BLM VII ISI TRANSFER VE SOUTMA YKNN HESABI VII-1) Is Transferinin Tanmlanmas ve Trleri: Is transferi konusu bugn mhendisliin

tm dallarnda uygulama sahas bulmakta ve fakat denilebilir ki Makina Mhendisliinde bu daha da geni olmaktadr. Makina Mhendisi, s transferi ilmini stma, soutma, klima, havalandrma konularndan baka iten yanmal motorlarda, buhar retiminde, s deitirgelerinin dizaynnda ve makina mhendisliinin daha pek ok dallarnda geni lde kullanmaktadr. Is transferi teorisi geni lde ileri fizik ve ileri matematik uygulamalar ile irdelenebilmekte, ou problemlere ancak basitletirmek suretiyle ve baz kabuller yapmak suretiyle matematiksel bir zm getirilebilmektedir. Is transferi teorisine girmek bu metnin gayesi dnda olup burada sadece s transferi trlerinin okuyucuya hatrlatlmas ile yetinilecektir. Soutma ileminin gerekletirilmesinde soutma sisteminin birok yerinde s alverii olay meydana gelir ve soutma sahasnda s transferi bal bana en geni yeri tutmaktadr. Souk odalarn s tecritinden evaporatr ve kondenser dizaynna, souk odada muhafaza edilen eitli tr maddelerden kompresr gvdesindeki s akmlarna kadar soutma sisteminin hemen her elemannda s transferi olay meydana gelmektedir. nce, soutulan ortamn kendisi s transferi olayna maruz kalr ki bunun nedeni, soutulan ortamn normal olarak civar hacimlerden daha souk olmas ve snn civar hacimlerden soutulan ortama doru bir ak meydana getirmesidir. Soutulan hacme giren s, souk odann kendi iinde bulunan veya meydana gelen s ile (soutulan mal, aydnlatma, motor, insanlar, vs) ve kap almalarnda meydana gelen d hava sirklasyonunun ssyla birleir ve oalr. Evaporatr/soutucu tarafndan alnp soutucu akkan/soutkan maddeye geirilen ve "Soutma Yk" diye adlandrlan bu toplam s, Buhar sktrma evriminde kompresr tarafndan sktrma ilemiyle kondensere sevkedilir. Kondenser, evaporatrden alnan s ile kompresrn sktrma ilemi srasnda harcanan enerjinin sl karl toplamn soutma evriminden uzaklatrr. Grld gibi, s transferi sistemin birok elemannda defalarca meydana gelmektedir. Ayrca, soutucu akkann sistemin deiik yerlerinde sv veya gaz halde oluu ve konum deiikliine uramas srasnda "Ktle Transferi" olay ile de karlalr ki youma (kondenzasyon) ve buharlama (Evaporasyon) diye adlandrlan bu olaylar ktle transferinin sekiz deiik trnden sadece ikisidir. Is transferi olay 3 deiik ekilde olmaktadr ve bunlar: A) Kondksyon (iletim) B) Konveksiyon (Tama) C) Radyasyon (Ima), diye adlandrlmaktadr. Is, bir enerji trdr ve snn transferi de gene Termodinamiin 1 ve 2. kanunlar altnda meydana gelmektedir. Her s transferi trnde de bir scaklk fark gerekmekte, s yksek scaklk tarafndan alak scaklk tarafna doru akmakta ve bir kayna terkeden s miktar onu alan elemanlarn s artna edeer olmaktadr. A) Kondksyon Is Transferinde s, ktlenin bir yerinden baka bir yerine atomsal seviyede, kinetik enerji eklinde tanarak iletilir. Bu olayn, gaz ktlesinde molekllerin elastik arpmas ile; svlarda ve yaltkan kat malzemelerde kafes sisteminin boyuna salnmlar ile; metallerde ise aynen elektrik akm gibi serbest elektronlarn hareketiyle meydana geldii varsaylmaktadr. Fransz fizikileri Fourier ve UYGULAMALI SOUTMA TEKN 297

-:.'

Biot 1822 ylnda kondksyon s transferini, = - A . A . eklinde ifade etmitir, dr dx Burada, birim zamanda (dx), belirli bir alandan (A) belirli bir ynde (x) geen snn, scaklk (t) gradiyenti I ile doru orantl ve gei alanna (A) dikey olduu, s gei ynnn scakln azald yne doru (- iaretinin anlam) olduu ifade edilmektedir. Scaklk gradiyentinin eimi s geirme (konduktivite) katsaysna (X) gre deimektedir.Zamana bal olarak scaklklarn deiime uramas, snn birden fazla ynde hareket etmesi ve s geirme katsaysnn ktle iinde deiik deerler tamas gerek s transferi uygulamalarnda daima olasdr. Ayrca, kondksyon s geirme katsays scaklk deiimlerinden de etkilenmektedir. Ancak, bu gibi problemlerin matematiksel zm ou zaman ok karmak ve bazan da belirsizdir. Bu nedenle, soutma sistemlerinin projelendirilmesinde scaklklarn zamana bal olarak deimedii, s geirme katsaylarnn belirli bir malzeme iin tm ktlede sabit kald varsaylarak hareket edilmektedir. Bu artlarda, bir kat malzeme veya hareketsiz durumdaki akkandan kondksyon yolu ile geen s transferi; Q = -A. A . ^-olacaktr.

I
'..
r

Jr /'

Soutma uygulamalarnda en ok rastlanan malzemeler iin yaklak kondktif s geirgenlik katsaylar (X) aada verilmektedir. Tablo. VII-1) X Deerleri Kcal/h.C. m2 (x=100 cm kalnlk iin ve normal oda scaklklarnda)
Malzemenin Cinsi Silica Aerojel Poliretan Camynu, Styropor, Mantar Ruberot Kereste-Yumuak (Cam, radn, Kknar, Ihlamur, Sunta) Kereste-Scrt (Grgen. Dibudak, Ceviz, Kayn) Bittim veya Katranl kanavie Biriket-Dolu-Hafif Betondan Y = 8OO Kg/m ' Biriket-Dolu-Hafif Betondan Biriket-Dolu-Hafif Betondan Biriket-lP.*JJ!<l.lt hafif agrega Biriket-Dalikli, hafif agrega Y=12O0 y= 16OO Y= 1OO0 v=14OO (X) O.O18 O.O2O O.O35 0.12 O.12 O.15 O.IS
0 3 5

M a l z e m e n i n Cinai Biriket-Dolu-CuruTdan-Sert Biriket-Dolu-Kum ve kire har Kire Har Cam-Ortalama D e m e - K a r o M o z a y i k , Fayans D e m e - G r o b e t o n v e y a T e s v i y e betonu D e m e - a p betonu D e m e Blokaj. M o z a i k , v s . i m e n t o Har Beton-12O Beton-16O Ar tabii Talar (Granit, M e r m e r vs.) Kurun (saf) elik (Ortalama) D e m i r ( S a . profil. v s ) D e m i r ( % 9 9 . 9 saflkta) Pirin ("3fcTO Bakr. %3O i n k o ) inko ( % 9 9 . 8 Saflkta) A l m i n y u m ( % 9 9 Saflkta) A l m i n y u m C&99.7 Saflkta) Bakr ( % 9 9 . 9 Saflkta) G m (Saf)

(*-> O.75 O.9O 0.75

O^O

O.9O 1.10 1.20 l.SO 1.2O

130

O.45 0.68 O.SO O.6O 0.48 0.40 0.45 O.52 O.45 O.52 0.68 O.9O O.9O 1.12

1.75 3.OO 3 l.SO 39.0 4O-45

60 9O

Biriket-:Dlifc". hafif agrega sra boluktu Tugla-Delikli Tugla-Delikli Tugla-Delikli Y=lOOOKg/m

3

Y=12OOKg/m 3 y = 14O0 Kg/m* Y=12OOKg/m 3 y = 14OO Kg/m3

Tugla-Dolu-Hafif Tugla-Dolu-Hafif

9 7 .S 170
196 326 36O

Tugla-Dolu-Normal Y = 18OO Tugla-Dolu-Agir Kiremit Y = 2OOO D cephe Kapl. Tulas Y* 19OO

298

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Tablonun, kondktif s geirgenlii en dk olan malzemeden (Silica Aerogel) balayarak gittike artan deerleri haiz malzemelere gre sralanm olduu dikkati ekecektir. Ayrca, verilen deerlerin ortalama deerler olduu ve baz malzemelerin deiik imalat yntemlerinin kondktif s geirgenliinde farkllklar gsterecei hatrda tutulmaldr. rnek: Homojen, Beton-160 malzemeden 30 cm. kalnlndaki dz duvarn i yzey scakl 20C ve d yzey scakl -20C olarak saptanm olsun. 5.0 x 3.0 mt. boyutlar havi bu duvardan saatteki kondktif s geii ne kadardr? \ = 1 75 Kcal/h. m 2 . C/m. olup; Q = 1.75 x 5.0 x 3.0 x 20 - (-20) - - = 3500 Kcal/h bulunur. 0.30 mt

Dikkat edilmesi gereken bir husus, scaklklarn i ve dtaki hava scaklklar deil ve fakat duvarn yzeyinin scakl olduudur. ou kez s geiinin meydana geldii ktle, sadece tek cins malzeme yerine deiik malzemelerden yaplm tabakalardan olumaktadr. rnein bir souk odann duvarlar tula veya biriketden yapldktan sonra iki yz sva ile svanr ve i yzeye styropor veya cam yn gibi bir malzeme denir ve onun da zeri sva, fayans veya ikinci bir duvar ile kaplanr. Byle bir duvardan kondktif s transferi, her tabakadan ayr ayr s transferi denklemi yazlp geen snn her tabakada ayn olaca bilindiinden kolayca aadaki ekle indirgenir.
Dolu Tula Duvar (Ar) imento sva Styropor Kire sva t 2 = -10C Kire sva

mm -n
0.02

0.30

Q = A .

- k)

rnek: stteki ekilde gsterilen duvann 3x3 mt. alanndan geen kondktif s miktar? Q = (3x3) 30 - (-10)

0.03
1.20

0.02
0.035

0.03
0.75

0.30 . 0.30
0.90 0.75

= 360 Kcal/h olur.

UYGULAMALI SOUTMA TEKN 299

Grld gibi, ok ince olmasna ramen, tecrit malzemesi styropor s geiinin azaltlmasnda en byk etken olmaktadr. Is transferi her zaman dz ve paralel yzeyler arasnda olmayabilir. Bazan silindirik yzeylerle evrili ktlelerde, hatta daha karmak yzeyler arasnda s transferi ile karlalmaktadr. Homojen malzeme veya malzeme tabakalarndan meydana gelmi dzgn silindirik yzeyler arasnda kondksyonla s transferi hesaplanrsa aadaki sonulara kolayca ulalabilir. Homojen silindir iin (Tek tabaka malzeme)

flr r

Q =

2.x.X.(t

t2)

i
n

ik
A

.L

ok tabakal / katmanl silindir iin : Q

2 . n. (^ - t 2 )

I
n

.L
"n n
J

"3 n
2

-A + ** l /t,

L = Silindir boyu (mt) da = Silindirin i ap d2 = Silindir d ap (d3, d 4 , .... dn iten da doru tabakalarn aplar) rnek: Yandaki ekilde gsterilen 5mt. boyundaki cam yn ile tecritli borudan kondksyonla geen s miktar nedir?

Cam yn Demir

Q=

2 . n. [150 - (-10)] 159 , 200

tiy=150C

150
60

159
0.035

5024 = 546 Kcal / h bulunur 0.001 + 9.2 Gene burada da grld gibi demir boru, s geiinde hemen hibir engel gstermemekte ve cam yn tecrit s geiine byk bir engel olarak ortaya kmaktadr. mm
d2=159 mm d3=220 mm

B) Konveks'yon s transferinde s, aynen bir ykn tanmasndaki gibi, maddenin kendi hareketi vastasyla farkl scakhklardaki bir yerden dier bir yere tanr, transfer edilir. Yani s mekanik bir olay sonucu olarak tanr/transfer edilir ve bu olay makroskopiktir (Halbuki kondktif s transferinde olay mikroskopiktir, atomsal seviyededir). Buradan da anlalaca gibi konveksiyonla s transferi sv ve gazlarda (Akkanlarda) meydana gelmektedir ve bu nedenle de akkanlar dinamii ve kanunlaryla ok yakndan ilgilidir. Isnn tanmasn salayan hareketli blmlerin hareke300 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

tini salayan etki ise cebri/zorlayc (Cebri konveksiyon) olabilecei gibi sistemin kendi bnyesinde meydana gelen tabii artlarla da oluabilir (Tabii-Naturel konveksiyon). Cebri konveksiyon eklinde akkann hareketini tahrik edici, zorlayc bir d etki mevcuttur. rnein, bir boruda suyu pompa ile basmak veya vantilatr ile havay harekete geirmek gibi. Tabii konveksiyonda ise akkann hareketi, genellikle farkl scaklklarn sonucu olarak ortaya kan densite farkllklarndan dolay oluur. Ayrca, akkann kendi iinde meydana gelen kondksyon s transferi ve i s retimi de konveksiyon s transferini etkiler. Dier etkenler, yzeyin ekli, ls, przll, karakteri, akkann ak hz ile yn, viskositesi, densitesi, snma ss, kondktif s geirgenlii, genleme katsays, scaklklar, gravitasyonel kuvvetler eklinde saylabilir. Deikenlerinin bu kadar fazla oluu nedeniyle konvektif s transferinin matematiksel analizi ok komplike ve karmaktr. Ampirik zmler ise, deiken saysnn ok fazla olmas, bir alma (iletme) koulunun dierinden ok fark etmesi nedeniyle shhatli bir zm salayamamaktadr. Konveksiyonla s transferinin matematiksel olarak ifadesini ilk defa ngiliz bilim adam Neu/ton Q = a . A. At eklinde yapmtr. Burada "a", konvektif s transfer katsays veya film katsays olup birim alandan birim scaklk farknda konveksiyonla tanan s miktarn ifade etmektedir. Yukarda da belirtildii gibi konveksiyonla s transferinde ok sayda deiken mevcut olup Neu/ton tarafndan verilen matematiksel ifadenin basit grnmne aldanmamak gerekir. Zira nce konvektif s geirme katsays (a) yukarda saylan tm deikenlerden etkilenmektedir (yzeyin ekli, boyutlar ve przll ile akkann hz ve yn, viskositesi, densitesi, snma ss, kondktif s geirgenlii ve yzey ile akkann scaklk dalmlar gibi), sonra da yzey alan (A) ile scaklk farknn (At) tespitinde kolayca yanlgya dmek mmkndr. Dier yandan, akkanlar hareketleri srasnda iki deiik karakter gstermektedir; Bunlardan birisinde akkan zerreleri birbirilerine ve kendisini evreleyen yzeylere paralel olarak hareket ederken (Laminar Ak), dierinde akkan zerreleri deiik ynlerde hareket etmektedir (Trblant Ak). Osborne Reynolds bu konudaki almalar ile farkl akkanlarn deiik artlardaki aklarnda dahi bir benzerlik olabileceini ve bu benzerliin belirli bir deiken grubunun matematiksel balants ayn olduu taktirde varsaylabileceini 1833 ylndaki nl tebliinde belirtmitir. O'nun adna izafeten Reynolds katsays diye adlandrlan bu boyutsuz katsaynn deikenler grubu ve bunlarn matematiksel ilikisi Re = eklindedir. Burada Vm akmn karakteristik hz (mean velocity), D ak evreleyen yzeylerin karakterisin . . tik ap (rnein borudan ak eklinde boru ap), p densite - L u akkann dinamik viskositesidir. Ayn Reynolds katsaysna haiz aklarn ayn ak karakterine sahip olduu sylenebilir. Ayrca, Reynolds katsaysnn nmerik deeri belirli bir snrn altnda kald srece akn laminar olduu ve bu deerin zerine ktnda akn trblant olduu da Reynolds tarafndan kefedilmi ve sonradan yaplan aratrmalarla bu kritik deiimin Re = 2300 civarndaki deerinde meydana geldii saptanmtr ki buna kritik Reynolds katsays denilmektedir. Ancak, Laminar akdan trblant aka gei Reynolds katsaysnn belirli deerinde bir anda olmamaktadr ve olduka geni bir gei (transition) eridinden sonra tam gelimi bir trblant UYGULAMALI SOUTMA TEKN 301

akm meydana gelmektedir. Bu gei eridinin, Reynolds katsaysnn 2000 ile 3000 (baz hallerde 4000'e kadar) olduu deerler arasnda meydana geldii deneylerle saptanmtr. Konvektif s transferi akkann laminar veya trblant ak ekline bal olarak byk farkllklar gstermektedir. Ayrca, akn tabii veya cebri ak oluuna gre de konvektif s transferi byk lde deiiklie uramaktadr. Unutulmamak gerekir ki tabii ak eklinde, akm laminar olabilecei gibi trblant da olabilir, nasl ki cebri akta da laminar veya trblant ak durumu olabilecektir. Konvektif s transferi de bu ak ekillerine gre "laminar tabii konveksiyon", "Trblant tabii konveksiyon", Laminar Cebri konveksiyon", "Trblant cebri konveksiyon" ekillerinden birisine uyarak meydana gelecektir. Bj) Tabii konveksiyon, farkl scaklklarn meydana getirdii densite farkllklar ve bunun sonucu akkann iinde kaldrma/yzdrme kuvvetleri meydana gelmesi ile oluur. Bu kuvvetlerin fazla olmas halinde ak trblant akma dnecektir. Akkan zerrelerinin densite farkllklar nedeniyle hareket etmesi sonucu meydana gelen tabii konveksiyonla s transferinin genel denklemi, birimler analizi yntemiyle kolaylkla aadaki eitlik olarak bulunmaktadr.
= c

Burada "C" yzeyin ekil ve durumuna gre deien bir katsay, "I" yzeyin ykseklii, "P" akkann sl genleme katsays, "g" yerekimi ivmelemesi, "p" akkann densitesi, "At" akkan ile yzey scaklklar fark, "|i" akkann dinamik viskositesi, cp akkann snma (zgl) ssdr. "m ve n" stel deerleri ise parantezin iindeki deerlere gre deien katsaylardr. Ayrca, bahse konu parantez ii deerler de gene boyutsuz bir say veren deiken deerler grubu olup bunlar s transferi biliminde sk sk karlalan Grashof (Gr) ve Prandtl (Pr) katsaylardr. Keza eitliin dier tarafndaki grup da byle boyutsuz bir katsay olup bu da Nusselt (Nu) katsays diye anlr. ok sk rastlanan ve s transferi biliminde ok nemli yeri olan bu boyutsuz katsaylar aada bir kere daha verilmektedir. Re = .D.p Reynolds katsays g . At

r '

Gr =

D3 . p2

Grashof katsays

T /'

Pr
Nu =

H
a. D

= Prandtl katsays

Nusselt katsays

Yukardaki eitliklerde "D" karakteristik bir boyut (I) anlamna kullanlm olup silindirik ekillerde ap ifade etmektedir. Dikkati ekmesi gereken dier bir husus Pr katsaysnn akkann sadece fiziksel zelliklerine bal bir katsay olduudur. 302 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Dengeli artlarda, akkann scakl, temas ettii yzeyin scakl ile ayn kabul edilirse, akkann kendi gvde scakl yzey/ m ta : Akkan gvde den belirli bir uzaklkta sabit bir scakl seviyeye ulam olacandan yYz*v V Yzey zey scakl ile akkan gvde sy / scakl cakl fark tabii konveksiyonda scaklk fark (At) olarak kabul edilebilir, At = ty - ta. Bu esastan gidilerek yaplan baz almalarn sonular basitletirilmi birka uygulama iin yukardaki ekilde verilmektedir. a) Dey yzeyler (boru veya dz yzey), akkan hava, normal oda scaklklarnda ve atmosfer basncnda:

a = 1.214

; Laminar ak, tabii konveksiyon

a = 1.13 (At)

; Trblant Ak, tabii konveksiyon

L : mt, At : C, a : Kcal/h.m2.C b) Yatay yzeyler: Akkan-hava, normal oda scaklklarnda ve atmosfer basncnda bl) Istlm yatay kare yzey, s yukar doru geiyor (veya soutulmu yatay kare yzey, s aa doru geiyor) a = 1.13 ; Laminar ak, tabii konveksiyon

b2) Istlm yatay kare yzey, s aa doru geiyor (veya soutulmu yatay kare yzey, s yukar doru geiyor) f At V/4 a = 0.5 ; Laminar ak, tabii konveksiyon b3) Istlm yatay kare yzey s yukar doru geiyor (veya soutulmu yatay yzey s aa doru geiyor) a = 1.31 (At) ; Trblant ak, tabii konveksiyon c) Yatay borularla dtaki gazlarn stlmas hali :
1/3

X,

0.525 f d - p ? t 9 - A t . S L ^ I )

= 0.525 (Gr .
303

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

*f> t., + t. ^ )

'ft,

i:

"f" film scakl deerlerinde alnacan ampirik forml

tf V

ifade etmektedir. Bu

Gr x Pr (Parantez ii) arpm 10 000'in zerindeki deerleri iin geerli olmakta ve ergimi metaller iin ise geerli olmamaktadr. B2) Cebri Konveksiyon, gerek soutmaclkta ve gerekse dier mhendislik dallarnda en ok yararlanlan ve dolaysyla en nemli yeri tutan bir s transferi eklidir. Cebri konveksiyon'un genel denkleminde Nusselt katsays ile Prandtl katsays gene yer alr, Grashof katsaysnn yerini Reynolds katsays alr ve aadaki ekilde gsterilebilir;

a
veyahutta Nu = C . (Re)m . (Pr)n olur. Burada C, m ve n katsaylar tabii konveksiyondakinden tamamen farkldr. Baz basitletirilmi uygulamalar iin deneyle bulunan sonulara gre aadaki ampirik formller verilmektedir. a) Boru iinden geen akkann stlmas veya soutulmas a.d

= 0.023

v.d.p

0.8

Istma iin : n = 0.4 Soutma iin : n = 0.3

9- 't

Fiziki deerler akkan giri-k ortalama scaklk deerlerinde alnmal, Re>2300 (Trblant ak) snrnn stnde uygulanmal, viskositesi ok yksek akkanlar iin ve ergimi metaller iin uygulanmamaldr, Ayrca Re> 10000 ve akkan viskositesi suyun viskositesinin 2 kat civarnda ise n = 0.333 alnmaldr. 2 Viskosite birimi "Newton x San / m 2 " (suyun viskositesi u = 0.001 N . San/m ), 2 2 3 a : Kcal/h . C . m , d : mt, X: Kcal/h . m . C/mt, v : m/san., p: kg/m , cp : Kcal/kg alnacaktr. b) Boru demetine dikey akkann stlmas : a.d

0.33

d.p

06

1/3

'< r

i
i

Fiziki deerler gene ortalama film scaklnda alnmaldr. vm boru demetindeki en dar kesitten ortalama gei hzdr. C) Radyasyon (Ima): Bu bir elektromagnetik dalga hareketidir. Radyasyon dalgalar da radyo dalgalar, x-nlar, k dalgalar gibi bir dalga hareketi olup farkll dalga boyu uzunluunun deiik olmasndandr. Radyasyonla dalga hareketinin enerjisi ierisinden getii hacim tarafndan alnmad taktirde bu hacmin scaklnda bir deime olmaz. Buna rnek olarak gne nlarnn uzay katederek dnyaya ulamas gsterilebilir. Dnya atmosferinin dndaki bolukta gne radyasyonu alacak herhangi bir gaz ktlesi olmayp radyasyon enerjisi atmosfere kaybolmadan ulamakta ve uzay boluunun scakl mutlak sfr mertebesinde deimeden kalmaktadr.
304

l-'

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Halbuki konveksiyon ve kondksyon ile snn transferi hallerinde s, iinden getii ortamn scakln mutlaka arttrmaktadr. Isnn radyasyonla transferinde, kaynakta s nce elektromagnetik dalgalara dnr, sonra bu dalga hareketi balanty salayan hacimden geer, daha sonra kart yzeyde ksmen veya tamamen tekrar s enerjisine dnr. Radyasyon yoluyla transfer olan s, dt yzey tarafndan ksmen absorbe edilir (ocr), ksmen geri yanstlr (pr) ve ksmen de transit ekilde geirilir (Tr). Bu deerin toplam bir btn olmak gerekir (a r + pr + xr = 1). Cam ve benzeri elemanlarda transmissivite (xr) olduka yksektir. zerine gelen/den radyasyon enerjisinin tm dalga boylarnda tamamn absorbe eden bir cisim tam siyah olarak adlandrlr ki byle bir cismin absorptivitesi tam (ocr = 1) olacaktr ve fakat tabiatta byle bir cisim mevcut deildir. Dier yandan tm cisimler scaklna ve yapsna gre radyasyon enerjisi nerederler ve bu zellie emmissivite (e) denilir. Emmissivitesi yksek cisimlerin absorptivitesi de yksek olmaktadr. Bir cismin birim yzey alanndan birim zamanda nerettii radyasyon enerjisine "radyant huzme skl" denilmektedir. 1879 ylnda deneysel sonulara dayanarak J. Stefan tam siyah bir cismin nerettii radyasyon enerjisinin, cismin mutlak scaklnn drdnc kuvvetiyle orantl olduunu kantlamtr. Be sene sonra L. Boltzmann ayn sonucu termodinamik yoldan matematiksel olarak gstermitir. Onlarn adna izafeten Stefan-Boltzmann Kanunu diye anlan ve tam siyah bir cismin birim zamanda nerettii radyasyon enerjisini veren eitlik O = a . A . T4 eklinde gsterilir, "a", Stefan-Boltzmann sabitesi diye anlr, ki metrik sistemdeki nmerik deeri 4.9 x 10" 8 Kcal/h . m2 . (C)4 olmaktadr. (5.67 x 10-8 w / m 2 . K 4 ). ngiliz birimleri ile ise 0.1714 x 1 0 8 BTU/h . ft2 (F)4 olmaktadr. Ancak, tabiatta mevcut cisimler tam siyah tarifini salayamadndan, emissivitenin scaklk ve dalga boyundan etkilenmedii varsaylarak StefanBoaltzmann Kanunu <> = e . a . A . T4 eklinde gsterilebilir. Fakat, emissivite deJ eri bilhassa cismin scaklndan olduka etkilenmektedir. Aadaki tabloda baz cisimlerin emmissivite deerleri verilmektedir. Tablo. VII-2) Cisimlerin emissivite (e) deerlerine rnekler
Muhtelif Cisimler (Oda Scaklnda)
Demir Oksit, Karbon, Ya Kauuk, Ahap, Kat Ruberoit, emaye, lak, porselen, kuartz, tula, mermer, cam Przl asbest levha, isli lamba cam, su, buz

e
0.80 0.85 - 0.90 0.91 ila 0.94 0.95 - 0.99

Metalik Cisimler (Yzeyi parlatlm)

Alminyum Bakr Altn Gm elik

Emissivite ( e )
40 C
260-C 540C

0.04 0.04 0.02 0.01 0.07

0.05 0.05 0.02 0.02 0.10

0.08 0.08 0.03 0.03 0.14

Karlkl iki cismin etraflarna gnderdii radyasyon enerjisi ayr ayr bu cisimlerin scaklklarnn drdnc kuvvetiyle orantl olacaktr. Ayrca, gnderdikleri radyasyon enerjisinin bu iki cisimden alak scaklkta olan tarafndan alnan "net radyasyon" miktar bu iki cismin birbirine gre olan konumlarna da baldr. ok geni alanl tam siyah iki yzeyden daha scak olan "7{' mutlak scaklnda dieri "T 2 " mutlak scaklnda ise bu yzeylerden birisinin (A) byklndeki alanna scak cisimden souk cisime radyasyonla geen net enerji miktar: Q = a . A . F^2 (T,4 - T 4 ) olmaktadr. UYGULAMALI SOUTMA TEKN 305

? /
Burada F^ yzeylerin biribirine gre olan geometrik konumunun etkisini hesaba alan bir katsaydr ve "Konum Katsays" diye adlandrlr. Bu iki yzey biribirine paralel ise F^ = 1 olacaktr. rnek : Paralel konumdaki tam siyah ve boyutlar ok byk iki dzlemden birisi 100C dieri 300C scaklkta ise dk scaklktaki dzlemin birim alan tarafndan alman net radyasyon ss ne kadardr?

T! = 300 + 273 = 573K

T 2 = 100 + 273 = 373K 2 Q = 4.9 x 10-8 x (5734 . 3734) . 4333 Kcal/h.m olur. Konum katsaylar, radyasyonla sl alverii yapan iki yzeyin boyut, ekil ve birbirine gre olan geometrik durumlarna gre 0 ile 1 saylar arasnda deiecektir. Alttaki tablo bir fikir vermek maksadyla gsterilmitir: Tablo. VII-3) Kare veya Dairesel ekilli Paralel Dzlemlerin Konum Katsaylar
Dzlemlerin boy veya apnn mesafelerine oran 0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 Dzlemleri birbirine balayan yan duvarlar yok ise Karesel 0 0.194 0.408 0.542 0.632 0.693 0.736 0.770 Dairesel 0 0.175 0.380 0.515 0.609 0.672 0.716 0.750 Dzlemleri birbirine balayan radyasyonu yanstc fakat s iletmeyen duvarlar mevcut ise Karesel 0 0.534 0.692 0.772 0.814 0.844 0.867 0.881 Dairesel 0 0.512 0.669 0.753 0.804 0.836 0.858 0.873

rnek: Alttaki ekilde gsterilen bir frnn taban ile tavan arasnda radyasyonla geen net s miktar ne kadardr. Yzeyler tam siyah kabul edilecektir.

TI = 1000 + 273 = 1273K T 2 = 500 + 273 = 773K A = 5 x 5 = 25m 2

Fx.2 = 0.692 (Yukardaki tablodan d/l = 5/2.5 = 2 iin)

Q, 2 = 4.9 x 0.692 x 25 x

(1273 4 - 7 7 3 4 ) 5

1.923 494 Kcal/h

$m 1;

7|.,
2.5t
1(

.V /

w
306 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Tam siyah olmayan cisimlerin radyasyonla s alveriinde yzeylerin emissif deerleri hesaba alnmak suretiyle konum katsaylar saptanabilir. Dalga boyu ve scaklk deiimlerinden etkilenmediini varsayarak (Gray radiators) Hottel, yzeylerin emissif deerlerini de hesaba alarak iki dzlem arasndaki radyasyonla s geiinde konum katsaysnn genel denklemini aadaki ekilde vermitir.

F,_2S

- - II + ^ 1 - U

Dzlemlerin Aj ve A2 alanlarna sahip olduu ve her birisinin emissif deerlerinin srasyla j ve e 2 olduu kabul edilmitir. F-2 gr tam siyah olmayan cisimlere ait konum katsaysn, F ^ s ise tam siyah durumundaki konum katsaysn ifade etmektedir. rnek : 25 cm. apnda ve 12.5 cm. mesafeli iki paralel diskden birisinin emissivitesi 0.8 ve scakl 815C, dierinin emissivitesi 0.6 ve scakl 538C ise net radyasyon s geii ne kadardr? d/l = 25/12.5 = 2 olup F^ = 0.669 olur (Yukardaki tablo VII-3'den). Tj = 815 + 273 = 1088K ve T 2 = 538 + 273 = 811K
n , , n A a itx0.25 . , , 1088 - 811 Q r , 0.415; Q 2 = 4,9 y x 0.415 x j = 966 K cKa U / U l h 0.669 0.8 10.6
2 4 4

Daha karmak ekil ve deerler ile cisimlerin arasndaki boluktaki gazlarn radyasyon alveriine itirak etmesi gibi konumlardaki radyasyon problemlerine deinilmesi bu metnin gayesi dna ktndan bu kadarla yetinilecektir. D) Ktle Transferi veya difzyon diye adlandrlan olay bir molekler hareket deiimi eklinde grnmektedir. rnein buharlama olay bir ktle transferi olup burada sv haldeki madde molekllerinin birbirine gre olan uzaklk ve hareket ekilleri buhar haline geite deiime uramaktadr. Soutma tekniinde en ok rastlanan ktle transferi trleri Buharlama ve Youma olaylardr. Her iki olayda da iki karakteristik grnm birbirinden ayrlmaktadr. Youma olaynda; Damla teekkl ile youma ve Film teekkl ile youma olabilmektedir. Buharlamada ise; Film teekkl ile veya Nkleer buharlama eklinde meydana gelmektedir. Bu tr ktle transferi ile konvektif s transferi birbirine pek ok ynden benzerlik gstermektedir ve ktle transferindeki, birim yzeyden birim zamanda meydana gelen ktle transferini gsteren katsays, konveksiyonla s geirme katsaysndaki gibi boyutsuz katsay gruplarnn bir fonksyonu olarak grnmektedir. Soutma uygulamalarnda; Buharlama olay deiik tr soutucu/evaporatrlerde, youma olay ise youturucu/Kondenserlerde sk sk karlalan ktle transferi olaylardr. Her iki tr ktle transferi katsaylarnn tespitine sk sk ihtiya duyulur ve bunlarn teorik yoldan hesaplanmas yerine ou zaman deneysel deerlerin kullanlUYGULAMALI SOUTMA TEKN 307

mas, daha salkl sonu vermesi bakmndan tercih edilmekte, teorik hesap tarzndan ise deikenlerin etkilerini mukayese etmek ynnden yararlanlmaktadr. E) Is Transferi olay ounlukla yukarda saylan Kondksyon (iletim), Konveksiyon (Tama) ve Radyasyon (Ima) tarzndaki 3 deiik s transferi eklinden sadece birisi yerine iki veya her tr birlikte oluarak ve bazan ktle transferini de ierecek tarzda meydana gelmektedir. Soutma yklerinin hesabnda da s geirgenlik katsaylar kondksyon, konveksiyon ve bazan da radyasyon s geirgenlik katsaylarnn birleimi eklinde uygulanmaktadr. rnein sl tecrit yaplm bir souk oda duvarndan geen s, i ve d yzeylerde konvektif s transferiyle, duvarn kendi gvdesinde ise kondksyon yoluyla gemektedir. Normal muhit scaklklarnda radyasyonla s alverii ihmal edilebilir seviyelerde kaldndan souk oda soutma yklerinin hesabnda dikkate alnmayabilir. Ancak, d cepheli bir hacim gne nlarna maruz kalyorsa radyasyon s yknn de hesaba alnmas gerekir. Basitletirilmi hesap usulnde, gne radyasyon yk, i-d scaklk farkna ilaveten itibari ek bir scaklk fark uygulanmak suretiyle hesaba alnmaktadr. Birim alandan birim zamanda geen s miktar, dengelenmi artlar altnda, s transferi tr ne olursa olsun ayn olacandan, konveksiyon ile transfer edilen s, daha sonra kondks- , yon yoluyla iletildiinde birbirine eit olacaktr. ; Alttaki ekilde, hacminden s (D hacmine geerken, nce Ax kalnlndaki duvarn i yzeyine konveksiyonla geecek oradan da duvarn bnyesinde kondksyonla ilerliyerek d yzeye ulap oradan d) numaral hacime tekrar konveksiyonla iletilecektir. Dengelenmi artlarda (tj ve t2 sabit ve tm hacimde ayn, duvarn bnyesinde s retimi yok) s transferi birim zamanda ve alanda ayn olacandan; Q = Q olacaktr. Q = *! - t{ .A
Q . Ax
X. A

lt

W' r
t1 - t1

veyahutta,

QX=X.A

t}-t*
Ax

veyahutta,

Qa

= 0 2 . A (tg - t 2 ) veyahutta, C

Q
.A

4' f

Sa taraftaki eitlikler toplanrsa:

i i _ L A [(%

_
I

=t,-t x ct2 )

bulunacaktr ve buradan ,

308

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Q =

. A . (t, - t 2 )

bulunur ki,

Ax a2

birletirilmi s transferi katsays (Ku) diye adlandrlr ve yukardaki rnekde bu deer kondksyon ve korveksiyon s transferi katsaylarnn birlikte etkisini vermektedir. Ayn ekilde, sindirik yzeylerle evrili bir elemann birletirilmi s transferi katsays, d yzey alan esas alnarak hesaplandnda; K,

-~- +
otj . Qj

d, . U

AK

-A + 1_

oc 2

bulunacaktr ve "1" boyundaki borudan s transferi; Q = KU

T. di

tj - t 2 ) olacaktr.

rnek : Alttaki yapya sahip, 2.80 mt. yksekliinde ve 4.50 mt. boyundaki bir duvardan saatte geen s ne kadardr? 1 1
x +

H *2 +

x2 '-

1 A

1
2

0.03 0.20 0.10 0.11 0.03 + + + + 1.20 0.48 0.035 0.68 1.20

O01 1 0.90 7

Ku = 0.264 Kcal/h . m2 . C bulunur. Bu duvardan saatte geen s miktar ise; Q = Ku . A . At = 0.264 x (2.80 x 4.50) x (30-0) Q = 99.79 Kcal/h bulunur. Yaplan esaplar yaklak deerlere dayanlarak yaplm olup seilecek olan soutucu veya stc cihazlar da imalatnn buna en yakn olan tipine uyularak seilecektir. Bulunan deer tama ibla edilerek hesaplarda Q = 100 Kcal/h alnr. UYGULAMALI SOUTMA TEKN
Sva BirikBt

5tyropor TulaDuv. 5av 'Fayana Yzey

309

Souk oda soutma yklerinin hesaplanmasnda kullanlmak zere deiik duvar, tavan ve deme konstrksyonlan iin hesaplanm hazr Ku deerlerini veren tablolar birok soutma literatrnde verilmektedir. Ancak, ou zaman verilen s geirme katsays ile tarif edilen yap konstrksyonunun badatrlmasnda yanlgya dld iin bu tr bir seim tablosu bu metinde verilmeyecektir ve her deiik tr konstrksyon iin Ku deerinin hesaplanmas nerilmektedir. Vitrin, dolap ve kabin gibi elemanlarn ksmen cam olan yzeyleri iin kullanlacak Ku deerleri ise aada verilmektedir. Tek Cam : P^, = 5.5 Kcal/h . C . m2 ift Cam : K^, = 2.3 Kcal/h . C . m2 alnmaldr. Souk oda duvarlarnn yzeylerine ait konvektif s geirgenlik (a) katsaylar ile duvar arasnda kalan hava boluklarna ait s geirgenlik katsaylar (A) aada verilmektedir. Yzeyin "a" deerleri "Kcal/h . C . m2" olarak (Yanstmayan, opak yzyeleri iin) Bina i yzeyleri (Duvar, i ve d pencereler) : 7 Bina D yzeyleri (D havaya maruz kalan yzeyler) 20 (12 km/h rzgar) Bina D yzeyleri (D havaya maruz kalan yzeyler) 30 (25 km/h rzgar) Deme ve tavan (Is yukardan aaya geiyor) 5 Deme ve tavan (Is aadan yukar geiyor) 8 Tablo. VII-4) Hava Aralklar iin Is Geirgenlik (A) katsaylar "Kcal/h.C.m2' (Deerler, Hava ar almndaki scaklk fark 5.5C olduuna gre verilmitir)
Hava Ar. Konumu 1. Dey (Is yzeye dik geiyor) 2. Yatay (Is aadan yukar geiyor) 3. Yatay (Is yukardan aaya geiyor) Ortalama Scaklk 32C 1OC -18=C 32C 1OC -18C 32C 1OC -18C Hava Aralnn Derinlii (cm) 1 6.4 5.5 4.3 6.8 5.9 5.0 6.4 5.4 4.3 2 5.8 4.8 3.9 6.5 5.6 4.8 5.7 4.8 3.7 4 5.6 4.8 4.O 6.3 5.5 4.6 5.2 4.2 3.2 9 5.7 4.8 4.0 6.1 5.3 4.4 4.9 3.9 3.0 15 5.8 4.9 4.0 6.0 5.3 4.4 4.9 3.9 3.0

'" t

'' r

r ,

Gne nlarn alan yzeyler iin basitletirilmi hesap ekli tercih edildiinde, itibari bir scaklk fark uygulanmak suretiyle solar radyasyondan gelen soutma yk bulunabilir. Aadaki tablo deiik cepheler iin ve yzey renkleri (absorptivite) iin Tablo. VII-5) Gne Inlar Etkisinin Scaklk Fark Edeerleri

Yzey Cinsi Koyu renkli yzeyler Orta renkli yzeyler Ak renkli yzeyler
310

Duvarn Cephesi Dou 5 4 3 Gney 3 3 2 Bat 5 4 3

Dz at 11 9 5

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

i,

gne nlar etkisinin scaklk fark olarak deerlerini vermektedir. rnek : D cephesi Batya bakan bir tula duvar (orta renk) iin gne nlar sebebiyle birim yzeyden alnan s miktar ne kadardr? (Ku = 0.2 Kcal/h . C . m 2) Tablo: VII-5'den Gne'ten gelen Scaklk Fark : 4C. Q = 0.2 x 1 m2 x 4C = 0.8 Kcal/h olacaktr. Soutma uygulamalarnda s ve ktle transferi olay Evaporatr, Kondenser ve daha pek ok soutma elemannda meydana gelmektedir. Genel anlamda "Is deitirgeci" ve bazan da ngilizce adyla Heat Exchanger diye tanmlanan bu elemanlardan s transferi hesaplanrken birletirilmi s transferi katsays (KJ'nun saptanmas kadar scaklk farknn doru olarak saptanmas da ok nemlidir. Evvelce de iaret edildii gibi, Ku deerinin hesapla bulunmas yerine genellikle deneysel yollar, daha shhatli sonu vermesi ynnden tercih edilmektedir. Verilen bir (KJ deerinin s deitirgecinde hangi yzeye uygulanaca belirtilmelidir. Aadaki tabloda baz s deitirgeci uygulamalar iin Ku deerleri verilmektedir. Bu deerlerin kullanlmasnda, tarif edilen uygulamann aynen benzerliinde dikkatli olunmaldr. Tablo. VII-6) Is Deitirgeleri iin rnek Is Geirme Katsaylar
ht : Hava taraf Su/salamura taraf st . . S o u t k a r taraf a l a m n a uygulanacaktr - Su iine/Tank'a daldrlm Kondenser (demir boru) - Yamurlu atmosferik kondenserler: a) Eit/paralel akl b) Kar akl (Bleeder tipi) c) Kar akl (Block) d) Dik Boru (Linde tipi) - Demet eklinde dik borulu boru/d zarf tipi (Shell and tube) sulu kondenser - ift borulu ve kar akml sulu konsender - Su'dan Su'ya s deitirgeci, pirin boru, tek geili, boru/d zarf tipi -Buhar'dan su'ya s deitirgeci, bakr boru - Sulu kondenser boru/d zarf tipi (kk kapasiteli) 0.3 - 1 m/su gei hz-kk deer kk hz iin - Sulu kondenser boru/d zarf tipi ( byk kapasiteli) 0.3 - 1 m/s su gei hz-kk deer kk hz iin - Hava soutmal kondenser-Tabii konveksiyonlu - Hava soutmal kondenser-Cebri konveksiyonlu hava gei hz 5 m/s iin - Hava soutucu evaporatr a) Tabii konveksiyonlu b) Cebri konveksiyonlu - Su soutucu evaporatr a) Dz boru/d zarf tipi, kuru tip/D-x salamura soutucu b Islak tip (Flooded) dz boru/d zarf salamura soutucu (F 2,22, Amonyak) c) Islak tip (Flooded) kanatl boru/d zarf salamura soutucu (F12,22,500) d) Islak tip (Flooded) kanatl boru/d zarf salamura soutucu (Amonyak) e) Kuru tip/D-x iten kanatl boru/d zarf-su soutucu (F12,22) f) ift boru (gmlekli) Amonyak ile su soutucu S! Deitirgeci Tipi ve Uygulama ekli rt

Kcal/h . C . m 200 250

st st st st st st st st bt

250 - 3OO 650 - 900 75O-1OOO 1 O O O 900 - 1500 600 - 7OO 1500-17OO 2500 900 16OO

rt rt ht ht ht ht st rt rt rt st st

1300 - 2000 5 20 5 15 293 - 683 635 - 927 440 - 830 220 - 488 781-1220 244 - 732

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

311

Is deitirgecindeki toplam s transferi, bilinen Q = A x At x Ku denklemi yardmyla hesaplanabilir. rnek: 200 cm. boyunda 64 adet 5/8" d apta bakr boru kullanlan bir boru/d zarf tipi kondenserde, 40C youum ve 30/35C kule suyu scaklklarndaki toplam s transferi ne kadardr? Alan A = 64 x 2.00 x n x 0.016 = 6.43m 2 olacaktr. AtLn = (Atj - At2) / L, Ata / At2) = [(40 - 30) - (40 - 35)] / L. [ ( 4 0 " 3 0 ) / ( 4 Q _ 3 5 ) ] = 7.21C Ku = 1250 Kcal/h . C . m2 (Tablo VII 6'dan ortalama deer) Q = 6.43 x 7.21 x 1250 = 57950 Kcal/h bulunur. Is deitirgelerinin scaklk farknn saptanmasnda Logaritmik scaklk fark (At^) deerlerinin kullanlmas daha shhatli sonular vermektedir (Yukardaki rnekte olduu gibi).
L At, n = - - - 2 olarak tarif edilmektedir . Ln Ln A^/At,

'

/'

r /

Buradaki Ati ve Atj deerleri deiik tr s deitirgeleri iin aadaki ekillerde belirtilmektedir (ekil. VIII-1)
Buhr

r
a) Snf-11s Deitirgeci Youturucu: Buhar Kondenserinin suyla soutulmas, Soutkan Kondenserinin suyla soutulmas, vb. b) Snf-2 Is Deitirgeci Buharlatrc: Kaynar su ile buhar retimi, slak tip (flooded) su soutucu, vb.

ekil. VII-1) Is Deitirgeleri iin rnek Is Geirme Katsaylar 312 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

'- r

I*'
:- *- ryrr:,,, i.,.. r*~
r7V ''///,'/>/:' !>////XS/l ll^

c) Snf-3 Is Deitirgeci Paralel Akml

d) Snf-4 Is Deitirgeci Ters/Kar Akml

ekil. VH-1/devam) Is Deitirgeci trleri rnek: -20C salamura ile +10C souk suyu 0C'ye soutan apraz/kar akml bir s deitirgeci iin logaritmik scaklk fark nedir? Salamura k scakl -15C olmaktadr. Atx = 0 - (-20) - 20C At2 = 10 - (-15) = 25C

25 - 20 25 Ln 20

0.22314

= 22,4 C olur.

Giri ve k scaklk farklarnn ayn olduu (Atj = At2) durumlarda Atln formlndeki belirsizlik iin AtLn = Atx = At2 alnmaldr.

VII-2) Soutma Yknn Hesab :

Soutma yknn hesabndaki gaye soutma sistemi elemanlarn (Kompresr, kondenser, Evaporatr, Termostatik ekspansiyon valfi, soutucu akkan borular ve dier soutma aksam) doru ve ekonomik bir ekilde seebilmektedir. Soutma elemanlarnn doru seimi ile sistemin verimli, bekleneni verecek tarzda ve aksamadan senelerce almas salanm olabilecektir. Soutma ykn meydana getiren s kazanlarn drt grupta toplamak mmkndr : I) Soutulan hacmi evreleyen duvar, deme ve tavandan geen s, transmisyon ss. II) Soutulan hacime darnn daha yksek s tutumundaki havasnn girmesiyle meydana gelen s yk, infiltrasyon ss UYGULAMALI SOUTMA TEKN
313

III) Soutulan hacme konulan mallarn ss IV) Soutulan hacmin ierisindeki s kaynaklarndan gelen s (insanlar, aydnlatma, motor, vs.) I) Transmisyon Issnn Hesab : Bu blmn ba tarafnda ve (E) blmnde etraflca belirtilmi olan esaslara gre hesaplanr. Transmisyon ssnn mmkn olduunca dk tutulmasnda pek ok yarar olaca aktr ve bunun salanabilmesi, duvarlarla tavan ve demenin s geirme katsaysnn dk tutulmas ile mmkn olabilecektir. Zira, s gei alanlar ve i-d scaklklar uygulamann ekline gre belirlidir ve deimesi sz konusu deildir. Transmisyon ssnn hesaplanabilmesi iin aadaki donelerin nceden saptanmasna gerek vardr : 1) Tecrit kalnl ve cinsi 2) Yap konstrksyonu 3) Soutulacak hacmin fiziksel lleri 4) Soutulacak hacmin ve dndaki hacimlerin scaklklar ile gne nlarnn etkisi Tecrit kalnlnn arttrlmas ile s geirgenlik katsaysnn drlmesi ve soutma yknn azaltlmas salanabilirse de tecrit kalnln ar derecede arttrmak hem ilk kurulu masraflarnn artmas hem de oda faydal hacminin azaltlmas ynnden uygun olmayacaktr. Bu nedenle, ounlukla belirli i scaklk seviyelerine gre tertiplenmi tablolarda tavsiye edilen tecrit kalnlklar verilmektedir (Tablo. VII-7). Tablo. VII-7) Souk Odalar iin Tavsiye Edilen Minimum Tecrit Kalnlklar
I

Jf' f

w: v

Souk Oda Scakl (C) +10/+16 +41+10 AI+4 -9/-4 -18/-9 -26/-18 -40/-26

Serin/Kuzey Blgeler Poliretan (*) 25 mm 50 mm 50 mm 75 mm 75 mm 100 mm 125 mm Mantar Edeer (**) 50 mm 75 mm 100 mm 125 mm 150 mm 175 mm 225 mm

Scak/Gneli/Gney Blgeler Poliretan (*) 50 mm 50 mm 75 mm 75 mm 100 mm 100 mm 125 mm Mantar Edeer (**) 75 mm 100 mm 125 mm 150 mm 175 mm 200 mm 250 mm

(*) Poliretan tecrit malzemesi iin (Ortalama X = 0.020 Kcal/h . C . m2 / m) (**) Mantar, cam yn, styropor iin (Ortalama A, = 0.035 Kcal/h . C . m2 / m) Ayrca, kullanlacak tecrit malzemesinin kondktif s geirgenliinin de transmisyon s kazancna etkisi byktr ve seilecek tecrit malzemesinin kalnl kadar s geirgenlik katsaysnn da gz nnde bulundurulmas gerekir. nemli olan dier bir husus, tecrit malzemesinin s geirgenlik katsaysnn deiik scaklk seviyelerinde 314 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

deiik deerler vermekte olduu ve bu katsaynn scaklk seviyeleri ykseldike artmakta olduudur. Nihayet, en az dierleri kadar nemli olan husus ekonomik unsurdur ve gerek uygulamadaki en uygun seimin yaplmas iin yukarda saylan tm etkenlerin birlikte deerlendirilmesi gerekir. Bu maksatla, mahalli malzeme, iilik, enerji ve dier etken maliyetler karlp aadaki ekilde gsterilen rnekteki gibi bir grafik yapmak suretiyle en ekonomik tecrit kalnln saptamak gerekecektir. (Bak: ekil. VII-2). Bu grafikte, tecrit malzemesinin belirli bir tr (A) iin en ekonomik tecrit kalnl saptanabilecektir. Benzeri grafiklerin, deiik trden, farkl s geirgenliini ve maliyetleri haiz tecrit malzemeleri iin de yaplmas ve yllk masraf en dk olarak bulunan tecrit malzemesi cins ve kalnlnn seilmesi uygun olacaktr. stteki rnekte verilen malzemelerden "B" malzemesinin en ekonomik tecrit kalnl, "A" malzemesininkinden daha az olduu halde bu 25 50 75 100 I5D malzeme kullanldnda ortaya Tecrit Kalxnlxgx(mm) kacak toplam masraflar tutar "A" malzemesine gre daha ekil. VII-2) En Ekonomik Tecrit Kalnlnn yksek seviyede olacandan (EETK) saptanmas "A" malzemesinin tercih edilmesi daha uygun olacaktr. Byle bir grafik tanzim edilmesi kk kapasiteli odalar iin gerekmez ve Tablo VII-7'deki deerlerin kullanlmasyla shhatli bir seim yaplm olur. Yap konstrksyonu da gerek soutma yknn azaltlmas, gerekse kurulu ve iletme masraflarn etkilemesi ynnden ok nemlidir. Bu husus Mimar ve Statiker ile beraberce ett edilip saptanmaldr. Isl hesaplarda, uygulanacak gerek yap konstrksyonuna gre s geirme katsaylar hesaplanp kullanlmaldr. Soutulacak hacmin fiziksel lleri tasarm halindeki bir hacim iin mimari planlardan alnr, mevcut bir bina iin ise yerinde yaplacak gerek lmlerle saptanr. Duvar, deme ve tavan yzeylerinin hesaplanmasnda odann tecritsiz plak i boyutlarnn kullanlmas yeterli bir yaklam salayacaktr. Ancak, tecrit kalnl az ve duvar konstrksyonunun sl geirgenlii fazla ise bu taktirde dtan da llerin kullanlmas daha emniyetli olacaktr. Bu nedenle Dolap, Vitrin ve Kabin tipi soutucularda d ller kullanlmaldr. Keza, kk boyutlu odalar iin de, zel bir durum mevcut deilse gene tm d yzey s gei alan olarak alnabilir. Soutulacak hacmin i ve d ksmlarndaki scaklklarn saptanmas ise zerinde nemle durulmas gereken bir husustur ve soutma ykn olduka etkiler. Memleketimizin deiik yerleri iin kullanlmas gereken d scaklklar aadaki UYGULAMALI SOUTMA TEKN
315

I: /
.Tablo VII-8'de verilmektedir. Buna ilaveten, gne nlarna maruz kalan d yzeylere Tablo. VII-5'te gsterilen scaklk farklarnn, i-d scaklk farkna eklenmesi gerekir. Tablo. VII-8) ehirlerin Yazn D Hava Scaklklar
ehir Ad Adana (ehir) Adyaman Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Artvin Aydn Balkesir Bilecik Bingl Bitlis Bolu Burdur Bursa anakkale ankr orum Denizli Diyarbakr Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Gmhane Hakkari Hatay (Antakya) Hatay (skenderun) sparta iel (Mersin) el (Tarsus) Kuru Term "C 38 38 34 34 31 35 39 3O 39 38 34 33 34 34 36 37 34 34 29 38 42 36 38 36 31 34 39 29 33 34 37 37 34 35 36 Ya Terin Kuru Term c 33 37 3O 34 36 35 35 36 34 33 38 4O 36 38 37 32 28 34 3O 3O 35 32 4O 3O 33 33 29 31 37 43 35 33 32 32 Ya Term "C 24 25 2O 22 23 25 21 25 22 21 21 26 22 23 22 2O 17 2O 22 26 25 25 23 25 2O 25 2O 25 22 24 22 21 2O 25 f-t*

c
26 22 21 25 21 21 28 26 26 27 23 21 22 24 21 25 25 25 19 24 23 25 -21 22 23 24 23 25 23 2O 28 29 21 29 28

ehir Ad stanbul zmir Kars Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli (zmit) Konya Ktahya Malatya Manisa Kahramanmara Mardin Mula Mu Nevehir Nide Ordu Rize Sakarya (Adapazar) Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli .Urfa Uak Van Yozgat Zonguldak

" r

1
i

316

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Souk odalara komu hacimlerin scaklklar veya mahalli d hava scaklyla olan fark ile toprak deme zerinde oturan hacimlerin deme scaklklar aadaki tabloda verilmektedir. Tablo. VII-9) Komu Hacim ve Deme Scaklklar D Sc. le Komu Hac. Sc. Fark

Komu Hacimin Tarifi Toprak deme scakl-ok souk iklimler Toprak deme scakl-Souk iklimler Toprak deme scakl-Serin iklimler Toprak deme scakl-Scak iklimler Klimatize edilen veya soutulan s. oda hacimleri Toprak seviyesinin altnda kalan klimasz, soutulmam hacimler ile toprakla temastaki duvarlar Klimatize edilmeyen normal kullanma maksatl hacimler Cebri ekilde havalandrlmayan hacimler; depo, atlye, vs. Kompresr makina dairesi (Sulu kondenser) Kompresr makina dairesi (Haval kondenser) Mutfak, amarhane, kazan dairesi, s santral, vs. ok ar scak hacimler, ar s nereden yerler

Scakl (Q +7 + 15 +20 +25

Oda Dizayn Scakl -10 -5 0 0 +5 + 10 + 15

rnek : Ankara'daki bir uygulama iin souk odaya bitiik bir mutfakta scaklk : D scaklk (35C) + Sc. fark (10C) = 45C alnmaldr. t scaklklarn saptanmasnda, soutulacak hacmin kullanma maksad gz nnde bulundurulur. Baz zel kullanma maksatlar sz konusu olduunda bu maksada uygun olan scaklk esas alnr. Souk oda uygulamalarnda, souk odada muhafaza edilecek maddelerin gerektirdii oda scakl i scaklk olarak alnmaldr. Aadaki tabloda deiik tr gda maddelerinin oda/i scaklklar verilmektedir. Ayn tabloda, muhafaza edilen maddelerin snma ss, donma ss, muhafaza relatif rutubeti, donma noktas, bnyesindeki su miktar, souk odada bozulmadan muhafaza edilebilecei takribi zaman sreci de verilmektedir. Verilen deerler ortalama deerler olup yetime yer ve trlerine gre farklar olabilecektir. Bilhassa yurdumuzda yetitirilen UYGULAMALI SOUTMA TEKN 317

ya meyve ve sebze rnlerinin muhafaza srelerinde byk farkllklar gzlenmektedir. Bu nedenle, d kaynakl bir tablo olan Tablo. VII-10'da gsterilmi olan muhafaza srelerinden, uygulamada nemli farkllklar ortaya kmas ok olasdr. Tablo. VII-10) Gda Maddeleri iin Uzun Sreli S. Oda Muhafazas Doneleri
Muha- Oda Takribi muhafaza s- Nem'i faza scakl R.R. resi (C) (%) (*) Isnma Iss On soutm. inDonma odalar iin Don Kcal/kg . C deki Iss ma Sou- Yklesu Nokt. Donma- DonmaKcal ma me mikt. dan dan sres kats. (X) kg %A. Saat (") nce sonra 84 83 74 85 85 18 -0.5 -1.6 -1 -1 -2 0.87 0.87 0.79 0.88 0.88 0.34 0.45 0.45 0.42 0.46 0.46 0.26
5

Gda Maddesinin Cinsi-Tanm

Ahududu-Taze Armut-K-Sert Armut-Normal-Yeil Ananas-Olgun-Taze Ayva Bal Balk-taze Balk-Dondurulmu Balk-Salamura (Tuzlu) Balkaba Bamya-Taze Bezelye-Yeil Bira-F Bira-ie/Kutu Brtlen zm Brksel Lahanas Cier-Taze Cier-Dondurulmu ikolata-eitleri ilek-Taze Domates-Yeil Domates-Kzarm Dondurma Dar-Patlamam Elma-Golden

o(-)
- 1 5 /-0.5 0

90-95 90-95 90-95 85-90 90 90-95 90-95

2-3 G 2-7 H 1-2 H 2-4 H 2-3 A 1S(+)

67.8 66.5 59.4 68.3 68.1 13.6

24 24 3 24 18 18 20 20 24 18 34 34 8 24

1.25 1.25 1.50 1.50 1.43 1.43 1.50 1.50 1.25 1.43 1.00 1.00 1.33 1.50

+7
O(-) s+10

v + 2
23 /-29
+4

5-15 G 60-80 -2.2 0.7-0.9 6-12 A 62-85 91 90 74 90 90 85 85 70 70 1 90 93 94 63 10 84 -1 -2 -0.6 -2 -1 -1 -1.7 -1.7 -0.8 -0.6 -0.5 -5.6 -1.1 0.76 0.93 0.92 0.80 0.92 0.88 0.88 0.76 0.21 0.92 0.95 0.95 0.71 0.28 0.88

/63.8

-38/0.45 5/68.3
0.41 0.48 0.47 0.42 0.47 0.46 0.46 0.41 0.20 0.47 0.48 0.48 0.39 0.23 0.45 56 72.8 72 59.2 72.1 68.0 68.3 56.0 56 0.8 72.1 74.5 75.2 50.4 8.1 67.2

/+10

90-95 10-12 A 2-3 A 7-10 G 1-3 H 3-8 H 3-6 A 3G 3-5 H 1-5 G 2-4 A 6-12 A 5-7 G 1-3 H 4-7 G 3-20 A 4-6 H 3-8 A

+1

/ + 13 70-75
/+10 0 90-95 95 s65 95 90-95 90

+7

+2

/+4 /+4

i i

+2

O(-) 0

1 2 /-18 "18/ + 1

90-95 40 90-95 85-90 85-90 85 90

OH
+13

/+21

+7

/+10

" 25 /-29

/+4 -V +4

318

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Tablo. VII-101 devam) Gda Maddeleri in Uzun Sreli S. Oda Muhafazas Doneleri
Isnma Iss Takribi inMuha- Oda Don Kcal/kg . C muha- deki faza s- Nem'i ma faza s- su Nokt. Donma- Donmacakl R.R. resi mikt. dan (%) co dan (C) %A sonra (*) nce -18 O(-) O(-) 90-95 90-95 88-92
1 8 /-23

Gda Maddesinin Cinsi-Tanm

On soutm. Donma odalar iin

SISI

Kcal kg

Sou Ykle ma me sres kats. Saat (**) __

1.43

Ekmek-Ambalajl Enginar Erik Et-Sr-Taze Et-Sr-Donmu Et-Sr-Donmu Et-Kuzu-Taze Et-Kuzu-Donmu Et-Kuzu-Donmu Et-Domuz-Taze Et-Domuz-Donmu Et-Dana-Taze Greyfurt Havu-Ambalajl Hindiba Hindistan Cevizi Hurma Ispanak ncir-Kuru ncir-Taze stakoz Japon inciri Kabuklu deniz hayvanlar-Taze Kabuklu deniz hayvanlar-Donmu Kara Lahana Karides Karpuz
+1

3-13H 1-2 H 3-4 H 1-6 H 9-12 A 4-10 A

32-27 84 86 62/7?

-1.6 -0.8 -2 -2 -2 -2 -1.1 -1.4 O(-) -1 -16

071

0.48 0.87 0.89

0.31 0.45 0.46 67.2 68.9

18 20

1.50

-7/0.8

18-24 1.50
48

90-95 90-95 85-90 90-95 90-95 85-90 90-95 90-95

-39/0.43
-39/0.43

1.33

-12

/+1
" 1 8 /-23 -12

5-12 G 60-70 8-10 A 3-6 A 3-7 G 4-6 A 32-44

%76

- 38 / 0 .41

/56 /56

48

-38/0.41

/+1
1 8 /-23

a4

%.55

a3 3

%.33

^ 3 5 3 14-18 1.50
51

1.33 1.43 1.25 1.43 1.43

/+1
0 0

5-10 G 64-70 4-6 H 4-6 H 2-3 H 1-2 A 6-12 A 10-14 G 9-12 A 7-10 G Uzun sre 3-4 A 5-8 G 3-8 A 1-2 H 2-14 G 2-3 H 89 88 93 47 20 93 23 78 79 78

/ 0 . 7 6 - %.41 0.47 0.46 0.48 0.34 0.26 0.48 0.27 0.44 0.44 0.43 a44

- /56

6 22 24 18 18

/ + 16 85-90
98-100 95 80-85 65-75 95 50-60 85-90 Deniz suyunda 90 95-100 90-95 90-95 95-100 80-90

0.92 0.91 0.95 0.58 0.36 0.95 0.39 0.83 0.84 0.84
a84

71.3 70.5 74.5 37.6 16.2 74.5 18.4 62.5 63.2 62.7 64-70 64-70 69.5 60.8 74.5

/+2
0 0

o(-)

/+4 OH
+5

-2.5 -2.2 -2.2

/+10 -1

_ 18 24

1.43 1.10

+0.5 " 1 8 /-29 0

1/+1
+4

80-87 -2.5 87 76 93 0.5 -2.2 -0.4

/0.90

/0.46

0.89 0.81 0.95

0.46 0.43 0.48

/+10

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

319

Tablo. VlI-lOldevam) Gda Maddeleri in Uzun Sreli S. Oda Muhafazas t Doneleri

Isnma Iss On soutan, inMuha- Oda Takribi Donma odalar iin Don Kcal/kg . C muha- deki Iss faza s- Nem'i ma Sou- Ykle faza s- su Donma- Donmacakl R.R. Nokt. Kcal ma me mlkl. resi dan dan CC) (C) (%) kg sres kats. %A. nce (*) sonra Saat (**)

Gda Maddesinin Cinsi-Tanm

*t

Kabak Kays-Zerdali Karnabahar Kavun Kavun-Klk Kereviz Kiraz-Sert Kuruyemiler-i Kurutulmu Biber Kukonmaz Ku zm-Taze Krema/Kaymak Lahana Limon Mandalin Mantar-Taze Margarin Marul Maydanoz Maya (Hamur) Msr-Taze Meyve Kurular Meyve-Dondurulmu

/+4.5
0 0
+7

85-95 90 95 90-95 90-95 95 90-95 65-75 65-75 95

5-14 G 1-2 H 2-4 H 3-4 H 4-8 H 2-4 A 2-3 H 8-12 A 6-9 A 2-3 H

94 85 92 93 93 94 80 3-6 12 93 85 73 92 89 87 91 16 95 85 71 74 14-26 75 0 82 88

-0.5 -1.1 -1 -1 -1 -0.5 -2 -0.6 -1 -1 -1.4 -1.1 -1

0.96 0.88 0.94 0.95 0.95 0.95 0.84 0.24 0.30 0.95 0.88 0.78 0.94 0.92 0.90 0.93 0.33 0.96 0.88 0.77 0.79

0.48 0.46 0.48 0.48 0.48 0.48 0.44 0.22 0.24 0.48 0.45 0.42 0.47 0.47 0.46 0.47 0.25 0.48 0.46 0.42 0.42 0.26 0.43 0.45 0.47
2

75.3 68 73.7 74.5 74.5 75.6 64.0 " 4 / 4 .8 9.5 74.5 67.2 58.2 73.9 71.2 69.7 72.8 12.8 76.2 68.0 56.8 59.2 11-21 60.5 _ 65.7 70.5

18 20 24 24 24 18 24 20 24 20 22 18 18 24 12 24

1.43 1.50 1.25 1.10 1.10 1.43 1.10 1.50 1.25 1.00 1.43

W' /'

/+10 /+10 0 -1

+?

/+10 /+4.5

I "' / i
i;

/+2 o(-)
-26 0 /+1O

90-95 10-14 G 90-95 85-90 85-90 90 60-70 95 95 95 50-60 90-95 85-95 90 95 Birka Ay 3-4 A 1-6 A 2-3 H 3-4 G 1S(+) 2H 1-2 A 4-8 G 9-12 A 6-12 A 8-10 G 1 S 2-4 H 4-6 A

/+3
0 +2 0 0

1.43 1.43 1.25 10.0 1.25

T' /'

'

OH
-1 _ 0.6 -1 -3 -1

OH
0 0 " 1 8 /-23 +15 +21 0 0

-31/0.41
0.8 0.86 0.91

Muz
Nebati Yalar Nar Pancar (Kk)

r r

w- .

320

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Tablo. VU-lOldevam) Gda Maddeleri in Uzun Sreli S. Oda Muhafazas Doneleri

Muha- Oda faza s- Nem' cakl R.R. Isnma Iss Takribi inDon Kcal/kg . C muha- deki ma faza s- su Nokt. Donma- Donmaresi mikt. dan dan (O %A nce (*) sonra 2A 5-8 A 7-10 G 3-12 H 3-6 H 81 78 93 87 89
-0.6 -0.7

Gda Maddesinin Cinsi-Tanm

(C)
Patates-Taze Patates-Son rn Patlcan Portakal Portakal Suyu Peynir Prasa Salatalk Sarmsak-Kuru Sebze-Paketlenmi Sebze Tohumu Soan-Kuru Soan-Taze Sosis St-Pastrize St Tozu algam Kk eftali ekerlemeler erbeti Otu Tatl Patates Tavan Eti-Taze Tavan Eti-Donmu Tavuk/Hindi-Taze Tavuk/Htndi-Donmu Taze Fasulye " 1 8 /-23 0 - 1 8 /-23
+4 +7 +18

(%) 90 90-95 90-95 85-90 65-70

On soutan, Donma odalar iin Iss Sou Ykle Kcal ma me kg sres kats. Saat (**) 65.0 62.4 74.5 69.7 71.3 30.0 68.1 76.8 48.8 8.8 70.4 71.3 44.8 70.0 2.4 73.7 71.3 55.2 54.5 54.3 59.3 59.3 71.3 18 22 18 24 24 __ 2 10 24 24 5 20 1.43 1.43 1.43 1.00 3.3 1.00 1.18 1.25 1.60 1.00 1.50

+1

/ + 13
/+10 /+10

0.85 0.83 0.95 0.90 0.92 0.50 0.88 0.97 0.69 0.29 0.91 0.92 0.65 0.90 0.22 0.94 0.92 0.76 0.75 0.80 0.92

0.44 0.44 0.48 0.46 0.47 0.31 0.46 0.49 0.39 0.23 0.47 0.47 0.37 0.46 0.22 0.48 0.47 0.41 0.41 0.42 0.47

+3

+7

-1 -1

/+9 v + 2

6-12 A 30-60 1/-15 1-3 A 85 96 61 7-15 88 89 56 87 2-3 92 89 6-10 69 68 74 89

-0.7 -0.5

0
+1

95

/ + 13 90-95 10-14 G
0 /+23 65-70 6-7 A 6-12 A

-1 -1
-0.9 -1.7 -0.6

/+10
0 0 0

50-65 10-12 A 65-75 95 85 1-8 A 3-4 H 1-3 H 2-4 G 6-9 A 4-5 A 2-4 H 6-12 A 3-4 A 4-7 A 1-5 G 6A 1H 8-12 A 8-10 G

/21 0

Dk 95 90 50 50-60 85-90 90-95 90-95 85-90 90-95 90-95

-1 -1 -M -3 -0.7

O(-)

/+9
1-7/o
+13

/16

/+7

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

321

Tablo. VH-lOldevam) Gda Maddeleri iin Uzun Sreli S. <0da Muhafazas Doneleri
Isnma Iss Takribi inMuhaOda Don Kcal/kg . C muhadeki faza s- Nem'i ma faza ssu R.R. Nokt. Donma- Donmacakl resi mikt. dan dan (C) (%) (C) % A. sonra D nce +4 -23 0 -1 75-85 70-85 95-100 90-95 90-95 90-95 80-85 85-90 1A 1S 2-4 A 3-6 A 3-7 G 2-3 H 5-6 A 1S(+) 1S(+) 1 S(+) 4-6 H 16 16 95 82 84 92 66 74 55 88 75 -2 -0.7 -2.1 -1.7 -0.7 -2.2 -1.7 0.33 0.97 0.86 0.88 0.94 0.73 0.80 0.64 0.91 0.80 0.25 0.49 0.44 0.45 0.48 0.40 0.42 0.38 0.47 0.42 On soutm. Donma odalar iin Iss Sou- YkleKcal ma me sresi kats. kg Saat (**) 12.8 12.8 76.1 65.0 67.2 73.7 52.8 59.2 44.2 70.5 60.0 20 10 24 1.25 1.18 1.50

Gda Maddesinin Cinsi-Tanm

Tereya Tereya Turp-K zm-Taze Vine Yeil Biber

+7

- 1 'o
/+10
2/0

Yumurta
Yumurta-Donmu/Btn Yumurta-Donmu/Sars Yumurta-Donmu/Beyaz Zeytin Taze

s-18 s-18 s-18

+7

/10

(*) Muhafaza sreleri: G (Gn), H (Hafta), A (Ay), S (Sene). Takribi muhafaza sresi, souk odada tutulabilecek net sreler olup nakletme, sat, vs gib alcnn kullanaca an'a kadar geecek zaman sreci nazar dikkate alnmtr. (-) aretli scaklklar, gsterilen deerin 0.1 ile 0.5C altnda olaca anlamn tamaktadr. (+) aretli sreler tabloda gsterilenden daha da uzun sre muhafaza edilebileceini ifade e mektedir. (") Mal s ykne arpan olarak uygulanacaktr. Bu katsaylar uzun sreli souk muhafaza c jdalarna uygulanamaz. Tabloda bo olarak braklan (Nmerik deer verilmemi olan) deerler iin kaynak buluna mad ifade edilmektedir.

Tablo VII-10'da gsterilen deerlerin uzun sreli souk depo muhafazas esasna gre verilmi olduu, ayrca gda maddelerinden ounun deiik cins, yetime yeri ve ekline gre gsterilen deerlerde baz farkllklar olabilecei kabul edilmelidir. Ayn tabloda n soutma odalar iin maln "Souma Sresi" ile "ykleme katsays" deerleri verilmektedir. Uygulamadaki deneyler sonucu elde edilen bu deerlerden souma sresi olarak verilenler maln hasat, toplanma, kesim durumundaki scaklktan tabloda gsterilen muhafaza scakl seviyesine kadar drlmesi iin gerekecek souma sresidir. Ykleme katsaysnn anlam ise; n soutma odalarna konulan maln ilk andaki scakl ile oda scakl arasndaki byk farkllk nedeniyle ilk yklemeden hemen sonra soutma cihaz ve ekipman zerinde ar bir s yk meydana gelir. Halbuki oda soutma yk hesaplanrken mal yknn zamana gre eit ekilde dald kabul edilir. Bu durumu gerektekine yaklatrabilmek zere, hesaplanan mal ykne bir "ykleme katsays" uygulanp soutma ekipmannn daha byk seilmesi salanr ve dolaysyla n soutma odasna konulan maln ilk saatlerde oda scaklnn ar derecede ykseltilmesi ve souma sresini uzatmas nlenir. 322 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Ykleme katsaysnn sadece n soutma uygulamalarnda ve maldan gelen s ykne uygulandna dikkat edilmelidir. Dier yandan yukardaki tabloda gsterilen gda maddelerinden pek ouna uzun sreli souk depo muhafazas yntemiyle deer kazandrlmasnn halen memleketimizde ekonomik olmayaca aktr. Ksa sreli muhafaza/Gnlk muhafaza/servis souk odalar (24 ile 72 saat aras) iin ise aadaki Tablo. VII-11 deerleri kullanlmaldr. Tablo. VII-11) Gnlk/Ksa Sreli Muhafaza Odalar iin artlar
Gda Maddesinin Cinsi Sebzeler Meyveler Et (Blnm) Et (Btn) Tavuk-Hindi Tavuk-Hindi (Paketlenmi) Balk Yumurta Tereya-Peynir Tereya-Peynir (Paketli) ielenmi Merubat Dondurulmu Gda Mad. Scaklk (C) 0/+2 0/+2 0/+2 0/+2 -1/+1.5 -1/+1.5 +1.5/+4.5 -0.5/+1.5 +1.5/+4.5 +1.5/+4.5 +4.5A-7
-18

Oda Sc/Evaporasyon Sc. Fark (C) Cebri Hava Sirk. Evap. 3.5-5 5-6.5 5-6.5 6.5-11 3.5-5 Tabii Hava Sirkls. Evap. 8-10 10-12 10-12 12-15.5 8-10 10-12 8-10 8-10 10- 12 12-15.5 15-20.5

5-6.5 3.5-5 3.5-5 5-6.5 6.5-11 11 ve yk 5-6.5

10-12

rnek: Aadaki souk oda iin transmisyon s yknn hesaplanmas:

20 t. Kazan Dairesi h/t rot zeri ata. BROLAR 10 mi

Dier Veriler:
Mahal : Ankara Mal Cinsi: Elma Duvar cinsi ve rengi : 23 cm. Dolu Tula, d 3 cm. sva, ak renk badana at cinsi ve rengi : 10 cm. Betonarme zeri 2 kat kanavie asfalt yaltml nce, i ve d scaklklar ile tecrit kalnl saptanmaldr. UYGULAMALI SOUTMA TEKN
323

1) Ankara iin d scaklk 35C kt, 21C yt (Tablo. VII-8) 2) Dou cephesi iin Gne nlar etkisi At = 3C (Tablo. VII-5) Gney cephesi iin Gne nlan etkisi At = 2C (Tablo. VII-5) at iin Gne nlar etkisi At = 11C (Tablo. VII-5) 3) Komu hacimlerin scaklklar (Tablo VII-9'dan) Kazan Dairesi : 35C d sc. + 10C - 45C Bro : 35C d sc. - 5 = 30C Deme scakl : + 15C 4) scaklk Tablo VII-10'dan - 1 ile + 4C verilmitir + 2C alnabilir. 5) Tecrit kalnl : Tablo VII-7'den styropor kullanlmak zere ve serin blge kabul edilerek 100 mm alnr.

i
" I

Rabitz teliDaha sonra s geirme katsaylar hesaplanr : 1) Duvarlar: 'o

Buhar ketici a d t = 20

ai =
1

Yb.

K,,

1 | 0.03 | 0.10 { 0.23 0.03 j _

1.20 + 0.035

0.90 + 1.20 + 7
2

KU = 0.29 Kcal/h^C.m

10

Sva Styropor ua duvar

C VE m5 DVARLAfl

D
i

2) D Duvarlar:
w
U

rBuhar k e s i c i I Asfalt y s l t m MrSetanarme betonu

_
2

1 ( 0.03 | 0.10 | 0.23 | 0.03 | 1

1.20 + 0.035

0.90 + 1.20 + 20
Zan

KU2 = 0.30 K c a l / h ^ C m 2

Styropor ' / / V Rbitz teli' / Sva . / TAVAS/ ATI

< l

324

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

i /'

3) Tavan/at: 1

Karo mozaik Har

a:-' j <*>-."-.r.'-. -y-.*-j.y.n; >

5 K,,

1.20

0.035

1.75

0.15
2

20

= 0.30 K c a l / h . C . m

4)

Deme: 0.05 0.10 | 0.10 t 0.05 | 0.03 t 0.03

K,, =

1.5
KU4

I+

Slokaj Styropor

=0.31

Kcal/h.C.m

8uhr kevicit DEME

/ * i

Bu deerler bulunduktan sonra s gei yzeyleri ve transmisyon s qeileri ayn anda hesaplanabilir.
Yzey Cinsi D Duvar (Dou) D Duvar (Gney) Duvar Duvar Tavan - at Deme Eni. Yk. Boyu Ad Yzey Alan Ku (mt.) (mt.) (m2) Kcal/h. " C m 2 4 4 4 4 10 10 20 10 20 10 20 20 1 1 1 1 1 1 80 40 80 40 200 200 0.30 0.30 0.29 0.29 0.30 0.31 At (Q (35 - 2 + 3 ) (35 - 2 + 2) (30 - 2) (45 - 2) (35 - 2 + 1 1 ) (15 -2) Is Trans. Kcal/h 864.0 420.0 649.6 498.8 2640.0 806.0 5878/4

Toplam Transmisyon s geii (Kcal/h)

II) nfiltrasyon - Hava Deiimi Issnn Hesab: Souk oda kapsnn her defa alp kapatlnda bir miktar harici scak hava souk odaya girerek ek bir soutma yk oluturur. Harici havada daha fazla olan su buhar da bu soutma yknn bir parasn oluturur. Bu ykn salkl bir ekilde saptanmas, gerek kullanma durumunun bilinmesi ile mmkndr. Bu ise ou zaman kullanann tutumu ve ihtiyacna gre deimektedir. Bu sebeple, infiltrasyon ykn tam olarak hesaplamak gtr. Uygulamada yaplan deneyler infiltrasyon ykn meydana getiren oda hava deUYGULAMALI SOUTMA TEKN
325

iiminin oda hacmine bal olduunu gstermitir. Aadaki tablo oda i hacmine gre souk odalarn gnlk hava deiim deerlerini vermektedir. Tablo. VII-12) S. Oda Kap Almalarndan Meydana Gelen Hava Deiimi (*)
Oda i Hacmi (m3) 5 10 15 20 25 30 40 50 75 100 125 150 200 250 375 24 saatte hava deiimi Oda sc. 0C stnde 50.1 31.1 25.3 21.2 18.7 16.7 14.3 12.8 10.1 8.7 7.7 7.0 5.9 5.3 4.2 Oda sc. 0C altnda 38 24.2 19.6 16.9 14.9 13.5 11.7 10.2 8.0 6.7 6.0 5.4 4.6 4.1 3.2 Oda i Hacmi (nr3) 500 625 750 1000 1250 1800 2400 3000 4000 5000 6000 8000 10000 12000 14000 24 saatte hava deiimi Oda sc. 0C stnde 3.7 3.3 2.9 2.5 2.2 1.66 1.43 1.35 1.23 1.17 1.11 1.05 0.97 0.91 0.87 Oda sc. 0 altnda 2.8 2.5 2.3 1.9 1.7 1.42 1.22 1.11 0.99 0.93 0.86 0.85 0.83 0.81 0.80

i i
i
' /

(*) Ar kullanma halinde, verilen deerleri 2 ile arpn. Uzun sreli muhafaza odalar iin verilen deerleri 0.6 ile arpn.

Tablo. VII-12'de verilen hava deiimi deerlerine gre souk odaya giren harici havann s tutumu ile souk oda artlarndaki havann s tutumu fark ve havann zgl arl uygulanmak suretiyle infiltrasyon ss hesaplanabilir. nfiltrasyon ss = Hava Deiimi x Oda Hacmi x (id - i0) x y rnek: Yukarda verilen transmisyon s kazanc rneindeki oda iin infiltrasyon ssnn hesab. Tecritli oda hacmi = 19.74 x 9.74 x 3.66 = 703.7 m3 olup Tablo. Vll-12'den normal kullanma kabul edilerek hava deiimi yaklak olarak 3.0 bulunur. Oda s tutumu +2C ve %90 RH iin i0 = 3 KcalAg'dr (ekil : VII-3'deki hava psikrometrik diyagramndan alnabilir). Harici hava ise, souk oda giri kapsna komu hacimden girecektir ve bu hacim havasnn s tutumu, 30C, %50 RH iin id = 15.6 Kcal/kg bulunur. Bu artlarda havann zgr arl da y = 1.143 kg/m 3 olmaktadr. Bylece, QI = 703.7 x 3 deiim x (15.6 -3) x 1.143 QI - 30400 Kcal/24 saat bulunur.
326 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

'" r

i:

35

V> '

45

50

Kuru Termometre Scakl ( C)

zgl hacim ^ kutu hav)

ekil. VH-3) Psikrometrik diyagram Souk oda, herhangi bir maksat ve sebeple bir havalandrma sistemiyle havalandrlyorsa, bu taktirde havalandrma sisteminin hava debisi ile infiltrasyon hava deiimi karlatrlarak byk olan deerleri kullanmak suretiyle infiltrasyon s kazanc hesaplanr. Souk oda yknn kmsenmeyecek bir blmn tekil eden infiltrasyon ss, harici havann souk odaya girmesini yavalatmak suretiyle azaltlabilir. Bu maksatla, oda giriine hava perdesi, n giri hol, otomatik alp kapanan kap konulmas gibi nlemler alnmaktadr. III) Mal Issnn Hesab.-oSoguk odaya, muhafaza edilmek zere konulan deiik trden mallarn meydana getirdii s zaman zaman soutma yknn en nemli ve en byk blmn tekil edebilmektedir. Ayrca, souk odaya konulan mal cinsi nceden belli olabildii halde birim zamandaki hareket miktar kullanann ihtiya ve isteine gre deiebilmektedir. Bu sebeple, souk oda yknn hesab ile buna bal olarak soutma makina ve aksamnn seiminin mal hareketinin uygulamadaUYGULAMALI SOUTMA TEKN
327

ki durumuna mmkn olduunca yakn bir uyum ierisinde yaplmas ok byk nem tamaktadr. Mal hareketinin ar ekilde ve uygulamadaki durumundan ok daha fazla olarak alnmas, gereksiz yere byk kapasiteli soutma ekipman seilip kullanlmasna sebep olacak, gerek durumdakinden daha dk alnmas ise soutma ekipmannn yetersiz kalmasna sebep olacaktr. Gnlk ksa sreli muhafaza maksatl souk odalarda mal hareketinin, uzun sreli muhafaza odalarna gre ok daha fazla olaca aktr. Hzl ok eklinde soutma/dondurma maksatl hacimlerde ise mal hareketi ok hzl olup ihtiyaca gre dizayn safhasnda belirlenmitir ve bu deerler aynen alnmaldr. Dier yandan, nemli olan bir baka husus, minimum souma veya donma sresinin ihtiyari olmad ve bunun hem mal cinsine, hem ktle byklne ve havann mal etrafndaki hareket hz ve dalmna hem de souk odaya girdii ve soutulaca nihai scakla bal olduudur. Bu konuda teorik s transferi analizi, 3 boyutlu-zaman deikenli bir durum gsterdiinden (Transient s transferi) ok karmak ve ancak baz snrl konumlar iin Fourier serileriyle yaplabilmektedir. Gurnie-Lurie diyagramlar nihayetsiz boyutlu levhalar ile silindirik ve kresel ekiller iin zaman deikenli s transferinin zamana bal olarak ktledeki scaklk dalmlarn vermektedir. Buradan, bahsedilen ekilleri havi elemanlarn souma srelerini hesaplamak mmkndr. Bundan baka, souma srelerinin hesaplanmas iin baz ampirik formller de verilmitir. Bir baka kaynak, donma srelerinin hesaplanmas iin yararl olan Tao ve Planck grafikleri olup bunlardan birincisi transient s transferi denkleminin Fourier serileriyle nmerik deerler iin zm sonucu elde edilmitir. Planck grafiklerinde ise scaklk dalmnn zaman bamll dikkate alnmadndan Tao grafiklerinin daha shhatli sonu verecei kabul edilebilir. zetlemek gerekirse, soutma zamannn tayini olduka zor ve yanltcdr. Zira bu sre; a) Maln cinsine, yetitirildii blgeye, scaklna b) Maln ekline (Paketleme tarz, ktle bykl, raf durumu, istifleme ekli), c) Soutucunun verdii souk havann hz, scakl ve souk odaya dalm ekline d) Soutma uygulamasnn ekline (Daldrarak, srekli soutma uygulayarak, salamura iinde tutmak suretiyle, vs) gibi hususlara bal olup deney veya gemi tecrbelere gre saptanmas daha salkl ve kolay ulalan sonular vermektedir. Bu nedenlerle: Souk oda yklerinin hesaplanmasnda daha ziyade uygulamada kazanlan tecrbelere ve deiik tr muhafaza ekillerine gre mal hareketi miktar bulunarak maldan gelen s ykleri hesaplanr. Bylece hem daha abuk hesaplama hem de fiili uygulamaya daha yakn deerlerin kullanlmas mmkn olmaktadr. Tablo. VIHO'da n soutma odalar iin verilen soutma sreleri uygulamadaki tecrbi ortalama deerler olup maln hasat, toplama, kesim scaklklarndan daha sonra konulaca uzun sreli muhafaza odalarndaki scaklklara drlmesi iin gereken ortalama zaman uzunluudur. Dier yandan, deiik tr ve mallarn ilenmesi srasnda da bunlarn baz teknolojik safhalardan gemesi ve bu esnada bunlara birok stma veya soutma ilemleri uygulanmas gerekebilir. Bu ilemlerin gerektirecei stma veya soutma 'kleri ayr ayr hesaplanp her ilemi yapan elemann stma veya soutma kapasitesi ihtiyacn saptamak gerekecek328 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

i
/ '

T' /'

,v

* .* -i
i
il

tir. rnein dondurma yapmnda, stn alnmasndan itibaren, karm hazrlama ve pastrize etme (65C'de 0.5 saat), basn altnda homojenletirme, soutma ve dinlendirme, dondurma (-5 ile -9C'de), sertletirme odasnda soutma (-13 ile -18C), uzun sreli muhafaza (-23C'de), datm srasnda souk muhafaza, gibi safhalardan geebilecektir. Ancak, ou zaman bu ilemlerin uyguland cihazlar uzun deneyler sonucu belirli ileme kapasitelerine gre imal edilmi mekanik cihazlar olup gerek stma gerekse soutma kapasiteleri ynnden nceden belirlenmitir ve yeniden bir stma veya soutma kapasite hesabn gerektirmeyecektir. Muhafaza odalarnn soutma kapasitelerini ise konulacak maln miktarna ve hareketine gre hesaplamak gerekir. Aratrmalar gstermitir ki souk odalara muhafaza edilmek zere konulacak sebze, meyve, et, st, yumurta, vs. gibi ou gda maddelerinin tabii kaynaklarndan alndktan hemen sonra bir n soutmaya tabi tutulup sratle soutulmas ve daha sonra uzun sreli muhafaza odalarna konulmas bu maddelerin souk odada muhafaza sresini uzatmaktadr. Yabanc lkelerde geni lde uygulanan bu n soutma ilemi, yurdumuzda son yllarda sadece st alm merkezlerinde ksmen uygulanmaya balanm bulunulmaktadr. Ayrca, balk ve et cin ok ik dondurma tnelleri uygulamas olduka uzun sreden beri ve daha geni lde yurdumuzda da uygulanmaktadr. Meyve ve sebze retimi yurdumuzda ok bol olmakla beraber, burada bahsedilen anlamda bir n soutma uygulanmamakta ve retim maJlaUerJndp. bu ie uygun, kk prefabrik souk odalarn tesisi reticinin ilgisini ekmemektedir Bu yzden ok nemli miktarlarda meyve ve sebze, bir ksm sonradan souk muhafazaya alnmasna ramen, bozulup atlmaktadr. Bunun en bata gelen sebebi yurdumuzdaki souk muhafaza kapasitelerin ok dk seviyede olmas ve yava gelimesidir. Nitekim, yurdumuzda 1980 yl toplam souk muhafaza kapasitesi, kurulu halindekilerle birlikte 640000 ton olarak saptanm olup, bu rakam gelimi Avrupa lkelerine oranla fert bana 1/10 seviyesinde kalmaktadr. Bu blmn son ksmnda, baz gda maddeleri iin, souk oda muhafazas sresini uzatc nlemler ksaca izah edilmitir. Mal ss ile ilgili olarak nemli olan bir s kayna da "olgunlama ss"dr. Btn sebze ve meyveler hayatiyeti olan ve bunu souk muhafaza srasnda hatta pazarlama srasnda da devam ettiren maddelerdir. Bunun anlam, sebze ve meyvelerin bir solunum yapt, bu esnada havadaki oksijeni alp yerine karbon dioksit ile "s" nerettii demektir. Meyvelerde buna "olgunlama" denilir ve elma, muz gibi baz tr meyvelerde, bir seviyeye kadar olgunlama istenen bir husustur. Olgunlamann ar olmas halinde ise meyve ve sebze yumuar, lezzetini kaybeder, grn bozulur, koruyucu tabakas zarara urar, sonu olarak ticari deerini yitirmi olur. Ar olgunlama, sebze ve meyvelerin i yaplarndaki kimyasal deime sonucu bozulmasdr. Bundan baka, Kuruma (ar nem-su kayb) ve mikroorganizmalarn sebep olduu hastalklar sonucu da meyve ve sebzelerin bozulmas ve ticari deerini yitirmesi mmkndr. Gerek olgunlamann kontrolnde ve gerekse kuruma ve mikroorganizmalara bal bozulmann nlenmesinde en etkin yol scaklklarn belirli seviyelere drlmesi yani soutma uygulamas suretiyle olandr. Aadaki tabloda olgunlamadan dolay meydana gelen s miktarlar, deiik tr meyve ve sebzeler iin verilmektedir. Tablo: VII-13'de dikkati eken bir husus, meyve ve sebzelerin muhafaza edildikleri ortamn scaklnn artmas halinde, bunlarn retmekte olduu olgunlama ssnn da artmakta olduudur. Bunun anlam, meyve ve sebzelerin muhafaza scaklklar arttka daha hzl olgunlamakta olduklardr ki bu da muhafaza srelerinin daha ksalaca anlamn tamaktadr. UYGULAMALI SOUTMA TEKN 329

Tablo. VII-13) Meyve ve Sebzelerin, Muhafaza Edildikleri Scaklklara Gre, Gnde rettikleri Olgunlama-Solunum Iss (Kcal/Ton x Gn)
Gsterilen muhafaza scaklnda 1000 kg'n Gnde rettii Is (Kcal/Ton x 24 saat)

Meyve ve Sebzenin Cinsi Armut (Deiik Trleri) Ayva Bamya Bezelye Brksel Lahanas Biber ilek Domates Elma (Deiik Trleri) Enginar Erik Fasulye (Yeil) Greyfurt Havu Hurma (Taze) Ispanak ncir {Taze) Kays Karnbahar Kavun Kabak Karpuz Kiraz Kukonmaz (Asparagus) Lahana Limon Mantar Marul Msr (Tatl)

i
i:

0C
150-375 250 2270 860-1325

+5C 280-860 395 3045 1775-2670 900-1030 280-395 1755-3310 225-505 1890-1925 289 1085 247 2540 600-730 355-500 1140-1515 490-560 785-1030 170-225 525-785 3000-7530 525-1180 280 3925 1625 4300 1135 260-355 1085-1610 320-375 320-540 955-3755 190-375 355-505 970 170-320 710-730

+10C 430-1180 4820 3475-4670

+15C 840-2970 1609 (16C) 8050 10960 (16C) 5270-5900 2394 (16C) 3925-5100 1475 765-1720 4280-8000 655-690 4700-5160 640-710 2190

764
675-975 190-225 1250-2485 110-170 1320 860 186 280-320 990-1330 280-320 655-710 225-300 1515-4430 225-750 170 1550-2410 1270 2335 743 170-220 525-900 170-600 580-1235 130-170 210-355 75-130 320-730

Muz
Pancar Portakal Prasa Patates Salatalk Sarmsak Soan (Taze) Soan (Kuru) eftali Tatl Patates zm (Taze) Vine

2710-5230 785 766-1140 3000-5435 505-635 3000-3215 375-500 1740 475 6110 10000 1215-1270 2710-3500 620-1050 1180-2000 1870-2700 2540-4520 860 1870-2130 1925-2020 4150-5000 410 1380-2500 5025-16850 - 8800-18120 675-1610 1235-3160 620 880 5550 2170 3475 6185 9000 1215-2170 1625-3065 2000 (16C) 710-1250 655-750 4580-6465 2950-3755 375-560 375-655 1270-1610 1325-1830 500-545 600-1515 2000-3250 3645-5380 395 615 860 1830-2335 560-655 450 1515-2765

r v

f-U

f-U

330

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

t /'

Souk odaya konulan mallarn meydana getirdii soutma ykn drt safhaya ayrmak gerekir: 1) Donma noktasnn stndeki scaklklarda soutma: n IK l / M Q (Kcal / h) = G(kg)xC(Kcal/kg.C)x[tg-t](0C) L * XJ x Ykleme katsays Soutma zaman (saat) (Ykleme katsays yalnz n soutma odalar iin uygulanacaktr) 2) D o n m a srasnda alnacak s: G (kg) x D o n m a ss (Kcal / k g ) D o n m a zaman (saat) 3) Donduktan sonra derin soutma:

, G(kg)xC 3 (Kcal/k g .C)xM m ]

Soutma zaman (saat) 4) Muhafaza srasnda reyen s, olgunlama ss: Q4(Kcal/h) = G (kg) x C r e s p (Kcal / t o n x 24 saat. Tablo VII-13'den) 1000 x 24 saat

Eer soutulan maddeler sandk, kasa, kutu, vs. ierisinde souk odaya konuluyorsa, bunlarn sl ykleri de dikkate alnmak gerekir. Yukarda saylan ve 4 safhada meydana geldii belirtilen soutma yklerinden bir veya birka maln muhafaza scaklk ve durumuna gre mevcut olmayabilecektir. rnein +2C'de muhafaza edilmesi istenen elma iin sadece (1) ve (4) sra numaral soutma ykleri mevcut olacaktr. Soutulacak hacimlerin mal soutma yklerinin saptanmasnda bunlarn uygulama maksadnn bilinmesinin yarar vardr. Souk hacim uygulamalarn aadaki gruplarda toplamak mmkndr. a) Ksa sreli souk muhafaza/Gnlk muhafaza ve servis soutucular : Donmu veya souk muhafaza maksatl olabileceine gre ve maln n soutma uygulanarak veya muhit scaklnda odaya konulmas durumuna gre mal ssnn alnma (soutma) zaman farkllk gsterecektir. ax) a2) a3) a4) Souk muhafaza; Mal scakl muhit scaklnda: Tablo. VII-10'dan Souk muhafaza; Mala n soutma uygulanm: 3-6 saat Donmu muhafaza; Mal scakl muhit scaklnda: Tablo. VII-10'dan Donmu muhafaza; Mala n soutma uygulanm: 3-6 saat 331

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

b) Uzun sreli muhafaza: Souk hacim gene donmu veya souk muhafaza maksatl ve maln giri artlar muhit scaklnda veya n soutma uygulanm durumda olabilecektir. bj) Souk muhafaza; Mal scakl muhit scaklnda: Tablo. VIMO'dan b2) Souk muhafaza; Mal'a n soutma uygulanm: 4-8 saat b 3 ) Donmu Muhafaza; Mal scakl muhit scaklnda Tablo. VII-10'dan b^ Donmu muhafaza; Mal'a n soutma uygulanm: 4-8 saat c) n soutma hacimleri: ok soutma ve ok dondurma (Blast freezer-Freezing Tunnels) maksatl olabilecektir. Soutma sresi Tablo. VII-10'dan alnabilir. Donma zaman projede dnlen mal hareketine gre tayin olunmaldr. Bu blmn sonundaki veriler bu konuda bir fikir vermek ynnden faydal olacaktr. d) Meyve ve sebzelerin uzun sreli muhafazas: Sadece souk muhafaza sz konusu olacandan (Dondurulmu meyve ve sebze uygulamalar ok ile dondurma snfna girecektir) yukarda (bj) ve (b2)de belirlenen soutma sreleri kullanlabilecektir. Ayrca, yksek bir olgunlama ss mevcut olacak ve baz hallerde soutulmu hacmin atmosferik artlarnn kontrol sz konusu olabilecektir. e) Datm muhafazas: Tketiciye datm maksatl yerlerde, tehir ederek souk muhafaza gene souk veya donmu muhafaza eklinde olabilecektir. Mal n soutma uygulanm vaziyette geleceinden soutma zaman mmkn olduunca ksa tutulabilir (2-6 saat arasnda). rnek: Bir servis souk odasna gnde ortalama aadaki mallar konulmaktadr. Maldan gelen soutma ykn hesaplayn. 500 Kg. Koyun Eti (+6C scaklkta) 1000 Kg. Dana Eti (+6C scaklkta) 500 Kg. Tavuk Eti (+5C scaklkta) 500 kg. x (6-0C) x 0.70 - 2100 Kcal/24 saat 1000 Kg. x (6-0C) x 0.75 - 4500 Kcal/24 saat 500 Kg. x (5-0Qx 0.80 - 2000 Kcal/24 saat Mal yknn toplam 8600 Kcal/24 saat bulunur. Mal'a n soutma uygulanm olduu grldnden ykleme katsays ile arplmamtr. rnek: Bir donmu muhafaza odasna (20Cde) aadaki mal konulmaktadr. Soutma ykn hesaplayn Gnde 5000 Kg. Dana eti (30C scaklkta) Gnde 2000 Kg. Tavuk eti (+25C scaklkta) 5000 Kg/gn x (30 - (-2)) x 0.75/6 = 20000 Kcal/h ( 1.33 = 26600) x 5000 Kg/gn x 55/6 saatte = 45833 Kcal/h ( 1.33 = 60958) x = 6000 Kcal/h ( 1.33 = 7980) x 5000 Kg/gn x (-2 +20) x 0.40/6 = 8960 Kcal/h ( 1.00 = 8960) x 2000 Kg/gn x (25- (-3)) x 0.80/5 = 23720 Kcal/h ( 1.00 = 23720) 2000 Kg/gn x 59.3/5 saatte x = 2856 Kcal/h 2000 Kg/gn x (20-3) x 0.42/5 ( 1.00 = 2856) x 131074 Kcal/h bulunur. Mal yk toplam Uygulanan arpan deerleri ykleme katsaylardr. 332 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

'" r

ir /'

' r

I
I

IV) Soutulan Hacmin erisinde Meydana Gelen Is: Bunlar, soutulan hacimde zaman zaman bulunabilecek insanlar ile bu hacimdeki aydnlatma armatrleri, elektrik motorlar, elektrikle veya scak gaz ile defrost ilemi ve daha baka s nereden cihaz ve elemanlardan olumaktadr. IV-a) nsanlardan Gelen Is: Soutulan hacimde bulunan insanlarn neretmi olduu s miktar bu hacmin scaklna, alan insanlarn bedensel gayretine ve giyimine, saysna, hacmin iinde kaldklar sreye, hacmin byklne, dardan souk hacme giri k sklna ve daha birok etkene bal olarak deimektedir. Aadaki tabloda ortalama deerler verilmektedir. Tablo. VII-14) nsanlardan Gelen Ortalama Souk Oda Is Yk
Oda Scakl (C) +10C +5C Is Neri Kcal/h x ahs 180 210 235 260 Oda Scakl (C) -10C -15C -20C -25C Is Neri Kcal/h x ahs 290 315 340 365

oc
-5C

Not: Sk sk girip kma halinde %10 ile %25 ilave edilecektir.

rnek: 0C scaklktaki bir souk odada 2 (iki) kii gnde toplam 3'er saat kalmaktadr. Is ykndeki payn hesaplayn. 2 (iki) kii x 3 saat/gn x 235 Kcal/h = 1410 Kcal/gn olacaktr. Vl-b) Aydnlatma Armatrleri: Aydnlatma armatrnn inkandensant veya fluoresant tipi oluuna gre hesaplanr ve gnde ak tutulduu saat ile arplarak bulunur. Inkandesant tip iin gnlk s (Kcal/gn) : 1000 Watt x 0.86 Kcal/h x Saat/gn Fluorasant tip iin gnlk s (Kcal/gn) : 1000 Watt x 1.06 Kcal/h x Saat/gn rnein 500 Watt, gemici tipi aydnlatma armatr, gnde 6 saat ak tutuluyorsa, verecei s 500 x 0.86 x 6 = 2580 Kcal/gn olacaktr. IV-c) Elektrik Motorlar: Elektrik motorunun gcne ve tipine gre g faktr deieceinden sya dnen g oran da deiecektir. Ayrca, elektrik motorunun gce dntrd enerjinin kullanld mahal soutulan hacmin ierisinde ise bu taktirde tm enerji oda ierisinde kalyor demektir. Aadaki tablo ve ekiller deiik gteki motor gruplar uygulama ekilleri iin souk oda s ykn vermektedir. Tablo. VII-15) Elektrik Motorlarndan Gelen Is Yk (Kcal/h x HP)
Motor ve Tahrik edilen eleman S. oda iinde Motor Gc (HP) 1/8 - 1/2 1/2 - 2.0 3.0 - 20.0 1070 930 740 640 640 640 430 290 100 333 Tahrik edilen elemann bulunduu hacim Motorun bulunduu hacim

UYGULAMALI SOUTMA TEKN


rnek : 3 Ad., 1/3 hp Evaporatr motoru gnde 20 saat devaml altnda: 3 x 1/3 x 1070 x 20 = 21400 Kcal/gn s verir. Bu motorlar, bir salamura tanknda kartrc pervaneleri altryorsa soutulan ortama verecei s miktar 3 x 1/3 x 640 x 20 = 12800 Kcal/gn olacaktr.
hacimde bulunan evaporatr/soutucularn ierisinde bulunan elektrikli defrost stclarn Watt olarak gleri ve gnde ka saat altrldklar belli ise defrost srasnda verilen s yle hesaplanabilir: 0 ^ : n (adet) x W (watt) x 0.86 Kcal/vvatt x H (saat/gnde) x F (defrost faktr) F-defrost faktr, elektrik enerjisinin souk odaya s yk olarak giren ksmn ifade eder ve elektrikli defrost iin 0.5 alnabilir. Bunun anlam; verilen snn dier blmnn eritilen buzun su haline dnmesiyle darya drenaja intikal etmekte olduudur. Defrost stcsnn gc ve gnlk alma sresi bilinemiyorsa bu taktirde evaporatrn 5.5C evaporasyon -oda scaklk farknda verecei her 3000 Kcal/h (beher ton frigo) iin 2800 watt stc gc veya takriben, beher Kcal/h evaporatr kapasitesi iin 1 Watt stc gc alnabilir. Gnlk alma sresi ise: -2 ile +1C oda scaklklarnda gnde 4 defa 15'er dak. (1 saat) -15 ve daha aa scaklklarnda gnde 6 defa 20'er dak. (2 saat) alnabilir. rnek: 4 Ad. 750 watt stcy havi bir evaporatr gnde toplam 2 saat altrlyorsa verecei s yk: Oej: 4 x 750 x 0.86 x 2 x 0.5 = 2580 Kcal/gn olacaktr. IV-e) Scak Gaz Defrostlu Sistemlerin Verecei Is Yk: Scak gaz ile verilen defrost ss sistemin kondenserinden atlan sya yakn olacaktr ve ayn kabul edilebilir. Ancak, bir kompresre birden fazla sayda evaporatr bal ise ve bunlara srayla defrost uygulanyorsa bu taktirde toplam kondenser ssn evaporatr saysna blmek gerekir. Kondenser ss/evaporatr ss oranlar (KEVIS) Tablo: V-l'de verilmi olup evaporatr kapasitesini bu tablodaki deerle arpmak yaklak defrost ss miktarn verecektir. Aynen elektrikli defrost sisteminde olduu gibi burada da bir defrost faktr (F) uygulanmaldr ve scak gazla defrost iin F = 0.4 alnr. Bylece Q s g d = n (adet) xq e v (Kcal/h) x KEVIS x H (Saat/gn) x F olacaktr. rnek: -10/+30C artlarnda F12 soutucu akkan ile 5000 kcal/h veren bir evaporatre gnde toplam 1 saat scak gaz defrostu uygulanyor ise, defrost ile verilen s yk: Qsgd = 1 adet x 5000 x 1.19 x 1 x 0.40 = 2380 kcal/gn, olacaktr. 334 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

IV-d) Defrost Srasnda Verilen Is (Elektrikle Defrostlu Sistemler): Soutulan

, v

1
' /

ok sk rastlanmamakla beraber uygulama olana bulmakta olan scak hava veya su pskrtmek suretiyle yaplan defrost usullerinde defrost ile verilen s yknn byk bir ksm souk odann dna intikal ettirilmektedir. Zira, scak hava, defrost ilemi srasnda evaporatre verilip tekrar, hava damperleriyle darya yneltilmektedir. Su pskrtme halinde ise drenaj yolu ile oday terketmektedir. Her iki defrost usulnde de hava ile veya su ile verilen snn takriben %10'unun souk odaya intikal ettii kabul edilebilir. Yani: Qs.c.hv = V(m /h) x (thv-toda) x 0.3 (kcal/m ) x H (saat/gun; x U.l Qsu psk. = G (kg/h) (tsu-0C) x H (saat/gn) x 0.1 olacaktr. Burada 0.1 defrost faktr yerine kaim olmaktadr, 0.3 ise yaklak olarak hava3 nn snma ss (kcal/h) x zgl arl (kg/m ) arpmn vermektedir. IV-f) Oda inde Meydana Gelebilecek Dier Is Ykleri: Bilhassa byk hacimli souk muhafaza depolarnda soutulan hacime Forklift, vin, motorlu veya bataryal nakil arabalar, konveyor, vs. gibi elemanlar sokulmaktadr. Bunlarn meydana getirecei s yk, bu elemann trne gre ve soutulan hacimde kalaca sreye gre hesaplanp soutma ykne ilave edilmelidir. Soutma yk hesabnda bulunan deere genellikle %10 mertebesinde bir ilave yapmak, nceden beklenmeyen ve bilinemeyen s kazanlarn karlamak ynnden, usl haline gelmitir. Burada belirtilen s kazanlarndan baka, bilhassa test odalar, laboratuvarlar, vb. gibi uygulamalarda deiik s ykleri bulunabilir. Bunlarn trne gre s ykleri saptanp soutma ykne ilave edilmelidir. Soutma yklerinin yukarda izah edildii ekilde ayr ayr hesab yaplrken bunlar bir tablo zerinde toplamak birok ynden fayda salayacaktr. Bilhassa hesap srasn belli bir kalba gre yapmak, hem baz yklerin unutulmasn nleyecek, hem de soutma ykn meydana getiren ayrntl blmlerin birbiriyle mukayesesi yaplp mertebe arlklar gze batar hale getirilerek hatalarn saptanmas kolaylaacaktr. Bir baka husus da ok sayda mnferit souk hacim iin bu hesap yaplyorsa, hem bunlarn birbiriyle kolayca mukayesesi yaplabilecek, hem de benzer deerlerin uygulanmas daha kolaylaacaktr. Hesaplar iin yaplacak ilem de nemli lde azalm ve hesaplama kolaylam olacaktr. Aada byle bir soutma yk hesab cetveli rnei verilmektedir. Bu maksatla hazrlanm, birbirinden az veya ok farkl olan hesaplama cetvellerine rastlamak mmkndr. Bu farkllklar bu cetvellerin yanl olabilecei anlamn tamamaktadr, yeter ki doru kullanlm olsun.
UYGULAMALI SOUTMA TEKN 335
3 3

IIN ADI, YER, M. SAHB:. Hesab Yapan:. Bro: Tarih:

Oda no veya Ad, Kullanm Amac: D Scaklk ve Nem: C; % C', b} i scaklk ve Nem:
a

i
GNLK S KAZANCI

C; %

Komu Bacia Scaklklar: a)

C: Deme x Yks:

C; Taran _ = Hacim

Oa lleri (fflt)-Tecritsiz: En:

x Boy:

TRANSMSYON tSSI {DUVAR, TAVAN, DEME) (*) Gne atan yzeylere solar sc. fark ilave et

iaret

im mt

Boyu mt

Adet

Tenzil Hesaba edilen Giren

At

Saatteki (Kcal/h)

TOPLAM TRANSMSYON ISI KAZANCI HAVA DEMNDEN GELEN ISI

Oda hacmi:. n3 x Hv. de. 24 saatte. id : D hava s tutumu . i0 : hava s tutumu . . defa x ( id i0) x kg/m3 Kcal/kg Kcal/kg

i i

MALLARDAN GELEN ISI Is Cinsi

Donma Nok. So Donma Donmu souma Olgunlama Mallarla Hgfli yan s TOPLAM O ODA a) nsan :. a) Aydnlatma:. =) Motor:. i) Elk. Defrost: 3) Scak Gaz Defrost:. Kasa, kutu, vs Dierleri MAL I S I S I (Kcal/Gn) MEYDANA GELEN . Kcal/h: _Watt x. .Ad. x Ad. x_ _Ad. x_ MUHTELF Saat/gnde ISILAR Mal Cinsi Arlk At Isn, ss Souma sresi (kg) (O Donma ss Olgunlama s. (Saat) Saatteki s kazanc (Kcal/h) GUNLUK ISI KAZANCI

NDE

. Ad. x 0.86 (Fluores.10.6) x Saat /gn . Kcal/h.HP x. Kcal/h x 'x0.4 Kcal/Gn _Saat/Gn . Watt x 0.86 x . _Saat/Gnx0.5

I
Kcal/h

[) Dierleri :. GNLK TOPLAM ISI KAZANCI (Kcal/Gn).. Gnlk Toplam Is Kazanc Gnlk alma Saati (14 ile 20 Saat)

Soutma Ekipmannn seiminde esas alnacak Saatteki Yk:

336

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

tii

Soutma yk hesaplandktan sonra, bundan esas maksat olan ekipman seimine geilecektir. Ekipmann kapsam; Kompresr, Evaporatr, Ekspansiyon valfi, solenoid valf, Filtre-kurutucu, boru tesisat, basn ayarlayc valfler, gaz toplama/resiver depo ve dier soutma aksamdr. Bu elemanlarn seiminde unlarn bilinmesine gerek duyulacaktr. 1) Oda scakl ve relatif nem seviyesi 2) Oda scakl-evaporasyon scaklk fark (mal cinsine gre) 3) Emi soutkan hatt basn kaybn karlamak iin gerekli scaklk (2'deki scaklk farkna ilave edilmelidir) 4) Youma/Kondenzasyon scakl 5) Kompresrn gnlk alma sresi 6) Evaporatr fanlar alma sresi Oda scakl ve relatif nem, muhafaza edilecek emtea cinsine gre Tablo: VII10'da ayrntl olarak verilmitir. Oda scakl-evaporasyon (veya serpantin yzeyi) scaklk fark deiik tr mal cinsleri iin Tablo: V-2'de verilmektedir. Ayrca, Tablo: V-3'de Oda,Evaporasyon scaklk farklarna gre muhafaza edilebilecek ortalama nem seviyeleri gsterilmi olup bununla, yukardaki (1) ve (2) sra nolu deerlerin birbirleriyle balants verilmi olmaktadr. Emi hatt basn kayb konusu Blm-VIII'de irdelenmektedir ve bu basn kaybnn kart olan scaklk fark soutucu akkan tablolarndan bulunabilecektir (Bak: Tablo: IV- 3, 4, 5, 6). Youma scakl konusu kondenser seimi blmnde ele alnmtr. Burada, soutma ekipman seiminde esas gerekecek olan done, birim zamanda soutma sisteminden beklenecek olan soutma kapasitesidir ki bu, gnlk toplam s kazancnn gnlk toplam alma sresine blnmesiyle bulunabilecektir. Gnlk toplam alma sresinden en bata kastedilen husus soutma kompresrnn alma sresidir ve bu, oda scakl ile evaporatr scaklklarna ve gnde yaplmas dnlen defrost sresine baldr. Kompresrlerin gnlk toplam alma sreleri 14 ile 20, bazan da 22 saat olarak alnabilir. Aada, kompresr ve evaporatr fan iin gnlk alma sreleri uygulama trlerine bal olarak verilmektedir. a) +2C ve zerindeki oda sc. Kompresr: 14 jle 18 saat/Evaporatr: 24 saat (Naturel Defrost) b) -2 ile +1C (defrost uyg.) oda scakl.: Kompresr; 20 saat /Evaporatr: 23 saat (Gnde 4 defa 15'er dak. defrost) c) -15 ve altndaki oda scaklklar: Kompresr; 18 saat/ Evaporatr: 22 saat (Gnde 6 defa 20'er dak. defrost) Burada (b) ve (c)'de gsterilen defrost peryotlar ve sreleri daha ziyade programlanabilir tip zaman saatli bir otomatik defrost sistemi iin pratikman uygun olabilecektir. El ile defrost kumanda ilemleri iin ise defrost says azaltlp defrost sresi de buna uygun bir ekilde uzatlmak gerekecektir. UYGULAMALI SOUTMA TEKN 337

rnek : Gnlk s kazanc 18000 kcal olarak hesaplanm olan 0C bir souk oda iin kompresr ve evaporatr, alma artlarnda 18000/18 - 1000 Kcal/h kapasite iin seilmelidir. rnek : Sayfa 321deki souk oda iin aadaki ek donelere gre soutma ykn hesaplayn. Maln miktar : 300 Ton Elma (Tamam 1 gnde depoya konuluyor)

Maln S. Oda giri scakl: 30C Ambalaj ekli Kutu arl ve s tutumu alan insan says Aydnlatma Evaporatr fan : 20 kg.'lk ahap kutularda : 0.8 Kg. c = 0.5 KcalAg.C : 10 kii, 10 saat-srekli Nem geirmez armatrler 10 ad. 100 watt 8 Ad. evap. Beherinde 2 ad. 0.5 HP Motor

i
V

Maln istiflenmesinde 2 ad. Forklift 10 saat srekli almaktadr. Beheri 15 HP Benzin mot. haizdir (Yaklak olarak 2500 Kcal/HP x h s vermekte) Is geirme katsaylar evvelce yaplan ve bahsi geen rnekte hesaplanm olup aynen alnarak aadaki soutma yk hesab tablosuna aktarlmtr. Ekipman kapasitelerinin ok ar kmamas ynnden souk odaya konulan maln 72 saatte istenen +2C scakla soutulaca kabul edilmitir. Uzun sreli depolama uygulamalarnda ylda sadece 2 veya 3 defa meydana gelecek ykleme ilemi srasnda ortaya kacak olan an soutma ykleri, kurulu masraflarn nemli lde etkiler. Bu nedenle, ykleme ilemi srasnda meydana gelen soutma ykn mmkn olduunca uzun bir sreye yaymak uygun olacaktr ve soutulan mal trne gre bu sre mmkn olduu kadar uzun tutulmaldr. Dier yandan, bu blmn birok yerinde tavsiye edildii ekilde, uzun muhafaza uygulamalarnda muhafaza edilecek mallara, toplama mahallerinde sratle n soutma uygulanmas hem mallarn souk odada muhafaza sresini uzatacak, hem de uzun sreli muhafaza souk odasnn soutma ykn nemli lde azaltarak kurulu ve iletme masraflarnn drlmesini salayacaktr. Burada verilen rnekte ise, zm dorudan doruya, maln hasattan sonra uzun sreli muhafaza odasna konulmas ekline gre yaplmtr ki yurdumuzdaki genel teaml bu yndedir. Ancak, n soutma odalannda mal ykne uygulanan ykleme katsays buradaki hesaplara uygulanmamtr. Bunun nedeni, ngrlen uygulamann uzun sreli muhafaza odas uygulamas olmasndan dolaydr. Buna ramen, grlecei gibi mallardan gelen s, toplam s yknn yarsndan fazla blmn ortaya koymaktadr ki, bu yk sadece maln depoland ilk gnlerde (Burada ilk 72 saatte) mevcuttur ve daha sonraki gnlerde bunun byk bir ksm ortadan kalkacaktr. Bu durumda, hesaplanan yk ve seilen ekipman olduka byk kapasiteli olacaktr ve n soutma uygulanmasnn ekonomik (ilk yatrm ynnden) yarar aka grlmektedir. UYGULAMALI SOUTMA TEKN

i
V

i
V

338

S O U T M A
IIN ADI, YER, M. SAHB:. Hesab Yapan:

Y K

H E S A B I
Tarih:

Bro: Oda no veya Ad, Kullanm Amac:Elma Muhafazas

D Scaklk ve Nem:35C; %30 Scaklk ve Nem:+2C; % 90 Komu Hacim Scaklklar: a)30<t; b)35+10t:; Deme 15C; Taran35+llc Oda lleri (mt)-Tecritsiz: En:20xBoy:10xYks:4 = Hacim 800m3
TRANSMSYON ISISI (DUVAR, TAVAN, DEME) (*) Gne alan yzeylere solar sc. fark ilave et aret Eni mt Boyu Yzeyi Adet 2 m mt Tenzil Hesaba edilen Giren

At

Saatteki s ' (Kcal/h)

GUNLUK ISI KAZANCI

DD(D) DD(G)
D (a)

ID(b) TA DO

40 . 4.0 4.0 40 . 10.0 10.0

20 10 20 10 20 20

80 40 80 40 200 200
ISI

80 0.30 36 40 0.30 35 80 0.29 28 40 0.29 43 200 0.30 44 200 0.31 13

KAZANCI

864 420 650 499 2640 806

141.096

TOPLAM TRANSMSYON

24x5879

HAVA DEMNDEN GELEN ISI

id : D hava s tutumu-| 5 g Kcal/kg i0 : i hava s tutumu 3.0 Kcal/kg 30.400

Oda hacmi :703.7 m3 x Hv. de. 24 saatte 3 defa x (15.6 i^ 3.0 i0) x 1.143 kg/m MALLARDAN Is Cinsi GELEN ISI Arlk At (kg) Isnn, ss Souma suresi Donma ss Olgunlama s. (Saat) Saatteki s kazanc (Kcal/h)

Mal Cins!

GNLK ISI KAZANCI

300 00030-2 0.88 72 Donma Nok. So Elma 102.667 Souk Muhafaza amal oda olduundan ykleme kat says Not: uygulanmtr 0.20 24 Elma 300 000 2.500 Olgunlama Kasa, kutu, 300 000/20 50-2 0.50 72 2.917 Mallarla ilgili yan s Disrleri TOPLAM 108.084 TOPLAM MAL I S I S I (Kcal/Gn) x 24= 2.544.016 23.500 8600 205.440 50.000 305.306 3.358.360 210.000 Kcal/h

O ODA N D E M E Y D A N A G E L E N M U H T E L F I S I L A R a) insan : 10 Kii x 235 Kcal/h x 10 Saat/gnde b) Aydntalma:100 Watt x 10 Ad. x 0.86 (Fluores.) x 10 saat /gn c) Motor: 0.5 HP x 8x2 Ad. x 1070 Kcai/h.HP x 24 Saat/Gn d) Blk. Defrost: Ad. x Watt x 0.86 x Saat/Gnx0.5 e) Scak Gaz Defrost: Ad. x Kcal/h x " " x0.4 f) Dierleri: Forklift 2 Ad. x 10 Saat x 2500 Kcal/h = Kcal/Gn Bilinemeyen ve Beklenmeyen Muhtelif Is Kazanlar iin %10 GNLK TOPLAM ISI KAZANCI (Kcal/Gn) Soutma Ekipmannn seiminde esas alnacak Saatteki Yk: Gnlk Toplam Is Kazanc 3.358.360 Gnlk alma Saati (14 ile 20 Saat) 16

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

339

Buradan bulunan, saatteki soutma ykne uygun soutma ekipman seilmelidir. Ana elemanlar; soutma kompresr, Kondenser, Evaporatr ve Termostatik ekspansiyon valfi olup seimde aadaki deerlerin saptanmas beklenmelidir. Parantez iindeki deerler yukardaki rnee gre seim iindir. 1) Kompresr : - Marka, Model, tip (Copelametic 6RHI-3500) - Miktar, Adet (4 Adet) - Emi ve youma scaklklar (-4 / +45C) - Soutucu akkan cinsi (R22) - alma artlarnda verdii net kapasite (52500 Kcal/h)

'< r

2) Kondenser

- Marka, Model, tip (ABC firmas, hava sout, bakr boru/Alum. kanat) - Miktar, (4 Adet) - Youum ve muhit scakl (+45C / +35C) - Fan hava debisi ve says (3 ad. 15000 m3 / h x 4 Grup) - alma artlanndaki kapasitesi: (65500 Kcal/h) (-4 / +45C'de R22 iin min. "1.24 x Evap. kap. olmal)

t,

3) Evaporatr

- Marka, Model, tip (WxZ, hava soutucu, 8 mm lamel aralkl) - Miktar : (8 Adet) - Oda ve Evaporasyon scaklklan (-4 / +2C) (%90 Relatif nem muhafazas iin, Tablo V-3'de oda-evap. sc. fark 5.6C verilmektedir.) - Fan hava debisi ve says (2 Ad. 15000 m 3 /h x 8 evaporatr, fanlar radyal tip) - alma artlarnda kapasitesi : (27500 Kcal/h)
9.. t

4) Termostatik Ekspansiyon Valfi: - Marka, Model, tip : (ALCO-TJLE 1400 HW veya SPORLAN-PVE-11-CP100) - Miktar: (8 Adet-Her evaporatre 1 Adet) - alma artlar (-4C evap. /8 At bas. d.) - alma artlarnda max. kapasitesi (ALCO TJLE 1400 HW : 33000 Kcal/h) (SPORLAN PVE-11-CP100 : 30000 Kcal/h) Soutkan cinsi: (R-22) Bu soutma sistemi komponentlerinin doru seilmi olmas ve ayn alma artlarnda yaklak olarak ayn kapasite deerlerini vermesi ok nemlidir. Uyumsuz bir
340

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

t l

seim, sistemin dengesiz ve gvensiz almasna, beklenen sonucun alnmamasna sebep olaca gibi bilhassa kompresrde arzalanmalara, hatta ar hasarlara sebep olacaktr. rnein ok kk bir evaporatr kapasitesi, soutmann yetersiz kalmasna, kompresre ar sv soutkan gelmesine ve sonuta kompresr emi subaplarnn krlmasndan biyel, krank mili krlmalarna, kompresr gvde ayrlmalarna kadar varan hasarlara yol aacaktr. Soutma sistemi komponentlerinin verdii kapasitelerin deiik Evaporasyon ve youum scaklklarndaki deerleri bir grafik zerine ilenerek karlatrld taktirde bunlarn kesime noktas gerek alma artlarndaki kapasiteyi verecektir.

+15 T

Deiik Taporatr tertipleri Alaa yeya hm debileri farkl)

KaapreBr-JCoaeneer kapasiteleri {) Deerler rnek olarak

Kapasite (Kcal/hJ Kcaprebr-Kondanser Gurubu i i n .

ekil. VII-4) Soutma komponentlerinin balans noktalar

Dier yandan, soutma sisteminin alt rakm ile souk oda ve d hava scaklklar, deniz seviyesi artlarna gre seilmi olan haTablo. VII-16) Scaklk deiimleri-va hareketlendirici elemanlarnn yetersiz kalmasna nin havann zgl arma etkisi neden olabilir. Soutma sisteminin altrlaca rakm seviyesine ve scaklklara gre evaporatr ve Scaklk (C) Have Densite kondenser fanlarnn hava debileri ile tahrik motoru oran gleri dzeltilmelidir. 1.00 +20 a) Fan devri sabit kaldnda, Fan motoru net mil 1.02 +15 gc (BHP) ve hava ktle debisi (kg/h) hava den1.04 +10 sitesi ile doru orantl deiir. 1.06 +5 b) Fan motoru mil gc (BHP) nn kullanma artla1.08 0 rndaki deerini bulmak iin "20C deki BHP x -5 1.10 kullanma artlarndaki hava densite oran" eklin1.12 -10 de hesaplamak gerekir. 1.14 -15 -20 1.17 c) Dk scaklklarda daha byk fan BHP gereke-25 1.19 ceinden, bunun sonucu soutulan hacime gire1.21 -30 cek motor ssnn alnmas iin daha da byk ha1,23 -35 va debisi ve dolaysyla daha byk bir fan motoru 1.25 -40 BHP gerekecektir. UYGULAMALI SOUTMA TEKN
341

Tablo. VII-17) Rakm Seviyelerinin Soutma Kapasitesine Etkisi

Rakm (mt) -300 -150 0 +150 +300 +600 +900 +1220 Kapasite arpan (1) Hava denslte oran SoutucVEvap Hava So. tond. Grp. (a) (b) (2) 1.04 1.02 1.00 0.98 0.96 0.93 0.90 0.86 1.03 1.02 1.00 0.98 0.97 0.94 0.91 0.875 1.005 1.002 1.000 0.995 0.990 0.985 0.980 0.975 Rakm (mt) +1525 +1830 +2135 +2440 +2745 +3050 +3660 +4270 Hava denslte oran (a) 0.83 0.80 0.77 0.74 0.71 0.69 0.64 0.59 Kapasite arpan (1) Soutucu Evaporat. 0.85 0.82 0.79 0.76 0.73 0.71 0.66 0.61 Hava so. kond. Grp. (2) 0.969 0.960 0.955 0.946 0.939 0.930 0.910 0.880

1) Hava fanlar motorla direkt akuple (kay tahrikli olmayan) 2) Hava soutmal kondenser-Kompresr Grubu iin a) Rakm dzeltilmesi iin : Fan mil gc (BHP) x Hava Densite Oran b) Direk akuple fanl soutucu/evaporatr kapasite dzeltmesi iin : Standart (Deniz sev.) Kapasitesi x Rakmdaki kapasite arpan c) Direkt akuple fanl Hava Soutmal Kondenser kapasitesini dzeltmek iin : Standart (Deniz sev.) kapasitesi x Rakmdaki kapasite arpan d) Deniz seviyesindeki deerlerin muhafaza edilmesi iin : Rakmdaki kapasite ve havann ktle debisi (kg/h) salanmaldr. Bu ise Debiyi (m3/h) ve mil gcn (BHP) arttrmay gerektirir. VII-3) abuk Hesap Usulleri: Keif ve avan proje safhalarnda yaklak kapasite deerleri elde etmek maksad iin birok tablo verilmitir. Bunlardan birka aada gsterilmektedir. Tablo. VII-18) Souk Muhafaza Odalar iin "Kullanma(*) Is Yk " (IC Oda-D Scaklk Fark ve I m3 Hacim in
Oda Hacmi/m) 0.57 O.85 1.42 2.12 2.83 5.66 8.50 11.33 14.16 17.00 22.66 28.32 1 m3 Hac. Kcal/24 Sa. C Orta Seviye
75 53 37 30 26 22 21 20

1 i
/

Ar Sev. Yk.
88 73 57 46 40 36 33

Oda Hacmi (m)

34 43 57 85 142 212 283 566

1 tn3 Hac. Kcal/24 Sa. C Orta Seviye 16.0 14.7 13.4 12.O

Ar Sev. Yk. 25.3 24.0 12.4(**) 9.2(**) 6.5 (*) 4.9(**) 3.9(**) 3.O(**) 2.9(*) 2.8(**) 2.77 (*) 2.75 (**)
I

30.5 30.0 29.6 28.2 26.7

19.4 18.7 17.8 17.6

1416 2124 2832 3500

() Mal ytiku + Hava deiim s ytlktl Oda iinde meydana gelen s toplam + (*) Uzun sureli muhafaza odalar iin verilmitir.

342

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Buradan bulunacak kullanma s ykne, transmisyon ss (Duvarlar, tavan ve deme) ilave edilerek gnlk alma sresine blnmeli ve ekipman seiminde esas alnacak saatteki soutma yk bulunmaldr. Tablo, souk odaya maln n soutma uygulandktan sonra konulduu varsaylarak hazrlanmtr. rnek : 5 x 5 x 3 mt. i boyutlarnda bir oda iin orta seviyeli ykleme ekline gre ve aadaki donelere gre ekipman seimine esas alnacak saateki yk nedir? Muhit scakl : ortalama 35C hacim scakl : +2C Transmisyon ss : 25000 Kcal/gn olarak hesaplanmtr. 5 x 5 x 3 = 75 m3 i hacim iin kullanma s yk Tablo: VH-18'den yaklak olarak 12.5 Kcal/24 saat x m3 x C alnarak; Qku, = 12.5 x 75 x (35-2) = 30937.5 kcal/24 saat olur. Q t o p = 25000 + 30937.5 = 55.937,50 kcal/24 saat olur ve gnde 16 saat alma sresi alnarak; Qs 55.937,50 = 3496 veya 3500 Kcal / h bulunur. 16

Tablo. VII-19) Dondurmay Dondurmak ve Sertletirme/Bekletme lemi iin Soutma Yk (Kcal/h)

Kabarma %()
120 110

Dondurma Kcal/lt 26.5 27.1 28.0 29.O 30.0 31.1 32.3

Sertletirme Kcal/lt 25.7 27.0 28.3 29.8 31.3 33.3 35.5

Toplam Yk Kcal/lt 52.2 54.1 56.3 58.8 61.3 64.4 67.8

Densitesi Kg/Utre 0.28 0.29 0.31 0.32 0.34 0.36 0.38

Toplam Yk Kcal/kg. 186.4 186.5 181.6 183.7 180.3 178.9 178.4

oo
90 80 70 60

(*)

1 Litre dondurma arl ile 1 litre donmam karm farknn dondurma arlna oran % olarak.

Tablo. VII-20) Et Hayvanlarnn Ortalama Mal Yk Ortalama Is. Iss

0.77 0.76 054 0.76

Hayv. Cinsi Sr Dana Domuz Kuzu

Ort.Gv. Ar. Kg. 250

68 82 20

Gvde Scakl CC) Girite +41C +40C +41C +38C kta

+1.TC +1.7C +1.7C +0.6C

Mal Yk (Kcal/h) Beher Gvde 1 Kg. in

320 86 74 25 1.28 1.26 0.90 1.25

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

343

Tablo. VII-21) Bira Muhafaza Odalar iin Soutma Kapasitesi (1)

Oda Boyutlar 2x2 mt 2x2.5 2x3.0 2x3.5 2.5x2*.5 Odadaki Yaklak Bira Miktar 15O t. 19O t. 25O t. 29O t. 29O t. Soutma Yk Kcal/h (2) 95O Oda Boyutlar 2.5x3.0 2.5x3.5 3x3 3x3.5 3x4

Yaklak Bira Miktar

32O t. 385 t. 4OO t. 48O t. 55O t.

Soutma Yk Kcal/h (2) 14OO 16OO 1675 1875 215O

ooo
118O 1335 1235

I i

1) 10 cm. kalnlkta X = 0.035 evsafnda tecritle kapl ve i-d scaklk fark 28C olduuna gre verilmitir. 2) Gnlk alma sresi 16 saate gre alnmtr. Tablo. VII-22) Souk Oda n Kefi iin Kapasite htiyac(**)
0/+rC (Sebze, Meyve, Tereya, Yumurta, St, Yourt) (10 cm. Tecrit () Normal Kul.
475 595 750

Oda Hac. (m3) S 7.5

-10'C Donmu Muh. 15 cm. Tecrit () Normal Kul. 600 750 950 1300 1750 2200 2450 2750 3200 3700 4000 4300 4900 5100 6200 7200 7750 7800 9200 11000 13000 15000 20000 27500 42000 52500 80000 130000 Ar Kul. 900 1150 1450 2000 2600 3300 3600 4200 4800 5500 6000 6500 7400 7600 9300 10800 11600 11700 13800 16500 19500 22500 30000 40000 60000 75000 115000 190000

-20'C Donmu Muh. 15 cm. (Tecrit (*) Normal Kul. 730 920 1160 1600 2150 2680 3000 3360 3900 4500 4800 5250 6000 6200 7500 8800 9500 9600 11250 13500 15860 18300 24500 33500 51250 64000 97500 158000 Ar Kul. 1100 1380 1750 2400 3225 4000 4500 5050 5850 6750 7200 7900 9000 9300 11250 13200 14250 14500 17000 .20000 23000 27500 36000 50000 75000 90000 140000 225000 -

Ar Kul. 725 900 1125 1550 2025 2530 2900 3300 3850 4400 4900 5200 5820 6200 7420 8650 9300 9400 11000 13100 15400 18500 25000 33000 48000 60000 90000 1500O0

o
15 20 25 30 40 50
60 70 80 90 100

1030 1350 1690 1920 2200 2560 2940 3260 3450 3880 4100 4950 5760 6200 6250 7300 8750 10250 12250 16500 22000 33000 42000 63000 105000

125 150 175 200 250 300 400 500 750 1000 1500 2000 3000 5000

r/

() Tecrit X = 0.035 evsafnda (Styrofor, mantar, cam yn vs.) (*) Gnlk alma sresi 16 saat alnmtr. % D-muhit scakl 35"C kabul edilmitir. Oda eni ile boyunun birbirine yakn olduu kabul edilmitir.

344

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

VII-4) Soutma ve Souk Oda Muhafazas in neriler :

Gda maddelerinin taze grnm ile tabii koku, lezzet ve vitamin deerlerinin tabiattakine en yakn bir seviyede muhafazas ancak soutma uygulanmas suretiyle mmkn olabilmektedir. Ayrca, soutma ileminin uygulan hasat veya kesimden sonra ne kadar abuk balatlrsa ve maln kullanlaca ana kadar bunun sreklilii salanrsa sonu istenilen seviyeye o derece yaklamaktadr. Ayrca, souk muhafaza odasna konulacak meyve ve sebzelerin hasar grmemi olmas da muhafaza sresinin uzunluu ynnden ok nemlidir. Scaklklarn drlmesi (soutma) usul sebze ve meyvelerin olgunlama hznn kontrolunda da en etken yoldur. Olgunlama olay, sebze ve meyvelerin i yapsndaki kimyasal deime sonucu bozulmalardr. Bu bozulmann nedeni, gda maddelerinin pek ounda bulunan Enzimlere balanmaktadr. Enzimler proteine benzer nitelikte kimyasal maddeler olup organik maddelerde bunlar kimyasal deiimlere sebep olabilmektedirler. Enzimlerin byk ounluu 70C'nn zerindeki scaklklarda tamamen yok edilebilmektedir. Dk scaklklarda ise bu mmkn olamamakta ve fakat dk scaklklarda kimyasal reaksiyonlar ok yavaladndan bilhassa 0C'nin altndaki scaklklarda enzim faaliyetleri byk lde durdurulabilmektedir. Et, tavuk, balk gibi gda maddeleri ile sebze ve meyvelerin byk bir ounluuna yksek scaklk uygulanmas bunlarn tazelik vasfnn yitirilmesine neden olduundan, bazlarnda ise yksek scaklk uygulanmas sonucu kalc tahribatlar ortaya ktndan enzim faaliyetlerinin yksek scaklk yerine soutma usulleriyle kontrol altn alnmas ve zararlarnn nlenmesi ok daha iyi sonular vermektedir. Yksek scaklk uygulanarak enzim faaliyetlerinin durdurulmas yannda mikroorganizmann da yok edilmesi salanabildiinden gda maddelerinin muhafaza sresinin uzatlmasnda yksek scaklk uygulanmas da geni yer almaktadr. rnein konserve-kutulama ilemlerinde bu usul sk sk uygulanmaktadr. Ayrca, yalnz sebzeler iin ve cinslerine gre deiik srelerde (1 ile 10 dakika gibi ksa bir sre) kaynar su veya buhar banyosu uygulanarak tabii enzimlerin ve mikroorganizmann yok edilmesi salandktan sonra bu sebzeler souk muhafaza odalarna alndnda muhafaza sreleri nemli lde artmaktadr. Meyveler iin bu usl kesinlikle uygulanmamaktadr, zira meyvelerin taze grnm ve lezzeti bu enzimlerin, ki sebzelere nazaran meyvelerde daha fazla bulunmaktadr, varl ile srdrlmektedir. Kayda deer dier bir husus da enzim faaliyetlerinin oksijen mevcut olan ortamda en yksek seviyelere ulamakta olduudur. Bu nedenle soutma ilemi hasatdan sonra ne kadar abuk uygulanrsa meyve ve sebzelerin souk depoda muhafaza sresi o nispette uzun olabilmekte ve sebzeler iin bu durum daha da etkin olmaktadr. Sonu olarak, sebze ve meyvelere hasat yerlerine yakn mahallerde hemen bir n soutma uygulanp ondan sonra uzun sreli souk muhafaza odalarna alnmaldrlar. Sebze ve meyvelerin tazeliklerinin bozulmasnda dier nemli iki etken, "Kuruma" ve mikroorganizmalarn sebep olduu "Hastalklardr. Her ekildeki (Olgunlama, Kuruma, Hastalk) bozulmann en etkin nlenme ekli scakln belli seviyelere drlmesidir. Bu scaklk seviyesi ou meyve ve sebzeler iin, donma scaklnn biraz zerinde olduunda en iyi sonular vermektedir, yle ki: Eski tip depolarda : Donma scaklnn 1.7 ile 2.2C zerinde Yeni, Modern (Hava dalm iyi ve dzgn olan) depolarda donma scaklnn 0.5 ile 1.1 C zerinde olmaldr. Ancak, baz meyveler iin (Elma, Muz gibi) scakln daha fazla ve ar ekilde dUYGULAMALI SOUTMA TEKN 445

srlmesi souk vurmas (Chilling Injury) ile sonulanp meyvenin evsafn bozduundan ok dikkatli olunmak gerekir. Dier yandan, souk oda scaklnn istenen/ayarlanan deerinin altnda ve/veya stndeki snrlan arasndaki diferansiyel araln da belirli bir deerin altnda (1.1 = 1.7C) muhafaza edilmesi souk muhafazadan iyi bir sonu alnmas iin gereklidir. Hatta bazan 1.1 ile 1.7C diferansiyel aralk ok ar telakki edilebilir. Bu nedenle, souk oda termostatnn hem hassas ve gvenilir olmas hem de odadaki konulduu yerin oda scakln iyi temsil edecek ekilde seilmesi gereklidir. Sebze ve meyvelerin kuruma (ar nem kaybetme) sebebiyle bozulmasna kar en iyi nlem relatif nem seviyelerini yeterli dzeyde tutmaktadr. Birok sebze, meyve ve madde iin %3-6 su kayb bunlarn pazarlama evsafn byk lde yok eder. Baz maddelerde ise bu deerin %10'a kadar kmasna msaade edilebilir. Deneyler gstermitir ki relatif nem seviyesi ayn olan 0C ve +10C scaklktaki iki ayr souk odada havann suyu buharlatrma potansiyeli (ksmi basn fark) 10C'deki odada OC'dekinin 2 katdr. Ayn seviyede bir su buharlamas olmas iin 0C'de %90 Relatif neme karn + 10C'de %95 Relatif nem seviyesinin muhafaza edilmesi gerekmitir. Buradan karlan sonu; Ksmi buhar basnc farknn, oda scakln drmek suretiyle azaltlmas, souk odadaki maddelerden su kaybnn nlenmesi iin en etkin yoldur. Ayrca, havann sirklasyon ekli ile maddelerin paketlenme tarz ve fiziksel lleri de su kaybnda ok etkin olmaktadr. Souk odada muhafazas gereken relatif nem seviyeleri ise bu blmdeki tablolarda gsterilen relatif nem seviyelerinin en fazla %3-5 snrlar iinde kalmaldr. lgin olan bir husus da enzim ve mikroorganizmalarn faaliyetlerini srdrebilmek iin suya ihtiya gstermeleridir. Gda maddelerinin bnyesindeki suyun alnmas yani bunlarn kurutulmas da muhafaza sresinin uzatlmasn salayabilmekte ve bu usul ok eski alardan beri insanlarca bilinmekte ve uygulanmaktadr. Kurutulan gda maddeleri serin, kuru bir yerde uzun sre bozulmadan kalabilmektedir. Ancak, kurutma usul ile muhafazada gda maddelerinin birok zellikleri souk muhafazada olduu gibi korunamamaktadr. Son yllarda ise derin soutma altnda vakum uygulanmak suretiyle (Freeze Drying) gda maddelerinin kurutulmasndan ok olumlu sonular alnmakta fakat maliyet seviyeleri yksek olduundan her tr gda maddesine uygulanmas ekonomik olmamaktadr. Gda maddelerinin muhafazas iin uygulanan dier usller, Ttsleme (Smoking) Turulatrma (Pickling), eker urubunda muhafaza gibi usller olup bunlarn ounda gda maddesinin tazelik ve dier zellikleri aslndan olduka farkl hale gelmektedir. Souk odalarda hava hareketi/sirklasyonu yle olmaldr ki tm hacimde eit bir scaklk seviyesi muhafaza edilebilmelidir. Ar bir hava hareketi, sadece hasattan sonraki ilk soutmada (Field heat) gerekecektir. Sonraki uzun muhafaza dneminde ise a~r bir hava hareketi su kaybna sebep olabilir ve hem gereksizdir, hem de zararldr. Ancak, iyi bir hava datm faydal ve gereklidir. Modern souk hava depolarnda kanall hava datm ekli tercih edilmektedir. stifleme kt yaplm ve hava dalmn engelliyorsa karmak bir hava datm sisteminden fayda beklemenin bouna olaca da unutulmamaldr. Temizlik ve kokunun alnmas da souk hava depolarn yakndan ilgilendiren nemli bir konudur. Souk depoya konulan maddelerin zerinde tanmak veyahutta dtan delip iine girmek suretiyle baz mikroorganizmalar souk depoya girebilir ve hava hareketiyle tm hacime yaylr. Bozulduu grlen maddeler hemen alnp souk depodan uzaklatrlmal ve bunlarn bulundurulduu kap, kutu, vs. dezenfek346 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

I)

, V

w- r

tan bir solsyonla (%0.25 Kalsiyum hipoklorr solsyonu veya buhar ile 2-3 dakika sreyle) iyice temizlenmelidir. Souk deponun duvar, tavan ve demelerinde kflenme grlrse, Sodyum hipoklorr veya Trisodyum fosfat ihtiva eden temizleyici bir maddeyle iyice fralandktan sonra bol temiz suyla ykanmaldr. Kokunun giderilmesi iin oda havanlandrlmal ve Aktif karbonlu tip artclarla oda havas temizlenmelidir. Souk odaya konulan muhtelif mallar iin ykleme-doldurma younluklar, yani 3 beher m depo hacmine konulabilecek mal arlklar, en ok rastlanan mal cinsleri iin aadaki tabloda verilmektedir. Bu tabloda verilen mal younluu deerleri, souk deponun genel yapsna ve oda taksimat durumuna, boyutlarna, yksekliklerine, maln ambalajlanma ve istiflenme ekline, mal istifleme vasta imkanlarna (Fork lift gibi) gre nemli farkllklar gsterebilecektir. Verilen deerler, yurdumuzdaki souk muhafaza depolar iin ortalama deerler olup byk kapasiteli ve istifleme vasta imkanlar mkemmel olan modern souk hava depolan iin Tablo: VII-23'de verilen deerler (Mal younluklar) biraz daha arttrlabilir. Tablo. VII-23) Souk Depolar iin Mal Younluklar Maln Cinsi Armut ilek Domates Donmu Balk Elma Greyfurt Limon Brt (Kg/m*)
735 625 580 435 590 640

Net (Kg/nv)
665 575 530 675 380 560 595

Maln Cinsi Patates Portakal Sr Eti (Gv.) eftali Tavuk zm

Brt (Kg/n*)

535

Net (Kg/m3)
420 490 355 620 420 485

655

515

Mallarn en uygun istif ykseklikleri de bir fikir vermek bakmndan aada gsterilmektedir. Yumurta-Ahap sandkta Elma-Kutulanm zm-Kutulanm Konserve Kutular (Karton Amb.) Tereya, Kurulanm Donmu meyve-sebze (Karton kutularda) Donmu meyve suyu konsantre Hindi-Takriben 36 kg. Kutularda Kemikli et, elyaf, karton kutularda ve yatk istiflemede 4.30 4.00 4.30 4.50-5.50 4.00-4.50 3.00-6.00 5.50 5.50 3.80-5.50 mt. mt. mt. mt. mt. mt. mt. mt. mt.

Souk odalarda muhafaza edilecek maddelerin muhafaza ekli, scaklk ve nem seviyelerindeki farkllklarn etkisi ve bunlarla ilgili dier baz hususlar aada verilmektedir. UYGULAMALI SOUTMA TEKN 347

Sr Eti: Ortalama gvde arl 280 kg. civarndadr. Kesimden nce 39C olan gvde scakl kesimden hemen sonra ykselir. Souk odaya girite en yksek scaklk gvdenin but ksmnda ve 41C civarnda olup bu scaklk genelde souk odaya giri scakl olarak alnmaktadr. Beher gvde iin 3.5 kg. civarnda ykama suyunun da souk odaya girdii kabul edilir. Ayrca, gvdeye bez sarlrsa (hafif tuzlu su ile slatlarak sarlr) bez ile 2.7 kg. ilave suyun souk odaya girdii hesaplanmaldr. n soutma odalarnda, souk odaya giri anndan itibaren gvdenin 20 saatte 36.1C'den 8.3C'ye (At- 27.8C) soutulduu kabul edilebilir. Ayrca (3.5 + 2.7 = 6.2 kg) civarnda suyun buharlatrlaca unutulmamaldr. Bekletme odalarnda ise gvdenin 24 saatte 8.3C'den 4.1C'ye (At= 4.2C) drlecei kabul edilmektedir. n Soutma Odalar in: Evaporatr kanat aral 7 ile 8 mm; hava debisi, beher m2 soutucu aln alan iin 4575 ile 13720 m 3 /h alnabilir. Evaporasyon-Oda scaklk fark : 5.6C Evaporatr hava giri-k scaklk fark : 2.1C Evaporatr s geirme katsays : 18 Kcal/h . C. m2 veya Ku x At = 100 Kcal/h . m2 civarnda alnabilir. n soutma odalarna mal ykleme hz dakikada 1-2 gvde, kesilmi gvdelerin donma sresi ise, fleme hava scaklna ve istiflenme ekline gre 20-40 saat arasnda olmaktadr. Dana ve Kuzu Eti: Kuzu gvdesi ortalama 23 kg. (18-36 kg), koyun gvdesi ortalama 57 kg. olarak alnmaktadr. Ancak, memleketimizdeki arlklar bu deerlerin olduka altndadr. n soutma sresi kuzu iin 4-6 saat alnabilir. Kuzu gvdelerinin souk odaya giri scakl (arka but iinde llen scaklk) 37 ile 39C'dr. n soutma srasnda gvdeler birbirine temas etmemelidir. Oda scakl +1.1C (maks. 3.3C) ve soutucu-oda scaklk fark 5.6C civarnda olmaldr. lk 4-6 saat sresince souk oda hava deiimi saatte 50-60 defa olabilir. Daha sonra saatte 10-12 hava deiimine drlmelidir. Souk odaya giriten 12-14 saat sonra gvde scakl +1 ile 2C'ye drlm olmaldr. Dana eti de aynen kuzu gvdeleri gibi souma sresi ve scaklklar gerektirmekte ve beher gvde 40 kg. civannda gelmektedir. Domuz Eti: Ortalama gvde arl 80 kg. civarndadr. Kesim sonras gvde scakl 38 ile 41C olmaktadr. n soutma odalarnda souma sresi 12 ile 18 saat arasnda +3 ile 4C'ye drlmek zere hesaplanabilir. Souk odada ask ray ykseklii yerden 2.75 mt. engel aral 75 cm. alnmaldr. Soutucu/evaporatroda havas scakl fark 5 ile 7C arasnda olmaldr. Dier Etler: Cier, yrek, bbrek, beyin, dil, ikembe, ba, vs. gibi muhtelif sakatatlarn souk odaya giri scakl 38C alnabilir. Bunlar sratle 0 ile +lC'ye soutulmahdr ve souk odada saatte 50 hava deiimi salanmal, soutucu-oda havas scaklk fark 5.5C civarnda olmaldr. Bu artlar altnda souma zaman 10 ile 12 saat olmaktadr. Ancak, hzl soutma usul uygulanmak suretiyle zaman tasarrufu ve hacimden daha fazla yararlanmak mmkndr. Hzl soutma iin, -21C fleme havas scakl ve mal zerinde 2.5 ile 5 m/s hava hz salanmaldr. Souma sresi 0.5 ile 4 saat arasnda olacaktr. Dondurmak iin -29 ile -40C oda scaklnda ve mal zerinde 2.5 ile 5 m/s hava hz salandnda, maln paketlenme ve istif durumuna gre 16 ile 20 saatte -18C'ye soutulabilecektir. Bir baka dondurma usul Kreyojenik uygulama olup CO 2 ile yaplr ve bu, maln nem kaybn ve bzlme nispetini asgari seviyeye indirir. Burada bahse konu olan sakatat nevinden mallarn snma ss C = 0.75 KcalAg. C civannda alnabilir. 348 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

Jr r

t,

' r

i ' /'

Et'ler iin genel olarak 1 haftaya kadar olan ksa sreli muhafaza odalarnda scaklk 0 ile +1.1 C ve uzun sreli donmu muhafaza odalarnda ise -18C'nin altnda olmaldr. Etin abuk dondurulmas ve rutubeti geirmeyen ambalajla paketlenmesi nem/arlk kaybn nledii gibi muhafaza sresinin uzatlmasn da salar. Dondurma/ok tnelleri -29 ile -40C scaklkta muhafaza edilmeli ve soutucu-oda scaklk fark 5.7 ile 8.3C arasnda olmaldr. Ayrca, oda girilerine blnm bir Hol hacmi ve otomatik kap konulmaldr. Donmu muhafaza odalarnda ise oda scakl -18 ile -26C arasnda olmaldr. ounlukla -18C yeterli olmakta, -21C ise uzun sreli ve toptan sata dayal donmu muhafaza odalar iin ideal scaklk olarak kabul edilmektedir. Ancak, -29C'nin zerindeki scaklklarda muhafaza edilen donmu muhafaza odalarnda oda scaklk deiiminin snrlar 0.5C snrn amamahdr. -29C'den daha dk scaklklarda ise bu deiimin fazla etkisi grlmemektedir. Donmu et muhafaza odalarnda "Boru-serpantin" tipi evaporatr en uygun soutucu tipi olmaktadr. Pili ve Tavuk: Kesimden sonraki gvde scakl 24 ile 35C arasnda deimektedir. Etin bozulmamas iin, gvde byklne gre, aada gsterilen sreleri iinde +4C'nin altna soutulmas (Chilling) gerekir. 2 kg.'a kadar gvdeler mak. 4 saatte < +4C'ye 2-4 kg.'a kadar gvdeler mak. 6 saatte < +4C'ye 4 kg.'in zerindeki gvdeler mak. 8 saatte < +4C'ye Soutma usul olarak ounlukla Buzlu su tanklarna daldrarak soutma (continuous immersion chilling) uygulanmaktadr. Bu suretle 0.33 ile 0.66 saatte gvdenin +32C'den +4C'ye soutulmas mmkn olabilmektedir. Dier soutma usulleri : Souk su pskrtme suretiyle soutma (Water Spray Cooling) ok tnelinde soutma (Air Blast Chilling), donmu karbondioksit pskrterek soutma (CO2 snow spraying), sv azot pskrterek soutma (Liquid Nitrogen Spraying) eklinde sralanabilir. Gvdelerin donmu muhafazas isteniyorsa, donma ilemi ne kadar abuk ve ksa srede sonulandrlra o kadar iyi netice alnmaktadr, iyi neticeden maksat etin grnt, lezzet ve krpeliini taze ekline en yakn durumuyla koruyabilmektedir. Tavuk ve Hindi etini dondurmak zere (a) ok tnelinde -29 ile -40C scaklnda ve 1.5 ile 5 m/san. (ort. 2.5 m/s) hzda hava akmna sokmak (b) -29C'de kalsiyum klorr salamurasna daldrmak, uslleri uygulanmaktadr. Salamuraya daldrma uygulamasndan aadaki sonular alnmaktadr. Temizlenmi pili -29C salamurada 0.3 ile 0.5 saatte donmaktadr. 5.5 kg. temizlenmi Hindi salamurada 5 saatte donmaktadr. 11 kg. temizlenmi Hindi salamurada 7 saatte donmaktadr. Hava akm (ok tneli) ile dondurma uygulamasnda ise aadaki deerler elde edilmitir: al) Hava ile dondurma; 2.3 ile 3.6 kg. arlkta tavuk, 2.3 ile 2.8 m/san, hava hznda 0 ile +2C'den -4C gvde i scaklna; -50C -40C -30C -18C hava hava hava hava scakl scakl scakl scakl ile ile ile ile 1.75 2.25 3.00 4.90 saatte saatte saatte saatte inmektedir inmektedir inmektedir inmektedir (donmaktadr) (donmaktadr) (donmaktadr) (donmaktadr) 349

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

a2) Ayn arlk ve n scaklktaki gvdeler iin -29C'de hava akm uygulandnda, hzn etkisi yle olmaktadr. 0 m/san 8 saatte gvde i sc. -4C inmektedir (donmaktadr) 2.5 m/san 4 saatte gvde i sc. -4C inmektedir (donmaktadr) 5 m/san 2.9 saatte gvde i sc. -4C inmektedir (donmaktadr) 7.5 m/san 2.6 saatte gvde i sc. -4C inmektedir (donmaktadr) 10 m/san 2.5 saatte gvde i sc. -4C inmektedir (donmaktadr) Grlecei gibi 5 m/san'den daha yukar hzlarn donma sresine nemli bir etkisi olmamaktadr. a3) Verilen arlklardaki hindi, -40C'de hava akmyla (ok tnelinde) raflarda soutulduunda gvde i scaklklar aadaki ekilde seyretmektedir.

9.6 ka. arlkta hindi

Saat 0.00

2.00 4.00
6.00 8.00 10.00 12.00

10C i scaklk 0.6 i scaklk -5.2 i scaklk -10.6 i scaklk -18.0 i scaklk -25.0 i scaklk -28.0 i scaklk

3.2 ka. arlkta hindi Saat 0.00 : 10.0C i scaklk 2.00 : -1.5 C i scaklk 4.00 .- -23.3C i scaklk 6.00 : -34C i scaklk 8.00 : -34.5C i scaklk

Balk: Donmu muhafaza geni lde uygulanmakta ve donma usulleri aada gsterilmektedir : a) Yava/tabii hava akmnda dondurma, 12 ile 16 saatte donma ilemi -20C'ye drme) tamamlanmaktadr. b) ok tnelinde (Blast freezing) 2.5 ile 7.5 m/san hz ve -40C hava scaklnda 2.5 ile 6 saatte -20C'ye dmektedir. c) Plaka dondurucularda +2C'den -16C'ye 1 ile 4.5 saatte soutulmaktadr. d) Salamuraya daldrma suretiyle dondurma. Yukarda gsterilen donma sreleri paketlemenin ekline, boyutlarna, paket malzemesine ve baln cinsine gre deimekte olduundan geni bir zaman aralnda verilmitir. St: Ham st retim iftliklerinde, 750 ile 1200 litre kapasiteli, mekanik soutmal; ii paslanmaz elik sa kapl, sl tecritli tanklar bulunmaldr. Mekanik yolla salan ineklerden gelen st bu tanklara alnr. Tanklarn mekanik soutma sistemi srekli olarak alr ve bir kartrc pervane ile st devaml surette kartrlr. Mekanik soutma, st 1 saat iinde +32C'den +10C'ye ve ikinci saatin sonunda 10C'den +4.5C'ye soutacak kapasite ve tertipte olmaldr. Tanka, salm yeni ham st geldiinde tankdaki stn ortalama scakl +7C'yi gememelidir. Baz byk st iftliklerinde plaka soutucu (plate cooler) kullanlmak suretiyle stn abuk soutulmas salanr. Buradan st dikey tanklara sevkedilip orada muhafaza edilir., St iftliklerinden alnan st, alm ve depolama yerine getirilip (a) Ayrtrma (separation) : stn fazla yan alma veya noksan ilave etme, (b) Filtreleme (Clarification), (c) Pastrize etme, (d) Homojenize etme ilemlerine tabi tutulur. Pastrize etme 350 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

t;

ilemi, havuz sistemi (Batch pasteurising) veya srekli pastrizasyon suretiyle yaplmaktadr. Bu ilem srasnda st 63C'de en az 30 dakika veya 72C'de en az 15 dakika tutulduktan sonra 55C'ye soutularak homojenize edilir ve plakal soutucularda soutulmaya devam edilip +4.5C'ye kadar soutulduktan sonra ielenir veya paketlenir. Homojenize etme ilemi; stn kaymann (milk fat) zamanla stn st ksmnda toplanmasn (un-stability) nlemek maksadyla uygulanr. Bu ilem srasnda st 54 ile 82C'de 85 ile 175 kg/cm 2 basn altnda pistonlu pompalarla sktrlr. Stn ielenmesi, cam veya zel plastik ielerle salanr. Paketleme ise, 0.4 mm. kalnlnda i taraf 0.025 mm. kalnlkta d taraf 0.019 mm. kalnlkta polietilen film ile kaplanm kraft kadndan yaplan (paper board) kutularla olur. Stn depolanmas muhakkak soutulmu hacimlerde yaplmal ve oda scakl tercihan +0.6 ile 4.5C arasnda bulunmaldr. Souk oda mal younluu 500 kg/m 3 alnp ayrca %33 dolama boluu braklmaldr. Datm ilemi, muhakkak soutma tertibatl kamyonlarla yaplmaldr. Stn soutulmas ilemi srasnda +1C scaklkta soutulmu su kullanlmaktadr. Soutulmu suyun retimi (a) suyu pskrterek (Flash system), (b) suyu dondurup tekrar eriterek (Ice bank ehiller), yaplmaktadr. Soutulmu su; (a) stn ve dier stl mamullerin soutulmas, pastrizesi, (b) Gelen stn n soutma ileminin yaplmas, (c) St tanklarnn scaklnn drlmesi ve belirli seviyede tutulmas, gibi eitli maksatlarla kullanlmaktadr. Tereya: Tereya yapmnda ilk ilem Krema'nn stden ayrlmas ilemidir. Bu ilem iin nce st 32C'den +5C'ye soutulur. Daha sonra krema 70 = 80C'de yarm saat sreyle havuz sistemiyle pastrize edilir. Bir baka pastrize usul 80 ile 120C'de takriben 20 saniye sreyle srekli pastrizasyon ilemidir. Krema, 38C'ye soutma suyu ile soutulduktan sonra mekanik soutma ile +4.5C'ye soutulur. Bu konumda tereyann kremadan ayrtrlmas ilemi (Churning) uygulanr. Tereya habbecikleri +7C'de su ile ykanp takriben 17C'de, souk odaya sevkedilir. Tereya + 17C'den +4.5C'ye yaklak 16 saatte sour ve mteakip ilem iin bekletilir. Bu durumda uzun sre bekletilecekse -23C'de muhafaza edilmelidir. Tereya, paketleme, kesme, datm ilemleri iin depodan alnr ve paketleme srasnda scakl + 13C'ye kadar kabilir. Paketlenen tereya tekrar soutulmu odada muhafaza edilir ve ksa sreler iin +4.5C, uzun sreli muhafaza iin -23C oda scaklnda tutulmaldr. Dondurma: Dondurma yapmnda uygulanan ana i sras; (a) Karm hazrlama ve pastrizasyon: +65C'de yarm saat, (b) Karm homojen hale getirme, kartrma, (c) Karm soutma ve souk tutma: +l.lC'de, (d) Karm dondurma: -5 ile -9C'ye, (e) Dondurmay sertletirme, sertletirme odas scakl -29 ile -35C'de tutulduunda 10 saatte sertleme ilemi (dondurma scakl -13 ile -18C olmaldr) tamamlanmaktadr. Bir baka sertletirme usul donma tnelinde -35 ile -45C hava akmnda 1 saat tutarak yaplmaktadr. Dondurmann ticari ambalaj ekli de sertletirme usulnde etkendir. Dondurma iin ideal datm scakl -13C civarndadr, (f) Uzun sre muhafaza edilmek istenen dondurma -23C'deki souk odalarda tutulmaldr. Dondurma karmna konulan maddeler ve zellikleri ylece sralanabilir (a) Krema (milk fat); ukolatalda min. %8, vanilyalda min. %10 (b) Serum katlar : Dondurmaya kaygan bir akclk, daha iyi dolgu ve daha iyi erime karakteristii vermek iin konulur, dondurmann en fazla %40'n oluturur. Serum katlarnn oluumu, takriben %54.5 Laktoz, %37 st proteinleri (Kazein, Albumin, Globulin, vs), %8.5 UYGULAMALI SOUTMA TEKN 351

st tuzlan (Sodyum, potasyum, kalsiyum ve magnezyum klorrieri ile sitratlar ve fosfatlar). Serum katlarnn dondurmadaki toplam yzde miktar en az %6 ile 7 olmaldr. (rnein evde yaplan dondurmalarda (c) eker: Dondurmadaki eker miktar dondurmann cinsine gre tayin edilir ve %12 ile 18 arasnda deiebilir. eker miktar, donma sresini ve dondurmann karakterini etkilemektedir, (d) Stabilizr %0.2 ile 0.35 arasnda konulur ve Gam Arabik, Sahlep, Gam Akasya gibi maddelerdir. Elma: Elmann d, parlak kabuu elmann suyunu koruyucu bir tabaka olarak grev yaptndan bunun darbe ve hasar grmemesi bilhassa souk depo muhafazas iin aranacak n arttr. Bu nedenle, souk depo da muhafazas dnlen elmalar kaliteli ve hasar grmemi olanlardan seilmelidir. Souk depoya konulacak elma iin en uygun ambalaj ekli 20 kg.'lk karton kutulardr. Muhafaza scakl olarak -1 ile +2C en uygun scaklk aralklar olup kontroll atmosfer uygulanmas da scaklk kadar muhafaza sresinin uzatlmasnda etken olmaktadr. Kontroll atmosfer uygulanm souk depolara konulacak elma tercihan elle toplanm olmal, souk oda scakl ortalama 0C (-1 ile 0C) civarnda tutulmaldr. Kontroll atmosferin terkibi, souk muhafazann balatld ilk ay %2 CO 2 ve %2-3 Oksijen, sonraki aylar %5 CO 2 eklinde olmaldr. Armut: Kontroll atmosfer uygulanmas mmkn, fakat ekonomik olmamaktadr. Uygulanrsa, %5 COg ve %0.5 Oksijen terkibi ile -1C oda scakl en uygun sonucu vermektedir. Szdrmazlk salanm Polietilen kapl ambalaj kutularnda muhafaza ekli, hafif bir CO 2 birikimi salayp hem oksijeni azalttndan ve hem de nem kaybnn nlenmesini salad iin muhafaza sresinin, rnein 0.6C souk oda scaklnda 1 ile 2 ay daha fazla uzatlmasn salamaktadr. Ayn tr, szdrmazlk salanm polietilen kapl ambalajlar (Sealed polyethylene box liner) Kiraz iin de uygulanmakta ve oksijeni azaltp nemin muhafaza edilebilmesi sonucu, souk oda muhafaza sresi 10 ile 15 gn uzatlabilmektedir. Daha basit ve szdrmazlk salanmam tr kaplama malzemesi (Non sealed film liners) Elma, gl fidan, ilek fidan iin sk sk kullanlmakta olup daha baka meyve ve sebzeler iin de iyi sonular vermekte (souk muhafaza srasnda ar nem ve arlk kaybna uramaya msait maddeler iin) ve evaporatrde ar karlanmann nlenmesinde de fayda salamaktadr. zm: Nem kaybnn yavalatlmas, souk muhafaza sresinin uzatlmasnda en etken nlemdir. zmde d yzey/hacim oran ok yksek olduundan bu madde nem kaybna ok msaittir. Dier yandan, mikroorganizmann yokedilmesi de muhafaza sresinin uzatlmas iin nemli olup bu maksatla SO 2 ile fumigasyon yaplmas sk sk uygulanan bir nlemdir. iek: ou tr iek iin -0.6 ile +0.6C en uygun muhafaza scakl olmaktadr. Baz trler iin bu snr -0.6 ile +1.7C arasnda olabilmektedir. iekler, meyve veya sebzelerle ve yeilliklerle ayn souk odada muhafaza edilmemelidir. Zira, meyve, sebze ve yeilliklerin birou etilen ve benzeri gazlar kardndan bu, ieklerde zarar ve tahribatta sebep olmaktadr. Sebze Tohumu : ok uzun sre muhafaza iin (birka sene) -7C ve % 15-25 Relatif nem artlar gerekir. Bal: +10C'n altnda senelerce bozulmadan kalr. +10 ile 18C arasndaki scaklklarda granlasyon olmaya balar ve +27 ile 38C arasnda bozulma hzlanr. Srekli olarak +29 ile 32C arasndaki scaklklarda tutulursa bozulma yava ve 32 ile 38C arasndaki scaklklarda bozulma daha hzl olmaktadr. Baln iindeki su miktar %20'nin zerinde ise fermantasyon tehlikesi ortaya kabilir. Petek baln souk oda 352 UYGULAMALI SOUTMA TEKN

i,

' r

w- '*

muhafazas srasnda odann relatif nem seviyesi %60'n altnda olmaldr. Bira: F biras +2 ile 4C'de 3-6 hafta emniyetle muhafaza edilebilmektedir. ielenmi, pastrize edilmi bira ise +21 ile 24C'de ve gne nlarndan korunmak artyla 3-6 ay muhafaza edilebilir. Konserve: Piirilmi maddeler +24C'de 2-3 ay, dier i sebze ve meyve konserveleri 1 seneye kadar muhafaza edilebilmektedir. Muhafaza sresi uzatldka konserve gitgide renk, lezzet, besi deeri ve grnmn kaybederek bozulmakta, kutu paslanmas da buna eklenmektedir. Krk: Dikilmi, giyilecek hale getirilmi krk genellikle +1 ile 4C'de muhafaza edilir. Ham, ilenmemi krk ise -12 ile -23C'de ve %45 ile 60 relatif nem seviyesinde tutulan souk odalarda 2 seneye kadar muhafaza edilebilmektedir. Muz: +13C'nn altndaki scaklklarda kabuk tahribat (Peel injury) olmaktadr. Patates: Koku ynnden dier maddeleri ok etkiler; bihassa meyve, yumurta, st mamulleri ve kuru yemi gibi maddeleriyle birlikte ayn souk odada muhafaza edilmemelidir. Donma Usulleri: Derin soutma altnda muhafaza edilecek maddelere uygulanan dondurma usulleri, 2 grupta toplanabilir: 1) Yava Dondurma : Genellikle -18 ile -40C'de muhafaza edilen odalara maln konulup durgun hava iinde dondurulmas. Bu tr odalarn evaporatr/soutucular genellikle tabii konveksiyonlu tiptedir. Et trleri iin uygun olup meyve ve sebzeler iin uygun olmamaktadr. 2) abuk Dondurma: Bu usul 3 deiik tarzda yaplmaktadr ve hem et trleri iin hem de meyve ve sebzeler iin iyi sonu vermektedir. 2a) Daldrma Metodu: Donma scakl ok dk bir akkann iine maln daldrlmas ile salanr. Yksek s transferi katsaylar sz konusu olduundan maln sratle soutulup dondurulmas salanabilmektedir. Bu usuln mahzuru, soutucu akkana daldrlan maln z suyunun soutucu akkana karmas ve evsafn bozmasdr (Bilhassa donma noktasn ykseltmesi). Soutucu akkan olarak tuzlu su/salamura kullanldnda tuzlu su, gda maddesinin iine nfuz ederek tadn bozabilir. Bu gibi uygulamalarda gda maddesinin zeri hava ve suyu geirmeyen ince bir koruyucu rt ile kaplanarak tuzlu suyun ve havann ieri girmesi nlenir. Bu koruyucu rt Alminyum folyo, kalaydan folyo, emprenye kat-karton, vaxl katlar, selofan kad, polietilen rt ve dier zel plastikler olarak geni lde kullanlmaktadr. Dondurulacak maddenin zeri koruyucu rt ile rtlrken ierisine vakum uygulanarak hava alnrsa hem oksijenin bozucu etkisi yok edilmi hem de daldrma srasnda hava tabakasnn s geiini engellemesi nlenmi olmaktadr. Daldrma usul ile dondurma ekli en ok balk, tavuk ve karides'e uygulanmakta ve en iyi sonucu vermektedir. Bu usulde, maln d yzeyi ince bir buz tabakas ile kaplandndan ileriki (donmu muhafaza) safhada maln bnyesinden ar su kayb nlenmi olmaktadr. 2b) ndirekt Temas ile Dondurma: Madeni-i boluklu plakalarn ierisinden soutucu akkan geirilerek d yzeylerine temas ettirilen mallarn dondurulmas salanr. Daha ziyade kk miktarlardaki mallarn dondurulmas iin uygun olmaktadr. Baz trlerinde madeni pleytler hidrolik olarak hareket ettirilerek aradaki mal ile iki yzeyden de sk bir temas salanmakta ve bylece donma
353

sresinin daha ksa olmas mmkn olmaktadr. Donma sona erdiinde pleytler hidrolik olarak aralanp donmu mal kolayca dar alnabilmektedir. 2c) Hava Tneli (Air Blast) : Donma tneli veya ok tneli olarak da adlandrlan bu dondurma usulnde dk scaklktaki yksek hzl hava akmnn hem scaklk farkndan hem de hznn fazlalyla salanan yksek s transferinden yararlanlmaktadr. Dikkat edilmesi gereken husus; hava akmlar dondurulacak maln etrafnda rahata ve epeevre geebilmelidir. Bu usul, bilhassa ekil ve fiziki boyutlar ynnden dzgnsz olan mallar iin uygun olmakta ve iyi sonu vermektedir. Ticari Dolap Trleri: Gda maddelerinin pazarlanmas srasnda souk muhafazasn salayan bu elemanlar 3 gruba ayrmak mmkndr : 1) Maln dtan koyup-alma eklindeki soutucular/dolaplar 2) iine girilerek mal konulup alnan soutucular/dolaplar 3) Maln tehir edilebildii soutucular/dolaplar 3a) elf servis dolaplar 3aa) Mallarn zeri ak olan tip 3ab) Mallarn zeri kapal olan tip 3b) Servis-hizmet gerektiren dolaplar Dier zel maksat soutucular ise ylece sralanabilir : a) Tezgah arkas dolaplar (zeri banko eklinde) b) ieki dkkanlar iin zel soutucu dolaplar c) Hamur muhafaza-mayalandrma kontrol dolaplar d) ekerleme muhafaza dolaplar e) Morg odalar ve ceset muhafaza dolaplar f) Merubat soutucular ve havuzlar g) St soutma dolaplar h) St ve merubat datm dolaplar i) Soda-erbetlik servis elemanlar (musluklu)

*S. 5i j ^ 1 .

' .i

I /

\ A tTI S/r

i / //

i 1

j) Dondurma makinalar ve muhafaza blmleri k) Su soutucular 1) Buz makinalar ve buz muhafaza kutular Emniyet Katsays: Soutma yk yukarda izah edildii ekilde hesaplandktan sonra soutma cihaz ve ekipmannn bir saatte vermesi gereken soutma kapasitelerini saptamadan nce hesaplanan soutma ykne %5 ile 10 arasnda bir ilave yaplmas teaml haline gelmitir. Bylece, nceden bilinmeyen ve beklenmeyen 354 UYGULAMALI SOUTMA TEKN Rflit, e . '

sl yklerin nazar dikkate alnmas mmkn olabilmekte ve gemi tecrbelerle de bunun uygun olduu ortaya km bulunmaktadr. Emniyet katsays olarak mmkn olduu kadar %10 deerini veya buna yakn deerleri kullanmak tavsiye edilmektedir.

a) Ak Tip/Self-Servis Soutucu

b) Kapal/Vitrin Tipi Soutucu

c) Buz makinesi ve Buz Muhafaza Kutusu

d) Ceset Souk Muhafaza (Morg) Dolab

e) iine Girilebilir Tip Portatif Souk Oda

UYGULAMALI SOUTMA TEKN

355