LENN YAKMALI MI?

SUNGUR SAVRAN

indekiler
nsz ............................................................................................................... 3 Giri ................................................................................................................. 6 l. Teori-pratik birlii ...................................................................................... 12 Pratiin rehberi olarak teori ...................................................................... 13 Gelimeye ak bir teori ............................................................................ 16 2. zne-nesne diyalektii: partinin devrimde yeri ........................................ 20 "radi faktr" tartmas ya da Lenin'in "Jakobenizmi" ............................ 20 Devrimci znenin ekli ........................................................................... 25 Luxemburg ve Trotskiy'in hatas .............................................................. 30 Kendiliindenlik ve bilin......................................................................... 36 Bilincin anahtar........................................................................................ 44 3. Politikann zgll................................................................................. 51 4. Otomatizmin reddi ..................................................................................... 63 5. Gerekliin somutluu ve karmakl..................................................... 71 Sonu ............................................................................................................. 77

nsz
Elinizdeki kitap, daha nce Snf Bilinci'nin Lenin'i ve yaptn arlkl tema olarak ele alan 1994 Ocak tarihli 14. saysnda yaynlanm bir yaznn metninden oluuyor. Yaznn ilk yaynlan Lenin'in lmnn 70. ylna denk gelmiti. Kitaplamas ise byk devrimciyi yitiriimizin 75. yldnmne rastlyor. 20. yzyln son demlerini yaamakta olduumuz bugnlerde byle bir kitabn yaynlanmas zel bir anlam tayor. Kitabn Giri blmnde alt izilerek belirtildii gibi, yzyl sonunda Lenin, artk solun btnn bir yana brakn, devrimci sosyalistlerin bir blmnn bile reddi miras yoluyla kurtulmaya altklar bir politik nder ve teorisyendir. Bu reddi mirasn temelinde Ekim Devriminin rn olan Sovyetler Birlii'nin 1991 'de zlnn yaratt d krkl ve inanszlk yatyor elbette. Onyllar boyunca Sovyetler Birlii'nde ve teki ii devletlerinde yaanan brokratik yozlamay grmezlikten gelen nice sosyalist, gerein saati aldnda, bu kez brokrasinin ve milli komnizmin Stalinizmi ile birlikte dnya proleter devriminin Leninizmini de tarihin p sepetine atmak iin yaryor. Leninizm ile Stalinizmin birbirinden ayrlamamas, dn brokrasiye destek vermenin gerekelerinden biriydi, bugn ise devrimden kamann bir yolu haline geldi. te elinizdeki kitap bunun iin Lenin'i Yakmal m? baln tayor. Bu satrlarn yazarnn bu soruya kesin cevab "hayr"dr. Brokrasinin

arptmalarndan kurtarlm Lenin, 21. yzyl sosyalizminin yol gstericilerinden biri olacaktr. Bu kitabn yaynlanmas ayn zamanda Trkiye solunda yaygn bir efsaneye pratikte bir cevap olarak kabul edilebilir. Bu yaygn efsanenin ne olduunu anlatabilmek iin okuyucunun izniyle bir kk an anlatmak istiyorum. Yaklak on yl nce Belika'da doktorasn tamamlayarak Trkiye'ye dnen bir iktisatya bir arkadam sormu: "senin doktora yaptn niversitede hi Marksist profesr var myd?" Ald cevap u olmu: "Marksist yoktu, Trotskist bir profesr vard." Erbab anlamtr, sz edilen iktisat profesr Ernest Mandel'dir. Yani 20. yzyln ikinci yansnn tartmasz en iyi Marksist iktisats! Efsane burada kalmaz, hatta Trotskizm ile Marksizmi birbirinin karsna koymak efsanenin daha ziyade akademik bir versiyonudur. Esas efsane politiktir ve Stalinist tahrifat ekolnn rndr: Trotskizm, bir anti-Leninizmdir. Konuyu yakndan inceleme olanan bulamayan birok iyi niyetli sosyalist de ayn kany yllar boyu tam durmutur. Hatta Trotskizme sempati duyan insanlardan bile, tek tk de.olsa, bilgisizlikten de olsa, byle dnenler kmtr. Burada bir baka anm anlatmama izin verilsin. 80'li yllarn sonlarnda Trotskizm Trkiye'de belki de ilk kez sesini kitlesel bir evreye duyurmaya baladnda, Stalinist gelenee tepkisi yznden Trotskist harekete yzn dnen bir sosyalist arkada, bir gn yle demiti: "Aslnda siz haklsnz. Lenin'in parti teorisi yanlt, Trotskiy demokratik merkeziyeti

partiyi reddetmekte haklyd." Elbette bu arkada Trotskizm ile anarizmi birbirine kartryordu. Trotskiy'in genliinde (henz 24 yandayken!) Lenin'in parti anlayna kar ktn bir yerde duymutu, Trotskiy'in de aynen Lenin gibi deneyimlerden ders kartmay bilen bir devrimci olduunu dnmeksizin btn hayat boyunca bu grlerini muhafaza ettiini sanyordu. Oysa Trotskiy 1917 baharnda Bolevik Parti'ye katldktan sonra parti konusunda yanlm olduunu kabul etmi, baz yaptlarnda ak zeletiri yapm, Leninist parti anlayn pratikte sonuna kadar savunmutur. Daha genel olarak u sylenebilir: Trotskiy ve Trotskizm olarak bilinen devrimci Marksizmin temel misyonu, Lenin'in teori ve pratiinin Lenin sonras dnemde srdrlmesidir. Elbette btn byk devrimcilerin birbirlerinden renecekleri eyler vardr. Trotskiy, zellikle parti konusunda ve ulusal sorunda Lenin karsnda hakszd, ama en azndan iki noktada, srekli devrim program konusunda ve kyllkle ilgili olarak Trotskiy haklyd. Ama Ekim devrimi bu iki alanda Trotskiy'i hakl karttktan ve Lenin de pratikte bu konularda Trotskiy'in yaklamna paralel bir tavr iine girdikten sonra, Trotskiy en iyi Leninist haline gelmitir. Trotskiy'in 30'lu yllardaki en byk abas olan IV. Enternasyonal'in inas da aslnda Leninizmin yeni koullara uyarlanarak srdrlmesinden baka birey deildir. Yani Trotskizm otantik Leninizmdir. Bu ikisi hibir biimde kar karya getirilmemelidir. Nihayet bu yzyl sonu ortamnda bir Lenin as yapmaya almak, Trkiye'de pratikte Leninizmi gndeminden karm sosyalistlere bir ar

olarak okunmaldr. Yazarn da yesi olduu zgrlk ve Dayanma Partisi'nde ok sayda insan, Leninist politikann ve parti anlaynn sosyalist mcadele asndan nemini kavrayamamakta, gemiin btn zaaf ve kusurlarn Leninist anlaya yklemektedirler. Aada Giri blmnde belirtildii gibi eletiri ou zaman rtldr. Sosyalizm bu tr st kapal tartmadan hibir yarar elde edemez. Umulur ki elinizdeki kitap Lenin'e reddi miras yapmak isteyenleri de kendi tezlerini ak seik ortaya koymaya itsin. 20. yzyln sonunda, 20. yzyln en byk iki devrimcisinden birine sayg borcumuzu deyebildiysek, ne mutlu bizlere! Ocak 1999

Giri
1917 Ekim devriminin rn olan Sovyetler Birlii'nin 1991'den itibaren iine girdii k sreci, brokrasinin politik temsilcilerinin yansra, devrimin ba mimar Lenin'in de yeniden sorgulanmasna yol at. Burjuva dnyas elbette, eskiden beri karsna ald bu byk devrimciye, gnn yaratt olanaklar da kullanarak tazelenmi bir gle hcum ediyor. Burada fazla bir yenilik yok. Yeni olan, solun kendi iinde Lenin'in dncesine ve tarihsel pratiine ilikin bir kukuculuun derece derece yaylmas. Bugn Lenin'in Marksizmi sadece reformist, yeni sosyal demokrat ya da sivil

toplumcu akmlarn saldrsna maruz kalmyor. Artk Marksizmin devrimci bir yorumunda srar eden saflarda da Lenin'den ak bir uzaklama gzle grlr, elle tutulur bir hal alyor. Uzun vadede Lenin'in teorik ve politik mirasnn btnyle reddi ile sonulanabilecek byle bir gelimenin elbette, bir blm sosyo-politik koullarda yatan karmak nedenleri var. Ama Lenin'e ve Bolevizme ilikin kukular ve kayglar genellikle temel noktada odaklayor. Bunlar arasnda doal olarak en byk arl, Lenin'in politik mcadelesinden geriye bir brokratik diktatrln kalm olmas tayor. Diktatrln kyle birlikte "Ekim devrimi neden byle sonuland?" sorusu, zellikle bu soruyu daha nce sormay akllarndan bile geirmemi olanlar arasnda yaygnlayor. Cevap ou zaman Lenin'in teori ve pratiinin de Sovyet devletinin yozlamasndan sorumlu olduu yolunda. "Stalinizmin Leninizmin devam olduu" gr, dile getirilmeden de olsa kabul grmeye balyor. Sol iinde Lenin'e yneltilen eletirilerin ikincisi, Leninist yaklamn proleter nc partisi konusundaki vurgusuyla, bugn toplumsal mcadelelerde nemli bir yer tayan baka toplumsal hareketleri grmezlikten geldii ya da bunlara kar dayatmac bir tavra sahip olduu. Kadnlarn kurtuluu, ulusal kurtulu, gmen sorunlar, evre ve benzeri konular etrafnda verilen mcadelelerin, Leninizmin ii snf zerinde tek-yanl olarak yapt inanlan vurguyla badamad olduka yaygn bir kan. Nihayet, ncs, Lenin'in nc parti anlayyla, bilin -

kendiliindenlik ilikisi konusundaki grleriyle, Marksizm ile devrimci politika arasnda kurduu ban nitelii dolaysyla, elitist, anti-demokratik, tarihi znel zorlamalara tbi tutan bir yaklama sahip olduu yolunda yaygnlaan bir kan var. Btn bu eletirilerin devrimci politika alannda en ciddi yansmas, Leninist parti anlaynn devrimci ya da devrime yakn saflarda bile ciddi bir anmaya yz tutmas. Onyllar boyunca devrimci bir Marksizmin en nemli teorik kazanmlardan biri olarak kabul edilegelen nc parti fikri, bugn devrimci saflarda yer alan unsurlar tarafndan terkediliyor. nc partinin yerine nerilen "yeni tipte parti" ise bazan bizatihi parti fikrinin yadsnmas anlamna geliyor.1 Parti fikrinin btnyle terkedilmedii durumda bile, partinin kurulmas ve inas "snfa havale" ediliyor: daha dorusu, snf bilincinden uzak, burjuva idelojisinin hakimiyetine girmi byk ii kitlelerinin harekete gemesi, devrimci bir rgtlenmenin nkoulu haline getiriliyor. Bylece, devrimci kadrolar burjuvazinin ideolojik ve politik hakimiyetiyle mcadele etmek yerine, kitlelerin kendiliinden bu hakimiyetten kurtulmasn beklemeye davet ediliyor. Btn bunlarn olmad durumda ise, ncnn oluturulmasnda ve almasnda gevek, anarizan, federatif anlaylar u
Bu tr anlaya temel olarak alnan gncel rnek, genellikle Brezilya i Partisi oluyor. Oysa devrimci Marksist bir perspektiften Brezilya i Partisi'ni olumlamak ve devrimci partinin inasnda bir halka olarak grmek baka bir ey, bu partiyi "yeni tipte bir parti" iin bir model olarak grmek baka bir ey.
1

veriyor, devrimci hareketi iten ie kemiriyor. Trkiye'de devrimci hareketin saflarnda gnbegn izlediimiz bu bakalamn bir benzeri dnyada yaanyor. Gemite brokrasinin, Stalinizmin, milli komnizmin btnyle dnda kalm unsurlarn bile katldklar bir sre szkonusu. rnein, 60'l yllardan itibaren canl ve gelien bir Marksizmin dnya apnda teorik meknlarndan biri olarak n kazanm olan New Left Review'nun editr Robin Blackburn, Trke'ye de evrilmi olan bir yazsnda, Kautsky'i politik ve teorik olarak rehabilite etme abasna paralel olarak, Lenin hakknda, en ufak bir kant gstermeye zahmet etmeden, yirminci yzyln tarihi kadar eski slklar ileri srebiliyor: "Lenin'in Bolevik akm...bir politik volontarizm tr"dr; "Lenin'in devrimci parti anlay Luxemburg ve Trotskiy tarafndan Jakobenizmi ve komutacl dolaysyla eletirilmitir"; Lenin'de bk "partiye tapnma" vardr; Lenin "sistematik bir dnr deildir" vb. vb.2 Blackburn'n bu grleri kadar, Lenin'e ynelttii eletirileri btnsel bir aklama iine yerletirmemesi de tipiktir. nk solda bugn Lenin konusunda gelimekte olan kukucu ve eletirel yaklamn en nemli zellii, bir trl bilimsel bir biimde dile getirilmemesidir. Bu yaklam Lenin'e kar neredeyse bir gerilla sava veriyor. Orada burada, bir teorik makalenin
Robin Blackburn, "Fin de Siecle: Socialism after the Crash", New Left Review, 185, Ocak-ubat 1991, s. 20-21. Trkesi: "Yzyl Biterken: kten Sonra Sosyalizm", kten Sonra, der, R. Blackburn iinde, ev. Osman Aknhay, Ayrnt Yaynlan, stanbul, 1993.
2

sayfalar arasnda ya da politik bir tartmann pratiklii iinde, Lenin'e vuruyor ve kayor. Ardn getirmiyor, ilmekleri birbirine balamyor. Bazan sadece bir ruh durumu olarak ortaya kyor. Ama btn bunlar onu daha az gerek klmyor. yleyse, bugn sosyalizm saflarnda Lenin'in mirasn sarmalayan kuku ve eletiri halesinin btnsel mantn kavramaya alrken eletiricilerden bekleyebileceimiz fazla birey yok. Bu mant, srekli olarak tekrarlanan iddialardan hareketle, kendimiz kurmak zorundayz. En yaygn biimiyle bu mantn u izgilerde ilerlediini syleyebiliriz: Lenin, Marksizmin btn iinde devrimci iradeye, yani "znel faktr"e ar bir arlk atfetmitir. Parti anlaynn temelinde yatan, kendiliinden hareket ile bilin arasnda kurduu teorik ilikinin nitelii hem buradan kaynaklanr, hem de bu an vurgunun bir ifadesidir. Bu bak as, Lenin'i tarihi zorlamaya, nesnel gelimelerin olanak vermeyecei derecede radikal deiiklikleri gerekletirme abas iine girmeye srkler. Yani, devrimci iradeyi nesnel gereklie zorla dayatmak anlamnda Lenin Fransz devriminin Jakobenizminin tarihsel bir mirassdr. Bu ayn zamanda, ii snfnn nemini azaltan, kk bir devrimci ncnn komplocu ve volontarist faaliyetini ne kartan 19. yzyln Blankist akmna benzer parti anlaynn da kayna olur. Bugn ok yaygn kabul gren bir gre gre Ekim devriminin zamanndan erken ortaya km olmas ite Lenin'in bu volontarizminin rndr. Ayrca Ekim devriminin ardndan ortaya kan gelimeler, brokrasinin ilk ii devrimini ele geirmesi, Stalinizm vb.

yine, hi olmazsa ksmen, Lenin'in bu volontarizminin ve Blankizminin rndr. Bugn yaplmas gereken, Marx'n, sosyo-ekonomik gleri vurgulayan, kitleleri tarihin asl znesi gren, nesnel faktrleri ne karan yaklamna geri dnmektir. Sosyalist hareketin iinde gelien bu eletirinin arpc bir zellii var: liberal burjuva Lenin eletirisiyle gzle grlr bir paralellik tamas. Onyllardr akademik Lenin yorumlarnda tekrarlanagelen bu eletiri yle zetlenebilir: Lenin bir teorisyen deildir, becerikli bir taktisyen ve politikacdr. Marksist teorinin nesnel faktrlere arlk tanyan yaklamndan uzaklaarak znel faktr (partiyi) n plana karmtr nk bu faktr onun politik amalarna hizmet eder. stelik, parti anlay, tarihi, nesnel koullar neredeyse grmezlikten gelir biimde zorlayan Jakoben mantnn doal bir uzantsdr. Bu yzden Stalinizmin daha sonraki uygulamalar Lenin'in politika anlaynda ikindir. stelik, Lenin Marksizmi btnyle Rus toplumsal koullarna uydurmu, btn dnyada Marksist hareketi Rusya iin gelitirdii zgl anlayn kalbna sokmak iin aba gstermitir.3 Sosyalist hareket iinde gelimekte olan eletiri ile klasik liberal burjuva
Burada zetlenen klasik burjuva Lenin eletirisinin mkemmel bir sergilemesi ve eletirisi, Lenin'in dncesi zerine yaplm en kapsaml ve derinlikli almalardan biri olan u kaynakta bulunabilir: Neil Harding, Lenin's Political Thought, cilt l: Theory and Practice in the Democratic Revolution, Mac-millan, Londra, 1977 ve cilt 2: Theory and Practice in the So-cialist Revolution, St. Martin's Press, New York, 1981.
3

eletirisinin bu paralellii bir bakma iimizi kolaylatryor, nk Lenin'in dncesine ve pratiine yneltilen bu iki eletiriyi bir arada cevaplandrmak olanakl hale geliyor. Bu yaznn amac, bu eletirilerde ileri srlen Lenin yorumunun yanl olduunu, Lenin'in Marksist teori ile ilikisinin eletiricilerin iddialarndan ok farkl bir nitelik tadn savunmak olacak. Bunu yaparken ayn zamanda Lenin'in ynteminin Marksist politika teorisine ve devrimci pratie ok nemli bir katk nitelii tadn da ortaya koymaya alacam. Bu tartma, esas olarak Lenin'in teorisiyle ilgili olacak. zellikle Ekim devrimi sonrasnda ortaya kan gelimeler, Lenin'in bu gelimeler konusunda nerdii ve att pratik admlar, Bolevik partinin zelliklerinin devrimden sonraki gelimeleri nasl etkiledii -iin pratik sonulara ilikin bu tr boyutlar yaznn erevesi dnda kalyor. Gnmzde Lenin eletirisinin asl bunlardan g aldnn farkndaym. Ama bu tartma ancak Ekim devriminin (ve onun ilk admn oluturduu dnya devriminin) genel gelimesi iine yerletirilerek doyurucu biimde yaplabilir. Bunu ileride Sovyetler Birlii'nin ykseli ve dn ele alacak baka bir alma balamnda gerekletirebileceimi umuyorum.

l. Teori-pratik birlii
Lenin'in pratik bir politikac olduu, teoriye nem vermedii, hatta

"Marx'n olgunluk dneminin determinist tahlilleri"nden kaabilmek amacyla Marksist teoriyi kendi amalarna uygun biimde arptt iddialar burjuva yaznnda son derece yaygndr.4 Kimi yazar bunu Lenin'in tarihi zorlayan bir Rus Jakoben geleneine bal olmasna atfeder, kimi ise mutlak iktidar dknlne. Ama nedeni ne olursa olsun, Lenin'in pratii ile grnte sahip kt Marksist teori arasnda koskocaman bir uurum vardr ve Lenin teoriye sadece onu maniple etmek iin bavurmutur. Bu tablo gereklerle taban tabana zttr. Lenin'in bir devrimci olarak yaam pratiinde, teorinin, eine ender rastlanabilecek bir nemi vardr. Bir bakma Lenin'in devrimci faaliyeti teori-pratik birliinin cisimlemi hali olarak bile grlebilir.

Pratiin rehberi olarak teori

Hereyden nce Lenin, devrimci pratiini dikkatli ve titiz bir biimde Marksist teorinin salad dnsel ve programatik zemin zerinde ina etmeye azami bir aba gstermitir. Lenin, gerek Rus devriminin stratejisini belirlerken, gerekse 1914 sonrasnda dnya devriminin ilerleyecei yolu kavramaya alrken politik perspektifini, youn bir teorik almann zerine yerletirmitir. Rusya'da arla kar ii-kyl ittifakna dayal demokratik devrim program, Lenin'in Rusya'nn sosyo ekonomik koullar zerine yapt,
4

Bu altblmde ne srdm fikirlerin bir blmn Har-ding'e (a.g.y.) borluyum.

ayrntl istatistik almalar da ieren youn aratrmalar zerinde ykselir. Burada doruk noktas 1899'da yaynlanan Rusya'da Kapitalizmin Gelimesi balkl kitabdr. Daha sonra devrimin gelime yollar (Prusya ya da Amerikan), snf temeli (burjuva liberal ya da proleter hegemonyas), tarm program vb. btn konularda yaplan tartmalarda Lenin'in ald tavrlarn arka plannda Rus gereinin bu teorik deerlendirmesi yatar. 1914'te birinci emperyalist savan patlak vermesiyle birlikte, Lenin dnya apnda bir savalar ve devrimler dnemine girildiini derhal kavram, sosyalist devrimin nkoullarnn Avrupa apnda olumaya balad sonucuna varmtr. te bu dnemde de uluslararas ii hareketinin grevlerini ve stratejisini doru biimde belirleyebilmek iin youn bir teorik tartmaya girer. Hegel zerine aratrmalar,5 Emperyalizm kitabnda sergilenen ekonomik almalar ve ulusal sorun konusunda getirdii yeni bak6 -btn bunlar politik izgisinin belirlenmesinde titiz bir teorik almann Lenin iin ne denli byk nem tadnnn kantdr.
Michael Lwy'nin Snf Bilinci'nin Ocak 1994 tarihli 14. Saysnda yer alan yazs bu aratrmann Lenin'in bakasn belirlemek bakmndan nemini arpc bir biimde ortaya koyar. 6 Lenin'in ulusal soruna baknn, 1916 ylnda, emperyalizmi bir btn olarak kavramas ve dnya sosyalist devrimini ufkuna almas dolaysyla bir srama geirdiini daha nce ortaya koymaya almtm. Bk. S. Savran, "Globalizm, Milliyetilik, Enternasyonalizm", Onbirinci Tez, 12, 1992, s. 89-95. Ulusal sorun konusunda aada vereceim rneklerin kantlan hep sz edilen bu yazda bulunabilir.
5

Lenin devrimci gzerghnn her nemli evresinde kendine zg politik hatt rakiplerine kar ayn zamanda teorik olarak savunma ihtiyacn hissetmitir. Bu bakmdan en tipik rnek Ne Yapmal? balkl almasdr. Rus Marksizminin tarihinde pratik devrimci hareket iinde ilk kez kendiliindencilik ve liberalizm bayran ykselten "Ekonomizm" ile sadece Lenin deil, Rus Marksizminin ilk ve en byk teorisyeni saylan Plehanov'dan gen kuan parlak isimlerinden Martov'a kadar birok gelikin Marksist devrimci skra gazetesi etrafnda birlikte mcadele ediyordu. Ama sadece Lenin, Iskra'nn grlerini teorik bakmdan temellendirmek zere, tarihte byk bir iz brakacak bu almasn 1902'de yaynlamtr.7 Stalinizm Marksist hareket iinde teoriyi deersizletireli beri ok unutulan bir gerei hatrlatmak gerekiyor: Ne Yapmal? gibi dorudan rgtlenme sorunu zerine yazlm, yani devrimci hareketin en pratik sorununu ele alan bir almann toplam be blmnn ilk sorunun teorik ynnn tartlmasna
Daha sonra Bolevik-Menevik ayrmasnda ok tartma konusu olan bu almann, ilk yaynlandnda btn skra'clarn dncelerine denk dt sk sk unutulur. Oysa Pleha-nov ve Martov dahil olmak zere, gelecein btn Menevik nderleri bu almay yaynlanmadan nce okumulardr. Lenin kendisi bu konuda yle diyor: "Ne Yapmal? 1901 ve 1902 yllarnn skra taktiklerinin ve skra rgtsel politikasnn zetidir. Tam tamna bir "zet", ne daha az, ne daha fazla." "Oniki Yl Derlemesine nsz" (1907), Collected Works, c. 13, Moskova, 1978, s. 102. (Bu alma boyunca, aksi belirtilmedii taktirde, Lenin'den yapacam btn alntlan ngilizce Toplu Eserleri'nden yapacam. Kayna gsterirken CW 13 vb. olarak ksaltacam.)
7

ayrlmtr. Tarihin ac istihzas: teoriye kaytszl artk burjuva dnyasnda bir nyarg haline gelmi olan Lenin, bu almasnn ilk blmnde, (Engels'in otoritesine de bavurarak) teorik mcadelenin ne kadar nemli olduunu muarzlarna kar savunma zorunluluunu hissetmitir. Teorinin nemine ilikin nl cmlesi de ite bu balamda yer alr: "Devrimci teori olmakszn devrimci bir hareket olamaz."8 Sonu olarak denilebilir ki, burjuva dnrlerinin sunduu tabloya taban tabana kart olarak, Lenin devrimin pratik sorunlarn zmek iin teoriye alacak lde umut balamtr. Pratiin temelini teorik olarak kavrama abasnn, bir taknt derecesine vardn bile sylemek mmkndr. Ama eklemek gerekiyor: takntnn olmad yerde deha da olmaz! Byk Marksist filozof Lukcs'tan bir alnt ile bitirelim: "Lenin btn hayat boyunca, teorik konumunun nesnel, mantksal sonucundan baka birey olmayan tek bir pratik karar almamtr."9

Gelimeye ak bir teori

Lenin iin devrimci teori pratie yol gstermekle ykml olduuna gre, tanm gerei dogmatik olamaz, pratik iinde yanllandnda gzden geirilmelidir. Tersinden sylenirse, ancak pratik iinde dorulanan teori doru
Ne Yapmal? (1902), CW 5, s. 369. Gyrgy Lukcs, Lenin'in Dncesi, ev. Mehmet R. Zaral, Belge yaynlan, stanbul, 1979, s. 46.
9 8

kabul edilebilir. Aslnda, teorik doruluun nihai kstas olarak pratiin grlmesi, Marksizmin bilgi teorisine yaklamnn temel kabullerinden biridir. Marx'n kendisi Feuerbach zerine ikinci tezinde yle der: "nsan dncesinin nesnel doruya ulap ulaamayaca sorusu, teorik deil pratik bir sorudur. nsan, dncesinin doruluunu yani gerekliini, amazln ve gcn pratikte kantlamak zorundadr. Dncenin gereklii ya da gerekd oluu konusunda pratik dnda yrtlecek bir tartma, btnyle skolastik bir sorundur."10 Lenin'in bu konudaki tavr ise daha az ak deildir: "Hayatn, pratiin as, bilgi teorisinde bata gelir, temel olmaldr.(...) Pratiimizin dorulad ey, tek, nihai ve nesnel gerekliktir..."11 Pratik yaamn gelimeleri bu yzden Lenin'in teorisi iin belirleyici bir arlk tar. Bir yandan, srekli deien bir dnyada hibir teori gelecein oluumlarn btnyle ngremez. Tarih sahnesine yeni olgular ktka, pratiin sunduu veriler zerinden bu yeni olgular teorikletirmek, teoride donmu kalplarla yetinmeyerek yenilenmeye ak olmak devrimci teorinin balca grevleri arasndadr. Daha da nemlisi, pratik tarafndan yanllanm teorik ve programatik yaklamlarn, pratiin nda gzden geirilmesinin ve yeni konumlar benimsenmesinin gerekliliidir. Lenin'in dncesinde her ikisinin de birok rnei vardr. Bir iki rnekle yetinelim. Yeni olgularn teK. Marx/F. Engels, The German Ideology, der. Chris Arthur, Lawrence and Wishart, Londra, 1977, s. 121. 11 Materyalizm ve Ampiriyokritisizm (1908), CW 14, s. 142-143.
10

oriletirilmesi asndan, Lenin, emperyalizm tahlilleriyle birlikte ezilen uluslar dnyasnn -btn bir tarihsel dneme yaylacak olan nemini kavram ve sosyalizmin ulusal kurtulu savalaryla ittifakn dnya devriminin stratejisinin asli elerinden biri haline getirmitir. kinci Enternasyonal partilerinin sava karsnda sosyal-ovenizm ynnde yozlamasn sadece "ihanet" ile aklamak yerine ii aristokrasisi tahliliyle dnya ii hareketinin ikiye blnmesini maddi bir temele balayarak hem nc Enternasyonal fikrine varm, hem de (Trotskiy'e paralel biimde) birleik cephe taktiklerini gndeme getirmitir. Hatalardan ders karmak bakmndan ise Lenin'in kariyerindeki en arpc rnek elbette, yllar boyu savunmu olduu burjuva demokratik devrim stratejisini, ubat devriminin somut gelimeleri nda byk bir esneklikle terk ederek, devrimin ve snf mcadelesinin somut geliiminin getirip devrimcilerin nne koyduu proleter devrimini gndemine almasdr.12 Bir baka rnek ise federalizm konusundaki tavrdr: politik hayatnn her aamasnda uluslarn kendi kaderini tayin hakkn kskana savunan Lenin, bu hak birlik ynnde kullanld takdirde federasyon biimine kar kyor, merkeziyeti, niter bir devletin kurulmas gerektiini ileri sryordu. Bunun nedeni, niter devletin, yaratt ekonomik btnleme dinamii dolaysyla retici glerin gelitirilmesine federatif yaplara oranla
Bu konu Snf Bilinci'nde daha nce ilenmi olduu iin ayrntya girmiyorum. Bk. Sami Sar, "Rus Devrimi ve Srekli Devrim Kuram", Snf Bilinci, 6, Mart 1990.
12

ok daha uygun olmasyd. Ama Ekim devriminden sonra Lenin iki eyi pratikte grme olanana kavutu: devrim sonrasnda hakim ulusun nyarglar kendiliinden ve przsz biimde ortadan kalkmyordu. Daha da nemlisi, tek bir lkenin snrlar iinde niter devlet retici glerin toplulamas asndan daha uygun olsa bile, dnya devrimi yayld lde devrimin zafere ulat btn lkelerin ekonomik bakmdan btnlemesi iin federasyon ok daha uygun bir biimdi. Bylece uzun yllar federasyon biimine kar kan Lenin, gerein rettii dersler karsnda gzn krpmadan bu fikrini deitirdi ve federalizm ilkesinin hem Bolevik Partisi'nin programna geirilmesine, hem de devrimden doan yeni devletin yapsnda cisimlemesine nayak oldu. Bu blme son verirken, pratiin doruluun nihai kstas oluunun son bir sonucuna daha iaret edelim.Teori her zaman ucu ak ve geici bir karakter tar. nk pratik tarafndan dorulanmadka, pratikle birlemedike hep bir yanlg pay saklar. Devrimci teori asndan bu, teorinin hep pratikle iice, onun snavna girerek ve her defasnda bu snavdan baaryla karak gelimesi anlamna gelir. Bu yzdendir ki gerek devrimci teori akademia'nn fildii kulesinde deil, sosyal ve politik hareketle etkileim iinde geliir. Lenin'in deyiiyle, "doru bir devrimci teori (...) bir dogma deildir, ancak gerekten kitlesel ve gerekten devrimci bir hareketin pratik faaliyetiyle yakn iliki iinde nihai biimine brnr.13
Sol Komnizm: Bir ocukluk Hastal (1920), Selected Works, Lavvrence and Wishart, Londra, 1971, s. 519.
13

2. zne-nesne diyalektii: partinin devrimde yeri

Buraya kadar Lenin'in politik faaliyetinde arlkl bir yer tayan teoripratik birliini genel adan ele aldk. Ama henz sorunun esas odak noktasna girmedik. Lenin'de teorinin kategorik, mutlak vazgeilmezlii ("devrimci bir teori olmakszn, devrimci bir hareket olamaz"), en nemli dayanan nc parti anlaynda bulur. Devrimci partinin olmazsa olmaz koulu olan devrimci program, devrimci teorinin eyleme klavuzluk edecek biimde formle edilmesinden baka birey deildir. Baka biimde sylendiinde, program teorinin politik hedeflerin diline tercmesidir. Bu bakmdan parti, teori ile pratiin ayrcalkl birleme alandr. Teori ile pratiin kesime alan olan parti anlay, ayn zamanda Lenin'in Marksizme yapt nihai bir katkyla, zne-nesne diyalektiinin politik pratik asndan doru formlasyonu ile de organik bir baa sahiptir. yleyse imdi Lenin'in parti anlaynn ardnda yer alan zne-nesne, bilin-kendiliindenlik, bilim-devrim ilikilerine girmeliyiz. Ama btn bunlan ele almadan nce, bir efsaneyi temizlememiz gerekiyor: Lenin'in iradi faktr (ya da znel faktr) ne kartan (volontarist) bir yaklama sahip olduu yolundaki efsaneyi.

"radi faktr" tartmas ya da Lenin'in "Jakobenizmi"

Lenin'in tarihi zorlayan bir volontarizmi olduu iddias, eytani bir

iktidar dknl ya da ar tarafndan idam ettirilmi aabeyi Aleksandr'n cn alma trnden baya bir takm gerekelerin dnda, esas olarak Rus poplist geleneinden devrald Jakobenizmiyle aklanmtr.14 Jakobenizm bu balamda burjuva liberalizminin (ve son dnemde sol liberalizmin) ona ykledii,ierii temsil eder: yani, "kendini davaya adam disiplinli bir grubun, kendisine direnen bir tarihsel srece iradesini tahakkm yoluyla dayatmasn".15 Bu tanmn Jakobenizmi politik volontarizmle, yani nesnel, maddi sosyo-ekonomik gelime aamalarndan bamsz olarak bir politik hedefi irade gcyle uygulamaya koymakla e anlaml kld aktr. (Blackburn'n Bolevizmi hem "politik volontarizmin bir tr" olarak adlandrmas, hem de Jakobenizmle sulamas bu yorumla btnyle tutarldr.) Lenin'i volontarizmle sulayan ve Marx'n maddeciliinden koparmaya alan bu bak as btn tarihsel verileri grmezlikten gelmek zorundadr. Lenin, "iradi" faktre arlk vermek bir yana, mcadelesinin her aamasnda "iradi" faktrn eylemiyle gerekleebilecek olanlarn "nesnel" snrlarn gl bir ekilde vurgulamtr. rnekse, Nisan 1917 ncesinde Rusya'nn gndemindeki devrimin burjuva demokratik snrlar aamayaca konusundaki
Neil Harding, a.g.y., cilt l, s. 2-3. A.g.y., s. 2. Jakobenizmin klasik Marksizm iin ok farkl bir anlam vardr. Bir tanm iin bk. Can Ilgn, "Erken ten Horoz: Fransz Devriminde i Snf Mcadelesi", Onbirinci Tez, 5, ubat 1987.
15 14

srarnn temelinde, Rusya'nn tarihsel gelimesinin yaratt nesnel snrlar yatar.16 Tarihsel gelime, Ekim devriminin sosyalist karakteri, Lenin'in burada nesnel koullar kmsemek bir yana olsa olsa, kinci Enternasyonal Marksizminin etkisi altnda, abarttn ortaya koymutur! Yine rnekse, Lenin devrimden sonra ekonomik politika tartmalarnda hep geri biimleri savunduysa ("devlet kapitalizmi", NEP'le birlikte piyasa, yabanc sermaye vb.), bu Rusya ekonomisinin nesnel gelime dzeyinin ya ratt snrlar maddeci bir gerekilikle deerlendirme-sindendir. Nesnelliin snrlayc etkilerini grmezlikten gelerek gereklikten iradi bir dnyaya doru uua gemeyi savunanlar ise "devrimbaz" olarak niteler.17 Yani Lenin tam da kendisine atfedilen bir politik tavr dolaysyla (volontarizm) bakalarn sert ve alayc bir biimde eletirmektedir! Efsanenin teki boyutu Lenin'e atfedilen Jakobenizmin ayn zamanda Blankizm anlamn tamasdr: yani Lenin parti anlayyla kitlelerden kopuk ve bamsz biimde komplocu, darbeci bir devrim modelini savunmakla
"Rusya'nn ekonomik gelime dzeyi (nesnel bir koul) ve proletaryann geni kitlelerinin snf bilinci ve rgtlenme dzeyi (nesne! koula kopmaz biimde bal olan znel bir koul) ii snfnn derhal ve btnsel kurtuluunu olanaksz klar." ki Taktik (l905), CW 9, s. 28. 17 "Altnn imdi ve Sosyalizmin Tam Zaferinden Sonra nemi", On Socialist Economic Organisation. Articles and Spe-eches, Progress Publishers, Moskova, 1971, s. 338.
16

sulanmaktadr.18 yleyse bu boyuta da deinmek zorundayz. Lenin gerek teorik olarak, gerekse pratikte, kitlelerden kopuk bir devrimci kalkmay her zaman reddetmi, btn dikkatini kitlelerin davran, rgtlenme ve bilinci zerinde younlatrmtr. 1905'te bunu vurgulu bir biimde belirtir: "Hepimiz emeki snflarn kurtuluunun emeki snflarn kendilerince kazanlmas gerektii konusunda hemfikiriz; kitleler, btn burjuvaziye kar ak bir snf mcadelesi iinde snf bilinci kazanmadka, rgtlenmedike, eitilmedike ve biimlenmedike, bir sosyalist devrim szkonusu bile olamaz.".19 1917'de devrimin atei iinde baarl bir ayaklanmann koullarn tartrken ileri srd herey snf ve kitleyle ilgilidir: Baarl olacaksa, ayaklanmann bir komploya ya da bir partiye deil, ileri snfa yaslanmas gerekir. lk nokta budur. Ayaklanma halkn devrimci bir ykseliine yaslanmaldr. kinci nokta da budur. Ayaklanma ykselen devrimin tarihinde halkn ileri saflarnn faaliyetinin doruunda olduu, dmann
Aslnda Jakobenizm ile Blankizmin her tarihsel koul altnda zde olmas gerekmiyor. rnein Rus devrimci geleneinde nemli bir balang noktas oluturan Dekambristler tam da anti-Jakoben olduklar iin darbeci, komplocu, yani Blankist bir politika benimserler, nk Jakoben terrn kitlelerin kendiliinden iddetine balarlar. Konunun mkemmel bir sergilemesi u kaynakta bulunabilir: Tamara Kondrateva, Bolcheviks et Jacobins, Payot, Paris, 1989, s. 22-25.
19 18

ki Taktik, C W 9, s. 29.

ve devrimin zayf, yar-gnll ve kararsz dostlarnn saflarndaki yalpalamalarn en gl olduu o dnm noktasna yaslanmaldr. Bu da nc noktadr. te ayaklanma sorununu gndeme getirmenin bu koulu Marksiz-mi Blankizmden ayrr.20 Btn bunlar "laftan ibaret" gibi grmek isteyenler olabilir. Onlara da 1917'de ubat ve Ekim devrimleri arasndaki dnemde yaanan ve "Temmuz gnleri" olarak bilinen olaylar srasnda Lenin'in ve Boleviklerin iktidar ele geirmek isteyen ii kitlelerini durdurduunu hatrlatmak gerekiyor. Yani kitlelerden kopuk ve bamsz devrimcilik bir yana, Lenin silahlanm ii kitlelerini bile, devrim belirli bir olgunlua ulamad iin ayaklanma asndan yeterli bir temel olarak deerlendirmiyor. Lenin'in Temmuz gnlerindeki tavr iin herey sylenebilir ama Blankist denemez! Bakn Lehin o gnlerdeki politikasn nasl aklyor: 1) Devrimin ncs olan snfn destei hl yanmzda deildi. Petrograd ve Moskova'nn iileri ve askerleri arasnda hl ounlua sahip deildik. (...) 2) O zaman lke apnda devrimci bir ykseli yoktu. (...)

20

"Marksizm ve Ayaklanma" (1917), Selected Works, a.g.y., s. 357.

3) O zaman dmanlarmz arasnda ve kararsz kk burjuvazi iinde ciddi bir lekte bir yalpalama yoktu.21 yleyse, Lenin'in politik anlaynn ne volontarizmle, ne Blankizmle ilgisi yoktur. Lenin'in Marksizminin gerekten znel faktrle ilgili zgl bir yan vardr. Ama bu szkonusu faktre "ncelik vermek", bu faktr "vurgulamak" ya da "abartmak" (nasl bir terim seilirse seilsin) olarak ifade edilemez. Lenin'in Marksizme zgn katks, devrimci zneyi genellii iinde ele almakla yetinmeyerek ayrtrmas ve somutlatrmasdr.

Devrimci znenin ekli

Marx'n aktif maddecilii iin tarihin sadece nesnel srelerin alm olmad, insanlarn tarihin yaplmasnda aktif bir rol oynad tartlmaz bir postlayd. stelik aktif znenin belirlenmesinde Marx'n maddeci anlay bu genellik dzeyinde durmuyor, tarihi yapan insanlarn kim olduunu, nasl hareket ettiini de aklyordu: bugne kadar btn insanlk tarihinin motoru snf mcadeleleri olmutu. Somutlatrma buradan da bir adm ileri gidiyordu: modern a iin tarihi yeniden yapacak snf elbette proletarya idi. Dolaysyla gelecein znesinin, devrimin failinin ekli deilse bile silueti iyice belirmi oluyordu. Marx ve Engels burada bile durmuyorlard. Proletarya'nn -bu devrimci
21

A.g.y.,s. 358.

failin- fiilini nasl ileyeceini de ortaya koyuyorlard. Birinci Enternasyonal iinde politik aldrmazlk (ngilizcesi: indifferentism) yanllarnn (yani temel olarak Bakunin ve yandalarnn) btn gcne ramen nce Lozan Kongresi (1867) u karar kabul ediyordu: "ilerin toplumsal kurtuluu politik kurtulularna ayrlmaz biimde baldr." Ardndan Londra Konferans'nda (1871) u tarihsel karar alnyordu: Mlksahibi snflarn bu kolektif iktidarna kar, ii snf ancak, kendini mlksahibi snflarn oluturmu olduu btn eski partilerden ayr ve onlara kar duracak bir siyasal parti olarak r-gtleyebilirse bir snf olarak hareket edebilir. (...) i snfnn kendini byle bir politik parti olarak rgtlemesi, sosyal devrimin zaferinin ve bu devrimin nihai hedefi olan snflarn ilgasnn garanti altna alnabilmesi iin vazgeilmez bir nitelik tar.22 Artk herey ortadadr: modern devrimin znesi, tarihi yapacak olan zne, proletaryadr ve proletarya tarihi bir partide rgtlenme yoluyla yapacaktr. Ortada kalan bir tek soru vardr: parti nasl kurulacak ve ina edilecektir? te Lenin bu soruya cevap verme yoluyla Marksist devrimci zne kavramn somutlatryor, znenin ete kemie brnmesini salyordu.
"Documents of the First International: 1871-72", Karl Marx, The First International and After, der. David Fernbach, Pen-guin, Harmondsvvorth, 1974, s. 269-70.
22

Yeniden belirtelim: devrimci znenin proletarya olduu hi tartmasz ortadayd. Ama proletarya kavram, kendi iinde ve somutlatrlmadan ele alndnda ekilsiz, heterojen bir kitleden baka birey deildir. Her zne bir "irade" demektir. Cevap verilmesi gereken uydu: proletaryann devrimci iradesini kim somutlatracak, kim cisimletirecekti? Lenin'in bu soruya getirdii cevab kavrayabilmek iin ncelikle ii snfnn bilincinin eitsiz ve kesikli biimde gelitii kavramak gerekiyor. Tarihin birok annda ve birok lkede proletaryann ok byk kesimleri burjuva ideolojisinin, hatta baz kapitalizm-ncesi ideolojilerin hakimiyeti altndadr, pasiftir, atomize durumdadr, bir devrimci zne olmak bir yana kapitalist meta ilikilerinin bir taycsdr. Hatta yer yer snfn arlkl kesimleri brakn burjuva demokratik bir yanlsama altnda olmay, gerici hareketin bile toplumsal destei haline gelebilir. te yandan snfn bir blm, hatta ounluu bile belirli bir dnem boyunca salam bir snf bilincine kavusa bile, snf mcadelesinin konjonktr deitiinde bunlarn nemli bir blm eski rutine ve ideolojik teslimiyet haline geri dnerler. Eer bunlar doruysa (ki iki yzyllk koskoca bir tarih bu tehisi btnyle dorulamaktadr), proletaryann tarihsel karlarnn bilincine varm olan iilerin ve (birazdan varlk nedenini tartacamz) devrimci aydnlarn, devrimci znenin iradesini belirleme insiyatifini snfn btnnden beklemeleri en hafif deyimle tuhaf olacaktr. karlarn tmyle kapitalizmde gren, cretli klelie btnyle rza gsteren bir ii, bir devrimci iradenin

nasl paras olabilir ki? Buna yle bir itiraz yneltilebilir; nesnel elikiler proletaryann btnn olmasa bile byk ounluunu dnem dnem kapitalizme kar bakaldrmaya srkler. Dolaysyla, snfn byk ounluu byle bir durumda devrimci znenin bir paras haline gelebilir, gelecektir. Bu sylenenden en ufak bir kuku duyulamaz. Ama geriye yine de bir soru kalmaktadr: devrimci ykseli anlarnn dnda proletaryann devrimci bilince sahip kesimi ne yapmaldr? Oturup snf mcadelesinin kendiliinden bir devrimci ykseli yaratmasn m beklemelidir? Yoksa snfn geri kesimlerinin bilincine uygun bir politikann olduu gibi kabul edilmesine raz m olmaldr? Marksizmin iinde byle bir eilim hep varolmutur. Lenin'in kendiliindencilie kar mcadelesi, kitlelerin kendiliinden eylemlerine kar bir gvensizlik deildir. Kitlelerin kendiliinden hareketlerinin tesine gememeyi, hep kitleleri izlemeyi savunan, dolaysyla snfn ileri kesimlerini geri kesimlerinin dzeyine ekmeye ynelen nderliklerledir mcadelesi. Althusser bunu mkemmel biimde zetliyor: Politik adan Lenin "kendiliindencilie" ynelttii eletiriyle tannr. Belirtmek gerekir ki, bu eletiri halk kitlelerinin kendiliinden eylemlerine, yaratclna, icatlarna, dehasna ynelmemitir; hedefi, kitlelerin kendiliindenliinin szle yceltilmesi rts altnda, bunu hareketi yanl bir politikaya

angaje etmek iin kullanan bir politik ideolojidir.23 Yani Ekonomizm, Menevizm, likidasyonizm ve uluslararas planda bunlarn btn varyantlar. Lenin'in sorusu basittir: eer kitlenin kendiliinden eylemleri, kendiliinden rgtlenme biimleri, kendiliinden bilinci hareketin btn hedeflerini ve snrlarm belirleyecekse, snfn devrimci bilince sahip kesimlerinin, daha da tede devrimcilerin ilevi nedir? Kendiliindencilik farkl blmleri eitsiz gelimekte olan bir btn en alt noktada eitlemeye ynelir. Lenin'in parti anlay ise, uygun taktiklerin seimi yoluyla, snfn geri blmlerini ileri blmlerinin yanna ekmek iin mcadele eder. te bu yzdendir ki. ii snfnn partisi, eer devrimci bir parti olacaksa, snfn devrimci bilince ykselmekte olan kesimlerini ve devrimci aydnlar rgtlemelidir. Bylece Lenin'in parti anlay, Marksizmin tarihinde yepyeni bir adm ierir: snf ile partinin birbirinden ayrlmas. Komnist Enternasyonal Ekim devriminin dersleri nda bu anlay ak seik formle etmitir: "Snf ve "parti" kavramlar arasnda keskin bir ayrm yaplmaldr. (...) Baz tarihsel durumlarda ii snfnn ok yaygn kesimleri gerici konumlara kayabilirler. Komnistler kendilerini snfn bu geri katmanlarna adapte etmemelidirler Lenine et la philosophie, Maspero, Paris, 1972, s. 32, Trkesi: Lenin ve Felsefe, letiim Yaynlar, stanbul, 1989.
23

tersine, ii snfn 24 ykseltmelidirler.

Komnist

ncnn

dzeyine

yleyse varlacak sonu aktr: eer zne nesneye mdahale edecekse, eer tarihi bir zne olarak proletarya yapacaksa, devrimci nc snfn geri kalan blmne mdahale etmelidir. Kendiliinden hareketler iin yaplacak vg sonsuz olabilir. Ama bu bireyi gzlerden gizleyemez: parti asndan bakldnda, kendiliinden hareketler nesnelliin bir parasdr. Snf bilincine sahip iiler partide rgtlendii oranda parti bilinci temsil eder. Ksacas: geni tarihsel perspektiften deil, politika asndan bakldnda, bir zne olarak proletaryann devrimci bilincini parti temsil eder. Aksine bir tavr, bilincin nesnellie teslim olmas ve proletaryann zne konumuna ykselememesi anlamna gelir. Bunun tarihsel bedeli aktr: tarihi yapmaktan aciz kalmak!

Luxemburg ve Trotskiy'in hatas

Lenin'in zmnn nemini kavrayabilmek iin Ekonomistler ya da Menevikler gibi devrimci znenin roln zaten kmseyen rakipleriyle ilikisini aratrmak yerine, ,esas dili rakipleri olan Rosa Luxemburg ve
"Proleter Devrimde Komnist Partinin Rol", Komnist Enternasyonal'in kinci Kongresinde kabul edilen karar, Theses, Resolutions and Manifestos of the First Four Congresses of the Third International, Pluto Press, Londra, 1980, s. 69.
24

Trotskiy'in eletirilerini ve Lenin'in bu eletiriler karsndaki konumunu ele almak daha doru olacak. Rus Sosyal Demokrat i Partisi'nin Bolevik-Menevik blnmesine sahne olan kinci Kongresi'nden (1903) sonra hem Luxemburg'un, hem de Trotskiy'in Lenin'in rgtlenme anlayna kar kt biliniyor. Bu tartmann elbette birok boyutu var. Benim burada yapmak istediim, Luxemburg ve Trotskiy'in Lenin'e ynelttikleri eletirinin sakatlnn temelinde, devrimci zne sorunu konusunda bir kafa karklnn yattn gstermek. Luxemburg ile Trotskiy'in Lenin'e ynelttikleri temel eletiri ayndr: Lenin'in oportnizme kar mcadelede yanl yolu tuttuu eletirisi. Her ikisi de, Lenin'in ncln paylarlar: snfn bir blmnn ksa dnemli karlarn snfn uzun dnemli btnsel karlarnn nne geirerek burjuva toplumuyla uzlaan bir akm niteliiyle oportnizm, ii snf hareketi iinde mcadele edilmesi gereken bir akmdr. Sorun mcadelenin gerekli olup olmad deil, hangi yntemlerle verilmesi gerektiindedir. Bu konuda Luxemburg'a kulak verelim: Devrimci sosyalist mcadelenin ynetimini, ii hareketini her trl oportnist sapma ihtimaline kar gvence altna alacak biimde, formel aralar yardmyla, bir kez yapld m hi bozulmayacak ekilde salama alma umudu, bir yanlsamadr ve tarihsel deneyime aykrdr. Marksist teori bize oportnizmin tipik belirtilerini tehis edebilmemiz ve bunlara kar mcadele

edebilmemiz asndan gvenilir bir ara sunuyor. Ama sosyalist hareket bir kitle hareketidir. Bandaki tehlikeler bireylerin ve gruplarn sinsi ayak oyunlarnn rn deildir. Bu tehlikeler, kanlmaz toplumsal koullardan doarlar. Kendimizi her trl oportnist sapma ihtimaline kar nceden gvence altna alamayz. Bu tr tehlikeler yalnzca hareketin kendisi tarafndan alabilir - elbette Marksist teorinin yardmyla, ama ancak szkonusu tehlikeler pratikte elle tutulur biim aldktan sonra. (...) Lenin'in, bu denli ok ey vaad eden, bu denli gl bir ii hareketini herhangi bir yanl admdan korumak amacyla hereyi bilen ve hereye kadir bir Merkez Komitesi'nin muhafzln ihdas etme yolunda gsterdii ar evkte, biz, bugne kadar Rusya'da sosyalist dnceye birden fazla oyun oynam olan o ayn znelciliin (subjektivizmin) belirtilerini tehis ediyoruz.25 Trotskiy de Lenin'e ayn eletiriyi yneltir: Oportnizmin kkleri derinlerde yatar, dolaysyla mcadeleyi tzk maddeleriyle vermeye kalkmak abestir.
"Rus Sosyal Demokrasisinin rgtsel Sorunlar", aktaran Istvan Meszaros, The Power of Ideoiogy, Harvester Wheatshe-af, Londra 1989, s. 332.
25

Luxemburg'un yukardaki alntda ana fikri udur: oportnizmle mcadeleyi Merkez Komitesi'nin deil, bir "kitle hareketi" olan "hareketin kendisi"nin yapmas gerekir. Luxemburg esas sorunun bundan sonra baladn.farkedemez: "hareketin kendisi" bu mcadeleyi nasl verecektir? Luxemburg'un kendisinin iinde yer ald Alman Sosyal Demokrat Partisi'ni rnek alalm: diyelim ki oportnist bir akm (rnein, neden olmasn, Bernsteinc revizyonizm) partide g kazanmaya balad. "Hareketin kendisi"nin "elle tutulur" hale gelen bu akmla mcadele etmesini savunan Luxemburg ne yapacaktr? Parti tabann bu konuda uyank olmaya aracak, koullar olgunlatka sorunu daha st organlara tayacak ve nihayet Merkez Komitesi'nde, gnbegn yrtlen politikalarda olsun, ilke sorunlarnda olsun, oportnizmin yenilgiye uratlmas iin mcadele verecektir. Dolaysyla burada "hareketin kendisi" ile Merkez Komitesi'ni kar karya getirmek iin hibir neden yoktur. Hem Merkez Komitesi, hem de Rosa Luxemburg ve Lenin gibi devrimci nderler "hareketin kendisi"nin nemli unsurlardr. "Hareketin kendisinin harekete gemesi demek bu unsurlarn da harekete gemesi demektir. Nitekim Bernstein, revizyonizmin aments olan kitabn yaynlar yaynlamaz Luxemburg bu kitaba ar bir salvoyla cevap vermitir. Hibir akl banda devrimci "hareketin kendisi"nin harekete gemesini beklemez. nk devrimcilik, bilinli pratiktir. Luxem-burg'un eletirisi anlamszdr nk oportnizmle mcadele iin nerdii formln ii botur. Soru udur? "Hareketin kendisi" nasl mcadele edecektir oportnizmle? Ben ne yapmalym

"hareketi" harekete geirmek iin? Lenin'in cevab doru ya da yanl bir cevaptr bu soruya. Bu cevab beenmeyen baka bir cevap bulur. Luxemburg ise bu soruya cevap vermez. Btn bunlardan dolay, Luxemburg'un Lenin'in "znelciliinden" (sbjektivizminden) sz etmesi gerekte semptomatiktir. Bu iddia aslnda, tersine, Luxemburg'un dnce tarznn bu teorik tartmada bir nesnelcilikle (objektivizmle) mall olduunu gsterir. Bunun nedenini anlamak da kolaydr: Luxemburg sorunun cevabn kitle hareketine havale ederek devrimci zne sorununun iini boaltmtr. Ya kitle oportnistleri izlerse? Luxem-burg'un teoride bu soruya verilecek cevab yoktur. Pratikte elbette o da her devrimci gibi kendini mcadelenin iine atmtr. Ayn ey Trotskiy iin de geerlidir. Trotskiy oportnizmin kklerinin derinde yatt hakl nermesinden, oportnizmle mcadele iin tzk maddelerinin kullanlamayaca sonucuna lmcl bir srama yapyor. ki nerme arasnda hibir mantksal ba yoktur. Damar sertliinin ok derin nedenleri vardr ama bu derin nedenler ortadan kaldrlamayacak diye hibir hekim hastay lme terketmez. By-pass ameliyatna bavurarak kalp hastaln yenilgiye uratmaya alr. Olabilir ki tzk maddeleri oportnizme kar iyi bir ila deildir. O zaman Trotskiy daha iyi bir ila nermek ykmll ile kar karyadr. Nedenlerin derinde yattn sylemekle yetinmek, u soruya cevap vermekten kanmak demektir: peki nasl mcadele edelim? Trotskiy bylece devrimciyi zne konumundan karmaktadr. Yine ayn

sorun ile kar karyayz: Trotskiy de aynen Luxemburg gibi "ne yapmal?" sorusunun cevabndan kayor! Lenin'in Trotskiy'e cevab aslnda Luxemburg ile Trotskiy'in eletirisinin hedefini nasl ardn aka kantlyor: Martov'un formlasyonunu hakl karmak iin kanlmaz olarak ortaya kan argmanlar kategorisine zel olarak Trotskiy yoldan u iddias da dahildir: "Oportnizm, Tzn u ya da bu paragrafndan daha karmak nedenler tarafndan retilir (ya da daha derin nedenlerce belirlenir): burjuva demokrasisi ile proletaryann greli gelikinlik dzeyi tarafndan." Sorun Tzkteki baz maddelerin oportnizm retebilecei deildir. Sorun bu maddelerin yardmyla oportnizme kar az ya da ok keskin bir silahn oluturulabileceidir. Oportnizmin nedenleri ne kadar derindeyse, bu silah da o kadar keskin olmaldr. Dolaysyla, oportnizme kapy aan bir formlasyonu, oportnizmin "kkl nedenleri" var gerekesiyle hakl gstermek, birinci dereceden kuyrukuluktur.26 Ksacas, devrimci nderlik her an karar vermek zorundadr: bu durumda ne yapmal? Bu sorunun cevabn "harekete", "tabana", "kitleye", "snfa" vb. havale eden, bilinli bir zne olmaktan kar. Bylece devrimcilikten de
26

Bir Adm leri, ki Adm Geri (1904), CW 7, s. 271.

istifa etmi olur. Bu yzdendir ki ne Luxemburg, ne de Trotskiy pratikte byle davranmamlardr. Daha da nemlisi, teorik anlay bakmndan, Luxemburg birok metninde Lenin'in tavrna yakn bir pozisyonu dile getirmi,27 Trotskiy ise 1917'den itibaren Leninist parti anlaym teorik ve pratik ynleriyle bir btn olarak benimsemi, kendi gemiinin zeletirisini yapmakla yetinmeyerek bu anlay baka akmlara kar ateli bir biimde savunmutur.28

Kendiliindenlik ve bilin
Buraya kadar sylenenler, ekilsiz ve heterojen bir snfn, devrimci bir zne haline gelme mcadelesinde sesini nerede, hangi meknda kazanabilecei sorusuna cevap getirmeye ynelikti. Ama bu tartma u soruya cevap vermiyor: devrimci ykseli durumunda ii snf ya da hi olmazsa bir blm kendiliinden devrimci bir bilince kavuabilir mi? Lenin'in bu soruya verdii cevap iyi biliniyor ve neredeyse bir yzyldr tartlp duruyor. Lenin'in cevab kategoriktir: i snf kendiliinden ancak Lenin'in kulland deyimle "sendikalist" bir bilin gelitirir, komnist bilincin proletaryaya dardan tanmas gerekir. Bu tezi gerek ierii ile kavrayabilmek iin ncelikle iki noktay akla kavuturmak gerekiyor.
Bunun rnekleri u kaynakta bulunabilir: Paul Le Blanc, "Devrimci rgt zerine Lenin - Rosa Luxemburg Tartmas (1904 ve Devam", Snf Bilinci, 14, Ocak 1994. 28 Bk. Lev Trotskiy, Marksizmi Savunurken, Kardelen Yaynlan, stanbul, 1992.
27

Birincisi, Lenin'in snrlarn vurgulad ey, kendiliinden eylem deil, kendiliinden bilintir.29 Lenin, 1895 ylnda iki Rus devrimcisi tarafndan kaleme alnan Ajitasyon zerine brorn benimsedii noktadan itibaren, kendiliinden eylemin byk bir deer tadn, stelik iinin ekonomik mcadele araclyla yasalar ve devletle kar karya gelecei iin basit bir politik bilince ("devlet ilerini etkilemek") kavuabileceini savunmaktadr.30 (Ama bu komnist bilin deildir.) kincisi, btn snrlarna ramen Lenin iin '"kendiliinden unsur' znde rueym halinde bilinci ternsil eder, ne daha az, ne daha fazla."31 Bu iki noktann ortaya kard sonu aktr: kendi bana alndnda, kendiliindenlik olumsuz bir deer tamaz, tam tersine snf ileri gtrr. Lenin'in vurgulad sadece udur: komnist bilince gei annda bir kesiklik, bir srama vardr; kendiliindenlik bu geii tek bana salayamaz. Dikkat edilmesi gereken bir nokta da udur: artk neredeyse nyarg haline gelmi bir dnceye gre Lenin ekonomik eylemle politik eylemi kar karya getirerek, ilkini kendiliinden bilinle, ikincisini ise komnist bilinle balar. rnein, Molyneux gibi dikkatli bir aratrmac bile yle yazabilmektedir:
Bk. Marcel Liebman, Le leninisme sous Lenine, cilt 1: La conquete du pouvoir, Seuil, Paris, 1973, s. 24. Trkesi: Lenin Dneminde Leninizm, c. 1: Muhalefet Yllar, ev. Osman Aknhay, Belge Yaynlan, stanbul, 1990. (Yukardaki eviri benimdir.) 30 Neil Harding, a.g.y., cilt l, s. 121-123. 31 Ne Yapmal?, CW 5, 374.
29

Luxemburg'un snf mcadelesi konusunda yerleik nyarglara ynelttii eletiri erevesinde merkezi bir yer tutan bir baka nokta da, ekonomik ve politik mcadeleler konusunda yaplan mekanik ayrmd (bu ikilik Ne Yapmal?'da aka mevcuttur.)32 Ne Yapmal?'da "aka mevcut" olan tam tersidir. Lenin ekonomik mcadeleyle politik mcadele arasnda bu tr bir mekanik ayrm yapmak bir yana, Ekonomistlerin bu ayrmna belirtik olarak kar kar Ne Yapmal?'da. ...Ekonomizm terimi (...) yeni akmn gerek karakterini yeterli bir biimde ifade etmez (...) Bylece gryoruz ki Raboaya Misl politik mcadeleyi yadsmaktan ok kendiliindenlie, onun bilinsizliine boyun eer. (...) Ekonomistler "politikay" btnyle yadsmazlar, ama Sosyal Demokrat politika anlaynn yerine srekli olarak sendikalist politika anlayna doru ynelirler.33 Ekonomistlerin mcadele alanlar zerine yapt bu ayrmn yerine Lenin'in nerdii ayrm, sendikalist bilin ile komnist bilin (o zamanlar Sosyal Demokrat bilin) arasnda bir ayrmdr. Ona gre, salt kendiliinden
John Molyneux, Marnsn and the Party, Pluto Press, Londra, 1978, s. 101. Trkesi: Marksizm ve Parti, ev. Yavuz Alogan, Belge Yaynlar, stanbul, 1991, s. 130. (Yukardaki eviri bana aittir.) 33 Ne Yapmal?, CW 5, s. 386^87 ve 397.
32

biimde gelien mcadele ancak sendikalist bir bilincin ortaya kna yol aabilir. Yani kapitalist sistemi veri kabul eden, varln tartma masasna getirmeyen, sadece sistemin erevesi iinde ii snfnn koullarn dzeltmeye alan bir bilin tarz. Ama sendikalist bilin yalnzca ekonomik mcadele alanyla ilgili bir bilin tarz deildir. Bu bilin erevesinde de bir tr politika mmkndr, hatta mevcuttur. Ama bu politika proletaryann kurtuluunu salamak iin burjuvazinin iktidarn devirerek ii snfn iktidara getirmeyi hedefleyen komnist politikadan farkl olarak, varolan burjuva iktidarn etkilemeye ynelik bir politikadr. Yani Lenin'in ayrm ekonomi-politika ikilisi yerine reformizm-devrimcilik ayrmdr. Lenin'in kategorik cevab ("kendiliinden mcadele ii snfn komnist bilince kavuturamaz"), yirminci yzyl boyunca, devrimci saflarda bile ok byk kukular uyandrmtr. Herkes burada kendi kayglarnn kaynan bulmutur: "ikameciliin" balang noktas, snf mcadelesine gvensizlik, ii kitlelerinin kendi kendini ynetmesine gvensizlik vb. vb. stelik bu tezi reddedenler ya da an bulanlar, Lenin'in de bir sre sonra bu tezden vazgetiini eitli alntlarla kantlamaya almlardr. Gerekten de Lenin'in 1905 devriminin deneyimi nda yazd satrlar, ilk bakta Ne Yapmal?'nin bu temel tezinden vazgetii izlenimini dourur. 1905 ylnn Haziran-Temmuz aylarnda kaleme ald ve ksaca ki Taktik olarak anlan almasnn nsznde u satrlar yer alr: Hi kuku yoktur ki, devrim Rusya'da ii kitlelerine Sosyal

Demokrat olmay (bugnn terimleriyle komnist olmay-SS) retecektir. (...) Byle bir durumda ii snf ak devrimci eylem iin igdsel bir drt hisseder.34 Ayn yln Kasm aynda, Petrograd i Temsilcileri Sovyeti kurulduktan sonra ise unu yazmaktadr Lenin: i snf igdsel 35 Demokrattr... olarak, kendiliinden Sosyal

yle grnmektedir ki, Lenin iilerin kendiliinden eyleminin grkemi karsnda teorik olarak geri adm atm, iilerin kendiliinden sre iinde komnist olamayaca tezini terketmitir. Eer iilere komnist olmay devrim retiyorsa, partinin iilere dardan bilin vermesine ayrca gerek yoktur. Eer iiler kendiliinden komnistse partinin onlar komnist bir bilinle donatmas ayrca gerekmez. zellikle son alnt ok ak grnmektedir ve defalarca kullanlmtr. Bir aykrlk merak gibi grnmesinden ekinmekle birlikte belirteyim: Lenin Ne Yapmal?'nn temel tezlerinden hibir zaman vazgememitir; vazgeemezdi de, nk bu Leninist parti anlaynn temel direklerinden biridir. Lenin'in 1905 devriminde iilerin grkemli biimde ayaa kalkmas karsnda syledii sadece udur: ii snf eylemleriyle devrimci bir ruh
34 35

ki Taktik, CW 9, s. 17, 18. "Partinin Reorganizasyonu", CW 10, s. 32.

durumuna girmi, devleti karsna almtr. syan iindedir, devrim yapmaya bile hazrdr. Bu da demektir ki, ii snf ham bir anlamda, eylem iinde, igdsel bir drt dzeyinde komnisttir. Ama bilin dzeyinde snfn byk blm henz komnist deildir. Bilin alannda iiler komnizme yaklat lde bu, partinin almasnn rndr. Bundan sonra komnist bilince kavuacaklarsa bu, partinin almasna baldr. Yani Lenin kendiliinden eylem sonucunda eylemde devrimci, hatta komnist olmann mmkn olduunu eskiden de kabul etmitir, 1905'te de.36 Ama kendiliinden eylem araclyla bilinte komnist olunabileceini hala reddetmektedir. Yukardaki alntlarn aksine bir kant gibi gsterilmesi, alntlarn balam dna karlmas sayesinde mmkn olmutur. lk alntnn devamnda, Lenin devrimin ii kitlelerine komnizmi retmesinin ne demek olduunu aklyor: "Devrim Sosyal Demokrasi'nin programnn ve taktiklerinin doruluunu pratiin iinde gsterecektir...".37 Yani iiler kendiliklerinden komnist olmayacaklar, partinin doru yolu gsterdiini kavrayarak yanda haline geleceklerdir. Devrim, bir bakma partinin frtnal
"Bylece fabrika iilerinin iverenlere kar mcadelesi, kanlmaz olarak btn kapitalist snfa, emein sermaye tarafndan smrlmesi zerinde ykselen btn bir toplumsal dzene kar bir mcadeleye dnr." 1896'da kaleme alnm olan bu cmlede dikkat edilirse kendiliinden "kanlmaz olan" mcadeledir, bilin deil. "Sosyal Demokrat Parti in Bir Program Tasla ve Aklamas" (1896), C W 2, s. 107. 37 ki Taktik, CW 9, s. 17,
36

propagandistidir! kinci (ve daha nemli olan) alntda ise sorun biraz daha etrefildir. Birincisi, "igdsel olarak, kendiliinden Sosyal Demokrat" kavramnn anlam yanl anlalmtr. Bu ifadenin anlam, genellikle sanld gibi, iilerin kendiliinden bir sre iinde komnist olma durumuna gelmeleri deildir. Yani cmle komnist olma durumuna giden bir yolu anlatmaz. Bu ifade iilerin komnist olu durumunun snrlarn anlatr. iler sadece belirli bir anlamda, el yordamyla, eylem iinde, igdsel bir anlamda komnisttirler. Bunun byle olduunu grmek iin alntya konu olan cmlenin tamamm gzden geirmek yeterli olacaktr: i snf igdsel olarak, kendiliinden Sosyal Demokrattr; Sosyal Demokrasi'nin on yl akn bir sredir yapm olduu alma bu kendiliindenlii bilince dntrme yolunda ok ey baarmtr.38 Bu cmlenin dilbilgisinin basncndan kurtulmann imkn yok. Lenin cmlenin ikinci yansnda aka iilerin Sosyal Demokratln bir kendiliindenlik olarak niteliyor. Ve bunun bjr bilince dnmesi gerektiini de ekliyor. Yani iiler kendiliindenlik yoluyla komnist bilince varmamlardr. Sadece kendiliinden, yani igdsel bir anlamda komnist olmulardr.
38

"Partinin Reorganizasyonu", CW 10, s. 32.

Bu tartmay yapmamn bir nedeni Lenin'in kendisini Ne Yapmal?'nn temel tezine kar kartma abasnn nn kapatmak. Ama asl nedeni baka: buradan daha da nemli bir sonu kyor. Artk anlalm olmal: Lenin iin komnist olmak mutlaka bir bilin durumunu ieriyor. Baka bir deyimle, devrimci bir biimde mcadele etmek yetmiyor, bir de bilin gerekiyor komnist olmak iin. Lenin'in tezi, ii mcadelelerinin kendiliinden devrimci bir mecraya giremeyecei deil; Lenin'in tezi bu kendiliinden mcadelelerin iileri dardan bir mdahale olmadan komnist bilince kavuturamayaca. yleyse bir politik bilin teorisiyle kar karyayz. Peki L enin bilinci neden bu kadar nemsiyor? Dnyay deitiren pratik deil midir, devrimci eylem Lenin'e neden yetmiyor? nk devrimci eylem burjuvazinin kalelerine hedefini doru kavrayamam bir taarruz biimini de alabilir -tarihte de tekrar ve tekrar almtr. Lenin kr bir eylemle yetinmiyor, nk eylem kendi bana pratik (praxis) deildir. Praxis, devrimci pratik, bilinli eylemdir. Marx'n gz kamatrc benzetmesiyle en basit iiyi rmcekten ya da ardan ayran, insan emeinin amal (bilinli) biimde harcanmasdr. rmcei ve ary nesne konumunda brakan, insan ise zne yapan budur. Tarihi deitiren insan ancak bilinli bir zne olabilir. Lenin, proletaryann, Hegel'in diliyle "tarihin kurnazl"nn bir arac olmasn deil bir zne olmasn amalad iindir ki bilinci bu kadar nemsiyor.

Bilincin anahtar
Geriye bir tek soru kalyor: ii snfnn kendiliinden komnist bilince erimesi neden mmkn deil? Bu sorunun cevabn laf hi uzatmadan verebiliriz: komnist hareket snfl toplumlarn ve bunlarn sonuncusu olan kapitalizmin bilimsel bir tahliline dayanr da onun iin. Tarihin zbilince sahip ilk devrimi olarak komnist devrim, ancak tarihi ve toplumu bir btn olarak kavrama yoluyla bir kimlie kavuabilir. Dolaysyla komnist bilin kanlmaz olarak bir bilim unsuru iermek zorundadr. Elbette ona indirgenemez, ama bu vazgeilmez bir unsurdur. Bilimsel faaliyet, snf mcadelesinin gelimesinin etkisi altnda ilerler ama ne bu mcadelenin bire bir teoriletirilmesidir, ne de bu alann iinde geliir. Bilimsel faaliyet, toplumun genel entellektel retiminin tarihsel koullan erevesinde, byk lde snf mcadelesinin dolaysz alanlarnn dnda, genellikle toplumsal iblmnn sonucunda dnsel faaliyet alannda uzmanlam kiilerin yani aydnlarn faaliyetlerinin bir rn olarak geliir. stelik, gelimesinin aamalar ve kstaslar, dnsel faaliyetin (elbette an genel ideolojik yaps tarafndan koullanan) kendine zg yntemine baldr. Ksacas, bilimsel faaliyet gerek mekn, gerek tayclar, gerekse ynetimi bakmndan snf mcadelesi ile ancak dolaymlanm bir iliki iindedir. Mandel, bu gerei 70'li yllarn teorik sylemi iinde yle ifade ediyor: Leninist parti anlay, bilimsel tahlilin, zel olarak da Marksist

teorinin belirli lde zerk olduu nclne dayanr. Proleter snf mcadelesinin gelimesi ve proleter devrimin rueym halindeki ilk balang deneyimleri tarafndan koullanmakla birlikte, bu teori, snf mcadelesinin mekanik bir biimde kanlmaz bir rn olarak deil, snf mcadelesiyle ancak uzun bir mcadele sonucunda ba kurabilen ve birleebilen bir teorik pratiin (ya da "teorik retimin") sonucu olarak grlmelidir.39 te, ii snfnn kendiliinden mcadelesi komnizmin bilimsel temeline bu nedenle eriemez. Snfn buna eriebilecei yer, pratik ile teorinin bir sentez halinde birlemi olduu devrimci partidir. Bu noktada snfn nc katmanlaryla birlikte partide yer almas gereken devrimci aydnlarn nasl bir ilev tadklar ortaya kyor. i snfnn, burjuvazinin iktidarna kar, btn hakim snf partileri karsnda bir partilemeye gitmesi gerektii Birinci Enternasyonal'den beri Marksizmin temel bir kazanmyd. Ama partilerin karlkl mcadelesinde entellektel ve ideolojik kapasite baka faktrlerin yansra belirleyici bir rol oynar. nsanln btn kltrel birikiminin taycs aydnlar kendi iine ekme kapasitesine maddi olanaklar dolaysyla sahip olan burjuvazi karsnda iilerin partisi
Ernest Mandel, "The Leninist Theory of Organization", Re-volution and Class Struggle, der. Robin Blackburn, Fontana, Glascovv, 1977, s. 78-79. Trkesi: Leninist rgt Teorisi, Kz Yaynlan, stanbul.
39

entellektel gcn nereden elde edecektir? te (teorisyenden halk aydnna kadar) her trden devrimci aydnn devrimci partideki gerekliliini mcadelenin bu ihtiyac belirler. Marksist bir parti, programn ve stratejisini dnyann bilimsel bir tahliline dayandrd iin, bu tr bir partide bu ihtiya teki ii partilerinde olduundan ok daha youndur. te bilimin (ve partinin snfn kitlesinin kat kat stne kmas gereken entellektel kapasitesinin) nemini kavrayamadklar iindir ki btn kendiliindenei akmlar parti iinde aydn dmanl yaparlar.40 Mandel bu tr tavrlarn aslnda ii snfn burjuvazinin ve aydnlarnn ideolojik hegemonyas altnda brakmaktan baka bir anlam olmadn hatrlatyor: "Marksist aydnlarn ii snf iindeki etkisine kar grlemek, sadece burjuva aydnlarn etkisinin hibir muhalefet grmeksizin yaylmasna izin vermek anlamna gelir."41 Aydnlarn devrimci proleter partisi iindeki yerine ilikin olarak bu sylenenler, perspektifimizi arptmamal. Ulatmz esas sonu, proletaryann devrimci partisi iin bilimsel bir temelin vazgeilmezliidir. Aydnlar zerine yaplan tartma trev bir sorundur. te Ne Yapmal?'daki
Trotskiy daha 1904'te, Lenin'i ii snf zerinde aydn despotizmi kurmak istemekle sulayan Meneviklerle birlikteyken bile, Meneviklerin aydn dmanln farkeder. 1904 sonunda Menevik hizipten istifa etmesinin nedenlerinden biri de bu aydn dmanldr. Bk. Isaac Deutscher, Trotsky, c. 1: The Prophet Armed, Oxford University Press, Londra, 1970, s. 106. Trkesi: Troki, c. l: Silahl Sosyalist, ev. Rasih Gran, Aa-olu Yaynevi, stanbul. 41 Mandel, a.g.m., s. 113.
40

formlasyonunda bu trev sorunu ne kt iindir ki, Lenin'in "dardan bilin" argman ou zaman yanl anlalm ve eletirilere maruz kalmtr. Lenin'in formlasyonu biliniyor. Kendiliinden gelimesi iinde komnist bilince ulaamayacak olan ii snfna bilin "dardan" getirilir. Kim tarafndan? "Mlksahibi snflarn eitim grm temsilcileri, yani aydnlar" tarafndan. Nitekim, Lenin'e gre, Marx ve Engels "burjuva aydnlar" idi. Bu formlasyon birok Marksist tarafndan yzeysel, kaba, teorik retim ile snf mcadelesinin ilikisini koparan, aydnlar ycelten, aydnlar snf karsnda stn bir konuma yerletiren bir formlasyon olarak grlm ve eletirilmi, reddedilmitir. Devrimci Marksizm iinde bile, bilincin "dardan" kaynakland tezi erevesinde, Lenin'de "dardan" kavramnn iki ayr tanm olduu gereinin alt izilmi, bunlardan birinin doru olduu (buna aada dneceiz), aydnlarla ilgili olann ise savunulamayacak bir yaklam olduu ileri srlmtr.42
Bu ayrm ilk yapan bir ngiliz devrimci Marksist teorisyen olan Norman Geras'tr. Geras'n bu sorunu ele ald makale Trke'de yaynlanmtr: bk. "Lenin, Trotskiy ve Parti", Snf Bilinci, 14, Ocak 1994. Okuyucu Trke'de bu ayrm ve aydnlara ilikin yaklamn reddini, Geras'n dnda iki baka kaynakta daha bulabilir. Bunlardan ilki, Molyneux'nn, ngilizce asl Norman Geras'n metniyle ayn dnemde (1978'de) yaynlanm olan Marxism and the Party (Trkesi Marksizm ve Parti balyla 1991 'de yaynland - bk. Yukarda 32 sayl dipnot) kitabndadr (bk. A.g.y., s. 45-50). kincisi ise Orhan Dil-ber'in Snf Bilinci'nde yer alan bir yazsnda bulunabilir. Dilber hibir kaynak gstermeksizin, Ne Yapmal?'da "dardan" kavramnn iki ayr ierikle kullanldna dikkat ekiyor. ("Marx'tan IV.
42

Lenin'in "dardan" bilincin aydnlarca tand yolundaki formlasyonu birok bakmdan eletirilebilir. Komnist teoriyi gelitiren aydnlarn, rnein Marx ve Engels'in burjuva kkenli olduu dorudur, ama "burjuva aydnlar" olduklar doru deildir. Marx'n kendisi bu konuda ok anlaml bir fikir ileri srmtr: "Nasl iktisatlar burjuvazinin bilimsel temsilcileri ise, sosyalistler ve komnistler de proletaryann teorik temsilcileridir."43 Yine ayn ynde, sosyalizmin teorisyenlerini, kkenleri ne olursa olsun, "mlk sahibi snflarn ... temsilcileri" olarak grmek mmkn deildir. Ayrca, "eitim grm" insanlarla aydnlar zdeletiren formlasyon da aydn kavramnn zglln silen bir yaklamdr. Lenin'in (bir blm bu fikri ilk dile getiren Kautsky'den devralnm) bu formlasyonlar elbette kabul edilemez, ama tezde yanl olmayan bir tek ey vardr, o da eletiricilerin reddettii ey, yani tezin kendisi, zn oluturan nerme. Bunu anlamak iin Lenin'in (ve Kautsky'in) aydnlar iin iine neden soktuunu hatrlamak gerekiyor. Bu sorunun cevab aktr: proleterlerin komnist bilince kavuabilmesi iin gerekli olan "sosyalizm teorisi" ii snfnn dnda, aydnlar tarafndan gelitirilmitir de ondan! Yani, aydnlarn rol, burjuva olup olmadklar, teoriyi ii snf mcadelelerinden dorudan m trettikleri yoksa daha dolayl bir biimde mi gelitirdikleri sorular nemli deildir. nk aydnlar sorunu, yeniden belirteyim, nemlidir ama trev bir
Enternasyonal'e Devrimci rgt Anlay - l", Snf Bilinci, 3, Aralk 1988, s. 121-122.) 43 Aktaran Molyneux, a.g.y., s. 49.

sorundur. Lenin'in tezini reddeden, bu ayrntlarla uramak yerine u iki soruya cevap vermelidir: (1) Marksist teori komnist bilincin (bir biimde, biimini tartmyoruz) nkoulu mudur, deil midir? (2) i snfnn kendi mcadelesi iinde, partiden bamsz olarak Marksist teoriyi retmesi ve (veya) zmsemesi mmkn mdr? kinci soru ideolojik ya da politik bir soru deil, ampirik bir sorudur ve cevab aktr: kapitalist iblm, ii snfnn kendi bana byle bir grevin altndan kalkamayacan gsterir ve Marksizmin btn tarihi, ii aydnlarn ancak aktarc ve poplerletirici bir rol stlenebildiklerini kantlar. lk soru ise teorik, politik ve ideolojik unsurlar ieren bir sorudur. Bu sorunun bakalar iin doru cevab ne olursa olsun, bir nokta aktr: Marksistler bu soruya olumlu cevap vereceklerdir. yleyse, Lenin'in "dardan bilin" tezinin Marksist teoriye ya da bilime ilikin (berraklatrlm) formlasyonu btn Marksistler iin reddedilemez bir tezdir. Eer Marksizm "bilimsel sosyalizm" ise, Leninist "dardan bilin" teorisi dorudur. Dolaysyla, Geras'n ve Molyneux'nn "dardan" kavramnn Lenin'de iki farkl biimde tanmland gr dorudur, ama bu iki tanmdan aydnlarla ilgili olann yanl olduu iddias kabul edilemez. Gerekte, bu tanm, grnrdeki btn sakncalarna ramen, Leninist parti teorisi asndan teki tanmdan daha nemli, daha vazgeilmezdir. nk bir kez bu tanmdan vazgeilirse, komnist programla Marksist bilimin, devrimci programla Marksist teorinin Lenin'deki kopmaz ba zlm, hareketin revizyonizm,

reformizm ve oportnizme doru ban alp gitmesinin yolu alm olur. Ancak Lenin'in sk formlasyonudur ki, Marksist teori ile devrimci pratii ayrlmaz biimde birbirine balar. Eklemek gerekir mi: burada sz edilen bilim ve teori, yukarda tekrar tekrar belirtildii gibi, yanlmaz bir teori deildir; pratik tarafndan srekli snanr; yeni oluum ve gelimelere aktr ve bu yenilikler nda kendine toplu halde eki dzen vermeye hazrdr. Bu yzden, teori ile pratiin sentez tr bir birliinin mekn olan partinin, teorinin istibdad altnda inleyeceinden korkmamak gerekir. Lenin'in teorisini pratiin nda nasl yeniden dzenlediini grdk. Elbette, teorinin donmas, kemiklemesi, kendini yenilememesi tehlikesi vardr. Ama tarihte dogmatizmi yznden kt sanlan partilerin ou, baka nedenlerle muhafazakrlatklar iin dogmatiklie mahkum olmulard. Dogmatizm bir partinin gerilemesinde ender olarak bamsz bir rol oynamtr. Ama bilimin yol gstericiliinden yoksunluk, Trkiye solunun bir blm de dahil olmak zere, birok devrimci harekete byk yenilgilere, giderek yok olmaya mal olmutur. Nihayet ekleyelim ki, iilerin bilimle donanmas, niversite sralarnda teorik alma yapan aydn adaylannnki gibi olmaz. Devrimci parti bir mcadele rgtdr. Teori (baz byk tartmalar dnda) parti hayatna program, strateji ve taktikler dolaymyla tercme edilir. te bu yzdendir ki, program ve politik kararlar, Marksist teori ile pratiin birliinin mcadele iindeki oda niteliini tar.

3. Politikann zgll
Ne Yapmal?'nn "dardan bilin" kavramna ilikin ikinci bir tanm olduu biliniyor. Bu ikinci tanm bilimin ya da aydnlarn komnist hareketle ilikisini ele almaz, ierii dorudan doruya politikann zgll ile ilgilidir. Tanm ksaca aktaralm: Politik snf bilinci iilere ancak dardan getirilebilir, yani ekonomik mcadelenin dndan, iilerle iverenlerin ilikileri alannn dndan.44 Lenin bu yaklam araclyla, Marksizmin s, indirgemeci bir yorumuna kar sava aar. Lenin'in burada tartt yorum elbette yzyl banda Rusya'da ortaya km olan ve Ekonomizm olarak anlan akmn yorumudur. Ama tarih bu yorumun Ekonomizm'e zg olmadn, ii snf hareketinin gelimesi iinde birok lkede yeniden ve yeniden ortaya ktn kantlamtr. Szkonusu yorumun boyutu vardr: politikay ekonominin diyalektik-olmayan, dorusal bir ifadesi olarak ele almak; yalnzca ii snfnn sorunlar zerinde younlamak (yani uvriyerizm); bunun sonucunda ii snfnn btn toplumun kurtuluunun ncs haline gelmesi olanan terkederek snf kendi dar karlaryla oyalamak (korporatizm). Nedir bu yorumun o gn Rusya'da ald biim? Ekonomizmin
44

Ne Yapmal?, CW 5, s. 422. Vurgu Lenin'in.

szclerine kulak verelim: "i snfnn politik mcadelesi, ekonomik mcadelenin sadece en gelikin, en geni ve en etkili biimidir." "Sosyal Demokratlar imdi ekonomik mcadelenin kendisine mmkn olduu lde politik bir karakter kazandrmak greviyle kar karyadr." Ve nihayet en pla: "Politika her zaman ekonomiyi itaatkr biimde izler."45 Lenin ekonomiyle politika arasndaki ilikinin bu biimde formle edilmesini "ekonomik maddeciliin kaba vlgarizasyonu" olarak niteler ve gerici bir bak as olarak mahkm eder.46 Neden? Politika Lenin iin ekonominin bir ifade tarz, baka bir balamda kulland ifadeyle "ekonominin younlamas" deil midir? Elbette yledir. Ama devlet ve politika ile ekonomi arasnda dolaymlanm, yani diyalektik bir iliki vardr. Politikann ierii ekonomidir ama bu ierik bu biimdeki ifadesini, suyun iinde krlan imge misali, arpk biimde bulur. Ekonomiden politikaya gei iinde biimler bir bakalama, bir dnme urar.47 Szde maddeci bir tavrla burjuva politikasn, ekonomik alanda burjuvaziyle proletarya arasndaki ilikiden dorudan, birebir bir izdm gibi, ekonomik ilikinin en u bir ifadesi gibi tretmeye alanlarn
Aktaran: Lenin, Ne Yapmal?, a.g.y., s. 401 ve 381. A.g.y.,s. 381. 47 Burjuva toplumunda politik styapnn ekonomiyle ilikisinin, bata dolam alan ve hukuk olmak zere ne tr dolaymlardan geerek biimlendiine ilikin olarak bk. Glnur Savran, Sivil Toplum ve tesi. Rousseau, Hegel, Marx, Alan Yaynclk, stanbul, 1987, III. Ksm. ,
46 45

unuttuu basit bir maddi gerek vardr: toplum sadece burjuvazi-proletarya ilikisinden ibaret deildir. Toplum, iinde birok toplumsal grubun birbiriyle ilikiye girdii, sadece burjuvazi .ile proletarya dndaki snf ve katmanlarn (byk toprak sahipleri, ky ve kent kk burjuvazisi, ky ve kent yoksullar, lumpenproletarya vb. vb.) deil, ulusal, etnik, cinsiyetler aras, dinsel vb. eitli gruplarn birbiriyle iliki ve eliki iinde yaadklar bir karmak yumaktr. Burjuva toplumunun, sermayenin ve hakimiyetinin yeniden retiminin gvencesi olarak devlet, btn bu iliki ve elikileri bir biimde ele alan ve belirli bir statye yerletiren bir g olmak zorundadr. rnein, btn uluslardan proleterlerin burjuvaziye tbi bir varlk tarzn srdrmesinin gvence altnda tutulmasn, ayn zamanda belirli ulusal ya da etnik gruplarn hakim ulus tarafndan sulta altna alnmasn da gvence altna almaya alr. (TC devletinin Krtlerle ilikisini tanyan biri iin bu teorik sonuca varmak zor olmasa gerek.) rnein, yasalaryla, polisiyle, eitimiyle vb. kadnlarn erkekler tarafndan ezilmesini srdrecek nlemler alr. rnein belirli dinsel gruplarn bakalar karsndaki hakimiyetini (Trkiye'de Snni slamn Aleviler, teki dinsel gruplar ve ateistler karsndaki stn konumunu) yeniden retir. rnekleri oaltmak mmkndr ama bir ey plak biimde ortadadr: devlet, burjuvazinin proletarya zerindeki hakimiyetinin bir aracdr, ama ondan ibaret deildir. Bunun anlam aktr: devlet iktidarna ilikin herhangi bir mcadeleye girmek demek, btn bu ilikileri ve bunlarn politika alannda ald biimleri

(hukuk, bask, eitim, ittifaklar vb. vb.) btn karmakl iinde kavramak demektir. Yani politik ilikiler hi de burjuvazi ile proletarya arasndaki ekonomik ilikinin "sadece" en gelikin vb. biimi deildir. ok daha karmak etkenlerin etkisi altnda belirlenmi bir ilikiler a szkonusudur. Bu yzden de, politik mcadelenin mant, ekonomik alandaki mcadeleden ok farkldr, ok daha karmaktr, oraya indirgenmesi mmkn deildir. te Lenin politikann zglln bu maddeci tahlile, politikann daha karmak ve dolaysyla daha somut bir alan olarak kavranmasna dayandrr. Bakn bu konuda ne diyor Lenin: Sosyal Demokrasi ii snfn sadece verilmi bir iverenler grubu karsnda deil, modern toplumun btn snflar ve rgtl bir g olarak devlet karsnda temsil eder. Bundan kan sonu udur: Sosyal Demokratlar sadece kendilerini ekonomik mcadeleyle snrlamamak demek bile yetmez, ekonomik tehirin rgtlenmesinin, faaliyetlerinin hakim yn olmasna da izin vermemelidirler.48 Burada Marksizmin indirgemeci olmayan, diyalektik bir uygulamasyla kar karyayz. Kimse snf politikas konusunda Lenin kadar srarc olmamtr ve olamaz. Ama tam da ayn Lenin, snf politikasnn toplumun btn kar-.makln kucaklamas gerektiini, modern toplumun btn
48

Ne Yapmal?, s. 400. Altn ben izdim.

ilikilerini gz nne almasnn zorunlu olduunu vurgular. te bu yzdendir ki, politik bir karakter tayan snf bilinci, "dardan" tanmak zorundadr. Lenin'in "dardan bilin" kavramna getirdii ikinci tanm ieren alntnn devamna da gz atalm: Politik snf bilinci iilere ancak dardan getirilebilir, yani ekonomik mcadelenin dndan, iilerle iverenler arasndaki ilikiler alannn dndan. Bu bilginin kazanlabilecei tek alan, btn snflarn ve katmanlarn devletle ve hkmetle ilikilerinin alandr, btn snflarn karlkl ilikilerinin alandr.49 Politikann zgll konusundaki bu vurgu, ifadesini, mcadelede alnmas gereken tavrda da bulur. Marksizmin modern toplumun temel elikisini burjuvazi ile proletarya ilikisinde bulmas ve toplumun bir btn olarak kurtuluunu proletaryann burjuvaziye kar zaferine balamas, indirgemeci yaklam burjuvaziye kar mcadelede btn dikkatini ii snfyla snrlamaya iter. Bu yaklamda, ii snf dndaki btn toplumsal gruplar ve katmanlar nemini yitirmeye balar, bu gruplarn ezilmesine kar tavr ise iki biimden birini alr: ya bu tr ezilme nemli deildir, hatta buna kar mcadele etmek, mcadele tarzndan ve sloganlardan bamsz olarak, "burjuva" ya da "kk burjuva" bir tavrdr ("burjuva feminizmi",
49

A.g.y., s. 422. Vurgular Lenin'in.

"burjuva milliyetilii" ve btn teki tandk etiketler!); ya da bunlar nemlidir, ama ah ii snf bir iktidara gesin, btn bunlar otomatik biimde, kendiliinden ortadan kalkacaktr; imdilik bunlarla uramak ise "hedef saptrmak" olur. stelik bu yaklam sadece Ekonomizm gibi oportnist, reformist akmlarda deil, devrimci ya da ortayolcu akmlarda da sk sk grlr. Hangi akmda grlrse grlsn, bu Marksizm deil uvriyerizmdir. Lenin bu yaklama iddetle kar kar: ilere politik olarak ezilmekte olduklarn aklamak yeterli deildir (...) Bu ezilmenin her somut rneine ilikin ajitasyon yrtlmelidir (...) Bu ezilme toplumun ok farkl snflarn etkiledii lde, hayatn ve faaliyetin en deiik alanlarnda (mesleki, medeni haklara ilikin, kiisel, aileye ilikin, dinsel, bilimsel vb. vb.) ortaya kt lde, otokrasinin btn ynleriyle politik tehirinin rgtlenmesine giriemediimiz takdirde, iilerin politik bilincini gelitirme grevimizi yerine getiriyor olmayacamz ak deil midir?50 Bu alnt hzla okunup geilmemeli, nk buradaki kelimelerde kocaman bir dnya yatyor. Onyllar boyu Marksizm olarak resmi geit yapan uvriyerizm ile gerek devrimci Marksizm arasndaki uurum burada gzle grnr oluyor. Birincisi, Lenin'in kck "bu" szcnn altn izmesi
50

A.g.y., s. 400-401. Vurgular Lenin'in.

bouna deil. unu vurgulamaya alyor: toplumun iindeki gruplar arasndaki ilikilerde birok ezme-ezilme ilikisi mevcuttur; ama devletin politik olarak eitli toplumsal gruplar ezmesi, tekilerden kaynaklanmakla birlikte onlara indirgenemeyecek, zgl bir ezme biimidir. Nitekim Lenin bir nce yapm olduum alntda da iki tr ilikiden sz ediyor: sadece "btn snflarn karlkl ilikilerinin alan"ndan deil, ayrca "btn snflarn ve katmanlarn devletle ve hkmetle ilikilerinin alan"ndan. Baka bir ekilde sylersek, Lenin toplumun karmaklnn yansra, devletin kendine zg bir tarzda eitli snf, katman ve gruplar ezdiini sylyor. kincisi, bu ezme-ezilme ilikisi hi de proletaryaya zg deildir. Devlet, proletaryann yansra "toplumun ok farkl snflarm" ezer. (Burada arlk devletinden sz ediliyor olmas, sadece sorunun kapsamn geniletir, yoksa en demokratik burjuva devleti bile proletaryann dnda "ok farkl snflar" ezer.) Dolaysyla, ii snf politikasnn baka snflarn devlet karsndaki konumuna da dikkat etmesi gerekir. ncs, devletin basks proletarya zerinde olsun, teki snflar zerinde olsun, sadece snfsal deildir, sadece ekonomik ilikilerden kaynaklanmaz. Toplumsal hayatn ok farkl alanlarna yaylr: "mesleki, medeni, kiisel, aileye ilikin, dinsel, bilimsel" vb. vb. Sabah akam artdeer smrsnden baka birey konumayan bir Marksizme kar Lenin toplumsal yaamn ok farkl alanlarn proleter politikasnn konusu haline getirme mcadelesi iindedir. Bakn bu yaklam ne tr eylerle mcadeleyi

gerektiriyor: Krsal blgelerdeki idareciler ve kyllerin krbalanmas (Trkiye'de jandarma daya-SS), kentlerde devlet grevlilerinin yolsuzluklar ve polisin "sradan halka"a muamelesi (Trkiye devrimcilerinin adi vakalarda karakol dayana vb. duyarszln hatrlayn-SS), ktlk kurbanlarna kar mcadele ve halkn aydnlanma ve bilgiye ynelik abasnn bastrlmas, vergi harac ve dini tarikatlarn urad zulm, askerlere reva grlen aalayc muamele ve rencilere ve liberal aydnlara yaklamda kla yntemleri..."51 Lenin'e gre ekonomik mcadeleyle "dorudan" ilikisi olmayan btn bu bask biimleriyle mcadele edilmelidir. Burada arpc olan, Lenin'in btn hayat boyunca en iddetli biimde mcadele ettii "liberal aydnlar" zerindeki baskya kar da mcadele edilmesi gerektiini belirtmesidir. Bunun daha tesi de vardn Lenin, arlk'la snrl bir elikisi olan, yerel erafn meclisi gibi ileyen Zemstvo'larn grd baskya bile kar kmay Marksist bir politikann gerei olarak grm ve uygulamtr.52 Marksizm deil uvriyerizm dedik. Lenin de ayn kamdadr: i snfnn dikkatini, gzn ve bilincini yalnzca ve tek
51 52

A.g.y., s. 402. Ve tabii uvriyerisilerce bu yzden eletirilmitir. Bk. Ne Yapmal? a.g.y., s. 434-36

bana, hatta esas olarak, ii snfnn kendi zerinde younlatranlar Sosyal Demokrat deildir; nk ii snfnn kendi hakkndaki bilgisi, modem toplumun btn farkl snflan arasndaki ilikilerin yalnzca btnyle ak bir teorik kavran ile deil, ya da daha dorusu teorik kavranndan da fazla, politik hayatn deneyimi iinde kazanlm pratik kavranyla ayrlmaz biimde iice gemitir.53 Burada ileri srlen temel nokta arpcdr: dikkat edilirse Lenin btn snflarn gz nne alnmasn devlet iktidar sisteminin bilincine varlmas iin deil, "ii snfnn kendi hakkndaki bilgisi" iin bir nkoul haline getiriyor. Yani ii snfnn brakn daha ilerisini, kendini anlayabilmesi iin bile bu btnsel kavraya ihtiyac vardr. lk bakta tuhaf durabilecek bu nermeyi kavrayabilmek iin bir adm daha atarak Lenin'in ii snf politikasnn nc ynne gememiz gerekiyor. u ana kadar cevap verilmemi, daha dorusu sorulmam bir soru var. i snfnn politik bilince kavumas iin devlet sisteminin teorik olarak kavranmas gerekebilir nk devlet sistemi karmak bir sistemdir, baarya ulamak iin bu sistemi tanmak gerekir. Ama neden pratikte ii snf politikas (Marksist devrimci hareket) btn ezme-ezilme biimlerini, hem de ajitasyon dzeyinde ele almak zorundadr? Bu sorunun cevab iki nermede
53

A.g.y., s. 412-13. lk vurgu benim.

yatar: ii snfnn uzun dnemli ve btnsel karlar burjuvazinin iktidarnn devrilmesinde yatar, bu btn Marksizmin temel nermesidir; burjuvazi iktidarn devlet araclyla yalnzca ii snfn deil btn toplumu yneterek srdrdne gre, ii snf toplumun ounluunu, toplumu onlarn karlarna uygun biimde ynetebileceine pratik iinde ikna etme sorunuyla kar karyadr. Yani ii snf kendi kurtuluunu salayabilmek iin toplumun btn ezilmilerine nderlik ederek onlarn kurtuluunun da nn amak zorundadr. Bu yzdendir ki, ii snfnn kendine ilikin politik -bilinci btn bask ve ezilme biimlerine ilikin bir pratikten geer. Ancak btn bu biimlerle mcadele ederek ezilenleri ve smrlenleri burjuvazinin hakimiyetinden kurtarrsa, ii snf kendi kurtuluunu salayacaktr. Yani elde, koullara gre biri dierine tercih edilebilecek iki taktik ya da strateji yoktur. i snf ezilenleri kendi etrafna toplayamazsa yenilgiye mahkumdur nk devlet sistemini kesin biimde zayf dremez. Lenin'in politikasnn, devletin zgl karakterinden kartt bu sonucun Rus Marksizmindeki ad hegemonya'dr. Kavram, Meneviklerin liberal burjuvazinin kuyruuna taklmasndan nce, yaklaan devrim iinde proletaryaya yklenen nderlik grevini nitelemek zere btn Rus Marksistlerinin ortaklaa kullandklar bir kavramd. Ama Lenin Ne Yapmal?'dan itibaren kavrama burada grdmz zgl ierii kazandrmtr. Genel kullanmda "proleter hegemonyas" yalnzca proletaryann en nde yrmesi ve tekileri srklememi anlamna geliyordu. Lenin'in kullanmnda ise btn ezilen snf,

katman ve gruplarn ezilmesine kar devletin karsna dikilerek onlar devrime kazanmak gibi yeni bir ierie kavumutur. Artk sadece ii snfnn teki snflarla vb. ilikisini tanmlamakla kalmyordu kavram; ayn zamanda ii snfnn bir politika yapma biimini tanmlyordu. Yani sadece ii snfnn nderliini deil bu nderliin elde edili yntemini de. i snfnn hegemonyas, bu snfn (ve onun temsilcilerinin), halkn baka kesimleri zerinde, onlara (demokrasinin olduu yerde) demokrasilerini anti-demokratik bileenlerden arndrmalar yolunda yardm ederek, her tr burjuva demokrasisinin darln ve ksa grlln eletirerek, "Kadetizm"e (yani liberallerin konuma ve politikalarnn ideolojik bakmdan saptrc ieriine) kar mcadeleyi srdrerek kurduu politik etkidir.54 Hegemonya kavram Lenin'in dncesinde kartyla, yani korporatizm kavramyla birlikte tanmlanr. Korporatizm, ii snfnn, daha da kts snfn iindeki farkl kesimlerin, yalnzca kendi dar karlar peinde koarak, toplumun btnnn sorunlarna kaytsz kalmas, hatta kendini toplumun geri kalan blmnden ayrma abasdr. Korporatist bir politika elbette mmkndr ve belirli dnemlerde snfn belirli kesimlerinin karlarn ilerletmeyi baarabilir de. Ama bu tr basanlar geici olmak zorundadr ve
54

"Partimizi Tasfiye Edecek Olanlar" (1911), CW 17, s. 79.

tanm gerei burjuvazinin ii snf ve btn toplum zerindeki hegemonyasn kabullenmek demektir. Sadece hegemonyay hedefleyen bir politika devrimci olabilir, yani ii snfnn btnnn kurtuluunu salayabilir: ada toplumun tutarl olarak devrimci olan tek snf niteliiyle proletarya, btn halkn tmyle demokratik bir devrim iin mcadelesinin, btn emeki ve smrlen halkn ezenlere ve smrclere kar mcadelesinin nderi olmaldr. Proletarya ancak, bu proletarya hegemonyas fikrinin bilincinde olduu ve bunu uygulamaya soktuu lde devrimcidir.55 Baka bir yerde ise korporatizmi yle tanmlar Lenin: Marksizmin bak asndan, snf, hegemonya fikrini reddettii ya da buna yeterince nem vermedii srece bir snf deildir, ya da henz bir snf deildir; bir loncadr, ya da eitli loncalarn bir toplamdr.56 Nihayet Komnist Enternasyonal daha ilk kongresinde hegemonyakorporatizm ikilisini, proletaryann iki farkl politikasn birbirinden ayrmak iin kullanmtr.
"Rus Sosyal Demokrat Hareketinde Reformizm" (1911), CW 17, s. 232-33. "Marksizm ve Naa Zarya" (1911), CW 17, s. 57. Korporatizm szc, Bat dillerinde "lonca" anlamna gelen "korporasyon" szcnden trer.
56 55

Proletarya ancak kendini dar bir korporatizm snrlan iine hapsetmedii, toplumsal yaamn her olgusunda ve alannda btn emeki ve smrlen halkn rehberi gibi davrand lde devrimci bir snf haline gelir (...) Kendini kendi zel lonca tr karlaryla ve burjuva toplumu iindeki durumunu dzeltme abalaryla (bunlar bazan gayet tatmin edici sonular verebilir) snrlarsa, sanayi proletaryas, insanl kapitalizmin ve savan boyunduruundan kurtarma misyonunu yerine getiremez.57

4. Otomatizmin reddi
"Politika her zaman itaatkr biimde ekonomiyi izler." Rus Ekonomistlerinden yukarda yaptmz bu alntda dile gelen anlay, Lenin'in hayat boyunca mcadele ettii anlay olmutur. Bunda elbette Lenin'in politikann zgll konusundaki gr nemli bir rol oynamtr ama gerekte politikaya ilikin bu vurgu, daha genel bir metodolojik bakasyla
Aktaran: P. Anderson, "The Antinomies of Antonio Grams--ci", New Left Review, 100, Kasm 1976-Ocak 1977, s. 18. (Trkesi: Antonio Gramsci, ev. Tark Gnersel, Alan Yaynclk, stanbul, 1988.) Daha genel olarak hegemonya kavramnn Rus Marksizminin tarihindeki yerine ilikin referanslar iin Anderson'un mkemmel zetine borluyum.
57

birleir, ya da daha dorusu onun bir rndr. Lenin, Marksizmde z-biim diyalektiini pek az Marksistin kavrayabildii bir derinlikle sindirmitir. Bu diyalektii, ekonomi ile politikann ilikisini tartrken kullandmz terimlerle aklamaya alrsak, her olgusal biimin bir z ifade ettiini, ama ancak altst olmu ve arpk biimde ifade ettiini syleyebiliriz. Sorunu tersinden ifade edersek, her z, tanm gerei kendini bir olgusal biim olarak ortaya koyar. Bu olgusal biim, elbette ifade ettii ve cisimletirdii ze oranla daha az nemlidir. Gerek ilikileri her zaman z ifade eder; biim dnme urad, bakalam geirdii iin gerek ilikiyi doru biimde ortaya koymak bir yana, ou zaman gereklii baaa biimde yanstr. Dolaysyla, olgusal biimler esas deildir ve ayn zamanda yanltc olabilirler. Ama btn bunlar bir gerei deitirmez: her zn kendini ortaya koymak iin mutlaka yakn ya da daha dolayml olgusal biimlere ihtiyac vardr. Hibir biimin varl basit bir hayal deildir. Biimler gerek ilikileri perdeler, ama perdenin kendisi btn ilikinin karakterini yeniden biimlendirir. Her iliki ancak olgusal biimlerle birlikte tamamlanr. z-biim diyalektiinin bu nitelii, yani zn tamamlanm halini ancak biimle birlikte bulmas, bu diyalektiin her urann, her bir dolaymn nihai sonuta bir etkisi olduu anlamna gelir. Baka bir biimde sylenirse, hibir z biimlerden bamsz olarak geliemez, biimler alannda bir tkanma zn geliiminin nn kapayabilir. zsel ilikinin tad dinamik, zn

brnd biimler tarafndan boulabilir. Sz konusu dinamiin salt bir potansiyel olmaktan kp gerekliin somut bir paras haline gelebilmesi iin, biimler dnyasnda da bu dinamiin nn aacak bir takm deiimlerin yaanmas gerekir. Marksizm iin temel kabul edilecek dinamiklerden bir rnek verelim. Kapitalist toplumda burjuvaziyle proletarya arasnda varolan antagonistik eliki, proletaryann burjuva sistemini devirerek yeni bir toplumun inasnn yolunu amasnn dinamiini oluturan belirleyici elikidir. Kapitalizmin gelimesi iinde proletaryann sayca bymesi, giderek daha byk lekli retimde daha toplumsallam ilikiler iinde snf dayanmasna girmesi, bu dinamiin gcn arttrr. stelik, kapitalizmin ekonomik, politik, askeri vb. alanlarda yaad krizler, dnem dnem burjuvazinin hakimiyet sisteminin dengesini bozarak bu iki snfn ak bir mcadele iinde kar karya gelmesinin temelini de hazrlar. Bu yzden er ya da ge sistemin u ya da bu kesiminde devrimci durumlarn patlak vermesi de mmkndr. Ama ekonominin ve snfsal elikilerin bu dinamii, politik alanda buna paralel olarak, bir lde bu alana zg dinamiklerle belirlenen bir takm gelimelere yol amamsa ve bu gelimeler sonucunda gerekli politik mdahaleler yaplmyorsa, szkonusu devrimci dinamikler, muazzam bir enerjinin boa harcanmas gibi, sonuta snp gidecektir. Yani: ekonomiden kaynaklanan dinamikler kendilerine uygun politik biimler bulamad taktirde tamamlanamaz. zsel ilikilerin yaratt dinamiin gereklemesini

salayacak hibir otomatizm yoktur. Ksacas, "politika her zaman ekonomiyi itaatkr olarak" izlemez! Lenin'in proleter politikas ve partisi konusunda verdii btn mcadelenin, partinin eitli konularda benimsemesi gereken politik yaklam konusundaki btn nerilerinin arka plannda bu metodolojik anlay, yani her trl otomatizmin reddi yatar. Sosyoekonomik srelerde hibir otomatizmin varolmamas, devrimci zneyi (proletarya karsnda snfn ncs, henz rgtlenmemi nc karsnda parti, partinin karsnda nderlik) her an, koullarn nasl ileriye gtrlebileceini ve nihai olarak nasl tamamlanabileceini ortaya koyma greviyle kar karya brakr. Yani her an "nasl balamal?" ve "ne yapmal?"58 Aktr ki, Marksist diyalektikte otomatizmin reddi, politikada ifadesini, kendiliinden gelimelerin akntsna brakmann rehavetinin reddinde bulmaktadr. Lenin'in bu konudaki mcadelesinin ok eitli rneklerini vermek mmkndr. Bir kere, Ekonomizmle mcadele dneminde Lenin'in balca tartma alanlarndan biri, partinin nceden belirlenmi bilinli bir stratejik plan benimsemesini gerektirip gerektirmedii konusundayd. Ekonomizm, skra'nn "plana dayal strateji"59 nerisini reddediyor ve "srece dayal strateji"
"Nasl Balamal?" (1901), Lenin'in skra'nn 4. saysnda yaynlanm bir makalesinin baldr. (CW 5, s. 13-24.) 59 O dnemde "strateji" szc yerine "taktik" szc kullanlyordu. Dolaysyla, Lenin'in metinlerinde bu kavramlar "plana dayal taktik" ve "srece dayal taktik" biiminde
58

kavramn ne sryordu. Ekonomistlerin bu kavram, stratejinin "Partinin grevlerinin Partinin kendi gelimesi ile birlikte geliecei" fikrine dayanyordu. Bunun temelinde ise u anlay yer alyordu: "Devrimci Sosyal Demokrat'n grevi bilinli almayla nesnel gelimeyi hzlandrmaktr..."60 Grld gibi Ekonomizmin anlaynda nesnel gelime kendiliinden belirli bir ynde evrilir, proletarya politikasnn grevi ise yalnzca bunu hzlandrmaktr. Vlger, kaba bir Marksizm literatrnden ok alk olduumuz bu "hzlandrma" kavramnn ima ettii ey aktr: proleter politikas zdeki dinamii sadk biimde izler nk politika alannda hibir zgl grev yoktur. Lenin'in "plana dayal strateji" anlay tam da bunu yadsyordu. Otomatizmin reddi konusunda ikinci rnek, ayaklanma teorisi konusudur. Menevikler 1905'ten itibaren ayaklanmann devrimci ykseliin kendi seyri iinde, kendiliinden gelierek zafere ulaacan savunmulardr. Deutscher'in anlatmyla, 1905 devrimi esnasnda, "Menevikler, daha geni anlamda devrim gibi, silahl ayaklanmann da rgtlenemeyeceini, halkn isyannn bymesiyle birlikte kendiliinden geleceini syleyerek, beklemeye getiler."61 Bu anlay tam bir sosyoekonomik otomatizm varsaym zerinde
geer.
60 61

Aktaran Lenin: Ne Yapmal?, a.g.y., s. 391, 393. Deutscher, a.g.y., s. 119.

yerleir. Oysa Lenin'in btn stratejisi, devrimci parti konusundaki btn srar ve ayaklanma konusunda btn syledikleri bu tr bir otomatizmin reddinden hareket eder. Kitlelerin burjuva devletine en hrsl, en ykc saldrlar bile, iktidarn kendiliinden alnmasn olanakl klmaz. Bu zn, bu ieriin yaratt dinamiin, somut bir gereklik haline dnmesi iin ona uygun bir biim yaratmak gerekir. Bu biim silahl ayaklanmadr. Marksist diyalektiin doru kavrannn z (ya da ierik) ile biim arasndaki ilikilerin doru biimde ele alnyla ilikisine yukarda deinmitim. Lenin'in rgtlenmenin yakc nemi konusunda verdii teorik mcadelede kulland bir argmann, sorunu tam da bu terimlerle ifade ettii iin dikkatle incelenmesi gerekir. Bilindii gibi, skra'da Ekonomistlere kar mcadelede Lenin'le ayn fikirleri paylaan Menevik nderler, 1903 ayrlndan sonra adm adm eskiden sert biimde eletirdikleri Ekonomizm'e yaklamaya balarlar. Bunun bir ifadesi yaklaan devrimde nderlii liberal burjuvaziye teslim etmekse, bir baka ifadesi de rgtlenme faaliyetini kmsemeye balamak olur. Akselrod'un balatt ve btn Meneviklere yaylan bir anlaya gre, program ve strateji rgtlenmeden daha nemlidir, nk bu ikisi rgtn faaliyetinin ieriini oluturur ve ierik biimden daha nemlidir. "Bir rgtn hayatiyeti, harekete aktarabildii ieriin miktar ve deeriyle dz orantldr."62 Buradan Menevikler rgtlenmenin kendi iinde bir deer tamad, hereyin zm olmad gibi sonular kararak Lenin'i
62

Aktaran Lenin: Bir Adm leri, ki Adm Geri, CW 7, s. 383-84.

rgtlenme sorunlarna an nem vermekle sularlar. Lenin'in program ve strateji sorunlarn kmsemekle sulanmasnn mmkn olmadn, Rus Marksizminin tarihiyle en ufak bir tankl olan herkes bilir. yleyse bu tartmann anlam nedir? Menevizm, Lenin'in "plana dayal rgtlenme" anlay yerine "srece dayal rgtlenme" anlayn benimsemekte, yani rgtlenmeyi otomatie balamaktadr. Lenin'in bu otomatizme verdii cevap, burada yapmakta olduumuz tartmaya berraklk getirir: Program elbette stratejiden daha nemlidir, strateji de rgtten. Alfabe etimolojiden daha nemlidir, etimoloji de sentakstan ama sentaks snavndan kaldktan sonra, akt iin bbrlenen ve kabaran biri hakknda ne derdik? almamzn rgtlenmesinin almann ieriinden geride olmas zayf noktamz tekil ediyor (...) Biimin topal ve gelimemi karakteri, ieriin daha ileriye doru gelimesinde herhangi bir ciddi admn atlmasn olanaksz klyor...63 Alt izili cmle, Lenin'in Marksizmini rakiplerininkinden keskin biimde ayryor: Menevikler (ve yirminci yzyl boyunca birok akm) ieriin kendiliinden, otomatik olarak biim sorunlarnn da zmn salayacan savunur ve pratiklerini bu anlay zerine yerletirirken, Lenin
63

Ayn yerde, s, 384, 388. Altn ben izdim.

ierikten biime dorusal bir gelime olmadm, biimin sorunlarnn ierik tarafndan otomatik biimde zlmek bir yana, ieriin daha ileri gelimesini engellemesinin bile mmkn olduunu ortaya koyuyor. Bu tartmaya son verirken, z (ierik) ile biim arasndaki eliik iliki temelinde, Lenin'in otomatizmi yalnz rgtsel sorunlarda deil programatik ve politik sorunlarda da reddettiini hatrlayalm. En arpc rnek ulusal sorun alanndan verilebilir. Btn Marksistler sosyalizmin dnya ekonomisinin btnlemesi temelinde ulusal dmanlklar aacan, dolaysyla ulusal sorunun sosyalizmde kendiliinden zleceini varsaymlardr. Bir sosyoekonomik gelime, bir z (ierik), bir biimin, yani uluslarn kaynamasnn otomatik anahtar saylmtr. Klasik Marksistler arasnda sadece Lenin, sosyoekonomik gelimenin, hatta proletarya iktidarnn iyi niyetinin bu sorunu kendi bana zmeye yetmeyeceini vurgulam ve u soruyu ortaya atmtr: ...biz Sosyal Demokratlar ulusal basky nasl ortadan kaldracaz? (...) Ekonomik devrim, politik basknn her trn ortadan kaldrmak iin gerekli nkoullar yaratacaktr. Tam da bu nedenle hereyi ekonomik devrime indirgemek yanltr. nk soru udur: ulusal bask nasl ortadan kaldrlacaktr?64
Marksizmin Bir Karikatr ve Emperyalist Ekonomizm, Koral Yaynlan, stanbul, 1991, s. 86. Vurgular Lenin'indir.
64

"Nasl?" Anahtar soru yine karmza kyor. nk hibir ey otomatik olarak zlmez. Hereyi sosyalist devrime indirgemek yanltr, nk sosyalist devrim sadece zmn nkoullarn verir, kendisini deil. Bu yzdendir ki, Lenin'in ulusal soruna ilikin sorunsal btn Marksizminkinden farkldr: ulusal sorunu dorudan doruya sosyalist devrimin ve proletarya diktatrlnn bir sorunu olarak ele alr.65 Bu blm ak bir nermeyle bitirelim: Marksizme yirminci yzyl boyunca hakim olmu her trl indirgemeci, kaba determinist ve objektivist yoruma kar, Leninizm as taze bir havay, zenginlii ve canlanmay semek demektir.

5. Gerekliin somutluu ve karmakl

"Soyut gereklik diye birey yoktur. Gereklik her zaman somuttur."66 "...diyalektiin ABC'si bize soyut gereklik diye birey in olmadn, gerekliin her zaman somut olduunu syler."67 Lenin'in yazlan gerekliin
Bu konuyu daha nce ayrntl olarak incelemitim. lgili okuyucu u kaynaa bavurabilir: S. Savran, "Globalizm, Milliyetilik, Enternasyonalizm", Onbirinci Tez, 12, 1992, zellikle s. 87-100.
66 67 65

ki Taktik, CW 9, s. 86.
"Bir Adm leri, ki Adm Geri. Rosa Luxemburg'a Cevap", CW 7, s. 476.

somut karakteri zerine bu tr hatrlatmalarla doludur. Marksizm genel eilimleri belirlemekle yetinmez; bu genel eilimlerin zaman ve meknn somut koullar altnda nasl deiikliklerden geerek, hangi karmak ek faktrler tarafndan deiime uratlarak hangi somut biim altnda ortaya ktn da kavramak zorundadr. Somutluk konusundaki bu vurgunun nemi, birinci olarak, bir tr Marksizmin, temel elikilerden hareket etmekle birlikte, daha ileri gitmek yerine o noktadan bir adm ileri atmamakta direnmesinden kaynaklanr. Bu bak as, kapitalist toplumun anatomisi ile fizyonomisini birbirine kartrr: kapitalist topluma rengini veren ve btn iliki ve srelerine tarihsel bakmdan zgl bir nitelik kazandran sermaye-emek elikisi, bu nemden dolay dikkatlerin younlat tek konu haline gelir. Buradan hareketle sosyalist devrim, ii snfnn an bir devrimci bilinle tehiz edilmi halde, sosyalist devrim iar altnda burjuvazinin kalelerine saldrd, baka hibir toplumsal gcn ve elikinin tabloyu bulandrmad bir laboratuar vakas olarak tahayyl edilir. Oysa, kapitalist toplumun anatomisini gerekten sermaye-emek elikisi belirler ama toplumun d grnm, fizyonomisi ok baka ve karmak etkenlerin etkisi altnda biimlenir. Dolaysyla devrim hibr zaman bir yannda salt sosyalist proletaryann, bir yannda sadece burjuvazinin btnnn yer ald ve baka toplumsal glerin varl ile karmaklamam bir tablo sunmayacaktr. rnein Lenin kendi ann sosyalist devrimini u terimlerle tanmlar:

Sosyal devrim ancak, gelimi lkelerde proletaryann burjuvaziye kar i savann, gelimemi, geri ve ezilen lkelerin ulusal kurtulu hareketi de dahil olmak zere, btn bir demokratik ve devrimci hareketler dizisiyle birletii bir devir biiminde ortaya kabilir.68 Lenin'in buradan vard sonu aktr: Her kim "ar" bir toplumsal devrim bekliyorsa, byle bir devrimi grmek ona ksmet olmayacaktr.69 Lenin, her trl uzlamay ilke olarak reddeden sol komnizme, devrimci hareketin yolunun zigzaksz ve an biimde geliecei varsaymndan dolay sert bir eletiri yneltir. Devrimci hareket hibir karmak duruma cevap vermeden, bir Rus deyiminde sylendii gibi "Nevski bulvarnda yrr gibi" ar, katksz politikalarla ilerleyemez: Her kim iilere ortaya kabilecek her olumsal durumda nceden hazr zmler salayan bir reeteyi sunuyorsa, ya da devrimci proletaryann politikasnn g ve karmak durumlarla

Emperyalist Ekonomizm, a.g.y., s. 68. "Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk zerine Bir Tartmann zeti" (1916), Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk, Sol Yaynlan, Ankara, 1989, s. 210.
69

68

karylamayacan vaad ediyorsa, o bir arlatandr.70 Lenin'in somutluk ve karmaklk vurgusunun ikinci nemli yan, soyut ve szde ilkeci bir devrimci politika anlayna kart olarak, devrimci politikalarn her zaman somut zaman ve meknn belirledii somut koullar nda deerlendirilmesi gereini hatrlatmasdr. Bu konuda verilebilecek rnekler bir makalenin snrlarna smayacak kadar oktur. Bazlarn hzla sayalm. 1905 devrimi dneminde arln ilk iki "parlamento"su (Bulgin ve Witte Duma'lar) iin yaplan seimleri boykot eden Bolevikler, ok daha antidemokratik ve snrl bir nitelik tayan 1907 seimlerine katlrlar. nk ilk iki seim, devrimin henz hayatiyetini koruduu bir ortamda yaplmtr ve devrimi trnaklan kesilmi bir foruma kanalize etmeyi, yani devrimin nn kesmeyi hedeflemektedir. 1907 seimi ise ok daha anti-demokratik bir ortamda ve kstlanm haklarla yaplacak olmasna ramen, devrimi ilerletmek iin kullanlabilecek bir ortamdr nk bu aamada devrimin erisi oktan gerilemeye girmi bulunmaktadr. Yani boykot ahlaki bir tepkiye deil somut politik durumun somut tahliline dayanmaktadr.71 1905 devriminin yenilgisini izleyen 1907-1912 dneminde Rus partisinin birok eilim ve hizbe blnd biliniyor. Bunlardan "otzovistler", yeni bir
Sol Komnizm, a.g.y., s. 529. Ayrca devrimci faaliyetin her alannn yaratt karmak sorunlar iin bk. s. 597. 71 Lenin'in bu konuda birok yazs arasnda btnsel ereveyi izdii nemli bir rnek iin bk. "Boykota Kar" (1907), CW 13, s. 15-49.
70

devrimin kanlmaz olduu dncesinden hareketle her trl legal olanan kullanlmasn reddediyorlard. Lenin otzovistlerle yeni bir devrimin Rus toplumunun gelecei asndan kanlmaz olduu konusunda hemfikirdi. Ama, diyordu, bugn henz kar-devrim, gericilik stn durumdadr, bugnn grevlerini bu somut durumu brakarak belirlemek mmkn deildir. Ve kendi asndan en ar eletiriyi ifade eden bir cmle yazyordu: "Bu insanlar bugn anlamaktan acizler!"72 Komnist Enternasyonal'in kurulu dnemi Avrupa devriminin ykseliine rastlad iin, Bat Avrupa'nn Sosyal Demokrat partilerinin blnmesi yoluyla komnist nc partilerin oluturulmas acil bir grev olarak deerlendiriliyordu. Ama Alman devriminin yenilgisiyle birlikte, 1921 ylndan itibaren daha sabrl ve uzun perspektifli birleik cephe taktii, Lenin ve Trotskiy'in inisiyatifiyle Enternasyonal'in gndemine girecekti. rnekleri oaltmak mmkn. Ama biz kendimizi son ve arpc bir rnekle snrlayalm. Bilindii gibi, Avrupa sosyalist hareketinin tarihinde sosyalistlerin parlamenter bir burjuva hkmetinde burjuva partileriyle birlikte sistemin ynetimine katlmas, Fransa'da yaanan bir deneyim dolaysyla Millerandizm olarak bilinir. Sosyalist hareketin devrimci kanad, bu deneyimi snf ibirliinin ak bir rnei olarak deerlendirmi ve burjuva partileriyle
Aktaran: Paul Le Blanc, "Programme, organisation, revolu-tion. Lenine et le bolcheviks (1905-1914)", Norman Geras-Pa-ul Le Blanc, Marxisme et parti (1903-1917) iinde, Cahiers d'&udes et de recherche, Amsterdam, No. 14, 1990, s. 20.
72

hkmete katlmay mahkm etmitir. 1905 devrimi dneminde Lenin Meneviklere kart olarak sosyalistlerin devrimci hkmette yer almasn savununca, karsna Millendizm bir antaj unsuru olarak karlmtr. lk bakta Menevikler btnyle hakl grnmektedir: Lenin'in nerisi, sosyalistleri burjuvaziyle ayn hkmet iinde bulunmaya zorlayaca iin Millendarizm'den farksz grnmektedir. Meneviklerin nerisi ise "u devrimci muhalefetin partisi olarak kalmak"tr. Lenin'in cevabn kendi azndan dinleyelim: Bu ("u devrimci muhalefetin partisi olarak kalmak" - SS), uluslararas devrimci Sosyal De-mokrasi'nin bilinen nermelerinden biridir. Btnyle doru bir nermedir. Parlamenter lkelerde revizyonizm ve oportnizmin btn hasmlarnca yaygn olarak benimsenmitir. "Parlamenter sla", Millerandizme, Bernstein'cla ve Turati tr talyan reformizmine kar meru ve zorunlu bir cevap olarak genel kabul grmtr. Bizim sevgili yeni-skra'clarmz bu mkemmel nermeyi ezberlemiler ve heyecan iinde uyguluyorlarama uygun olmayan bir yerde. Parlamenter mcadelenin kategorileri, parlamentonun varolmad koullar iin yazlan kararlara sokuluyor. Hi kimsenin bir ayaklanmadan ciddi biimde sz edemeyecei bir politik durumun yansmas ve ifadesi olan "muhalefet" kavram, ayaklanmann balam

olduu ve devrimin btn destekilerinin devrimde nderlii dndkleri ve konutuklar bir duruma anlamsz biimde uygulanyor.73 Lenin'in burada somut durumlar birbirinden ayrmakta, zgl farkllklarm ortaya koymakta gsterdii kvraklk, dogmatik ve ezberci politika yanllar iin byk dersler ieriyor!

Sonu
Sosyalist hareket gerek teorik gerekse pratik alanlarda ciddi bir krizden geiyor. Yirminci yzyl dnya tarihinin en nemli toplumsal atlm olan Ekim devriminin nihai bir zl sreci iine girmi olmas, dnyann her kesinde sosyalistleri kanlmaz olarak hareketin gemiiyle zorlu bir hesaplamaya srklyor. Devrimci ii hareketi iinde 20'li yllardan itibaren bir kanser gibi yaylm olan brokrasi, yaratt tarihsel felaket dolaysyla lanetleniyor. Bylece, yirmibirinci yzyln eiinde sosyalizm, yaad derin krizin iinde bir de ans yakalam oluyor: gemiin deneyimlerinden ders kararak, brokratik ve milliyeti eilimlerden kurtulmu yeni bir uluslararas sosyalist
ki Taktik, a.g.y., s. 76. Ayrca bk. "Sosyal Demokrasi ve Geici Devrimci Hkmet" (1905), CW 8, s. 282.
73

hareketi ina etme ans bu. Ama burada ayn zamanda bir tehlike pusuda yatyor: Ekim devriminin kamburu haline gelmi olan brokratik akm teorisi ve pratiiyle tasfiye ederken, sosyalist hareketin ayn zamanda Marksizmin devrimci znden kopma tehlikesi. Stalinizmi Bolevik Parti'de cisimlemi bir devrimci Marksizmin dorusal devam gibi grenler iin bu neredeyse kanlmaz bir bedel. te bir tarihsel kiilik olarak Lenin konusunda verilecek yarg bu noktada byk bir nem kazanyor. Daha sonra onun mirasn kendi katklaryla zenginletirerek savunan Trotskiy ile birlikte Lenin'in Marksizmi, yirmibirinci yzyln sosyalizmi iin, sosyal demokrasi ile Stalinizm ikilisine kar devrimci bir alternatif yaratlabilmesi asndan belirleyici bir kaynak. Elbette bu kaynaa bavurulduunda, yaplmas gereken Lenin'in her yazd satr taklit etmek deil. Lenin'in yntemini kavrayarak bu yntemi bugnn somut koullarna uygulamak. Lenin, derin politik kavray temelinde, proletaryaya hegemonik bir g kazandrmak amacyla, iinde yaad dnyada ileriye yrmeye hazr btn toplumsal glerle sk balar oluturmaya almt. Yzyl banda bu g Rusya'da kyllkt, dnyada ise ezilen uluslarn isyan. Bu gler yirminci yzyln sonunda baz blgelerde ve lkelerde hl byk bir potansiyeli saklyor. Ama kapitalizmin gelimesi tarih sahnesine, zellikle son eyrek yzyl boyunca yepyeni gleri de kartt: emperyalist lkelerdeki byk gmen kitleleri, azgelimi lkelerde gecekondu mahallerinde kaynayan kent yoksullar, dnyann btn lkelerinde

kentsel toplumun sosyo-ekonomik yaamna patlayc bir potansiyelle girmi olan kadnlar, koskoca ktalara yaylm ezilmi etnik gruplar (rnein Meksika'da silaha sarlan Amerika yerlileri) -btn bu toplumsal gler ve bakalar artk proletaryann toplumsal kurtulu yolunda hegenomik bir mcadele hattnn yeniden kurulmas iin yepyeni programatik atlmlar yaplmas gerektiini gsteriyor. Lenin'in Marksizmi ite burada btn gncelliini kazanyor. Toplumsal kurtulu yolunda baarnn, proletaryann burjuvazi karsndaki zaferine bal olduunu bir an bile gzden karmadan, tarihin en gl hakim snf olan burjuvazinin yenilgiye uratlmasnn ancak disiplinli ve sk bir devrimci rgtle gerekleebileceinde srar ederek, ayn zamanda uvriyerizmi ve ii korporatizmini btnyle reddeden, ileri gitmeye hazr btn glerle kol kola yrmeyi hedefleyen bir Marksizm: yirmibirinci yzyln sosyalizmi ancak byle bir anlayla ayakta kalabilir. Marx'n ad gelecekte ya Lenin ve Trotskiy'in adlaryla birlikte anlacaktr, ya da tarihin onurlu sayfalarna gmlecektir.