indekiler Genel Bilgi.........................................................................................9 Osmanl Hilafeti'nin TBMM Tarafndan lgas ve slm Dnyasnda Seklerleme Hareketinin Douu..............................................................................

..39 Osmanl Hilafeti'nin Selefleri...............................................................39 Hamid hya (1876-1922)...................................................................49 23 Kasm 1914'te Osmanl Halifesi Namna Cihad ln Edilmesinden, TBMM'de 1 Kasm 1922 Kanunu'nun karlmasna Kadar Olan Dnem......................63 Abdlmecit Efendi'nin 18 Kasm 1922'de TBMM Tarafndan Osmanl Halifeliine Seilmesinden Osmanl Hilafeti'nin 3 Mart 1924'teki Kanunla lga Edilmesine Kadar Olan Dnem........................................................................................73 Seklerle(tir)me Hareketi................................................................92 13-19 Mays 1926'da Kahire'de Tertip Edilen Hilfet Kongresi (Mutemeru'lHilfet).............................................................................................110 Kaynaka..........................................................................................123 Dizin.................................................................................................125

GENEL BLG 1914-1918 yllar arasndaki I. Dnya Sava'n takip eden yllarda, slm dnyasndaki en mhim hareket, Mslman halklara mnhasr olmayan ve fakat Ruslar, inliler, Hindular, Tropikal Afrika'nn yerlileri ve filhakika Bat medeniyeti ile temas olmu hemen btn Batl olmayan halklar arasnda da mahede edilen bir hareketti. Bu dnya apndaki hareket kayda deer derecede, en azndan iki temel hususiyetinde aynlk arz ediyordu. Bu hususiyetlerden birincisi, Batl Gler'in iktidarn bertaraf etmeye ynelik sk sk canl hareketler halinde zuhur eden menfi bir tepkiydi. En az birincisi kadar gl ve aktif olan ikincisi ise, Bat'nn asker tekniini, siyas kurumlarn, ekonomik tekiltlarn ve manev kltrn, bir bask ve cebr ile deil de irad bir seimle benimsemesi eklinde tezahr eden msbet bir mukabele idi. Bahis konusu yllar zarfnda menfi tepki kendisini iddetli reaksiyonlar eklinde ifade etti. Belki bu iddet bir gei aamasyd Dnya Sava'nn bir neticesiydi fakat bu tavr, bahis konusu dnemde medeniyetler aras temasa, bariz bir dmanlk arz eden bir buud getirdi ve insanl iki kampa blmeye meyletti: Bat medeniyetinin yerli bulunduu, dolaysyla varlna msaade edilen kamp ve bu medeniyetin mstevli ve mtecaviz olduu kamp. Bat ile slm alem veya Bat ile Tropikal Afrika arasnda olduu gibi baz cephelerdeki blnme hatt, dinler ve rklar arasndaki birtakm blnme izgileriyle rtyor grnmndeydi; ve bu noktada, medeniyetler sava birok insann fikrinde din ve rk husumetlerle ayn eylerdi. Kltrel savan, inan ve renk olarak da birbirinden farkl olan topluluklar arasnda vaki olmasyla iddetini artrmas, byle bir tespite uygun zemin hazrlyordu. Buna ilaveten inan ve renk fark, sbjektif olmas hasebiyle mahede ve mukayesesi g olan zihniyet farkndan daha ok gze arpyordu. Bununla birlikte, bazen din ve rk bir klfa brnse de medeniyetler savan din ve rk bir yaklamla tatmin edici bir ekilde yorumlamak mmkn deildir; 2

zira son derece arpc birtakm hadiseler bu suretle izah olunmamaktadr. Mesel Bat Avrupal herhangi bir halk kadar beyaz ve belki o derece de "Kuzeyli" olan Ruslar tereddtsz Bat aleyhtar kamptaydlar ve hatta cephelerinin n safnda yer alyorlard. u halde "sosyal miras" farkll karsnda rk yaknlnn bir ehemmiyetinin olmad aikrdr ve slm alemindeki ada gelimeler de ayn hakikati rneklendirmektedir. slm cemiyeti, bnyesinde hemen her renk ve rktan toplumlar barndrmaktadr; buna ramen slm mmeti rk temelli bir blnmeden beri kalabilmitir. Bahis konusu dnemde slm aleminde zuhur eden farkllklar, Bat medeniyetinin basklarna ynelmi farkl manev reaksiyonlardan ibarettir. slm, Bat ile kavgaya tutuan eitli toplumlardan sadece birisi olmakla birlikte coraf sahas ona hakim bir konum kazandryordu. Bu saha Byk Sahra'nn Atlantik kylarndan, Pekin civarnda Pasifik Okyanusu yaknlarna kadar uzanan kurak bir corafyay iine alyordu.1 slm dnyas Bat'nn fen bilimlerinin mekanik tamaya fevkalade bir baaryla uyguland bir ada bile ulama cidd fizik engeller tekil eden bu corafyann byk blmne hakim olmas hasebiyle bir taraftan Avrupa ile Rusya'nn, dier taraftan Tropikal Afrika, Hindistan, Uzak Dou Pasifik'in ortasnda mevki tutuyordu. Esasnda mild on beinci yzyln kapan gibi erken bir tarihte Batl gemiciler mit Burnu'ndan dolanarak slm corafyasnn Atlantik cenahn gemilerdi; yine on yedinci yzylda Rus kyls bilhare Sibirya Demiryolu'nun uzand izgi boyunca Uzak Dou ktasna bir kuzey-dou gei yolu amt. u var ki on sekizinci yzyln son ksmna varmadan Avrupa ve slm corafyasnn dier ucundaki blgeler arasndaki trafik, Batllar bu tarihe kadar tacirlerinin, misyonerlerinin ve idarecilerinin seyr sefer edegeldii dolambal yollara tahammllerini zorlayacak derecede bir art ve ehemmiyet kazand. Bu durumda Bat, ilkin buharl gemiyle, sonra demir yoluyla ve daha sonra da havadan yeni gzergahlar amaya koyuldu ve btn bu alternatif muhabere hatlar slm corafyasnn etrafn dolamak yerine bu corafyann ortasndan geiyordu. Mesela Avrupa'dan Hindistan'a uzanan yeni Akdeniz su yolu, Cebelitark Boaz'ndaki Fas kylarnda denetleniyor ve Svey Kanal ile Msr toprandan geiyordu. Yine bu yolun Uzak Dou'ya ynelen uzants Malakka Boaz'nda Dou Hint Adalar, Malaya Yarmadas gibi dier baz slm lkeleri tarafndan kontrol ediliyordu. Avrupa'dan, Gney Rusya'ya uzanan anakkale ve stanbul boazlarndan ve Marmara Denizi'nden geen Karadeniz milletleraras su yolu ise Trkiye'nin denetimindeydi. Karadeniz su yolunun, Baku'nun petrol alanlarnda karaya kan ve Hazar Denizi'nden Orta Asya'ya ulaan uzants Azerbaycan ve Hazar'n tesindeki dier Mslman lkelerin kontrolnde bulunuyordu. Son olarak Dou Akdeniz limanlarndan Badat, Tahran ve Basra Krfezi'nin st tarafna, 1914-1918'deki Dnya Sava'ndan sonra alan birka demir, kara2 ve hava yolu slm aleminin kalbinden, gebelerle iftilerin, Arap, Trk ve ranllarn bulutuu noktadan geiyordu. Akdeniz sahilinden Badat ve Tahran'a uzanan karayolu iin bkz.: A. J. Toynbee, Survey of International Affairs, 1925, Volume I, The Islamic World, Since The Peace Settlement [bundan sonra "Survey..." eklinde geecektir] isimli eserin iinde, "The Delimitation of Frontiers Between the Dominions of Ibn Sa'ud and the States of Kuwayt, Iraq and Trans-Jordan (1921-5)", 3. Blm, 6. Ksm, s. Bu yeni yollarn gelitirildii bir buuk asr boyunca, bunlarn slm aleminin 3

kaderi zerinde icra edebilecei muhtemel tesir, byk lde, mimar ve mucidleri olan Batl hkmetlerin ve i adamlarnn dikkatinden kamt. Bu dikkatsizliin sebebi, Bat'nn slm dnyasna iktisad olarak nfuzu ile asker stnlnn tesisinin birlikte yrmesiydi. Alan yeni yollarn kztrd rekabet ve kavgalar ilk safhada hemen tamamiyle gayrimslim gler arasnda patlak verdi. Akdeniz ve Karadeniz su yollar zerindeki kavga Avrupa siyasetinde "Dou Meselesi" olarak arz- endam ediyor ve bu kavgann ban ngiliz ve Rus mparatorluklar ekiyordu. Fas'n i blgesi durumundaki Cebelitark Boaz Byk Britanya, Fransa ve Almanya arasnda g gsterisine mevzu oluyordu. Hatta 1914-1918'deki Dnya Sava'n hemen takip eden dnemde Malakka Boaz'nda, Singapur'da ngiliz deniz ss tesis edilmesiyle ilgili anlamazln dourduu gerginlik bile birok kii tarafndan ngilizce konuan halklarla Japonya arasndaki bir mesele olarak grld. Bu anlamazla taraf bulunanlardan ok az, Hint Okyanusu'ndan, Pasifik'e ulaan gei yollarn kontrolnde tutan "ngiliz hakimiyetindeki Malaya" ve "Felemenk hakimiyetindeki Dou Hint Adalar"nda yaklak elli milyon Mslmann yaadnn farkndayd. Hal byle iken, byk bir ilgi ve ehemmiyeti haiz yeni bir faktr devreye girdi. Batllarn son bir buuk asrdr slm corafyasnda icra ettii faaliyetlerin yava yava uyard Mslman halklar pasif rollerini brakyor ve bu oyunda aktif ve baz yerlerde kararl bir rol stleniyorlard. Dolaysyla bu safhada slm toplumunun artlar ve eilimleri bir kez daha milletleraras tarihi msbet bir ekilde etkilemeye balyordu. ada slm dnyas birka zaviyeden tahlil edilebilir. Coraf olarak bu sath, iki ana karaya dmekte ve bir tarafta "muhkem merkez" dier tarafta ise "dank evre'ler yer almaktadr. "Bu evre"deki Mslmanlar sayca ve hatta kltrel, ekonomik ve siyas nfuz bakmndan kuvvetli bir gt; nk bu Mslman topluluklarn birou Byk Gler'e ait youn nfuslu smrge lkelerinde yayordu. Bununla birlikte ngiliz Hindistan'ndaki yetmi milyon Mslman, Sovyetler Birlii'ndeki ondokuz milyon ve in3 ve Tropikal Afrika'daki4 u kadar milyon Mslman baka yerlerdeki aznlklarn hususiyetini paylaarak dank aznlklar halinde yaylyorlard.5 Coraf merkezdeki Mslin'in kuzey-batdaki balca iki eyaleti olan Kansu ve ensi (kra blgenin snrnda bulunmaktadr) ve gney-batda bir eyalet olan Yunnan'da younlaan Mslmanlarn saysyla ilgili be il on milyon arasnda deien rakamlar verilmektedir. Bu rakamlar Turfan ve Tarim havzalarn iine alan yeni Sin-kiang eyaletindeki saylar bir il iki milyon arasnda olan ve Trke konuan Mslmanlar ihtiva etmiyordu, ki bu insanlar slm aleminin "Merkezi"nin bir parasn oluturuyordu. Tropikal Afrika'daki Mslmanlarn kesin saysyla ilgili farkl tarihlere ait rakamlar, Mslman toplumda ihtida yoluyla hasl olan nfus art hzyla ilgili rakamlar ve bir de Tropik Afrika'nn Batl Glerce dnyaya almasnn bu art zerindeki net etkisine ilikin rakamlarda byk farkllklar bulunmaktadr. Bahis konusu dnemde "dank evre"deki Mslman topluluklarn tm hakim ounluk itibariyle nfusu gayrimslim olan devletlerde aznlk olarak yayorlard; ve o zamanlar iinde bulunduklar durumla ilgili olan bu mhim ortak hususiyet onlar "merkez"deki Mslmanlardan ayrlarak benzer bir tarzda 4

hareket etmeye yneltti. Halbuki salm evredeki eitli topluluklarn farkl tarih tecrbeleri vard. Mesel Rus hakimiyeti altndaki Hazar Denizi'nin Dousu, Oxus-Jaxartes havzas ve Krgz Kazak Bozkr'ndaki Mslman nfus, in hakimiyetindeki Tarim havzasnda bulunan komular gibi hakl olarak slm aleminin "merkez"ine dhildi. Bunlar corafi olarak "merkez"deki dier halklara (mesel Farslara ve Afganllara) bitimekle kalmyor, neredeyse kendi balarna salam bir Mslman blok tekil ediyorlard. Ne varki bunlar Rus mparatorluu'na ilhak edilmelerinden beri ran, Afganistan ve Sin-kiang'daki Mslman komularndan byk lde tecrit edildiler; ve "evre"ye ait Kafkasya, Krm ve Volga havzasnn dank Mslmanlar ile temas halinde buldular kendilerini. Bu sonrakiler Rusya vastasyla Bat medeniyetini byk lde kabullenmi olarak Orta Asya'daki dier dindalarna nclk etmeye meylettikleri iin ve bahsi geen btn bu Mslmanlar Rus mparatorluu'nun toplam nfusu ierisinde ancak kk bir aznlk azam % 13 tekil ettikleri iin, manlar daha byk bir nfuza sahiptiler, nk, bu kurak blgenin sakinleri olarak onlar potansiyel tabi kaynaklarn kk bir ksmn kontrol edebilseler6 ve toplam say itibaaznlk tavr ve duygusu bunlarn tmne yayld. Bu anlay Boleviklerin (en azndan kat zerinde) Birlik'teki Rus olmayan milliyetlere mevzi muhtariyet tanmasna ve niha safhada gayet geni olan Krgz Cumhuriyeti ile Kafkasya'daki Mslmanlarn hakim ounlukta bulunduu yarm dzine nemsiz kanton arasnda deien aplarda yer alan u kadar ayr coraf birimler halinde tekil etmesine ramen Rus mparatorluu'ndan sonra SSCB dneminde de devam etti. Yine "dank evre"deki topluluklarn vcuda gelmeleri de farkl ekillerde olmutu. Oxus-Jaxartes havzas ve ngiliz Hindistan'ndaki Mslman topluluklar varlklarn bu topraklarn Islm Gler tarafndan fethedilmi olmasna borluydular: Oxus-Jaxartes havzas Emev halifeleri tarafndan, Hindistan ise slm aleminin ilk siyas birliinin bozulmasndan sonra birbiri ardnca ortaya kan Mslman hanedanlar tarafndan fethedilmiti. "ev-re"nin dier ksmlarna slm, fetih yoluyla deil sulhla nfuz ederek girmitir. Orta Volga'daki Beyaz Bulgarlar mild onuncu yzylda ve Alt Volga'daki "Altn Ordu" on drdnc yzylda slm'a, dokuzuncu yzylda Hazarlarn Musevilik'e ve on birinci yzylda Ruslarn Ortodoks Hristiyanlna girmesine benzer bir ekilde yani ekseriyet itibariyle stn kltrn barbarlar zerinde icra ettii prestijin tesiriyle girdiler. Yine hibir slm G tarafndan fethedilip ynetilememi olan in'de slm pasif yollarla teesss etmitir. Mslman Kansu, Sensi ve Yunan topluluklar muhtemelen Yuen hanedanna mensup imparatorlarn (Mool hakanlarnn) karma imparatorluklarnn Mslman ksmlarndan getirttikleri kolonistler tarafndan tekil edilmitir. Gney ve gney-dou kylar boyunca uzanan ok daha kk Mslman topluluklarn i-se Orta a'da bu kylarla Basra Krfezi arasnda yaplmakta olan deniz ticaretinin kalnts olduu sanlmaktadr. s Bu noktada miktar mehul olan ba kaynak petrold. Eer Orta Dou'daki petrol rezervleri Batl baz maden arayclarnn sand kadar zengin karsa Avrupa'dan slm dnyasnn tesindeki blgelere uzanan yeni "kese yollar"a

olduka yakn bulunan bu tabi kaynaklar kontroln eline geiren tarafa byk servet ve gle . salayabilir. slm dnyasnda bulunan tabi kaynaklarn ilgin bir tablosu Dr. I. Boxman'a ait bir makalede verilmektedir: Geographical Revieu, Say 14, No. 1, Ocak 1924, s. 62-74. (New York: American Geographical Society). riyle "dank evre"ye yetimekten uzak olsalar da kendi memleketlerinin efendisi olma noktasnda daha iyi imkanlara sahiptiler. Yine blgenin fizik keyfiyeti asndan bakldnda slm corafyas Fas'n Atlantik deniz kys, Tunus, Irak, Cava Adas ve hepsinden nce Msr gibi nisbeten geit verir blgeler ile da ve l engelleriyle evrili blgeler olarak iki ksma ayrlmaktadr. 1920-1925 yllar arasnda dalk blgelerle l blgeleri arasndaki farkllk daha bariz bir hle geldi. Uak, elik paletli traktr ve hatta basit otomobil sadece akll bozkrla deil, kumlu lle dahi ba etmeyi reniyor7 ve Batllarn, ilk kez Bedevilerle onlarn vatanlarnda eit artlarda yzlemelerini mmkn klyordu.8 Dier taraftan Fas Cibale ve Rifteki, Suriye Cebel'd-Druz'deki, Krdistan'n Irak, Trkiye ve ran ksmlarndaki ve Afganistan ile ngiliz Hindistan arasndaki engebeli snr blgesindeki dal Mslmanlar, usta ellerdeki dumansz barut yakan seri ateli tfengin 1914-1918 Savanda Avrupa sava meydanlarnda kullanlmak zere icat edilmi mkellef ve masrafl tehizata rakip olmaya devam ettiini gsteriyorlard. Coraf durumdan psikolojik plna geecek olursak, slm toplumundaki unsurlarn tahlilini, bu unsurlarn Bat medeniyeti karsndaki farkl reaksiyonlarn gzden geirmek suretiyle derinletirmek mmkndr. Bat basks altndaki ada slm dnyasnda, sa dneminde Hellenizm'in basksyla Museviler'de ortaya kan iki zt eilim gze arpmaktadr. Birinci taife, kendi medeniyetlerinden daha gl bir medeniyetle temasn kendilerinde bir korku ve antipati uyandrd ve bu korku ve antipatiyi kendi geleSurvey..., 3. Ksm, 6. Blm, s. 326 vd. 8 A. g. e., s. 328-329. Survey..., "Nort-West Africa" balkl 2. ksmnn 5.-8. blmlerine; "The Middle East" balkl 3. ksmnda 8. blmn "E" alt blm, 9. blmn "D" ve "E" alt blmlerine, ayrca 13. ve 19. blmlerine baklabilir. neklerindeki mstevli gcn medeniyetine aykr unsurlara sarlmak suretiyle dile getiren "dinin ve akidenin ateli taraftarlar"dr (Zealotlar). kinci taife ise, stnl kabul etmek suretiyle hayranlk ve taklide meyledenlerdir (Herodyanlar). slm tarihinin son dneminde "Zealotlar ve "Herodyan"lar arasnda vaki olan arpma Bat tesirinin sathn altna ilemekte olduunun ilk emarelerinden birisidir; bu ztlk ilk fark edildii dnemde arpc bir vaziyet arz ediyordu. Mehmet Ali'nin Msr'a Bat Avrupa'nn gelime halindeki endstri sistemini aynyla sokma abalar, Muhammed b. Abdulvahab'n Arap Yarmadas ve onun snr blgelerinde (Ceziret'l-Arab), ilk dnemdeki slm'n pratiklerini yeniden canlandrma gayretiyle epey elimektedir. lkin, Vahhab ve Senusiler'in nassa sk skya bal yaklamlar Arabistan ve Kuzey Afrika llerinde ve Batllaan Osmanllar'n "Herodyanizm"i ise Msr'n pamuk 6

tarlalarnda, Trkiye'nin ttn ve frenkzm iftliklerinde ve Yakn Dou'nun milletleraras ticaretin yeniden canland stanbul, Selanik, zmir, skenderiye ve Beyrut gibi limanlarnda olmak zere bu iki eilim farkl blgelerde ve birbirinden olduka farkl izgiler etrafnda geliecek gibi gzkyorlard. Fakat aralarndaki derin farklla ramen bu iki eilim ayn zamanda ve ayn menfi faktrle uyarlyordu; ve I. Dnya Sava'm izleyen yllarda bunlar, glerini militan milliyetilik izgisi etrafnda zerek yeniden birlemeye baladlar. "Herodyan'lar slm hayatn Bat'nn milliyetilik anlayna dayal nolarak yeniden yaplandrlmasnn Batl Gler'in tahakkmn kuvvet zoruyla bertaraf etmeden mmkn olamayacan, "Zealot'lar ise kendilerinin Bat aleyhtar seferberliklerinin Bat'nn silhlarn ve bunlar iin gerekli teknik ve tekiltlanmay benimsemedike, messir bir surette atelenemeyeceini fark etmeye baladlar. Bu ekilde Bat'nn ilk tesirinin geleneksel oluumlarnn dna hatta birbiriyle arpmaya ittii slm gler mterek yeni bir cephede tekrar birleiyorlard. I. Dnya Sava daha balamadan bir airet reisi olan ihtiyar 16 Genel Bilgi Abdulkerim, oullarndan birisini maden mhendislii tahsili grmesi iin Bat'daki bir teknoloji enstitsne gndermi bulunuyordu.10 1919-1922 Anadolu stikll Sava'nda dalardan toplanm eteler, eski Osmanl ordusunun Bat'da talim grm subaylar ve kadnlarn hrriyete kavuturulmas hareketinin temsilcisi saylan Halide Edip gibi bir kadnla karde olmulard. 1925'te Vahhab Sultan Abdlaziz bin Suud, Batllam Araplar prensliinin idaresini gelitirmek zere kendisine yardmc olmaya aryordu;11 ve aml entelektel Dr. ehbender Suriye'deki bir kyamda Drz airet aas Sultanu'l-Atra'la omuz omuza mcadele ediyordu.12 Yeni doan ve Bat'ya ynelen "Herodyan" ve "Zealot" reaksiyonlarn ortasnda bir yer tutan bu slm milliyetilik, her iki eilimin de en sivri yanlarn trpledi. Bu, on dokuzuncu yzylda ortaya kan, Trkiye'de Mithat Paa, Tunus'ta Hayreddin Paa ve ngiliz Hindistan'nda Sir Seyyid Ahmet gibi reformcularn ban ektii hareketler gibi Bat liberalizmiyle canlanan ve beslenen bir hareket deildi; Abdlvahhab ve Muhammed Senusi'nin ban ektii aykr hareketler gibi slm fanatizmin yeni bir cihad hareketi de deildi.13 Mesel Sa'd Zalul Paa tek halifeliin Msr'daki milliyeti hareketin tamamiyle sekler gayelerine 10 A. g. e., 2. Ksm, 5. Blm, s. 110. 11 A. g. e., 3. Ksm, 5. Blmn "C" alt blm, s. 296. 12 A. g. e., 3. Ksm, 7. blmn "E" alt blm, s. 426. ' I. Dnya Sava' hemen takip eden yllarda Bat'ya ynelen "Zealot" reaksiyon mesel 1925-1926'da Hicaz' alan Vahhabiler'in veya 1921'de ngiliz Hindistan'nda kyam eden Moplahlar'm tavrlarnda olduu gibi hl kendini gsteriyordu. (Gelecek sayfalarda bu kyamdan daha ayrntl bahsedeceiz.) Bununla birlikte bu yllarda boyunca, szkonusu tavr geri kalm baz toplumlar arasnda vaki ikinci derece bir hareket olmaktan teye gidemiyordu. Mustafa Kemal'in keskin laikle(tir)me politikas ve Sa'd Zalul'un Hilfet 7

meselesindeki bahsi geen tarafszl bizatihi daha ehemmiyetli vakalard ve slm aleminin umum olarak yrd istikameti daha iyi gsteriyorlard. 17 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas mdahalesini nlemek endiesiyle maksatl olarak Halifelik meselesinde tarafsz tavrn srdrrken, Mustafa Kemal Paa Osmanl Devleti'ni, daha nce ayn davaya mebni olarak Yunanllarla savat evkle Trk milleti adna seklerletirdi. Bu sekler gr yeni milliyetiliin tarihte din adna ilenmi cinayetlerden daha korkun cinayetlere tevik eden kendine has bir siyas fanatizm gelitirmesine mani deildi. Bunun bariz bir rnei, Osmanl Hkmeti'nin ttihat ve Terakki Frkas kontrolnde bulunduu 1915'te Osmanl Ermenilerine ynelik uygulamalard.14 Bu tip uygulamalar, ilk aamasndaki yeni slm milliyetiliin belki en bariz karakteristii olan saldrganln ar eylemleriydi; fakat bu saldrganlk kendisini ecaat ve hatta kahramanlk hareketleriyle de ortaya koydu. Bunun klsik rnei malp olmu olan Trklerin 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mtarekesi'nin zerinden bir yl gemeden Muzaffer Mttefikler'e meydan okumasyd. Trkler 1919'un yazndan, 1922'nin sonbaharna kadar, Dnya Sava'ndan sonra yllk bir savaa girierek drt yl sren Dnya Sava'nn kararlarna ba kaldrmadaki azim ve sebatnn karln ses getirici baarlar olarak grdler. Onlar Yunanllar Anadolu ve Dou Trakya'dan karmakla kalmadlar, 1918'de malp olan dier milletlerin aksine dayatlm bir bar kabul etmeyi reddettiler ve baarl bir ekilde Balca Mttefik Glerle eit bir zeminde bir dzenleme yaplmas iin srar ettiler.15 Ayn dnemde kendilerini Batl Gler'in karsnda gren dier Mslman halklar da farkl neticelerle olmak zere ayn militan tavr gsterdiler. 1921'de Abdlkerim'in Fas'n Rifi kabilesi olan Benu Vuryaal'dan adamlar spanyollar'n saldrsna kar direnie getiler ve 1925'te bunlar, o tarihte dnyann The Treatment of the Armenians in the Ottoman Empire: Documentes presented to Viscount Grey of Fallodon, Secretary of State for Foreign Affairs, Lord Bryce'm bir nszyle. 1919-1922 Anadolu stikll Sava, akim Sevr Anlamas ve belirleyici Lozan Anlamas iin, bkz.: H.P.C. Cilt VI. Bab I, 2. Ksm. 18 Genel Bilgi en byk asker gc olan Franszlar'a kar hcuma getiler.16 Tripoli'nin gebeleri ve Bingazi'nin kylleri talyanlar'a kar uzun srecek bir mcadeleye giritiler.17 Hatta silhsz olmaktan baka Mslman halklar ierisinde savaa en az eilimli olarak tannan ve lkeleri, o ana kadar anahtar mevkileri istila etmi olan ecnebi ordularn insafna mahkum bulunan Msrllar bile Mart 1919'da tabi bir reaksiyonla ngilizler'e kar ayaklandlar.18 Yemen'de Sana mam, Trk hakim ve mzahirlerinin 1918 sonbaharnda teslim olmasndan dolay umutsuzlua kaplmadan kendi bana ngilizler'in Aden Hkmeti'ni yeniden istila etti ve Dala' igal etti.19 Suriyeliler Temmuz 1920'de dzenli harple Franszlar'n karsna kmay denediler ve ok gemeden aldklar yenilgiyle 1925-1926 yllarndaki gerilla harbiyle istikllleri iin 8

ne ekilde daha messir mcadele verebileceklerini rendiler.20 Irakllar 1920 yaznda ngilizler'e kar ayaklandlar ve alt ay bataklklarda silh altnda kaldlar.21 Vahhabiler 1921'den 1925'e kadar defaatle Irak'a ve eski rdn'e saldr dzenlediler.22 Afganllar 1919 baharnda ngiliz Hindistan'n igale teebbs ettiler ve snrn ngiliz tarafndaki kyl kabileler arasnda bir ayaklanma kartmaya muvaffak oldular; bu isyan takip eden alt yl boyunca ngiliz Hint Hkmetini skntya sokmaya devam etti.23 Hatta 1919'da ngiliz Hindistan'nn i ksmnda, Pencap'da bir Mslman kyam vuku buldu. Bu kyam AfBkz.: Survey..., 2. Ksm, 6. Blm. 18 19 20 22 23 A. g. e., 2. Ksm, 3. Blm. H.P.C. Cilt VI, Bab I, Ksm, IV, Blm 6. Bkz.: 3. Ksm, 5. blmn "E" alt blm. Bkz. H.P.C, Cilt VI, Bab I, 3. Ksm-B, Blm 17 ve Survey..., 3. Ksm, Blm VII-E. Bkz. H.P.C, Cilt VI, Bab I, 3. Ksm, Blm 6. Bkz.: 3. Ksm, Blm 6. Bkz.: Survey for 1920-3, 4. Ksm, 6. Blm ve Survey..., 3. Ksm, 14. Blm. 19 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas ganllar'n igal teebbsnden hemen nce meydana geliyor ve belki de onu teci ediyordu ve bir baka isyan da 1921'de Madras'n Malabar Sahili'nde bulunan uzak ve tecrit edilmi Snn Mappila topluluu arasnda vki oldu.24 24 Moplah kyam iin bkz.: Statement Exibiting the Moral and Material Progress and Condition of India During theYyear 1921 (Londra, 1922, H. M. Stationary Office), s. 18-21, 73-75, 79; Oriente Moderno, Cilt I, s. 212, 299, 361, 370, 488, 492, 552, 554. Moplah kyam sz konusu dnemde istisna bir durum olarak slm militanln din fanatizmden esinlendii olaylardan birisidir. 1924'te Hicaz Necd'in igaline sebep en az Vahhabi taraftarlarnn ideolojik heyecan kadar Sultan Abdlaziz b. Suud'un siyas ihtiras da olduuna gre Moplah olay bu trn en ak bir rneidir. Arap ve Hint meneli insanlardan oluan yaklak bir milyon nfuslu bir topluluk olan Moplahlar ani din heyecan dalgalarna kaplyorlard..; ngiliz hakimiyeti dneminde kk apta olmak zere en az otuz be ayaklanma oldu; fakat bunlarn en mthii Austos 1921'de patlak vereniydi.... Ali kardelerin sert konumalar, basnn nceden belirttii zere Swaraj'n ilk yaklam ve Hilfet Konferans'nn Temmuz karar, btn bunlar dinamiti ateleyen fitil oldular. Ynetim fel edilir edilmez Moplahlar Swaraj'n kurulduunu iln ettiler. Ali Musalya isminde birisi Raca iln edildi, Hilfet bayraklar dalgalandrld ve Ernad ve Vallavanad hilfet krallklar iln edildiler... Moplah vahetinin asl ykn Hkmet deil nfusun ounluunu tekil eden talihsiz Hindular ekti. Kymlar, din deitirmeye zorlamalar, tapnaklara saldrlar, kadnlara irkin tecavzler, yamalamalar, 9

kundaklama ve ykmlar... serbeste srp gitti... Baz Hilfet liderleri din uruna cesurca yrttkleri savata moplahlar tebrik edecek kadar yanltlmlard. Bizzat Bay Gandi, kukusuz etrafndakiler tarafndan aldatlm olarak "din saydklar bir ey uruna ve din saydklar bir tarzda mcadele eden cesur muttaki moplahlar"dan bahsediyordu. Bu itibarla din fanatizm 1921'deki Moplah kyamnn ana kaynayd ve bahis konusu dnemde ngiliz Hindistan'nda din fanatizmin baka emareleri de fark ediliyordu. Hindistan'da kronik bir hal arzeden Mslmanlar ile Hindular arasndaki taraflardan birinin dierinin din hassasiyetini kkrtmas sebebiyle vuku bulan atmalar I. Dnya Sava'n hemen takip eden yllarda devam etti, hatta daha da fenalama eilim gsterdi; ve din tahrikin Hindistan Mslmanlarnn sonusuz kalan Afganistan'a hicreti gibi baka emareleri de vard (bkz.: Survey..., 3. Ksm, 14. Blm s. 354-355). u var ki Hindistan Mslmanlarnn gerek umum, ge20 , . Genel Bilgi Birok olayda, bu militanlk bilinli bir cesaretten kaynaklanan bir kahramanlk deil bilkis cehaletten mtevellit bir lgnlkt; ve bu tavr nc ngilizAfgan Sava'nda ve Abdlkerim'in Franszlara meydan okuduu 1925-1926'daki dengesiz gvde gsterisinde olduu gibi bazan iddetli bir ekilde cezalandrlyordu. Fakat asker felaketlerle neticelenen bir macerann kayda deer birtakm siyas baarlarla talanyor oluu da nemli bir husustur. 1919 Msr ayaklanmasnn bastrlmasn Milner Raporu izledi.25 Ayn yl Pencap'taki kyamn bastrlmasn Hindistan'daki ngiliz Hkmeti'nin, Trkiye ile yaplan barn artlar ile ilgili bulunan Hindistan Hilfet Hareketi'nin grlerine dnmesi takip etti. Afganllar'n 1919'da sr'atle ve kesin bir biimde yenilgiye uramalarnn ardndan ngilizler Afganistan'n d politikas zerindeki kontrollerini sona erdirdiler ve snrda Afganistan lehine cz' bir dzeltme yapld.26 1920 Irak ayaklanmasnn bastrlmasn mteakip ngilizler'in Irak zerindeki mandas bir ngiliz-Irak anlamasna dnt.27 Vahhab aknclarnn ngiliz uaklar ve zrhl aralar tarafndan pe pee iddetle vurularak malp edilmesini, bn Suud'un Haddah Anlamas'na dayanan hakimiyet blgesinin genilemesi izledi.28 Kukusuz, eer Mslman halklar bu siyas tavizlerin kendi militan taktiklerinin direkt bir neticesi olduunu varsayyor idiyseler, yine bu da bir cehalet divaneliiydi. Bu tavizleri douran ekime, Mslman halklarla faturasn demeye raz olduklar taktirde herhalde onlar ezebilecek durumda bulunan Batl Gler arasndaki bir gvde gsterirekse Hilfet meselesi karsndaki tavrlar gibi hususi meselelerde karlalan gr ve mizalar o zamanki Mslmanlarn ounun gr ve tavrndan farkl ve kopuktu. 25 Bkz.: H.P.C. Cilt VI, Bab I, 4. Ksm, Blm 10. 26 Bkz.: Survey for 1920-3, 4. Ksm, 4. Blm. 27 Bkz.: A. g. e., 2. Bab II, 3. Ksm-C ve Survey..., 3. Ksm, 10. Blm. 28 Bkz.: Survey..., 3. Ksm, 6. Blm. 21 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas si deil, bilkis Bat Avrupa'daki bir iradeler kavgasyd. O tarihte slm 10

dnyasnn muhtelif ksmlarnda manda ve smrgeleri bulunan Bat Avrupa lkelerinde bu yeni slm militanlk birbiriyle atan farkl reaksiyonlar dourdu. Batllar'n bir ksm Bat hakimiyetinin uzlamasz bir ekilde devam ettirilmesini ve ayn ekilde bu uurda gerekli "kan ve servetin" sarfedilmesini istiyorlard; bunlardan sayca fazla bir baka kesim ayn hedefi murad ediyor, fakat bunun kanlmaz faturasndan itinab ediyordu; yine byle byk bir kesim bu faturadan kanmakla kalmyor bunu dememekte kararl bulunuyordu ve bundan daha ziyade Bat hakimiyetini byk lde veya tamamiyle feda etmeye hazr bulunuyordu. Byk Mttefik Glerin Trk Milliyeti Hareketi'nin douundan Lozan Anlamas'nn neticelenmesine kadar Trklere kar tavrnda olduu gibi, baz durumlarda Bat iindeki bu iradeler atmas ilgili birka Batl devlet arasnda (bazen ak bazen gizli) diplomatik bir kavga eklini alyordu. Yine baz durumlarda bu kavga bir tek lke etrafnda, bu lkenin memleketteki halk ve Yakn Dou limanlarnda meskun ve tabiatyla meseleye farkl bir zaviyeden bakan soydalar arasnda veya lkenin siyas yapsndaki farkl siyas partiler arasnda veya yine "resm evreler" ve semenler veya vergi deyen vatandalar arasnda vuku buluyordu. u var ki birbiriyle atan farkl reaksiyonlar belli lkelerle, snflarla veya partilerle eletirmek yanltc olabilir. Bu atma byle olmak iin pek fazlaca karmakt. Her lkede, partide ve snfta, belli lkelerin belli devlet kademelerinde ve hatta birok ferdin zihninde bir gr blnmesi vard. Dier taraftan anlamazln umum neticesi akt: Bat'da hakim olan sonu uydu ki, 1914-1918 Dnya Sava emperyalizm lksne harcanacak mill servet ve enerji fazlas brakmamt; ve emperyalizm slm dnyasnda (belki Tropikal Afrika buna bir istisnayd) her halde, en elverili artlarda bile azalan bir verim getiriyordu. I. Dnya Sava'ndan slm topraklarnn byk blmn smrgelerine katm olarak km iki g olan 22 Genel Bilgi Fransa ve ngiltere'nin her ikisi de demokrasi lkesi olduklar iin Fransz ve ngiliz milletlerinin efkar- umumisi (ki bu meselede saduyusuydu) yava yava fakat emin admlarla lke politikasnn ynn hakim mill iradeye uyacak ekilde dntrd. Bu ekilde militan Mslman halklar ufuklarnn tesinde bulunan lkelerdeki ecnebi glerin oyunu vesilesiyle asker baarlarna tekabl eden payn dnda siyas tavizler elde ettiler. Ne var ki, onlar bu dier grnmeyen glerin varlndan bihaber bulunduklar iin gzken bu sonular kendi yiitliklerine atfetti ve ayn militan tarzda yola devam etmek iin bundan cesaret aldlar. Bu militanlk dalgas birka asker diktatr iktidara tad. Bunlardan bazlar tevars etmi hibir stats bulunmayan "tiran'lard Bunlarn ykselii slm gelenekle elikisi daha az olmakla birlikte Bat'da devrim saylabilecek bir nitelikteydi. Mesel Mustafa Kemal baarl bir kurmay subayken yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbakan oldu. Dier taraftan Ruslar tarafndan eitilmi ranl Kazak mfrezelerinde bir svari olan Rza ah yeni ran hanedannn kuruculuuna ykseldi.29 Yine dier bazlar kabile reislii gibi kk birtakm statler miras aldlar. Ama yine de, eer bu insanlar slm 11

dnyasn batan baa kaplayan bu yeni hareket ierisinde kendilerini liderler olarak takdim etmi olmasalard, tevars ettikleri statlerle bir yere varmalar mmkn deildi. Emir Muhammed Abdlkerim, mesel, sadece tevars yoluyla Rifi kabilesi Benu Vuryaal'n reisiyken iki yl ierisinde kendisini btn Rifin, Gumare'nin ve Cibale'nin efendisi yapt ve spanyollar' kalelerine pskrtnceye kadar da dmedi ve neredeyse Fez'i fethediyordu.30 Cebel'dDrz'de bulunan balca soylu ailenin geri plndaki temsilcilerinden birisi olarak yola kan Sultanu'l-Atra'n durumu da bundan farkszd. O da Franszlara kar Suriye'nin istikll mcadelesini balatarak 29 Bkz.: A. g. e., 2. Ksm, 13. Blm. 30 Bkz.: A. g. e., 2. Ksm, 5.-7. Blmler. 23 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas sadece Cebel'de deil btn bir Suriye'de baat bir mevki kazand.31 Bu diktatrlerden sadece ikisi Necd Sultan Abdlaziz b. Suud ve Afganistan Emiri Emanullah Han tarih bir gemile vnebilecek hanedan ailelerinin temsilcileri idiler. Bunlar bile mevkilerini ahs gayretleriyle kazandlar. Abdlaziz ie topraksz bir mlteci olarak balad ve Hicaz'n fethi onu Arabistan'n hakim prensi yapmadan nce atalarndan kalan topraklarn her karn rakibi el-Raid'den geri almak zorunda kald.32 Emanullah ise, d politikasnn kontroln Batl bir gce teslim etmi bir prensliin tahtn istihkak iddiasyla balad; ve onun dmanlar onun tebaasnn dikkatini taht ele geirdii ortamdan uzaklatrmak iin seleflerini suikastla bertaraf ettiini ve Afganistan' nce asker yenilgiye sonra diplomatik istiklli yeniden kazanmaya gtren bir saldr savana giritiini iddia ediyorlard.33 uras kayda deer bir noktadr ki, bu dnemde slm dnyasnda ortaya km milliyeti liderler ierisinde bahsi geen farkl tipleriyle sava olan zevat umum itibariyle gayelerine ulamalar noktasnda Msrl Sa'd Zalul Paa, aml Abdurrahman ehbender veya Hindistan'daki Muhammed ve evket Ali kardeler gibi "entelekteller"den daha baarlydlar. u var ki milliyeti "entelekteller" de Bat hakimiyetini sarsmaktan ziyade Bat kltrn zmsemekle megul olan, eski ekolden "Herodyan'larn hakkndan geliyorlard. Bu eski ekoln ballarnn, Arnavut-Msrl Adl Paa gibi muktedir, tecrbeli ve tarafsz olsalar bile, baz Batl devletlerin destei olmadan kendi lkelerinde iktidara gemeleri artk mmkn deildi; ve stanbul'daki Ferit Paa veya Suriye'deki Suphi Bey, eer Batl snglerle evrilmi olmasalard, bulunduklar mevkide bir gn bile kalamazlard. 31 32 33 Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 7. Blm, "E" alt blm. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 5. Blm, "B" ve "C" alt blmleri. Bkz.: Survey for 1920-3, 4. Ksm, 4. Blm. 24 .. Genel Bilgi Diktatrlerin ykselii kanlmaz olarak hakim hanedanlarn zararna olarak ortaya kyordu. Devrilen en uzun aa; ismini Osmanl Trk halkna vermi, 12

slm'n mukaddes beldelerinin muhafazasn Msr Memlkleri'nden alp stlenmi ve "dank evre"nin Snnleri arasnda btnyle olmasa da yaygn bir kabul grm olan Hilfet'e hak iddiasyla ortaya km bulunan l-i Osman'd.34 1922'de Osmanl Saltanat'nn dn ve 1924'te Osmanl Halifeliinin ilgasn,35 1925'te ran'daki Kaar Hanedannn Pehleviler lehine olarak,36 Hicaz'daki Haimilerin de l-i Suud lehine olarak iktidardan dmesi izledi.37 Eski hanedanlardan varlklarn srdrenler, "Herodyan" ekoln devlet adamlar gibi, bunu, Batllarn himayesine borluydular. bn-i Suud ilkin Kral Hseyin'i daha sonra da kral Ali b. Hseyin'i Hicaz'dan srp kard halde, Byk Britanya'nn hami G olarak Irak ve Eski rdn tahtlarna oturttuu, eski Kral Hseyin'in dier oullar Faysal ve Abdullah'a saldrmay gze almad Msr'da, ayet ngiliz igali Kral Fuat'n despotik eilimlerine kontrol mekanizmas olmasayd ve ayn zamanda bu igal var olduu mddete Mehmet Ali hanedannn milliyeti devrimle alaa edilmesine mani olmasayd, saltanat ayrcalklarna kar yrtlen anayasa mcadelesinde Kral'n ii zordu.38 Tunus'ta milliyetilerle Fransz smrge valilii arasnda vaki olan meydan kavgasnda, Bey neredeyse tahtndan oluyordu.39 Sultan'n tarann kabile efrad ve airet aalar zerindeki szde otoritesinin Fransz smrge valisi Mareal Lyautey ki bu ahs, Fransz hamiliini erifi Sultan'n namna yaza35 36 37 38 Survey..., 1. Ksm, 2. Blm, "A" ve "B" alt blmleri. Osmanl Hilfeti'nin ilgas meselesini elinizdeki eserin kinci Blm'nde daha ayrntl bir ekilde ele alacaz. Bkz.: Survey..., 3. Ksm, 13. Blm. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 5. Blm Bkz.: A. g. e., 2. Ksm, 1. Blm. Bkz.: A. g. e., 2. Ksm, 10. Blm. .. 25 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas rak ve hareket ederek tesis etmitir tarafndan savunulduu Fas'ta, an'anev olarak klcn hkm fermanyla tahakkuk edebilecek bir hanedan deiiklii, ancak 1925 yaznda Abdlkerim'in Fez yolunu tutan Fransz birliklerinin kordonuyla bertaraf edilebildi.40 Kadim slm hanedanlarn dmesi eski toplum dzeninin temel messeselerinin umum yklnn bir rneiydi. Bu messeseler tutarl bir btn tekil ettikleri iin de, kleri e zamanl oldu. Osmanl Hanedan ile birlikte tarihe karan sadece Osmanl Saltanat ve Hilfeti deildi, bunlarla beraber slm Hukuku'nun geleneksel icra organlar, ats altnda Osmanl mparatorluu'nun coraf olarak birbirine merbut din topluluklarnn, toprak temelli olmayan bir kltrel muhtariyetten istifade edebildii Millet Sistemi ve hkm altnda, mparatorluk'taki ecnebi topluluklarn da benzer bir ekilde kendi maeri ilerini sevk idare ettii Kapitlasyonlar da sona erdi.41 Trkiye'deki Snn otoritenin hemen tamamiyle tasfiye edilmesi ve Trk 13

Devleti'nin tam manasyla laikletirilmesi,42 Trk halknn hayatna Hilfet'in ilgasndan daha ok nfuz etti ve Trkler'in dier Mslman halklar arasndaki prestiji sebebiyle bahis konusu bu iki gelimenin umum olarak slm alem zerinde daha byk bir niha sonu hasl etmesi muhtemeldi. Bu "dinin iktidarna muhalif tavr" nisbeten kk bir militan devrimciler grubu tarafndan yukardan aaya doru empoze edildi; fakat bu tavrn karlat aktif mukavemet artc derecede hafifti ve Trklerin, hacca itirakleri nndeki madd engellerin bazen Bar Antlamas'yla bertaraf edildii zaman bile bu ibadetten ekinmeye devam etmeleri gibi birtakm emarelere,43 Trk 40 Bkz.: A. g. e., 1. Ksm, 6. Blm. 41 Lozan Anlamas'yla millet sistemi ve kapitlasyonlarn ilga edilmesiyle ilgili olarak bkz.: H.P.C., Cilt VI, s. 113-114. 42 43 26 Bkz.: A. g. e., 1. Ksm, 2. Blm, "E" alt blm. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm. 5. Blm, s. 289. Genel Bilgi halknn Mustafa Kemal Paa'nn likletirme politikasna rza gstermesinde siyas sindirme politikas kadar dine kar kaytszln da rol bulunduunu gstermektedir. 1925'te slm aleminin Mukaddes ehirleri'nin mfrit Ortodoks Vahhabilerden grd hain muamelenin karland nisbeten tepkisiz tavr, bu din kaytszln, btn slm aleminin dehetle sarsld ve man' savunmaya muvaffak olamamas sebebiyle Osmanl Padiah'nn tahtn kaybetme tehlikesiyle yz yze geldii, bir asr nceki Vahhabilerin Harameyn'i ilk kez istilasndan bu yana slm dnyas sathnda kkletiini gsterir bir iarettir. Vahhab mstevli Hicaz'n meru hakimleri karsndaki saldrgan tavrnda,44 daha nceleri din esasl kayglarla Osmanl Sultan Halifesi'nin Ceziret'l-Arab zerindeki hakimiyetinin ilgasna kar tepki gsteren Hindistan'daki Mslman toplumun militan unsurlarndan tevik ve destek grd.45 Sz konusu unsurlarn bu olaydaki tutumlar, dinen ortodoks tavrlaryla bunlarn dahi, bilinli olsun olmasn, siyas bir gaye peinde olduklarn gstermektedir. Ezici bir Hindu kitlesinin ierisinde dank bir halde ve Batl bir gcn hakimiyetine tbi bir Mslman aznlk olan bu toplum, slm aleminin merkezinde, "dank evre"nin Mslmanlarn siyaseten birletiren bir nokta vazifesi grebilecek bamsz bir slm g arad. Bunlarn Osmanl Hilfeti kanalyla Osmanl mparatorluu'nu ikame etme abalar Ankara Hkmeti'nin devrimci hareketiyle beklenmedik bir ekilde akamete uraynca, mfrit Ortodoks bir reddiyeci bile olsa ayn siyas rol ifa etme imkn vaat eden ilk Mslman hkmdara ynelmeye hazrdlar. Sadece Irak ve ran'n ileri, bir asr nce slm dnyas apnda gndeme gelene benzer bir ekilde, Vahhabilere kar hakik manada bir din husumet gsterdi;46 bunun benzeri bir tavr da, Rza Han Pehlevi'nin ran'da Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 5. Blm, s. 297. Bkz.: A. g. e., 1. Ksm, 2. Blm, "C" alt blm. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 6. Blm. 27 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas cumhuriyet iln ederek Mustafa Kemal Paa'nn rneini takip etme teebbsn 14

mahkum ettikleri, bununla birlikte onun mtakiben ahlk payesini stlenmesine kar kmadklar zaman i mtehidlerden geldi.47 Yine Bat tesirinin i ranndan daha az bir derecede nfuz ettii Snn bir lke olan Afganistan'da, Bat hayran Emir Emanullah'n reformlar din bir muhalefet dourdu ki, bu muhalif tavr onu daha temkinli olmaya zorlad.48 Dier taraftan eyh Ali Abdurrezzak'n birka hafta nce Dayton, Tenessee'deki Darvinci muhalif Mr. Scopes'un azliyle neticelenen muhakemeyle tuhaf bir benzerlik arz eden bir "dalalet davas muhakemesi" ardndan el-Ezher'deki grevinden azledilmesi49 Msr'n politik hayatnda bir hareket noktas oldu;50 ve bu yzden niversite otoritelerinin verdii cezann, nihayetinde Msr Hkmeti tarafndan desteklenmi olmas, din inan ve hissiyatn Msr'daki umum halk arasndaki gerek durumu hakknda, Scopes Davas'nn Amerikan halk iin verdiinden daha fazla bir bilgi verememektedir. Trkiye'deki Snn otorite, tevars edegeldii yetkilerden ve an'anev messeselerden mahrum braklnca gayrimslim milletlerin de buna mukabil olarak kendi muhtariyetlerini ve Trkiye'deki aznlklarn ve ecnebilerin sayca tkenme noktasna yaklat bir zamanda kapitlasyonlarla hasl olan varidat kaybetmeleri kanlmazd. Btn bu olup bitenlerle en ziyade skntya maruz kalanlar eski Osmanl rejimi hakimiyeti altndaki sosyal yaplar ierisinde birinci sray almas hasebiyle Millet-i Rum veya Ortodoks Hristiyan cemaatiydi. Bu cemaatin ba olan stanbul'daki Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 13. Blm. 47 48 Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 14. Blm. 49 Bkz.: A. g. e., 1. Ksm, 2. Blm. Bu olay Kral Fuad'n ttihat Parti'sine (Vefd'e kar desteklerinden faydalandktan sonra) liberallerden kurtulma frsat verdi. Bundan baka Kral Fuad, el-Ezher'in peinden giden Ortodoks Msr ulemasnn daim siyas desteini kazanmay ummu da olabilir. (Bkz.: Survey..., 3. Ksm, 1. Blm, s. 227 vd.). 28 Genel Bilgi Patrik, Osmanl Halifesi'nin ve Hicaz'n Haim Kral'nn akibetini paylat. Kapitlasyonlarn iptaline gelince, bu sadece Trkiye'de ve smrge topraklarda sakin bulunan ecnebi fertleri, sadece sahip olduklar mal ve kanun imtiyazlardan ve yabanc diplomatik ve konsolosluk temsilcilerini cari hukukun dna kan hukuk ayrcalklardan mahrum brakmakla kalmyor, Fransz Hkmeti'nin sabk Osmanl memleketlerinde bulunan Katolikler ve "Uniat"lar(a) zerindeki hamiliinin sona ermesini de ihtiva ediyordu.51 Bu hamilik SultanHalife'nin Mukaddes slm ehirleri'nin velayetini stlenmi bulunduu eski Osmanl nizamyla benzer hususiyetler tayordu. Yerli messeselerin ilgasyla birlikte aznlklar slm dnyasndaki nfustan tamamyla tasfiye edildiler; ve mantken bu iki fenomen birbiriyle yakinen ilikiliydi. Bu messeseler toprak esasna dayanmayan ve ayn ehrin komu mahallelerinde ve ayn yrenin civar kylerinde i ie yaayan milliyetlerin baz bakmlardan Bat dnyasnn coraf olarak blnm milletlerinden ziyade belli bir Batl lkedeki ekonomik olarak mstakil mesleki gruplara tekabl 15

ettii bir toplumun ihtiyalarna cevap verecek ekilde geliip bymt. Dier taraftan milletlerin coraf olarak kat homojen bloklar halinde blnmesi her devletin belli bir milletle zdelemeye meylettii ve her milletin ayr bir devlet halinde teesss iin ilh bir hak iddia ettii bir toplum dzeni olarak Bat'nn "Ulus Devlet" messesesini douran ortam tekil ediyordu. Bat'nn bu milliyet anlay slm dnyasna nfuz edince, Mslman toplum karsnda iki alternatif bulunuyordu. Ya baka ayaklara gre kalp verilmi bir ayakkaby ayana denemeyi reddedecek veya (a) Papa'nn yetkisini tanmakla birlikte mstakil hareket eden dou kiliselerine mensup Hristiyanlar. (.n.) Bkz. Survey..., 2. Ksm, 7. Blm. Rus mparatorluk Hkmeti'nin Osmanllarn Ortodoks Hristiyan tebaas zerinde hamilik icra etme eklindeki benzer iddias da arln dmesiyle sonusuz kald. 29 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas Sinderella'nn terliini giyebilmek uruna kendi ayan sakat brakacakt Ne var ki pratikte zayf toplumun gl toplumun prestijine kapal kalmas ve onun hayat tarzn takip etmeyi reddetmesi imknszd; ve bu yzden slm' Bat ile temasa sokan kader, slm toplumunu kendi kendini kesip yontmaya mahkum etti. Bat'nn milliyet anlaynn slm dnyas sathnda muzafferane ilerleyii birbiriyle i ie girmi milliyetlerin blnmesini gerektiriyordu ve mild on dokuzuncu yzyln balarnda Srp ve Yunan devrim savalaryla balayan bu sre Dnya Sava srasnda ve sonrasnda dorua ulat. Bu tefrik zayf taraflarn cebri tehcir ve kymla bertaraf edildii bir lm kalm savayla gerekletirildi gerekletirilebilirdi. 1819'daki "Parganote"lar gibi, 1859'daki erkezler gibi ve 1922'deki Anadolu Rumlar gibi daha az talihsiz madurlar yerlerinden karlp korkun derecede hayat, servet ve huzur kaybndan hli olmamakla birlikte yeni ulus devletlerine yerletirildiler. 1921'deki Moreot Trkleri ve 1915'teki Anadolu Ermenileri gibi dier bazlar neredeyse hayat defterinden silindiler. Belki de iddete dayal dnmn bu mthi dnemleri sresince, slm corafyasnn bir tarafnda, belli bir zaman noktasnda bu mezalimin ard arda hem faili, hem de kurban olmam bir tek topluluk yoktu; ve masum ve ciz ocuk, kadn ve erkeklere ektirilen eziyetin haddi hesab yoktu. 1921'de bu satrlarn yazar, 1912'den bu yana alt kez yurdundan karlm, o dnemin Batl kamuoyunun, suunu maduriyetinden daha fazla grd bir milliyete mensup bir mlteci ailesine rastlad; ve bu tecrbeler be veya alt kuak boyunca yz binlerce Srp'm, Bulgar'n, Rum'un Trk'n, Ermeni'nin, Krd'n ve Asurlu'nun kaderi oldu. 1915'te Osmanl Ermenilerinin sistemli bir ekilde ihra ve kym52 ve Anadolu Rumlarnn 1922 sonbaharnda firar veya tahliyesi bu uzun sreli trajedinin dorua kn belir52 Bkz.: The British Blue Book, Cmd 8325, 1916; ve Dr. Johanner Lepsins, Deutschland und Armenien, 1914-1918, (Postolam, 1919, Tempelveriag). 30 . ; .. ?. Genel Bilgi 16

ten hadiselerdi.53 Trkiye'deki Hristiyan aznlklarla Yunanistan' daki (Arnavut olmayan) Mslman aznlklar arasnda nfus mbadelesi gerekletirilmesi hususunda Lozan Bar Konferans bnyesinde 30 Ocak 1923'te imzalanan YunanTrk Anlamas'na bir hkm konmutu; ve bu anlamann hkmleri aratrmamza mevzu bu dnem zarfnda, birok tartma ve tehirin ardndan ve birok noksanyla birlikte tatbikata konmutu. Ayn dnem zarfnda, 1922 sonbaharyla sona eren on yl boyunca vaki olann derecesinde ve apnda olmamakla birlikte panik halindeki kamalar ve cebri tahliyeler zaman zaman vukuunu srdrd. 1915'te Osmanl Hkmeti'ne kar ayaklanmasnn faturasn 1915 ve 1918 yllar arasnda diyardan diyara srlerek deyen Krdistan'daki Hakkari blgesinin Nesturi Asurlular, 1924'te yine Mtarekeden beridir yava yava yeniden igal etmekte olduklar yurtlarndan kamak zorunda brakldlar.54 1925'te komu Goyan blgesinde meskun olan ve bir sular bulunmayan Kildaniler Trklerin elinde, kukusuz kurbanlarn adedi itibariyle olmasa da, vahetinin derecesi bakmndan 1915'te Ermenilerin grd muamelenin bir benzerine maruz kaldlar.55 Ayn yl Hristiyan aznlk, Drzilerin Cebel'den saldrlar dzenledii sralarda Byk Lbnan'n en gney blgelerinden k yaptlar.56 Gerekten mahall glerin oyun serbestisine haric bir g tarafndan etkili bir ekilde mdahale edilmedii her yerde, aznlklarn katliam, tahliye, firar veya anlamayla ihra edilmek suretiyle tasfiyesi 1920-1925 yllar zarfnda tamamland. Bu umum akibetten kurtulabilenler ancak gnll olarak ilerinde yaadklar ounluklarn kaderini paylaan aznlklard. Bunun en gze arpan rneini, bir 53 Bkz.:H.P.C, Cilt VI, s. 105. 54 Bkz.: Survey..., 3. Ksm, 11. Blm, "B" alt blm (s. 483-485) ve "D" alt blm (s. 500-501). 55 Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 11. Blm, "F" alt blm, s. 517-518. 56 Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 7. Blm "E" alt blm, s. 432-433. 31 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas topluluk halinde kendilerini Snn yurttalarnn mill beklentileriyle zdeletirmekle kalmayp Vecd'in en enerjik liderlerinden birkan yetitirmi bulunan Msr'daki Kpti Monofizit Hristiyanlar sergiliyordu.57 Msr'daki Kptilerin aksine Fransz mandasndaki Suriye corafyasnda bulunan Maruniler ve dier Hristiyan aznlklar izleyecekleri hareket hattnda ihtilf ettiler. Msr, ABD veya Ltin Amerika gibi d lkelerde yaayan Suriyeli Hristiyanlar, ksmen Bat'nn siyas fikirlerinin tesirine memleketlerinde sakin dindalarndan daha yakinen maruz bulunduklar iin ve ksmen de Suriye'de patlak veren ykc sava onlarn karlarn, ocuklarn ve servetlerini amansz bir felakete srklemedii iin, Suriye'deki milliyetilik davasn kucaklamaya ve Franszlar'a kar silha sarlm bulunan Drz ve Snn Suriyeliler'e sempatiyle bakmaya meylettiler. Buna mukabil, memleketlerinde sakin Suriyeli Hristiyanlar Fransz rejiminin hatalarndan mtevellid skntlara dorudan maruz bulunmalarna ramen Drz ve Snn kyamlarn 17

insiyaki olarak varlklarna ynelmi bir tehdit olarak grdler ve Fransz otoriteleri Suriyeli yurttalarna kar Batl bir g namna savamalar, iin arda bulunduunda tereddt etmeden gnll yazldlar.58 1926'da Suriyeli Hristiyan topluluun umumiyet itibariyle niha olarak Kptilerin rneini mi takip edecekleri yoksa kendilerini Ermenilerin urad vahim akbete mi maruz brakacaklar hl belirsizdir. Manda idaresi, Byk Lbnan Devleti'ni kurmak ve Suriye Devlet veya Devletlerine kar bu devletin istikllini desteklemeyi zerine almak suretiyle mstakil Lbnan Hristiyan milliyetiliini beslemeseydi, belki harite yaayan Suriyeli Hristiyanlar gibi Fransz mandasndaki bu topraklarda sakin Hristiyan aznlklar da Suriye halknn ounluuyla anlarlard.59 Tuhaftr, kendi haline braklan MsBkz.: A. g. e., 3. Ksm, 1. Blm. 58 Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 7. Blm "E" alt blm, s. 435-437. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 7. Blm "A" alt blm, s. 355-360. 32 Genel Bilgi lman lkelerde aznlklar Bat tarznda homojen ulus devletlerin geliim sreci ierisinde tasfiye veya asimile edilirken Batl Gler'in mandasna braklm slm topraklarnda sregelen farkl milliyetlerin i ie yaay maksatl olarak korundu ve hatta gelitirildi. Suriye'deki Fransz mandasna braklan topraklarda Franszlar gerek Lbnanl Hristiyanlar ve gerekse Aleviler arasnda Suriye aleyhtar mill bir bilincin gelimesini tevik etmekle kalmadlar, Trkiye'den gelen Ermeni mltecilerden mteekkil yeni bir aznlk meydana getirdiler.60 Irak'ta ngiliz manda otoriteleri iki yeni aznlk ortaya kardlar: Hakkarili Nesturilerle Goyanl Kildaniler. Ayrca Musul vilayetindeki Krt nfusun mahall yaayn mill izgiler etrafnda gelitirmek iin admlar attlar.61 Krtlerin mahall olarak ounlukta bulunduklar hudutlar belirgin bir coraf alanda dikkatle takip edilen bu ikinci politika Lbnan'daki Fransz politikasnn sakncalarndan beriydi ve bu politika, Musul vilayetinin Trkiye yerine Irak'a balanmasnn dayand artlardan birisi olarak Cemiyet-i Akvam Encmeni tarafndan manda idaresine bilhassa tavsiye ediliyordu.62 Yine Trkiye'den gelen Ermeni, Nesturi ve Kildani mltecilerin kabul edilmesi, kukusuz manda altndaki topraklarn siyas problemlerini karmak bir hale sokmakla birlikte, mandatr glerin gerekten karsnda baka bir seeneklerinin bulunmad temel bir insanlk hareketiydi. Dier taraftan gerek Byk Lbnan ve Alevi Devletlerinin kurulmas ve gerekse Lbnan Hristiyanlarnn Suriye'nin istikll harbi srasnda ve Ermenilerle erkezlerin Fransz mandasndaki topraklarda daim bir surette askere alnmalar63 ve Irak'taki Asurlularn64 man60 61 62 63 Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 7. Blm "E" alt blm, s. 435-436. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 11. Blm "B" alt blm, ve "F" alt blm, s. 482490 ve 516-518. 18

* Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 11. Blm "F" alt blm, s. 520-521. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 7. Blm "E" alt blm, s. 435-437. 33 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas da ynetiminin hizmetinde paral askerler olarak istihdam maksatl siyas hareketlerdi. Kukusuz manda altndaki memleketin ynetilen ounluunun rzasna veya manday etkili hale getirmek maksadyla canlarnn ve mallarnn harcanmas hususunda kendi memleketindeki tabannn tasvibine itimat edemeyen bir manda hkmeti, yurttalarnn ekseriyetine yabanclam olarak kendisine balanan savaa mtemeyil mahall aznlklar asker maksatlarla kullanma arzusundan hali kalamazd. Ne var ki, bu politika uzak bir gr mahsul deildi; nk bu, muvakkaten mandatr gcn asker zorluklarn hafifletse de, dier taraftan uzun vadede manda altndaki memlekette i ie yaayan topluluklar arasnda kan davalar douruyor veya var olanlar depretiriyor, bu yzden de mandann idaresini daha da zorlatryordu. Manda altndaki bir memlekete yeni bir aznlk sokmak hususunda en maksatl, en aykr ve en mhim teebbs ngiliz Hkmeti'nin Filistin'de Yahudiler iin "mill bir vatan" kurma iini stlenmesiydi. Bu kayda deer deneme65 Yahudilerin uzun ve trajik tarihinden, I. Dnya Sava'nn Dou Avrupa'daki Yahudiler zerindeki ykc tesirlerinden ve Dnya Sava ncesinde, srasnda ve sonrasnda Siyonist nc birlikler tarafndan Filistin'de sergilenen fedakrca kahramanlktan haberdar bulunan hemen her mahidin sempatisini celb ediyor ve hayalini dolduruyordu. Buna mukabil muhakemesini duygularnn tesirinden kurtarabilen bir kiinin bu teebbsn cebri bir istila olduunu anlamas lzm gelirdi. Umumiyet itibariyle slm dnyasnda aznlklarn, ya Msr'da olduu gibi asimile edilerek veya Trkiye'de olduu gibi tasfiye edilerek, sr'atle ortalktan silindii bir zamanda yeni bir aznlk vcuda getirmek cretkrane bir giriimdi. Ne var ki Filistin'de mandatr g tarafndan sergilenen bu cretkrlk en azndan bu eserin yazld tarihe, 1927'ye, kadar cidd bir mukabele grmedi. Bu kayda 64 Bkz.: A. g. e., Ksm III, 11. Blm "B" alt blm, s. 486. 65 Yahudilerin Filistin'deki Mill yurtlarnn geliimi iin bkz.: Survey..., 3. Ksm, 7. Blm "B" alt blm. 34 Genel Bilgi deer baarda farkl derecelerde olmak zere ilgili birka tarafn pay vard. Mesel Siyonist rgt'n liderleri, Siyonist ideale duyduklar cokulu heyecan Filistin'deki gerek artlar ayne'l-yakin bir ekilde tanmak suretiyle, dengelenmi bulunmayan uzak lkelerdeki kuvvetli destekilerinin sabrszlna ramen mutedil bir politikada srar ederek etkili bir siyaset ve metanet rnei gsterdiler. Yine Filistin'in Arap milliyetisi liderleri, siyas taleplerinde uzlamasz olsalar da takipilerini devrimci iddet hareketlerine tevik etmemeleriyle Msr ve Suriye'deki adalarndan ayrlyorlard. Fakat, burada ba pay ngiliz idar kadrosuna bimek gerekir. Filistin'de Yahudiler iin "mill bir vatan" kurmay deruhte etmek, bu vazifeyi tevd edecek olduu memurlarnn karakterine, kudretine ve tecrbesine stn bir itimad olmayan tedbirli hibir hkmetin yapaca bir i deildi. Galiba ngiliz Hkmeti bu teebbse her bakmdan hazr bir ngiliz personeli bulabilecei umuduyla scak 19

bakt. Herhalde, setii idarecilerin kaydettii performans, Hkmet'in bu hadisedeki cr'etkrln hakl kard. Bu insanlar bir kez daha iyi idarenin mucizeler dourduu gereini doruladlar.66 ngiltere'nin Filistin'deki son garnizonunun da geri ekildii67 ve Fransz mandas altndaki topraklarn civar ksmlarnda yakalanmalarn meydana geldii 1926 ylna kadar ngiliz mandasnn Filistin'deki idaresi slm corafyasndaki harikalardan birisi oluvermiti: Biraz naho olmakla birlikte erefli bir farkllk.68 66 68 Bu gerein zdd ise udur: (Mesel milliyetilik eklindeki) siyas bir deiim, kt ynetimle zemin hazrlanmadka nadiren ykc bir devrim halini alr. Bu noktada Tank Ktasnn ve Hava Birliinin baz ksmlar buna istisna tekil etmektedir. Bunlar, manda idaresinin himayesi altndaki memleket halk zerindeki otoritesini teyit etmek iin deil, eski rdn sakinlerinin Vahhabi aknclar pskrtmelerinde kendilerine ihtiya duyulduu iin kaldlar. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 6. ve 7. blmler. Normalde Survey... mandac glerin Daim Manda Komisyonu'na gnderdii yllk raporlarn ihtiva ettii alan tmyle nazari itiba35 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas Filistin'deki Siyonist denemenin haricinde bu tarihte, slm dnyasndaki umum eilim aznlklarn tasfiyesi ynndeydi; bu balamda bir baka eilim de aznlklar mill hayatn tek renkliliini bozarken kendileri slm lkelerinin idar intizamn ihll edegelmi bulunan vahi da ve l kabilelerinin ehliletirilmesine dnkt. Trkiye'deki Cumhuriyeti Hkmet, ran'daki Pehlevi Hanedan'nn kurucusu ve Afganistan'da Emir Emanullah srasyla kendi blgelerindeki Krtleri, ahsevenleri, Lurlar, Trkmenleri, Mangallar ve dier dik bal kabile efradn kaba kuvvetle bastrdlar.69 Buna mukabil Franszlar Gney Fas'n airet ara almas gerektii halde yer darl yznden Survey...'e ingiliz otoritelerin Filistin'de yapt idar almaya dair bir bahis eklemem mmkn olmad. Survey'in yazar bu noktay bo brakmak zorunda kald iin hayflanmakta ve bunun okuyucunun zihninde brakabilecei yanltc izlenime kar bir tedbir olmas umuduyla Siyonist rgt'n Yahudi Milli Yurdu'nun geliimiyle ilgili Survey...'in 3. Ksm, 7. Blm'deki alt blme katkda bulunacak kadar iyi, sivrilmi bir yesi olan Mr. Leonard Stein'in aadaki mahadelerini aktarmaya cesaret etmektedir: Bu Survey'in umum olarak Filistin'de ngiliz mandas altnda kaydedilen madd ve manev ilerlemeyle ilgili hibir delile yer ayramamasna yazk oldu, demekten kendimi alamyorum. Kendim tabiatyla Siyonistlerin himayesinde yaplan yapc almann ehemmiyetini es geme noktasnda en son gelecek bir kii olmama ramen, Filistin ynetiminin gerekten kayda deer almasnn es geilmesi gerektiine inanyorum. Kimsenin Survey'in smrge hkmetinin sradan ileyiini tafsilatyla ele almasn teklif ettii falan yok, fakat biz burada metruk bir lkeyi yeniden ina hususundaki dikkate ayan baarl giriimi ele alyoruz. Kanaatimce sradan bir okur eer Yahudiler tarafndan ve Yahudiler 20

iin yaplan bir tarafa, Mtareke'den itibaren Filistin tarihinin Hkmet ve Arap nfus arasndaki mtemadi srtme tarih olduu eklinde bir intiba ile ayrlmas talihsiz bir ey olur. Grntnn yerli yerine oturmas iin bana gre Survey'in yeni Filistin'i tabiatyla ele alacak olan ilk says Sir Herbert Samuel'in son raporunda fevkalade bir ekilde anlatt hikyeyi ne kadar ksa olursa olsun zetlemelidir. (Colonial, No. 15, 1925). 69 Bkz.: Survey..., 3. Ksm, 11. Blm "E" alt blm ve 13. ve 14. blmler. 36 Genel Bilgi alarn, Atlas dalarnn Berber boylarn70 ve Suriye Alevilerini etkisiz hale getirirken daha insancl ve diplomatik metodlar kulland;71 bn Suud ise Orta Arabistanl Badu'yu kendisinin zira kolonilerine yerlemeye ikna ederken baskdan ziyade siyas taktikler kullanma benzemektedir.72 Vaka, slm corafyasndaki yerli hkmetler, daha kat tutumlar sebebiyle ya da bu tutuma ramen, genel olarak kabile efradn sindirmede Batl Mstevli Gler'den daha baarl oldular. Emir Emanullah'n Mangallar'a kar yrtt imha sava etkisini, ngiliz Hint Hkmeti'nin "Mahsud'lara Pax Britannica'y empoze etme abalarndan en azndan daha sr'atli bir ekilde gsterdi;73 dier taraftan ou kez niha safhada aleyhlerine dnen bir mcadelede kabile ehli tarafndan kazanlan en arpc mahall baarlar 1921-1924 yllarnda Rifiler tarafndan spanyollar'a kar74 ve 1925-1926 yllarnda Drziler tarafndan Franszlara kar kazanld.75 Bat'nn slm alem zerindeki bu noktaya kadar zikredilen tesirleri tamamyla ykcyd ve bahse konu yllar zarfnda bu tahrip sreci hakimdi. Bat'nn etkisi altnda, eski nizamn messeseleri birer birer ykld. Fakat ykntlar ortal kaplam bulunsa da Bat'dan mlhem bir plna mstenid yeni ina faaliyetlerinin iaretleri de stanbul, Selanik, zmir ve am gibi ykma uram blgelerde olduu gibi siyas, iktisad ve kltrel hayatn birka sahasnda grlmeye balamt. nden gelen tahribatn zemin hazrlad "Batllama"nn mspet sreci kendisini ksmen Bat tarz serpuun kabul edilmesi gibi ehemmiyetsiz olmasa da Bkz.: A. g. e., 2. Ksm, 6. Blm. 72 75 Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 7. Blm "A". Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 5. Blm, "A" alt blm. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 14. Blm. Bkz.: A. g. e., 2. Ksm, 5. Blm. Bkz.: A. g. e., 3. Ksm, 7. Blm "E" alt blm. 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas zahiri emarelerle,76 ksmen de yeni kurumlarn, adetlerin ve beklentilerin artmasyla izhar etti. Trkiye, Msr, Tunus, Lbnan, Suriye, Irak ve ran'da meruti hkmet iin, yerli diktatrlerin ve yabanc glerin hakimiyetine kar henz sonu verici bir apta olmasa da bilinli bir mcadele balatld. Afganistan ve Necd gibi Irak ve geri kalm lkelerde bile Bat'nn siyas fikirleri ortalkta dolayordu. Ankara'daki Byk Millet Meclisi Osmanl Hilafeti'ni ilga ettii zaman ve Vahhabiler Haim hanedann Hicaz'dan 21

srdkleri zaman slm aleminin buna umum tepkisi sregelmi slm metot olan Cihad iln yerine, meselenin modern bir Bat metodu olarak milletleraras bir konferansta grlmesi eklinde tezahr etti. Siyasete baktaki bu deiiklik mhim bir noktayd, fakat belki sosyal ve kltrel sahalardaki ada deiimler kadar ehemmiyetli, deildi. Bu balamda zikre ayan en arpc iki husus kadnlarn hrriyete kavuturulmasna ynelik bir hareketin zuhuru ve eitli branlaryla Bat medeniyetinin madd tekniini tahsil etme ynnde bir kararlln ortaya kmasyd. Muhtemelen slm toplumunun istikbali, diplomatik ve asker olaylardan ziyade mezkr sosyal ve kltrel abalarn neticesine bal bulunuyordu. 76 Bkz.: A. g. e., 1. Ksm, 2. Blm "E" alt blm. 38 OSMANLI HILAFETI'NIN TBMM TARAFINDAN LGASI VE SLM DNYASINDA SEKLERLEME HAREKETNN DOUU Osmanl Hilafeti'nin Selefleri1 Ele aldmz dnem zarfnda slm aleminin kmaza girmesine ve blnmesine sebep olan Hilfet meselesi ayn ekilde slm cemiyetinde meydana gelen ilk blnmenin de sebebi olmutu. Dinin kurucusunun vefatndan sadece yirmi drt yl sonra, drdnc Halife Ali'nin tartmal hilfeti sebebiyle balayan ve bir daha da onarlamayan bir blnmeydi bu. iler2 MS 656-661 yllar arasnda hilfeti deruhte eden Ali'nin slm toplumunun Snn ekseriyeti tarafndan kabul edilen hilfet zincirinde ilk ve son meru halife olduu ve hakik hilfetin, Peygamberin kendisinden Ali'ye (fiilen var olan ilk halifeyi iler gayrmeru gsplar addederek reddederler) ve Ali'den de tevars hakk ve dorudan nasb yoluyla Ali'nin soyunu takip eden ve kendileri en sonuncularnn olaand bir ekilde ortadan kaybolmasna kadar bask altnda ve belirsizlik ierisinde yaam bulunan bir "mam'lar silsilesine getii grndedirler. i doktrinine gre "mamlar"n bu sonuncusu (silsile ierisindeki zevatn kimlik ve saylar noktasnda iilerin kendi aralarnda bile gr ayrlklar vard) esrarl bir ekilde dnyadan ekilmi olarak halen yayordu ve bir gn tekrar zuhur edecekti. Onun yeniden zuhuruna kadar, mamet sradan bir Blmn sonundaki kaynakaya, bilhassa Sir Thomas Arnold'un konuyla ilgili The Chaliphate balkl deerlendirmesine bkz.: The Chaliphate, (Oxford: Clarendon Press, 1924). 2 i ve Snn tabirleri tabii ki Snnler tarafndan ihdas edilmitir. 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas lml tarafndan stlenilemezdi. Bu sebeple ilere gre amel plnda bir "Hilfet Meselesi" bahis konusu olamazd. Her zaman slm mmetinin byk blmn tekil etmi bulunan Snnler ise umumiyetle Ali'nin vefatndan sonra fiil olarak iktidar ele geiren ve elinde tutan Halifelerin meruiyetini kabul ediyordu. Mslmanlardan bir aznln3 tarih gereklere kar kmas, bu tavr devamlln muhafaza etse bile, Hilfet'in vaktiyle byk bir siyas messese olmasna mani olmamtr. Bir din vazetmek iin yola kan Peygamber burada girmeye gerek grmediim baz artlarn zorlamasyla arz olarak bir devlet kurmak durumunda kald Onun ina 22

ettii yeni topluluk olan Mslman mmeti hem din, hem de siyas bir birlikti. Binaenaleyh Hicret'ten sonraki iki asr zarfnda Kur'an'dan ve Peygamber'in snnetinden karlan ve bilhare drt hukuk ekolnn farkl yorumlar halinde berraklaan eriat'ta ya da Snn slm Hukuku'nda "din" ile "siyas" arasnda, "manev" ile "madd" arasnda, "semav-uhrev" ile "dnyev" arasnda, "ruh" ile "cisman" arasnda bir ayrm ortaya kmyordu. Bu ayrm Bat dncesinde son derece barizdir ve Batllar baka medeniyetlerin dncesini ele alrken istem d bir ekilde bu kategorilerini iin iine sokuyorlard.4 slm toplumunda "Cami ve Devlet" bBu aznlk ilerden baka baz Snnleri de ihtiva ediyordu. Hilfetin sadece otuz yl yani Ali'nin vefatna kadar srd gr, Hanefi mezhebinin en byk hukuk alimlerinden birisi olan ve slm akidesine ilikin eseri Trkiye'de makbul bir ders kitab olan ve oral birok alim tarafndan erh edilmi olan Neen (M. 1068-1141)'ye aittir. Ona ait bu gr Multakatu'l-Ahbar' Osmanllar'da stn bir hukuk kitab olan byk Trk hukukusu brahim Haleb (l. 1549) de benimsemitir. u var ki, Ehli-i Snnet Hanef mezhebinde bu gr tamamyla akademik bir halde ve gerekten muallakta kalm gzkrken, iler bunu slm meselelerin en hayat noktas olarak grmlerdir. Tarih olarak Bat meneli bu ayrm Bat toplumuna ait bir hususiyettir. Bu sadece slm toplumunda deil mesel, gerek Kadim 40 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas lnmez bir btnd ve bir btn olarak kalmaya devam etti. Ayn zamanda Muhammed, Mslmanlar tarafndan peygamberlerin sonuncusu olarak grlyordu, dolaysyla onun halifesi yeni nazil olan ilh vahye arac olma vazifesini ondan miras alamazd. Hilfet'in ilk tarihinin bir perspektif ierisinde grlebildii ve bu makamn resm akademik teorisi zerinde alld bir zamanda eserlerini kaleme alan Hicr sekizinci asrn byk Mslman dnr bn Haldun, Hilfet'in mahiyetini yle ifade etmektedir: uras aktr ki Halife'nin gerek fonksiyonu imann mdafaas ve bu dnyann idaresi yolunda ari'in (yani peygamberin) vekili olmasdr. u halde ari ift ynl bir mes'uliyetle mkellefti: manla ilgili mes'uliyeti eriat'a riayet edilmesini temin etmek ve insanlar onun vazettii vazifeleri kabule ikna etmek; ve bu dnyann idaresi ile ilgili bir mes'uliyet ki bu da tebaasnn sosyal refahn temin etmesiydi. Bu pasaja gre, Halife'nin vazifesi slm Hukuku'nun blnmez bir btn halinde icrasn temin etmekle snrlandrlmtr ve Halife'nin "man" mdafaa ve dnyev ileri idare etme vazifelerinden her ikisinin de tamamiyle Bat'da "Dnyev iktidar"a ait olarak grlen alana tekabl ettiini grmek mmkndr.6 Bu nokta mild on birinci asrda yaYunan'n ehir devleti'nde, gerekse kadim ve ada en ibtida topluluklarda da mevcut deildi. 5 bn Haldun: Mukaddime (Arapa metin, nc bask, Beyrut, 1900, s. 218; Baron McG. de Slane tarafndan yaplan Franszca tercmesi (Paris:, Imprimerie Imperial, 1863), 1. Cilt, s. 444. 6 Baz Mslman ilhiyat siyaset yazarlarna (klsik dnem slm dncesinde teoloji, siyas teoriden ayrlm deildi) gre, Halife'nin birinci eriatn tatbikini temin etme fonksiyonunu icra edebilmesi iin, itihad 23

kudretine sahip olmas gerekir. Bkz.: Hilafet konusunda el-Maverdi'den Comte L. Ostrorog'un Franszca tercmesi, (Paris: Leroux, 1925), 2. bask, s. 86-87 ve s. 144'teki dipnot. Daha sonraki gr drt snn mezhebinin kurulmasndan sonra itihad kaps mutlak manada kapand eklindeydi (ayn yer, s. 45). Her halkrda itihad, vahyi nassn salt yorumuydu ve bu, mtehidler arasnda bir icma olmadka slm toplumu iin 41 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas am bir yazar olan el-Maverdi'nin Halife'nin grevleriyle ilgili tesbitlerinde de aka grlmektedir. Bu tesbitler Sir Thomas Arnold tarafndan u ekilde hlasa edilmitir: Binanaleyh Halife idar, hukuk ve asker fonksiyonlar icrasna muktedir bir kii olmaldr. Bu fonksiyonlar Maverdi u ekilde ortaya koymaktadr: Dinin mdafaa ve idamesi, hukuk anlamazlklarn hkme balanmas, slm diyarnn muhafazas, sulunun cezalandrlmas, snrlarn muhafazas iin asker yetitirilmesi, slm' kabul etmeyi veya Mslmanlarn hakimiyetine boyun emeyi reddedenlere kar cihad iln edilmesi, zekatlarn tahsil ve taksimi, maalarn denmesi ve kamuya ait mallarn idaresi, ehil memurlarn tayini ve son olarak ahsen hkmet mekanizmasyla yakinen ilgilenmesi. Halife'den beklenen bu eitli faaliyetleri Maverdi 'dinin mdafaas ve devletin idaresi' eklinde zetlemektedir. Akademik teoristler Halife'nin fonksiyonlarn a priori olarak Orta a'daki Batl nazariyatlarnkine benzer, ince dnlm mantk srelerle Kur'an ve Snnet nasslarndan kardlar ve nihayet Hilfet'in mahiyetine dair etrafl ve detayl bir deerlendirme ortaya koydular; bu makamn mevcudiyetinin lzumu; bu makama geebilmek iin ve bu makama seilebilme iin gerekli vasflar; Mslman cemaatin vasfl temsilcileri (Erbabu'l-Hall ve'l-Akd; bunlar her kim olurlarsa olsunlar gerekte fiilen iktidar ellerinde tutanlar oluyordu) tarafndan icra edilecek seimin veya makamn nceki sahibi tarafndan yaplacak tayinin farkl uslleri (vaka, her iki durum da Halife ve cemaat arasnda mevcut sosyal mukavelenin bir neticesi olmaktadr); mabalayc deildi. Daha geni bilgi iin The Encyclopedia of islam'daki itihad maddesine baknz. 7 Arnold, a. g. e., s. 72. El-Marverdi'ye ait pasajn tam metni iin bkz.: Comte Ostrorog'un bir nceki dipnotta bahsi geen tercme, s. 143-149. Bahis konusu dnemde Halife'nin hudutlar savunma ve slm ordularm seferber etme gibi geleneksel vazifeleri, Osmanl Hilfeti'nin ilgasna taraftar olan baz Trkler tarafndan Hilfet'in devamnn Trkiye Cumhuriyeti'nin anayasasyla uyumadna bir delil olarak sunuluyordu. 42 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas kamda kaim Halife'nin cemaate kar grevleri; cemaatin Halife'ye kar vazifeleri; kaim bir Halife'nin hallini gerektiren fizik, zihn ve siyas artlar.8 Kukusuz bu akademik dnrler, Batl muadilleri gibi, kendilerini evreleyen dnyann gerekleriyle pek ilikisi bulunmayan mcerred bir dnce dnyasnda yayorlard. Bu sebeple onlarn Hilfetle ilgili teorilerinin, son eserinin de 24

ortadan kaldrld 1924'e kadar, bu messesenin tarihi zerinde hemen hibir tesiri olmad. Gerekten 13 Mays 1926'da Kahire'de toplanan Hilfet Kongresi belki de Hilfet'in gelecei hususundaki amel meseleyi akademik erevede tartmak iin hareket serbestisine sahip slm Hukuku erbab tarafndan yaplan ilk toplantyd. Bununla beraber Hilfet'in teorisi her zaman mhim bir adan onun pratiiyle rtmtr. Bu makamn, Mslman ulemann Bat dncesi balamna nakledilen tariflerinde nazari olarak tesis edilmi bulunan "dnyev" ve siyas karakteri teorinin ekillenmesinden daha nce vaki olan ve belki onun ald niha ekl byk lde aklayan tarih gereklerle daha da gl bir ekilde kklemitir. Peygamberin Halifesi veya Halefi iki farkl unvan ile bilinmitir:9 Cemaat namazna ve dier kamu ilerine atfen Hilfetin akademik teorisi noktasnda en mehur iki deerlendirme, yukarda kendilerinden sz edilen el-Maverdi (l. 1058) ve bn Haldun (l. 1405)'unkilerdir. Bkz.: Arnold, a. g. e., c. 31-41. bn Haldun (a. g. e., s. 191: Baron McG. de Slan'm tercmesi, 1. Cilt, s. 387) Halife ve mam unvanlarnn her halde birbiri yerine kullanlabileceini ima ediyor gzkmektedir ve 25 Mart 1924'te Ezher rektr ve Msr'daki dier nde gelen ulemann yaynlad kararda "Hilfet'in mametle e anlaml olduu" belirtilmektedir (2. maddenin balangc). Sir Thomas Arnold syle yazmaktadr: lk Halifeler bu unvandan Hilfet, Emir'l-Mminin ve mam birisiyle tavsif edilebiliyordu. Bunlarn her biri bir ve ayn ahsiyetin birer unvanyd, fakat Hilfet onun dinin kurucusuyla, "Allah'n elisiyle" olan ilikisini vurguluyor ve bu nebevi vekalet mminlerin itaatine bir sebeb-i mucib olarak serdediliyordu; ikinci unvan olan Emir'l-Mminin daha bariz olarak hkmdarn en 43 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas mam ya da "mmetin lideri" ve anlam itibariyle Romallarn "mparator" unvanyla rten Emir'l-Mminin unvan. Emir'l-Mminin unvan ikinci Halife mer dnemi gibi erken bir tarihte kullanlmaya balanmtr. Bu tarihlerde Muhammed tarafndan Roma mparatorluu'nun hinterland durumundaki Arabistan'da tekil edilmi bulunan kk cemaat Roma mparatorluu ile ayn tarzda bir "alem mul devlet" halinde yaylmaya balamt ve bu tarihten itibaren Mslmanlara ait Halife makam Romallarn imparator makamnn o tarihe kadar geirmi bulunduu geliim izgisinde gelimeye devam etmitir. Mminlerin Emiri de Romallarn imparatoru gibi teorik olarak, kendisinin de muaf bulunmad kamu hukukunu icra etmek zere cemaat tarafndan seilen kanunla mukayyed bir vekildi. Pratikte ise beinci Halife Muaviye ve st harp reisi ve sivil idarenin ba olarak otoritesini belirtiyordu; nc unvan olan mam ise, daha ziyade belli bir din fonksiyon icra eden devlet reisinin din faaliyetini vurgulamaktadr. Bu son "mam" unvan Peygamberin halifelerinin kuds karakterine husus bir vurgu yaptklar iin, iler arasndaki ruhan lideri en iyi tavsif etmektedir... Kendisi de i olan yksek otorite sahibi Emir Ali Bey Hilfet ile mam arasna 25

kesin bir izgi ekmektedir. Bu satrlarn yazarna gnderdii bir mektupta yle yazyordu: slm sistemde iki hakim kavram var: (1) Ruhan liderlik; (2) dnyev hakimlik. Bunlar Peygamber'in kendi rnek ve numunesinden neet etmektedir. O hem bir ruhan lider, hem de cumhurun reisiydi. Bunlardan birincisi mamet, ikincisi ise Hilfet ismini almaktadr. ia'nn sisteminde mamet Hilfetle birletirilmektedir; bunun bu iki byk frka arasndaki temel ayrlk noktas olduunu greceksiniz. Korkarm siz bu iki kavram arasndaki fark yeterince belirtmiyorsunuz. Emir Ali Bey'in bu husustaki deerlendirmesi iin kendisinin The Spirit of islam isimli eserine (Londra: Christophers, 2. bask, 1922) ve Edinburgh Revieo, Ocak 1923'teki "Hilfet ve slm hya" balkl makalesine baklabilir. O bu makalede yle yazmaktadr: Hilfet Peygamber'in vekilliidir... mamet ise ruhan liderliktir; fakat bu iki kavram birbirinden ayrlamaz. 44 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas onun halefleri, Augustus ve onun haleflerinden daha az olmamak zere siyas iktidar kuvvet zoruyla ele geirmi asker diktatrlerdi. Meru ekillerin grnts altnda otokratik bir hkmet icra ettiler ve artlar elverdii takdirde makamlarn tabi varislerine devrettiler. Seim eklinin ancak ince bir klf tekil ettii niha gerek olan inklaba dayal hilfet gl bir hanedanlk eilimiyle hafifletiliyordu; fakat mteakip hanedanlar varlklarn mtesellem "meruiyet" ya da "ilh hak" meyyidesiyle deil kuvvet zoruyla idame ettiriyorlar ve her an vaki olabilecek bir asker devrimle alaa edilme tehlikesiyle yz yze bulunuyorlard. Jul hanedan yerini Flavii hanedanna, Antonini hanedan da yerini Severi'ye brakt gibi, Aleviler Emevilere, Emeviler de Abbasilere yerlerini braktlar; ve bu mteakip hanedanlar arasnda mevcut tek ba bunlarn hepsinin ilk drt Halife ve Peygamberin kendisi kadar Kurey'e yani slm ncesi Mekke'nin aristokrasisine mensup olmasyd.10 Bu itibarla tarihteki Halifelerin byk blm bu makam ya tevarsen veya devrim yoluyla ele geirmitir. Bir Halife'nin ferdi hasletlerine binaen sulh erevesinde tayini ilk drt Rait Halife'den en az birinin rneinde tahakkuk etmi de olsa Nerva'dan Marcus'a kadar Roma mparatorluu tarihinde "FilozofKrallar"n devreye girebilmesi kadar nadir bir istisna tekil etmektedir. Bunun tarih sebebi slm'n kurucusunun kendisinin Kurey'e mensup olmas ve Arabistan geleneinde son derece gl olan eski akrabalk bann yeni din ban bastrmasdr. (Mesel Emeviler, hayatnda Peygamberin amansz dman olmalarna ramen soylarndan faydalanabilmilerdir). Peygamberin vefatndan Moollar'n 1258'de Badat' istila etmelerine kadar Kurey'e mensup olmayan hibir Halife'nin bulunmamas tarih gerei Peygamber'in kendisinin Kurey nesebin bu makam stlenebilmenin zaruri bir art olduu anlayn dourmutur. Bu mesele bn Haldun tarafndan etraflca tartlmaktadr. O, bu hususta ulemann ihtilf ettiklerini kaydetmektedir ve kendisi, bu hususta gelenei kabul etmekle birlikte bunu, umum ve daim liyakat artnn mevcut mekan ve zamandaki tatbiki eklinde yorumlamak suretiyle rasyonelletirdi. 45 26

1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas ???? . Yine de, silsiledeki bu dzensizlik ve hilfet srelerindeki istikrarszlk bu makamn geici sahipleri bir tarafa, makamn bizzat kendisinin siyas prestij kazanmasna mani olmamtr. Bu, her ne kadar, balangta siyas g kanalyla hasl edilmise de, onu fevkalade aacak derecede byyen bir prestijdi. Mild dokuzuncu yzylda Badatl Abbasiler kendi barbar saray muhafzlarnn kuklas olduklar zaman, onlarn eski smrgelerinin farkl eyaletlerine yaylm bulunan de facto hakimler, hl, bir zamanlar Roma'nn Bat eyaletlerindeki barbar gasplarn, kendi barbar asker aalarnn glgesi altnda aciz bir ekilde yaayan Roma mparatorlarndan bekledii gibi onlardan tayin ve yetki bekliyorlard. Badat'taki Abbas Hilfeti'nin 1258'de Moollar tarafndan tarihe gmlmesinden sonra Msrl Memlkler meruiyet kazandrc bir kurguyla, Memlk iktidarnn bizzat kendisinin 1517'de Osmanllar tarafndan sona erdirilmesine kadar Kahire'de birbirini izleyen Memlkl sultanlara kanun yetki salamaktan baka bir fonksiyonu bulunmayan fahri otoriteler halinde muhafaza edilen Abbas soyunun bir kolunun vekilleri olarak hkmet etmeyi uygun buldular.11 Mamafih Kahire Hilfeti, baaryla varln srdrd Kahire Memlkleri dndaki Mslman hkmdarlar arasnda yaygn bir kabule mazhar olabilmi gzkmemektedir.12 Snn dnyasnn dier yerlerinde Abbasiler'in direkt 11 Kahire Abbasileri ile Memlk Sultanlar arasndaki iliki Merovingian rois faineants ile onlarn Carolingian Saray Bakanlar arasndaki ilikiye veya Japon mparatorlar ile ogunlar arasndaki ilikiye benzemektedir. Buradaki fark, fiil iktidarsz bir siyas prestij ile, prestijsiz bir fiil siyas iktidar arasnda vakiydi. Fakat Abbas Halifeliiyle, Kahire'deki Memluk Sultanlndan her ikisi de siyas messeselerdi. Hilfet etkili bir siyas makam olmaktan kmas sebebiyle manev bir makam deildi. O, messir siyas gcn kaybetmi olmasna ramen byk bir siyas mazinin prestijiyle canl tutulan siyas bir makam olarak kalmt. 12 Bkz.: Arnold, a. g. e., "Kahire'deki Abbas Halifeleriyle slm dnyasndaki dier hkmdarlar arasndaki ilikiler" balkl 8. B46 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas iktidarlarndan drt asr daha uzun bir sre muhafaza etmeye muvaffak olduklar yetkilendirme hakknn bile 1258'de Badatl son Abbas Halifesi'nin kendi payitahtnda kfir bir istilac tarafndan ldrlmesiyle hkmsz kald kanaati gze arpmaktadr. Bu tarihten 1517'ye kadar Halifelik unvan gayet tabii olarak Msr'dakiler istisna ehemmiyet iddiasndaki btn Snn hkmdarlar tarafndan stlenilmi gzkmektedir.13 Mesel Osmanl Sultanlar, Avrupa'daki fetihlerinin fiilen var olan beyliklerini byk bir g mertebesine karm bulunduu mild on drdnc asrn son eyreinde kendilerini Halife diye adlandrmaya balamlard bile. Bu unvan msbet bir manay haiz olduu ve bo bir eklin tesinde bir ey olmaya devam ettii mddete, "Sultan" gibi unvanlarda mndemi olan yetki verilmi otorite armnn aksine, belki bununla tam hakim bir istikll iddias kasdediliyordu. Bu dnemde ona, kesinlikle, dnyann her tarafndaki Ehl-i slm'n cmlesi zerinde cidd manada hususi bir hakimiyet iddias ifade eden bir unvan olarak baklmyordu. 27

Mesel Hindistanl Mool hkmdarlar on altnc ve on yedinci mild yzyllarda Osmanl Saray ile yaptklar diplomatik yazmalarda Halife unvann bazan ayn mektup ierisinde hem kendilerine, hem de Osmanl adalarna atfediyorlard.14 Bir tesadf lm. Sir Thomas Arnold Kahireli Halifelerin Memlklar dndaki Mslman hkmdarlardan itibar grd istisna durumlar kaydetmektedir; fakat o ayrca umumiyetle "onlarn zillet ierisinde" olduklarn gsterir nitelikte deliller serdetmektedir. 13 Bkz.: Arnold, a. g. e., 9. Blm. "Mslman hkmdar imdi otoritesini dorudan Tanr'dan aldn ve Peygamber'in halifesi olduktan baka Allah'n vekili olduunu iddia ediyordu ve mam ve Emir'l-Mminin gibi o tarihe kadar Halifelikle birlemi bulunan dier sfatlar genellikle askda kalyor ve kendilerini Halife diye adlandranlarca nadiren benimseniyordu." 14 Sir Thomas Arnold, a. g. e., s. 158-162. On altnc ve on yedinci yzyllardaki bu iki Hilfet iddialsnn karlkl tolerans Orta a'da Roma mparatoru unvan iin Dou Roma mparatorlar ile Kutsal Roma mparatorlar arasnda geen sert ekimeye byk bir tezat tekil etmektedir. Buradan kan netice modern Msl47 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas eseri olarak, mild on birinci, on ikinci ve on nc yz-yllardaki barbar istilalarndan sonra slm dnyasnda ykselen ve buna binaen Halife unvann stlenen hanedanlarn hibirisi Kurey soyundan deildir. Fakat, Kurey kan tamay Hilfeti stlenmenin temel bir vasf kabul eden gelenek, bu tarihe kadar akademik teori ierisinde az veya ok kklemi olmakla birlikte, fiil olarak belli bir siyas g derecesine ulaan Trk ve Mool hkmdarlarn bu unvan stlenmekten vazgeirememi; dier taraftan Hicaz'n Haim Emirleri gibi hakik manada Kurey soyuna mensup olan hkmdarlar fiil olarak Msr'n Memlk veya Osmanl efendilerine tbi olduklar mddete bu unvan stlenmeye sevkedememitir. Filhakika, eer Badat'n yamaland 1258 ile Osmanl SultanHalifesi II. Abdlhamid'in tahta kt 1876 tarihleri arasnda bir dereceye kadar ok sayda Mslman hkmdar tarafndan stlenilen "unvandan ibaret Hilfet'in, btn bir slm alem zerinde nfuz sahibi olmu orijinal Hilafetle mterek bir hususiyeti var idiyse, bu, her iki ada ferdi liyakat veya Kurey neseb deil, "manev iktidar" hi deil, kafi gcn hkmyd.15 man hkmdarlarn Orta a hristiyan hkmdarlarndan daha nazik ve tahammll olduu deil, bunlarn Hilfet unvanna kar kaytsz olduklardr. Sir Thomas Arnold Msr', Memlk Sultanlarn, emektar Abbas Halifelerini ve her eyi fetheden ve buna binaen Halifeliini Osmanl seleflerinden daha iyi bir temele dayandrarak onun zerinde hak iddia edebilecek durumda olan Sultan I. Selim'in hakikaten bu unvana kar seleflerinden daha kaytsz bulunduunu delillendirmektedir (a. g. e., s. 139-158). Buna mukabil Selim kendisine fetih yoluyla Memluk sultanlarndan geen Hicaz'daki Mukaddes ehirlerin muhafzl hakkna aka byk e-hemmiyet vermitir. Osmanl hanedan Kurey nesebe sahip olmamakla kalmyor, hakimiyet sahalarnda, nazari olarak Hilfet'in Ali'de son bulduunu kabul eden Hanef mezhebini resm plnda himaye ediyordu. Ne var ki bu durum ne Osmanl Padiahlarn bu unvan stlenmekten vazgeirdi, ne de Osmanl mparatorluu'ndaki Hanef ulemasnn 28

aktif bir tenkidine sebep oldu. Bu, ya bu unvann ii bo bir ekil 48 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Hamid hya (1876-1922) v .. On sekizinci yzylda Bat'nn slm alem zerindeki nfuzunun artmasyla ki bu nfuz kendisini ilkin asker ve diplomatik bask eklinde ve bilhare daha gizli fakat daha tesirli bir yol olarak fikirlerin intikali eklinde izhar etti Hilfet tarihinde yeni bir sayfa ald. 1774'deki Kk Kaynarca Rus-Trk bar antlamasnn grmeleriyle balayp 1876'da II. Abdlhamid'in Osmanl tahtna kmasyla sona eren yzyl zarfnda Osmanl Hilfeti unvandan ibaret bir makam olmay brakarak ilk kez milletleraras olaylarda aktif bir faktr haline geldi. Bu deime yeni gelimenin neticesiydi: Bu gelimelerin ilki Mslman nfusu da barndran eski Osmanl eyaletlerinin mtemadi bir ekilde Batl hkmetlerin hakimiyetine gemesi; ikincisi hzl bir de gemi bulunan Osmanl mparatorluu'nun tekil ettii kararsz bir istisna durum dnda belli bir ehemmiyeti haiz hakim ve mstakil btn Snn Gler'in birbiri ardnca inkiraz ve yerlerini Batl Gler'in smrge imparatorluklarnn almas (bu ikinci gelimenin en bariz rnei, ksa bir anari dnemiden sonra byk bir Mslman nfusun Mool idaresinden ngiliz hakimiyetine getii Hindistan'dr); ncs ise slm aleminde yeni bir dayanma ruhunun ve bu ruhu pratik bir ekilde ifade etmek iin yeni bir arzunun domasyd. Bu sonuncu gelime dier iki gelimeye kar tabii ve gerekten, hemen hemen kanlmaz bir reaksiyondu. Birbiriyle balantl bu gelimenin bir neticesi olarak Hilfet'e ilgi canland ve ayn zamanda da asrlardr isminden baka her eyiyle atl bulunan bir makamn karakterine ilikin bir dnce karkl ortaya kt. Bu karklk, Hilfet'in tarihinin ve teorisinin yeterli bilgiden mahrum bulunan Batl mahede ehlince yanl yorumlanmas yznden ortaya kyordu; bu mahe ehli olarak grldn ya da Hilfet'in mddeti ile ilgili Hanef reyinin hkmsz olduunu gstermektedir. 49 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas doru anlayamadklar slm bir messese ile, aina olduklar Batl bir messese arasnda yanl bir benzerlik kuruyorlard. Bunlar Hilfeti Papalkla bir tutuyorlard. Onu Batl anlamda "manev" bir makam olarak tarif ediyorlard. Oysa bu slm dncesine olduka yabanc bir tecritti. SultanHalife ift unvannn "manev" ve "dnyev" yetkileri Osmanl Padiah'nn ahsnda tevhid ettiini farzettiler ve bu yetkilerin farkl kiiler arasnda bllebilecei neticesini kardlar. Milletleraras meselelerde bir tesiri bulunmayan birka aratrmac dnda bu ahslarn hatas, Bat'da16 ve hatta klsik bir slm eitim yerine modern bir Bat eitimi alm bulunan Mslmanlarn arasnda bile olduka yaygnd. Bu yanl telkki Batl hkmetlerle, Bat hakimiyeti altndaki Mslman halklarla ve kendi Mslman tebaasyla olan ilikilerinde Abdlhamid tarafndan bilinli olarak ve ustalkla kullanld.

29

Mslman nfusun gayrimslim hkmetlere tabi olmas durumu eriat' yorumlayan fakihler tarafndan ngrlmemi ya da Mslmanlarn raz olaca bir durum olarak dnlmemiti. Bu anlay mantk olarak dnyev idarenin Mslman cemaatin faaliyetlerinin ayrlmaz bir paras olduu ve bu yzden btnyle Mslman cemiyetin ve onun fertlerinin btn kemaliyle hakik bir slm hayat srdrmesine mani olmadan gayrimslim ellere terk edilemeyecei gereinden kyordu. Bu sebeple gayrimslimlerin hakimiyetindeki bir diyar "Daru'l-Harp" olarak grlyordu ve byle bir diyarn sakini olsun veya olmasn btn Mslmanlar, igal altndaki bu topraklar Mslmanlarn hakimiyetine geinceye kadar savamakla mkelleftiler. Galiba Osmanl mparatorluu'nun terk edilmi eyaletleri veya Moollar'n kaybettii memleketler gibi zerinde bir 16 Bu anlay Tableau General de l'Ottoman Empire isimli eserinin birinci cildinde M. C. M. d'Ohsson tarafndan yaygnlatrlm gzkmektedir (Paris, 1787). Burada o, Sultan'n "ruhan otoritesi"nden bahsetmekte ve ona "Mslmanlarn Papas" ismini vermektedir (Arnold, a. g. e., s. 170). 50 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas zamanlar Mslman hakimiyetinin tesis edilmi ve ierisinde Mslman bir nfusun yaam bulunduu topraklar bu vazife iin husus bir ehemmiyet arz ediyordu. Mamafih pratikte bu yeni vaziyete taraf olan btn aktrler bu keyfiyetin mantn sonuna kadar zorlamadklar takdirde kendilerini sknt ierisinde bulacaklard. Gayrimslim hakimiyetine geen bir memleketin sabk Mslman hkmeti, ya Mool hkmeti gibi artk mevcudiyetini devam ettiremiyor veya Osmanl hkmeti gibi belli bir eyaletini mecburen, zorunlu bir bar karlnda brakm oluyordu. Mevcut artlarda sava srdrmek imknsz olabiliyordu. Dier taraftan igale terkedilmi topraklardaki Mslman nfusun yalnz balarna, sabk Mslman hakimlerinin himayesini kaybetmeden nce aleyhlerine dnm bulunan bir mcadeleyi srdrmeleri beklenemezdi. Yeni gayrimslim hkmet ehlinin, yeni Mslman tebaasnn, yeni rejimin hkm altnda icras aka imknsz olan din vecibelerini ifaya kalkmak suretiyle ye'se srklenmelerini arzu etmesi ise hepsinden uzak bir ihtimaldi. Bu yeni hkmet ehli Batl veya Batc olduklar iin tabi olarak vaziyete mnasip den Bat tarz "dnyev" ve "manev" iktidar ayrmnda bir zm aramaya baladlar ve bahsi geen yanl benzerlik kurgusuna dayanarak bunu Mslmanlarla ilgili artlar tatbike kalktlar. Mesel 21 Temmuz 1774'te Kk Kaynarca'da imzalanan ve Krm Tatarlarnn Osmanl mparatorluu'ndan mstakil iln edildii Rus-Trk bar anlamasnda (Madde-3) yle deniyordu: Din merasimlere gelince: Tatarlar Mslmanlarla ayn akideyi paylatklarna gre, majesteleri Sultan da Muhammed dinin hakim Halifesi olarak grldne gre, bu insanlar henz tesis edilmi ekliyle siyas ve meden hrriyetlerinden taviz vermemek artyla Halife'ye kar hukuklarnn prensipleri mucibince davranacaklardr. Yine 15 Ekim 1912'de Ui'de imzalanan ve hkmnce Tripoli ve Bingazi eyaletlerinin Osmanl mparatorluu'ndan 51 30

1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas ayrld talyan-Osmanl bar anlamasnda; Sultan'n terk edilen topraklardaki Mslman nfusa, kendisinin hakimiyet haklarn kullanarak kendilerine "tam ve tekmil muhtariyet" verdiini iln etmesi ve devamla yle demesi ngrlyordu: Mukaddes Hukuk eriatn hkmlerinin geerliliini srdrmesi maksadyla kady tayin etme hakkmz mahfuz tutuyoruz. Kad da eriatn hkmlerine uygun olarak mahall ulema arasndan naibler tayin edecektir. Benzer ekilde 29 Eyll 1913'te stanbul'da imzalanan Trk-Bulgar bar anlamasnda yle deniliyordu: Zat- ahane'nin Halife olarak, ism-i hmayunlar (Bulgaristan) Mslmanlarnn cuma namazlarnda zikredilmeye devam edecektir. (Madde 8) Antlamaya Bulgaristan'daki mftlerle ilgili bir de dzenleme eklenmi bulunuyordu. Mahall mftler Bulgaristan seim kaytlarna gre buradaki Mslman halk tarafndan seilecek, onlar da btn lke iin bu Mslmanlarla stanbul'daki eyhlislam arasnda balant vazifesi grecek olan Ba Mft'y seeceklerdi. eyhlislam sadece Bulgaristan Ba Mfts'ne deil, Ba Mft'nn tavsiyesi zerine mahall mftlere de fetva yetkisi verecekti. Bu ekilde Bulgaristan mftleri Bulgaristan'daki Mslman halk tarafndan seilmi olsalar da bir Osmanl resm otoritesinden msaade almadan vazifelerine balayamyorlard. Yine antlamann artlarna gre eer Ba Mft eriat'a aykr olduuna hkmederek mahall bir mftnn fetvasna msaade etmezse mesele Ba Mft'nn kararn iptal etme yetkisine sahip bulunan eyhlislam'a ulatrlacakt. eyhlislam Osmanl tahtnn bir hukuk memuru olduuna gre bu dzenlemenin tatbiki Osmanl Sultan-Halifesine Bulgar milliyetine mensup Mslmanlar zerinde yetki hakk veriyordu.17 14 kasm 1913'te yaplan Trk-Yunan Bar Antlamas'nn 11. ve 13. maddelerini mukayese ediniz. 29 Eyll 1913'te yaplan Trk52 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Bu ekilde Osmanl hkmeti ile gayrimslim gler arasndaki, metinle rneklendirdiimiz, bu tip milletleraras anlamalara "mza Koyan Yce Taraflar" zmnen, Bat meneli "dnyev" ve "manev" iktidar ayrmn uygulanabilir kabul etmi oluyorlard. Fakat bu ayrm gerekte tahakkuk etmedii iin, sonu tamamyla, bunu yanl bir anlayla gndeme sokan tarafn aleyhinde ortaya kyordu. lgili gayrimslim hkmetler, Osmanl Sultan-Halifesini, Hilfet'in ifade ettiine inandklar "manev" iktidar mevkiinde brakmak gibi ucuz bir fiyat karlnda sonu gelmez bir din savana maruz kalmadan meru bir siyas unvan temin edeceklerini tasavvur ediyorlard. Dier taraftan Sul-tan-Halife, kar tarafn kendi kendini aldatmasna zmnen msaade ederek hibir hamle yapmadan Sultan olarak kaybettii "dnyev" iktidar eksiksiz bir biimde Halife olarak geri alyordu. Eyaletlerini igal eden gayrimslim hkmetler onu Halife olarak tand ve onun mahall mftleri tayin etme hakkn kabul ettii mddete, mahall Mslman halkn gznde onun hukuk hakimiyeti bir anmaya uramadan varln srdrecekti. Bu keyfiyet o derece doruydu ki, yeni hkmetler "dnyev" ve "manev" 31

iktidarlar arasndaki faraz ayrma mebni bu tip dzenlemelerin ilemesinin imknsz olduunu sr'atle kefettiler. Mesel Rus hkmeti 1783'te yukarda geen pasajn 1774 anlamasndan karlmas iin srar etti. talya hkmeti 24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Anlamas'na Trkiye'nin 18 Ekim 1912'de imzalanan antlama erevesinde Libya'da faydaland her tr hak ve ayrcaln ve bununla balantl btn vastalarn iptalini kabul ettiini belirten bir madde (Madde-22) eklenmesini salad. Bulgar bar Antlamas'nn yukarda geen hkmleri 19 Nisan 1909'da yaplan (Bulgaristan'n istikllinin ilanyla ilgili) Trk-Bulgar Antlamas'nda ve 26 ubat 1909'da yaplan (Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan'a ilhak ile ilgili) Trk Avusturya-Macaristan Antlamas'nda ngrlmtr. Ayn meseleler bahis konusu dnemde yeni bir Trk-Bulgar Antlamas iin yaplan grmelerde de ortaya kt. 53 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas : TBMM'nin 1 Kasm 1922'de kard kanunla, kendisi Trkiye Devleti'ndeki hakimiyetin tamamn stlenip Hilfet'in de devamna karar vermiken, ok gemeden daha nceleri Ruslar'n ve talyanlar'n yapt gibi hakimiyetsiz bir Hilfet'in bizatihi bir eliki olduunu fark etmesi artc deildir. Osmanl Hilfeti'nin 3 Mart 1924'te Trkiye'de ilga edilmesi; Osmanl Halifesi'nin 1789'da Krm'daki, 1923'te de Libya'daki otoritesinin iptal edilmesi kadar kanlmazd. Bununla birlikte btn bu ve benzeri rneklerdeki yanl benzerlik kurgusu geici de olsa bir dnce karmaasna yol at ve Hilfet'i bir unvandan ibaret olarak tayan ahsa kr bir siyaset imkn verdi. II. Abdlhamid (1876-1909) bu frsat en mkemmel bir ustalkla kulland. Abdlhamid tahta kt zaman Hilfet'le ilgili yanl yorum iyi bir ekilde yerlemiti ve yukarda zikredilen dier iki gelime de olduka ileri bir dzeydeydi. 1876 ve 1882 yllar arasnda byk apta Mslman nfusu barndran Bosna-Hersek, Bulgaristan, Dou Rumeli, Kafkaslarn gneyinde bulunan sancak Kars, Ardahan, Batum, Msr ve Tunus gibi eski Osmanl toprak ve memleketlerinden birou gayrimslim hkmetlerin hakimiyeti altna girdi. Bu arada nceleri mstakil bulunan birka Mslman devlet ya esaret altna giriyor ya da bsbtn izmihlale gmlyordu. Unvandan ibaret kalm olan son Mool mparatoru da 1857'de ngilizler tarafndan tahtndan indirilmiti. Bu tarihten nce eyrek asrdan fazla bir zamandr Mool hanedan etkili bir iktidardan tamamen mahrum bir ekilde Delhi'de Dou Hindistan irketi'nin misafirleri gibi yayorlard. Kafkaslar'daki mstakil son Mslman halklar 1859 ve 1864 yllar arasnda ya Ruslar'a teslim olmu veya mlteciler halinde Osmanl topraklarna g etmilerdi. Orta Asya'nn batsnda Ruslar 1863-1886 yllar arasnda Hazarl bamsz Trkmenleri ran ve Afganistan snrna kadar istila ederek bu civardaki smrgelerini tamamladlar. Afganistan 1879'da d ilikilerinin kontroln kendi eliyle ngiliz-Hint hkmetine teslim etti. Son olarak Orta As54 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas ya'nn dousunda on dokuzuncu yzyln ortalarnda in mparatorluk hkmetine kar ayaklanarak mstakil Mslman devletleri kurmaya teebbs etmi bulunan in'in gney bat ve kuzey bat eyaletlerindeki inli Mslman aznlklarla in 32

Trkistan'ndaki Trk Mslman halklar, gneybatda 1856'dan 1872'ye ve kuzeybatda 1862'den 1878'e kadar sren mcadelelerden sonra sindirildiler. Btn bunlarn neticesinde Abdlhamid kendi hakimiyet alan hzla klmekle birlikte tahta geiinden hemen sonra, kendisini, Modern a"da halifelii unvanlarna eklemi bulunan Snn Gler ierisinde ayakta kalabilmi tek iktidar sahibi olarak buldu. Halifelik'te cidd manada hak iddia edenlerden ayakta kalabilen bir de, slm dnyasnn Uzak Batsnda istiklllerini srdren Fasl Filali erifleri vard. Bu erifler soylarn, Kurey'e dayandrmakla kalmayp Fatma ve Ali kanalyla Peygamber'in kendisine kadar karabilmeleri itibariyle de Abdlhamid'den avantajlydlar. Fakat Msr, slm meselelerde nclk edebilmek iin ok geri ve sapayd. Snn dnyasnn geri kalan ksm sz konusu olduunda Abdlhamid, varln srdren, Hilfet unvanna sahip tek kiiydi ve sadece tek olmak sebebiyle bu unvan yeni bir deer kazand. Bu arada Batl bir siyaset yazar olan M. C. M. d'Ohsson 1787'de yaynlanan Tableau General de l'Empire Ottoman isimli eserinde Osmanl Hilfeti'nin Halife unvann keyfi bir stlenme giriimiyle deil, son Abbas Halifesi ile Osmanllarn Msr fatihi olan I. Selim arasnda Kahire'de yaplan resm bir devir teslimle elde ettiine dair bir sylentiye geerlilik kazandrd.18 Osmanl Hilafeti'ni Mool Halifeliinden bsbtn farkl bir meruiyet plnna tayan bu sylenti, ada bir kaytla desteklenebilmi deildir.19 Mevcut deliller, aksine, Osmanllarn bu 18 Bkz: Sir Thomas Arnold, a. g. e., "Sultan Selim Msr'da" balkl 12. Blm. 19 Son Kahireli Halife Mtevekkil'in bu dnemdeki durumu hakknda elimizde bulunan bu tip bilgileri Abbas Halifesi'nin akbetiyle ilgi55 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas unvan Moollar ve ayn durumdaki dierleri gibi cidd bir gerekeleri ve ilikileri olmadan stlendiklerini gstermektedir. Mamafih sylenti bir defa ortalkta dolamaya balaynca cidd bir tahkik ve tenkide tabi tutulmadan tekrarlanp duruyordu.20 Abdlhamid baka bir iddia sahibinin vnemeyecei, efsanevi de olsa yerlemi bir meruiyet iddias ile bu unvann hayattaki tek sahibi olmas hasebiyle Osmanl Hilfeti'ni lehinde kullanabilmek iin uygun bir mevkide bulunuyordu. Elinde iyi bir frsat, kendisinde de bunu yapacak derecede kuvvetli bir emel vard. Abdlhamid'in elindeki frsat kendi imparatorluunun son eyaletlerinin Mslman nfusundan ok, zevale uram muadillerinin, imdi "obansz kalm bir sr" halinde gayrimslim hakimiyeti altnda bulunan sabk tebaasyla ilgiliydi. Bat hakimiyetine gemi bulunan eski Osmanl Mslman nfusunun ou mesel Msrllar ve Tunuslular slm dnyasnn merkezinde ve Bat Avrupa'ya olduka yakn bir mevkide bulunuyordu. Bu iki keyfiyet onlar, slm mazilerine dnmekten ve kendilerini yakn bir gemite Bat hakimiyeti altna girmekten kurtaramam olan Osmanl Halifesi'ne bel balamaktan ziyade, kurtulularn kendi ayaklar zerinde durarak ve Batl motifler etrafnda kendilerine mahsus bir mill hayat gelitirerek aramaya sevketti. Buna mukabil Moollar'n ve izmihlale uram dier Mslman glerin sabk tebaas ekseriyetle "dank lenmi ve bu hususta epey bilgi sahibi gzken Msrl alim bn yaz'a 33

borluyuz. Bu ahs birok tafsilat veriyor, fakat onun yksek makamn devri hususunda en kk bir iaret mevcut deil, (Arnold, a. g. e., s. 143). Emir Ali Bey bu menfi delili reddetmektedir. Yukarda nakledilen hususi mektubunda yle yazmaktadr: , "bn yaz, Selim'e kar ok insafsz ve bir propagandac gibi, bir partizan gibi yazyor. Bana gre sve sefiri d'Ohsson Osmanl hakimlerinin arivlerine girebilmi olmas bakmndan ok daha gvenilirdir." Fakat d'Ohsson gerekte bu hikyeyi destekler mahiyette resm bir belgeden bahsetmi falan deildir ve byle bir belge belki de bilinmiyordur. 20 Bkz. Sir Thomas Arnold, a. g. e., s. 146-147 ve 212. 56 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas evre"ye mensuptu ve aznlk olmalar hasebiyle, yaadklar lkelerde milliyetiliin yaylmas bunlarn aleyhineydi. Eer Hint, Rus ve in imparatorluklarndan ulus devletler doacak olursa bunlar Mslman deil Hint, Rus ve in ulus devletleri olacakt. Milliyetilik cereyan bu Mslmanlar dalgalar altnda bomakla tehdit ediyordu ve bu yzden onlar kendilerine bir ittihat mihveri salayabilecek ve slm dnyasnn birlemi glerini kendi mdafaalarna seferber edebilecek bir messese olarak Halifeliin ihyasn memnuniyetle karlamaya hazrdlar. Hindistan ve Rusya'daki Snniler kadar iilerin de Hamid ihya hamlesini ilgiyle izlemeleri kayda deer bir husustur. Bu noktada mevcut durumun psikolojik talepleri i akidesinin temel doktrinlerinden daha kuvvetliydi. O zamanlar Hindistanl ve Rusyal Mslmanlar Abdlhamid'in hissiyatlarn istedii gibi ekip evirebilmesi iin stanbul'dan uygun bir mesafede bulunuyorlard. Onlar Osmanl mparatorluu'nun rmlnden ve Hristiyanlar kadar Mslmanlarn da zerine ken istibdattan bihaber bulunmalar iin kafi derecede uzaktaydlar.21 Ayn zamanda yeni bir dayanma anlayna ulamaBu satrlarn yazar, bir defasnda stanbul'da mukim bir ngiliz'den bu husustaki bilgisizliin insafsz bir ekilde dalp yok olduunu duydu. Olay anlatan bu ahs, becerikli bir i adam ve ngiliz Hint Hkmeti'nin sadk bir tebaas olan Hindistanl Mslman bir tacirle ticar ilikiler yrtyormu. Bu Mslman tacir, slm'n Hindistan'daki son hakimiyet alann kaybetmesinden derin bir znt duyuyor ve Osmanl Hilafetinde Mool mparatorluu kadar ihtiaml ve ngiliz Raj' kadar etkili Mslman bir gcn varln srdrd inancyla teselli buluyormu. Uzun yllar bir Mslman olarak izzet-i nefsi hatrna bu hayalini muhafaza eden bu tccar Hilfet'in merkez olan ve kendisi iin Hicaz'n mukaddes diyarndan daha ok anlam tayan stanbul'u ziyaret etmek iin yeterli paray biriktirmi ve stanbul'da da ngiliz arkadana misafir olmu. Hilfet hakknda uzun zamandr kurduu hayal ile kat gerek arasndaki tezat onu elim bir kedere srklemi. Dar'l-slm'daki Mslman Hkmet ile Hindistan'daki ngiliz Hkmeti arasndaki byk standart fark onu dehete drm ve yur57 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas lan ve Osmanl Halifesi'nin prestijinin ihtiamna kaplmalar iin yeterince hazrdlar. Bundan bir asr nce Hindistan ve Rusya'da dalm Mslman topluluklarla stanbul'da sakin bir Halife arasnda daim ilikiler kurulmas fiziki olarak imknsz olurdu. Fakat imdi buharl gemiler ve imendiferler, 34

telgraflar ve gazeteler ve sistemli tekiltlanma ve propaganda metodlar gibi Bat mahsul modern muhabere imknlarnn dnya apnda yaygnlamas gerekli vastalar salyordu. Buharl geminin icad Felemenk hakimiyetindeki Dou Hint adalarndan ve ngiliz Hindistan'ndan Cidde'ye doru deniz yolundan hac seferlerini tevik ediyordu. Afganistanl, Orta Asyal ve Kafkasyal orada kendilerini tayacak bir Rus, ngiliz, Fransz veya Avusturya gemisine biniyor ve Osmanl Halifesi'nin Boaz'a nazr saraynn pencerelerinin nnden ve daha sonra Fransz eseri olan Svey Kanal'ndan geerek yolculuklarnn hibir ksmnda eskiden olduu gibi zahmet ekmeden Cidde'ye varyorlard. Abdlhamid'in kendisi slm dnyasndan toplanan gnll balarla Hayfa ve am'dan Medine'ye uzanan Hicaz Demiryolu'nu ina ettirmek suretiyle bu yeni imknlar geniletti. Bu teebbs Osmanl Hilafeti'ni tantma ve Osmanl hkmetinin Suriye ve Arabistan'daki stratejik pozisyonunu kuvvetlendirme maksatlarndan her ikisine de hizmet ediyordu. Abdlhamid, propagandasnda fazla ileri gitmekten dikkatli bir ekilde kand. Eer o Hilafet'in "dnyev" cihetini vurgulasayd, Batl hkmetler onun, kendi Mslman tebaalar tarafndan Halife kabul edilme hususundaki hak iddiasn reddetmek zorunda kalacaklard. Vaka, Abdlhamid duna zihn altst olmu olarak dnm. Bu ahs bu durumda kukusuz Hamid propagandasnn nceki msbet etkisinden daha ok tepki duyacaktr; fakat tabii ki o bir istisnayd. Gerekleri tahkik etmek iin stanbul'u ziyaret eden Hindistanl ve Rusyal Mslmanlarn says son derece azdr ve bu tr mahidler kendi lkelerine dndklerinde Osmanl Hilfeti zerine tenkitler yaymlamak suretiyle kendilerini dindalarnn hareketine maruz brakacak deildiler. 58 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas makamnn delalet ettii siyas fonksiyonu ne olur olmaz devreye soktu, ne de ondan vazgeti. Onun ustalkl mphem tavr Bat'nn Hilfet hakkndaki yanl anlaynn onun lehinde cereyan etmesini mmkn kld. Saltanatnn ilk yllarnda Byk Britanya ve Rusya arasndaki ilikiler 1877-1878 Rus-Trk Sava ve bu savan sonularyla gerginleince, ngiliz-Hint hkmeti gerekten, Ruslara kar Byk Britanya ve Mslmanlar arasnda ortak bir cephe oluturulmasn arzulayan Hindistanl Mslmanlar Osmanl'nn Hilfet iddialarn kabule tevik etmitir.22 ngilizler'in, Osmanllar'n Hilfet iddialarnn kendilerini ksa vadedeki maksatlarna ne kadar hizmet ederse etsin, bunun ayn zamanda Hindistan hkmetinin Hindistanl Mslmanlar zerindeki siyas otoritesine bir tehdit tekil ettiini fark edemedikleri aktr. Vaka, Abdlhamid 1880'den itibaren gittike Trkiye'nin aleyhine dnen ngiliz siyasetinin yeni istikametine, Hindistan'da ngiliz aleyhtar propaganda "Trkiye'yi Hindistanl Mslmanlarn gznde bytmek iin en ok uraann ngiltere'nin bizzat kendisi olmas gayet tuhaftr. On dokuzuncu yzyl zarfnda uzun bir sre Osmanl mparatorluu'nu Rusya'ya kar desteklemek bu lkenin politikas olmutur... Bu politika 1878'de Rus ordular stanbul kaplarna dayand zaman Hindistan birliklerinin Malta'ya kadar gnderilmesi neticesini vermitir... Bu Trkiye'yi Hindistan'a her zaman olduundan daha ok yaklatran bir jest olmutur. Bu jest Trkiye'yi en ok da Hindistanl Mslmanlara 35

yaklatrmtr. O zamanlar bu Mslmanlara Trkiye ve Hindistan arasnda ilgi oda olan topluluk izlenimini vermek iin byk aba sarf eden, hatta Britanya mparatorluu'ndan sk sk dnyadaki en byk Mslman imparatorluk diye bahseden (zira bu imparatorluk Trkiye'den daha ok Mslman barndryordu) ngiltere'nin kendisiydi." (Sir Valentine Chirol, India, [Londra: Benn, 1926], s. 217-218). 1877-1878 Trk-Rus Sava esnasnda Osmanl Hkmeti ngiliz Hkmeti'nin teklifiyle Afganllar'a Rusya'nn slm'n dman, Byk Britanya'nn ise dostu olduu imajn vermek iin Afganistan'a iki kazasker birisi bakanlnda bir ulema heyeti gnderdi. (Bu gerek, okuduunuz satrlarn yazarna babas bu heyette aza bulunmu bir arkada tarafndan anlatld.) 59 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas yrtmek suretiyle karlk verdi.23 Fakat bu teebbsnde ar gitmedi ve tahtta kald mddete Hindistanl Mslmanlar cidd bir ballk bocalamasyla kar karya kalmadlar. Belki ancak sk bir sorgulamayla utana skla Abdlhamid'in Halife olarak sadece imanlarnn resm mdafii deil, ayn zamanda din ilerin olduu gibi dnyev ilerin de meru hakimi olduunu itiraf ederlerdi. Ayrca Hindistanl Mslmanlar daha nceki kuaklardan Badat'taki Abbas Halifesi'nin yetki tevcih etmek suretiyle Gaznev veya Gor olan mahall bir Mslman hkmdarn fiil hkmetine meruiyet kazandrd eklindeki bir sylentiye ainaydlar.24 Osmanl Halifelii ve ngiliz Hkmeti arasndaki ilikiler ayn balamda telkki edilebilirdi. Bunun tesinde ne Hindistanl, ne de Rusyal Mslmanlar bu tarihte, balarna sknt aabilecek bir meseleyi gndeme getirmek arzusunda deildiler. Gerek ngiliz ve gerekse Rus mstevliler yeni Mslman tebaalarna iyi davrandlar. ngilizler Hindistan Mslmanlarn Hindularn basksndan kurtardlar. slm Hukuku'nu icra eden Mslman kadlar 1864'te azledilmekle birlikte,25 bunlar Mslmanlarn ahs ileri dava mevzuu olduka ngiliz-Hint mahkemelerinde eriat' icra etmeye devam ettiler. Sr'atli bir ekilde KuzeyBat Snr'nn tesine yerleen ve Hindistan Ayaklanmasnn sonrasna kadar ngiliz Hkmeti'ne kar cihad srdren Hindistan 23 1884'te, Hindistan'da devlet memuriyetinden karlm Pencapl bir Mslman tarafndan Abdlhamid'in Yldz Kk'ndeki hususi matbaasnda zellikle Hindistan'da okunmak iin baslan slamc yayn organ Peyk-i slm daha nce Hindistanl Mslmanlar arasnda datlyordu. (Bu bilgiyi, ahsma yazd bir mektupta Valentine Chirol vermektedir.) Mild on drdnc yzylda Kahireli Halife'nin Muhammed b. Tulak ile Firuz ah'a yetki veriini mukayese ediniz (Arnold, a. g. e., s. 103-105; Emir Ali, The Sprit of islam, s. 131). Bkz.: Sir W. W. Hunter, Our Indian Musulmans: Are they bound in conscience to rebel against the Queen?, (Londra: Trbner, 1871), s. 136. 60 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Vahhabilerinden uzlamasz bir grup Hindistan Mslman cemaatinden geni apta destek bulamad ve en sonunda mukavemetini kaybetti. 1870'te otorite sahibi hukuk alimlerinin fetvalaryla ngiliz Hindistan'nn Daru'l-Harp deil Daru'l36

slm olduu aka iln edildi.26 Rus Hkmeti ise, eriat'n icrasn Mslmanlarn eline ve byk lde onlarn kontrolne brakmas bakmndan ngiliz Hint Hkmeti'nden daha liberaldi. Rus ar'nn Kafkaslar ve Orta Asya'daki Mslman tebaas, Osmanl Padiah'nn Hristiyan tebaas gibi, hususi bir vergi demesi karlnda mecbur askerlik hizmetinden muaft.27 Bata Abdlhamid'in kendisi olmak zere dolaysyla btn taraflar Osmanl Halifeliinin delalet ettii anlam erevesinin mphem braklmasndan memnundular. Hareketlerinden anlald kadaryla onun makamnn prestijini "dank evre"nin Mslmanlar arasnda tesis ederken, en kuvvetli saikinin Osmanl Padiah'nn siyas otoritesini tedrici bir intikalle o tarihe kadar hibir zaman Osmanl hakimiyetine girmemi bulunan Mslman nfusa yaymak arzusundan ziyade, Halifeliini tantarak hariteki Mslmanlarn manev desteini temin etmek suretiyle kendi Mslman tebaas zerindeki otoritesini tahkim etmek olduu gze arpmaktadr. Greve geliinden drt aydan daha ksa bir sre sonra Abdlhamid, 23 Aralk 1876'da Kanun-i Esasi'yi yrrle koymak zorunda brakld. Bu anayasada kendisi Sultan ve Padiah unvanlaryla birlikte Halife olarak da zikrediliyordu, fakat ayn zamanda kendisinin "dnyev" iktidar aristokrasiden 1831 Belika Anayasas izgiBu fetvalar ve bunlarn tenkidi tahlili iin bkz.: Sir W. W. Hunter, a. g. e. 1917 Devrimi'nden nce Rus mparatorluu'ndaki Mslmanlarn stats iin bkz.: H. Koch, Die russische Gesetzgebung bir den islam, bis zum Ausbruch des Weltkrieges, (Berlin: Der Neue Orrent Press, 1918). On altnc yzyldan beri Eus tebaas olan Volga Havzas Mslmanlar iin mecbur askerlik hizmeti vard. Tabii ki ngiliz Hindistan'nda mecbur hizmet meselesi ortaya kmad. 61 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas sinde bir meruti monariye tahvil ediliyordu.28 Abdlhamid sr'atli bir ekilde Jn Trk reformcularnn lideri olan Mithat Paa'y azletti,29 ilk meclisi feshetti ve anayasay askya ald. Fakat hep merutiyet hareketinin korkusuyla yaad ve 1908'deki baarya ulaan ihtilalin ardndan ttihat ve Terakki Frkas'nn ayn yln 23 Temmuzunda kendisini Mithat'n anayasasn ikame etmeye mecbur brakmas korkularn hakl kard ve en sonunda kendisinin akamete urayan Nisan 1909'daki kar devrimi tahtna mal oldu. Bu arada geen yllar zarfnda Osmanl Hilfeti'ni ihya etmek suretiyle o, bilinli olarak sadece Osmanl Mslmanlaryla deil btn bir Snn dnyasyla ilgili bulunan ve eriat'n klsik yorumlar ihll edilmedii mddete merut tehditlere maruz bulunmayan bir makama umut balad.30 Osmanl Hilfeti'nin Hamid ihya hareketi, Abdlhamid'in kendisinin en sonunda, ilkin otokratik iktidarn daha sonra da tahtn kaybetmesine mani olamad. Fakat onun Osmanl Hilfeti'nin prestijini harite tesis etmedeki baars, kendileri bu prestijin Osmanl mparatorluu'nun dahil politikasndaki reaksiyonundan en ok korkan taraf olmakla birlikte ttihat ve Terakki Frkas tarafndan takdirle karland. Bunlar ihya edilmi Osmanl Hilfetine imparatorluun milletleraras mevkii balamnda bir faktr olarak o derece deer verdiler ki, Abdlhamid'in tahttan indiriliinden sonra bile otokratik delaletine ramen bu maBkz.: E. Pritsch, "Verfassungsgeschichtliche Entwickelung der Neuen Turkei", 37

Berlin Friedrich-Wilhelms niversitesi'nde dzenlenen Mitteilungen des Seminars fr Orietalische Sprachen konulu seminerde sunulmu tebli, 26-27 Ocak (Berlin: de Gruyter, 1924), s. 165. Mithat Paa daha sonra hayal bir iddiayla Sultan Abdlaziz'e suikast dzenlemekle sulanarak mahkum edildi, Taife srld ve orada tasfiye edildi. 30 Ulema, Halife'nin eriat'a uygun ve maslahata muvafk bir ekilde icra-i hkmet etmesi artyla toplumun Halife'ye kar vazife borcunun itaat ve muavenet olduunu ortaya koymutur (el-Maverdi, trc: Comte Ostrorog, s. 151). 62 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas kam onun meruti haleflerinin unvanlar ierisinde braktlar. 1908'den 1918'e kadar Osmanl mparatorluu bir zamanlar Msr'n kukla bir Halife adna Memlklar tarafndan idare edilii gibi, kukla bir Osmanl Halifesi namna oligarik bir parti tekilt tarafndan ynetildi. 23 Kasm 1914'te Osmanl Halifesi Namna Cihad ln Edilmesinden, TBMM'de 1 Kasm 1922 Kanunu'nun karlmasna Kadar Olan Dnem Milletleraras meselelerde bir faktr olarak, ihya edilmi Osmanl Hilfeti'nin deeri Trkiye asndan 1914 Ekiminin sonlarndan 11 Ekim 1922'de Mudanya Mtarekesi'nin imzalanmasna kadar sren Dnya Sava ile test edildi. Osmanl eyhlislamnn verdii bir fetvaya binaen 23 Kasm 1914'te SultanHalife tarafndan eyhlislamn kendisi ve nde gelen dier birka Osmanl fkh alimi tarafndan da imzalanm bir bildiri yaymland.31 Bu belgede Halife namna cihad iln ediliyor ve gerek Mttefik Gler'e32 tbi topraklarda,33 gerekse tarafsz lkelerde mukim Mslmanlar silha sarlmaya ve Osmanl mparatorluu'ndaki Mslmanlarla omuz omuza mcadele etmeye arlyordu. Bu slamc arnn umumiyet itibariyle umulandan farkl neticeleri olmutur. Bunun ilk ve dorudan etkisi pek ehemmiyetsizdi. Os-manllar'm yannda silaha sarlan hkmdarlar sadece Byk Senusi ve Sana mam'yd ve bunlarn mdahalesi Sava'n neticesini etkilemedi. Arabistan'da yarmadann ykselen yldz Vahhab Hkmdar Abdlaziz b. Suud. Os-manllar'a yakn bir zamanda teyit ettii balln reddetti Metnin Franszca tercmesi iin bkz.: A. Mandelstam, Le ort de l'Empire Ottoman, (Paris: Payot, 1917), s. 372-373. 32 Krm, Kazan, Trkistan, Buhara, Harezm ve Hindistan ismen ^zikredilmitir. 33 in, Afganistan, ran ve Afrika ismen zikredilmitir. 63 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas ve o sralar civardaki Osmanl topraklarn igal etmekte bulunan ngiliz Hint Hkmeti ile bir anlama imzalad. Kurey'in ve vaka Peygamber'in kendi ailesinin bir ferdi olmasyla Osmanl Halifesinden daha avantajl bulunan Hicaz Emiri Hseyin ngilizler'in yardmn da alarak Arap milliyetilii adna Osmanl emperyalizmine kar ve ayrca slm adna Jn Trk Hr Masonlarnn ve serbest dnrlerinin faskhna kar Osmanl Hkmetine isyan etti. Pencaph Mslman gnlller ve Volga Havzas'ndan gelmi Mslman askerler ngiliz ve 38

Rus ordularnda Osmanl kuvvetlerine kar sadakatle ve yiite savatlar. 30 Ekim 1918'deki Mondros Mtarekesi gereince Osmanl Halifesi muhafazas slm dnyasnda Osmanl'nn prestjine Hil-fet'ten daha salam bir temel tesis eden Hicaz'n mukaddes ehirlerinden ve hkm altndaki btn Arap eyaletlerinden ekilmek zorunda kald. Hakim istikll belirten Melik unvannn 1916'da Hicaz Emiri Hseyin, 1922'de de Msr Kral Fuad tarafndan stlenilmesi, Arap halklarnn sabk slm dayanma idealine srt evirdiklerinin ve yeni domu bulunan ayr milliyetler idealine yneldiklerinin bir iaretiydi. u var ki, Abdlhamid tarafndan ihya ve ttihat ve Terakki tarafndan istismar edilen Osmanl Hilfeti fikri Trkiye iin savan sadece ilk safhasn sona erdiren Mondros Mtarekesi'nden sonra da etkisini srdrd. Bu dnce mteakip drt yl boyunca gerek Trk halk iin, gerek Sul-tan-Halife iin ve gerekse de Hindistan Mslmanlar iin, farkl ve niha noktada birbiriyle elien istikametlere doru da olsa itici bir g olmaya devam etti. Bunun Trkler zerindeki tesiri menfiydi. Trkler ar yenilginin okuyla Osmanl mparatorluu'ndaki Trk olmayan Mslmanlar zerindeki hakimiyetini srdrme ve Osmanl Halifesi'nin ksmen temsil ettii hariteki Mslmanlar zerinde, Osmanl hegemonyasnn kurulmasn savunma emellerine iddetli bir ekilde tepki gsterdiler. A-raplarn rneini izleyerek Trk mill vatann blnmekten kurtarmaya ve kendi Trk mill hayatlarn ina etmeye 64 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas karar verdiler. Bu 28 Ocak 1920'de iln edilen Misak- Mil-l'nin bata gelen meselesiydi. Misak'n, Hilfet-i slm'n makarr, saltanatn payitaht ve Osmanl Hkmeti'nin merkez olan stanbul'un gvenliinin her tr tehlikeye kar temin edilmesini art kotuu dorudur. Fakat Hilfet'e yaplan bu tesadfi atf onun Misak'ta zikredildii tek yerdi. Buna mukabil Misak'n ilk ve en ehemmiyetli maddesinde, aka Trklerin Osmanl mparatorluu'nun Araplarn ounlukta bulunduu ksmlar zerindeki btn hakimiyet iddialarndan vazgetii belirtiliyordu. Bu ekilde vazgeilen topraklar arasnda, slm dnyasnda prestijini srdrebilmesi iin muhafzl Osmanl Halifesi iin deta zarur olan slm'n Mukaddes ehirleri de vard. Bylece, Mustafa Kemal ve arkadalar ilkin Osmanl Hilfeti'ni reddetmemi de olsalar, bu makam onlarn 1919'da Yunanistan'a ve balca Mttefik Gler'e yeniden atklar savan mevzular arasnda ikinci derecede bir yer tutuyordu. Osmanl Hilfeti fikri 3 Temmuz 1918'de tahta geen Sultan Halife VI. Mehmet Vahdettin'in zerinde farkl bir tesir gsteriyordu. Payitahtn ve ahsn savan galibi olan Mttefiklerin hakimiyeti altna sokan Mondros Mtarekesi, ayn zamanda onu, geen on yl boyunca Osmanl Hanedan'n kendisine kukla yapm olan ttihat ve Terakki Frkas'nn hakimiyetinden kurtaryordu. Anadolu'daki yeni Trk milliyeti hareketinin ykselii, Sultan-Halife'yi, henz serbest kald Trk tebaasnn hakimiyetine yeniden mahkum etmekle tehdit ediyordu. Anadolu'da Yunanllara kar gsterilen milliyeti direniin Byk Mttefik Gler'e bir meydan okuma olduunu gren ve Mttefiklerin hakimiyetinin mukadder olduuna inanan VI. Mehmet, nfuzunu Mustafa Kemal aleyhine ortaya kyd. Halife 1919-1920 knda milliyetilerin kararl bir hasm olan Sadrazam Damat Ferit Paa'ya Biga Sanca'nda erkez etelerinden dzensiz bir kuvvet 39

kurma izni verdi. 1920 baharnda bu dzensiz birlikler milliyeti ordunun kar saldrlarna direnemeyince stanbul Hkmeti eyhlislam'dan milliyetilerin hareke65 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas tinin dine mugayir olduuna dair bir fetva ald. Fetva metni 11 Nisan'da ayn mealdeki bir Hatt- Hmayun ve bir Nazrlk bildirisiyle birlikte yaynland Sultan-Halife'nin milliyetilere kar gsterdii bu manevralarn takdire ayan bir tesiri olmad, fakat bunlar bir dmanlk ilnyd ve milliyetiler bunu ne unuttular, ne de affettiler. Bu arada, Osmanl hilfeti fikri Hindistanl Mslmanlar zerinde farkl bir etki uyandryordu. Bat hakimiyeti altndaki Dou lkelerinde Dnya Sava'nn harekete geirdii dnya apndaki huzursuzluk dalgas, Bat stnlne kar bir tepki eklini ald ve Hindistan Mslmanlarnn liderleri veya en azndan gen kuaklar byle bir duygu seline kaplarak ngiliz aleyhtar bir hareket halinde Hindu milliyetileri ile ibirliine giritiler. Bu, Hindistan Mslman toplumunun an'anev politikasna tamamyla ters bir gelimeydi: Yeniden canlanan hariteki Mslmanlarla dayanma duygularnn kendilerini 1911'de talyanlar'n ve 1912'de Balkan Devletleri'nin saldrsna urayan Trkiye'nin davasna yaklatrmasndan sonra bile bunlarn dahildeki siyas tavrlar hl Hindistan'da Mslmanlar zerinde bir Hindu hakimiyetinin kurulabilecei korkusunun tesiri altndayd. Bu Mslmanlar ngiliz Hindistan Hkmeti'ni bu tehlikeye kar bir siper olarak grmeye devam ediyorlard Genel olarak, Hindistan Mslman toplumunu, 1914 knda, gayrimslim glere kar bir savunma savandan ziyade, bu tarihte, ngiltere'nin lm kalm mcadelesi verdii bir savata tahrik edilmemi bir mdahele ile ngiliz mparatorluu'nun dmanlarnn safnda yer alan Trkiye'nin davasn destekleyen Muhammed ve evket Ali Beyler'in yolunu takip etmekten alkoyan; ngiliz mparatorluu'nun kaderinin aniden belirsizlemesinin dourduu cmert ve kar gtmeyen ballk kadar, yukarda bahsedilen olas Hindu hakimiyetinin gereklemesini engelleyebilecek yegane g olarak Hindistan'daki ngiliz hkmetini gren zihniyetin hala devam ediyor oluudur. ngiliz aleyhtar hareketin Hindistan Mslman toplumunun umumuna 66 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas yaylmas ancak Sava'n dourduu huzursuzluun artmas sonucunda tedric bir ekilde gerekleti. Bununla birlikte onlar kendilerini Hindular ile ortak bir platformda ngiliz hakimiyeti karsnda bulduklar zaman bile, Hindistan'daki hayatn bizzat kendisinden kaynaklanmayan geici bir rahatszln dourduu bu anormal durum, Hindistan Mslmanlarnn zihninden derin bir kuatlma korkusu halindeki aznlk kompleksini silemedi. Onlar, Hindular ile ilikilerinin geici olarak rekabet zemininden ibirlii zeminine kayd bir zamanda bile Hindularn ktle ve kuvvetini dengeleyecek psikolojik bir sklete ihtiya duyuyorlard. ngiliz Hkmeti'ne yabanclam bulunduklar iin bu psikolojik ihtiyalarn da Hindistan mparatorluu snrlar dndaki bir gle tatmin etme arayna yneldiler. Osmanl Halifelii ite bu boluu tam zamannda doldurdu. Fakat Hindistan Mslmanlar yeni bir samimiyet ve hatta heyecanla Osmanl Hilfeti'ne 40

yneldii vakit, Osmanl mparatorluu Dnya Savan takip eden bar grmeleriyle paralanma srecine girmiti. Bu durum, Hindistan Mslman toplumunda sadece gen kuan liderleri arasnda deil halkn genelinde ngiliz idaresine kar Hindu milliyetiler ile ibirliini hzlandran keskin bir hissiyat dourdu. Hindistan ordusunda gnll olarak hizmet etmi ve ngiliz mparatorluu'nu mdafaa iin Osmanl topraklarnda Osmanl askerlerine kar savam olan Hindistan Mslmanlar zaferlerinin Osmanl Halifesi'nin nfuz alanlarnn paralanmas ve hayattaki son byk slm gcn yklyla neticelendiini anlaynca sarsldlar. Osmanl mparatorluu'nun yklnn mcerred bir olay olmayp dnya apnda bir srecin bir paras olduunu fark edemediler. Hapsburg Krall'nn yklmas ve Rusya ile Almanya'nn klmesi ve istihale geirmesi de bu srecin dier rnekleriydi. Onlar, bahis konusu gelimenin galip Mttefik Devletler'in kin ve ihtirasndan daha baka ve da67 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas ha derin sebepleri olduunu da fark etmediler.34 Bu insanlar imdi Bat'dan slm dnyasnn merkezine doru ykc bir gle yaylmakta olan milliyetilik fenomenini anlayamadlar. Eer anlasalard kendi topluluklar gibi aznlklarn hibir fayda salayamayaca ve belki de en cidd zarara urayaca bylesi bir harekete pek scak bakmazlard. Hindistan Mslmanlarnn gznde Arap milliyetileri "halk bir hrriyet mcadelesi veren" vatanseverler deil slm dayanma davasna ihanet eden, Halife'ye yardm etme vazifesiyle bilhassa ykml bulunduklar bir zamanda Halife'nin dmanlaryla dava birlii etmi olan Mslmanlard. Hindistan Mslmanlarnn Arap milliyetilerine duyduu krgnlk Trklerin tavryla garip bir tezat tekil ediyordu. Trkler Araplarn mill istikll emrivakisini hasbi bir ekilde kabul ettiler ve eski tebaalarna kar, Trkiye aleyhine, Trklerin kendilerinin Mttefiklere kar savunmaya kararl olduklar bir hakk baarl bir ekilde savunmu olmalarndan dolay kin beslemediler. Hindistan Mslmanlar Mustafa Kemal ve milliyeti arkadalarn Mttefiklere kar yrttkleri, Mudanya Mtarekesi ile zaferle sonulanan direni hareketinde sonuna kadar desteklediler. Fakat esas itibariyle bilgisizlik yznden,35 belki ksmen de gereklerle 34 35 Bu mlahazalar 19 Mart 1920'de kendilerine verdii bir mlakatta Mr. Lloyd George tarafndan Hindistan Hilfet Delegasyonu'na byk bir sarahatle arz edilmitir. Dorusunu sylemek gerekirse Trk milliyetileri, Yunanllarn lkeden karlmasna ve Lozan Antlamas'nn neticelenmesi Trkiye'yi Hindistan'n desteine kar kaytsz kalncaya kadar, Hindistanl Mslmanlar bu hususta aydnlatmaktan kandlar. Gerekten de milliyetiler, VI. Mehmet'i hlledip, makamnn yetkilerini ksmay kafalarna koyduklar (ki onlardan bazlar 1921 yaznda bunu bu satrlarn yazarna aka sylemilerdir) 1920'lerdeki kopmadan sonra bile, halka kar hl Hilfet'in ampiyonluunu yapyorlard. Kendilerinden nceki ttihat ve Terakki Frkas gibi Hilfet'i bir d politika malzemesi olarak deerlendiriyorlard. Onlar ancak salt "ruhan" bir Hilfet'i denedikleri ve bunun ilemediini grdkleri 1922 sonbaharndan sonra Hilfet'i 41

tamamyla kaldrmaya karar verdiler. 68 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan ilgas yz yze gelmek istememelerinden dolay Hindistan Mslmanlar bu kez de Trk milliyetilerinin uruna savatklar davay yanl anladlar. Onlar, slm'n Halifesi'ni, gayrimslimlerin elinde zelil eyleyen bir esaretten kurtarmak iin savaan sadk hizmetkrlar olarak idealize ediyorlard. Onlar bu anlayla Sultan-Halife VI. Mehmet ile Mustafa Kemal'i ayn heyecanla desteklediler. Halife, Gazi'yi bir din dman olarak lanetledii ve Gazi de Halife'yi Trk milletine ihanet etmi bir kii olarak iln ettii zaman durumlarn gzden geirmediler. 1919 ylnn son aylarnda Hindistan Mslmanlarnn gen kuann, sava yllarnda Hindistan hkmeti tarafndan fitne karmakla sulanarak hapsedilmi iki militan lideri evket ve Muhammed Ali kardeler tarafndan Hindistan apnda bir dizi Hilfet Konferanslar dzenlendi.36 Esasnda bu iki ahs harekete geiren belki Osmanl Hilafeti ile ilgili kayglarndan daha ok Byk Britanya'ya kar olan dmanlklar idi. Konferanslar neticesinde bir Hindistan Hilfet Heyeti'nin tekil edilerek ttifak ve tilaf Gleri'nin devlet adamlar huzurunda grlerini ortaya koymak zere ngiltere Genel Valisi'nin rzasyla Avrupa'ya gnderilmesine karar verildi. Genel Vali 19 Ocak 1920'de Delhi'de heyeti kabul etti ve ona msaade verdi. Ban Muhammed Ali Bey'in ektii Hindistan Heyeti, yaklak olarak Sultan-Halife ile Trk milliyetileri arasndaki kavga balad zaman Avrupa'ya doru yelken ayordu. 2 Mart 1920'de Londra'da Hindistan'dan sorumlu Devlet Bakanl adna Mr. H.A.L. Fisher tarafndan karland ve 19 Mart'ta o zamanki Babakan Mr. Lloyd George tarafndan kabul edildi.37 HinBu fitne suuna Hindistanl dindarlar arasnda Osmanl mparatorluu lehinde propaganda yapmalar da dahildi. 37 19 Ocak 1920'de Hindistan apnda Hilfet konferans heyeti tarafndan Genel Vali'ye sunulan konumann ve Hilfet Heyeti'nin 2 Mart'ta Mr. Fisher ile 19 Mart'ta ise Mr. Lloyd George ile yapt sohbetlerin metinleri iin bkz.: Hindistan Hilfet Heyeti yaynlar, No. 1, 2 ve 3 (ahs basklardr). 69 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas distan Mslmanlar tarafndan yaplan bu mdahalenin, Orta Dou'daki 1919-1922 Anadolu stikll Sava'nn neticesiyle belirlenen bar grmelerinde dorudan pek bir etkisi olmad. Bununla birlikte heyetin ortaya koyduu talepler, bu talepleri formle ettikleri artlar ve dayandrdklar zeminler slm tarihinde belli bir ehemmiyeti haizdir. nk bu talepler Hindistan Mslman toplumunun Hilafetle ilgili, ayn yln 28 Ocak'nda yaynlanan Trk Misak- Millisine olduka ters bir ereve arz eden politikalarn billurlatrmaktadr. Bahis konusu talepler taneydi. Bir: Halife Mukaddes ehir Mekke, Medine ve Kuds zerindeki nezaretini srdrmeliydi.38 ki: Halife, sadece Arap Yarmadas'nn deil civardaki Arap lkeleri olan Irak, Filistin ve Frat, Dicle ve Akdeniz'e kadar uzanan Suriye'yi iine alacak ekilde tanmlanan Ceziret'lArap'n tm zerindeki hakimiyetini de srdrmeliydi. : Halife, Dnya Sava'nn patlak verdii tarihte mevcut nfuz blgelerinden hibirisini 42

kaybetmemeliydi.39 Bu taleplerin dayandrld zeminler ise yleydi: slm'da "dnyev" ve "manev" arasnda bir ayrm mevcut deildi. Hilfet'in dnyev iktidar yn bu makamn zn tekil ediyordu. Osmanl Hilfeti'nin dnyev iktidar Balkan Sava'ndan sonra, bir Halife'nin izzet- erefini idame ettirebilmesi ve man'n mdafii olarak etkili bir ekilde hareket edebilmesi iin lzm gelenin hemen asgarisine indirilmiti. Hilfet'in idamesi iin lzm gelen artlar temin etmeyen bir bar anlamas ebed selmetini tehlikeye sokmakszn hibir Mslman tarafndan kabul edilemezdi. Bu teksif-i dikkat isteyen ehemmiyetli bir husustur: Ve o derece cidd bir meseledir ki, Osmanl Trkleri byle bir ant38 Irak'n ilerce kutsal ehirleri de listeye eklenmi, fakat biraz zayf bir vurguyla. Bu, Sultan-Halife'nin hakimiyetine uygun snrlar erevesinde Osmanl mparatorluu'nun Trk olmayan milletlerine muhtariyet verirken n yargsz olunmas eklinde olacakt. 70 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas lamaya raz edilseler bile, bu iman sahibi her Mslman iin kabul edilmezliini srdrecektir.40 Hindistan Mslmanlar ile Trk milliyetilerinin bak alar arasnda tam bir eliki vard. Trkler ferdi olarak kendi ruhlarnn dnyev kurtuluu iin savayorlard. Onlar, enerjilerini bu asl hedefe teksif edebilmek iin aka Hindistan Mslmanlarnn Osmanl Halifesi'nin nfuz blgelerinin asl ekirdei olarak grd Mukaddes ehirleri de iine alan Arap eyaleti zerindeki haklarndan vazgetiler. Son olarak onlar, Sultan-Halife'nin dnyev iktidarn ikame etmek iin savamaktan ok uzaktlar ve imdi Trk milletinin hakimiyet ve istikllini tesis etmek iin Yunanllar ve bata gelen Mttefik Gler ile beraber deerlendirilen Sultan-Halife VI. Mehmet de dahil btn dmanlarna kar mcadele veriyorlard.41 Trk milliyetileri Anadolu'daki zaferlerinden sonra vakit kaybetmeden stanbul'daki dmanlaryla kozlarn paylamaya yneldiler. 27 Ekim 1922'de yaklaan Lozan Konferans'na Ankara ile birlikte stanbul Hkmeti'ni de aran nde gelen Mttefik Gler'in bu hareketi kavgay hzlandran bir vesile oldu. Byk Millet Meclisi 30 Ekim'de bunu knad ve vaziyetin farknda olan stanbul Hkmeti'nin mterek hareket edilmesi hususundaki zmni teklifleri dahi Ankara'y yattrmad. 1 Kasm'da Meclis aadaki kanunu oylad:42 40 19 Ocak 1920'de Genel Vali'ye sylenen sz. 41 "Hakimiyet kaytsz artsz milletindir" (20 Ocak 1921'de Anka-ra'daki Byk Millet Meclisi tarafndan karlan Anayasa'nn 1. maddesi). 42 Pritsch'deki metin, a. g. e., s. 185. 30 Ekim ve 1 Kasm 1922 tarihli Meclis tutanaklarnn zeti iin bkz.: Etablissement de la souverainete Nationale, Anadolu Ajans Yaym, (stanbul: Fratelli Haim, 1922). Mustafa Kemal'in bu mzakerelerdeki konumasnn Franszca tercmesi Lozan'daki Trk Heyeti'nin basn brosu tarafndan bir kitapk halinde yaynlanmtr (Imprimerie Henri Held, 1922). 71 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas 43

Trk halk Anayasa'da43 kendisinin hakimiyet ve idare haklarnn kendisinin gerek temsilcisi olan TBMM'nin hukuk kiilii tarafndan temsil ve icra edilmesine karar verirken ki tevd edilmi bu haklar terk edilemez, blnemez ve bakasna devredilemez ve Mill rade'ye dayanmayan hibir iktidar ve ahs tanmadn karara balarken, dier taraftan Misak- Mill erevesinde kurulmu bulunan TBMM Hkmeti dnda hibir hkmet eklini tanmadn hkme balam bulunmaktadr. Buna binaen Trk halk stanbul'daki bir kiinin ahs hakimiyetine dayal hkmet eklini 16 Mart 1920'den itibaren,44 ilelebed tarihte kalm (yani hlihazrda geerliliini yitirmi) olarak grmektedir. Hilfet Hanedan Al-i Osman'da kaimdir. Hanedann karakter ve bilgi ynnden en faik ferdi TBMM tarafndan Halife seilir. Trk Devleti Hilfet'in istinad ettii temeldir. 4 Kasm'da stanbul'un idaresi TBMM adna Rafet Paa tarafndan stlenildi45 ve Osmanl Hkmeti ve onun organlar zail oldular. 17 Kasm'da eski Sultan-Halife Mehmet Vahdettin ngiliz sava gemisi Malaya'dan iltica talep etti. 20 Kasm'da ngiliz Hkmeti'nin konuu olarak Malta'ya vard ve oradan da Kral Hseyin'in misafiri olarak Mekke'ye hareket etti.46 Byk Millet Meclisi'ndeki eriat Vekili, Vah43 Yani Byk Millet Meclisi'nin 20 Ocak 1921'de kard 41 numaral dipnotta bahsedilen kanun. 44 Mttefik Gler'in stanbul'u resmen igal ettikleri tarih. Ayn tarihte nde gelen milliyetilerden birka ngiliz asker makamlarnca tutuklanarak, Malta'da hapsedilmilerdir. 6 Nisan'da Sultan VI. Mehmet yar milliyeti Ali Rza kabinesini lavetmi ve milliyetilere muhalif Ferit Paa'y tekrar greve armt. 12 Nisan'da ise Osmanl Mebusan Meclisi'ni lavetti. Byk Millet Meclisi Ankara'da 23 Nisan'da ald. Meclis'in ekirdei son Osmanl Mebusan Meclisi'nin tevkif ve hapisten kam olan 80 milliyeti mebustan oluuyordu. 45 Refet Paa 19 Ekim 1922'de stanbul'a Byk Millet Meclisi namna Dou Trakya Valisi olarak varmtr. 46 Orente Moderno, II, s. 409 ve 467. 72 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas dettin Efendi'nin47 Halifelik makamn kaybettii ve baka bir kiiye beyat iktiza ettii mealinde bir fetva yaynlad. 1 Kasm 1922'de Meclis, bu fetvann kendi tarafndan bir harekete lzum brakmadan Hilfet makamn boalttn oy birliiyle kabul etti ve ayn zamanda da 1876'da tahttan indirilmi olan Sultan Abdlaziz'in ikinci olu Abdlmecit Efendi'yi Halife seti.48 Abdlmecit Efendi'nin 18 Kasm 1922'de TBMM Tarafndan Osmanl Halifeliine Seilmesinden Osmanl Hilfeti'nin 3 Mart 1924'teki Kanunla lga Edilmesine Kadar Olan Dnem 19 Kasm 1922'de Abdlmecit Efendi, TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa tarafndan Halife seildii hususunda haberdar edildi.49 24 Kasm'da stanbul'da, adet olduu zere yeni Halife Hazretleri'nin beyat arz ve kabul merasimi gerekletirildi.50 Ayn gn Halife slm alemine bir bildiri yaynlad.51 44

"Efendi" unvan nceleri bir imtiyaz alameti olup zamanla halk dilinde "Bey" dzeyine inmitir. Mamafih bunun orijinal kullanl Osmanl Ailesi ierisinde tahta kmam efrada uyguland gibi varln srdrmtr. (Monsreur'n Fransz Kraliyet Ailesi'ndeki hususi manas ile karlatrnz.) Tahttan indirildikten sonra Sultan Vahdettin, ite bu manada, bir kez daha "Efendi" olmutur. 48 Bu fetvann metni ve Meclis'in bu oturumunun tutanaklar iin bkz.: Orente Moderno, II, s. 404-405. 49 Orente Moderno, II, s. 405. 50 Ayrntlar iin bkz.: Ayn yer, s. 406-408. Tek yenilik hutbenin A-rapa yerine Trke okunmu olmas gzkmektedir. Hatip hutbe mevzuu olarak Peygamber'in u hadisini almt: "imdi kk cihaddan byk cihada dnm bulunuyoruz" ve byk cihad cehalete kar sava olarak yorumlad. O, Trk halknn gayretini iktisad yaplanma ve kalknmaya teksif etmesine matuf bir tevik olarak da Peygamber'in bir baka hadisini nakletti. 51 A. g. e., s. 466-467'deki metin. 73 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas Trkiye'deki bu devrim niteliindeki gelimelerin haberleri dier slm lkelerinde byk bir aknlkla ve biraz da huzursuzlukla, fakat umumiyet itibariyle sktla karland.52 Tahtndan indirilmi olan Vahdettin Efendi'nin Mekke'den gelen kar bildirisi53 pek muhatap bulamad. Vahdettin Efendi "btn ulemann da malumu olduu gibi" "Hilfet'in Saltanat'tan veya dnyev iktidardan tecrit edilmesinin eriat'a aykr olduu"nu savunuyordu. O, Hilfet meselesinin "din inanlar ve mill efkar pheli birtakm kiiler veya ayn ekilde tahdit ve cehaletle hareket eden be veya alt milyon Trk tarafndan halledilebileceini kabul etmiyordu. "Hilfet meselesi yz milyon Mslmann hakkna dokunmaktadr." Bu mtalaalara teorik olarak cevap vermek imknszd ve dindar Mslmanlar Trk H-kmeti'ne muhalif dmekle, slm eriat'n ihll etmesi mmkn bir tarafta yer almak arasnda skp kalmlard. Ne var ki emri vaki bir kez daha slm meselelere baskn kt. Her eyden evvel daha nceleri birok defalar Osmanl Halifesi hail ve akd edilmiti ve Hilfet'in ilk devirlerinde Suriye ve Horasan Ordular tarafndan slm toplumuna yeni hanedanlar empoze edilmiti. Ankara'daki Byk Millet Meclisi'nin o gnn slm toplumunda Erbabu'l-Hall ve'l-Akd' temsil etmek iin ilk Halife eyleyiciler kadar yerinde iddialar vard. Mterek slm davasnda, gayrimslim dmanlara kar yiite yrttkleri mcadeleyi zaferle noktalam bulunan Trk milliyetileri gazi deil miydi? Ankara'daki bu insanlar milletleraras olaylarda asker ve siyas bir g olduklarn fiilen ispat etmilerdi. Bunu baarmakla onlar, Osmanl Hilfeti'nin hariteki Mslmanlar tarafndan desteklenmesinin altnda yatan sebep olan modern dnyada hi olmazsa bir hakim mstakil slm H53 Trkiye dndaki Mslmanlar arasnda doan reaksiyona ilikin bir aratrma iin bkz. a. g. e. s. 622-626. A. g. e., s. 702-705'deki metin. Bu bildiriyi yaynlamakla birlikte Vahdettin Efendi gnderdii hususi bir mektupta Halifelie tayininden dolay Abdlmecit'i 45

tebrik etmiti. 74 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas kmet'in mevcudiyetini srdrmesi arzusunu karlam oluyorlard. Bu arzuyu karlayan bir Hkmet'in dahil anayasas ikinci derecede bir meseleydi. TBMM, Trk Devleti'ndeki hakimiyeti stlenmi, dier taraftan da an'anev ekliyle Halife'yi semiti. Trkler yle dnebilirdi: Trkiye bahis konusu olduu mddete yeni Halife'ye dnyev bir iktidar yetkisi verilmemektedir; fakat Trk anayasas bir i politika mevzuudur ve slm aleminin geri kalan ksm iin balayc bir g deildir. Bir Halife var olduu mddete dier Mslmanlar onun yetkilerini eriata uygun bir tarzda yorumlamakta serbesttiler. Buna binaen Kahire'deki Ezher ulemas 1922 Aralnn ilk gnlerinde Abdlmecit'e beyat ettiler.54 Bu slm eitim kurumunun rnei hemen dier btn Msr ulemas tarafndan da izlendi. Ayn ekilde beyat vekaleti yklenmi Yugoslavyal, Romanyal ve Krml Mslman heyetler srasyla 1923 Nisan ve Kasmnda ve 1924 Ocak'nda stanbul'da yeni Halife tarafndan kabul edildi.55 Dier taraftan Arnavut Mslmanlar Osmanl Halifeliinden kopmak iin bu frsat deerlendirdiler. 1923 baharnda Tiran'da dzenledikleri bir konferansta, topluluklarn, bir mill istikll baznda yeniden tekiltlandrma almalarndan baka, ritel ve sosyal adetlerinde de kkl deiiklikler getirdiler.56 Osmanl Halifesi'ni hibir zaman tanmam olan Maripli Mslmanlar, Filali erif hanedannn bir ferdinin Bu zevatn beyannn metni iin bkz.: A. g. e., s. 464. 55 A. g. e., II. s. 705; III, 7. s. 409; IV, II, s. 84-85. 56 A. g. e., II, s. 706; II, 2, s. 78; IV, 7, s. 403-404. Kaydedebileceimiz bir nokta da, Ortodoks Hristiyanlk inancna bal Arnavutlar'n da ayn ekilde stanbul'daki Fener Patrikliiyle balarn koparp, mstakil bir Arnavut Kilisesi kurmalardr. Ne var ki bu adm, Ortodoks Hristiyan toplumunu, her birinin kendi mstakil kilisesinin bulunduu hakim mstakil devletlerden oluan bir dnya olarak gren Ortodoks Hristiyan geleneine aykr deildi. Arnavut Mslmanlar tarafndan buna paralel olarak atlan adm daha kkl admd, nk bu, inan birliinin Hkmet birliini mucip olduu slm gelenekten bir koputu. 75 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas bir Kahire gazetesine verdii bir rportajda belirttii gibi olaydan pek etkilenmediler.57 slm dnyasnn dier ucunda bulunan inli Mslmanlar Yunanllar'a kar kazand zaferden dolay Mustafa Kemal Paa'ya tebrik gnderdiler,58 fakat grnd kadaryla Hilfet meselesiyle ilgili bir tavr ortaya koymadlar. O zamanlar ya Haim eyaletlerinin tebaas olan veya duygu bayla Haim davasna bal olan Hicazl, Irakl, rdnl ve Filistinli Mslmanlar, bu aamada Halifelik iddiasnda bulunmakszn Abdlmecit Efendi'nin Halifeliini kabul etmekten kanan ve Vahdettin Efendi'ye iltica hakk tanyan Kral Hseyin'den iaret alma benzemektedirler.59 Hindistan'da ise Hindistan apndaki Hilfet Konferans ile Cemiyet'l-Ulema 24-27 Aralk 1922'de Gaya'da ortak bir kongre dzenlediler.60 Kongrede, Mustafa Kemal Paa'ya ve TBMM'ne itimadlarn arz ve Meclis'in Vahdettin Efendi'yi makamn kaybetmi kabul 46

ederek onun yerine Abdlmecit Efendi'yi semesini tasvip eden bir karar kardlar. Yeni Halife'nin elinden dnyev iktidar yetkisinin alnmas ise skt ile geitiriliyordu; fakat Hindistan Kongresi anlaml bir ekilde Trk Meclisi'nden Halife'nin statsyle ilgili kesin kararlar almamasn istirham ediyordu.61 / A. g. e., II, s. 670. Fasl erifler Hilfet'i tahminen 1529'da stlenmilerdi (5 Mart 1924'te The Times'de "Osmanl Halifelii" hakknda kan makaleye baknz). 58 Orente Moderno, II, s. 582 ve III, 7, s. 403. 59 Galiba Filistin Yksek slm Konseyi Abdlmecit'den Kuds'teki Mescidi Aksa'nn restore edilmesine matuf olarak yardm toplanmas iin slm alemine bir bildiri yaynlamasn istirham etmesi iin stanbul'a bir temsilci gndermitir. Fakat Trk Hkmeti Halife'nin kendisinden talep edilen giriimde bulunmasna msaa? de etmemi ve Filistin Yksek Konseyi rdn Emiri Abdullah b. Hseyin'e yazd bir mektupta Abdlhamid'in tannmasn tasdik ettiklerini yalanlyor gzkmektedir. Ayn tarihte Hindistan Mill Kongresi de Gaya'da toplanmt. 61 Gaya Kongresi ile ilgili olarak bkz.: A. g. e., II, s. 408-409, 466, 484-495, 519-520; III, 7, s. 408. 76 ; : Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Hindistan Mslmanlarnn 1 Kasm 1922'de karlan Trk Kanunu'ndan duyduklar rahatszlk kararn cmleleri arasndan hissediliyordu; fakat kanunun dourduu vaziyet onu kaleme alanlar iin daha da mkil bir durum arz ediyordu. Ankara'da bu kanunun taslan hazrlayan kiiler slm gelenekten ok modern Bat fikirlerine ainaydlar ve onlar bu tasla, Batllarn Hilfet'in "ruhan" bir iktidar olduu eklindeki hatal yorumlarna dayanarak hazrlamlard. I. Selim, diyordu Mustafa Kemal, 30 Ekim 1922'de Meclis'te yapt konumada Hilfet tahtn otoritesiz bir ahsn igal etmesini slm alem iin bir zillet telkki etti ve bu yzden kendisine Osmanl mparatorluu'nun kudretiyle teyit edilmi din iktidar atfetti. yle sual edilebilir: Eer dnyev iktidar Hilafet'ten tecrit edilirse onun durumu ne olacak? Biz Abbasilerin Hilafeti srasnda Badat'ta ve bilhare Msr'da ruhan ve dnyev iktidarn birbirinden ayr olarak yan yana var olduklarn grdk. Bugn mill hakimiyet ile Halife'nin iktidarnn bir ve ayn kiide tevhid edilmeksizin yan yana icra edilebilmesi gayet tabiidir. Tek farkla ki Badat'ta ve Msr'da hakim o-lan tek bir ahst; bugn Trkiye'de ise hakim millettir. Mustafa Kemal Paa bu gya slm rnekleri mezkr kanunun lehine delil olarak sunmakla "Papa" ile "Kutsal Roma mparatoru"nu gerek ilikileri "Kral Log" ve "Kral Stork"un ilikileri gibi olan iki taraf olarak telkki etme yanlgsna dyordu. Onun bu hatas kendi aleyhine de kullanld. O vakit siyas bir mlteci olarak Msr'da yaamakta olan sabk Osmanl eyhlislam Mustafa Sabri Efendi "iki makamn (Hilfet ve Saltanat) slm idarenin mahiyeti icab gerek muhteva ve gerekse ekil bakmndan birletiini ve birbirinden 47

ayrlamayacan" beyan etmekte ve siyas iktidar Hilafet'ten koparmakla Trk Hkmeti'nin bir hkmet olarak dininden inhiraf ettii neticesini karmakta ge62 A. g. e. iinde nakledilen metin. Mustafa kemal Paa'nn yine Hilfet'i tartt 19 Ocak 1923 tarihli bir baka konuma iin bkz.: Oriente Moderno, II, s. 521. 77 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas cikmedi.63 Ocak 1923'te o zamanlar TBMM'nde Karahisar mebusu olan kr Efendi Hilfet zerine bir tez yaynlad. Bu zat, tezinde, Hilfetin Papalk emsali bir makam olmadn; bilkis onun, fonksiyonu, ilgili bulunduu btn beer sahalarda eriat'n icrasn temin etmek olan bir hkmet tr olduunu izah ediyordu.64 Mdafaay- Hukuk Grubu kr Efendi'nin tezini tahkik etmesi iin bir komite tayin etti65 Umum Vekil Meclis'ten, takibata alnmas iin kr Efendi'nin mebusluk dokunulmazlnn askya alnmasn istirham etti ancak bir netice alamad. Bu arada ne komite, ne grup, ne Meclis, ne onun Bakan ve ne de talihsiz Halife Abdlmecit'in kendisi Mustafa Kemal tarafndan "Eer dnyev iktidar Hilfet'ten koparlrsa onun durumu ne olur?" eklinde formle edilen suale tatmin edici bir cevap bulmaya muvaffak olamadlar. Doru olan alternatifler Sabri ve kr Efendiler tarafndan ortaya konan seeneklerdi: Ya hilfet dnyev bir iktidard veya hibir ey deildi. Daha mfrit devrimciler batan beri bu hipotezlerin ikincisi istikametinde hareket edilmesini istiyorlard: Dr. Rza Nur Bey'in de naklettii gibi 1 Kasm 1922 Kanunu'nun orijinal taslanda "Trk Hkmeti'nin kanunen kendisine mensup olan Halifelii esir dt yabanc ellerden kurtaraca" art mevcuttu. Bu ifade "Trk Devleti'nin hakimiyetiyle birlikte Halifeliin yetkilendirilmesinin de Meclis dahilinde olacan" ima etmektedir. Gerilim o derece cidd idi ki, Nisan 1923'te Meclis canl bir muhalefete ramen 1 Kasm 1922 Kanu-nu'na ynelecek bir tenkit veya muhalefetin bundan sonra vatan hainlii saylaca eklinde dehetli bir tedbir kararna srklendi. 29 Ekim 1923'te Meclis devletle hakimiyetin kaytsz artsz millete ait olduunu teyit etmekten baka Trki64 65 78 Mustafa Sabri Efendi'nin ifadesinin zeti iin bkz.: A. g. e., s. 465-466. kr Efendi'nin tezinin hlasas iin bkz.: A. g. e., s. 585-588. A. g. e., s. 518. Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas ye'nin bir cumhuriyet olduunu iln eden bir kanun kard.66 Bu kanun arz olarak Trk Devleti'nin dininin slm olduunu ifade ediyordu. kr Efendi bu ifadenin 1 Kasm 1922 Kanunu ile uyumad iddiasndayd. Fakat kanun devam ediyordu: "Devletin reisi Trkiye Cumhuriyeti'nin Cumhurbakandr" ve Meclis, ayn oturumda Mustafa Kemal Paa'y ilk Cumhurreisi seti. Bu tarihten itibaren Mustafa Kemal'in yeniden yorumlayamayaca eriat'a gre Halife olan Abdlmecit'in stats, 1 Kasm 1922 Kanunu'ndan baka Mustafa Kemal Paa'nn 29 Ekim 1923 Kanunu erevesindeki ahs pozisyonuyla da uyumuyordu. Bu yzden Halife'nin Cumhurreisine kar tavr ne kadar doru ve drst olursa olsun onun 48

makamnn Trkiye'deki siyas muhalefet tarafndan birleme mihveri olarak grlmesi deta kanlmazd. Bu muhalefet anayasadaki her yeni kkl deiimle ve Mustafa Kemal'in diktatrlne doru atlan her admla birlikte sayca byyor ve canlanyordu. Hindistan Mslmanlarnn ileri gelenlerinden eski kuaktan iki zatn iyi niyetli mdahaleleri imekleri bir kabahati olmayan Abdlmecit'in zerine ekti: ia'nn, Hallarn Hahailer diye tand, smail "Yedi mam" kolunun verasetle ba olan Zat- lileri Aa Han ve Britanya Majesteleri'nin zel Encmeni'nde ye ve Yksek Temyiz Mahkemesi'nde hakim olan Seyyid Emir Ali Cenaplar.67 Bu iki zat Mustafa Kemal ve arkadalarnn lm kalm sava verdikleri 1919-1921 Anadolu stikll Sava srasnda Trk milliyetilerinin davasn Byk Britanya'da savunma ykn cesurca omuzladlar ve Hilfet'in makam olmas hasebiyle Trkiye'nin kaderinin btn bir slm alemini ilgilendirdii noktasndan Pritsch'deki metin, a. g. e.,, s. 191. 67 Emir Ali Bey ve Aa Han'n her ikisinin de i olmalar kayda deer bir noktadr. Bu, Hilfet lehinde canlanan hissiyatn eski Snn doktrinin nev- nema bulmasndan ibaret bir kprdanma olmayp slm'n Bat ile olan yeni temasnn dourduu psikolojik bir fenomen olduunun en arpc bir iaretiydi. Her evreden Mslmanlar arasnda da eilim bu ynde gzkyordu. 79 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas hareketle bu tavrlarn aka savundular. Bu zor grevi yerine getiren bu insanlar imdi farkl bir evrenin tehdidi altnda bulunan Hilfet'le ilgili meseleyi Trk milliyetilerinin kendileri ile ele almann vazifeleri olmasa da haklar olduunu dnm olmallar. Mamafih Hindistan Mslmanlar ile Trk milliyetileri arasndaki kopukluk Lozan'da barn tesis edilmesinden sonra bile hl o derecedeydi ki, Trkler bu iki Hindistanl liderin yakn bir gemite kendilerine sunduklar hizmetin farknda bile deildiler. Aa Han ve Emir Ali Bey ise ayn ekilde o anda Trkiye dndaki Mslmanlarn Osmanl Hilfeti hususunda giriecekleri bir teebbsn, kendi iinde ne kadar meru olursa olsun Trkiye'nin i politikasndaki beklenmedik bir aksi seda getirmekten hli olamayacan dnemiyorlard. Aa Han ve Emir Ali Bey'in attklar adm; Halife-mam'n mevcut belirsiz durumunun Snn cemaate mensup geni kitle arasnda gsterdii fevkalade rahatsz edici etkilere dikkat eken ve saygl bir slpla Halife-mam'n Mslman milletler arasnda itimat ve itibar mucip olacak bir mevkiye iadesi suretiyle Mslmanlar arasnda madd ve manev dayanmann tesisinin aciliyetine aran bir mektupla dnemin Bavekili smet Paa'ya fikirlerini ifade etmeleri olmutu.68 Yazarlarnn elinden kan dier dokmanlar gibi bu mektup da69 yapc ve uzlamac bir slpla 69 24 kasm 1923 tarihli mektubun metni iin bkz.: The Times, 14 Aralk 1923. Ayn mektup, Survey..., Ek-I'de iktibas edilmitir (s. 571572). Mesel Aa Han'n Trkiye ve Mttefikler arasnda bar antlamas imzalanmas zerine Lozan'dan slm alemine telgrafla gnderdikleri mesaja baknz {The Times, 28 Temmuz 1923). O, bunun bir Mslman milletin Batl Byk Gler ile 49

tam eitlik zemininde imzalad ilk anlama olduuna; stanbul'un tarih Hilfeti'nin korunduuna ve Trklerin imdi Byk Britanya ve Fransa ile iyi ilikiler ierisinde yaamak arzusunda olduuna iaret ediyordu. Aa Han, bu noktalara binaen dindalarn, Hilfet namna (Batl Gler'e kar) yrttkleri artk bir anlam kalmam olan sava brakmaya ve abalarn, yetimlerin gzetilmesine ve salk artla80 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas kaleme alnmt. Fakat talihsiz bir hata ile dokmann baka nshalar da bunun ak bir mektup olmad belirtilmeden stanbul'daki o zamanlar ou Ankara'daki Hkmet'e muhalif bulunan Trk basnnn nde gelen organlarna gnderilmiti. Editrler btn iyi niyetleriyle belgeyi hemen yaymladlar ve smet Paa daha orijinalinden haberdar bile olmadan mektubu basndan okudu.70 Yanl anlama son haddine vard. smet Paa'nn kendisinden gelen bir giriim ile Meclis, 5 Aralk 1923'teki gizli bir oturumda; hususi bir "stikll Mahkemesi" tekiline karar verdi.71 Olayla ilgili gazetenin editrlerinden, Tanin'den Hseyin Cahit Bey, Tevhid-i Efkr'dan Velid Bey Ebuzziya ve kdam'dan Hamit Cevdet Bey, baka Halife'nin yaveri Ekrem Bey ve basnda Hilfet'in dnyev iktidardan tamamen yoksun olarak var olamayacan savunan makaleler yazm olan stanbul Barolar Birlii Bakan Ltfi Fikri Bey de bu mahkemenin huzuruna karlp muhakeme edildiler. 27 Aralk'ta Ltfi Fikri Bey yedi yl hapse mahkum edildi. editr ise, 2 Ocak 1924'te salverildiler ve bunlarn beraati stanbul'da halkn memnuniyet gsterileriyle karland. Bu Ankara'daki resm siyasete dolayl bir protestoydu.72 Bu arada smet Paa The Times'in Ankara'daki husus bir muhabirine verdii kaba ifadeli bir demele mektubu rnn gelitirilmesine ynelik insan yardm almalar ile Trkiye'nin yeniden inasna yardma teksif etmeye aryordu. 70 Grnd kadaryla bu mektubun asl Ankara'daki Hariciye Ve-kaleti'ne, nshalarn stanbul'daki gazete brolarna ulamasndan daha ge ulam deildir. Fakat mektup ngilizce olduu iin tercme edilmek zere Vekalet'in ilgili blmne gnderilmi ve bu sre bir Hkmet dairesinde gazete brolarndan daha uzun bir zaman almtr. Dolaysyla gazeteler mektubun Trke versiyonlarn resm tercmenin smet Paa'nn masasna konmasndan nce neretmilerdir. 71 Oriente Moderno, IV, 1, s. 23. . ? 72 A. g. e., s. 24-25. 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas ? ? yazanlara fke kusmutu.73 smet Paa demecinde onlarn yabanc olmalar hasebiyle Trkiye'nin Anayasas'n ve i olmalar hasebiyle Snn cemaatin bir messesesini tartmaya haklar olmadn savunuyordu.74 Mektubun ngilizce yazlm olmasna dayanlarak Trklerin gznde bytld belirtili yer ve onlarn filhakika Ankara'da75, resmen olmasa da, Trkiye Cumhuriyeti'nin ykl ve Osmanl Hanedannn iade-i iktidarn grmek arzusuyla bel baladklar ngiliz Hkmeti'nin kkrtmasyla hareket ettikleri ima ediliyordu.76 Trklerin, ngiliz hkmeti ile sz konusu mektubun yazarlar arasnda geen be yl zarfnda vaki olan Hilfet ile ilgili ilikiler hakkndaki bilgisizliklerinin derecesini ifa eden bu ima, meseleye vkf 50

mahidler iin komik 73 74 75 76 Bu ifadenin metni iin 29 Aralk 1923 tarihli The Times'a baknz. The Times'in zel muhabiri stanbul'daki halet-i ruhiyenin ve Aa Han ve Emir Ali'nin mektubunun Trk i siyasetindeki etkisinin aydnlatc bir tasvirini vermektedir. Aa Han ve Emir Ali Bey ile smet Paa'nn hemfikir olduklar tek nokta, Hilfet'in "ruhan" iktidar balamnda tartlmas idi. Mektubun yazarlar "Snn mezhebinde... ruhan riyasetin slam'n mensuplarn geni bir cemaat halinde birletiren ba tekil ettiini savunarak Halife'nin mevki ve itibarnn herhalkrda Roma kilisesi lideri Papa'nnkinden aa olmamasn istirham ettiler." smet Paa buna 1 Kasm 1922 tarihli Trk Kanunu'nu zikrederek karlk verdi. The Times, ayn yer. Mondros Mtarekesi'nden Mudanya Mtarekesi'ne kadar olan dnemde ngiliz Hkmeti'nin izledii politika o zamanlar Trkler arasnda Byk Britanya'nn Trkiye'nin amansz bir dman olduu izlenimini dourdu. Mudanya Mtarekesi'nden sonra bu intiba az veya ok silindi ve ngiliz Hkmeti ve onun temsilcileriyle kibarca ilikiler srdrmek Trk Hkmeti'nin politikas oldu. smet Paa'nn bu vesileyle belirttii ngiliz dmanl faraziyesinin vaki gerekler meyannda hibir asl ve esas yoktur. Eer o, bu hususta biraz bilgi sahibi olsayd Aa Han ve Emir Ali Bey'in giritikleri teebbsn arkasnda ngiliz Hkmeti'nin "gizli eli"ni grmesinin samaln anlard. Onun bu hkm hatas ksmen, Trkiye'nin dahil vaziyetinden dolay kukusuz sinirli olmas ile aklanabilir. 82 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas bir hl arz ediyordu. Fakat bu, kendilerini kaba ve nankrce bir muamele karsnda gren Ali Han ve Emir Ali Beylerin kendileri iin de o derece zcyd.77 Osmanl Hilfeti'ni kurtarma gayesine matuf son giriim Hindistanl Cemiyet'lUlema'dan geldi. Cemiyet 1 Ocak 1924'te Ankara'ya itimadn beyan ve ayn zamanda da Hilfet'in statsnn milletleraras bir ulema kongresiyle tayin edilmesi umudunu ifade eden bir karar yaymlad.78 Kongre fikri zaten Kasm 1923'te stanbul Matbuat tarafndan ele alnmt79 ve bu teekkln tertibinin Sovyet Hkmeti tarafndan stlenildiine dair sylentiler mevcuttu.80 Fakat krdm TBMM tarafndan zlmeden hariteki Mslmanlar etkili hibir adm atamazlard.81 25 ubat 1924'te zmir Mebusu kr Bey siyasetin dinden ayrlmas meselesini Meclis gndemine getirdi. 27 ubat'ta Saruhan Mebusu Vasfi Bey bte mzakereleri esnasnda Hilfet'in ilgasn, medreselerin kapatlmasn ve Genel Kurmay Bakan'yla birlikte eriyye Evkaf Vekili'nin kabineden karlmasn teklif etti.82 1 Mart'ta Mustafa Kemal Paa Vasfi Bey'in tekliflerini Meclis'te umum ifadelerle destekledi.83 2 Mart'ta Hilfet'in ilgasyla ilgili olan da 51

dahil bu teklifler Halk Frkas'nn bir toplantsnda uygun bulun77 Emir Ali Bey'e Aa Han'n 14 ve 17 Aralk 1923 tarihlerinde The Times'de neredilen mektuplarna baknz. 78 The Times, 2 Ocak 1924. 79 Oriente Moderno, III, 7, s. 408-412. 80 A. g. e., IV, 2, s. 84. stanbul'da kan 29 Ocak 1924 tarihli Ermeni gazetesi Verchin Lur'd&n nakletmektedir. 81 26 ubat ile 6 Mart 1924 tarihleri arasnda stanbul'da geen olaylarn, tam mahallinde bulunmu olan Oriente Moderno mensuplarndan Dr. E. Rossi tarafndan kaydedilen gnlk seyir iin baknz Oriente Moderno, IV, 3, s. 169174. 82 Vasfi Bey'in konumas iin bkz.: Rossi, ayn yer; ayrca, The Times 29 ubat 1924. 83 Konumasnn zeti Oriente Moderno, IV, 3, s. 168-169'da bulunmaktadr. 83 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas du.84 3 Mart'ta teklif yine ateli tartmalardan hli olmamakla birlikte Byk Millet Meclisi'nde85 biraz aceleyle hazrlanm kanun eklinde kabul edildi: Kanunlarn ilki eriyye ve Evkaf ile Harbiye vekilliklerinin ilgasyla, ikincisi Tevhid-i Tedrisatla, ncs de Hilfet'in ilgas ve l-i Osman efradnn Trkiye Cumhuriyeti topraklarndan srl-mesiyle ilgiliydi.86 Bunlardan ilki ve ikincisi mteakip blmde ele alnacaktr. Hilfet'in ilgasyla ilgili olan ncs hemen ele alnacaktr. 3 Mart Kanunu ile ilgili resm bir tebligat ve (kanunun 3. maddesi on gnlk bir mhlet tand halde) 3-4 Mart gecesi derhl Trkiye topraklarn terk etmesi hususundaki bir emir; kanunun Meclis'ten karld gn, 29 ubat'ta,87 kendisinin son Selmlk merasimine katlm olan Abdlmecit Efendi'ye ulat.88 4 Mart gn afak vakti Abdlmecid E-fendi, bir olu, iki kz ve iki zevcesiyle birlikte stanbul'dan ayrld89 ve 7 Mart'ta svire'nin Terrifet ehrine ulat.90 11 Mart'ta halefi Vahdettin Efendi'nin rneini izleyerek slm alemine bir bildiri yaynlad.91 Srgn Halife, bildirisinde TBMM'nin yetkilerini atn ve bu suretle bu yetkilerden fari olduunu savunuyor, slm aleminin bir karara balama noktasnda tam yetkili olarak Hilfet meselesiyle kar karya bulunduu neticesini karyor ve kendisinin bu gayeye matuf olarak bir slm Kongresi tertibi niyetinde oldu89 90 91 Bu vesileyle yaplan konumalar iin bkz.: Eossi, ayn yerde. The Times, 4 Mart 1924. Bu kanunlarn Trke asllar iin bkz.: Kavanin Mecmuas, No: 429-431, (Ankara TBMM Matbaas). ngilizce tercmeleri iin bkz.: Suroey..., Ek-II, s. 572-575. Tarih bir merasimin bu son icrasnn tasviri iin bkz.: Rossi, ayn yerde; ayrca, The Times, 1 Mart 1924. Rossi, ayn yerde; ayrca, The Times, 5 Mart 1924. The Times, 6 Mart 1924. A.g.e., 8 Mart; ayrca Le Temps, 10 Mart 1924. 13 Mart 1924 tarihli Le Temps ve Oriente Moderno, IV, 3, s. 52

177'deki 13 Mart tarihli Rome Giornale d'Italia'dan alman metin. Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan ilgas unu aklyordu. Abdlmecit Efendi'nin arsnn ksa vadedeki tek etkisi svire Federal Hkmeti'nin protestosuna yol amak oldu. svire Hkmeti onun bu teebbsn kendisine svire topraklarnda iltica hakk tanmasna medar olan anlay istismar olarak addediyordu.92 Abdlmecit Efendi artlarn kurbanyd. stanbul'un mttefiklerce igali srasnda o, kuzeni VI. Mehmet'in politikasn tasvip etmediini ve Trk milliyetilerine olan sempatisini gizlemeyecek derecede manev bir cesaret gstermiti. 1 Kasm 1922 Kanunu erevesinde Osmanl Hilfeti'ne seildii tarihten itibaren de bkmadan usanmadan kendisine biilmi olan imknsz rol oynamaya alt. Kendisinin hak etmek iin, Trk Hkmeti'nin de hafifletmek iin hibir ey yapmad hal ve nefyini de izzetle karlad. Bu zat ahsen isyana gmld,93 fakat onun Hilfet Kongresi hakkndaki teklifi ki bu zaten ortalkta dolayordu gerekletirilmeyi bekliyordu. imdi de 3 Mart 1924 Kanunu'nun slm alem zerindeki etkisine bir gz atalm.94 Osmanl Hilfeti'nin ilgas ve Abdlmecit Efendi ve l-i Osman'n hayattaki dier efradnn srlmesi bizzat Trkiye'de en azndan grnd ka92 Oriente Moderno, IV, 4, s. 210; kr. Le Temps, 14 Mart 1924. 93 Bu zat, 1 Temmuz 1924'ten itibaren Haydarabad Nizam'ndan aylk 1300 Sterlinlik bir maa kabul etti (The Times 23 Haziran ve 14 temmuz 1924). 3 Mart 1924 tarihli Kanun Hanedan- li Osman' tahtla birlikte husus servetlerinin mhim bir ksmndan da mahrum etti (8. 9. ve 10. maddeler) ve Trkiye'de reel servet edinmelerini yasaklad (5. ve 7. maddeler). Kanun (btn fertleri 3. madde erevesinde Halife ile birlikte srgne mahkum edilmi olan) btn bir Hane-i ahane'nin yolculuk masraflarn karlamak zere yekn halinde bir mebla denmesini n gryordu. Ne var ki Trk Hkmeti Abdlmecit Efendi'nin 11 Mart 1924'deki bildirisi sebebiyle bilhare, bu isim altnda bir deme yapmaktan vazgeti (Oriente Moderno, IV, 4, s. 244). 94 Bu konuyla ilgili nefis bir aratrma iin bkz.: Oriente Moderno, IV, 4, s. 211-242. 84 85 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas daryla kaytszlkla karland.95 Hutbede Halife'nin isminin Cumhuriyet Hkmeti'nin ismine tebdili bir huzursuzlua yol amad.96 Eer Trkler Osmanl Hilfeti'nin kendisine pek dikkat etmiyor idiyseler, onun ilgasnn hariteki Mslmanlar arasnda dourabilecei tesirlere hi dikkat etmiyorlard. Bu tavr gazetelerinde aka ifade ediliyordu,97 Kafalarnda sakl bulunan dnce 3 Mart'ta Meclis'te yapt bir konumada smet Paa tarafndan ifade ediliyordu: Eer Mslmanlar Trklere kar dostluk gsterilerinde bulunmularsa bunun gerek sebebi Hilfet'in bizim elimizde bulunmas deil, bizim kuvvetli olarak tanmmamzdr. Gerekten, Trkler Hilfet hususunda Mslman kamuoyuna, Batl dostlarndan gelecek tenkitlerden daha az hassasiyet gsteriyorlard.99

53

Trk olmayan Mslmanlar ierisinde 3 Mart 1924 Ka-nunu'nun dourduu nedamet ve krgnln en fazla olduu yer Hindistan gzkmektedir. Hindistanl Mslmanlar yukarda kaydedildii gibi 1 Kasm 1922 Kanunu ile ilgili olarak yapabilecekleri her eyi yaptlar. Fakat bu defa, Trklerin ve Hindistanllarn bak alar arasndaki uurum telif etmeyi veya grmezden gelmeyi imknsz klacak derecede bykt ve Hindistan Mslmanlar Trk milliyetilerine iki sebepten dolay fkelendiler. Trkler Hindistanllarn, samimiyetle byk kymet atfettikleri slm bir messeseyi berheva etmekle kalmam, be yllk Hindistan Cumhurreisi Mustafa Kemal zmir'de gazetecilere verdii bir konferansta Halifelii kaldrma niyetini nceden aklamak ve gazetecileri bunu aykr bir mesele olarak ele almamalar iin ikna etmek suretiyle gerekli zemini hazrlamt. 96 Bkz.: Oriente Moderno, IV, 3, s. 176; The Times 10 Mart 1924. 97 Oriente Moderno, IV, 4, s. 220. 98 A. g. e., IV, 3, s. 174. stanbul'da kan Verchin Lur'un 4 Mart 1924 tarihli nshasndan nakletmektedir. 99 Mesel stanbul'da kan 14 Mart 1924 tarihli Akam'da Claude Farrere'in Fransz basnnda kan makalelerine verilen etrafl cevaba (Oriente Moderno, IV, 4, s. 242-244'e alnmtr) baknz. 86 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Hilfet Hareketi'ni btnyle enayi yerine koymu ve bu hareketin liderlerini gln bir duruma drmlerdi. 3 Mart 1924 Yasas, militanca tavr sebebiyle uzun zamandr Hindistan Mslman toplumundaki eski ve muhafazakr unsurlar tarafndan ho karlanmayan ve son zamanlarda halktan toplanan balarn suistimal edildii hususundaki cidd iddia ve ithamlarla ba dertte olan Muhammed Bey ve evket Ali Bey'in kontrolndeki Hindistan apnda Hilfet Konferans'na ldrc darbeyi vurdu. Ayn zamanda bu olup bitenler her bakmdan Hindistan Mslmanlarm huzursuz etti. Hindistan Mill Kongresi'yle ayn zaman ve mekanda olmak zere Kasm 1923'te Concanada'da toplanan Hilfet Konferans'nm yllk toplantsnda Muhammed Bey ve iki Hindu temsilcinin de iinde bulunduu bir heyetin Trkiye'ye gnderilmesine karar verilmiti.100 Fakat heyetin hareketi Trk Meclisi'nin giriimiyle engellendi ve daha sonra Hindistan Hkmeti heyetten bazlarna pasaport vermekten kand.101 Ay kmadan nce Hilfet Konferans'nm arka plna ittii eski bir tekilt olan Hindistan apnda Mslmanlar Birlii yemden canlandrld ve militanlarn bu tekilt ele geirmeye matuf bir hamleleri baarl bir ekilde geri evrildi. Birlik'in mull bir toplantsnn Haziran a-ymda Lahor'da yaplmasna karar verildi.102 Hindistan Mslman toplumunun kamuoyu, bu tarz bir hareket militan cenah103 tarafndan ho karlanmamakla birlikte, Abdlmecit tarafndan ortaya atlm ve o gnden beridir de Msr'daki otorite evrelerce104 stlenilmi bir teklif olan 1O0 101 102 103 104 Oriente Moderno, IV, 3, s. 150. The Times, 26 Mart 1924. . . A.g.e., 18 Mart 1924. A.g.e., 5 ve 7 Mart 1924. Kahire Hilfet Kongresi'nin douunu ve tarihini, gelecek sayfalarda "13-19 Mays 1926'da Kahire'de Tertip Edilen Hilafet Kongresi" bal altnda geni 54

bir ekilde ele alacaz. 87 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas slm Hilfet Kongresi105 lehinde tezahr etti. Ne var ki her iki kanat da feci ekilde Trklerden soumutu.106 Bu yabanclama Hindistan'daki Hilfet Konferans ve Cemiyet'l-Ulema ile Mustafa Kemal arasndaki telgraf teatisine ramen ayniyle vakiydi.107 Hindistanl militanlar gzlerini Ankara'dan Riyad'a evirdiler ve Trkiye Cumhuriyeti'nin dine saygsz Cumhurreisi'ne mukabil olarak slm'n klc vazifesi grmesi umuduyla ar ortodoks Vahhab hkmdar Abdlaziz b. Suud'u izlemeye koyuldular. Hindistan Mslmanlarnn lml ounluu, kendilerinin, dikkatlerini kendi vatanlarndaki pozisyonlarna teksif etme ve ngiliz balantsndan destek arama eklindeki sregelen politikalarna dnme emareleri gsterdiler. Eer Hindistan'daki Mslman toplum Osmanl Hilfe-ti'nin ilgasyla sarsldysa, onlarn ba bels grdkleri Hicaz Kral Hseyin de benzer bir ekilde ayn felkete maruz kald. Kral Hseyin bu tarihe kadar Hindistan Mslmanlarnn ve hariteki dier Mslman topluluklarn kendisine duyduu nefretin kendisinin Arabistan Yarmadas'nda bn Suud karsndaki belirsiz durumunu daha da ciddiletirdi-inin farkndayd. Hilfeti stlenmeye kalkmasnn bu nefreti kuvvetlendireceinin de farkndayd. Bu, ok saydaki 105 Mesel Hilfet Konferans'nm bakan sfatyla evket Ali Bey ve Cemiyet'l-Ulema'nn bakam olan Kifayetullah Bey tarafndan 27 Mart 1924'de Kahire'de kan el-Ehram'a gnderilen ortak telgrafa bkz.: (Oriente Moderno, IV, 4, s. 214; 29 Mart tarihli el-Ehram'dan alnmtr). 106 O tarihte Hindistan'da yardm toplamakta olan Trk Kzlay Cemi-yeti'nden bir heyet, Osmanl Hilfetinin lavedildii haberi ulanca faaliyetlerini yarda keserek lkesine dnmeyi uygun bulmutur (The Times 5 Mart 1924; Oriente Moderno, IV, 3, s. 181). Gerekten bu haber Trk heyet azasnn Hindistanl dindalar tarafndan misafir edildii Delhi'deki bir ay molas esnasnda alnmtr. 3 Mart tarihli Trk Kanunu'nun metnini de ihtiva eden telgrafn okunmas zerine orada mevcut Hindistanllardan ikisi hari tm derhl o-day terk etmitir. Oriente Moderno, IV, 5, s. 290-291'deki metinler. 88 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas dmanlar tarafndan bir provokasyon hareketi olarak grlebilecek bir admd. Babasndan daha umutlu olan Emir Abdullah b. Hseyin bu tip bir rahatszlk duymad ve Ocak 1924'te Kral Hseyin resm bir ziyaret iin Mekke'den Amman'a geerken, o tarihte Osmanl Hilfeti'nin dmek zere olduunu gren Emir Abdullah Hilfet'in Araplara ve Kurey'e iadesine matuf bir propagandaya balayarak Kral Hseyin'i Emir'l-Mminin iln etti.108 14 Ocak'ta109 Amman'a ulaan Kral'm btn bir slm alem tarafndan teklif edilse bile Halifelii ne ahs, ne de ailesinden bir fert iin kabul etmeyeceini aklamas110 beyhudeydi.111 Onu aksi yne zorlayan bir gelime de 3 Mart 1924 tarihli Trk Kanunu oldu.112 ok gemeden Hicaz ve rdn otoriteleri tarafndan kendisine beyat arz edildi ve o da 5 Mart'ta rdn'n bir ky olan une'de beyatleri kabul etti. 10 Mart'ta 55

Yksek slm Konseyi'nin giriimiyle Kuds'te toplanan Filistinli Mslman eraftan mteekkil bir meclis (hibir suretle oy birliiyle olmamakla birlikte) kendi hkm altndaki lkelerde hibir ekilde yabanc hakimiyetini kabul etmeyeceine dair eref sz vermesi artyla Kral Hseyin'in Halifeliini tanmaya karar verdi. 11 Mart'ta Filistinlilerin, 14 Mart'ta ise eski rdnller'in beyat une'de resmen arz edildi ve 11 Mart'ta Kral Hseyin Halife sfatyla slm alemine uzunca ve deta zr beyan eden bir bildiri yaynlad.113 12 Mart'ta Kral Hseyin'in Halife olarak tannmas Irak Kurucu Meclisi tarafndan oyland ve Irak'taki i topluluun da bu hareke108 The Times, 11 Ocak 1924; Oriente Moderno, IV, 3, s. 167. 109 The Times, 15 Ocak 1924. 110 Oriente Moderno, IV, 3, s. 167. 111 A. g. e. s. 167-168. "? ' Kral Hseyin'in Hilfeti stlenmesiyle ilgili olarak bkz:: A. g. e., IV, 4, s. 226-239. . 113 A. g. e., s. 229-231'deki metin. , 89 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas te katld kaydedildi.114 Suriye ve Lbnan Mslmanlar arasnda da Kral Hseyin'in tannmas ynnde geni apl bir hareketlenme olduu gzlenmitir. Bu, Fransz yetkililerin Cuma hutbesinde Halife zikredildii zaman herhangi bir ahs isminin arz edilmesini mahall hkmetlere yasaklatmak suretiyle mdahale etmesine zaman kalmadan byk ehirlerin birounda birden kendini gsterdi.115 Bununla birlikte Fransz mandasndaki topraklarda Cezayirli mehur yurtsever Abdlkadir'in ailesinin ban ektii bir baka grup daha vard. Bu grup Kral Hseyin'in Halifeliini tanmak istemiyor ve Msrllarn slm Hilfet Kongresi Pl-n'n tercih ediyordu. Bu cenah kendi nokta-i nazarn tevik etmek maksadyla am'da bir Hilfet Birlii kurdu.116 Kral Hseyin'in halifelii son olarak ksa bir sre nce misafiri olmu olan ve o sralarda talya'nn San Remo ehrinde ikamet eden sabk Sultan-Halife Vahdettin Efendi tarafndan tannd.117 Dier taraftan Kral Hseyin'in halifelik iddias sadece Hindistan'da deil, Msr'da da canl bir ekilde ve hemen hemen oybirlii ile reddedildi. 11 Mart 1924'te une'de Kral Hseyin'i ziyaret eden The Manchester Guardian'va zel bir muhabiri,118 btn bir grme boyunca kendisinin vazife duygusuyla srtnda ar bir yk hisseden ve ihtiamdan ziyade meakkat ve tehlike bekleyen bir adam gibi mahzun ve mahcup bir eda ierisinde olduunu kaydediyordu: Ben halifelii talep edip arzulamadm; (diyordu Kral Hseyin muhatabna). Onu bana tevd ettiler... Durumum olduka kritik. Arabistan'da bn Suud ve mam Yahya benim iin tehlike arz ediyorlar. Sonra Sava'm dourduu vaziyet var. 114 A. g. e., s. 233; 20 Mart 1924 tarihli el-Ehram'dan alnt yapmaktadr. 115 Mesel am Mfts'nden gelen 17 Mart 1924 tarihli talimat iin bkz.: A. g. e., s. 235. 116 56

117 A. g. e., s. 236-237. A. g. e., s. 233; ayrca, The Times, 13 Mart 1924. 118 Bkz. The Manchester Guardian, 13 Mart 1924. 90 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Ben en karanlk gnlerde Mttefiklere katldm... imdi Mttefikler szlerinde durmadlar ve sen onlarla birlemek suretiyle slm birliini bozdun, diyerek beni sorumlu tutuyorlar ve benim durumum kritik... Ve btn bu zorluklarn stnde ise Hilfet yk yer alyor. Ben talihsiz bir adamm. Haim ailesinin talihsiz reisi bu karanlk n sezgileriyle hkmdarlk hayatnn dier kritik anlarnda gsteremedii byk bir siyas basiret gsteriyordu. O, halifelii kabulnden yedi ay sonra bir Vahhab istilasyla Hicaz'daki malikanesinden srld, 1916 ylndan beri elinde tuttuu Krallktan feragat etmeye mecbur edildi ve iki yl zarfnda den nc halife olarak son gnlerini srgnde geirmeye mahkum edildi.119 Osmanl Hilfeti'nin ilgas, Msr'da, 1171'de Fatm i Halifeliinin Selahattin Eyybi tarafndan ortadan kaldrlmasndan 1517'deki Osmanl fethine kadar bu lkenin uhdesinde kalm olan slm aleminin bu nclk makamn tekrar ele geirmek iin uygun bir frsat olarak grld. Msrllar, Kral Hseyin veya Cumhurreisi Mustafa Kemal ile faydasz polemiklere girimeden,120 Kahire'de Hilfet hakKral Hseyin'in sezgili umutsuzluu ve Emir Abdullah'n krce sevinci arasndaki tezat bu ahslarn Manchester Guardian'm yukarda bahsi geen muhabirine verdikleri mlakatlarda gze arpmaktadr. Emir Abdullah yle diyordu: "Trkler intihar ettiler... Araplara yaplabilecek en byk hizmeti yaptlar... imdi Hilfet tekrar Araplara geldi..." Kral Hseyin dnden nce 3 Nisan 1923'te Mekke'de bazlar Hicazl dier ksmysa yabanc ikametli eraftan yaklak yetmi nde gelen kiiden mteekkil bir meclis toplamak suretiyle Halife olarak mevkiini tahkim etmeye alt. Bu ahslara Hilfet ra Meclisi tekil etmeleri projesinden sz e-dildi. 5 Nisan'da Mekke Kads bakanlnda Konsey u azayla seildi: Dokuz Mekke erifi, yedi dier Hicazllar'dan, bir Suriyeli, bir Dastanl, iki Buharal, Hindistanl, bir Trk, bir Afganl, iki Caval, Sudanl, bir Maripli (Oriente Moderno, IV, 5, s. 295-296). 120 Bu tr polemiklere girmi, belli bir ehemmiyeti haiz tek Msrl siyaset yazar galiba eyh Abdlaziz vi idi (bkz.: Oriente Moderno, IV, 4, s. 215-217 ve 239). Fakat bu ahs da Tunus meneliydi ve Msr kamuoyunu temsil etmiyordu. 91 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas . knda slm bir kongre tertibi iin almaya koyuldular. Bu kongrenin tarih seyri u ekildeydi: 3 Mart 1924 Kanunu Mslman tebaas olan Batl Hkmetleri ilgilendiren neticeler de tayordu. Suriye'deki Fransz otoritelerin giritii hareketten yukarda bahsetmitik. ngiliz Hkmeti Dnya Sava'nn patlak vermesinden beri defaatle iln ettii mesafelilik politikasn srarla korudu. Babakan 10 Mart 1924'te Avam Kamaras'nda yle diyordu: Hkmet, politikasnn tutarl bir ekilde batan beri tam bir tarafszlk 57

olduu ve olmaya devam edecei bir meselede siyas bazda olsun, din bazda olsun hibir ekilde bir yorum veya mdahaleye yetkili deildir. talya'nn bir kolonisi olan Libya'nn Bingazi eyaletinde hutbede Osmanl Halifesi'nin isminin yerine Kral III. Victor Emmanuel'in ismi zikredildi. Fakat mahall imam ve vaizler121 tarafndan hemen uyguland kaydedilmekle birlikte, bu deiiklik teekkl etmekte olan slm Konferans'nn imdi Kahire'de kurulmu bulunan cra Komitesi'nin talyan Dileri Bakanl'm protestosuna sebep oldu122 ve Msr basnnda Bingazi ve Msr ulemas arasnda bir anlamazlk dourdu.123 Seklerle(tir)me Hareketi slm hayat tarznn siyasetle dinin arasn hibir surette ayrmayan tek paradan rlm dikisiz bir elbise olduu dikkate alnrsa Osmanl mparatorluu'ndaki seklerle(tir)me hareketinin 1768-1774 tarihli Rus-Trk Savan sona erdiren feci sonulu Kk Kaynarca Antla121 Roma'da kan 26 Mart 1924 tarihli The Giornale d'Italia. 122 29 Mart 1924 tarihli bu protestonun metni iin bkz.: Oriente 123 Moderno, IV, 4, s. 241-242. Bkz.: a. g. e. IV. 6. s. 366-368. 92 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas mas'nm tesiriyle ilk Osmanl asker birliklerinin bir Osmanl Sultan-Halifesi olan III. Selim (saltanat dnemi, 1789-1807) tarafndan Batl tarzda tehiz ve talim ettirilmesiyle balad sylenebilir. Bu hareket 20 Nisan 1924'te Ankara'da TBMM tarafndan oylanan Trkiye Cumhuriyeti anayasas ile mantk sonucuna ulat.124 20 Ocak 1921 tarihli Anayasa Kanunu'nun, Cumhuriyet'i kuran 29 Ekim 1923 tarihli Kanun'un ve 3 Mart 1924 tarihli kanunun temel unsurlarn karlayan ve bnyesinde tayan bu anayasann ilk blm u hkmleri arz ediyordu: Madde 1: Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. Madde 2: Trk Devleti'nin din slm'dr; resm dili Trke'dir; hkmet merkez Ankara'dr. Madde 3: Hakimiyet kaytsz artsz milletindir. Madde 4: TBMM milletin meru tek temsilcisidir ve millet namna hakimiyeti icra eder. Madde 5: Teri ve icra yetkisi Byk Millet Meclisi'ne tevd ve tevcih edilmitir. Meclis bu iki kuvveti bnyesinde tevhid eder. Madde 6: TBMM teri yetkisini bizzat icra eder. Madde 7: Meclis; icra yetkisini, setii Cumhurreisi vastasyla ve onun tarafndan seilen kabine kanalyla kullanr. Meclis, hkmetin faaliyetlerini kontrol eder ve gerekli grd an yetkiyi ondan alabilir. Madde 8: Kaza yetkisi Meclis adna, anayasaya uygun bir ekilde kurulmu olan mstakil mahkemelerce icra edilir. Bu hkmlerin bariz bir ekilde Batl emsallerine dayandn; bunlar slm toplumunun ne siyas teorisinden, ne de siyas tecrbesinden karmann mmkn olmadn Bu belgenin Trke metni ve yorumlu ve girili bir Almanca tercmesi iin bkz.: Mittelungen des Seminars fr Orientalische Sprachen. Profesr E. M. Earle ve

58

Profesr H. Y. Hseyin Bey tarafndan yaplan ingilizce tercme iin bkz.: The Political Science Quarterly, New York, Cilt: XI, No. 1, Mart 1925. 93 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas ve daha da mhimi slm teori ve tecrbenin bu hkmlerle aka elitiini grmek mmkndr.125 1774 ve 1924 yllar arasnda geen bir buuk asrlk dneme bakldnda seklerle(tir)me hareketinin byk bir hz ve ivme kaydetmekle kalmayp psikolojik karakteri itibariyle kkl bir deiim geirdii gze arpmaktadr. Hareket ilk yzyl zarfnda mtemadiyen sekte ve sapmalara urayan ar bir adm halinde seyretti. Bunun sebebi ise hareketi tevik eden yksek statl kk Osmanl aznlnn bile bunu mspet bir hayr olarak deil zarur bir er olarak mevcudiyetin muhafazas iin Batcln baz motiflerinin zarur olduu yeni bir ortama naho ve aalk bir intibak olarak grmeleriydi. 18761877'deki feci savatan, 1914-1918'deki daha da feci olan Dnya Sava'na kadar sren ikinci safhada ise hareket 1876 Mithat Paa anayasas ve 1908 htillini mteakip bu anayasann ikame edilmesiyle tezahr eden daha mspet ve yapc bir hal ald. Mamafih hareket, ilkin Abdlhamid istibdadyla bastrld, sonrasnda ise ecneb glerle yaplan lm kalm sava sebebiyle arka plna itildi. Hareket, 15 Mays 1919'da zmir'in Yunanl birlikleri tarafndan igal edilmesine bir cevap olarak Mustafa Kemal Paa ve arkadalar tarafndan Anadolu'da balatlan milliyeti hareketle yeniden zuhur etti ve bundan sonra devrim derecesinde bir hzla ilerledi. Bu yeni milliyeti hareket balangta kendinden nce III. Selim, II. Mahmut, Mithat Paa ve ttihat ve Terakki Frkas tarafndan giriilen hamleler gibi ezici bir d tehlikeyi defetmekle meguld ve sadece, slm gelenekteki bu 125 Kat geleneki bir Mslman, bir Trk cumhuriyeti iin deil, ancak slm mmeti iin anayasa tasarlayabilirdi. 1924 Trk anayasasyla benzerlik kurarsak byle bir Mslmann anayasas yle balayabilirdi: Madde 1: slm mmeti teokratik bir toplumdur. Madde 2: slm Hilfet'in kaim-u makam Osmanl Padiahdr; slm mmetinin dili Arapa; mukaddes mekanlar Mekke, Medine ve Kuds'tr. 94 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas gayeye vasta telkki edilen cz' deiikliklerle ikinci derecede ilgilendi. Bununla birlikte daha Yunan ordusu Anadolu'dan karlmadan Ankara'daki TBMM, bizatihi bir gaye olarak devleti dahil olarak yaplandrmaya koyulmutu ve 11 Ekim 1922 mtarekesini mteakip haric bir dmana kar srdrlen bir lm kalm sava iin harekete geirilen ve bilhare heyecan veren bir zaferle kzan mcadele abalar bilinli olarak ie doru yneltildi ve maksatl olarak Osmanl'da hayatn temel esasn tekil etmi olan slm messeseleri sistemli bir ekilde berheva etmek iin kullanld. Belki bu meselede 1919-1925 dnemindeki Trk milliyetilerinin tavr ve gr,126 esas itibariyle Jn Trklerinkinden farkl deildi.127 Milliyetilerin tamamlad kkl deiikliklerin birounun ilk admn selefleri olan ttihat ve Terakki Frkas'nn Jn Trkleri atmt. Fakat onlar 59

Osmanl'nn mirasn yklenmiler ve onu kanlmaz bir ykltan kurtarmaya matuf beyhude abalara taklp kalmlard. Bu ekilde onlarn dikkat ve enerjileri yolundan sapt ve bir hedef karmaasyla byk lde tesirsiz hle geldi. Buna mukabil 1919-1925 milliyetileri kukusuz kendi dncelerine hakimdiler. Onlar bilinli bir ekilde ballklarn slm'dan veya Osmanl mparatorluu'ndan deil, 126 Bu grn izharyla ilgili olarak Ekim 1923'te Mustafa Kemal Paa'nn Viyana'da kan Neue Freie Presss'in bir muhabirine serdettii ifade iin bkz.: Oriente Moderno, III, 5, s. 269-270'da alnt] anmtr. 127 Mustafa Kemal de dahil 1919-1925 hareketinin iinde bulunan liderlerden birou daha nceleri 1908-1918 hareketinin iinde az veya ok belli bir rol oynamtr. Buna ramen ikinci hareket, Turanclk ve slamclk gibi belli baz siyas meselelerde ilk harekete bilinli, hatta iddetli bir muhalefet halindeydi ve bu muhalefet Enver Paa ile Mustafa Kemal Paa arasndaki ta 1915-1916 anakkale Sava'ndan gelen rekabet gibi ahs ekimelerle teyit ediliyordu. Bu kan davas muktedir ve sekin maliyeci Cavit Bey'in iinde bulunduu nde gelen birka ttihat'nn mahkum edilerek asld 1926 Komplo davasyla sona erdi. 95 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas yeni bir Trk milleti idealinden yana ortaya koydular. Bu yeni idealin tahakkukunun eski dzenin devamyla engellendiine kniydiler ve (bu mania 19111922 sonbaharlar arasnda Trkiye'nin kendini iinde bulunduu hemen hemen devaml sava haliyle onlarn lehine olarak ortadan kaldrlncaya kadar) bu ii bitirmeye kat' bir ekilde kararlydlar. Hedefleri gerek siyas, gerekse kltrel ve ekonomik plnda kat' devrimler yapmakt. Trk halkm Osmanl mparatorluu'nda varln bulan slm hayat tarzndan devrim sonras Fransas'nda tezahr eden Batl hayat tarzna evirmeyi umuyorlard. Bu aratrmann kaleme alnd tarihte yeni Trk Cumhuriyeti snrlar ierisindeki geleneksel slm messeseleri kknden yok etme hususundaki menfi maksatlarna ulatklar aka grlyordu. Bat medeniyeti gibi olduka hassas bir bitkiyi eski mahsulnden henz temizlenmi yabanc bir topraa dikme eklindeki ikinci ve daha g teebbslerinin baarya ulamasnn ne derece mmkn olaca sualine hemen cevap vermek kabil deil ve buna tam manasyla cevap vermek iin uzun bir sre beklemek gerekebilir. Byle de olsa 1926'ya kadar olan seyriyle Trk devrimi sadece Trkiye'nin deil, btn bir slm aleminin tarihinde byk bir olaydr ve dneminin mhim ve ilgin milletleraras hdiseleri arasnda yer almtr. Seklerle(tir)me srecini farkl birka balk altnda zikretmek gayet yerinde olacaktr. dar sahada eriat ve asrlardr onu icra etmekte olan organlarn yerine gerekli yeni organlarla birlikte Bat lkelerinden kopya derecesinde bir ayniyetle ithal edilen kanunlar kabul edildi. Din messeseler alannda tarikatler lavedildi. Tedrisat alannda din ilimleri eitimi veren medrese ve mekteplerin yerini ksmen sekler kurumlar ald ve bunlar tamamiyle resm hkmetin kontrol altna sokuldu. Sosyal sahada gze en ok arpan gelime bal bana bir ehemmiyet arz eden kadnlarn serbestiyeti oldu. bunun dnda Bat tarz erkek serpuun benimsenmesi, slm takvimin yerine Gregorian 60

takvimin 96 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas kabul,128 Ramazan orucunun balang ve bitiinin astronomik mahade ile tespiti,129 stanbul'da Mustafa Kemal'in bir heykelin dikilmesiyle slm'n oyma putlarla ilgili yasann ihll edilmesi kayda deer dier gelimelerdi.130 Posta pullarnda131 Osmanl Trkesinin Ltin harfleriyle yazlmasyla bu hususta vaki olan ilk tecrbe de, seklerizmin deil nasyonalizmin bir ifadesi olmakla birlikte, burada zikredilebilir.132 dar sahada, Jn Trk rejimi eriat mahkemelerini sivil Adalet Vekaleti'nin yetki alanna dahil eden 12 Mart 1917 kanunuyla bir balang yapmt.133 TBMM kendi kuruluundan sadece dokuz gn sonra bir icra hkmeti tekil ettii 2 Mays 1920 kanunuyla eyhlislaml ve Evkaf Ve-kaleti'ni tek bir vekalete tebdil etmek suretiyle bunu daha da ileri gtrd. Bunu mteakiben eyhlislamn Fetvahane kanalyla icra ettii sabk Ba Mftlk ve eriat hukuk 128 1 Ocak 1926'dan itibaren (The Manchester Guardian, 28 Aralk 1925). 129 The Times, 13 Mart 1926. 130 Bu hususta nc Trkiye deildi. Daha nce Msr'da Mehmet Ali'nin heykelleri dikilmiti. 131 1926 Nisannn ikinci yarsndan itibaren (Oriente Moderno, IV, 7, s. 371). Bu hususta bir Kafkas Cumhuriyeti olan Azerbaycan Trkiye'den nde gidiyordu. Bu yaznn kaleme alnd tarihte bu lkede Latin alfabesi her alanda Arap alfabesinin yerini almt. Fonatik olarak Ltin alfabesi sesli bakmndan zengin olan Trke ailesini ifade iin Arap alfabesinden daha iyi bir vastayd. Azerbaycanlnn Osmanl gibi Arap alfabesiyle kaytl byk bir edeb miras bulunmad iin bu alfabe deiiklii Azerbaycan Trkesinde Osmanl Trkesinden daha kolayca yaplabilirdi ve dolaysyla bu, maziyle dierinin derecesinde bir kopmaya sebep olmuyordu. 132 Trk Hkmeti Berne Posta Birlii'nin bir yesi olarak posta iaretlerini dier yeler iin okunabilir klmak zorundayd. Trk Posta Ofisi bu mecburiyeti daha nceleri Trke yaznn yannda "Poste Turque" gibi Franszca yaz kullanarak ifa ediyordu. Deiiklikle birlikte Franszca yaznn yerini Ltin alfabesi ile yazlm Trke "Trkiye Postalar" ibaresi ald. 133 Pritsch a. g. e., s. 169. 97 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas alimlii fonksiyonlar eriat'a gre fetva yaynlamakla vazifeli bir kurula, fta Heyeti'ne tevdi edildi. 3 Mart 1924 tarihli drt kanunun ilkiyle eriat ve Evkaf Vekaleti lavedildi ve eyhlislamn sabk fonksiyonlar Babakanln bnyesinde bir birim olan Diyanet leri Reislii'ne tevd edildi.134 Meclis bu ekilde her tr slm engeli temelden bertaraf etmi olarak 17 ubat 1926'da svire meden hukukunun tam bir tercmesi olarak gzken yeni bir Meden Kanun, 1 Mart'ta ise talya Ceza Hukuku'nun bir uyarlamas olan yeni bir Ceza Hukuku kabul edildi.135 svire Medeni Kanunu'nun kabul, Lozan Antlamas (Madde 37-45) erevesinde Trkiye'deki Musevi, Ermeni ve Rum cemaatlerine tannm olan aznlk haklarndan feragat edilmesi meselesini gndeme getirdi. Bu haklar byk lde 61

aznlk antlamalar ve Harb-i Umimi'den sonra Avrupa'nn bir ksmnda bar tesis eden dier diplomatik dzenlemeler erevesinde Dou Avrupa'daki aznlklara salanan haklarla ayn hususiyeti tayordu. Bunlar, sabk Osmanl mparatorluu'ndaki gayrimslim topluluklarn eskiden millet sistemi erevesinde sahip olduklar haklarn sadece bir glgesiydi.136 Ekim 1925'te Trkiye'deki Musevi Hahamlnn Dnyev ve Ruhan encmeni, Musevi cemaati adna Trk Hkmeti'ne Batl bir medeni hukukun kabul edileceini nazar- itibara alarak bu haklarndan vazgetiklerini bildirdi.137 Ayn ay ierisinde Ermeniler de Musevilerin Bu deiikliin kanun bir neticesi olarak daha nceki eriat ve Evkaf Vekaleti'nde bir ahsn din meselelere binaen muhakeme edilmesi yerine imdi btn bir vekalet gven oyuyla kalyor veya dyordu. 135 Oriente Moderno, V, 19, s. 519 ve VI, 3, s. 134-136. Lozan Antlamas'nda hem Millet Sistemi hem de kapitlasyonlar lavedildi (Bkz.: H. P. C. say: VI, s. 113-114). Millet Sistemi yerine Sava sonras Avrupai tarzdaki aznlk haklarnn konmas Trk Misak- Millisi'nin 2. maddesine uygundu. 137 Le Temps, 10 Ekim 1925. 98 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas rneini izledi.138 Daha sonra Trk Hkmeti Yunanllar da ayn adm atmaya ikna etmek iin almaya koyuldu139 ve Ocak 1926'da, bu husustaki kararn alnd meclis hareketli tartmalardan hali olmasa da, onlar da bu yolu izledi.140 Ermeni cemaati Trk Hkmetine "lkenin eskiden ynetildii slm ahkamn yerine cumhuriyetle balayan uurlu laik rejim dnemini memnuniyetle karladklarn" bildiriyordu.141 Yeni kanunun yrrle konmasndan sonra Adalet Vekili bahsi geen topluluun aznlk haklarndan feragat etmelerine cevap olarak onlara, yeni kanunun bundan sonra rk, milliyet veya din ayrm gzetmeksizin Trkiye Cumhuriyeti'nin btn vatandalarna uygulanacan bildirdi.142 3 Mart 1924 tarihli drt ("" olmas gerekiyordu.n.) kanundan ilki erevesinde icra edilen eriyye ve Evkaf Ve-kaleti'nin lavn, on sekiz ay sonra eitli tarikat ve tekkelerin feshedilmesi izledi. Hkmetin mtemadiyen ekonomik bir darboaz ierisinde bulunduu ve bu messeselerin de mill gelirden aldklar paya nispetle uzun zamandr sosyal bir hizmet ifasndan uzak olduklar hesaba katlrsa,143 Trk Hkmeti'nin on altnc yzyl ngiltere'sindeki VIII. Henry'nin ve on dokuzuncu yzyl Romanya'sndaki Prens Couza'nn rneini izlemesinin kanlmaz olduu anlalabilir.144 Trk Hkmeti'nin hareketini hzlandran bir faktr de Dou vilayetlerindeki tarikat ve tekkelerin de rol ald 138 Le temps, 31 Ekim 1925. .. ..,...,. 139 The Times, 5 Kasm 1925. 140 Le Temps, 9 Ocak 1926. ? . '.' 141 A. g. g, 4 ubat 1926. 142 A. g. g., 2 Haziran 1926 62

143 Trkiye'deki tarikat ve tekkelerin zet olarak tarih geliimleri iin bkz.: The Manchester Guardian, 15 Eyll ve The Times, 10 Ekim 1925. 144 1863 tarihli Romanya kararnamesi iin bkz.: W. Miller, The Ottoman Empire and s Successors, 1801-1922 (Cambridge: University Press, 1923), s. 320-321. 99 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas sanlan ve bir ynyle reaksiyoner bir din hareket vehesi tayan 1925 Krt syan oldu.145 2 Eyll 1925'te Hkmet idari kararname kard.146 Bunlardan birincisi ile btn tekke ve zaviyeler kapatlyor ve Trkiye'deki btn tarikatlar lavediliyor; tarikate ye olmak ve tarikatle ilgili kyafetler giymek veya unvanlar tamak yasaklanyor; mezkr messeselere bal btn mescitler ve trbeler kapatlyor ve bu kurumlarn muhafzl makam iptal ediliyordu. kinci kararname "ulema" addedilecek kiileri ve onlarn giyecei kyafetleri tarif ediyor ve bu kyafetlerin yetkili olmayanlarca giyilmesini yasaklyordu. ncs kararname husus bir niforma giymek mecburiyetinde olmayan btn devlet memurlarnn dnyann btn meden milletlerince kullanlan apkann da dahil olduu normal kyafetler giymelerini ve balarn sadece ierde, darda ise selmlama iareti olarak amalarn ngryordu. Balk meselesi sosyal ve siyasi olarak ehemmiyetli bir meseledir. nk Yakn Dou'da balk, ana'nev olarak bir milliyetin, bir meslein ve bir dinin alameti farikas olabilir. Bu sebeple balkta vaki olan umum bir deiikliin belli bir ehemmiyeti haiz bir psikolojik tesirinin olmas kanlmazd. Osmanl nizamnda balk farkll byk aplara ulat. Fesin mevkii ve dini ne olursa olsun btn Osmanl tebaasnn tek balk biimi olarak kabul edilmesi II. Mahmut'un (1808-1838) balatt reformlarn etkililerinden birisidir.147 145 Bkz.: Ankara Hakimiyet-i Milliye, 10 Nisan 1926, Oriente Moderno, VI, 5, s. 273-275'te iktibas edilmitir. 146 Ortak mukaddimeli bu metinler iin bkz.: Oriente Moderno, V, 10, s. 513515. Grnd kadaryla Sultan Mahmut ayrt edici baz balklar Osmanl tebaasndan belli snflara mecbur klan kural ve adetleri kaldrd ve btn Osmanl tebaasna fes giyme seenei tand. Dier taraftan o, grnd kadaryla fes giyimini (gerek sivil, gerekse asker) devlet memurlar dnda kimseye zorunlu klmamtr. Bu mhim nokta itibariyle onun teebbs, apka giyimini devlet memurlaryla birlikte sivil ahslara da mecbur tutan Kasm 1925 Kanunu'ndan ayrlmaktadr. Fes en sonunda hakim birka dinin 100 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Ankara'daki zevat, geen yzyldaki Osmanl rejimiyle balantsn nazar- itibara alarak fesi bir kenara att ve ilkin Trklerin ve Avrasya bozkrnn dier gebe halklarnn siyah kuzu derisinden mamul bal olan ve Trk milli hayatndaki Osmanl ve slm unsurlara mukabil "Turanc" unsuru sembolize eden "Kalpak" benimsedi. Kalpak Trklerin kendi milliyetleri hususundaki yeni bilinlerini yeterince ifade ediyordu.148 Fakat bu onlarn ayn derecede kuvvetli olan "farkl bir halk olmaktan" kurtulma ve "dier milletler gibi", yani Batl milletler gibi olma eklindeki yeni arzularn tatmin etmiyordu. Kalpak da en az fes kadar giyenlerini, terekli apka giyen ve dnyaya varis olan 63

Batl milletlerden tefrik ediyordu. 1925'te Cumhuriyet Hkmeti bu sembolik engeli bertaraf etmek iin bilinli bir ekilde ie koyuldu.149 Mays 1925'te Trk bahriye mensuplar Alman bahriyesi tarznda balklarla donatld.150 Bu balangtan sonra Bat tarz erkek balnn dier kamu personeli ve sivil ahslar tarafndan da sr'atle benimsendiine ahit olundu.151 Yukarda zikredilen 2 Eyll 1925 tarihli kararname apka giyildin adamlar mstesna btn Osmanl tebaasnn amil bir bal haline gelmi olsa da, onun on dokuzuncu yzyl zarfnda sivil ahslar tarafndan da benimsenmesi gnll bir sre gzkmektedir. 4 Kalpak (fiziki grntsne pek ilgisiz bulunmayan) Mustafa Kemal'e yakyordu da, halbuki fes ona pek gitmiyordu. Bu itibarla Gazi'nin kalpa himaye etmesine siyas olduu kadar ahs bir sebep de vard ve onun himayesi kukusuz kalpan moda haline gelmesine madd olarak da yardm ediyordu. 149 Bu keskin bir politika deiikliiydi, zira, bu satrlarn yazar Nisan 1923'te Trkiye'de bulunduu zaman kalpak hl revatayd. Ankara ksmen hakim Mttefik Gler aleyhindeki siyas hissiyatn hl kuvvetli olmas ve ksmen de Mttefiklerin stanbul'u ve Yunanllarn Bat Anadolu'yu igali srasnda Trk olmayan aznlklara mensup kiilerin Trk hakimiyetinden kurtulmalarna bir iaret olarak apka giymeleri sebebiyle apka fes kadar fena bir imaj arz ediyordu. 150 Oriente Moderno, V, 6, s. 288. 151 A. g. e. V, 7, s. 351; 9, s. 456. , . 101 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas mesini sivil btn memurlara mecbur kld. Son olarak Kasm 1925'te Meclis, apka giyme mecburiyetini memurlar ve mebuslarla snrl tutmayp bunu btn yurttalara temil etti.152 Bu kanuna muhalif olan sadece iki kii vard, fakat bunlardan birisi 1919'da Mustafa Kemal'e ilk katlanlardan olup Anadolu stikll Sava'na byk katks olmu mmtaz bir asker olan Bursa mebusu General Nurettin Paa idi. Nurettin Paa bu kanunun anayasaya aykr olduunu ispatlamaya alt ve memurlara ne tr kanun ve dzenleme empoze edilirse edilsin gerek Avrupa, gerekse Asya'daki dier btn hkmetlerin de yapt gibi, sivil yurttalarn istedikleri bal giymelerine msaade edilmesini istirham etti. Nurettin Paa'nn itiraz akim kald, fakat hdise baz karklklara yol at. stanbul'da Nurettin Paa aleyhine renci gsterilerine ahit olunurken, dou eyaletlerinde gerek gney douda yer alan Mara'ta, gerekse kuzey batda bulunan Sivas ve Erzurum'da yeni yasaya kar ayaklanmalar vaki oldu. Krt isyann bastrabilmi olan Hkmet bu ayaklanmalar olduka cidd kabul etti. Bu olaylarda infial belirten halkn Krt deil Trk olmas ve dolaysyla bunlar harekete geiren saikin kukusuz olarak mill istikll arzusu deil, Ankara'nn likle(tir)me politikasna kar duyulan dini dmanlk olmas bu ciddiyeti artryordu. apkann benimsenmesi iki spesifik sebebe istinaden slm'a aykr grld: slm'daki namaz ibadeti hem abidin bann kapal olmasn, hem de alnnn yere temas etmesini gerektiriyordu. Bunlarn her ikisi de terekli hibir balkla ifas kabil 64

olmayan emirlerdi. Dier taraftan "kim bir kavme benzerse o onlardandr" eklinde umum bir prensip vard.153 Dolaysyla Kasm 1925 Kanunu, Fransz modeline mebni lik Trk Mill Cumhuriyeti ile imdi lmne savama durumunda olan "kar devrimci" slm gler arasndaki mcadeleyi sembolize ediyordu. Bu yzden Hkmet kuzey-dou Ana152 Metin iin bkz.: Oriente Moderno, V, 12, s. 631. "Men teebbehe bikavmin fe hve minhum." 102 Osmanl Hilafeti'nin TBMM Tarafndan lgas dolu'daki karklklar ok sert bir ekilde sindirdi. Ankara'dan Sivas, Erzurum, Rize ve Giresun'a seyyar bir istikll mahkemesi gnderildi. En az drt kiinin lm cezasna arptrld ve ok sayda kiiye de ar i ve hapis cezalar verildii kaydedilmektedir.154 Eyll ve Kasm 1925 tarihli Trk Kanunu yaknda bulunan eski Osmanl lkelerinde hemen yank uyandrd. Msr'da,155 1872'de kurulmu modernist bir lahiyat Fakltesi olan Kahire Daru'l-Ulumu'nun talebesi geleneksel sarkla mesleklerine mahsus kaftann terk edilerek Msrl devlet memurlar ile Batllam efendi zmresine mensup ahslarn giydii fesin Msr'daki tr tarbu ve Bat tarz ceket, yelek ve pantolonun kabul edilmesi talebiyle gsterilere baladlar. Bunu takiben talebe ile polis arasnda yaanan gln arbede halk arasnda karkla yol at. Zalul Paa, ana'nevi kyafetlerin mill kiiliin unsurlar olarak grlmesi gerektii noktasndan, Ezher niversitesi Rektr ve Msr Ba Mfts ise apka giymenin terakkinin bir tlsm olmaktan ok uzak olduu ve daha ziyade ecnebi bir medeniyetin d grnmn taklit etme illetine tutulmann bir emaresi olduu noktasndan hareketle byle bir karklk ortamnda apka aleyhine fikir beyan ettiler.156 Bu siyas ve din otoritelerin birleen muhalefeti Msr'daki bu hareketi bir sre iin bastrmaya kafi geldi. Dier taraftan Mays 1926'da Msr'da tertip edilen Hilfet Kongresi'nde sar dnda ana'nevi kyafetinden hibir eser bulunmamak zeKuzeybat vilayetlerindeki karklklar ve bunlarn bastrlmas iin bkz.: Oriente Moderno, V, 12, s. 631-632 ve VI, 1, s. 22. 155 Msr'daki apka anlamazl iin bkz.: A. g. e., VI, 5, s. 298-303. Ayn meselenin Filistin'de ortaya k ile ilgili olarak bkz.: A. g. e. s. 303-304. 156 Rektr ve Ba Mft tarafndan sunulan ortak bildiri (a. g. e., ayn yerde iktibas edilmitir) gerekte Trk Hkmeti'nin hareketine bir cevapt. 103 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas re batan aa alafranga bir kyafet ierisinde arz- endam eden sabk Byk Senusi'den bakas deildi.157 Gerek sembolik ve gerekse amel nokta-i nazardan Trkiye'de klk kyafette meydana gelen daha da byk bir ehemmiyeti haiz bir deiiklik de kadnlarn almas idi. Mslmanlarn hayatnn karakteristik bir hususiyeti haline gelmi olan kadnlarn toplumdan tecrit edilmesi Kur'an veya Snnetle konmu bir kural olmayp muhtemelen Mslmanlara Orta Dou medeniyetlerinden miras kalm bir adettir. Muhammed Peygamber'in ailesine mensup kadnlar yaadklar dnemin siyasetinde gerekten mhim bir rol oynamlardr. Arabistanl Bedevi kabilelerin kadnlar o gnden bugne toplumla i ie olmaya 65

devam etmilerdir. Yine Arnavutlar gibi slm'a nispeten sonraki zamanlarda girmi olan baz halklarn kadnlarnda da bu durum mahede edilmektedir. Dolaysyla Trk kadnnn serbestiyet kazanmasna matuf bir hareket, ihtiyat ve itidalli yrtld takdirde hibir surette eriat'le uzlamaz bir elikiye dmeye mahkum deildi.158 Trk kadnnn serbestiyet hareketi 1908 htilli ile balam ve Osmanl Hkmetinin de dier muharip hkmetler gibi erkeklerin cephedeki vazifelerine koabilmeleri iin kadnlar erkeklerin iine sevk etmek zorunda kald 1914-1918 Cihan Harbi ile hzlanmt. Mesel 1916'da medeni nikah kabul edildi. (Mamafih Mondros ve Mudanya mtarekeleri arasndaki dnemde Sultan VI. Mehmet'in mrteci Sadrazam Damat Ferit bunu iptal etmiti). u var ki 1919-1925 milliyetileri dier sahalarda olduu gibi bu hususta da seleflerinden daha ileri gittiler. 1 Eyll 1926 tarihinden itibaren olmak zere medeni nikah Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti tarafndan yeniden kabul edildi159 Dier taraftan ok evilik mnhasran karlm bir 157 158 159 A. g. e. s. 267. slm'n ri'i grnd kadaryla kadnlarn balarn rtmelerini emretmi, fakat yzleri ile ilgili bir ey sylememitir. Orente Moderno, VI, 7, s. 371-372. 104 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas kanunla deil, 17 ubat 1926 tarihli kanunun Meclis'ten gemesinden alt ay sonra yrrle giren svire Medeni Kanunu'nun kabulnn tabii bir neticesi olarak kaldrld.160 Gerek kanun gerekse sosyal serbestiyet sreci Bat lkelerinde veya Trkiye'de bulunan Arnavutky'deki stanbul Kz Koleji gibi Batl eitim kurumlarnda tahsil grm entelijansiya kadnlar arasnda fevkalade hzlyd. Bu hareketin en gze arpan taraftar bu kolejin eski bir rencisi olan Halide Edip Hanm idi. Bu hanm, yazar olarak tannm daha sonra kar cinsten milliyeti arkadalaryla zorluklar paylaarak Anadolu stikll Sava'nda aktif bir rol alm ve lkesinin erkek ve kadnlarna milliyeti dava lehine heyecan alayan bir rnek olmutur. Mamafih bu hzl ve hakikaten kkl sosyal deimenin meydana geldii mahfel henz ok dard. Bu deime ameli olarak stanbul, Ankara ve zmir'deki st ve orta zmre sosyetesi ile snrlyd. 1925 ve 1926 yllarnda Orta ve Dou Orta Anadolu'ya seyahat etmi olan Batl mahidlerin kaydettiine gre kylerdeki erkek halk arasnda yeni Batl mayann tutmaya balad fark edilirken, kadnlarn allagelmi mutiliinde ve ekingenliinde hibir deime emaresi grlmemitir.161 Bkz.: The Times, 27 Kasm 1926. ki husus olmasayd ok evlilii kanunla yasaklamak pek mmkn olmazd: Bu adet, artk (eski tarz izleyen fakat u anda srgnde bulunan hane-i ahane dnda) yksek zmre arasnda revatan dmt ve ekonomik sebeplerle hibir zaman fakir snf arasnda yaygnlamamt. Bat'da kadnn serbestiyet kazanmasnda mhim bir nokta olan kadnlara, bilhassa da evli kadnlara ahs servetleri zerinde kanun kontrol hakk verilmesi ile ilgili kanun dzenleme, bu hususta eriat erevesindeki kadnn stats nispeten daha iyi olduu iin Mslman lkelerde daha az bir zaruret arz 66

ediyordu. Kadnn serbestiyetinin Msr'daki daha yava ve daha tedrici geliimi iin bkz.: Oriente Moderno, VI, 6, s. 339-342. Trkiye'nin tara halk arasnda kadnn tecridi hibir zaman iyi durumlu ehirli zmreler arasndaki reddeye varmamtr. Buna ramen bahis konusu mahidler Ankara hkmeti tarafndan kadnn serbestiyetinin, erkeklere apkann dayatlmasnda bavurulan ayn cebr metodlarla dayatlmas halinde iin karabilecei 105 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas Trk entelijansiya kadnlar arasnda serbestiyetin gelitiini gsteren bir iaret de stanbul niversitesi'nde, profesrlerin tabii olarak her dersi erkek ve kz talebeye ayr ayr olmak zere iki defa anlatmak istememeleri sebebi ile, karma retimin kabul edilmesiydi. Bu, ayn zamanda o tarihe kadar Trkiye'de yan yana ve bazen birbiriyle anlamazlk ierisinde var olmu eitli eitim sistemlerinin tevhidine doru atlm bir admd. Bu noktada en az be ayr eitim sistemi mevcuttu. lk olarak vakflar sayesinde nispeten daha iyi imknlara sahip ve arlkl olarak ilahiyat talebesinin Orta a slm ulemasnn eserlerini okuduu medreseler ve halkn ocuklarn okutan cami mekteplerinden teekkl eden geleneksel slm sistem mevcuttu. Balangta mekteplerin mfredat hemen tamamyla ocuklarn manasn anlamadklar Arapa Kur'an metinlerini ezberlemelerinden oluuyordu. Fakat zamanla buna Trke okuma ve yazma ve corafya, aritmetik gibi dier konularla ilgili tedris de ilave edildi. kinci olarak Trk olmayan aznlklara ait, kendi kaynaklaryla idame-i faaliyet eyleyen okullar vard. Bunlar din kaynakl o-kullard, fakat zamanla byk lde modern Bat'nn aydn grn ve etkili metodlarn benimsemilerdi. nc olarak Trkiye'de faaliyet gsteren; baz durumlarda Batl hkmetler, baz durumlarda Batl tarikatler, baz durumlarda ise Batl hayrsever ahslar olmak zere Batllar tarafndan idame olunan lise hatta niversite dzeyindeki eitim kurumlar vard Fransz Katolik ve Amerikan Protestan okullarnn n sralarda yer ald bu Batl kurumlar, belki de Trk halkna ve komu Yakn Dou lkelerine yerli messeselerin salayabileceinden daha iyi bir eitim imkn sunuyordu. Bununla birlikte din ve siyas meneleri haktahmininde bulunuyorlard. Bu yaznn tahrir vaktinde hkmet, Trabzon vilayetinde ve dier baz vilayetlerde peenin almasn mecbur tutma giriiminde bulunmu, fakat karlat muhalefetin kuvvetli olmas sebebiyle bu denemeden vazgemek zorunda kalmt. 106 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas knda, bunlarn gizli maksatlarnn belli bir ecnebi din veya devletin Trkiye'deki karlarn gzetmek olduu eklinde bunlarn eitim almalarn tam manasyla takdir eden Trkler arasnda bile kukular dourdu. Drdnc olarak, Osmanl Hkmeti tarafndan maksatl olarak Bat tarznda kurulmu olan ve masraflar devlet btesinden karlanan kurumlar vard. Sultan Abdlaziz dneminden (1861-1876) beridir dereceli olan devlet okullar Osmanl mparatorluu'nun eitli idar birimlerinin merkezlerinde kuruluyordu: Her kazada bir ibtida okul, her sancakta bir orta mektep ve her vilayette bir 67

rdiye. 1908 htilli'nden sonra rdiyeler ilk eitim kurumlar gibi iki dereceye blnd ve yirmi adet idadi tekil edildi. En sekini Galatasaray Lisesi olan bu messeseler yabanc ellerde olmakszn verimli bir Bat eitimi sunmak suretiyle Trk milliyetilerinin arzularn tatmin ediyordu. Fakat yine de bunlar say itibariyle lkenin ihtiyacn karlayacak derecede deildiler. Eitim alanndaki beinci sistem de husus Trk okullaryd. Bu okullar da ilk temel, st temel ve orta dereceli ksmdan oluuyordu. Burada zikredilen be gruptan daha nce Trk olmayan aznlklar tarafndan idame olunanlar, aznlklarn kendilerinin stanbul mhim bir istisna tekil ediyordu Trkiye Cumhuriyeti topraklarndan bizzat ekilmeleriyle birlikte ortalktan kayboldular. Bahis konusu dnem zarfnda Ankara Hkmeti Bat tarzndaki devlet okullarnn kapasite, say ve verimini artrmak ve ayn zamanda da husus Trki, slm ve ecnebi okullar Hkmetin kontrol altna almak iin bizzat ie giriti. slm mektepler iin bu hedef 3 Mart 1924 tarihli kanunun ikincisiyle uygulamaya kondu. nceleri eriat ve Evkaf Vekaletinin kontrolnde bulunan slm tedrisat messeseleri Mill Eitim Bakanl'na verildi. stanbul'da Daru'l-Fnun bnyesinde bir ilahiyat fakltesi ald ve ardndan medreseler kapatld.162 Ecnebi okul162 17 Nisan 1924'te Meclis'te medreselerin lav aleyhine iddetli protestolar yneltildi. Bu tartmann zeti iin bkz.: Oriente Modreno, IV, 5, s. 297-299. 107 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas lara gelince Ankara Hkmeti bundan sonra bunlarn devlet veya ahsa ait yerli okullarn tbi olduu nizamnamelere aynen tbi olacaklar eklinde umum bir prensip koydu.163 Bunun dnda btn ecnebi okullarnda haftalk belli saat saysnca Trk Mill Eitim Bakanl'nca tayin edilecek Trk retmenler tarafndan Trk dili, edebiyat, tarihi ve corafyas okutulmas gerekiyordu. Ecnebi okullarnda din domalarn retilmesi ve din sembollerin gsterilmesi yasaklanyordu. Fransz rneklerinden esinlenmi bulunan bu yasak Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti'ni; Katolik Kilisesi ve en az iki Katolik Hkmeti talya Hkmeti ve kendi lkesinde Katolik Kilisesi ile arasndaki ilikiler ne olursa olsun smrge dousundaki Katolik messeseleri eskiden beridir himaye eden Fransa Hkmeti ile kar karya getirdi. Fransz ve talyan okullarnn yetkilileri snflardan hal temsilleri yok etmeyi reddetmek suretiyle kanuna meydan okudular. Trk Hkmeti buna binaen 7 Nisan 1924'te bu okullar kapad. Bunun Trkiye'deki eitim hayatna verdii huzursuzluk olduka bykt. nk stanbul blgesinde 12.000 talebesiyle otuz alt, Anadolu'da ise 3.600 talebesiyle yirmi be Fransz okulu vard. Fransz Hkmeti resm bir protesto yaynlad, fakat bunun bir etkisi olmad ve anlamazlk en sonunda (26 Austos 1924'te) resm bir heyetle stanbul'a gelen Bucarest Papalk Elisi Monsignore Dolci'nin mdahalesiyle halledildi. Temsillerin karma deil de, sadece Katolik ocuklarn bulunduu snflarda gsterilmeye devam etmesinde anlald ve bu artlara binaen Fransz ve talyan okullar tekrar ald.164 Bu prensibin Trkiye'deki ecnebi okullarna uygulanmas kapitlasyonlarn kaldrlmasnn tabii bir sonucuydu. Bu konudaki 24 Temmuz 1923'te Lozan'da smet Paa ile Mttefik Heyetlerin bakanlar arasnda teati olunan mektuplara 68

bkz.: (Mesel Cmd. 1929, 1923'e ait s. 231-233). 164 Hal temsillerle ilgili bu anlamazln tarih seyri iin bkz.: Oriente Moderno, IV, 2, s. 92-94; 4, s. 251-254; 8, s. 483-484; 9, s. 457; 10, s. 609. 108 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas slm'n entelektel olarak Trkiye'den daha canl bulunduu ve "batllama" srecinin balangtan beri daha az devrimci bir istikamet takip ettii Msr'da, bahis konusu dnemde militanca bir lik devlet ile btn bir slm nizam arasnda deil, daha ziyade slm cemiyetinin kendi ierisindeki modernist ve geleneki kesimleri arasnda bir atma mevcuttu. Msr'daki bu kavga iki kitap zerinde gereklemiti. Bunlarn ilki el-slm ve Usl'l-Hkm: Bahs f'l-Hilafeti ve'l-Hukmeti f'l-Islm [slm ve Ynetim Usulleri: slm'da Hilfet ve Hkmet Hakknda Bir Ett] idi.(p) Bu kitap 1925'te, Ezher niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi ve Mansure eriat Asliye Mahkemesi Kads olan eyh Ali Abdurrazk tarafndan neredilmiti. Dieri ise, 1926'da Msr niversitesi Edebiyat Fakltesi Arap Edebiyat Profesr Taha Hseyin tarafndan yaynlanan Fi'-i'ri'l-Cahil [Cahiliye iiri Hakknda Bir Deneme]. Taha Hseyin Bat'nn keskin tenkit metotlarn ykc sonularyla birlikte asrlardr ilk Arap edebiyatnn dahice kalntlar olarak grlen iirlere tatbik ediyordu. eyh Ali Abdurrazk ise, slm toplumunun geleneksel teokratik temeline saldryordu.165 Onun tezi u idi: Peygamberin din ve siyas faaliyetlerinin birbiriyle hibir alkas yoktu. Onun hkmeti ve savalar herhangi baka bir hkmdarnkiler gibi dnyev idi. O hibir zaman Hilfeti dnmemiti ve slm dininin de btn Mslmanlarn tek hakimin hkm altnda tek siyas cemiyet tekil etmesi gerektiini syleyen doktrinin hibir gerekesi yoktur. slm'n siyas olaylarla/ilerle hibir alkas yoktur ve siyas sahada Mslmanlar kendi hkmet messeselerini insanln en son ve en msellem tecrbelerine uygun bir ekilde tekil etmek hususunda din nokta-i nazardan tamamyla serbesttirler. Bu kitabn yaynlanmas zerine Ezher Rektr 13 Mays (p) Eserin Trke tercmesi iin bkz.: Ali Abdurrazk, slm'da ktidarn Temelleri: Bir deolojik Devlet Eletirisi,, (stanbul: Birleik Yaynclk, 1995). Abdurrazk olaynn tarih geliimi iin bkz.: Oriente Moderno, V, 9, s. 492-496 ve 12, s. 680-681. 109 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas : 1911 tarihli bir Msr kanununun kendisine verdii yetkiye dayanarak eyh Ali Abdrrazk' bir disiplin kurulunun huzurunda mahkemeye ard. Davann her iki tarafa etrafl bir ekilde izah edilmesinden sonra kurul, 12 Austos 1925'te oy birliiyle eyhin ulema saflarndan ihracna hkmetti. Msr Adalet Bakan da yukarda zikredilen Msr kanunu mucibince Ezher Disiplin Kurulu'nun bu fiilinin neticesi olarak eyhi kadlk makamndan azletti. Bu noktadan itibaren bu davann akibeti slm teoloji sahasndan Msr parti politikas sahasna gemitir. Bu blmde zikredilen olaylarn tm ayn zihn deiim srecinin d emareleriydi. Bu deiimin kendisinin direkt bir tartmasna girmek bu 69

almann snrlarn amaktadr. 13-19 Mays 1926'da Kahire'de Tertip Edilen Hilfet Kongresi (Mutemeru'lHilfet)166 3 Mart 1924 Trk Kanunu'nun ilk tesiri dier slm lkelerinde olduu gibi Msr'da da aknlk ve dank fikirler dourmak oldu. Fakat slm alemindeki en sekin teolojik tedrisat merkezi olan Ezher niversitesi otoriteleri abucak kesin bir politika belirledi.x167 Dier Msr ulemas da bu izgide yerini ald Buna mukabil Kral Fuad, o zamanlar Bavekil olan Sa'd Zalul Paa, bir parti sfatyla Vefd ve Bat tarznda tahsil grm btn snflarn da iinde bu; Bkz.: Revue du Monde Musulman, 1926, (2. Dnem), Cilt: XIV, 1926'daki ki Genel Kongre: Hilafet Kongresi (Kahire: 13-19 Mays 1926) ve Dnya Mslman Kongresi, (Mekke: 7 Haziran-5 Temmuz 1926). Achille Sekaly tarafndan irdelenmi ve tantlmtr, (Paris: Leroux, 1926). Ezher'in Bat dncesinin istilasndan nce slm dnyasndaki prestiji Paris niversitesi'nin Rnesans ve Reformasyon'dan nce Bat Hristiyanl'nda sahip olduu prestije benzemektedir. Bu yaznn kaleme alnd dnemde slm aleminin her tarafndan belki bilhassa da dank evreden Ezher'e hl talebe geliyordu. Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas lunduu ulema haricindeki Msrllar bandan sonuna kadar bu almalardan uzak durdular. 12 Mart'ta Msr Ulemas Dayanma Cemiyeti slm a-lemine bir bildiri yaynlayarak168 Trk Hkmeti'nin mahut hareketinin Cemiyet'in 6 Aralk 1922'de Abdlmecit Efendi'ye telgrafla arz ettii beyat geersiz klamayacan aklad.169 Msr hane-i sahnesinin mensubu, ayn zamanda Osmanl Hanedan taraftar olan Prens mer Tosun himayesinde Kahire ve skenderiye'de bu nokta-i nazar savunmak zere komiteler tekil edildi.170 Dier taraftan Aralk 1922'de Msr ulemasnn Abdlmecit'e beyat beyanna isim vermekten kanm olan Msr'n nde gelen din otoriteleri 25 Mart'ta Ezher Rektr riyasetinde topland ve bir bildiri yaynlad. Bu zevat bildirisinde, Hilfet'in geleneksel fonksiyonlarn ve zellikle de dnyevi iktidar icra fonksiyonunu zikrettikten sonra yle diyordu: slm dini (Trk Hkmeti tarafndan) nne konulan ve kendisinin de kabul ettii artlarda bir Halifelii kabul etmedii iin ehzade Abdlmecit'in halifelii meru deildi. Binanaleyh Mslmanlar tarafndan kendisine sunulan beyat slm Hukuku'na gre geerli deildir. Mezkr zevat, slm mmetinin Abdlmecit Efendi'ye mahkum olmad neticesini ifade ediyor ve slm hilfetin kimin omuzlarna tevdi edileceinin mzakeresi iin btn Mslman halklardan temsilcilerin davet edilecei slm bir kongre tertibini zarur grdklerini belirtiyorlard. Msr'n dier Mslman halklar arasndaki imtiyazl mevkiini nazar- itibara alarak kongrenin Mart 1925'te Msr eyhlislam bakanlnda Kahire'de tertip edilmesini teklif ediyorlard.171 Oriente Moderno, IV, 4, s. 218. 169 Ayrca bkz.. s. 23. 110 70

170 Oriente Moderno, IV, 4, s. 222 ve 5, s. 292-293. Bu kararn Franszca bir tercmesi iin bkz.: Revue du Monde Musulman, ayn yerde, s. 29-33. talyanca bir tercmesi iin bkz.: 111 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas ; Bu karar, ayrca Msr'daki Yksek Din tedrisat Messeseleri Bakan olan Ezher Rektr, Msr'daki eriat Anayasa mahkemesi Bakan, Msr eyhlislam, Ezher Rektr Muavini, Yksek lahiyat Tahsil Kurumlar Umum Mdr, bu messeselerin rektrleri, Ezher'in blm bakanlar ve dier nde gelen slm hukuku ulemas adna yaynland. Bu arada Sa'd Zalul Paa Msr Hkmeti'nin Hilfet hususunda en kat'i tarafszl srdrmek niyetinde olduunu aklad Kral Fuad meselenin ahsen kendisini hi ilgilendirmediini beyan etti172 ve 18 Marf'a Msr Evkaf Vekaleti Hutbe iin bir forml vaaz etti. Buna gre hutbede halifenin ismi yerine Kral Fuad'n nam zikredilecekti.173 Msr'n ladin ve siyas mahfillerinde byk lde, niyetin Hilfeti Msr'a nakletmek olduu intiba sebebiyle ulemann att bu adm pek sempatiyle karlanmad. Osmanl Hilfetinin her zaman Avrupal gler iin bir kuku kayna olduuna; mahut glerin onu smrge varlklarnn gvenlii iin tehlike tekil eden bir hareketin merkezi olarak grdklerine ve onu sk sk Trkiye'ye kar dmanlklarna bahane eylediklerine iaret ediliyordu. Bu fkenin kayna, roln Osmanl mparatorluu'ndan devralmak hrriyeti hl krpe bulunan Msr'a hibir fayda salamazd. Son olarak Hilfeti meruti monariyle telif etmenin her zaman kolay olmayaca, Halife ve Kral'n yetki alanlarna hudut izmenin gleecei durumlarn ortaya kabilecei, her halkarda dnyev ve ruhan iktidarn bir ahsta birletii bir iktidar anlaynn lkenin Bat medeniyeti yolunda sr'atle tekaml nnde bir engel olabilecei ve bu anlayn ak bir anakronizm olduu savunuluyordu.174 Oriente Moderno, IV, 4, s. 223-226. ngilizce bir tercmesi iin bkz.: Suruey..., Ek-III, s. 576-577. 172 173 Sekaly, a. g. e., s. 7. Oriente Moderno, IV, 4, s. 240. Sekaly, a. g. e., s. 7-8. Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Ladini evrelerin bu husumetine ve Abdlmecit Efen-di'nin Msrl taraftarlarnn protestolarna ramen,175 Hilfet Kongresi'ni destekleyenler tuttuklar yoldan dnmediler. Ezher Rektr gerekli hazrlk ve organizasyon almasn icra etmek zere hemen daim bir sekreterya tayin etti176 ve davetiyeler yaynland. Mamafih 17 Ocak 1925'te slm Hilfet Kongresi Genel dar Meclisi, El-Ezher Rektr bakanlnda yeniden topland177 ve hazrlk almasnn henz tamamlanmad, Hicaz'n harp halinde bulunduu ve Msr'n beklenmedik bir ekilde kendini umum bir seimin iinde bulunduu eklindeki sebebe dayanarak Kongre'nin tarihini bir yl erteledi. Meclis 3 ubat 1926'da yaplan baka bir toplantda 13 Mays 1926'y al tarihi olarak tespit etti ve yeni bir davetiye mektubu tasla hazrlamak ve prosedr kurallarn 71

belirlemek zere bir komite tayin etti. Yeni davetiye ngrlen vakitte yaynland178 ve tamamyla Batl tarzda biimlenmi prosedr kurallar tasla 25 Nisan'da Meclis tarafndan tasdik edildi.179 Meclis bir sonraki toplantsnda Kongre'nin gndemini deitirdi:180 lkin 25 Mart 1924 tarihli kararda maksadn yeni bir Halife tayin etmek olduu aklanmt. Bu amel vazifenin yerini imdi, Kongre'nin hibir fiil harekete girimeksizin gzden geirmek zere davet edildii alt maddelik bir program alyordu: 1. Hilfetin ve Halifede bulunmas lzm gelen vasflarn tarifi. 2. Hilfet slm'da bir zaruret midir? 112 175 Bkz.: Oriente Moderno, IV, 5, s. 292. 176 Bu talimatn metni Kahire'de kan el-Ehram (28 Mart 1924)'dan iktibas edilmitir: A. g. e., IV, 4, s. 91-93. 177 Bu kararn metni iin bkz.: Revue de Monde Musulman, ayn yerde, s. 34-36. Kr.: Oriente Moderno, V, 2, s. 91-93. 178 Mektubun metni Revue du Monde Musulman, ayn yerde, s. 37-41. 179 Prosedr kurallarnn tasdik edilmi metni a. g. e., s. 42-45'te bulunmaktadr. 180 Revue du Monde Musulman s. 42'deki dipnot; Oriente Moderno, VI, 5, s. 263264. 113 1920lerde Trkiye: Hilfetin lgas 3. Hilfet mukavelesi nasldr? 4. erisinde yaanlan u dnemde eriat'n btn icaplarn karlayabilecek bir Hilfet tekil etmek kabil midir? 5. Bir nceki maddenin cevab menfi ise ne yaplmal? 6. Kongre bir Halife tayin etmenin zarur olduuna karar verirse bu karar hayata geirmek iin ne gibi admlar atlmal? Bundan baka delegelerin temsil ettikleri halklarn namna deil sadece kendi adlarna konumalar kararlatrld.181 Kongrenin faaliyet alannn bu ekilde kstlanmas Ezher Rektr Muavi'ni tarafndan protesto edildi.182 Fakat bu zat meslektalarna sz dinletemedi. Galiba btn bir idar Meclis Kongrenin slm aleminden, seecei bir Halife'ye gerekli manev otoriteyi salayacak kadar destek alamadn fark etti ve bu arada Meclis azasnn Msr'daki mevkii, iddetli bir muaraza douran ve Ezher otoriteleriyle Msr toplumundaki Batllam unsurlar kar karya getiren Abdrrazk olayyla sarsld.183 2 Nisan 1924 gibi erken bir tarihte eski rdn ba kads Ezher Rektr'ne yazd bir mektupta Kongre'yi dine aykr bir bidat olmakla itham etti.184 Kk ve geri kalm bir lkede Kral Hseyin'in adaylna taraftar bir ahstan gelmesi hasebiyle bu protestonun fazla ehemmiyeti yoktu. Hindistan Hilfet Konferans'nn merkez komitesinin ve Hindistan Ulema Cemiyeti'nin her ikisinin de ubat 1926'daki kesin daveti Kongre'nin vakitsiz olduu gerekesiyle reddetmeleri daha cidd bir gelimeydi.185 Trkiye tabi181 182 Oriente Moderno, VI, 5, s. 264. ? A. g. e. ayn yerde. 72

Msrllar'n Kongre'ye hcumlar iin bkz.: Oriente Moderno, VI, 5, s. 256-260. Bu mektubun hlasas a. g. e. IV, 5, s. 294-295'te bulunmaktadr. A. g. e. VI. s. 262-265. 114 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas atyla olaya uzak durdu ve 14 Mart 1926'da Kahire'ye ulaan yeni Trkiye Sefiri es-Siyase'nin bir temsilcisi Hilfet meselesinin artk kendi lkesini ilgilendirmediini bildirdi.186 Msr Hkmeti'ne bakldnda ise Kral Fuad'n Halifelii ne kendisi iin arzu ettii, ne de onun Msr'a ithalini grmek istedii anlalyordu. Bundan baka Kongre'ye davet edilmi olan taraflardan birinin de Abdlkerim olmas hasebiyle spanya Hkmeti'nin Msr Hkmeti'ni protesto ettii ve Msr Hkmeti'nin de buna, kendisinin tamamyla gayri resm olan bu kongre ile hibir ilikisinin bulunmad, bununla birlikte Abdlkerim'in gnderebilecei delegelerin Msr'a girmesine msaade edilmemesi iin talimat verildii eklinde cevap verdii de ne srlyordu.187 Kongre'nin ngrld ekilde 13 Mays 1926'da Ezher Rektr nezaretinde Kahire'de yaplan ilk oturumuna u lkelerden gelen Mslmanlar katld: Msr, Libya, Tunus, Fas, Gney Afrika, Hollanda Dou Hindistan Adalar, (gayri federe) Johore Malaya Devleti, ngiliz Hindistan, Yemen, Hicaz, Filistin, Irak ve Polonya. Pratik olarak Kongre'nin idar meclisine tekabl eden Msr heyeti en gl ve yetkili mevkideydi. Bu iki bakmdan da Filistin heyeti ise ikinci srada geliyordu. Libya temsilcileri arasnda Seyyid dris es-Senusi de bulunuyordu.188 Fasl temsilci o zamanlar Rifi Abdlkerim liderliinde spanya ve Fransa'ya kar hl harp halinde bulunan Gumare memleketinden geliyordu.189 Irak temsilcilerinden birisi o tarihte Badat'ta profesrlk 186 A. g. e. s. 262. 187 A. g. e. s. 263. 188 Bu zatn Kongre'ye katlmas, talyan Hkmeti'nin protestosuna sebep oldu (a. g. e. s. 267) ve o, muhtemelen bu sebepten tr ilk oturumdan sonra Kongre'den ekildi. 189 Es-Sealibi Efendi'nin 5 Haziran 1924'te Nablus'ta Arap milliyetilik hareketi ile ilgili olarak verdii ve Kongre'de hareket metodunu savunduu nutkun metni iin bkz.: Oriente Moderno, IV, 7, s. 431-444. 115 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas yapan Tunuslu milliyeti Abdlazizu's-Sealibi Efendi idi.190 ngiliz Hindistan temsilcisi kongreye ahs adna katld. Grld gibi Kogre'ye Polonya,191 Dou Hindistan Adalar192 ve Gney Afrika193 gibi en uzak slm lkelerinden bazlarnn temsilcileri katlrken, slm aleminin en gl ve en gelimi halklarnn bazlarnn katlmad gze arpyordu. Mesel Trkiye'den, ran'dan, Afganistan'dan, Necd'den veya Rusya'daki Mslman topluluktan hibir temsilci yoktu.194 Hindistan Ulema Cemiyeti, Hindistan Hilfet Konferans veya Hindistan apnda Mslmanlar Birlii'nden delegelerin bulunmamas sebebiyle Hindistan'daki Mslman topluluk da ahs adna katlm bulunan bir tek Bu zat birka yl Peaver'deki slmiye Koleji'nde Mdr Yardmcl ve Matematik ve Fen Bilimleri hocal grevlerinde bulunmutu. Polonya'daki Mslman topluluk hakknda temsilcileri Yakup Efendi enkovi 73

tarafndan verilen malmat iin bkz.: Oriente Moderno, VI, 5, s. 273. 192 Hollanda hakimiyetindeki Dou Hint Adalar 25 Mart 1924 kararna dier Mslman halklardan daha heyecanl bir ekilde karlk verdi. Bu insanlar hemen, ksmen Malayal, ksmen de Dou Hint Adalar'ndaki Arap smrgesinden temsilcilerden mteekkil bir heyet gndermeye bundan baka bir de kendi halklarn Hilfet meselesiyle ilgili olarak eitmek zere giriimde bulunmay kararlatrdlar (bkz.: Oriente Moderno, IV, 12, s. 727-728). Gney Afrikal Mslmanlar ksmen on dokuzuncu yzyldaki ingiliz Hindistan'ndan, ksmen de on yedinci ve on sekizinci yzyldaki Hollanda Dou Hint Adalar'ndan gm muhacirlerden geliyordu. Bu sonraki unsur saf kan olmayp, Avrupa ve Hotento rklaryla karmt. Gney Afrikal Mslman unsurlarn tm, niter devlet halinde ynetilen Gney Afrika toplumunu tabakaya ayran kastlardan orta kast tekil eden "Eenkli Halk" ksmna dahildi. Trk ve Afgan Hkmetleri ve Rusyal Mslman topluluk bu Kongre'nin aksine Mekke Kongresi'ne heyetler gnderdiler. ran'n her iki kongrede de temsil edilmemesi ran'n i bir toplum olmas hasebiyle tabiiydi, bununla birlikte Kahire Kongresi ran hkmetini gayriresmi bir mahit tayin etmeye zorlad (Revue du Monde Musulman, ayn yerde, s. 73; Oriente Moderno, VI, 5, s. 269). 116 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas kii ile yeterince temsil olunamyordu. Bundan baka delegelerin hibirisi hkmetinin itimadn haiz deildi. Kongre'deki otuz kiiden dokuzu dorudan Kahire'deki dar Meclis tarafndan davet edilmiti ve bu ahslar kendi yurttalarndan gayri resm karakterde de olsa hibir yetki almadan gelmilerdi. Son olarak, Msrl temsilciler, Filistinli temsilcilerin birisi ve temsil sfat tamayan Hindistanl aza dndaki btn delegeler yani otuz kiiden yirmi grnd kadaryla artk temsil ettikleri farz edilen lkelerde ikamet etmiyorlard.195 Bu hususlarn Kongre'nin otorite ve ehemmiyetini zayflatt aikrd. Bununla birlikte ne kadar kusurlu olursa olsun Ezher'in nezaretinde Hilfet meselesiyle ilgili slm bir kongrenin organize edilmesi bal bana tarih ehemmiyeti haiz bir olayd. Kongre'nin 13 Mays 1926'da yaplan,196 balca formalitelerle ilgili ilk oturumunda Bakan'n nerisiyle teklifleri incelemek ve onlar Kongre'nin huzuruna getirmek zere temsil edilen her lkeden bir kii olmak zere on yeden mteekkil bir lk Komite tayin edildi. 16 Mays'taki ikinci oturumda 5., 6. ve 7. maddeleri hakknda rapor hazrlamak zere kinci ve nc bir Komite tayin edildi. lk Komite bire kar on iki oyla (bu tek muhalif es-Sealebi Efendi idi) Kongre'nin oturumlarnn gizli olmasn teklif etmeyi kararlatrd. Komite ayrca Kongre'nin, 7 Mays 1926'da am'n meydan semtinin Fransz gleri tarafndan bombardman edilmesine kar resm bir protesto yaynlamasn teklif etmeyi kararlatrd. Gerekte bu karar, gnlk siyas olaylara yaplacak bu tr mdahalelerin Kongre'nin faaliyet alann atn ve onun prestijini artrmayp bilkis azaltacan savunan yelerin ateli muhalefetiyle karlamt. lk teklif umum Kongre tarafndan reddedildi ve Kongre, 19 Mays'taki drdnc ve son celsesinde, Msr Matbuat Sendika195 Revue du Monde Musulman, ayn yerde, s. 48. 74

196 Kongre'nin vaki seyri iin bkz.: Oriente Moderno, VI, 5, s. 265-272 ve Revue du Monde Musulman, ayn yerde, s. 46, 122. 117 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas . -, , s'nn bir temsilcisini kabul etmeyi kararlatrd.197 Meydan olayna bir protesto yaynlanmas ile ilgili teklif, umum mecliste, yine byk fikir ayrlklaryla karlamakla birlikte kabul edildi.198 kinci Komite mstakil yorumlar bir kenara brakp, kendisine tevdi edilen hususu klsik slm Hukuku ulemasnn reylerine mracaat ederek incelemeyi kararlatrdktan sonra,199 gelenek balamnda200 zerinde ihtilaf bulunmayan hususlarda el-Maverdi ve onun meslektalarnn akademik yorumlarn aynen nakleden, ulemann ihtilaf ettii hususlarda ise bir karara varmak iin uramaya bile gerek duymadan bunu olduu gibi kaydeden bir rapor sundu. htilafn mesele zerinde olduu kaydediliyordu: Halifenin kendisinin itihad ehliyetini haiz olmas art myd? Halifenin Kurey'e mensup olmas art myd? Halifenin gzel ahlkl olmas art myd? Bu raporun Kongre'nin 18 Mays'taki nc umum oturumunda okunmas ban esSealibi Efendi ile Yukar Msr Asyut'ta Dini Messeseler Mdr olan ve kendisi kinci Komite'de grev alm bulunan eyh Muhammed Ahmediyyu'z-Zevahiri'nin201 ektii ilgin bir tartmaya yol at: Meseleyi (diyordu es-Sealibi Efendi) salt teorik nokta-i nazardan ele almak kafi deildir. artlarn ve mekanlarn, slm messeselere birtakm ecnebi glerin politikalaryla kuanan tesirlerin zaruretleri hesaba katlmaldr... Eer siz 19 Revue du Monde Musulman, ayn yerde, s. 98. 198 A. g. e., s. 98-100. . ." Bu metod ayrm teolojik slm almalarda eskiden beri mevcuttur. Klsik ulemann reylerinin pasif bir tarzda tekrarlanmasna taklit denmektedir. eriat yorumlarken mstakil hkm icra etmek ise itihad ismini almaktadr. Ayn ayrm sa zamannda Yahudilik'te de bulunuyordu. O, taklit taraftar olan fakihlerin aksine otorite ile konumak, yani itihad icra etmek suretiyle dikkatleri kendine ekiyordu. 200 Revue du Monde Musulman, ayn yerde, s. 73-77. 201 eyh Zevahiri klsik amel mezheplerden afi mezhebine mensuptu. 118 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas ?.. ? . amzda uygulanma kabiliyeti tamayan prensipleri kabul ederseniz, bunun neticesi ne olacak? Biz kendimizi (eyh Zevahiri cevap veriyordu) slm'n maruf doktrinlerince kabul edilmi prensipleri aratrmaya hasrettik. Bu prensiplerin uygulanabilirliine gelince bunun bizim istitaatmz atn aklamak sizi ilgilendiren bir mesele... eriat nizamnn u ada deil bu ada uygulanamayaca meselesini ortaya atmak slm alemi iin tehlikeli bir olaydr. Kanaatimizce dinin umum prensiplerinin tatbiki her tr istisnadan varestedir ve biz hibir surette an icaplarna uyarak yeni artlar ihdas edilemeyecei fikrindeyiz. 75

Burada kayda deer bir nokta da uydu ki, bu tartmada es-Sealibi Efendi'yi Filistinli delegelerden eyh Esed's-ukeyri destekliyordu. Bu ahs itihad kapsnn kapanmadn savunuyor ve buna rnek olarak da Kongre azasndan Msr sabk eyh'l-slm' Muhammed Bahit'in, fotorafn insan sureti temsilini yasaklayan emri ihlal etmedii hususundaki fetvasn zikrediyordu. Bunun zerine Muhammed Bahit ayaa kalkarak itihadn geerliliini srdrdn teyit etti, ayn zamanda da zamanmzda mtehidin ancak selefin ulat itihadlara ulaabileceini, onlarn syleyip yazdklarndan ayrlmaya kapasitesinin yetmeyecei fikrini dermeyan ederek anlamazl izaha alt.202 Kongre'nin 19 Mays'taki drdnc ve son umum oturumunda kinci Komite'nin raporu kabul edildi; fakat es-Sealibi Efendi'nin nceden ima ettii neticeler nc Komite'nin gndemin son maddesi ile ilgili raporu duyulur duyulmaz kendini belli etti. Msr'daki din cemiyetler reisi Seyyid Abdlhamid Bekri bakanlnda alm bulunan nc Komite u tavsiyeyi serdediyordu: eyh Bahit Hilfet'in baz sapknlarn syledii gibi sadece ruhan olduunu iddia etmenin imknsz olduunu belirtmek suretiyle Kongre'de beklenmedik bir ekilde yeni bir anlamazla yol at. nc oturumun zabtlar drdnc oturum alrken okununca es-Sealibi Efendi "sapknlar" ifadesinin zabtlardan karlmasn istedi, fakat sz gemedi. 119 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas -; lk komisyonun Kongre'nin drdnc oturumunda tasdik olunan raporunda da zetlendii gibi slm Hukuku'na gre, nasslarda vaaz olunan btn artlar ki bu artlarn en mhimi btn slm lkelerindeki mukaddesat mdafaa ve slm Hukuku'nun umdelerini tatbik-i icra kudretidir yerine getirecek olan Hilfet'in tahakkuku Mslmanlarn hal-i halihazrda iinde bulunduu vaziyet sebebiyle mmkn deildir. Bu takdirde nasl bir hatt- hareket izlenmelidir sorusuna cevap olarak da nc Komite Kahire'deki Kongre'nin eitli slm lkelerinde ubeler amak ve ihtiya duyulduu takdirde Hilfet meselesini mtalaa etmek ve bu makamn haysiyetine yakr bir karara varmak iin mteakip kongreler tertip etmek zere bu ubelerle temasn srdrmek maksadyla faaliyetine devam etmesini teklif ediyordu.203 Bu rapor Kongre'nin heyecann sndrd ve eyh Zevahiri "slm'a okunmu cenaze mar" diyerek raporu knad. eyh meslektalarn slm aleminin evkini bu derece kracak bir neticeyi kabul etmemeye ve bunun yerine mevzu btn artlar yerine getirebilecek bir Hilfetin hl imkn dhilinde olduunu savunmaya ard Filistinli bir delegenin teklifiyle Kongre nc Komite'nin izah mahiyetindeki muhtrasnn bir ksmn basna iletmemeye karar verdi ve Kongre eyh Zevahiri'nin teklifiyle aadaki gndemi kabul etti. Kongre aadaki hususlar kararlatrmtr: eriat icaplarna uygun slm Hilfetin tahakkuku mmkndr; Bu gayeye mebni yollar ve vastalar hazrlamak ve bunun tahakkuku iin gerekli tedbirleri almak dnyann her tarafndaki Mslmanlarn bir vazifesidir. 203 nc Komite'nin raporunu dayandrd mlahazalar serdettii bu muhtra 76

Kongre'nin husule getirdii belgelerin en ilgin olandr. Bu metnin Franszca ve talyanca tercmeleri iin bkz.: Revue du Monde Musulman, ayn yerde s. 105109 ve Oriente Moderno, VI, 5, s. 272-273*Bu metnin ngilizce bir tercmesi elinizdeki eserin Ek ksmna konmu bulunmaktadr. 120 Osmanl Hilfeti'nin TBMM Tarafndan lgas Bu balamda, Mslmanlar arasnda blnmeye yol aabilecek her eyden saknlmas arzu edilmektedir. Bu gayeye mebni olarak btn Mslman halklarn, bu halklarn delegeleri tarafndan tespit edilecek bir lkede tertip olunacak ve Mslman halklarn delegelerinin biraraya gelerek eriat'n vaaz ettii artlar yerine getirecek Hilfet'in tesisi iin alnmas gereken tedbirleri tartaca bir mecliste bihakkn temsil olunmalar gerekmektedir. Mevcut Kongre'de btn Mslman halklar temsil edilmitir. Ve son olarak; Bu Kongre dnyadaki btn Mslmanlara arda bulunmakta ve onlar slm'n ruhu ve tezahr olan Hilfeti ihmal etmeyip yukarda gsterilen artlarda Hilfetin tesisi iin hep birlikte almaya ve bu ekilde temel vazifelerden birisini ifa etmeye davet etmektedir. Bu gndem mevcut Kongre'de yer alm delegelerin gelecek kongrenin de ayn ekilde Kahire'de dzenlenmesi arzusunu ifade ettikleri eklindeki bir ilave ile birlikte, Muhammed Bahti'nin muhalefetine ramen, umum Kongre tarafndan benimsendi. Bu ekilde lk Hilfet Kongresi ikincisi iin bir tarih belirlenmeden dalyordu. nc Komite'nin muktedir yeleri204 raporlarnn reddedilmesine karlk bu en eski slm anlamazlkta belki de son sz syleyenin kendileri olduu dncesiyle teselli bulabilirlerdi. 204 Kongre, faaliyet sahasnn dnda olduu gerekesiyle, son anda eyh Zevahiri tarafndan serdedilen, Profesr Taha Hseyin'in Msr niversitesi'ndeki krssnden azledilmesini talep eden teklifi reddetti. 121 KAYNAKA . The Caliphate and the Islamic Eenaissance' (Edinburgh Reviev, Ocak 1923). Arnold, Sir T. W.: The Caliphate, (Oxford: Clarendon Press, 1924). Bereketullah, Muhammed: The Khilafet, (Londra: Luzac, 1924). el-Maverdi: Le Droit du Calijat. Comte Ostroro'nun Girii ve Notlar ile, (Paris: Leroux, 1925). Emir Ali, Seyyid: 'The Caliphate' (Contemporary Reviev, Haziran 1915). Hindistan Hilafet Delegasyonu Yaynlan: (1) The Turkish Settlement and the Indian Mslim Attitude; (2) The secretary of State for India and the Indian Khilafat delegation; (3) The Prime Minister and the Indian Khilafat Delegation, Londra: 1920 [ahs yayn]. bn Haldun: Mukaddime, (a) Arapa metin: (Beyrut: 3. Bask, 1900); (b) Baron McGuckin de Slane tarafndan yaplan Franszca tercme, Notices et Extraits des Manuscrits de la Bibliotheque Imperiale iinde, Cilt: xx-xx. Paris: 1863-1868. MacDonald, D. B.: Development of Moslem Theology, Jurisprudence, and 77

Constitutional Theory, (New York & Londra: 1903). Margoliouth, D. S.: 'The Caliphate' (The Nev Europe, 4 Nisan 1920). Michaux-Bellaire, Ed.: 'Le Califat et le Maroc' (Renseignemenis Coloniaux, No. 5: L'Afrique Franaise'ye ek, Mays 1924). Nallino, C. A.: 'La Fine del cosi detto Califfato Ottomano' (Oriente Moderno, 15 Mart 1924). 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas Nallino, C. A.: Appunti sulla Natura del Califfato in Genere, e sul presunto Califfato Ottomano, (Roma: Tipografia del Ministero degli Affari Esteri, 1917. 1919'da yeniden baslmtr). Revue du Monde Musulman, Cilt: 14, 1926 (2. Dnem): 'Les Deux Congres Generau de 1926', Paris: Leroux. Snouck Hurgronje, C: The Holy War made in Germany. 1915. New York: Putnam. evket Ali: Addreas to Viceroy of India, 29 Ocak 1920, Hindistan Mslman ve Hindu Temsilciler Meclisi'nden. (Daily Telegraph, 27 Ocak 1920). 124 DZN 1908 htilli, 94, 104, 107 1919 Msr Ayaklanmas, 21 1925 Krt syan, 100 Abdlhamid, 48, 49, 50, 54, 55, 56,57,58,60,61,62,64,76,94, 119 Abdlvahhab, 17 Aa Han, 79, 80, 82, 83 Ali (Hz.), 39, 40, 55 Ali Abdurrazk, 109 Almanya, 12, 67 Anadolu Rumlar, 30 Ankara Hkmeti, 27, 107 Arap Milliyetilii, 64 Atlantik, 10, 15 Aznlklar, 13, 29, 31, 32, 36, 107 Bat, 9, 10, 12, 13, 15, 17,22,23, 24,28,29,32,33,37,40,41.43, 46,49,50,51,53,56,58,59,60, 66,68,77,79,96, 101, 103, 105, 106, 107, 109,110, 112 Bat Avrupa, 16,22,56 Bat Tesiri, 16 Batl Gler, 9, 16, 18, 21, 33, 49,80 Batl Olmayan Halklar, 9 Byk Britanya, 12, 25, 59, 69, 79, 80, 82 Byk Sahra, 10 Cebelitark Boaz, 11,12 Cemiyet'l-Ulema, 76, 83, 88 Cihad, 17,42, 63 ada slm Dnyas, 12 erkezler, 30 in, 13, 14, 55, 57, 63 in Trkistan, 55 Damat Ferit Paa, 65 Daru'1-Harp, 50, 61 Daru'l-slm, 61 Dou Hindistan irketi, 54 Dou Hint Adalar, 11, 12, 116 Dou Meselesi, 12 el-Ezher, 28 Emir Abdullah, 89, 91 78

Emir Ali (Seyyid), 80, 83 Emir'l-Mminin, 43, 44, 47, 89 Ermeniler, 98 Eski Toplum Dzeni, 26 Fatma (Hz.), 55 Filali erifleri, 55 Filistin, 34, 36, 70, 76, 103, 115 Fransa, 12, 23, 80, 108, 115 Haddah Anlamas, 21 Halide Edip (Advar), 17, 105 Halife Muaviye, 44 Halife mer, 44 Halifelik, 18,47,55,73,76 Hamid hya, 57, 62 Hatt- Hmayun, 66 Hayreddin Paa (Tunuslu), 17 1920'lerde Trkiye: Hilfetin lgas Hicaz Emiri Hseyin, 64 Hilfet, 17, 20, 21, 25, 26, 39, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 53, 54, 55, 57, 58, 64, 65, 68, 69, 70, 72, 73,74,76,77,79,80,81,82,83, 84,86,87,88,89,90,91,94, 103, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 116, 119, 120, 121 Hilfet Kongresi, 43, 85, 88, 113 Hilfet Meselesi, 40 Hindistan, 10. 14, 20, 21, 24, 27, 49, 54, 57, 58, 59, 60, 63, 64, 66, 67,68,69,71,76,77,79,86,87, 88,90, 114, 115 Hindistan Hilfet Hareketi, 21, 87 Hindistan Mslmanlar, 6.7, 70, 80. 86 I. Dnya Sava. 9, 16, 17, 20, 22, 34 II. Mahmut. 94, 100 III. Selim, 93, 94 Irak, 15, 19, 21, 25, 27, 33, 38, 70/ 89,115 bn Haldun, 41,43, 45, 123 bnSuud, 21,37, 88, 90 fta Heyeti, 98 mam, 39, 43, 44, 47, 79, 80, 90 ran, 13, 15. 23, 25, 27, 36, 38, 54, 63, 116 slm, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 17,22, 23, 24, 25, 26, 29, 33, 34, 36, 37, 39,40,41,42,43,45,46,47,49, 50, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 64, 65, 68, 70, 73, 74, 76, 77, 79, 80, 84, 85,88,89,91,92.93,94,95,97, 102, 104, 106, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 116, 118. 119, 120, 121 slm Alemi. 119 slm Corafyas, 30 slm Dnyas, 10, 12, 27, 30 slm Hukuku, 111, 120 126 smet Paa (nn), 80, 81, 82, 86, 108 stanbul Hkmeti, 65, 71 stanbul niversitesi, 106 stikll Sava, 17, 18, 70, 79, 102, 105 svire Medeni Kanunu, 98, 105 ttihat ve Terakki Frkas, 18, 62, 65, 68, 94. 95 Jn Trkler, 95 Kamu Hukuku, 44 Kanun-i Esasi, 61 79

Kapitlasyonlar, 26 Kasm 1925 Kanunu, 100, 102 Kiptiler, 32 Kral Hseyin, 25, 72, 76, 88, 89, 90,91,114 Kuds, 70, 76, 89, 94 Kk Kaynarca Antlamas, 93 Kltrel Sava, 10 Lik Devlet, 109 Likle(tir)me, 17, 102 Likletirme Politikas, 27 Lozan Anlamas, 18, 22, 26, 53 Maruniler, 32 Medeniyetler Sava, 9 Medine, 58, 70, 94 Mehmet Ali (Paa), 16, 25, 97 Mekke. 45, 70, 72, 74, 89, 91, 94, 110, 116 Msr, 11, 15, 16, 17,21,25,28, 32, 34, 38, 43, 47, 48, 54, 55, 63, 64.75,77,87,90,91,92,97, 103, 105, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 118, 119, 121 Mill rade, 23 Milliyetilik, 16, 17,32,35,68. 115 Milner Raporu, 21 Dizin Mithat Paa, 17,62,94 Mondros Mtarekesi, 18, 64, 65, 82 Muhammed (Hz.), 16, 17, 23, 24, 41,44,60,66,69,87, 104, 118, 119, 121 Muhammed Senusi, 17 Mukaddes ehirler, 27, 65 Mustafa Kemal (Atatrk), 17, 18,23,27,65,68,71,73,76,77, 79,83,86,88,91,94,95,97, 101, 102 Mustafa Sabri Efendi, 77, 78 Mdafaay- Hukuk Grubu, 78 Mslmanlar, 12, 13, 15, 20, 41, 50, 52, 57, 59, 60, 63, 64, 66, 74, 75,79,80,83,86.87, 109, 111, 115, 116, 121 Mttefik Gler, 63, 65, 71, 72, 101 Osmanl, 17, 18, 25, 26, 27, 28, 30,38,39,42,47,48,49,50,51, 52,53,54,55,56,57,59,61,62, 63,64,65,66,67,69,70,71,72, 73, 74, 75, 76, 77, 80, 82, 83, 85, 88,91,92,94,95,97,98,100, 103, 104, 107, 111, 112 Osmanl Devleti, 18 Papalk, 78, 108 Pasifik, 10, 12 Rza Han Pehlevi, 27 Ruslar, 9, 10,23,54 Rusya. 10,13,57,58,59,67, 116 Sa'd Zalul Paa, 17, 24, 110, 112 Seklerle(tir)me, 92, 94 Sevr Anlamas, 18 Sibirya Demiryolu, 11 Sir Seyyid Ahmet, 17 80

Sir Thomas Arnold, 39,42, 43, 47, 55, 56 Siyonist, 34, 36 Sovyetler Birlii, 13 Smrge, 13, 25, 29, 36, 49, 108, 112 Suriye, 15, 17, 23, 24, 32, 33, 35, 37, 38, 58, 70, 74, 90, 92 Snn Gler, 49, 55 Snnler, 39, 40 . Svey Kanal, 11,58 iler, 39, 40, 44 . kr Efendi, 78, 79 Taha Hseyin, 109, 121 Karikatlar, 100 TBMM, 39, 54, 63, 72, 73, 75, 76, 78, 83, 84, 93, 95, 97 Tevhid-i Tedrisat, 84 Trk Devleti, 26, 72, 75, 78, 79, 93 Trk Milliyeti Hareketi, 22 ? Trk Mslman, 55 Trkiye, 4, 11, 15,16, 17,21,23, 26,28,31,33,34,36,38,40,42, 53, 59, 63, 64, 66, 68, 74, 77, 79. 80, 82, 84, 85, 87, 93, 96, 97, 98. 99, 100, 101, 104, 105, 106, 107, 108,109,112,114,116 Trkiye Cumhuriyeti, 79, 82, 88,99,104,108 Ulus Devlet, 29 Uzak Dou Pasifik, 10 mit Burnu, 10 Vahdettin, 65, 72, 73, 74, 76, 84, 90 Yahudiler, 34, 36

81