arranged as a completely randomized two-factor design five water regimes, eleven treatments and five replications. A total of 11 applications at both the trial set; (1) control (without bacteria inoculation and mineral fertilizers), (2) NP-fertilizers (55 mg of N + 40 mg P/kg soil), (3) Rhodococcus erythropolis T9, (4) Pseudomonas fluorescens T26, (5) Paenibacillus polymyxa R2/2, (6) Bacillus subtilis R3/3, (7) Variovorax paradoxus R2/1, (8) Pseudomonas putida B3/10, (9) Pseudomonas fluorescens PF8/6, (10) Bacillus subtilis BS6/3 and (11) Bacillus megaterium A21/3, and five water regimes is determined by the field capacity (150%, 100%, 75%, 50%, and 25%of water-holding capacity), randomly distributed into pots filled with equal amounts of soil. Varies depending on the level of irrigation in general, the optimum irrigation, waterlogging and water deficit conditions, two pot experiments results show that especially inoculation with N 2 -fixing, P-solobilizing, and ACCD-containing bacterial strain P. putida B3/10, B. subtilis BS6/3 , B. subtilis R3/3, P. fluorescens T26, V. paradoxus R2/1 and B. megaterium A21/3 stimulated overall plant growth, including enzyme activity, fibrous roots, storage roots development and leaf yield of sugar beet. The inoculation with ACC deaminase-containing bacteria partially eliminated the effects of water stress on growth, yield and quality of sugar beet. The effective bacterial strain tested in this study improved for enhanced plant growth promotion will enable reductions in inputs of chemical fertiliser and negative effect of water stress, had a potential to be used as a biofertilizer in sustainable and organic sugar beet production. Keywords: Water stress, nitrogen fixation, phosphate solubilization, 1-aminocyclopropane-1-carboxylate deaminase, sugar beet
1
Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, ERZURUM Bu alma Halit Karagz tarafndan hazrlanan Yksek Lisans Tezindeki baz veriler kullanlarak hazrlanmtr.
197
GR eker pancar gvdesinden, artklarndan ve yapraklarndan yararlanlan nemli bir endstri bitkisidir ve ierdii eker itibar ile yksek enerji ve saf besin kayna olarak insanlar iin hayati nem tamaktadr. Genellikle sulama suyu gerektiren eker pancar yetitiriciliinde son yllarda kuraklk nemli bir problem haline gelmekte ve bu durum verimde ciddi azalmalara neden olmaktadr (1, 2). Bitki geliimini tevik edici bakteriler; bitki besin kayna salanmasna ilave olarak, aminosiklopropan karboksilat (ACC) deaminaze aktivitesi yoluyla bitki etilen dzeyini azaltarak, bitki gelimesini dorudan tevik etmektedir (3,4). ACC deaminaze ieren bakteriler su stresinin neden olduu etilenin olumsuz etkilerini azaltmaktadr (5,6). Bitkiler ACC deaminaze aktivitesi gsteren bakterilerle birlikte yetitirildiinde, bakteri ACC iin alc ilevi grmekte ve bitki etilen dzeyini azaltmaktadr (4,5). Stres koullarnda bitkilerde stres etileni retimi artarken, etilen sentezini engelleyen ve ACC deaminaze ieren bakteri bitki etilen dzeyini azaltabilirse, bitkilerde stresin engelleyici etkisine kar koruma salanabilecei dnlmektedir (7). Su stresinin zararl etkilerinin azaltlmasnda bitki gelimesini tevik edici bakterilerin kullanm gncel ve nemli bir aratrma aln olmaktadr. Bu almada; kstl su koullarnda eker pancarnda strese bal olarak meydana gelen verim ve kalite kayplarnn bitki geliimini tevik edici bakteriler kullanlarak azaltlmas, eker pancarnn su stresine dayanklln artrlmas amalanmtr.
MATERYAL VE METOT
Bu alma Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri blm seralarnda doal k altnda yrtlmtr. Balang dneminde eker pancar fideleri 14 saat k 24 15C scaklk ve %60 nem, gelime dneminde ise 159 saat gndz-gece, 2816C scaklk ve %5560 nem koullarnda yetitirilmitir. Aratrma iki farkl denme seti halinde tesadf parselleri deneme deseninde faktriyel dzenlemeye gre kurulmutur. Her iki deneme setinde de toplam 11 uygulama: (1) Kontrol (bakteri alamas ve mineral gbre uygulanmam), (2) NP (dekara 14 kg N ve 10 kg P olacak ekilde, 55 mg N ve 40 mg P /kg toprak
hesabyla RE%46 ve TSP formunda), (3) Rhodococcus erythropolis T9, (4) Pseudomonas fluorescens T26, (5) Paenibacillus polymyxa R2/2, (6) Bacillus subtilis R3/3, (7) Variovorax paradoxus R2/1, (8) Pseudomonas putida B3/10, (9) Pseudomonas fluorescens PF8/6, (10) Bacillus subtilis BS6/3, (11) Bacillus megaterium A21/3. eker pancar tohumlar sodyum hipokloritte 5 dakika bekletilerek yzeysel dezenfeksiyon yaplm daha sonra steril distil su ile ykanp kurutulmutur. Alama ilemi ekim ncesi tohumlarn 60 dakika sreyle 108 CFU/ml konsantrasyondaki bakteri sspansiyonu iinde bekletilerek yaplmtr. Kontrol amacyla bakteri uygulanmayan tohumlar ise steril distil su ile seyreltilmi NB iinde bekletilmitir. Tarla kapasitesine gre belirlenen be farkl dzeyde sulama (tarla kapasitesinin, S1:%150, S2:%100, S3:%75; S4:%50 ve S5:%25i orannda su) suyu uygulamalar beer tekerrrl olacak ekilde eit miktarda toprakla doldurulmu sakslara tesadfi olarak datlmtr. Her iki deneme setinde de 11 uygulama, 5 sulama ve 5 tekerrr olmak zere 275 saks kullanlmtr. Her bir saksya verilecek sulama suyu miktarnn belirlenmesi iin sakslar sulamadan hemen nce tartlarak mevcut arlk ile tarla kapasitesi arl arasndaki fark bulunmutur. Belirlenen bu fark kullanlacak katsaylarla (%150, %100, %75, %50, %25) arplarak her bir saks iin verilecek sulama suyu miktar belirlenmitir. Sulamalar 3 gnde 1 defa saks derinliindeki mevcut nemi yukarda belirtilen oranlara karacak ekilde uygulanmtr. Aratrmann birinci seti iin her bir saksda 5 yaprakl dnemde ise 3 bitki, ikinci setinde ise 7 yaprakl dnemde 1 bitki kalacak ekilde seyreltme uygulanmtr. Bitkilerin homojen artlar da gelimeleri salamak amacyla, ktan itibaren her 5 gnde belirli bir sra izlenerek yerleri deitirilmitir. Bitkiler deneme sresince doal k altnda sera koullarnda yetitirilmitir. Birinci deneme seti, tohum ekiminden itibaren 65 gn sonra, ikinci deneme seti ise ekimden 130 gn sonra bitkiler sklerek hasat edilmi ve deerlendirilmitir. Denemenin her iki setinde de hasat edilen pancarlarn ba kesilmi zerindeki toprak tamamen gidecek ekilde ykanm, tartlarak bitki bana ya kkgvde ve yaprak arl belirlenmitir. Kuru arlklar 80 C de 48 saat sre bekletilerek belirlenmitir. Hasat edilen eker pancarlar kk-
198
gvdesinde eker ierii belirlenmi ve bitki
bana arlk olarak ifade edilmitir (izelge 1).
izelge 1. Farkl hasat ve sulama dzeylerinde mineral gbre uygulamas ve bakteri alamalarnn eker pancar ya depo kk-gvde, ya yaprak ve bitki bana eker arl zerine etkisi (g/bitki).
S1 Uygulama Kontrol Gbre T9 T26 R2/2 R3/3 R2/1 B3/10 PF8/6 BS6/3 A21/3 Ortalama Kontrol Gbre T9 T26 R2/2 R3/3 R2/1 B3/10 PF8/6 BS6/3 A21/3 Ortalama Kontrol Gbre T9 T26 R2/2 R3/3 R2/1 B3/10 PF8/6 BS6/3 A21/3 Ortalama
65 gnlk 130 gnlk 65 gnlk
S2
130 gnlk
Sulama dzeyi S3
S4
65 gnlk
S5
130 gnlk
Ortalama
65 gnlk 130 gnlk
65 130 65 130 gnlk gnlk gnlk gnlk Ya depo kk-gvde arl
24,6 31,5 38,4 35,3 38,8 32,2 37,0 37,2 37,4 33,2 35,7 34,7 b 61,4 70,5 83,9 83,8 83,9 69,3 90,5 83,9 85,1 72,3 77,2 78,3 b 2,46 3,16 3,85 3,54 3,89 3,23 3,71 3,67 3,74 3,33 3,53 3,47 b
234 300 365 336 367 306 352 349 361 316 340 329 b 304 351 415 416 415 344 449 416 421 359 383 388 b 39,6 48,3 61,9 56,5 62,1 52,9 59,3 59,7 60,3 53,2 57,1 55,5 b
34,4 50,7 46,8 38,9 44,9 44,1 41,0 60,1 38,0 50,6 46,6 45,1 a 73 107 108 94 97 101 97,1 125 100 108 110 102 a 3,46 5,08 4,77 3,90 4,50 4,42 4,11 6,02 3,81 5,31 4,67 4,55 a
327 486 445 370 428 419 390 571 355 510 443 432 a 361 532 538 468 480 503 483 620 497 538 549 506 a 56,8 77,2 74,9 62,2 71,9 70,5 65,6 96,1 61,9 85,8 75,8 72,6 a
28,4 32,9 27,0 35,3 27,7 40,2 31,6 42,8 24,9 49,8 31,5 33,8 b 62,6 71,1 58,9 81,4 62,0 86,3 71,7 103,3 67,5 97,8 76,0 76,2 b 2,85 3,29 2,71 3,54 2,78 4,11 3,16 4,30 2,50 5,00 3,24 3,41 b
Ya yaprak arl
270 313 257 336 263 382 300 408 237 474 300 322 b 310 354 293 405 308 429 357 514 335 487 378 379 b
23,9 26,7 25,6 32,9 26,7 30,8 30,5 38,1 21,5 42,2 29,8 29,9 c 47,4 57,1 61,4 76,0 56,5 69,9 67,5 83,9 57,1 89,3 71,7 67,1 c 2,40 2,67 2,69 3,30 2,67 3,09 3,05 3,82 2,15 4,23 2,98 3,01 c
227 263 244 313 263 293 289 362 204 402 283 286 c 235 294 304 378 291 348 335 417 283 444 356 335 c 39,9 42,1 41,0 52,9 43,4 50,2 49,6 62,1 35,0 67,6 48,5 48,4 c
21,5 21,8 21,4 21,4 24,9 28,0 24,6 30,8 21,3 22,8 22,4 23,7 d 47,6 52,3 47,6 51,7 55,3 58,3 54,1 68,1 47,6 60,2 51,1 54,0 d 2,06 2,18 2,12 2,05 2,50 2,81 2,46 3,09 2,02 2,29 2,05 2,33 d
197 207 201 194 237 267 234 293 195 217 194 221 d 233 259 236 256 274 290 268 338 235 304 253 268 d 32,9 34,1 34,5 33,4 40,8 45,7 40,4 50,2 32,8 36,9 33,7 37,8 d
26,5 d 32,7 bc 31,8 c 32,8 bc 32,6 bc 35,0 b 32,9 bc 41,8 a 28,6 d 39,7 a 33,2 bc 33,4 58,3 d 71,7 c 72,0 c 77,4 c 70,8 c 77,0 c 76,2 c 92,8 a 71,5 c 85,6 b 77,3 c 75,5 2,65 e 3,28 c 3,23 c 3,26 c 3,27 c 3,53 b 3,30 c 4,18 a 2,85 d 4,03 a 3,30 c 3,35
251 d 314 bc 302 c 310 bc 312 bc 333 b 313 bc 397 a 270 d 384 a 312 bc 318 289 d 358 c 357 c 385 c 354 c 383 c 378 c 461 a 354 c 426 b 384 c 375 43,1 d 50,6 c 51,1 c 52,3 c 52,5 c 56,7 b 53,1 c 67,6 a 46,1 d 64,7 a 53,2 c 53,7
Bitki bana eker arl
46,5 51,1 43,2 56,5 44,3 64,3 50,7 69,9 40,6 79,8 50,9 54,4 b
* Ayn harfle gsterilen ortalamalar arasndaki farklar kendi grubunda nemli (p< 0.01) deildir.
BULGULAR VE TARTIMA Her iki deneme setinde de (65 gnlk ve 130 gnlk hasat) P. fluorescens PF8/6 alamas dndaki dier tm bakteri alamalar kontrole kyasla eker pancar ya kk-gvde arln artrmtr. Birinci ve ikinci denemede sulama dzeyi ortalamalarna gre, en yksek ya ve kuru kk-gvde arlna P. putida B3/10 ve B.
subtilis BS6/3 alamalar ile ulalmtr (izelge 1). Birinci deneme setinde tarla kapasitesinin %75, %50 ve %25i dzeyinde su kst uygulamalarnda, eker pancar ya depo kkgvde arl bakmndan P. putida B3/10, B. subtilis BS6/3, B. subtilis R3/3, P. fluorescens T26 ve V. paradoxus R2/1 bakteri alamalar etkin bulunmutur. Bu bakteriler, su kst
199
durumunda eker pancar kk-gvde arlnda meydana gelen d dier uygulamalara kyasla belirli oranda azaltmtr. Nitekim B. subtilis BS6/3 alamas ile %75 ve %50 su dzeyinde ya depo kk-gvde arl mineral gbre uygulamasna kyasla srasyla %51,4 ve %58, orannda daha yksek bulunmutur. Tarla kapasitesinin %25i orannda su uygulanmas durumunda etkin olan P. putida B3/10 ve B. subtilis R3/3 alamalar kimyasal gbrelemeye kyasla sras ile %41,2 ve %28,4 orannda daha fazla gvde arl art salamtr. Denemenin ikinci setinde benzer olarak su kst koullarnda eker pancar ya depo kkgvde arl d etkin olan bakterilerce azaltlmtr. Nitekim en dk sulama koullarnda (TK %25) eker pancar depo kkgvde arl, P. putida B3/10 ve B. subtilis R3/3 alamalar ile kontrole kyasla %48,7 ve %35,5; mineral gbrelemeye kyasla srasyla %41,5 ve %28,9 orannda daha yksek bulunmutur. Kuraklk koullarnda eker pancar kk-gvde arl d bakteri alamalar ile belirli oranda azaltlm, ancak bu durum alanan bakterilere ve sulama dzeylerine bal olarak deimitir. Birinci ve ikinci denemede mineral gbre ve bakteri alamalar eker pancar ya yaprak arln kontrole kyasla istatistiki bakmdan ok nemli (p<0,01) miktarda artrm ve en yksek ya yaprak arl P. putida B3/10 ve B. subtilis BS6/3 alamalarnda meydana gelmitir. Sulama dzeylerine bal olarak deimekle birlikte, her iki hasatta da genel olarak optimum ve su kst uygulamalarnda eker pancar ya yaprak arl bakmndan P. putida B3/10, B. subtilis BS6/3, B. subtilis R3/3, P. fluorescens T26, V. paradoxus R2/1 ve B. megaterium A21/3 bakteri alamalar etkin bulunmutur. su kst (TK %75, 50 ve 25) ortalamalarna gre etkin olan P. putida B3/10 ve B. subtilis BS6/3 alamalarnda eker pancar ya yaprak arl; birinci denemede kontrole kyasla srasyla %61,9 ve %56,9; mineral gbrelemeye kyasla srasyla %41,4 ve %37,0; ikinci denemede ise kontrole kyasla %63,1 ve %58,7, mineral gbrelemeye kyasla srasyla ise %39,9 ve %36,2 orannda daha yksek bulunmutur. Aminosiklopropan karboksilat deaminaze (ACCD) aktivitesine sahip bakteriler, su kstnn neden olduu yava yaprak gelimesini belirli oranlarda tolera edebilmitir ve
mineral gbrelemede meydana gelen yaprak arlk dn yavalatmtr. Denemenin her iki setinde de sulama dzeyi ortalamalarna gre, yksek etkinlik gsteren P. putida B3/10, B. subtilis BS6/3 ve B. subtilis R3/3 alamalar, mineral gbreleme ve kontrole kyasla bitki bana eker miktarn ok nemli miktarda artrrken, dier bakteri alamalar mineral gbreleme ile benzer sonu vermitir. Bitki bana eker miktar mineral gbreleme,ile kontrole kyasla birinci ve ikinci denemede srasyla %23,8 ve %17,4 orannda artarken, bakteri alamalaryla birinci denemede %7,5-57,8, ikinci denemede ise %7,0-56,8 orannda art grlmtr. Ar sulama suyu uygulamasnda mineral gbre ve bakteri alamalar, bata P.polymyaxa R2/2 ve R. erythropolis T9 olmak zere, kontrole kyasla ekerpancar bitki bana eker miktarn her iki hasatta da nemli oranda artrmtr. Sulama dzeylerine bal olarak deimekle birlikte genel olarak optimum ve su kst uygulamalarnda eker pancar eker ierii bakmndan B. subtilis BS6/3, P. putida B3/10, B. subtilis R3/3, P. polymyxa R2/2 ve V. paradoxus R2/1 bakteri alamalar etkin bulunmutur. Optimum sulama uygulamasna kyasla su stresi altndaki pancarda eker oran oransal olarak yksek olmakla birlikte bitki bana eker miktar azalmtr. Su kst koullarnda eker pancar bitki bana eker miktarn d bakteri alamalar ile belirli oranda azaltlm, ancak bu durum alanan bakterilere ve sulama dzeylerine bal olarak deimitir. Bu aratrma bulgularna paralel olarak, Serbest azot fikseri, fosfat zc veya bitkisel hormon retici rizosferik veya endofitik bakteriler kullanlarak yrtlen aratrmalarda eker pancar gelime, kk ve yaprak verimi ve artlm eker veriminin artrlabilecei ve pancar kalitesinin zellikle mineral azot uygulamalarna kyasla ykseltilebilecei sonucuna varlmtr (8-13). ndol asetik asit ve giberallik asit gibi bitkisel hormon retici veya baka bitki gelimesini tevik edici zelliklere sahip endofitik bakteri alamalar ile eker pancar bitki bana yaprak says, bitki gelimesi, fotosentez ve yaprak hormon ieriinin artrlabildii ortaya konulmutur (11, 13).
200
SONU ve NERLER Ar sulama suyu uygulamasnda her iki hasatta da eker pancar yaprak arl zellikle V. paradoxus R2/1, P. fluorescens PF8/6 ve P. polymyxa R2/2 alamalarnda yksek bulunmutur. Denemenin her iki seti ortalamalarna gre, optimum sulama suyu uygulamasnda durumunda eker pancar ya ve kuru depo kk-gvde, yan kk, toplam biomas ve bitki bana eker miktar bakmndan zellikle P. polymyxa R2/2, R. erythropolis T9, V. paradoxus R2/1, P. fluorescens PF8/6 ve P. putida B3/10 alamalar, ya ve kuru yaprak arl ve klorofil ierii bakmndan ise zellikle P. putida B3/10 ve B. subtilis BS6/3 alamalar etkin bulunmutur. Her iki deneme seti ortalamalarna gre, tarla kapasitesinin %75, %50 ve %25i dzeyinde su kst uygulamalarnda; eker pancar ya ve kuru depo kk-gvde, yan kk, toplam kk, toplam yaprak ve toplam biomas arl ile bitki bana eker miktar bakmndan P. putida B3/10, B. subtilis BS6/3, B. subtilis R3/3, P. fluorescens T26 ve V. paradoxus R2/1 bakteri alamalar etkin bulunmutur. Kuraklk koullarnda eker pancar gelime ve verim parametreleri d bakteri alamalar ile belirli oranda azaltlm, ancak bu durum alanan bakterilere ve sulama dzeylerine bal olarak deimitir. Bu aratrmada su stresinin bitkide meydana getirdii olumsuz etkilerin PGPR alamalaryla en az dzeye indirilebildii gzlenmitir. Kurak ve yar
kurak blgelerde, su maliyetinin yksek olduu ve sulama suyunun yetersiz olduu alanlarda ACC deaminaze aktivitesine sahip bitki gelimesini tevik edici bakteri alamalarnn dk su koullarnda verimi azalmasnn nlenmesi amacyla kullanlabilecei sunucuna varlmtr. Fazla su uygulanmas durumunda topraklarda tuzlanma, oraklama ve erozyon nedeniyle toprak kaybnn meydana gelmesine ilave olarak, maliyetlerin yksek olmas veya suyun kstl olmas durumunda tam sulama yerine birim sudan en fazla retim salayan sulama programlar ve su kst koullarnda retimde meydana gelebilecek d azaltmaya ynelik aratrmalar nem kazanmaktadr. Bu aratrma su stresinin zararl etkilerinin en aza indirilmesinde bitki gelimesini tevik edici bakterilerin kullanlabileceini ortaya koymutur. Kimyasal gbre uygulamalarnn ve sulamann maliyet ve evre zerine olumsuz etkileri dikkate alndnda bu aratrmada test edilen bakterilerin evre dostu srdrlebilir tarm uygulamalarnda kullanlabilecei sylenebilir. Gelecekte bu bakterilerle bata su kst ve kuraklk olmak zere farkl biotik ve abiyotik stres koullarnda kapsaml tarla denemelerinin yrtlmesi ve bu izolatlarla gelitirilecek biyolojik gbrelerin bata organik yetitiricilik olmak zere eker pancar tarmnda kullanmnn salanmas nemli olacaktr.
plant growth-promoting bacteria. Journal of Theoretical Biology. 190: 6368.
KAYNAKLAR
1. Jaggard, K.W., A.M. Dewar and J.D. Pidgeon, 1998. The relative effects of drought stress and virus yellow on the yield of sugar beet in the UK, 1980-1995. Journal of Agricultural Science, Cambridge. 103: 337-343. 2. Pidgeon, J.D., A.R. Werker, K.W. Jaggard, G.M. Richter, D.H. Lister and P.D. Jonse, 2001. Climatic impact on the productivity of sugar beet (Beta vulgaris L.) in Europe 1961-1995. Agricultural and Forest Meteorology. 109: 27-37. 3. Glick, B.R., 1995. The enhancement of plant growth by free-living bacteria. Canadian Journal of Microbiology. 41:109117. 4.akmak, R., 2009. Stres koullarnda acc deaminaze retici bakteriler tarafndan bitki geliiminin tevik edilmesi. Atatrk niv. Ziraat Fak. Derg., 40 (1), 109-125. 5. Glick, B.R., D.M. Penrose and J. Li, 1998. A model for the lowering of plant ethylene concentrations by
6. Safronova, V.I., V.V. Stepanok, G.L. Engqvist, Y.V. Alekseyev and A.A. Belimov, 2006. Rootassociated bacteria containing 1aminocyclopropane-1-carboxylate deaminase improve growth and nutrient uptake by pea genotypes cultivated in cadmium supplemented soil. Biology and Fertility of Soil. 42: 267-272. 7. akmak, R., M. Erat, B. Oral, . Erdoan and F. ahin, 2009. Enzyme activities and growth promotion of spinach by indole-3-acetic acid-producing rhizobacteria. Journal of Horticultural Science & Biotechnology. 84 (4): 375-380. 8.akmak, R., F. Kantar and .F. Algur, 1999. Sugar beet and barley yield in relation to Bacillus polymxa and Bacillus megaterium var. phosphaticum inoculation. Journal of Plant Nutrition and Soil Science, 162 (4), 437-442. 9.akmak, R., F. Kantar and F. ahin, 2001. Effect of N 2 - fixing bacterial inoculations on yield of sugar beet and barley. Journal of Plant Nutrition and Soil Science, 164 (5), 527-531.
201
10.ahin, F., R. akmak and F. Kantar, 2004. Sugar beet and barley yields in relation to inoculation with N 2 -fixing and phosphate solubilizing bacteria. Plant and Soil, 265, 123-129. 11. akmak, R., F. Dnmez, A. Aydn and F. ahin, 2006. Growth promotion of plants by plant growth-promoting rhizobacteria under greenhouse and two different field soil conditions. Soil Biology & Biochemistry, 38 (6), 1482-1487. 12.Aksoy, H.M. and N.D.K. Yilmaz, 2008. Antagonistic effects of natural Pseudomonas putida biotypes on Polymyxa betae Keskin, the vector of Beet necrotic yellow vein virus in sugar beet. Journal of Plant Diseases and Protection, 115, 241-246. 13.Shi, Y.W., K. Lou and C. Li, 2009. Promotion of plant growth by phytohormone-producing endophytic microbes of sugar beet. Biology and fertility of Soils, 45 (6), 645-653.
202
Bitki Bymesini Tevik Eden Bakteriler Kullanlarak eker Pancarnda (Beta vulgaris L.) Su Stresine Dayanklln Artrlmas
Erdal DACI 1 Salih EVREN1 Mesut Cemal ADIGZEL1 Recep KOTAN3
E-mail: erdaldasci@hotmail.com zet Bu aratrma, ar su ve su kst koullarnda, Aminosiklopropan karboksilat (ACC) deaminaze ieren bitki geliimini tevik edici bakterilerin eker pancar bitkisinin verim ve kalitesi ile pentoz fosfat yolu ve antioksidan enzim aktivitesi zerine etkisini belirlemek amacyla 2010-2011 yllarnda, yrtlmtr. alma tesadf bloklarnda blnm parseller deneme desenine gre 3 tekerrrl kurulmutur. Sulama uygulamas A snf buharlama kabndan oluan buharlamann katsaylarla (S1: Kpc1=1.50; S2: Kpc2=1.00, S3: Kpc3=0.50, ve S4: Kpc4=0.25) dzeltilmesiyle belirlenen drt farkl sulama rejiminden olumutur. Ana parsellere drt farkl sulama rejimi, alt parsellere ise dokuz uygulama tesadf olarak datlmtr. ki yllk ortalamalara gre eker pancar tohumlarnn Pseudomonas flourescens TV83E, (4) Paenibacillus lentimorbus TV30C, (5) Achromobacter xylosoxidans TV6E, (6) Variovorax paradoxus TV39F, (7) Hafnia alvei TV34A, (8) Serretia fonticola TV21A ve (9) Alcaligenes faecalis TV113D alamalar ve NP (12 kg N/da + 8 kg P/da) uygulamas kontrole kyasla sras ile kk verimini %3, 7, 6, 20, 22, 32, 18, ve 29; artlm eker verimini ise %2, 7, 8, 19, 24, 30, 17 ve 21 orannda artrmtr. Aratrmada test edilen bakterilerin kimyasal gbre gereksinimini ve su stresin olumsuz etkisini azaltabildii, srdrlebilir ve organik eker pancar retiminde biyolojik gbre olarak kullanlabilecek potansiyele sahip olduu belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: su stresi, bitki geliimini tevik edici bakteriler, verim ve kalite, enzim aktivitesi, eker pancar
Ramazan AKMAKI2 Mustafa ERAT5
Fatih Mehmet KIZILOLU4
Using Plant Growth Promoting Bacteria Increasing of Water Stress Resistance in Sugar Beet (Beta vulgaris L.)
Abstract This study was carried in order to investigate the effects of 1-aminocyclopropane -1-carboxylate (ACC) deaminasecontaining plant growth promoting bacteria on the yield and quality of sugar beet, and the activities of the antioxidant and pentose phosphate oxidative cycle enzymes under waterlogging and water deprivation in the years between 2010 and 2011. The experimental design was randomised split-plots with three replications. Water supply was varied in four levels, which was determined using four Coefficients to convert Class A Pan Evaporation (S1: Kpc1=1.50; S2: Kpc2=1.00, S3: Kpc3=0.50, ve S4: Kpc4=0.25). The experimental design was randomised split-plots. Four target water regimes were allocated to the main plot and 9 treatments as in the split-plots. On an average of both years, seed inoculation of sugar beet with Pseudomonas flourescens TV83E, (4) Paenibacillus lentimorbus TV30C, (5) Achromobacter xylosoxidans TV6E, (6) Variovorax paradoxus TV39F, (7) Hafnia alvei TV34A, (8) Serretia fonticola TV21A ve (9) Alcaligenes faecalis TV113D, and NP (12 kg N/da + 8 kg P/da) application increased root yield by 3, 7, 6, 20, 22, 32, 18, and 29% as compared to the control and sugar yield by %2, 7, 8, 19, 24, 30, 17, and 21%, respectively. Bacterial strain tested in this study will enable reductions in inputs of chemical fertiliser and negative effect of water stress, had a potential to be used as a bio-fertilizer in sustainable and organic sugar beet production. Keywords: Water stress, plant growth promoting rhizobacteria, yield and quality, enzyme activity, sugar beet
1 2
Dou Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits Mdrl, ERZURUM Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, ERZURUM 3 Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Bitki Koruma Blm, ERZURUM 4 Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarmsal Yaplar ve Sulama Blm, ERZURUM 5 Atatrk niversitesi Erzurum Meslek Yksek Okulu, ERZURUM
203
Kresel snma, iklim deiiklii, kuraklk ve hzla oalan nfus neticesinde artan su ihtiyacna kar temiz su kaynaklarna ulamak giderek zorlamakta, suyun yaamsal deeri ve vazgeilmezlii her geen gn nemini daha da artrmaktadr. Trkiyenin potansiyel sulanabilir alanlar ve bitkilerin su kullanmlar dikkate alndnda mevcut su kaynaklar ile toplam sulanabilir alanlarn %33 sulanabilmektedir. Bu nedenle, tarma ayrlan su kaynaklar ile daha etkin bir sulama yapabilmek ve daha fazla alan sulayabilmek iin su artrm salayan kstl sulama ynetimi gibi yaklamlar gz nnde tutmamz zorunlu hale gelmitir.(1). Mevcut su kaynaklar ile sulanabilir tarm alanlarnn geleneksel sulama yntemleri ile sulanmas olanakl deildir. Bu nedenle yeni yaklamlar gelitirilerek, su tasarrufu salamak amacyla farkl su kst almalar yaplmaktadr. Bu almalar yaplrken maksimum verim yerine bir miktar verim azalmasna izin verilerek suyun optimum kullanm ncelikli hale gelmitir. Bitkisel retim, kuraklk ve kstl sulama gibi uygunsuz evre koullarndan nemli oranda etkilenmektedir. Stres faktrleri bitkilerin normal fizyolojik ilevlerinde deiikliklere yol amakta, fotosentez kapasitelerini azaltmakta ve bitkinin lmne yol aabilmektedir. Bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak, bitkilerin su kst koullarnda da normal fizyolojilerini devam ettirerek verim kayplarnn engellenmesi tarmsal aratrmalarn yeni ncelii olmaldr. Bu almann amac; ar su ve su kst koullarnda, Aminosiklopropan karboksilat (ACC) deaminaze ieren bitki geliimini tevik edici bakterilerin eker pancar bitkisinin verim ve kalitesi ile pentoz fosfat yolu ve antioksidan enzim aktivitesi zerine etkisi belirlemektir. zellikle farkl evresel stres koullarn takiben bitki etilen dzeyini azaltarak bitki byme ve gelimesine katk salayan bu bakterilerin ksntl su uygulamalarnda eker pancarndaki verim azalmalarn engelleyerek daha az su ile daha fazla verim elde edilebilmesi iin yeni yntemler gelitirilmesine katk salamaktr. Bylece bitki gelimesini tevik edici bakteriler kullanlarak eker pancarnda su stresine
GR
dayanklln koymaktr.
artrlmas
olanaklarn
ortaya
Bitki geliimini tevik edici bakteriler dorudan ve dolayl yollarla bitki geliimini tevik etmektedirler (2, 3) Bitki geliimini tevik edici bu bakteriler; bitkilere besin kayna salanmasna ilave olarak, ACC deaminaze aktivitesi yoluyla bitkide etilen dzeyini azaltarak, bitki gelimesini dorudan tevik etmektedir (4,5). ACC deaminaze ieren bakteriler su stresinin neden olduu etilenin olumsuz etkilerini azaltmaktadr (6,7). MATERYAL VE YNTEM Aratrma, Erzurum Ovasnda yer alan Dou Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits deneme arazisinde yrtlmtr. Ovann ykseklii 17501900 m arasnda deimektedir. Balca toprak gruplar, bazaltik ve kestane renkli topraklardr. Eimin artmaya balad yerlerde ana materyallerden olumu topraklara rastlanr. Ova topraklar alviyallerden, taban ve etek araziler ise kolviyallerden meydana gelmektedir (8). Aratrmann yrtld topraklar killi-tn bnyeli, hafif bazik reaksiyonlu ve kirelidir. toprak bnye snf killi-tndr. Hacim arl deerleri 1.261.32 g/cm arasnda deimektedir. Erzurum Ovasnda Dou Anadolu Blgesinin karakteristik zellii olan karasal iklim tipi hkimdir. Klar ok souk ve uzun, yazlar ise scak, kurak ve ksa geer. Erzurumun 74 yllk iklim verilerine gre ortalama ya 435.6 mm olup en fazla ya mays, en az ya austos aynda dmektedir. Ortalama scaklk 5.6 C, en scak ay austos, en souk ay aralk aydr. Yllk buharlama 987.2 mm, ortalama bal nem % 63.9 ve ortalama karla rtl gn says 112.3 gndr (9). alma tesadf bloklarnda blnm parseller deneme desenine gre 3 tekerrrl kurulmutur. Ana parsellere drt farkl sulama dzeyi, alt parsellere ise dokuz uygulama; (1) Kontrol (bakteri ve gbre uygulanmam), (2) NP mineral gbresi (12 kg N/da + 8 kg P/da), (3) Pseudomonas flourescens TV83E, (4) Paenibacillus lentimorbus TV30C, (5) Achromobacter xylosoxidans TV6E, (6) Variovorax paradoxus TV39F, (7) Hafnia alvei TV34A, (8) Serretia fonticola TV21A ve (9)
204
Alcaligenes faecalis TV113D tesadf olarak datlmtr. Deneme konular Ana parseller S1: Kpc1=1.50 S2: Kpc2=1.00 S3: Kpc3=0.50 S4: Kpc4=0.25 Alt parseller K1: Kontrol (bakteri ve gbresiz) K2: Kontrol (8 kg P ve 12 kg N/da) B1: Pseudomonas flourescens TV83E B2: Paenibacillus lentimorbus TV30C B3: Achromobacter xylosoxidans TV6E B4: Variovorax paradoxus TV39F B5: Hafnia alvei TV34A B6: Serretia fonticola TV21A B7: Alcaligenes faecalis TV113D Bu almada kullanlan bakteri rklar daha nce yaplan almalarda farkl kltr bitkileri ve yabani bitkilerin kk rizosferinden alnan rneklerden izole edilen toplam 624 bakteri rk arasndan seilmitir. zole edilen bu bakteri rklarnn MIS ve BOLOG tan sisteminde tanlar yaplmtr. zellikle kullandklar karbon kaynaklar bakmndan rekabeti zellikleri iyi ayrca azot fikseri ve fosfat zc rklar seilmitir. eker pancar tohumlar %25 sodyum hypochloritte 5 dakika bekletilerek yzeysel dezenfeksiyon yaplm ve siteril distil su ile ykanp kurutulmu. Daha sonra tohumlar kullanlacak bakterilerle inokule edilmitir. nokulasyon ilemi tohumlarn 60 dakika sreyle 108 cfu ml-1 konsantrasyondaki bakteri sspansiyon iine daldrlarak yaplmtr. Kontrol amacyla bakteri uygulanmayan tohumlar ise steril distil su ile seyreltilmi NB iinde bekletilmitir (10). Bakteriler eker pancar tohumlarna inokule edilerek ekim yaplmtr. Daha sonra ilk sulamada sulama suyu ile birlikte 108 cfu ml-1 konsantrasyonundaki bakteri sspansiyonundan ikinci bakteri uygulamas yaplmtr. eker pancar ekimleri sra aras 45 cm olacak ekilde pancar mibzeri ile 17 Mays 2010 ve 18 Mays 2011 tarihlerinde yaplmtr. Amata eidi eker pancar tohumu kullanlmtr. Bitkiler iki yaprakl olduunda birinci apa, 46 yaprakl olduunda ikinci apa yaplarak sra zeri 2025 cm olacak ekilde seyreltilmitir. Her bir parselde be bitki sras
yer almtr. Parsel lleri ekimde 2.25 x 6.00 = 13.5 m2, hasatta ise 1.35 x 5.00 =6.75 m2dir. Hasatta be eker pancar srasndan kenarlarda kalan iki sra ile parsel balarndan 0.50 m kenar tesiri olarak braklm, kalan alan deneme alan olarak hasat edilmitir. Parseller arasnda 1m, bloklar arasnda 10 m boluk braklmtr. Hasat 11.11.2010 ve 04.11.2011 tarihlerinde yaplmtr. Sulama damla sulama yntemiyle yaplmtr. Sulamada verilecek su miktar su sayac ile llerek uygulanmtr. Deneme konular gerei uygulanacak sulama suyu miktar deneme alannda bulunan A snf buharlama kabndan oluan buharlama miktarnn farkl Kpc katsaylar (S1: Kpc1=1.50; S2: Kpc2=1.00, S3: Kpc3=0.50 ve S4: Kpc4=0.25) ile dzeltilerek belirlenmitir. Sulama suyu miktarnn hesaplanmasnda aada verilen eitlik kullanlmtr. I = A * Ep * Kpc * P Eitlikte. I: sulama suyu miktarn (mm), A: parsel alann (m2), Ep: pan havuzundan oluan yml buharlama miktarn (mm), Kpc: deneme konularn oluturan pan katsaylarn, P: ise rt yzdesini ifade etmektedir. Bitki su tketimi toprak su btesinden yararlanlarak hesaplanmtr. Topraktaki nem izlemeleri ntronmetre ile yaplmtr. Nem izlemeleri, 0-30 cm. 30-60 cm. 60-90 cm ve 90120 cm derinliklerde btn konulardan her sulama ncesinde yaplmtr. Bitki su tketimi her iki toprak nem lm arasnda kalan zaman dilimi iin aada verilen eitlik kullanlarak hesaplanmtr (11). ETc = I + P S R D Eitlikte; I: sulama suyu (mm), P: ya (mm), S: iki toprak nemi lm arasndaki deiim (mm), R: yzey ak (mm) ve D: drenaj (mm) dr. Yzey ak yok kabul edilmitir. BULGULAR ve TARTIMA lk sulama 06.07.2010 ve 11.07.2011 tarihlerinde yaplm ve konularn tamamna eit miktarda su verilerek topraktaki eksik nem tarla kapasitesine kartlmtr. Sonraki sulamalar 7 gnde bir yaplmtr. Sulama suyu rt yzdesi ile dzeltilerek hesaplanmtr. Son sulamalar 20.09.2010 ve 19.09.2011 tarihlerinde yaplmtr. Denemenin birinci ylnda yetime
205
dnemi boyunca toplam 213.7 mm ikinci ylnda toplam 276.6 mm ya dmtr. 2010 ylnda sezon boyunca toplam 12 sulama yaplmtr. S1, S2, S3, S4 sulama konularna srasyla 520.7 mm, 365.5 mm, 210.2 mm, 132.4 mm sulama suyu verilmitir. Bitki su tketimleri S1, S2, S3, S4 sulama konularna srasyla 682.0 mm, 610.8 mm, 471.3 mm, 427.3 mm olarak belirlenmitir. 2011 ylnda yukarda belirtilen ekilde toplam 11 sulama yaplmtr. S1, S2, S3, S4 sulama konularna srasyla 502.3 mm, 351.9 mm, 201.6 mm, 126.4 mm sulama suyu verilmitir. Bitki su tketimleri S1, S2, S3, S4 sulama konularna srasyla 749.8 mm, 515.3 mm, 393.4 mm, 363.1 mm olarak belirlenmitir. (ekil 1)
6705 Kg ile S. fonticola TV21A bakterisinin aland B6 konusundan elde edilirken 6676 Kg ile kimyasal gbre uygulanan K2 konusu ikinci srada yer almtr. S2 sulama konusunda en yksek verim 7278 Kg ile ticari gbre uygulanan K2 konusundan elde edilmitir. Su kstnn uyguland S3 konusunda en yksek verim 5775 kg ile H. alvei TV34A (B5) bakterisinin aland konudan elde edilmitir. S4 sulama konusunda en yksek verim 5244 kg ile S. fonticola TV21A alamas yaplan B6 konusundan elde edilmitir. (izelge 1) izelge 1. eker pancar kk verimi (Kg/da) (2010-2011)
Konular K1 K2 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 Ort. S1 4792 6676 5119 5286 5712 5652 5782 6705 5679 5711 S2 5140 7278 5516 5785 5458 6110 6088 6586 6657 6068 S3 4613 5469 4433 4646 4265 5394 5775 5603 5140 5037 S4 3791 4248 3796 3961 3953 4823 4786 5244 4243 4316 Ort. 4584 5918 4716 4919 4847 5495 5607 6034 5430
ekil 1. Sulama suyu miktarlar ve bitki su tketimleri (mm) Sulama konularnda ar (S1) ve optimum (S2) sulama yaplan konularndan alnan yksek kk verimine ramen su kst arttka verim azalmtr. optimum sulamann yapld S2 konusundan ortalama 6068 kg ile en yksek verim alnrken en ok su kst uygulanan S4 konusundan 4316 kg verim elde edilmitir. (ekil 2)
Alt parsellerde konu ortalamalar dikkate alndnda en yksek verim 6034 kg ile S. fonticola TV21A bakterisi alanan B6 konusundan elde edilmitir. En dk verim ise 4584 kg ile kontrol (K1) konusundan elde edilmitir. ki yllk ortalama deerlere gre eker pancar tohumlarnn P. flourescens TV83E, P. lentimorbus TV30C, A. xylosoxidans TV6E, V. paradoxus TV39F, H. alvei TV34A, S. fonticola TV21A ve A. faecalis TV113D alamalar ve NP uygulamas kontrole kyasla sras ile kk verimini %3, 7, 6, 20, 22, 32, 18, ve 29 orannda artrmtr. (ekil 3)
ekil 2. Ana parsellerde (su) ortalama eker pancar kk verimi (2010-2011) Her sulama konusunda alt parsel verimlerini incelediimizde; S1 konusunda en yksek verim
ekil 3. Alt parsellerde (bakteri) ortalama eker pancar kk verimi (2010-2011)
206
eker pancarnda eker oranlar analiz edilmi ve su konularnda verimdeki azala bal olarak seker oranlar artm olmasna ramen verime paralel olarak artlm eker verimlerinde de art olmutur. En yksek artlm eker verimi 902 kg ile S. fonticola TV21A bakterisi alanan B6 konusundan elde edilmitir. En dk verim ise 692 kg ile kontrol (K1) konusundan elde edilmitir. eker pancar tohumlarnn P. flourescens TV83E, P. lentimorbus TV30C, A. xylosoxidans TV6E, V. paradoxus TV39F, H. alvei TV34A, S. fonticola TV21A ve A. faecalis TV113D alamalar ve NP uygulamas kontrole kyasla sras ile artlm eker verimini %2, 7, 8, 19, 24, 30, 17 ve 21 orannda artrmtr. izelge 2. Artlm eker verimi (Kg/da)
Konular K1 K2 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 Ort. S1 697 898 718 776 865 860 875 936 818 827 S2 745 997 809 832 811 850 890 951 977 873 S3 720 802 672 715 671 809 882 865 742 764 S4 605 660 629 647 642 785 778 856 693 699 Ort. 692 839 707 742 747 826 856 902 807
142, M-58, BA-7, BA-8, M-13, ve M-3) ile alanan eker pancar tohumlar kontrole kyasla kk veriminde % 13.0, 12.6, 10.5, 9.2, 8.1, 6.1, ve 6.5 orannda art meydana getirdiini bildirmilerdir. Saleem ve ark. (13). ACC deaminaze aktivitesi ieren PGPR ile alamann strese bal etilen retimini azaltarak stres koullar altnda bitki bymesi ve gelimesi srdrlmesinde yardmc olduunu ve ACC deaminaze aktivitesine sahip bakteri alamalarnn bezelyede verim zerine kuraklk stresinin olumsuz etkilerini azalttn belirtmilerdir. ACC deaminaze aktivitesi gsteren bakteri uygulanan bitkiler zellikle dk etilenden dolay oransal olarak daha fazla kk gelitirerek stres koullarna daha dayankl olmaktadr (14,7). SONU ve NERLER Sulama konularnda ar sulamann olumsuz etkilerinin ortaya konulmas amalanan S1 sulama konusunda verilen fazla su nedeniyle verimde beklenen azalma yerine ilk yl S1 konusunda en yksek verim elde edilmitir. kinci yl verimi S2 konusundan dk kalmtr. Sonular PGPR alamasnn su kstndan kaynaklanan stresin tersi etkileri olduunu gstermitir. Genel olarak bu aratrmann sonular ACC deaminaze ieren PGPR alamasnn stresin etkilerini azaltma bakmndan kurak ve yar kurak alanlarda nemli tarm tekniklerinden biri olabileceini gstermitir. Aratrmada test edilen bakterilerin kimyasal gbre gereksinimini ve su stresin olumsuz etkisini azaltabildii, srdrlebilir ve organik eker pancar retiminde biyolojik gbre olarak kullanlabilecek potansiyele sahip olduu belirlenmitir. TEEKKR Bu makale dou Anadolu tarmsal aratrma enstits tarafndan desteklenen projeden retilmitir. Projede emei geenlere teekkrlerimi sunarm.
Kstl su uygulamas kk ve eker verimini genel olarak azaltmtr. Optimum sulama uygulamasna kyasla (S2), en fazla su kst (S4) konusunda TV83E, TV30C, TV6E, TV39F, TV34A, TV21A ve TV113D alamalarnda eker pancar kk verimi sras ile % 31, 32, 28, 21, 21, 20 ve 36 azalrken, kontrol ve NP uygulamalarnda verim kayb srasyla % 26 ve 42 olmutur. Burada grld gibi en byk verim azal %42 ile kimyasal gbre uygulanan K2 konusunda gereklemitir. V. paradoxus TV39F alanm B4 konusu (%21), H. alvei TV34A alanan B5 konusu (%21) ve S. fonticola TV21A alanan B6 konusundaki (%20) verin azallar K1 ve K2 kontrol konularndan daha az olmutur. akmak ve ark. (12). Yaptklar almada be farkl Bacillus rk (BA-140, BA-
207
KAYNAKLAR
1. 2. http://www.dsi.gov.tr/duyuru/su_forumu_dosya/bi ldiriler/adana_bildiri.pdf (2009) Kotan, R, ahin, F. 2002. Use of bacterial organisms in biological control of plant disease. Atatrk niv. Ziraat Fakltesi Dergisi 33: 111 119 akmak, R, Dnmez, F, Aydn, A, ahin, F. 2006. Growth promotion of plants by plant growth-promoting rhizobacteria under greenhouse and two different field soil conditions. Soil Biology & Biochemistry, 38 (6): 1482-1487. Glick, B.R. 1995. The enhancement of plant growth by free-living bacteria. Can. J. Microbiol, 41: 109117. Glick, B.R, Patten, C.L, Holguin, G, Penrose, D.M. 1999. Biochemical and genetic mechanisms used by plant growth promoting bacteria. London: Imperial College Press. Glick, B.R, Penrose, D.M, Li, J. 1998. A model for the lowering of plant ethylene concentrations by plant growth-promoting bacteria. J Theor Biol, 190:6368. Safronova, V.I, Stepanok, V.V, Engqvist, G.L, Alekseyev, Y.V, Belimov, A.A. 2006. Rootassociated bacteria containing 1aminocyclopropane-1-carboxylate deaminase improve growth and nutrient uptake by pea genotypes cultivated in cadmium supplemented soil. Biol. Fertil. Soils, 42: 267-272.
8.
9.
10.
3.
11.
4.
5.
12.
6.
13.
7.
14.
KHGM, 1984. Erzurum ili verimlilik envanteri ve gbre ihtiya raporu. Ky Hizmetleri Genel Mdrl Yaynlar No: 775, Ankara. DM. 2007. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl Meteoroloji Dokmantasyon Merkezi, Ankara Heinonsalo, J, Frey-Klett, P, Pierrat, J.-C, Churin, J.-L, Vairelles, D, Garbaye, J, 2004. Fate, tree growth effect and potential impact on soil microbial communities of mycorrhizal and bacterial inoculation in a forest plantation. Soil Biol. Biochem. 36, 211-216. Jensen, M.E, Burman, R. D. and Allen, R. G, 1990. Evapotranspiration and irrigation water requirements. Manuels and reports on engineering practices no. 70. ASCE, New York. akmak, R, Kantar, F.and Sahin, F. 2001. Effect of N 2 -fixing bacterial inoculations on yield of sugar beet and barley. J Plant Nutr Soil Sci, 164, 527-531. Saleem, M, Arshad, M,, Hussain, S, Bhatti, A.S, 2007. Perspective of plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) containing ACC deaminase in stress agriculture. Trends Biotechnol, 25: 356362. Burd, G.I, Dixon, D.G, Glick, B.R, 2000. Plant growth-promoting bacteria that decrease heavy metal toxicity in plants. Can J Microbiol, 46: 237 245.
208
Erzurum Ovas Koullarnda eker Pancarnn Sulama Programnn Belirlenmesi

Sebahattin KAYA 1 Ramazan MERAL1 Azize DOAN DEMR1
E-mail: sebahattinkaya@yahoo.com
zet Bitkilerin su tketimlerinin ve sulama programlarnn dorudan belirlenmesi, masraf gerektirmesi ve zaman alc olmas nedeniyle olduka zordur. Genellikle dolayl yntem olarak, iklim deerlerini kullanarak referans rn evapotranspirasyonunu belirleyen model yaklamlar ve programlar kullanlmaktadr. Bu aratrmada, Cropwat 8.0 sulama planlamas program kullanlarak, Erzurum Ovas koullarnda ekerpancarnn sulama planlamasnn belirlenmesi amalanmtr. Elde edilen sonulara gre, ekerpancar su tketiminin 652.2 mm olduu ve yetime sezonu ierisinde 6 kez sulama yaplarak toplam olarak 705.6 mm sulama suyu verilmesi gerektii belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Sulama Planlamas, Erzurum Ovas, ekerpancar, FAO PenmanMonteith, Cropwat 8.0 Determination of Irrigation Scheduling for Sugar Beet Under Erzurum Plain Conditions Abstract Direct crop evapotranspiration and irrigation scheduling determination methods are restrictive and required extensive labor and cost. Generally, indirect methods and programs are used which are consider of estimated reference evapotranspiration by climatic data. In this study, it was aimed to determine of irrigation scheduling of sugar beet by Cropwat 8.0 computer program for Erzurum plain conditions. The results show that, evapotranspiration of sugar beet is 652.2 mm and seasonal irrigation requirement is 705.6 mm with six irrigation applications. Keywords: Irrigation Scheduling, Erzurum Plain, sugar beet, FAO Penman-Monteith, Cropwat 8.0
Bingl niversitesi, Ziraat Fakltesi, Biyosistem Mhendislii Blm, 12000, BNGL
209
Etkin sulama ve uygun su ynetimi yarkurak ve kurak blgelerde nemlidir. Ksa srede, proje planlama ve almalarnda kullanlmak iin sulama projesi planlayclar tarafndan sklkla rn su gereksinimleri ve/veya evapotranspirasyon verilerine ihtiya duyulur. Dier taraftan, su talebindeki art ve su ktlndan dolay su muhafazas gitgide nemli olmaktadr. Ayrca, Son yllarda grlen yalarn yetersizlii ve kurak dnemlerin uzunluu, bitkisel yetitiricilikte sulamann nemini daha da artrmtr. Sulamadan beklenen yararn salanabilmesi; iklim, toprak ve bitki koullarna uygun sulama ynteminin seilmesi, seilen ynteme ilikin sistemin iyi planlanmas, sulama aralnn ve her sulamada uygulanacak sulama suyu miktarnn dorulukla bilinmesine baldr [1]. Etkin olmayan sulama ynetimi (rnein ar su uygulamas), kk blgesi altndaki toprak profili boyunca su ve bitki besin maddelerinin derinlere tanmasna neden olmaktadr. Byle su ve besin maddesi kayplar sadece evresel srdrlebilirlie olumsuz etki etmez ayn zamanda ekonomik kayplara da sebep olur. Bu nedenle, bu kayplarn minimize edilmesi etkin rn ynetim uygulamalar iin nemlidir [2]. Sulama programlamas, sulama zamannn ve uygulanacak su miktarnn belirlenmesi olarak tanmlanan ve su kullanmnn optimizasyonunu salayan bir kavramdr. Gnmzde sulama programlamasnda topra, meteorolojik verileri ve bitkiyi esas alan birok yntem kullanlmaktadr. Bitkiler hem atmosfer hem de topraa ilikin evrelerine tepki gsterdiklerinden dorudan bitkiye ilikin parametrelerin llmesi yoluyla sulama programlamas daha doru bir yaklam olmaktadr [3]. Sulama zamannn belirlenmesinde toprak, bitki ve iklim etmenlerinin yeteri kadar analiz edilmesiyle ortaya konmu belli bal yntem vardr. Toprak ve bitkiye dayal yntemler dnda nc yntem, ok sayda bilim adam tarafndan gelitirilmi olan pratik yaklamlar olup, bunlar da aada belirtilen hususlar iermektedir [4-5]. 1. Potansiyel evapotranspirasyonun llmesi veya hesaplanmas, 2. Birbirini izleyen iki bitki geliim dnemlerinde uygun bitki su tketim katsaylar kullanarak
Giri
belirli bitkiler iin aktel evapotranspirasyonun hesaplanmas, 3. Mevcut koullar altnda geliim seyrini ters etkilemeksizin bitki tarafndan kk blgesi iinde topraktan alnan su hacmi ile kk derinliinin belirlenmesi, 4. Bitki kk blgesinde topran kullanlabilir su miktarn belirledikten sonra kullanlabilir suyun azalan miktarn hesaplayarak sulama zamannn saptanmas. ekerpancar Erzurum Ovas`nda yetitirilen nemli tarm rnlerinden birisidir. Hlihazrda, bu ovann bir ksmnda sulu tarma geilmi olup, geriye kalan ksmnn sulanmas iin sulama tesisi inaas almalar devam etmektedir. Sz konusu bu ovada etkin bir su ynetimi, yukarda belirtilen nedenlerden dolay gereklidir. Bu nedenle, bu aratrmada etkin bir su ynetimi iin ekerpancarnn sulama planlamasnn belirlenmesi amalanmtr. Materyal Ve Yntem Materyal Aratrma sahas olarak seilen Erzurum li Dou Anadolu Blgesi`nde, Yukar Frat Havzas`nda olup, 39 10 - 40 57 kuzey enlemleri ile 4015 - 42 35 dou boylamlar arasnda yer almaktadr. Aratrma sahasnda karasal iklim hkm srmekte olduundan, klar uzun, souk ve genellikle kar yal, yazlar ise ksa, scak ve kurak gemektedir. Yllk ortalama ya miktar 437.3 mm, yllk ortalama scaklk 5.7 C, yllk ortalama bal nem %64.2, yllk ortalama rzgar hz 2.6 m/s ve yllk ortalama gnlk gnelenme sresi 6.9 h/gn`dr [6-7]. Erzurum li genelinde; hububat, yem bitkileri (yonca, korunga, fi), patates, eker pancar ve baz sebze trleri (fasulye, lahana, bostan v.s ) yetitirilmektedir. 2001 yl verilerine gre, l genelinde 31600 da alanda ekerpancar tarm yaplmakta olup, ortalama verim 3688 kg/da`dr [8]. Erzurum Ovas`ndaki taban araziler milli ve kumlu teressubattan olumu allviyal bir yapya, yama araziler ise kaba materyalden olumu kollviyal bir yapya sahiptirler [9-10]. Aratrma sahas topraklar genellikle orta ve ar bnyelidir. ok az miktarda hafif bnyeli topraklar da mevcuttur [9].
210
Yntem ekerpancar bitkisi sulama planlamasnn yaplmas iin CROPWAT 8.0 sulama planlamas program kullanlmtr. CROPWAT Sulama Planlamas Program, FAO Su Kaynaklar Geliimi ve Ynetimi Servisi tarafndan gelitirilmitir ve ilk olarak 1992`de (CROPWAT 5.7) olmak zere farkl versiyonlar yaynlanmtr [11]. Dier kompter sulama programlarna benzer olan CROPWAT 8.0, topran su tutma kapasitesini, iklim verilerini ve rn bilgisi ve ynetimini hesaba katan bir su dengesi planlamas programdr. CROPWAT 8.0 ile referans rn evapotranspirasyonu (ETo) hesaplamak iin gnlk, 10 gnlk veya aylk iklim verileri kullanlr. htiya duyulan veriler; maksimum ve minimum (veya ortalama scaklk), ortalama bal nem, rzgr ve gnlk toplam gnelenme sresi verileridir. Gerekli olan toprak ve su ynetim bilgileri ise; topran yararl su tutma kapasitesi, balang toprak su ierii, su uygulama randman ve izin verilebilir toprak suyu tketim miktardr ve ya miktardr. CROPWAT 8.0 sulama planlamas program ile ETo`yu hesaplamak iin FAO Penman-Monteith (FAO - PM) Eitlii
kullanlmaktadr. FAO - PM Eitlii hem fizyolojik hemde aerodinamik parametreleri ierdii ve fiziksel olarak dayandrlm olduu im ETo`yu ok yakn olarak tahmin ettii iin referans ve rn evapotranspirasyonu iin standart metot olarak nerilmektedir [12]. Sz konusu yntemin im evapotranspirasyonu iin standardize edilmi bir referans olarak global bir geerlilie sahip olduu ispatlanm ve hem Uluslararas Drenaj ve Sulama Komisyonu (ICID) tarafndan hem de Dnya Meteoroloji rgt (WMO) tarafndan tannmtr [13-14]. FAO - PM eitlii aada verilmitir.
ETo =
0.408( Rn G ) + (
900 )U 2 (es ea ) T + 273 + (1 + 0.34U 2 )
Burada; ETo, referans rn evapotranspirasyonu (mm gn-1); T, yerden 2 m ykseklikteki ortalama hava scakl ( C); Rn, bitki yzeyindeki net radyasyon (MJ m-2 gn-1), G, toprak s aks younluu (MJ m-2 gn-1); U 2 yerden 2 m ykseklikteki rzgar hz (m s-1); es, doygun buhar basnc (kPa); ea, gerek buhar basnc (kPa); , evaporasyon buhar basnc erisinin eimi (kPa C-1) ve , psikrometrik sabittir (kPa C-1) [12].
ekil 1. Erzurum Meteoroloji stasyonu`nda 1996-2010 yllarnda gzlemlenmi iklim deerleri 1`de verilmitir. Etkili yan hesaplanmas iin CROPWAT 8.0 program ile ETo`yu USDA-SCS yntemi seilmitir [9-11]. hesaplamak ve olas iklim deiiklii etkisini hesaba katmak iin Meteoroloji Genel Program iin gerekli olan toprak verileri olarak, Ovas`nda gemite Mdrl (MGM) Erzurum istasyonunda 1996- Erzurum-Sakalkesik 2010 yllarnda gzlemlenmi olan gnlk iklim yaplm olan bir aratrma sonucuna [9] gre belirlenmi olan orta bnyeli topraklarn verileri kullanlmtr. Kullanlan veriler ekil 211
zellikleri dikkate alnmtr ve izelge 1`de verilmitir. izelge 1. Aratrmada kullanlan fiziksel toprak zellikleri
Derinlik (cm) Tarla Kapasitesi (mm) Solma Noktas (mm) Yararl Tutma Kapasitesi (mm) Su Hacim Arl (g/cm3) Bnye Analizi Bnye Snf Kil (%)
Kum (%) 1.08 1.17 1.07 40.86 38.26 42.54
Silt (%)
0-30 30-60 60-90 Topl.
94.98 120.75 125.04 340.77
50.58 77.43 80.19 208.20
44.40 43.32 44.85 132.57
35.55 35.77 37.86
23.59 25.97 19.60
L L L
rn bilgisi olarak; ekim tarihi, gelime dnemleri uzunluu ve hasat tarihi yredeki yetitirici uygulamalar ve FAO - 56 no`lu yayn [12] dikkate alnarak belirlenmitir. Kc katsaylar tek Kc katsays yaklam dikkate alnarak FAO - 56 [12]`ya gre belirlenmitir (Kcini=0.35, Kcmid= 1.20, Kcend=0.67). Kklenme derinlii balang dnemi iin 0.60 m, olgunlama ve sonras dnem iin 0.90 m olarak alnmtr [9,12-15]. Toprak yararlanlabilir suyunun tketilmesine izin Bulgular Ve Tartma Erzurum Ovas koullarnda CROPWAT 8.0 sulama planlamas program kullanlarak izelge 2. ekerpancar sulama planlamas
Ekimden Toprak sonraki Ya kuruluk ETa Tarih gn (mm) faktr (%) says (%) 29 Haz. 56 0.0 1.00 100 13 Tem. 70 4.5 1.00 100 26 Tem. 83 0.0 1.00 100 8 Aus. 96 0.0 1.00 100 21 us. 109 0.0 1.00 100 8 Eyl. 127 0.0 1.00 100 160 11 Ekim 0.0 1.00 100 (Hasat) Brt sulama suyu miktar: mm Net sulama suyu miktar: mm Gerek bitki su tketimi: mm Sulama planlamas etkinlii: %100
verilebilir (kritik tketim) oran olarak bitki geliiminin tm dnemleri iin FAO - 56`da verilmi olan 0.55 deeri kullanlmtr [9-12]. Sulamann uzun tava (border) yntemiyle yaplaca dnlerek, su uygulama randman 0.65 olarak alnmtr [15]. Verim tepkisi faktr (Ky) olarak, btn dnemler iin (1.0) deeri [16] kullanlarak verim azalmas istenmemitir.
belirlenmi olan ekerpancar sulama planlamas izelge 2`de verilmitir

Net sul. suyu (mm) 73.1 74.3 77.3 79.0 78.3 76.5 Sulama suyu eksiklii (mm) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Sulama suyu kayb (mm) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Brt sul. suyu (mm) 104.5 106.1 110.5 112.9 111.9 109.3 185.6 mm 181.8 mm 45.5 mm 470.4 mm
Sulama tketim dzeyi (%) 55 55 57 59 58 57 34 705.6 458.6 652.2
Daimi ak (/s/ha) 0.22 0.88 0.98 1.01 1.00 0.70
Gerek ya: Etkili ya: Hasattaki nem azalmas: Gerek sulama ihtiyac:
212
Erzurum Ovas koullarnda ekerpancarnn sezonluk su tketimi 652.2 mm olarak belirlenmitir. Sulama sezonu ierisinde 6 kez sulama yaplaca ve toplam olarak 458.6 mm net sulama suyu verilmesi gerektii izelge 2`den anlalmaktadr. Sulama planlamasna gre ilk sulamann ekim tarihinden 56 gn sonra Haziran aynn sonunda, son sulamann ise hasat tarihinden yaklak bir ay nce Eyll aynn ikinci haftasnda yaplmas gerekmektedir. Benzer olarak, Sevim [17] tarafndan ErzurumPasinler koullarnda ekerpancar sulama suyunun ak su yzeyi buharlamasndan yararlanlarak saptanmas konusunda yaplan aratrmada 6, 12 ve 18 gn ara ile ak su yzeyi buharlamas deerlerinin 0.60, 0.75, 0.90 ve 1.05'lik katlar kadar su uygulamas sonucu elde edilen verilere gre en iyi verim 12 gn ara ile ve ak su yzeyinden olan buharlamann 0.90 kat kadar su verilmesi durumunda elde edilmi ve mevsimlik su tketimi 658 mm olarak bulunmutur. Bylece, elde edilen sonularn Sevim [17] tarafndan elde edilen sonularla hemen hemen ayn olduu anlalmaktadr. Dier taraftan, Erzurum koullarnda iki ayr eker pancar eidinde sulama ve azotlu gbre seviyelerinin bitki bymesi ve verim zerine etkisi ile ilgili aratrmada, en yksek verim faydal nemin % 50'si tketildiinde yaplan sulama ve 20 kg/da'lk azot uygulanmasnda elde edilmi ve birinci yl mevsimlik su tketimi 570.3 mm ve sulama says 7 olarak, ikinci yl ise en iyi verim yine faydal nemin % 50'si tketildiinde sulama yaplmas ve 20 kg/da'lk azotlu gbre uygulamasyla elde edilmi ve mevsimlik su tketimi 532.3 mm, sulama says ise 8 olarak tespit edilmitir. Ayrca, eker pancar sulamasnda ortalama olarak 60-70 cm derinlie kadar topra tarla kapasitesine getirecek ekilde sulama yaplmas nerilmitir [18]. Sevim [19] tarafndan Erzurum-Pasinler koullarnda eker pancarnn azot-su ilikileri ile ilgili yaplan bir baka aratrmada en yksek verim 24 kg/da azot uygulamas ve faydal nem kapasitesinin % 25'inde sulama yaplmas durumunda elde edilmi ve 6 su uygulamas yaplarak 542 mm su uygulanm, mevsimlik su tketimi ise 726 mm olarak bulunmutur.
Sonular Ve neriler Bitkilerin su tketimlerinin ve sulama programlarnn dorudan belirlenmesi, masraf gerektirmesi ve zaman alc olmas nedeniyle olduka zordur. Ayrca bu direkt belirleme yntemleri ounlukla model ve dolayl yntemleri dorulama amacyla kullanlmaktadr. Bu nedenle, bitki su tketimlerinin ve sulama programlarnn belirlenmesinde genellikle dolayl ve pratik yntemler kullanlr. Genellikle dolayl yntem olarak, iklim deerlerini kullanarak referans rn evapotranspirasyonuna gre bitki su tketimini belirleyen matamatiksel ve model yaklamlar kullanlmaktadr. Sulama planlamasnda da bu model yaklamlara dayal programlar kullanlmaktadr. CROPWAT 8.0 sulama planlamas program bu tr programlardan birisidir. CROPWAT 8.0 sulama planlamas program kullanlarak, Erzurum Ovas Koullarnda ekerpancarnn sulama planlamas sonucunda sulama sezonu ierisinde 6 kez sulama yaplmas ve toplam olarak 705.6 mm sulama suyu verilmesi gerektii belirlenmitir. Elde edilen bu bulgular yrede nceden yaplm olan aratrma sonular ile uyumaktadr. Kaynaklar
[1] Yazgan, S., H. Bykcangaz, . Demirta ve B.N. Candoan. 2004. Gen Kiraz Aalarnda (Prunus avium) Farkl Sulama Programlarnn Vegetatif Gelime Parametreleri ve Bitki Su Tketimi zerine Etkileri.Uluda niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi,18(2),1-12. [2] Mounzer OH, Hernndez RM, Villena IA, Muoz J V, Ruiz-Snchez MC, Tapia Vargas LM, Arnaldos VP, Abrisqueta Garca JM. 2008. Estimating evapotranspiration by capacitance and neutron probes n a drip-rrigated apricot orchard.nterciencia, Aug, 33 (8), 586-590. [3] Batu, , 1994. Bitki su setresinin niceliksel ifade biimleri ve sulama zamannn belirlenmesinde kullanlmalar. Akdeniz niv. Ziraat Fak. Dergisi 7 (1), s 114-128. [4] Yaar, S, 1982. Sulama zamannn belirlenmesinde uygulanan belli bal yntemler ve esaslar. Ege niv. Ziraat Fak. Dergisi, 19 (1), s 81-91. [5] Yaar, S, 1982, Kltr bitkilerinin sulama uygulamalarnda temel sorunlar ve bu sorunlarn zmnde bilimsel aratrmalarn katks. Ege niv. ziraat Fak. Dergisi, 19 (1), s 285-294. [6] Anonim, 1994.Meteorolojik Veriler, D.M. Gen Md., Say 296-1, Ankara. [7] http://www.mgm.gov.tr (15.08.2012) [8] http://www.tuik.gov.tr (20.08.2012)
213
[9] Kaya, S, 1997. Erzurum-Sakalkesik Ovas Topraklarnn Sulama Ynnden ncelenmesi zerine Bir Aratrma (Doktora Tezi). Atatrk ni. Ziraat Fak., Erzurum. [10] Anonim, 1984. Erzurum li Verimlilik Rehberi ve Gbre htiya Raporu. Ky Hizmetleri Genel Md. Aratrma, Ett Proje Daire Bakanl, Yayn No. 775, s 23, Ankara. [11]http://www.fao.org/nr/water/infores_databases_cropwat. html, ( 28.04.2010) [12] Allen RG, Pereira RS, Raes D, Smith M. 1998. Crop Evapotranspiration. Guidelines for computing Crop Water Requirements. FAO Irrigation and Drainage Paper No.56, Rome,. [13]Jensen ME, Burman RD, Allen R.G. 1990. Evapotranspiration and irrigation Water Requirements. ASCE Manuals and Reports on Engineering Practices No:70. ASCE, New York, 332 p. [14] Smith M, Allen R., Pereira L. 1996. Revised FAO methodology for crop water requirements. Evapotranspiration and Irrigation Scheduling, Proceeding of the International Conference. 3-6 November, San Antonio,TX. 116-123.
[15] stanbulluolu, A. 1989. Idr Ovas Koullarnda Pamuk Ve ekerpancar retiminde Sulama Yntemlerinin Karlatrlmas. Tarm, Orman ve Ky ileri Bakanl, Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Erzurum Aratrma Enstits Mdrl, Yayn No: 24,1-104. [16] Doorenbos J, Kassam AH. 1979. Yield response to water. FAO Irrig. and Drain. Paper No. 33, FAO, Rome, Italy. 193 pp. [17] Sevim, Z, 1988. Erzurum Pasinler Koullarnda ekerpancar Sulama Suyu Miktarnn Ak Su Yzeyi Buharlamasndan Yaralanlarak Saptanmas. Ky Hiz.Gen.Md.Erzurum Aratrma Ens. Md.Yayn, 21, s 33-130. [18] Oral, E, 1974. Erzurum ekolojik artlarnda sulama ve azotlu gbrelerin iki eker pancar tipinde bitki bymesi, verim ve kimyasal yapya etkisi zerinde bir aratrma. Atatrk niv. Ziraat Fak. Yayn, 99, s 93-95. [19]Sevim, Z, 1991, Erzurum koullarnda eker pancar azot-su ilikileri. Ky Hiz. Gen. Md. Erzurum Aratrma Ens. Md. Yayn, 35, s 6-32.
214
Trkiyede ekerpancar Tarmnn Ekonomik Ynden Deerlendirilmesi

Melike CEYLAN 1
E-posta: melikeceylan@akdeniz.edu.tr
Burhan ZKAN1
zet Trkiyenin toplam bitkisel retim alannn %1,26sn kapsayan ekerpancarnn 2011 yl retimi toplam 16 126 489 tondur. Bat Anadolu Blgesi en fazla ekerpancar ekim alanna ve en yksek verime sahipken en az ekim alan Dou Karadeniz Blgesindedir. Toplam tarm istihdamnn %2,80nini barndran ekerpancar retiminde en byk sorun retim maliyeti ve msr urubunun giderek daha ok tercih edilmesidir. Halen alm garantisiyle desteklenen ekerpancar reticilerinin retimlerine devam edebilmelerinin retim desteine bal olduu sylenebilir. Anahtar Kelimeler: ekerpancar, eker, Kota, Trkiye
Economic Evaluation of Sugar Beet Cultivation in Turkey

Abstract The total production of sugar beets which constitute the 1.26% of Turkeys total vegetal area, was 16 126 489 ton in 2011. The largest planting area is in Western Anatolia Region with the highest yield and the smallest area is in Eastern Black Sea Region. The sugar beet production includes the 2.80% of total agricultural employment. The main problems in sugar beet production are the preference of corn syrup and the production costs. Currently sugar beet production is subsidied by the purchasing guarantee of the State. It can be mentioned that the sustainability of producers sugar beet production will more likely be depend on production subsidy. Keywords: Sugar beet, sugar, quota, Turkey.
Akdeniz niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm, 07070, Antalya
215
GR eker retiminde nemli bir tarm rn olan ekerpancar bitkisi, hayvan yemi ve endstriyel hammadde olarak kullanmyla da ekonomiye nemli katks olan bir tarm rndr. Trkiyede ounlukla kk ifti tarafndan yaplan ekerpancar tarmnda genellikle aile igc kullanlmakta olup ifti ailesini geindirebilecek kadar gelir elde edebilmektedir. Konya, Yozgat, Aksaray, Kayseri, Eskiehir eker pancar retiminde nde gelen illerdir. Trkiyede 1990l yllarda yeterli destek alamayan ekerpancar reticisinin yetersiz retimi sonucu dardan eker ithalatna balanmtr. htiyacn olduka stnde eker ithal edilmesi ve i piyasada yasal olmayan yollarla getirilen eker sat ekerpancar retimine kota getirilmesine neden olmutur (Gnaydn, 2001). Bu durum ekerpancar retim alanlarn da daraltmtr. ekerpancar retim alan bakmndan Rusya, ABD ve Almanya ilk sralarda yer alrken Trkiye 5. srada yer almaktadr (Topu ve ark, 2012). Dnya genelinde 151 milyon ton olan eker retiminin 2020 ylnda 201 milyon ton olaca tahmin edilmektedir. Gelimi lkelerde eker retiminde bir art beklenmezken, gelimekte olan lkelerde %10 art olaca ngrlmektedir (Aksu, 2011). 22 milyon ton tketimiyle dnyada en ok eker tketen lke Hindistan olurken, 17,3 milyon ton ile AB ikinci, 13,6 milyon ton ile in nc srada yer almaktadr (Anonim, 2012a). Trkiyede 2010-2011 dneminde 2 275 000 ton eker retimi yaplm, tketim ise 2 350 000 ton olarak gereklemitir. TRKYEDE EKERPANCARI TARIMINDA GENEL DURUM Trkiyede ekerpancar ekim alan toplam ekilen tarla alannn (158 455 139 da) yaklak %1,88idir (2 972 648 da). ekerpancar retimi 97 674 119 ton olan toplam tarla bitkileri retiminin %16,51ini oluturmaktadr. (izelge 1.)
izelge 1. rn Gruplarna Gre Trkiyede retilen Tarla Bitkileri retim Miktarlar

rn Gruplar Baklagiller Endstriyel Bitkiler Tahllar Yal Tohumlar Yem Bitkileri Yumru Bitkiler Toplam ekerpancar retim Miktar (ton) 1 239 830 19 960 414 34 572 703 3 227 588 31 677 813 6 995 771 97 674 119 16 674 119
Kaynak: Anonim, 2012b
Fabrikalarn bulunduu blgelerdeki reticilerle yaplan szlemeler esasna gre retimi yaplan ekerpancar retim miktarn uygulanan tarm politikalar dorultusunda dikkate alnan kota esaslar da etkilemektedir (izelge 2.). izelge 2. Trkiyede ekerpancar retimi
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Yllar
tibariyle
retim Miktar 17 605 000 12 017 000 15 817 000 12 309 000 13 259 200 14 446 850 14 267 000 12 248 000 15 586 022 16 979 939 17 233 300 16 126 489
Trkiyenin hemen hemen her blgesinde yetitirilen ekerpancar en ok Bat Anadolu Blgesinde yetitirilmektedir. Dier yandan bu blgede dier blgelere gre en yksek verim elde edilmektedir (izelge 3.). Trkiye genelinde ortalama ekerpancar verimi 5034,9 kg/dadr. Trkiyenin ekerpancar verimi 5300 kg/da olan dnya ortalamasna yakndr. Ancak Fransa (9400 kg/da), Portekiz (8600 kg/da) ve svire (8500 kg/da) lkeleri ekerpancar veriminin de olduka gerisindedir (Topu ve ark., 2012).
216
izelge 3.Trkiyede ekerpancar retiminin ve Verimin Blgelere Gre Dalm

Blgeler Bat Anadolu Orta Anadolu Bat Karadeniz Ege Dou Marmara Akdeniz Ortadou Anadolu Kuzeydou Anadolu Gneydou Anadolu Bat Marmara Dou Karadeniz Ekilen Alan (da) 866 638 786 889 346 185 237 451 138 509 148 741 203 035 146 585 17 800 14 744 5 880 retim (ton) 5 671 055 4 256 257 1 559 977 1 233 661 1 184 437 831 528 615 071 572 933 100 449 79 390 20 978 Verim (kg/da) 6 545 5 412 4 506 5 197 5 967 5 590 3 534 4 034 5 643 5 388 3 568
ekerpancar Tarmnn Sorunlar Ekonominin kresellemesinin yaratt uluslararas rekabetteki art baz gelimi lkelerde ekerpancar retimini ve reticisini korumak iin desteklemelere ve yksek gmrk vergileri koymalarna neden olmutur. Dnya Ticaret rgtnn koruma tedbiri alan lkelere yapt bask sonucunda en byk eker reticilerinden biri olan ABde eker reformu yaplm eker sanayinin byk bir ksm zelletirilmitir. irket birlemeleriyle de daha geni bir ticaret alanna ulalrken, Dnya Ticaret rgtnn koyduu kota snrlamasnn stesinden gelmenin de yasal yolu salanmtr (Topak, 2007). Byk reticilere sahip gelimi lkeler ekonomideki gelimelere kar her trl nlemini alp, kreselleme srecine hzl bir ekilde ayak uydurmaya alrken, Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde ileriyi gremeyen gncel tarm politikalar ve bal olduu ticari anlamalarn basks ekerpancar tarmn olumsuz etkilemitir. lkemizde kk reticinin geimlik olarak yapt ekerpancar retimi AB uyum srecinde zaman zaman desteklemelerin kaldrlmas veya azaltlmasyla maliyetleri karlayamayan reticinin retimden vazgemesine ve daha krl bir retim alanna ynelmesine neden olmaktadr. Dnyada elde edilen ekerin %70i ekerkamndan %30u ise ekerpancarndan salanmaktadr. ekerpancarndan eker retimi ekerkamna gre daha maliyetli olmasna karn Trkiyede retimine devam edilmesi ekonomiye salad katklarn yannda ekerkam tarmnda istihdam sorununun yaanmasndandr. Dnya genelinde eker ihracatnn %90nn ekerkamndan elde edilen ekerden yaplmas dolaysyla eker fiyatn ekerkamndan retilen ekerin belirlemesi Trkiyede ekerpancar tarmn etkileyen dier bir olumsuz nedendir (Anonim, 2012c). ekerpancarnn hem yksek maliyeti hem de giderek eker piyasasndaki pay artan, salksz olmasna karn fiyatnn dk olmas nedeniyle daha ok tercih edilen alternatif eker rnleri karsnda rekabet edebilme gc ok zayftr. lk kez 1972de ABDde retilen msr ekeri bugn ABD eker sektrnn yaklak %50sini oluturmaktadr. AB hem kendi reticisini korumak hem de salk kayglar nedeniyle kotalarla msr ekerini, eker piyasasnda dk 217
2011 ylnda toplam tarmsal istihdam 6143000 kiidir. Toplam tarmsal istihdamn iinde ekerpancar tarm istihdam ise %2,80dir. 2000li yllarn balarnda yaklak 500000 retici ekerpancar tarm ile ilgilenirken 2011 ylnda 171 752ye dmtr (ekil 1). retici saysndaki dn nedenleri arasnda kotal retim, ifti kayt sistemi ve Ziraat Odasna kayt mecburiyeti saylabilir (Aksu, 2011).
ifti Says
600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 1 2 3 4 5 6 Yl 7 8 9 10
ekil 1. Trkiyede Yllar tibariyle ekerpancar retici Saysndaki Deiim

dzeyde tutmaya almtr (Kymaz, 2002). Ancak Trkiyede bu konuda hibir tedbir alnmam ekerin kullanld alanlarda msr ekerinin kullanm alan hzla yaygnlamtr. Trkiyede msr retiminde yetersiz kalnnca bu alanda ithalata ynelmi ve bu durum ekerpancarna kota getirilmesine neden olmutur (Gnaydn, 2001). SONU Alternatif eker rnlerine ve ar rekabet koullarna karn gda sektr iinde eker sektr nemli getirisi olan bir retim faaliyetidir. Dier yandan ekerkamnda yaanan uyumsuzluklar ve msrda yetersiz retim ekerpancar tarmn daha nemli hale getirmektedir. lkemizde baz blgelerde ekerpancarnn krl olmamasna karn sosyoekonomik nedenler nedeniyle desteklemeler ve szlemeli almlar devam etmektedir. Ancak Dnya Ticaret rgt ve AB Ortak Tarm Politikas dorultusunda alnan kararlar, alternatif rnler karsnda retimde yksek maliyetin devam etmesi, msr ekeri kullanmnn yaygnlamas Trkiyede ekerpancar retimini olumsuz etkilemektedir. Sz konusu olumsuzluklar sonucunda ekerpancar retici says 2000li yllarn bandan gnmze %70 azalmtr. Mevcut koullarda ekerpancar reticilerinin retimlerine devam edebilmelerinin retim desteine bal olduu sylenebilir. KAYNAKLAR
Aksu, M. A., 2011. Trkiye eker Fabrikalar A. . Sektr Raporu 2011. Anonim, 2012a. Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birlii www.pakobirlik.com.tr,http://www.pankobirlik.com. tr/Icerik.aspx?ID=13 (Eriim:25.06.2012) Anonim, 2012b. Trkiye statistik Kurumu Bitkisel retim Veri Taban, www.tuik.gov.tr,http://www.tuik.gov.tr/VeriTabanlar i.do?ust_id=13&vt_id=36 (Eriim: 25.06.2012) Anonim, 2012c. TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, (Eriim: 27.06.2012) http://www.zmo.org.tr Kymaz, T., 2002. eker Politikalarnda Yeni Ynelimler ve Trkiyenin Konumu, ktisadi Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl, Devlet Planlama Tekilat Mstearl Yayn No 2652, s:13 Gnaydn, G., 2001. eker Sektrnde Neler Oluyor?, Kamu Ynetimi Dnyas Dergisi, Yl :2/ Say: 6, Nisan, s:13-20
Topak, A., 2007. Trk eker Sanayiinde Maliye ve Verimlilik, Kamu ve zel Sektre Ait letmeler Aras Bir Karlatrma, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi Topu, Y., Uzundumlu, A. S., Karada, K., 2012. Erzurum linde ekerpancar retim Maliyeti, Idr niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi, 2(2,Ek:A): 41-50
218
Baz eker pancar (Beta vulgaris var. saccharifera L.) eitlerinin anlurfa Klk Koullarndaki Verim ve Kalite zelliklerinin Belirlenmesi
Erdal ERBL
1
Mehmet KARAKU1 Hseyin ARSLAN1 Halil HATPOLU1
E-mail: erdal_erbil@hotmail.com zet Bu aratrma, baz eker pancar (Beta vulgaris saccharifera L.) eitlerinin (Gaida, Jawaher, Franca, Vero, Barbate ve Ciclon) anlurfa klk koullarndaki verim ve kalite zelliklerini belirlemek amacyla, 2011-2012 yetitirme sezonunda GAP Tarmsal Aratrma Enstits Mdrlnn Gnda Aratrma stasyonunda yrtlmtr. Deneme, tesadf bloklar deneme deseninde ve 4 tekrarlamal, parsel sra uzunluu 10 m, sra aras 45 cm ve sra zeri mesafe ise 20 cm olacak ekilde dzenlenmitir. Aratrmada; inta (k) saym, yaprak geliimi, sapa (tohuma) kalkma, yaprakl pancar arl, yumru verimi, yumru gvde boyu, yumru gvde ap, hasat indeksi, eker varl (digestion), artlm eker oran ve artlm eker verimi deerleri incelenmitir. Aratrma sonucunda; en yksek pancar verimi dekara 7864 kg ile Franca eidinden elde edilirken, en dk eker pancar verimi dekara 5165 kg ile Jawaher eidinden elde edilmitir. eker varl (digestion) oran % 15.35 ile Barbate eidinden elde edilirken, en dk eker varl (digestion) oran % 12.35 ile Vero eidinden elde edilmitir. Anahtar Kelimeler : eker pancar, anlurfa, Klk Ekim, Verim,Kalite
The Determine on Yield and Quality Components Some Sugar Beet (Beta vulgaris var. saccharifera L.) Genotypes as Winter Crop Production Under the anlurfa Conditions
Abstract This research was carried out to determine the yield and yield components some sugar beet (Beta vulgaris saccharifera L.) genotypes as winter crop production under the Sanlurfa conditions, at the Gnda station of GAP Soil Water Resources and Agricultural Research Institute during 2011-2012. Experiments were designed as randomized complete block design with four replications. Each row was 10 m in length, row spacing of 45 cm and intra row spacing of 20 cm To be investigated traits were emergence scoring, leaf development, bolting, whole plant weight, root yield, root length, root diameter, harvest index, digestion, refined sugar rate, refined sugar yield. As a result, the highest root yield was obtained from varieties Franca with 7864 kg /da, the lowest yield was obtained from Jawaher varieties with 5165 kg /da. Sugar content (digestion) ratio of 15:35% were obtained from varieties Barbate, the lowest sugar content (digestion) ratio of 12:35% was obtained with the Vero varieties. Keywords : Sugar Beet, anlurfa, Winter Sown,Yield, Quality
GAP Tarmsal Aratrma Enstits Mdrl ANLIURFA
219
ekerin insan beslenmesindeki nemi, retildii bitkiyi de nemli ve vazgeilmez klmaktadr. Dnyada ekonomik olarak eker, eker kam ve eker pancarnda retilmektedir. Trkiyede eker, eker pancarndan elde edilmektedir. eker pancar, insan beslenmesinde nemli yeri ve deiik ekilde kullanm alanlar olan bir bitkidir. Alkol, maya, kozmetik, biyolojik yakt, ekerleme ve ikolata endstrisinde nemli bir sanayii hammaddesidir. Bu kullanm alanlarnn yan sra bir mnavebe ve apa bitkisi olan eker pancar, dzenli bir toprak ilemeyi zorunlu klarak, sulama, bitki koruma, gbreleme ve mekanizasyon girdileriyle bu sektrlerin gelimesine nemli katklar bulunmaktadr [1]. eker pancar tarmnda dnyada farkl ekim zamanlar uygulanmaktadr. eker pancar ilkbahar ekimleri yazlk ekim veya yazlk pancar sonbahar ekimleri ise klk ekim veya klk pancar olarak adlandrlmaktadr. Bu tanmlar nda eker pancar dnyada kuzey yarmkrenin 30-60 enlemleri arasnda lman ve souk iklime meyilli blgelerde yazlk olarak, lman iklim blgesinin alt blm ile yar scak iklim blgelerinde (30-45 kuzey enlemleri arasnda) talya, spanya gibi lkelerde ise klk olarak yetitirilmektedir. Trkiyede yazlk ekim yaplmakta olup klk ekim denemeleri de yaplmtr. [2], 1975-1977 yllar arasnda Adanada 3 eit (Kaweerta, Polybeta ve Ceropoly) ve 3 farkl ekim zaman (20 Ekim, 10 Kasm ve 10 Ocak) denemesiyle klk pancar yetitirmi, pancar veriminde 3072.9 kg/da ile 20 Ekim en yksek verimin alnd tarih olup, en dk verim ise 920,4 kg/da 10 Ocak tarihinde alndn saptamtr. [3], Ege blgesinde klk pancar yetitirme imknlar adl almasnda pancar ekiminin ktan nce yaplmasyla, kkte eker oran ve safiyetin daha yksek olmas, zararl ve hastalklardan daha az etkilenme, gelime mevsiminin lk ve yal gemesi nedeniyle yazlk ekime gre daha ekonomik olabileceini savunmutur.[4], 1984 ylnda Samsun ekolojik koullarnda yaptklar denemeye gre klk eker pancar ekiminin 17 Kasm yazlk ekimin ise 29 Nisana kadar yaplmas gerektii belirlemi olup, Poligerm eitlerin Monogerm eitlere gre klk ekimlerde daha verimli olduu tespit etmilerdir. fonolojik gzlemler etkili olmutur [6]. Deneme yerine ait toprak analiz sonucu izelge1de verilmitir.
GR
anlurfa ilinde eker pancar retimi 10.058 da ile kstl bir alanda ve yazlk olarak yaplmaktadr [5]. retimi yaplan pancarn tamam Malatya eker Fabrikasnda ilenmektedir. Verim ise dekara 6 ton ile Trkiye ortalamas dzeyindedir. Ancak anlurfa yazlar scak geen bir iklime sahip olduundan eker orannda solunuma bal olarak dklk olabilmektedir. Bu aratrmann amac; anlurfa koullarnda eker pancarnn klk olarak yetitirilebilme olanaklarnn aratrlarak, ayn ekim blgesinde klk eker pancar retimi iin en uygun eit veya eitlerin belirlenmesi ve bu eitlerin verim ve kalite zelliklerinin tespit edilmesidir. MATERYAL VE METOT Materyal olarak ticari tohumculuk firmalarndan salanan (Gaida, Jawaher, Franca, Vero, Barbate ve Ciclon), monogerm ve hibrit eitler kullanlmtr. Deneme GAP Tarmsal Aratrma Enstits Mdrlnn Gnda Aratrma stasyonu deneme alannda 2011-2012 yetitirme sezonunda yrtlmtr. Gnda Aratrma stasyonu, anlurfaya 65 km. uzaklkta Akakale ile Suru ileleri arasnda, denizden ykseklii 374 m dir. Corafi konumu ise 36 44 K ve 36 48 Ddur. Aratrma Tesadf Bloklar Deneme Deseni ne gre drt tekrarlamal ve drt sral olarak kurulmutur. Parseller sra aras 45 cm ve sra uzunluu 10 m (10x0.45x4=18 m2) olacak ekilde dzenlenmitir. Tohum ekimi, 4 Ekimde kuruya elle yaplm olup, ekimden sonra k suyu yamurlama sulama ile verilmi, her parsel de 200 bitki olacak ekilde, bitki 2-4 yaprakl dnemde iken seyreltilmitir. Aratrma sresince ihtiyaca gre, apalama ve sulama gibi kltrel ilemler yaplmtr. Deneme alannda n bitki buday olup ekimden nce toprak analizi yaplm ve gerekli grlen gbre form ve dzeyleri ona gre ayarlanmtr. Hasat 18 Haziranda elle yaplm olup, kenarlardan birer sra kenar tesiri olarak braklp orta iki sra hasat edilmitir. Hasat edilen pancarlar Ankara eker Enstitsne ait laboratuvarda teknolojik ve verim analizine tabi tutulmutur. Hasat tarihi belirlenirken bitkilerin genel geliimi ve
220
Toprak Derinlii (cm) 0-30 30-60
Ec (ds/m) Kire (%) pH 0.71 0.69 18,6 17,9 7,9 7,8
Fosfor (kg/da) 5,43 5,45
Potasyum (kg/da) 273,6 270,2
Organik Mad. 1,13 1,12
Suya Doy (%) 57 59
izelge 1. Deneme alanna ait baz toprak zellikleri
almada, 2011-12 de Ekim Haziran aylar arasnda uzun yllar ortalama scaklklar (srasyla 20.3, 12.6, 7.3, 5.7, 7, 11.1, 16.2, 22.3, 28.2 0 C), ayn tarihler aras gerekleen ortalama hava scaklklar (srasyla 17.5, 8.6, 5.9, 6.8, 7.7, 11.8, 16.1, 21.8, 28.6 0 C) gereklemi olup uzun yllar ortalamasnn altnda seyretmitir. Ya durumu ise uzun yllar ortalamas (srasyla 25.6, 47, 72.9, 73, 69,1, 64.5, 47, 25.4, 4.5 mm) ayn tarihler aras gerekleen ya miktar (srasyla 39.9, 55.2,29.3, 71.8, 35.6, 7.3, 10.1,13.8, 0 mm) ile uzun yllar ortalamasnn altnda gereklemitir [7]. BULGULAR VE TARTIMA Aratrma sonularna gre klk olarak ekimi yaplan eker pancar kk gvde verimi bakmndan eitler arasnda istatistiksel olarak fark nemli bulunmutur (P<0.01). Pancar kk gvde verimi bakmndan Franca eidi 7864 kg/da ile en yksek kk gvde verimi salarken, Jawaher eidinden ise 5165 kg/da ile en dk kk gvde verimi elde edilmitir. Aratrmann yrtld dnemde eker pancar kk gvde boyu ve inta (k) bitki says bakmnda eitler arasnda istatistiksel olarak fark bulunmamtr. Kk gvde ap olarak 10,86 cm ile Vero eidi en geni ap byklne ve 9,01 cm ile Barbate eidi en dk kk gvde apna ulam olup eitler arasnda %1 nem derecesinde fark elde edilmitir. Aratrmamzda kullandmz eitler arasnda ortaya kan pancar ap deerindeki farkllk, eitlerin genetik zelliklerinden kaynaklanmaktadr. [8]in yapt bir almada, en yksek pancar ap deeri 27.10 cm ile Trkeker I eidinde, en dk deeri ise 23.98 cm ile Kawepura eidinden elde edilmitir. Bu alma sonucunda elde edilen sonularn dier aratrmaclarn bulgularndan dk kmasnn nedeni, bitki yetitirmedeki ve iklim artlarndaki farkllndan veya ekim zaman farkllklarndan kaynaklanm olabilir. Sapa kalkma zellii
ynnden eitler arasnda istatistiksel olarak nemli farkllklar (P<0.01) grlm olup Jawaher eidi 28,5 adet/parsel ortalamasyla en fazla sapa kalkan eit olmutur. Sapa kalkma oran en fazla olan Jawaher eidi, bu zelliiyle balantl olarak yaprak geliimi bakmndan da ilk sray almtr. Bitki geliimine bal olarak yaprak geliimi de hasat zamanna kadar artmakta olup daha sonra kademeli olarak azalmaktadr [9]. Hasat indeksi (yapraksz pancar arlnn yaprakl pancar arlna oran) bakmndan en yksek oran % 83,75 ile Franca eidinden alnmtr. eker varl ynnden eitler arsnda istatistiki olarak fark %1 derecesinde olup Barbate eidi, hem % 15,35 ile en yksek eker oran ve hem de 692 kg/da ile artlm eker verimi ile ilk sray alrken Gaida eidi ise %12,03 eker oran ile en dk eker oranna sahip olurken Vero eidinden 418 kg /da ile en dk artlm eker verimi elde edilmitir. Aratrmamzda incelediimiz zelliklerden, yaprakl pancar arl bakmndan eitler arasnda istatistiksel olarak fark nemli bulunmu olup, en yksek yaprakl pancar arl 1970,79 gr ile Gaida eidinden, en dk yaprakl pancar arl 1371,87 gr ile Barbate eidinden elde edilmitir. [10], Trkiyede klk eker pancar yetitirilmesi zerine 19761977 ve 19811982 yllar arasnda Gney blgelerinde eker pancarnn klk olarak yetitirilebilme olanaklar aratrmlardr. Bu aratrma ile klk eker pancar tarm hakknda bilgi edinmek ve sorunlar belirlemek amalamlardr. Bu denemelerde, ekim ve skm zamanlarnn tespiti, eit seimi, sulama yntemleri, azotlu gbrenin miktar ve blnerek verilmesi hastalk ve zararl kontrol ve klk pancarn fabrikada ilenmesi, ayrca tarla ve tohum yata hazrl, tohuma kalkma ve yabanc ot kontrol gibi zel sorunlara da deinilmitir. Klk ekimde 1 Temmuz ve 20 Kasm arasnda sekiz ekim zaman, 1 ubat ve 1 Austos arasnda da birer ay ara ile yedi skm zaman gerekletirilmi Ekim ortas ile Kasm ay balar aras klk
221
ekim iin en uygun ekim zaman olduu ve Haziran-Temmuz aylar aras ise optimum hasat zaman olduunu bildirmilerdir. [11], Klk eker pancarndan elde edilen kk ve eker verimleri yazlk eker pancarndan elde edilenlerden ve yazlk eker pancarndan elde edilen % eker oran klk olandan istatistik olarak daha yksek olduu tespit edilmilerdir. [12], 1993-1994 yllar arasnda anlurfa Harran Ovas ekolojik koullarnda yapt almada ekim zamanlarnn 5 adet monogerm (Trkeker Poli-86, Trkeker Poli-862, Trkeker Poli-863, Anadolumono ve Trkeker-1) eker pancar eidinde kk, yaprak ve yumru boy ve aplar zerine etkisi incelemi; Ekim zamannn incelenen tm zellikler bakmndan istatistiki olarak nemli olduu grmtr. Hasatlar birinci yl 20 Temmuzda ikinci yl ise 22 Temmuzda yapmtr. Pancar verimi asndan ise 1993 ylnda dekara 5342 kg ile ubat ay ekim zamanndan, 1994 ylnda da yine dekara 2787 kg ile ubat ay ekiminden almtr. Klk olarak ekimi yaplan eker pancarnda incelenen zelliklerin istatistiki analizi izelge 2 de verilmitir. anlurfa ilinde ilk defa klk olarak ekimi yaplan bu eitlerin nceki almalarla karlatrlmas mmkn olmadndan alma, daha sonraki aratrmalara k tutaca umut edilmektedir. Denemenin farkl zamanlarndan grntler Resim 1,2,3 de verilmitir.
Resim 2. Olgunlaan klk eker pancarlarndan bir grnt
Resim 3. Sapa kalkan klk eker pancarlarndan bir grnt
Resim 1. Klk ekimi yaplan eker pancarnn ilk yetime dnemi
222
izelge 2. Klk olarak ekimi yaplan eitlere ait incelenen zelliklerden elde edilen bulgular ve istatistiksel olarak gruplandrlmas
eitler
VERM** KGB** KG ** (Kg/da) (cm) 32,52 32,09 33,27 35,67 32,36 33,86 .D (cm) 10,02 bc 10,81 ab 10,86 a 9,01 d 9,71 cd 9,35 cd 1,16
nta (bitki/ parsel) 187 186,75 187,25 195,75 192 186,5 .D
YG ** (1-5) 2,50 d 2,75 cd 3,75 b 3,50 bc 3,50 bc 4,75 a 0,88
H ** (%) 83,75 a 78,25 ab 76,00 b 77,75 ab 76,00 b 62,25 c 7,74
SK ** (adet/ parsel) 20,50 ab 9,75 c 8,00 c 18,25 b 15,25 bc 28,50 a 6,24 17,12
V ** (%) 12,31 c 12,03 c 12,35 c
AVA ** (%) 7,32 c 6,60 c 7,32 c
AVE ** (Kg/da) 578,05 ab 441,40 b 418,00 b 692,00 a 591,10 ab 462,40 b 185 16,73
YPA ** (gr/bitki) 1654,75 bc 1970,79 a 1746,82 ab 1371,87 d 1630,75 bc 1430,09 cd 345 10,13
Franca Gaida Vero Barbate Ciclon Jawaher LSD
7864 a 6607 b 5920 bc 5882 bc 5631 c 5165 c 792,04
15,35 a 11,78 a 14,38 ab 10,49 ab 13,38 b 1,02 5,06 9,02 b 1,61 12,27
6,04 5,61 4,44 16,9 4,91 CV (%) 8,5 ** gruplar arasndaki fark% 1 ihtimal seviyesine gre nemli bulunmutur.
KGB :Kk Gvde Boyu , KG : Kk Gvde ap, NTA :Parselde k yapan bitki says, YG: Yaprak Geliimi, H: Hasat ndeksi, SK :Sapa Kalkma, V: eker Varl, AVA : Artlm : eker Varl, AVE : Artlm : eker Varl, YPA: Yaprakl Pancar Arl
izelge 3. Aratrmaya konu olan zellikler arasndaki korelsyon katsaylar INTA 1000 INTA 0.012 YG 0.191 H 0.275 SK 0.244 PV V 0.882* AVA 0.898* AVE 0.856* 0.635 KGB 0.638 KG 0.546 YPA *P<0.05 ** P<0.01 YG 1000 -0.935** 0.527 -0.884* 0.411 0.357 0.220 0.447 0.395 0.576 H SK PV V AVA AVE KGB KG YPA
1000 0.544 0.789 0.253 0.914 0.362 0.257 0.328 0.419
1000 0.285 0.647 0.642 0.462 0.400 -0.898* -0.830*
1000 0.509 0.459 0.168 0.398 0.272 0.387
1000 0.997** 0.757 0.714 -0.871* 0.804
1000 0.795 0.682 -0.869* 0.792
1000 0.509 .0.747 0.604
1000 0.673 0.799
1000 0.916* 1000
izelge 3de incelenen zellikler arasndaki korelasyon dzeyleri verilmitir. Korelasyon tablosu incelendiinde yaprak geliimi ile hasat indeksi (r = -0.935) ve pancar verimi (r = -0.884) bakmndan negatif bir iliki olduu grlmektedir. nta (k) yapan bitki says ile eker verimi (r = 0.882), artlm eker varl (r = 0.898) ve artlm eker verimi (r = 0.856) zellikleri arasnda pozitif ve nemli iliki olduu grlmtr. Kk gvde ap ile sapa kalkan bitki says (r = -0.898), eker varl (r = 0.871) ve artlm eker varl (r = -0.869)
bakmndan negatif, yaprakl pancar arl (r = 0.916) ynnden ise pozitif iliki olduu tespit edilmitir. [13] in yapraksz yaprak arl ile pancar ap ve pancar boyu arasnda olumlu ve nemli iliki belirlemesi aratrmamza ait bulgular desteklemektedir. eker pancarnda eker verimi, kk gvde verimi ve eker oran ile ilgili olarak deimektedir. Ayrca eker verimi iklim dalgalanmalarndan en fazla etkilenen dier bitkisel zelliklerle de yakn korelasyon ierisindedir [14]. seviyesindedir. GAP Blgesinde klk eker pancar retimine geilmesi halinde, lkenin eker pancar retimi ve eker rn miktar artm olacandan, eker pancarnn lkemiz ekonomisine katks da artm olacaktr. Klk ekimin verim ve kalite bakmndan baarl sonular vermesi sebebiyle, blgedeki rn
SONU VE NERLER
Bu aratrmadan elde edilen sonulara bakldnda, anlurfa ili iin klk ekerpancar ekimi olumlu sonular vermektedir. Hem verim bakmndan hem de eker oran bakmndan klk eker pancar, yazlk retim verim deerleri
223
desenine yeni bir endstri bitkisi ekleme potansiyeli olumutur. lkemizde sadece yazlk olarak ekilen eker pancarnn, ekonomiye katks gz ard edilemez seviyededir. Dorudan destekledii tarm ve hayvancln yan sra; gda kimya ila ve makine bata olmak zere ekonomiye ylda yaklak 3 milyar dolar civarnda yerli katma deer salamaktadr [15]. GAP blgesinde de dar bir alanda ekilen eker pancar verimi ve kalitesi lke ortalamasnn altnda kalmamaktadr. Ancak anlurfa ilinin yazlar ok scak olmasndan dolay sulama ihtiyacnn artmasyla ve bunun sonucu eker pancarnda hastalk ve zararllara kar dayankllk azalmaktadr. KAYNAKLAR
[1] Turhan, M., 1991, Konya ovasnda yetitirilen eker pancar verimliliine inkonun etkisi. Doktora Tezi, Ankara niversitesi. FBE, Ankara 1-2 [2] Atakii, .K., 1977. ukurova da Klk ekerpancar eit ve Ekim Zaman zerine Aratrmalar. .. Zir.Fak.,Yl:8, Say: 1 Adana [3] Bilgin, Y., 1970. Ege blgesinde Klk pancar yetitirme imkanlar.eker,76;12-27 [4] zceylan, M.R., Esendal, E. 1986 Samsunda Yazlk ve Klk Ekimin eker pancarnn Verimi ve Baz zellikleri zerine etkileri. O. M. . Zir. Fak. Dergisi, Cilt:1, Vol:51-66 [5] Anonim, 2010a.http://www.turkseker.gov.tr / illere GorePancarEkimUretim.aspx [6] Arolu, H. 1997 Niasta eker Bitkileri. . . Zir. Fak. Genel Yayn No: 188 Ders Kitaplar Yayn No:57, Adana [7] Anonim, 2011a.http://www. mgm. gov. tr/ veri degerlendirme/il-ve-ilceleristatistik. aspx?m=SANLURFA [8] Akin, A., Mlayim, M., Yldrm, B., Sade, B., Tamko, A. Ve nder, M. 1992. eker Pancarnda eit ve Ekim Zamann verim, verim Unsurlar ve Kalite zerine Etkileri. Doa, Trk Tarm ve Ormanclk Dergisi, Cilt: 16, Say: 1, Sayfa:731-74 [9] Martin, S. S., 2001 Growing Sugar Beet to Maximize Sucrose Yield. Sugarbeet Production Guide. Editors: Robert Wilson and Stephen Miller. University of Nebraska Publiser. 210 pgs. University of Nebraska Cooperative Extension EC01 156. ISBN 0- 09616828 -4-1. [10] zgr, O. ve Kaya R., 1983. Trkiyede Klk eker pancar yetitirilmesi zerinde Aratrmalar. T..F.A. yaynlar 1984 Ankara
Blgemizde sulu tarm koullarnda faaliyet gsteren iftilerimiz, blgede yaygn olarak tarm yaplan rnlerdeki fiyat deiimlerinin yaand zamanlarda alternatif rn araylar yaamaktadrlar. iftilerimizin bu talebini karlamak ve ayrca blgemizde tarm yaplan rnlerin yelpazesini geniletmek amacyla, eker pancarnn anlurfa koullarnda klk olarak da yetitirilebilme olanaklarnn ve en uygun eitlerin belirlenmesi, blge ve lke ekonomisine katk salamas bakmndan nem arz etmektedir.
[11] Tayfur, H, A. ve Abac, A.Y., 2002. Ekim Mevsimi ve Skm Tarihinin eker Pancar eitlerinin Verim ve Kalitesi zerine Etkisi. kinci Ulusal eker Pancar retimi Sempozyumu, Bildiri Kitab Sayfa 393-401, 1011 Eyll, Ankara. [12] Arslan, H. 1994 anlurfa artlarnda eker pancarnda Uygun Ekim Zaman ve eitlerinin Belirlenmesi, Yksek Lisans Tezi, Harran niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, anlurfa, 1994 [13] elikel, B. 1989. Farkl eker Pancar eitlerinde verim ve Verim Unsurlar zerine aratrma, Yksek Lisans Tezi, FBE Tekirda [14] Okut, N., 1995 Van Ekolojik Koullarnda eker Pancarnda (Beta vulgaris var. saccharifera) eit ve Ekim Zamannn Verim, Verim Unsurlar, Kalite zerine Etkileri. Yznc Yl niv. FBE Yksek Lisans Tezi, 73 Sayfa [15] Anonim, 2011b.ABD, Avrupa eker Politikalar ve Trk eker zelletirmeleri zerine Bir nceleme Kitab Trkiye eker ileri Sendikas Ar-Ge Birimi Yaynlar 2011
224
eker Pancarnda Cercospora Yaprak Lekesinin Simptomatik Tans

H. Handan ALTINOK 1
E-mail: altinokh@erciyes.edu.tr zet
Cercospora beticola Sacc. fungal etmeninin neden olduu Cercospora yaprak lekesi, Trkiyede eker pancar yetitiriciliinde en nemli sorunlardan biridir. Hastalk uygun iklim koullarnda baz yllarda epidemik boyutlara ulaabilmektedir. Ortalama gnlk scakln 20-26 C ve nisbi nemin % 90n zerinde olduu durumlarda, olduka hzl retilen C. beticola konidileri rzgarla, srayan suyla ve bceklerle kolayca evreye yaylrlar. zellikle ardk enfeksiyonlarda, C. beticolann yaprak simptomlar, yine bu bitkiyi enfekte eden Ramularia beticola, Alternaria tenuis gibi fungal patojenler ve bakteriyel bir patojen olan Pseudomonas syringae ile arazi gzlemlerinde kolaylkla kartrlabilir. Cercospora yaprak lekesi, merkezi koyu kahverengi ve kenarlar yine koyu kahve veya krmzms mor renkte lekelerle kendini gsterirken, bu lekelerin merkezi Ramularia yaprak lekesinde ak kahverengidir. Lekeler Cercosporada olduundan daha byktr ve bakteriyel yaprak lekelerinin merkezindeki siyah renk grlmez. Alternaria yaprak lekeleri genellikle nce yaprak kenarlarnda gelimeye balar, ardndan lekeler yaprak yzeyine yaylr. Lekeler byke, koyu kahverenginden siyaha deien tonlara dnr ve ierilerinde emberimsi konsantrik halkalar oluur.Hastaln kimyasal mcadelesinde baarl ok sayda fungisit bulunmakla birlikte, bu toksik bileiklere tolerant rklarn hzl gelimesi, kullanlan kimyasal bileiklerin doal rekabeti basklamalar gibi ok sayda olumsuz faktr, hastalkla mcadelede alternatif yntemlerin gerekliliini gstermektedir. Hastaln yaylmasnda iklim faktrlerinin rol dikkate alndnda, Cercospora enfeksiyonlarna ynelik tahmin ve erken uyar sistemlerinin gelitirilerek yaygnlatrlmas, hastaln epidemik olarak yaylmasn nlemede etkili olabilecektir. Anahtar kelimeler: Cercospora beticola, Ramularia beticola, yaprak leke hastalklar, eker pancar
Symptomatic Identification of Cercospora Leaf Spot Disease in Sugar Beet

Abstract
Cercospora leaf spot, caused by the fungus Cercospora beticola Sacc., is one of the most serious disease of sugar beets in Turkey. The disease can reach to epidemic levels under appropriate climatic conditions. Spores of the fungus can survive in unfavorable environmental conditions on infected beet debris in the field. The conidia are produced much easily at temperatures of 20-26C and relative humidities over 90 percent, dispersed by wind, water drops, or insects. Especially on subsequent infestations, the leaf symptoms of C. beticola are indistinguishable in field observations with some other fungal leaf pathogens colonizing this plant, like Ramularia beticola, Alternaria tenuis and bacterial pathogen Pseudomonas syringae. Cercospora leaf spots develop dark brown centers (conidiophore mass) with dark brown or reddish purple brown borders while Ramularia leaf spots include light brown center. The spots are larger than Cercospora and it doesn't show black centers of bacterial leaf spots. Alternaria leaf spots usually first develops on the leaf margins, then the spots spreads into the leaf area. Spots are slightly larger, dark brown to black and concentric rings develops in roughly circular. Although various fungicides are found to be successful for controlling the disease, several negative factors like rapid development of tolerant races, chemical-based deterioration of natural equilibrium are indicating the need for alternative control measures. Considering the role of climatic factors on propagation of the disease, widespread use of early warning systems would be effective for prevention of the epidemics of this disease.
Keywords: Cercospora beticola, Ramularia beticola, leaf spot diseases, sugar beet
Erciyes niversitesi Seyrani Ziraat Fakltesi Bitki Koruma Blm, 38039, KAYSER
225
GR Chenopodiaceae familyasnda yer alan eker pancar (Beta vulgaris L.), yksek verimli iki yllk nemli bir endstri bitkisidir. eker pancarndan elde edilen sakkaroz, basit bir karbonhidrat olarak dnyada gda endstrisinde nemli bir yere sahiptir. eker pancar yan rnleri birok sektrde ham madde olarak kullanlmaktadr. eker retimi yan rn olarak melas, hayvan yemi olarak kullanmnn yan sra alkol, maya, antibiyotik gibi birok rnde ham madde olarak da deerlendirilmektedir. eker pancar Dnyada yaklak 4.7 milyon ha alanda, 228 milyon ton retilmekte, Trkiyede ise 328.651 ha alanda 17.942.100 ton retim gerekletirilmektedir (2). Bu bitkiden yksek verim elde edilmesinde sertifikal tohum kullanm, dayankl eit kullanm, uygun sulama, gbreleme, apalama gibi tarmsal uygulamalar, hastalk, zararl ve yabanc otlarn kontrol byk nem tamaktadr (6). Gnmzde gelitirilen yksek verimli eker pancar eitleri Cercospora enfeksiyonlarna duyarl veya orta derecede duyarldr. Patojenin yksek genetik varyasyon yetenei dayankllk slah almalarn olumsuz ynde etkilemektedir. te yandan, entegre zararl mcadelesi baz lkelerce eker pancar yaprak leke hastalklarnn kontrolnde baar ile uygulamaktadr. lkemiz genelinde Orta Anadolu karasal iklim blgesinde yer alan Ankara, Eskiehir, Konya ve Kayseri illeri dk nisbi nem ve yksek gece gndz scaklk fark ile eker pancar yetitiriciliinde Dnyada ideal koullara sahip yerler arasnda saylabilir. Yksek nem yumruda fazla niasta birikimine yol at iin, eker pancarnn olgunlama dneminde dk nisbi nem uygundur. Yksek verim ve kalite asndan, sertifikal tohum kullanm, dayankl veya tolerant eitlerin tercih edilmesi, uygun sulama, gbreleme, apalama tekniklerinin uygulanmas, hastalk, zararl ve yabanc otlarn kontrol nemli unsurlardr (6). lkemizde yaygn bir dier yaprak hastal da fungal etmen Erysiphe betaenin neden olduu kllemedir. Daha seyrek rastlanan patojenler de Phoma yaprak lekesi (Phoma betae), mildiy (Peronospora farinosa), pas (Uromyces betae), kk rklkleri (Fusarium spp. Rhizoctonia spp. Pythium spp.) ve kmr kk rkl (Macrophomina phaseolina) olarak sralanabilir. Bu bitkide grlen en nemli virus,
Polymyxa betae tarafndan tanan ve Rhizomania hastalna yol aan pancar nekrotik sar damar virsdr. eker pancarnda yaprak leke hastalklar asimilasyonu engelleyerek bitkide verim ve kalite kaybna neden olmaktadr. Bu derlemede, benzer simptom sergileyen yaprak leke etmenlerinin simptomatik tans ve yetitiricilikte yaygn dier yaprak leke etmenlerine ynelik bilgiler verilmektedir. Cercospora beticolann simptomlar eker pancar yaprak leke hastal (Cercospora beticola Sacc.) verim ve kalite kayb asndan, eker pancarnn dnyadaki en tahripkar hastal olarak kabul edilmektedir (7,18,21). Bitkinin gbek ksmnda hastalk belirtileri gzlenmemektedir. Hastalk karakteristik simptomlarn eker pancarnn d yapraklarnda sergilemekte, damar arasnda veya damarlar zerinde erguvani-krmzms renkte keskin bir snrla evrili, 3-5 mmye ulaan dairemsi, ak kahverengiden koyu kahverengiye dnen lezyonlar gelimektedir. Hastaln ilerleyen dnemlerinde nekrozlar artarak lekeler birbirine karmakta ve yapran byk bir alan lekelerle kaplanmaktadr (16,11,9) (ekil 1). Lekeler asimilasyonu engelleyerek bitkide verim ve kalite kaybna neden olmaktadr. Bitki yeni yaprak oluturarak yaprak kaybn nlemeye alt iin kklerde depolanan eker, bu dnemde yeni yaprak oluumunda tketmektedir. Kk verimi ve eker varl den bu bitkiler, tepe ksm koni eklinde bir grnt sergilemektedir (14,15).
ekil 1. eker pancarnda Cercospora beticolann yaprak simptomu
226
Cercospora beticolann morfolojik tans Cercospora beticola etmeninin izolasyonunda farkl yntemler nerilmekle birlikte, laboratuvarmzda yaplan almalarda su agarda imlendirilen konidilerin patates dekstroz agar (PDA) ortamna aktarlmasyla etmen kolaylkla izole edilebilmitir. Teleomorf dnemi bilinmeyen C. beticola Ascomycota blmnde, Dothideomycetes snfnda, Capnodiales takmnda Mycosphaerellaceae familyasnda yer almaktadr (12). Yaprak leke hastalna neden olan fungal etmenler arasnda, Cercospora beticola ve Ramularia beticola fungal patojenlerinin simptomlar ve yaam dngleri birbirine olduka benzerdir. Makroskobik ve mikroskobik olarak etmenleri birbirinden ayrmak mmkndr. Cercospora yaprak leke hastalnda enfekteli doku yzeyinde lekelerde gzlenen keskin snrlar Ramularia yaprak leke hastalnda bulunmamaktadr. C. beticolada lekelerin i ksmlarnda makroskobik olarak gzlenebilen, dm eklinde hafif kntl stromadan kan siyah kme eklinde konidioforlarn oluturduu kk siyah noktalar olduka belirgin olup, etmenin konidileri uzun ve saydam bir grnt sergilemektedir. Konidiler ak kahverengi, 6-10 adet septal, dz veya hafif kvrml ve ince-uzun bir grnmdedir (1,9). R. beticolada konidioforlar saydam olmakla birlikte, konidiler C. beticolann konidilerine gre daha ksa ve yuvarlaktr. Simptomatolojik adan benzer bakteriyel etmen Pseudomonas syringaenin oluturduu lekelerde yukarda sz edilen fungal yaplar bulunmamaktadr (4,20,3). C. beticolann konidi imlenmesi iin scakln 15-23 C arasnda seyrettii ve nisbi nemin % 60n zerinde olduu koullar optimumdur (10). Etmenin konidileri rzgar, srayan su damlas, akan su ve bceklerle kolaylkla yaylabilmektedir (8). Ancak bu faktrler arasnda rzgar, etmenin hava kkenli konidilerinin primer ve sekonder enfeksiyonlarna neden olarak, hastaln epidemik boyutlarda yaylmasna neden olduu iin nemli bir role sahiptir (13,10). Pancar yetitiriciliinde genel olarak tercih edilen yamurlama sulama, uzun ya periyodu, rzgar ve yapraklarda biriken iy hastalk etmeninin yaylmas iin uygun ortam oluturmaktadr. Hasat sonras topraa karan enfekteli yapraklarda hiflerin sk bir ekilde bir araya gelerek oluturduklar stroma, uzun yllar
toprakta canl kalabilmekte, uygun iklim koullarnda imlenerek kme eklinde konidioforlar ve konidileri oluturarak primer enfeksiyonlar gerekletirmektedir. Bu hastaln kontrolnde dayankl eit kullanm en etkin yol olmakla birlikte, dayanklln patojenin rkna bal olarak farkllk gstermesi ve patojenin yksek genetik varyasyon yetenei, bu hastalkla mcadelede dayankllk slah almalarn olumsuz ynde etkilemektedir. Bu hastala kar mutlak dayankl bir eit gnmzde rapor edilmemitir. C. beticola ve R. beticolaya tolerant baz eitler gelitirilmitir. Baz hibrit eitlerin bu hastala dayankl olduklar bildirilmi, ancak patojenin yksek genetik varyasyon gstermesinin ksa bir sre sonra dayanklln krlmasna yol amaktadr (17). Bugne kadar, patojenin 3 farkl fizyolojik rk rapor edilmitir (19). Etmenin yksek genetik varyasyon yetenei, fungisitlere kar diren gelitirmesine de neden olmaktadr. eker pancar ekim blgelerinde etmenin son zamanlarda yaygn olarak kullanlan sistemik ve koruyucu fungisitlere kar oklu bir dayankllk oluturduu, bu blgelerde deiik etki mekanizmalarna sahip fungisitlerin kullanlmasnn nemli olduu rapor edilmitir (5). SONU VE NERLER lkemizde eker pancar yetitiricilii yaplan baz illerde hastalk yldan yla farkllk gstermekte ve baz yllar iddetli enfeksiyonlara neden olmaktadr. Vereijssen ve ark. (20) tohum veya insan faktrnn hastaln uzun mesafe yaylmnda nemli olduunu belirtmilerdir. Hastaln yaylmasnda en nemli faktr uygun iklim koullardr. Cercospora ve Ramularia yaprak leke hastalklarnn kimyasal mcadele programnda % 5 lekeli yaprak epidemik eik olarak saptanmtr. Bu hastaln kontrolnde lkemizde entegre mcadele kapsamnda epidemilerin balangcn tahmin eden sistemlerin gelitirilerek yaygnlatrlmas zerinde nemle durulmas gereken konular arasndadr. Dnyada Cercospora enfeksiyonlarn tahmin eden ilk uyar servisi Wolf ve ark. (21) tarafndan gelitirilmitir. Fungisitlerin, Cercospora enfeksiyonlarn erken tahmin eden uyar modelleriyle birlikte kullanlmas hastaln kontrolnde baar salamaktadr. C. beticolann kontrolnde
227
kltrel nlemler olduka nemlidir. reticilere bu hastaln kontrolndeki zorluklar, tolerant eit kullanmnn avantajlar, uygun sulama ve gbreleme tekniklerinin kullanlmas, konidilerinin yaylmasnn nlenmesinde hasat makinalarnn temizlii ynnde baz bilgiler verilmelidir. Bu hastaln kimyasal mcadelesinde ok sayda fungisit nerilmekle birlikte, bu toksik bileiklere tolerant rklarn hzl gelimesi, kullanlan kimyasal bileiklerin doal rekabeti basklamalar gibi ok sayda olumsuz faktr, hastalkla mcadelede alternatif yntemlerin gerekliliini gstermektedir. Cercospora enfeksiyonlarn erken tahmin eden sistemlerin gelitirilerek yaygnlatrlmas hastaln epidemik olarak yaylmasn nlemede etkili olabilecektir. KAYNAKLAR
1. Alexopoulos CJ, Mims CW, Blackwell M. (1996). Introductory mycology. John Willey and Sons, Inc., New York, pp. 368. 2. Anonymous (2010). FAO website: http://faostat.fao.org Eriim Tarihi: 25.04.2012 3. Anonymous (2011). http://www.kws.com Eriim Tarihi: 29.04.2012 4. Crous PW, Braun U. (2003). Mycosphaerella and its anamorphs: I. Names published in Cercospora and Passalora. CBS Biodiversity Series 1. Centraalbureau voor Schimmelcultures, Utrecht, The Netherlands. 5. olak A. (2008). Trkiyede eker pancar yaprak lekesi etmeni Cercospora beticolaya kar kullanlan fungisitlerde dayankllk oluumunun belirlenmesi. Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Bitki Koruma Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, 99p. 6. Erdem O. (1992). Cercosporann mcadelesi zerine baz aratrmalar. eker Enstits Fitopatoloji ubesi Seminer almas. Eskiehir, 8 s. 7. Farus DE, Ogden D B, Daxtotor CW, Helmerich RH. (1962). Chemical control of cercospora leaf spot in sugar beets. J. Am. Soc. Sugar Beet Technol. 12: 43-52. 8. Fitt BDL, McCartney HA, Walklate PJ. (1989). The role of rain in dispersal of pathogen inoculum. Annu. Rev. Phytopathol. 27: 241-270. 9. Gktrk T, Dken MT. (2000). Enfekteli eker pancar yapraklarndan izole edilen Cercospora beticola Sacc.'nn morfolojik zellikleri ve besi ortamndaki geliiminin belirlenmesi. Bit. Kor. Bl. 40 (1-2): 49-59. 10. Khan J, Qi A, Khan MFR. (2009). Fluctuations in number of Cercospora beticola conidia in relationship to environment and disease severity in sugar beet. Phytopathology., 99:796-801. 11. Kirk P. (1982). Monograph of the fungus genus Cercospora. Plant Pathol. 55: 1234 12. Kirk P, Cannon PF, Minter DW, Stalpers JA. (2008). Ainsworth & Bisbys Dictionary of the Fungi. 10th edn. CAB International, Wallingford, UK. 13. Lawrence JS, Meredith DS. (1970). Wind dispersal of conidia of Cercospora beticola. Phytopathology. 60:1076-1078.
14. Oral E. (1979). Niasta ve ekerli bitki yetitiricilii teknii. Atatrk niversitesi Ziraat Fak. Yaynlar. 1979. 15. zgr OE. (2003). Trkiye eker pancar hastalklar. Trkiye eker fabrikalar A.. Genel Mdrl, Yayn No 219. 192 p. 16. Rao SVRK, Mukhopadhyay AN. (1978). Losses caused by Cercospora leaf spot in plant agar, grown sugar beet. Indian Phytopathology. 31: 229-231. 17. Ruppel EG. (1972). Variation among isolates of Cercospora beticola from sugar beet. Phytopathology. 62: 134-136. 18. Schlosser E. (1971). The Cercospora beticola toxin. Phytopathology Medith, 10: 154-158. 19. Solel Z, Wahl I. (1971). Pathogenic specialization of C. beticola. Phytopathology. 61:1081-1083. 20. Vereijssen J, Schneider JHM, Termorshuizen AJ, Jeger MJ. (2003). Comparison of two disease assessment keys to assess Cercospora beticola in sugar beet. Crop Prot. 1: 201-209. 21. Weiland J, Koch G. (2004). Sugar beet leaf spot disease (Cercospora beticola Sacc.). Mol. Plant Pathol. 5 (3): 157-166. 22. Wolf PFJ, Weis FJ, Verreet JA, Brcky K, Maier J Tischner H. (1998). IPS (Integriertes Pflanzenschutzsystem) Modell Zuckerrbe Entwicklungsschritte und Einfhring in die Praxis. Gesunde Pflanzen. 50: 264-272.
228
Trkiyede eker Pancar Hasat Mekanizasyonunda Son Yllarda Meydana Gelen Gelimeler
Hseyin DULKAR 1
E-mail: hdulkar@hotmail.com zet eker pancar insan beslenmesinde nemli bir bitkidir. lkemizin eker pancar retim potansiyeli incelendiinde; ekim alan 2007 ylnda 3 002 hektar iken 2011 ylnda 2 973 hektara gerilemitir. retim miktar, 2007 ylnda yaklak 12,5 milyon ton iken 2011 ylnda 16,13 milyon tona ykselmitir ve verim ise 2007 ylnda 4,15 kg/da iken 2011 ylnda 5,49 kg/daa ykselmitir. lkemizde eker pancar hasad geleneksel olarak el ile yaplmakla birlikte, tarm makineleri sanayinde son yllardaki gelimelere paralel olarak makineli hasat da giderek daha youn ilgi grmektedir. eker pancar hasadnda kullanlan pancar skme makinesi (PSM), 2007 ylnda 10 845 adet iken 2011 ylnda 14 306 adete ykselmitir. Kombine pancar hasat makinesi (KPHM) ise 2007 ylnda 3 593 adet iken 2011 ylnda 4 590a ykselmitir. Ayrca, birim alana den PSM says; 2007 ylnda 3,63 adet/ha iken 2011 ylnda 4,87 adet/haa ykselmitir. KPHMnin birim alanda ki miktar ise; 2007 ylnda 1,20 adet/ha iken 2011 ylnda 1,56 adet/haa ykselmitir. Bu derleme almas, eker pancar retiminde ve hasat mekanizasyonundaki yllara bal meydana gelen istatistiksel gelimeleri ortaya koymak amacyla yaplmtr.
Cevdet SALAM 2
Ali rfan LBA 3
Erman BEYZ3
Anahtar Kelimeler: eker pancar, hasat mekanizasyonu, makine
Recent Developments of Sugar Beet Harvest Mechanization in Turkey

Abstract Sugar beet is an important plant in human nutrition. Analysis of sugar beet production potential of the country; planting area declined to 3002 hectares in 2007 to 2973 hectares in 2011. Manual harvesting of sugar beet in our country, although there have been a traditional, agricultural machinery industry, machine-harvested in parallel with developments in recent years increasingly more intense interest. PSM in 2007, when 10,845 units in 2011 increased to 14,306 units, KPHM in 2007, while 3593 units in 2011 increased to 4 590. In addition, the number of PSM per unit area in 2007, when 3.63 units / ha, in 2011 incerased to 4.87 units / ha. The amount per unit area KPHM'nin in 2007, when 1.20 units / ha in 2011 incerased to 1.56 units / ha. In this review, study, sugar beet production and statistical developments that occurred due to years of harvest mechanization was carried out to demonstrate. Keywords: Sugar beet, harvest mechanization, machinery
1 2 3
Talas le Gda Tarm ve Hayvanclk Mdrl, Kayseri
Erciyes niversitesi Seyrani Ziraat Fakltesi Biyosistem Mhendislii Blm, Kayseri Erciyes niversitesi Seyrani Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, Kayseri
229
GR nsan beslenmesinde nemli yeri olan eker pancar, lkemizde youn bir ekilde yaplmaktadr. lkemizde eker pancarnn retim, ekim alan ve verim deerleri yllara gre byk deikenlik gstermektedir. Son 5 yla bakldnda eker pancar ekim alanlarnda nemli bir deiiklik olmakla birlikte, retim ve verim miktarlarnda nemli artlar meydana geldii bilinmektedir. Ekim alanlarnn azalmasnn birok sebebi bulunmakla beraber en nemli sebeplerinden biride, lkemizdeki sulanan alanlardaki azalmadr. eker pancar ok su isteyen bir bitkidir. Bu nedenle, sulama ile eker pancar veriminde nemli oranlarda artlarn olduu bilinmektedir. eker pancarnda hasat el veya makine ile yaplmaktadr. Seker pancar retimi ile ilgili ilemlerde igcne en fazla hasat-harman ilemlerinde gereksinim duyulmaktadr (Altrk, 2007). Bir dekarlk alanda yaplan eker pancar retimi ile; tarmda 80, sanayide 13 saat olmak zere toplam 93 saatlik istihdam oluturulmaktadr. Trkiyede 3,2 milyon dekar alanda eker pancar tarm yapld gz nne alnrsa ylda yaklak 123 bin kii iin tam istihdam salanmaktadr. eker fabrikalarnda daimi ve mevsimlik olarak 32.500 kii almakta ayrca, bakm ve hasat dnemlerinde 200 bin mevsimlik tarm iisine istihdam alan oluturulmaktadr (Anonim, 2012a). eker pancarnda elle hasatta ok sayda iiye ihtiya duyulmas ve yorucu olmas nedeniyle makineli hasat tercih edilmektedir. Makineli pancar hasadnda, ba kesilme, topraktan karma ve makine deposuna ykleme ve tayclara aktarma ilemleri birlikte yaplmaktadr. Makinelerin kendi yrr ve traktr kuyruk milinden g alan tipleri vardr. lkemizde kullanlan pancar hasat makineleri genelde tek sral makinelerdir (Aknerdem ve ztrk, 2012). lkemizde eker pancar retim teknii ve alannda yaplan deiiklikler, pancar hasadnda kullanlan makine saysnn artmasna neden olmutur. Makineli hasat daha ok, geni tarm arazilerde uygulanmaya balanmtr (Anonim, 2012b). 230
Tarmsal almalar, zamannda ve ksa srede bitirmek ancak aletmakine kullanm ile mmkndr. eker pancarnn elle hasadnn ok sayda ii gerektirmesi, son yllarda iilik cretindeki artlar vb. nedenler reticileri makineli hasada doru ynlendirmektedir. Gerekten; bu durum, 1 dnm (1 dekar = 1000 m2) yerin hasad iin harcanan i gc ynnden deerlendirildiinde, makine ile pancar hasadnn el ile hasada gre nemli bir avantaj salad grlr. yle ki: lkemiz artlarnda 1 dekarn insan gc ile hasad iin, ortalama 45 saat gerekirken (skmden fabrikaya teslime), ekilir tek sral yerli bir hasat makinesi ile bir saatte yaklak bir dnm veya daha fazla alan hasat edilebilmektedir. Ayrca, eker pancar hasat makinelerinin ilk alm maliyetleri yksek olup, bu olumsuzluu gidermek zere Krsak Kalknma Yatrmlarn Desteklenmesi (KKYD) program erevesinde makine satn alan iftiye % 50 hibe destei yaplmaktadr (Anonim, 2012c,d). Aada eker pancar hasadnda kullanlan baz makinelerin ekilleri bulunmaktadr (Anonim 2012e, f, g).
ekil 1: Tek sral aslr tip pancar skme makinesi.
ekil 2. Tek sral ekilir tip pancar hasat makinesi.
olabilecei gibi en nemli nedenlerinden biride, pancarn sulanan alanlarnn azal olarak ne srlebilir. Tablo 1. lkemizde yllara gre eker pancar ekim alan, retim ve verim durumlar Yllar Ekim retim Verim alan (milyon (kg/da) (ha) ton) 3,002 12,5 4,154 2007 3,219 15,4 4,829 2008 3,244 17,3 5,332 2009 3,292 17,9 5,459 2010 2,973 16,1 5,488 2011 eker Pancar Hasat Mekanizasyonunda Oluan Deiimler Tablo 2de PSM ve KPHMnin 2007 yllndan 2011 ylna kadar olan deiim miktarlar verilmitir. 2007 ylnda pancar skme makinesi yaklak 11.000 adet iken 2011 ylnda bu rakam yaklak 14.000 adete ykselmitir. Kombine pancar skme makinesi ise 2007 ylnda yaklak 3.600 adet iken 2011 ylnda yaklak 4.600 adete ykselmitir. Tabloda grld zere pancar skme makinelerindeki artn sebebi, iftiye verilen % 50 makine hibe desteklemelerinin olumlu etki gsterdii sylenebilir (Anonim, 2012b).
Tablo 2. lkemizde yllara gre pancar skme ve kombine pancar hasat makinesi saysndaki deiim (adet) Makine 2007 2008 2009 2010 2011 10,85 12,93 13,33 13,75 14,31 PSM* 3,72 3,93 4,27 4,59 KPHM** 3,59
* **
ekil 3. ki sral ekilir tip kombine pancar hasatmakinesi.
ekil 4. Kendi yrr (Hidrostatik 4x4) tek sral pancar hasat makinesi Bu alma, eker pancar retiminde ve hasat mekanizasyonunda son yllara (2007-2011) bal meydana gelen baz istatistiksel deiimleri ortaya koymak amacyla yaplmtr. BULGULAR lkemizdeki eker Pancarnn retim Durumu Tablo 1 de lkemizde eker pancar retiminin 2007-2011 yllarna ait deiimi verilmitir. 2007 ylnda eker pancar ekim alan yaklak 3 000 ha iken bu deer 2011 ylnda 2.973 ha alana dmtr. Bununla beraber 2007 ylnda eker pancar retim miktar 12,5 milyon tondan 2011 ylnda 16,1 milyon tona ykselmitir. Verim ynnden incelenirse, 2007 ylnda 4.154 kg/da iken 2011 ylnda 5.488 kg/daa ykselmitir (Anonim, 2012b). eker pancarndaki ekim alanlarnn azalmasna paralel olarak retim ve verim miktarlarnda art gzlenmitir. Ekim alanlarndaki azalnn birok nedenleri 231
PSM: Pancar skme makinesi KPHM: Kombine pancar hasat makinesi
Tablo 3te eker pancar hasat makinesine bal mekanizasyon dzeyinin deiim miktarlar verilmitir. PSMnin birim alana den says 2007 ylnda 3,6 adet/1000ha iken 2011 ylnda 4,8 adet/1000haa ykselmitir. KPHMnin birim alandaki says ise 2007 ylnda 1,2 adet/1000ha iken 2011 ylnda 1,5 adet/1000haa ykselmitir. eker pancar hasadnda birim alana den makine saysn hasat mekanizasyonu dzeyi olarak aldmzda bu deer aadaki formlden hesaplanabilir

*
eker pancar hasat makinesine bal mekanizasyon dzeyi = Makine Says (adet)/ Hasat Edilen Alan (1000ha) Tablo 3. lkemizde yllara gre pancar skme ve kombine pancar hasat makinesinin mekanizasyon dzeyi (adet/1000ha) PSM* KPHM** Mekanizasyon Dzeyi (adet/1000ha) Makine Hasat Edilen Makine Hasat Edilen Says Alan Says Alan PSM KPHM (adet) (1000ha) (adet) (1000ha) 3 3,593 3 2007 10,845 3,6 12,927 3 3,716 3 2008 4,3 3 3,932 3 2009 13,332 4,4 3 4,271 3 2010 13,750 4,6 3 4,590 3 2011 14,306 4,8 * ** PSM: Pancar skme makinesi, KPHM: Kombine pancar hasat makinesi Tablo 4de iller baznda yllara bal olarak eker pancar skme ve kombine pancar hasat makinesi varl saylar verilmitir. Tablo incelendiinde Konya, Aksaray ve Sivas illerinde yllara gre PSM ve KPHM saylar art gstermitir. Tokat ilinde PSM ve KPHM saylar 2010 ylnda bir azal gstermitir. 1,2 1,2 1,3 1,4 1,5
Yozgat ilinde PSM says 2010 ylnda Kayseri ilinde ise ise PSM says 2011 ylnda bir azalma gstermitir. Bununla beraber Kayseri ve Yozgat illerinde KPHM saylar ise 2008 ylnda azal gstermi daha sonraki yllarda dzenli olarak artmtr (Anonim 2012b).
Tablo 4. ller baznda yllara bal olarak eker pancar skme ve kombine pancar hasat makinesi varl KONYA KAYSER YOZGAT Yllar 1* 2* 3* 4* 1 2 3 4 1 2 3 4 151 4010 421 230 244 3648 2007 1852 819 747 4814 106 24 182 4794 450 222 208 4940 2008 3293 860 892 5308 108 10 196 4951 547 229 233 5258 2009 3439 928 860 6146 127 31 193 4839 527 235 304 5373 2010 3561 1026 773 6384 153 41 156 4975 563 244 265 5258 2011 3628 1083 704 6665 150 62 SVAS TOKAT AKSARAY Yllar 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 4381 929 70 126 4553 297 85 177 3674 2007 244 121 74 4913 935 73 120 4899 322 86 180 5253 2008 235 121 80 4941 948 82 129 4990 414 89 187 5355 2009 241 123 95 144 5055 430 89 155 6275 2010 272 143 111 5163 935 80 4724 945 85 131 4706 484 89 145 6564 2011 295 160 96 * 1:PSM (adet), 2:KPHM (adet), 3:Ekim Alan (ha), 4:Verim (kg/da)
232
Tablo 5 incelendiinde iller baznda eker pancar hasat makinelerinin mekanizasyon dzeyleri verilmitir. Yllar ortalamasna bakldnda en yksek mekanizasyon dzeyi Yllar 2007 2008 2009 2010 2011 Yllar 2007 2008 2009 2010 2011 KONYA 1* 1852 3293 3439 2 819 860 928 3 0,7 0,9 0,9 0,8 0,7 SVAS 1
*
PSMde Tokat iline aittir. KPHM baznda incelendiinde ise en yksek mekanizasyon dzeyi ise Sivas iline aittir. KAYSER YOZGAT 5 1* 2 3 4 5 120 421 230 0,2 2105 1150 50 450 222 0,2 2250 1110
1*
4 530 540 635 765 750
2646 1170 106 24 0,2 3659 956 108 10 0,2
3821 1031 127 31 0,2 4451 1283 153 41 0,2 5183 1547 150 62 0,2
155 547 229 0,2 2735 1145 205 527 235 0,3 1757 310 563 244 0,3 1877 AKSARAY 783 813
3561 1026 3628 1083
TOKAT 4 5 1
*
2 121 121 123 143 160
2 85 86 89 89 89
5 850 86 445 445 445
244 235 241 272 295
0,07 3486 1729 929 70 0,1 9290 700 297 0,08 2938 1513 935 73 0,1 9350 730 322 0,09 2678 1367 948 82 0,1 9480 820 414 0,1 0,1 2720 1430 935 80 0,1 9350 800 430 2950 1600 945 85 0,1 9450 850 484
0,1 2970 1 322
0,2 2070 0,2 2150 0,2 2420
Tablo 5. ller baznda yllara bal olarak eker pancar skme ve kombine hasat makinesinin mekanizasyon dzeyi (adet/1000ha) * 1:PSM (adet) 2:KPHM (adet) 3:Hasat edilen alan (1000ha) 4: PSM Mekanizasyon dzeyi (adet/1000ha) 5: KPHM Mekanizasyon dzeyi (adet/1000ha) SONU ve NERLER Aratrma bulgular incelendiinde; lkemizde yllara gre eker pancar ekim alan, 2011 ylnda nceki yllara nazaran bir azalma gzlenmitir. Bunun aksine verim olarak ise dzenli bir art grlmtr. Makine saylarna baklacak olunursa, lkemizde yllara gre pancar skme ve kombine pancar hasat makinelerinin saylarnda ise yldan yla belirgin bir art gzlenmitir. Ekim alanlarndaki azala ramen, birim alandaki verimlerin artmas, eker pancar tarmndaki makinelemenin artmasna baldr denilebilir. Ayrca lkemizde yllara gre pancar skme ve kombine pancar hasat makinesine bal 233 mekanizasyon dzeyi, KPHMde 2008 ylnda bir azala girse de sonraki yllarda dzenli olarak art gstermitir. ller baznda yllara bal olarak eker pancar skme ve kombine pancar hasat makinesi varl incelendiinde, PSM varl olarak Konya ilinin ilk srada, Tokat ilinin ise Konyann ardndan ikinci srada yer ald grlmektedir. KPHM varlnda ise yine ilk sray Konya almakta, onu Yozgat ili izlemektedir.
Bu bilgiler nda zet olarak; Makineli hasat, el ile hasada gre i gc skntsn byk oranda ortadan kaldrmaktadr, Artan makineleme, ekim alanlarndaki azalmaya ramen birim alandaki arta sebep olmutur, lkemiz genelinde eker pancar hasat makinelerinin kullanm dzeyi yldan yla art gstermitir. eker pancar hasat mekanizasyonundaki yllara bal gelimelerin yeterli olmaynn nedenlerinden biri de eker pancar retiminde yaplan kota uygulamasdr. lkemizdeki tarm iletmelerinin arazisi byklklerinin kk olmas genelde tarmsal mekanizasyonun zelde eker pancar hasat mekanizasyonunu da olumsuz etkilemektedir. lkemizde tarmsal reticilerin ekonomik dzeylerinin dk olmas eker pancar hasadnda makineleme orannn dk olmasna neden olmaktadr. eker pancar hasadn da yeterli eitimi alm operatrlerin hasat makinelerini kullanmnn salanmas lkemiz eker pancar mekanizasyonun dzeyinin artmasna nemli katkda bulaca dnlmektedir. Tarmsal mekanizasyonun retimdeki verimliliini lde kstlayan, tarmsal iletme byklklerinin artrlmas iin arazi toplulatrlmas almalarnn yaygnlatrlmas gerekmektedir. Tarmsal retim ve makine kullanmm asndan iftilerin bilinlendirilmesi ve eitim dzeyinin artrlmasna ynelik almalar yaygnlatrlmaldr. Tarmsal iletmelerde ihtiya duyulan makinelerin kullanmnn yaygnlatrlmas iin kooperatifleme ve ortak makine birliklerinin kurulmas, tarmsal makinelerin kullanm verimliini artracaktr.
KAYNAKLAR
Ada, R. 2005. Farkl zamanlarda hasat edilen ve silolanan eker pancarnda silolama sresinin verim ve kaliteye etkisi. Seluk niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Tarla Bitkileri Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Konya. Aknerdem, F. ve ztrk, . 2012. Niasta ve eker Bitkileri Ders Notlar. Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm. Altrk, D. 2007. Polatl ilesi tarm iletmelerinde mnavebede yer alan balca rnlerde iletme sermayesi talebi ve kredi kullanmnn incelenmesi. Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara Anonim 2012a. http://www.kalkinmaatolyesi.org Anonim 2012b. Trkiye statistik Kurumu verileri. http://www.tuik.gov.tr Anonim 2012c. Tarm Reformu Genel Mdrl. http://www.tarimreformu.gov.tr/ Anonim 2012d. http://www.yenigurle.com/pdf/tarimsalmekanizasyon/tarimsalmekanizasyon2/17. pdf 2012 e. http://www.sonmezler.com/tr/urunlerimiz/ pancar-hasat/pancar-hasat
Anonim
Anonim 2012 f. http://www.harmak.com.tr/phm3.htm Anonim 2012 http://www.altinors.com.tr/tr/mkn.asp g.
Er, 1984. Niasta ve eker Bitkileri. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar: 915, Ankara.
234
Aspartama Kar Doal Tatlandrc: Steva (eker Otu)

mge . ZCAN 1
E-posta: itokbay@adu.edu.tr zet: Paraguay kzlderilileri tarafndan "Tatl ot" veya "Ball yaprak" gibi deiik isimlerle adlandrlan Stevia rebaudiana Bertoni, 1887 ylnda Paraguay yerlilerinin kulland ifal bitkiler zerinde inceleme yapan Gney Amerikal bilim adam Antonia Bertoni tarafndan kefedilmitir. lkemizde eker otu olarak bilinen Steviann idrar sktrc, ar kesici ve kan basncn drc zellikleri vardr. Hibir yan etkisi olmadndan tatlandrc olarak diyabetlilerin kullanm iin tavsiye edilmitir. Acesulfame-K, aspartam, neotame, sakarin ve sukraloz FDAnn gvenli olarak kabul ettii yapay tatlandrclardr. Fakat yapay tatlandrclarn birounun azda acms ve metalimsi bir tat brakt bilinmektedir. Bunun yannda fenil-ketonurya (phenly-ketonuria) metabolik hastal olan kiilerin aspartam almndan kanmalar gerektii ve yksek miktarlarda sakarin kullanmn da mesane kanser riskini artrabilecei bildirilmitir. Birok suni tatlandrclar mevcut gdalarda bulunmaktadr. Ancak toksikolojik almalar henz tam olarak tamamlanmamtr. Dier yandan birok tatl ve dk kalorili bileikler doada bulunmaktadr. Thaumatin, glycyrhizin, xylitol, phyllodulcin, mogroside ve stevioside bu doal rnlerden bazlardr. Stevioside adl doal bileik Stevia bitkisinden elde edilmektedir. Sakkaroza gre 250-300 kat daha fazla tatl olmas, s ve pH stabilitesinin yksek olmas, piirme ve frn stabilitesinin olmas, alkol ierisinde znmesi, azda metalimsi tadn olmamas gibi zelliklerinin yannda en byk zellii doal elde ediliidir. Bu makale de Steviann genel zellikleri, kullanm alanlar ve sala olan etkisi ile ilgili yaplan baz almalar hakknda eitli kaynaklardan elde edilen bilgilere yer verilmitir. Anahtar Kelimeler: Stevia rebaudiana Bertoni, eker otu, Doal tatlandrc, Aspartam
Olcay ARABACI1
A Natural Sweetener Against Aspartame: Stevia (Sugar Leaf)

Abstract Stevia rebaudiana called different names such as Sweet herb or Honey leaf by Paraguayan indians was discovered in 1887 by South American scientist Antonia Bertoni who searched medical plants used by Paraguayan indians. Stevia which is known as sugar leaf in Turkey has diueratic, analgesic and blood pressure-lowering properties. It has important biological activities such as antimicrobial and antifungal, and also anti-cancer and anti-oxidant properties. Since it has no side effect, it is recommended as sweetener for diabetics. Acesulfame, aspartam, neotame, saccharin and sukraloz are FDA-approved artificial sweeteners. But, it is known that most of them cause a bitterish and mettalic taste in mouth. Furthermore, it has been reported that people suffered from metabolic disease of phenyl-ketonuria should not take aspartam, and excessive intake of saccharin can increase risk of bladder cancer. Many types of artificial sweeteners are contained in foods. However, toxicological studies have not been completed yet. On the other hand, there are many sweet and low-calorific compounds in nature. Thaumatin, glycyrhizin, xylitol, phyllodulcin, mogroside and stevioside are some of these natural products. Stevioside is extracted from the plant Stevia and consumed as food and medicine for years in many countries like Japan and Paraguay. Not only the sweetener Stevia is a natural product but also it is 250-300 times sweeter than sucrose, dissolves in alcohol, has high heat, pH and cooking stability, and do not cause any metallic taste in mouth. In this article, general characteristics of Stevia, its fields of use and its some studies on the health effects are given, based on the information gathered from various sources. Keywords: Stevia rebaudiana Bertoni, Sugar leaf, Natural sweetener, Aspartame
Adnan Menderes niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, Aydn
235
GR Skroz, Fruktoz, Sorbitol, Mannitol ve Ksilitol enerji ieren, Aseslfam-K, Sakarin, Siklamat ve Aspartam ise enerji iermeyen yapay tatlandrclardr (1). Aspartam, kimyasal forml aspartil-fenilalanin1-metil ester olan bir tatlandrcdr. Kimyasal olarak aspartat ve fenil alanin aminoasitlerinden olumu bir dipeptidin metil esteridir. Sakkarozdan 180 kat daha tatldr. lk kez James M. Schlatter tarafndan 1965 ylnda kefedilmi, ABD'de 1974'te kullanmnn onaylanmasndan sonra uzun sre gvenilirlii tartma konusu olmutur. Aspartam kullanm gvenlii asndan ciddi tartmalara neden olmu, yaplan aratrmalarda zararl olduuna dair bir kant bulunamamtr. Avrupa Birlii'nde gda katk maddesi olarak E951 kod adn almtr (2). Fenilketonri hastalar fenilalanini metabolize edemedikleri iin bu amino asitten fazla almamalar gerekir. Aspartam vcutta fenilalanine dnt iin fenilketonri hastalarnn gnlk fenilalanin tketimleri ile aspartam tketimlerini birlikte deerlendirmeleri gerekir. Bu yzden aspartam ieren gdalarn zerinde fenilketonuri hastalarna ynelik bir uyar yazs olmaktadr (2). Birok suni tatlandrclar gnmzde mevcut gdalarda bulunmaktadr. Ancak toksikolojik almalar henz tam olarak tamamlanmamtr (3). Dier yandan birok tatl ve dk kalorili bileikler de doada bulunmaktadr. Thaumatin, glycyrhizin, xylitol, phyllodulcin, mogroside ve stevioside bu doal rnlerden bazlardr (4). Gnmzde doal gdalara ve doal beslenmeye olan ilgi giderek artmaktadr. Doal tatlandrclar ierisinde yer alan "Tatl ot" veya "Ball yaprak" gibi deiik isimlerle adlandrlan Stevia rebaudiana Bertoni, 1887 ylnda Paraguay yerlilerinin kulland ifal bitkiler zerinde inceleme yapan Gney Amerikal bilim adam Antonia Bertoni tarafndan kefedilmitir (5). Yzyllar boyunca, Paraguay ve Brezilyann Guarani kabileleri eker otu olarak adlandrdklar Stevia trlerinden biri olan S. rebaudianay mide ekimesi ve dier rahatszlklarda (Paraguay ay ve ifal aylarda) tatlandrc olarak kullanmlardr (6). S. rebaudiana Bertoni, yapraklarnn tatl olmas ve ierdii tedavi edici zellikler nedeniyle ekonomik ve bilimsel olarak ilgi ekmitir. Stevia glikozitlerinden biri olan Stevioside, sakkarozdan
yaklak 300 kat daha tatl olmakla beraber obezite, diyabet, kalp hastal ve di r olanlar iin zellikle yararl olabilir (7). Japonya, gda ve ila sektrnde bir tatlandrc olarak kullanlan Steviosideyi pazarlayan ilk lke olmutur. O zamandan beri, bu bitkinin ekimi in, Malezya, Singapur, Gney Kore, Tayvan ve Tayland dahil olmak zere Asya'daki dier lkelere yaylmtr. (8). lkemizde eker otu olarak bilinen Steviann idrar sktrc, ar kesici ve kan basncn drc zellikleri vardr (9). Hibir yan etkisi olmadndan doal tatlandrc olarak diyabetlilerin kullanm iin tavsiye edilmitir (10). Bu makale de Steviann genel zellikleri, kullanm alanlar ve sala olan etkisi ile ilgili yaplan baz almalar hakknda eitli kaynaklardan elde edilen bilgilere yer verilmitir. BOTANK ZELLKLER Stevia cinsinin 230 tr olmakla beraber sadece S. rebaudiana ve S. phlebophylla trleri steviol glikozitleri retmektedir (6). Stevia rebaudiana Gney Amerika'nn kuzey blgeleri, Amambay ve Highlands arasnda, Monday nehri (Brezilya ve Paraguay arasnda bir snr blgesi) yaknnda doal yayl gstermektedir (11). Stevia rebaudiana, Paraguay ve Brezilyada yetien yabani, ok yllk, kk bir al trdr. Nemli ortamlar seven bitki 60-90 cm boyundadr. (12). Kromozom says 2n=22dir (13). Ksa gn bitkisidir (14). Youn bir kk sistemine sahiptir, gvdesi olduka nazik ve krlgandr. Yapraklar 2-8 cm uzunluunda, kenarlar ince dili oval eklindedir. Yapraklar gvde tepesine doru sarmal oluturur. Bitki kltr koullarnda 1 m ya da daha fazla uzunlua ulaabilir (15). iek yaps 2-6 adet ufak beyaz iekikten oluan kk salkm eklindedir (16). Bitkide kendine uyumazlk olduu iin tozlanma iin bcek gerekmektedir. Tozlanmann olmad durumlarda imlenme yetenei olmayan veya ok dk olan tohumlar olumaktadr. Tohumlar 3 mm uzunluunda aken tipindedir. Her bir aken yaklak 20 tye sahiptir (17). Stevia bitkisinin bin tohum arl genellikle 0.15-0.30 g.dr. Tohumlar 0 C'de saklanabilir, ancak dk scaklk koullarnda bile, nc yldan sonra imlenme oran % 50 azalmaktadr (18).
236
EKONOMK DEER eker otunun bugn iin dnya genelinde 285 milyon dolarlk bir ticarete konu olduu ve 2010 ylnda 2009 ylna oranla retimin % 27 artarak 3.500 bin tona ulat tahmin edilmektedir. 2014 ylna kadar retimin 4 kat artarak 11.500 tona ulamas beklenmektedir. Bu rakamn yaklak 168 milyon ton olan dnya toplam eker retimi dikkate alndnda olduka kk bir miktar olduu dnlebilir. Ancak byle bir karlatrmann yaplamayaca eker otunun tatlandrc kategorisinde olmas nedeniyle aktr. Dnyadaki en nemli Stevia reticisi olan in, Dnya retiminin yaklak 2/3n tek bana retmekte, retiminin yzde 80 gibi ok byk blmn ihra etmektedir. Hindistan ve Malezyada eker otu pazar 2 kat artarak, ihracat en yksek hzla artan gzde sektr olarak deerlendirilmektedir (19). KLTR lk defa 1964 ylnda Paraguayda ticari olarak kltre alnmtr (20). in, Tayvan, Tayland, Kore, Brezilya ve Malezya gibi lkelerde tarm yaplmaktadr. Bu lkelerin yan sra srail, Ukrayna, ngiltere, Filipinler, Kanada, Hawai, Kaliforniya ve tm Gney Amerikada da (11) yetitirilmektedir. Kuzey Amerikada tespit edilebilen 80den fazla eidi, Gney Amerikada ise 200den fazla yerli tr olduu tahmin edilmektedir (21). Tm farkl iklim isteklerine bal olarak dnyada gelitirilen yaklak 90 tane S. rebaudiana eidi vardr (22). Paraguayn 25-26 derece gney paralellerinde yer alan vadilerin nehir kenarlarndaki kumlu topraklarda doal olarak yetimektedir (20). Devaml ve yeterli nem ieren ve iyi drenajl (15), killi, alvyal ya da krmz topraklar ile pHs 5-7.5 olan asidik ya da hafif bazik topraklarda iyi geliir (23). Stevia iin uygun iklim koullar yar nemli subtropikaldir (14). Doal olarak 200-500 m ykseklikte yetimektedir (24). Baz trlerinin 2300-2900 m yksekliklerde yetiebildii belirtilmektedir (21). Arjantinin kuzeyinde Amerika Birleik Devletlerinin gney batsnda 2300-2900 m yksekliklerde tespit edilmitir (25). Ylda 1500-1800 mm arasnda ya ve ortalama 25 derece scaklk ister (24). eker otu
k koullarna ve dona kar toleransl deildir (10). Stevia souk, genellikle 9oC altndaki scaklklara tahamml etmez. Ancak, bazen sfra yakn scaklklarda dayanabilmektedir. Hzl byme iin, 20-24 o C gereklidir (24). Yetitiricilii genellikle kklenmesi kolay olduu iin elikle yaplmaktadr. Zayf tohum imlenmesi geni alanlarda retimini snrlayan faktrdr (16). Alnan elikler kklendirme ortamlarnda 7-8 haftada geliimlerini tamamlamaktadrlar. Hektarda yaklak 100.000 bitki iin sra aras mesafesi 53-61 cm olacak ekilde elikler dikilmelidir (26). Bitkinin dikimi ubat-Mart aylarna yaplmakta hasat ise yaz sonunda gereklemektedir. Tohum retimi iin kullanlan eitlerin gn uzunluu duyarllna bal olarak dikimden 54-104. gnler arasnda ieklenme gereklemektedir. Yaprak verimi, retimin ilk ylnda 83.000111.000 bitki/ha olmak zere bitki skl arttka art gstermitir (27). Stevia bitkisinin besin istei azdr. Genellikle bitki sk ancak s sulama ister. Bitkinin solgunluk durumuna bal olarak haftada en az bir kez sulanmas gerekmektedir (28). Ayrca yaprak hasadnn ncesinde ve sonrasnda bol miktarda suya ihtiya duymaktadr (23). Gn uzunluu arttka yetitirilen Stevia yapraklarndaki stevioside konsantrasyonu artmaktadr. Steviol glikozid ierii ieklenme ncesi dnemde en yksek seviyededir. Bitkinin hasad bu dnemde yaplmaldr (27). Bitki ylda alt kez hasat edilebilir ve ekonomik mr 8 yldr. Hasatta kuru yaprak miktar bitki bana 15-35 g arasnda deimektedir (29). Stevia bitkisinin, bir hektarlk alanndan 10001200 kg kuru yaprak elde edilir ve bu da yaklak 60-70 kg stevioside demektir. eker kam veya eker pancarna oranla verimi olduka dktr. Fakat sakkarozdan 300 kat daha tatl olmas ile 70 kg stevioside, hektar bana 21.000 kg ekere edeer olmaktadr (30). KULLANIM ALANLARI Steviann yapraklarndan elde edilen ekstraktan oluan Stevia tatlandrclar Japonya, Kore, in, Gney-Dou Asya ve Gney Amerika'da ticareti yaplmakta eitli gdalar tatlandrmak iin kullanlmaktadrlar (31). ABD'de toz Stevia yapra ve bunlarn ekstrakt tatlandrc olarak
237
kullanld gibi, besin takviyesi ve cilt bakm rn olarak da kullanlabilmektedir (32). drar sktrc, ar kesici ve kan basncn drc zellikleri vardr ve ayrca kan ekeri dklnde ve mide arlarnda bitkisel tedavi amacyla kullanlr (9). Antimikrobiyal ve antifungal gibi nemli biyolojik aktiviteleri bilinmektedir (25). Ayrca kanser nleyici, ve antioksidan etkisi de mevcuttur (26). Stevia di rkln nlemektedir (33). Fareler zerinde testler yaplm ve hibir yan etkisinin olmad belirlenip diyabetlilerin kullanlmas iin tavsiye edilmitir (10). Stevia tatlandrcs; sakkaroza gre 250-300 kat daha fazla tatl olmas, s ve pH stabilitesinin yksek olmas, piirme ve frn stabilitesinin olmas, alkol ierisinde znmesi, azda metalimsi tadn olmamas gibi zelliklerinin yannda en byk zellii doal elde ediliidir (34). Bugn tm scak-souk ieceklerde, reel, komposto, muhallebi vb gibi kaynatlarak piirilen yiyeceklerde, pasta, kek, kurabiye gibi frnda yksek sda piirilen tm unlu gdalarn ierisinde (35), deniz rnlerinde, ekerleme sanayinde, baz sebzelerde, sakaroz yerine (36) ve sui, soya sosu, yourt (37) gibi birok gda retiminde kullanlmaktadr. ABDde resmi bir kurulu olan Gda ve la Organizasyonu (FDA) 23/02/2008 tarihinde Stevia hakknda bir uyar raporu yaynlamtr. Stevia ile ilgili olarak daha nceki raporlar yeniden dzenleyen bu rapora gre Steviann kabul edilebilir bir gda katk maddesi olmad ve ABD ierisinde GRAS (gvenli) olarak kabul edilmedii bildirilmi, gereke olarak ta bir gda katk maddesi olarak ya da GRAS statsnde olmas iin Stevia zerinde yeterli toksikolojik bilginin mevcut olmadn gsterilmitir. Fakat bir gda maddesinin bileenlerinden biri olmasnn herhangi bir saknca yaratmayaca da rapor edilmitir (38). STEVANIN KMYASAL BLEENLER Stevia yapraklarndan kurutularak elde edilen ekstraktlar flavonoit, alkoloit, suda znen klorofil ve ksantofil, hidroksisinnamik asit (kafeik, klorojenik, vs), ntral suda znen oligasakkarit, serbest eker, aminoasit, lipit, uucu yalar ve iz elementleri (demir, inko vs.) iermektedirler (39). Steviol Glikosidlerinin Biyosentezi
Stevia yapraklarnda bulunan tatl bileikler diterpen glikozit (steviol glikozit) bileiklerdir. nemli bir bitki hormonu olan gibberellik asidin balang aamasna ok benzeyen bir oluum mekanizmas kullanlarak sentez edilirler. Steviol glikozit ve gibberellin mekanizmalar ara bileik kauren sentezinden sonra ayrlr. Steviadaki lauren steviola (tatl glikozidin temel yaps) dntrlr, daha sonra esas tatlandrclar oluturmak iin glikolize veya rhaminoz edilirler (40). Steviol glikozitlerin kimyasal yaplar ekil 1de gsterilmitir.
Burada esas ana tatlandrc bileik steviosidedir, dier tatlandrc bileikler de mevcut olmakla birlikte dk konsantrasyonlarda bulunmaktadrlar, bitkinin yetitirme artlar ve cinsine bal olarak kuru yapraklardaki arlklar % 4-20 arasnda deimektedir (41). STEVA RETM Stevia retimi ekilde gereklemektedir; birincisi direkt Stevia yapraklarnn kurutulup
ekil 1. Steviol glikozit'lerin kimyasal yaplar
238
tlmesi ve paketlenmesi ile elde edilen toz Steviadr, dier ikisi konsantre Stevia ekstrakt ve toz Stevia ekstraktdr. Bugn Stevia ekstrakt retimi iin birok patentli metotlar mevcut olmakla birlikte retimin ak diyagramlar temel olarak birbirlerine ok yakndr (ekil 2).
Bu aamada protein gibi yksek molekl arlna sahip bileikler ham Stevia ekstraktndan uzaklatrlr. yon-deitirme reineleri, elektrolitik teknikler ya da ktrme ajanlar ile de saflatrma ilemi yaplabilmektedir. Ekstra renk aartma ilemi yaplmasa bile filtrasyon veya saflatrma aamalarnda renk maddeleri belirli dzeyde uzaklatrlabilmektedir. Bu aamadan sonra istenen rn ekline gre ya konsantre edilerek konsantre Stevia retimine geilir ya da kurutularak toz Stevia elde edilir. Kurutma sisteminde pskrtme kurutucular kullanlmaktadr (35,42). STEVANIN SALIA OLAN ETKS LE LGL YAPILAN BAZI ALIMALAR Birok bitki glikositlerinin antidiyabetik, antiobesite, antibakteriyel ya da antineoplastik etkilerinin yansra kanseri nleme aktivitesi gsterildii bilinmektedir (43). Stevia rebaudiana yapraklar kalori iermez ve kalori iermeyen tatlandrclarn (steviol glikozidleri) tketimi insan sal zerinde yararl etkileri olduu bulunmutur (44). Stevia glikozitleri deerli biyolojik zelliklere sahiptir. Bu bileiklerin dzenli tketimi eker ieriini, yani radyonklidleri ve kandaki kolesterol miktarn azaltr (45), hcre yenilenmesini, kan phtlamasn artrr, neoplastik bymeyi engeller ve kan damarlarn glendirir (32). Stevia ekstraktlarnn insan sal zerine olumlu etki yapt tahmin edilmektedir (46). Baz aratrmaclara gre antihipertansiyon, antihiperglisemik ve anti-human rotavirus hastalklarn iyiletirici zellii bulunduu bildirilmitir (47, 48). Tadhani vd (46) yaptklar almada Stevia yapraklarnn ve Steviadan elde edilen bir rnn kuvvetli bir antioksidan zellii olduu belirlenmitir. Steviosidenin toksikolojisi zerine yaplan nceki almalarda steviosidenin mutajenik olmad bildirilmi (49, 50) ve kanserojenik olabilecei ile ilgili bir bulguya rastlanmamtr (51, 52). Aze ve ark. (53) steviosideyle besledikleri farelerin cierlerindeki histopatolojik deiimleri gzlemlemiler, bu deiimlerin doz-cevap ilikisinden kaynaklanmadn dolaysyla spesifik olmayan bir etki olduunu dnmlerdir. Fakat dier bir ok aratrmada ise steviosidenin fare, san ve hamsterlerde dk bir oral toksitesiye sebep olduunu bildirilmitir (54, 55). Nunes vd
ekil 2. Stevia retim diyagram
Filtrasyon ve saflatrma aamalarndaki farkllklar metotlar arasndaki farklar oluturmaktadr. Genel olarak ekstraksiyon aamalar; Stevia yapraklarnn n-kurutma ilemi, tme, ekstraksiyon, filtrasyon veya saflatrma birlikte renk maddelerinin eliminasyonu, sv ya da toz rn isteine bal olarak konsantre etme ya da kurutmadr. n-kurutma ilemi 50-85oCler arasnda yaplmaktadr. Kurutulmu Stevia yapraklar yaklak 2 mm apna kltmek iin tme ilemi gerekletirilir. Ekstraksiyon ilemi iin kazan veya kolon tipi aletler kullanlmaktadr. Her iki metot iin alkol veya su zgen madde olarak kullanlabilmektedir. Kazan ierisinde Stevia ile zgen madde srekli kartrlarak ilem 24 saatte tamamlanr. Kolon ekstraksiyonunda ortam scakl 0-25 oC arasnda tutulmal, yaprak/zgen madde oran 0.02-0.1 (g/g) olmal, sistemin ak hz 20-35 mL/min aralnda olmal ve eer su zgen madde olarak kullanlyorsa pHsnn H 3 PO 4 ile 2-4 arasna ayarlanmas gerekmektedir. Filtrasyon ileminde ultrafiltrasyon ve nanofiltrasyon teknikleri kullanlabilir. Filtrasyon scakl 30-85 oCde tutulurken uygulanan basn deerleri 200-1300 kpa olmaldr. 239
(36) steviosidenin memeli canl hcrelerindeki kromozonal DNAlarnda lezyonlar oluturabileceini tespit etmilerdir. Geunsun (41) bildirdiine gre, gnde 250 mg/kg vcut arl kadarki dozlarda steviol ile beslenen hamsterlarda kandaki maksimum steviol konsantrasyonunun toksik olma ihtimalinin olmad belirtilmitir. Steviann Asteraceae familyas bitkilerine duyarl kiilerde alerjik reaksiyonlara yol aabilecei dnlmektedir ve hamilelerin kullanmaktan kanmalar gerektii tavsiye edilmektedir (30).
SONU Birok lkede yetitirilen ve elde edilen rnleri yetitirildii blgelerde yllardr kullanlan Stevia bitkisi, doal bir tatlandrc olmas nedeniyle bilim insanlarnn ilgisini ekmi ve yaplan aratrma sonularna gre Dnyada kullanm yaygnlamtr. Sakkaroza gre Stevia ekstraktnn 250-300 kat daha fazla tatlandrc zellie sahip olmas ve doal olmas nedeniyle aspartam gibi yapay tatlandrclara alternatif olarak kullanlabilir. Ayn zamanda Stevia bir ok yapay tatlandrclardan daha stn fonksiyonel ve duyusal zelliklere sahiptir ve gelecekte byyen doal gda pazar iin potansiyeldir. nemi artan bu bitkinin lkemizde tarmna ynelik almalar yaplmaldr. KAYNAKLAR
1.http://www.beslenmedestegi.com/saglikrehberi/yapaytatlandirici-nedir (Eriim tarihi 6.09.2012) 2.http://tr.wikipedia.org/wiki/Aspartam (Eriim tarihi 6.09.2012) 3. Weihrauch MR, Diehl-Ann V. 2004. Artificial sweeteners-do they bear a carcinogenic risk? Ann Oncology, 15(10):1460-1465. 4. Nabor OL, Gelardi RC. 1986. Alternative sweeteners. Marcel Dekker, New York. 5. Uar E, Y. zyiit ve K. Turgut, 2011. Trkiye IX. Tarla Bitkileri Kongresi Cilt 2, Eyll 2011, sayfa 14451449. 6. Brandle J, Telmer P. 2007. Steviol glycoside biosynthesis. Phytochemistry, 68, 18551863. 7. Ghanta S, Banerjee A., Poddar A. and Chattopadhyay, S. 2007. Oxidative DNA damage preventive activity and antioxidant potential of Stevia rebaudiana (Bertoni) Bertoni, a natural sweetener. Journal of Agricultural Food Chemistry, 55, 1096210967. 8. Chatsudthipong V, Muanprasat C. 2009. Stevioside and related compounds: Therapeutic benefits beyond
sweetness. Pharmacology & Therapeutics, 121, 4154. 9. Argueta VA, Cano AL. 1993. El Atlas de las plantas de la medicina tradicional mexicana. La investigacin cientifica de la herbolaria medicinal mexicana, Secretaria de Salud. Mxico, DF, pp. 103113. 10. Megeji NW, Kumar JK, Singh V, Kaul VK, Ahuja PS. 2005. Introducing Stevia rebaudiana, a natural zero-calorie sweetener. Current Science, Vol. 88, No.5, pp: 801-804. 11. Sivaram L, Mukundam U. 2003. In vitro culture studies on Stevia rebaudiana. In vitro Cellular and Developmental Biology Plant, 39, 520523. 12. Cortes R, Hernandez-Ceruelos A, Torres-Valencia JM, Gonzalez-Avila M, Arriaga-Alba, M, MmadrigalBujaidar E. 2007. Antimutagenicity of stevia pilosa and stevia eupatoria evaluated with the ames test. Toxicology in vitro,21(4):691-97. 13. Yadav AK., Singh S, Dhyani D, Ahuja PS. 2011. A review on the improvement of stevia [Stevia rebaudiana (Bertoni)]. Canadian Journal of Plant Science, 91:(1) 1-27. 14. Maheshwar, HM. 2005. Effect of Different Levels of Nitrogen and Gates of Planting on growth and Yield of Stevia (Stevia rebaudiana Bert.). Department of Horticulture College of Agriculture, Dharwad Univerity of Agricultural Sciences, DHARWAD 580 005 Master thesis. 15. Shock, CC. 1982. Experimental cultivation of Rebaudis stevia in California. Univ. Davis Agron. Progr. Rep. 122. 16. Goettemoeller J, Ching A. 1999. Seed Germination in Stevia rebaudiana. Reprinted from: Perspectives on new crops and new uses. J. Janick (ed.), ASHS Press, Alexandria, VA. pp. 510-511. 17. Oddone, B. 1997. How to grow stevia. Technical manual. Guarani Botanicals, Pawtucket, CT. 18. Madan S, Ahmed S, Singh GN, Kohli K, Kumar Y, Singh R, Garg M. 2010. Indian Journal of Natural Products and Resources Vol. 1 (3), September2010, pp. 267-286. 19.http://kyara.com.tr/?islem=paket/sayfaP/sayfa_detay.php &anasayfa_id=55 (Eriim tarihi 01.09.2012). 20. Lewis WH. 1992. Early uses of Stevia rebaudiana leaves as sweetener in Paraguay. Econ. Bot, 46: 336-337. 21. nan AL ve . nar, 2009. Alternatif Doal Tatlandrc:Stevya. GIDA, 34 (6): 411-415. 22. Ibrahim I, Nasr M, Mohammed B and El-Zefzafi M. 2008. Nutrient factors affecting in vitro cultivation of Stevia rebaudiana. Sugar Technology, 10, 248 253. 23. Andolfi L, Ceccarini L, Macchia M. 2002. Bioagronomic characteristics of Stevia rebaudiana. Informatore Agrario 58(23): 48_51. 24. Singh, SD. ve GP. Rao, 2005. Stevia: The Herbal Sugar of 21 st Century. Sugar Tech, 7(l) (2005) : 17-24. 25. Cerda-Garca-Rojas CM, Pereda-Miranda R. 2002. The phytochemistry of Stevia: a general survey. In: Kinghorn, D. (Ed.), The Genus Stevia. Taylor & Francis, pp. 86118. 26. Rahmesh K, Singh V and Megeji N. 2006. Cultivation of Stevia (Stevia rebaudiana (Bert) Bertoni): A comprehensive review. Advances in Agronomy, 89, 137177.
240
27. Metiver J and Viana AM. 1979. Determination of microgran quantities of stevioside from leaves of Stevia rebaudiana Beri. by two-dimensional thin layer chromatography, Indian JExpBiol, 1979,30,805-810. 28. Kaushik R, Pradeep N, Vamshi V, Geetha M. and Usha, A. 2010. Nutrient composition of cultivated Stevia leaves and the influence of polyphenols and plant pigments on sensory and antioxidant properties of leaf extracts. Journal of Food Science and Technology, 47, 2733. 29. Mishra P, Singh R, Kumar U. and Prakash V. 2010. Stevia rebaudiana A magical sweetener. Global Journal of Biotecnology & Biochemistry, 5, 62 74. 30. Serio, L. 2010. La Stevia rebaudiana, une alternative au sucre. Phytothrapie, 8, 2632. 31. Koyama E, Kitazawa K, Ohori Y, Izawa O, Kakegawa K, Fujino A. 2003. In vitro metabolism of the glycosidic sweeteners, Stevia mixture and enzymatically modified Stevia in human intestinal microflora. Food and Chemical Toxicology, 41, 359374. 32.Mondaca RL, Glvez AV, Bravo LZ and Hen KA. 2012. Stevia rebaudiana Bertoni, source of a highpotency natural sweetener: A comprehensive review on the biochemical, nutritional and functional aspects, Food Chemistry 132 (2012) 11211132. 33. Banerjee M, Sarkar P, 2008. In vitro callusing in Stevia rebaudiana Bertoni using cyanobacterial media- a novel approach to tissuee culture. International Journal of Integrative Biology. Vol. 3, pp: 163168. 34. Soliman, M. 1997. Stevia plant, natural concentrated sweeteners. Egyptian society of sugar technologists, 28th Annual Conference, December 2-4 1997. 35.www.stevya.com.tr/Tr/Content2.asp?m1=1&2=4 (Eriim tarihi 01.09.2012). 36. Nunes APM, Ferreira-Machado SC, Nunes RM, Nantas FJS, de Mattas JCP, Caldeira-de-Araujo A. 2007. Analysis of genotoxic potentiality of stevioside by comet assay. Food and Chem Toxicol, 45(2007): 662-666. 37. Kinghorn AD, Wu CD. ve DD. Soejarto, 2001. Alternative Sweeteners (3.ed), revised and expanded, In: Stevioside, OBrien Nabors, L. (ed), Dekker, New York, pp. 167-183. 38. www.fda.gov/ora/fiars/ora_import_ia4506.html-Stevya. 2008. 39. Komissarenko NF, Derkach AI, Kovalyov IP and Bublik NP. 1994. Diterpene glycosides and phenlypropanoids of stevia rebaudiana bertoni, Rast Res, 1(2):53-64. 40. Smith J ve H. Vanstadin, 1992. Subcellular pathway for glycoside synthesis. South Afr J Sci, 88:206. 41. Geuns JMC. 2003. Stevioside. Phytochemistry, 64(2003):913-921. 42.http://www.wipo.int/patentscope/en/patents/(Eriim tarihi 1.09.2009) 43. Bernal J, Mendiola J, Ibez E. and Cifuentes A. 2011. Advanced analysis of nutraceuticals. Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis, 55, 758 774.
44. Gardana C, Scaglianti M, and Simonetti P. 2010. Evaluation of steviol and its glycosides in Stevia rebaudiana leaves and commercial sweetener by ultra-highperformance liquid chromatography mass spectrometry. Journal of Chromatography A, 1217, 14631470. 45. Atteh J, Onagbesan O, Tona K, Decuypere E, Geuns J. and Buyse J. 2008. Evaluation of supplementary Stevia (Stevia rebaudiana Bertoni) leaves and stevioside in broiler diets: Effects on feed intake, nutrient metabolism, blood parameters and growth performance. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition, 92, 640649. 46. Tadhani MB, Patel VH, Subhash R. 2007. In vitro antioxidant activities of stevia rebaudiana leaves and callus. J Food Compos Anal, 20(2007):323-329. 47. Lee CN, Wong K, Liu J, Chen Y, Chen J, Chan P. 2001. Inhibitory effect of stevioside on calcium influx to produce anti-hypertension. Planta Medica, 67:796-799. 48. Das S, Das AK, Murphy RA, Punwani IC, Nasution MP, Kinghorn AD. 1992. Evaluation of the cariogenic potential of the intense natural sweeteners stevioside and rebaudioside A. Caries Res, 26:363-366. 49. Klongpanichpak S, Temcharoen P, Toskulkao C, Apibal S, Glinsukon T. 1997. Lack of mutagenicity of stevioside and steviol in salmonella typhimurium TA98 and TA100. J Med Assoc Thai, 80(1):121 128. 50. Pezzuto JM, Compadre CM, Swanson SM, Nanayakkara D, Kinghorn AD. 1985. Metabolically activated steviol, the aglycone of stevioside, is mutagenic. Proc Natl Acad Sci [in USA], 82: 24782482. 51. Toyoda K, Matsui H, Shoda T, Uneyama C, Takada K, Takahashi M. 1997. Assessment of the carcinogenicity of stevioside in F344 rats. Food Chem Toxicol, 35: 597603. 52. Hagiwara A, Fukushima S, Kitaori M, Shibata M, Ito N. 1984. Effects of three sweeteners on rat urinary bladder carcinogenesis initiated by N-butyl-N-(4hydroxybutyl) nitrosamine. Gann J, 75:763768. 53. Aze Y, Toyoda K, Imaida K, Hayashi Y, Takahashi M. 1991. Subchronic oral toxicity of stevioside in F344 rats. Eisei Shikenjo Hokoku Bull. Natl Inst Hygienic Sci, 109:4854. 54. Toskulkao C, Chaturat L, Temcharoen P, Glinsukon T. 1997. Acute toxicity of stevioside, a natural sweetener, and its metabolite, steviol, in several animal species. Drug Chem Toxicol, 20: 3144. 55. Asaki H, Yokoyama Y. 1975. Dried-leaf extracts of stevia. Toxicological tests. Shokukin Kogyo, 18(20):3443.
241
eker Pancar Posasndan Elde Edilen Doal Biyosorbent le eitli Boyarmaddelerin Giderimine pH Etkisi
Sema ELK1
Sibel TUNALI AKAR 1
Dilek YILMAZER1 Tamer AKAR1
Yasemin BALK1
E-mail: secelik@ogu.edu.tr zet
Boyarmaddelerin endstriyel alanda kullanm giderek yaygnlamaktadr. Boyar madde ieren atksular evre ve canl organizmalar zerinde negatif etki yaratmaktadr. Son yllarda biyosorpsiyon boyarmadde ieren atksularn artlmas iin kullanlan geleneksel yntemlere nemli bir alternatif oluturmaktadr. Biyosorpsiyon, biyolojik materyaller kullanlarak sulu ortamdan eitli kirliliklerin giderilmesi olarak tanmlanabilir. Biyosorpsiyon; dk maliyet, yksek giderim verimi ve biyoktlenin kolay elde edilebilir olmas gibi avantajlar ile alternatif bir teknolojidir. Bu almada, eker pancar posasnn, sulu zeltilerden baz reaktif, asidik ve bazik boyarmaddelerin gideriminde biyosorbent olarak kullanlabilirlii incelenmitir. nemli bir parametre olarak biyosorpsiyon zerine pH etkisi deerlendirilmitir. almada Asit Mavisi 40(AM40), Asit Krmzs 1(AK1), Reaktif Sars 2 (RS2), Reaktif Krmzs 2 (RK2) ve Bazik Mavi 7 (BM7) boyarmaddeleri model sorbatlar olarak seilmitir. Boyarmadde biyosorpsiyonu iin en uygun pH deerlerinin belirlenmesi amacyla, almalar reaktif ve asidik boyarmaddeler iin 2,0-10,0, bazik boyarmadde iin ise 3,0-9,0 pH aralklarnda gerekletirilmitir. Scaklk, sorbent dozaj, zelti hacmi ve temas sresi gibi dier deneysel parametreler alma sresince sabit tutulmutur. Sonular, anyonik ve katyonik boyarmaddelerin srasyla asidik ve bazik pH deerlerinde etkili bir ekilde uzaklatrldn gstermitir. Sonu olarak, eker pancar posasnn, seilen boyarmaddelerin sulu zeltilerden gideriminde deneysel koullarn daha detayl optimizasyonu sonucunda alternatif bir biyosorbent olabilecei dnlmektedir. Anahtar Kelimeler: eker pancar posas, Biyosorpsiyon, Boyarmadde, pH
The Effect Of Ph On The Removal Of Various Dyes By Natural Bioserbent Obtained From Sugar Beet Pulp
Abstract The use of synthetic dyes in industrial field has been gradually increased. Dye containing waste waters can create negative effect on the environment and living organisms. In recent years, biosorption is a considerable alternative to the traditional methods for the treatment of the colored effluents. Biosorption can be defined as the removal of different pollutants from aqueous media by biological materials. Biosorption is an attractive technology with the advantages of low cost, high removal yield and easily available of biomasses. In this study, the usability of sugar beet pulp as biosorbent for the removal of some reactive, acidic and basic dyes from aqueous solutions was investigated. The pH effect on the biosorption process was evaluated as an important parameter. Acid Blue 40 (AB40), Acid Red 1 (AR1), Reactive Yellow 2 (RY2), Reactive Red 2 (RR2) and Basic Blue 7 (BB7) dyes were selected as model sorbates. In order to determine the optimum pH values for the biosorption of dyes, the studies were conducted in the pH range of 2.0-10.0 for acidic and reactive dyes and 3.0-9.0 for basic dye. The other experimental parameters such as temperature, sorbent dosage, solution volume and contact time were kept constant. The results indicated that the anionic and cationic dyes were effectively removed at acidic and basic pH values, respectively. Consequently, sugar beet pulp can be considered as an alternative biosorbent for the removal of mentioned dyes from aqueous solutions after the detailed optimization of the experimental conditions. Keywords: Sugar beet pulp, Biosorption, Dye, pH
Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Kimya Blm 26480 Eskiehir
242
GR Tekstil endstrisinin dnyada ve lkemizde hzla gelimesi sonucu yararl rnler elde edilmekle birlikte baz nemli evre problemlerini de beraberinde getirmektedir. zellikle tekstil endstrisi bata olmak zere birok endstriyel alanda kullanlan sentetik boyar maddeler, znm ve deiik yapda bu endstrilerin atksularnda belirli konsantrasyonlarda bulunmaktadr [1]. Tekstil endstrisinde kullanlan boyarmaddeler, biyolojik artmaya direnlidir, kark polimer yaplara sahip olup, toksik ve refrakter zellik gsterirler. Ayrca, boyarmaddeler sularda renk oluumuna neden olduklar iin suyun estetik grnm bozulur ve k geirgenlii azalr. Bu durum su ekosistemini olumsuz ynde etkilemektedir. Bu nedenle uygun artma teknikleri kullanlarak su ortamndaki boyarmaddelerin uzaklatrlmas gerekmektedir. Boyarmaddelerin uzaklatrlmas iin yaygn olarak kullanlan yntemlerin eitli dezavantajlar sz konusudur. Bu yntemler ierisinde, olduka ucuz biyosorbentlerin kullanmna olanak salamas asndan biyosorpsiyon son yllarda dikkat ekici bir yntem haline almtr [2]. Bu almada nemli bir evre sorunu olan sulardaki boyarmadde kirliliinin giderimi iin etkili ve ekonomik bir biyosorbent gelitirilmesi amalanmtr. Bu amala, eker fabrikas yan rn olan eker pancar posasnn da yeni ve alternatif bir kullanm alannda deerlendirilmesi planlanmtr. Literatrde eker pancar posas eitli formlarda kullanlarak zellikle ar metal iyonlarnn sulu ortamlardan giderimine ynelik almalar rapor edilmitir [3-18]. Ancak boyarmaddelerin bu biyosorbent ile biyosorpsiyonuna ilikin sadece bir almaya rastlanmtr [19,20]. Bu nedenle bu almann, zellikle eker pancar posasnn boyarmadde gideriminde deerlendirilmesi asndan nemli katk salayaca dnlmektedir. MATERYAL VE YNTEM almada kullanlan eker pancar kspesi, Eskiehir eker Fabrikasndan elde edilmitir. Fabrikadan alnan sulu kspe, saf su ile birka kez ykandktan sonra 60oCde 243
etvde kurutulmu, tldkten sonra elenerek belirli tanecik boyutuna getirilmitir. Elde edilen materyal boyarmadde giderimi iin doal biyosorbent olarak kullanlmtr. Bazik Mavi 7 (BM7), Reaktif Krmzs 2 (RK2), Reaktif Sars 2 (RS2), Asit Mavisi 40 (AM40), Asit Krmzs 1 (AK1) boyarmaddeleri hedef biyosorbatlar olarak seilmitir. Bu boyarmaddelerden 1000 mg/L stok zeltiler hazrlanm ve dier deriimlerdeki boyarmadde zeltileri bu stok zeltilerden seyreltme yolu ile elde edilmitir. zeltilerin pH deerleri uygun deriimlerdeki asit ve baz zeltileri ile istenen deerlere ayarlanmtr. Biyosorpsiyon almalar kesikli sistemde gerekletirilmi olup, ortam pHnn boyarmadde biyosorpsiyonuna etkisi aratrlmtr. Bu amala gerekletirilen almalarda, 25 mL boyarmadde zeltisinin pH istenen deerlere ayarlandktan sonra 0,025 g biyoktle ile manyetik kartrcda 200 devir/dk hzda kartrlarak biyosorbentboyarmadde etkileimi salanmtr. Kat-sv fazlar 4500 devir/dkda santrifjleme ilemi ile ayrlmtr. Sv fazlardaki boyarmaddelerin kantitatif tayinleri UV spektrofotometresi (Shimadzu UV-2550) ile gerekletirilmitir. BULGULAR VE TARTIMA almada eker pancar posasnn doal formu ile eitli boyarmaddelerin biyosorpsiyonuna pH etkisi incelenmi ve sonular ekil 1de verilmitir. pHn boyarmadde giderim verimini nemli derecede etkiledii grlmektedir. Bu beklenen bir sonutur. nk, pH boyarmaddelerin iyonlama derecesi ile birlikte biyosorbentin yzey ykn de deitiren nemli bir faktrdr. ekil 1 incelendiinde, pH 3-9 aralnda BM7 boyarmaddesinin biyosorpsiyon verimi hemen hemen deimemektedir. Tm pH deerlerinde %90n zerinde BM7 giderim verimi bulunmutur. Dier boyarmaddeler (RK2, RS2, AK1, AM40) iin en yksek biyosorpsiyon verimi pH 2de elde edilmitir. pH artrldnda biyosorpsiyon veriminde azalma sz konusu iken, kuvvetli bazik ortamda hemen hemen hi biyosorpsiyon gzlenmemitir. BM7 boyarmaddesi ile dier boyarmaddeler iin pH etkisindeki farkllk,
boyarmaddelerin kimyasal yaplarnn birbirinden farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. zellikle BM7 boyarmaddesinin sulu ortamda katyonik, dier dier boyarmaddelerin ise anyonik karakterde iyonlamas bu farkll aklamaktadr. Asidik pH deerlerinde biyosorbent yzeyi pozitif ykl olduu iin anyonik karakterli boyarmaddeler en fazla bu blgede tutunmaktadr. Bazik blgede ise biyosorbent yzeyinde negatif yk younluu sz konusu olduundan, bu pH deerleri katyonik boyarmaddeler iin daha uygundur.
KAYNAKLAR
[1] Hanay O, Hasar H. 2007. Fenton Oksidasyon Prosesi ile
Tekstil Endstrisi Atksuyunda Renk Giderimi. Frat nivirsitesi. Fen ve Mh. Bil. Dergisi. 19 (4): 505-509. [2] Sangyong K, Chulhwan P, Tak-hyun K, Jinwon L, Seung-Wook K. 2003. Journal of Bioscience and Bioengineering. 6: 567-571. [3] Kahyaolu M, Konar V. 2006. eker Fabrikas Atk Maddeleri Kullanlarak Pseudomonas aeruginosadan Ramnolipit Biyosrfaktan Elde Edilmesi, Frat niversitesi Fen ve Mhendislik Bilimleri Dergisi. 18: 493-498. [4] Kahyaolu M, Kvan M. 2007. Endstriyel Atk Maddelerden Mikrobiyal Yolla Beta Karoten retimi, Yznc Yl niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bilimleri Dergisi. 17: 61-66.
100 AM40 RK2 RS2 AK1 BM7
80
Biyosorpsiyon verimi (%)
60
[5] Huguenot, D., Bois, P., Jzquel, K., Cornu, J-Y., Lebeau, T., Selection of low cost materials for the sorption of copper and herbicides as single or mixed compounds in increasing complexity matrices, J. Hazard. Mater., 182, 18-26, (2010). [6] Altundogan, H.S., Cr(VI) removal from aqueous solution by iron (III) hydroxide-loaded sugar beet pulp, Process Biochem., 40, 1443-1452, (2005). [7] Altundogan H.S, Arslan E, Tumen F. 2007. Copper removal from aqueous solutions by sugar beet pulp treated by NaOH and citric acid. Journal of Hazardous Materials. 149: 432-439. [8] Altundogan HS, Bahar N, Mujde B, Tumen F. 2007.The use of sulphuric acid-carbonization products of sugar beet pulp in Cr(VI) removal, Journal of Hazardous Materials. 144: 255-264. [9] Pehlivan E, Yank BH, Ahmetli G, Pehlivan M. 2008. Equilibrium isotherm studies for the uptake of cadmium and lead ions onto sugar beet pulp. Bioresource Technology. 99: 3520-3527. [10] Pehlivan E, Cetin S, Yank BH. 2006. Equilibrium studies for the sorption of zinc and copper from aqueous solutions using sugar beet pulp and fly ash. Journal of Hazardous Materials. 135: 193-199. [11] Reddad Z, Gerente C, Andres Y, Ralet MC, Thibault JF, Cloirec PL. 2002. Ni(II) and Cu(II) binding properties of native and modified sugar beet pulp. Carbohydate Polymers. 49: 23-31. [12] Aksu Z, Isoglu A. 2005. Removal of copper(II) ions from aqueous solution by biosorption onto agricultural waste sugar beet pulp. Process Biochemistry. 40: 30313044. [13] Aksu Z, Isoglu IA. 2005. Removal of copper(II) ions from aqueous solution by biosorption onto agricultural waste sugar beet pulp, Process Biochemistry . 40: 3031-3044.
40
20
0 0 2 4 6 pH 8 10 12
ekil 1. eker pancar posasnn doal formu ile eitli boyarmaddelerin biyosorpsiyonuna pH etkisi
SONU VE NERLER Elde edilen sonular, eker pancar posasndan hazrlanan doal biyosorbentin reaktif, asidik ve bazik boyarmaddelerin gideriminde etkili ve ekonomik bir biyosorbent olarak kullanlabileceini gstermitir. Ayrca, etkili bir giderim salanabilmesi iin boyarmadde yapsna bal olarak ortam pHnn kontrol edilmesi gerektii sonucuna varlmtr. NOT: Bu alma ESOG Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu tarafndan desteklenmektedir (Proje No:201219019)
244
[14] Mudoga HL, Yucel H, Kinca NS. 2008. Decolorization of sugar syrups using commercial and sugar beet pulp based activated carbons, Bioresource Technology. 99: 3528-3533. [15] Dursun G, iek H, Dursun A. 2005. Adsorption of phenol from aqueous solution by using carbonised beet pulp. Jornal of Hazardous Materials. 125: 175-182. [16]Mata Y N, Blazquez ML, Ballester A, Gonzalez F, Munoz J A. 2009. Sugar-beet pulp pectin gels as biosorbent for heavy metals: Preparation and determination of biosorption and desorption characteristics. Chemical Engineering Journal. 150: 289301. [17]Mata, Y N, Blazquez ML, Ballester A, Gonzalez F, Munoz J A. 2009. Optimization of the continuous biosorption of copper with sugar-beet pectin gels. Journal of Environmental Management. 90: 1737-1743. [18]Mata Y N, Blazquez ML, Ballester A, Gonzalez F, Munoz JA. Studies on sorption, desorption, regeneration and reuse of sugar-beet pectin gels for heavy metal removal. 2010. Journal Hazardous Materials. 178 :243248. [19] Aksu Z, Isoglu IA. 2006. Use of agricultural waste sugar beet pulp for the removal of Gemazol turquoise blue-G reactive dye from aqueous solution. Journal of Hazardous Materials. 137: 418-430. [20] Aksu Z, Isoglu A. 2007. Use of dried sugar beet pulp for binary biosorption of Gemazol Turquoise BlueG reactive dye and copper(II) ions: Equilibrium modeling. Chemical Engineering Journal. 127: 177-188.
245
eker retim Prosesi Kalntsnn Modifiye Formda Biyosorbent Olarak Deerlendirilmesi

Sibel TUNALI AKAR 1 Sema ELK1 Dilek YILMAZER1
Yasemin BALK1
Email: secelik@ogu.edu.tr zet
Tamer AKAR1
Endstriyel sularn organik kimyasallarla kirlenmesi, ciddi evre problemlerine neden olmaktadr. Sentetik boyarmaddeler organik kirleticilerden biridir ve tekstil, kat, bask ve boya retimi gibi eitli endstrilerde ok fazla kullanlmaktadr. Bu endstrilerin atk sular yksek oranda renklidir ve doal su kaynaklarnn bu sularla kirlenmesi, canl sistemler zerinde negatif etki yaratmaktadr. Biyosorpsiyon, boyarmadde ieren atk sularn artlmas iin uygulanan yaygn tekniklere potansiyel bir alternatiftir. Bu almada, eker pancar posasnn doal ve modifiye edilmi formlarnn, sulu zeltilerden baz reaktif, asit ve bazik boyarmaddelerin giderimi iin biyosorbent olarak kullanlabilirlii incelenmitir. Tekstil endstrisinde kullanlan baz boyar maddeler [ Reaktif Krmzs 2 (RK2), Reaktif Sars 2 (RS2), Asit Mavisi 40 (AM40), Asit Krmzs 1 (AK1) ve Bazik Mavi 7 (BM7)] eker pancar posasndan hazrlanm olan doal ve modifiye biyosorbentler iin hedef sorbatlar olarak seilmitir. Modifikasyon ajan olarak HCl, TBAB (Tetra N-btil amonyum bromr), NaOH ve silikajel denenmitir. Doal ve modifiye biyoktlelerin boya giderim verimleri karlatrlarak, en yksek giderim veriminin RS2 ve AM40 iin TBAB ve HCl ile modifiye edilmi, BM7 iin ise silikajel ve NaOH ile modifiye edilmi eker pancar biyosorbentlerinde olduu tespit edilmitir. Sonu olarak, boyarmaddelerin gideriminde modifiye biyoktleler kullanldnda genellikle daha yksek biyosorpsiyon verimlerine ulalmtr. Anahtar Kelimeler: Biosorpsiyon, Boyarmadde, eker Pancar, Zirai Atk
Utilization of The Sugar Production Residue as a Biosorbent in Modified Form

Abstract The pollution of industrial waters by organic chemicals is lead to serious environmental problems. Synthetic dyes are one of the organic pollutants and they are used in textile, paper, printing and paint production. The effluents of these industries are colored and contamination of natural water sources with these effluents can create negative effects on the living systems. Biosorption is a potential alternative to the traditional water treatment technologies used for the purification of dye-bearing wastewaters. In this study, the usability of natural and modified forms of sugar beet pulp as biosorbent for the removal of some reactive, acidic and basic dyes from aqueous solutions was investigated. Some textile dyes [Reactive Red 2 (RR2), Reactive Yellow 2 (RY2), Acid Blue 40 (AB40), Acid Red 1 (AR1) and Basic Blue 7 (BB7)] used in textile industry were selected as model sorbates for the biosorption onto the natural and modified forms prepared from sugar beet pulp. HCl, TBAB (Tetra N-Butyl Ammonium Bromide), NaOH and silica gel were tested as the modification reagent. Dye removal yields of natural and modified forms of biomasses were compared and the TBAB and HCl modified biomasses are exhibited good biosorption yields for RY2 and AB40. Similarly, silica gel and NaOH treated biomasses are identified as good biosorbents for BB7. As a result, the higher biosorption yields were recorded by using modified forms of biomasses. Keywords: Biosorption, Dye, Sugar Beet, Agricultural Waste
Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Kimya Blm 26480 Eskiehir
246
GR Sentetik boyarmaddeler, endstriyel alanda (tekstil, kozmetik, gda, kat sanayi vb.) geni kullanm potansiyeline sahiptir. Bu boyarmaddelerin byk bir ksm toksik, karsinojenik ve mutajenik zelliklere sahiptir. eitli endstriyel faaliyetlerin sonucunda, boyarmadde ierikli atksular evreye yaylmakta ve bu sular canllar zerinde olumsuz etki yaratmaktadr [1,2]. Boyarmadde ieren atksularn iyiletirilmesinde fiziksel, kimyasal ve biyolojik artm yntemleri yaygn olarak kullanlmaktadr [3-5]. Ancak bu yntemlerin maliyet ykseklii, amur oluumu, enerji gereksinimlerinin fazla oluu ve zehirli yan rnlerin olumas gibi dezavantajlar vardr [6]. Biyoteknolojik yntemlerden olan biyosorpsiyon hcresel materyallerden yararlanarak, sulu ortamdaki metal ve boyarmadde gibi kirlilik yaratan maddelerin uzaklatrlmas olarak tanmlanmakta ve atksularn temizlenmesinde nemli bir alternatif oluturmaktadr. Yntemin ucuz olmas, yksek giderim verimi elde edilebilmesi, kolay uygulanabilirlii gibi avantajlar, biyosorpsiyon alanndaki aratrmalara olan ilgiyi giderek artrmaktadr [7]. Boyarmadde biyosorpsiyonu iin kullanlabilecek yeni, ekonomik, etkili ve yerel olarak ulalabilecek biyosorbentlere olan talep de giderek artmaktadr. Doada bol bulunan, endstriyel bir yan rn olan veya ok az ilem gerektiren bir materyal ekonomik bir sorbent olarak tanmlanr. Biyosorpsiyon almalarnda biyosorbent olarak kullanlan zirai atklar genellikle srekli elde edilebilen, ekonomik ve zararl etkileri olmayan materyallerdir. Bunlardan biri olan eker pancar posas (kspe), sadece hayvan yemi olarak kullanlan bir kalntdr. Biyosorbentlerin biyosorpsiyon potansiyellerinden daha etkili yararlanabilmek iin son yllarda eitli modifikasyon yntemleri uygulanmaktadr. Modifikasyon ilemiyle, yzeyde bulunan balanma blgeleri artrlarak ya da aktive edilerek biyoktlelerin biyosorpsiyon zellikleri iyiletirilebilmektedir [8]. Son yllarda yaplan almalarda, modifiye eker pancar posasnn sulu ortamlardan baz metal iyonlarnn
uzaklatrlmasnda stn zelliklere sahip bir biyosorbent olarak kullanlabilecei belirtilmitir [9,10]. Ancak sulu zeltilerden boyarmaddelerin gideriminde bu biyosorbentin modifiye formda kullanmna ilikin bir almaya rastlanmamtr. Bu nedenle, bu
ile Bazik Mavi 7 (BM7), Reaktif Krmzs 2 (RK2), Reaktif Sars 2 (RS2), Asit Mavisi 40 (AM40), Asit Krmzs 1 (AK1) boyarmaddelerinin biyosorpsiyon performanslar incelenmitir. Bu amala, modifiye
almann amac, eker pancar posasnn modifiye edilmi formlar kullanlarak, sulu zeltilerden baz reaktif, asit ve bazik boyalarn gideriminde biyosorbent olarak kullanlabilirlii incelenmitir. eitli yntemler ile hazrlanan modifiye biyoktleler
biyosorbentler arasndan, en etkili biyosorbent(ler) boyarmadde biyosorpsiyonu iin seilmitir.

MATERYAL VE YNTEM
eker pancar kspesi, Eskiehir eker Fabrikasndan elde edilmitir. Fabrikadan alnan kspe, saf su ile birka kez ykandktan sonra 60oCde etvde kurutulup, tlm ve elekten geirilerek belirli tanecik boyutuna getirilmitir. Hazrlanan doal pancar kspesi TBAB (Tetrabtilamonyumbromr), HCl, NaOH, ve Silikajel kullanlarak modifiye edilmitir. Modifikasyon ilemleri 4 g doal biyoktlenin srasyla 0,1 M HCl, 0,1 M NaOH ve %1lik TBAB zeltileri (250mL) ile dijital manyetik kartrc zerinde 25Cde 24 saat sreyle 200 devir/dk hzla kartrlmas suretiyle gerekletirilmitir. Hazrlanan biyoktleler szldkten sonra birka kez ykanmtr. Silikajel ile modifikasyon iin ise, 10 g silikajel 100 mL %7lik KOH zeltisinde stlarak zlmtr. Oda scaklna kadar souduktan sonra, 5 g biyoktlenin 100 mL sudaki sspansiyonu bu zeltiye kartrlarak ilave edilmitir. %20 H 3 PO 4 zeltisi bu ortama damla damla ilave edilerek jel oluturulmutur[11]. Hazrlanan modifiye biyoktleler 60oCde etvde kurutulduktan sonra tlerek biyosorbent olarak kullanlmtr. almada kullanlan boyarmaddelerden belirli miktarlarda tartlp saf suda zlerek 1000 mg L1 stok zeltiler hazrlanmtr. Biyosorpsiyon almalar iin
247
kullanlan dier deriimlerdeki boyarmadde zeltileri bu stok zeltilerden seyreltme yolu ile hazrlanmtr. zeltilerin pH uygun deriimlerdeki asit ve baz zeltileri ile istenen deerlere ayarlanmtr. alkalamal ortamda yaplan biyosorpsiyon deneyleri, 200 devir dk1 kartrma hznda oklu manyetik kartrclar zerinde, 100 mLlik beherler ierisinde 25 mL boyarmadde zeltileri ile gerekletirilmitir. 0,025 g biyosorbent rnei 100 mg L1(BM7 iin 25 mg L1) deriimdeki boyarmadde zeltisi ile oda scaklnda muamele edilmitir. Biyosorbent, zeltiden santrifjleme (4500 devir dk1) sonrasnda ayrlarak zeltideki boyarmadde deriimleri, UV spektrofotometresi ile her bir boyarmaddenin maksimum dalgaboyunda belirlenmitir.
olduu grlmektedir. Bu durum biyoktle yzeyinin katyonik karakterinin, yzey aktif madde ve HCl ile etkileimi sonucunda artmas ile aklanabilir. Modifiye ve doal biyosorbentlerin dier anyonik karakterli boyarmaddeler (RK2, AK1) iin biyosorpsiyon verimleri incelendiinde modifikasyonun bu boyarmaddeler zerinde etkili olmad gzlemlenmitir. BM7 katyonik boyarmaddesi iin ise doal, NaOH ve silikajel ile modifiye edilmi biyosorbentler ile en yksek biyosorpsiyon verimlerine ulalmtr (>%90,00).
SONU VE NERLER Bu almada, zirai bir atk olan eker pancar kspesi eitli boyarmaddelerin biyosorpsiyonu iin doal ve modifiye formda kullanlarak bu materyale yeni bir kullanm alan nerilmeye allmtr. HCl ve TBAB ile modifiye edilmi olan biyosorbentlerin RS2 ve AM40 boyarmaddelerinin gideriminde uygun biyosorbentler olabilecei kansna varlmtr. BM7 boyarmaddesi iin doal biyosorbent ile NaOH ve silikajel ile modifiye edilmi biyosorbentlerin biyosorpsiyon verimleri eit olduu gzlemlenmitir. Bu almada sunulan veriler belirli deneysel koullarda elde edilmitir. nerilen modifiye biyoktlelerin, seilen boyarmaddeler iin biyosorpsiyon performanslarnn iyiletirilmesi amacyla, daha detayl almalar yaplmas gerektii dnlmektedir. NOT: Bu alma ESOG Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu tarafndan desteklenmektedir (Proje No:201219019). KAYNAKLAR
[1] Aksu Z. 2005. Application of biosorption for the removal of organic pollutants: a review. Process Biochemistry .40:997-1026. [2] Seesuriyachana P, Takenakab S, Kuntiyaa A, Klayraungc S, Murakamib S, Aokib K. 2007. Metabolism of azo dyes by Lactobacilluscasei TISTR 1500 and effects of various factors on decolorization. WaterResearch. 41: 985992.
BULGULAR VE TARTIMA eker pancar posasndan hazrlanan doal ve modifiye biyosorbentlerin biyosorpsiyon verimleri incelenmi ve elde edilen sonular ekil 1de sunulmutur.
120 Doal biyosorbent HCl modifiye biyosorbent TBAB modifiye biyosorbent NaOH modifiye biyosorbent Silikajel modifiye biyosorbent
100
Biyosorpsiyon verimi (%)
80
60
40
20
0 RK2 RS2 AM40 AK1 BM7
Boyarmadde
ekil 1. Doal ve modifiye biyosorbentlerin eitli boyarmaddeler iin biyosorpsiyon performanslar
ekilden de grld gibi doal ve modifiye biyosorbentlerin biyosorpsiyon performanslar karlatrldnda RS2 ve AM40 boyarmaddeleri iin doal biyosorbentin verimleri srasyla %38,97 ve %59,03 iken, HCl ve TBAB ile modifiye edilmi olan biyosorbentlerin verimleri srasyla RS2 iin %54,77 ve %56,05; AM40 iin %76,18 ve %76,23 olarak elde edilmitir. Bu boyarmaddeler iin modifiye biyoktlelerin, modifiye edilmemi biyoktleye oranla daha yksek verime sahip
248
[3] Kiran I, Akar T, Safa Ozcan A, Ozcan A, Tunali S.2006. Biosorption kinetics and isotherm studies of AcidRed 57 by dried Cephalosporium aphidicola cells from a queous solutions. Biochemical Engineering Journal. 31: 197-203. [4]Gong R, Ding Y, Li M, Yang C, Liu H, Sun Y. 2005.Utilization of powdered peanut hull as biosorbent for removal of anionic dyes from aqueous solution. Dyes and Pigments. 64: 187-192. [ 5] Robinson T, Chandran B, Nigam P. 2002. Removal of dyes from a synthetic textile dye effluent by biosorption on apple pomace and wheat straw. Water Resource. 36: 28242830. [6] Diniz V, Weber ME, Volesky B, Naja G. 2008. Column biosorption of lanthanum and europium by Sargassum. WaterResearch. 42: 363-371. [7] Gadd GM. 2000. Bioremedial potential of microbial mechanisms of metal mobilization and immobilization. Environmental Biotechnology.11:271279. [8] Divrikliolu M. 2010. Yzey Aktif Madde Ile Modifiye Edilen Fungal Biyoktle Kullanlarak Reaktif Krmzs 2 Boyarmaddesinin Biyosorpsiyon Koullarnn Aratrlma. Yksek Lisans Tezi. Osmangazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits. 104s. [9]Altundogan HS, Arslan NE, Tumen F. 2007.Copper removal from aqueous solutions by sugar beet pulp treated by NaOH and citric acid. Journal of Hazardous Materials. 149: 432-439. [10] Reddad Z, Gerente C, Andres Y, Ralet MC, Thibault JF, Cloirec PL. 2002. Ni(II) and Cu(II) binding properties of native and modified sugar beet pulp. Carbohydrate Polymers. 49:23-31. [11] Lopez A, Lazaro N, Marques AM. 1997. The interphase technique: a simple method of cell immobilization in gel-beads. Journal of Microbiological Methods.30:231-234.
249
Erzurum Sulu artlarnda Tarla Bitkilerinde Farkl Ekim Nbeti Sistemleri

Yunus SERN 1
E-mail: yunusserin@erciyes.edu.tr zet Farkl zelliklere sahip bitkilerin dahil olduu ve iyi planlanm ekim nbeti sistemlerinde hastalk, zararl ve yabanc ot kontrol kolaylamakta, verim ve fiyat dalgalanmalarndan doacak riskler azalmakta iletmenin makine ve i gc yl ierisinde daha dzenli kullanlmakta, erozyon azalmakta, topran azot ve organik madde ierii artmakta, topraktaki besin maddeleri ve uygulanan gbreler daha etkin bir ekilde deerlendirilmektedir. Bu bilgilerle yola klarak 3 yl sreyle Erzurum sulu artlarda yrtlen aratrmamzda yazlk buday (YB), klk buday (KB), arpa (A), pancar (Pan), patates (Pat), ayiei (Ay), yazlk adi fi (YF), klk macar fii (MF) ve yonca (Y) olmak zere 9 bitki kullanlmtr. Bu bitkiler ikili, l, drtl ve onlu olmak zere 25 adet ekim sistemi [1.YB-YB, 2. KB-KB, 3. YB-Pat, 4. YB-Ay, 5. KB-MF, 6. A-A, 7. A-Pat, 8. A-Ay, 9. A-MF, 10. KB-Pan-YF, 11. A-Pan-YF, 12. MF-KB-Pat-YB, 13. MF-A-Pat-A, 14. YF-KB-Pan-YB, 15. MF-A-Pan-A, 16.MF-KB-Ay-YB, 17. MF-A-Ay-A, 18. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-KB-Pat, 19. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-YY-Y-A-Pat, 20. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-YB, 21. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-A, 22. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-YPat-YB, 23. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-A, 24. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Ay-YB, 25. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-AyA] kullanlarak karlatrmalar yaplmtr. Yaplan ekonomik analizinde en karl ekim sistemi olarak 18. (B+Y)-Y-Y-Y-YY-Y-Y-KB-Pat sistemi tavsiye edilebilir sistem olarak belirlenmitir. Anahtar kelimeler: Buday, arpa, yaygn fi, macar fii, yonca, pancar, patates, ayiei, ekim nbeti sistemi
Sancar BULUT1
Mustafa TAN 2
Kemalettin KARA2
Different Plant Rotation Systems For Irrigated Field Crops Of Erzurum

Abstract A well-defined plant rotation system with different plants may improve the resistance against pests and diseases, ease the control of weeds, decrease the risks of yield and price fluctuations, reduce the risk of erosion, increase the nutrient content of soils and allows more proper machinery and labor use for producers and better use of fertilizers. This research was carried out under irrigated conditions of Erzurum with 9 different plants as of summer wheat (YB), winter wheat (KB), barley (A), sugar beet (Pan), potato (Pat), sunflower (Ay), summer common vetch (YF), winter Hungarian vetch (MF) and clover (Y). A total of 25 different rotation systems including double, triple, quadruple and denary combinations of these plants were investigated. These combinations were: 1.YB-YB, 2. KB-KB, 3. YB-Pat, 4. YB-Ay, 5. KB-MF, 6. A-A, 7. A-Pat, 8. A-Ay, 9. A-MF, 10. KB-Pan-YF, 11. A-Pan-YF, 12. MF-KB-Pat-YB, 13. MF-A-Pat-A, 14. YF-KB-Pan-YB, 15. MF-A-Pan-A, 16.MF-KB-Ay-YB, 17. MF-A-Ay-A, 18. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-KB-Pat, 19. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-A-Pat, 20. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-YB, 21. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-A, 22. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-YB, 23. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-A, 24. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Ay-YB, 25. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Ay-A. All these combinations were compared to each other. Economical analysis revealed the combination 18. (B+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-KBPat as the most profitable and recommendable rotation system. Keywords: Wheat, barley, common vetch, Hungarian vetch, clover, sugar beet, potato, sunflower, plant rotation
1 2
Erciyes niversitesi Seyrani Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm-38039/KAYSER Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm-25240/ERZURUM
250
GR Yurdumuzda tarla tarm ierisinde yem bitkileri ekim alan % 7dir. Dou Anadolu Blgesinde %7.7 ve Erzurumda ise %11.4dr. Blgede ayr mera ve yem bitkilerinden retilen yllk toplam kaba yem 7.324.410 tondur. Blgedeki hayvanlarn yllk kaba yem ihtiyac ise 12.306.356 tondur. retilen kaba yem yaama pay kaba yem ihtiyacnn ancak %59.9unu karlamaktadr (Tan ve Serin, 1998). Tarla ziraat ierisinde yem bitkilerinin ekim sisteminde daha fazla girmesi gerekmektedir. Erzurum ilinin de dahil olduu Dou Anadolu Blgesinde sulu tarla arazisinde genellikle Buday-Buday (B-B), B-Arpa (A), B-Pancar (Pan), B-Patates (Pat), B-Ayiei (Ay) eklinde ikili ekim sistemleri uygulanmaktadr. Bu bitkilerin hepsi topran st dzeyindeki bitki besin elementinden ve sudan faydalanan ve kkleri ile topraa bir eyler brakmayan bitkilerdendir. Ekim sistemine yonca, ayr gl gibi ok yllk ve fi gibi tek yllk bitkiler girerse daha iyi bir ekim sistemi uygulam oluruz. Baklagillerin ekim sistemine girmesi ile; kkleri topran alt tabakalarna gittiinden hem topran alt tabakalar paralanp havalanarak taban ta nlenmi olur ve hem de topran alt tabakalarnda olan ve bitkiler iin elverili olmayan besin elementleri elverili hale gelir ve ayrca topran st yzeyine kartlm olur. Baklagiller havann serbest azotunu topraa baladklarndan ve fazla miktarda kk aksam braktklarndan kendilerinden sonra gelen rnn verimini artrrlar. Zararl ve yabanc otlarla iyi bir mcadele yaplm olur. Kazk ve saak kkl bitkiler pe pee geldiinden topraktan faydalanma artar. Farkl zelliklere sahip bitkiler ekim sistemine girdiinden iklim, fiyat ve verim dalgalanmalarndan doacak riskler azalr ve iletmenin makine ve i gc daha dzenli kullanlr. Yem bitkileri yamur damlalarnn kinetik enerjisini krdndan damla ve sath erozyonu nlenir yaan yan 251
infiltre ve perkole olmas kolaylar. Dk olan yem bitkileri ekim oran arttrldnda hayvanlarmzn kaba yem a giderilir ve neticede hayvansal rnlerimiz artar. Bu faktrlerin sonucu olarak bitkisel retim artmakta, topran verimliliinin, kalclnn ve yapsnn srdrlebilirlii salanmaktadr. Bunun iin, belli ekolojik koullara sahip olan bu blgede farkl ksa ve uzun sreli ekim nbeti sistemleri uygulanmtr. Bu ekim sistemleri verim, kalite ve ekonomik boyutta deerlendirilmitir. Ayrca tarmsal girdi ve retim orannda ekonomik analiz yaplmtr. Neticede reticilerin uygulad B-B, B-A, BPan, B-Pat ve B-Ay sistemleri ile yem bitkilerinin (yazlk fi, macar fii ve yonca) bu bitkilerle girdii yeni sistemlerden hangisinin daha verimli ve karl olduu belirlenmeye allmtr. Ekim nbeti sistemleri toprak verimliliinin korunmasna ilave olarak tarmsal retimde, biyolojik ve ekonomik stabilitenin salanmas asndan da nemlidir. zellikle ABD gibi tarm ileri lkelerde bitki yetitirilen alanlarn %80inden fazlasnda rotasyon uygulanmaktadr (Daberkow ve Gill, 1989). ngilterede pancar ekili alanlarn %90nda pancar ekimi klk ya da yazlk bir tahl takip etmektedir. Ekim nbeti, yabanc ot kontrolnde birok bitki iin nemli bir yer tutmaktadr. Rotasyonda bitki srasnn farkll, deiik tarihlerde ekilme ve olgunlama, rekabet ve allelopatik zellikler ynnden farkllk gsteren bitkilerin kullanlmasyla yabanc otlarn oalmalar nlenebilmektedir (Liebman ve Dyck, 1993). Ayrca rotasyon uygulamalar organik madde, besin elementi elverililii, organik azot ve karbon, hacim arl (Edwars ve ark., 1992), agregat stabilitesi ( zta ve ark., 1997), organik madde ve erozyona mukavemet (Hussain ve ark., 1988) gibi toprak zellikleri zerinde de etkili olmaktadr. Ekim nbeti, hastalk dngleri (Maas ve Kotze, 1990), bcek poplasyonlar (Brust ve King, 1994) ve
nematod poplasyonlarn (Ferris ve ark., 1994) deitirmek suretiyle de bitki verimini nemli lde etkilemektedir. Hesterman ve ark. (1986), baklagillerin dahil edildii mnavebe sistemlerinin karlln, baklagillerin daha sonraki bitki iin azot ve bymeyi tevik edici maddelerin artmas, srekli kltrlerde ortaya kan fitotoksik maddelerin elemine edilmesi ve yabanc ot, bcek ve hastalklarn grnmndeki azalmaya balanmlardr. Aratrclar msrmsr ve soya-msr sistemlerine gre yoncamsr yetitiriciliinin daha karl olduunu kaydetmilerdir. Tosun ve ark. (1987) Erzurum kra koullarnda fi ve korungann ekim nbetine girmesiyle nadas orannn olduka aalara ekildiini ve nadas ylnda kuru ot retildiini tespit etmilerdir. Bu almada nadas-buday klasik sistemi yerine fi-nadas-buday, 3 yl korunga-buday-nadas-buday ve 3 yl korunga-nadas-buday-nadas-buday gibi sistemler buday verimlerini nemli lde artrdndan nerilmi ve sistemler nadasbudaya gre srasyla 5,9 ve 8 kat daha karl olmulardr. Ekim nbeti sistemlerinde nitrat ykanmasndan kaynaklanan su kirlilii daha azdr. Zira ekim nbetinde azot kullanm etkinlii dk olan bitkinin azot ihtiyacnn bir ksm kalnt azotu ile karlanmakta hem de evre-su kirlilii azalmaktadr. Kuzey rlandada yrtlen bir ekim nbeti denemesinde yazlk arpann ardndan patates yetitirildiinde daha az gbre kullanm, yabanc ot ve hastalklar azalm, daha az kimyasal kullanmna karlk patates verimi artmtr (Easson ve ark., 1995). Bulson ve Welsh (1996), patatesten sonra klk buday yetitirildiinde yabanc ot poplasyonunun azaldn ve buday-buday sistemine gre buday veriminin arttn tespit etmilerdir.
MATERYAL VE METOT Tarla denemesi Ziraat Fakltesi Tarmsal Aratrma ve Yaym Merkezinin 6 nolu sulu artlardaki deneme alannda yrtlmtr. Aratrma 1999 yl ilkbaharnda kurulmu ve 3 yl sre ile devam etmitir. Aratrmada yazlk buday (Triticum aestivum L.) olarak Krik, klk buday olarak ise Karasu-90, arpa (Hordeum vulgare )nn Tokak, Patates (Solanum tuberosum)in Marfona, pancar (Beta vulgaris)n KW E tipi, ayiei (Helianhtus annus)nin Populasyon, yazlk olarak adi fi (Vicia sativa)in Kara eli, klk fi olarak ise macar fii (Vicia pannonica)nin Populasyon eidi ve yonca (Medicago sativa)nn Bilensoy eitleri kullanlmtr. Fi ekilirken 75:25 orannda fi/arpa, macar fiinde ise 80:20 orannda macar fii/buday ve yonca ekilirken ise 1.5 kg yonca + 10 kg/da buday ile karlatrlarak ekilmitir (Tan ve Serin, 1996). Kimyevi gbre olarak % 20-21lik amonyum slfat ve %43-45lik triple sperfosfot uygulanmtr. Tarla almas ansa Bal Tam Bloklar deneme desenine gre 3 tekrarlamal olarak kurulmutur. Denemede 9 adet ikili, 2 adet l, 6 adet drtl ve 8 adet de 10lu ekim sistemi olmak zere toplam 25 ekim sistemi denenmitir. Her sisteminde yer alan bitkilerin tamam her yl ekilmitir. Yani, BudayPancar-Fi ekim sisteminde 3 parsel bulunmu ve her yl hem buday, hem pancar, hem de fi ekilmitir. Bunun iin bir tekerrrde 125 ve 3 tekerrrde toplam 375 parsele ekim yaplmtr. Denemede uygulanan ekim nbeti sistemleri Tablo 1de gsterilmitir.
252
. . . .
Tablo 1. Sulu artlarda uygulanan ekim nbeti sistemleri Yazlk buday 14. F-KB-Pan-YB (YB)-YB Klk buday 15. MF-A-Pan-YB (KB)-KB YB-patates (Pat) 16. MF-A-Pan-A YB-Ayiei (Ay) 17. MF-A-Ay-A KB-macar fii 18. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y(MF) Y-Y-Y-KB-Pat Arpa (A)-A 19. (YB+Y)-Y-Y-Y-YY-Y-Y-A-Pat A-Pat 20. (YB+Y)-Y-Y-Y-YY-Y-Y-Pan-YB A-Ay 21. (YB+Y)-Y-Y-Y-YY-Y-Y-Pan-A A-MF 22. (YB+Y)-Y-Y-Y-YY-Y-Y-Pat-YB KB-pancar(Pan)23. (YB+Y)-Y-Y-Y-YAdi fi (F) Y-Y-Y-Pat-A A-Pan-F 24. (YB+Y)-Y-Y-Y-YY-Y-Y-AY-YB MF-KB-Pat-YB 25. (YB+Y)-Y-Y-Y-YY-Y-Y-AY-A MF-A-Pat-A Her bir parselin boyu ve eni 5er m olmak zere parsel alan 25 m2 ve deneme alan ise 9.315 m2 olmutur. Parseller arasnda 1.5 m parseller zerinde traktrn dnebilmesi iin 3.5 m mesafe brakldndan toplam deneme alan ise 200x98.5=19.700 m2 olmutur. Ekim Denemede yonca 30 cm (Altn ve Gkku, 1988), fi 24 cm (Serin ve ark., 1996), buday ve arpa 20 cm, pancar 40x25 cm ( oral, 1978), patates 70x30 (enol, 1970) ve ayiei ise 70x40 cm ebatlarnda ocaa (lisulu, 1973) olmak zere ilkbaharda dikilmitir. Pancar, patates ve ayieinden sonra gelen buday ve fiin ekim zamanlar geciktiinden ilkbaharda; dier bitkilerden sonra gelen buday ve macar fii ise sonbaharda ekilmitir. Ekimde dekara yonca 2.5 kg (Serin ve Tan, 2001), fi 8-12 kg (Serin ve ark., 1996), 253
buday 475 tohum/m2 (Akkaya, 1994), arpa 400 tohum/m2 (Akkaya ve Akten, 1990), patates 250-280 kg/da (enol, 1970) pancar 2.5 kg/da (Oral, 1978), ayiei 1.5-3 kg/da tohumluk miktar ile ekilmitir. Toprak hazrl esnasnda yonca ekilecek parsellerde 4 yllk toplam fosforlu gbre ihtiyac 12 kg P 2 O 5 /da/yl zerinden uygulanmtr. Yonca ve fiin ekiminde 4.5 kg N/da (Tan ve Serin, 1995), arpada 8 kg (Akkaya ve Akten, 1985) ve budayda 6 kg/da N (Akkaya, 1993) olmak zere si ekimle, kalan sapa kalkma dneminde (Akkaya ve Akten, 1985; Akkaya, 1993), pancarda 16 kg N, 20 kg/da P 2 O 5 (Oral, 1978), patateste 10 kg N ve 10 kg P 2 O 5 (Ferzannejad., 1971); ayieinde ise 8 kg N ve 24 kg P 2 O 5 /da (lisulu, 1973) uygulanmtr. Dier yllarda gbre uygulamadan nce topraktaki bitki besin elementleri belirlenmi ve topraktaki mevcut durumu yukarda belirtilen miktarlara gelinceye kadar gbre uygulanmtr. Bakm yllarnda yoncaya azotlu gbre uygulanmamtr (Serin ve Tan, 2001) Bakm Bakm olarak yukarda belirtilen gbrelemelere ilaveten bitkilerde sulama yaplmtr. Yonca ve fide sulama topraktaki faydal suyun %50si tketildiinde tarla kapasitesine gelinceye kadar yaplmtr (Manga, 1973). Budayda ekim, sapa kalkma ve ieklenmede olmak zere toplam 3 (Sevim, 1988), arpada sapa kalkma ve baaklanma dnemlerinde 2 (Akkaya ve Akten, 1985), pancar kk derinlii esas alnarak 10 gn aralklarla, patates ieklenmeden sonra 8-10 gn aralklarla, ayiei tabla teekkl, iek ama ve tane tutma zamannda olmak zere sulama yaplmtr. Uygulanan ekim sistemlerinin hibirinde yabanc ot mcadelesi yaplmamtr. nk yabanc ot ve hastalklarla hangi ekim
sisteminin daha iyi mcadele ettiinin belirlenmesi de bu almann amalarndandr. Hastalk ve bitkisel verim Yoncada 1. biim tomurcuklanma sonu, dier iki biim ise ieklenme balangcnda (Manga, 1978), fide ise kark olarak ekildii tahln st olum anda (Tan ve Serin, 1996) biilmitir. Pancar hasat zaman eker fabrikasnn alm kampanyasn balatt tarih ve hava scaklnn +6 oCnin altna dtnde, patateste toprak st aksamn sarard ve yumrularn kabuk balad tarihte, ayieinde bitkilerin sarard ve tanelerin olgunlat tarihte hasat edilmitir. Hasatta fi, yonca, buday, arpa ve pancarda sra balarndan 50er cm ve kenarlardan 2er sra atldktan sonra geriye kalan ksm biilmitir. Fi ve yoncada kuru ot verimini belirlemek zere biilen ksmdan 500 g ya ot rnei alnmtr. Buday ve arpada biilen ksmlar gvdeden balanp kurumaya terk edilmitir. Kuruduktan sonra tartlm ve parsel harman makinesine vurularak tohum verimleri elde edilmitir. Pancarda ise sklen gvdeler yapraktan ayrlm ve arazide tartlmtr. Patates ve ayieinde balardan ve yanlardan birer ocak kenar tesiri olarak sklp atlm ve geriye kalan ksm hasat edilmitir. Toplanan ayiei tablalar kurutulduktan sonra harman yaplarak parsele ve daha sonrada dekara verimleri dier rnlerde olduu gibi bulunmutur.
Hastalk ve yabanc ot younluu Ekim nbeti sistemlerinin yabanc ot poplsyonu ve toprak kaynakl fungal etmenlerin zerine olan etkileri incelenmitir. Bu amala, vejetasyon periyodu boyunca her ekim sisteminde gzlem, saym ve deerlendirme yaplmtr. Ekonomik deerlendirme Denemede uygulanan 25 ekim nbeti sisteminde 3 yllk ortalama btn masraflar ve gelirler projenin bittii yl ierisinde kullanld (uyguland)/elde edildii dnemde belirlenmi ve buna gre hangi sistemlerin daha karl olduuna ekonomik analiz yaplarak karar verilmitir (Uzunlu ve zcan, 1987). BULGULAR VE TARTIMA Aratrmadan 1999, 2000 ve 2001 yllarnda Erzurum sulu artlarnda uygulanan deiik ekim sistemlerinden elde edilen buday ve arpada tane ve sap verimleri, pancar ve patateste yumru ayieinde tanei fi ve yoncada ot verimlerine ait 3 yllk ortalama deerler Tablo 2de verilmitir. Ekim nbeti ierisinde yer alan sistemlerin maliyet, retim deeri ve brt kar durumlar Tablo 3 ve 4de ve brt kar durumlar ynnden en karl sistemlerin belirlenmesi de Tabla 5de verilmitir.
Tablo 2. 1999, 2000 ve 2001 yllar ilkbaharnda ekimi yaplan buday, arpa ve ayieinde tane, pancar ve patateste yumru ile fi, yonca ve yonca+budayda 3 yllk ortalama kuru ot verimleri (kg/da) deerleri.
254
Ekim sistemleri 1.YB-YB 2.KB-KB 3.YB-Pat. 4.YB-Ay 5.KB-MF 6.A-A 7.A-Pat. 8.A-AY. 9.A-MF 10.KB-PanYF 11.A-Pan-YF 12.MF-KBPat-YB 13.MF-A-PatA 14.F-KB-PanA 15.MF-A-PanA 16.MF-KBAy.-YB 17.MF-AAy-A 18.(B+Y)-YY-Y-Y-Y-YY-KB-Pat 19. (YB+Y)Y-Y-Y-Y-YY-Y-A-Pat 20. (YB+Y)Y-Y-Y-Y-YY-Y-Pan-YB 21. (YB+Y)Y-Y-Y-Y-YY-Y-Pan-A 22. (YB+Y)Y-Y-Y-Y-YY-Y-Pat-YB 23. (YB+Y)Y-Y-Y-Y-YY-Y-Pat-A 24. (YB+Y)Y-Y-Y-Y-YY-Y-AY-YB 25. (YB+Y)Y-Y-Y-Y-YY-Y-AY-A
B*** 176.9 192.9 202.6 195.3 328.5 325.8 255.3 356.2 269.6 347.0
A*** 177.6 195.8 177.1 234.5 194.7 189.8 185.8 195.5 -
Pan. 3147 3028 2160 3252 -
Pat. 1639 1366 1504 1869 1527
Ay. 316.1 280.9 256.5 291.9 -
Fi. 699 730 364 393 679 702 580 733 683 749 -
Y** 890
Y+B 382
184.9
1344
913
452
233.4
3489
899
382
197.9
3448
863
420
221.0
1505
852
397
191.0
1346
851
419
208.2
253.7
876
408
204.3
267.8
854
408
255
KB: Klk buday, YB: yazlk buday, A: arpa, Pan: pancar, Pat: patates, Ay: ayiei, MF: macar fii, YF: yazlk fi, Y: yonca, Y+B: yonca+buday **1999 yl tesis olduu iin 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24 ve 25 nolu ekim sistemlerinde yoncadan srasyla 321, 302, 325, 323, 331, 314, 290 ve 323 kg/da olmak zere ok dk verim alnm ve ortalamaya dahil edilmemitir. Tablodaki rakamlar 2000 ve 2001 yllarnn ortalamasdr. **saman verimi budayda tanenin 2, arpada ise 1.5 kat olarak alnmtr.
Tablo 3. Ekim nbeti ierisinde yer alan sistemlerin maliyet ve brt kar durumlar. Ekim nbeti Toplam retim Toplam deien Brt kar deeri masraflar 1.YB-YB 47.0 30.5 16.5 2.KB-KB 71.4 34.5 36.9 3.YB-Pat. 201.4 89.5 111.9 4.YB-Ay 169.4 87.8 81.6 5.KB-MF 102.7 33.3 69.5 6.A-A 51.5 30.5 21.0 7.A-Pat. 165.0 89.5 75.5 8.A-AY. 152.1 87.8 64.3 9.A-MF 77.8 32.3 45.6 10.KB-Pan-YF 109.6 54.3 55.3 11.A-Pan-YF 87.3 52.9 34.4 12.MF-KB-Pat-YB 138.6 61.9 76.7 13.MF-A-Pat-A 142.0 61.0 81.0 14.F-KB-Pan-A 104.8 55.0 49.8 15.MF-A-Pan-A 91.4 47.9 43.5 16.MF-KB-Ay.-YB 122.3 61.0 61.3 17.MF-A-Ay-A 116.5 60.0 56.5 18.(B+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-KB-Pat 122.7 43.4 78.8 19. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-A-Pat 114.4 43.4 70.9 20. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-YB 107.0 38.3 68.7 21. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-A 101.3 38.3 63.0 22. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-YB 114.6 43.5 71.1 23. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-A 109.0 43.5 65.5 24. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-AY109.0 43.2 65.8 YB 25. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-AY-A 106.7 43.2 63.5 *Maliyetler ve retim deerleri hesaplanrken ziraat mhendisleri odas Erzurum ubesi 2001 yl verileri dikkate alnmtr (Anon., 2001)
256
Tablo 4. Ekim nbeti ierisinde yer alan sistemlerin maliyet ve brt kar durumlar ynnden deerlendirilmesi. Brt kar Ekim nbeti Toplam deien masraflar 111.9 3.YB-Pat 89.5 81.6 4.YB-Ay 87.5 81.0 13.MF-A-Pat-A 61.0 78.8 18.(B+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-KB-Pat 43.9 76.7 12.MF-KB-Pat-A 61.9 alternatif 75.5 7.A-Pat 89.5 alternatif 71.1 22. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-YB 43.5 70.9 19. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-A-Pat 43.4 60.5 5.KB-MF 33.3 68.7 20. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-YB 38.3 65.8 24. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-AY-YB 43.2 65.5 23.(B+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-A 43.5 64.3 8.A-Ay 87.8 alt alternatif 63.5 25. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-AY-A 43.2 63.0 21. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-A 38.3 61.3 16.MF-KB-Ay-YB 61.0 alt alternatif 56.5 17.MF-A-Ay-A 60.0 alt alternatif 55.3 10.KB-Pan-YF 54.3 alt alternatif 49.8 14.MF-KB-Pan-A 55.0 alt alternatif 45.6 9.A-MF 32.3 43.5 15.MF-A-Pan-A 47.9 alt alternatif 36.9 2.KB-KB 34.5 34.4 11.A-Pan-YF 52.9 alt alternatif 21.0 6.A-A 30.5 16.5 1.YB-YB 30.5 Tablo 5de grlecei gibi, en karl sistemler 18.(B+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-KB-Pat (%1929) ve 3. YBPat (%1728) olarak belirlenmitir. Yine 23. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-A (%671) , 2. KB-KB (%396), 21. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-A (%288) ve 22. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-YB (%251) sistemleri karl saylabilecek sistemler olarak ortaya kmtr.
257
Tablo 5. Ekim nbeti ierisinde maliyet ve brt kar durumlar ynnden en belirlenmesi. Brt Ekim nbeti Toplam Brt De. Mas. kar deien karda Marj. masraflar mar. art art 111.9 3.YB-Pat 89.5 30.2 1.2 81.6 4.YB-Ay 87.5 0.6 26.8 81.0 13.MF-A-Pat-A 61.0 2.2 17.1 78.8 18.(B+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-KB-Pat 43.9 7.7 0.4 22. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat71.1 YB 43.5 0.3 0.1 70.9 19. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-A-Pat 43.4 1.4 10.2 60.5 5.KB-MF 33.3 0.8 -5.1 20. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan68.7 YB 38.3 2.9 -4.9 24. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-AY65.8 YB 43.2 0.3 -0.3 65.5 23.(B+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pat-A 43.5 2.0 0.3 25. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-AY63.5 A 43.2 0.5 4.9 63.0 21. (YB+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Pan-A 38.3 17.5 6.1 45.6 9.A-MF 32.3 8.7 -2.3 36.9 2.KB-KB 34.5 15.9 4.0 21.0 6.A-A 30.5 4.6 0.0 16.5 1.YB-YB 30.5 -
karl sistemlerin Marj. gelir %
0.0017 0.0000 0.0001 0.0019 0.0003 0.0001 0.0007 0.0000 0.0003 0.0004 -
1728 2 129 1929 251 137 671 9 288 396 -
SONU Blgenin hayvanclk arlkl olmas ve hayvanlarn kaba yem ann fazlal, topran verimliliinin ve srekliliinin korunmas, yabanc ot poplsyonunun azl, iftiye ve piyasaya farkl rnler sunulmas asndan ve dier sistemlere gre %1929 daha karl olan 18. (B+Y)-Y-Y-Y-Y-Y-Y-Y-KB-Pat sistemi tavsiye edilebilir sistem olarak belirlenmitir. ok yllk baklagil bitkilerinin ekim sistemine girmesiyle sistemin daha karl olduu Hesterman ve ark. (1986), Tosun ve ark. (1987) tarafndan da belirlenmitir.
KAYNAKLAR
Adwards CA, Edwards WM, Shipitato MJ., 1192.Eartworm Populations Under Convervation Tillage and Their Effects on Transport Of Pesticides in to Graundwater. Proceeding Brighton Rop Protection Confarence-pests and Diseages, p:859-864.
Akkaya, A., 1993. Fosforlu gbre miktar ve uygulama yntemlerinin klk budayda verim ve baz verim unsurlarna etkisi. Atatrk niv. Zir Fak Derg., 24(2) 36-50. Akkaya, A., 1994. Erzurum koullarnda farkl ekim sklklarnn iki klk buday eidinde verim ve baz verim unsurlarna etkisi. Doa 18; 161168. Akkaya, A., Akten, ., 1990. Erzurum Yresinde Yetitirilebilecek Yazlk Arpa eitlerinin Belirlenmesi zerine Bir Aratrma. Atatrk niversitesi Ziraat Fak. Dergisi, 21:9-27.
258
Akkaya, A., . Akten, 1985. Farkl seviyelerde azotlu ve fosforlu gbrelemenin yazlk ekilen Tokak 157/37 arpa eidinin verim ve baz verim unsurlarna etkisi Atatrk ni. Zir. Fak. Derg. 16(1-4) 73-84. Altn, M., A. Gkku, 1988. Erzurum Sulu artlarnda Baz Yem Bitkileri le Bunlarn Karmlarnn Deiik Ekim ekillerindeki Kuru Ot Verimleri zerinde Bir Aratrma. Doa Tu. Tar. Orm. Derg., 12(1):24-36. Anonim, 2001. Ziraat Mhendisleri Odas, Erzurum ubesi 2001 yl verileri. Bulson H.A.J.Welsh, J.P, 1996 Eu Weed Project second Year Research Report.EFRC Reseaerch Note No:15. Burust,G.E And L.R.King,1994.Effects Of Crop Rotation and Reduced Chemical nputs on Pets and Predators in Maize Agroecosystems.Agric.Ecosystems Environ.48:77-89. Daberkow S,M.Gill,1986.Common Crop Rotations Am ong Majjor Field Crops.n Agricultural Researces:Inputs Situation and Outlook Report. USPA-ERS AR-15., Washington, DC. Easson, D.L.,Countney, A.D.,Dicton,J.,1995. The Effects of Reduced Fertilizer and Herbicide nput Systems on the Yield and Performance of Creal Crops. In Integrated Crop Protection: Towards Sustainability. P:313-320.Ed. RG Mckinlay And D. Atkinson Farnham: British Crop Protection Council. Edwards, J.H., C.W. Wood, D.L. Thurlow, and M.E. Ruf. 1992. Tillage and crop rotation effects on fertility status of a Hapludalf soil. Soil Sci. Soc. Am. J. 56:15771582. Ferris, H,H.L. Carlson B:B: Westerdahl. 1994.Nematode Population Changes Under Crop Rotation Seguences. Consequences for potato production. Agron.J.86:340-348. Ferzannejad, F, 1971. Erzurum Blgesi Mineral Topraklarnda Nitrojen, Fosfor ve Potasyumun Patates Bitkisinde Verim ve Niasta Miktarna Etkisi (Baslmam Doktora tezi). Atatrk nv. Zir. Fak. Erzurum. Havlin, J.L.,D.E.Kissel L.D.Maddux, M.M.Classen,J.H.Long, 1996.Crop Rotation and Tillage effects on Soil Organics Carbon And Nitrogen. Soil Sci. Soc.Am. J. 54:448-452.
Hussain, S.K,L,N. Mielke, J skoop. 1988. Detachment of soil as Affected by Fertility Manegement and crop Rotations. Soil Sci.Soc.Am.J.52:14631468. lisulu, K., 1973. Ya Bitkileri ve Islah. Beyolustanbul, alayan Kitabevi, 84-120. Liebman, M. & Dyck, E. 1993. Crop rotation and intercropping strategies for weed management. Ecologic. Applic. 3: 92-122. Maas, E.M.C., And J.M.Kotze, 1990.Crop Rotation and Take-all of Wheat in South Africa.Soil Biol.Biochem,., 22:489-494. Manga, ., 1973. Erzurum Sulu artlarnda Sulama Derinlik ve Seviyelerinin Yoncann Bymesine Ot Verimine Kk Dalna Su stihlak ve Su ekme Modeline Etkisi zerine Bir Aratrma. Atatrk niv. Yay. No: 164, Zir. Fak. Yay. O:82, Aratrma No: 52, Erzurum. Manga, ., 1978. Yonca ve Korungada Deiik Olgunluk Devrelerinde Yaplan Bimelerin Ot Verimine Otun Kalitesine ve Yedek Besin Maddelerine Etkileri zerinde Aratrmalar. Atatrk niv. Yay. No:482, Zir. Fak. Yay. No:228, Aratrma No:147, Erzurum. Oral, E., 1978. Erzurum Ekolojik artlarnda Farkl Bitki Poplasyonlarnn eker Pancarnn Byme ve Verimine Etkisi. Atatrk niv. Yay. No:546, Zir. Fak. Yay. No: 245 Aratrma Serisi No:161, Atatrk niv. Basm evi, Erzurum, 37s. zta, T., . alar, M.Y. Canbolat, . Akten 1997. Long Term Corp Rotation Effect on Soil Aggregate Stability. V. Trk ve Alman niversiteleri birliinin Tarm Alanndaki Bilimsel Aratrma Sonular Sempozyumu, 29 Eyll-4 Ekim, Antalya. Serin, Y., H. eker, M. Tan, 1996. Farkl sra aral ve tohum miktarnn fi (Vicia sativa L.) `in ot verimi ve kalitesi zerine etkileri. Atatrk niv. Zir. Fak. Der. 27(3): 375-386. Serin, Y., M. Tan, 2001b. Baklagil Yem Bitkileri. Atatrk niv. Zir. Fak. Ders Yayn No:190, Atatrk niv. Zir. Fak. Ofset Tesisi, Erzurum (ilaveli ikinci bask), 177 s. Sevim, Z., 1988 Erzurum Koullarnda Budayn Su Tketimi. Ky Hizmetleri Gn. Md. Erzurum Ara. Ens. Md. Yay. No:19. enol, S., 1970. Erzurum artlarnda Bitki Skl ve Tohumluk Arlnn Patateste Verim ve Dier Baz zelliklerine Etkisi. Ayyldz Matbaas A.., Ankara.
Hesterman, Obb,C.C.Sheaffer, E.I.Fuller,1986.Economic Comparisons of Crop Rotations ncluding Alfalfa, Soybean,and Corn. Argon.J.78:24-28
259
Tan, M., Y. Serin, 1995. Erzurum Sulu artlarnda Rhizobium Alamas Ve Deiik Dozlarda Azotla Gbrelemenin Adi Fi (Vicia Sativa L.)de Ot, Tohum, Sap ve Ham Protein Verimi le Otun Protein Oranna ve Nodl Saysna Etkileri zerinde Bir Aratrma. Trk Tar. Ve Orm. Derg., 19: 137-144. Tan, M., Y. Serin, 1996. Deiik Fi+Tahl Karmlar in En Uygun Karm Oran ve Biim Zamannn Belirlenmesi zerine Bir Aratrma. Atatrk niv. Zir. Fak. Derg. 27(4):475-489. Tan, M., Y., Serin, 1998. Dou Anadolu Blgesinde Kaba Yem retimi, htiyac ve Yem bitkileri Tarmnn Gelitirilmesi. Dou Anadolu Tarm Kongresi. 14-18 Eyll 1998, Erzurum. Tosun, F., . Akten, Y. Serin M. Altn, A. Akkaya, N. elik, 1987. Erzurum Kra artlarnda Baz Ekim Nbeti Sistemlerinin Buday Verimine Olan Etkileri zerine Bir Aratrma.Trkiye Tahl Sempozyumu, Tarm ve Ormanclk Aratrma Grubu, 6-9 Ekim 1987, Uluda niv., Grkle, Bursa. Uzunlu, V., ve N. zcan 1987. Baz aratrma deneme bulgularnn ekonomik analiz yntemleri, TARM, Genel yayn 1987/5, Aratrma yayn 1987/2, 35s.
260
Some Herbicides in Sugar Beet

Jana VOLKOV 1
E-mail: jana.volkova@basf.com
Hseyin BYK 2
Abstract
Weather conditions are so different in Turkey and northern EU countries in many aspects, that it is difficult to compare using herbicides in sugar beet - the irrigation system in Turkey, partly different weed portfolio and mechanical weed control in Turkey. Through these reasons herbicides in sugar beet are used much more frequently in Turkey with pre-emergent application, compared to northern EU countries, where pre-emergent application is not used. Today 8 products or formulations in central EU countries including Turkey are registered. Pyramin DF has been used a long time. Its active ingredient is Chloridazone alone. The next product Flirt contains Chloridazon and Quinmerac. The product increases efficacy against Galium and Aethusa- Flirt increases speed and force for soil, residual activity is registered in some countries. Spectrum the active ingredient is Dimethenamid P.ThroughnextyearPyramin DF will be changed; its successor will be Pyramin Turbo. These formulations are much more comfortable for using in liquid formulation. The next BASF product which will be presented is Pyradex. The product contains Chloridazon and Tri-alate. The reason why this product is registered in Turkey is that just one application covers the spectrum of broadleaf weeds and grass weeds. The last BASF herbicide, which exist on Turkey market is graminicide Aramo (tepraloxidim). Keywords: weeds contral, herbicides, sugar beet
1
2
Technical Manager Field Crops Central Europe, BASF Country Technical Leader, BASF, Turkey
261
Introduction Sugarbeet is an important crop in Europe. The Eastern European countries incuding Turkey (PL, CZ, SK, HU, RO, BG, CR, SR, TR) have together 730,000 ha. We must ask ourselves what is very important regarding the usage of herbicides? Different weather conditions. Central Europe produces sugarbeet without artificial irrigation. Because of this reason EU farmers have to wait for the optimal growth stage of weeds for herbicidal weed control. In Turkey the situation is better. Farmers can manage the situation with irrigation and use residual products preemergently. Pre emergent weed control ensures healty crop emerging and growing under without competition circumstances. The next very important differentiation is the weed spectrum. Some weeds can be found everywhere Amaranthus retroflexus, Chenopodium sp., Matricaria sp.. But many weeds are country specific. In Europe: important examples are Mercurialis annua, Abutilon theophrasti, volunteer of oil seed rape, Polygonum sp., from grass weeds Echinochloa. For Turkey from family Brassicacae, the most important are Descurania, Sinapis, Portulaca and Solanum. The next differentiation between Central Europe and Turkey is common farm practice. In Central Europe famers use herbicide postemergently, three times in split dose rates. In Turkey it is more common farm practice to use herbicide once and is much more frequently controlled mechanically. In Central Europe including Turkey on the markets are solo chloridazon in different formulations, in combination with quinmerac, combination with tri-allate, and solo dimethenamidp. All of these products have residual soil activity.
Pyramin DF Pyramin DF is on market in CZ, PL, TR. This formulation is a water dispersible granulate containing 65% chloridazon. Efficacy of this product is against annual broadleaf weeds. The mode of action is through roots and leaves. Pyramin DF has strong residual efficacy. The product is registered in some countries for pre-emergent usage and can be for pre-drilling (PPI) usage, in some countries for pre- and post-emergent usage. The registration dose rate differs. In some countries the dose rate is registered from 1.7 4kg/ha. In Turkey, registered dose rate from 4 5kg/ha. The dose rate depends on soil texture for sandy soil is recommended a lower dose rate. For clay soil it is recommended the highest dose rate. The following crops, the effect of Pyramin DF persists in soil for several weeks. Fields which have been sprayed but where the crop has failed may be re-drilled with sugarbeet, fodderbeet or maize after cultivation. They should not be re-drilled with any other crops. Winter cereals may be sown in the autumn after plowing. Pyramin Super Pyramin Super is on the CZ, HU, SR, SK and TR markets. Pyramin Super is the new successor of Paramin DF. This new formulation is liquid. This liquid formulation brings advantage with more comfortable work, less drifting of herbicide.
262
Efficacy - Pyramin Turbo -5 l/ha weeds Amaranthus retroflexus Anthemis arvensis Atriplex patula Capsella bursa pastoris Chenopodium album Lamium amplexicaule Matricaria inodora Polygonum aviculare Raphanus raphanistrum Sinapis arvensis Solanum nigrum Stelaria media efficacy % 91 97 85 95 92 90 95 80 93 90 95 96
against annual grass weeds.
broadleaf weeds and annual
It has very good efficacy against Setaria spp, Echinochloa crus-galli, Poa sp., Panicum sp., Digitaria sp., Bromus sp., Anagalis arvensis, Matricaria sp., Lamium purpureum, Capsella bursa pastoris, Amartanthus sp., Papaver rhoeas, Galinsoga sp., Ranunculus sp., Stellaria media, Veronica sp., Fumaria officinalis, Portulaca oleracea. Not so sensitive weeds: Chenopodium sp., Avena fatua, Polygonum convolvulus, Polygonum sp., Thlaspi arvense, Galium aparine, Viola arvensis, Sinapis sp., Brassica sp., Spectrum in combinations. Standart spectrum weed.
Flirt Flirt is registered in HU, CZ Flirt is a combination of chloridazon 418 g/l and quinmerac 42 g/l. The product is recommended for control of annual broadleaf weeds on sugar and fodder beets in application dose rate 5 6 l/ha. Both active ingredients are uptaken via roots and leaves. Both active ingredients have a synergic effect. Quinmerac supports efficacy against Galium aparine and Aethusa cynapium. Quinmerac increases speed and force of this product. The product is recommended for pre-emergent application with a full dose rate. If there is enough moisture in the soil this application is the ideal application. For post-emergent application it is recommended a combination with contact active ingredients. Spectrum Spectrum is registered in CZ. Spectrum contains dimethenamidp 720g/l. The registered dose-rate is 0,9 l/ha, max 1 time per year. Spectrum is a residual soil herbicide 263
Spectrum in combinations. Practical examples with extrem many Aethusa, Galium, Polygonum.
Pyradex T Pyradex T is registered in TR. Active ingerdients of Pyradex T are chloridazon 244 g/l and tri-allate 150 g/ha. Pyradex T is recommended for control of annual broadleaf weeds and some grass weeds on sugar beets in application dose rates 10 11 l/ha. Pyradex T has to be applied as pre plant incorporation (PPI). Following weeds can be controlled: Avena spp., Alopecurus myosuroides, Poa spp., Amaranthus retroflexus, Atriplex spp., Chenopodium album, Capsella bursa pastoris, Galinsago parviflora, Lamium amplexicaule, Matricaria spp., Papaver rhoeas, Raphanus raphanistrum, Sinapis arvensis, Solanum nigrum, Spergula arvensis, Stellaria media, Taraxacum officinalis, Thlaspi arvense, Veronica persica.
Aramo 45 Aramo 45 is registered in TR. Active ingredient of Aramo 45 is tepraloxydim 45 g/l and adjuvant methyloleat 450 g/l. Aramo 45 is recommended for control of grass weeds on sugar beets in application dose rates 1 l/ha. Aramo 45 has to be applied as post emergent. Following weeds can be controlled: Avena sterilis, Lolium rigidum and Triticum aestivum (volunteer wheat).
264
TAM METN BLDR ZETLER Abstracts
ekerpancar Tarmnn Sosyo Ekonomik nemi

lkay DELLAL 1
E-mail: dellal@agri.ankara.edu.tr
zet Trkiye yllk ortalama 17 milyon ton eker pancar retimi ile dnyada Fransa, ABD, Almanya ve Rusyann ardndan beinci sradadr. ekerpancar yetitirildii lkelere, tarmsal, sosyal ve ekonomik nemli katklar bulunmaktadr. Tarmsal adan, mnavebeli yetitirilen bir rn olduu iin ayn tarlaya ayn rnlerin ekilmesini engelleyerek, topran korunmasna yardmc olmaktadr. Bunun yannda, rn desenini eitlendirmektedir. Doaya bal olarak srdrlen tarmda risk dier sektrlere gre daha fazladr. rn eitlendirmesi ile iftinin riski azalmaktadr. ekerpancar yetitirildii blgelerde, ekilen dier rnlere oranla teknoloji daha fazla kullanlmaktadr. Bu nedenle ekerpancar, iftinin daha modern tarm tekniklerini uygulamas asndan da rnek oluturmaktadr. ekerpancarndan elde edilen yan rnler dier tarmsal retim dallarnda da kullanlmaktadr. ekerpancarndan eker alndktan sonra kalan posa hayvan yemi olarak kullanlmakta, bu nedenle ekerpancar yetitirilen blgelerde hayvanclk da bundan fayda salamaktadr. Ekonomik adan ise aile igcnn istihdamn salamaktadr. Ayrca, igc youn bir rn olmas nedeniyle hem retildii blgeden hemde dier blgelerden geici iilerin istihdamn salamakta, nakliyeciler, sulama yatrm yapanlar, girdi sat yapanlar gibi yan retim kollarnn piyasalarna katk salamaktadr. Bu bildiride, ekerpancarnn sosyal ve ekonomik adan katklar Trkiye zelinde incelenmi ve katklarnn artrlmasna ynelik baz neriler getirilmitir. Anahtar kelimeler: eker, ekerpancar, Sosyo-ekonomi, Ekonomik analiz, tarm
Socio-Economic Importance of Sugarbeet Production in Turkey
Abstract Turkey is the fifth largest country with the 17 million tons sugar beet production after France, USA, Germany and Russia in the world. Sugar beet has outstanding agricultural, social and economic contributions to the country where is grown. Since it has to be grown with rotation, it is prevented to grow in same land with same crops each year and help to preserve soil. In addition, diversifying cropping pattern is reduced risks which are much more in agriculture than other sectors. Agricultural technology is more used in sugar beet production. Thus, sugar beet production gives the lead in terms of using modern agricultural techniques. By-products of sugar beet is used in other agricultural activities such as pulp and molasses. As byproducts is an animal feed, livestock production is generally very well developed where sugar beet grown. In terms of economic side, it is provided employment for family labor. Since it is a labor intensive activity, sugar beet production is also provided employment to the temporary worker both in the own region and other regions. Furthermore, other sectors supplying good and services such as input suppliers, trucking and transportation is benefited from sugar beet farming. In this paper, socio-economic contribution to the local and national economy of sugar beet production was analyzed in terms of Turkish case and some suggestions were given to increase those contribution. Keywords: Sugar, sugar beet, socio-economic, economic analysis, agriculture
Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm, 06110 Dkap, Ankara
265
eker Pancarnda Zararllarla Mcadelede Tohum lalamas

Jaroslova GOVOROVSKA 1 Veysel Mehmet MEK 2 Murat ZTRKMEN2 Murat DKTA2
E-mail: jaroslava.govorovska@bayer.com
zet
Tohum ilalamas yeniliki bir bitki koruma yntemi olup ayn zamanda son derece etkili, ekonomik ve evreye uyumlu bir mcadele yntemidir. Tohum ilalamasnda ki ama bitki koruma rnlerini tohuma uygulayarak tohumu, fideyi ve gen bitkiyi hastalk ve zararllara kar korumaktr. Bayer tohum ilalama teknolojisindeki gelimeleri ilk bandan beri yakndan takip etmekte ve yn vermektedir. Bayer 1914 ylnda ilk tohum ilacn olan Uspulunu piyasaya vermi, 1970 li yllarda yeni nesil tohum ilalarnda yeni bir standart olan Baytan piyasaya sunmu, 1992 ylnda tohum ilalamasnda yeni bir dnm noktas olan sistemik insektisit Gauchoyu (Imidacloprid) piyasaya srm, 2003 ylnda Ponchoyu, 2005-2007 yllar arasnda ise 10dan fazla yeni fungisit ve kombinasyonlar tohum ilac olarak piyasaya srmtr. Tohum ilalamasnda uniform bir ilalama (tohum kaplamas) iin tohuma ve ekline bal olarak farkl ilalama teknikleri kullanlmaktadr. Bununla birlikte tohum ilalamasnn kalitesini; tohum, tohum ilalama makinesi, tohum ilacnn formlasyonu, tohum ilacnn uygulama ekli ve kalite kontrol uygulamalar etkiler. Gaucho FS 600 ekerpancarnda telkurtlar, krkayaklar, yaykuyruklular ve pancar pireleri gibi zararllara kar ruhsatl olup, pratikte gvenle kullanlmaktadr. Mundus FS 380 pyrethroid ve neonicotinoid grubundan iki ilacn karm olup zararllara kar iki farkl etki mekanizmas ile daha etkili bir mcadele ve diren ynetimi konusunda ise nemli bir avantaj salar. Mundus FS 380 in ierisindeki aktif maddelerden clothianidin bitkiyi toprakta korumaya balar ayrca en nemlisi bitki kkleri tarafndan alnr ve sistemik etkisiyle bitkiyi yeil aksam zararllarna kar da korur, bylece zararllara kar hem toprak altnda hem de stnde etkin bir kontrol salam olur. Beta- cyfluthrin ise bitki tarafndan alnmaz ama toprakta buharlaarak bitki etrafnda koruyucu bir blge oluturur. Anahtar Kelimeler: ekerpancar, Bayer, Tohum ilalamas, Gaucho FS 600 ve Mundus FS 380
Seed Treatment for Pest Control on Sugar Beet

Seed treatment is an innovative crop protection method and at the same time very effective, economical and ecological method. The aim of seed treatment is to protect the crop, the seed and the young crop against diseases and pests by applying the crop protection products. Bayer follows closely the developments of pesticide use technology from the beginning and plays a leading role. Bayer launched the first pesticide Uspulun in 1914, being a new standard within the latest pesticides Baytan in the 1970s, being a new turning point within the pesticides the systemic insecticide Gaucho (Imidacloprid) in 1992, Poncho in 2003, more than 10 new fungicides and combinations as pesticides within the years 2005-2007. For a uniform seed treatment within the pesticide use, different protection technique is used depending on the crop and its form. Also the quality of the seed treatment, the crop, the seed treatment machine, the formulation of pesticide, the method and the quality control are of importance. Gaucho FS 600 is registered against wireworms, millepedes, springtails, flea beetles and is used confidently in practice. Mundus FS 380, combining a pyrethroid and a neonicotinoid in a seed treatment brings two different modes of action to pest control and important when planning long term resistance strategies. Clothianidin also provides protection in the soil but, more importantly, is taken up by the plant roots and shoots so its systemic action protects the plant from pest attack, both below and above ground. The plant does not take up beta-cyfluthrin to any great extent but its vapour action forms a protective zone in the soil around the growing plant. Keywords: sugar beet, Bayer, seed treatment, Gaucho FS 600 and Mundus FS 380
1
2
BAYER CropScience Global Sugar Beet Crop Manager Bayer CropScience-Trkiye
266
ALS-Inhibitors Tolerance in Sugar Beets An Innovative Concept of Weed Control

Bernd HOLTSCHULTE 1
E-mail: peter.scheller@kws.com
Peter SCHELLER1
Abstract
KWS SAAT AG and Bayer CropScience are jointly developing and commercializing an innovative system of weed control in sugar beet for the global market. The technology is based on the breeding of sugar beet cultivars that are tolerant to herbicides in the ALS-inhibitor-class with broad-spectrum weed control. This will give farmers a new opportunity to make sugar beet cultivation easier, more flexible in its timing and more environmentally friendly. Joint research on developing the system began in 2001. The new sugar beet plants have a naturally occurring change in an enzyme involved in the biosynthesis of essential amino acids. During the development, sugar beets with this spontaneously changed enzyme were specifically selected and used for further breeding. As such, these varieties are not a product of genetic modification. The new concept will make it possible in future to use new active ingredients in sugar beet and control major weeds with low dose rates of product and reduced number of applications. Field studies with ALS-tolerant hybrids showed highest crop safety and a broad and reliable efficacy against a large range of major weeds. Official trials for an EU-wide registration of the herbicide started in 2012. Development and evaluation trials are ongoing. The authorization process of sugar beet cultivars is in preparation in different countries. The system is scheduled to be available to farmers in the second half of this decade. Keywords: sugar beet, breeding, herbicide tolerant hybrids, weed control
KWS SAAT AG, Einbeck, Germany
267
Sustainable Production of Sugar Beet in Turkey - Enhance Technology to Improve Productivity

Philippe ROUSSEAU 1
E-mail: philippe.rousseau@syngenta.com
Abstract In a sugar world market growing 2% per year, sugar beet is competing with sugar cane for the production of sugar and ethanol. In order to keep sugar beets market share, sugar beet producers need to improve its competitiveness vs. cane. In France, sugar beet has doubled its productivity per hectare; production of sugar beet in Turkey can enjoy the same improvement by utilizing enhanced technologies and their combination. Modern breeding technologies assisted by marker contribute to develop varieties with high yield potential while improved seed technology supports continuous improvement of the seed quality. The main quantitative breeding objectives are: sugar yield, processing costs and post-harvest storage. In terms of quality, the main breeding objectives are: leaf disease tolerance, rhizomania resistance, soil tar, water and fertilizer consumption. Seed care and crop protection products protect this genetic potential. Good management of agronomical practices such as Nitrogen fertilization reduction of applied quantity in this case - contribute to higher yields as well. However beyond the optimization of the use of single-technologies, SYNGENTA is developing a multitechnology approach under the name of Integrated Crop Solutions (ICS) that ensures yield performance in sugar as in other crops. This is an innovative combination of sustainable technologies that enables the grower to intensify the crop. This will set the base for future technological breakthrough that may bring a drastic evolution if not a revolution in the way sugar beet is cropped. Being the only player active in Seeds, seed Care and Crop Protection, Syngenta has the potential to develop this Integrated Crop Solutions. Keywords: sugar beet productivity, sustainable production, integrated crop solutions
Crop Head EAME Syngenta Seeds SAS 12, chemin de l'Hobit F-31790 Saint-Sauveur, France
268
Adapazar ve Bursa llerinde ekerpancarnda Cercospora Yaprak Lekesi (Cercospora beticola Sacc.) Hastal Erken Uyar Modellerinin Deerlendirilmesi
Fikret DEMRC 1
E-mail: fdemirci@ankara.edu.tr
Rza KAYA 2
Y. Zekai KATIRCIOLU1
Salih MADEN1
zet eker pancarnda Cercospora beticola nn neden olduu yaprak yankl hastalnn erken uyar modellerinin deerlendirilmesi amac ile almalar Adapazar ve Bursa illerinde yrtlmtr. almada METOS iklim veri cihazlar ve Bleiholder ve Weltzien in ve Minnesota niversitesi nin gelitirdii iki erken uyar modeli program kullanlmtr. 2006 ve 2007 yllarnda ki eker pancar sezonu sresince Cercospora yaprak yankl hastalnn erken uyarsnda kullanlan erken uyar programlar primer enfeksiyonlarn belirlenmesinde baarl olamam, ancak Minnesota niversitesi Cercospora yaprak lekesi modeli erken uyar program sekonder enfeksiyonlar yksek dorulukta ngrmtr. Bu sonu Minnesota niversitesi Cercospora yaprak lekesi modelinin bu blgede erken uyar almalarnda kullanlabileceini gstermitir. Anahtar kelimeler: eker pancar, Cercospora beticola, erken uyar.
Evaluation of Forecasting Models for Cercospora Leaf Spot of Sugar Beet (Cercospora beticola Sacc.) in Adapazar and Bursa Provinces
Abstract
Experiments were conducted to evaluate disease forecasting models of Cercospora leaf spot disease of sugar beet, Cercosapora beticola, in Adapazar and Bursa (Karacabey) provinces in 2006 and 2007. Two forecasting models developed by Bleiholder & Weltzien and University of Minnesota were evaluated by using Metos weather data collecting system. Both models failed to predict primer infection time in the two growing seasons. However, the forecasting model, developed by the University of Minnesota, predicted secondary infection times with a high accuracy. This result demonstrated that the model can be used for predicting the disease in this region.
Keywords: Sugar beet, Cercospora beticola, forecasting
Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Bitki Koruma Blm- Ankara eker Enstits Trkiye eker Fabrikalar A..- Ankara
269
eker Pancarnda Fiyatlandrma Yntemleri

Hseyin KO1
E-mail: huseyin.koc@gop.edu.tr zet eker, insan beslenmesinde vazgeilmez bir enerji kayna olduu kadar eker tketimi lkelerin gelimilik kriterleri arasnda yer almaktadr. ekerin iki temel kaynandan biri eker pancar olup dnya genelinde retilen ekerin %23'lk ksm lkemiz gibi karasal iklimin hkm srd ekolojilerde retilmektedir. eker sanayimiz, Cumhuriyetimizden ancak birka ya kk olmakla beraber kurulduu gnden bugne kadar Trk tarm kltrnn olumas ve tarmsal uygulamalarn yaygnlamas konusunda nc ve itici g olmutur. eker pancarnda kk-yumru verimi ile eker orankalite arasnda negatif bir iliki bulunmaktadr. Buna ramen pancar almlarndaki fiyat politikas deiik dnemlerde farkl ekillerde uygulanmtr. 1926-1975 yllar arasnda lke genelinde, 1975-1986 yllar arasnda fabrika baznda ve 1986 ylndan bugne kadar da kantar baznda "tek fiyat" uygulanm ve uygulanmaktadr. Uygulamalarn hi biri kaliteli pancar yetitiriciliini tevik edememi, eker sanayi ekonomik anlamda verimli altrlamam, pancar reticisi yetitirdii pancarn kalitesine gre fiyat alamam, reticiler arasnda sosyal adalet salanamam, alnmamas gereken pancarn alnmas sonucu ekerin maliyeti dnya borsasndan yksekte teekkl ettiinden ihracat potansiyelimiz harekete geirilemedii gibi lkemiz dnya eker ihracatlarnn itahn kabartr duruma getirilmitir. Makalede, balangcndan gnmze kadar uygulanan fiyat politikalar deerlendirilmi, uygulanmas gereken sistemin kriterleri de aratrma sonularna dayal olarak ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: eker Pancar, Fiyatlandrma, Fiyat Politikalar
Gaziosmanpaa niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, Tokat/Trkiye
270
eker Pancar Biyoteknolojisi

Ekrem GREL 1 Songl GREL 2
E-mail: gurel_e@ibu.edu.tr zet Ekonomik olarak eker, eker pancar ve eker kamndan elde edilmektedir. Son 20 ylda in vitro kltr ve genetik transformasyon teknolojileri klasik slah programyla birlikte eker pancarnda kullanlmaya balanmtr. Bunlar arasnda en fazla uygulanan in vitro kltrleri; haploid bitki retimi, protoplast kltr, somaklonal varyasyon ve in vitro hcre seleksiyonudur. Agrobacterium, PEG, partikl bombardman, elektroporasyon, sonikasyon ve somatik hibridizasyon gibi birok gen transfer teknii de gelitirilmitir. Herbiside ve tuza tolerant, virs, nematod, Cercospora ve bceklere dayankl eker pancar eitlerinin gelitirilmesi konusunda almalar yaplmtr. Buna ramen sadece herbisitlere tolerant eitler ticari olarak ekilmekte; Rhizomania hastalna dayankl eitlerin ise tarla denemeleri yaplmaktadr. Sakkarozu fruktozun bir polimeri olan fruktana eviren transgenik bitkiler de gelitirilmitir. eker pancarnda rejenerasyon ve transformasyon almalarnda nemli ilerlemeler salansa da, genotipe ballk ve dk rejenerasyon ve transformasyon frekanslar gibi etmenler, in vitro kltr ve daha nemlisi transformasyon teknolojileri iin rutin uygulamalarn nndeki temel engellerdir. Gda gvenlii, evresel etkiler ve eker pancaryla ilgili dzenlemeler ise tartlmaktadr. Anahtar kelimeler: in vitro kltr, genetik transformasyon, transgenik zellikler, evresel etkiler
Sugar Beet Biotechnology

Abstract Sugar is economically produced from sugar beet and sugar cane. During the last two decades, advanced in vitro culture and genetic transformation technologies have been incorporated with classical breeding programs. The most widely applied in vitro culture techniques are haploid plant production, protoplast culture, and somaclonal variation and in vitro cell selection. Several genetic transformation technologies have been developed, such as Agrobacterium-meditated, PEG-mediated, particle bombardment, electroporation, sonication and somatic hybridization. Development of herbicide and salt-tolerant, virus-, nematode-, Cercospora- and insect-resistant sugar beet has been demonstrated. However, only herbicide-tolerant varieties have been approved for commercialization and it is available in the marketplace; rhizomania-resistant varieties are being evaluated in eld trials. Transgenic plants that convert sucrose into fructan, a polymer of fructose, were also developed. Despite marked progress in improving regeneration and transformation of sugar beet, genotype dependence and low regeneration and transformation frequencies are still serious restrictions for routine application of in vitro culture and, more importantly, transformation technologies. Selected food safety and environmental impact, as well as regulatory issues relating to transgenic sugar beet are also discussed. Keywords: in vitro culture, genetic transformation, transgenic traits, environmental impacts
1 2
Abant zzet Baysal niversitesi, Biyoloji Blm, 14280 Bolu TFA, eker Enstits, Bitki Islah ubesi, 06790 Etimesgut, Ankara
271
eker Pancar (Beta vulgaris L.) Gen Srgnlerinden Transgenik Bitkilerin Elde Edilmesi
Songl GREL 1 Glsm AYDIN 4
E-mail: sgurel@yahoo.com
Mehmet Cengiz BALOLU 2 Hseyin Avni KTEM 5
Ekrem GREL 3 Meral YCEL5
zet eker pancar gibi in vitro rejenerasyonu zor olan bitkilere geleneksel metodlarla gen aktarlmas, ounlukla ok aamal doku kltr uygulamalarn zorunlu klmaktadr. Bu aratrmada, uygulanmas ok kolay bir gen aktarm metodu eker pancar iin gelitirilerek, test edilmitir. Seilebilir bir markr olarak fosfomannoz izomeraz (pmi ) geni, raportr olarak ise sentetik bir yeil floresan protein (sgfp) geni Agrobacterium araclyla bitkilere aktarlmtr. Gen srgnler byme noktalarndan kesilerek steril kum ieren Agrobacterium solsyonunda vorteks ile alkalanmtr. Daha sonra mannoz (% 0.5) ieren seleksiyon ortamlarnda bytlen bitkilerden DNA izole edilerek transgenik (pmi geni ieren) bitkilerin oranlar belirlenmitir. Uygulanan bu metotla, ok daha ksa bir srede ok aamal doku kltr uygulamasna ihtiya duymadan transgenik bitkiler elde etmek mmkn olmutur. Anahtar Kelimeler: eker pancar, Agrobacterium, genetik transformasyon
Development of Transgenic Plants from Young Sugar Beet (Beta vulgaris L.) Shoots
Abstract Conventional methods in transforming plants such as sugar beet which is rather recalcitrant for in vitro regeneration require multiple tissue culture manipulations. In this study, a gene transfer method readily applicable for sugar beet is developed and tested. Phosphomannose isomerase (pmi) gene as a selectable marker and synthetic green fluorescent protein (sgfp) as a reporter gene were transferred to plants via Agrobacterium tumefaciens. Young shoots are cut from the growing points and vortexed in Agrobacterium solution containing sterile sand. Then, DNA was isolated from plants grown on selection medium containing mannose (0.5%) and the rate of transgenic plants (containing pmi gene) was determined. By applying this metod, it was possible to obtain transgenic plants in a very short period of time without using a multi-stage of tissue culture manipulations. Keywords: Sugar beet, Agrobacterium, transformation
1 2
TFA, eker Enstits, Bitki Islah ubesi, 06790 Etimesgut, Ankara Kastamonu niversitesi Biyoloji Blm, 37100 Kastamonu 3 Abant zzet Baysal niversitesi, Biyoloji Blm, 14280 Bolu 4 Seluk niversitesi, Biyoloji Blm, 42075 Konya 5 Orta Dou Teknik niversitesi, Biyolojik Bilimler Blm, 06531 Ankara
272
Farkl Ploidi Seviyelerindeki eker Pancar (Beta vulgaris L.) Genotiplerinin Vejetatif ve Generatif Geliimi
Ramazan BEYAZ
Cansu TELC KAHRAMANOULLARI 2 Songl GREL 4 Mustafa YILDIZ2
Behrouz ALZADEH 3
Email: myildiz@ankara.edu.tr zet Diploid ve poliploid bitkiler arasnda morfolojik, fizyolojik, hcresel ve biyokimyasal bakmdan farkllklar vardr. Poliploid bitkilerin diploidlere baz stnlkleri olmasna ramen, artan ploidi seviyesinin etkileri her zaman tahmin edilemez. Baz durumlarda, poliploid bitkiler hcre dngsndeki glklerin neden olduu yava hcre blnmesi sonucu daha dk gelime oranna sahip olabilirler. Bu almann amac; farkl ploidi seviyelerindeki eker pancar (Beta vulgaris L.) genotiplerinin, tohum imlenmesi, fide geliimi, toplam klorofil ve protein kapsamlar, eker kapsam, kk ve eker verimleri gibi vejetatif ve generatif zellikleri bakmndan karlatrlmasdr. 'Agnessa' ve 'Felicita' (diploid) ile 'AD 440' ve 'BM 315' (tetraploid) genotiplerinin tohumlar Ankara Etimesgutta bulunan eker Aratrma Enstitsnden temin edilmitir. Tohumlar, hzl imlenme amacyla tohum kabuunun geirgenliini artrmak iin 200 ml musluk suyu ieren ielere konulmu ve 24 saat alkalanmtr. Bundan sonra tohumlar 25C scaklk ile 14 saat k/10 saat karanlk fotoperiyoda sahip sera artlarnda tahta kasalara ekilmitir. Tm kasalar 2 gn arayla sulanmtr. Drt gn sonra tohum imlenme yzdesi, 4 ve 14 gn sonra da fide ve kk uzunluklar belirlenmitir. Boy ve en olarak epidermal hcrelerin boyutlar, 6 haftalk bitkilerin yaprak st yzeyinde, mikroskop gr alannda (105 938 m2) effaf trmak cilas, effaf bant, lam ve 60X bytmeli mikroskop kullanlarak belirlenmitir. Alt ve 10 hafta sonra, bitki ve kk boylar, yaprak boyu ve eni, bitki ya ve kuru arlklar, toplam klorofil ve protein kapsamlar llmtr. Bitkiler ya arln belirlenmesi iin tartlm; kuru arlk, bitkiler 70Cde 4 gn kurutulduktan sonra belirlenmitir. Tm lmler, 0.01 g hassasiyete sahip teraziler kullanlarak yaplmtr. Toplam klorofil kapsam, 6 ve 10 haftalk bitkilerin yapraklarnda "g/g taze doku olarak belirlenmitir. eker kapsam, kk ve eker verimleri gibi verim elemanlarna ait veriler, almann balangcndan 6 ay sonra 'eker Aratrma Enstits' tarafndan tarla artlar altnda yrtlen denemelerden elde edilmitir. Veriler, "SPSS for Windows" bilgisayar program kullanlarak One-Way ANOVA testi ile 3 tekerrrl olarak analiz edilmitir. Tahta kasalar, tekerrrleri oluturmu, her bir tekerrrdeki bitki says, tohum imlenmesi ve fide geliimi iin 40, incelenen dier parametreler iin 15 olarak X ) transformasyonuna tabi tutulmutur. alnmtr. Yzde olarak verilen deerler, istatistiki analizden nce arcsine ( Sonularmzdan, poliploid bitkilerinin tepkilerinin, belli artlar altnda farkl olabilecei sonucuna varlmtr. eker pancar ile kurulan almamzda, diploid genotipler zellikler bakmndan stn tepkiler gsterirken, tetraploidler gelimenin ilerleyen aamalarnda vejetatif olarak diploidleri gemitir. En yksek eker kapsam, kk ve eker verimleri diploid genotiplerden elde edilmitir. Anahtar kelimeler: eker pancar, ploidi seviyesi, vejetatif geliim, generatif geliim
1 2 3 4
Ankara niversitesi, Biyoteknoloji Enstits Glba / Ankara / TRKYE Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm 06110 Dkap / Ankara / TRKYE Ankara niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Tarla Bitkileri Blm Glba / Ankara / TRKYE eker Enstits, Bitki Islah Blm 06790 Etimesgut / Ankara / TRKYE
273
Vegetative and Generative Development of Sugar Beet (Beta vulgaris L.) Genotypes at Different Ploidy Levels
Abstract There are differences between diploid and polyploid plants from morphological, physiological, cellular and biochemical aspects. Although polyploid plants have some superiorities over diploids, the effects of increased ploidy level cannot be anticipated all the time. In some cases, polyploid plants can have slower growth rates which could be attributed to difficulties in the cell cycle, so slow cell division. The aim of this study was to compare sugar beet (Beta vulgaris L.) genotypes at different ploidy levels with respect to vegetative and generative characteristics such as seed germination, seedling growth, total chlorophyll and protein contents, sugar content, root and sugar yields. Seeds of genotypes 'Agnessa' and 'Felicita' (diploids), and 'AD 440' and 'BM 315' (tetraploids) were obtained from Sugar Research Institute, Etimesgut, Ankara. Seeds were placed in bottles having 200 ml tap water and shook for 24 hours to increase permeability of true seed coat for rapid germination. After that, seeds were sown in wooden boxes under green house conditions at 25C with a 14h light/10h dark photoperiod. All boxes were irrigated 2-day-intervals. Seed germination percentage was recorded after 4 days, whereas seedling and root lengths were noted 4 and 14 days after the study initiation. The size of epidermal cells in lenght and width in a field of view area (105 938 m2) of microskop on upper leaf surface of 6-week-old plants were determined using clear fingernail polish, clear tape, a glass slide, and a microscope at 60X magnification. After 6 and 10 weeks later, plant and root lenghts, leaf length and width, plant fresh and dry weights, total chlorophyll and protein contents were measured. Plants were weighed to determine the fresh weight while the dry weight was noted after drying plants at 70C for 4 days. All measurements were made using an analytical scale, with precision of 0.01 g. Total chlorophyll content was determined in leaves of 6 and 10-week-old plants as "g/g fresh tissue. Data related to yield components such as sugar content, root and sugar yields were obtained from trials conducted by 'Sugar Research Institute' under field conditions 6 months after study initiation. Data were statistically analyzed with One-Way ANOVA test by "SPSS for Windows" computer program with three replications. Wooden boxes were considered the units of replication and the number of plants per replication for seed germination and seedling establishment was 40 and for other parameters examined was 15. Values presented in percentages were subjected to arcsine ( X ) transformation before statistical analysis. From our findings, it could be concluded that the responses of polyploid plants could differ under certain circumstances. In our study conducted with sugar beet, diploid genotypes showed superior responses regarding generative characteristics while tetraploids passed diploid ones vegetatively in the further stages of the development. The highest sugar content, root and sugar yields were obtained from diploid genotypes. Keywords: Sugar beet, ploidy level, vegetative growth, generative growth
274
Ge Dnemde Farkl Form Ve Dozlarda Uygulanan Azotun eker Pancarnda Verim Ve Kalite zerine Etkisi
Tolga DEMRHAN 1
Email: tdemirhan@konyaseker.com.tr
Fikret AKINERDEM 2
zet Bu aratrma, 2010 ylnda ge dnemde (Austos ay ierisinde) uygulanan azotun, verim ve kaliteye etkilerinin tespiti amac ile Bahri Dada Aratrma Enstits arazisinde yrtlmtr. Deneme, Tesadf Bloklarnda Faktriyel Deneme Desenine gre 4 tekerrrl olarak kurulmutur. Ge dnemde azot, iki farkl gbre formunda (Amonyum Nitrat %33 N ve Amonyum Slfat %21N) ve drt farkl gbre dozunda (0; 5; 10 ve 15 kg/da) uygulanm, eker pancarnda verim ve kaliteyi etkileyebilecek onbir adet parametre aratrlmtr. Aratrmada, tespit edilen deerler iin varyans analizi ve LSD testleri yaplm, gbre formlarnn ve gbre dozlarnn eker pancarnn verim ve kalitesi zerine etkisinin nemli seviyelerde olduu belirlenmitir. Aratrmada, gbre formlarndan, amonyum nitrat gbresinin yaprak verimi ve amino azot (zararl azot) miktar zerine, amonyum slfat gbresinin de ham eker verimi, artlm eker verimi, eker oran, znebilir eker oran ve usare safiyeti zerine etkisinin nemli seviyede olduu tespit edilmitir. Gbre dozlarnn verim ynnden, kk verimi ve yaprak verimini 15 kg N/da seviyesine kadar artrd, ancak bu seviyeden sonra bir miktar drd; ham eker veriminin ve artlm eker veriminin ise gbre dozlarnn artyla birlikte kademeli olarak dt, en fazla dn yine 15 kg N/da dozunda olduu tespit edilmitir. Kalite zellikleri ynnden ise, eker orannn, kuru madde orannn, znebilir eker orannn ve usare safiyetinin gbre dozlarnn art ile birlikte azald, dier kalite zelliklerinden amino azot (zararl azot) ile sodyum ve potasyum miktarlarnn ise gbre dozlarnn art ile birlikte orantl olarak artt tespit edilmitir.
Anahtar Kelimeler: Azot , Ge Dnemde Uygulama, Gbre Dozu, Gbre Formu, Kalite, eker Pancar, Verim
1 2
Konya eker A. Beyehir Ziraat Blge Mdrl, Beyehir-KONYA Seluk niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, KONYA
275
The Effect of Nitrogen Applied at Different Forms and Doses in the Late Period on Yield and Quality of Sugar Beet
Abstract This study was applied on the field in Bahri Dada Research Institute in order to determine effect of nitrogen applied at different forms and doses in the late period, in August 2010, on yield and quality of sugarbeet. The experiment was designed according to Factorial Design with four replications. Late period nitrogen was applied by using two different fertilizer form (ammonium nitrate %33 and ammonium sulfate %21) and four different doses (0;5;10 and 15kg/da). The eleven parameter cases effecting quality and yield of sugarbeet were also studied. In study, variance analysis and LSD tests were examined for determined values and it is concluded that fertilizer forms and doses have substantial effects on quality and yield of sugarbeet. In study, it is found that ammonium nitrate fertilizer has substantial effect on leaf yield and on the quantity of amino nitrogen, and that ammonium sulfate fertilizer has also substantial effect on raw sugar yield, purified sugar yield, sugar percentage, soluble sugar percentage and juice purity . It was found that fertilizer doses increased root yield and leaf yield up to 15 kg N/da and later decreased the yields at some degree, and that raw sugar yield and refined sugar yield decreased as gradually with increasing in fertilizer doses, the most decrease was at 15 kg N/da. In the study, as regards the quality properties, it was also found that an increase in fertilizer doses accompany with a decrease in sugar percentage, dry material, soluble sugar percentage and juice purity whereas with an increase amino nitrogen and, sodium and nitrate quantity. Keywords: Applied Late Period, Fertilizer Dose, Fertilizer Form, Nitrogen, Sugarbeet , Yield, Quality
276
Erozyon Konusunda Unutulan Sre: Yumrulu Bitkilerin Hasadyla Toprak Kayb

Sema KARABA 1 Selen DEVREN SAYGIN 2 Mustafa BAARAN1 Gnay ERPUL2
Email: semakarabag@gmail.com
zet Toprak, tarmsal retimin temel kaynadr ve besin retiminin devamlln salamak iin iyi deerlendirilmeli ve korunmaldr. Arazi bozulmasnn dnya apndaki en nemli biimlerinden biri olan toprak erozyonu; topran nce paralanp daha sonra rzgar, su, yerekimi veya toprak ileme gibi eitli etmenlerle tanmasdr. Bitki hasadnn neden olduu toprak erozyonu son zamanlarda erozyon aratrmalarnn nemli konularndan biri olmutur. eker pancar, patates, havu ve tatl patates gibi bitkilerin hasad ise erozyonla toprak kayplarn artrr. eker pancar, bitki hasad kaynakl toprak erozyonu dendiinde en nemli konulardan biridir. Trkiye de 178.268 ha. tarm alanndan 16 milyon ton eker pancar retimi yaplmaktadr. Trkiyede eker pancar hasadnn ierdii toprak daras toplam arln %10u kadardr. Bu her yl 1.6 milyon ton organik madde ve bitki besin maddelerince zengin topran kaybedildiini gsterir. Toprak tekstr, rnlerin kk sistemleri gibi toprak ve rn karakteristii veya elle yada makine ile uygulanan hasat teknikleri toprak erozyonuna etki eden farkl parametrelerdir. Bu almann amac, Trkiye'de bitki hasadndan kaynaklanan erozyon nedeniyle meydana gelen toprak kayplarna dair baz bilgiler vermek ve literatr incelemesi ile durum hakknda deerlendirmeler yapmaktr. Anahtar kelimeler: Toprak erozyonu, Toprak kayb, eker pancar, Trkiye
Forgotten Process about Erosion: Soil Losses by Root Crop Harvesting

Abstract Soil is the main resource for agricultural production and for sustaining food production it has to be well managed and preserved. Soil erosion considered one of the most important forms of land degradation worldwide is the process which the soil detaches first and displaces then by different carrying agents, such as wind, water, gravity or tillage. The soil erosion which is caused by crop harvesting has recently been one of the significant topics in the erosion research. Harvesting crops such as sugar beet, potato, carrot and sweet potato increases soil losses by erosion. Sugar beet harvest has one of the most important subjects about soil losses due to crop harvesting. Turkey produces 16 million tons of sugar beet from 178.268 ha of cropland. Soil tare was 10% of the gross weight of the sugar beet harvested in Turkey. That means 1.6 million tons of soil rich in organic matter and plant available nutrients are lost every year in the country. Soil and crop characteristics such as soil texture or root system of the crops, harvesting techniques manually or by machines- are different parameters which have effects on this type of erosion. The aim of this study is to give some insights on the soil losses due to the erosion resulted from crop harvesting in Turkey and to make assessments about the situation by a literature review.
Keywords: Soil erosion, soil loss, sugar beet, Turkey
1 2
Erciyes niversitesi, Seyrani Ziraat Fakltesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm, Kayseri, Trkiye Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm, Kayseri, Trkiye
277
Farkl Zamanlarda ve Dozlarda Uygulanan Humik Asitin eker Pancarnda (Beta vulgaris L. var. saccharifera Alefeld) Verim ve Kaliteye Etkisi
Aziz ATANA 1 Burhan ARSLAN 2
E-mail: asatana@nku.edu.tr
zet Bu aratrma; Alpullu eker Fabrikasnn en byk pancar ekim blgelerinden biri olan Hayrabolu (Tekirda) topraklarnda nemli lde organik madde noksanlnn etkileri tespit edilerek, eker pancarnda farkl dozlarda toprak ve yapraktan uygulanan humik asit gbrelemesinin verim ve kalite unsurlarnn saptanmas, sonularn dorudan reticiye aktarlmas ve retimde kullanlmas amalanmtr. Aratrmada tohum materyali olarak Evelina eidi kullanlmtr. Denemeler 2008 ve 2009 yllarnda olmak zere 2 yl sreyle tesadf bloklar deneme desenine gre yrtlmtr. Bu aratrmada ekimler 1 Mart 2008 ve 1 Nisan 2009 tarihlerinde yaplmtr. Aratrmada ekim skl 45 x 25 cm sklnda, her parselde 6 sra ekim yaplm, parsel alan 13.5 m, deneme alan 648 m2 olmak zere 3 tekerrrl olarak yrtlmtr. Humik asit (%12), sv formda kontrol dahil 4 farkl dozda ekimden nce topraa (0, 500, 1000, 1500 ml/da; srasyla T0, T1, T2, T3), ekimden sonra yapraa (0, 100, 200, 300 ml/da; srasyla Y0, Y1, Y2, Y3) ve bunlarn kombinasyonlar eklinde uygulanmtr. Her iki ylda da hasat 20 Ekimde yaplmtr. Aratrma sonularnda en yksek deerler 2008 ylnda elde edilmitir. Buna gre; en yksek eker varl 2008 ylnda T2Y1 dozunda (% 17.4) saptanmtr. En yksek pancar verimi 2008 ylnda T2Y2 dozunda (9270 kg/da) tespit edilmitir. En yksek eker verimi 2008 ylnda T2Y2 dozunda (1613 kg/da) elde edilmitir. Bu aratrmada humik asitin eker pancarnda verim ve kalite zerindeki yeri akca ortaya konulmutur. Humik asitin topran su tutma ve katyon deiim kapasitesini ykseltmesi ve besin elementlerinin alnabilir forma dntrmesi sayesinde verim ve kalite unsurlar zerine etkili olduu grlmtr. zellikle bu etki, hem toprakdan hem de yaprakdan uygulanan kombine dozlarda daha da artmtr. Anahtar Kelimeler: eker Pancar, Humik Asit, eker, Verim, Gbreleme
1 2
Namk Kemal niversitesi, Hayrabolu Meslek Yksekokulu, 59400, Hayrabolu, Tekirda Namk Kemal niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarla Bitkileri Blm, 59030, Tekirda
278
The Effect of Humc Acid Applied In Different Times and Doses on the Yield and Quality in the Sugar Beet (Beta vulgaris L. var. saccharifera Alefeld)
Abstract In this research, to detect the constituents of yield and quality of humic acid fertilizing applied in different doses from the earth and the leaf in the beet by determining considerably the effects of the shortage of organic substance on the earth of Hayrabolu, one of the largest beet sowing areas of Alpullu Sugar Factory, to transfer the results directly to the producer and to use them in the production are aimed at. The variety of Evelina was used as the seed material in the research. The experiments were maintained for a period of two years, especially in 2008 and 2009, according to the randomized blocks experiment design. In this research, the sowings were carried out on 1st March 2008 and 1st April 2009. In the research, the sowing sequence was 45 x 25 cm; 6 rows of sowing were applied in each parcel; the parcel area was 13,5 m2; the experiment area was maintained as 648 m2 with 3 repetitions. Humic acid (12 %) was carried out to the earth before sowing in the fluid form in 4 different doses including control (0, 500, 1000, 1500 ml da-1; respectively T0, T1, T2, T3), to the leaf after the sowing (0, 100, 200, 300 ml da-1; respectively Y0, Y1, Y2, Y3) and in the form of combinations of these. The harvest was performed in 20 October in both years. The maximum values were obtained in 2008 in the research results. According to this; the highest sugar content was detected in the dose of T2Y1 (17.4 %) in 2008. The highest beet yield was determined in the dose of T2Y2 (9270 kg da-1) in 2008. The highest sugar yield was obtained in the dose of T2Y2 (1613 kg da-1) in 2008. In this research, the effect of humic acid on the yield and quality of the beet was obviously put forward. It was seen that humic acid is effective on the constituents of yield and quality because of its increasing the earths capacity of water retention and cation change and its turning nutrition elements into the takable form. Especially this effect increased more in the combined doses practiced from both earth and leaf. Keywords: Sugar Beet, Humic Acid, Sugar, Yield, Fertilizing
279
eker Pancarnda Damla Sulama ve Gbreleme (Fertigasyon)

Erturul KARA 1
E-mail: ertugrulkaras@yahoo.com zet Sulu tarm kltrnn en nde gelen bitkilerinden olan eker pancar bitkisinin Trkiye'deki ortalama verimi 4500 kg/da civarndadr. Yaplan aratrma bulgularna gre basnl sulama sistemlerinden damla yntemi kullanldnda optimum yetitirme artlarnda 10-12 ton/da verim alabilmek mmkndr. lkemiz iin olduka yeni saylabilecek olan damla yntemiyle yaplacak sulama ve gbreleme gbreleme (fertigasyon) metodu, iklim, toprak, sulama sistemi, bitki besin maddesi ihtiyalarn ierecek ekilde hazrlanan bildiride uygulamal rnekle anlatlmtr. Anahtar Kelimeler: eker Pancar, Sulama, Fertigasyon,
Geit Kua Tarmsal Aratrma Enstits Mdrl, Eskiehir
280

Uluslararası - Şeker - Pancarı - Sempozyumu - Kitabı - 20-22 - Eylül - 2012 - Kayseri - Ve - Boğazlıyan-Yozgat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uluslararası - Şeker - Pancarı - Sempozyumu - Kitabı - 20-22 - Eylül - 2012 - Kayseri - Ve - Boğazlıyan-Yozgat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Deerli Katlmclar ve Bu Kitabn Okuyucular Bu kitap, Erciyes niversitesi ve Kayseri eker Fabrikas A. . tarafndan dzenlenen 1.

Agr. Eng. Levent BENL E Bakan (Co-Chair)

Prof. Dr. Ali rfan LBA Bakan (Chair)

173-177 178-181 182-187

265 266 267 268

270 271 272

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

eker ve eker Pancarnn Dn, Bugn ve Gelecei

Present, Past and Future of Sugarbeet

Ank. n. Ziraat Fak.,Tarla Bitkileri Bl. E. retim yesi

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

ekil 1: Sakkaroz, Glikoz ve Fruktoz Formlleri

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

Resim 1. Uak ve Alpullu eker fabrikalar resimleri

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

Resim 2. Eskiehir ve Turhal eker fabrikas

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

Taygun, N. 1993; eker yks. T..F.A..

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

eker Enstits, Fitopatoloji ubesi, 06930 Etimesgut, Ankara

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

ekil 2. Cercospora yaprak lekesinin yakndan grnm (conidi ve conidiophorlarn grnm)

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

Sporun bitki ierisinde yaylmas Sporun imlenmesi ve stomadan girmesi

Enfekteli (lekeli) yaprak

ekil 4. Cercospora yaprak lekesinin tarlann tamamna yaylmas

Sporlarn rzgar ve su ile yaylmas

Her lekede retilen sporlar

_1geirmesi Enfekteli bitki artklarnda tarlada k1

ekil 6. Cercospora beticola Sacc.n Yaam Dngs

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

ekil 7. Dnyada Cercospora beticola Yaprak Lekesi Hastalnn Yaygnlk Durumu

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

Kuzey Amerika Gney Amerika

4,3 1,8 2 0,5 6,7 6 4 0,7 0,4 39,4

Trkiye toplam (11 fabrikada 48 blge)

1. Uluslararas Anadolu eker Pancar Sempozyumu

1st International Anatolian Sugar Beet Symposium

y = -3,5661x + 90,724 R2 = 0,4079***

Hastal1 _iddeti (KWS 0-9) k