A CLF.F.

Dner Sermaye iletmesi Yayndan No: 35

FENCLER AN TEMEL ELEKTRONK

IKINCI BASKI

Yazan James J. BROPHY

Institute of Gas Technology Redaksiyon

Yrd. Do. Dr. D. Mehmet ZENGN

evirenler Prof. Dr. Fevzi KKSAL Do. Dr. Hseyin YKSEL Do. Dr. Kerim KIYMA Yrd. Do. Dr. D. Mehmet ZENG N

A.. Fen Fakltesi Fizik Blm, Ankara

T.C. ANKARA VNVERSTES FEN FAKVITES YAYINLARI NO: 132

FENC1LER IN TEMEL ELEKTRONIK

Yazan James J. BROPHY

Institute of Gas Technology Redaksiyon

Yrd. Do. Dr. D. Mehmet ZENGN

evirenler Prof. Dr. Fevzi KKSAL Do. Dr. Hseyin YKSEL Do. Dr. Kerim KIYMA Yrd. Do. Dr. D. Mehmet ZENGN

A. . Fen Faklesi Blm, Ankara

Onsz

Elektronik lme ve kontrol, fen ve mhen.disli in her dalna yaylmtr. Elektronik cihazlarm ok gl, ok ynl olu lar ve uygulamada geni lde kullanlmalar fen ve mhendislik rencilerinin elektrik mhendisleri kadar olmasa bile elektronik renmelerini zorunlu klmaktadr. Bu kitap fen veya mhendislik lisans rencilerinin elektronik cihazla= ve devrelerin temelini anlamalarun sa lamak iin yazlmtr. Bu anlay rencilerin mesleklerinde kullanacaklar birok elektronik cihazlar n almalarn ve belirtgenlerini de erlendirmeleri iin yeterlidir. P ofesyoneller bile en basit devreleri kurgulad klarndan burada devrelerin kurgulanmas ndan ok' zmlenmeleri zerinde durulmu tur. Elektronik devrelerin fiziksel temelleri nemle belirtilmi fakat maternatiksel karmaklktan kamdmtr. Bylece renilen bilgilerin dzeyini drmeden lme ve cihazlarda kullanlan pek ok elektronik devreleri a klama imkan yaratlmtr. rencilerin elektrik ve maddelerin elektriksel zellikleri konusunda, fizie giri derslerinin ierdi i kadar, bilgileri olduunu varsayyoruz. Bununla birlikte devre teoresinin aiklanmasma do ru akmlarla balanm olduundan ilk blmler, hatrlatm ara olarak kullanlabilirler. Bu kitap bir deneycinin gr asyla yazildndan bu dersi birlikte laboratuvar deneyimi yap lmasn zellikle tavsiye ederiz. Kitapta zmlenen

iv

hemen hemen btn devrelerin bile enlerinin gerek de erleri verildiinden bunlar uygun deneylerin temellerini olu turabilirler. Farkl niversitelerin laboratuvarlar nda farkl cihazlar bulunmas kuvvetle mmkn oldu undan ayrntl deneyler nermek iin hi bir abada bulunulmam tr. Ama problemler nicel cevaplar isteyen biimde seilmi olduundan ayr bir laboratuvar renimi imknnn bulunmad yerlerde laboratuvar al malar yerine kullanlabilirler. tl'nc bask temel kitaba ba l kalmarak baz konularda gelitirilmitir. ntegre devreler ok ynl olduklar ve uygulamalarda ok kullanild klarmdan yar iletken cihazlar konusu integre devreleri anlamay ve kullanmay retecek biimde ilenmitir. Birok elektronik ayg tlar iin bugn de belirtgenlerinin deerlendirilmesi gerekli olan vakum tpl devreler, ayr olarak ekte incelenmitir. Saysal cihazlar ve kontrol ok geni lediinden saysal elektronik zerine yeni konular i lenmitir. Yllardan beri a da elektronik konusunda bilgi edinmi olmann profesyonel fen veya mhendislik mesleklerine llemiyecek kadar katk da bulunduunu hissettim. E er bu kitap bu lde bilgiler kazand rabilirse bundan memnun olaca m. Bu kitaba temel olu turan yaynlarndan tr birok arkada a iten borluyum. Kitab n ilk tasla n okuyup nazike ele tirenlere ve bundan eski bask lar kullanan retmen ve rencilere nerilerinden tr itenlikle teekkr ederim. Son olarak, al malarmda bana yard m edip cesaret vererek bu projenin tamamlanmas n mmkn klan hanmm Muriel'ede te ekkr ederim.

James J. Brophy

evirenlerin nsz

amzda elektronik, zellikle temel fen ve mhendislik alanlarmdaki etkinlikleri iin vazgeilmez bir ara durumuna geldi. Bu nedenle bu mesleklere eleman hazrlayan kurumlarda elektronik derslerinin art rlmas ve aralarn amalar gerekle tirecek dzeyde olmas n salamak gerekmitir. Ankara niversitesi Fen Fakltesi Fizik Blmnde bu ihtiyac karlamak -zere nitelikli buldu umuz bu kitab Trke'ye evirmeye ve bununla ilgili bir laboratuvar kurmaya karar verildi. Bu eserin Trkiye'nin btn fen ve mhendislik fakltelerinde okutulabilece i ve yararl olaca kansndayz. Kitap fakltemizde iki smestrede kutulmakta ve uygun laboratuvar deneyleri ile de destekknmektedir. Kitabn Trke'ye evrilmesinde kullan lan terimler ynnden byk glklerle karilalmtir. Henz fenle ilgili teknik terimlerin geli memi olmasa ve elektronik konusunda yaz lm eserlerin yetersiz kalmas yeni teknik terimler tretmemizi gerektirmi tir. Kitabn birinci basksmda kullanlan yeni terimlerde, hi ku kusuz yadrgananlar olmu tur. Bize gelen eletirileri de dikkate atarak bu bask da mmkn olduu kadar yaayan trke'nin kullan lmasna zen gsterilmi tir. evirenler Adna Fevzi KKSAL

Iindekiler

BLM 1 / DO RU AKIM DEVRELERI lk Kavramlar Akm, gerilim ve diren Ohm yasas / Joule yasas Devre Elemanlar Direnler / Bataryalar Basit Devreler Se i devreler / Paralel Devreler / ebekeler Devre zmlenmesi Kirchhoff kurallar / Wheatstone kprs / Gerilim blc devresi E deer Devreler Thevenin teoremi / Norton teoremi Maksimum g iletimi

13

22

Elektriksel lmler 26 D'Arsonvalmetre J Ampermetre ve voltmetre / Ohmetre ve A-V metre Kaynaklar Altrmalar 33 33

iii

IINDEKILER

BLM 2 / ALTERNATIF AKIMLAR Sinsel aretler Frekans, geldik ve faz / KOK de eri G arpam Sa ve Indktans

37 38

41

Sasal reaktans / Kandansatrler / ndktif reaktans / ndiiktanslar Basit Devreler 47

RL szgeci / RC szgeci Trev ve integral alan devreler Geici Akmlar 53

Zaman sabiti A.a da geici durumlar / nlama Kark Dalgabiimleri 60 Fourie serisi / Etkin de er / Kare dalga tepkisi / Osiloskop Kaynaklar Altrmalar BLM 3 A.A. DEVRELER NN ZMLENMES impedans A.a. iin Ohm yasas / Kompleks impedans 71 71 73 74

77 RLC Devreleri Seri rezonans / Paralel rezonans / Q arpan 84 Kpr devreleri ndiiktans ve sah kpr / Wien kprs / T kpr ve ikiz T kpr ebekeleri Transformatrler 92 Transfo matr sarm oran / Karlkl indktans Pratik tarnsformatrler 96 Kaynaklar 96 Altrmalar BLM 4 / D YOD DEVRELERI Dorusal Olmayan Bile enler Eklem diyod 99 100

Akm-gerilim belirtgenleri / ideal do rultucu /

I I ND E KI L ER

104 Dorultucu Devreler Yarm-dalga do rultucusu / Tam-dalga do rultucusu / Kpr do rultucusu / Gerilim katlay c 107 Szgeler Tc biimli Kondansatrl szge / L-Biimli szge / szge 112 Gerilim Dzenleyiciler Zener diyod / Denetimli do rultucular Diyod Devreleri Krprtclar / Kskalar / A.A. voltmetreleri Dedektrler Kaynaklar Altrmalar BLM 5 / 113

125 125 128 129

YARI LETKEN AYGITLAR

Yan-iletkenler Enerji . eritleri -/ Elektronlar ve Elektron. boluklar / Yapma yar iletkenler Yar-iletke Diyodlar pn eklemi / Tnel diyod / Az nlk tayclar' enjeksiyonu Eklem Transistrler Toplayc belirtgenleri / Denetimli silisyum dorultucular Tek eklemli transistr Transistrlorin / yapm Alan Etkili Transistrler Akitle" belirtgenleri / Aktar m belirtgeni / YGAET'ler ve MOYAET'ler Integre Devreler ntegre devrelerin. ilkeleri / Yap m teknikleri Pratik devreler Kaynaklar Altrmalar

133

139

150

157

160 160 163 164

BLM 6

TRANSSTRL YKSELTELER
alma Noktas Yk dorusu / Kaynak ngerilimi / Kk i aret deikenleri

J NDE Ki LER

Ykselteler Kaynak izleyici / AET'li voltmetre / MOYAET' l ykselteler .............. , Eklem Transistrl Ykselte ngerilim devreleri / T-e deer devresi / Melez parametreler Eklem Transistrl Devreler Ortak yaycl / Ortak tabanl / Yayc izleyici / Fark ykselteci zel Ykselteler Tamamlayc simetri Darlington balant s ntogre MOYAET Devresi Kaynaklar Abtnualar BLM 7 YKSELTE DEVRELERI Gerilim Ykselteleri Katlama / Alak frekans kazanc / Yksek frekans kazanc / Ayrma G Ykselteleri Transformatr iftlenimi / t-ek ykselteci / zel devreler Akordlu Ykselteler Akordlu iftlenim Ntrletirme

172

177

184

192

195 195 198 199

207

216 220 223 -kenetli 233 233 235 236

Puls Ykselteleri Ykselme sresi / E ilme D.A. Ykselteleri Dorudan bal / Kesici ykselteler / ykselte Kaynaklar Altrmalar BLM 8 LEMSEL YKSELTELER Negatif Geribesleme Gerilimle geribesleme / Akmla geribesleme / K ararlb.k lemsel geribesleme

245

NDEK LER

xi

Szde toprak / Matematik i lemler / Basit ykselte lemsel Ykselte Devreleri Pratik ykselteler / ntegre eden ve trev alan devreler / Logaritmik ykselte / Etkin szge / Karlatrc Analog Bilgisayarlar' Analog / Snml harmonik osilatr Kaynaklar Al trmalar BLM 9 / OS LATRLER Pozitif geribesleme RC'li Osilatrler................... Faz kaymal osilatr / Wien kprl osilatr Rezonans Devreli Osilatrler LC'li osilatrler Kristalli osilatrler 279 283 299 303 304 306 . 307 315 322 327 Negatif Direnli Osilatrler Kararlln incelenmesi / Tnel-diyodlu osilatr Durulmal Osilatrler Testere di i reticileri / Karars z ok-titre kenler Dalgabiimi reteleri Diyod pompa / Meyiller / Pulslar Kaynaklar Altrmalar BLM 10 / ANALOG LMLERI Kontrol Devreleri ......... ........ Dntrcler Mekanik dntrcler / PH-metre Fotoseller Analog Cihazlar Osiloskoplar / Dalga biimi zmleyicileri Magnetik kaydedici / Elektrometre Grlt I aretleri .... , ...... ... ..... . . . 335 271 167 263 264 262

249

Gerilim dzenleyicileri / Gdmller

I NDE K ti_,PR

Issal grlt / Ak m grlts / Transistrlerdeki grlt / Perdeleme ve topraklama Iletim Hatlar Belirtgin impedans / Gecikme zaman / Yans malar ve rezonans / Dalga k lavuzlar Kaynaklar Altrmalar BLM 11 / SAYISAL ELEKTRONIK Saysal Mantk Ikili saylar / Mant k geitleri / Boole cebiri Mantk Devreleri Mantk iaretleri / DTM, TTM ve YM geitleri 350 350 353 354 364

Toplama

Bilgi Kaydedici 371 ki durumlu devreler / Sayalar / Kaydediciler I kl Gsterimler 382 Tek-Elemanl gsterim / Yedi parah gsterimler / zc mant k Hafza Devreleri 390 Yalnz hafzalar okuyan / MOY kaymah kaydedici hafzalar / Rastgele-giri hafzalar Kaynaklar Ahtrmalar BLM 12 SAYISAL LMELER Saysal Cihazlar Zaman-aral leri / Frekans leri / Saysal voltmetre A-S ve S-A Dnm kili-eim integrali J Ard k-yaklaklkla dntrc / S-A merdiven devreleri. Saysal leyiciler Saysal szge J i aret izleyicileri / Geici kaydedici Saysal Bilgisayarlar 415 409 404 398 399 400 401

NDEKLER

xiii

Dzenleme / Kk bilgisayarlar / Programlama dilleri Kaynaklar Ahtrmalar EK - E / VAKUM LAMBALI DEVRELER Vakum Diyodu Ismin neden olduu elektron yaylmas Child yasas Vakum Tpleri Izgara / Be elektrotlu lamba / ok zgarall tpler Triyot ykselteci Katot ngerilimi / Kk i aret deikenleri / Triyot e deer devresi 433 428 422 422 425 426

BLM B R

Doru Akm Devreleri

Herhangi bir elektronik cihazn almas ister bir televizyon alcs kadar kark, ister bir elektrik feneri kadar basit olsun, devrede alan btn birimlerde bulunan ve devre denilen paralardaki elektrik akmlarnn byklk ve ynlerini bulmakla anlalabilir. Gerekten verilen herhangi bir devrenin nasl altn btn bileenlerdeki akmlar hakk nda ayrntl bilgi olmadan an/amak mmkn

deildir.
En kark devreler bile, nce her biri ayr ayr ele alnan ve sonra bu alt devrelerin birbirleriyle nasl uyu tuunu belirleyen kolay basamaklar biiminde incelenebilir. Bundan tr devre zmleme, mmkn olan en basit artlar altnda basit kurgular incelemekle ba lar. Kararl ve zamanla deimeyen ak m larn bulunduu devrelere, doru akn devreleri denir. Bu blmde incelenen bunun gibi doru akm devreleri olduka nemlidir ve bu devrelerin anlaamalar da bir lde kolaydr.

DO RU AKIM DEVRELER

LK KAVRAMLAR
Akn, Gerilim ve Diren Elektrik y-iiklerinin (rne in bir iletken maddedeki elektronlar) hareketi bir elektrik ak m oluturur. zellikle / ak m., Q yknn belli bir noktadan zamana gre gei h zd r, yani

dQ
dt

(1-1)

dir. Elektrik ak m saniyede coulomb birimiyle llr ve Frans z fenci Andre Marie Amp&e'nin onuruna ampere (A) denir. Maddelerin bir ksm ve bu arada en ok dikkati ekenleri de bak r ve gm olmak zere ok sayda serbest elektron ierirler ve bunlarl aka d elektrik yklerden kaynaklanan elektrik alanlar n etkisiyle harekete geerler ve bylece bu maddeler elektrik ak m ta ma yetene i edinirler. Akm ta yan bir metaldeki her serbest elektron elektrik alan tarafndan metal iindeki arp malar sonucu h zn kaybedinceye dek h zlandrlr. Ondan sonra elektron yeni bir arp maya kadar gene h ziandrhr. Ardsra gelen Inzlanmalar sa lamak 've bir elektronu bir noktadan tekine hareket ettirmek iin gerekli enerjiye bu iki nokta aras ndaki gerilim fark denir. Gerilim fark , V, birim yk ba na yap lan i cinsinden llr, yani

(1-2)

dir. Elektrik devre zmlenmesinde gerilim fark ok sk kulla.rold ndan elektrik konusunda ilk al anlardan Alessandro Volta'u n onuruna birim yk bana i e volt (V) denir. Her elektronun bir iletken iinde hareket ederken' arka arkaya pek ok arp malar sonucu kar lat diren maddenin zelliklerine ba ldr ve zdiren (p) olarak adland rhr. e itli metaller ve alamlara has zdirenlerin de erleri izelge 1-1 de gsterilmi tir. zdirenle birlikte iletkenin biimi de nemlidir, yleki L metre uzunlu unda ve A metrekare kesitinde bir telin R direnci.
izelge 1-1. Metal, ve ala nulatm rdirenleri Madde Alminyum Pirin Karbon Kunst Baltan (Cu 60, Ni 40) Bakr Manganin (Cu 84, Mn 12, Ni 4) Nikrom Gm Tungsten z diren 10-6 n 2,6 6 50 1,7 44 100

1,5 5,6

TEMEL ELEKTRONIK

R = p

(1-3)

ile verilir. Bu denkleme gre ince uzun bir telin direnci ayn maddeden yap lm ksa ve kaln bir telinkinden daha byktr. Gelecek kesimde anlat lan akm, gerilim ve diren aras ndaki bantly ilk kez ortaya koyan Georg Simon Ohm'un adn anmak iin diren birimine Ohm denir. Bir iletkenin ohm cinsinden direncinin ortak olarak kabul edilmi gsterimi yunan harfi omega, S2, d r. Sk sk akm iletme yetene inin,direncin tersi yani iletkenlik cinsinden tamnlanmas daha rahat olmaktad r. iletkenlik ohm'un tersi mho cinsinden llr. Ohm. Yasas Bir iletkende byk bir akmn sreklili ini salamak, ayn iletkende daha kk bir akmn srekliliini salamaktan daha ok enerji ve bundan tr daha byk bir gerilim farkn gerektirir. Akm ve gelim fark arasndaki orant katsays iletkenin direncidir ve V = RI (1-4) dir. Bu eitlik Ohm yasas olarak bilinir. Ohm yasas na gre direnci R olan bir iletken / akm tayorsa iletkenin ular arasnda bir gerilim fark yani V gerilimi olmaldr. Bu bamt elektrik devre zmlenmesinin temelidir ve ilerdeki kesimlerde s k sk kullanlmaktadr. Joule Yasas Bir iletkende elektrik alan nn elektronlar lzlandrmas sonucu elektronlarn kinetik enerjisi iletkende esnek arp malarla harcamr ve s enerjisine dnii trlr. Bunun sonucu olarak ak n tayan bir iletkenin s cakl biraz ykselmelidir. Bylece, bir iletkenin direncine kar akmn gemesin! zorlamann yolu elektrik gcnn harcanmas demektir. Iletkene verilmesi gereken P gc

P --

dW dt

d Q = VI dt

(1-5)

ile verilir, burada gerilim fark iin Dek. (1-2) ve ak m iin Denk. (1-1) tammlar kullanlmt r. Bu eitlik Ohm yasas kullanlarak iletkenin direnci cinsinden yaz labilir. Sonu olarak,

P = 12R
.

(1-6)

eitlii, deneysel olarak bir dirente ortaya kan s hznn akmn karesi ile oranth olduunu gsteriyor. E itlii ilk bulan Sir James Prescott Joule'an adn anmak iin bu denkleme joule yasas denir.

DO RU AKIM DEVRELERI

Joule yasas na gre elektrik ak m ta yan bir iletkende elektrik gc harcamr. Bu etkiden, akkor haline gelen elektrik lmbalannda ve elektrik sigortalarnda yararlambr. Elektrik lmbalannda ince bir metal filman, ak mla beyazla ana dek 's nr, sigortalarda ise iteki iletkenden geen ak m nceden belirlenen bir de eri ast zaman tel erir. te yandan tellerin byklkleri ve bundan tr direnleri, devrede d nlen en byk alumdan daha az ak m getii zaman g kayb az ve s caklk ykselmesi nemsiz olacak ekilde seilir. Bir iletkende Joule ss genellikle "I-kare-R" kayb olarak sylenir. Gcn birimi bilindii zere Denk. (1-5) e gre saniyede joule'dr ve buhar motorunu gelitiren Jamess Watt' n onuruna man (W) olarak adland nlr.

DEVRE ELEMANLAR' Direnler

Elektrik devrelerinde ok s k kullanlan elektriksel devre bile eni direntir ve belirli bir direnme de eri olan devre elemamd r. ounlukla karlalan diren deerleri birka ohm ile bin ohm yani kilo ohm, (ku), milyon ohm yani magaohm (MQ) byklndedirler. Direnler toplulu unun bir devreye sa lad diren, teller ve teller aras ndaki de me noktalann n direnlerinden daha byktr. Ohm yasas na gre devrede direncin bulundu u yerden geen akm nedeniyle diren zerinde bir gerilim fark oluur. Devre iziminde diren, ek. 1-1 de oldu u gibi krk izgilerle gsterilir. Baz direnler uzun ve ok ince bir telin yaltkan bir destek zerine sar lma.syla yaplr. Diren deerleri Denk. (1-3) den grld zere telin kesitini klterek, uzunlu:4 unu art rarak ve telin maddesini byk zdirenli (izelge 1-1) madde-

ekil 1-1. Sabit (stte) ve de i ken diren gsterimleri.

lerden seerek art nlabilir. Tel sararak elde edilen telli direnlerin, telleri, genellikle ba kalarna gre direnleri s caklktan ba ms z olan metal-alam tellerinden yap lr. Byle maddeler manganin ve konstantand r. Telli direnler, direncin s caklnn biraz artmas iin yeter miktarda Joule s dalmnn olmas mmkn olan yerlerde kullan lr. Telli direnlerin direnleri uygun tel uzunluklar seilerek olduka sa lkl bir biimde belirlenir,

TEMEL ELEKTRONIK

bundan tr telli direnlerden tam sa lkl diren deeri istenen uygulamalarda da. yararlanhr.

nce-zar direnleri, ince metal bir zarm yal tkan bir destek zerine biriktirilmesiyle yap lr. Byk diren de erleri zarn ince oluunun bir sonucudur. Dzgn zarlar olu turmann glnden tr diren de erlerini telli direnlerde oldu u gibi salkl kontrol etmek mmkn de ildir. Bununla birlikte ince zar direnlerinde telli direnlerde bulunan zararl in.dktans etkileri (Bl. 2) yoktur ve bu durum yksek frekans devreleri iin nemlidir. nce-zar direnleri metal olmayan maddelerden yap lr, zellikle ince blnm karbon tozlar bu direnleri Yapmakta olduka ok kullan lr. Karbonun ok yksek bir zdirenci vard r ve bu diren birbirine de en karbon taneleri aras nda da vard r. Gerekten karbon tanecikleri ile yle yksek de erli direnler yapmak mmkn oldu undan birok durumlarda ince zarlar kullanmak gereksizdir Ve bundan tr btn direnler s ktrlm karbon taneciklerinden olu an basit ubuklar biimindedir. Byle birimler birletirilmi direnler olarak bilinir.
nce-zar ve bile ik direnlerin ikisi de devrelere yerle tirilmelerini kolaylatrmak iin yaltlm ve tel ularla donatlmtr. Uygulamada her direncin zerine evrensel diren renk koduna gre direncin de erini, belirten renkli iaretler yap lr. Yine direnlerin byklkleri Joule ss nedeniyle hissedilir bir scaklk artmas olmakszn ekebilece i en byk gc kabaca gsterecek biimdedir. rne in baka deerlerin de kullanlmasna ra men en ok kullam lanlar 1 W, 1 2 W ve 1 4 W lk direnlerdir. Sekin ince-zar ve

bileik diren rnekleri Sek. 1-2 de gsterilmi tir.

ekil 1-2. Sekin bileik direnler (Allen-Bradley Co).

Sk sk bir direncin de erinin, diren devrede bulunmas na ramen deitirilmesi gerekli olur. Byle deiken direnlerde mekanik bir srg yahut diren zerinde kayan bir kol vard r ve bylece devrede bulunmas gereken diren bunlarla ayarlamr. Telli ve bile ik direnlerin her ikisi de genellikle dai-

DO RU AKIM DEVRELERI'

resel yap lr ve bylece srgnn durumu bir. mili dndrmekle ayadan r. Deiken direnler devrede, ek. 1-1 de olduu gibi d ba lantlarda iki veya ulu olup olmad klarma ba l olarak iki biimde gsterilirler. ki ucu olan deiken bir dirence reosta ve ulu olanlara ise gerilim blc denir. Kukusuz bir gerilim blcde iki u, direncin ular na, nc u ise srgye ba ldr ve bu dzenek direncin iki yan ndaki ula dan birinci devreye ba lanmad zaman reosta olarak kullan labilir. Bataryalar Joule yasas na gre herhangi bir iletkenden ak m getii zaman elektrik enerjisi tketilir. Basit d.a. do ru akm devrelerinde bu enerjinin kayna , akmn devamblnu salamak iin devreye verilmesi gereken enerjiyi sa layan elemanlar o u kez kimyasal bataryalard r. D.a. elektrik gcnn ba ka kaynaklar bir sonraki blmde incelenmi tir. Bir bataryada kimyasal enerji elektrik enerjisine dntrlr ve kimyasal tepkimeler bataryan n ular arasnda, akm olsa da olmasa da, gerilim fark oluturur. Bu gerilim fark na, Ohm yasasna gre bir direncin ular arasndaki gerilim fark ndan ayrmak iin, elektromotor kuvvet, emk, denir. Bir batarya bil devrede ak mn devamhlm sa lamak iin gerekli enerjiyi sa lamaya devam etti inden kimyasal bile imler sonunda azalr, bu durumda batarya boalmttr denir. Bataryan n kimyasal zelliine bal olarak yklenmesi mmkn olabilir, yani i emk'ine ters ynde bir alm geirerek ba langtaki kimyasal bileimine getirilir. Devre izimlerinde bataryanm gsterimi ek. 1-3 de gsterildi i gibi bir ksa kaln izgiye paralel uzun bir izgi ile yap lr. Ak olarak iaretlenmese bile uzun izginin i emk'nin yksek yahut pozitif ucu gsterdi i varsaylr. emk bir gerilim fark olduundan birimi yoktur.

ekil 1-3. Bataryanm gsterimi.

Karbon-inko kutuplu bataryalar imdiye dek en ok kullamlan en ucuz elektrik enerji kayna dn. Bunlara adet oldu u zere kuru pil denmesine ra men gerekte inko ve karbon elektrotlar aras na, inko klorr, amonyum klorr ve manganez dioksitten olu an nemli hamur m (elekrolit) yerle tirilmesiyle meydana gelir. inko ve karbon elektrotlar bataryan n ularn olu tururlar. Byle bir pilin almas ksaca yle olmaktadr. inko elektrotta inko atomlar zeltide iki ykl inko iyonlar biiminde zlrler. Her inko atomu geride iki clektron b raktndan inko elektrot negatif yklenir. Kar-

TEMEL ELEKTRON K

bon elektrotta, amonyum iyonlar manganez dioksitle tepkime yaparak karbondan elektronlar eker ve bylece karbon pozitif yklenir. E er negatif inko elektrot bir d devre ile pozitif karbon elektroda ba lanrsa elektronlar kimyasal tepkimeyi tamamlamak iin elektrotlar aras nda akar. Kimyasal tepkimenin devam etmesi iin inko iyonlar negatif elektrottan ve pozitif uca yak n tepkime rnlerine de ayn biimde karbon elektrottan uzaklamaldrlar. Bylece elektrolitte hareket eden iyonlar arac lyla batarya iinde yk ta nr ve bu kimyasal tepkimenin devammdaki glk i diren olarak bilinir. direnteki ak= bataryan n ular arasndaki gerihun azaltan bir etki yapar. Kuru pilin ular arasndaki gerilim i diren arttka (manganeze dioksit tkendi inden) yava yava azalr ve sonunda i diren yle byr ki batarya art k kullarulmaz olur. Eer kuru pil tamamen bo almadan nce bir sre kullanlmadan birakhrsa iyonlarm iteki diffzyonundan tr i diren yava yava azalr. te yandan eer bir kuru pil geni letilen periyodlarla (bir yldan ok) kullanlmazsa i iyonik diffzyon i direnci yle art rr ki hi kullanlmasa bile pil al maz olur. Taze haz rlanm bir kuru pilin emk'i 1,5 V olur. Daha yksek gerilimler pilleri birbirine seri ba lamakla ( ek. 1-4) elde edilir ve aslmda batarya szc byle topluluklar belirtmek iin oltaya konmutur. Uygulamada en ok 1,5; 9; 22,5; 45; 67,5 ve 90 voltluk kuru pil bataryalar kullanlr

ekil

1-4. Drt bataryan n seri olarak ba lanmas.

Otomobillerde kullanlan kur un-asitli bataryalar aral kl olarak doldurulabilen bataryalara rnektir. Tam doldurulmu byle bir bataryann pozitif elektrodu metalik kur un zgara zerine kaplanm kurun dioksit gzenekli kaplamadr. Negatif elektrot metalik kur undur ve iki elektrot da yo unluu 1,3 yak n olan slfirik asit elektrolitin iine dald rlmlardr. Bo alma srasnda kurun dioksit ku sun slfata evrilir ve bu kt eriyebilen s v pozitif levhaya yapr. Bu tepkime, elektrottan elektron ekerek onu pozitif ykler. Negatif elektrotta zeltideki slfat iyonlar kurun slfat olu turur ve elektronlar brakr Gene kurun slfat elektroda yap r ve boalmada her iki elektrot hemen hemen tmyle kur un slfata dn r. Boalma srasnda zeltide slfat iyordarm n kaybolmas zgl a rl 1,16 ya d rr, bu durum , bataryann elektrolitinin younluu llerek belirlenebilir. Bu kimyasal tepkimeler kolayca tersinir yap labilir ve pozitif uca do ru olan bir akm, elektrotlar balangtaki kimyasal bileimlerine evirecek bi-

DORU AKIM DEVRELERI

imde etki eder. Doldurma elektrik enerjisini tazelemek iin gereklidir, sonra bu enerjiyi bo alma srasnda batarya geri verir. Bunlarla birlikte kur un asitli bataryasnn i direnci ok kktr ve k sa sreler iin batarya birka yz amper akm verebilme yetene indedir. Tam dolu bir pilin emk yakla k 2,1 V ve ticari olarak bulunabilen bataryalarn emk leri 6, 12, ve 24 V tur. al trlmayan bir bataryay tam dolu tutmak nemlidir, aksi halde elektrotlar yava yava slfata dn r ve yklenen akmla balang taki gerek kimyasal bile imlerine dndrlemezler. Bu durumda bataryann elektrik enerji s as azalr. Yakn zamanlarda geli tirilen cival bataryanIn bo alma srasnda emk'i ok deimez. Bu demektirki ular aras ndaki gerilim pilin yararl olduu mr boyunca sabit kalmaktadr. Batarya bitti inde gerilim, Sek. 1-5 de a kland gibi hemen birden azal r. Cival bataryalarm sabit-gerilim belirtgen-

1,5

Civan batarya

e 1,0 ac
0,5
,-"1 00

Kuru pil

10

20

30

40

50

Srekli kullanma sresi (saat) ekil 1-5. Karbon-inko bataryasunn bo alma erisinin ~alt bataryan nki ile karlatrlmas.

leri devrelerin dzenli al masnn batarya gerilimine kritik biimde ba l olduu elektronik uygulamalarda nemlidir. Bu durumlara vakum tb ve transistr devrelerinde rastlanmaz. Bununla birlikte cival bataryann sabit-gerilim zellii elektriksel l devrelerinde yararl bir gerilim standartdr. Cvah bataryamn bir elektrodunda c va-inko karm ve teki elektrodunda cva oksit ve karbon karm vardr. Elektrotlarmdaki kimyasal tepkimeler kuru pildekini andrr ve ular arasndaki gerilim fark 1,35 V dur. Son zamanlarda gelitirilen batarya e itleri alkah ve nikel-kadmiyumlu bataryalardr. Alkali batarya kimyasal olarak kuru pile olduka benzer fakat elektrotlar arasnda kuvvetli baz olan bir elektrolit bulunur. Bu ve dzeltilmi elektrot yaps i direncini azalt r, enerji yetene ini ve raflarm mrn artm. Nikel-kadmiyumlu batarya kurunlu batarya gibi aral kl olarak doldurulabilir fakat tamamen kapal dr, nk doldurma s rasnda kan gazlar byk gaz basnc olumasna engel olacak biimde kendi kendini dzen-

TEMEL ELEKTRON K

leyici "bir mekanizma olarak davramr Bu zellik ve s v elektrolitin bulunmamas bu bataryamn fiyat nn yksek olmasn telafi eder. Sekin modern bataryalar ek. 1-6 da a klanmtr.

ekil 1-6. Sekin modern bataryalar (Union carbide Co.)

BAST DEVRELER Seri devreler

Direnler gibi e itli elektriksel devre bile enleri, her birinden geen ak m ayn olacak biimde balanmlarsa bu bile enlerin seri bir devre olduu sylenir. ek. 1-7 a da gsterilen bir batarya ve direnten olu an seri basit devreyi gznne alal m. / akm her bir direncin ular arasnda Ohm yasas ile verilen bir gerilim farkna neden olur. Yani,
ve V3 = R 3/ (1-7) V2 = R2/ V = RII bataryannn emk'ine e it olduu kuku gtrmez dir ve gerilimlerin toplamnn yani (1-8) V -= Vi -I- V2 V3

dir. Denklem (1-8) elektronik devrelerinin bir ilkesinin basit bir rne idir ve

10
L.

DO RU AKIM DEVRELER[
i7
;

R, +
--

v\PA,R3 /_ R2
V3

tt

el

=R +R +R 1 2 3

(e)

fb)
ekil 1-7. (a) basit bir seri devre ve (b) bunun e deeri.

bundan sonraki kesimde ayr ntlaryla incelenmi tir. Bu denklem herhangi bir tam devrede gerilim farklarnm cebirsel toplamnn sfra e it olduunu sylemektedir. Direnlerin ular arasndaki gerilim fark nn i areti ile emk kayn.annkinin farkna dikkat ediniz; bir dirence ak m pozitif ucundan girer, emk kayna na ise negatif ucundan girer. Gerilim diren zerinde akm ynnde azaldndan gerilim fark na genel olarak diren zerinde IR gerilim dmesi denir. Eer Dek. (1-7) deki IR gerilim d meleri Denk. (1-8) de yerine konursa, sonu

V IR i IR 2 IR 3 = I (R + R2 + R3)
olur. Bylece seri devredeki ak m,
=

R il-R21-R 3

(1-9)

olur. Burada e deer diren Re,,

R e, = Ri 4 R2 1-R 3

(1-10)

olarak tammlamr. Buna gre herhangi bir say da seri ba l diren.Ierin e deer direnci bunlar n bireysel direnleri toplamma e ittir. Sadece ak m gznne ahndmda bir tek diren, R e, iine alan ek. 1-76 deki devre direnci olan ek. 1-7a ya e deerdir. Direnlerin seri ba lanmas na dayanan kullanl bir devre ek. 1-8 de gsterilen gerilim blcdr. Bu devrede bir ift diren aras ndaki deme noktas ok-ulu bir seici anahtarn ucuna balanmtr. Anahtar eitli konumlara getirmek suretiyle batarya geriliminin, V, eitli kesirlerini ktan almak mmkndr. Gerilimin ulardaki da lm direnlerin de erlerine baldr. Kukusuz, e er seri direnler yerine bir gerilim blc konulursa k gerilimi V nin istenilen herhangi bir kesrine ayarlanabilir. Bu, radyo ve televizyon alclarnda ses kontrolu ilkesidir. Paralel devreler Diren v.b. elektrik bile enleri balamann baka bir yolu ek. 1-9 da gsterilmitir. Burada her diren zerindeki gerilim fark eittir ve bu e it balamaya

TEMEL ELEKTRONIK

11

-o
-T

#R R

r ---.---0

ekil 1-8. Gerilim blc devre.

paralel devre denir. Her direnteki al m Ohm yasas ile verilir, yani
1

ekil 1-9. Paralel ba l direnler.

V
R

12 =

V
R2

ve

/3

V
3

(1-11)

dr. Bu durumda akmlarn toplam batarya ak mma eittir, yani (1-12) dir. Denklem. (1-11) deki ak mlar yerlerine koyarsak bu,

=_ -

R1

-1-

RZ

R3 -z-- V (1- R

--

(1-13
R3

olur. imdi paralel dirnlerin e deerini bulmak iin R e, tammlanr ve Ohm yasas kullambrsa (1-14) V = I R e, yazlr. Denklem. (1-14), Denk. (1-13) de yerine konarak

= v =V
Re

\R

1
R2

1 ) R3

(1-15)

elde edilir yleyse

11 = R R ei

1 R2

1 R3

DORU AKIM DEVRELERI

dir ve bu ba nt herhangi sayda paralel ba l direnlerin e deerinin tersinin direnlerin tersleri toplam na eit olduunu anlatmaktad r. ehekeler Seri ve parkl direnlerin kar k ba l olan devreleri Denk. (1-10) ve Denk. (1-16) nn arka arkaya uygulanmas yla zmlenebilir. rne in Sek.1-10 a da grlen ebekeyi gznne al nz Direnlerin de erleri izimde yaz lm tr. Her biri 10 S) olan R5 ve R 6 paralel bile imi yerine 5 S2 konabilir, nk Denk. (1-16) ya gre

, V-35 v

I R

1551

102

(a)

Fd

- 512
(

hl

k L i\AN --L
Af r

- 15 k

7,5 52

- 17,5 ft

ekil 1-10. Seri ve paralel ba l ebekenin indirgenmesi.

TEMEL ELEKTRONIK

13

1
R5 R6 10

12 10 = 10 (1-17)

R e = 5 S2

dur. Bundan tr devre ek. 1-10b deki duruma indirgenir. Sonra R e, ile R4 105l) un bileimi Denk. (1-10) a gre

R' e = R" + R4 = 5 + 10 = 15 S2
olur ve imdi devre, ek. 1-10c deki gibidir. rn e deeri

(1-18)

R' e ve R3 paraleldir yleyse onla225

30 (1-19)

R"

___ R' e, R3 R' e+R3

15 x 15
15+15

7 ' 5 "2

dur. Son Olarak R", R 1 ve R2 nin seri ba l durumu

RT =R" e + R i +R2 :=7,5+5+5 =17,5 )

(1-20)

biiminde toplanr ve ok. 1-10a daki tm ebeke yerine ek. 1-10e deki basit edeeri konulabilir, buradaki RT tm devrenin direncini gstermektedir. Bataryadaki ak na ise

/ = RT T

35 5 = 2A 1 7,

(1-21)

dir. imdi R3 direncindeki 13 akmnn hesaplanmasmn istendiini varsayalm. Bu, nce devre iziminde b ve c noktalar arasndaki V3 gerilim farkn hesaplayarak yap lr. R 1 zerinde /R i dmesi IR I =2 x 5 =10 V tur ve ayn IR dmesi R2 de de vardr. Denklem (1-8) e gre V= V V2+ V 3 dir. Buradan V3 = V--V1---V2 = 35-10-10 = 15 V tur ve yleyse R3 deki akm, / =
3

(1-22) (1-23)

V3
R 3

15 5

=1A

(1-24)

dir. Benzer dnceleri uygulayarak her direnteki ak m bulmak mmkndr.

DEVRE OZUMLENMES Kirchhoff Kurallar

Elektronikte nemli ebekelerin o unu basit seri ve paralel bile enlere indirgemek mmkn olmadndan daha kuvvetli analitik metodlar kullan lmaldr. Denklem (1-8) ve (1-12) nin geni letilen iki basit ilkesi bu konuda en

DO RU AKIM DEVRELERI

vararh olan ve .Kirchoff kurallar olarak bilinen kurailard r. nce ek. 1-9 daki basit paralel devreyi gznnde alal m, bu devre ek. 1-11 de devrenin dallanma yani dii.,f,7,m, noktalarn' gstermek iin yeniden izilmi tir. Dii ilm noktas (veya daha ok) iletkenin birle tii noktad r. Birinci Kirchhoff kurah herhangi bir d m noktas nda ak mlarn cehirsel toplam nn s fr olduunu ifade eder. Gsterirn olarak bu,
D ian

v r-

D m ekil 1-11 Paralel basit bir devrede d m noktalar .

(1-25) dr. Denklem (1-25) asl nda akmn sreklili ini aklayan bir ifadedir, ayn zamanda bu e itli e elektrik yk korunumunun sonucu olarak da bak labilir. Kirchhofrun ikinci kural ek. 1-40a da I ; akmn" Denk. (1-25) i kullanarak hesaplarken tam olarak kullan lmtr. Bu kural bir devrenin herhangi bir tam ilmei boyunca gerilim farklar toplamnn sfr olduunu ifade eder. i;sterim olarak, (1-26) 1; v --,-- O I ir . Bir ebeke iline i ek. 1-10a da gsterilen abcda gibi balang noktas na dnen bir yol olarak anla lr. Ayn ebekede ba ka tam ilmek rnekleri befgcb ve daefgd dir. Denklem (1-26) er e jisinin korunumunun bir sonucudur. Kirchhoff kurallar n herhangi bir ebekeye uygularken ilk ad m ebekede her diren zerinde herhangi ynlerde ak mlarn geti inin. i aretlenmesidir. Sonra devre iziminde her diren zerindeki gerilim fark nn i areti daha nce sylediimiz anla maya yani ak m n dirence pozitif ucundan girdi i anla masna dayanarak i aretlenir. DeVredeki emk kaynaklarnn i aretleri devre iziminde nceden belirtilmitir. Bundan sonra Kirchhoff kurallar devrenin eitli d m noktalarna ve ilmeklere bilinmeyen tm ak mlar zmeye yetecek kadar denklem yazmak zere uygulan r. E er bir ebekede m d m ve n bilinmeyen varsa Denk. (1---25) den m-1 tane ba ms z denklem yaz labilir. Ayn biimde Denk. (1-26) dan tretilebilen n-(m-1) = n - m+1 tane ba msz denklem yaz labilir. Bylece Kirchhoff kurallarnui herhangi bir ebekeye uygulanmas yle elde edilen ba msz denklen-

TEMEL ELEKTRON K

15

lerin says (m-1)+n-(m-1)=n dir. Bu da bilinmeyen ak mlarn saysna e it olduundan ebeke zm tamamiyle yap lm olur. Genel olarak gerekli olandan daha ok say da dm ve ilmek denklemi yazmak mmkndr fakat bunlardan sadece n tanesi birbirinden ba mzdr. Bu bamsz denklemlerin zm o u kez negatif akm deerleri verir. Bu da denklemleri yazmadan nce i aretlenen ak m ynlerinin doru olmadm ve gerekte bu ak m ynlerinin ters seilmesi gerekti ini anlatr. yleyse nceden gerek akm ynn bilmeye gerek yoktur. e itli akmlar hesaplandktan sonra devrenin herhangi bir kesiminde IR d meleri Ohm yasas kullanlarak bulunur. Kirchhoff kurallarn ebekeye uygulama tekni i birka rnekle en iyi biimde a ldatur. nce ek. 1-12 deki paralel basit diren devresini dikkate alahm. Her direnteki ak m ynleri keyfi olarak seilmi ve IR d meleri de bu belirtilen ynlere gre iaretlenmitir. Bu devrede yaln z iki dm vardr ve birisi b de teki e dedir. Bundan tr sadece 2-1 = 1 tane ba msz dm denklemi vardr. b ile i aretlenen dallanma noktas n gznne alrsak Denk. (1-25) den,

d ekil 1-12.

1/ --H1 2 = O yazlr. e ile i aretlenen dallauma noktas nda ak n denklemi / T 1-Iz =-- O

(1-27)

(1 28)

dr. Grld zere Denk. (1-28) Denk, (1-27) nin negatif i aretlisidir ve bundan tr bunlar ba ms z de ildirler. Bu denklemlerden biri ebeke zmnde kullan labilir. imdi abef ilme ini gznne alalm. Denklem (1-26) ya gre

V-/ i R = 0
yaz hr. Ayn biimde abcdef ilmei boyunca VH--/2 R2 0

(1-29)

(1- 3 0)

dir. Bilinmiyen tane ak m olduuna gre 3-2-1-1 = 2 tane ba msz ihnek denklemi olmaldr. Bunlar Denk. (1-29) ve (1-30) dur. Bununla birlikte bcde ilmei boyunca

16

DO RU AKIM DEVRELERI

/ I R I + /2 1/2 = 0

(1-31)

dir, ama Denk. (1-30) dan Denk. (1-29) karldnda Denk. (1-31) elde edildiinden bu ba ms z bir ba nt de ildir. yleyse bu ilmek denklemi bams z deildir ve herhangi ikisi ebeke zmnde kullan labilir. Bilinmiyen akm bulmak iin Denk. (1-27), (1-29) ve (1-31) i bams z denklemler olarak seelim. zm nce Denk. (1-29) dan I I i, V /7-1 (1-32)

--

bulmakla ba ardr. Sonra Denk. (1--31) den, --/ IR R2 (1-33)

bulunur. (1-33) denklemi (1-27) de yerine konarak / iR i

R2

(1-34)

yazhr. Burada I i yerine (1--32) deki ifadesi konursa

R1

VR 1 R R2
1 Ri

.
R2

(1-35)

olur. yleyse akm,

,--- V (

1, )

(1-36)

dir. Bu sonu paralel direnler dikkate al narak ula lan zme yani Denk. (1--33) e e de erdir. Son olarak 1 Denk. (1-33) de yerine konarak
/2 -=

VR R R2

(1-37)

veya /1 =
2

(1-38)

bulunur. Denklem (1--38) deki eksi i aretine gre bu ak mn yn ek. (1-12) de gsterilen yne z tur. Bunun sonucu olarak R2 zerindeki IR dmesi devre iziminde gsterilenle ters i a ettedir. Daha kark ebekeler iin ten ok e itlik yazmak gerekir ve o u kez denklemlerin zlmesi iin deterrninant yntemi kullan lr. Bu teknik bundan sonraki kesimdea klanacaktr ve hepsini bulma yerine sadece ilgilenilen akmla bulmay salama stnl vardr. o u kez bir devrede ak mlardan

TEMEL ELEKTRONIK

17

sadece bir veya ikisi de do rudan ilgilenilir, bu durumda btn bilinmeyenlerin bulunmas gereksizdir. Wheatstone Kprs Bu kesimde Kirchhoff kurallar ek. 1-13 de gsterilen Wheatstone kprsn zmlemek iin kullanlmtr. Bu son derece nemli devre 1843 de Charles Wheatstone tarafndan gelitirilmi ve bilinmiyen direnlerin de erlerini bulmak iin geni biimde kullanlmtr. Bu devrenin kullanlma yntemi devreyi zmleyecek anla labilir. Kirchhoff kural na gre a, b ve d dallanma noktalarnda

ekil 1-13. Wheatstone kprs. //2/ = 0 / 1/3 +/5 ----- O / 3 + /4/ =O (1-39)

yazlar. Wheatstone kprsnde drt dallanma noktas olduundan bu bamsz akm denklemi yeterlidir ve bundan tr c noktas iin yazlabilecek drdnc denklem kullan lmamtr. Kirchhoff kural abdefa, acba ve bcdb ilmeklerine uygulanrsa, IR 1--/3R3+ V /5R5/4 R4 + /3R3 =0 (1-40) =0

2R2-4 R5 --F /IRI = 0

yazhr. Her ilmek boyunca yaz lar eitli IR dmelerinin iaretlenen kutuplarna dikkat ediniz. Alt tane bilinmeyen akm olduundan, 6-4+1=3 tane ilmek denklemi gerekir ve fazladan yaz lanlar gereksizdir.

18

]DO RU AK1M DEVRELER

Denklem (1-39) ve (1-40) alt bilinmeyenli alt denklemdir. yleyse bu denklemlerin zmne determinant yntemi uyguland nda her akm hesaplarken altnc mertebeden iki determinantm de erini bulmak gerekir. Tm zm iin ise bu biimde yedi farkl determinant hesab gerekmektedir. Altnc mertebeden bir determinantm de erinin bulunmas kolaydr ve son deeri bulmadan nce mertebeyi indirmek iin bir s ra kolayhklar vard r ama yedi tane altnc mertebeden determinantm zm olduka i ister. Bundan tr Denk. (1-39) ve (1-40) n zmnn ilke olarak ba arlmasna ra men baka yntemler aramak yararl dr. Kark devrelerin zm o u kez ilmek aktmlann n kullanlmas ile basitle,tirilebilir. James Clerk Maxwell'in onurland rlmas iin Maxwell yntemi olarak bilinen bu teknik gerekte Kirchhoff kurallar = ikisini ayn zamanda uygulayp gerekli denklemlerin say sn azaltmaktadr. lmek akmlar , ek. 1-14 deki Wheatstone kprsnde a klanan akm gibi izilir. Akm ynlerine gre IR dmelerinin iaretleri belirtildikten sonra bilinen gerilim denklemleri her ilmek iin yaz lar. Bylece ekil 1-14 e bakarak

ekil 1-14, Wheatstone Kprsnn ilmek yntemiyle zm,

VR 1 ( IaI b)R 3 ( R i (IgI b ) --R 2 b R5 (I b rici) 4- R 5(4I b)-1-R 4Ic R3( I

=O

0 =0 (1.-41)

yazlar. Burada gene IR dmelerinin, ve akm ynlerinin i aretlerine dikkat ediniz. Bu denklemler dzenlenirse ---(R 1 -1-R 3)4+ R i h+ R 3I

--V
=0 (1--42)

R i Ia( R R2 4- R5)/ vi- R5 /c

olur.

R3/aR5 b+ (R 3 + R4+ R 5)/c = O

TEMEL"ELEKTRON1K

19

Denklem (1-42) nin herhangi bir ak m ,diyelim I b iin zm determinantlar kullanlarak bulunur. Bunun iin bir oran kurulur paydada ak mlarn katsaylarmdan olu an determinant, payda ise gene buna benzer bir determinant bulunur. Fakat bilinmiyen ak mlarn katsaylar yerine eitliklerin sa taraf konur. Yani I b, iin zm:

-( R 1 -1- R 3 )
Ib
-(

-R3

R1

-V 0 0

R3

R5 R3-1- R41 - R5
R3

R i + R3 ) R
-R3

Ri
- (

R + R2+ R5)

R5

-R 5

R 3 - F R4 + R 5
(1----43)

VR 5R 3 +VR ( R 3 +R4+ R5)

,6 Ri -V -( R 1 +R2+ R 5) 0 -R 5 0

burada ,6, paydadaki determinant n deerini gsteriyor. Ayn biimde

-

(R + R3)

R1 -R 3

VR R 5 VR3(R +R2+Rs)
dir. imdi ek. 1-13 de 15 olarak gsterilen R5 direncindeki ak m 15 = I ble V

1 44)

(R5R3+ R R3+ R R4+ RiR5-R R5 -RiR3 -R2R3 -R5R3)

V
Q

( R i R4R2R 3 )

( 1--45)

Denklem (1-45) Wheatstone kprsnn en nemli ba ntsdr, E er R 1 R 4 = R2R 3 veya

R1 R1

R2

R4

(1-46)

ise o zaman / 5 akm sfrdr ve uygulanan ger;limden. ba mszdr. E er kprnn kollanndaki direnlerin oran Denk. (1-46) ya uyuyorsa kpr dengelenmitir denir. Bylece rne in eer R 1 , R2 Ve R3 bilinen direnler ve i sfr ise R4 n de eri denge art ndan yani Denk. (1-46) dan hemen hesaplanabilir. Wheatstone kprsnn ok kullan lan bil eidinde R 1 ve R2 direnleri bir anahtar R2 I R] olann onluk olarak verecek biimde ba lanmtn. R3 ise srekli de i ebilen bir direnti . R3 ayarlayarak kpr dengelendi inde R4

20

DORU AKIM DEVRELERI

(

n bilinmiyen de eri R2 R ) R3 dr. (R2 /R 1) in onluk de erleri 10 - 3, 10-2 ve 10-1 den, 1, 10, 10 2 ve 10 3 aras nda bulunabilir ve bylece olduka geni bir blgede diren de erleri llebilir. Uygulamada dengeyi gstermesi iin R5 in yerine akm gsteren bir ayg t balanmtr. Bu aygtn ayar edilmesine ihtiya yoktur, nk bu ayg t sadece dengeyi yani ak mn sfr olduunu gstermesi iin kullan lr. Denklem (1-45) btn ak mlar zmeden devre ile ilgili yararl bilgi edinme durumuna bir rnektir. o u kez ilmek akmlarn sadece gerekli olan bir akm bulacak ekilde izmek mmkndr. Herhangi bir devreyi en az gayretle zmlemek iin ilmek ak mlarnn seme kolayl alkanlkla kazan hr. Gerilim Blc Devresi ki gerilim farkna kardatrmann ok salkl bir yolu gerilim blc devre kullanmaktr. Bu durumun basit bir a klanmas ek. 1--15 den anla lr. Burada duyarl deien bir gerilim blc, de iken bir diren ve bir batarya ile seri baldr. Duyarl direncin srgl ucu akm gsteren bir l aleti ile d devreye ba ldr, direncin bir ucu da d devrenin teki ucuna ba ldr. De i ken RA direncini ayarlayarak zel bir I = VI (R-{--R A ) deeri seildi ini varsayalm. O zaman srgnn bld gerilim V' basit olarak IR' ye eitth Burada R' di encin son ucu ile srg aras ndaki direntir. / ve R bilindii iin srgiinn konumu gerilim fark birimi yok cinsinden ayar edilir. E er imdi bilinmiyen bir gerilim, rne in bir batarya, k uularma b ., lanusa ve srg M l aletinde akm sfr oluncaya kadar ayarlamrsa bilinmiyen gerilimin deeri IR' olur.

O -F

Bilinmeyen gerilim
oekil 1-15. Bilinmeyen bir gerilim fark n lmek iin basit bir gerilim blc devresi .

Gerilim blc, karlatrma ile l yapan bir aygttr; yani bilinmiyen gerilim farkn standart bir bataryamn gerilimi cinsinden verir. Bunun nas l baarld.,m grmek iin. ek. 1-16 daki devreye bak nz. Burada Vs mal batarya gibi standart bir bataryan n veya o u kez son derece kararl bir emk'i olan Weston pilinin emk'dir. imdi RA nn M l aygtnm gsterdii akm sfr yapmaya kadar ayarland n varsayahm. Bu,

/Rs = Vs

(1 47)

TEMEL ELEKTRONIK

21

demektir. Bu devrede duyarl deiken diren her birinin de eri R olan dokuz tane zde seri diren ve R' de iken direncinden olu ur. M, l aletinin. gsterdi i d devre akmn k ularna bal 'bilinmiyen I7 gerilim kayna ile ayarlanr. Bu i anahtar ve srgnn uygun konumlar seilerek yap lr. M2 de akm sfr olduu zaman,
V

tl

Ayar

nR R R R R RjR R R R ~r--("0-"M-~--~~-1~-/VVV -~-I (nR+R')

9 8 7 5 3 2 I 0

.
Rilitimeyen gerilim

ekil 1-16. Basit bir gerilim blc devresi.

R')

(1-4g)

olur. Burada n, seici anahtarla evrildi i konumun numarasdr. / nn Denk. (1-47) deki de eri Denk. (l 48) de yerine konarak

V. = Vs

nR+ R ' Rs

(1-49)

yazdr. Bu denkleme gre bilinmiyen gerilim standard emk ve gerilim blc devresinin direnci cinsinden bulunur. Ne / akumnm, ne de batarya gerilimi V nin bilinmesine gerek olmadna dikkat ediniz. Gerilim blc devresinin do ruluu direnlerin sa lkh yapsn.a ve deiken diren zerindeki srgnn mekanik kararld na baldr. olmn doruluu, ek. 1--16 de oldu u gibi sabit direnleri bir anahtarla srekli deiken direnle birle tirmek suretiyle art rhr. Bu durum de iken diren zerinde gerilim d mesi, diyelim ek. 1-15 de, onda bir ise bundan tr srgnn mekanik bozuklu u ayn arpan kadar azalt lr. Gerilim blc devresinin en byk zelli i denge durumunda devreden hi bir akm akmamasdr. Bu demektir ki bilinmiyen gerilim a k-devre art lar altnda llnektedir ve l iteki IR dmelerinden bozulmaz. Aslnda l aletinin s fr gsterme duygunluuna bal olarak kk bir ak n olabilir, bundan tr s fr akmn minimum yapmak iin o u kez duygun elektronik ykselteler kullan lr.

22

DO RU AKIM DEVRELERI

EDEER DEVRELER Thevenin Teoremi ou kez elektronik devrelerin zmlenmesi devrenin hepsi veya bir k sm yerine edeer devre koyarak kolaylatrhr. Belli amalar iin e deer devre, temel devre ile ayni zellikleri gsterir. Bu durum direnlerin seri ve paralel bileimleri ile ilgili olan bir rnelde incelenmitir. Orada akm hesaplamak iin direnlerin tm ebekesi yerine bir tek e deer diren yerle tirilmiti Baka durumlarda, zellikle vakum tpl ve transist l devrelerde e deer devreler elektronik aygtlarn davranlarn gstermek iin kullamhrlar. En kullanl edeer devrelerden biri The'venin teoreminin sonucu olarak ortaya kandr. Bu teorem direnler ve bataryalardan olu an ve iki k 'ucu olan ebekeler yerine ek. 1-17 de a kland gibi seri bah bir diren ve bir bataryann konulabilece ini ortaya koymaktadr. Thevenin e deer devresi-

la)

(b)

ekil 1-17. (a) lki ulu devre ve (b) ve The'venin e deer devresi.

nin biimi ebekesinin bal bana gerek yerleimini bilmeden Ve, ve Re, nieeliklerinin uygun de erlerinin nasl bulunabilece ini gstermektedir. E deer emk, ykteki akan s fr olduu zaman k ularndaki gerilim yani ak-devre gerilimidir. E deer diren ise Ve in R L = O olduu yk akmma, yahut ksadevre akmna orandr. Yine B e in, yk zerindeki gerilimin Ve, in yarsna eit olduu zamanki yk direncine eit olduuna dikkat ediniz. Bu tanm ksa-devre akmnn kolaylkla bulunabilece i durumlar iin yararl dr. Th ,6venin e deer devresinin ek. 1-17b deki biimi R in Ve ksa devre olarak gznne al nddnda ebekenin k ular arasndaki diren olduunu gsteriyor. Re in zmleme yoluyla bulunmas ebekenin kurgusu bilindii zaman yararldr, nk bu durumda sadece basit ebeke indirgenmeleri i e karr. Edeer emk'i ve edeer i direnci bulmak iin bu de iik yntemlerden hangisinin kullanlaca sadece verilen herhangi bir durumda hangisinin kolay olaca na ba ldr.
.

rnein ek. 1-18 deki basit devrenin Thevenin e deer devresini dikate alalm. E deer emk

TEMEL ELEKTRON K

23

ve

VR 2
, R i+R2

(1-50)

ekil 1-18.

dir. Bataryann yerini ksa devre yaparsak ular aras ndaki diren R 1 ile nin paralel birleimi olur. Buna gre.

R,

R R2 Re, = R1+R2
olur. O zaman yk ak m, VR2

IL RL-1R e

R R2 FRL(R1+R2)

olur. Denklem (1-52) nin sa taraf ek. 1-18 deki devreden bulunabilir. E deer devre ynteminin stnl n aklamak iin ek. 1-19a daki Wheatstone kprsn gznne al rm R5'deki akm devrenin geri kalamum yerine Thevenin edeerini koyarak zlr. Sonra batarya yerine bir

(a)

(c) ekil 1-19. (a) Wheatstone kprs devresi; (b) R e'i hesaplamak iin bataryay ksa devre yaptktan sonraki durumu; (c) Tl venin edeer devresi.

DO RU AKIM DEVRELERI

ksa clevrenin konmas R 3 R 1 ile, paralel duruma getirin, bunlar da ek. 1-19c de a kland zere k ularnda paralel duruma gelen R2 ve R4 l olur. Bundan tr ek. 1--19 c deki e deer devrede ilesrba

R e'

R1R3

R2R4 R2 4- R 4

(1-53)

dil-. k ularndaki gerilim R 1 ve R3 n deme noktas ile R2 ve R4 n deme noktas arasndaki gerilim farkd r. Bu gerilim fark R, zerindeki IR gerilim dmesinden R 1 zerindeki IR gerilim d mesi karlarak bulunur. yleyse e deer batarya,

V C

VR1 RH-R3

VR2
i<2-+-R4

(1-54)

dir. Sonu olarak ek. 1-19c deki e deer devreye gre R s deki akn ,

V e
15 - R e + R5

(1-55)

olur. Bu sonucun elde edilmesindeki kolaylk ve abukluk, Kirchhoff kurallar nn uygulanmasndaki durumla karlatrlmaldr. Denklem (1-46) daki denge artnn Denk. (1-54) ve (1-55) den hemen oltaya ktna dikkat ediniz, nk denge durumunda 15 = 0 dar. Norton Teoremi Emk kaynaklarndan ok akm kaynaklar yla ilgilenilen, rne in, transsistr devrelerinde yararl ikinci bir e deer devre biimi, Norton teoremi ile verilir. Norton teoremi bataryalar ve direnlerden olu an ve iki k ucu olan herhangi bir ebekenin yerine bir ak m kayna Ie ve bir e deer direncin, R e paralel bal bileiminin kon.ulabilece ini syler. Akm kayna dv ksa devre edilmi k ularmdaki akm ve R e, ise Thevenin teoremindeki e deer direncin ayndr Norton e deer devresi ek. 1--20 de gsterilmi tir. Buradaki gen ak m kayna ie i gstermektedir. Bir bata yann akm kayna olarak davrand gibi davranacak hi bir basit elektrik bile en akm kayna olarak davranmaz Bununla birlikte devre zmlenmesinde akm kayna d ncesi ok yararl bir kavramlar.

ekil 1-20. Norton e deer

TEMEL ELEKTRONIK

23

Herhangi bir devreyi ya Thevenin ya da Norton e deer devrelerinden biri ile temsil etmek mmkn oldu undan bir ede er devre biiminden tekine evirme mmkndr. ek. 1-21a ve b den yk zerindeki ksa devre akm Thevenin e deer devresi iin Ve, IRe, dir ve Norton e deer devresindeki /e, 6 eittir. ki devrenin ayn ebekeyi gstermesi iin

xe^
N\Ar o

(b)
ekil 1-21. (a) ThAvenin e deer devresi ve (b) Norton e deer devresi aras ndaki bagmt .

Ie$ =

Ve, Re,

(1-56)

eitlii salanmandr. yleyse bir e deer devreyi tekine evirmek basit bir itir. Verilen herhangi bir ebekenin hangi devre ile gsterilece i tamamen bir seim ve uygunluk sorunudur. Maksimum G letimi Radyo vericisi veya ses kaydediei gibi birok elektronik devrelerde, devreden yke maksimum elektrik gc iletmek nemlidir. Bu durumlarda yk bir anten veya bir hoparlr olabilir. Bundan tr maksimum g iletimini mmkn klmak iin gerekli devre artlar belirlenir. Bir ebekenin Thevenin ede er devresinin ek. 1-22 de gsterildi i gibi olduunu ve ykn k ularna bal RL direnci ile gsterildi ini va sayahm. Kolay olsun diye e deer batarya ve e deer direncin alt ndaki ksaltmalar yaz lmamtr. Joule yasas uygulandnda yk direncindeki g,
R

v -

RL

.PB=I2 R+IZR L

P=12R,

ekil 1-22. RI yk direncine maksimum g iletimini incelemek iin Th6renin e deer devresi.

DORU AKIM DEVRELER[

R+ RL ) V2 I RL
(1 _J_
RL

R
(1-57) )2

dir. Denklem (1-57) e gre yk direncinin ok kk ve ok byiik olmas . durumlarnn ikisinde de ykteki g s frdr. yleyse RL deki gcn maksimum olmasn salayan en uygun bir yk direnci bulunmal dr.
Maksimum g iletimi salayan art bulmak iin Denk. (1-57) nin RL ye gre trevini al p sonucu s fra eitliyelim, yani

dPL

V2
RL

2R R2 L

V:-'

dR L
2R RL ve buradan = 1

(11-R/R i) 2
R RL

(1+R/R ip

R 1,2

= 0 (1-58)

(1-59)

RL = R

(1-60)

bulunur. Bu ise yk direncinin, gc veren ebekenin i direncine e it olmas durumunda yk direncindeki gcn maksimum oldu unu anlatyor. Yk direnci ebekenin i direncine e it olduu zaman ykn devreye uyu tu rulmu olduu sylenir. ekil (1-22) deki edeer devre herhangi bir ebekeyi temsil gitti inden sonu btn devrelere ayn biimde uygulanr. E deer-devre kavram = yarar , bylece, ok genel bir sonucu tamtlamay mmkn klar.

ELEKTRKSEL LMLER D'Arvonsal Metresi

Bugne kadar elektrik l ayg tlar= en ok kullanlan' yap suun adyla anlan d'Arsonval metredir. Bu aygtta bir alminyum ereve zerine sar lm bir kangal bir mille bir at nah m knatsmn kutuplan aras na konmutur, ek. 1-23. ki ince helezon biimdeki yay, kangal n durumunu ayarlar ve llecek akm da bunlarn zerinden geer. Kangala tutu turulmu bir gsterge, kangaldan geen ak m ile mknatsn magnetik alan arasndaki etkileme sonucu kangal dnerken, akm lekte gsterir. Yumu ak demirden bir kutup paras mknatsn kutuplan aras na konulmutur. Bylece kangal n kenarlar yarapsal olarak ynelen alan iinde hareket eder. Bu aygtta gstergenin sapmas kangaldan geen ak mla do ru orant ldr. Aygtn duyarl, yani verilen bir akma gre sapmas , mknatsn. mag-

TEMEL ELEKTRONIK

27

Ba lama -yerleri Ask -yaylar ekil 1-23. D'Arsonval metrenin temel zelliklerinin gsterimi.

netik alann artrarak, kangahn yzeyi i artrarak, kangaldaki sarm larm saysn artrarak veya yaylar n kuvvete kar dnme katsaysm azaltarak gelitirebilir. Kangahn bykl ne ve buna gre yayla= mekanik sertli ine dikkat edilir,' nk zayf yaylarla as lan byk bir kangal mekanik bir sarsma veya titreimle bozulabilir. Yine duyarl artrmak iin tel sarmlarn saysnn gereinden ok yaplmas istenmeyen bir durumdur, nk bu durumda kangaln direrci de artar. Bu durum sonraki bir kesimde a kland zere cihaz n almasn tersine etkiler. Magnetik alan, bilinen do al mknatslarm alan kadardr. Bu suurlamalara ra men ou d'Arsonval metreler 10 -3 A (1 miliamper, mA) kadar, bunun da tesinde 50 x 10 -6 A (50 nikroarnper, gA) kadar akmlar iin bile le in tamam kadar sapma gsterir. Kmeler halinde yaplan laboratuvar cihazlar maksimum duyarlkta yaplr ve 10 x 10 -12 A (10 pikoamper, pA) lebilirler. Ampermetre ve Voltmetreler D,Arsonval metre akma duyarl bir cihaz veya ampermetredir. o u kez tam lek sapmas iin gerekli akmn deitirilmesi ve bylece ampermetrenin yararl olaca akmlar blgesinin geniletilmesi gerekli olur. Bu i akmn bir ksmn ek 1-24 de izildi i gibi paralel bir direnten geirmekle yani ak mn bir ksmnn yolunun deitirilmesiyle ( ntlemek) yaplr. Ampermetrenin kangahn n direncinin ak olarak R m ile gsterildi ine dikkat ediniz. Kirchhoff kurallar uygulanrsa ve Im R m = IsRs yazlr, bylece bulunacak akm,

= Im

IMRM

Rs

I in (1

Rm
Rs

(1-61)

23

DO RU AKIM DEVRELERI

R,
ekil 1-24. Ampermetrenin i direncine paralel bir nt direnci kullanarak l blgesinin geni letilmesi.

dir. rnein, eer nt direnci ampermetrenin direncinin dokuzda biri ise 1 + R m f Rs == 10 dur ve bylece tam-lek sapmas durumunda ampermetrenin le i on kez artrlm olur. - ou kez anpermetrenin direncinin devreye etkisinin gznne al nmas gerekli olur : direnci R m, olan bir ampermetre ile ek. 1-25 deki Thevenin e deer devresinde Ri direncindeki ak mn llmesinin istendi ini varsayahm. Ampermetrenin de devreye kat lmasyla alum,

^-s

ekil 1-25. Ampetmetrenin direncinin devredeki ak ma etkisi.

R+RL-1-Rm

(1-62)

olur. .Rin < olmadka ampermetrenin gsterdi i akn gerek ak mdan farkldr. Bundan tr ampermetrenin i direncinin kk olmas istenir. te yandan i diren, devre direnle i ile karlatrldnda kk de ilse ampermetrenin direncinin bozucu etkisini do rulamak ve gerek ak m bulmak mmkndr. Bir ampermetrenin tam-lek sapmas ampermetrenin R m direnci zerinde Vm .---:Rml gibi bir gerilim meydana getirdiinden bir d'Arsonval metre ayn zamanda bir voltmetredir. Gene verilen bir voltmetrenin l blgesini cihaza seri bir diren ba layarak de itirmek yararl dr. ekil 1-26 daki devreye bakarak llecek gerilim iin

V =-- i m (Rm+ Rs)

(1-63)

TEMEL ELEKTRONIK

29

ekil 1-26. D'Arsonval metrenin seri diren katlay cs kullanarak voltmetre olarak kullan lmas .

yazlr. Aka grlyor ki Rs verilen bir cihaz n maksimum tam sapma gerilimini artrmaktadr. Uygulamada byle eitli seri diren katlayalar konarak, verilen bir cihaz n geni bir gerilim blgesinde kullanlmas salanr. Bir voltmetrenin bal olduu devre zerine etkisi ayn ampermetre durumunda olduu gibi dikkate alnr. nk voltmetrede de gstergenin sapmas iin kk bir akm gereklidir ve bu do ru akm devreden sa lanr. E er voltmetredeki akm devredeki normal akmlar yannda kk de ilse voltmetrenin devreyi ykledii sylenir ve voltmetrenin bozucu etkisini kald rarak gerek gerilimi bulmak iin voltmetrenin gsterdi i saylan dorultan bir, uy, gulama yaplmaldr. Duyarl d'Arsonval netrelerin tam lek sapmas iin ok kk bir ak n gerekli oldu undan bu metreler voltmetre olarak yararhd rlar. Bir voltmetrenin duyarlnu, i direncinin tam lek sapmas iin gerekli gerilime oran yani volt bana ohm olarak belirlemek yayg n bir uygulamadr. Denklem (1-63) e gre R m Rs nin tam-lek sapmas iin gerekli gerilime oran cihazn alum duyarldr ve bundan tr iki belirleme olduka zde tir. rnein tam-lek duyarlk! 1 mA olan bir d'Arsonval metre kullanan bir voltmetre 1 /10-3 = 1000 S2 /V ile de erlendirilir. Bu demektir ki voltmetre 100V basamanda 100000 Q luk i dirence sahiptir v.b. Ayn biimde 20000 SZ /V'luk bir voltmetrenin (50 t-Alik bir lei olan) 100 V luk basama nda 2 megaohm (MU) direnci vardr. Bir ebekenin bir paras nn direncini bulmak iin rahat bir teknik hem akm hem gerilimi bulmak ve sonra ohm yasasina uygudamakt r. Bu voltmetreampermetre ynetiminde iki farkl balama biimi vardr (ek. 1-27a ve b). Bu iki durum aras nda seim aadaki ekilde gsterilebilece i gibi l cihazlarnn dirertleri ile devre direnlerinin birbirine gre bykl ne baldr. nce ek. 1--27a aki devreyi gznne alal m. Kirchhoff kurallar ndan V = AR + ARA (1-64)

'in

DO RU AKIM DEVRELERI

(e)

(b)

ekil 1-27. R direncini lmek iin voltmetre ve ampermetrenin iki ba lam biimi.

yazdr. Burada V ye .A metrelerden okunan de erlerdir. Bilinmiyen diren

R -=

R ol

(1-65)

ile verilir. Bu da gerek direnein gsterilen V / A oran ndan kk oldu unu gstermektedir. Ayn ekilde ek. 1-271 deki devrede A akm birbirine paralel R veR.v yollar arasmda blnr ve . V

Rv R Rv+RA

(1-66)

olur. Bilinmiyor' direnci zersek, biraz dzenlemeden sonra R

V 1

1 ( V/A ) / Rv

(1.-67)

bulunur. Denk. (1-65) ve (1-67) ye gre ampermetrenin direnci, bilinmiyen direnten (veya Vj A dan) kk oldu unda birinci devre en yararl , ikinci devre ise voltmetrenin direnci bilinmiyen direnten ok byk oldu u zaman yararl dr. Her iki durumda da bilinmiyen diren basit V IA oramyla verilir. Olumnetre ve A-Voltrnetre Ampermetre-voltmetre devresinin basit olarak geni letilmi durumu, le i do rudan do ruya ohn. olarak ayar edilen ohnemetre olarak kullan labilir. Sekin bir devrede ( ek. 1-28) ayn l cihaz arka arkaya nce bilinmiyen diren zerindeki gerilimi sonra da iinden geen ak m lmek iin kullan l r. l eihaz run do rudan do ruya ohm olarak ayar edilmesi a adaki zm-

TEMEL ELEKTRON K

31

lemelerden anlalabilir. nce ek. 1-28 deki a ve b ulannm (bunlar ohmmetreyi bilinmiyen dirence ba lamak iin voltmetrenin tellerine ba lanr) ksa devre yap ldn varsayalm. 0 zaman voltmetre batar-yar m gerilimi olan V yi ler.
fr,-- S fr ohm ayar
r ----7-----H

1) 2

+ I:

Ba lama telleri
--0----2-

Ru

-o-

ekil 1-28. Basit bir olunmetre devresi.

Bundan sonra voltmetrenin ular bilinmeyen dirence ba lanr. E er , imdi R 1 direnci zerindeki gerilim l aleti ile lld nde VR okunuyorsa ohm yasasndan RiJ+R1 =bulunur. Ru yu zersek VR R (1-68)

Ru = R1

V , vR

1)

(1-69)

olur. Denklem (1-69) a gre bilinmiyen diren l eihaz nn iki okumasndan bulunur ama le i a ada olduu gibi ohm cinsinden ayarlamak daha yararldr.
R2 deiken direnci cihaz n ular ksa devre yap ldnda l cihaz nn sapmasm tam lek kadar yapmak iin kullan lr. lek zerinde bu tam sapma noktas "sfr ohm" olarak i aretlenir. Cihaz n ular bilinmiyen bir dirence ba landnda gstergenin lein yarsna kadar sapt m varsayalm. Bu, VR = V/2 demektir ve Denk. (1-69) a gre R u = R 1 dir. Bylece le in ortasndaki diren de eri R 1 e karlk gelen diren olarak i aretlenir. Ayn biimde le in drtte biri kadar sapma V j; = V I 4 dr ve 3R 1 e karlk gelir. Gstergenin hi sapmama durumu a k devre yahut sonsuz ohm durumuna gsterir. Ohmmetrenin le i, dorudan do ruya ohm cinsinden olduundan glk olmamasna ramen dorusal deildir.

Denklem 1-69) a gre ohmmetrenin le inin ortas R 1 e baldr. Buna gre farkl R 1 deerleri seerek geni bir blgede bilinmiyen direnleri lmek mmkndr. Denklem (1-69) cihazdan geen ak m ihmal etmektedir. Ama bu durum R 1 in byk olduu yksek diren blgelerinde do ru olmayabilir. Bundan tr uygulamadaki Ohmmetre devreleri ek. 1-28 de aklanan temel devreden biraz farkl dr. Fakat alma ilkesi ayndr. Bir ohmmetrenin alma durumunda olan bir devrede diren lmek iin kullan lmyacama

3?

DO RU AKIM DEVRELERI

dikkat ediniz. nk bu durumda IR d meleri do ru olmayan lmelere neden olurlar. Bir voltmetre, bir ampermetre ve bir ohmmetrenin yapt ileri bir cihazda toplamak yararl dr nk bunlarn nde de bir 'D'Aarsonval metre vardr. o u kez A V-metre veya VOM (volt-ohm.-miliampermetre) denilen byle bir cihazda dmeler ve eitli balant yerleri cihaz n ahma blgesini ve fonksiyonuu gsterirler ek. 1-29 Baki devre drt gerilim blgesi iki ak m

1,75 M(:?.
1000
0 300

Ohir

11
S fr olun ayar
-

5V '

o 0,4 mA Tam lek ) 620 S1 29

ekil 1-29. Basit bir volt-ohm -miliampermetrenin (VOM) devresi.

TEMEL ELEKTRONIK

33

blgesi ve bir ohn blgesi olan basit bir cihazd r. Devre izimi zerindeki hantlar dikkatle izliyerek her e it kullarn iin i gren devreleri izmek ve bylece devrenin zmlenmesini daha alt devrelere blmek mmkndr. ekil 1-29 daki VOM devresinde ok ulu olan ve mekanik olarak birlikte hareket edecek biimde yap lm konumlu bir d me vardr. Daha iyi VOM -metrelerin ek blgeleri ve ba ka ile grmek iin daha kark dme dzenleri vard r.

KAYNAKLAR
A.M.P. Brookes: "Basic Electric Circuits" The Macmillan Company -, New York 1963 Leigh Page and Norman Ilsley Adams: "Principles of Electricity", D.Van Nostrand Company Inc., Princeton, N.J., 1931. M.E.Van Valkenburg: "Network Analysis", Prentice-Hali, Inc., Englewood Cliffs N.J., 1955

ALITIRMALAR 1-1 1 m uzunluunda ve 0,5 mm ap nda bakrbir telin direncini hesaptayin. Ayn problemi nikrom tel iin zn.
Cev : 8,65.10-25); 5,152 1-2 1-W ve 1 1V152 luk bir dirente bulunabilecek maksimum ak m nedir?
1 2 W ve 10 000 5-2 luk direnteki maksimum ak m nedir ? Cev :,10 -3 A; 7,07 x 10 -3 A.

1-3 Bir elektrik fenerinin kuru pilinin maksimum ak m 0,5 A olarak verilirse pilin i direnci nedir? Bir otomobil bataryas nn bu durumda verdi i maksimum akln 500 A ise i direncini pilinki ile kar la tm.
Cev: 3S2 ; 4,2 X 10-3 52

1-4 ek. 1-7a nn R i ve R2 direnli bakr telleri ile R 3 ykne ba l bir bataryay g kayna olarak temsil etti ini varsayn. E er V = 10 V, yk 552 ve teller 0,5 mm ap nda ve 100 m uzunlu unda teller ise ak nn, yke verilen gc, tellerde kaybolan gc ve yk direnci zerindeki gerilimi bulun.
Cev : 1,07 A; 5,7 W; 4,9 W; 5,4 V

1-5 Batarya gerilimi 10 V ise ve ktan akn ahnnnyorsa k gerilimleri

1,0; 2,0; 5,0 ve 10,0 V olan bir gerilim blc izin ( ekil 1-8)

1-6 1000 5-2 ve 10 W hk edeer bir diren elde edebilmek iin 1W l k zde
direnlerden ka tane gereklidir ve de erleri nedir? ki farkl zm elde edin.

31

DORU AKIM DEVRELER

Cev : 10 tane 10 k0 luk paralel ba l diren; 10 tane 2,5 kS2 luk seri paralel diren. 1-7 ekil 1-10a daki her direnten geen ak m buluntu. Direnlerdeki 12 R kayplarmn bataryann verdii gce e it oldu unu kan tlayn. Cev : R 1 ve R, de 2 amp; R3 ve R4 de 1 amp; R 5 ve R 6 da 0,5 amp.

1 - 8 ekil 1--30 da R 1 ,,, 2S2 R 2 = 5 SL, R 3 = 2 S), R4 = 5 S2 R5 = 10 S-2 ve

V 10 V ise bataryam sa lad toplam akm bulun.

Cev : 2,18 A

ekil 1--30.

1 - 9 ekil 1-31 deki ebekenin giri ular aras ndaki direnci bulun. 4 S) luk
direnteki ak mn 1 A olmas iin giri e uygulanacak gerilimi bulun.

Cev : 8 .(2, 72 V
2 2 2 2 2

iki

MAr 2

vvv__ _vvv_
2 2 ekil 1-31. 2

1-10 Kirclhoff kurallar n kullanrak ek. 1-32 deki ebekede bulunan 4 L2 luk

direnteki ak m bulun. Cev 0,12 A

2

ni il r-

ekil 1-32.

TEMEL ELEKTRONK

35

1-11 ekim 1-33 deki devrede her direnteki ak m bulun. Ceza : 1,15 A; 0,883 A; 0,267 A

2
V

T+
ekil 1-33.

1-12 Wheatstone kprsnde ( ek. 1-13) denge durumunda I5=0 olduunu gznne aln. Bu art kullanarak kprnn kollar ndaki gerilim farklar m ve denge artm, Denk. (1-46), bulun.

1 13 ek. 1-14 deki Wheatstone kprs ebekesini R 5 direncinde sadece bir tek alum olacak biimde ilmek ak mlarn' izerek zn. Denge artn tretmek iin bu ak m iin elde etti imiz eitlii kullann
-

1 14 ek. 1-13 deki Wheatstone kprsnde R 1

-

R2 = 100 n,

R4 = 100,

V -= 10 V ve

R 3 ayarl de iken diren olarak ahn z. Dedektr,

R 5 = 100

S2, zerindeki gerilimi dengeye yak n bir blgede R3 n fonksiyonu olarak izin. Problemi R 1 = R, .= 1000 Q iin yineleyin. Hangi durum daha duyarlchr ? Cev : lk durum

1 15 ek. 1-34 deki bilinmeyen ebekede yk ak m ve yuvarlak iaretler arasndaki gerilimin deneysel de erleri izelge 1-2 de verilmi tir. E er 1000 Q /V luk voltmetre 1 V le inde kullanlm sa verilen bu de erlerden Thevenin e deer devresini bulun. V nin fonksiyonu olarak ykteki gc / V, ve liilen direnci, //, izin ve maksimum gce kar hk gelen noktadaki yk direncini R ile kar latm.
-

Cev : 67 Q; 0,5 V; 65 Q ; 55 Q

V e,

J
ekil 1-34.

36

DO RU AKIM DEVRELERI
GZELGE 1-2. 1 mA 0 (RL = C) 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 6,4 (RL = 0). V Voit 0,463 0,405 0,342 0,279 0,216 0,153 0,090 0,064

1 16 direnci 1000 Q olan 50 (J. A lik bir ampermetre iin e er istenilen akm blgeleri 10 mA, 100 mA, 1 A ve 10 A ise ek. 1-35 de oldu u gibi bir Ayrton nt yapn.
-

Cev : 4,523 Q; 0,4523 Q; 4,523 x 10 -2 Q; 5,025 x 10 -3 Q

ekil 1-35.

1 17 ekil 1-25 de R = 1000 Q; RL = 5000 Q ve R,;, = 1000 Q oldu unu var-

sayn. E er i aretlenen ak m 1,5 mA ise ampermetre yok iken gerek ak m nedir? Cev : 1,75 mA

1 18 Bir devrede 20 000 Q /V'luk bir voltmetre ile 500 V le inde llen
-

gerilim 200 V tur. 100 V le inde okunan gerilim ise 95 volttur. Gerek gerilim nedir ? Cev : 278 V

1 19 E er voltmetre 1000 Q /V'luk ampern etrenin i direnci 100 Q, "bilinmiyen" diren 1000 Q ve uygulanan gerilim 10 V ise ek. 1-27 deki voltmetreampermetre ynteminin iki e it diizenleniin.de lii cihazlarnn gsterdi i deerler nedir ? ki dzenleni ten hangisi daha uygundur?
-

Cev 10 V, 9,1 x 1.0-3 A; 9,008 V, 9,92 x 10 -3 A; b devresi daha iyidir. 1-20 Denklem (1-69) daki .R 1 = 10 000 Q olduunu varsayarak bir ohmmetreyi leklendirin.

BLCM I-K

Alternatif A kmlar

Kullanlan elektronik devrelerin ounda ak mlar ve gerilimler kararl deildir ve zamanla deiirler. rnein bir devre fiziksel nitelikleri lmek iin kullan ldnda, diyelim kimyasal bir tepkimenin s caklnn llmesinde, devrede s cakl temsil eden gerilim veya dam anlaml bir biimde deiebilir. Ayn ekilde ekirdek paralanmalarnn lhnesi bir seri hzl ve zamanca k sa genilikte gerilim pulSlarnn alglanmas demektir. Bu olaylar anlamak iin zamana gre deien akmlarn zelliklerini incelemek gerekir. Zamana gre en basit deien akm nce periyodik olarak dei en akmehr ve bundan tr alternatif akm, a.a., olarak adland rhr. Kukusuz bir a.a. devresi alternatif akmlarn etkin olduu bir devredir ama ayn zamanda bu devrede doru ak mlar da bulunabilir. Geen blmde d.a. devreleri iin ortaya koyduumuz btn kavramlar a.a. devrelerine de uygulanabilir. Dirence ek olarak alternatif aletin devreleri nde iki yeni eleman nemlidir ve bunlar bu blmde incelenecektir,.

38

ALTERNATF AKIMLAR

SNSEL ARETLER Frekans Gerilik ve Faz En basit alternatif dalga biimi zamana gre de ien sins-dalga gerilimi veya akmd r. Sinsel bir dalgabiimi ek. 2-1 de oldu u gibi saat inelerinin tersi ynnde dzgn co a sal hzyla dnen bir vektrn d ey bileenlerinin deimesiyle oluur. Tam bir dnmeye bir devir denir ve bir devir iin gerekli zamana periyod, T, denir. Saniyedeki devir saysna frekans, f, denir ve frekans periyodun tersidir. Elektronik devrelerde kar la lan frekanslarm bykl ou kez saniyede birka devir kadar kktr ve radyo dalgalarm n bulucusu Heinrich Hertz'in onuruna Hertz (Hz) olarak adland rhr. Frekans blgeleri kilohertz (kHz, 10 3 Hz), megahertz (MHz, 106 Hz) ve gigahertz (GHz, 10 9 Hz) den daha byk olabilir.

7r/2

7r-t-

37r/2
-

ekil 2 1. Dnen bir vaktrn d e). bileenlerinin sins dalgasn olu turuu.

Tam bir devir 2 7r adyan olduundan ve bunun iin T saniye gerektiinden asal frekans o> = 27cf dir. E er dnen vektrn uzunlu u Vp ise herhangi bir t anmdaki ani de eri Vpsinot dir, burada Vp sins dalgas mn maksimum veya tepe degeridir. Frekanslar ayn olan fakat farkl zamanlarda s frdan geen iki sins dalgasmn faz d olduu sylenir ve dnen iki vektr aras ndaki aya faz as denir ekil. 2-2 de v2 gerilimi v j sins dalgas ndan ileridedi , nk daha nce sfrdan geiyor ve faz fark l asdr. ki sins dalgas arasnda faz asnn yalnz bu iki dalga ayn frekansl olduu zaman belirlenebilece ine dikkat ediniz. Bir sinsel gerilim dalgas , ayn frekansl baka bir iaretle karlatrlmadnda, frekans ve genliiyle tam olarak belirlenir. Bu du uma gre gerilim iin en genel denklem faz a sn bulundurmaldr, yani
Vp sin )

(2-1)

TEMEL ELEKTRONK

39

ekil 2-2. ki sinsel gerilim arasndaki faz asnu aklanmas.

yazlmaldr. Kk harflerin zamanla de ien gerilimleri (ve akmlar) gstermek iin, byk harflerin ise sabit de erleri veya d.a. nieelilderini gstermek iin kullanldna dikkat ediniz.

KOK deeri
o u kez sins-dalga ak mnn byklnn doru akmla karlatrlmas gerekli olur. Bu durum iki ak mn bir dirente olu turduklar joule isminin karlatrlmas ile yaplr. Yani sinsel ak mn etkin deeri kendisi kadar joule ss salayan doru akmn deerine eittir. Bu de eri bulmak iin alternatif akmn stc etkisi tam bir devir s rasndaki 12 R kayplarmn ortalamas alnarak hesaplanr. Yani ortalama g
P

i2Rdt

I2PR
T

j. sin2cot dt = P-T o

1-2 R

t 2

sin2et 4w

I2P R

2 (2-2)

ile verilir. Bir dirente do ru akmn oluturduu joule snmas /2R ye eit olduundan alternatif ak mm etkin deeri I, basit olarak 2R R = Ip 2 veya Ip (2-4) dir. Denklem (2-4) e gre bir sins dalgas nm etkin de eri tepe de erinin karekk ikiye blnm deerine eittir. Etkin deere o unlukla kare ortalamas karekk (kok) denir. A.a. iaretler lebilen voltmet e ve ampermetreler, d.a. l cihazlar nn lleri ile karlatnhray kolayla trmak iin hemen hemen evrensel olarak kok cinsinden ayar edilmi tir. Aksi sylenmedike alternatif akmlarn ve gerilimlerin kok de erleriyle belirtildi i anlalr. (2-3)

40

ALTERNATIF AKIMLAR

G arpan Bir devrenin bir paras iin akn ve gerilimin i = .1p sin o.t v = Vp sin ("wt4--

(2-5)

ile verildi ini varsayal m, burada faz a s , akm ve gerilimin ayn fazda olmayabilece ini hesaba katmak iin konulmu tur. O zaman ani g p, p = vi =
VA)

sincot sin(cot+

. (2-6)

dir. Denklem (2-6) ya gre devrenin bu parasn .daki ani g zamanla dei mektedir ve ek. 2-3 deki dalga biimleriyle a kland zere negatif bile olabilir. Denklem (2-6) daki negatif g, devrenin bu paras nn bir devrin bir ksm sresince geri kalan paralara elektrik gc verdi i biiminde anla lr. Devre, devrin geri kalan zaman srecinde gc incelenen paraya verir.

ekil 2-3. Bir a.a devresinde ani g.

Ortalama g Denk. (2-6) n n tam bir devir zerinden ortalamas n alarak bulunur, yani P=
1

T o

dt

VpIp

sinat sin (cot+

O

) dt

(2-7)

dir. ntegral i areti altndaki ikinci arpan bilinen trigonometrik zde lik kullarularak a lr ve P= VpIp (
T T

cos o o

sin2cot dt+sin 0 i --- sin2a t dt ) o

(2-8)

yazlr. ki integral de bilinen biimdedir ve do rudan do ruya de erleri bulunursa P

VpIpCOS

P = Vi cos

elde edilir, burada V ve 1 kok de erleridir.

TEMEL ELEKTRONIK

41

Denklem (2 - 10) un anlam alternatif ak n devrelerinde yararl gcn akm ve gerilimden baka bunlar aras ndaki faz fark na da bal olduudur. Cos o' terinimine devrenin g arpan denir. Faz as 90olduu zaman g arpann n sfr olduuna ve yararl elektriksel gcn iletilmedi ine dikkat ediniz. Bundan tr ortalama gcn s fr olmasna ra men akmn ve gerilimin ok byk ve bunun sonucu olarak ani gcn byk olmas mmkndr. te yandan akm ve gerilim ayni fazda ise gii arpam birdir ve g, bir d.a. devresinde olduu gibi akmla gerilimin arpmna eittir. SIA VE NDKTANS Sasal Reaktans Aralarnda dar bir hava aral ile ayrlm paralel iki metal levhanm bir bataryarm ularna baland durumu dikkate alal m. Levhalar aras nda bataryanm gerilim fark kadar bir gerilim oluur ve bataryann pozitif ucuna ba l levhadaki pozitif elektrik yk negatif uca ba l levhadaki negatif elektrik ykn doru ekilir. ki levhann elektrik yk tutma sas gerilimle orantldr, yani (2-11) Q = CV dir. Burada C bir orant katsaysdr ve sa denir. Sa ,iki paralel levha durumunda olduu gibi bykle, biime ve iki iletken aras ndaki uzakl a bal geometrik bir arpand r. Sa a.a. devreleri iin nemlidir, nk zamanla de ien gel-ilimler yklerin zamanla de i mesine neden olur ve bu de iim de bir akma e deerdir. rnein Denk. (2-11) in her iki yan nn zamana gre trevi al np akmn Denk. (1-1) ile verilen tan m kullanlrsa,

dq =. C di

dv dt

(2-12)

olur. zel olarak eer gerilim sinsel ise s adaki akm da

dt

' (Vpsinu t)-- =oVp cosot-,---aCVp sin (et-t- 1 (2-13) 2

sinseldir ve gerilimden /2 kadarl k bir faz as kadar ileridedir. Denklem. (2-13) kok de erleri cinsinden aC (2-14)

yazlabilir. Bu denklem bir direnteki ak ma olduka benzer biimde bir kendansatrdeki ak mn uygulanan gerilim ile artt n gsteriyor. Gerekten Denk. (2-14), Denk. (1-4) ile verilen Ohm yasas na olduka benzemektedir. Ak m ve gerilim arasndaki 1 /WC orant katsaysna sasal reaktans denir. Sasal

42

ALTERNATIF AKIMLAR

reaktans d.a. devrelerindeki dirence benzemektedir, yaln z bir fark vardr, frekansla azalmaktad r. Sasal reaktans da ohm cinsinden llr nk o da gerilimin akma orandr.
,

Kondansatrler Belirli sa de erleri olan devre elemanlarna kondansatr denir. Elektronik devrelerde kullanlan kondansatrlerin o u kk bir hava arah veya ince bir yahtkanla ayr lan iki iletken levhadan olu ur. Byle paralel levhal bir kondansatrn s as levhalarn yzeyini byk ve aralar ndaki uzakh kk yaparak bytlebilir. S a birimine Michael Faraday' n onuruna farad denir. Gerekte elektronik devrelerinde kullan lan uygun salarm deerleri 10-6 farad (1 mikrofarad, , F) ve 10 -12 farad (1 pikofarad, pF) mertebesindedir. Demek oluYorki paralel levhalar aras ndaki yaltkan madde bir kondansatrn s asn art rmaktadn, nk yal-ika!" madde verilen bir gerilim iin levhalarn daha fazla yk almas n sa lar. Sigaram art yal tkan maddenin dielektrik sabiti ile laasaplarur. rne in mikann dielektrik sabiti 6 ve ka elnki 2 dir ve bundan tr bu maddelerden yap lan kondansatrlerin s alar levhalarunn aras nda hava bulunan paralel levhal kondansatrlere gre s rayla 6 kat ve 2 kat daha byktr. Allm kondansatrler ka t yahut mika gibi ince bir yabtkan veya dielektrik madde ile birbirinden ayr lan iki ince metal yapraktan yap lr. Bu sandvi sonra kk bir hac m kaplayacak biimde sarlm veya kvrlm ve bir yaltkanla sar lmtr. Her metal yapra a eksen do rultusunda bir tel tutu turulmutur. S ay artrmak iin yaltkan n mmkn oldu u kadar ince olmas istenir. Bu da ancak iddetli elektrik alan yznden yaltkan bozulmadan uygulanabilecek maksimum gerilimin snr deerine gre yap labilir. nemli bir ba ka etken dielektri in zdirencidir. nce, byk yzeyli ekiller, levhalar aras ndaki sznt direnlerini artrr ve bylece s ay azaltr. Mika ve kat dielektrikli kondansatrler 0,001 den 1 a kadar olan s a blgesi iin kullanlr ve maksimum geriliminin yzlerce volt mertebesinde oldu u devrelerde Seramik ve plastik-zar kondansatrleri de kullan ldr ve bunlarda genellikle metal-zar levhalar do rudan do ruya dielektrik zerine kaplan r. Plastik dielektriklerin ok yksek zdirenleri vard r, yani sznt direnleri son derece kktr. Birok seramik maddenin dielektrik sabitlerinin byk olu u kk bir paketi in byk salar olu turmasna neden olur. Birok uygulamada ve bu arada en ok transistrl devrelerde ok byk sa deerleri aran r ve szmt direnleri ikinci derecede kal r. Oksitlenmi bir metal yapran iletken bir hamur veya zd ierisine konulmas yla

TEMEL ELEKTRON K

13

yaplan elektrolitik kondansatrler byk s alar elde etmek iin kullan hriar. nce oksit zar, metal yaprak ile - zelti aras ndaki dielektrik maddeyi olu turur. Zar son lde ince oldu undan s a olduka byk olur. Tantalu n alminyum gibi e itli metaller elektrolitik kondansatilrlerde kullan lr ve bunlarn s alar 10 4 uF a kadar yap labilir. Oksit dielektrik ok ince oldu undan en byk s alar uygulanan gerilimin birka voltu a mad devrelerde kullanl r Eloktrolitik kondansatrler sadece metal yaura n. zeltive gre hi bir zaman negatif olmad devrelerde kullan lr. E er metal negatif olursa elektrolitik etki, zar bozar ve .kondansatr kullan lamaz duruma gelir. Baz sekin kondansatrler ek. 2--4 de gsterilmi tir.

ekil 2-4. Sekin kondansatrler(Sprague Electric Company)

o u kez kondansatrii devreden karmadan de erinin de i tirilmesi kolayhk saklar. Yukarda belirlenen sabit kondansatrlerdir, nk s alarnn deitirilmesinin kolay olmad aktr. Yaygn olarak kullan lan deiken kondansatrler birbiri aras na geen iki levha tak mndan olu ur ve takmlardan birisi hareketsiz tekisi ise bir mile ba lannu lard r. Milin dnd rlmesi levhalar n kar karya gelen yzeylerini de itirir ve bunun sonucu olarak sa da de iir. Dielektrik madde hava oldu undan ve levhalarn dokunmamasru garanti etmek iin aral klarnn byk yap lmas gerekti in.den bunlarla elde edilen maksimum s a 500 pF dr. Levhalar n birbiri aras ndan tam kmas durumunda s a 10 pF lk minimum de er alabilir. deiken kondansatrlerde dielektrik olarak mika kullan lr. Levhalar aras ndaki Uzaklk bir tornavida ile de itirilir. Bunlar s an n de i tirilmesinin her zaman gerekmedi i yerlerde kulland rlar ve s alar hernen hemen hava dielektrikli kondansatrlerin s alarnun ayndr.

44

ALTERNATIF AKIMLAR

Konclausatrlerin devre izi nlerindeki gsterimleri ek. 2-5 de a kland zere paralel-levhal yapm biimindedir. Biraz e ri izilen levha elektrolitik kondansatrlerde negatif ucu ve metal levhah kondansatrlerde d levhay gstermektedir. Bu bazen elektronik devrelerde kondansatrn uygun balanmas iin anlamhdn Metal levhal kondansatrler kutuplara dikkat edilmeksizin ba lanabilirler.

(a)

( b)

ekil 2-5. (a) sabit ve (b) de iken kondansatrlerin devredeki gsterimleri.

Indiiktif Reaktans Herhangi bir elektrik devresindeki ak ma bu akmn etrafn saran blgede olu an magnetik alan elik eder. De ien bir akmdan doan magnetik alandaki deiiklikler devreye bir emk indkler ve bu
v=L di dt

(2-15)

ile verilir. Burada L ye indktans denir. ndktans devrenin bykl ne, biimine ve evredeki maddelerin magnetik zelliklerine ba li geometrik bir sabittir. ndklenen emk akmlardaki de imelere zt olarak davran r ve ve Denk. 2-15 e gre akmn de ime hzyla artar. Bu demektir ki devrenin indktans dev edeki akmn ani deiikliklerine engel olur. Basit devrelerin indktans kktiir ve bundan tr indklenen emk'i o unlukla ihmal edilir. Bu durum , ok yksek frekansl elektronik devreler yani akmn deime hznn son derece byk oldu u devreler darlamrsa dorudur. Byle yksek frekanslarda kullan lan devreler indktif etkileri minimum yapmak iin mmkn oldu u kadar kk yaplr. Bunun tersine gze arpacak kadar byk indktansh elektrik bile enleri yapmak da mmkndr bunlar a.a. devreleri iin ok yararl drlar. Byle bir indktansta sinsel bir akm dikkate alalm. ndktansta oluan emk'i de Denk. (2-15) e gre
d .7t v = L -- (Ip sin wt) o LIp ciswt = coMpsin( (ot + 2 dt

(2-16)

sinseldir ve bu durumda akm geriliminden a /2 lik faz as kadar geridedir. Denklem (2-16) kok de erleri cinsinden yaz hrsa (2-17) V = coLI olur. Bu denklen indktanstaki alternatif ak mn ayn bir diren ve bir sa

TEMEL ELEKTRONIK

45

durumlarnda olduu gibi uygulanan gerilimle arttn gsteriyor. coL niceliine indktif reaktans denir ve ohm'la llr. Indktif reaktarsn byksasal reaktaus n tersine, frekansla artt na dikkat ediniz Indktanslar Gze arpacak kadar byk indiiktans olan elektriksel bile enlere indktr veya indktans yahut baz uygulamalarda ok bobini denir. Bunlar ayn destein zerine yanyana sar lm birok tel sarmlarndan oluur. Bu ekilde her bir kk kangal, ak mn oluturdu u magnetik aky teki kangallara iletir ve tm kangallarm birlikte tuttuklar toplam ak byk yap labilir. Indktansm birimine, indktif etkilerin ilk ara tnclarndan Amerikal Joseph Henry'nin onuruna, henry denir. Yksek-frekansh elektronik devrelerde 10 -6 henry (mikrohenry, ii) mertebesinde indktanslar vard r ve bunlar helis biiminde birka sai mdan oluan ve 1 em apl bir destek zerine sarlan kangallar olabilir. Bir ka sar m 10-3 henry (milihenry, mH) mertebesinde indktans olu turur. Alak frekanslarda kullanmak iin byk indktanslar demir gibi ferromagnetik bir maddeden bir ekirdek zerine telden yzlerce sar m sararak elde edilir. Bu maddelerin magnetik zellikleri magnetik ak y hissedilecek kadar art rarak biimdedir. Bu ekilde birka yz henrylik indktanslar elde edilebilir. e itli sekin indktanslar ekil 2-6 da gsterilmi tir. Demir-ekirdekli indktanslar n ekirdekleri de i en magnetik ak nn metal ekirdekte olu turduu akmlar azaltmak iin yaprak yaprak yap lmtr. Bu nlem ekirdekte girdap akmlar denilen akmlarn /2R kayplarn azaltr. Her yapraklar birbiri zerine yap trlm ve ekirdei istenilen byklkte yapmak iin yaltkan bir vernikle ayrlmlardr. Bir indktansm devrede gsterimi ek. 2-7 de grld gibi helis biiminde bir kangald r. ekil 2-7 de de gsterildi i gibi helis biimindeki kangala paralel izgiler magnetik ekirdei gstermektedir. Deiken indktanslar sar mlarm bir ksmn tekilere gre hareket ettirmekle yap lr, fakat bu e it elemanlar ok kullandmaz ve o u indktanslar sabittider. Birok uygulamada verilen bir a.a. devresinde okun etkisini hesaplamak iin tellerin direncini ve sar m sralar arasndaki say hesaba katmak gerekir. Basit bir indktansdaki direnli bile en, ekirdekte hzla de ien magnetik alan yznden magnetik maddedeki g kay plarn da ierir. nceden de sylendii gibi metal ekirdekler girdap ak mlar kayplarn azaltmak iin yaprak yaprak yap hr ve bu yapraklarm kalnl indktansm maksimum yararl frekansm belirler. Kk demir tozlarndan yaplan demir ekirdekli durumuyla bu teknik uygun sinir de erine varmaktad r. Byk z-direnli ferromagnetik maddelerden yap lan ferrit ekirdekler yksek fre-

ALTERNATIF AKIMLAR

ekil 2-6. Elektronik devrelerde kullan lan sekin indktanslar C.and Essex international, Inc.)

(e) ekil 2--7. (a) .indktans, (I)) demir-ekirdekli indktansm devredeki gsterimleri.

kansiarda kullan lr, nk direncin byk olmas bunlarn girdap-ak m kayplarn nemsiz duruma d rr. Bu e it maddeler alak frekanslarda demir kadar kullam h deildir, nk mknatshk doyum etkileri indktansn maksimum g dzeyini s nrlar.

TEMEL ELEKTRON EK

47

BAST DEVRELER
RL sigeci
Bir diren ve bir indktans n seri ba lan basit fakat yararl -bir a.a. devresidir. Byle bir RL szgecinin ek. 2-8 deki devre iziminde yuvarlak iin' deki bir devirli sins dalgas ile gsterilen bir sinsel gerilim kayna na ba landn varsayahm Devredeki ak m ve gerilim a a da a klandi biimde bulunur. Kirehhoff kurallar na gre ilmek boyunca gerilimlerin toplam her an iin sfr olmaldr. Bu, kaynak geriliminin indktans zerindeki gerilim ile diren zerindeki IR d melerinin toplam na e it olmas yani,

ekil 2--8.

v = Ri+L
olmas demektir. Akmn sinsel ve

di dt

(2-1 8)

i = Ip sintot
olduunu varsayarsak trevi

(2-19)

di dt

=-= colpcosot

(2-20)

olur. Denklem (2-18) ve (2-20) devre denklcrninde, Denk. (2-18), yerine konuldu unda gerilim (2-21) cuLlp costot v i = Illpsinat olur. Bu ifade gerilim ve ak m aras ndaki faz fark ek. 2-9 yard myla faz asn araya sokarak daha a k bir duruma getirilebilir. sincot ve costot nin katsaylar n cos ve sin cinsinden yazarsak Denk. (2-21)

4-

ekil 2-9.

ALTERNAT F AKIMLAR

vi == ip

vt R2

( (01_, ) 2 (cos

shnot

sin cosot)

(2-22)

olur. Parantez iindeki terimler sin (rot viip ./ .R 2 olur. Burada

(01, ) 2

o) nin zde i olduundan

sin ( ot coL R

(2-23) (2-24)

== aretan

dir. Denklern (2-24 )e gre, nceden Denk. (2-16) ile ilgili olarak gzlendi i
zere, ak m n gerilirniuden geri kald na dikkat ediniz. Gene bu a.a. devresinde ak nu bulmak iin indktif reaktans ve direncin nemli oldu unu gznne ahmz. dircnei zerindeki gerilim d mesinin devrenin k gerilimi oldu unu varsayahm. O zaman Denk. (2-19) u kullanarak v = Rip sinort (2-25) yazhr. k geriliminin kek de erinin giri geriliminin kek de erine oran Denk. (2-23) ve (2-25) den

Vo

Rlp
V --1,-?2:l:7 r 2

vi
veya

(2-26)

1
(2--27)

I 1

( aLk )? R

Denklem (2--27) ye gre alak frekanslarda caL, /R --> O d r ve k gerilimi giri gerilimine e ittir. Yksek frekanslarda Denk. (2-27) nin ek.2-10 daki iziminden grld zere k gerilimi giri geriliminden kktr. Bu devre alak frekans geiren szge olarak bilinir. Burada 2 7-cf,/,

:= 1

(2-28)

olduu fo frekans n gznne alal m. Denklem (2-27) ye gre bu durum 1,0

R 100 L 20 H

o L

0 01
0,1 1,0 10 f, Hz 100

\\

N 1000

ekil 2--10 Alak frekans-geiren RL zgecinin frekans belirtgeni.

TEMEL ELEKTRONK V02 Vi2 1 2

49

(2-29)

olduu frekanst r. R zerinden alnan k gc gerilimin karesiyle orant l olduundan fo'a yar-g durumundaki frekans denir. Bu frekanstan daha byk frekansh giri i aretlerini indktans geirmez, daha nce sylenen ok szcnn kayna da buradan gelmektedir.

RC szgeci
Seri ba l bir sa ve bir direnten olu an basit fakat ok kullan l bir devre ek. 2-11 de gsterilmi tir. Bu RC szgeci
vi = Vp sinwt

(2-30)

ile verilen sinsel bir gerilim kayna na ba lanm tr. lmek boyunca gerilim d meleri

ekil 2 11. RC silzgeci.

Ri vj
dQ dt

(2-31)

biiminde yazlabilir. Burada i akmdr. Her terimin zamana gre trevini alr ve i koyarsak Denk. (2-31) biraz dzenlendi inde

di R dt
biimine girer.

1 --C ,

coVp Cosct

(2-32)

Bu diferensiyel denklemi zmek iin ak mn

sin ( co t H--

(2-33)

ile verildiini varsayahm. Burada Ip ve o bulunacak niceliklerdir. Denklem (2-33) n zamana gre trevi l mrsa

eli dt

co Ip c o s (cot

(234)

elde edilir. imdi Denk. (2-33) ve (2-34) devrenin differensiyei denkleminde, Denk. (2-32), yerine konursa

50

ALTERNATIF AKIMLAR

Rol p cos( (ot -1--

) -+

C sin(cot

Vp w coswt

(2-35)

elde edilir ve bu denklem tiim t de erleri iin Denk. (2-35) i sa layan /p ve e de erleri seilerek zlr. Bu yerle tirmeler diferensiyel denklemi trigonometrik bir denklem durumuna getirmi tir. Bu denklem o ip ye blnp aldktan sonra R(coswt cos -sinwt sin 0)11 , (smot cos +coswt sin 0)= oC Vp Ip
co sw t

biimini alr. Sincot ve coswt li terimler toplanrsa (Rcos (25 + 1 aC sin Z

(2-36)

1 ) VP cos e Rsi t, e &ilmi .-------0 ) coscot4 ( Ip aC (2-37) (2-38)

olur. imdi t = 0 durumuna bakahm; o zaman sincot = 0 d r ve R cos e H1 coC sin e Vp 0 Ip

olur. Ayn biimde wt = 7c /2 oldu u varsaylrsa coswt = 0 olur. O zaman

cos e R sir,.

(2-39)

bulunur. Denklem (2-37) nin btn t deerlerinde sa lanmas iin Denk. (2-38) ve (2-39) un ikisi de do ru olmal dr. Denklem (2-39) e iin hemen zlebili , yani.
wC

co e = R sin C 1 RwC 1 R coC

tan dir ve buradan

sin cos e

= arctan

(2-40)

bulunur. e iin elde edilen de er /p yi bulmak iin Denk. (2-38) de kullan lr. Bu ilem tam RL szgecinde oldu u gibi, Denk. (2-21) yap lr. Bu durumda Denk. (2-38) den R R ,/ R 2 + (1 koC) 2 bulunur. Son olarak .-elde edilir. Bylece devredeki ak m Vp vR2+( /wC) 2 (2-42) 1
wC

fwC vR2+ (1 /0,,C)2

Vp Ip

= 0 (2-41)

TEMEL ELEKTRONIK Vp

51

V R2 -F (1 / w C)2
bulunur .Burada 1

sin (tut -I-

(2-43)

r = aretan
dir.

wRC

Denklem. (2-38) e gre faz a s= pozitif olduuna dikkat ediniz. Bu durum sasal devrele in bir zellii olarak akmn geilimden faz bakmndan ileride oldu unu gsteriyor. Yksek frekanslarda 1 / wRC --->- 0 oldu unda faz sfr ve ak m gerilimle ayn fazdadr. ok alak frekanslarda faz a as TL / 2 ye yakla r. Diren zerindeki k gerilimi,
v o = Rip sin

(cot 4- O)

(2-44)

dir ve bu Denk. (2-30), (2-42) ve (2-44) den bulunan k geriliminin kok deerini' giri gerilimininkine oran nn

Vo

1
V1+ (1 /wRC) 2

Vi

(2-45)

olmas demektir. Denklem (2-45) in ek. 2-12 deki izimi alak frekanslarda k geriliminin, Va, ok kk oldu unu ve yksek frekanslarda giri gerilimine eit olduunu gsteriyor. Alak frekanslar az geirilip yksek frekanslar azalt lmadan geirildi inden bu devreye yksek frekans geiren RC szgeci denir. Burada ise (2-46) 2 nfoRC = 1
1,0

c,

R = 105 S1 C = 0,16 f

0,01 0,1

1, 0

10 f, Hz

100

1000

10.000

ekil 2-12. Yksek frekans geiren RC szgecinin frekans belirgeni.

artn salayan fo frekans na RL szgecinde olduu gibi yar g frekans denir.

Trev ve ntegral Alan Devreler Basit bir RC szgecinde seri ba l diren ve s amn verilen bir frekans blgesinde wRC 1 artn salayacak kadar kk oldu unu varsayal m. Bu art alt nda Denk. (2-44) ve (2-45) den

52

ALTERNATIF AKIMLAR

Vo = Vp a RCsin ( at + Vp o RC cosot

(2-47)

bulunur. Fakat giri i aretinin zamana gre trevi dvi dt

=--COVp

COSCOt

(2-48)

olduundan Denk. (2-47) ve (2-48) birle tirilerek va = RC

dt
dt

(2-49)

bulunur. Denklem (2-49), o RC 1 olduundan RC szge devresinin trev ilemi yaptn gsteriyor. Yani k gerilim iareti giri gerilim iaretinin zamana gre trevidir. Bu yararl zellik elektronik devrelerde ve bu arada elektronik hesap makinelerinde geni bir biimde uygulanmaktadr. Ayn biimde kondansatr zerindeki gerilim Denk. (2-12) ye gre ak mn integralidir, yani vc 1 c j. Ip sin(ot+ 0) dt =
P

C cos

(oit -I- 0)

(2-50)

imdi wRC 1 olduunu varsayahm. Bu durum R ve C yi byterek sa lanabilir. O zaman /p = Vp /R, = 0 olur ve Denk. (2-50) Vp RCa cosot (2-51)

olur. Bu eitlie giri geriliminin integrali yerletirrlirse 1

vc =RC

vj dt

(2-52)

bulunur. yleyse bu artlar altnda RC devresi integral i lemi yapmaktadr. Devre trev veya integral almak iin kullan ldnda k gerilimi Denk. (2-49) ve (2-52) ye gre giri geriliminin adeta bir kesri olmaktad r. Bununla birlikte uygulamada bu kt bir durum yaratmaz, nk k iareti ilerideki blmlerde anlat lan ykseltici devreler kullan larak bytlebilir. Denklem (2-52) yi tretirken ba langtaki geici gerilimlerden sonraki kararl durumla yani giri gerilimi aldnda ortaya kan gerilimler sndkten sonraki durumla ilgilenildii iin integral snrlarnn konmamas normaldir. RC devrelerinde geici etkiler gelecek kesimde tart lacaktr. k gerilim iareti kondansatrden al ndnda RC devresi, ekil 2-13, alak frekans geiren bir devredir. Bir blgeden tekine gei frekans , yksek frekans geiren szge durumunda oldu u gibi, yar -g frekans olarak iaretlenmi tir ve bu durumda coo RC = 1 dir.

TEMEL ELEKTRONIK

53

ekil

2-13. Alak frekans geiren RC siizgeei.

GE C AKIMLAR

Zaman sabiti
imdiye kadar a.a. devreleri zerine yap lan incelemelerde sinsel emk'lerin kok deerlerinin sabit oldu u varsaylmtr. Geici etkiler a.a. devrelerine uygulanan gerilimlerdeki, rne in emk uyguland andaki ani deiimlerle ilgilidir. Bu geici akmlar abuk kaybolur ve geriye ebekelerde emk uyguland srece devam eden kararh-durum-akmlan kalr. o u kez kararl durum akmlar nemli olmasna ra men birok durumlarda geici etkiler de nemlidir. Bu durum zellikle bir ebekenin yaltlm pulslara kar tepkisinin hesaplarmasnda nemlidir. A.a. akm ebekelerinde geici ak mlar, uygulanan gerilim de itii andaki akmn deerini hesaba katarak devrenin diferensiyel denklemini zerek bulunur. Gerekte devrenin diferensiyel denldeminin tam zm geici akn ve kararli durum akmnn toplamdr. Genel olarak a.a. devre zmlenmesinin iki grn n ayr ayr ele almak uygun olmaktad r, nk devrelerin en ok ilgilenilen tepkileri ya sadece kararl emk'leriyle ya da sadece geici etkilerle ilgili olanlardr. nce ek. 2-14 de gsterildi i gibi bir batarya ve iki-konumlu bir anahtardan olu an basit seri bir RC devresindeki geici ak mlar incelemek uygun olur. Anahtarn aniden 1 ucuna ba landn varsayalm. Kirchloff kuralna gre devrenin diferensiyel denklemi

V = Ri
dir. t ye gre trev al nr, dzenleuirse

(2-53)

ekil 2-14.

54

ALTERNATIF AKIMLAR

di dt

1 SIT(' ,

(2-54)

olur. Bu diferensiyel denklemi zmek iin

di

1
RC

dt

(2-55)

eklinde yazdn Denklem. (2-55) in hem sol hemde sa taraf bilinen integraller oldu undan hemen Ini =

RC

t K

(2-56)

yazhr. Burada K balang artlarndan bulunacak bir sabittir. Denklem (2-56) y bir ba ka yaz biimi,

i = exp(

t RC

K) = A e-t /RC

(2-57)

t = 0 annda anahtar kapan nca akmn V I R ye e it oldu u dikkate alnrsa

V R

e -t / RC

(2-58)

olur. Denklem (2-58) e gre bu basit RC devresinde anahtar 1 konumuna getirildii zaman akm stel olarak azalmaktad r. Saniye boyutunda olan RC niceliine zaman sabiti denir ve akmn hangi hzla azaldn gsterir. Herhangi bir anda kondansatr zerindeki gerilim, ak m integre ederek bulunur. Denklem. (1-1) ve (2-11) e gre t t 1 V dt e -t Rc dt v c

o V (1-e-t Rc)

RC

o
(2-59)

dir. Denklem (2-58) ve (2-59) a gre ykleme ak mn azalmas ve kondansatr zerindeki gerilimin bymesi s frdan balayarak stel olarak batarya gerilimine kadar artt na dikkat ediniz. zaman sabiti kadar bir sre getikten sonra gerilim son de erinin yzde 1-e -1- = 1 -0,356 = 63 ne ula r. Bu gerilim de erine ula mak iin geen gerek zaman direnin ve s ann byklklerine baldr. R ve C nin byk olmalar durumunda uzun ve kk olmalar durumunda ksa zaman gerekir. Anahtarn 2 konumuna getirilmesiyle kondansatrn diren zerinden bo almas srasnda akmn azalmas Denk. (2-58) ile verilen e itlie uyar. Bu durumda devrenin gerilim denklemi, yani

Ri = O

(2-60)

TEMEL ELEKTRONK

55

ekil 2-15. Bir RC devresinde ykleme ak m ve kondansatrdeki gerilim.

yazlarak grlebilir. Trev al nr, diizenienirse elde edilen sonu,

di dt

1 RC i

(2-61)

Denk. (2-54) e zde olur. Bundan ba ka kondansatr tam yklencli inde zerindeki gerilim V dir bu da t pk akmn dolmas durumunda olduu gibi ba.langtaki akmn V R olmas demektir. kondansatr zerindeki gerilimin RC zaman sabiti ile stel olarak s fra d t herhangi bir anda kondansatr zerinde kalan yk hesaplanarak, Denk. (2-59) a gtren ynteme benzer ekilde davramlarak gsterilebilir.
10
.1---0-

--NAAr---1
.::.

2? ---V-T
ekil 2-16.

c.
.c. 1
t'

Basit bir indktif devre ek. 2-16 daki devredeki a klamalardan grld zere RC devresine benzerdir. Anahtarm 1 konumunda olmas durumunda gerilim denklemi

V RiL '
dir ve dzenlenirse

di dt V

(2-62)

di dt

R L

=O

(2-63)

olur. Bu denklem tam Denk. (2-61) gibi zlr ve ak m iin

56

ALTERNATIF AKIMLAR

(1_ e-tRIL)

(2-64)

bulunur. Buradan indiiktif bir devrede ak mn rak byd ak olarak grlyor.

R zaman sabiti ile ste! ola-

Anahtar 2 konuma getirildi inde akmn azalmas da steldir. nk bu durumda devrenin diferensiyel denklemi basit olarak

L d i Ri = 0 dt
dir. Denklem (2-54) e benzeterek ak m R
e -tR/L

(2-65)

(2-66)

yazlr. ndktif bir devrede ak rrm artmas ve azalmas Denk. (2--64) ve (2-66) ya gre t pk RC devresindeki duruma kar lk gelecek biimde simetriktirler.

A.A. da Geici Durumlar

Geici akmlar a.a. kaynaklarnn almas srasnda da ortaya karlar. rnein ,Sek. 2-17 deki devreyi gznne alal m. Bu devrenin diferensiyel denklemi

di R (IT
dir. Uygulanan gerilimi

1 C

dv dt

(2-67)

ekil 2-17. v = VpSin(Mt -I- O)

(2-68)

biiminde gstermek uygun olur. Burada Laz a s 8, giri geriliminin t O'daki ani bykln semek iin konulmu tur. Denklem (2-67) nin tam zm geici bir akmla frekans o> olan kararl-durum ak mn ierdiinden toplam akn (2-69) -+ i 2 olur. Burada i t geici akun ve i2 kararl-durum akmdr. Denklem (2-69), (2-67) diferensiyel denldeminde yerine konup dzenlendi inde sonu,

TEMEL ELEKTRON K

57

(R dt

dil

`1 C

i i ) , (R

di ,
dt

1 c i2

de dt

= 0 (2-70)

olur. Bu denklem, iki parantez s fra e it olduunda zlr. Birinci parantezin ii Denk. (2-54) n ayn sdr ve bunun zm daha nce Denk. (2-58) olarak bulunmutu. Ayn biimde ikinci parantez Denk. (2-32) nin ayn sdr ve zm Denk. (2-43) dr. Bu ifadeler kullan larak toplam akrr

Vp
1/R21-- (1 /wC) 2

sin (ot -I- 0

(2-71)

olarak yaz lr. Burada = RC ve arctan 1 / Ro dir. A sabiti anahtar kapand andaki kaynak geliminden bulunur. Denklem (2-71) i yukarda tart ld gibi geici bir ksmla birlikte kararli-durum teriminden olutuunu dikkat ediniz

t = 0 annda anahtar kapand nda uygulanan geriliminin tepe deerinde olduunu yani v = Vp olduunu varsayalm. Bu, Denk. (2-68) e gre 0 =Jr I 2 seilmesi demektir ve ba langtaki akm Vp 1 R dir. Bylece, Denk. (2-71) t = 0 iin R
P

=A

N/R2 + (1 /wC) 2

sin I \ 2

(2-72)

verir. Bu denklemden A sabiti bulunur ve Denk. (2-71) de yerine konur. Elde edilen en son zm,

Vp i R

1 e-t IT + 1+ (aRCP

p
VR2

+ ( 1 koC) 2

ain

(04

2 + 7r (2-73)

dir. Denldem (2-73) deki geici terimin kararl -durum terimi ile kar latrldnda gze arpar bir bykl olmas iin paydasdaki terimin ok byk olmamas gerekir. Yani (wRC) 2 < 1 veya 1 (2-74)

olmaldr. Bu ifadeye gre geici ak mn zaman sabiti siniis dalga akmnn bir periyodundan kkt'. yleyse a.a. dalgas nm bir devrinin sadece bir kesri kadar bir zaman sonra geici ak m nemsiz olur ve bundan tr geici ak m hi dikkate ahnmayabilir. te yandan e er zaman sabiti bir periyottan ok bykse geici etkiler birok devir boyunca devam eder ama- Denk. (2-73) e gre genlikleri kktr. Bu a klamalar birok amalar iin sadece kararla-dulum zmnn yeterli oldu unu ortaya koyuyor.

58

ALTERNATIF AKIMLAR

mlama Bir RLC devresinde gerilimin ani deiiklikleri nlana oluturabilir. mlama srasnda rezonans frekans diye adlandrlan devreye zg bir frekansta azalan a.a. oluur. Olu an a.a. n genlii rezonans durumunda olmayan devrelerdeki gibi stel olarak azalr. rne in ek. 2-18 deki devrede anahtar kapandktan sonra bir lde yava azalan a.a. oluabilir. Bu olay bir ana bir ekile vurmaya benzer ve mlama sz de buradan gelmektedir.

ekil 2-18.

Rezonans devreleri daha byk ayrntlaryla gelecek blmde incelenecektir. ekil 2-18 de almay incelemek iin Kirchhoff kurallar uygulanarak ie balanr, yani

V =-- Ri + di ve trev alndktan sonra

+ L

di
dt

(2-75)

d2i
dt?

R di L dt

(2-76)

olur. nceki zmlemelere dayanarak bu devre denklemlerini zmek iin devrede zamanla gezdi i stel olarak azalan bir a.a. ak mnn olduu varsaylr. yleyse akm, (2-77) i = Ac-at sin(sin ot eklinde yazlabilir. Burada A, a, o) ve sabitleridir. Denklem (2-77) nin iki kez trevi alnr ve yukardaki ifade de yerlerine konulursa biraz cebirsel ilemlerden sonra Denk. (2-76), [(a2 - (02 -

a L

+ W jsin( wt-

")+

I Ro 2a wcos(at+ es )1 Ae ---0 =O ) L (2-78)

durumuna indirgenir. Denklem (2-77) nin (2-76) n n bir zm olmas iin (2-78) in iki teriminin katsaylar da ayr ayr sfra eit olmaldr. cos'l terimin katsaysmdan

R
a =

2L

(2-79)

bulunur. Sin. l teriminin katsay s frekans iin

TEMEL ELEKTRONIK

59

(0

2=

1
LC

R2

4L2

(2-80)

verir. yleyse bu devredeki ak m, frekans Denk. (2-80) ile verilen sinsel bir akmdr ve genlii (2-79) ile belirtilen zaman sabiti ile azal r. Akmn biimi ek. 2-19 da gsterilmitir. Devre elemanlar nn deerleri

ekil 2-19. Bir RLC devresinde geici ak n azalan ve salmunl bir biimde olabilir.

R2 4L 2

>

1 LC

(2-81)

artm salad durumda Denk. (2-80) den hesaplanan a.a. frekans sanaldr. Bu durumun a klanmas sanal bir amn sinsnn matematiksel ifadesi sin jat = 2 (e" -e -") (2-82)

ile ilerletilebilir. Buna gre Denk. (2-77) devredeki R, C ve L deerleri ile belirtilen zaman sabiti ile azalan stel bir ifadeye indirgenir. Denklem (2-81) e gre devrenin direnci ok bykse a.a. ak m direnteki joule kayplar yla azalr, bu durumdaki devreye atrt snml denir. Kritik snml durum Denk. (280) de hesaplanan frekans s fr olduu zaman ortaya kar ve bu durumda stel bozulma sadece Denk. (2-79) ile belirtilir.

60

ALTERNATIF AKIMLAR

KARI IK DALGA-BINLERI Fourier Serisi Uygulamada ilgenilen kararl a.a. iaretleri o u kez basit sins dalgalar] deil fakat daha kar k dalgabiimleridir. Bununla birlikte sins dalga zmlenmesine temel olarak uygulanabilir, nk kar k dalgabiimleri eitli genlik ve frekanstaki sins dalgalar mn toplamyla temsil edilebilir. rnein ek. 2-20 deki birinin frekans tekinin iki kat olan iki sins dalgas n dikkate almaz. Toplam dalgam :1 biimi kendisini oluturanlarm her biri a-

ekil 2-20. ki sins dalgasmn toplam kark bir dalgabiimidir.

den farkldr. E er bu periyodik gerilim bir devreye uygulanrsa oluacak akm ayr ayr her bir sinsel gerilim bile eninin oluturaca akm hesaplanarak bulunabilir. Bu yolla herhangi bir kar k dalgabiimi incelenebilir. Herhangi bir tek-de erli periyodik dalgabiimi temel (en kk) frekans ve bunun harnomniklerinin (temel frekans n tam katlar ) toplam olan Fourirer serileri ile temsil edilebilir. Bu temsilin matematiksel kant ve verilen herhangi bir dalgabiimini olu turan uygun serilerle temsil etmek sreci ile burada ilgilenmeyece iz. Bununla birlikte serilerle temsil etmenin temel zelliklerini ortaya koymak iin uygulamada nemli olan e itli dalgalarn harmonik bileimlerini gstermek ilgi ekici olur. Tepe gerilimi Vp ve frekans w olan bir kare alga iin Fourier serisi v 4 Vp 7r smwt 1. 3 sin3ot 1 sin5cot 1 . 7 sm7wt (2-83).

TEMEL ELEKTRONIK

ile verilir.,Serilerle gstermenin do ruluu ek. 2-21 deki izimde a kland zere Denk. (2-83) deki terimlerin say s arttka dzelir. Demekki kare dalganm kesin k elerini belirtmek iin yksek frekanslar gereklidir. kinci rnek testere di li dalgadr ( ek. 2-22) ve bu

(sn t,t +

-t- 3 s n 3 ci)t

+ 5 s n 5 ci

i sn ) art-}- . . .
arttka diizelir.

ekil 2-21. Bir kare dalgada birok frekans bile enleri vardr. 'fflensilin doruluu barmoniklerin says

ekil 2-22. Testere di li dalga.

v =

2 Vp
7t

( simot

1 2

sin2ot +

1 3

1 . f . sin3cot -- , sn4ot + .. (2-84)

ile temsil edilir Gene burada da testere di li dalgabiiminin keskin k elerini elde etmek iin yksek frekansl terimler bulundurulmaktadr.

62

ALTERNATIF AKIMLAR

Denklem (2-83) ve (2-84) e gre kare dalga ve testere di li kark dalgabiimleri geni frekans spektrumlar ndan oluur. E er herhangi bir ebekenin giriine uygulanan iaretin biiminin kta da ayn olmas isteniyorsa ebekenin zayflatc etkisi frekanstan ba ms z olmaldr. rne in bir yksek frekans geiren RC devresine uygulanan kare dalga ancl kare dalwm n temel frekans szgecin kesilim frekans ndan bykse kta da kare dalga olur. Gene eer dalgabiimi korunmak isteniyorsa ebekeden geerken harmoniklerin birbirlerine gre, fazlarm n sabit kalmas da ayn derecede nemlidir. te yandan bir dalgan n harmonik bileimi, sk sk bir ebeke ile bir dalga biiminden tekine dn trmek iin amal olarak deitirilir. Bir kare dalgann trev alan bir RC devresine uyguland n dnelim. ktaki dalgabiimi ek. 2-23b de gsterildi i gibi pozitif ve negatif keskin bir pulslar serisi biimindedir. Dev enin bir kare dalgann trevini uygun olarak almas iin Fourier temsilindeki en yksek frckansl terimin Denk. (2-49) da belirtilen a RC 1 yaklamma uymas gerekir. Uygulamada bu kolayca ba arlr ve trev alan basit bir devre kare dalgadan puls olu turmak iin geni bir biimde kullanlr. kinci bir rnek basit bir RC devresi kullanarak bir kare dalga= integre edilmesidir. ntegral sonucu ek. 2-23c de grld gibi gen dalgadr. Burada kare dalgan n temel frekans Denk. (2-52) ile verilen toRC 1 artn salamaya yetecek kadar byk olmal dr.

(C)

ekil 2-23. (a) Kare dalga, (b) trevi al nm kare dalga, (e) integrali al nm kare dalga.

Etkin Deer Kark bir dalgabiiminin etkin de eri daha nce sinsel bir dalga durumunda verilen tammda oldu u gibidir. rne in ek 2-24 de a kland gibi periyofu T, maksimum de eri, /p olan kare dalgay dikkate alalm. Etkin akm,

TEMEL ELEKTRONIK

63

Ip

T
T

4
I2P T

ekil 2-24. Kare dalga.

dt = 12p (2-85) o dir. Demekki bir kare dalgan etkin de eri onun maksimum de erine eittir. m Bir direnteki joule ss akmn karesine ba l olduundan akmn yn problem deildir ve Denk. (2-85) beklenenin tam kendisidir. T
imdi ek. 2-25 de akkianan basit gen testere di li dalgabiimini gznne alal m Akm -T/2 den T /2 kadar olan zaman aral nda

I2p dt

ekil 2-25. Testere di li dalga.

2Ip T
biiminde deiir. yleyse bunun kok deeri T /2 J T 2 2 2/p ( T t) dt

(2--86)

e =

4/p 2

T/2
t2dt _T/2

T3

I2p 3 (2-87)

e
olarak bulunur.

Ba ka bir ilgi ekici dalgabiimi ek. 2-26 da gsterilen bir seri yar m sins dalgasdr. Etkin deer yukarda kullanlan srele bulunabilir, bununla birlikte ortalama de eri hesaplanarak gsterilebilece i gibi bu dalgabiiminin bir d.a. bileeni vardr. Yani

ALTERNATIF AKIMLAR

ekil 2-24. Yar n sinsel

Ida

2 7 ' - (1:2 2
Ip

p S1nU t <It =

41p oT

4Ip

Ida =

(2-88)

dir. Bu d.a. bile en tam dalgabiiminin stc etkisine katkda bulunur. Birok amalar iin sadece a.a. bile enlerin kok de eri ilgi ekicidir. Bunun iin kark dalgabiimlerinin Fourier serilerini gznne almak uygundur. Her frekans bileeninin stc etkisi tekilerden ba msz oldu undan herhangi bir kark dalga biiminin etkin de eri
1 e2
/da2 + / 1 2 + /22 + /2 3 +

(2-89)

ile verilir. Burada Ida ortalama de er ve I i, 12,13... her frekans bile enin kok deeridir. ou kez temel frekansh terim en byk oldu u iin sadece onu dikkate alnak yeterli olmaktadr. ekil 2-26 daki dalgabiiminin Fourier serisi 2,.
---

ip

4Ip 3n cos2ot

4Ip cos4cot 15n

(2-90)

dir. lk terimin d.a. bileenin tanmna uygun olarak Denk. (2-89) a kar lk geldiine dikkat ediniz. Sadece a.a. bile enlerin etkin de eri Denk. (2-4) ve (2-89) kullanlarak, 2 2 4 \ ... 1 . 4Ip (2-91) /2 kOk 4) 2 3:7r 1 j 2 \ 37
[(

I kOk

2 ,\,/ 2 /p 37

(2-92)

bulunur. Burada elde edilen sonular Bl. 4 deki indktansh ve kondansatrl siizgelerin daha ileri uygulamalar nda kullanlmaktadr.

Kare-dalga Tepkisi
Dev olerin kare-dalga gerilimlerine tepkisini geen kesimdeki geici yntemlerle incelemek yaraihd r. Bir kare dalga bir d.a. geriliminin kare-dalga fre-

TEMEL

ELEKTRONIK

65

kansyla alp kapanmas olarak d nlebilir. Geici ak mlar inceleme teknii ktaki dalgabiimini do rudan do ruya vermekte vealevrenin harmoniklerinin her birine kar tepkisinin bulunmas n gereksiz k lmaktadr. nce ek. 2-27 de kendisine T periyodlu bir kare dalga= uyguland yksek frekans geiren RC szgecini dikkate -alnz. Denklern (2-58) e gre . karesel dalga= her yarm-periyoduna e lik eden geici aklm
i = Ae--1 /.7
t, '

(2-93)

o
- T ekil 2-27. Yksek-frekans geiren bir szgecin giri ine uygulanan kare-dalga.

dur. Burada A devrede bundan nceki geici ak ma ba l bir sabittir. rne in eer T = T /2 ise kare dalga gerilimi i aret de itirmeden akm yzde 63 aza111. Bu demektir ki kondansatii zerindeki gerilim ters ynde bir geici ak mn domasna neden olur ve bylece devam eder. k gerilimi ( = Ri) ek. 2-28 de grld zere arka arkaya stel geicilerden olu ur. Bu dalga biimleri RC zaman sabitinin karesel dalga periyodu ile kar latrldnda farkl de erlerine karlk gelir. Devrenin zaman sabiti kare dalgam a periyodundan ok kk oldu unda ktaki dalgabiiminin kare dalganm trevine yakla tna dikkat ediniz. Bu yntem bundan nceki kesimde a klanan trev alma devrelerine deiik bir yakla mdr. ekil. 2-29 daki alak-frekans geiren devre de ayn biimde zmlenebilir. Kondansatr zerindeki gerilim nceden de tart ld gibi steldir ve ktaki dalgabiimi, ek. 2-30, yine devrenin zaman sabitinin periyoda gre bykl ne baldr. zel olarak devrenin zaman sabiti byk oldu unda kondansatrdeki gerilim ykselmesi puls s rasnda do rusaldr. yleyse k gerilimi, yine harmonik-devre zmlenmesine uygun olarak, giri geriliminin integralidir. Osiloskop Kukusuz kark dalgabiimlerini ara trmak iin en yararl cihaz dalga biimlerini ekrannda gsterebilen katot-ttnix osiloskoptur. Osiloskobun kalbi

66

ALTERNATIF AKIMLAR

T
2

== 3T

ekil 2-28. Yksek-frekans geiren bir szgece uygulanan kare-dalga (stte) periyodun devrenin zaman sabitine oran na bal olarak kta olu turduu dalgabiimleri.

T
ekil 2-29, Alak-frekans geiren bir szgece uygulanan kare-dalga giri i areti.

katot nl tpt . nce elektron demetleri bu tpte dalgabiimini fluo esan ekranda renklendirmek iin elektriksel olarak denetlenir. Katot- nl tpte (KIT) bir elektron tabancas yksek hzl ve odaklanm elektron demetini fluoresan bir madde ile kaplanm cam yzl levhaya gnderir ve elektronlarla dvlen fluoresan madde k yaya'. Demet, Sek. 2-31 de izildi i gibi ekrana giderken bir ift yatay sapt r c ve bir ift d ey saptrc levhalarrn aras ndan geer. Saptrc levhalardaki gerilim s fr oldu u zaman demet ekram a orta-

T 2

5T

ekil 2-30. Alak-frekans geiren bir szgece uygulanan kare-dalga giri i periyodun zaman sabitine bal olarak kta e itli dalgabiimleri olu turmas .

Fluoresansl ekran

I kl iz

t
Testere di i; dalga

ekil 2-31. Katod nl tpn izimi.

68

ALTERNATIF AKI M LAR

snda kl bir nokta oluturur. kl noktan n ekrandaki konumu sapt r c levhalardan herhangi bir iftine uygulanan gerilimlerle elektron demetini saptrarak kolayca de itirilebilir. Demet her bir ift sapt rc levhalar aras ndaki elektrik alannn elektronla zerine yandan bir kuvvet uygulamas yla saptrlr. Uygulamadaki osiliskoplar cihaz n kullanhlm art rmak iin bundan sonraki blmde a kland gibi birok yard mc devreler ierirler. Osiloskobun bir dalgabiimini ekranda gsterme yolu ek. 2-32 gznne alnarak anla ilabilir. Dey saptrc levhalara tepeden-tepeye sapt rma deeri yakla k ekramn ap nn yars kadar bir sapma olu turmaya ye-

ekil 2-32. Yatay-saptule levhalarmda testere di li bir gerilim olan osilopskop d ey-saptmet levhalarma uygulanan dalgabiimini ekranda gstermektedir.

tecek genlikte bir sins dalga gerilimi uyguland n varsayal m. Ayn frekansl ve genli i ekran ap n yarsna kadar tarayabilecek bir testere di li gerilim dalgabiimi yatay sapt rc levhalara uygulan r. E e iki dalgabiimi de ayn zamanda s frdan ba larsa kl leke ekran n ortas ndan ba lar. Yatay levhalardaki testere di li dalga kl noktan n sa a do ru dzgn bir h zla hareket etmesini sa la, dey hareket ise sins-dalga geilimine ba ldr. Sonu olarak ek. 2-32 de a kland zere kl nokta ekranda sins-dalga desenini izer. Yatay levhalardaki testere di li gerilim bir devir sonunda s f a dt nde kl nokta hemen ba lama noktas na dner. Bundan sonraki devirlerde de ayn desen izilir. lgilenilen o u frekanslarda kl nokta hareketi belli olmayacak kadar h zla hereket eder ve grnt devaml olduu iin sins dalgas ekranda kararl olur. Testere di li gerilim ve sins dalgas her devirde

TEMEL ELEKTRONIK

69

tam ayn anda balamaldr, aksi halde kl nokta her zaman ayn deseni izmez. Bundan tr testere di li tarama gerilimi, osiloskoptaki yardmc devrelerle d ey levhalardaki i aretle ayn zamanl kln. Gene kl noktann yeniden hzla balang noktasna dnmesi s rasnda demet kapat hr ve bylece yeniden izilecek izgi desenden ayrlr. Dalgabiiminin bir devrinden daha ounu ekranda gstermek iin tarama gerilimi i aret frekans nn bir alt kat olacak biimde seilebilir. Osiloskop sins dalgalar' aras ndaki faz asn lmek iin de yararldr. Bu i bir sins dalgas n dey levhalara ve teki dalgay da yatay levhalara uygulayarak yap lr. Oluan desen ,Sek. 2-33 de a kland zere faz asma bal olarak O, 45 ve 90 iin s rayla bir do ru bir elips ve bir daire olur. Faz a sn. hesaplanmas yle yaplr. Yatay levhalardaki gerilim

3,

ekil 2-33. Yatay ve d ey-saptne gerilimleri arasndaki faz farkuun O, 45 ve 90 olmas durumunda Lissajous ekilleri.

70

ALTERNATIF AKI M LA R

vp sinwt ve d ey levhalardaki sins dalga v v = b sin(wt

(2-94)

(2-95) ) olsun. t= 0 olduunda vi/ = 0 dr ve bu yatay sapmann sfr olmas demektir. Bu noktadaki dey sapma a ile gsterilebilir ve a, v i, b sin o a (2-96) dr. yi zerek aresin

a
b

(2-97)

olur. a lb oran ek. 2-34 de gsterildi i zere ekrandaki desenin boyutlar ndan dorudan do ruya bulunabilir. Denklem (2-97) nin geerli olmas iin desenin yatay ve dey gzlem izgilerine ak trlmas gerekti ine dikkat ediniz.

ekil 2-34. Yatay ve d ey levhalara uygulanan sins-dalga gerili nleri arasndaki faz as a/ b oranndan bulunur.

ekil 2-35 deki desenler genellikle iki sins dalgas nn frekanslarnam orann bulmak iin kullanlan ve Lissajous ekilleri diye adlandrlan ekillerin belirli rnekleridir. Bir sins dalgas d ey-saptrc levhalara tekide yatay saptrc levhalara uygulanr. E er frekanslar arasndaki oran
9

1 ve 4

3 gibi tam kesinse desen kararl dr. Frekans oran desenin yan tarafna izilen dey izgiye de en ilmeklerin saysnn desenin taban nda yatay izgiye deen ilmeklerin saysyla karlatrlarak bulunur. Bunun nedeni yatay saptrc levhalarda tam say da sins dalgas tamamlanmas srasnda tam sayda sins dalgasmn dey levhalarda tamamlanmas dr. ekil 2-35 farkl frekans oranlarnda bilinen baz Lissajous ekil rneklerini gsteriyor. Bu desenler, ek. 2-32 ve 2-33 ile ilgili olarak belirtildi i biimde tretilmi lerdir. ki sins dalgasnn sfrdan geme zaman aral klarma ba l olarak e itli farkl desenler ayn frekans oramn gsterebilir. ek. 2-33', 1:1 frekans oramyla bu duruma bir rnektir. lke olarak Lissajous ekilleri sinsel olmayan dalgabiimleri aras ndaki frekans oranlar n bulmakta da kullanlmasna ra men uygulamada bu desenler karma k kar ve a klanmalar gtr.

TEMEL ELEKTRONK

71

ekil 2-35. Frekans oranlar 2:1, 1:5, 5:3, ve 6:5 olan lissajous ekilleri.

KAYNAKLAR
R.M.Kirchner and G.F.Corcoran: "Alternating Current Circuits", 4 th ed., John Wiley and Sons, Inc., New York, 1960. F.H.Mitchell and F.H.Mitchell, Jr.: "Essentials of Electronics", Addison.Wesley Publishing Company, Inc., Reading, Mass., 1969. Leigh Page and Norman Isley Adams: Principles of Electricity", D.Van Nostrand Company, Inc., Princeton, J.J., 1931.

ALITIRMALAR 2-1 Denklem (2-45) de R = 10 6 ve C = 0,01 p. F de erlerini kullanarak yksek-frekans geiren RC devresinin frekans-tepki belirtgenini izin. Yar g frekansmdan iki onluk a a ve iki onluk yukardaki frekans aral n' taraym. 2-2 Alak-frekans geiren RC szgeci iin Denk. (2-45) e benzer bir ifade tretin. R = 106 S2 ve C = 100 pF iin frekans-tepki belirgenini izin. 2-3 Alak -frekans geiren bir RL szgecinin L = 10 H ve R = 100 S-2 durumunda Denk. (2-27) ye gre frekans-tepki belirtgenini izin.

2-4 Testere dili bir dalgann Fourier seri temsilinin, Denk. (2-84) ek.
2-21 de olduu gibi, iki ve drdnc harmonik terimleri eklendi inde testere diliyi daha iyi temsil ettiini gsterin,

2-5 Bir kare dalgann. Fourier seri gsterimini kullanarak kare dalgamn integralinin sonucunu bulun. Bunu Denk. (2-83) terim terim integre ederek el-

72

ALTERNATIF AKIMLAR

de edilen. serileri izerek yaz n. Dalgabiimini ek. 2-23 deki izimle kar latrm.
2-6 Testere dili bir dalgann Fourier seri temsilini kullanarak testere di li bir

dalgan trevinin sonucunu bulun. Bunu Denk. (2-84) n terim terim t evini alp sonucu izerek yap n.
2-7 Bir kare dalga= Fourier serisi gsteriminde Denklem. (2-83), ilk

terimin gerilik ve faz a sn hesaplayarak alak frekans geiren RC szgecinin temel frekans yar-g frekansnun 10 kat olmas durumda kta kare dalgay nasl integre ettiini gsterin. Cktaki dalgabiimini ek. 2-31 de olduu gibi izerek bulun.
2-8 Ahtrma 2-7 yi kare dalgarun temel frekansuun szgecin yar -g fre-

kansma e it olmas durumunde inceleyin.

2-9 ekil 2-32 nin haz rlanmasna benzer bir srele yatay testere di li geri-

limin frekans!~ d ey sins-dalgasmn frekansnn yars olmas durumunda osilopkop ekrannda gzlenen dalgabiimini bulun.
2-10 ekil 2-33 n haz rlanmasna benzer bir srele bir osilopkobun yatay

ve dey saptrc levhalarma aralar nda 30 faz fark olan bir sins dalgasm n uygulamas durumunda osilopkobun ekrannda gzlenen ekli belirleyin. Bulunan desenin Denk. (2-97) yi sa ladn gsterin.

BLM

A. A. Devrelerinin zmlenmesi

Blm 2 de incelenen a.a. devrelerinin ilkeleri herhangi bir sebekede akn:lar bulmak iin de kullan labilir. Bununla birlikte en kullanl devrelerin her ebekesine has diferensiyel denklemi zmek ykl bir i tir. AA. devre zmlenmesinin daha kuvvetli teknikleri daha az i lemlerde devredeki ak mlarn bulunmasn mmkn k lar. Kukusuz, bu teknikler devrenin ayn diferensiyel denklemine dayan r. Buradaki ilemler a.a. devre zmlenmesinde birazc k daha karkt r ve Ohm yasas ile Kirchhoff kurallar buna gre deitirilmi biimde kullan lrlar. Gerekten, Bl. 1 de aklanan d.a. ebeke zmlenmesinin tm teknikleri burada da uygulanabilir.

74

A.A. DEVRELER N N ZMLENMESI.

MPEDANS
A.A. in Ohm Yasas Bundan nceki blmde a.a. devresi iin gelitirilen diferensiyel denklemlerin kararl-durum zmlerinin hepsi e itli sina t ve cosot Ii terimler iermektedir. Bu ifadeler o u kez araya uygun trigonometrik ba ntlarn sokulmasyla basitletirilir fakat bu sre en basit devre iin bile zahmetli olmaktad r. A.a. devre zmlenmesi e er sinsel akm ve gerilimler kompleks saylarla gsterilirse byk lde kolayla r, yleki i = I = /p(cosat v =- V = Vp (cosot jsinwt) = IP ei" jsinot)
Vp ei()t

(3-1) (3-2)

olur. Burada j -V 1 dir. Elektronik devre zmlemesinde al lm akm gsterimiyle kar mamas iin N/-1 yerine i den ok j kullanlr. Gerkekte kompleks saylarla temsil, Denk. (3-1) ve (3-2) den grld zere sinwt ve cosat terimlerinin ikisini de ayn zamanda kullanmaktad r Sinsel iaretler kompleks say larla gsterildi inde devrelerin diferensiyel denkkmleri do rudan zlebilirler. rne in basit bir RL seri devresinin diferensiyel denklemini, Denk. (2-18), gznne ahn z, v =-- Ri L di dt (3-3)

Denklem (3-1) ve (3-2), Denk. (3-3) de yerine konulur ak m ve gerilim arasnda faz as olduu varsaylrsa Vp ej<(')t+ 0) = RIp ejot = (R icoLIp e16)t (3-4) (3-5)

icoL) Ip ei<i>t

V = (R -I- jaL) I

olur. Parantez iindeki niceli e devrenin kompleks impedans denir. Bylece devre diferensiyel deklemi V = ZI (3-6) ya indirgenir ve i te bil Ohm yasas nn a.a. iin yazldr. yleyse a.a. ebekelerinin zm basit olarak kompleks impedansm bulunmas na indirgenir. Reaktans olmadndan Denk. (3-6), Ohm yasas nn d.a. iin yazlan biimine indirgenir. Bu demektirki seri ve paralel impedanslar seri ve paralel direnler gibi birle tirilirler. yleyse bireysel seri impedanslarm e deer impedans Ze = Z i -I- Z2 -- Z3 Aym biimde paralel impedanslar n edeeri, (3-7)

TEMEL ELEKTRON K

Ze

L,

Z3

dir. Denklem (3-7) ve (3-8) uygulan rken kompleks impe,danslann zelli ine ve kompleks say larn birletirilme kurallar na dikkat edilmelidir. Bundan sonraki kesimde aklayc eitli rnekler ineeleneeektir.
Kompleks mpedans

Denklem (3-5) kompleks impedans n gerek k smnn direnle birle tiini sanal ksmnn ise reaktans yerine geti ini gsteriyor. Bu kopmleks saynn bilinen izim temsiline gre, ek 3-1, gerek ksm yatay eksen zerine ve sanal km da dey eksen zerine izilir yleyse impedans a s , aretan
X

(3-9)

R
ekil 3-1. Kompleks impedans, izim olarak diren bile eni ve reaktans bile enle temsil edilir.

ile verilir. Burada XI-, reaktanst r. mpedans szc reaktans ve direnein ikisinin de devredeki akm engellemeleri olgusundan gelmektedir. ki kompleks say yalnz gerek ve sanal ksmlar eit olduu zaman eittirler. Bundan tr e er.

Ri + jX1 -= R2 jX2

RI = R2 ve XI = X 2

(3-10)

olmaldr. Eitliin bu tanmndan iki kompleks saysnn toplamnn ayr ayr gerek ve sanal ksmlar= toplam olduu ortaya kmaktadr. Yani,

(R +jX ) 4- (R2 +jX2 )

( R2-4-R2 ) 4- j(X + X2)

(3-11)

dir. Kukusuz ayn kural iki kompleks saynn birbirinden karlmasna da uygulanmaktadr. Kompleks saylar,

Z,Z, = Z, e.iZm ZZ ei2 = Z Z2 ei ( ' 24)

(3-12)

eklinde arplrlar. Denklem (3-12) ye gre iki kompleks say nn arpm gene kompleks bir say dr ve bykl arplan sarlann byklkleri arpm ve as da iki saynn alan toplamdr, kompleks saylarn blnmesi

76

A.A. DEVRELERNN ZMLENMES Z1

e j.

Zi
Z2

Z2

ej<.-

(3 - 13)

biiminde .yaplr. Bu ba nt iki kompleks saynn birbirine blmnn yine bir kompleks say olduu ve byklnn bireysel byklklerinin blm ve a snn da bireysel a lan arasndaki fark oldu unu anlatmaktad r. o u kez bir kompleks say nn kesir durumuna getirilmesi yararl dr. Bunun iin

11 Z Z (cos

jsin )

(3-14)

ifadesinin pay ve paydas kompleks e lenikle yani sanal ksm yerine negatifini koymakla elde edilen kompleks sayyla arpl . Buna gre Denk. (3-14)

1
Z

1 Z(cos a +jsin

cos jsin costi jsin

1 Z

cos jsin cos2 +sin2 (3-15)

(cos

jsin fil )

olur. Aka grld zere kompleks bir say nn tersi gene kompleks bir saydr ve bykl kompleks say nn byklnn tersi ve as da kompleks saynn asnn negatif i aretlisidir. stel gsterim kulland rsa hemen 1 dir. mpedans n zde gsterimleri Z = Zei = Z(cos jsin ) = R- jX
-

.4 o

(3-16)

(3-17)

aklda tutulmaldr. Grld zere toplama ve karma, bileenler biiminde, R -1-- jX, yazldnda en kolay, arpma ve blme ise kutupsal biimde, yazldnda en kolaydr, Gerekli oldu unda Denk. (3-17) bir gsterimden tekine do rudan do ruya gei te kullanhr Bu ilemler ve payday gerek duruma getirme, gelecek kesimde a kland zere bireysel impedanslardan olu an devrelerin e deer kompleks impedanslann hesaplamakta yararldrlar. Bir kompleks say nn gerek ve sanal k smlar cinsinden Z = Z e = v R2 + X2 e iarctan(X I R) (3-18)

Ze

biiminde yaz labileceine de dikkat ediniz. Demekki bir kompleks say nn bykl gerek ve sanal k smlannn karelerinin toplam nn karekkne e ittir.

TEMEL ELEKTRONIK

RLC DEVRELER Seri Rezonans Kompleks impedans yntemi kullanarak a.a. devre zmlemesinin ilk rne i olarak Sek. 3-2 deki seri RLC devresini gznne al n. Kirchhoff yasas na gre.

L
C
R

di dt

(3-19)

dir. Devrenin diferensiyel denklemi t te gre trevi ald ktan sonra

ekil 3-2. Seri RLC, devresi.

d2i
dt 2

di
dt

1 i C

dv dt

(3-20)

yazhr. Bu denklemin ikinci mertebeden bir diferensiyel denklem oldu una dikkat ediniz. Bu, Blm 2 de kullan lan yntemle kararh-durum iin zlebilir ve sonu olarak

i =
elde edilir. Burada

Vp
./ R 2 +(1 /wC- 0L) 2

siu (ot- )

(3-21)

= arctan

wL-1 /wC R

(3-22)

dir. Ayn devrenin kompleks impedans yntemi ile zm a ada gsterildii biimde yaplr. Denklem (3-7) den seri devrenin toplam impedans

Z = R jcoL-j

aC

R -1-

1
wC

(2-23)

yazlr. Ohm yasas kullanlarak akam hesaplanrsa, =

V
Z

R-Fj(col, -1 koC)

(3-24)

olur. Denklem (3-24) iki basamakta do rudan do ruya elde edilen son zmdr. V gerilimi o unlukla kok de eri ile verildiinden I nn da kok deeri elde edilir.

A_A_ DF.V10-4.FR NIT4 ZTMI..ENNIES

Bu ziirti ile (3--21) s e (3-22) ile verilen zmn birbirine kar lk geldiklerini daha iyi a klamak iin (3-24) n paydas gerek yap lr. 1 V

R-4-j(o).1, -1 IwC)
V

Rj(wL - 1 icoC) Rj(o L - 1 leC)

---

--/ R(eiL -R 2 -1 (i.9L V

ie C5)
le>C 2

\2[
-

1 \ 2j

(3-25)

col ) C

R2+ (e)1'-

(a)-L- (oC

olur. Devrein e . 3--3 ile verilen kompleks impedans izimine bakarak Denk. (3-25)
-V (eos
-\,./R2 +

(coL-1 koCr2-

ekil 3-3. Bir RLC devresinin kompleks impedansi.

V Pei"

VP

j<et-

N/ R 2 -F- (coL-1 loiC) 2

biiminde yaz labilir. Burada 25, arctan

(o..L-1 loiC) 2 e

(3-26)

oL-1 lcf_ C R

(3-27)

dir. Diferensiyel-denklem zm ile, Denk. (3-21) kompleks-impedans ynteminin sonucu, Denk. (3-26), aras ndaki uyuma aka grlyor. Bundan sonraki kesimlerle basit oldu undan tr ikinci yntem geni bir biiminde uygulan maktadr. imdi RLC devresinde uygulanan gerilimin frekans n m fonksiyonu olarak akmn bykln gznne ahnz. Dk frekanslarda (e) - O) sasal reaktans byk oldu undan akm ok kktr. Ayn biimde yksek frekanslarda ce) indktif reaktans byk oldu undan ak m gene kktr. Bu s nrlar aras nda

TEMEL ELEKTRONIK

79

1
iC

(3-28)

olduunda faz a s sfrdr. Bu frekansta devrenin rezonansta oldu u sylenir ve akm maksimumdur, yani
-

(3-29)

dir. Devre saf diren olarak gzkr ve ak m, uygulanan gerilimle ayn fazdadr. Bu durum rezonansta s asal reaktans indktif reaktans gtrd'gnden byledir. Denklem (3-28) den rezonans frekans ,

wo = 271f0 =
dir.

LC

(3-30)

Seri rezonans dev esinin zelliklerini a klamak iin Sek. 3-4 deki zel devrede ak mn deiimini dikkate almz. izimdeki bileenlerin de erleri Denk. (3-26) da yerlerine konursa devredeki ak mn frekansla Sek. 3-5 de akland gibi de itii grlr. Akmn maksimum de eri ezonans fre-' 10 kansnda I = 100 0,1 A dir ve rezonans frekans

10

ekil 3-4.

looL80

60

E
40

20

0 500

700

1,000

1.2 r*D

1,50-0

f, Hz

ekil 3-5. ek.3-4'deki devrenin rezonans

80

A.A. DEVRELER iNiN ODZMLENMESi

1 6.28-V250 10 -3 x 0,1+10 -6 1000 Hz

f() - 2 :7 ,\/LC

(3-31)

Rezonans frekans n n her iki yannda ak mn azald aka grlyor. Rezonans durumunda devredeki elemanlar zerindeki gerilim d meleri alternatif ak mlarn nemli bir zelliini ortaya koymaktad r. Diren -zerindeki gerilim d mesi, VR = 100 x 0,1 = 10 V (3-32) dir. Kondansatr zerindeki gerilim d mesi ak mla sasal reaktansm arp m dr, yani

Vr,

1
r r-s-

--

oC

0,1 6,28+10 3 x 10 -7

158 V

(3-33)

ve ayni biimde indktars zerindeki gerilim (3-34) = /e/I, = 0,1 x 6,28 x 10 3 x 0,25 = 158 V dur. Devrenin elemanlar zerindeki gerilimlerin kok de erlerinin toplam nn s fr olmad a ktn. Gerekten reaktanslar zerindeki gerilimler rezonans durumunda byk de erlerine ula nlar. Bununla birlikte kon.dansatr. deki gerilimin fazunn ak ma gle -90 indktans zerindeki gerilimin faz n n ise + 90 olduuna dikkat ediniz Bu demektir ki iki reaktans zerindeki gerilimlerin ani de erlerinin toplam sfr olur ve diren zerindeki ak m Denk. (3-32) ile de kan tland zere uygulanan e nk'ine e it olur. A.a. devrelerinde Kirchhoff gerilim kural ancak ak m ve gerilimlerin fazlar gznne alndnda gee li olur. Bu dulum al t rmalarda daha ayr ntl olarak incelenecektir. ekil 3-4 de kondansatrn ular na ba lanan voltmetre rezonans durumunda Denk. (3-33) ile verilen gerilimi gsterir. Bundan tr uygulanan gerilim bile enler zerindekilerden kk olmas na ra men kondansat (ve indktans) yksek ge ilimlere dayanacak yetenektc olmal d r. Seri rezonans, elektronik devrelerde rezonans frekans nda ak m art rmak iin geni bir biimde kullan lmaktad r.

Paralel Rezonans Rezonans ek. 3-6 da gsterdildigi gibi paralel devrede de oluur. Devredeki ak n nce toplam kompleks impedans bulmakla elde edilir ndktans ve kondansatr paralel b4-,11 olduklarndan bunlar n e de er impedans Denk.
(3-8) yard myla bulunur.
R ,

v I.

L
ekil 3-6. Paralel rezorians devresi.

TEMEL ELEKTRONK

-j(llaC) -co2LC

jaL

ja C

jwL

+1
jwL
(3-35)

yleyse LC birle iminin impedans

coL
Z1

j 1-co 2LC

(3-36)

dir. Denklem (3-36) ya gre impedans, ok byk ve gerekse = I veya (3-37) olduunda sonsuzdur. Bu ba nt seri rezonans iin bulunan, Denk. (3-30) ile ayndr. Bununla birlikte Denk. (3-23) e gre seri rezonansta, rezonans frekansnda impedansm minimum olduuna paralel rezonansta ise Denk. (3-36) ya gre rezonans frekans nda impedans n maksimum olduuna dikkat ediniz. Devrenin toplam impedans R nin Z ile seri olarak birleti ilmesine e ittir, yani,

Z -= R
dir ve devredeki akm ise,

aL
1-co 2LC

(3-38)

I =

V R + jwL (1-co2LC)

(3-39)

dir. Denklem (3-39) a gre ezonans durumunda impedans sonsuz ve ak m sfr olur. O zaman LC zaman bile eni zerindeki gerilim R nin de erinden bamszdr. Paralel rezonans devresinin bu zelli i uygulamadaki devrelerde ok kullanlr k gerilimi V o, akmla impedansm arpmdr, yani

Vo = IZ =
V

R-FjcoL / (1-co 2LC) jwL R(1-co 2LC)+joL

jwL 1-co2LC
(3-40)

dir. Burada pay ve payda, paydamn e leniiyle arplarak

Vo = V

jwL
R(1-co 2LC)-F jo)L

R (1-co 2LC) - jwL R(1-co 2LC)jcoL

82

A.A. DEVRELERIN N ZMLENMESI

R(1.---o 2LC ) + coL) 2 4- R 2 (1-1021,C) 2

)2

v 1-1-- j( R IcoL)(1co 2LC)

1. ( R RoL) 2 (1to 2LC) 2

(3-41)

elde edilir. k geriliminin bykl gerek ve sanal ksmlarmua karelerinin toplamnn karekk alnarak bulunur. Bundan tr k geriliminin' giri gerilimine oran,
o 1 2 1+ (R /aL)2 (1w2LC)2 i

( [1+ ( R Rol, ) 2 (1

-0

21,C)2.12

1
[1+ ( R le. L ) 2 (1-02LC) ] 1 /2

(3-42)

olur. ekil 3-7 deki paralel devrede verilen bik enlerin deerleri Denk. (3-42) de yerine konarak bu sonucun davran aklanmtr. ek. 3-8 de gsterildii zere rezonans frekansmda k gerilimi giri geriliminin deerine kar. Elektronik devrelerinde rezonans durumunda byke gerilim ta yan paralel rezonans, yksek impedans olu turmak iin kullanlr. Devrelerde rezonans
5000

----MAr
10 v

L. 100 - pf r
ekil 3-7.

10 uh

ekil 3-8. ekil 3-7'deki devrenin rezonans

TEMEL ELEKTRONIK

83

btn teki frekanslar yan nda bir tek frekans kuvvetlendirmek iin kullamhr. rne in say art rmakla devre birbirinden farkl frekanslara ayarlanabilir. te bu, radyo ve TV almlarnda kullanlan ilkedir. Bir paralel rezonans devresinin rezonans durumunda e itli bile enlerindeki akmlan kar latrmak ilgi ekicidir. "Denklem (3-42) ye gre rezonans durumunda giri geriliminin tamam kondansatr ve indktans zerine uygulanm olur, yleyse ak mlar, srayla Ir ve

1 /coC

(3-43)

IL

,"="-

V aL

(3-44)

dir. Denklem (3-39) a gre devredeki toplam ak m sfrdr. Bu, akmlarn faz as= dikkate alnmas gerektii bir ba ka durumdur. Rezonans durumunda sasal reaktans indktif reaktansa e it oldu undan indktans ve kondansatrdeki alumlar e ittir. Faz a lan yle de erlerdedir ki, rne in ek. 3-7 deki st dallanma noktas ndaki akmlar her an birbirlerini gtrr ve dirente akm sfrdr. yleyse paralel LC birleiminde rezonansta dolamml olarak akan bir akn vardr. Q arpma! Bir rezonans devresindeki diren,rezonans frekans nda olduu kadar bu frekanstau uzak frekanslarda da, ak m bulmak iin anlaml dr. Bu, nemli bir durumdur. nk, rne in btn indktanslardaki sarm tellerinin direnci vardr. Bu etki seri ve paralel rezonans durumlar nda birbirine benzer fakat seri rezonans durumu matematik olarak daha basittir ve btn nemli zellikleri aklamak iin kullanlabilir. Seri bir devredeki, ek. 3-2 akmn bykln, Denk. (3-26). gznne alalm,

V
ER2+ (0)1,-1 loc)2j1 /2

(3-45)

Bu ifade

1 =

[1+ (a IR) 2 (1-1 la2LC) 2 1 1 / 2 L

(3-46)

biiminde dzenlenebilir. ndktif reaktans n dirence oran na devrenin arpan denir. imdilik rezonans durumundaki Q y

w oL Qo R

(3-47)

incelemek uygundur. Denklem (3-47) ve (3-30) dan rezonan frekans (3-46) da yerine konursa

IIL

A.A. DEVRELERiN N (:L NILENMES

f ' 1 ./11 I. Q20 ( 0, /,,,o)2

1 .4,,0

12

(3-48)

bulunur. Burada Im rezonans durumundaki maksimum ak mchr. Son olarak Denk. (3-48) in bir ba ka yaz l parantez iindeki iki nieeli i (.010)0 ile arparak
02 yO ( (0
0 )0 (00 ( ) 2 --

(3-49)

elde edilir

ekil 3-9 da Qo-de erlerini gsteren bu ifade Qo n byk (yani R nin kk de eri) de eri iin ok keskin bir rezonans devresine gtrr. Bu art altnda rezonans devresirin erit geni lii yani gcn yarya indi i noktalar arasndaki frekans aral olduka kktr. Q o n 10 dan. 100 e kadar olan bl.
1,0 -

ti

O
0,5

1,0

o /o.o ekil 3 - 9. Rezonans erisinin keskinli i Q s byk olan devreler iin en byktr.

gedeki de eri o u elektronik devrelerde vard r ve Sek. 3-9 da alttaki iki e ri ile akland zere ok iyi seici, ayarl d.evrelerde yararldr. zel rezonans devrelerinde Q birka bine kadar de er alabilir ve bunlar frekans gerekten ok iyi seerler. te yandan hazan bir rezonans devresi in frekans tepkisinin rezonans frekans nn her yannda geni frekans araln bulundurmas istenir. Bu durumda daha kk Q de eri vermesi iin indktans nkinden ba ka devreye diren de eklenir. KPRI DEVRELERI ekil 3-10 Wheatstone kprsnn bir benzerini gstermektedir. Her kolda bir kompleks impedans olan bu devre bir sins-dalga reteei ile bir a.a. de-

TEMEL ELEKTRONIK

85

ekil 3-10. Bir siniis.dalga retieisinin ve dedektr olarak osiloskobun bulundu u bir a.a. Wheatstone kprs.

dektr (osiloskop) bulundmmaktad r. Bu devrenin zmlenmesi Bl. 1 de incelenen d.a. devreleri gibidir, yaln z burada kompleks impedanslar ve akmlar kullan l r. Burada sadece denge art ilgi ekicidir ve bu art a adadaki gibi elde edilir. Denge durumunda dedektr zerindeki gerilim s frdr. Bu demektir ki bu koldaki akn s frd r ve bundan tr Z 1 deki akm Z3 dekine ve gene Z2 deki akm Z4 dekine eittir. Bundan ba ka dedektr zerin'deki gerilim s fr olduundan Z i ve Z2 zerindeki gerilim d meleri eittik ve gene ayn biimde Z3 ve Z2 zerindeki gerilim dmeleri de birbirine e ittir. Kprnn kollarndaki bu gerilimleri e itlersek Z 1 / 1 = Z2 t, ve Z 3 /1 = Z4/2 olur. Denklem (3-50), Denk. (3-51) e blnerek denge art,
Z1 Z3 Z2 Z4

(3-50) (3-51)

(3-52)

bulunur. Bu art da Wheatstone kprs iin elde edilen denge art ile karla tum z. Denklem (3-52) ye gre denge art iki kompleks saynn eit olduunu gstermektedir. Bu durumda gerek ve sanal k smlarm ayr ayr birbirlerine e it olmalar , a.a. kprii devrelerinin denge ayarlamalar iin birbirinden ba msz iki ayarlama= yap lmas gerektiini ortaya koyuyor. Bu durum iin belirli rnekler gelecek kesimlerde ineelenmi tir.
ndktans ve Sal Kpr

ekil 3-11 ve 3-12 deki kpr devreleri, Wheatstone kprsnn diren lmede kullanlmas gibi, indktans ve s a lmekte de kullanlabilirler. ekil 3-11

86

A.A. DEVRELERN N ZMLENMESi

ekil 3-11. Bilinmeyen bir kangal n direncini ve indktans m lmek iin kullanlan indiiktans kprilst .

J ekil 3-12. Sa

deki indktans kp sn gznne ahn z ve ek. 3-10 ile karlastrnz. impedans bilinmiyen indktrn indktansm ve direncini gstermektedir. Denge art , Denk. (3-52),

R
R2 --

R3 -F ja)L3

R, + joL,

(3-53)

olduunu anlatyor. ler dlar arpm yaplarak

TEMEL ELEKTRONIK

87

(3-54) Rik j(oR i L, = R,R 3 + joR,L 3 yaz lr. Gerek ve sanal k sndar e itlenirse (3-55) R,R 3 ve R L, R2L 3 elde edilir Bi--inei art Wheatstone kprsndeki arttr ve d.a. cihazlar ile salanabilir. kinci eitlik, d.a. la dengelendikten sonra devreyi a.a. ile uyararak elde edilir. Denkle n (3-55) yeniden yaz hrsa,

R G = R

R2

R3 ve

Lu

"2 L R7 3

(3-56)

bulunur. Bu ifadeler bilinmiyen diren ve indktans bulmak iin R2 /R 1 orannn deiken bile enler R3 ve L 3 ile nasl arpldn anlatyor. Bu gsteriyorki R 3 ve L 3 n ikisi de de iken olmaldr, fakat de i ken indktanslar yapmak g olduundan a ada izlenen yol daha uygundur. Verilen bir L3 deeri iin denge oluur caya kadar R2 veya R i in birisi aya lamr. Sonra denge artn sa lamak iin R3 ayarlan r. Bu ynteme gre bilinmiyen indktans, bilinen L3 indktansyla karlatrlr ve gerekli deiken bile enler sadece direnler olmaktad r. Denge artlarnn, Denk. (3-56), ilgi ekici bir zelli i frekanstan ba msz olmalardr. Bylece retecin frekans uygun herhangi bir de erde tutulabilir. ou kez frekans , indkleyici reaktans yaklak olarak direnlere e it klacak biimde semek en iyi yoldur. Benzer durum s ah kprde ( ek. 3-12) de vardr ve bu kpr, Altrma 3-8 de incelenmi tir. Sah kprnn alt kollarda d.a. yolu olmadndan denge ayarlamalar a.a. la uyararak yap lr (bu indktans kprsnde de yap labilir). Bu devrede o u kez ayarlanm de iken kondansatrler kullan lmasna ramen sabit standart bir kondansatr bir direnle birlikte kullanmak da ayn derecede mmkndr. Bu durum zellikle ayn cihaz sah kpr olarak kullan ld gibi standart C3 sas yerine standart L3 indktans m koyarak elde edilen indktans kprs oldu u zaman da uygundur. C3 yerine standard bir diren koymak da ola an olduundan byle bir cihaz diren, s a ve indktans lebilmesi bak mndan olduka kullam hdr. Wien Kprs Bir kolunda paralel bir birle im ve buna biti ik kolda seri bir birle im olan kpr Wien kprs olarak bilinir. Sadece diren ve s alarn' bulunduu kullanl bir rnek ek. 3-13 de gsterilmi tir. Bu rnek nce Z 3 ve Z4 impedanslar hesaplanarak zndenir. nce paralel birle im gznne alnrsa, 1 Z3 =jwC3

R3

1.1-jo,>R 3C3 R3

(3-57)

olur, payda gerek yaplrsa

88

A A DEVRELERIN N OZ1S)N1LENMES
. ,

ekil 3-13. 'irien kprs.

Z3 olur. Seri birle im.

1 1- (1COR3C3)2 (I+)R3C3)
1

R3

(3 58)
-

Z4 R4 j

WC 4

(3-59)

dir. Denklem (3-58) ve (3-59) l denge denklemi olan, Denk. (3-52) de,, yerine konursa sonu,

R1
R2 olur. ler dla arpm yaphrsa, (1 -[- joJR 3C3 ) ( R4 R3 C3 C4

R3 / (1 4- joR3C3) __
R4j1 koC4)

(3-60)

_L
wC4 J

R, Ri R3
1 \

(3-61)

R4

--1--

1(

coR 3R4C3 -.-

aC4
R2

R, Ri

R3

(3 62)
-

elde edilir Gerek ve sanal k smlar eitlenirse denge artlar , C3 C2

ve

R4 R3

co2R3C3 R4C4

(3-63)

bulunur. Bu SOJallelli indktans ve &gal kprlerden farkl yan denge artlarnda o.) frekansmn gzkmesidir. Bundan tr denge, iki de iken impe-

TEMEL ELEKTRON K

89

dans kullanmaktan ok, frekans ve bir bile en, diyelim R 1 , ayarlanarak sa lanabilir. Bunun tersine denge iin iki bile en ayarlannsa bu kpr sins-dalga kayna nn frekan.smn bulunmasn Salar. Wien kprs, ezonans devresine benzer zellikleri oldu undan frekans seici devre olarak da kullan lr. Geni bir frekans aral nda kullanmak iin uygun indktanslar pahal ve yaplmas g olduundan Wien kprsnn birok uygulamalarda dikkate de er stnlklerini vardr. Bu durum zellikle kolay yaplmayan byk indktanslar n gerekli oldu u alak-frekans devreleri iin dorudur. ou kez kprde seri ve paralel ba l diren ve s alar ek- . u gibi eittirler. Bu demektir ki ebekenin belirtgen frekans 3-14deolu Denk. (3-63) den
0---

Z4
L.

_c> -.. i o --- O

t
Z --"L" C
1.1

I
V2
;

1 I
Ri.

ekil' 3-14. Frekans seici ebeke

olarak kullanlan Wien kprs.

RC
dir.

(3-64)

Wien kprsnn frekans-seme zellikleri ebekenin k gerilimini giri geriliminin frekans= fonksiyonu olarak hesaplayarak a klanr. k gerilimi Z3 ye R i zerindeki gerilimleri karmak elde edilir. Z3 zerindeki dme, basit olarak, bu koldaki akm ile impedansm arp mdr,
Vi = Vi

Z 3 +Z4

Z3

Vi

1-I-Z4 / Z3

(3-65)

Bu eitlik yazlrken kpr denge durumunda olmasa bile ktaki akmn tamamen nemsiz oldu u varsayilmtr. Bu art uygulamada k ularna byk impedansh bir yk ba lanarak salanabilir. Denklem (3-65) deki impedans oran Denk. (3-58) ve (3-59) daki btn R ve C ler eit yaplarak bulunur. wo da araya sokularak Z4,

R( 1iwo k)
R(1jco /ak)) / [1+ (co /coo) 2 ]

Z3

2 +j

wo

<o

(3-66)

yazhr. Denklem (3-66) ya gre sanal terimin co = u o belirtgin frekans nda sfr olduuna dikkat ediniz. Bu demektir ki ebeke bu frekansta (ve yaln z

90

A.A, DEVRELER N N ZMLENMES

bu frekansta) diren gibi davran r ve seri bir rezouans devresinde oldu u gibi k gerilimi giri gerilimiyle ayn fazdadr.

R 1 zerindeki gerilim dmesi. v vi R R + R2

vi

1 + R2 / R j.

(3-67)

dir. Son olarak k gerilimi

vo

1 v . v2 = vi [3+j(co loo-00 /co)

1 - R2 IR I. I

(3-68)

dir. k geriliminin giri gerilimine oran , vo /vi, payday gerek duruma getirerek bulunabilir. Denklem (3-68) in R 2 / R 1 orannn iki farkl deeri iin elde edilen iki izimi ek. 3-15 de verilmi tir. k gerilimi seri rezonaustaki duruma ok benzeyen bir biimde o = wo da minimumdan gemektedir. Mi- , R2 = 2R 1 , matematikselnimuoldkaesvgr nduma, olarak sreksizdir. Bundan tr devrenin frekans seicili i olduka iyidir.

0 0,1

0,3

1,0 w/co,

ekil 3-15. Wien kpr ebekesinin :frekans belirtgeni.

T kpr ve kiz T kpr ebekeleri

Wien kprsnne benzer zellikleri olmas na ra men T-kpr szgeci denilen devre gerek bir kpr devresi de ildir. ekil 3-16. da gsterilen rkprrsnde genellikle iki yerde de e it salar ve direnler yoktur. k gerilimini bulmak iin nce st direnteki akm bulunur ve giri geriliminden

zerinde den gerilim karlr.

TEMEL ELEKTRONIK

91

R2

AM
o

C
i )
R

ekil 3-16. TKpr siizgeci.

ekil 3-16 daki, i 1 ilneine Kirchhoff yasas uygulan rsa

Vi

cuC i

iR

(3-69)

dir. kinci ilmekteki gerilimlerin toplam , Ot 1

COC

r.

>

j
COCI

i2R2

+ i2

(3-70)

dir. Biraz yalmla t rd ktan sonra (3-70) den i 1 ,

(1

sicoR2C1)

(3-71)

bulunur ve bu (3-69) da yerine kon usa i 2 bulunur. 0 zaman k gerilimi

v o =vj-

coC, [R

eiwR 2C, /C2) + R, I 4- j(<02 R 1 C R2C-1) -

(3-72)

elde edilir. Sanal k sm

coo

1
V R iC .R2C2

(3-73)

kritik frekans de erinde s fr olur. Bu ifadeyi Wien kprs iin elde edilen Denk: (364) ile kar daturruz. k geriliminin kompleks de erinin giri gerilimine oran , (3-73) (3-72) de yerine konulduktan sonra vo vi _ [1_

R1 F R2

C R

R C

o )
mo

C )] C2

R,c,

yazlabilir. T-kpr szgeeini a frekans-tepki beli tgeni Wien kprsiine benzerdir, yaln z belirtgin frekans de erinde minimum o kadar keskin de ildir. Bununla birlikte tekilere gre basit olu u ve giri ve k ular= ortak ba lantl olu u T-kpr szgecini yararl bir frekans-seici ebeke yapmaktad r. Bu dev enin belirli uygulamalar sonraki bir blmde a klanacaktr. T-kpr szgeeinden biraz daha kar k olan ikiz-T szgeci Sek. 3-17 de gsterilmi tir ve bu devre de bundan nceki kesimde kullan lan yntemle zmlenebilir. kiz-T siizgeci tepki belirgenleri bak mndan Wien. kprsne

92

A.A. DEVRELEB NIN ZMLENMESI

JVV ----[

cC 1
.

1( e 2

R2

C,

ekil 3-17. k i z -T szgeci.

bzde tix fakat minimumu ok keskiudir. Ayr ca ortak giri -k u.larmn olmas da stn bir zelli idir. Herhangi bir uygulamada Wien krs, T-kpr ebekesi veya ikiz-T ebekesinden, hangisinin seilece i istenilen frekans blgesi, ileyi ve karma kla ba ldr, fakat devre de yayg n biimde kullanlmaktadr. TRANSFORMATORLER

Karlkl ndktans
Bir devredeki ak mdan do an de iken bir magnetik ak mn baka bir devre ile kesildiini varsayal m. O zaman ikinci devreye bir emk indklenir ve 1 ile 2 devreleri aras ndaki karthkl indktans, Denk. (2-15) e benzer biimde,

v2 -- M dit d

(3-75)

yazlabilir. Burada c 2 birinci devredeki i 1 akumnin ikincide olu turduu e nk tix. Karlkl indktansm ok nemli bir uygulama yeri transformatrdr ve transformatr ayn demir ekkirdek zerine sarlm ok sarmh iki makaradan oluur. Bu durum iki alum makaras arasndaki karlkl indktans mmkn olduu kadar. byk yapar. Gsterim olarak bir transformatr ek. 3-18a daki gibi devrenin bir ksm olan birinci sarrn. ve ikinci devrenin bir k sm olan ikinci sarmlar olu ur. Transformatrn ksa gsterimi ok. 3-18b de verilmitir.
Birinci) Ikinci)
C>

0 C1

C>

0
ro

0 0

C>

(a)

(b)

ekil 3-18 (a) Transformatriin izimi ve (I)) devrede gsterimi.

TEMEL ELEKTRONIK

93

Birinci sarMda olu an magnetik akmn ikinci sarimda tamamen kesildi i ideal bir transformatr dikkate al nz. kinci sarmn ak devre yap ldn ve birinci devrenin sinsel bir gerilim kayna na balandn varsaynz Birinci sarmdaki akm, birinci devrenin impedans ile hesaplanr. Birinci sarmdaki indkleme gerilimi v i , Faraday yasas na gre birinci'devrenin indktans na ve indktans da birinci devredeki sar mlarm saysna bald r. Btn ak ikinci sar mlarla da kesildiinden ikinci devreye indklenen gerilim, v 2 , ayni biimde sarmlarm saysna baldr, Yani,
vl

v,

n n2

(3-76)

dir. n i < n, veya n i > n2 artlarna bal olarak bir ykseltici veya alalila yani ikinci devredeki gerilimin birinci ye gre daha yksek veya daha alak olan transform.atrler olu turulabilir. imdi ikinci devrenin, diren olan bir yke ba landn varsayaln ikinci devredeki ak mdan tr dirente / 2R kayplar olur ve bu g birinci sarmlardan gelmektedir. Bu durum yle olmaktadr. Hem birincideki akm ve hem de ikincideki ak m ekirdekte magnetik ak oluturur. kinci devredeki akmdan do an magnetik ak birinci devredeki akmn oluturdu u akya z t yndedir. Magnetik aknn zayf olmas birinci devrede buna kar lk gelen gerilimin kk olmas demektir. Bundan tr birinci sarg lara ba lanan gerilim kayna birinci devrede akm, Kirchhoff kurallarna gre gerilimler toplam sfr oluncaya kadar artar. yleyse ikinci devredeki ak m birinci sargla da akm olmasn gerektirir ve magnetik ak = tepe de eri yk olmad zamanki deerinde sabit kalr. Ak'larn yakla k olarak yok olmas indklenen gerilimlerin asl nda frekanstan ba ms z olduunu anlatmaktad r. Akmn deime hz frekansla arttndan Denk. (3-75) ikinci devredeki gerilimin frekansla artt n gsterir. Birinci sarg lara indklenen gerilim frekansla artar ve bylece birinci devredeki ak m azalr ve ikinci devredeki gerilim frekanstan ba msz kalr. ekirdekte toplam magnetik ak zamanla de imez, nk birinci ve ikinci derelerdeki akmlarn magnetik aklar eit fakat z t yndedir. Her iki indktans da sarunlarm say sna ba l olduundan n 1i 1 = ,i2 (3-77) yazhr. Denklem (3-77) de birinci ak m ikinci devrede gerekten sadece bir yke elik eden ek akma karlk gelir. Bununla birlikte yk olmamas durumundaki akm ok kktr ve nemsizdir.

Transformatr Saran Oran kinci devredeki sarmlarn birincidekilere oranna transformatr sartm oran denir ve bu oran zellikle ikinci devreye ba lanan impedans birinci devrenin.

DENRLIERiN N :ZMLliNtvILS

impedans ile karla t r ld nda anlambdr. ekil 3- -19 da ikinci devrede ykn yaln z bir R direnci olmas durumunu dikkate Aruz.

R nin bykl ikinci deyredeki akn' belirler, yani

V,

(3-78)

dir. Burada Denk. (3-7 () deki i vi ve Denk. (3-7o ti yi yerine .kuyarsak i

ekil 3-19. `Fransfurn atriin birinci devresindeki ularda griinen diren, ikinci devreye ba lanan direnten farkl dr.

n
119

1.

veya ( 112

nR

V
/

'V I

(3-79)

bulunur. Birinci devreden bak ldnda i i akn. bir e deer direnten, Re, akmaktadr yle ki

v R e,

(3-80)

dir..(3-79) ve (3--80) e itlikieri kar klatrdrsa ikinci devrcdeki yk direnci, .* R, birinci devrede bir diren olarak gziikr ve

R
dir.

( n. 1 YR
\

(3,-81)

Bu demektir ki bir transformatr verilen bir g kayna ve sabit yk direnci aras nda maksimum g iletirni elde etmek iin devredeki direnleri nyuturmada kullan labilir. Bu ok yararl zellik, rne in byk i direnli bir ykselte ile alak direnli bir l aporlr balamak iin kullanlr. Kompleks impedanslarda tam Denk. (3-81) deki direnler. gibi sar m oranlar ile dnrler. Denklen (3-81) e birinci devreden bak ldnda saf diren gibi gzkmektedir. zel olarak birinci sarg nn z-indktans kendisini gstermektedir. Bu demektir ki bir transformat , etkin direnci bir devreden tekine de itiren fakat kendi ba na bir indktans olmayan bir aygt olarak davranmaktad r. Gene bir transformatrde birinci ve ikinci devrelerin elektriksel olarak ba lanna lna ve iki devreni doru ak rnlardan yaltltl na dikkat ediniz.

TEMEL ELEKTRON K

03

Pratik TransforMatrler ou " transformatrler nceki kesimlerden birinde a klanan ekirdekli ok bobinlerine benzer biimde yap lr fakat ku kusuz ekirdek zerinde birden fazla sarg bulunur. Transformatrlerin. byk sar m oran olmas durumunda alak-gerilim ve yksek-ak n - sarslan, I2R kayplarn azaltmak iin uygulamada kaln telden sar lrlar. teki sarg lar ince telden yap lm bir ok sarmlardan oluturulur, nk bunlarda ak m kktr. Yaprak yaprak yap lm - ekirdekler girdap-ak m kayplar n azaltmak iin kullan lr fakat 100 000 Hz den btk frekansh transformatrlerde genellikle yksek-zdirenli ferit ekirdekler kullan lr. Birinci devrede bir tek sargs fakat ikinci devrede ayr ayr sarglan olan transformatrler vakum tp ve transistr ayg tlarna farkl gerilimler vermek iin kullanlr. Byle bir g, transformatrnn birinci devresindeki sarg s 115 V, 60 Hz lik kayna a ba lamaya uygun yap lr ve ikinci sarglar ise 700, 6,3 ve 5,0 V verecek biimde sar lr. Byle g transformatrlerinin uygulamalar ilerdeki bir blmde ineelenmi tir. Birok amalar iin transformatr sarg larnn indktif etkileri nemsiz yaplabilir ama dikkatli bir al mada transformat n zelliklerini daha kesinlikle hesaplamak gerekir. Pratik bir transformatr.n e deer devresi Sek. 3-20 de gsterilmi tir. Birinci ve ikinci devrelerdeki indktarislar her iki sarg dan. birine girmeyen s znt Magnetik ak tarafindan yarat lr ve bylece ak larn tam olarak birbirlerini yok etmesine kar olarak davran rlar. Gsterilen direnler tel sarg larn direnleridir. L n, indktans , yk bulunmad zaman kk mknatslayc birinci devre akmma karhk gelir. Birinci ve ikinci taraflardaki s alar sar m katlar aras ndaki salardan do an o: 4
Birinci!

- 1'000
L
R c> L Il t CP

000
R, L, C,

-o

trnsforn atr

ekil 3-20. Pratik transformatriin e de er devresi,

Bu e deer devreye gre bir transformatr alak frekanslarda etkin deildir, nk L m nin reaktans o kadar kk olur ki ak n , ideal transformatiin birinci devresinde ntlenir. Yksek frekanslarda transformatrn almas sznt indktanslan ve sar m salar ile bozulur. Bu smulamalara ramen transformatrler kullan lacak frekans aral klan iin iyi bir al ma

or,

A.A. DEVRELER N N 'ZMLENNWS

gsterebilecck biimde yapdahilir. Denklern (3-81) sadece transformatiir saiml um n oran n n nemli oldu unu gstermesine ra men uygulamada birinci ve ikinci devrelerin sa nnlarilun kullanlaca yakla k impedans dzeyleri, belirtilir. Bu belirtilen de eller ek. 3--20 deki r ansfor nat n indktans ve direnierinin, birinci ve ikinci yk impedanslar ile kar latrld nda nemsiz olabilece ini ve bunun sonucu olarak transformatriin yakla k olarak ideal transformatiir gibi al aca n gstermektedir. KAYNAKLAR ./1.M.P.Brciokes: "Basic 'Electric Cirtuits", The lacmillan Company, York, 1963
NC,NY

S,Fich and J.L.Potter: "Theory of AC Circuits", Prentice-Flall, Inc. Englewood Clifft, J.N., 1959 "The Radio Amateu s Handbook" (Published annualy by the American Radio Relay League, West Hani ford, eonn.)

ALITIRMALAR 3-1 Ohn yasas nn a.a. lardaki liimini kullanarak seri bir RC devresindeki akm bulun ve sonuctm Mil. 2 deki diferensiyel denklemin zm ile ayn olduunu gsterin. 3-2 ekil 3-21 deki devrenin e de er impedans m h esaplayin. Sanal terim sasal m yoksa indktif midir?
C,

7.

--

ekil 3-21.

Cev : Sasal 3-3 kil 3-22 deki devrede 1000 luk diren zerindeki ak mn kok de erini hesaplaym. Akm indktif mi yoksa s asal m d r? Cev : 6,5 mA; sasal 3-4 Frekans n 100 Hz olm.as durumunda ek. 3-23 deki devrenin e deer impedansm hesaplaym. 1000 Hz iin problemi yineleyin.

TEMEL ELEKTRONIK

97

ekil 3-22. 0,01 u F

o 250 mH Z 10
10 mH
0,1 j. F

ekil 3 - 23.

Cev' : 0,198+j2,23 x 10 6 Q: 384+j2,47 x 10 9

3-5 Frekans n 900 Hz olmas durumunda ek. 3-4 deki devrenin her bile eni zerindeki akm ve gerilimlerin kok de erlerini bulun. Gerilinderin faz a larn dikkate alarak ilmek boyunca gerilimlerin toplam ile ilgili Kirchhoff kural = geerli oldu unu gsterin. Cev : 2,75 x 10 -2 eit'29 A; 2,75 e9 1 '29 V,; 48,6 e-i0,27 V; 3 , 8 e.j2,28 V. 3-6 Bir 'paralel rezonans dev esinin rezonans durumundaki impedans indktanstaki sarmlarm direnci ile s nrlanr. ek. 3-24 deki devrenin impedans iin bir ifade tretin ve izimde verilen bile enleri kullanarak re zonanstaki deerini hesapkaym.

Cev : 4 x 10 4 Q,
3-7 ekil 3-7 deki devrenin bile enlerindeki akunlar hesaplayn. lemleri co =0.9 / 2 iin yineleyin. Her iki durumda ak mlarn faz alarn dikkate alarak Kirchhoff ak m kurahnn geerli oldu unu gsterin.

0,2mH

98 -

A.A. DENRELER NIN ZMLENMESI

Cen: 0 A; 3,1610

e, : - 21!57 .A;3,1.61- 10 -2 ej1 ,57 Az 2 x10-3 e j0'042

9,67 ><10- '3 c.::042 A; 6,67 x io- 4 ej3,q0 A.

3-8 ekil 3-12 deki sa kprsnn denge artlar n bulun. Cev : RR 3 R R,, R i /R,

Cu /C3

3-9 Bir kpr T-siizgceinin frekans ve faz belirtgenlerini Denk. (3-74) kullanarak izin. Belirtgin frekans 1 kHz, R, == 1000 R1 , C 1 == C, ve R, 1.04Q, olacak biimde bile enlerin de erlerini bulun. 3-1.0 ekil 3-17 deki ikiz T siizgecinin frekans ve faz belirtgenlerini izim Bu szgecin tepki belirtgenleri

cip
ve R1 C

( 1 j( oo R

C i +2C2 co /(0 O W0 /0.)

(3-82)

4R2C, olduunda rezonans frekans 2

w 2 --- R 2 C C,

(3-83) 2C, aln ve bileenlerin

dir. Belirtgin frekans 1 kllz'e e it kalmak iin C i uygun de erlerini bulun.

BLM DRT

Diyod Devreleri

Direnler kondansatrler ve indktanslarda, Ohm yasasna gre akm uygulanan gerilintle doru orantl olarak arttgndan bu elemanlara do rusal bileenler denir. Bu doru oranttllttn geerli olmad bileenlere dorusal olmayan aygttlar denir ve bunlar kullanlan btn elektronik devrelerin temelini olu tururlar. Bu blmde, dorusal olmayan nemli bir aygtt olan diyod dorultucu incelennektedir. Diyod szc dorultucularn iki ucu veya iki iki elektrodu olmasndan kaynaklardr., Bir dorultucu uygulanan gerilimin kutuplarna gre, bir ynde teki ynden daha byk ak m geirmesinden tr dorusal deildir. Eer bir a.a. devresinde bir do rultucuya uygulanan gerilimin kutuplart ters ynde olduu zaman do rultucudan geen aktm nemsiz olur. Bundan tr do rultucudan tek bir ynde aktm geer ve bu durumda alternatif aktm dorultulmu olur. Dorultucularn en ok kullan ld yerler g kaynaklardr. G kayna 115V, 60Hz lik a.a. gerilimlerini vakum tp ve transistrlerde kullanlmaya uygun d.a. gerilimlerine dntrr. G-kaynaklarnda vakum tp ve yar iletken eklem diyodu gibi iki e it dorultucu kullanl r fakat stn zelliklerinden tr eklem diyod ounlukla vakum diyodun yerini almt tr.

103

DiYOD DEVRELERI

DORUSAL OLMAYAN DILESENLER Akm-Gerilim Belirtgenleri Dorusal olmayan bir devre bile eninin en yararl biimde tanm bu bileendeki akm ile uygulanan gerilim aras ndaki ba ntdr. Gerekten bu ba nt dorusal bileenler iin tanmlanan Ohm yasas nn nemine benzer, nk Ohm yasas btn do rusal-devrelerin al ma ve zmlenlelerinin temelidir. Akm ve gerilim aras ndaki bant allm oldu u zere grafik eklinde aygitn aktm-gerilim (IV) belirtgenleri olarak gsterilir. Do rusal olmayan bir devre elemannn herhangi bir devredeki almas uygun akm-gerilim belirtgeni yardmyla zmlenebilir. Dorultucular da iine alan e itli, kullanl elektriksel bile enlerle ilgili ok sayda deiik akm gerilim belirtgenleri vard r, bunlar bu ve bundan sonraki blmlerde tart lmtr. Birok durumlarda bu do rusal olmayan bantlarn nedenini temel fiziksel ilkeler yard myla anlamak mmkndr. rnein aygttaki elektronlan hareketleri uygulanan gerilimle do rudan doruya akmn deimesini salayabilir. Bu, Bl. 1 deki Ohm yasas durumudur, yani elektronlar n iletkende srklenmesi do rusal bir /V belirtgeni olu turur. Daha iyi akn-gerilim zellikleri olan yeni ayg t yapmlarnn gelitirilmesinde ie karan fiziksel ilkeleri anlamak o u kez nemli olmasna ramen aygtn grd ii ve devredeki al masnn zm iin bunu anlamak gerekli deildir. Gerekte, kulland m dorusal olmayan aygtlarn /V belirtgenleri aygtlarm yapsndaki do al karklk nedeniyle, o u kez teorik zmden ok deneysel lleri belirlenir. Ticari ayg tlarn belirtgin akm-gerilim erileri yapmclarn izelgelerinde geni biimde bulunabilir. Devre zmlenmesinin tm ilkeleri, zellikle Kirchhoff kurallar dorusal olmayan bile enleri kapsayan devrelere uygulanabilir. o u kez zmlemelerde grafik teknikleri uygulamak yararl dr. nk akm-gerilim, IV, belirtgenleri matemafiksel biimde kolay ifade edilemezler.

ideal Dorultucu
Basit fakat ok nemli do rusal olmayan bir akn-gerilim belirtgeni Sek. 4-1 de verilen ideal dorultucu belirtgenidir. Bn, ideal do rultucunun direncinin, gerilim bir ynde uyguland zaman sfr ve teki ynde uyguland zaman ise sonsuz oldu unu gsteriyor. Etki olarak diyod gerilime duygun bir anahtar gibidir, yani kutuplarn balan doru ynde ise kapal ve ters balam durumunda aktr. eitli diyodlarm bu belirtgene yak n belirtgenleri vardr ve bu belirtgen nemli birok elektronik devrelerin. temelidir. Ek E de tartlan vakum diyodlar ve yar iletken eklem diyodlarm ikisi de geni

TEMEL ELEKTRON K

101

bir biimde kullan lmaktad r, fakat eklern diyodlar belli zel uygulamalar dnda t7akum tiiplerinden daha ok kullan lmaktadr.

Ters yn

Do ru yn

ekil 4-1. ideal bir do rultucunun

belirtgeni.

Eklem Diyod
Blm 5 de gsterilece i zere germanyum veya silisyum gibi saf yar iletken maddelere yabanc atomlarn katlmas elektrik akmn" tayan serbest elektronlar oluturur. Byle yabanc atomlar kapsayan bir yar iletken rgde akm ta yanlar elektronlar, yani negatif ykler oldu undan bu rgye n-tipi denir. Ayn biimde ba ka eit atomlar katlmasyla yar iletkenin pozitif akm tayclar' ile ak m ilettii grlr. Byle bir rgde ak m tayclar pozitif ykler oldu undan, bu tr yar iletkene p-tipi iletken denir. Ayn bir rgnn istenilen bir blgesinde bir e it yabanc atomlarn saysn tekiler yannda birden bire de itirerek iletkenli in n-tipinden p-tipine evrilmesi mmkndr. Bir yar iletkende n-tipi blge ile p-tipi blge aras ndaki eklenme yerine pn ekimi denir ve bu blge do rusal olmayan farkl elektriksel belirtgenler gsterir. Gerekten basit uygulamalarda kullan lan gerilimler iin pn eklem diyodu yaklaka ideal bir do rultucu gibi davran r. Bu durum ek. 4-2 de gsterilen sekin germanyum ve silisyum pn eklemlerinin akn-gerilim belirtgenleri ile aklanmtr. Her iki durumda da uygulanan gerilim bir voltun onda birinin birka katndan daha byk oldu u gerilimler iin do ru yn akm nemli lde artar ve byk gerilimlerin ters ynde uygulanmas durumunda geen ters yndeki akn bunun yannda nemsiz olur. Germanyum diyodlar n oda scaklnda iletken duruma gemesi iin gerekli ngerili n yani do ru gerilim 0,2 V dur ve bu gerilim silisyum iin 0,6 V dur. Bu iki gerilim aras ndaki fark iki yar iletken maddenin elektriksel zelliklerinin fark na ba lauabilir ve bu durum gelecek blmde daha ileri bir dzeyde incelenmi tir. Germanyum pn eklemleri iin oda s caklnda ters akln birka mikroamper ve siliyum diyodlar iin birka pikoamperdir. Bu fark da iki yar ilet-

102

D YOD DEVRELERI

10 r -

8 E Gertrumvurn

2 6_
Silisyum 4

3 2 Uygulanan gerilim. V ekil 4-2. Germanyum ve silisyum eklem tliyodlarnun belirtgenleri.

kenin temel zelliklerine ba ldr. Bu deerler ideal bir diyodun akn-gerilim belirtgenlerine yakla acak kadar kktr. Daha ok ilgilenilecek bir olgu da ters yndeki akmn scaklikla stel olarak artmas dr. Bu hzh art diyodlarn ancak s cakln az artt durumda kullanlabileceini gsteriyor, rnein silisyum diyodlar 200C den yukar scaklklarda hemen hemen al mazlar. Scaklk dei iklikleri doru ynde olan belirtgenleri de etkiler. rne in Sek. 4-3 de grld gibi silisyum bir diyodun 20C lik s caklk ykselmesi ile doru ynde uygulanan gerilimi 0,1 V kadar bir d gstermektedir. Devrede kullan lan eklem diyodlann zerlerindeki g birka watt'tan byk ve watt mertebesinde olursa bunlardan geen ak m sonucu ortaya kan joule ssm datmak iin diyodlar so utulurlar. Uygulamada eklem diyodlar, sy kendilerinden teye da tmak iin da tc kanatlar olan metal yuvalar iine yerle tirilmilerdir. Btn yan iletken ayg tlarn ortak bir belirtgeni olan s caklk duygunluuna ra men eklem diyodlar son derece iyi do rultuculardr. Ticari olarak satlan eklem diyodlar Bl. 5 de tammlananlara benzer i lemlerle silisyum veya germanyumdan yap lr. Uygulamada bu ayg tlar, yar iletkeni kirlenmekten korumak iin koruyucu iine ahnm lardr. Bu i , diyodu ii asal atmosferle dolu bir kk metal kutuya veya plastik bir sand ka koyarak yaplr. Silisyum ve germanyum eklem diyodlarm n stn elektriksel belirtgenlerinden tr bunlar selenyum ve bak r oksit yar iletkenlerinden yap lan eski

TEMEL ELEKTRONIK

103

10
45C 25 C

110

0,5

0,5 0 Uygulanan gerilim, V

ekil 4-3. Silisyum eklem diyodlarmn akm-gerilim belirtgenlerine s cakln etkisi.

yan iletken do rultucdarm yerini alrulardr. Bu son do rultucularm ticari olarak kullan lan ilk yan iletken aygtlar oldu u bilinmelidir. Btn yar iletken diydlann gsteriminde, ,Sek. 4-4 ,ok ayg ttaki doru akln ynn gstermektedir.

Q
ekil 4-4. Yar iletken diyodun devrede gsterimi.

pn ekleminin do ru ynde ok iyi iletmesi kullan h diyodlarn olduka kiik olabilece ini anlatyor. yleyse buna kar lk kaak s asal reaktanslar kk olaca ndan eklem diyodlar yksek frekanslarda kullam hdrlar. Bu zellik nokta-deneli diyodlarda yani metal bir telin yan-iletken rg ile dokunduu diyodlarda daha da art nlr. Bu diyodlar yap lrken dokunma noktas altnda kk bir prrAlemi oluur. Byle kk aygtlar milimetre dalgaboyuna kar lk gelen frekanslarda al abilir ve rne in radar ve yksek hzl hesap makineleri devrelerinde kulland rlar. Eski bir nokta de meli diyod ok. 4-5 de grlyor.

104

D YOD DEVREITRI

ekil 4-5. Nokta-de n eli diyod (Ohmite Manufacturing Conpany).

DORULTUCLI DEVRELER

Yarn-dalga D orultueusu ekil 4-6 daki basit do rultucu devrede bir eklem diyod bir a.a. kayna ve
bir diren ile seri olarak ba lanmtr. Kaynan kutbu do ru ynde ise diyod iletir ve ykte akm oluturur. Ters yar m devirde diyod iletmez ve ykte ak m sTrdr. Bundan tr ktaki akm ek. 4--6 da gsterildi i 'gibi arka arkaya yarm sins dalgalarmdan oluur ve bunun iin bu devreye yarm-dalga dorultucust denir. Yarm sins dalgalar= ortalama de eri sfr olmadndan bylece ktaki akmn bir d.a. bileeni bulunur. Yani giri teki sins dalgas bylece dU rultumu olur.

14

/<t
a-L

(\_

ekil 4-6. Yarmdalga do rultucusunun basit bir devresi

Gerekte, diyol zerinde gerilim d mesi oldu undan k geriliminin tepe de eri kayran geriliminin tepe de erinden kktr. Buna benZer biimde ters yarm-devir s rasnda geen akm tam sfr deil yani diyoddan ters ynde geen akma e ittir. Bununla birlikte birok do rultucu uygulamalarnda diyod zerine d en gerilim ve ters yn ak m iinemsiztlir,

TEMEL ELEKTRONiK

105

Tam-Dalga Do rulyucusu Yanrri-dalga do rultucusu giri i aretinin bir devrinin yar s srasnda al madndan mmkn olan daha az verimlidir. ki diyod ek. 4-7 de grld gibi yani her diyod yan devirlerinde iletecek dunnr da yerle tirilirse tamdalga dorultucusu yapld grlr. Bu durum orta ulu bir transforma-

ekil 4-7. Tam dalga do rultucusu.

trlerle yap lr. O zaman D2 diyodu ters beslenmekte iken D 1 diyodu iletir. Deien yarm-devirde bu durumlar de imitir ve ktaki akmn dalga biimi ek. 4-8 de gsterildi i gibi, yarm-dalga do rultucu devresinin aksine, ok ksa sreler iin s fr deerlerini alr.

ip

i +i2

ekil 4-8. Tam -dalga dogrultueusumm dalga biimleri.

106

DYOD DEVRELERI

Tam dalga do rultucuda her diyodun transformatr sargismin tepeden-tepeye gerilimin dayanmas gerekti ine dikkat ediniz. Bundan tr diyodlarm ters gerilimlerinin tepe deerleri en azndan k geriliminin tepe deerinin iki kat olmaldr. Bu durum yksek gerilimlerde al an devreler dnda ciddi bir engel oluturmaz. ekil 4-6 ve 4-8 de gsterilen yar m dalga ve tam-dalga do rultucular nn ktaki dalga biimlerinin kar latrlmas yarm-dalga dorultucuda temel frekans n kayna m fekansna eit olduunu fakat tam-dalga do rultucusu durumunda ise frekans n kaynam frekansum iki kat olduunu ortaya koymaktad r. Bu durum ilerde belirtilece i zere g-kayna devrelexi iin nemlidir. Tam-dalga do rultucu devrelerinde orta ulu transformatr giri geriliminin her yar devrinde akm verir ve bylece yarm-dalga do rultucusu durumundan daha verimli bir transformatr dzeninin olumasna izin verir. Bununla birlikte k geriliminin transformatrn k geriliminin sadece yar s olduuna dikkat ediniz.

Kpr Dorultucu
Orta usuz transformatrl, tam-dalga do rultucu devre ek. 4-9 da gsterilen kpr dorultucudur. Bu devrenin almas giri geriliminin deien yar devirlerinde akm izleyerek aklanabilir. rne in transformatrn st ucunun pozitif olduunu varsayahm. Bu durumda D2 ve D3 diyodlar iletken olur ve yk direncinden ak m geer. teki yar -dnde D4 ve D 1 diyodlar iletir ve yk direncindeki akmn yn biraz ncekinin ayn dr. RL zerindeki gerilim tam-dalga do rultucuya karlk gelir ve gerilimin tepe deeri transformatr geriliminden diyodlar zerinde d en gerilim kadar azd r.

ekil 4-9. Orta lu transformatr olmadan yap lan kpr dorultucu bir tam dalga dogrultueusudur.

ki diyod, yk ile seri olduklar ndan k gerilimi ile diyoddaki gerilim dmes inin iki kat kadar azd r. te yandan cliyodlarm n ters tepe gerilim deeri, bundan nceki tam-dalga dorultucusunun aksine, sadece transformatr gerilimin eit olur.

TEMEL ELEKTRON K

107

Gerilim Katlayc ` ekil 4'-10 da iki diyodun ters ynde gerilim kayna na ba land devreyi dikkate akn. Kayna m st ucunun pozitif oldu u yar-devirde D 1 ile. tir ve C 1 giri geriliminin tepe de erine- eit bir gerilimle yklenir. Ters yar mdevirde D2 iletir ve bu kez C 2 de tam giri gerilimi de erinde yklenir. Bu,s rada D zerindeki gerilim ters ynde oldu undan C 1 zerindeki yk oldu u gibi durur. Bylece C 1 ve C2 zerindeki gerilimler kaynak geriliminin tepe deerini aldndan d.a. k gerilimi giri geriliminin tepe de erinin iki katna eit - olur. Bunun sonucu olarak bu devreye gerilim katlayta denir.

2 Vp 'T= c2
D2 ekil 4-10. Gerilim-katiapci dogrultueusu devresi giri geriliminin iki katma e it bir k gerilimi verir.

Yukardaki zmleme yk zerinde hibir akm akmad zaman uygulanr. Yk direnci baland zaman kondansatrlerin yklerinin bo almas ile akm salamr. Deiik yar-devirde kondansatrler arka arkaya yeniden yklenirler. Bununla birlikte bu durum, yk alt nda gerilimin art k d.a. olmadn fakat a.a. bile eni bulunduunu anlatr. Akm szmalarna ve kaynam frekalm' gznne alarak k gerilimindeki deimeleri en az yapmak iin C 1 ve C2 salarnn yeter lde byk yap lmas gerekir.. Bu devredeki kondansatrlerin szme ilemi gelecek kesimde ayr ntlaryla aklanmaktadr. SZGELER ou kez do rultulmu dalgabiiminin alternatif bile eninin azaltlmas yani k n temel olarak d.a. gerilimi olmas istenir. Bu durum uygun biimde ba'lanm kondansatr indktanslardan olu an szgelerle yaplr. G kaynandaki szge alak-geiren bir szgetir ve btn alternatif bile enleri dorultulmu dalgabiimine indirger ve d.a. bile eni geirir: Bir szgecin etkinliinin ls, dalgalanma arpant r ile verilir ve bu a.a. bile eninin kok deerinin d.a. bileenine yani ortalama de ere oramdr, Yani r

V kok V da

(4-1)

dir. Bu tamna gre dalgalalma arpan nm mmkn olduu kadar kk yaplmas istenir. Dalgalanma arpan giri geriliminin frekans nn birok harmo-

108

D YOD DEVRELER(

niklerini bulundurmasma ra men genel olarak sadece temel frekans iin bulunmas yeterlidir. Bu byledir., nk temel frekans en etkindir ve alak-geiren .szge belirtgenleri ile yksek harmonikler temel harmonikten daha ok zayflathr. Kondansatrlii Szge En basit siizge devresi ek. 4ii de gsterilen kpr do rultuculu alak gerilim g kayna devresinde gsterildii gibi yk direncine paralel ba l bir kondansatrden oluur. Eer g hatt frekansmda kondansatrn reaktans yk direnci R L ile karlatrldnda kkse, a.a. bile eni ksa devre yaplm olur ve yk direncinde sadece d.a. ak m kalr.

..100 SI

6 ekil 4-11. Kondansatrlii szge kullanarak yap lan pratik bir alak-gerilim g kayna .

Kondansatrlii szgecin belirtgenleri, ek. 4-12 devresindeki dalgabiimberi incelenerek bulunur. Kondansatr, do rultulmu gerilimin tepe de eri Vp ile yklenir ve do rultulmu gerilim tepe de erinden azald zaman RL zerinden bo almaya balar. Ykleyici pulslar aras nda. kondansatr gerilimir;.deki azalma RC zaman sabiti ile giri geriliminin periyodunun birbirlerine gre deerlerine ba ldr. Kk zaman sabiti azalman n byk ve dalgalanma geriliminin de biiyiik oldu unu gsterir. te yandan byk zaman sabiti kk bir dalgalanma bile eni brakr. Diyodlar sadece devrin bir k sm

Diyod akm ekil 4-12. liondnsatrl szgecin k gerilimi d.a. gerilimi ve kk, gen dalgalan na geriliminden oluur.

TEMEL ELEKTRONIK

109

srasnda, kondansatrler yklenirken iletirler, nk sadece bu zaman aralnda kaynak gerilimi ve kondansatr gerilimi toplam diyodlan do ru ynde ngerilimler. E er RC zaman sabiti periyod yan nda uzunca yani R LC T ise dalgalanma gerilimi yaklak olarak gen bir dalgad r. Bir periyod srecinde kondansatr gerilimindeki stel azalma yakla k olarak Vp x T /R ile verilir. gen bir dalgannt kok de eri Bl. 2 de hesaplanm t . Denk. (2-87). Buna gre kondansatr szgecin dalgalanma arpan , r 1 1

VpT

Vp

V 3 2RLC

fRLC

(4-2)

dir. Burada basit olsun diye d.a. k gerilimi Vp ye eit alnmtr. Bu sonu sigaran de erini art rarak dalgalanmann kiiltlebilece ini gsteriyor. Yk akm sfra eit olduu zaman (R L --> co) dalgalanma arpan sfr olur ve bu da k geriliminin sadece d.a. olmas demektir. Yk akm artnlrken (Rr, nin kk de erinlerMde) dalgalanma arpan artar. ekil 4-11 deki bileerderin deerleri yukardaki ifadede yerlerine konulursa dalgalanma arpan 0,025 bulunur. yleyse dalgalanma ktaki d.a. nn yzde 2,5 idir. Tam dalga dorultucusunun dalgalanma arpan nn yanmdalga dorultucusunun yakla k olarak yars olduuna dikkat ediniz, nk birinci durumda do rultulmu bileenin frekans ikinci durumdakinden iki kat daha byktr. Kondansatrl szgeten kan gerek d.a. k gerilimi kondansatr zerindeki gerilimin tepe de erinden dalgalanma bile eni kadar azd r, yani
Vda

= Vp

Vp T
2RLC

Vp

1
2fC

Ida

(4-3)

dr, ve burada yine basit olsun diye Ida Vp /KI; yaklakl kullan lmtr. Denklem (4-:3) e gre d.a. k gerilimi ykten ekilen do ru akmla do rusal olarak azalr. iktaki gerilim ile ak mn sabit olmalarna g kaynann dzenleyicilii denir. Denklem (4-3), szgecin s asmin byk bir de erde olmasnn dzenleyicilii artrdn gsteriyor. Bu denklemle verilen k gerilimindeki azaln a.a. dalgalanma bileenindeki art a elik eden bir de iiklie karlk geldiine dikkat edilmelidir. Diyod .direnlerine ve transformatr sarmlarnn direnlerindeki I.R d meleri yk akm artarken k gerilimini daha da azalt rlar. . Basit kondansatrl szge alak ak mlarda ok iyi szgeleme devi grr ve yksek-gerilim alak-akn g kaynakiarnda ou kez kullanlr. Basit olduundan tr bu devre dalgalanman n nispeten az nemli oldu u yksek akln kaynaklarnda da kullanlr. Bu szgecin d.a. gerilimi yksek ve gerilim kaynann tepe de erine eittir, kondansatrl szgecin elveri li olmayan ynleri, kt dzenleyicili i ve kk yklerde dalgalanmada art gstermekmesidir.

D IYOD DEVRELERI Szge

Kondansatrlii szge devresine, ek. 4-13 de grld gibi seri olarak bir indktans eklemek yararldr. Bu L-biimli veya ok-giriti siizgedeki seri indktans, ak mdaki ani dei meler z t ynde kar koyar ve bylece szgeleme ilemine katk da bulunur. Dalgalanma arpan , dorultulmu dalgabiiminin a.a. gerilim bile enlerinin indktans ile diren-kondansatr bile iminin. impedans Z aras nda bl mn dikkate alarak ve d a k gerilimini de basit olarak do rultulmu dalga biiminin d a bileeuine e it alarak hesaplar.. Buna gre L-biimli siizgecin dalgalanma arpan ,

L-

ekil 4-13. L-biunli siizge.

i.

(V Ic. k ) Vd0
o, do

(4-4)

olarak yazhr. Tam-dalga do rultucusu ile do rultulmu bir dalga biimi iin uygun kok ve rLa. de erleri Denk. (2-92) ve (2-88) burada yerine konursa

-\/2 3

114-w2LC V14-(1 /coRLC) 2

,N/ 2 e2LC 3

(4-5)

olur, burada uygulamada her zaman yap lan RI,C 1 yaklakl yaplmtr. Kondansatrl szgecin aksine dalgalanma arpan nn ykten ba msz olduuna ve L ile C nin byk de erlerinin szgeleme ialexnini ilerletti ine dikkat ediniz, indktans, do rultulmu dalga biiminin de ien bileenlefini drdurur ve d.a. k , basit olarak do rultulmu dalgamn ortalamas veya d.a. de eri olur. Bu, seri bir yarm-sins dalgas iin d.a. k geriliminin 2 Vp f n veya yaklak 0,6 Vp olmas demektir. yleyse ok-girili szgecin d.a. k gerilimi kondansatrl szgecinkinden olduka kktr. Denklem (4-5) e gre dalgalanma yk akun ndau baunszdr. Bu demektir ki Denk. (4-3) de oldu u gibi yksek akmlarda sz ne ileminin azalmas yznden k geriliminde bir azalma yoktur. Bundan tr diyodlar ve transformatr sarunlar ndaki IR dmeleri dnda k gerilimi ykten ba m.szdr. Bu nedenle L-Biimli szge yk ak mnda byk dei 'nelerin beklendi i uygulamalarda kullan lr Herhangi bir uygulamada bu szgecin iyi dzenleyici olma stnl nispeten d k k gerilimi ile dengelenir.

TEMEL. ELEKTRON K

Il

Kondansatrl- siizgete oldu u gibi yk ak m sfr oldu u zaman kondansatr, giri dalgabiiminin tepe de erine kadar yklenir. O zaman k gerilim.i Vp dir ve dzenleyicilik ktdr. Kondansatrl szge ile ilgili olarak tart ld zere bu durumda da diyodla uygulanan gerilimin devirlerinin sadece bir k smnda iletirler. Bu i leyi ve gerek L-biimli szgece gei , diyodlar gerilim devri boyunca iletti i yk.akmlarncla_ olur ve kondansatr zerindeki gerilim do rultulmu dalgabiiminin d.a. bile enlerinde kalr. Bir kondansatrl szge ve bir ok-girili szgecin ek. 4-14 deki gerilim dzenleme e rilerinin karlatrlmas birincinin kt dzenleme yaptn fakat yksek k olduunu, ikincinin iyi dzenleme yapt m fakat k geriliminin daha kk oldu unu gsteriyor. L-biimli szgete iyi dzenlemeyi garanti etmek iin gerekli minimum ak m akca grlyor.

Ide ekil 4-14. Kandasetr giri li ve L-biimli szgeIerin gerilim dzenleme belirtgenleri.

Szge ekil 4-15 deki g-kayna iziminde gsterildi i zere bir kondansatr girili szgecin bir L-biimli szgete bile imi ok kullanlan bir devredir. Bu n-biimli szgecin k gerilimi hemen hemen kondansatr-giri li szgecinkine eit ve dzenleme belirtgenleri de a a yukar ayndr. Bununla birlikte iki kat szgeleme i lemiyle dalgalanma ok ok azaltlmtr. Gerekten tm dalgalanma arpma' kondansatrl szgecin dalgalanma arpan ile Lbiimli szgecin impedans orannn arpmdr. Az dzenleme zelliine ramen az-biimli szge ok iyi szgeleme i lemi yapt ndan yaygn biimde
kullanlr. Szge eitlerinin baka bileimleri de kullanlmaktadr. rnein ek. 4-16a da iki L-biimli szge ok alak dalgalanma ile birlikte ok-girili

szge kadar da iyi dzenleme yapar. Herhangi bir szgecin dalgalanma arpan yukardaki azbiimli szge durumunda belirtildi i gibi her basit szgeci ayr ayr dikkate alarak hesaplamr.

us

D YOD [)EVRraLRi

10 H

115 V 60 Hz

10 . F

10 F

ekil 4-1.5. 100-V -Ink kullanl bir gii kayna .

000
_L_

(t )
ekil 4-16. (a) Iki

(1))
silzge ce (b) ,t-bis4nli RC

szgecin. zellikle d k-akm devreleri iin kullamh h bir deiik biiminde indktans yerinde ek. 4-16b de grld gibi bir diren bulunur. Bu devre, akmn diren zerindeki IR - dmelerinin ar lde yapmayacak kadar kk oldu u ve dzenlemenin ikinci derecede nemli oldu u yerlerde kullan hdr. Bu snrlar iinde bu devre basit kondansatrl szgeten daha iyi i lem yapar.

GERLM DZENLEYCLER
ou kez bir g kayna nn geriliminiu sabit kalmas ve yk akunndan bansz olmas istenir. ok-girili szgecin dzenlenmesinin iyi olmas na ramen tranformatr ve ok szgecin sarmlarnm direnlerindeki IR dmelerinden tr bu devrede bile ak n artarken gerilim d er. Hat gerilimindeki deimeler ve bileenlerin eskimesi gibi ba ka de ikenler de g-kayna nn geriliminin deimesine katkda bulunabilir. k gerilimini sabit tutabilmek iin g. kayna nn bir paras olarak gerilim dzenleyieileri yaplr. Eer ok salkl dzenleme gerekli ise sonraki bir blmde tart ld zere olduka iyi dzenleme yapan elektronik devreler kullan lr. teki durumlarda ise orta durumla gerilim kararl l oluturabilen zel bile enler kullan lr. fener Diyodlar zel bir ters besleme gerilim de erinde pn eklemindeki ak m ok hzl bir biimde artar. Bu durum, elektronlar eklemde elektrik alan ile yksek hzlara doru ivn.elendirilip atomlarla .arpi arak ba ka serbest elektronlar olu -

TEMEL ELEKTRON K

:113

tuduklar zaman Ortaya ka . Bu elektronlar alan taraf ndan ayn biimde ivmelendirilir ve s ras gelince ba ka iyonlannala a neden olurlar. Bu sreci ok byk ak m oluturur ve eklemin bu durumda k rlma etkisinde kald sylenir. Bununla birlikte g tketimi yerel erimelerin yar iletkeni bozaca scaklk noktasna varmad ka krlma, yapnn bozulmas anlamna gelmez. Eklem zerindeki gerilim k rlma blgesinin olduka geni bir ksm boyunca hemen hemen sabit kal r. Bu olay bir g kayna nn kn k r lma geriliminde tutmakta Ilk olarak Clarence Zener k rlmada, akmdaki hzl art n nedenini ilk aklayan oldu u iin bu pn eklemlerine Zener diyodlart denir. Bir zener diyodun akm-gerilim erisinin ek. 4-17 de grld zere keskin bir

50

100
ekil 4-17. Zener diyodun ak m-gerilim belirtgeni.

gei gerilimi ve krlmann yukarsmda dz bir akm izgisi vardr. Kr lma gerilimleri ikiden birka yz volta ve ak m zellikleri birka miliamperden birok ampere kadar olabilen zener diyodlar yaplabilir. Bir zener diyodun bir g kayna nn k gerilimini dzenleme yolu ek. 4-18 de a klanmtr. Kayna n dzenlenmemi k gerilimi Vs, diyo300

ekil 4-18. Gerilim diizenleyici olarak kullan lan bir zener diyod.

111,

D YOD DEVRELER

du zener k ltna geiliminden byk olmal d r. O - zaman diyod ak nedeniyle Rs zerindeki gerilim d mesi art diyodun krlma gerilimi toplam g kaynann gerilimine e it olur. Yk akm artarken diyod akm azalr ve bylece Rs zerindeki d me her zaman kirilma gerilimi ile g kayna nn gerilimi aras ndaki farka e ittir. G-kayna gerilimi yk altnda deise bile diizelmi k gerilimi diyodun k rlma gerilimine e it bir deerde sabit kalir. Zencr diyod gerilim dzenleyicisi, Rs nin akn gerilim. belirtgenini diyodun akun=gerilim belirrgeni ile ayn eksenler zerine izerekzmlenir. ekil 4-18 e uygulanan Kirchhoff kural

Vs-IRs-V = 0
(lir. Buradan / zliirse, /

(4-6)

Vs
Rs

Rs

(4-7)

bulunur. Bu, e imi 1 / Rs ve kesim oktas I = VS /Rs olan bir doru denklemidir. Devre izimindeki say sal deerler yerine komnsa Denk. (4-7) diyodun akm-gerilim belirtgenini ek. 4-17 de gsterilen A noktasnda keder. Bu kesim noktas Rs deki ak m verir. Yk ak m tam V E IRLdir ve Vn diyodun krlma Ykn / belirtgenini,
R"

1 ,

(4-8)

ok. 4--17 zerinde izmek yararl olur. Yk akm, Denk. (4-8) in diyod helirtgeni ile kesim noktas , B, ile verilir. Yk akmnn Rs deki akmdan kk olmas gerekti ine dikkat ediniz, aksi durumda Rs zerindeki gerilim dmesi ok byk olur ve zener zerinde V B gerilimi kalmaz bylece dzenleme i lemi durur. B kesim noktas A noktasna kar lk gelen ak nd.an kk oldu u srece devre dZgn i grr. Zener diyodlar g kayna nda de iikliklere ra men, dalgalanma da ierilmek zere, k gerilimini sabit tuttuklarmdan biraz da szgeleme i lemi griirler. Bundan tr gerilim dzenleyicilerle birlikte o u kez sadece kondansatrl szgeci kullanmak yeterli olabilir.

Denetimli Dorultueular
o u kez elektrik motoru yahut bir f rrun stc eleman gibi baz yklere verilen gcn denetimi gereklidir. Seri direnler yahut gerilim blcler g harcarlar, ve bu durum yksek-gl devreler iin gerekten ktdr. Denetimli dorultuettlar gc az kaypla vermeyi ayarlama yetene inde gelitirilmilerdir.

TEMEL ELEKTRONIK

115

Bu eit en uygun eleman denetimli sislisyum do rultucu, DSD, dur. Bu yar iletken aygt Bl. 5 de ayrntlaryla akland zere drt paralel pn eklemini ierir. imdilik bu enin, geit olarak adland rlan bir denetim elektrodundaki ak mla do ru yndeki iletimin denetlendi i bir eklem dorultucu olduunu sylemek yeterlidir. Geit elektrodu, DSD gsteriminde belirtilmi tir. Sek. 4-19.
Anot

Geit Katot ekil 4-19. Denetimli silisyum bir do rultueunun devrede gsterimi.

Sekin bir DSD nun ak m gerilim belirtgeni ek. (4-20) de grld zere ters ynde bir eklem do rultucuya zde tir. Doru ynde, eklem do rultucuda normal iletime zde olan bir "a k" durum ve bir de alak-ak m "kapal" durum vard r. Do ru ynde anot-katot gerilimi belli bir kritik de erin (gerekte buna karlk gelen akm kritiktir) alt nda kald srece do ru yn akm

Ak durum

Kapal durum
it

IQ

4-0

Ters nbesleme

Do ru ngerilim

Vkri t

ekil 4-20. DSD nin ak m-gerilim belirtgeni. Bu e geit ak m ile ak duruma tetiklenebilir. Binada

1 g2

g > 0 dir.

kktr. Bu kritik de erin stnde DSD yksek-ak m alak-gerilim a k durumundadr. Kritik ak m geit elektrodu ile sa lam'', yani DSD geit ucuna balanan kk bir ak mla (100 ti. A kadar kk) a k konuma tetiklenebilir. Geit ak mn srekli olarak uygulamak gerekli de ildir, nk bir kez DSD yksek iletim durumuna tetiklendikten sonra anot gerilimi s fr yaplncaya kadar bu durumda kal r.

116

Di1/01-3 Dt\iltELER.i

ekil 4-21 deki basit; DSD devre gznne al nrsa motorun h znn kendisine verien gle denetlendi i grlr. Transformatr geriliminin tepe deeri Vp kritik gerilinden kktr ve DSD geit ak m ile tetiklenmedike yk akm sfrdr. Geiti)] transformatr geriliminden a faz a s kadar geride

l).a. motoru

ekil 4-21. Bir d.a. motorunun h zn denetlemek iin basit bir DSD devresi.

olan bir akm pulsu ile her devirde beslendi ini varsayalm. Bu durum ek. 4-22 de aklanmtr. Doru yndeki iletim her devirde bu noktaya kadar geeiktirilir ve bylece kta elde edilen do rultulnu dalgabiimi yarm-dalda dorultucusununkine benzer yaln z her devirde ilk kesimi k rplnutr. Motordaki akmn ortalama yani d.a. de eri, k akmn tam bir devir iin integre ederek bulunur. Tela
Ip

22z

sinoit dost

(4-9)

burada /p ak mn tepe de eridir. ntegral alnrsa,

crt

og

wt

e ekil 4-22. k akmnn dalgabiimi transformatr gerilimi ve geit ak m pulsu arasndaki faz asma baldr.

TEMEL ELEKTRONIK

117

(1+ COS,7.)

(4-10)

bulunur. Denklen (4-10) a gre motor ak m maksimumdan (x =0 )sfra (tx = j) kadar basit olarak geit pulslarm n faz a sn deitirerek ayarlanabilir. ileride bir 'blmde aikland zere byle pulslar olu turan basit devreler vard r. Denetim elektrodunda tketilen gcn DSD nun bozulmas na neden olabilen bir limit de erden a a olmas na dikkat edildi i srece geit devresinde puls kullanmak gerekmez. ekil 4-23 deki faz-kaydtrmayla denetimli devreyi dikkate al rm. Orada geit ak m anot gerilimine gre faz kaydrlmtr. Geit gerilimi ikinci gerilim v 1 ve R zerindeki dmenin toplam olduundan (4-11) dir. Bu denklem geit gerilimi ve v 1 ile ayn fazda olan anot gerilimi aras nsndaki faz a s n verecek biimde kolayca ziilr. Sonu
g 61 2' g= v

Ri e

ekil 4-23. DSD - nun faz-kayd rmayla denetimi.

g = arctan

2 MoC -1 = 2 aractanRoC (RoL) 2

(4-12)

geit geriliminin anot gerilimi ile ayn faza ( R 0 )veya yakla k 180 lik faz dna (R = oo) getirilebilece ini gsteriyor. ekil 4-24 deki dalgabiimleri o y nin de i mesinin geit gerilimi her devirde kritik de erinden daha byk oldu u zaman diyodun iletim zaman n nasl deitirdiini gsteriyor. Geit i aretinin ters yar -devirde de ak kald na dikkat ediniz, fakat bunun ters belirtgenler zerine bir etkisi yoktur. ekil 4-23 deki devrede R 1 direnci ve D diyodu geit akmn emin bir de ere snrlandr r ve ters geit ak mna engel olur, aksi durumda ikisi de DSD iin zararl dr.

118

DYOD DIWR EU, R

wt

u 1.

Wt

ekil 4-24. Faz kaydrn ayla denetimli DSD devresinde dalga biimleri.

DYOD DEVRELERI
Diyodlar g kaynaklar ndan baka yerlerde de yararl dr. En byk uygulamalar sonraki bir blmde tart laca zere kare-dalga pulslar ile ah mak iin dzenlenen devrelerdedir. Diyodlarna do rultma belirtgenleri sins dalga iaretleri ile grev yapan devrelerde de kullan lr Bu uygulamalarda dorusal olmayan diyod sins-dalga i aretini zel bir biimde de itirir. Krpclar ekil 4-25 de iki diyodun bir a.a. gerilim kayna na paralel olarak ba land iki diyoddan oluan diyod krple devreyi gznne al nz. Vi ve V2 her bir diyodu ters ynde ngerilimler. Giri gerilim iareti V i den byk olur olmaz . D 1 diyodu iletir ve seri R direnci zerinde gerilim d mesine neden olur. Benzer biimde giri gerilimi V2 den daha negatif oldu u zamanlar D2 diyodu iletir. Bylece k dalgabiimi, ters ngerilimler olan Vi ve V2 ile
-O

I J+ .
'Y

.J.....-

ekil 4 - 25. Diyod krpel.

TEMEL ELEKTRON K

119

bu gerilim de erlerine ktrplm veya s nrlandrlm olur. Krpma i lemi, seri diren yk impedans ndan ok daha byk oldu u zaman en etkindir. ekil 4-26 daki dalgabiimleri ile a kland zere krpc devreler, bir sins-dalga reteci dalgalar ndan kare dalgalar olu tururlar. E er V i = V2 ise ve giri i aretinin genli i nbesleme gerilimlerinden olduka bykse lutaki dalgabiimi hemen hemen bir kare dalgad r. E er, rne in V2 0 ise k hibh zaman negatife kaymaz ve bylece dalgabiimi pozitif olarak devam eden bir kare pulslar treni olur. K rpma ilemi giriteki herhangi bir dalgabiimi iin yrr ve ters nbesleme gerilimleri V i ve V, deitirilerek ayarlanabailir

ekil 4-26. Diyod kirmemin k dalga biiminde maksimum genlikler nbesleme gerilim de er.
lerine snurlandiribruslardir.

Krpc devre, nbesleme geriliminin ayarland emin gerilim deerlerine giri gerilimlerini suurlandrd iin koruyucu bir devre olarak da yararl dr. Radyo-alc devrelerinde s nrlandrclar ou kez kuvvetli grlt pulslarnun genliklerini istenilen iaretin btkl nn mertebesine s nrlayarak bu pulslarm etkilerini azaltmak iin kullaruhrlar. aretin dalgabiiminin ani genli i nbesleme gerilimlerinden kk kald srece i aret bozulmadan yay nlanr. Kskalar Diyod kska devresi ok. 4-27 de grlyor. nce nbesleme gerilimi Vnin sfra e it olarak ayarland durumu dikkate alnz. Diyot giri geriliminin her bir negatif devrinde iletir ve bylece' konda satr giri iaretinin negatif tepe de erine eit bir gerilimle ykler. E er yk akm sfrsa kondansatr
o

-o
ekil 4-27. Diyod kiska.

120

D YOD DEVRELERI

ykn pozitif yar devirde korur, nk bu durunida diyod gerilimi ters yndedir. yleyse k gerilimi (4-13) vo = wi --- VP dir, burada - Vp giri geriliminin negatif tepe de eridir. Denklern (4-13) e gre k geriliminin dalgabiimi giri i aretini yineler yaln z i aret kondansatr zerindeki d.a. gerilimine e it bir miktarda kayd rhr. Sinsel bir giri e kar lk gelen k dalgabiimi, ek. 4-28, sins dalgas nn negatif tepelerini s fr gerilim deerine ktskalar. Bu her zaman byledir ve giri geriliminin genli inden de ba mszdr. Bundan ba ka negatif tepeler, giri dalgabiimi ne biim al rsa als n, her zaman s fr volta kskalanr. Diyodun ular kendi aralar nda de i tirildiinde ayn devre zmlenmesi uygulanr ve bu durumda da k taki dalgann pozitif tepeleri s fra kskalanr. E er ek. 4-27 deki nbesleme gerilimi, V, sfrdan ba ka bir de ere ayarlamrsa kondansatr Vp 4- V'ye eit bir gerilimle yiiklenir. Bundan tr negatif tepeler V gerilimine kskalanr. Ayn biimde nbesleme-V oldu unda negatif tepeler bu gerilime k skalanr. Diyodur kutuplar ters evrilirse giri dalgasnm pozitif tepeleri nbesleme gerilimine e it bir gerilime kskalanm olur.

ekil 4 28. ekil 4-27 deki diyod ktska devre$inde V=0 oldu u zaman -k dalgabiiminin negatif
-

tepe de eri sfra kiskalannti tir.

Diyod k skalar, devrelerde belli noktalarda gerilimlerin tepe de erlerinin sabit olmas mn gerekli. oldu u yerlerde kullan lr. Bu, rnein, eer dalgabiimi sonradan verilen bir gerilim dzeyine k rplaeaksa nem kazan r. o u diyod kska devrelerinde k ular aras na byk bir diren ba lamak yararldr", nk bylece kondansatrdeki yk sonunda ba ka yere s zabilir. Bu i lem giri geriliminin genli indeki de i ikliklere devrenin kendisini ayarlamasn mmkn klar. A.a. Voltmetreler Diyodlarna do rultma i lemleri birinci blmde tart lan d'Arsonvalrnetre gibi d.a. len bir d.a. voltmetresiyle a.a. gcrrliml.e ini kncyi mmkn klar. Bu i in VOM metrelerle ba anlmas um iki yolu ek. 4-29 da a klanm tr. ekil 4-29 a da D 1 diyodu bir yar m-dalga do rultucudur ve do rultulmu dalgabiiminin d a bile enini de voltmetre gsterir. D2 diyodu giri dalgabiimini devrini do rultmak iin konmu tur. .02 diyodu al t nda

TEMEL ELEKTRON K.

121

(a)

(b)

ekil 4-29. (a) Yar m-dalga ve (b) tam-dalga a.a. voltmetreleri.

l cihaznda hibir akm do namasna ramen bu diyod a.a. geriliminin her iki yarsnn da dorultulmas iin devreye yerle tirilmitir Bu diyod voltmetrenin devreyi her iki yar m devirde eit olarak yklenmesini sa lar ve mmkn olan dalgabiimi bozul nalarm oluturmaz. ekil 4-29 b deki kpr devresinin yarm-dalga devresinden daha byk duyarlk*" vardr, nk kpr bir tam-dalga do rultucusudur. D'Arsonval metredeki sapma, ortalama ak mla orantldr, yani ek. 4 29 daki voltmetreler a.a. geriliminin ortalama de erini lerler. Bununla birlikte bu cihazlarm lekleri, d.a. lekleri ile kar latrmay kolaylatrmak iin kok de erlerine gre ayar edilmi ti, . Bu ayar a.a. dalgabiiminin sinsel olduunu varsaymaktadr ve e er durum byle de ilse cihazn gsterdi i deerler gerek dalgabiimi cinsinden a klanmandr. D:a. voltmetrelerinde oldu u gibi a.a. voltmetrelerinde de l blgesini geni letmek iin seri diren arpanlar kullanlr. ekil 4-30 daki yarm-dalga do rultucu, eer voltmetre devresinden s zan akm kkse, yararl bir, tepe-deerleri okuyan, voltmetre olur. Bu durumda kondansatr her yar m periyodda giri dalgabiiminin pozitif tepe de erine kadar yklenir ve d.a. voltmetresinin gsterdi i sapma da bu deere karlk gelir. Burada da gene cihaz n leini bilinmeyen gerilimin sinsel olduunu var-

ekil 4-30. Tepe-de erleri okuyan a.a. Voltm T etresi.

122

D YOD DEVRELER

sayarak, kok de eri cinsinden ayar etmek yayg n bir uygulamad r. Bu durum, lek tepe de erlerin ,N/ 2 ye blnm de erlerini gsterecek biimde dzenlene ek yaplr. Bilinmeyen gerilim sinsel olmad durumlarda, tepe de er, lleri sistemin bir d.a. yolu bulundurma .zor mluluudur. E er d.a. yolu yoksa ve devrede seri kondansatr varsa C zerindeki gerilim iki kondansatrn birbirlerine gre de erlerine ba ldr, nk ileri devirde bu kondansatrler seri durumda olurlar. Bu ise gerilimi hatal okumaya neden olur. Diyod kska, yukar daki gl olmayan tepe de er len bir devredir. Kskalanan dalganna a.a. bile enini yok etmek iin ekil 4-31 de olduduu gibi bir .RC szgeci koymak yararl dr. ekil 4-28 deki dalgabiimine

--T --NNA----

c
2

K ;kar

Siizge

ekil 4-31. Tepe-de er okuyan bir voltmetre olarak kullan lan bir diyod kfika,

bakldnda ortalama de erin, giri geriliminin negatif tepe de erine e it olduu grlr. yleyse d.a. l cihaz = okumalar negatif tepe gerilim de= erlerine karlk gelir. llerek devrede seri bir kondansatrn k skalama ileminin bir paras olduuna ve voltmetrenin yanl gstermesine neden ok madna dikkat ediniz. E er ek. 4-31 deki szge yerine bir diyod tepe do rultueusu konursa, ek. 4-30 bu birle im giri dalgasmn tepeden-tepeye deerini gsterir Altrma 4-9. o u kez bir siniis dalgasnn kok deerleri cinsinden ayarlanmasna ramen tepeden-tepeye de er len bir voltmetre kark dalgabiimlerini lmek iin ok kullanldr.

Dedektrler
Dorusal olmayan diyod zellikleri gerek do rultma i lemlerinden ba ka yerlerde de yararl dr. Uygulanan a.a. gerilimlerin ok kk oldu unu ve diyodun belirtgeninin, a l ve a, sabitler olmak zere,

i = a iv

a2v2

(4-14)

ifadeyle gsterilebildiini varsayalm Bu biimdeki bir ifade, uygulanan gerilimin yeter lde kk de erleri iin diyod belirtgeninin uygun bir gstirimidir. Denklem (4-14) e gre ak mn bir ksm giri geriliminin karesiyle orantl dr.

TEMEL ELEKTRONIK

123

ekil 4-32 de birbirinden biraz farkl o) i ve w2 frekansh iki sinsel i arettin bir diyoda uyguland devreyi gznne abiniz Diyoddaki toplam gerilim her dalgan n toplamdr, yani v = Visinco it -}- V2sinco,t (4-15)

dir ve burada V i ve V2 tepe genlikleridir. Ak m, bir an iin diyodun impedanemin dev edeki teki impedanslardan byk oldu unu varsayarak, Denk. (4-15) i Denk. (4-14) de yerine koyarak bulunur. Yani, i Vi sino it a V,sinco,t+ e, Vi2sin2w it+ a2 v.,2sin2(02 t 2a, Vi V,sinw 1tsino2t (4-16)

ekil 4-32. Diyod karstrel, diyodun do rusal olmayan zellikleri kullan r.

dir. Denldem. (4-16) y her terimin toplam dalgabiiminde verilen bir frekans temsil etti i Fourier serisi tipinde bir ifadeyle a klamak * reticidir. Bu ise sin2 ve sinw it sino,t Yerine trigonometrik zde leri konarak yaplr ifade dzenlenirse. a2 2
(

V 2-F V)2) -Fa1(VIsiliw t+ V2sinw2t)

1

a2 V2cos20-) t+ V,2cos2o2t) 2 (4-17)

a2 V2cos (o) i-o),) t-a 2 V2cos (o l co,)t

olur. Denklem (4-17) deki ilk terim do ru akmdr, ikinci terim ise giri gerilimlerine karlk gelir. Son iki terim ise giri te olmayan frekanslar bulundurmaktadr. w 1 ve w2 nin ok farkl olmad varsayhrsa; o zaman w 1 -co2 yi bulunduran terim tekilere gre alak frekanst r. ekil 4-32 deki diyod karttrtet devresinde k devresi L2C2, frekasna akord edilmitir, yleyse k ularnda sadece bu bile enin gzlenebilir bir genlii vardr. Demekki frekans o l olan giri iareti, frekans co2 yla karmtr ve OJ 1 -0)2 k frekansna ev- olansbitgekdla rilmitir. Bu olay frekanslann indirgennesi (heterodynig) olarak bilinir ve r-

121

DIYOD DEVRELERI

le in radyo alellarnda dikkate de er nemi vardr. Gelen yksek-frekansh i aret geldi i, kolayca yksehilebilen daha alak frekansh i arete dn trliir. Bundan baka to r-al sabit olacak biimde <o, frekans deitirilerek devre farkl (o l frekanslarma akordlanabilir. frekansh i areti"x ykseltilmesi pahal olmayan ve ayarda tutulmas kolay, sabit akordlu devrelerde ba arilthnla bu olay nemlidir ve yine alc farkl giri frekanslarma ayarlanabilir. Bu uygulamada ok. 4-32 ye ilk detektr denir, nk i aretin frekans alc= ilk blmnde de itirilmitir. Bu devrenin ba ka bir nemli yarar vardr ve bu yarar 2 sina sinb = cos (a-b)-cos(a--1--b) trigonometrik zde lii ile Denk. (4-17) nin de iik bir dzenlemesi yap larak a klanabilir.

2 ( V 2 V.,2)--1- a l.17,sinat,t

(171 2cos2(o t I/22cos2w2t)

-F- a l Vi sinc 2a,, V i (17-,sino2t) sina (4-18) imdi of, nin (o l den ok kk oldu unu ve k devresi L,C 2 nin <o l frekan;s na akordland ml varsaym z 0 zaman Denk, (4-18) de sadece son iki terimin kta gzlenebilir bir genli i vardr. Bunlardan birincisi basit olarak (ol frekansh giri geriliminden olu an ak mdr. Denkiem (4-18) in son teriminin dikkatle incelen n.esi onun at frekansh sinsel bir dalga oldu unu fakat genliinin frekar sma kar lk gelen bir frekansla de itiini gsteriyor. Denkle n (4-18) in son terimin dalgabiimi ek. 4-33 de a klanm tr. Bu ekil, dalga= genli irin nas l de itiini gsteriyor. Bu durumda o l frekansh dalga o 2 frekansh dalgayla modle edilmi tir denir. te bu olay,

ekil 4--33. Modle edil i dalgabi imi.

radyo ve televizyou haberle me cihazlar nn temelidir ve burada a i yksek -frekansl tay c dalga, yay nlanan ses veya resime kar lk gelen o2 alak frekansh i aretle modle edilir. Yksek-frekansh gerilim, verici istasyondan iaretin dalgabiiminin yeniden elde edildi i _al c istasyona do ru gnderilir. iaret, modle edilmi dalga biiminden ek. 4-34 de gsterildii gibi:bir diy od tepe do rultueu ile modleyi zerek elde edilir, Tepe do rultueuS'unun k

TEMEL ELEKTRONIK

125

gerilimi giri geriliminin tepe de erine e it oldu undan ktaki kondansatr zerindeki dalgabiimi ek. 4-35 de oldu u gibi modle edici iarete karl k gelir. Bu uygulamada tepe do rultucu, dalgabiimini al c devrede ikinci kez de itirdi inden, ikinci detektr ad n alr. ekil 4-34 deki ikinci detektr radyo ve televizyon al clarnda geni bir biimde kullaml r
.

J
ekil 4-34. Modle edilmi dalgabiiminin modlasyonunu zen diyod tepe do rultucusu.

t.

ekil 4-35. Ikinci dedektrn knda elde edilen modle dalgabiimi.

KAYNAKLAR Paul M. Chirlian and. Armen H. Zemanian: "Electronics", M Graw-Hill Book Company, New York, 1961. W. Ryland Hill: "Electronics in Engineering", Mc Graw-Hill Book Company, New York, 1961. Iacop- Millman and Samuel Seely : "Electronics", Mc Graw-Hill Book Company, New York, 1951. ALITIRMALAR 4-1. ekil 4-6 da v = 10 V, R 1, 100 S2 ve dorultucu bir silisyum diyod ise bu yarm-dalga do rultucusumun kndaki d.a. akmn! bulun. Ayn i lemi ek. 4-7 deki tam-dalga do rultucusu iin yap n. Cev : 0,045A, 0.09A

126

DYOD DEVRELERI

4-2 ekil 4-10 daki gerilim katlaynn devresinde giri gerilimi 60 Hz frekansl 115 V kok de erindedir. E er yk direnci 10 000 O, ise ykleyici pulslar aras ndaki zaman . sresince gerilim d mesinin k geriliminin yzde 10'u olmas ndan emin olunmas iin gerekli s alarm minimum de erleri nedir? ()ei,t: 4,2 X 10-6 F 4-3 ekil 4-11 deki D 1 ve .1) 4 diyodlar kald rdd ktan sonra devrenin k gerilimini ve dalgalanma arpan m bulun. Cev : 12,9 V; 0,04.8 4-4 ekil 4-15 deki tam-dalga do ,rultrcusunun d.a. k ve dalgalanma gerilimlerini 200 mA lik akn deerine kadar izin. 4-5 Bir tam-dalga do rultacusunda kullan lan 10 H lik bir ok ve 8- [../.F" l k bir kon.dansatrden olu an bir L-biimli szgecin dalgalanma arpamn bulun. Bu szgeci 8- NF lik bir szgele, yk ak mnn 50 mA ve 150 mA deerleri iin k gerilimini ise 50 V varsayarak kar latrm.

ev : 0,0104; 0,300; 0,900

4-6 ekil 4-18 deki zener diyod ge iliin dzenleyicisinin Rs 1500 O. ve kaynak gerilimi V 150 V olmas durumunda devrenin yararl olduu yk direnci blgesini bul muz; diyodun k rlna gerilimi 100 V ve dayanaca maksimum akl n 1.00 nA dir. Sabit ve R', = 10 000 iin hangi giri gerilimleri aralnada bu devre dzenleme yapar?

Cev : 3 Id2 dan byk; 115-265 V

4-7 ekil 4-18 deki zener diyod gerilim dzenleyicisinin 0 dan 75 mA kadar yk ak mlar nn fonksiyonu olarak d.a. k gerilimini iziniz. Hangi ak n blgesinde dzenleme etkindir?

Cev : 0-50 mA
4-8 ekil 4-23 deki faz-kaymal denetimli devreyi kullanarak, transformatrn ikinci devresindeki gerilimin etkin de eri 100 V yk direnci 10 ve C = 0,1 I.F ise, yk akmn denetim direnci R'nin fonksiyonu olarak izin. DSD nin, geit gerilimi katoda gre pozitif olur olmaz a ldn varsayn. 4,-9 ekil 4-36 daki tepeden-tepeye de erleri len voltmetre devresini, A,B ve C noktalarmdaki dalgabiimlerini izerek ve A daki giri geriliminin sinsel oldu unu varsayarak, ziimleyin. Devrenin bir diyod tepe do rultucu ile bunu izleyen bir diyod k ska devresi oldu una dikkat edin.

TEMEL ELEKTRONIK

127

4-10 ekil 4-36 Baki tepeden-tepeye de erleri len voltmetrenin bir testere di li dalgabiimini lerkenki k gerilimi 1,4 V dur, Dalgabiiminin gerilimi nedir i et, : 1,15 V (tepeden tepeye 4 V) C

ekil 4-36.

BLM BE

Yar - iletken Aygtlar

Dorusal olmayan elektronik bile enlerdeki ok ynllk bir kontrol elektroduna uygulanan iaretlerin aygttaki akm etkileme yetene iyle byk lde artar. Eski vakum triyodu ( elektrodu oldu undan bu isim verilmi tir) da a da transistr de bu grnm dorular. Bunlar pasif bileenlerden ok aktif ayg tlar olarak d nlr, nk kontrol elektrodu ayg ttaki i aret akm yla aktif etkile meyi mmkn k lar. Aktif ayg tlar n elektriksel zellikleri, ba ka dorusal olmayan bileenlerde olduu gibi aktn-gerilim belingenlenyle belirlenir. ou kez, temel fiziksel olaylar cinsinden bu akm-gerilim belirtgenlerinin temeli iin bir yaklam getirmek yararldr. Bylece herhangi bir uygulamada dorusal olmayan bir. elemann ileyi ini belirgin hale koymak ve, istenilen elektriksel zellikleri gsteren daha gelitirilmi bileenler yapmak mmkndr. Demek oluyor ki elektronik ayg tlarn akn-gerilim belirtgenleri temel olarak ilerindeki serbest elektronlarn hareketlerine baldr. Transistrlerin elektronik fonksiyonlar yar-iletken denilen kat maddeler iinde yer alr. Buna uygun olarak, transistrler ve eklem diyod gibi yan-iletkenlerin zellikleri yan-iletken kristallerdeki elektronlann davran na dorudan baldr. Yan-iletkenlerin ok ynll nedeniyle ve transistrn de ke [edilip gelimesinden sonra yan iletken rtyg tlarn e itlerinin gittike artmas mmkn grnmektedir.

TEMEL ELEKTRONIK

129

YARI-LETKENLR
Enerji eritleri Yar-iletkenlerle birlikte herhangi bir kat maddenin zellikleri, iinde bulunan atomlarm zelliklerine ve atomlarm birlikte grublanma biimine ba ldr. Yani bu zellikler hem atomlarm atomik yap snn ve hem de kat n kristal yapsnn bir fonksiyonudur. Deneyler atomun pozitif ykl bir ekirdekle bunun etrafnda ayr yrngelerde yerle mi elektronla dan olutuunu gstermi tir. Gerekte elektronlar, atomun enerji dzeyleri denen ve ekirde in yaknnda belli kesikli enerji de erlerinde olan kararl yrngelerde bulunurlar. daki enerji dBir atomdaki elektronlar n alabilece i enerjiler ek. zeyi eklinde yatay izgilerle gsterilmi tir. ekildeki e ri izgiler, ekirde in yaknndaki bir elektronun potansiyel enerjisini temsil etmektedir. Pauli'nin dtarlama ilkesinin bir sonucu olarak, verilen bir enerji dzeyini yaln zca belli, maksimum saydaki elektronlar doldurabilir ve bunun sonucu olarak da herhangi bir atomda elektronlar nce en d k dzeyleri doldururlar. Atomlar bir kat kristal olu turmak iin bir araya geldiklerinde kom u atomlarin st dzeyindeki elektronlar, atomlar birbirine ba layacak biimde etkileirler. Bu d veya ba elektronlarm n birbiriyle kuvvetli etkile meleri nedeniyle st enerji dzeyleri belirgin bir biimde de iir. Bu durum tm kristal iin bir enerji-dzeyi ekli ile belirlenebilir. nce iki yal tlm atom dnn, her biri ek.5-la da verilen benzer d elektronlara ait bir enerji dzeyi ekline sahip olsun. ki atom birbirine yakla trldnda, ek.5lb, her iki atomun ba elektronlar her iki ekirdek tarafndan da ekilir. Sonu olarak bir elektronu eki dein birinden ayrmak ve tekine yerle tirmek iin gerekli enerji azalr. Bunun anlam , bir d elektronun her iki ekirde in yannda bulacak ekilde yerleebilmesidir. ki atomun bir arada yerle mesinin uygun enerji dzeyi eklinde, her bir atomun merkezi yak nnda iki enerji dzeyi vardr. Yerleilmemi olan st dzeyler de iki elektron alabilece ini gsterecek biimde yarhr. atom bir araya geldi inde, ek.5-lb, atomun tm d elektronlar ekirdekten herhangi biri ile birle ebilir. Sonu olarak enerji dzeyi olabilir. En kk kristal bile milyonlarca atomdan olu ur, bundan tr her ekirdekle ilgili ok sayda enerji dzeyi vard r ve tm kristale has uygun enerji dzeyi ekli bu dzeylerden olu an bir erittir. Var olan enerji dzeylerinin her birinde bir elektron bulunan ve bylece elektronlarla bsbtn dolu olan en dk enerji eridine dolu erid denir, ek. 5-1c. Buna kar lk en st enerji eridi elektron bak mmdan botur nk buras , yaltlm atomlarda dolmam yksek dzeylere kar lk gelir. Bu eride a adaki nedenlerden tr iletkenlik eridi denir. Kristal iinde dolu eridle iletkenlik eridi aras n-

I 39

YARI LETKEN AYG TLAR

Baki enerji blgesine, ini aral a karlk gelen enerjide elektron bulunmad ndan, yasak enerji aralg denir. ekil 5-1 deki enerji-dzeyi eklinin kar la tnlmasndan grld gibi yasak enerji aral y, yaltlm atomlarda enerji dzeyleri aras ndaki enerji blgesine kar lk gelir.

(e)

(b)

(e) ekil 5l. Enerji dzeyi izgeleri: (a) yal tlnu atom iin, (b) iki ve atom bir araya geldi inde, (c) kat kristal iin. Kristalde enerji dzeyleri eritler olu acak biimde geni lemitir.

Kistaldeki elektronik enerji dzeylerinin bu biimi bir kristalin enerji eridi modeli olarak bilinir. Kristal iinde elektoular n nasl hareket etti ini gstermesi bak mndan herhangi bir katliam elektriksel zelliklerinin belirlenmesi olduka yararl dr. Herhangi bir kat nn erit modelinin genel zellikleri belirttiinliz gibi olmasna ramen pek ok nemli ayrnt, zel atomun ve kristalin yap sna ba ldr. zellikle metal, yar-iletken ve yal tkanlar aras ndaki farklar enerji erit modellerinde yans tlmaktadr. Metallerin atomik ve kristal yap lar dolu ve iletkenlik eritleri stste gelecek biimdedir, bu durum ek. 5-2a da bir metal iin gelene e uygun enerji- eridi modeliyle gsterilmi tir. Bir metal kristalinde yasak enerji eridi olmadndan birok ba elektronundan herhangi biri kat iinde amasz gezebilmekte serbesttir ve bir elektrik alan etkisinde hareket edebilir. Bundan tr metaller kusursuz elektrik iletkenleridir. Yaltkan. bir kristalin geni bir yasak enerji aral vardr, ek. 5-2c, dolu olan erid elektronlarla bsbtn dolu, iletkenlik eridi ise botur. Ak-

TEMEL. ELEKTRONIK

131

ca anlald gibi'ta yell stlenecek hibir elektron olmad ndan st erit elektronik iletke alii oluturarnaz. lk bakta aykrlk varm gibi grnebilir ama dolu eridi bsbtn dolduran elektronlar elektri i iletemez. Bir elektrik alan etkisinde hareket eden bir elektron ncekinden biraz daha h zl hareket etmelidir. Sonu olarak elektron daha byk enerji edindi inden biraz daha yksekte bo bir dzey bulmaldr. Bununla birlikte her kom u dzey dolu olduundan dolu eriddeki herhangi bir elektronun elektrik alanla h zlandrilmas mmkn deildir ve bundan tr kristal yal tkandr. Bir ya -iletkenin enerji- eridi modeli, Sek. 5-2b, yasak enerji aral nun yahtkanlarnkine gre daha dar olmas bir yana yal tkannkine benzer. Oda scaklndaki kristalin s enerjisi nedeniyle dolu eridden birka elektron yasak enerji aral n' geerek iletkenlik eridine kabilir. letkenlik eridine kan elektronlar elektri i iletebilirler. Dolu eridde olu an elektron bo luklar da bu eritte elektronlarm iletime katk da bulunmasn salar. Metallerden daha az say da ta lycs olduundan yar-iletkenler metallerden daha zayf iletkenle dir ama yaltkanlardan daha iyidirler.

(a)

(b)

(c)

ekil 5-2. Enerji eridi modelleri (a) metal iin (b) yar -iletken iin (c) yal tkan

izelge 5-1 de birok sekin yar -iletken kristal iin grld gibi yariletkenlerin yasak enerji aral nn genilii 1 elektron volt mertebesindedir. eV biiminde ksaltlan elektronvolt bir elektronun 1 V luk gerilim fark n aarken kazand kinetik enerjidir. Yar-iletkenlerle al lrken bu birimin kullanlmasmda uygunluk vardr. Genel olarak, yasak enerji arah geni olan maddeler yar-iletken aygtlar iin aranan maddelerdir. nk bunlarda yksek scaklkta iletkenlik eridine kan elektronlarm say s kk ve yasak enerji aral geni olduundan scaklkta aygt belirtgenlerindeki de iim daha az iddettedir. Bu nedenle silisyum kristalleri germanyum kristallerinden daha ok kullanlr.
izelge 5-1. Sekin yar iletkenlerin yasak enerji araliklart

Ad Silisyum Germanyum Galyum arsenit indiyum antimon Kadmiyum slfit inko oksit

Kimyasal gsterim Si Ge GaAs InSb CdS ZnO

Yasak enerji aral , eV 1,1 0,72

1,34

0,18 2,45 3,3

132

YARI - iLETKEN AYG TLAR

Elektron ve Elektron Bo luklar Yukardaki tart maya gre dolu olan eriddeki elektronlann neden olaca net akn sfrdr. Bununla birlikte oda scaklnda bulunan bir yar iletkenin dolu eriddeki elektronlan, iletkenlik eridine kanlarn geride braktklar az sayda bo dzey nedeniyle ak m iletebilirler. Dolu eriddeki bu bo dzeylere elektron boluklar denir. Sonu olarak dolu eriddeki bu boluklar, iletkenlik eridindeki negatif ykl elektronlara benzetilerek pozitif ykl ta yclar olarak d nlebilirler. ekil 5-2b de grlen enerji eridi modeli hi bir atomun gerek yerini deitirmedii ve kimyasal safszln bulunmad kusursuz kristali gstermektedir. Bundan tr katliam zellikleri bir ideal yap nn zellikleridir ve bu kristale doal yart-iletken denir. Gerek kristallerde kusursuz yap ya ulamak mmkn olmamakla birlikte ideale yakla labilir ve do al davran deneysel olarak gzlenebilir. Yapma Yar-letkenler Bir yan-iletkenin elektriksel zellikleri, yabanc ya da safszlk atomlarnn kristal iine yerle thilmesiyle belirgin bir biimde de iir. Bu durumda zellikler kuvvetli olarak safs zlk katksma bal olduundan kat ya yapma yaniletken denir. rne in, nemli bir yan-iletken maddesi olan silisyumu d nn. Her silisyum atomunun, silisyum kristalinde dolu eridin bir paras olan, drt ba elektronu vard r. imdi fosfor, arsenik, ya da antimon gibi be ba elektronlu bir atomun kristalde bir silisyum atomunun yerini ald n varsayn. Safszlk atomunun drt elektronu, yeri al nan silisyum atomunun drt elektronunun roln oynar ve dolu eridin paras olurlar. Be inci ba elektronu s enerjisi ile kolayca ayrlr ve iletkenlik eridinde serbeste hareket eder. Fosfor, arsenik ya da antimon safs zlk atomlan silisyum iinde elektronlan iletkenlik eridine kardndan bunlara verici (donor) safszlk-lar denir. Kristal iinde her bir verici atom iin iletkenlik eridinde bir elektron bulunur ama dolu eridde e it say da bo luk bulunmadna dikkat ediniz Kristal iletkenlik eridindeki elektronlar arac lyla elektri i iletir ve byle bir kristale negatif yklerin ak m tayc olmas nedeniyle ntipi yan-iletken denir. Benzer biimde, bor, alminyum, galyum ya da indiyum gibi ba elektronu olan atomlar silisyum iine yerle tiinde dolu eridde boluklar olutururlar. Yalnzca elektron elveri li olduundan bitiik silisyum atomundan bir elektron safs zhk atomuna geer. Bu durumda yabanc atomun bir ba elektronunu kabul etti i sylenir ve byle safs zlklara alc (accoptor) denir. Kristal iindeki alclar dolu eridde bo luklar yarat rlar ve her bo luk zerinde pozitif yk etkin oldu undan bir p-tipi yan-iletken olutururlar.

TEMEL ELEKTRON K

133

Verici ve alc safszlklarm ikisini de iinde bulunduran bir kristal safszlk yoiunluunun byklne bal olarak ya -tipi ya da p-tipidir, nk verici atomlarn elektronlar n uygun al c dzeylerin hepsini doldurur. E it younlukta alc ve verici atomlar yla doal kristal olu turulabilir byle kristallere denklenmi kristal denir. Yasak enerji aral ndan atlayarak gerek' uyar lm duruma geen baz elektronlar olduundan bir n-tipi kristalin dolu eridinde birka bo luk bulunduuna dikkat ediniz. Bal younluklar nedeniyle bu bo luklara aznlk tayclar" ve elektionlara da o unluk tayclar' denir. Buna ra men bir ptipi yar -iletkende iletkenlik eridindeki elektronlar az nlk tayclar' olduundan elektron boluklar ounluk tayclardr. ounluk taycilarmn istenen yo unluunu oluturmak iin yar -iletkenler iine katk atomlarnn istenilen oranda katlmasna katk lama (doping) denir. YARI-LETKEN DYODLAR pn Eklemi Birok yar-iletken aygtta, ayn yar-iletkenin tek kristali iinde p-tipi blgesi ile n-tipi blgesi aras nda kalan basit eklem yap ya pn-eklemi, denir. Gelecek kesimde 'pn eklemi oluturman n birbirinden farkl e itli teknikleri anlat lacaktr. Btn bunlar, kristal iinde bir yerde al c safszlklardan verici safszlklara gei olgusuna dayanr. Eklemde n blgesindeki elektronlar p blgesine szma eilimi gsterirler. Denge durumunda ters yndeki elektron ak yla bu szma dengelenir. Eklem yerinde, r blgesinde elektron akn azaltacak bir gerilim domamsa elektron yo unluu fazla olan n maddelerinde n blgesinden p ye doru olan elektron ak m daha byk olacakt r. Buna zde bir tartma elden" blgesindeki elektron bo luu akm iin de dnlebilir. Eklem blgesinde do an gerilimin bykl ve i areti sz edilen iki akm eitler ve Bl.4 de belirtildi i gibi bu gerilimin olumas pn ekleminin ok iyi dorultma ilemi yapmasn salar. Yukarda tartld gibi gerilim ykseliinin i areti ek. 5-3 de grlen pn ekleminin enerji-eridi modelinde elektronlar n blgesinde elektron bo luklarm: da p blgesinde tutmaya yneliktir. V, gerilim engelinin bykl, eklemdeki alc dzeylere geen verici elektron say larma, yani safs zlk younluuna ve yasak enerji aral nm byklne baldr. Eklem blgesinin genilii, d, safszlk younluuna ve eklem gerilimin basit olarak d2 ,A V,

Na

(5-1)

biiminde baldr, burada A bir sabit ve Na alc safszlk atomlarnn younluudur. Denklem (5-1) e ula rken n-tipi tarafndaki verici safs zlk younluunun p-tipi tarafndaki alc younluundan ok byk oldu u varsayhn tr.

134

YARI LETKEN AYGITLAR

ekil 5-3. pn ekleminin enerji eridi modeli.

Denklem (5-1) e gre safs zlk younluunun byk olmas halinde eklem dardr. Bu ilke zener diyodun k rdian gerilimini istenen de ere ayarlamada kullanlr. krlma srecinin eklemdeki elektrik alan na bal olduu Bl. 4 de tart ld . Buna gre kr lmann olu tuu gerilim dar eklemlerde kk geni eklemlerde byktr.

pn eklemi dengedeyken n taraf ndan szan elektronlarm olu turduu / 1 m p tarafndan ayrlan elektronlarm olu turduu /2 akmna eittir, ek.ak 5-4a. imdi i engeli ykseltmek iin ekleme bir d gerilim uygulandn varsayalm. blgesinden gelerek eklemden s zan elektronlarm say s, daha byk gerilim engelini a maya yetecek kadar enerjiye sahip ok az elektron oldu undan azalr. te yandan p tarafndan n tarafma hareket edenlerin says deimez, nk bu elektronlar engelle kar lamaz. Bylece belli bir akm oluur fakat bu akm p blgesinde az sayda elektron oldu undan snrldr. D gerilimin kutuplar ters evrilirse, ek. 5-4c i engel klr ve n blgesindeki elektronlarn saysnn ok byk olu u nedeniyle .1.1 akm byr. Gene p-tipinden n-tipine akan /2 elektron akm etkilenmez. Bu durumda net akm byktr ve do ru yne kar lk gelir.
Eklem diyodun ak m-gerilim belirtgenlerini hesaplarke i tayc larn elektron olmas durumunda olduu gibi elektron bo luklarn akm tamas durumuna da ayn dnce uygulanr ve toplam akn bu iki akmn toplam olur. nce dikkatimizi elektronlar zerine ekelim: n blgesinden p blgesine geen elektron akm Boltzmann yasas na gre eklemde do an gerilimle denetlenir, = Cr, 0 e(VoV) /kT (5-2)

.TEMEL, ELEKTRON K

135

(a) Denge durumu

(b) Ters ngerilim

(e) Do ru ngerilim engelinin yksekligine baldr ve bn ykseklik de ekil 5-.4. Akmn gei i (a) pn ekleminde do an (b) ters ngerilim ile artar. (e) do ru ngerilim ile azalr.

burada k Boltzmann sabiti, T mutlak scaklk ve C ya-iletkenin zelliklerine ve eklem yzeyine gre belirlenen bir sabittir. Uygulanan V geriliminii. denge durumunda sfr olaca na dikkat ediniz, bu halde I i = /2 olur ve bundan tr net elektron ak m

In = II

= Cn e -ev o ikr(c ev/kT_ )

(5-3)

olarak yazlabilir. Benzer bir a klama elektron bo luu akmlarma da uygulanr ve bylece toplam eklem ak m tam olarak =
I o (e eV lIcT_ )

(5-4)

yazlabilir. Bu denklemdeki I o a doyma ak m denir ve /0 , = Cnc eV o lkT ile verilir. Denklem (5-4) dorultucu eitlii olarak bilinir Uygulanan gerilimin kutuplanma durumu, do ru ngerilimdep blgesi pozitif olacak biimdedir. Denklem (5-4) e gre do ru yndeki akm stel olarak artar. Bunun tersine ters yn ak m temel olarak /0 a eittir ve bir voltun onda (5-5)

136

YAR - iLETKEN AYGITLAR

birinin birka kat kadar ters ngerilimierden byk, ters ngerilimlere ba l deildir. Uygulanan gerilimin kk de erleri iin do rultucu eitliinin bir e risi ek. 5-5 de grlmektedir. Uygulamadaki eklem diyodlarm deneysel akn-gerilim belirtgenleri ek. 4-2, do rultucu e itliiyle iyi bir uyu um gstermektedir.

ekil 5 - 5 pn, ekiminin do rultnen eitliine gre izilen alurn-gerilim belirtgeni.

Tnel Diyod

pn ekleminin her iki n ve p tarafnda safszlk younluu ok byk oldu unda

yararl bir olay oluur. Byle bir eklemde uygulanan gerilimin s fr olmasna karlk gelen enerji- eridi modeli ek, 5-6a da grlmektedir. ok byk safs zlk younluu Denk. (5-1) e gre eklemin ok dar olmas aniamndadr. Atom.aprmn 10 ile 100 kat nertebesinde eklem geni liklerine germanyum diyod ve benzer ayg tlar-da ulahr. Bu durumlarda n taraf nda iletkenlik eridindeki bir elektronun p tarafndaki dolu eride tilnel olay denen bir srele atlamas mmkndr. Tnel gei i elektronlarn enerjilminde de iiklie yol amaz. Bir elektronun tnel olay ile eklemdeki gerilim engelini amas elektronun dalga zelli i de gstermesi olgusuyla anla lr ve, elektronun engeli geebilmesi kuantum. n ekanii ilkelerinden hesaplanabilir, Tnel akm, eklemin geniliine, tnel olay ile eklemi geebilecek elektronlarm saysna ba ldr. Denge durumunda, ek. 5-6a, eklemi geen tnel ak ndan iki ynl ve e ittir, bundan tr grnen net ak m sfr:din Kk bir do ru nbesieme gerilimi uygulandnda elektronlar n taxafindaki iletkenlik eridinden tnel olay yla p tarafnda bulunan dolu eridin bo dzeylerine geerler ve bunun sonucu olarak. do ru ynde akm. do an. Akm, n tarafndaki elektronlar p tarafndaki elektron bo luklaryla ayn izgide oluncaya kadar gerilimle artar, ek. 5-6b. Bu noktanm tesinde ngcrilim iletkenlik eridindeki elektronlar dolu eridin dzeyinin stne karlar ve tnel ak m azal r. Bu blgedeki do ru ngerilimdc, gerili-

TEMEL ELEKTRONK

137

min her kk art akmda bir azalmaya neden olur. Sonunda, ek. 5-6c, elektrohlar ve elektron bo luklar dzeyin olduka uza nda kalrlar ve eklem akm doru yn pn-eklemi ak mna karlk gelir.

(a)

Denge

Alim

Elektronlarn tneli gei i (b) Kk do ru ngerilim -

(e) Ar tirdmi do ru ngerilim ekil 5-6. Tnel diyodun enerji- eridi modeli (a) dengede, (b) kk do ru ngerilimde (e) artirilmt doru ngerilimde. Elektronun tnel gei i nedeniyle (b) deki ak mn (e) dekinden daha byk olduuna dikkat ediniz.

Bir *linet diyodun (bulan anmak iin Esaki diyodu da denir) ek. 5-7 deki akm-gerilim belirtgenleri ek. 5-6b deki arta karlk gelerek akmn bir maksimum de ere kadar artt n ve bundan sonra do ru ngerilim artarken azaldn gstermektedir. Belirtgen e rinin tepe ve vadisi aras nda kalan parasn.da: gerilim artarken ak m azaldndan negatif diren etkisi gstermektedir. Bu etkinin kullan hl, ok kullanlan elektronik devre elemanlar nn pozitif dirence sahip olmalar ve bundan tr g kayb na neden olular dnlrse anlalr. Bir rezonans devresinde tnel diyod kulland rsa net diren

138

YARI - LETKEN AYGITLAR

sfr olur ve bunun sonucu g kayb olmaz. Bundan tr bu devre. Bl 9 da incelenece i gibi kendi rezonans frekansyla titre ir.

Negatif diren blgesi

Normal do ru yn belirtgeni/ 0,1 Do ru ngerilim, V ekil 5-7. Tnel diyodun deneysel ak n-gerilim belirtgeni. Negatif diren blgesi tepe ve vadi akmilar arasndadr.

0,2

Aznlk Tayellarmn Enjeksiyon"' Doru ngerilimde oldu unda pn eklemindeki i gerilim engeli klr. Do ru yn akm, eklemin p-tipi tarafndan elektron boluklarnn ve n-tipi tarafndan da elektronlarn diffzyon yoluyla eklemi gemesi sonucu do ar. Sonunda it blgesine elektron bo luu, p blgesine de elektron enjeksiyonu yap lm olur ki bunlar her iki halde de aznlk tarclardr. pn eklemine yaplan bu aztnItk tatytetlan enjeksiyonu gelecek kesimde tan mlanacak olan eklem transistrn temelini oluturur. Enjeksiyon etkisini kuvvetlendirmek iin o u zaman daha ok do ru yn akmnn ya elektron bo luklar ya da elektronlarla ta nmas istenir.
It

blgesine yap lan katklama az, p blgesine yap lan ok ise doru yn

akm daha ok elektron bo luklaryla olur ve sonu olarak n blgesine enjeksiyonla verilen elektron bo luunun yo unluu olduka byr. E er katk lama oran karlkl olarak de itirilirse gerek biraz nce sylenen tersi olur ve p blgesine elektron enjeksiyonu yap lm olur. Enjeksiyonla yerle mi elektron boluklar younluk gradiyantlar nedeniyle eklemden teye diffzyon yoluyla uzaklarlar. Bunlar diffzyon yaparlarken o unluk tayclar]. elektronlarla birle irler, bundan tr eklemden uzaktaki elektron bo luu younluu n-tipi yar-iletkenin belirtgenidir. e itli blgelerdeki elektron boluklar nn younluu ek. 5-8 de grafik olarak gsterilmi tir.

TEMEL ELEKTRONIK

13)

Elektron boluu younluu, p

Po

ekil 5-8. Do ru ngerilinole pn ekle ii yaknndaki elektron bo luklar yo unlu u.

EKLEM TRANSSTRLER Toplayc Belirtgenleri Eklem transistr paralel olarak iki pn ekleminin yan yana ayn tek kristal iinde biti ti ilmesiyle oluturulur. ki ayr tipi mmkndr ve bunlar ortak blgenin iletkenliine ba l olarak pnp ve npn transistrlerdir. ngerilimin kutuptulu u, aznlk ve o unluk tayclarmn birbiriyle yer de itirmesi dnda bu iki -ileyi dnce bakmndan zde tir, bunun iin pnp transistrn tart mak yeterlidir. Gelecek kesimde bu ikili eklem dzenlenmesinin yapsal rnekleri incelenecektir. ngerilimin uygulanmamas durumunda bir pnp transistr iin enerjieridi modeli, ek. 5-9a, basit olarak iki pn ekleminin arka arkaya yerle imidir. alma srasnda doru ynde beslenen ekleme yay c , ters ynde beslenme . toplayc denir, bu durum ek. 5-9b de grlmektedir. Yay c elden.den ise n-tipi taban .blgesine giren elektron bo luklar toplayc ekleme doru toplayc eklemdeki elektrik alan etkisiyle diffzyonla geerler. Elektron bo luklar younluunun kaba taslak izimi, ek. 5-9c de verilmi tir. Toplayc-taban gerilimindeki de iimler karlkl olarak enjeksiyon ak mini deitirir ve bu iaret toplay c ekleminde gzlenir. Do ru ngerilimli yayc kk bir diren ve ters-ngerilimli toplay c byk bir diren gsterir. ki halde de ,akm hemen hemen ayn oldu undan byk bir g kazanc olur. Maksimum ykseltme iin toplayc akmn ya- yc akmnn byk bir kesri olmas istenir. Taba.ndan yay cya geen elektronlar toplay c akmnda etkin olmadndan yayc eklemine do ru akan akn temel olarak elektron bo luklar arac lyla ta nmaldr. Bu i -tipi taban blgesinin az katk lanmas ile ba ardn Ikinci olarak, toplay c ekleme ula madan nce ok az say da elektron boluu kaybolmas iin taban blgesi ince olmal dr. Eklem geniliini . rmak iin toplay c blgesine az katk lama yap lmas uygunluk salar. art Bu, toplayc eldemin s asn kiiltr ve ters ktr lma gerilimini art rr.
.

'YARI ILETKEN AYG1TLAR

'b)

Yuyci eklerni -'1

Toplay c
eklemi

(e )

ekil 5.9(a) Denge durumunda prp transistrn nin enerji- eridi tasla ve (b) nbesleme alt ndaki durumu, (c) :(b) durumu iin elektron bo luu younluu.

Bir transistrn nitelii a akn kazanc apan ile belirtilir ve de er olarak a, sabit toplayc gerilimi iin toplayc akmndaki deiikliin yayc akmndaki deiiklie oran dr. Bir transistrn e itli blgelerindeki ta yc aklnlar yayc akmma gre ek. 5-10 da verilmitir. Yayc eklemdeki le akm al, toplayc akmn]. oluturir. Yarc ve toplayc akmlar aras ndaki fark (1a)/ e, tabann d devreye balantsmda grlr. Akm kazanc bire eit olduunda tm. yayc akmnn toplaycda grlece i ve taban akmnn sfr olaca aktr.

TEMEL ELEKTRON K

141

ekil 5-10. Yaye akm ve akn- kazan axpanlylaprp transtrnde ak mlarn aklanmas .

Gerekte pek ok ayg t iin cz bire ok yak ndr ve bundan tr tabantoplayc akn kazanc olan p, transistr niteli inin daha kesin bir lsdr. Taban-toplay c akn kazanc ile c:c aras ndaki bag nt ek.5-10 dar yararlanarak

P-

(5-6)
b

bulunur. Taban-toplayc akan kazanc , Cz bire yakla tnda byr. Pratik transistrlerde belirgin 3 deerleri 20 ile 10 3 aras ndadr. Enjeksiyon yoluyla tabana giren az nlk tayclar diffzYon yoluyla toplaycya hareket ederler ve ta yclarn taban gemesi iin geen zaman transistrlerin yksek frekansda kullan lmas n snrlar. Zekice yap m teknikleleriyle ok dar taban blgesi olu turmak x 10 -7m) ve 10 9 Hz'de kullan l ykseltme elde etmek mmkndr. Eklem s alar ndaki ters etkileri minimuma indirmek iin yksek frekans transistrnn ekle n alannn da kltlmesi gereklidir. Bir transistrn ak m-gerilim belirtgenlerini gstermenin en basit yolu ek.5-11. de grld gibi farkl yay c ak mlar iin toplay c belirtgenleri elde etnektir; I e = 0 oldu unda belirtgeu basit olarak toplay c eklemin. ters duyma e risi olur. Yay c ak m , eriyi ak n ekseni boyunca kayd rr. B belirtgen.ler nceki tart malarn nda elde edilmi lerdir ve ek.S-10 da dzenleami taban -toprakl devreye aittirler. Taban -toprakl devrenin balan.-t snda taban ucu devrenin hem giri hem de k ular iin ortakt r. Gelecek blmde daha ayr ntl olarak grlece i gibi yay cs toprakl d.zenlemede yayc ucu devrenin giri ve k ular iin ortakt r ve bu dzenleme biimi daha iyi zellikler gsterir. Tabani-toprakl dzenlernede ak m kazanc cz bire ok yak n ve toplay c cklemdeki ters ak m kaa btn pratik aralar iin nemsiz oldu undan

142

YARI ILETKEN AYGITLAR

1Prry c n.N.

1,5

1,0

1.0

0,5

0. -----,

. 0
8 12 16

ToplaV IC1 geli II:. V ekil 5-11. Taban toprakl pul> tramistriinn deneysel toplay c lelirtgenleri.

pratik transistrlerin nitelikleri olduka elveri lidir. Bunun sonucu olarak taban-toprakl dzenlemede toplayc belirtgenleri ok dz, do ru ve dzgn olarak daffilmlardr. Gerekte bu e riler ok az yeni bilgi verdi inden hemen hemen hi llmezler. Yarc s toprakl dzenlemenin ek.5I2 deki top-

10

ekil 5-12. Yayc toprakl , 2 N 3521-npn, tipi silisy m transistriin toplay c bclirtgenerri.

TEMEL ELEONKTR K

11,3

lay c belirtgenleri ok daha ayd nlatcdrlar. zel olarak, yaycs-toprakhn n akm kazanc /3 nn herhangi bir de eri, verilen bir taban ak m iin toplay c akm erisinden dorudan hesaplanabilir. Bir eklem transistrn al mas ,. do ru ngerilimli yayc ekleminin. ve ters ngerilimli toplay c ekleminin zelliklerinin sonucudur. Yay c eklemin ve toplay eklemin s cakha duyarl zellikleri (Denk..5-4) ve (5-5) , de grld gibidir. ekil 5-13 de grlen yksek s cakhktaki toplayc belirtenlerinin ayn . transistrn ek.5-12 de oda scaklndaki belirtgenleriyle karlatrlmas akmlarn scaklkla belirgin bir biimde artt n gstermektedir. E rilerin genel biimi korun naktadr bundan tr transistrn uygun davran bu scaklkta da mmkn grnmektedir.

mA
7r-

2N3521 125 C

10

I ____.

r
6

1
8 30

4 17 V ,,,

ekil 5-13. Yayleasi-toprakb, 2 N 3521 transistriiniin 125 C sleakliktaki toplat c belirtgenleri.

Denetimli Silisyum Dorultucular zellikleri Bl.4 de tartlm olan denetimli silisyum dogrultucuytt (DSD) imdi daha ayrntl olarak tantmak uygun olur. Bu ayg tn yararl ileyii

tI

YAR1 - it.rTKEN AYGITI,AR

ekle n transismiir yap sma nc bir pn ekleminin eklenmesiyle olu turulur. Bunun sonucu Sek.5-14a da grld gibi elde edilen drt-katl papn aygt-ma, devreye yaln zca iki d kat ndan ba lama yap ldnda, drt-katl diyod da denir. p-tipi ucuna uygulanan pozitif bir gerilim iki d eklemi do ru ngerilimde tuttu u halde merkezdeki pn eklemini ters ngerilimde tutar. B ayg da Sek.5--14b deki gibi pnp transistryle npn transistribaiin arka arkaya hirle tirilmi biimi gibi baklabilir, bu durumda iki transistr bir ortak toplay c eklerne sahipmi gibi grnr.
Geit

a l
j

c 2 /2

(a)
ekil 5-14. (a) '

(b)

gZ5 erirni ve (b) bunun pnp trausisti'rriiniin npn trar ,:istrne 1341anmasiyle arklampag.

lp transistrnde yay e ak m n n .1 1 , toplay c ak m nn 7. 1 1 . 1 oldu una dikkat ediniz. Benzer biimde, npn transistrnde yayun ak m T, ve toplayc ak m x,I dir. Toplay c eklemin.e Kirchhoff ak m kuralmm uygulanmas ndan
Y.1 1 1 ;( 5-7 ) li lun r.Ayg t iindeki bir utan br uca kadar olan aknnla gznne ahn rsa, (5-8) yaz hr, burada f, geit ucundaki ak md r. I 1 i Denk. (5-7) ye ,erletirip f,
Ot 1.

( Y-

'

Y-2)

t g

(5-9)

brhu r. Denklem (5-9) a gre e er ak n kazanlar toplam w + x, bire yak n ak m ok byk olabilir. E er gerekise geit ak m kk oldu u halde m olmad durumnda bile ak n byktr ve c. 1 -- 1 ise geit ak ten c., yaln zca yan-iletkenin ohmik direnciyle s nrlanr. Bir DSD n ak m-gerilim belirtgenlorinin, Sek.4-20., a klanmas a a daki gibi yaplr. Ig geit akm s fr olduunda Sek.5-14b- deki pnp transist-

TEMEL ELEKTRON K

1415

rnde taban-yay c ngerilimi yoktur ve bunun sonucu olarak bu transistr iletmez. Toplayc ekleme uygulanan gerilimin kritik bir de erinde toplayc eklemdeki krlm akm artrr ve bu durum her iki transistr de iletime geirecek biimde ngerilimler. pnp transistrn iletime getirme /g akmn artrarak uygulanan gerilimin daha kk bir de erinde sa lanabilir Bu da npn transistrn iletime getirecek biimde ngerilimler. lk olarak transistr iletkenlik durumuna tetiklendikten sonra, iki transistrde de aygt akm nbesleme akmn oluturdu undan geit akm sfra kadar azaltlabilir. DSD nun ek. 4-20 de grlen ak n-gerilim belirtgenleri negatif diren zellii gstermektedir nk kapal durumdan a k duruma gei olduunda gerilim azal akm artma-neden olmaktadr. Bu negatif diren tnel diyodunkinden farkl dr. kisi arasndaki fark, ek.5-7 de negatif diren blgesinden gerilim eksenine paralel olarak izilen bir do runun belirtgen e rileri baka bir noktada daha kesti i grlerek anlalr. Bunun tersine byle ikinci bir kesim noktas ek.4-20 de aranrsa negatif diren blgesinden izilen izgi akm eksenine parlel olmaldr. Birbirlerine gre olan ekilleri yznden tnel-diyodun erisine N-tipi negatif diren belirtgeni ve DSD nun e risine de S-tipi negatif-diren belirtgeni denir.

Tek Eklemli Transis tr

DSD nun S-tipi negatif-diren belirtgenlerine biraz benzer e riler tek eklemli transistr taraf ndan da olu turulur. Tek eklemli transistrn devre simgesi ek. 5-15 de grlmektedir: ayg t iki ohmik de meli yar-iletken ubukla bunlar arasnda kk yzeyli bir tek yay c pn, ekleminden oluur. E er yayc akma yoksa, taban ular arasna uygulanan Vb geriliminin bir kesri, yar iletken ubu un gerilim blc etkisi nedeniyle yay c eklemde ortaya kar. Yayc geriliri bu kesirden kk ve bunun sonucu yayc eklemi ters ngerilimde olduu srece yayc devresinde yaln zca ters akn oluur. te yandan yayla doru ngerilimde olacak biimde eklem gerilimi, Ve artrhrsa, yayc akm artar ve yar-iletkenin yayc ve B I blgesine tayclar sokulmu olur.

ekil 5-15. Tek eklemli transistrn devre simgesi.

11t>

YARI - i .ETKEN AYGITLAR

Bunun sonucu olarak bu .k snmlaki diren azal r N e gerilim blc etki Vb nin eklemde gzken kesrini azalt r. Bundan tr yay c gerilimi dse bile yayc ak m artar. Bu ise ek.5-16 da belirtilen ok kararl negatif-diren belirtgenlerini olu turur. Tek eklemli transistrn devredeki uygulamas ileriki bir blmde ineelemnektedir.
15

10 E

10

15

20

17 V
,,

ekil 5 - 16. 2N-192 tipi tek eklemli transistrn ak m-gerilim belirtgeni.

Transistrlerin Yaph ki pn eklemi bulunduran tek bir yar -iletken kristal olu turma= e itli yollar vardr. Bunlardan en ok kullanlan drt tip; bytlm-eklem, alaml-eklem, diffzyonlu tepe ve yzeysel transistrler, ek.5-17 de grlmektedir. nerilen bu drt tip zerinde birok dzeltmeler yap lm fakat bu dzeltmeler ok kk ayr ntlar olmutur. Bytlme -eldem transistr tarihi bakmdan yapmna geilmi ilk eklem eididir ve imdi yerini ba ka eitlere brakmaktadr. Bytlm -eklem, kristal eriyik iinde kat larken ekilerek ve eriyik iindeki sazs zhk katklar= deitirilmesiyle hazrlarm. Bir tek transistr 1 mm kare kadar oldu u halde tipik bir kirstal 1 ya da 2 em apl olabilir, buna gre ilk kristalin kesilmesiyle birok transitr elde edilebilir. Balantlar yay c , taban ve toplayc blgesine lehimlenir. yi elektriksel deme oluturmak iin iletkenlik e idine gre lehimlerde biraz safszhk katks kullanlr. Bunun iin p blgesine elektriksel ba lat iin kullanlacak lehime indiyum ve taban iin kullamlana antimon kat lr. Bu ilem ok dar olan taban blgesi yapmada zellikle nemlidir, nk -tipi safs zhk ttipi tabana iyi bir elektrik ba lants ve ayn zamanda p blgeleriyle bir pn eklemi olu turur. Buna gre, lehimli tabandan lehim iinde taban blgesi d na tasa bile bundan tabann yayc ve toplayc blgesinden elektriksel olarak yaltlm olduu anlam kar.

TEMEL ELEKTRONIK

147

0,01 m m

1
Taban Yare Toplayc

(a) Bytlmii eklem

(b) Alaml eklem

Toplayc Difzyonlu taban-- \

P Difzyonlu' taban

2 mm
n Difzyonlu

P
0,001 mm

yay el
Oksit filmi

(c) Difzyonlu tepe

(d) Yzeysel

ekil 5-17. Eklem transistrlerin yap s .

Gnmzde ok de iik srelerle yaplan pnp alam-eklemli transistr temel olarak bir n-tipi tek-kirstalin iki yzne indiyum topaklar yerletirmek ve teki yzn stmakla .oluturulur. ndiyum erirken alttaki germanyum dan birazc k zer. Bundan sonra so uma srasnda zlm germanyumlar yeniden taban kristali zerine kristalle irler ve yaps iine birok indiyum atomu alm olur. Bundan tr tekrar kristalle en madde p-tipindedir ve bylece bir transitr yap s oluur, Yare ekleme gnderilen ta rclarm daha etkin bir biimde toplanabilmesi iin toplayc topa n . yayc topandan daha byk yapmak uygundur. Bylece ala m-eklemli transistr, geometrisi bak mndan bytlm -eklem biimden daha doyurucudur. Daha nce tart ld gibi doyurucu yksek frekans i lerliine ulamak iin transistr blgelerinin mmkn oldu u kadar kk yaplmas gereklidir.

148

YAR - LETKEN AYGITLAR

Bu amaca ula mak iin yukar daki srete birok incelikli de iimler yaplmasna ramen alam-eklemli transistr yap mnda bu durum gtr. Bununla birlikte difzlenmi -tepe transistr Sek. 5-17c yksek frekans transistrr iin daha uygundur. nk eklemin yap m sreci daha kesinlikle denetlenebilir. Toplayc eklemi, antimon atomlar nn scak gaz iine bir p-tipi kristal diliminin yerle tirilmesiyle olu turulur. Dilim smrken antimon atomlar lenebilir. Topayc eklemi, antimon atomlar nn scak gaz iine bir p-tipi kristal iinde 10 -3 mm ye kadar girerler. Kristal sonradan maskelenir ve kk bir de imi blge ya da 2 man ap nda tepe elde etme i i kimyasal yolla (rne in asitle) yaplr. Sonra tepe iistnden 0,3 mm ap nda iki blge karlacak biimde maskelenir ve buralara uygun metaller yksek vakumda buharlatrhr. Bundan sonra iki metal birikintisi n blgesi iine yay lrken dilim yksek scaklkta tutulur. Bylece metal birikintisinden birisi taban blgesine de erken teki p-tipi yay c blgesini oluturur. Toplayc eklemin yzeyi tepenin byiikl yle tam olarak tan mlanr. te yandan yayc-eklemin yzeyi buharla biriktirilmi metal yzeyle belirlenir. Her iki sre kesinlikle denetlenebilir ve olduka kk bir hacim elde edilir. Taban blgesinin genilii gaz difzyonu sreciyle ve sonraki birikinti metal difzyonuyla belirlenir. Her iki sre, imdiye kadar do ru olarak tanmlanm ok ince taban blgesi olu turmas iin kristal diliminin scakllyla kolayca ayarlanabilir. Bundan tr yap m tekniinin tm bizi transistr geometrisinin denetlenmesine gtrr. Ele al nacak kadar byk dilimler zerinde ok ince aktif blgeler olu turabilir. Tepe transistr de bytlm eklem ve ala m-eklemi transistrlerde olduu gibi yayc .ve toplayc eklemleri yar -iletkenin yzeyine kacak biimde yaplabilir. Eklemdeki yksek elektrik alan nedeniyle eklemin elektriksel zellikleri evrenin kimyasal safs zlklarma olduka duyarldr. Eklem blgesi yzeyindeki yabanc atomlarm az saydaki kalntlar bile teorik olarak beklendi ine gre transistrn normal i leyiini bozar. Bunun nne gemek iin yapmndan hemen sonra transistr temiz bir metalle kaplanarak hava ile temas kesilir. Yzey kirlenmesini nlemek iin doyurucu bir zm yolu starak oksitlemeyle yar-iletken yzeyi zerinde ince bir oksit film olu turmaktr. Silisyumun nde gelen zellikleri nedeniyle bu teknik ncelikle silisyuma uygulanabilir durumdadr, bu ilem sonucu yar-iletken aygt atmosfer kirlenmelerinden tamamen korunmu olur. Bunun yannda oksit film gaz halindeki safs zlklarm difzyonuna engel olur, bylece yap m srasnda film maskeleme grevi de yapar. Bu teknik yzeysel transistr yap mn mmkn klan, Sek. 5-17d, bu transistrlerin bu ad almasnn nedeni de tm transistrn basit bir silisyum dilimi yzeyinde olu turulmasndandr.

TEMEL ELEKTRONIK

149

Bir yzeysel 'npn transistrn yap m na bir n-tipi silisyum tek-kristal dilimiyle ka lanr. Oksijenli ortamda s tmayla -st yzeyde ince bir oksit tabakas oluturulur. Asitle yakma yoluyla oksidin a apl dairesel bir kesimi temizlenir. Bundan sonra dilim s cak bor gaz na tutulur. Akta kalan silisyum blgelerine bor atomlar szar, p-tipi taban blgesi ve toplay c eklem olu ur. S zan bor atomlar oksit filminden yanlara do ru ta ar bylece taban blgesinin ap a dan byk olur ve toplay c eklemi oksit tabakas nn yzeyi tarafndan korunur. Bu i lemden sonra dilim, tm yzeyi kaplanacak biimde yeniden oksitlenerek bir rt filmi olu turulur. Oksitlenmi yzeyin b apl alan asitle temizlenir, sonra dilimin a kta kalan ksmlar scak fosfor gaz safs zlna tutulur. Bu n-tipi safs zlk atomlar silisyum iine s zar, yayc blgesi ve yayc eklemi olu ur. Fosfor atomlar nn oksit filmi altnda yanla.ra szmas oksit tabakas tarafndan korunan yay c eklemini emniyet alt na alr. Son olarak, tepe transistrnde oldu u gibi ala m yoluyla ve buhar birikintisiyle elektriksel dokunma olu turulur. Bylece npl transistr tmyle bir yzey dilimi zerine kurulur su ve hava geirmez oksit filmiyle rtlr. Gaz szd rma tekni inin kolayca denetlenebilir olmas nedeniyle eklem konumlarmm geometrik boyutlar ve taban genilii olduka do ru olarak belirnebilir. Bir santimetrelik ap veya dilimlik silisyum iinde ayn anda yzlerce transistr yb.p labilir ve bunlar-sonradan ayr dilinder biiminde kesilebilir. Sekin bir yzeysel transistrn bytlm grnm Sek. 5-18 de oldu u gibidir. Bu resim zerinde yay c ve taban blgelerinin ba lantlar akca grlmektedir.

ekil 5-18. Yzeysel transistrn bytlm fotoraf (Raytheon Semiconductor)

150

YAR - 1TTKI-N AYGETTAR

ALAN-ETML TRANSSTMILER
Ak itlel Belirtgenleri

pn eklemine uygulanan ters-ngerilim i aretiyle o unluk t a yiedarm n akmn denetlendi i alan- etkili transistr, AET, de ok, etkin denetim elde edilir Bir ucunda ohmik de me, kaynak, ve teki ucunda yine ohmik de me, aktct, bulunan ek. 5-19 daki n - tipi yar-iletken ubuu (ou kez silisyum) dnn. Aktc gerilimi Va,. etkisindeki elektronlar kaynaktan ak ncya hareket ederken iki p blgesi arasndaki kanaldan geerler. Bu pn eklemine geit denir, nk ters ngerilimli geit ekleminin geni lii kanal geni liini ve sonu olarak kanal ile aktc arasndaki akmn bykln belirler. Geide uygulanan gerilim i aretleri aktc akyoundaki de iikliklere neden olur.

ekil 5-19. n-kanal eklem AET.

Temel olarak AET, pn eklemindeki elektrik alanla denetlenebilen bir deiken direntir ve ad da kendisini tan mlayacak niteliktedir. pn eklemindeki kk ters akm nedeniyle uygulanan i aretten ok kk g harcamr. Tan mlanan bu ayg tn n-kanall AET olduuna dikkat ediniz. p-kanall AET de mmkndr. Bu halde aktc ve geide uygulanan gerilim z t kutupludur, bunun iin geit eklemi yine ters ngerilim alt ndadr. n-kanall -AET n devre simgesi ok. 5-20 de grlmektedir. p-kanall AET iin izilen simgede geit eklemini temsil eden ok z t ynde olacaktr. Ok ynnn eklem diyod iindeki geleneksel ak m ynn gsterdiine dikkat ediniz. Bir AET n akm-gerilim belirtgeni kanalda akan ak mn zmlenmesiyle elde edilir ekil 5-19 da izildi i gibi eklem geni lii geidin ak tc ucu kenarnda en byktr nk buradaki ters ngerilin geit ngerilimi ile

TEMEL ELEKTRONIK

151

akitle]. geriliminin toplamd r. Elden', kaynak tarafndaki uta en ok daral r nk kanal boyunca gerilim d mesinin anlam ters ngerilimin yalnzca geit gerilimi yznden olu masdr. Vg ve Vd nin toplam eklem iinde kanal tmden kapatacak kadar byk olabilir. Asl nda bu normal i leme art dr ve daralma iin gerekli ters ngerilime Vp denir.
D

S
ekil 5-20. n-kanall AET 'iin devre simgesi.

Kanal boyunca dzgn olmayan gerilim d mesi ve do rusal olmayan kanal genilii, kesin biimde zmleme yapmay kark duruma getirir. Bu i , kanal direnci iindeki ak mn Ohm yasasna gre Vp ile orantil olduuna ve yukarda tart lan Vg - Vp ye dikkat edilip basitle tirilerek yap labilir. Sonlu bir aknc akm da kaynak ucundaki s fr' deerinden aknc ucundaki Va deerine kadar de i en ek bir ters ngerilime neden olur. Bir yakla klk olarak eklenen ters ngerilim basit ortalamayla Vd /2 alnr. Bu durumda aknc akm

2N2499
ta

0,5 V

0,5

10
,

es E6 4s

3,0 3,5
40
0

10

15

20

Vds ' V ekil 5 21.2N 2499 tipi p-kanall bir AET'n akn-gerilim belirtgenled.
-

152

YAR - L1.,ETKEN AYGULAR

:= K (V Vp olur, burada K bir sabittir.

V
2

(5-10)

D aralma yerinde geit gerilimi ile aknc geribmi toplam daralma <eri limine eittir, yleyse VgVp = Vd dir. Bundan tr Denk. (5-10)
b '

=K

( Jg--

V Vp
2 V-

Vg-- Tp)

K
2

- Vp.) 2

id,

i --- rfp

(5-11)

2E

e
1

-5

-3

-1

V gs , V
ekil 5-22. i-kanall AEriin aktar n belirtgenleri.

biimine girer. Burada Idss temel olarak AET n geometrik biimine ba l olan bir sabittir. Kanal n kapanmas durumunda ak-tel akm aktc gerilimine ba l deildir. Denklem (5-10) ve (5-11) p-kanall pratik AET n akfte be-

TEMEL ELEKTRON K

153

lingenlerinin iyi , bir temsilidir, bu durum ek. 5-21 de belirtilmektedir. Maksimum kaynak aktc gerilimi geit eklemindeki ters krlma gerilimiyle smrlainr. Aktarm Belirtgeni Geit elektrod ndaki gerilim de iikliklerine karlk gelen ve Denk. (5-11) ile belirlenen ak tc akm deiimleri, akitle' ak mnn geit geriliminin fonksiyonu olarak izilmesiyle daha ak olarak gsterilebilir. Bunlara aktanm belirgenleri denir, nk bunlar ktaki de iimleri, giri i aretlerine ba larlar. ekil 5-22 de verilen sekin aktar m belirtgeni Denk. (5-11) ile verilen kare yasas balln gstermektedir. Aktarm belirtgenleri AET n do rusal olmayan elektriksel zelliklerini tammlamanm de iik bir yoludur. Bu, akitle belirtgenlerini tamamlaye niteliktedir ve geit gerilimini birim dei mesine karlk aktc akm deiimini dorudan gsterir. Bu oral, aygtm denetim zelli inin lsdr ve bunun byk olmas ykseltmenin istenen biimde olaca n anlatr. AET n denetim belirtgenlerinde giri i aretinin akmdan ok gerilim olmas nedeniyle ekiem transistrnkinden temelde farkl olduuna dikkat dilmelidir. Bu farklln sonular gelecek blmlerde e itli yollarla a klanacakt r. Gerekten iki tip denetleme de bizi olduka etkin ykseltme i ine gtrr, fakat AET n ileme zellikleri ve devre kurgular eklem transistrnkinden farkldr. AET iindeki akm ak o unluk tayclaryla olduundan eklem transsistrn tersine bunun elektriksel zellikleri s cakla daha az duyarl dr. Bununla birlikte ek. 5-23 de belirtilen aktarm belirtgenlerinin s caldkla de5,0 -

-55C 3,0
st

E a 2,0

1,0

1,5

2,0

Vgs,V
ekil 5-23. 2N5267 tipi p-kanall AET' farkl ,scaldktaki aktarm belirtgenleri

154

YARI LETKEN AYGITLAR

iimi bu etkinin nemli olduunu gsterir. Uygun devre kurgular scaklkla dei imini minimuma indirecek biimde dzenlenebilir, bylece iki tip transistr de pratik scaklk blgelerinde kullanlabilir. YGAET ler ve MOYAET ler Yar-iletkenden yaltlm uygun bir metal geit elektrodu kullanarak pn eklemi olmadan bir yar-iletkende akn ta yclar zerine denetim yapmak mmkndr. Byle yal tlm -geitli transistrlere YGAET ler denir. Bunun en baarl pratik biimleri silisyumdan yaplr ve silisyum dioksit tabakas yaltkan olarak kullanlr. Tarumlayc terimlerle metal oksitli yariletken alan-etkili transitre MOYAET denir. n-tipi kayna ve p-tipi kristal iine yerle mi aktc blgesini gsteren MOYAET ok. 5-24a da belirtilmektedir. Metal geit elektrodu yzey zerinde ince film tabakas nn zerine tutu turulmutur. o unlukla p tabakas kayna a tutturulur ve geide negatif gerilim uygulan r. Negatif geit gerilimi elektronlar n-tipi kanala iter ve boalc tabaka taycsz duruma gelir; Bu bo alc tabaka pn ekleminin n-tipi ve p-tipi taraflar arasnda kalan blgeye olduka benzemektedir. Geit gerilimiyle boahm tabakann yarat lmas n-karahnn iletkenliini artrr ve akitlei ak mm azaltr. Bo alc tabaka n-tabakasuia do ru bsbtn genilediinde daralma olu ur ve boalc MOYAET n aknc belirtgenleri eklem AET lerinkine olduka benzer biime girer. Kaynak ve aktc aras ndaki n-kanah kaldrlrsa " ek. 5-24b" kaynak ve p-tipi alt kata gre pozitif tutulan geit gerilimiyle yine ba arl alma elde edilebilir. Kaynak ve ak tc ularmdaki pn eklemi nedeniyle geit ngeaknc akm sfrdr. Geit gerilimi sfrdan balayarak rilimi pozitif olarak art rlrken geit alt nda p alt tabakas ndaki elektron bo luklar
Kaynak Geit
9

Akdam
9

Kaynak Geit
O

Aktc

Oksit tabakas

la) Boahe MOYAET

(b) Artrc MOYAET

ekil 5--24. -kanall MOYAET'ler. (e) bo alc ve (b) art rc durumlar ,

TEMEL ELEKTRONIK

155

hemen itilirler ve yzey tabakas -tipi olma e ilimi gsterir. E ik geit geriliminin ,177. deerinde bir n-kanal oluur ve kaynak ile akitle' aras ndan akn geer. Daha byk geit gerilimi akitiei ak mn daha da artm. Geit gerilimi n-kanal nn iletkenli ini artrdndan bu yap ya artrc MOYAET denir.

VP
(n Bo abe

+V

Vg Vp (b) Bo alCart r c

+ vg

Vg

O VT
<C) Artr c

+v,

ekil 5-25. (a) Bo alle (b) bo alc-artme ve (e) artrc AET'Ierin aktarun belirtgenleri.

Kanal geit gerilimiyle daralt labildii kadar geniletilebildii iin bir boalc MOYAET artrc olarak da ah abilir. ekil 5-25 deki aktar m belirtgenleri yardmyla eitli tipte AET ler aras ndan en uygunu yap labilir. pn geit eklemi doru ngerilimli deilse ek. 5-25a, AET eklemi bo alc tiptel alr. Artrc MOYAET pozitif geit ngerilimi gerekli ise, ek. 5-25c, boalc MOYAET her iki geit kutupluluunda kullanlabilir. ekil 5-25b. Bununla birlikte aktar m belirtgeni de yanlara do ru kaymalar dnda birbirine olduka benzemektedir. Pozitif ve negatif geit erilimlerinin

156

YAR - LETKEN AYGTLAR

uygulanmas dnda pozitif bir MOAYET n ak tc belirtgenleri AET ekleninkilere benzemektedir. Bu durum ok. 5-26 da grlmektdir. ekil 5-27 de n-kanall MOYAET iin izilen devre simgesi yal tlm geit yap s n gstermektedir. Beklendi i gibi p-kanalh MOYAET ler ok ucu ters ynde izilerek belirtilir, ok yn de al lm akl n ynn gsterir. 1VIOYAET n ok ynlliinii gsteren daha geli mi bir diizenek iki-geitli 1410YAET dr ve burada ayr iki geit elektrodu kanal boyunca yerle tirilmitir. Kay na a benzer byk bir n-tipi blgesi iki geit aras nda yer al r ama d aryla balants yoktur. Ak- tcya en yak n olan geit, aktc sas n azaltarak denetim geidini ak t cdan yal t r. Bylece yksek-frekanslarda daha iyi al mas salanm olur.

10

6 E 4

ekil 5-26. 2N3797 ip u-kanalli

belirtgenleri.

s
ekil 5-27. n-kamdle MOYAET'n devre simgesi.

TEMEL ELEKTRONIK

157

INTEGRE DEVRELER
Integre Devrelerin Ilkeleri Bata silisyum olmak zere yan-iletkenlerin zellikleri bir tek kristal iinde tm elektronik devreyi oluturmak mmkndr. Byle bir integre devre, elektronik devreleri klterek kck hale getirir ve kar k elektronik devrelerdeki ayr bileenlerin saysn da azalt r. Bunun iin tam bir integre devre yalnzca tek bir para biiinindedir. ntegre devrelerin yap lnn temeli. transistrler, diyodlar ve direnler gibi birok elektronik bile enlere dayanr. Bunlar uygun n-tipi ve p-tipi blglerine sahip silisyumdan yap lr. Bir tek kristal iine yerletirme, her bir bile en devre iindeki kendi yerini koruyacak biimde yaplr. Bile enlerin birbirine basit bir biimde tek dilim iine yerle tirilmesi kendi aralarnda elektriksel etkile melere neden olur. Bu sorun, n-tipi ve p-tipi blgelerin uygun dzenleni i sonucu bileenler aras nda yaltm salanarak zlr. rnein bir p-tipi kristal iinde n-tipi silisyum bir diren d nelim. Diren ve dilim arasndaki pn eklemi yardmyla direncin dilimdon yaht laca phe gtrmez. Bu yal tkanlk pn-eklem sas yznden yaln zca d.a. gerilimine kar etkilidir. Tm eklem salarmn araclyla oluacak rastgele etkile imlerde belirlenerek devre kurgusunda gznne al nr. Gerekte, bir pn-eklem s asna integre devre iine bir kondansatr olarak bakdabilir. Kk indktansl helisel biimli iletken indktanslarm yerletirilmesi de mmkndr. Bununla birlikte iinde transistrler, diyodlar ve direnler bulunduran toplu devre o u kez kendiliinden oluur ve gerekli kondansatr ve indktanslar d ardan ayrca balanr.

Yapm Teknikleri
Silisyumlu integre devreler, yzeysel transistr yap mnda yrtlene benzer ekilde retilir. lk olarak zel fotopolimer maddeler oksit tabakas yla kaplanarak safs zhk szntlar iin oksit tabakas iinde uygun kalplar oluturulur. Fotopolimer iddetli a tutuldu unda asitle yaklmaya kar diren gsterir. Bylece uygun bir maskelemeyle a tutulan fotopolimerin k grmeyen blgeleri zlr. Bundan sonra alttaki silisyumdan a lan yerin farkl bir asitle yaklmasyla oksit tabakas iinde uygun bir kalp ortaya kar. n-tipi safs zlklarmn gaz difzyonundan sonra dilim tekrar oksitlenir ve katklama yaplm yeni diziler elde etmek iin sre yinelenir. Fotorafik sre, integre devreyi olduka kk bir biimde olu turur. Byk yapdaki maskeler optiksel olarak mikroskopik boyutlara ula acak kadar klmtr. Bu, ayn silisyum dilimi zerinde birok integre devrenin.

158

YARI LETKEN AYG TLAR kak filmi

(a) Ayn kristal yap da bytne

(c) Yal t ml difzyon

id Taban difzyon
-

.1121

(d) Yayc difzyon. b e

Diren

Diyodlar Transistr (e) Metalik ba lant ?+

Diren

gnd

(f) Devre izimi ekil 5.28. (f) deki toplu devrenin olu umu iin (a) dan (e) ya kadar yap lan ad mlar.

TEMEL ELEKTRONIK

15,/

oluturulabilece i anlamndadr, oluturma ii bir maske, zerinde istenen devrenin birok kez yinelenmesiyle olur. Daha sonraki safs zhk difzyonu admanda e itli bileenleri birle.tirmek iin ince metal tabakas biriktirilir (fotopolimer 'tabakas nda da) ve d balantlar iin 'alar karlr. Bu olay ek.5-28 deki basit devrenin yap m admlarnada en iyi biimde belirtilmektedir. Ba larken, bir p-tipi tek-kristal dilimi, iinde n-tipi safs zlk atomlarm bulunduran silisyurn buharma tutulur. Bunun sonucu ek.5 28a daki n-tipi st tabaka elde edilir. -st tabaka, p-tipinde oldu u gibi n-tipi tabakasnn da ayn kristal yap ya sahip olduu anlamn ta ar. Yzey oksitlenir, maskelenir ve asitle yaklr, sonunda ek.5-28b de grld gibi eitli n-blgeleri p-tipi difzyonuyla yal thr. Bu admlar ek.5-28c de ve ek.5 28d de tekrarlanmaktad r. Sonunda aradaki metalik ba lantlar ek.5-28e deki gibi eklenir. Bu olay sonunda ek.528f de izilen deVreye ek.5-28e deki ayr tlardan sonra ula labilir. Burada diren ve diyodlarm p-tipi alt blgelerinden her kezinde bir pn eld miyle nasl yaltldna zellikle dikkat ediniz Bunun yannda devre iziminde npn transistr iin kullanlan allm akm i aretine de dikkat ediniz. Bu devre, Bl.11 de ayr ntlaryla inceleneeek olan DTM (Diyod Transistr Mant ) VE DEC-IL geidi denen devreye zde tir. Pratik Devreler ekil 5-29 daki pratik integre bir devrenin bytiilm grnm iinde e itli bileenleri tanmak mmkndr. Fark-ykselteei devresi denen bu devrenin izimi ek.5-30a da grlmektedir ve gelecek blmde a klanacaktr. Bytlm resim iindeki metalik ba lantlar silikgrndiiiine ve gerekli diren de erlerini salamak iin kvrntlar yapldna dikkat ediniz. Basit grnml olan bu deYre ek.5-30b de grld gibi bir tek transistr bykl iine 12 bile eni almas bakmndan dikkatle incelenmeye de er. ntegre devre olarak daha kar k devreler de kullanlabilir, bunlar gelecek blmlerde tart lacaktr. Byle devrelerin her biri e itli amalar iin altrlabilir ve ba ka integre devrelerle birle tirilerek bunlara tam bir grev yaptrlabilir. Saysal hesap makinalarmn yapmnda eitli integre. devreler birletirilerek yeni integre devreler olu turulabilir. Byle byk lekli integre devreler yani B D ler elektrnik devreleri kck hale getirir ve devre iindeki i aretlerin daha abuk yol almas n salar. 1000 veya daha fazla transistr bulunduran BOID yapmak mmkndr. BOID in stnlklerine MOYAET integre devreleri toplulu uyla daha kolay ulahr. nk MOYAET ile yaplacak integre devrenin yapm teknii eklem transistrle yap lacak olandan daha kolayd r. MOYAET transistr yap snn daha basit olmas ve yapsndaki kullanhlik yznden eklem transistr-

160

YAR! iLET 'EN AYGITLAR

lerle yap lan devrelerden stndr. zellikle ta namlayc simetri MOYAET integre devreleri, gelecek blmlerde tart lacak saysal elektronik B D uygulamalarnda ok kullanlidrlar.

ekil 5-29. ekil 5-30'daki fark ykselticinin integre devresi. (ffi iorola Sendeonductor Products, Inc.)

KAYNAKLAR Leonid V.Azaroff and James J.Brophy: "Electronic Processes i Matcrials" Mc Graw-Hill Book Company, New York, 1967. James J.Brophy: "Semiconductor Devices" Mc Craw-Hill Book Company, New York, 1964. Edwin R.Joues: "Solid-satate Electronics", Intext .Educational Publishers, Scranton, Penn., 1974. Rodney Bruee Sorkin: "Electronics", Mc Graw-Hill Book Company, New York 1970. ALITIRMALAR 5-1 Bir germanyum ve bir silisyum pn ekleminin do ru ngerilim belirtgenlerini 10 inA o kadar izin. Germany= iin /0 = 10-6 A ve silisyum in

TEMEL ELEKTRONIK

161

(a) Devre

11,2 kS2

(b)
ekil 5-30. (a) Fark ykselteci devresi ve (b) Kullan l biimi

Io = 10-12 A aln ve dorultucu eitliini kullann. Silisyam diyod halinde

10 mA lik akm elde etmek iin ne kadarl k bir doru ngerilim gereklidir? 1 mA iin ayn soru.

Cev : 0,4 V; 0,4 V.

Eklem diyod iin Denk.(5-4) ile verilen do rultucu eitliinin trevini alarak eklem direnci R = ( ) -1 . ii n

dV

ifade tretin. Oda s cakln.da

e IkT = 38 V- I ile verildiine gre 1 V luk gerilimde do rultma orann]. hesaptayin.

YARI
Cev

L.FTKFN AYGITI AR

1 033

5-3 Bir tipli transistrnn dengede ve transistr olarak ngerilimli durumunda enerji- eridi modellerini izim 5-4 2N2499 AliT iin aknc belirtgenlerini Denk.(5-10) ve (5-11) i kullanarak hesaplaym ve izin. Bu i i yaparken ek.5-21 deki Vg = O erisinden yararlan p 48, ve Vp yi yok ederek yap n. ekil 5-21 ile kardatrm. Cev : 9 nA; 6,6 V. 5-5 Taban toprakl silisyum transistrnn toplay c belirtgenlerini oda s caklnda ve toplayc geriliminin 0,5 V maksimum deerine kadar hesaplayin ve, izim Akm kazanemn 1 e eit ve / 0 = 1 t.LA olduunu yanayz. 5-6 Altrma 5-5 i 150C iin yineleyin. varsayn ve V, .= 0,7 V aln. n Denk.(5-5) e gre artt n

5-7 Denklem (5-11) i kullanarak 2N2499 AET n aktar m belirtgenlerini hesaplayn. Ahtrma 5-4 deki Id, ve Vp deerlerini kullann. 1.5 V aknc gerilimi iin ek.5-21 den tiiretece iniz bir deneysel .e riyle sonucu karila trn. 5-8 ekil 5-11, 5-12, 5-13, 5-21, 5.26, 6-14, 6-28, 7-12 ye 7-13 ile verilen akm-gerilim belirtgenlerinden transistrlerin hepsinin deneysel aktar m belirtgenlerini izim Bu yerlerde sergilenen ak n ve gerilimlerin de erlerine dikkat edin. 5-9 Ahtrma 5-8 deki her ayg t iin verilen yerlerin orta de erleri etraf nda giri iaretindeki de iim bana k aknundaki de iimi hesaplaym. Dayanlabilecek gle bu oran n bykl ndeki herhangi bir ilgiye dikkat edin. Cev : Yksek giilerde daha kk. 5-10 . ekil 5-12 deki oklern transistr ile ekil 5-21 deki AET iin k akmndaki deimenin giri gerilimindeki de iime orann' kardatnn. Bu i i yaparken giri akmn giri gerilimine evirmek iin eklem transistrn ak m kazanc oran ni yayc eklemin direncineCev : 41. mho, 2,6 x nl o

BOLOM ALTI

Transistrl Ykselteler

Bir vakum d )iodundaki akm n nc bir elektrodla kontrol edilerek bu triyodun olduka gl bir ykselte yap lnasndan sonra elektronik nemli bir bilim dal haline gelmitir. 1948 y lnda transistrn bulunu uyla elektronik devrelerin yap sndaki kanlmaz geli meler de olduka geni ledi. Yar -iletken ayg tlarn byk bir e itlilik gstermesi, bunlar n birok uygulamalarda vakum tplerinin yerini 'almasna neden oldu. Transistr ve Ek-E de incelenen vakum tpleri do rusal olmayan aygtlard r. Bunlar n herhangi bir devredeki ileyebilirli i, elektrik zelliklerini veren akn-gerilim belirtgenlcri kullanlarak grafik yoluyla belirlenir. Vakum triyod, alan-etkili transistr gibi gerilim kontrollu aygtlar nki ile, eklem transistr gibi akn kontrollu aygtlarn analizi kar latrld nda zmleme yaln zca ayrntlarda farkllk gsterir, fakat ilke olarak farkl lk yoktur. Bundan ba ka her iki durumda da devre analizi iin en doyurucu olan yararl edeer-devre te nsilleri gelitirmek mmkndr.

164

TRANS STR1.6 YOKSELTELER

ALIMA NOKTASI Yk Dorular Bir AET n ykselte olarak al mas, iinde bir p-kanalh AET bulunan ek.
6-1, temel ykselte devresinin yard myla kolayca incelenebilir. Bu devrede aktc , Vdd bataryas yardmyla kaynaa gre negatif bir gerilimde tutulmaktadr. Ayn anda geit de Vgg geit ngerilim bataryas yla pozitif olarak beslenmektedir. ,6 Vg, giri iaretinin etkisiyle geit geriliminde olu an deiimler akrtc akmnn de iimine neden olur. Bu de iimler de R L yk direnci zerinden ,/\, Vds gerilim i areti olarak gzlenir. Devrenin analizi Kirchhoff kurallar yla alld gibi yap labilir, yalnz

burada AET n alum-gerilim zellikleri do rusal olmad ndan analiz, grafik yoluyla yaplmaldr. k devresi etrafndaki gerilim eitlii
dir. Bu eitlik
Vdd IdRT, Yd s = 0 Vdd

(6-1)

Id

RL

1 RL

y as

(6-2)

biiminde yazlabilir. Denklem (6-2) AET n akitle' belirtgenleri zerinde doru bir izgi belirler, bu do runun Id = 0 iin Vds = Vdd ve Vds = 0 iin Vdd /RL kesim noktalar vardr. Bu doru gerekten RL nin akm-gerilim belirtgenidir ve yk do rusu adn alr.
Yk dorusu ile birlikte AET n ak tc belirtgenleri, bilinmeyenleri V. ve Id olan iki bilinmeyenli iki bant gsterirler. Her bir geit gerilimine kar lk gelen aknc akm, ek.6-2 de grld gibi akitle' belirtgen erileri

zerine yk dorusunun izilmesinden sonra gznne al nan geit gerilimi iin izilen belirtgen e riyle yk dorusunun kesim noktas ndan bulunur.
1d

2N2497
Vd3

RL

10 k2
R + I MS2 0,8V Vgg

Atidi

AVgs

20 V

+T

Vdd

ekil 6-1 p-kanalli AET'l basit bir yiikselte.

TEMEL ELEKTRONIK

165

< 2,0 - 2N2497 E \

Vgs = 0 V

0,2 1,5 0,4

0,6

0,8 0,5 1,0 ,2

10 -Wds -

i 15

20

Vds,V

ekil 6 2 Calma noktas geit ngerilim e risiyie yk dorusu/n n kesim noktas dr,
-

alma noktas , geit ngerilimine kar lk gelen belirtgen e riyle yk

dorusunun kesime noktas dr. Geit gerilimi, uygulanan giri iaretine ba l olarak de iirken aktc-akm , yk do rusu boyunca ileri geri hareket eder ve Denk.(6-2) her an sa lanr. rnein ek.6-2 de 0,4 V luk giri i areti aktc akmnda yaklak 0,6 mA lk deiime neden olur ve bu kta yaklak olarak 6 V luk bir deiiklie neden olur. Yani, devre giri i aretini 6 15 arpan kadar ykseltir. 0.4 Geit ak mnn nemsiz olmas nedeniyle giri gcnn ok kk olduuna dikkat ediniz Bunun tersine, ak tc gerilimi deiimiyle aktc akm deiiminin arpmna eit olan k gc, farkedilecek kadar byk olabilir. Bu g, aktcy besleyen Va,/ geriliminden al nr ve geidin spap gibi a lp kapanma hareketiyle kontrol edilir.

Kaynak iingerilini
Ayr bir geit ngerilim bataryas birok devrelerde ekonomik olarak kullan l deildir. Bundan tr geit ngerilimi ":, ek.6-3 de grld gibi kayna a seri bir diren ba layarak elde edilir. Geit gerilimi ak tc gerilim kayna na bir gerilim blc ba layarak belirlenir. Bylece R s kaynak direncinden akan akm, geit eklemini ters ngerilim alt nda tutacak uygun i aret ve, genlikteki

166

TRANS STRITI YOK SEI TFC:I FR

geit %gerilimini. dournr. 13u devrenin. kullarw,b bir grnm yledir: rne in, scakbk deitii.nde ak nc akm artarsa kaynak direnei zerindeki gerilim d geit %gerilimini art m-, bu da akc akmm ilk deerine evirecek ekilde olur. Yani ak tc aklm ve alma noktas d etkenlere kar kararl hale gelir.
Vdd

+ 20V

r--

Vo

ekil 6-3 Kaynak 6ngefilimii kullanarak yapflan pratik n-kanafir

ykaelte.

. Kaynak direncindeki a.a. akitle' ak mlarnn geit devresinde grnmesini nlemek iin kaynak direncinin byk bir kondansatrle ntlendiine dikkat ediniz. alma noktasn deitirebilecek d.a. gerilimlerinden ykselteci yal tmak iin giri ve k a da kondansatrler eklenir. alma noktas, k devresindeki d.a. gerilim d naelerinden yk da -. rusu iin eitlik yazarak belirlenir,
Vdd IdRL Vas .1dRs = 0

(6-3)

Bununla birlikte geit ngerilimi bilinmedi inden daha nce zmlenen basit devrenin tersine burada ba ka bir ba ntda gereklidir. Bu ba /l' da giri devresi etrafndaki d.a. gerilim d melerinden bulunur,
Vdd

R2
Rz

Vg8 I dR$

(6-4)

TEMEL ELEKTRONIK

167

Her iki e itlik ayn biime sokulabilir. Denklem (6-3) den yk do rusu
I = V dd 1

Rs I R1,

R,

Vd s

(6-5)

ve Denk.(6-4) den ngerilimlerne dorusu da

Id
Vdd

( R1 + R,) Rs

Rs Vgs

(6-6)

olarak bulunur. Denklem (6-5) in Denk.(6-2) ye benzedi ine ve Denk.(6-6) nn da ayn biimde oldu una dikkat ediniz AET n ak m-gerilim belirtgenleriyle birlikte bu ifadeler bilinmeyen V d s, Id ve Vg, li denklem olutururlar ve grafik yolu ile 'zlebilirler. Denklem (6-6) ile verilen ngerilimieme do rusu, ek.6-4 deki aktar m belirtgeni zerinde gsterilen bir do rudur. Bunlarn kesime noktas akitle' akmn" ve geit gerilimini verir. Akitle" gerilimi ise ak tc belirtgenleri zerine izilen yk do rusu ile geit gerilimi e risinin kesime noktasndan bulunur. Bylece alma noktas tam olarak belirlenir. Geide uygulanan giri iareti, ek.6-4 deki aktar m belirtgeninin gsterdii gibi, akitle" alum nda de i imlere neden olur. nceki devrede oldu u gibi yk direnciiizerinden geen ak tc aklllar' bir k iareti oluturur. Bu durum, aktc belirtgenleri zerine a.a. yk dorusu izilerek ek.6-4 de grafik yoluyla belirtilmi tir. iaret frekansinda kaynak yan-geit kondansatrnn nt etkisini vurgulamak iin kaynak direnci s fr yaplr ve bu halde a.a. yk dorusu basit olarak d.a. yk do rusu olur, Denk.(6-5). Sinsel girilerin kta daha byk genlikli sinsel i aretler olaca na dikkat ediniz Ancak aktar m belirtgerlindeki erilik yzrden ktaki dalga biimi, tam olarak giritekinin ykseltilmii olmaz. Bu bozulma, uygun devre kurgusu ve uygun alima noktas seimiyle minimuma indirilir. ekil (6-4) e bakarak geit gerilimindeki bir art n k geriliminde bir azah olu turacama da dikkat ediniz. Bu olgu, devrenin giri ve k iaretleri aras nda 180lik bir faz kaymas yarataca anlamn tar. ekil 6-3 deki devrenin basit biimi R 1 direncinin aradan karlm olandr: Bununla olduka doyurucu bir al ma salamr ama do ru geit ngerilimi elde etmek iin kk kaynak direnci kullanlmas gerektiinden uygulanan gerilim ve scaklk deiimlerine elik ederek alma noktasnn kaymas devrenin kararlln bozar. Her iki devrede de uygun al ma noktas n bulma, grafik yoldan ok, bir "kes-ve-dene" sreciyle daha rahat yap l r. Bu ie Vgs geit ngerilimi iin uygun bir de er seimiyle balamr ve sonra ak tc belirtgenlerinden I d belirlenir. lk belirlemeyle karlatrmak iin bu deer ngerilimleme belirtgeninden Denk.(6-6) yard myla Vgs yi hesaplamada kullanlr. E er ikisi uyu uyorsa al ma noktas bulunmu olur; uyumuyorsa yeniden

168

TRANSiSTRL YeKSELTEIEK

bir kararla Vus alnr ve olay yinelenir. o u zaman byle iki ya da deneme uygun bir uyu uma 'ula mak iin yeterlidir.
4 4

2N5246
-= O V

3 3

E
D.a. Yk do rusu Ongerilimleme dorusu

- - 0,5

1,0 A.a.yk dorusu alma noktas

1,5 2,0
3 V g,,V 2

110

15
Vo

20

Vds, V

Giri iareti

k iareti

t
ekil 6-4 Kaynak-ngerilimli ykselteein al ma noktas aktarm belirtgeleriyle ngerilimleme dorusunun kesi me noktasndan bulunur.

Kaynak ngerilimli devrelerde kayna a gre elektrot gerilimlerini lmek kolaydr ve zellikle birden fazla transistr bulunduran devrelere gerek grldnde izlenen gvenceli bir yoldur. Ama daha ok kullan l olan, tm gerilimlerin toprak denen ortak bir noktaya gre llmesidir. Toprak noktasnn elektrik bak mdan ntr oldu u dnlr, bu 'nedenle iki ayr devre birbirlerine toprak noktalanyla ba landnda alma srasnda birbirkri zerine etki yapmazlar. zel bir devre olan ek.6-3 de alt giri ve k ular ile kaynak direncinin alt ucu toprak noktas olarak kullaml ntr. Kk-iaret Deikenleri Bir AET ykseltecine uygulanan iaretlerin gerilikleri, ak nc belirtgenlerinin yayld tm gerilim blgesi yan nda kk kalr. Bu durumda AET n al mas iin grafikle analiz ilemi doru de ildir, nk aknc belirtgenleri yeterli kesinlikle verilmemi tir. Daha doyurucu bir sre AET yerine e deer devresini yerletirerek allm devre analiziyle yap labilendir. Grafik olarak alma noktasnn belirienmcsind.en sonra kk i aretlerin alma nokta-

TEMEL ELEKTRONIK

169

snda neden oldu u kk kaymalar AET n do rusal bir aygt olduu varsay myla hesaplair. Aknc belingenlerine gre, ak tc akm, geit ve aktc gerilinainin her ikisine de ba ldr. Bundan tr al ma noktas yaknnda aktc akmmdaki kk bir QI,/ deiimi (6-7) Q/ci = k 1 Z\ Vg, k, QVcis olarak yaz labilir. Burada Q Vgs ve QVd8 elektrot gerilimlerindeki kk deiimler, k 1 ve k, ise sabitlerdir.

6,rd /A Vd, oran , aktc direnci denen edeer direncin tersine zde lenebilir,

rd

Pid A Vcs

(6-8)

Buna benzer biimde P/ d //\, Vg, oran da geit devresindeki gerilim de imesi sonucu ak tc akmmdaki deiimi verir. Bu, nitelik iletkenlik boyutundad r ve karlkl aktart n-iletkenlii adn alr,

gm

Aid

VdsA 1

(6-9)

ile gsterilir. Aknc akmndaki toplam de iim Denk.(6-7), (6-8) ve (6-9)fian

Aid = gm Q Vgs
olarak bulunur.

,6Vds

(6-10)

imdi alma noktas etrafndaki kk sapmalann a.a. i aretleri olduunu varsaynnz, bu durumda Denk.(6-10)
gm Vgs

rdS

(6-11)

biimine dnr. Bu eitlik, ek.6-5 de grlen paralel direnli bir akm reteci iin devre denklemi olarak d nlebilir ve ekildeki st noktadaki akmlarn toplam do rudan Denk.(6-11) i verir. ekil 6-5, AET -n a.a. edeer devresidir. Bunun, Bl.1 de tart lan Norton edeer devre dzenleni inde olduuna dikkat ediniz. Bu durum, AET n ak tc belirtgenlerinin sabit ak m zellikleri ile uyumludur.
.

Karlkl aktanm-iletkenli i ve aktc direncine AET n kk i aret deikenleri denir. Kar lkl aktanm-iletkenlii, aktanm-belirtgeninin alma noktasndaki eimidir. Aknc direnci ise alma noktas ndaki aktc belirtgeninin eiminin tersidir. izelge 6-1 de verilen zel kk i aret deikenleri eitli AET lerin karlatnlabilir olduunu gstermektedir. Bunun yan nda uygun AET kurgusu seimiyle daha geni blgede de iken deerlerine ula labilir. AET do rusal olmayan bir aygt oldu undan kk iaret de ikenlerinin

170

TRANS STRL YKSELTELER

bykl aslnda d.a. akt c akmma da baldr, ek.6-6. Bu nedenle o u zaman g,,, ve rd nin alma noktas nda grafik yolu ile bulunan de erlerini hesaba katmally z. ekil 6-6 ya gre al ma noktas nn seimiyle kk i aret deikenlerinde gze arpan de iiklikler elde edilebilir. Bu durum zel al ma gerektiren AET devreleri kurgusu yapmakta nemlidir. ede er devre yntemiyle ek.6-3 deki basit AET ykseltecini zmlemek retici olacakt r. ekil 6-5 e gre, ykseltecin e deer devresi ek. 6-7a da oldu u gibi AET yerine paralel direnli bir sabit-ak n reteci yerletirilmekle elde edilir Geit ucunun, e deer devrenin geri kalanna balanmad ma dikkat ediniz. Bu, ters-ngerilimh geit ekleminin ok byk giri direnli olmas nn bir sonueudur. Bununla birlikte bu devrede geit-eklern sas nemsizdir ve bu durum yalnzca bu sasal reaktansm nemsiz oldu u alak frekanslarda do rudur. Bu konu Bl.7 de daha geni olarak incelenecektir.

gm V.y

Vds

ekil 6-5. AEriin a.a. e deer devresi.

qzelge 6-1.. AET Kk i aret deikenleri Tipi _...._ 2N5484 2N5268 2N3797 3N157 n-kanall AET p-kanall AET n-kanall MOYAET (boahm) p-kanall MOYAET (artrc) 2000 1700 2300 2000 50 000 15 000 40 000 17 000 gm 10-8 mho TA

Benzer biimde, o u zaman iftlenim kondansatrleri s asal reaktanslar ve kaynak yan-geit s alar da ilgilenilen frekanslarda nemsizdir. Bu. bizi ek.6-7b de grlen basitle tirilmi e deer devreye gtrr. Bu yakla mlarn yaplmasna ra men ek.6-7b deki devre birok amalar iin gerek ykseltecin yararl bir temsili olabilir. k iareti, akitici direnci ve yk direncinin paralel ba lanmasndan elde edilen diren zerindeki gerilim d mesi olarak yaz labilir,
= gra vgs

rd R L
rd + RL

(6-12)

TEMEL ELEKTRON I K

171

k iaretinin giri iaretine oran na ykseltecin kazanc denir ve kazan a

rd

rd RL Ri,

(6-13)

ile verilir. o u hallerde ak tc direnci yk direncinden olduka byktr, bu durumda Denk. (6-13) deki kazan a = - g, R1, biimine indirgenir. (6-14)

300

3000

200 2000 o

100 -

1000

0
-

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

/d , mA

ekil 6:6 2N5268 tipi p kanalk 1.1Lriin kk-i aret de ikenlerinin akitici akutnyla

izelge 6-1 e gre 7000 x 2000 x 10 -6 = 14 e yakn bir kazanca ula labilir. Daha kesin bir de er, karlkl aktarm-iletkenli inin al ma noktas ndaki gerek de erinin belirlenmesinden sonra hesaplan r. Daha nce tart ld gibi Denk.(6-14) deki eksi i areti giri ve k i aretleri aras ndaki 180 lik faz kaymas n belirtmektedir. AET l ykseltecin nemli bir zelli i de temel olarak ek. 6-7b deki , Re e eit olan byk giri impedansma sahip olmasdr. k impedans da ilgi ekicidir, bu impedans Denk.(6--14) e ula rken varsayld gibi akitlei direnci byk oldu u srece yk direncine e it olur.

TRANS STRL YOKSELTEIER

0,01 uF
d

0,01(LF

o I(
R2 1 MO
Vi

gm vg,
R1
20 MS2
rd

RL

7 k S2
Vo

Rs

3 ki2 0

(a

Rey
Vi R 1 R2

Ri+ R2

gniVgs

( Mekil 6-7. (u) ekil 6-3 deki AET'l ykseltecin a.a. e deer devresi ve (b) s asal reaktanslarm nemsiz saylmasyle de itirilmi biimi.

AET'L YCKSELTELER Kaynak zleyici A.a. iaretleriyle ilgilenildiinde basit bir AET l ykselte devresinde kaynak, giri ve k ulanyla ortaklan r. Bu en ok kullan lan bir kurgudur ve ara sra kayna toprakl balant, adyla da ambr. Ba ka bir dzenleme de aktcs-toprakl ykseltetir, ek.6-8. Aktcya yk direnci konmam tr ve k i areti kaynak direnci zerinden al nmtr. A.a. i aretleri kullanld srece bu dzenlemede aktcnn giri ve k devreleriyle ortak ve toprak geriliminde olduuna dikkat ediniz. Bununla birlikte ak tc, kaynak ve topraa gre bir d.a. geriliminde kal r. Geit ngerilimi R -, zerinden verilir ve alma noktas da kayna-toprakl ykseltelerde oldu u gibi bulunur. Bu devrede, kaynaktaki k i areti' geitteki giri i aretini ok yak ndan izledii iin bu devreye genellikle kaynak izleyici denir. Kaynak izleyicinin e deer devresi ek.6-9 a da grlmektedir. Bunu . ek.6-- 8 ile karlatrmz. ekil 6-9b de ise edeer devre daha a k .bir biim-

TEMEL ELEKTRONIK

173

o Vcid

20V

2N 5484 0,01 ;. F

Rg
1MS2 68052

R2 5 k-2,

_c> ekil 6-8. AET l kaynak-izleyici ykselte.

va

(a)

vg

(b)

vekil 6-9. (a) Kaynak-izieyid ykseltecin e deer devresi ve (b) ayn d,vrenin yeniden dzenlenmi biimi.

TRANS Slr. Yl:JKSEL .1 E'LER

de izilmi tir. k i areti, seri R . R, ile bunlara paralel ba l rd direnIerinin l irle iminin ular aras ndaki gerilim d mesi olarak verilir.

tn

g m Vy s

rd. ( R rd

R2)
+ R2

gm Vg.5 k2

(6-15)

Denklem (6-15) de yap lan yakla kl k R 2 direnci R i den ok byk ve ak tc direnei de .R a i .11,, den byk oldu u srece geerlidir. Devreden (6-16) tgs =2 i graUjS.R , olduu grlmektedir. Burada da. -d nin R 1. .11, yannda byk oldu u yarsaym! yap lm t r. Denkle n (616) dan vus zlr Denk.(6_] 5) de kullan lrsa gmR2 Vo n R, (6-17) vi 1 + gmR, + gmR, bulunur. Burada da o u kez yap ld gibi gni & t r. yaklakl yaplm -

s. Denkle n (6-17) ye, gre kaynaktaki k iareti geitteki giri iaretme e ittir. Bu da kurgunun kaynak izleyici olarak adlandrlmasma uygundur. Devrenin gerilim kazanc bire e it olmas na ramen^ g kazanc byktr. Bunun byle olmas nn nedeni kaynak gerilininin giri gerilimini daha kk direnli bir devrede yinelemesidir. A.a. i aret gc i aret geriliminin karesinin dirence oran olduundan g ykselmesi byktr ve bu devreler yk direncine olduka byk g aktarabilir. k gerilini giri devresinde de bulundugundan ve k iareti giri i aretine kar olduundan kaynak izleyicinin etkin giri impedans ok byktr. Bu giri direncinin Rg den daha byk oldu unu syleyebiliriz. Benzer bir -d nce devrenin etkin k impedansnn ok kk olaca sonucuna gtrr. Burada da etkin k impedansmn R 1 - R2 den daha kk oldu unu syleyebiliriz. Bu durumda kaynak izleyici byk giri impedans ve kk k impedans olan bir impedans-denkle tirici ykseltetir. Bu nedenle ok katl ykselte devrelerinin giri ve knda olduka kullan l bir aygttr. Bu elIik Bl.8 de daha nicel olarak a klanacaktr. Buna ek olarak Denk.(6-17), yaklaklklarn olmas iin akitle direncinin ve kar lkl aktarm-iletkenliinin yeteri kadar byk oldu u srece, devrenin al masnn devre de ikenlerinin ya da AET n kk i aret de ikenlerinin de iiminden etkilenmeyece ini gstermektedir. AET l Voltmetre AET n ykseltme ve byk giri inapedansl olmas zelliklerinden yararlanarak bunu standard bir d'Arsonval miliampermetreye ha lamakla duyarl bir elektronik voltmetre yapabiliriz. ok kullan lan bir rnek devre ek.6-10 cila g..-iil nektedir, Bu devre, kaynak ular aras na ba l bir gsterge ile bir

TEMEL FLEKTRON1K -- 6 V

175

2N2497

2N2497

100 k1. 2 10 MS2 2 :5 Id2 12 ki

0-100 b A

(D--- 1

--"VVr
4,7 k12 12 k2 2,5 k1
10 M',

Rh

-f-6 V ekil 6-10. AET la elektronik voltmetre.

dengeli kaynak-izleyici ykseltecinden olu maktadr. Geitlerden birisi kullanlmaz ve topraa balanr, teki ise bilinmeyen gerilime balanr. n-kanall elemanlarla da e deer bir voltmetre yapmak mmkndr ama ek.6-10 da p-kanall AET lerin kullanldna dikkat ediniz. Kaynak izleyici byk giri ve kk k impedanslar n ierdiinden bu devre zellikle voltmetre yapmnda kullanhdr. Bu dengelenni devre, her bir AET iine durgun ak mlarn sfr olmamasna ramen giri iareti sfr iken sfr sapma verecek uygun d'Arsonval metre balants mmkndr. Bundan ba ka devre simetrisi eskimi bileenlerin deimesine kar da ilerliini kararl durumda korur. Devreye, her iki koldaki kaynak direnleriyle birlikte her bir kolda AET ieren bir kpr gibi bak labilir. Geide uygulanan d.a. AET n direncini de itirir ve kprnn dengesini ' bozar. Devre, bildi iniz ede er devre yntemi kullan larak zmlenebilir. Gstergeyle seri durumda bulunan ayarlanabilir R a direnci bir ayarlama direncidir. Rb gerilim blc ise denge ayar iindir; AET ler ya da teki bileenlerdeki simetri bozuklu unu dzeltir. Devre, s fr gerilimin uygulanmas durumunda gsterge s fr akm gsterecek biimde . Rb ile ayarlanr. Birok VOM devrelerinde olduu gibi ticari aygtlarda geni l alan elde etmek iin giri geidine o altc-direnler ba lanr. Daha ok duyarl olmas iin elektronik ayg tlarm diren de erleri daha byk al nr. Ilgin bir zellik de gstergeye zarar vermeyecek biimde olan maksimum gsterge a? knudr. Bu, akm AET lerden biri tmden kesilime gittii zaman ortaya kar. Bundan tr giri, tam-lek de erini aacak byklkte bir gerilim kayna na farknda olmadan ba lansa bile gstergenin hareketlili i bozulmaz.

TRANS STRL Y KSELTKLER

Standard ayg tlar, daha nceki blmler& tart lan diyod dorultucu devrelerini iinde bulundurarak a.a. llerini da yaparlar. Kaynak izleyicinin giri impedans mn byk olmas do rultucu devrenin kn lmeyi elverili klar. A.a. ve d.a. gerilimleri yan nda Bl. 1 de tart lan ohmetre devreleri yardm yla direnleri de len ayg tlar yap lmtr. Bunlarda gsterici olarak AET l voltmetre kullan l r ve ok geni bir al ma blgesine izin verir. rne in 1 S2 dan 100 MS2 a kadar bilinmiyen direnleri lebilen ayg tlar olduka ucuza yap labilir. Bu tip devrelerin ikili triyod ieren ilk e itlerine z alcum tpl voltmetre ya da VTVM denir. MOYAET lii Ykselteler . MOYAET bi ykseltelerin devre dzenleni leri eklem AET lerinine olduka benzemektedir. Bu, zellikle bo alc MOYAET hallerinde byledir, nk bunun geit ngerilimi kutuplulu u AET nkiyle ayndr. Benzet devreler artrc MOYAET lere de uygulan r, yalnz bu halde devre de ikenleri geit ngerilimi aktcyla ayn iarette olacak ve genli i de geitin e ik gerilimii a acak biimde olmaldr. Artrc MOYAET n zellikleri birok uygulamalarda elveri li olan ve ek. 6-11 de grlen basit ykselte devresinin yap lmas mmkndr. Ge.. it ngerilimi, geidin byk bir diren yoluyla ak tcya ba lanmasyla elde edilir. alma noktas , yk dorusu zerinde -d.a. a.ktc geriliminin geit gerilimine e it olduu yerde seilir, A.a. e deer devreleriyle bundan sonra yaplacak devre zmlemesi olduka kolayd r.
ldd
+20 V

ekil 6--1l. Basit bir art rc MOY.A.171"Iii yiikselte.

alma noktasnn d deiimlere kar kararlln korumak iin geidi ngerilimieme direnci, ak tcy ngerilimleyen kaynaktan ok ak tcya ba lan r. rnein eer ektc akm biraz d erse aktenun yk direnci zerindeki

TEMEL ELEKTRON K

177

gerilim de d er. , Bu ak nc ak m n esas de erine evirme e iliminde olan geit ngerilimini artrr. Bu kararllk, allm kaynak ngerilimi dzenli,leniinde aktc ngerilim direnciyle ba anlana benzemektedir. Aknc devresinden gelen i aret gerilimi geit ngerilim direnci zerinden girie dner. Bu istenmeyen durum o unlukla nemsizdir, nk i aret kaynaklarnn impedans , ok byk geit ngerilim direnci yan nda kk kal r ve bundan tr giri devresinde grlen ak tc i aretleri klr.

EKLEM-TRANSSTRL YUKSELTE ngerilim Devreleri

Bir transistrn yay c eklemi doru ngerilim ve toplayc eklemi ters ngerilim ister. ekil 6-12 deki yaycs-toprakli basit ykselteci d nnz, burada taban nbesleme ak m RB direnciyle sa lanmaktad r. Yay c eklemin doru yn direnci ok kk oldu undan, taban ak m 17,,, /R B ile verilir.

R a Ic
5 M9 j

R, 5 k.S2 o

2N3521

4C0

k Giri o
-

ekil 6 12. Yayleisi-toprakil basit bir ytiksebe.

Toplayc akmn yaklak deeri 13/b olduundan bylece alma noktas tam olarak belirlenmi olur. Akm kazanc alma noktasna ba l olduundan ok. 5-12 deki gibi uygun toplay c belirtgenleri zerine RL ye kar lk gelen yk dorusunun izilmesi daha do ru olur. Ib V / RB iin taban ak m e risiyle yk do rusunun kesi me noktas al ma noktasdr. Bu basit nbesleme devresi genel olarak doyuruct deildir, nk alma noktas scakhkla iddetli bir biimde kayar. Yksek bir s caklktaki toplay c belirtgenlerinin, ek. 5-13 oda s caklndakilerle, ek. 5-12 kar latnlmas daha yksek scaklklarda daha byk toplay c akmnn var olaca n gster-

TRANSISTRI. li YKSEI.1[0.ER

(a)

(b)

ekil 6--13. (a) Pratik transistr imgerilin lene devresi. 2N338 tipi npn transistr kullanldna dikkat edin. Eer Vec nin kutupluluu ters evrilirse devre e deer olarak pnp tipine de uygulan r. (b) al ma noktasn hesaplamak iin cl.a. e deer devresi kullanlr.

nektedir. Taban besleme ak m devre tarafndan sabitle tirilmi oldu undan alma noktasnn transistr belirtgenlerinin kullan sz blgesine kaymas mmkndr. En kullanl besleme devresi transistrn yay c devresine bir diren ba lamakla elde edilir, ek. 6-13a. RE zerindeki gerilim, yay-c eklemi ters ynde nbesleme eilimindedir ve R ] ve R 2 yi ieren gerilim blc taban gerilimini kurar, bylece taban-yay c gerilimi doru ynl olur. Bu devrede transistr ak mmdaki bir art RE zerindeki gerilim dii mesini art m, bu durum t pk bir AET n kaynak iingerilimi durumunda oldu u gibi taban nbesleme ak mn]. zayflatr. Drgun alma noktas yle bulunur: nce k devresi etrafndaki gerilim eitliinden uygun yk do rusu hesaplanr.
Ie

Ve e
,77" ..:

RE+ R L

RE

RL

V,

`'

(6-18)

Bundan sonra giri devresi etrafndaki gerilim dii melerinden ngerilimleme do rusu tretilir,
V e RE Re .R E fb

(6--19)

varsaymnt Denklem (6-18) ve (6-19) a ula rken basit olsun diye kullandk. ngerilimleme do rusu aktar m ..belirtgeni zerine izilebilirs ve kesime noktas ndan AET halinde olduu gibi alma noktas belirlenir. Gerekte eklem transistrlerin aktar m belirtgenleri daha do rusal olduundan aktrar m belirtgenleri iin basit bir ifade kullanmak daha kolay olur. I c = hFEI b (6-20)

TEMEL ELEKTRONIK

179

Denklem (6-20) deki hFE ye d.a. akn kazana denir. o u zaman yapmnda belirlenen bu kazan herhangi bir durumda toplay c belirtgenlerinden do rudan hesaplanabilir. Denklem (6-20) Denk. (6-19) iine yerle tirildiinde elde edilen ifade taban ak m iin zlebilir.
Ib

Ve --- V b e

hFERE

(6-21)

.1b ve I, nin bilinmesiyle Denk. (6-18) den V ce iin bir deer hesaplanabilir ve ahma noktas tam olarak belirlenir. Vb e nin germanyum iin 0,2 V a eit ve silisyum transitr iin 0,6 V a e it birer sabit olarak d nlebildiine dikkat ediniz, bu durum ek. 4-2 dekipn ekleminin do ru yn belirtgenlerinden grlebilir. ekil 6-13 deki yay cs-topakli ykseltecin, bu srele bulunan alma noktas ek. 6-14 deki toplayc belirtgenleri zerinde gsterilmi tir.
lb =100 A

2N338

so
60

E
40

20 alma noktas Yk dorusu

t

0
4 6 Vc, , V

10

14

ekil 6-14. Yayms ortak tram3istrn toplayc belirtgenlerini kullanarak ek. 6-13 devresinin alma noktasnu bulunmas.

ekil 6-13 deki gibi bir transistrl ykselte devresi kurmak iin nce istenen alma noktasnn seilmesi gereklidir. Bu i transistr iin verilen yapm zelliklerine bakldktan sonra en iyi biimde yap lr. Bundan sona istenen kazanca (bundan sonraki kesime bak n) ve ideal k impedansma uyan RL seilir. R 1 ve R2 den olu an gerilim blcnn ykseltmeyi ciddi bir biimde balemamas iin R direnci transistr giri impedansndan 5 ya da 10 arpan kadar byk olmaldr. alma noktasnn kararlln salamak iin yayc. direnci RE 2' Re /5 olacak biimde seilmelidir. Bundan sonra gerekli d.a. nbesleme gerilimi V , I, (R L + RE)+V,, olur. Yukarda seilen R, deeriyle birlikte R 1 ve R 2 iin ayn zamanda sa lanan e itliklerle Denk. (6-18) ve Denk. (6-19) kurguyu tamamlar. Bu a k tanmlama, daha nceden

130

TRANS STRLD YKSELTKLER

belirlenen allm gerekli artlarla transistr devre kurgusu!~ tm olarak tamamlanm olmayaca n gstermektedir. Bu nedenle birok farkl devreler geli tirilmitir. Bunlar n her biri, kazan minimum ak n art ya da alma noktasnn kararl:O gibi ilgin zellikleri geli tirmek iin dzenlenmitir. T-Edeer Devresi Bir eklem transistrnn elektriksel belirtgenleri ek. 6-15 deki gibi bir Tedeer devresiyle temsil edilebilir, sz edilen devre ek. 5-10 da belirtilen taban-toprakl dzenlemeye kar lk gelir. T-e deer devresinde sabit-ak m reteci aie, toplayc-eklem direnci r e ile paraleldir. Toplayc direnci, toplay c belirtgen erilerinin eiminin tersidir ve uygulamada 1-10 MS2 mertebesindedir. Yayc direnci re yayc eklemin do ru yn direncidir, 1 mA lik nbesleme akmmda yakla k 26 S2 kadardr. T-e de er devresindeki taban direnci iki kaynaktan do ar, birincisi taban blgesinin ohmik direnci (taban ok ince olduundan ortaya kabilir) ikincisi de toplayc ve taban aras ndaki geribesleme etkisidir. Bu etkinin temeli toplay c gerilimliyle toplayc eklemi genilerken taban geni liini daraltmas dr. Bu bileik etkilerden do an taban direncinin tipik bir de eri 500 S2 dur. Transistrlerin T-edeer devresi AET n a.a. e deer devresinde yap ld gibi devre zmlenmesinde kullanlr. T-E deer devresi zellikle bu i ikenleri transistrn temel fiziksel yap syla iin uygundur, nk bunun de dorudan ilgilidir. AET l durumdan farkl olarak buradaki T-e deer devresinin, giri ve k arasnda do rudan bir balant bulundurdu una dikkat ediniz. Bu, eitli akm ve gerilimler iin ek. 6-15 deki T-e deer devresinin zmyle tam olarak belirlenebilir. Kirchhoff kurallar n kullanarak je
ib

ic =O Va) = i ere ib rb

ve b = (aie

4) re i b rb

(6 22)
-

yazlabilir. Bu e itliklerden "ie ve v eb zlrse

rr

ekil 6-15. Transistrn T-e deer devresi.

TEMEL ELEKTRONIK

181

ic

= 7.

i e -1--

1 re Vcb

(6-23)
rb rc

V e b = [re +

OC) r b]i e

ve b

(6-24)

bulunur. Burada r, r b yaklakl yaplmtr. Bylece AET iin bir tek ifade yeterli oldu u halde burada bir transistrn al masn tanmlamak iin iki eitlik gerekli olmaktad r. Gerekte Denk. (6-23) bir AET iin yaz lan ifadeye ok benzemektedir ve Denk.(6-11) ile kar latrlmaldr. teki bant, Denk. (6-24), giri geriliminin, giri akm i e ye olduu kadar k gefilimi ye l, ye de bal olduunu gstermektedir. Bu, bir transistrn giri ve k arasndaki balant= dorudan bir sonucudur.
Melez Parametreler

T-edeer devresi transistrn al masnn doyurucu bir temsili olmasna ramen devrenin e itli diren de ikenlerinin transistrler zerinden do rudan lmle belirlenmesi olduka zordur. Bu nedenle bir e deer devre, daha ok devre zmlenmesinde kullan lmakta olup melez parametreler denen deikenleri ierir. Bu temsil Denk. (6-23) ve Denk. (6-24)
ic = hfb ie f hob Vcb Veb = hib je hrb 'Vcb

(6-25) (6-26)

biiminde yazarak belirlenebilir. E itlik iindeki h lar melez parametrelerdir. h-parametrelerindeki altindisler i, giri ; r, ters; f, doru; o, k anlammdadr. Bunlarn byle olduu Denk. (6-25) ve (6-26) daki her katsay nn anlamnn incelenmesiyle anlalabilir. b altinidisi bu e itliklerin ortak tabanl dzenle ni iin karldn gstermektedir. Bu gsterim a ada tartlan ortakyaych ve ortak-toplay ed balantlar iin olan deikenlerden bu durumdakini ayrr. Altindis gsterimlerinin bir zeti izelge 6-2 de verilmi tir.
izelge 6-2 h parametleri iin altindis gsterimi Altindis Anlam giri deikenleri ters de iken doru deiken k deikeni ortak yayel ortak taban ortak toplayc

Denklem (6-26) ya gre, toplay cmn topraa ksa devre yaplmas ve bu yzden ne t> = 0 olmas halinde hib yi yayc-taban geriliminin yay c akmna oran olan v e / i e den hesaplamak mmkndr. Benzer biimde toplay c ak-

Oa

182

TRANSSTRL YKSELTELER

/umm yayc akmna oran , ic / i e ,toplayenur k sa devre yap lmas ve Denk. (6-25) in kullanlmas hfb yi verir. Yay c ak-devre yani i e = 0 yapld nda hrb = v e b I V c b Ve hob = c Iv c b obir.v e b = O Ve i e -= O artlarnn a.a. i aretleri ile ilgili olduklarma dikkat edin, d.a. gerilimleri transistrn zel al ma noktas nda tutulur. Transistrn kk yayic direnci ve byk toplay c direnci nedeniyle istenen d.a. gerilimlerinde tutulmakta iken a.a. i aretleri iin ksa devre toplayc ya da ak-devre yay c durumuna ula mak zellikle kolaydr. Bu yolla kk i aret h parametreleri a.a. kpr tekni i kullanarak llebilir. Melez parametlerin byk stnl bunlarn kolaylkla dorudan llmesi olgusundandr. Taban-toprakl dzenleni in melez e deer devre temsili Denk. (6-25) ve (6-26) nn incelenmesiyle hesapland ndan ek. 6-16 da verilmitir. Kirchhoff kural giri ilneine uygulanrsa do rudan Denk. (6-26) elde edilir. k ilmei etrafndaki gerilim e itlii ise
e

t, ekil 6-16. Tabam-toprakh melez e deer devre.

Vob =

"ob

(ic-h f e )

(6-27)

verir. Bu e itlikten ic zlrse Denk. (6-25) bulunur. Bundan tr melez e deer devre, Denk. (6-25) ve (6-26) ile verildi i zere transistrn al masn temsil etmektedir. Bu e itlikler transistr yap sndaki pn eklemiyle ilgili temel olaylar zerine kurulur. T-e de eriyle karlatrldnda melez e deer devresinde giri ve k arasndaki dorudan ba lant hemen grlecek biimde a k deildir. Bununla birlikte giri devresindeki hr b'Oc b gerilim retecinin toplayc-taban gerilimini ierdiine ve ktaki hfb i e akm retecinin yayc akmn ierdi ine dikkat ediniz Bu durumda giri ve k devreleri gerekten iftlenimlidir. Denk. (6-16) ya gre hr b ve h f b basit saylar oldu u halde hi b bir direnci, ho b ise bir iletkenlii gstermektedir. Bu nicelikler farkl fiziksel nicelikleri gsterirler ve bundan tr melez parametreler ad n alrlar. Melez parametreler ile T-e deer deikenleri arasndaki bant Denk. (6-25) ile (6-23) ve Denk. (6-26) ile (6-24) n kar latrlmasndan dorudan bulunur. Bu ba ntlar deikenlerin sekin nicel de erleriyle birlikte izelge 6-3 de zetlenmi tir.

TEMEL ELEKTRONIK
izelge 6-3. Transistr deikenleri aras ndaki bantlar Ortak yayic Ortak yayla h e =1400 ohm hre =3,4 X10-4 bre = 44 hoe = 27 X 10-6mho hib =h re l(l+hfe) hrb = hrehoe /(1 +hfe)-hre hfb= -hfe 1( 1 + hfe) hob=hoe /(1 -Hire) hic =hie hre =1-hre hfe =-(1+hfe) Ortak taban Ortak toplay c hre 1-hre -(1+hfe) hoe T-edeeri

183

hbi(l +hfb)
hibhob /( 1 +hfb)-hrb -hfb /(1 +km) hob /(1 + hfb) 31 ohm 5 x 10-4 -0,98 0,6 x 10-6mho hrb /(1+hfb) 1 -1 /(1+lfb)

Ortak taban

rb -Frc i(1-04) re /(1-0c)re oc /(1-oz) 1 /(1-a)re re + (1-oc)rb - hic hfc re-l-hrehee Ne. rb / re h - ( 1 +hd -hoe hfe 1400 ohm 1,0 - 45 27 X 10-6mho (1 +lif.) /hfe -cc 1 /re

Ortak toplay c

T-edeer

rb+ re /(1-ct) 1-re /(1-oc)re -1 /(1-oc) 1 /(1-0:)re hob /( +hfb) hoc = hac 0,98 oc=hfe /(1+hfe) -hfb 1,7 X 10 6ohm (1-hrb) ilibb re = (lfe +1) /hoe -lfe ihoe " 13 ohm re = hre /11.0e hib-(11-hfb) hrb ihob (1-hre)/hee hie +hfe(1-hre) /hee 830 ohm rb=hie-hre( +hfe)/hoe hro ihob

Ortak-yarc h dzenleni ortak-tabanl devreden daha ok kullan lr. Ortak-tabanl dzenleni ortak-yarch durumuna uygulamak iin uygun e de er devreyi yeniden dzenlemek mmkn olmakla birlikte e deer devrenin ayn biimini kullanmak ve ortak-yarc h dzenleme iin de ikenler uydurmak daha kolaydr. Yarcs-toprakl h parametreleriyle taban toprakl devreninkiler aras ndaki bantlar bundan sonraki blmde geli tirilmektedir.

h parametreleri zel transistr tiplerine ba l olduu kadar transistriin d.a. alma noktas na da ba ldr. Yayes-toprakh ya da taban toprakl dzenlemeler iin h parametlrerini trasistr veri sayfalar ndan alp kullanmak genellikle kullanl bir yoldur. izelge 6-3 deki ba ntlar gerekecek baka parametrelerini hesaplamak iin kullan labilir. Ayrca parametlerin alma noktasyla deiimi belirlenir ve bylece verilen de erine uygun dzeltmeler uygulanabilir.
Ortak-yarc h h parametlerinin belirlenen de erleri ve bunlarn yare akmyla deiimi ek. 6-17 de verilmektedir. Do ru yn alum kazanc hfe r e nin akla yakn bir biimde sabit oldu una, vetrsgilmykaph bunun yannda giri direnci h ie ve k iletkenlii hoe nin belirgin bir biimde deitiine dikkat ediniz. Transistr niteliini daha duyarl olarak veren iki nitelik yarc -toplarc akm kazanc hfe ve taban toprakl k iletkenlii !te l, dir. Maksimum ykseltmeye ulamak iin byk de erli akm kazanc istenir. hfe ve fi nn ayn nitelik iin kullanlan daha nce belirlenmi iki genel simge oldu una dikkat ediniz. k direncinin byk ve geri besleme etkisinin kk olmas iin hob erleri istenir. h o b nin kk de eri, toplayc direncinin byk de- nikde
'

184

TRANS1STRL YKSELTELER

100

10 x 1 0 4

3-

25

J2

4
Yerel akm, mA

ekil 6-17. Melez parametrelerinin yayc akmyla

erli olduunu gsterir (izelge 6-3 ile kar lat r). Bylece balca lfe ve
hob gibi iki nemli deiken yayc ekleminin, taban blgesinin ve toplayc ekleminin niteliklerini gsterir.

EKLEM-TRANSSTRLII DEVRELER Ortak Tabanl

npn transistr kullanlarak yap lan pratik bir ortak-yay cl ykseltecin tam devresi ek.6-18 de grlmektedir. Giri ve k iftlenim kondansatrleri C ve C, a.a. i aretlerini geirir ve transistrn d.a. al ma noktasnn kaynak ve yk artlarndan bamsz olmasn garantiler. Yayc yan-geit kondansatr CE, yarc ngerilim direnci RE yi a.a. iaretleri iin ksa devre yapar.

ekil 6-18 in sz edilen kondansatrn reaktans m nemsiz varsayarak dzenlenen melez e deer devresi ek. 6-19 da grlmektedir. Bunun taban toprakl dzenlemeyle ayn biimde olduuna dikkat ediniz, ek. 6-16. Yaycs toprakl ile taban-toprakhnn h parametreleri aras ndaki bant ek.6-19 iin yazlan devre denklemlerinden elde edilir,
ic == hfe ib hoe Vce

(6-28) (6-29)

hie ib + hre vce

TEMEL ELEKTRON K

185

ekil 6-18. 2N 930 tipi npn transistr kullanarak tap lan paratik bir ortak-yay ell ykselte.

ekil 6-19. ekil 6-18 deki ykseltecin melez e deer devresi.

buradaki h parametrelerinin altindisleri izelge 6-2 den' al nmtr. Tabantoprakl dzenleni e karlk gelen bantlar yani Denk.(6-25) ve (6-26), her dzenlemeye uygulanabilen
Vbe Vec ib je Veb = 0 io = 0

(6-30) (6-31)

genel bantlar yardmyla yukardaki biime sokulabilir. i e ve v e b den kurtulmak iin Denk.(6L30) ve (6-31) kullan larak Denk.(6-25) ve (6-26) hf b
F hfb
b

i b -F

ho
/.,f

Vo e

(6-32)

Vbe

hfb

ib F

( hibho b hfb 1

hrb )

vce

(6-33)

biiminde yaz labilir. Denklem (6-32) ve (6-33) e ula lrken hrb ve ho b nin kk olduklar gere i kullanlmtr. Bu denklemlerin (6-28) ve (6-29) ile karla trlmas ek.6-19 daki devrenin geerlili ini ortaya koyar ve ayn zamanda ortak-yayedmn h parametreleriyle ortak-tabanlm n h parametreleri aras ndaki bantlar verir. Bu ba ntlar izelge 6-3 de daha nce zetlenmiti.

186

TRANSISTRLC YKSELTELER

Yaycs toprakl ykseltecin al mas e deer devre analizi ile imdi yapacamz gibi incelenir. k gerilimi, 1 Ihoe ve RL nin paralel ba l bileiminden geen akmdan do rudan yazlabilir,

vo

hfe i b

RL
1 --F hoeR L

(6-34)

Kirchhoff kural nm giri devresine uygulanmas da vi = hi ei b + hrev o (6-35)

verir. Denklem (6-35) den i b zlr ve Denk.(6-34) de kullan lr. Sonu gerilim kazancm verecek biimde dzenlenerek a= vo

vi

hi 0(1

hoeRL) I RLhfe hre

(6-36)

bulunur. izelge 6-3 e bakarak h parametrelerinin T-e deer parametreleriyle karlatrlma.sndan hr e nin kk olduu ve hoeRL nin 1 in yannda nemsiz oldu u anlalr. Bundan tr Denk. (6-36) yakla k olarak a = hfe RL it e (6-37)

biimini alr. Denklem (6-37) ye gre gerilim kazanc , transistrn do ru yn akm kazanc nn, yk direncinin giri direncine oramyla arp mna eittir. Ortak-yaycil ykseltecin gerilim kazanc her iki arpan da byk oldu unda elverili bir de ere ula r. Eksi i areti giri ve k i aretlerinin 180 faz d olduunu gsterir. Transistr bir ak m-kontrollu aygttr ve giri ak mnn k alimma oran olarak bilinen akm kazanc da nemlidir. k akm , Denk. (6-34) den
b

RL

hoe RL

(6-38)

olarak hesaplan r. Basit olsun diye nbesleme devresindeki sizdir, bylece ak m kazanc

Re, in etkisi nem-

io ib

1 + hoeRL

hfe

g(6-39)

;:: olur. Burada da hoe RL <,," 1 oldu undan yakla k akln kazanc hf e olur. Giri geriliminin giri akmna oran olan giri direnci

Vi

iisi b

+ hrevo

ib

olarak yazlabilir. Denklem (6-34) kullan larak

hi e hr e

hoeRL

fe

hoeRL

(6-40)

TEMEL ELEKTRONK

187

bulunur. DenkleM (6-40) a ula rken Denk.(6-35) kullan lm ve Re, in etkisi dnlmemitir. denklemde bulundurulmak istenirse Re, ve Ri nin paralel bal deeri hesaplanarak denkleme sokulur. Denklem (6-40) daki ikinci terim o u kez atlr, bundan tr giri direnci yakla k olarak hi, olur. Bununla birlikte kesin giri direncinin RL yk direncinin de erine ba l olduuna dikkat ediniz Bu durum transistrn kullan mnda giri ve k ular arasnda kanlmaz olan iftlenini. belirler. Giri ve k ular arasndaki iftlenim yznden ykseltecin k direnci iinde, giri -i areti kayna nn i direnci de bulunur. Ykseltecin k ularndan grlen etkin i direnci Thevenin e de er devresi kullan larak hesaplarar. Th&verin devresindeki e deer i diren a k-devre (R L = oo) geriliminin ksa-devre (RL O) akmma orandr. Buna gre

R, ---,-

(v

,.

) ad

kd

(hf , lhoe) (ib)ad -hfe(i b)kd

(6-41)

olur. Bu oran n paynda R L = co de eriyle Denk.(6-34) kullan lmtr ve payda da Sek.6-19 daki k ilmeinden gelmektedir. Kirchhoff kural giri ilmeine uygulandnda
Vg

ib

( Rg

hi e) + hre v o = 0

(6-42)

verir, burada vg ve Rg srasyla iaret kayndaun gerilimi ve i direncidir. Denklem (6-42) den i b zlebilir ve Denk.(6-34) deki v o kullanlarak (ib) ad bulunabilir. Benzer biimde Denk.(6-42) de v o = 0 deeri kullanlarak (i b) kd bulunabilir. Bu deerler Denk.(6-41) de kullanild nda ykseltecin. k direnci,
Ro =

ho, h rehf , I (hi e

Rg)

(6-43)

bulunur. nceden tanmlanan mertebede bir yakla klkla, k direnci olduka yksek bir de er olan 1 lhoo ye eit olur. zet olarak, ortak-yay ch transistr ykselteci hem gerilim ve hem de akn kazanc oluturur. Bu kurgunun giri direnci byk ve k direnci kiiktr. Sz edilen drt niceli in uygunluu yznden bu kurgu, genellikle en ok kullanlan transistr ykselte devresidir. Bu nemli de ikenlerin 2 mA yayci akm iin Sek.7-17 deki h parametrelerinden hesaplanan biiyiiklkleri izelge 6-4 de sergilenmektedir. Bu izelge haz rlanrken yukarda tanmlanan eitli yaklaklklar kullanlmtr.
izelge 6-4. Transistr yiikseltelerinin yakla k paranetrelei* Devre biimi Gerilim kazanc Akm kazanc Giri direnci, 12 1700 35 5 X 105 k direnci 0, 4 X 104 1,9 x 10'3 22

Ortak yaycl Ortak tabanl Ortak toplayml

280 280 1

47 0,98 48

* Ie = 2 mA ve RL, = 10 4 .2 iin ek 6-17 kullanlarak.

18a

TRA NSiST OKU) Y KSELTE'LER

Ortak Tabanl
Bir. npn transistr kullan larak yaplan tipik bir ortak-tabanl ykselte devresi ek.6-20 de grlmektedir. Bu devrenin ortak-yay cl dzenleni le ek. 6-18 dikkatlice kar latrlmas ngerilimleme dzenlemelerinin zde olduunu gsterir. Bundan tr ortak-yay cl ,ykselte iin daha nce belirlenen alma noktasn belirleme yntemleri ve ngerilimleme d nceleri ortak-tabanl devresine de uygulan r.
CI
o l 15 ,u F 15 uF 10 K.2 930 K/ 3 k2 o RE
0

2N930 Q

R2
250 K:2

1 20V -

ekil 6-20. Ortak -tabanl trausistrl ykselte. Ongerilinaleme devresinin ortakyay el durumundakine zde olduuna dikkat edin.

C, sas R2 direncini ve bataryan n alak impedansl Ri direncini a.a. iaretleri iin ksa devre yapar. Sonu olarak, uygun melez e deer devresine, ek.6-16, bu direnier konul namtr. Bu devrenin zellikleri, ek.6-16 nn ortak-yaycli durumun melez e deeri olan ek.6-19 ile karlatrlmasndan dorudan bulanur. ekil olarak ikisi zdetir, bunun iin daha nceki gerilim ve akm kazanc ifadeleri Denk.(6-36) ve (6-39) giri ve k direnci denklemleri Denk.(6-40) ve (6-43) uygun h parametreleri kullan larak do rudan uygulanabilir. Ortak-tabanl dzenlemeye geerken denklemlerde Re yerine RE ve ib yerine i e geleceine de dikkat edilmelidir. Bu durumda gerilim kazanc yakla k olarak -hf bRL lhi bdir. &nin ok byk olmas artyla bu kazan bytlebilir. Bunun yan nda akm kazanc yalnzca -hf b dir ve yaklak olarak 1 e eittir. hfb nin negatif bir nicelik olduuna, izelge 6-3, ve bu nedenle giri ve k gerilim i aretlerinin ayn fazda olduuna dikkat ediniz Yakla k giri direnci hib ok kktr nk bu temel olarak do ru-ngerilimli yayc ekleminin direncidir. Tersine, k direnci 1 /k b ters-ngerili nli toplayc ekleminin direncidir ve ok byktr. Giri ve k direnleri aras ndaki bu byk farkl lk zel amal uygulamalar dnda ortak tabanl devresini ortak-yarc l ykselteler yannda daha az tutulur hale getirmektedir. Sekin ortak-tabanl devre zelliklerinin bir zeti izelge 6-4 de verilmitir.

TEMEL ELEKTRONK

189

Yayc zleyici Kaynak izleyici devreye benzerli i nedeniyle ortak-toplay ch yiikseltece, ek.6-21, ou kez yayc-izleyici denmektedir. Burada da ngerilimleme dnceleri nceki tart malara zde tir ve melez e deer devresi de ortak-yay ch ve ortak tabanl devrelerdeki ekli alr. Ortak-toplay cl h parametreleri ve teki dzenlenilerinkiler ile bunlar aras ndaki ba mtlar yukarda kullamlana zde bir devre analiziyle bulunur. Bu ba mtlar izelge 6-3 de zetlenmi tir.

ekil 6-21. Ortak-toplay cil transistr ykselteci. Bu devreye yay c izleyici de denir.

Devre zellikleri, nceki ba mtlarda uygun yerde itirmelerle do rudan bulunur. Ortak-toplaycl h parametrelerinin de eri gerilim kazanc bire e it olacak biimdedir. Bundan ba ka k iareti girile ayn fazdadr. Yaklak alum kazanc hp byktr. Re4 nemsiz ise giri direnci basit olarak hf c Ri dir. Bu yzden giri impedans da byktr. Yakla k k impedans (hac Rg) ihfc ye indirgenir. Rg i direnci iaret kayna nn i direnci oldu undan ykseltecin k impedans ok kktr.

Fark Ykselteci
Laboratuvar cihazlar nn kurgusunda o u z. man giri olarak kullanlan ok ynl devreye, ek.6-22, fark ykselteci denir. Bu ad almasna neden olan ey iki giri ucu arasndaki gerilimlerin fark ile orantl olan bir k i areti vermesidir. Benzer iki transistrn taban ular na uygulanan iki i aret ortakyayc direnciyle balant yapar. k i areti toplayc ular arasndan alnr. Bu ykseltecin yararl zellikleri ek.6-23 deki edeer devrenin zmlenmesiyle anlalr. Her iki toplay c ilmeine Kirchhoff gerilim kurahn n uygulanmasyla

190

TRANS STRL YKSELTELER

10 V

f 150 k!:2 5Izi2 RL

R2 270 ki-2

_L. -=..
ekil 6-22. Eklem transistrl fark yiikselteei.

ekil 6-23. Fark ykselteeinin e deer devresi.

s

i c . RL

(icl hfel: b1)

hoe
1
1,, '''0 e

RE(ic

ic2)

=0 (6-44)

,
c2 hfei b2)

4-

RE(

L,2) = 0

TEMEL ELEKTRONIK

191

bulunur. Denklem (6-44) elde edilirken basit olmas iin her transistrdeki yayla alummm toplayc akmna eit olduu varsaylmtr, yani toplayc akmlar yannda taban akmlar nemsiz alnmtr. Bu, ortak-yayc direnci zerinden akan ak mn tam olarak i ci ic2 olduu anlamn tar. Taban ilmekleri zerindeki gerilim e itlikleri v i bihiehr ev e c iR E (41
v2i b2hiehreve c2RE(ic

-F

42)

i c7) = 0

(6-45)

dir. k i aretinin her iki yk direnci zerindeki gerilimlerin toplam olduuna dikkat ediniz. (6 -46) vo = - RL(ic -ic2 Yayclar birbirine ba landndan k i areti yarc -toplarc gerinderi arasndaki fark olarak da ifade edilebilir, (6-47) vo = V e etV e C2 Bu devre eitliklerini zmek iin nce Denk.(6-44) ba mtlar birbirinden karlr, ( RL 1 .0e icl 2) hfe .. e ,0 b b2) = 0 (6-48)

ve benzer karma ilemi Denk.(6-45) ba mtlaryla da yaplrsa (6-49) e( b 1 i b2) hr e(V ec V ec2) = O Denklem (6-47), Denk.(6-49) iine ta nr ve sonra bu Denk.(6-48) ile birlikte b2)yi denklemden kald rmak iin kullanhrsa bulunan sonu dilzenlenerek (v hie [(1 v2-vj hoe RL) I( RLIVe)]--hre (6-50)

elde edilir. Bu ifade bir tek yay cs toprakl ykseltecin gerilim kazanc iin yazlan Denk.(6-36) ya zde tir. Kk i aret de ikenleri iin her zaman kullanlan yaklakhklar kullanhrsa = hfe bulunur. Denklem (6-51) e gre fark yiikselteci v 2 = v i olduunda yani her iki uta eit gerilim i aretleri varsa k vermez. Yani cihaz, ortak gerilim kiplerini darlar, giri ularna ayn bir iaret uygulan rsa bu durumda v i = vi /2 ve v2 = - vz /2 olaca ndan normal olarak ykseltilir, yani o - hfe vi L v (6-52) RL
hie (V2

(6-51)

olur. E er iaret giri ularndan biri ile toprak aras na uygulanrsa, bu durumda'vi = vi ve v2 = 0 olur, gene ayn biimde ykseltme yapar. 60 Hz lik temel

 ( 2

TRANS STRLO YKSEL -FF(3.ER

gcn neden oldu u geici elektrik alanlar nedeniyle do an ortak kip iaretlerini ds,arlad ndan bu devre' duyarl ykseltelerin giri ksm olarak kullamldr. Bundan ba ka giri hi bir ucu topraklanmam iaret kaynana balanabilir, bu durum o u kez rahatlk Salar. Fark ykseltecin ortak-kip i aretlerini darlama zellii devrenin iki yarsnda tam bir simetri olmas na dayanr. Bu duruma pratik ykseltelerde seyrek olarak rastland ndan kk simetrisizliklerin etkisini incelemek yararl olur. rne in, do ru yn akn kazanc deikenlerinin biraz farkl oldu`unu yani hf ,-, =,-,--- hfel , varsay n. Bu durumda Denk.(6-44)deki karma i lemi ( RL !ho 1 e (i ct -i e2 ) 1 hoe Veli b 1.h f e2 i b, ) ", 0 (6-53)

verir. Bu denklem, Denk.(6-45) ve (6-46) ile birlikte zlr ve Denk.(6-51) de verilene benzer- biimde k iareti hesaplan rsa
to -- h feRL

hi eV2:+fhfh lh:lhe",))1RE ( el fe ,e2

(6-54)

bulunur. Denklem (6-54) e ula hrken hfei ve hf,2 in her ikisinin de szde bilinen hf , deerinden ok farkl olmad varsaylmtr. imdi v i = v2 = vi olduunu varsayal m, buna gre
vt

hf,RL

1-hfei flf e,

hi ,

(hfei --hf,,)RE

Vi

(6-55)

olur. Yani devrenin dengesizli i byle bir k iareti dourur. Denklem (6-52) ile verilen fark i aret knn Denk.(6-55) ile verilen ortak-kip i aretine oran vo
V o

hf ,

hie + (hfer-Itte2)RE

hfei-hfe2 hfe hte RE (6-56)

ortak-kip darlama oran olarak bilinir. Bu orann bykl ve bu nedenle fark ykseltecinin ortak-kip i aretlerini d arlama zelli i, ortak-yayc direnci RE nin byk deerleri ile art rlr.

ZEL YUKSELTELER
Tamamlaym Simetri Transistrlerin daha de iik devre uygulamalarndan biri, npn ve pnp transistrlerinin besleme ve i aret gerilimi kutuplulu unun ters simetrik dzenlemeleri temeline dayanr. rnein, ek.6-24 deki tainamlaytcl-sinetri devresini dnnz, burada npn ve pnp yaycs-toprakh ykseltelerin giri ve klar ortaktr. Taban nbesleme gerilimi her iki transistrde de s frdr, bu yzden

TEMEL ELEKTRONIK

19

ekil 6-24. Iinde npn ve pnp transistrleri bulunduran tamamlaye simetrili ykselte.

i aret gelmedii zaman transistrler kesilimdedir. Bundan tr giri i areti gerilimi transistrn yayc eklemini yalnz do ru ynde besledii zaman ilgili transistrde bir ak n do ar. Bu giri i areti dalgabiiminin de iik yarm periyodunda olur, nk transistrler z t olarak kutuplanmtr. Bylece pnp transistr kesilimde iken npn transistr yk direncine alum verir ve sonra transistrler grev de itirir. Transistrlerden her biri zaman n yalnz yarsnda ahmasna ramen k iareti girile ayn biimdedir. Durgun akm sfr olduundan ve her transistr, belirtgenlerinin kaplad tm blgede altndan bu basit devre etkin bir g ykseltecidir. Bundan baka /2 R kayb kktr, nk yk direncin.deki d.a. her zaman s frdr. Ne yazk ki zde belirtgenli npn ve pnp transistrlerinin yap m kolay de ildir ve hi bir ucu topraklanmam orta-ulu toplay c n gerilimi biimsiz bir karklk oluturmaktadr. Tamamlay c simetri kullanarak yap lan pratik bir ykselte Bl.7 de incelenmi tir. Darlington Balants ekil 6-25 de gsterilen ve Darlington ba lants adn alan iki benzer transistrn birle iminin stn birok devre zellikleri vardr. Q2 transistrnn do -

ekil 6-25. Darlington ba lantl - kselte.

19.i

TRANSSTRL YOKSELTELER

rudan Q t e ba landna ve Q, nin taban-toplay c geriliminin Q i in yayctoplayc gerilimini olu turdu una dikkat ediniz. Bundan ba ka Q i in yayc k akn' Q, nin taban giri akmdr. Bu devreye Q I den olu an bir yarc izleyici ve Q2 den oluan bir yaycs toprakl ykseltecin birle imi gz ile baklabilir. Bu birle im ok byk bir akm kazanc oluturur ve bu kazan yakla k olarak hfC x lfe = 18 2 dir. Ayn zamanda bu devre, her ikisi de istenen zellikler olan yay c-izleyici ykseltecin byk giri impedans ile ortak yay clmn gerilin kazanc na da sahiptir. Birok amalar iin bu birle im bir tek aygt gibi d nlebilir. Gerekten, ticari olarak bir kutuda iki transistrden olu an aygtlar vardr. Uygun ngerilimler allm transistr nbesleme devreleriyle, ek.6-13, uygulanr. Yarcs-toprakh bir tek transistrn yerini burada Q i ve Q2 transistrlerinin birleimi almaktadr. ntegre MOYAET Devresi Ykselte devrelerinde bir transistrn ba ka bir transistrn yk direnci olarak kullanlmasnda yararlar vard r. zellikle MOYAET integre-devrelerinde bu yola bavurulur, nk yalnzca MOYAET lerin uygun dizilileriyle ykselteci tamamlamak mmkndr. Bu, zel bir yap m gideri olmadan kurgu yapmada kolayl klar salar. Bu tekniin yararl bir rne i ek.6-26 da grlen art rc MOYAET ykseltecidir. Bu devrede geidi do rudan aktcya balanan Q2, Qi iin aktc

ekil 6-26. Artrc MOYAET ykselteci.

TEMEL ELEKTRONIK

395

yk direnci gibi davran r Vad ve Vi nin her ikisi de yeteri kadar byktr, bu yzden,her durumda geit gerilimi e ik geriliminin zerindedir. Aktc akm da Denk.(5-11) den

Idss = Idss, ( 1

VddV, )2

VI,

= Idssl

vp

Vi )2

(6-57)

olarak bulunur.Denklemin her iki taraf nn karekk al narak V, iin zlrse

Vo = (Vdd

Vp)

(Idssl )

. ds82

1-

(Vj -

I- VP)

(6-58)

bulunur. Denklem (6-58) e gre k gerilimi giri i aretinin do rusal bir fonksiyonudur ve kazan
a =
(

Idssi ) -2-

dss2

(6-59)

ile verilir. Yapmnda Q 1 i Q2 den daha geni kanall yapmakla yani Ictss in /d8s2 den byk olmasn salamakla kazan birden byk yap labilir Denklem (6-58) in MOYAET n tm al ma blgesi zerinde temel olarak dorusal oldu una dikkat ediniz. Yani, giri ve k gerilimleri aras ndaki dorusallk sadece kk i aretler iin geerli de ildir. Bu kullanl zellik MOYAET ykseltelefinde ve MOYAET aknc yk direnchade do rusallln salanmas ndan doar. Bu dzenlemeyle yap lan integre M:OYAET devreli ykselteler Bl. 11 de tart lan say sal elektronik uygulamalarna zellikle uygun d er. KAYNAKLAR E.J.Angelo, Jr.: "Electronics: BJT's, FET's and Microcircuits", McGrawHill Book Company, New York, 1969. "General Electric Transistr Manuel", latest edition, General Electric Company Semiconductor Products Department, Syraeuse, N.Y. Joseph A.Walston and John. R. Miller (eds.): "Transistr Circuit Design", Mc-Graw-Hill Book Company, New York, 1963. ALITIRMALAR 6-1 ekil 6-27 deki kayna -toprakl AET l ykseltecin al ma noktasn belirleyin. ekil 5-21 de verilen aknc belirtgenlerini kullan n. Cev : 6 V, 4,5 mA, 1.8 V 6-2 Altrma 6-1 deki ykseltecin al ma noktasmda kk-i aret de i kenlerini belirleyin. Ykseltecin kazanc m hesaplayn. Cev 2,5 x 10-3 mho, 1,5 x 104 ohm; 2,5

196

TRANSSTRL YKSELTELER

15 V

ekil 6-27.

6-3 ekil 5-12, 6-14 ve 6-28 de toplayc belirtgenleri verilen eklem tansistr-

rn aktarm belirtgenlerini izin. Cev : 500, 50, 300

hFE

nin deerini her durum iin hesaplaym.

6-4 Bir 2N338 tranistr iin R E = 470 S2 R1 = 16000 S2, R2 = 6200 fl,
RL = 700 S2, ve Vcc = 12 V de erleini kullanarak ek. 6-13 deki yaycs
12 I

=Z E

10
V, V

15

20 -

25

ekil 6 - 28.

TEMEL ELEKTRONIK

197

toprakl npn ykseltecin al ma noktasn belirleyin. ekil 6-14 deki belirtgen erilerini kullann Gel; : 75 p. A, 4 mA

6-5 ekil 6-18 deki 2N930 ortak-yay cil ykseltecin alma noktasn belirleyin. 2N930 un belirtgen e rileri ek. 6-28 de verilmi tir.
Cev : 4 p. A, 4mA

6-6 Altrma 6-5 deki ykseltecin gerilim ve ak m kazancm, giri ve k

impedanslarn hesaplayn. h parametreleri hie = 3600 Q, hr e .-------- 3 X 10-3, hfe = 150, Ito , = 1,4 x 10 -4mho dur. Devredeki btn kondansatrlerin sasal reaktansm n nemsiz oldu unu ve kaynak direncinin de 1000 Q olduunu varsayn. Cev : 362, 416; 62,4, 150, 1700 Q, 3600 Q; 2,4 x 10 4 Q, 7,1 x 103 Q.

64. ekil 6-20 deki 2N930 taban -toprakl ykseltecin al ma noktasn belirleyin. Al trma 6-6 da verilen melez parametreleri kullanarak bu devre iin gerilim ve akm kazancm ve giri impedanslarm hesaplaym. Bunlar konuda tartlan yakla klklarla karlatm. Rg = 100 Q aln. Cev : 200, 413; 0,99, 0,994; 27,5 Q, 24 Q. 6-8 ekil 6-21 de verilen 2N930 tipi yay c-izleyicili ykseltecin al ma noktasn belirleyin. Altrma 6-6 daki h parametlerini kullanarak gerilim ve akm kazancm, giri ve k impedansm hesaplaym. B llduunuz sonular konu iinde belirtilen yakla klklarla karlatm. Kaynak direnei 10000 L-2 dur.

Cev: 1, 1; 63, 151; 6,3 x 105 Q, 1,5 x 106 Q; 90 Q. 6-9. R2 = 90kQ, R2 =45 kQ, R L = 10 kO, RE =6 kS2 ve lce = 36 V de erlerine sahip 2N3521 tipi transistr kullanlarak yaplan yaycs-toprakh ykseltecin alma belirtgenleri iin ek. 5-12 de verilenleri kullann. Scakln 125C yaknlarnda olmas durumunda ek. 5-13 ile verilen toplayc belirtgenlerini kullanarak ayn hesaplar yineleyin. Her iki durumda da ykseltecin gerilim kazanc m hesaplaym. Bu devre s caklk deiikliklerine kar kararl duruma getirilmi midir.? Cev : 5,9 V, 1,9 mA; 5,9 V, 1,9 mA 750, 750; evet.

6-10 Altrma 6-9 daki devreyi yay c-izleyici ykselte olarak yeniden dzenleyin, giri ve k impedanslarn hesaplaym. Bu devrede 2N930 tipi transitrn kullanldn varsayn. ekil 6-28 deki toplay c belirtgenlerini kullanarak alma noktasn belirleyin, giri ve k impedanslarm hesaplaym. Devrenin ileyii transistrn de itirilmesine kar duyarl mdr?

Cev : 7,2 X 106 Q, 13 Q; 5,5 V, 1,9 mA; 5,1 x 106 Q, 18 Q; hayr.

BLCM YEDI

Ykselte Devreleri

Transistrlerin ba lca uygulamalar elektrik i aretlerini ykseltme zelliklerine dayanmaktadr. Baz devreler kk gerilim i aretlerini milyonlar arpan kadar ykseltir, baz lar elektrik motoru gibi mekanik bir cihaz iletmek iin i aretin elektrik gcn artrr. Baz devrelerde aknlar ykseltir. Bu uygulamalarn her birinde giri iaretinin frekans blgesi nemlidir. D.a. ykseltmek iin ve yksek radyo frekanslarnda kullanmak iin farkl devrelerde gelitirilmitir. istenen k -iareti gen14, ine ou zaman birok ykselte katlar nn pe 5 pee eklenmesiyle ula lr. Bu halde ykselte katlar arasndaki etkile melerin dikkate alnmas gerektiinden olduka kark ebekeler oluur. Ama nceki blmlerde zellikle transitrlerin a.a. edeer devrelerinin devre zmleme teknikleri tm ykselte devrelerinin doyurucu bir biimde anlamaya yeterli olduundan kendimizi ansl sayyoruz.

TEMEL ELEKTRONK

199

GERLM YUKSELTELER Katlama

nceki blmlerde tart lan transistrl devreler, gerilim i aretlerinin dalgabiimini ideal olarak minimum bozuklukla ykseltmeye uygundurlar. Bir tek katla mmkn olandan daha byk kazan arpanlarn birok ykselte katlarnn pe pee eklenmesiyle elde edilir Bir ykselte katm n k baka bir kat tarafndan ykseltilir ya da istenen dzeyde gerilim iareti elde dilinceye dek katlama yinelenir. rne in ek. 7-1 deki iki-katl transistr ykseltecini dnnz. Blm 6 da tartlana benzer biimde iki ayr devre Ce2 iftlenim kondansatryle birbirine balanmtr. Bu kondansatr Q 1 den ykselerek geen a.a. i aretlerini Q2 nin tabanna verir. Ayn zamanda ikinci transistrn taban ndan Q lin topayc gerilimini ayrr. Buna benzer biimde C, ' ve Cc3 kondansatrleri de d.a. gerilimleri bak mndan giri ve k devrelerini yaltr.
+12 V
R R Li RI C,2

22 kg C 2N338

6 kg

16 kg 2N338

R I,2

700

C ,3

5 . F

Ara

5 AF
Q2

5 b F
R2

3,3 kg O--

1 kg

50/2F

C El

R;

6,2 k

E2 470

CE2

504E

ekil 7-1. ki-katl transistrl ykselte.

Katlamal transistrl gerilim ykselteierinde hem gerilim ve hem de alum kazanc istendiinden yayes toprakl biimde kullandrlar. Ne ortaktabanl ne de yayc-izleyici dlizenlemeyle yap lan katlamada yay cs toprakhlarda elde edilen gerilim kazanma ula labilir. Bu durum, bir kat n k impedans ile ondan sonra gelenin giri impedans arasndaki impedans uyu mazlnn bir sonucudur. ekil 7-1 deki ikinci kat n nbesleme direnlerinin, ' transistrlerin ayn olmasna ra men birinci katnkilerden farkl olduuna dik= kat ediniz h parametrelerinin en stn de erlerini elde etmek iin her katta al ma' noktalar farkl yerlerde kurulur. Bu ykseltecin a.a. tam e deer devresi Bl. 6 da tart lan ilkeler kullanlarak izilebilir ve sistemin i ledii tam bir .a.a. devre analizi ile belirlenir.

200

Y VICSELTE DEVRELERI

Devredeki ilmek say lar yznden aslnda bu yntem kullan szdr ve buna seyrek bavurulur. Bu yntem yerine devre, her biri en az matematik i lem ieren birka ad ma ayrlarak zmlenir. Bu zmleme nemli etkiler yahtlabildii ve devre daha a k bir biimde incelenebildi i iin ncekinden daha stndr. rnein, yarc yan geit kondansatrlerinin ikisinin de reaktanslar ihmal edilecek kadar kk varsay labilir. Bu nedenle ykseltecin a.a. e deer devresinde bu bile enler bulunmaz, ek. 7-2. Buna benzer olarak iftlenim kondansatrlerinin reaktanslar da nemsizdir. Buna gre k gerilimi, v o = a2v' = a a2vj (7-1)

h le i b2
111

e2

Birinci kat

I kinci kat

ekil 7-2. ekil 7-1 deki iki-katl transistrl ykseltecin e deer devresi.

yazlabilir. Burada ai ve a, srasyla birinci ve ikinci katn kazanlardr. Pe pee eklemeli bir ykseltecin tm kazanc her katn kazanlar arpmna eittir. Her katn kazan hesab nda ie giren birinci kat n k yk, ikincinin giri impedansm ierir. Bunun anlam ikinci katn giri impedansn daha nce hesaplanmas mn zorunlu olduudur. Bir transistrl ykseltecin giri impedans k n yk impedansna bal olduundan devrenin k ularndan balayarak geriye do ru alma zorunluluu vardr k yk, kazan ve ikinci katn giri impedans nceki blmlerde geli tirilen sonular kullanlarak ve giri impedans buna gre hesaplanr Bu sre pe pee eklenmi AET katlar halinde gereksizdir, nk AET n olu umundaki ok byk giri impedans daha nceki kat yklemez. Bundan tr AET l ykseltecin tm kazanc yaltlm bireysel kazanlarm arp mdr. Kondansatrlerin reaktanslar nemsiz olduundan her bir durumda hesaplanan sonu ykseltecin ortaerit kazanc olarak adlandrlr. Bu yaklaklk, reaktanslar nemli yapacak kadar alak ve ba ka etkilerin kazanc drecek kadar yksek oldu u frekanslarda uygulanmaz.

TEMEL ELEKTRONIK

201

Alak Frekans Kazanc Olduk'a alak frekanslarda s asal reaktanslar art k ihmal edilmezler. iftlenim kondansatrlerinin etkisi, yay c ya da kaynak yan geit kondansatrlerinkinden belirgin biimde byktr. Her ikisi de alak frekansta kazanc azaltmasna ra men durum byledir. iftlenim kondansatrlerini olduka byk yapmak kullanl deildir. nk byk deerli kondansatrler ak m kaaklarn artm ve bu art taban ve geit ngerilimini bozma e ilimi gsterir. Transistrlerin alak giri impedans on mikrofarad ya da birka kat deerdeki iftlenim kondansatrleri kullanmaya izin verir. Bununla birlikte uygulamadaki iftlenirn kondansatrleri AET devrelerinde 0,5 gf de erinin altndaki deerlere smrlanmtr. Yaye ve kaynak yan-geit kondansatrleri devrenin bu blmnde kaak akmlar daha az nemli oldu undan 1001./. F ya da daha byk olabilir. Pe pee eklenen katlarn tm kazanc her katn kazanlar arpm olduundan yalnzca yaltlm bir ykselte kat lm iftlenim kondansatrniin reaktansmm etkisini incelemek yeterlidir. ekil 7-2 deki a.a. e deer devresine gre bu etki iftlenim kondansatrn ve ykseltecin giri impedansm ieren basit bir RC devresiyle incelenebilir. Kolay anla lmas iin devrenin bu blm ek. 7-3 de ayr olarak gsterilmi tir. AET ykselte durumunda giri impedans basit olarak geit direncidir ama transistr katlarmda transistrn giri impedansm da ierir. Her iki durumda da ek. 7-3 Bl 2. de tartlan RC yksek frekans geiren szgetir. Yksek frekans geiren szgecin etkisini de ieren bu ykselte kan= kazanc .

ekil 7-3.

(7-2) .V1 + (.fo .0 2 ile verilir. Burada Denk. (2-45) deki tksek frekans geiren szgecin frekans tepki belirtgeni kullan lmtr. fo ise yar-g frekans dr. iaretin frekans yar-g frekansmdan kk oldu unda kazancn, orta- erit kazan de eri a dan daha kk olaca na dikkat ediniz. = vo vi a(f) Ayn zamanda, giri ve k iaretleri aras nda oluan ve ykselteein dalgabiimi bozulmasnda etkin olan bir faz kaymas da ie karr. Kark bir iaretin dalgabiiminin Fourier zmlemesinde, k dalgasmm giriin ykseltilmi bir kopyas olmas iin tm frekans bile enlerinin genliklerinin

av' vi

202

YKSELTE DEVRELER

ve ba l fazlar nn korunmas gerekti ini anmsaynz. Denklem (7-2) nin her kata uyguland n anlamak nemlidir. Katlamak ykseltecin kazanc her katn kazanlarna n arp mna eit oldu undan tm ykseltecin alakfrekans tepkisi herhangi bir bireysel kattan daha ktdr. Yksek Frekans Kazanc Bir ykseltecin yksek-frekans kazanc devre kurgusunda amal olarak yer almayan saptrc sasal etkilerle d er. Basit bir AET l ykselte kat na bakarak ek. 7-4, bu salarn AET n geit-kaynak s as C , geit-aktc sas C2 ve aktc-kaynak s as C 3 olduunu grrz. Tellerle geit ve akitle' ularna balanan bileenler aras ndaki saptrc salar da C ve C3 iindedir. Bu kondansatr s asal reaktans kk yapmaya yeten byk frekansh iaretleri geirirler.
+V

V,

R ,9

o+ ekil 7-4. AET l ykselteteki sapt rc kondansatrler.

Geit-aktc sasma etkisi de zellikle nemlidir. Uygun bir e deer devre olan ek. 7-5 i d nnz. Burada C2 geit ve aktc ularna baldr ve teki sapt rc salar ncmsizdir. Ykselte kat mn giri impedans, C2 nin reaktans nn en etken oldu u varsaymyla hesaplan r,

vi

vo = avi

ekil 7-5.

TEMEL ELEKTRONK

203

Zi

ia

(vi+avi) / (1 /j(oC2)

1
jco (1+a) C,

(7-3)

Bu sonu C, nin etkisinin, geidi topra a balayan daha byk (1+ a)C, gibi bir sa olduunu gstermektedir. Kat n kazancnn neden oldu u etkin nt sasndaki art a millet etkisi denir ve bu etki, AET l ve eklem transistrlii ykseltelerin ikisinde de yksek frekans tepkisini hesaplamakta en etkendir. Uygun yksek frekans e deer devresi geit ya da taban ucu ile toprak arasna bal bir nt sas ierir ve bu s a, C, = C1
C3 H (1 jr- a) C,

(7-4)

dir. C, nin etkisi ek. 7-6 daki giri devresi yaltldkan sonra belirlenir. Bu devrede R e, nbesleme direnlerinin e deerini, bir nceki katn k direncini ve transistrn giri direncini de ieren topraklanm tm nt direncini temsil etmektedir. ekil 7-6, alak frekans geiren bir RC szgecidir ve kazan Denk. (2-27) den a(f) = av' vi
a

(7-5) (f ifo)2

v,

ekil 7-6.

dir. Burada fo yar-g frekans ve a orta- erit kazanc dr. Denklem (7-5) e gre ykseltecin kazanc , i aret frekans yar-g frekansm atnda orta- erit deerinin altna der. Gerekten birok eklem transistrn yksek-frekanslar ykseltmesi taban blge s ine diffzyonla geen ta yclarn gei zamamyla snrlanr. Bu etki yksek frekans kazanc iin Denk. (7-5) e zde bir ifadeyle verilir, yalnzfo transistrn fiziksel sabitleriyle, rne in taban geniliiyle belirlenir. Bu berlitgen frekans transistr yap mcdar tarafndan belirtilir. zel olarak yap lm yksek frekans transistrlerinde alfa dme frekanst' yeteri kadar byktr ve kazan yukarda tartld gibi devre deikenleriyle smrlamr. Denklem (7-2) ve (7-5) kullan larak herhangi bir gerilim ykseltecinin bulunup frekans tepkisi ek.7-7a da belirlenene benzer. Her kat n alak frekans kesilimi Denk. (7-2) den bulundu u halde yksek frekans ke.silimi Denk.

2 )i

Y KSELTE(.; DEVRELERI

Bir kat iin Iki kat iin !\ Ykselteein yiikseltti i erid Alak frekans Yksek frekans kesilimi kesilimi

"6" 0,1

0,01 10

1,0

0,1

0,1

1,0
flfo -

80 60 40 t 20 leri 0 Geri

20

40 60 SOL
10 1,0 0,1 O ,1

1,o fl

10

(b)

ekil 7-7, (a) Bir tek ykselte kat mn frekans-tepki belirtgenleri. ki katl ykseltecin belirtgenleri kesik izgilerle gsterilmi tir, (b) Bir tek ykselte kat nn faz -kaymas belirtgenleri.

(7-5) den hesaplan r. Tm ykseltcin ykseltme eridi, kazancn orta- erit kazancnm 1 / sine d t yksek ve alak-frekans noktalar arasndaki frekans blgesidir. Kazan ve frekanslar n blgesi ok byk oldu undan ek. 7-7a da oldu u gibi kazan ve ykselttne eridi belirtgenlerinin her iki ekseninde de logaritmik lek kullanmak al kanlk haline gelmi tir. Telefonun bulucusu olan Alexander Graham Bell'in ad n anmak iin dey lekte o u zaman beli birimi kullanlr. Uygulamada bu birimin onda biri olan desibel daha ok kullan lr ve ksa gsterimi dB dir. Desibel
-

dB = 20 log

a (f)
a

(7-6)

olarak tammlan r. ou kez orta- erit kazanc , desibel'in dB = 20 log

vo

vi

(7-7)

biimindeki tanm kullanlarak desibel cinsinden verilir.

TEMEL ELEKTRONK

205

Bu birimin yararl yn, birok ykselte katlar nn dB olarak toplam kazancinin Bireysel kazanlar n desibel olarak toplam olmasdr. Denklem (7-7) ye gre ykseltecin kazanc, st ve alt yan-g noktalar nda 3 dB in altndadr. Bir tek ykseltecin faz-kayma belirtgenleri ek.7-76 de a klanmtr. k iareti faz bakmndan girie gre alak-frekans kesiliminin alt ndaki frekanslarda ilerde, yksek-frekans kesiliminin stndeki frekanslarda geridedir. Tm ykseltecin faz-hyma belirtgenleri her kattan gelen katk lar eklenerek belirlenir. ou kez dalgabiimi bozulmas n minimuma indirmek iin bir ykselte geni ykseltme- eridi aralna sahip olmaldr. Bu sonuca ula mak iin devrede birok kk de iiklikler gelitirilmitir. rnein, kaynak ve yayc yangeit kondansatrleri amaca uygun olarak kltlr, bylece s asal reaktans yksek-frekans kesilimi yak nlarndaki frekanslar d nda nemli kalr. Bu orta-erit kazancn azaltr, ama sasal reaktansm kk oldu u yksek frekanslarda ise kazanc artrr. Bunun net sonucu tm yksehmenin kk olmasna ramen geniletilmi yksek-frekans tepkisi elde edilmesidir. E er gerekli ise kazantaki kay p, baka bir kat n eklenmesiyle giderilir. Yksek-frekans tepkisini geni letmenin yararl bir yolu ek.7-8 de grld gibi yke kk bir indktans eklemekle ba arlr. Yk impedans yksek frekanslarda artar ve Denk.(6-14)e gre ykseltecin kazanc byr. Frekans-tepki belirtgenlerinin yksek frekans ucunda tepe yapmasmdan tr bu ynteme tepe yapma teknii denir. +20 V

RL
10 k1-2 L 300 pH

0,01 p F

1 M2

2 ki"2

ekil 7-8. Yk olarak kk bir indktans kullan ldnda kazan byk yk impedanslar nda artt ndan yksek frekans tepkisini art rr.

206

YKSELTE DEVRELER

Geli tirilmi alak-frekans tepkisine ek.7-9 da grld gibi k a bir seri R 3 ve C3 diren-s a dzenlemesinin yerle tirilmesiyle ula labilir. C3 n reaktans nua kk oldu u frekanslarda kazan a.a. yk direnci R 3 n etkisini ierir. Alak frekanslarda s an reaktansnn artmasyla kazan da artar ve k yknn bir paras olan R 3 n etkisini kaldrr. Sonu olarak orta erit kazaneinda azalma pahas na geniletilmi alak frekans tepkisi elde edilir

ekil 7-9. C3 n reaktansmm bymesi nedeniyle R3 C3 birlesimini ykseltecin alak frekans tepkisini gelitirir.

Ayrna ya da daha fazla ykselte kat pe pe e eklendiinde o u kez giri kat mu g kayna n, ykseltecin geri kalan ndan ayrmak gerekli olur. Bunun nedeni kaynak geriliminin g kayna nn etkin i impedans yznden akmla dei mesidir. G kayna ndaki herhangi bir kk de iim birinci katn ngerilimini de i tirir ve bu de iim bir giri i areti gibi ykseltilir. E er ngeritimdeki de i im birinci kattaki akl n ykseltirse, ykselte kat ndaki180lik faz kaymas ndan tr ikinci kattaki ak m azal r. Bununla birlikte ikinci kattaki ikinci bir 180 lik faz kaymas nedeniyle nc katta ak m artar. nc kattaki de i me, ykseltecin kazanc yznden balangtaki de iimden ok daha byktr. Bu yk, g kayna gerilinnde bir d e neden olur. Bu birinci kat n ngerilimini daha da de i tirir ve sre birikir. Deiiklikler bir transistrn kesilime ya da doyuma ula masna dek srer. Bu ise tm kazanc sfra d rr. - O zaman g kayna gerilimi normale dner ve sre kendi kendine yinelenir. k ta:o. giri e olan bu geri -besleme sonucu ykselte kesilimden doyuma devre bile enlerinin fonksiyonu olan bir h zla titreim yapar.
-

ekil 7-10 daki gibi birinci kat izleyecek biimde g kayna nn' nne bir alak-frekans geiren RC siizgeci koymakla sz edilen glk giderilir : rma szgecinin zaman sabiti g kayna deiimlerini yeteri kadar za- Buay

TEMEL ELEKTRONIK

207

yflatacak ve geribeslemeyi yok edecek biimde seilir. Gerekten, belirtgin szge 'frekans , kazancn geribesleme titre imlerini desteklemeye yetmedi i frekans de erinde yani ykseltecin alak frekans kesiliminin alt nda seilir.
R

ekil 7-10. Basit bir RC szgeci, ortak g kayna ndan gelen geribesleme etkisini azaltarak ykseltedeki kararszl yok eder.

G YKSETELER Transformatr iftlenimi

Transistrl ykselteler nemli lde g verdiklerinde art k toplayc devresinde direnlerin kullanlmas uygun olmaz. nk byk glere kar lk gelen yksek akmlarda /2 R kayb byk deerlere ular. Diren yerine ek.7-11 de grld gibi bir transformatr devreyi yke ba lar. Sarg tellerindeki d.a. toplay c akm yalnzca kk bir g kaybma neden olur, bunun yannda RL direncinin birinci devreye yans mas ykseltete uygun a.a. yk direnci oluturur. Bundan ba ka ykseltecin k impedans transformatrle yk direncine uyu turulur ve gerek yk direnci kullan l herhangi bir deerde olabilir.
Sarm oran 10 : 1

ekil 7-11. G ykselteIerinde yk direncindeki d.a. g kayb n azaltmak iin taranistre yk olarak bir transformatr ba lanr.

208

YKSEITEC: DEVRELERI

D.a. yk do rusu temel olarak ek.7-12 de grld gibi toplay c lelirtgen erileri zerinde d ey. durumdadr. nk transformatrn birinci sarg direnleri kktr. Durgun al ma noktas Bl. 6 da zetlendi i gibi belirlenir. k transformatrnn birinci taraf ndan grnen yans m yk direnci R'L ye kar lk gelen a.a. yk do rusu alma noktasndan geer. Her zaman olduu gibi a.a. yk do rusunun e imi I. /1TI, dir, ek.7-12.

V, V ekil 7-12. ekil 7-11. deki g yilkselteeinin al ma noktas d.a. ve a.a, yk do rularutn konumu.

Bir g ykseltecinin al ma noktas ykseltecin verimini maksimuma karacak ve s caklktan tr kaymalar minimuma indirecek biimde seilir. Toplayc akmnn transistrde neden oldu u g tketimi toplayc ekleminin dayanaca scaklkla snrlanr. al ma blgesi transistre verilebilecek toplay c akm ve geriliminin olu turduu maksimum-g hiperbolnn solunda kalr, ek.7-13. G transistr o u kez iyi bir s iletkenine skca tutturulur. Bu, maksimum-g hiperboln ba lang noktasndan daha da teye kaydrr ve mmkn alan al ma akm ve gerilimi blgesini geni letir. Bundan ba ka sy transistrden ortama maksimum biimde da tmak iin o u kez so utma kanatlar da kullanlr. alma noktas , bozulmam g kn maksimum yapmak iin mmkn olan en byk a.a. i aretleri olu turabilecek konuma yerle tirilir. Ani maksimum toplayc gerilimi, toplayc ekleminde ters k rlma gerilimiyle snrlanr. Ayn biimde ani maksimum transistr ak m toplayc akmnn yayel-eklem akntyla daha fazla artmad akma, yani toplayc doyumuna

TEMEL ELEKTRONK

209

10

900 800 700 \ > Toplayc doyumu

8
Akm gezinimi

600 500 400 \ Maksimum g hiperbol

I
CC

300 mA

Toplayc krlum 200

8

En uygun al ma noktas

i"4 ee 8

0
10 20 30 40 50

Vce , v ! Toplayc tepe de eri Gerilim gezinimi Toplayc tepe de eri I Gerilim gezini ni

ekil 7-13. G ykselteci iin alma noktasnn en iyi konumu toplayc doyumu ve toplay c krhnuy. la belirlenir.

karlk gelir. Bunlardan birisi s nr atmda dalgabiimi kt bir biimde bozulur ve iaret dalgasnm tepeleri kesilir. Bundan tr al ma noktasnn en iyi konumu, toplayc krlmas, toplayc doyumu, sfr toplayc akm ve sfr toplayc gerilimleriyle snrlanan dikdrtgenin merkezidir, ek.7-13. Burada toplayc akm ve geriliminin alma noktasn n her iki tarafndaki deiimleri bozulmakszm maksimum duruma getirilir. Bir g ykseltecinin verimi, a.a. i aret gcnn g kayna ndan gelen ortalama gce oran na eittir. Ortalama g basit olarak durgun ak mla durgun toplayc geriliminin arp m yani /c V, dir. Eer alma noktas en iyi konuma yerletirilirse k akmnn tepe de eri ic ye ve k geriliminin tepe de eri V, ye eittir. Sonu olarak g ykseltecinin maksimum verimi yzde 50 dir. Minimum bozulma iin iaret de iimleri maksimum de erden biraz kk seilmesine ra men uygulamada transistrl ykselteler ideal

210

YOKSELTE DEVRELERI

durumlara olduka yakla rlar. Yani, uygulamada yzde 48 mertebesinde verimlere ularlar. G ykseltelerinin e deer devre gsterimi i aret geriliminin byk deiimleri yznden kullan l deildir. Bundan tr tm zmlemeler grafik yntemle yap lr. ekil 7--14 de grld gibi toplayc k akmn' taban giri akmmn fonksiyonu olarak izmek yani ykseltecin dinamik aktar m belirtgenlerini belirlemek en kullan l bir yoldur. Aktar m belirtgenleri ek.7-13 deki toplay c belirtgen e rileri ile dinamik yk do rusunun kesime noktasndan bulunur. Herhangi bir e rilik, k dalgabiiminde bozuklu a neden olaca ndan minimum bozulma olmas iin aktarm belirtgenleri do ru bir izgi olmaldr.
10

2N20/6
R,--4552
8

1-- . /
0.2:
I

0,4

0,6

0,8

1,0

ib

lb , A

ekil 7-14. 211. 2016 g ykseltecinin ykseltilmi dalgabiimini belirlemek iin dinamik aktarm belirtgenleri kullaml r. Do rusal olmayan aktar m belirtgenlerinin k akmnda neden oldu u bozulmaya dikkat ediniz.

t-ek Ykselteci ekil 7-15 de grlen iki-transistrl it-ek (push-pull) ykeltecinin k gc ve verimi tek transistrl bir devreden daha fazla, k dalgabiiminin bozulmas ise daha azdr. Ortadan ulu giri transformatr, transistrleri 180 faz

TEMEL ELEKTRONIK

211

ekil 7 15. t-ek g ykselteci.

-

fark ile altrr ve bu devre it-ek ad n bu nedenle almt r. Ykseltilmi toplayc akmlar orta ulu k transformatrnde birle ir ve giri i areti ile ayn biimde olan bir yk ak m olutururlar. Giri transformatr ayn zamanda src kat ykseltecin giri impedansna uyuturur. t-ek ykselteci kesilime yak n gerilimle n beslendi inde verim artar. Giri -iaretinin tm devri boyunca transistr iinde ak mn var olduu bilinen ve daha nce belirlenen devrelerin al masndan bunu ayrmak iin bu devreye B s ntf alan ykselte denir. nk her transistr kesilime yak n gerilimle beslenmekte, durgun akm ok kk, i aret-gerilimi ve ak m uygun maksimum toplay c gerilimi ve akmma e it olacak biimde _de iebilir, ek.7-16. Her transistr sins-dalga i aretinin bir-yan sm k transfermatrre verir ve her transistrdeki ak m giri -iaretinin bir-yar s olduu halde kta dalgabiimi korunur. Bu al ma biimi Bl.6 da tart lan tamamlayc simetrili ykseltelerde a klanmtr. t-ek srecinde k geriliminin tepe de eri d.a. nbesleme gerilimiyle ayn olan maksimum toplayc gerilimine eit olabilir, ek.7-16. Bunun sonucu i aret akmnn tepe de eri maksimum toplayc akmna eittir. Belli bir zaman aral nda yaln zca bir transistr altndan bu ykselte kat nn ortalama gc yarm-sins dalgasmn gcne eittir. Bu bizi B snf it-ek ykseltecinin maksimum veriminin yzde 78 olduu sonucuna gtrn ve bu sonu tek-transistrl ykseltecin d nlebilen verimini amaktadr. Kk ak mlarn ykseltilmesi durumunda her transistrn aktar m belirtgenlerindeki do rusallktan ayrlmann neden oldu u aktarm bozulmas tabana verilen kk .bir durgun ak mla minimuma indirilir. Bu durum ek. 7-17 de aklanmaktadr. Burada iki transistrn aktar m belirtgenleri, birbirlerinin ters i aretli kutuplarma kar lk gelecek biimde z t blgelerde mitir. Tm ykseltecin birle tirilni aktarm belirtgeni her e rinin orta-

212

YOKSELTE DEVRELER

Ib 700 nA 600

oor

alma noktas
10 20 V ,v ce 30 40

Toplay c tepe deeri

Gerilim gezinin i ekil 7-16. Toplay c belirtgenlerinin maksimum blgesi zerinde salman gerilimleri alabilen B s nf it-ek ykselteein al ma noktas .

lamasd r ve bu iki belirtgenin her birinden daha ok do rusaldr. Do rusal olmayan ksmlar zellikle transistrlerin her ikisinin de al t balang noktas yaknlarnda birbirlerini yok ederler. Bu yok etme olay it-ek devresinin tek kattan olu an bir ykselteten daha az bozulmu k verece i anlamn tar. zel Devreler G ykseltelerinin frekans tepkisi transformatr belirtgenleriyle nemli bir biimde smrlamr. zellikle alak-frekans tepkisi iyi bir biimde elde edilmek istenirse byk (ve pahal) transformatrlere gerek duyulur. Bu ise sapt rcsalardan kanlamadndan yksek-frekansta zay f al maya neden olur. k transformatrn kald rarak bunun yerine kk k impedansl yayc izleyici kurgu biimi kullanlabilir ve geni bir frekans blgesinde doyurucu al maya ulalabilir. ekil 7-18 deki sekin devre transistrl kurgularda de i en artlara uyabilirlirgi helirtilmektedir.

TEMEL ELEKTRON K

213

10 9;

st transistr

Taban i areti akan*, A 1,0 -0,5 Birleik aktarun belirtgeni

0,5

Alt transistr

10

ib

ekil

7-17. t-ek g ykselteeinin birle tirilmi aktarm belirtgeni bile en transistrlerinin her birininkinden daha do rusaldr, Bunu ek. 7-14. de grlen tek transistr durumundaki k-iaret altmmn genlii ve dalgabiimini ile kar latrmz.

Giri katnda yaycs toprakl Q transistr tamamlay e-simetrili Q2 ve Q3 transistr iftine do rudan ba hdr. Bu ift, B smf alma iin nbeslenmektedir ve daha nce ek.6-24 deki tart mayla ilgili olarak her transistr giri dalgasnn bir yars iin iaret olu turur. Aktarm bozulmasm minimuma indirgemek iin Q2 ve Q3 e kk- bir ngerilim verilir. Bu ngerilim, doru ngerilimdai 1N536 silisyumlu diyor dun ular arasndaki gerilimle sa lanr. Transistrn yayc direnci artan sicaklkla ak olarak azalr. Ayn biimde diyodun do ru yn direnci de scaklkla azalr ve bu nedenle de Q2 ve Q 3 taban ngerilimi klr. Bundan tr Q3 ve Q2 deki durgun ak m scakha kar dengelenir.
.

Tamamlayc simetri ifti, ktaki Q4 ve Q5 transistrlerine gre Darlington balantsndadr. nceki blmde belirtildi i gibi bu ba lant byk akm kazanc oluturur. Aktarmdaki bozulmay minimuma indirmek iin zerindeki gerilimle kk bir ngerilim veren 390-f2 luk diren d nda Q4 ve Q5 in ikisi de B snf olarak alr. Q2 ve Q 3 n gelitirdii it-ek i aretlerinin giri

214

YKSELTE DEVRELERI

10 k52
T

T--6.8 kft

--o 40 V

Q,
2N1924 Q4 2N553

100 kQ,

17o
,

1N536.

Q3 2N696

C, 1600

100 kQ
Q.
Q,

2N553 RL 16

25 b F 18 kr!

2N1924 h

390 390

!
I

ekil 7-18. Tek katl it-ek ykselteci.

dalgabiiminin deien yar-devirlerde Q4 ve Q5 i altrdna dikkat ediniz. Bu durum giri i aretinin kare dalga oldu u varsaymyla daha akca grlebilir. Giriteki kare dalganm pozitif yar snda olduunu varsayn z. Bu durumda Q hemen hemen kesilimdedir. yleyse Q 3ve Q5 kesilimdeyken Q2 ve Q4 iletimdedir, k iareti negatiftir ve C3 sas RL zerinden yklenir. Deien teki yar-devirde Q2ve Q4 kesilimde iken Q3 ve Q5 yk zerinden C3 altr. Her k transistr birbirinden ba msz olarak davrand iin bo devre, gerekten tek kl B snf bir it-ek kurgusudur. ekil 7-19 da bir integre devre g ykselteci belirtilmektedir. Devre, 58 dB lik bir kazan ve 2 W l k bir k gc oluturmaktadr. Blm 5 de belirtildii gibi tm ykselte kk bir silisyum blok iine s drlmtr. ekil 7-19a daki ykselte devresi Q i ve Q2 den olu an bir giri fark ykseltecinden olu maktadr. Q2 ve Q i den kan iaretler Q 3 ve Q4 it-ek olarak beslemek iin uygun fazdadrlar .Q 3 ve Q4 transistrleri Q 5 ve Q6 k transistrlerine do rudan baldrlar. 07 transistr ayr bir elemandr ve istenirse ykseltecin geri kalan ksmna ba lanr ya da at lr.

TEMEL ELEKTRONIK

215

(a)

(b)
ekil 7-19. (a) CA 3020 integre ykselte devresinin izimi, (b) pratik bir g ykselteci.

Rio ve R11 in birleimi diyod ile birlikte giri devresi iin sicaklika den ' geleurni gerilim dzenleyici oluturmaktad r. Doru-ngerilinideki silisyum diyod zerinde den gerilim 0,6 V oldu undan Q i ve Q2 iin taban nge-

216

YKSELTE DEVRELERI

filimi 1,2 V ve toplayc ngerilimi 1,8 V tur. Bundan ba ka bu gerilim kaynaklarnda scaklkla oluan gerilim de iimleri bu scaklklarda transistr zelIiklerindeki de iimleri karlayacak niteliktedir. R5 ve R7 direnlerinin Q5 ve Q6 nin taban gerilimleri zerinden Q i ve Q2 ye ngerilim sa ladklarna dikkat ediniz. Bundan tr, Q5 in taban ngerilimi diyelim s caklk de iimi nedeniyle artarsa Q i in ngerilimi de artar. Bu ise Q3 n tabannda bir gerilim d mesi ve dolayl olarak Q5 in ngeriliminde bir d me oluturur. Gerekten gerek deiim ksmen dengelenir. Bu tr geri-besleme, scaklk deiimlerinin ve bileenlerin belirtgenlerindeki yava deiimlerin neden oldu u kaymalara kar transistrlerin al ma noktalarm kararl klar. Bu integre devreyi kullanarak yap lan pratik bir g ykselteci ek.7-19b de grlmektedir. Bu ba lamada Q7 transistr yksek impedans giri i iin bir yayc izleyici olarak dzenlenmitir ve 10kQ luk gerilim blc de iken kazan kontrolu yapar. Q2 nin taban 5t/Y lik kondansatr zerinden a.a. i aretleri iin topraklanm tr ve standard it-ek k transformatr Q5 ve Q6 y yke balar. Eer tm devre ayr bileenlerden yap lsayd ne kadar sayda bile ene gerek duyulaca ma ve integre devre ykselte durumunda bu saynn ne kadar azalaca na dikkat ediniz.

AKORTLU YKSELTELER Akortlu iftlenim

Bir tek frekanstaki ya da yaln zca bir dar eritteki frekans i aretlerinin ykseltilmesine gerek duyulduu zaman rezonans devreleri bir kat n km ondan sonraki kat n giriine ba lar. Blm 3 de tart ld gibi paralel rezonans devrelerinin impedans rezonans durumunda ok byktr. Bundan tr bir akordu devre bir transistrl ykseltecin yk impedans olduu zaman rezonans frekans nda olduka byk bir kazan elde edilir Gene akortlu bir ykselte rezonans frekans ndan uzak frekanstaki i aretleri darlar. Bu olduka byk bir stnlktr. Buna ek olarak devredeki sapt rc salar rezonans devresine kathrlar ve yksek frekansh i aretleri ntlemezler. _ ekil 7-20 deki basit iki-kath transistrl akortlu ykseltete her transistrn k yk ve giri devresinde paralel rezonans devreleri kullan lmaktadr. iftlenim s ac C, bir kattan sonrakine i aret ta r. Her transistrn alma noktas standard yoldan belirlenir. C 1 , C,, C3 ve C4 akort konsandatrleri uygulamada ayarlanabilir biimde yap lr bylece devre her kattaki tm saptrc salarn etkisini de, ieren ayn rezonans frekansma getirilebilir. Akordu devreler rezonansta diren gibi davramrlar ve bundan tr ykselte daha nce geli tirilen yntemlerle zmlenebilir. Sapt rc kondansatrler nemsiz olur fakat bu durumda ilgilenilen frekans iin uygun h parametreleri kullan lmaldr, Rezonans frekans ndan baka frekanslarda devre

TEMEL ELEKTRON K

217

100 kc

100 kil ekil 7-20. Iki-katl akortlu ykselte.

znllemesi yapmak reaktans etkileri yznden daha kar k duruma gelir ama a4a. e deer devre yntemi kullanlarak ksa yoldan incelenebilirler. 'Eer tm drt rezonans frekans ayn frekansa akortlan rsa belirtgen tepki rezonans frekansmda daha keskin bir rezonans tepkisi olu turur. aretlerden zel bir frekans ykseltilmek istendi inde byle bir belirtgen daha kullanhdr. Bundan ba ka her devre az farkl frekanslara akortlanabilir, bu durumda tepki belirtgeni tepesinde ek.7-21 deki gibi bir dzlk olu ur. Bu Bl.4 de tartlan modleli sins dalgaya benzer bir frekans eridinin yksela Toplam tepke

L,C,-Lz C2

3 C3.

L, C,

ekil 7-21. Farkl frekanslara akortlu ykselte bir lde dz tepeli tepki belirtgenine sahiptir.

218

YKSELTE DEVRELERI

tilmesi mmkn olur. Byle biraz farkl frekanslara akordu ykseltecin orta erit kazanc , her katn maksimum ykseltmesi farkl frekanslarda olu tuundan tek-frekansl devreninkinden daha kktr.

L? ve L 3 ayn ekirdek zerine sar lrsa tepki belirtgeni iki-tepeli olabilir

ve birinci ve ikinci sarglarm merkez frekans na akortlanmas durumunda bile ek.7-21 deki dz-tepeli yakla k tepkiyi oluturabilir. Bu durum, sarmlar arasndaki kar lkl etkile me nedeniyle olu ur ve bu duruma ar iftlenim denir. Karlkl indktans iki kangal arasndaki uzakh ayarlayarak de i tirilir ve bu yolla frekans-tepki e risi ya keskin tepeli ya da ba ] olarak dz-tepeli yaplabilir. Ar iftlenim durumu biraz farkl frekanslara akortlu ykselteten daha byk orta- erit kazancma sahip oldu undan zellikle kullam hdr ve tepki erisinin kenarlar daha dik olarak ykselir. Bu nedenle devre ykselt ne eridinin hemen dndaki frekanslardaki i aretleri d arlar. I aret bir kattan yanndakine karlkl etkileme yoluyla geti inden artk iftlenim kondansatrne gerek kalmaz. Gerekten L,C 2 ve L3C3 birleimine akortlu transforrnatr olarak bak labilir. Ntrletirme Birok transistrlerde toplay c-eklem sas toplayc ve taban aras nda istenneyen bir geri-beslemeye neden olacak kadar byk olur. Yksek frekanslarda sasal reaktans klr ve ykselte titre ime geer. nk ykseltilmi toplayc iareti girie geri dner ve burada yeniden ykseltilir ve durum bylece tekrarlamr. Bu olay olu tuu zaman devre kullan sz bir ykselte olur. Toplayc sasuun etkisi geribesleme s asyla oluturulan byklkte bir iareti tabana vererek ntrletirebilir ama bunlar 180 faz d olmaldr ancak bu durumda iki geribesleme i areti birbirini yok eder. Bunu ba arl yapan bir teknik ek.7-22 de belirtilmektedir. Burada k i aretinin bir ksm C ntrle tirme kondansatr arac lyla girie geri verilir. Geri dnen iaretin geni lii C deeriyle oldu u kadar Cp sas ve seri bal kk L, indktanslarmn baa] de erleriyle belirlenir. Geri dnen i aret toplay c sas yznden 180 faz d dr, nk seri indktans ile devreye indksel bir faz kaymas sokulmutur. Ba ka devre dzenleni leri de kullan labilir. Transistr yapmnda toplayc sasuu minimuma indirmek iin her eit aba gsterilir, bu yzden ntrle tirme gereksiz olabilir. Aktc-geit sas yznden alan-etkili transistrlerde de buna benzer etkiler olu ur. MOYAET n aktc-geit sastun bykl, kontrol geidi ve akitle arasna ikinci bir geit yerle tirnekle istenilen biimde azalt labilir, ek.7-23, bylece ntrle tirne gereksiz olur. A.a. i aretleri iin perdeleme oluturma bakmndan ikinci geit topraklan r.

TEMEL ELEKTRONIK

219

CiL

ekil 7-22. k devresinden gelerek C n zerinden geri dnen i aret araclyla toplay c -taban sasnn etkisi ntrle tirilir.

+15 V ekil 7 23. ki geitli MOYAET ykselteci.

-

Transistrl ykseltelerde taban toprakl, dzenleme ile de geribesleme etkisi ortadan kaldrlabilir, ek.7-24. Bu devrede toplay el-yayel sas ok kk olduundan ntrletirme gereksizdir. Bundan ba ka taban toprakl kurgunun h parametreleri ba ! olarak frekanstan ba nnszdr, bu yzden cc-kesilim frekans na yakn frekanslarda transistr kullan l bir ykseltetir. Taban toprakl katn alak giri impedans , akordu transformatr kullan-

220

YKSEL E DEVRE,LER

ekil 7-24. Taban toprakl akortlu yiikselte.

makia uyuumlu duruma getirilebilir. L2 yaln zca birka sar mldr ve genellikle transformatrn ikinci sargilar nda rezonans sa lamann bir stnl yoktur. ekil 7-24 deki devrede toplay c , L 3 C 3 rezonans devresine indktansm ortasndan balanmt r. Bu resonans. devresi zerindeki transistr k impedans n n rezonans devresi zerine yklenmesini azaltt uadan Q y artr r ve rezonans e risini daha keskin yapar. Bundan ba ka rezonans s asn belirlemede toplayc s as ok daha az etkin olur. Toplay c s as s cakhkla de itiinden bu olay nemlidir. E er toplayc tm rezonans devresi zerine ba lanrsa toplay c sas akort s as C 3 ile paralel duruma girer ve rezo. nans frekans s c.aklkla de i ir.

PULS YKSELTELER
Kare dalga gibi bir gerilim dzeyinden ba ka bir dzeye abuka de ien bir senden olu an i aretler de sinsel dalgabiinderi kadar nemlidir. Byle pulslu dalgabiimleri Fourier zmleme yntemi kullanarak sinsel harmonik bileenlerine evrilebil nekle birlikte onlar kendi durumlarnda incelemek daha uygundur, Ideal puls ykselteleri puls biiminde hi bir de iiklik yapmadan yalnzca genli i ykseltir, pratik devrelerle bu al ma biimine yaklalabilir.

Ykselme Sresi
Puls ykshltelerinin nemli belirtgenleri kazan, frekans tepkisi, kararl lk ve bozulma daha nce tart lan allm ykseltelerinkine benzer. zellikle frekans tepkisinin nemini belirlemek iin ek.7-25 de grlen ideal karesel p llslar ve bunun pratik bir yk.selteten gemesiyle sonulanan ideal olma-

TEMEL ELEKTRONK

221

V 0,9 V

Egilme

Dnsel kare dalga at m 0,1 V

0

ekil 7-25. ideal karesel gerilim pulsuyla ykseltilmi ve ideal olmayan pulsun kar laatulmas.

yan puls biimini dnn. Ykseltilmi pulslarm aniden maksimum de erine ykselemediine dikkat edin. Bu durum ykseltecin yksek-frekans kesilimin.de nt sasunn neden oldu u bir sonutur. Transistrl ya da vakum tpl tek katl bir ykselte durumunu d nnz. Bu durum ek.7-26 daki giri devresiyle temsil edilebilir, burada C s toplam nt sasm ( ek.7-6 ile kar latr), Ri giri impedansn ve Rs nceki kat n impedans n gstermektedir. 0 annda balayan karesel gerilim pulsu v i nin neden olduu vg k geriliminin dalga biimi Bl2de belirlenen geici ak mlarn devre zmlenmesi tekniiyle bulunur.

ekil 7-26.

Denklem (2-59) a gre k iareti,

Cs
1 I R8+1 I Ri

(7-8)

ile verilen devre zaman sabitiyle stel olarak artar. Pulsun ykselen kenarnda bozulmay minimnna indirmek iin zaman sabitinin mmkn oldu u kadar kk yaplmas istenir. Giri atmnn sonunda, k i aretinin s fra do ru stel olarak bozulmas da devrenin zaman sabitiyle belirlenir. Bununla birlikte pulsuu sonunda bundan nceki kat n tamamiyle kesilime urad/il bu yzden R8 nin yeterince

222

YKSELTE DEVRELERI

bymesi sonucu Denk.(7-8) de R, ile ilgili terimin atlabileceine dikkat ediniz. Bu, puls dalgabiiminin ykselen kenar ile alalan kenarmn farkl zaman sabitlerine sahip oldu u anlamn tar ve ykselme sresi genellikle daha abuk geer. Bu farkl lk ekle n transistrl puls ykseltelerinde minimuma indirilir nk bu transistrlerin alak giri impedans Denk.(7-8) de nemli olmaktadr. ekil 7-25 de belirtildi i gibi bir pulsun tepe deerinin Yzde 10 undan yzde 90' na kadar ykselmesi iin gereken zaman ykselme sresi t r olarak tanmlamak kolaylklar Sa lar, t, iin kullanl olan yaklak bir ifade Denk. (2-59) dan L_e-ir/T (7-9) ifadesiyle elde edilir. Buradan t, yi zer ve Denk. (2-46) dan ykseltecin yksek frekans kesilim artn , 2:7rfo -= 1 /T, araya sokarak ln 10 2 n fo 1 3 fo (7-10)

bulunur. Denklem (7-10) a gre e er pulsun ykselme sresi ksa ise bu pulsu ykseltmek iin iyi yksek frekans tepkisi olan bir ykseltece gerek duyulur. rnein, eer pulsun ykselme sresi 1 p.s ise ykseltecin erit-genilii 370 kHz'e kadar uzanmand r. Sras gelnken ok katl yiikseltelerin erit-geni liginin herhangi bir tek kat nkinden daha dar oldu unun hatrlanmas yerinde olur. Eilme Pulsun bozulmas n n ikinci bir e idi de ek. 7-25 de grld gibi pulsun-sabit tepe de erinden ayrlmasdr, sabit de erden ayrlmay gsterdi i iin buna eilme denir. E ilne ykseltecin alak-frekans kesiliminin bir sonucudur. Gerekten puls uzunlu u ksa sreli bir d.a. i aretini gsterir. Bundan tr ek. 7-27 deki tek-katl uygun e deer devre ek. 7--3 de oldu u gibi C, katlararas i.ftlenim s asn iermektedir. Bu yksek frekan lar geiren bir szgetir ve geici gerilim, zaman sabiti (7-11) T = (Ri -H Rs) Cc olan stel bir dalga biimidir. A ka anlald zere puls siirecince k geriliminin mininum bozulmas iin devrenin, zaman sabiti uzun olmal dr. Bu da byk de erli bir C nin gerekli oldu u anlamna gelir. -

c,

ekil 2 27.
-

TEMEL ELEKTRON K

223

Birok uygulamalarda e ilme kiiktr, bu yzden stel terim. geri. a lmmn ilk iki terimiyle,
Vg

Vi (1

(7-12) /\v g /vi olan e ilme yzdesi (7-13)

yazlabilir. Bylece t,, puls sresinin sonunda P

p =

Z,Vg

tw

vi

olur. 2 '2./ fo = 1 f-t alak-frekans kesilicainin tan myla Denk. (7-13) de

tw

P
= 2 2- fo

(7-14)

bulunur. Uzun bir pulsun alak-frekans tepkisi iin en iyi olan bir ykseltecin gerekli oldu una dikkat . ediniz. rnein, eilme bozulmas= yzde 1 den az olmas gerektiini varsay n z. O zaman 1 iris ilk pulslar ykseltecek bir ykseltecin alak kesilim frekans 1,6 Hz e kadar a a frekanslara inmelidir. Bu iki blmn sonular , ykeltelerin tepki belirgenlerini belirlemek iin kolay bir teknik getirmektedir. Giri e bir kare dalga uygulan r ve k dalgabiimi osiloskopta gzlenir. Kare-dalgan n frekans, k dalgabiiminden llebilir bir e ilme elde edilinceye dek kltlr ve Denk. (7-14) kullanlarak alak frekans kesilimi belirlenir. Buna benzer biimde ykseltilmi pulsun ykselme sresi osiloskopta gzleninceye dek kare-dalgan n frekans ykseltilir ve Denk. (7-10) yard myla ykseltecin yksek-frekans kesilim. bulunur. phesiz kare-dalga i aret retecinin ve osikloskobun tepki belirgenlerinin olduka iyi olduklar n varsayyoruz, yani bunlar n pulsa getirece i bozulmalar nemsemiyoruz. Byle bir kare-dalga stnarr as varsaylan en iyi tepkiyi elde edecek biimde ykselteleri ayarlamada zel yararlar Sa lar. nk herhangi bir de iim ktaki pulsun dalgabiiminde hemen gzkr. Bu teknik yorucu biimde yinelenmelerle siniis-dalga frekans-tepki belirtgenlerinin hesaplar n gereksiz klar. Kare-dalga frekans ve ykseltecin kesilim frekans = bal deerlerine bal olarak ek. 2-28 ve 2-30 daki dalgabiimlerine s k sk rastlanr. D.A. YKSELTELER Frekans sfr olduunda birletirici kondansatrlerin reaktanslarm n sonsuz olmalar yznden buraya kadar tart lan ykselte devrelerinin d a i aretleri iin kazanlar sfrdr. d.a. ya da ok yava deien iaretlerin ykseltilmesi birle tirici kondansatrlerin tm olarak kald rlmasyla yaplr. Byle l bir dorudan ba yiikselteci d.a. tepkisine ek olarak yksek frekansta al mas da gelitirilir. Bu olgu iftlenim devrelerine e lik eden saptrc salar yok edilmi olduundan kendili inden ortaya kar.

221

YOKSFI.TR: DEVRELERI

Daha nce tart lan Darlington ba lants iki-katl temel bir d.a. ykseltecidir. Fakat byk gerilim kazanc deerlerine ula mak iin daha dikkatli hazrlanm devrelere ihtiya vard r. rne in, ek. 7-28 deki -katl direk bal ykselteci diisnn. Bu devre, bir ALT l giri katyla birlikte yarc s-toprakh iki transistr iermektedir. Yay cs -toprakh iki katta ta namlayel simettri kullanldna ve bunun her kattaki d.a. gerilim dzeylerini uygun de erlerde tuttu una dikkat ediniz. Bylepe pe e ekli d.a. ykseltelerindeki byk glk, zaman ya da s caklkla transistr belirtgenlerindeki kk de iimlerin
o -4-16 V
3,6 k Q 7,5 k Q 820 2N4402 4,3 ki.).

-7, 20 /.1.F
2N4400

-J 7 50Q 3,3 20 1... F 2 kil

ekil 7 - 28. t z katl d.a. ykselteci.

ve besleme gerilimlerindeki de iimlerin neden oldu u kaymadr. nk giriteki herhangi bir kk de iim ykselteteki pe pee katlarda ykseltiltrekte dir. Dorudan ba l ykseltelerin durgun al ma noktasn kararl klnak genellikle izlenen kullan l bir yoldur. Bu i , k geriliminin bir ksmn girie, kaymay yerine getirecek biimde geri veren bir yntemle yap lr. Bu kararllk ek. 7-29 da giri transistrne ngerilim sa layan R direncinin konulmasyla ba ardmt r. ikinci kattaki VE yayc gerilimi herhangi bir nedenle artarsa buna ba l olarak birinci kat n taban ak mnn da artaca na dikkat ediniz. Bu durum ise ikinci transistrn taban ak mmda bir azalmaya neden olur. Bu azalma da VE yi ilk deerine dndrne eilimindedir. R in kararl kuma etkisi, ek. 6-13b ye benzeyen biimde, giri katmn ta-

TEMEL ELEKTRONIK

225

r' 15 kf2 47 I<S2 8,2 K1 2N1613 2N1613 2N 1613

--o +18 V

R
500 kS2

100

1 kS2 1 0 K2
0

I VE

5 kSt

'700 p F

ekil 7 - 29. Dorudan ba l a.a. ykselteci.

ban devresinin e deer devresiyle en iyi biimde incelenebilir. E de er devre etrafndaki gerilim d meleri VE

R R2
b

R + R2

V be = o

dir, burada V be yay c -taban gerilimidir. Bunun VE iin zm R (7-15) -) V b e R ii b R2 olur. imdi Vb, bir lde sabit bir iceliktir. E er devre, Denk. (7-15) deki birinci terim ikinciden ok daha byk olacak biimde dzenlenirse VE sabit olur ve ykselte kararl duruma getirilmi olur. Denklem (7-15) ye gre VE nin hesaplanmasmdan sonra her transistrdeki ak mlar transistrlerin belirtgenlerinden hesaplanabilir ve ykseltecin durgun al ma noktas tam olarak belirlenebilir. VE = (1 Bununla birlikte kaymaya kar kararl duruma getirilen ykseltecin d.a. iaretlerin cevap vermeyece ine dikkat ediniz. E er Denk. (7-15) deki ikinci terim atlrsa bir Ib giri i areti VE de herhangi bir de iime neden olmaz, bylece k i areti sfr olur. Fakat 100 F lk kon.dausatr V E yi ksa devre yapt iin a.a. i aretleri iin hibir i aret girie dnmez, bundan tr devre etkin bir a.a. ykselteci olur. Aygt belirtgenlerindeki ve ngerilimlerindeki de iimlerin neden oldu u kaymalar. ek. 7-30 da grlen dengelenmi fark ykselteciyle minimuma indirilir. Devrenin bir yan nda oluan deiimler teki yandaki benzer de iimlerle giderilir. Bundan ba ka, giri iareti sfr olduunda k ular ayn gerilimde olurlar. ekil 7-30 un ok. 5-29a ve ek. 6--22 ye benzrli ine dikkat ediniz. ,

226

,YeKSELTEC:, DEVRELERI

+15 V M2 270 kf2

;

270 kil
k

Giri

100 100 4

68 K2

o 15 V ekil 7-30. Fark yuk elteel dengeli bir d.e. ylikseltecidir. Q3 trasitr, kayma yatk nlm daha da azaltmak iin fark-ykseltecine sabit ak ml kaynak sa lamak amacyla kullanlr. Bundan ba ka Q3 n temel olarak 1 lhoe ye eit olan a.a. toplay c impedans ok byktr ve bu Denk. (6-56) ya gre devrenin simetrisizlik etkisini olduka azalt r. Bu durum byk yayc direncindeu daha uygundur, nk Q, zerinde d en gerilim 1 lhoe direnci zerinde d enden ok daha kktr. Q 1 ve Q3 nin taban ngerilimleri iin kullan lan direnlerin birbirlerinin toplay clarma balandma dikkat ediniz. Bu ba lant biimi, kazanc azaltmaks zn alma noktas nn kararlln sa lamaya yneliktir, nk herhangi bir giri i aretine cevap olarak toplayc gerilimleri z t ynde deiir.

Fark ykseltecinin k iareti, Denk. (6-51) in kullan lmasyla

vo = gen RL (v 2 -- v i )

(7-16)

olarak bulunur. Do rultucu eitlii olan Denk. (5-4) kullanarak transistrn aktarm-iletkenliini elde etmek reticilik bakmndan uygun olur.
dVe o:

dIe

dVe

cce
kT

/0e eve iia"

o:e
kT

/e

(7-17)

Bu devre dengelenmi tir ve 21, = / 3 tr. Buna gre k i areti

TEMEL ELEKTRON K ae 2 kT

227

vo

13 RL (v2 v i)

(7-18)

olarak bulunur. Denklem (7-18) e gre ykseltecin kazanc Q 3 deki akunla belirlenir. Bu akm da Q 3 zerindeki taban ngerilimiyle belirlenir ve gerekirse kazan ihtiyacna gre uygun biimde ayarlanabilir. Fark ykseltecinin dengesi ve kararl l byk deerde ykseltme yapmak iin birok katlarm pe pee eklenmesiyle bozulmaz. Bu durum gelecek blmde ilenecektir. Yararl bir d a milivoltmetre olu turan iki-katl pratik bir ykselte ,Sek. 7-31 de gsterilmi tir. AET katn', yaycs-toprakl bir transistr kat izlemektedir. AET l ykselte byk giri impedans oluturur ve 2N726 yaym transistr ve 651-C4 zener diyodu ile gerilim de imelerine kar ve ayn zamanda taban ngerilim devresindeki 1N461 diyodu ile de s caklk deiimlerine kar kararldr. Tm ykseltecin kazanc 50 x 10-3 V luk giri iareti iin lek zerinde tam sapma olacak biimdedir. Buna gre e deer duyarlk' 40 NIS2 / V dur. Bunun yannda bu devre (50 x 10 -3) / (2 x 106) = 25 nA tam-lek sapmah bir miliampermetro olarak da d nlebilir.
50 11

2N2497

2N2497

ekil 7-31. Dengeli AET'l milivoltraetre

228

Y OKSELTE DFNREI.Eki

Kesici Ykselteler Dorudan ba l ykseltelerin yap snda var olan kayma ve karars zl ortadan kaldrmak iin d.a. giri i aretini a.a. gerilimine evirerek a.a. iftlanin li standard bir devre ile ykseltmek yararl olur. Bundan sonra, ykseltilen d.a. giri iaretini yeniden elde etmek iin ykseltecin k i areti do rultulur a.a. iftlenimli ykeltelerin olduka iyi olan kararl lk iirellihleri d.a. ykseltelerinden daha byk kazanlar sa lar. Bir d.a. gerilimini a.a. i aretine evirme= kolay yolu mekanik kesici kullanmaktr. Bu i sek. 7-32 de grlen elektromagnet arac lyla al an abuka titre tirilen anahtarla yap lr. Anahtar alternatif olarak a lp kapa0,1 Rf
R,
1 M S-2

10 k

Cf
10 kS-2
Vo

10 nf

ekil 7-32. d.a. giri gerilimini a.a. i aretine evirmek iin elektromagnetik olarak al trlan bir anahtar kullanarak yap lan kesici yiikselte.

urken genli i d.a. i aretinkine e it olan bir kare dalga olu turulur. Kare dalgann frekans kesme frekans na karlk gelir, bu frekans o u kez kesicinin ehir gerilimiyle altrdmas uygun oldu u iin 60 Hz dir. Ykseltilmi a.a. k iareti ek. 4-31 dekiae benzer bir tepe-okuyucu voltmetre devre siyle d.a. i aretine evrilir. ok alak dzeydeki d.a. i aretleri iin kesici ykselteelerin duyarl anahtarlarna iletim durumlar ndaki grlt etkisiyle s nrlanr. Mekanik kesici, anahtar kapal iken ok kk ve a k iken ok byk dirence sahip olmas nedeniyle olduka etkin bir kesicidir. Gerekten ek. 7-32 deki Rs direnciyle seri ba l olan kesici direnci, gerilimi alternatif olarak blen bir cihaz temsil etmektedir. Anahtarna a lma ve kapanmas = neden oldu u blme orannda byk bir de i me, giri i areti ok zay f olsa bile dokunmadan ileri gelen grlt etkilerini a abilece i anlam n tamaktad r. Birok uygulamalarda, kesici ykseltelerin giri teki i aret de iikliklerini do ru olarak yans tmas istenir. Temel kural olarak bir kesici ykseltecin st frekans limiti, kesme frekansm n drtte-biri kadard r. Ara s ra 400-Hz lik birimler kullanlmasna ra men mekanik kesiciler 60-Hz de sm rlanmtr. Yksek kesme frekans mekanik kesiciler elde etmek iin e itli devrelerde diyodlar, transistrler ve a duyarl iletkenlerden v.b.'den olu an ve mekanik olmayan kesiciler kullanlr.

TEMEL ELEKTRONEK

229

rnein bir kare-dalga arac lyla alternatif olarak kesilim ve doyuma srlen bir MOYAET l kesiciyi ek. 7-32 ye yele tirmek mmkndr. Daha doyurucu bir yaklam ek. 7-33 de grlen integre-devre MOYAET l kesicidir. Burada Q 1 ve Q2 giri gerilimi blcsniin iki elemamdr. Q3, Qi e uygulanan kesici i aretin faz n 180 kaydrma grevini slenir, bylece Q2 iletimde iken Q 1 kesilimde olur ve hemen sonra bu durumun tersi olu ur. Giri gerilimi blcsnn her iki kolu da ayn anda deitiinden kesme ilemi artar.

yo

ekil 7-33, Integre devre MOYAET kesici.

Kesici ykseltelerin en byk stnl , bunlarda i giirltnn ok alak olmas ve bylece ok kk de olsa giri iaretlerinin ykseltilebilmeleridir. Bl. 10 da tartlaca gibi rastgele grlt etkilerinin neden oldu u giriim, ykseltecin erit geni lii ile orant ldr, bundan tr mmkn olan en dar erit geniliinde ykselticiler kullanmak yarar sa lar. Kesici ykselte durumunda etkin erit geniliini tepe okuyucu voltmetrenin RC k szgecinin frekans belirgeni belirtir. Gerekten tm erit genlilii, d a (sfr Hz) dan 1 12nRC ye kadar olan frekans aral na eittir. E er, rne in RC zaman sabiti 108 ise etkin erit genlilii 0,016 Hz gibi gerekten ok kk bir de erdir. Re zaman sabiti lOs olduunda k iaretinin son deerine ula mas iin kukusuz yakla k olarak 30s lik bir zaman aral na ihtiya vardr. Bundan tr ykselte, giri i aretinin yalnzca de iimlerine ok yava cevap verir. erit geniliiyle tepki aras ndaki bu terslik btn lm sistemlerinin genel bir zelliidir. Basit bir kesici ykselte al rken karlalan glk, k iaretinin giri i aretinin kittuplulu undan bamsz olmasdr. Bu bir a.a. ykseltecinin giri geriliminin her iki kutuplulu u iin de bir a.a. k i areti oluturmas

230

YOKSELTE DEVRELERI

nedeninden ileri gelmektedir. Kesici ykseltelerdeki bu kusur ikinci bir de meyle k dorultarak giderilir, ek. 7-34. Mekanik kesici A ve B de me noktalarn alternatif olarak kapat rken giri i areti kare dalgaya evirilir (bak ek. 7-35a ve b) ve sonra ykseltilmi a.a. iareti, ek. 7-25c d.a. i aretine evrilir ek. 7-35 d ve e.

ekil 7-34. E zamanl bir kesici ykselte giri iaretinin kutupluluunu korur.

ekil 7-35 deki dalgabiimlerinin kar latrdmas vi pozitif ise v o m da pozitif oldu unu gstermektedir. Buna benzer olarak e er giri iareti negatif ise k da negatif olacakt r. Bu ezamanl dorultucunun elektronik bir biimi gelecek kesimde incelenecektir.

I -Kentli Ykselte
Ezamanl kesici ykseltecin ilkeleri cihaz!" sistemlerde ok rastlanan bir elektronik devrede kullanlmaktadr. ekil 7-36 de belirlenen byle bir devrede giri i aretini ykseltece uygun bir biime evirmek iin bir modlatr diyodu ve giri iaretinin ykseltilmi biimini ayrmak iin de bir demodlatr diyodu. kullanlmaktad r. Genel olsun diye giri i aretinin ok yava deien bir i aret oldu unu dnelim; eer d.a. i areti nemli ise giri transformatrnn yerine ortas -ulu bir diren kullan labilir. Giri devresi Bl. 4 de tart lan teknikler kullanlarak zmlenebilir. Diyod belirtgenlerinin ikinci dereceden bir ifadeyle gsterilebilece i varsaylu.sa Denk. (4-16) dan D diyodu iindeki akm

i l = a v(t)

a l V2 sinco2t

a2 v2 (t) (7-19)

a2 V22 sin2w2t -I- 2 a2v(t) V2 sin o,t

olarak bulunur. Burada a l ve a2 diyod belirtgenleriyle ilgili sabitlerdir. v 2 = V2sinw2t kesme iaretine kar lk gelir ve v(t) ise giri iaretidir. E deer bir ifade D2 diyodu iin yaz hr, yalnz bu durumda v(t) nin kutuplulu u: v, ye gre terstir. Yilkseltece uygulanan gerilim i areti
va =

R (i i - i2)

(7-20)

TEMEL ELEKTRONIK

231

(a)

v,
O

A (b)

A
t

V3

v
2

.1s01ssss1

IffiwomMO

0
(d)

a v
2

0
(e)

ekil 7-35. Ezamanl kesici ykseltete dalga biimleri.

dir. D2 iindeki v (t) nin ters kutuplu olmas nedeniyle i l ve i2 nin birbirinden karlmas ileminde birok terim birbirini gtrr. Sonu olarak va = 2Ra i v(t) 4Ra2 v(t) V2 sinw2t (7-21) bulunur. Denklem (7-21) deki birinci terim ykselte taraf ndan geirilmez nk co2, v (t) ile ilgili frekans bile enlerinin her birinden ok daha byk varsaylmaktadr. kinci terimin a2 frekansl modle edilmi bir siniis dalgas olduuna dikkat ediniz. Bu dalgann genliindeki deiimler giri iaretine karlk gelmektedir.

232

Y KSELTE DEVRELERI

ekil 7-36. Ezamanl elektronik kesici ykselte.

Bir an iin C konda asatrlerini grmezlikten. gelip Denk. (4-16) y kullanarak D 3 iindeki akm yeniden hesaplarsak i3 b+a V2sina 2t+ a2v 2 b a2 V22 sin2w2t -F 2 a,v b V2sino.) 2t (7-22)

buluruz. D 4 iindeki akm da, v2 ye gre v b nin kutupluluunun ters evrilmesi dnda benzer biimde olacakt r. Sonu olarak k gerilimi,

vo =R (i 3--i4) =2a I Rv b+ 16a22kR2v(t) V, 2 sin2w2 t

olur. Burada standard 2 sin 2at = 1 cos2at zde lii kullamhrsa 2a R vb 4- 8a2,kR2 V2,v(t) (1.cos2wt)

(7-23)

(7-24)

bulunur. Szge kondansatrleri yksek-frekat sh terimleri, w 2 ve 2e, yi yok eder. Bundan tr szlm k i areti basit olarak

v o = 8a,2kR2 V,2 v(t)

(7-25)

olur. Denklem (7-25)e gre k gerilimi, giri geriliminin ykseltilmi bir tekrardr. Ykselteein ykseltme eridi, grlt etkilerini minimuma indirmek iin w2 de rahatlkla tepeletirilir. Aslnda k szge devresi, etkin erit geni liini kesici ykseltete oldu u gibi belirler ve bylece ok alak-grltl alma mmkn olur. Cihazla uygulamalarda ilk modlasyonu, llen fiziksel niceli e elik edecek biimde olu turma o u kez mmkndr. rne in, bir krmz tesi spektrometresinin k rmz tesi iim, krmz tesi detektre varmadan nce dnen bir kapaye araclyla kesilir. Detektrden gelen ykseltilmi i aret ek.7-36 ya benzer bir devre ile demodle edilir Burada, dnen kapay cnn

TEMEL ELEKTRON K

233

milinden alnan p2 gerilimi kullanlr. Devrenin alak grltl al mas olduka zayf krmz tesi i aretlerinin detekte edilmesi mmkndr. Bu biimdeki devreye al ld zere i-kenedi ykselte denir. nk detektr, giri i areti admnda kilitlenir. Devrenin, giri iaretinin faz n da detekte edebilmesi nedeniyle sisteme ayn zamanda faz duyarl detektr de denir.

KAYNAKLAR
E.J.Angelo, Jr: "Electronic Circuits", McGraw-Hill Book Company, New York, 1964. Edwin R.Jones: "Solid-State Electronics," Intext Educational Publishers Scranton, Penn., 1974. Jack J.Studer: "Electronics Circuits and Iustrumentation Systems," John Wiley & Sons, Inc., New York, 1963.

ALITIRMALAR 7-1. ekil 7-1 deki iki-katl transistrl ykseltecin frekans-tepki belirtgenlerini izin k direncinin 5000 Q oldu unu varsayn. Q i iin ortak-tabanl h pargmetreleri hi b =50 Q, hr b =300 X 10-6, hfb =-0,99, ki) =0,2 X 10-6 mho; Q2 iin ise: 141) =11 Q, hr b =600 X 10-6, hf b =-0,99, hob =0,72 X 10-6 mho dur.
Ci +C3 =50 pF ve C2 =8 pF varsayn.

7-2. ekil 7-8 deki AET l ykseltecin orta- erit ve yksek-frekans tepkilerini
izin. Bunlar indktans olmayan ykseltecin tepkileriyle kar latm. C +C3 =10 pF ve gm =8 x 10-3 mho olduunu varsayn.

7-3. ekil 7-9 daki tra.nsistrl ykseltecin alak-frekans tepkisini izin Bunu, R3 ve C3 karlm ykseltecin tepkisiyle kar latm'. Altrma 6-6 da verilen h parametrelerinin de erlerini kullann.

7-4. ekil 7-11 deki g ykseltecini d np, ekil 7-12 deki belirtgen e rileri kullanarak 5, 10, 20 ve 40 S) luk yk direnleri iin maksimum k gcn hesaplaym. Her yk iin g verimin hesaplaym. Cev : 0,08, 0,05, 0,025, 0,013 W; 0,41, 0,25, 0,13, 0,06.

7-5. Altrma 7-4 de allan g ykseltecinin dinamik aktar m belirtgenini

her yk direnci iin izin. Minimum bozulma hangi yk iin olur? Cev : 5 Q.

7-6. 2N1415 tipi transistr kullan larak yaplan B snf it-ek g ykseltecinde k gc 0,3 W ve Vcc = 6V ise gerekli olan yans m yk impedans R'L yi hesaplaym. Cev : 60 Q.

234

YKSELTE DEVRELER

7-7. Altrma 7-6 Baki ykseltecin birle ik aktarm belirtgenini izin. E er her
transistr 0,2 mA lik durgun taban ak myla besleniyorsa ayn izimi yeniden yapn.

7-8. ekil 7-20 deki transistrl akortlu ykseltecin e deer devresini izin.
Akortlu devrenin reaktans nn rezonansta sonsuz oldu unu varsayarak tepe kazancm hesaplar'. Alt rma 6-6 da verilen h parametrelerini kullan n. Cev : 3,7 x 10 5 .

7-9. ekil 7-23 deki MOYAET l akortlu ykseltecin e deer devresini izin.
Akortlu devrelerin reaktanslaruun rezonansta sonsuz oldu unu varsayarak tepe kazanc m. hesaplayn. gm =9500 t, mho, rd =5 X 10 5 ,Q aln. Cev : 4,75 x 10 3 .

7-10. Bir ykseltecin 20 den 20 000 Hz e kadar uzanan ykseltme eridine

sahip olduunu dorulamak iin uygun kare-dalgalar n deneme frekanslarm sein. Seti iniz iki frekansta beklenen dalgabiimlerini izin. Cev: 312 Hz, 3 kHz.

BLM SEKIZ

Ilemsel Ykselteler

tk iaretinin bir kesrinin giri ularna geri verilmesi ile transistrl ykseltelerin almas birok ynlerden artrhr. Bu ynteme geribesleme denir. ilimi gsGeribesleme i areti ya giri iaretini artrabilir ya da onu azaltma e terebilir. Bu blmn temel amac negatif geribesleme adi verilen bu son durundur. Negatif geribesleme ile geli tirilmi frekans tepkisi belirtgenleri ve azalt lm dalga biimi bozulmalart elde edilir. Ayrca ykseltecin almas, eskimesi ya da scaklk etkileri nedeniyle transistr deikenlerinde grlen deiimlere, olduka az baldr. Negatif geribeslemeni zel bir biimi olarak bilinen ilemsel geribesleme, bir giri iareti zerinde toplama ya da integral gibi matematik ilemler yapan ykseltelerde kullan lr. Ticari olarak bulunabilen ve olduka iyi alma yetenei olan d.a.ifilenimli sistemlere i lemsel ykselteler denir. lemsel ykselteler, elektronik analog bilgisayarlannda olduu kadar lm ve kontrollu uygulamalarnda da olduka fazla kulland rlar.

236

LEMSEL Y KSEb,TEIER

NEGATF GERBESLEME Gerilimk Geribesleme

k iaretinin bir kesrini girie geri veren standard bir ykseltecin devresindeki dei iklikler, nceki l3lmlerde geli tirilen yntemlerle incclenebilir. Bununla birlikte, devrenin geribesleme kesi nini yahtmak ve onu ayrca incelemek daha kolayd r. /3 iaretli kutu ile belirtilen bir geribesleme devresi ve kazanc a alan standard bir ykselteten olu an ek.8-1 deki geribeslemeli ykselteci d iinnz. Bu devreye gre, f3v, de erinde bir gerilim, v i giri i aretine eklenir, bylece ykseltece gelen toplam giri i areti
u o o Yiikselte a o o

o
UO

ekil 8-1. Geribee emeli ykseltecin blok izimi

fivo olur. v o dolaysyla av e itlii kullanlarak, uvi

afiv o

(8-1)

(8-2) (8-3)

vo -- ._.1

afi

ti

elde edilir. Denklem (8-3)e gre, geribesleme ile birlikte ykseltecin tm

a 1

aa

fi

(8-4)

kazanc olur; bu de er, afi nn cebirsel i aretine ba l olarak geribeslemesiz ykseltecin kazancmdan byk ya da kk olabilir.

Bu blmdeki en byk ama negatif geribeslentedir ve bunun art da afi nn negatif bir nitelik olmas dr. Bu durumda, Denk.(8-4) tm kazanem
azaltldm gsterir nk, etkin olarak, geribesleme gerilimi giri iaretinin bir ksmn yok eder. E er ykselte kazanc ok byk ise, yani afi 1 ise tm kazan,
a

(8-5)

TEMEL ELEKTRON K

237

ya indirgenir. Bn ifade kazanc n yalnz geribesleme devresinin zelliklerine, bal olduunu gstermektedir. o u kez, geribesleme devresi direnlerin ya da salarn basit bir birle imidir. Bu nedenle kazan, ykseltecin transistr de ikenlerin.deki de iimlerden ba mszdr. Kararllktaki istenen bu geli melere ek olarak, kazan yaln z geribesleme devresinin devre verilerinden hesaplanabilir. yleyse, rne in devredeki tm transistrlerin Iz paranetrelerinin bilinmesine gerek yoktur. Negatif geribesleme, ayn zamanda, ykselteteki dalgabiimi bozulmalarn' azaltmada da etkindir. Dalgabiimi bozulmas dorusal olmayan bir aktarm belirtgeninden ileri gelir; bu, aktar m belirtgenin e iminin az olduu yerlerde daha kk bir kazan ve aktar m belingenin e iminin byk olduu yerlerde daha byk bir kazan elde edili inin bir sonucudur. Bununla birlikte, Denk.(8-5) e gre, negatif geribeslemeli bir ykseltecin kazanc , tp ya da transistr belirtgenlerindeki do rusal olmama durumunun neden oldu u deiimlerden gerekten ba mszd r. Bu nedenle, aktar m belirtgeni, daha do rusaldr ve bozulma azaltlmstr. Denklem (8-4) gere ince, azaltla.n kazan pahas na, negatif geribeslemenin yararl yanlar bulunmaktadr. Kazantaki azalma nemli bir kay p deildir; nk transistr ykseltelerinde yeterince byk ykseltmeler kolaylkla elde edilebilmektedir. Blm 10 da tart laca zere kullan labilir maksimum kazan, rastgele grlt etkileri ile s nrlandrlr ve geribelemenin varlnda bile, etkin bir ekilde kullanlabilen maksimum ykseltmeyi baarmak g de ildir. Yukardaki durumlarda, k geriliminin bir ksm giri ularna geri verilmitir, bu duruma gerilim geribesleme denir. ekil 8-2 deki iki-katl transistrl ykselte, birinci kat n giri devresi ile k ucunu birle tiren RF direncinin verdi i geribesleme gerilimini kullan r. Geribesleme gerilimi birinci katn yayla devresine verilir, nk herhangi bir iki-katli ykseltecin k gerilimi giri i areti ile ayn fazdadr. Geribesleme arpan RF ve R 1 den olu an diren blcnn bir sonucudur, yani

R1
RF

R . = RF

(8-6)

dir. C i sas iki katn d.a. bile enlerini yaltr. Ayn zamanda, bu ykseltete katlar arasnda d.a. ba lants kullanldna dikkat ediniz, bu ba lant negatif-geribesleme d ncelerinden tmden ba mszdr. R2 direnci, birinci kattaki ngerilimi belirler ve d.a. geribesleme Sa lar ve bu da Bl. 7 de tart ld zere, do rudan ba l ykseltecin yava tavas kaymalara kar kararl kalmasna yardm eder. Bu, a.a. geribesleme devresinin bir paras deildir. Frekans tepkisi belirtgeni zerinde geribesleme oran nn etkisi ek. 8-3 de rlmektedir. Geribesleme yokken (RF direnci karlm) ykseltecin orta-

238

1 LEMSEL YKSELTELER 0 +15 V 33 ki? 1 ki2

-4

12 ki?. VVVR2

vs
100 1.x F 1,1 kIl

3,3 ki-2 R1 120

cI 15 PF

1,2 k2
RF

-o ekil 8- 2. lkikatI geribesleneli ykselte. Geribesleme R i /Rf oran ile belirlenir.

Geribeslemesiz

Rf ..15

3,9 ki?, 1,2 ki?,

0 100 liz

1 kHz

10 kHz

100 kHz

1.MHz

10 MHz 100 MHz

Frekans

ekil 8-3, ek. 8-2'deki ykselteein tepki belirtgeni zerinde geribeslemenin etkisi.

erit kazanc 1000 ve yksek frekans kesilim noktas 100 kHz dir. RF nin daha kk de erlerini kullanarak geribesleme art rld zaman orta- erit kazanc azaltlr ve frekans tepkisi daha alak ve daha yksek frekanslara do ru geniletilir. 1200 Ohm luk bir geribesleme direnci kullan ld zaman kazan 10 dur ve st frekans kesilim noktas 15 MHz e karlr. Bu durumda fl = 120/ 1200 0,1 ve bylece, at; = 100 olur. Denklent (8-5) e gre orta erit kazanc

TEMEL ELEKTRONIK

239

1 dr ve bu de er ok. (8-3) deki deneysel tepki e rileri ile uyumaktadr. yleyse, geribeslemenin kullan lmas ile olduka kararl ve geni -eritli bir ykselte yap m mmkndr. Devrede byk bir geribesleme oran kullanld zaman ek. 8-3 deki tepki erisinin son kesiminde kazanc n arttna dikkat ediniz. Bu durum, bu frekanslarda ykselteteki faz kaymas nn bir sonucudur. Etkin olarak, negatif geribesleme azalt hr nk geribesleme gerilimi art k giri is,aretine gre tam 180 ilk faz fark nda deildir. Geribeslemeli ykseltelerin faz belirtgeni, ykseltme- eridi dndaki frekanslarda olduka nemlidir. zellikle byk geribesleme oranlar kullanld zaman, tepki eirisindeki bu tr dzensizlikler kk olmaldr. E rinin son kesimindeki yksek frekanslarda, pozitif geribeslemeye neden olacak biimde faz kaymalarm n yeter lde byme ihtimali vardr. Eer ykseltecin kararl kalmas isteniyorsa bu art nlenmelidir. Bu durum. sonraki bir kesimde daha ayr ntl bir biimde incelenecektir. Eer geribesleme devresi frekans seici ise, ykselte iin zel bir frekans tepkisi belirtgeni geli tirmek mmkndr. rne in ek. 8-4 de grld gibi, katn birinde T-kprl geribesleme devresi bulunan bir ykselte d nnz. Bu devrede, yksek bir giri impedans ve alak bir k impedans salamak iin kaynak izleyicileri kullan lm . Bylece frekans seici kat, giri ve k yklerinin bozucu etkilerinden yal tlmtr. Geribesleme devresinin varlnda, katlar aras ndai iftlenimi basit k lmak amacyla ilk iki katta bir fark ykselteci kullanlmtr.
o 12 V 47 kil

0,1

4F

2N2500 2N2500

1 M1-2

2N2497

1HH
2N726 0,0016 0,0016 4F 4F 10 K) 1 k2

1
20 K.2

18 kll

ekil 8-4. T-k8prl szgeten olu an bir frekans seici geribesleme devresi kullan lan akortlu ykselte.

?An

I T MSF" Y OKSELTEC,IER

T-kprlii stizge ak t enlan geite ba lant ndan negatif geribesleme iin gerekli ise, geribesleme gerilimi giri iaretine gre 180 lik faz fark gsterir. T-kprl szgecin tepki ei:.i,risine gre, geribesleme gerilimi szgecin belirtgin frekans .nda. bir minimumdan geer. Bu nedenle, ykselte kazanc bu frekausta bir maksimuma cd ir ve sonu akorth bir yiikseitetir. T-kprl szgecin belirtgenleri nedeniyle geribesleme oran fi frekans n bir fonksiyonudur ve ek. 8-5 de gsterildi i gibi geribesleme etkisi szgecin seicili ini byk lde artm.

0,8 z

0,6 ,4

0,2

L.
100 300 1000 3000 10,000

Frekans . , Hz

ekil 8-.5. ek.

deki T-kiiprlh viikseltecin frekans-tepkisi belirtgeni.

Yksek-Q indktarslarmn yerle tirilmelerinin zor oldu u ses frekanslarnda o u kez geribeslemeli akordlu ykselteier kullan lr, yoksa byk indktans de erlerine ihtiya duyulur. Ayrca, direnleri de iken yapmak suretiyle ykselteei akord etmek olduka kolay bir i tir. Ayn zamanda bu yaklam indktanslarn retiminin zor olduu integre-devrelerde de kullan ldr. Akordlu geribeslemeli ykseltelerde, ikiz-T ya da Wien kprs gibi ba ka frekans seici geribesleme devreleride kullan lmaktadr, Negatif geribesleme bir ykseltecin giri ve k impedansm deitirir. Bunun nasl olduunu grmek iin, ek. 8-6 da olduu gibi, ykselte yerine Thevenin e deerini gz nne al n z. Bu durumda k gerilimi ve giri iareti (8-7) vo avi-ioro

ve
v i = vi. -I- fiv o olur. Denklenz (8-8) Denk. (8-7) de yerine konulursa,
vo = av 1 4- afiv o---ior,

(8-8)

elde edilir. Buradan v a in zm, v

a

olur.

1 -a(3

ro 1fla

(8-9)

TFMEI, El EKTROMK

211

ekil 8-6. Gerilim geribesleme kullanld' zaman, ykselteein etkin giri ve k irnpedanslarnu bulmaya yarayan devre.

Denklem (8-9) negatif geribeslemeli bir ykselte iin Th<wenin ba ntsdr. Burada v i nin katsaysnn kazan oldu una dikkat ediniz, bu ise Denk. (8-3) ile uyu maktadr. io n katsays etkin k impedansdr. Denklem (8-9)a gre k impedans azalmaktadr ve e er -a bykse olduka klebilir. Etkin giri impedans, Denk. (8-7) ve (8-8) de v o yerine R ijo ve v i yerine riii koyarak bulunur. Elde edilen ba ntlar vi /ii yi yani, giri impedansm bulmak zere zlrse,

Ri

ri (1

afi ro RT,

(8-10)

bulunur. Denklem (8-10) a gre, giri impedans negatif geribesleme etkisi ile artrlr. nceki blmlerde tart ld zere hem k impedansunn azalmas hem de giri impedansnn artmas ykseltelerde istenen zelliklerdir.

Akmla Geribesleme
k geriliminden ok k akm ile orantl bir geribesleme i areti olu turma da mmkndr ve buna damla geribesleme denir. ekil 8-7 de gsterildi i zere gerilim ve aknda geribeslemenin her ikisi de ayn ykseltete ekil 8-7 nin k devresi iin gerilim ba nts , vo = av ii, (ro

R F)

(8-11)

dir. Benzer biimde giri devresi iin, Kirchhoff gerilim denklemi vi = vi+ fivvo 4- PijoRF (8-12)

verir. Denklem (8-12), Denk. (8-11) de yerine konur ve k gerilimi zlrse,

v
elde edilir.

1-afiv

vj t o

ro+(1-ai3i)RF 1-afiv

(8-13)

 LEMSEI. YeKSELTEIER

vo

ekil 8-7. Gerilim s e ak mla geribeslemeniu birarada kullanlmas .

Bu bantnn yalnz gerilim geribesleme (fi i =0) iin verilen Denk. (8-9) ifadesini de bulundurdu una dikkat ediniz. Akm ve gerilimle geribeslemenin bir arada kullan lmas , ykseltecin k impedansmn istenen biimde ayarlanmas mmkn olur. k impedans Denk. (8-13) deki i, o n katsay sdr ve eer
ro (1af i) RF == 0

(8-14)

ya da

afi = 1 i

ro
RF

(8-15)

ise sfr yaplabilir. E er Denk. (8-15) sa lanrsa, ykseltecin i impedans s fr olur ve bu nedenle herhangi bir yk impedans na maksimum g yenilebilir. Bunun, Denk. (8-15) e gre, pozitif ak m geribeslemeyi gerektirdi ine dikkat ediniz. Devrede bulunan negatif gerilim geribeslemeniu kararl lk sa layc etkisi nedeniyle, bu durumda pozitif ak m geribeslemeye imkan sa lanr. Kararllk Ykselte kazanc a ve geribesleme arpan fi, aslnda kompleks saylardr. Ba ka bir deyimle, zellikle ykseltecin ykseltme eridinin dnda kalan frekanslarda iftlenim s alar ve sapt rc salarn etkileriyle ilgili faz kaymalar vardr. Bu faz kaymalar , geribesleme geriliminin y kc bir biimde giri iareti ile giriim yapmas iin gerekli 180'lik faz kaymas ndan bir ayrlmaya neden olurlar. at3 y pozitif yapacak biimde, faz kaymasm n tamamann sfr (yani, 360) olma durumu do abilir ve bu nedenle geribesleme gerilimi giri iaretini destekler. Buna pozitif geribesleme denir ve geribeslemeli ykeltelerde ciddi karars zlk etkileri do urur.

TEMEL ELEKTRONIK

243

zellikle, eer afi = 1 ise Denk. (8-3) le verilen k geriliminin, herhangi bir giri iareti yokken bile, olduka byk de ere ula tna dikkat ediniz. Bu demektir ki, daha nce transistrlerde toplay c sasnun geribesleme etkileri ile ilgili tart mada grld zere, pozitif geribesleme bir ykseltecin salmm yapmas na neden olabilir. Salnm ykseltelerde zararlidr, nk, k gerilimi giri iaretinin bir kopyas olamaz. Bununla birlikte, gelecek blmde tart laca zere, pozitif geribesleme titre ken devrelerinde yararl bir durumdur. Ykseltecin yiikseltme eridinin alak ve yksek frekansl kesimlerinde pozitif geribeslemeye gtren faz kaymalanna kar geribeslemeli ykselteleri kararl yapmak amacyla onlarn yapmlarnda olduka titizlik gsterilir. ans eseri, geribeslemeli ykseltelerin kararhl m hesaplamak iin nygulanabilen kolay bir kural vard r. Denklem 8-4 e gr, e er cP pozitif ve bire e it ise kararszlk do al-. Bundan u sonucu karabiliriz; e er faz kaymas 360ye ula madan nce c9 nn mutlak de eri birisi altna derse, ykselte kararl olacaktr. afi = 1 ve faz kaymas n sfr olduu bal konumlar bulmak iin ek. 8-8 de verildi i gibi afi nn bykln ve fazm frekansm bir fonksiyonu biiminde izmek yararldr. Bu standarda gre, belirtgenleri ek. 8-8 ile verilen ykselte kararl dr.

ekil 8-8. Kararl bir ykseltecin geribesleme genli inin ve faznn belirtgenleri.

Kararllk iin kullanlan bu kural uygulayabilmek iin, geribesleme yokken ykseltecin kararl olmas gerekir. Ayn zamanda, geribeslemeli bir ykseltecin artl olarak kararl olabildii belli durumlar vard r; rnein, baz ykleme artlar altnda kararl ve dieri iin karars zdr. Bununla birlikte, bir devreyi en kolay bir biimde incelemek iin yukar da verilen art yeterlidir. Bu kararllk ihtiyac nn altnda birok ykselte eidinin af belirtgenlerini d nmek yararldr. o u durumlarda geribesleme oran fre-

244

LEMSEL YKSELTECLER

kanstan ba msz oldu undan, ykselte kazanemm gerilik ve faz belirtgen'elinin ayr ayr incelenmesi yeterlidir. RC-iftlenimli bir tek ykselte kat durumunda, ek. 8-9a, faz kaymas hibir zaman 90' yi gemez. Bu, af3 nn faz her zaman 90+180 -= 270 den az olacak demektir. Bu de er 360 den az olduundan, tek-katl bir uegatif geribeslemeli ykselte karars z olamaz. Ardarda eklenmi RC-iftlenimli iki zde kat, ek. 8-9b da kabaca izimi verilen ideal belirtgenine sahiptir. Faz kaymas , ok alak ve ok yksek frekanslarda 180 ye ula r, buna kar lk bu frekanslardaki kazan olduka kktr. Bu nedenle, toplam faz kaymas nn 180+180 = 360' oldu u yer-

(a)

(b)
180 <t 0 180

(c)
270

56

O 270

ekil 8 - 9. a) Bir - kath -ykselteein b) iki -katl ykselteein e) -e - atla ykselteein kazan ve faz belirt-

genleri.

TEMEL ELEKTRONIK

245

lerde (IP nn bire eit olabilme imkan yoktur. Bununla birlikte, kullan lan ykseltelerde her zaman sapt rc salarm etkileri olduundan bu etkiler yksek f:ekaslarda ek faz kaymas meydana getirebilirler. E er kazan bykse, saptrc salarm neden oldu u ek faz kaymas , yksek frekanslarda, kararl olmayan durumlar ortaya karabilir. RC-iftlenimli zde katn ek. 8-9c de verilen belirtgenleri en byk faz kaymasmn 270 ye yakla acak biimde oldu unu gsteriyor. Bu yzden, alak ve yksek frekanslar n her ikisinde de 180 lik faz kaymas ile karlalr ve eer orta- erit kazanc yeter derecede biiykse, -katl bir geribeslemeli ykselte kesinlikle karars zlar. Bu durum iin orta eritte afi nn mmkn olan maksimum de erinin 8 e e it olduu gsterilebilir, gerekte bu de er bile ykselteci sabrn= eiine getirir. Bu istenmeyen zorluu ortadan kaldrmak iin kazanc minimuma indirmekten ba ka birok imkanlar vard r. rne in -katl bir ykseltecin iki katlm erit genilii geri kalan katn erit geni liinden ok byk yap labilir. Bunun anlam : Faz belirtgenleri etkin bir biimde tek kat taraf ndan hesaplanr, tek kat ise arts z olarak kararl dr. De iik bir yol ise, katlar aras ndaki balayc devrelerden biri ile ilgili faz kaymasm yok etmek iin herhangi iki kat aras na d.a. ba lants yapmaktr. zellikle yksek frekanslarda kararlli artracak biimde faz ve kazan belirtgenlerini de itirmek amacyla kk salar kullanarak geribesleme ve kazan belirtgenlerinin de itirilmesi herkesce bilinen bir yntemdir. Ortadan kaldrlmas g olan ve daha kts bilinmeyen sapt rc salar nedeniyle bu e it deiiklikler ou kez deneye dayanarak gerek ykselte zerinde yap lmandr.

LEMSEL GERBESLEME
Szde Toprak Pek ok ii ba aryla yapabilen zel bir negatif-geribesleme ba lantsma

ilernsel geribesleme denir, nk devrenin giri iareti zerinde birok matematik ilemleri yapabilme yetene i vardr. Bu uygulama iin o u kez yksekkazanl d.a. ba lantl ykselteler kullan lmaktadr. Bu e it lemsel ykselteler, yksek giri impedans ve alak k impedans gsterirler ve al lageldii zere giri i areti ve k gerilimi aras nda 180 lik bir faz kaymas olutururlar. lemsel bir ykseltecin zelliklerini incelemek iin ek. 8-10 Baki geribesleme devresini d nnz, burada negatif geribesleme gerilimi k ve giri arasna balanan Rf direnci ile sa lanmaktadr. Ykselteteki faz de iimi nedeniyle geribeslemenin negatif oldu una dikkat ediniz. lemsel geribeslemede geribesleme oran , yksek-impedansh bir kaynak iin belirlenen 1 deerinden alak-impedansl bir kaynak iin belirlenen R 1 (R+ Rpf) deerine kadar de iebilir, nk geribesleme gerilimi, etki bak mndan, giri

246

LEMSEL YKSELTELER
Rf

vo

ekil 8-10. lemsel ykseltecin blok izimi.

i areti kayna ile paralel ba ldr. lemsel geribesleme devresini, S dallanma noktasna Kirchhoff akm kuraln' uygulayarak incelemek daha kolayd r. Ykseltecin giri impedans byk olduundan, bu koldaki ak m nemsizdir, bunun anlam R deki akmn Rf deki akma eit yani, vi - v i v i - vo

R
olmasdr. v1
vo

RF

(8-16

- vo / a bamts kullanlp yeniden dzene sokulursa,

Rf

aR = Rf J

Rf
R vt

(8-17)

elde edilir Kazan olduka byk oldu undan

Vo

vi

(8-18)

bulunur, bu demektir ki k gerilimi, giri i aretinin sabit olan R f / R arpam ile arplmasmdan olumaktadr. E er Rf ve R iin deerleri sa lkl olarak bilinen direnler kullnhrsa bu arpma ileminin doruluu olduka iyi olur. lemsel ykseltelerde S dallanma noktasnn zel bir nemi vardr. Bu nem S ve toprak aras ndaki etkin impedans bulunarak gsterilebilir. Bu etkin impedans v 1 in giri akmma oran ile verilir. Z, 1 Rf v1 v z v i-vo
Rf Rf

1-vo /v

1+a

(8-19)

burada, giri akmnn yerine Denk. (8-16) n n sa tarafndaki deer kullanlmtr. Denklem (8-19) a gre, e er kazan ok bykse S ile yer aras ndaki impedans olduka kktr. En ok kar la lan deer Rf = 10 5 t) ve a = 104 olduundan sz konusu impedans 10 L) olur. Kk impedans negatif geribesleme geriliminden ileri gelir. negatif geribesleme gerilimi giri i aretini S de yok eder ve S dallanma noktas n yer geriliminde tutmaya al r. Bu nedenle, S noktasna szde - toprak denir. Geri Leslemenin etkisiyle S toprak geriliminde tutulduu iin bu noktadan topra a doru hibir akn gemez. S noktasndaki szde toprak, giri ularndan grlen impedasm R ye eit olduunu gsterir.

TEMEL ELEKTRONIK

247

Matematik Ilemler ekil 8-10 daki ilemsel geribesleme devresi, giri i aretini R f / R sabiti ile arpar. Toprak ba lant noktalarn' ak ekilde gstermeyerek devre izimini ek. 8-11 de oldu u gibi basitle tirmek allagelmitir. lemsel ykselte, tepesi k balant noktasna doru ynelmi bir ikizkenar genle gsterilir. ekil 8-11 de verilen basitle tirilmi devre izimi ile, asl nda ek. 8-10 da verilen devrenin gsterilmek istendi i anlalr. E er arpma yapan devrede R = Rf ise, giri i areti yalnz 1 ile arp lr.Bu, pozitif bir sabitle arp lm bir i areti elde etmekte o u kez i e yarar. Bu uygulamada bu ilemsel ykselte arpan belirleyen ilemsel ykselteten nce gelir. 0,1 den 10 a kadar de ien arpanlar olu turmak mmkndr ve arpanlarm do ruluk derecesi esas olarak R ve Rf direnlerinin do ruluu ile belirlenir.
Rf

vo

ekil 8-11. lemsel ykselteci belirtmek iin kullan lan devre gsterimi.

Ayrca, ilemsel ykselte, ekil 8-12 de gsterildi i gibi, S dallanma noktasna tok tek direnleri ba layarak birok i areti toplamak amac yla da kullanlabilir. Bu devrede, R ,R2 ve R 3 deki akmlarn toplam Rf deki akma eittir, nk S noktasndan topra a akan hibir akm yoktur. Ayrca, S toprak 'gerilimindedir, bylece

U,

R3
t'3 oAA/V--

ekil 8-12. lemsel ykselte kullanan toplama devresi.

vi

V2

V -I

Ri
vo

vo

R2
Rf

R3
4,

Rf

(8-20)

(RP

_ v2

R2

v3 )
R3

(8-21)

dir (Denk. 8-16 ile kar latm:Liz). Bu ekilde birok iaret toplanabilir. S szde toprak noktas olduu iin toplanacak i aret kaynaklar arasnda hibir etkileme yoktur. Toplamann bu noktas ndan tr, S o u kez toplama noktas

248

LEMSEL YKSELTEI ER

adn ahr. E er R = R2 = R3, v.b. ise her bir i aret ayn arpanla (ya da --1 ile) arphr, yahut istenildii biimde arpanlar seilebilir. ekil 8-13 de gsterildi i gibi, eer geribesleme direnci yerine bir kondansatr kullandrsa, devre integral i lemi yapar. S nin toprak geriliminde Olmas dnlerek,

ekil 8-13. Integre edici devre.

vo =

1
C C

t i dt -

1 RC

t vi dt
(8-22)

Denklem (8-22) ye gre, k gerilim' giri i aretinin integraline eittir. Blm 2 de tart lan basit RC integre edici durumunda oldu u gibi burada da giri i aretinin frekans bile enleri zerinde hibir ~dama yap lmadma dikkat ediniz. Ancak tm i aret frekanslarm kulla,nmak eritgeniliinin yeter derecede byk olmas gerekmektedir. Birok i aretin toplamnn integrali, ek. 8-12 de grld gibi birok giri direnci kullanarak elde edilir. ekil 8-14 de gsterildi i gibi, R ve C nin yerleri deitirilirse, giri i aretinin zamana gre trevini veren bir trev alma devresi olu turulur. Yine toplama noktasndaki akmlar eitleyerek,
R

't Q

1(-ekil 8-14. Trev alc devre.

vo R

dq dt
vo

uv d

dt

=-

dv I' dt

(8-23)

RC dvi

(8-24)

ba nts elde edilir. Tm iaret frekanslar nda ykseltecin kazanemm yeteri kadar byk oldu u varsaym altnda trev alc devrede ayn biimde btn iaret frekanslarnda frekans snurlamalar ndan bamszdr.

TEMEL ELEKTRONIK

249

Basit Ykselte lemsel bir ykselte, kiik iaretleri kullanabilen etkin bir yksek-kazan ykselteci olu turur. E er, bununla birlikte ekil (a-10) da giri impedans R = 10 5 D ise ve 103 lk bir kazan isteniyorsa, geribesleme direncinin 108D olmas gerekmektedir. Bu byklkte kararl direnlerin bulunmas pek kolay deildir, bu nedenle ek. 8-15 de gsterilen de iik bir balant kullanlr. lemsel geribesleme ba lantsn ayakta tutman yan sra R 1 ve R2 nin gerilim blc etkisi k iaretinin yalnz bir kesimini giri e geri verir. Devre, S nin toprak geriliminde olduunu hatrlayarak geribesleme ilmekleri evresinde gerilim d melerini yazmak surtiyle incelenir:
Rf R2

ekil 8-15. Yksek kazanl ilemsel ykselte

vo ( R2 --F R ) i -}- R1i2 -= 0

(Rf

(8-25a) (8-25b)

R 1 ) i2

R ii i = O

i2 dir. Bu deer, S noktasndan topra a hi akm akmad iin ,vi / R Denk. (8-25a) ve (8-25b) de kullan lr ve sonuta elde edilen ba ntdan vo f vb oran zlrse,
vo tt

Rf R

R1

(8-26)

elde edilir o u kez, Rf> R1 ve R, > R 1 olduundan Denk. (8-26), i lemsel bir ykseltecin daha nce Denk. (8-18) ile verilen kazan ba nt smn R2 fR ile arpmma indirgenir. E er, rne in R2 = 104 ve R 1 = 102 D ise, 105oran luk bir giri impedans ve Rf = 106 D luk bir geribesleme direnci ile 10 3 erinde bir kazanca de

LEMSEL YKSELTE DEVRELER Pratik Ykselteler Pratik fakat olduka basit bir ilemsel yiikselte devresi, ek. 8-16, nceki blmde tartld zere dengeyi gelitirmek amacyla sabit bir akm kayna transistrii kullanan bir AET fark-ykseltecini giri kat olarak kullanmaktadr. kinci kat, bir pnp transistrn toplayc yk direnci olarak

250

LEMSEL YKSELTELER

kullanan bir npn yarcs-topraklanm ykseltetir. Bu, do rudan do ruya bir yarc-izleyicisinin k katna ba ldr. Negatif geribesleme gerilimi, k ile ikinci kat n yarma, aras na balanan 680 k0 luk diren ile olu turulur. Ayrca, pozitif akm geribesleme ise ktaki yarc direncini toparc zerindeki yk tranistrnn yay c direncinin bir kesimine ba layarak elde edilir. -o 12 V
I

1 kil 47 k52

47 IsS) 2N735

6,8 kl-2

2N1132

680 k5-2

-t 12l1 ekil 8-16. AET giri katl ilemsel ykselte.

Bu devrenin, AET giri kat nedeniyle, 105 gibi byk bir kazanc ve yaklak olarak 5 NIS2 de erinde byk bir giri impedans vardr. te yandan, yarc-izleyici k ve negatif geribesleme etkisi nedeniyle, k impedans kktr. Pozitif geribesleme ak m nc katta biraz kazan sa lamak ve bozulma olmakszn izin verilebilen maksimum k -gerilimini artrmak amacyla kullanlmtr Fark alc giri ularmn kutup i aretleri ile belirlendi ine dikkat ediniz. Negatif u, giri iaretiyle z t iaretli bir k iaretine neden olduundan tr iaret deitiren giri adm alr. te yandan, iaret deitirmeyen giri ad verilen pozitif u ise giri iareti ile ayn fazda bir k iareti oluturur. i aret de itiren giri , ilemsel geribeslemede 180 lik faz kaymas gerekti inden, normal giri ucudur. ntegre-devre i lemsel ykselteleri, hacim bak mndan kk olular ve yararl zellikleri nedeniyle olduka kullan ldrlar. ekil 8-17 a da verilen sekin bir ykselte devresi ek. 8-17b de gsterilen gerek silisyum levha ile karlatrlabilir. Ykselte devresinin tamam , ek.8-17c ya da ek. 5-29 da gsterildii gibi kk bir paket ierisine yerle tirilir. Be -katl devre, s caklk etkisi yok edilmi bir yarc transistr ile Darlington-ba lantl bir fark yk-

in

8
9

7
9

o--

3,2 kS2

3,4 kil

-..Mil

2,2 kS-1 1,5 k2

3 ,

4
(a)

O -V

ekil 8-17. (a) ntegre-devre i lemsel ykselte. (b) Gerek silisyum levha ve (e) Yass-paket biimli k lf (Motorola Seniconductor Products Inc.)

 L.EmsEL vt)KsELTEc: ER

selte,cinden olu maktadr. Bunu, yay c direnci olarak ba ka bir transistr olu maktad r. Bunu, yayc direnci olarak ba ka bir transistr kullanan bir yayc-izleyicisi ykseltecine ba lanan ikinci bir fark-ykselteci kat izlemektedir. Yaycs topraklannn bir ykselte, k yayc izleyicisini beslemektedir. Ayn zamanda, yay c izieyieisinde de yay c direnci olarak bir transistr kullanlmaktadr. Giri , ara ve k katlarnda scaklk dengelenmesinin, yayc direnci olarak davranan transistrlerin taban ngerilim devrelerinde bulunan diyodlarca sa dandn a dikkatinizi ekelim. ekil 8-17 de gsterildii zere, giri , k ve g-kayna ba lant noktalarndan ayr olarak giri - kat transistriiniin toplaycsma ve nc kattaki i negatif geribesleme devresi e de giri ular braklmtr. 7, 8 ve 9, 10 balant noktas iftleri ykseltecin ykseltme- eridinin yksek ve alak frekansh kesimlerind eki pozitif geribeslemeyi nlemek amac yla d ardan faz dengeleyici devrelerin ba lanmas na imkan Sa lar. Dengelemc ihtiyac i it msel ykseltecin kullan lma amacna baldr ve bu nedenle faz dengeleyici devre integre devrenin bir - paras olarak yaplmaktadr. Faz dengeleyici devre rnekleri, daha sonraki bir kesimde ele al nacaktr. Olduka iyi do rultulmu kaynak gerilimleri kullandsa ve zenle yap lsa bile d.a. ykseltelerinde kaymalar nlemek pek gtr. Ykselte knda kayan geriliralerin olmas demek ilemsel ykseltecin, S dallanma noktas n, szde toprak gerilimin de tutamamas demektir. Szde topraktaki hata ofset olarak bilinir. Sekin ofset gerilimleri 1 mV mertebesindedir; bu byklk kritik uygulamalarda dikkate de er olabilir. Szde toprak gerilimini kararl klmak iin Sek. 8-18 deki gibi bir keski ykselte kullanarak daha iyi al an ykselteler elde edilmektedir. Burada kesici ykselte a.a. iftlenimli olduu iin ofset gerilimlerinden armnu tr. Bylece S deki ofset gerilimini ler ve ilemsel ykseltecin pozitif giri ine ykseltilmi bir hata iareti verir. Bu iaret, ilemsel yilkselteteki ofseti yok edecek biimde etkisini gsterir ve bylece, uygulamada, ofset gerilimleri yakla k olarak 10 g, V a indirgenebilir.
R

R
0--jkAA, t

ytikelte 0

.1

_J

ekil 8-18. Kesici yiikseltele kararl olan bir ilemsel ykselte.

TEMEL ELEKTRONIK

253

S noktas ile ilemsel ykselte aras na bir kondansatr yerle.tirildiine

ve bylece ofset geriliminin yaln z kesici ykselte ile kontrol edildi ine dikkat ediniz. Bu kondansatr i lemsel ykseltecin d.a. iaretlerine tepki gstermesini nler, fakat kesici ykselte gerekli tepkide bulunur ve k i aretini ilemsel ykseltece vermekle i lemsel geribesleme devresinin bir paras n oluturur. Etki bakmndan, ilemsel ykselte d.a. iftlenimli de ildir ve yksek frekansh i aretleri iler, te yandan kesici ykselte ise d.a. ve olduka dk frekansh i aretleri i ler. D.a. kazanc olduka byktr, nk kazan, her iki ykseltecin kazanlar = arpnuna e ittir. Bu 'demektir ki, tepki erisinin tamam dzenli deildir, yani dk frekansh blgedeki kazan yk sek frekansh blgedeki kazantan daha byktr. Denklem (8-18) gere ince, bu durum pek nemli de ildir nk ilgilenilen btn frekanslarda kazan byk kald srece, geribesleme etkisi nedeniyle kazan, k iaretini veren bantda kendini gstermez. Bir ilemsel ykseltecin karars zln ortadan kald ran kesici ykseltele birleimine de, ou kez ilemsel ykselte denir. Bylece ok. 8-18 deki kesikli izgiler iindeki cihaz bir kesici ile kararl duruma getirilmi bir ilemsel ykselteci gstermektedir. lemsel ykseltelerin karars zlin ortadan kaldrmak amacyla zel olarak yap lan kesici ykselteler ayr birimler biiminde de bulunabilirler. ekil 8-19 da gsterilen tipik devre, olduka ah lagelen bir a.a. iftlenimli ykseltetir ve d.a. i aretini yeniden elde etmek amacyla ezamanl bir kesici kullanmaktad r. Kondansatrl olmayan yay c ve katod direnleri faz belirtgenlerini geli tirebilecek geribesleme ak m salarlar, bylece e zamanl olarak kesikli klnan klar kesildi giri i aretleri ile ayn fazda olurlar. Gerekte, d.a. iftlenimi ayn sebebten tr kolayl k iin kul150 kS2 +48 V -[. 0,02 ., F 1.3 Mil 330 kil 2N929 20 kI2 0. 1 4F 2N929 82 Girip 0,02gF 220 kil 91 kil 22 pF 39 M.-1 15 k (.-2 22pF 2N735 82 k 22 kS2 0,1 PF

0,1 pF

ekil 8-19. Tipik bir kesici ykselte.

251

LEMSEL. YOKSELTELER

laulr. Giri ve k salar bulundu u i.Yin ykselte gerekle a.a. iftleninali dir. ekil 7-33 e benzeyen MOYAET kesicileri kullanan kesici ile kararl duruma getirilmi i lemsel ykselte integre-devreleri de ticari olarak bulunabilir. ilemsel bir ykseltete ihtiya duyulan zellikler d nlen uygulama yerine ba ldr. Bununla birlikte, baz deikenler birok uygulamada belirgindir ve bunlar farkl sistemler aras nda karlatrma yapabilmek iin bir bir temel devini grrler. Birok e it ilemsel ,ykseltecin izelge 8-1 de zetlenen belirtgenlerini dnnz. Bu izelge, kesildi bile enlerden olu an iki tipik transistr ykseltecini (birinin ek. 8-16 dakine benzeyen bir AET giri i vardr); ek. 8-17 ye benzeyen iki integre-devre birimini ve kesici ile kararl duruma getirilmi bir ykselteci kar latrmaktadr. Bu temel e itlerin birok deiik trleri de, farkl amalar iin bulunabilir, fakat izelgede verilen deikenlerin byklkleri bu yiikselteler iin de geerli say labilir.'
izelge eit Ak-ilmek gerilim kazanc lemsel Ykseltelerin zellikleri Ak-ilmek erit-geni li i kazan bir, Mile Giri impedans S2 Giri ofset gerilimi, mV Ofset kaymas [IV fC

Traasistr kesikli bileen A ET,kesikli bileen MC 1431. integre-devre ILA702 A, integre-devre Kesici ile kararl duruma getirilmi ykselte

3 x 104

1
10

2x los
10"

Ayarlanr.

25

10'

Ayarlarnr.

3500

20

6 x 105

10

3600

30

4x 10 4

0,5

2,5

3 x 107

15

5 X 105

0,01

0,2

lemsel bir ykseltecin en nemli belirtgeni ku kusuz kazanc dr. Bu dei ken, ou kez ak-ilmek gerilim kazanc olarak belirlenir ve bunun en basit anlam, herhangi bir ilemsel geribesleme ba lants olmakszn ykseltecin kendi kazanc dr. Denklem (8-18) in geerli olmas iin kazancn byk olmas istenir. izelge 8-1 deki ikinci siituna gre kazan, 1000 den byktr ve 10 milyonu aan de erler de almaktad r. erit-genilii de ayn lde nem ta r, nk bu genilik yeterince byk kazancn elde edilebilece i iaret frekanslar blgesini belirler. Dzgn bir frekans tepkisi gerekli de il nk, ilemsel geribesleme ifadesinde kazancn gerek de eri gzkmemektedir. Bu nedenle, Blm 7 de kullan ld gibi, yar-g frekansndaki erit-geni liini belirtmek uygun de ildir. Karla trma iin yararl bir lt, kazanc n bir olduu durumdaki ak-ilmek erit-

TEMEL ELEKTRONIK

255

geniliidir, bu iSe kazanc n do ru akmdan bire dt frekansa kadarki araliktr. Bu de iken karlatrma amalar iin yararl olmakla birlikte, ilemsel bir ykselte bu erit geniliinin tamam nda kullanl deildir, nkii alak ve yksek frekans ular na yakn yerlerdeki kazan doyurucu bir sonu vermeye yetmez. Bununla birlikte nc stun ok yksek i aret frekanslarnn kullamlabildiini gstermektedir. Denklem 8-18 ile sonulanan analize gre, giri akmnn nemsiz olmas iin ilemsel bir ykseltecin giri impedansnn yeteri kadar byk olmas gerekmektedir. Bu, bir AET kat ile kolaylkla ba arlabilir ve o u kez ayn ama iin Darlington ba lants da kullanlr. Yaycs topraklanm basit bir fark ykseltecinir giri impedans bu seeneklerden (drdnc stun) kk olmakla birlikte, pek ok uygulamalar iin yeterlidir. E er giri fark ykselteci tam olarak dengelenmemi se, d ardan bir giri iareti uygulanmad halde bir k gerilimi vardr. Istenmeyen bu i aret, rnein fark alc devrede oldu u gibi, rahats z edici olbilir. nk, Denk. (8 22) ye gre sabit bir gerilim srekli olarak artan bir k i aretine neden olmaktadr; bu durum ise sonunda ykselteci doyuma gtrr. Daha nce belirtildii zere, yayc ya da kaynak devresindeki sabit bir ak m transistr, devre dengesizli inin etkisini minimuma indirse bile, o u kez kesikli bile enli ykseltelerde ayarlanabilir bir denge denetiminin bulunmas na ihtiya duyulmaktad r ( ek. 8-16) ile kardatrnz). Bile enler ya landka denge denetimi periyodik ayarlamalar gerektirebilir. Integre-devre ykselteleri yeteri kadar iyi dengelenmilerdir, bu nedenle denge kontrolu ayarlamas na gerek yoktur._ Fakat herhangi bir kal c simetrisizliin lcnn bilinmesi istenebilir. S fr k gerilimi elde etmek iin giri e uygulanmas gereken gerilim, yani ofset kolay bir ldr. izelge 8-1 e gre, ofsetin de erleri, o u kez milivolt mertebesinde ya da daha azd r. Giri ofset geriliminin zellikle s caklk etkisi ile !cayman nem ta r, nk ofset gerilimindeki yava bir deiim, yavaca de ien bir i aretten ayrdedilemez. izelge 8-1 deki son stuna gre, kayma i aretinin ofset i areti ile ayn bykle eri meden nce onlarca derecelik s caklk de iimlerine in-114n verilebilir. Kesici ile kararl duruma getirilmi ilemsel ykseltelerin stn zellikleri, izelge 8-1 de s ralanan de ikenlerden akca grlmektedir. Baz uygulamalar, AET devresinin olduka byk giri impedans n gerektirebilir, buna kar baka uygulamalar iin integre devrelerin kk hacmi ve d k fiat daha uygun olabilir. Bylece e itli tiplerin de ikenleri ykselteleri birbirleriyle rekabet ettirmekten ok tamamlay el yapmaktadr. izelge 8-1 de sralananlara ek olarak, ba ka birok deikenier ilemsel ykselteleri belirlemek zere yayg n olarak kullanlmaktadr. Bu ek zelliklerin baz lar : k impedans, giri nbesleme akm ve akmn, ofseti,

256

LEMSEI, KSELTELER

ortak-kip d arlama oran ve i giirltiidr. zel bir uygulama iin, tekiler kadar, bunlardan herhangi biri de izelgede gsterilen ortak de ikenlerden daha nemli olabilir. integre Eden ve Trev Alan Devreler integre eden ve trev alan pratik bir devre ek. 8-20 de gsterilmektedir. Burada kullan lan integre devre i lemsel ykselteci, ek. 8-17 dekine benzer. Devre zerinden izleyerek ve ek. 8-13 ve 8-14 ile kar latrarak gr-

2 ki2 Tiirev alma konumu 25 pf

? 1-6 V

R
o- -4- -9 39 kr2 ; 39 kil 51S2 390 k2
1 I

ti

C 0,02 4F integral alma konumu

25; 2 1-(.2 d

v
o

ekil 8-20. Pratik bir integre eden ve trev alan dM re.

lece i zere, giri devresindeki anahtar integre edici s a ve direncin konumlarn. yerde itirir. Bylece ayn devre, giri i aretini integralini ya da trevini almak amacyla kullan labilir. Bir kare-dalga giri i areti kullanld zaman deneysel tipik k dalga-biimleri ek. 8-21 de gsterildi i gibi olabilir. ekil 8--20 deki integre etmekle kullan lan say ntleyen 390ku luk direncin amac , giri ofset geriliminin uzun zaman integre edilme etkisini yok etmektir. Etki bak m ndan diren, i aretteki yava deiimler iin s ac yksz tutar ve bu nedenle integre eden devre yakla k olarak f = 1 /2 n RC ==--- 20 Hz in alt ndaki frekanslarda uygun biimde integre etmez. Kk bir s a ve direnten olu an iki seri dizili , faz dengeleme devreleridir. Daha nce grld zere, bu devreler ykseltecin yiikselt ne- eridinin yksek frekans kesiminde toplam faz kaymalarm n pozitif geribesleme yapmamas n kesinlikle mmkn klar. Logaritnek Ykselte zel giri - k belirtgenleri oluturmak amac yla i lemsel ykselte devrelerinde do rusal olmayan geribesleme bile enleri kullanlr. rne in, ekil 8 22 deki taban topraklanm transistrden olu an geribesleme eleman -m dii-

TEMEL ELEKTRONIK

257

(a)

(b)

(c)

ekil 8-21. (a) Kare-dalga giri inin ek. 8-20 deki i lemsel-ykselte devresi ile (b) integre edildikten ve (c) trevi al ndktan sonraki biimleri.

ekil 8-22. Basit bir logaritmik ykselte.

nnz; bu eleman, k gerilimini giri iaretinin logaritmasma dn tren bir ykseltecin yap mna imkan verir. Byle bir logaritmik ykselte doyuma gitmeksizin giri -i aret byklklerinin geni bir blgesinde alr. Logaritmik giri -k belirtgeni yle ortaya kar. ekil 5-10 a gre, bir transistrdeki toplay c akm, yalnz yayel ak m ile .akm kazancnn arpmndan oluur ve yaye akm do rultucu denklemi ile verilir. Denklem (5-4) de stel terim etkili oldu undan 1 atlrsa toplayc akm

238

LEh4SEL Y KSELTELER

(8-28) olur. ekil 8-22 ye uygun i lemsel-geribesleme ba lant snda, toplayc akm
vi

e = vj o ceV

alo e eV !kg.'

(8-29)

ile verilen giri iareti cinsinden yenilebilir, burada k i areti v o tabanla yay c aras ndaki gerilimdir. Yeniden dzenleme yap ldktan sonra her iki tarafn logaritmas alnrsa
Vo -==

kT
e

ln

al, R

(8-30)

ba nt s elde edilir Deneysel giri-k belirtgenleri, ek. 8-23, Denk. (8-30) ile belirlenen logaritmik zellikleri ve ykselteein al abildii olduka eitli byklkte giri iaretlerini gstermektedir. Giri geriliminin eitli de erlerini ieren blgede logaritmik belirtgeni elde etmek iin kullan lan devrelerde o u kez, ek. 8-22 de verilen basit devreyi bir toplay c nbesleme kayna ekleyerek desteklemek ve i aret de iikliine neden olmayan giri kullanarak ofset gerilimlerini yok etmek gerekmektedir.
0,55

0,35

0,30

19 4

o-3

10-2

10_1
Giri iaret, V

10

100

ekil 8-23. Logarit nik ykseltecir giri -k belirtgeni.

Tek bir iareti-ileme yetene ine ek olarak, logaritmik ykselte iki keyfi giri i aretini birbiriyle arpmak iinde kullan labilir. ki logaritmik yksel-

TEMEL ELEKTRONK

259

tecin k toplanr ve sonra bileiminin k bir ters logaritmik ykselteten geirilirse sonu, iki giri i aretinin arp m ile orant l bir iaret olur. Etkin Szge ekil 8-24 deki ilemsel ykselteci gznne getiriniz, burada i aret de iikliine neden olan ve olmayan giri in her iltisiude de i lemsel geribesleme vardr. Ykseltecin giri impedans byk olduundan giri ularndan giren akmlar nemsiz olabilir ve,
r

VI o

<>

L
ekil 8-24. Negatif impedans dn triicii olarak ba lanan ilemsel ykselte.

i =
yazlabilir. Bu ba ntlardan

vo r

ve i2

vo r2

(8-31)

il

r2
l

LZ

(8-32)

elde edilir Kirehhoff gerilim kural d ilmek evresinde yaz hrsa, vi i ir i

i2r2 v2 =-= 0

(8-33)

bulunur. Denklem (8-32) kullanhrsa, giri ve k gerilimleri aras ndaki ba4ntnn (8-34) vl = v2 olduu grlr. imdi, k ularna bir Z2 impedans baland zaman devrenin .gzken. giri impedansn dnnz,..Dikkati impedans dn mne toplamak iin, ek. 8-25 deki izimi gznne getiriniz; burada a a da dorulanan nedenlerden tr, ek. 8-24 kesikli izgilerle belirlenen dikdrtgenin iinde kalan kesim NID ile gsterilmitir. ekil 8-25 .e gre, Z2 impedans

260

SLEMSEL YKSELTELER

ekil 8-25. Negatif impedans dn trileii dir devrenin blok izimi.

Z2

(8-35)
2

ile verilir. Giri impedans ise Z v, l

r2r, ir
Z2

(8-36)

r2

dir; burada Denk. (8-32) ve (8-34) den yararlan lmtr. Denklem (8-36) dan grld zere devrenin ilgin bir zelli i vardr; grlen giri impedans, k ularna ba lanan impedans n negatifidir. Bu demektir ki, devre bir negatif impedans dntrcsdr (ksaca NID ile gsterilebilir). rne in, eer k impedans sasal ise, giri impedans indkseldir. Ayrca , indktansn bykl r i /r2 arpanna ba ldr.

szgetir, bu szgete k ularndaki

Bu yararl zelliin basit bir uygulamas , ek. 8-26 da gsterilen etkin C2 sas, C ile bir rezonans devresi oluturacak biimde bir indktansa ba lanmtr. Bu devrenin giri -k belirtgeni, Denk. (8-34) den yararlanarak

NID
Vi

i2

R2 oekil 8-26. Etkin szge.

vo

v2

1
V

V 1,

L Zi -I-

+ (t l / v ) Z

(8-37)

bulunur. Denklem (8-36) y Denk. (8-37) de kullanrsak,

TEMEL ELEKTRONIK

261

vo J vi elde edilir, Z oran,

r2 r1

Zi Z2

(8-38)

( R1

coC i f jR 2 /o2

( i C2 ) + ie.) (R ic2 co2c 1 R2 ) Z2 R2R -[ C (8-39)

dir. Sanal ksm sfr olduu zaman devre, rezonanstad r ve rezonans frekans
C1) 0

2 ----

R C R2C2

(8-40)

dir. Denklem (8-39)veDenk.(8-40),Denk.(8-38) de kullan hrsa elde edilen sonu v,

vl
)-

r2

R R2

C )1 ; r2 siTf.C2 C2 j ri R2C1

co

co,
co

(8-41)

dr. Bu ba ntnn, RLC devresi iin verilen Denk. (3-39) ile kar la trlmasmda yarar vardr. R i = R2 ve C l = C2 olmas halinde, giri -k belirtgeni vi / = (1-2
ri

r2

j 1.2 (

03 0

T l \ o,

(8-42)

bant sma indirgenir. Devrenin Q e deerini. r, / r i den olutuuna dikkat ediniz, bu demektir ki Q, rezonans frekans ndan ba msz olarak ayarlanabilmektedir. te yandan rezonans frekans m, Q yu deitirmeksizin, ya R i (ve R2) yi ya da C i (ve C2) yi deitirmekle ayarlamak mmkndr. E er Denk. (8-42) deki gerek terim birden kk ise, rezonans durumunda k iareti giri gerilimini geebilir. Bu nedenle etkin szgeein bir kazanc da olabilir. Karlatrel lemsel ykselteler, iki i aretin byklklerinin kar latrlmasnda da i e yararlar. E er iaretlerden biri iaret de itirmeye neden olan ve teki ise olmayan giri e uygulan rsa ykselteein k yalnz iki i aret eit olduu zaman sfrdr. ntegre-devre i lemsel ykselte kullanan, Sek. 8-27 deki gibi pratik bir karlatm devre, her ne zaman ani giri iareti V ye eit olursa sfr k geri50 pF fif 1-12 V

o ekil 8-27.
lemsel ykselte kullanarak yap lm bir karlatrc.

262

LEMSEL YKSELTELER

limi verir. lemsel ykselteein byk ortak kip d arla na oran ve mkemmel giri -kat denge belirtgeni, bu uygulamada olduka nem ta maktadr.

ANALOG BILGISAYARLAR Analog

lemsel-geribesleme devreleri, analog bilgisayar', iine yerle tirilebilirler, bu bilgisayarlardaki gerilim i aretleri fiziksel sistemlerdeki de ikenlere benzer. Pek ok fiziksel sistem do ann yasalarna dayanan matematik denklemlerle belirlenebilir. Analog bilgisayarlar', bu denklemleri zmek ve bylece sistemin davran m gstermek amac yla kullanlr Bir analog bilgisayarmn gerilimleri ve teki devre de ikenleri gerek sistemin de ikenlerine ve zelliklerine kar lk gelir. Bilgisayarn deikenleri kolayca deitirilebilir ve ayarlanabilir, bylece sistemin davran eitli artlar altmda incelenebilir. Gerekten, bilgisayara fiziksel sistemi taklit ediyor gz ile baklr ve dtan gelen uyarya kar tepkisi matematik belirlemenin do ruluk lsnce gerek sisteme kar lk gelir.

Snml Harmonik Osilatr

Pek ok fiziksel sistem, rne in Newton hareket yasalar na uyan mekanik hareketler, diferensiyel denklemlerle belirlenir. Snrnlii, harmonik osilatr gz nne alualz. Bu, keyfi bir F (t) kuvveti ile srlen ve b snm sabiti ile belirlenen viskoz snmn varlnda, kuvvet sabiti k olan bir ipin ucuna asl m ktleli bir cismin mekanik titre imidir. Cismin her an konumunu belirleyen x m

d2x dt2 b dx dt

dx kx = F(t) b dt k mx

(8-43)

denklemine uyar. Bu denklem yeniden dzene sokularak

d2x dt2

F(t)

(8-44)

yazlr. Bu denklemi zmek iin gerekli bir analog bilgisayarn an yap m, dzx dt2 ye karlk gelen bir gerilim i aretinin bulundu unu varsayarak ba -

dx yi vermek zere integre edilir; burada kolayl k olsun diye Denk. dt (8-22) deki RC zaman sabiti bire e it klnmtr. Sonra, -dx 1dt yeniden integre edilerek x bulunur. -dx /dt nin b Im kesri birinci integre edicinin
lar. Bu, k ular arasndaki bir gerilim-blcden elde edilir; bunun i areti deitirilir ve ikinci integre edicinin kndaki x ir k Im kesrino ve (1 /n) F(t) ye karlk gelen bir gerilim iaretine eklenir, ek. 8-28. Denldem (8-44) gereince toplam, d2x/dt 2 ye e ittir ve bu toplam ba langta ikinci treve karlk gelen i aretin bulundu u varsaylan giri e geri verilir. Bylece, bu bilgi-

TEMEL ELEKTRONIK

263

ekil 8-28. Titre en-ktle problemini zmekte kullan lan analog bilgisayara

sayar, Denk. (8-43) ile verilen ilk deferensiyel denklemi srekli olarak zer x e ve eer istenirse dx /dt ye karl k gelen gerilimler devredeki uygun noktalarda llebilir. Herhangi bir diferensiyel denklemin zmnde oldu u gibi, zme ba land anda dx /dt ve x e karlk gelmek zere ba lang gerilim de erlerinin uygulanmas gereklidir. Bu, t =0 an nda s i ve s2 anahtarlarn aarak en etkin biimde baardabilir. Toplama noktalarnun toprak geriliminde olmas gereinden grlebilece i zere, integre edici kondansatrn ular arasndaki gerilinaler her an h z ve yer de itirmeyi temsil ederler. Bu anahtarlar, F(t) nin uygulanmas ile birlikte aym anda a lmaldr ve uygulamada bu i o u kez, diyod gibi elektronik anahtarlarla yap lr. Denklem (8-43) n herhangi bir RLC devresindeki ak m iin verilen Denk. (3-20) ile ayn biimde olduuna dikkat ediniz. Bu demektir ki, ek. 8-28 deki analog bilgisayar, rnein, bu basit devredeki rezonans etkilerini ara trmak amacyla da kullanlabilir. Bilgisayar taklidini yapt devreden daha kark olmakla birlikte, devre de ikenlerinin de itirelebilme kolayl nedeniyle, devrenin incelenmesini mmkn k lar Ayrca, gerek duyulduka bilgisayar ba ka devreleri taklit etmek amac yla yeniden dzenlebilir.

KAYNAKLAR
Jerald Graeme: "Applications of Operational Amplifiers," McGraw-Hill Book Company, New York, 1973.

264

LEMSEL YKSELTELER

Brian Jones: "Circuit Electronics for Scientists", Addison-Wesley Publishing Company, Inc,. Reading, Mass., 1974. R.D. Middlebrook: "Differentiai Amplifiers, " John Wiley and Sons, Inc., New York. 1963. ALITIRMALAR 8-1. ekil 8-4 de verilen T-kprl geribeslemeli ykseltecin c de er devresini izin. Yalnz bana szgecin belirtgen e risini izin (yani, i3 nn frekansa gre de iimini) ve geribeslemeli ykseltecin tepki e risini bulun. Btn AET ler iin g m = 5 x 10-3 mho oldu unu varsaym. 8-2. ekil 6-8 deki kaynak izleyicisini geribeslemeli bir ykselte olarak dnerek kazan, giri ve k impedanslar iin gerekli ba ntlar elde edin. Cev: a/(1+a); ( R g -I- R2) (1+a); R2 (1+a) 8-3. ekil 8-2 deki transistrl geribeslemeli ykseltecin giri ve k impedanslarn bulun. h parametrelerini h ie = 3600 Q, = 150, hr e = 3 x10-3 h oe = 1,4 X 10-4 mho aln. ve

Cev: 1,61 x 10 6 Q, 12 Q
8-4 ekil 6-18 deki devrede yay c direnci ile paralel ba li olan kondansatr kaldrn ve kalan devreyi akm geribeslemeli bir yiikselte olarak zmleyin. fi y ve kazanc hesaplayn. Cev : 1; 3, 3. 8-5. Gerilim ve akmla geribeslemenin her ikisinin de bulunmas durumunda, geribeslemeli bir ykseltecin giri impedansm veren bir ba t elde edin. Bu ba nty kullanarak akm ve gerilim negatif geribeslemenin her ikisinin de giri impedansm artrdn gsterin. k impedans sfr olduu zaman, Denk. (8-15) i kullanarak, giri impedansn veren ba mty

8-6 ekil 8-16 daki ilemsel geribeslemeli ykseltecin k katlarndaki gerilim ve akmla geribesleme oranlar ; 13, ve j Cev : 10-2, 1 8-7. ekil 8-23 kullanarak Denk. 8-30 a kar l k gelen saysal bir ba nt gelitirin. ekil 8-22 deki devrede kullan lan transistr iin / o in yaklak deeri nedir? e/kT = 38 V-1 aln. Cev : 3,8 x 10-13 A yi hesaplayn.

8-8. ekil 8-22 de yararlan lan ilkeleri kullanarak, k gerilimi giri i aretinin ya karesi ya da nc kuvveti olan bir devre tasla izin.

TEMEL ELEKTRONIK

265

8 9. Serbest d en cisim problemini zebilecek bir analog bilgisayarm n

-

izimini yapn. Bunun iin gerekli denklem,

d2x dt2 = g
dir ve g yerekimi ivmesidir.

(8-45)

8 10. ekil 8-29 da izimi verilen analog-bilgisayar devresinin x ve y cin-

sinden zebilecei, iki bilinmeyenli iki denklem yaz nz.

Cev : a ix b iy = ci

ve

a2x b2y = c2

ekil 8-29. Dorusal denklem sistemlerini zmeye yarayan analog bilgisar devresi.

BLM DOKUZ

Osilatrler

Elektronik devreler, e itli frekanslarda e itli dalgabiimerinde a.a. iaretleri retebilirler. Gerekten, transistrl ve vakum-tpl osilatrler, yksek-frekansl gerilimleri retmenin tek kolay yoludur. Bunlar, radyo ve TV vericilerinde ve ahclarnda, dielektrik ve indksiyon stm,asna kar ve elektronik cihazlarda zamanlama ve deneme amalar iin olduka ok kullan lmaktadr. Asl nda herhangi bir osilatr, d.a. kaynak gerilimlerinin verdii gc istenen belirtgenlere sahip olan a.a. gcne dntrr. Titreimlerin frekans ve dalgabiimlerine ek olarak, dntrme etkinlii ve frekans kararll da osilatr devrelerinin yaplmasnda nem tar.

TEMEL ELEKTRONIK

267

POZITIF GERBESLEME
Titre im, herhangi bir giri i areti olmad halde bir k iareti olituran pozitif geribesleme yoluyla ba ardn Denklem (8-4) e gre, geribeslemcli bir ykseltecin kazanc , a' = (9-1)

1ap

ba mts ile verilir. E er, devre artlar a/3 = 1 (9-2)

olacak biimde dzenlenirse, Denk. (9-1), kazanc n sonsuz oldu unu gsterir. Bunun fiziksel yorumu, giri iareti s fr olduu zaman bile bir k i aretinin var oldu udur. Sinsel titre imler iin, geribesleme devresi, Barckhausen ll olarak bilinen Denk. (9-2) yaln z bir tek frekansta sa lanacak biimde yap lr ve devre o frekansta titre ir. Barkhausen lt geribesleme i aretinin faz kaymas mn 360 olmas gerektirir ve bu faktr, titre imin frekansmm bulunmasnda nemlidir. Bundan ba ka titre imlerin srekli olmas iin, ykselte kazanc aj9 arp mnu bire eit olmasn salayacak kadar byk olmandr. Titre imin genlii, dolayl olarak Denk. (9-2) yard myla bulunur. Her ykseltecin kazanc , byk-i aret genliklerinde kesilim ve doyum artlar nn ortaya kmasyla azaltlr. Bundan tr durgun geldik, kazanc n mutlak de eri 1 ifi olacak biimdedir. Geribesleme devresi, o u kez pasif bir devre oldu undan, gerilik etkin olarak ykselte belirtgenlerine ba ldr. Titreimleri ba latmak iin herhangi bir giri i aretinin uygulanmas na gerek yoktur. Rastgele grlt gerilimleri ya da kaynak geriliminin uygulanmasyla birlikte ortaya kan geici gerilimler geribeslcme sresini ba latmak iin yeterlidir. Geribesleme i aretinin genlii ykselte kazand m ba l olduundan kazan byk oldu u zaman titre imlerin durgun-durumdaki byklne eri me hz artar. Kk-i aret kazanc nn. genellikle Barckhausen ltnn gerektirdi inden olduka daha byk olmas istenir. Bunun byle olmas devredeki kk de i ikliklerden etkilenmeyen titre imler oluturur. te yandan eer kazan ok bykse, byiik-i aret genliklerine e lik eden dorusal olmama durumlar ndan tr sinsel olmayan titre imler do an

RC'L OSLATRLER F'az Kaymall Osilatr Alistlagele bir ykselte kat ve bir RC geribesleme devresinden olu an basit fakat pratik bir osilatr devresi faz-kaymah osilatrdr, ek. 9-1.

268

OS1LATRLER

Yaye s. toprakl katn, 1.80 ilk faz kaymas oluturma zelli i vardr ve pe pe e gelen RC devreleri Barkhausen ltn sa lamak iin. faz 180 daha kaydm.. zel bir frekansta her bir RC kesimindeki faz kaymas 60 olur, bylece geribesleme devresindeki toplam faz kaymas 180 dir ve yko 22 V c 180k.. 10k9 0,1 b F

o
0,0054F 0,005 /./F C 0,005 j..cF

lCC vo 1 k.9.

llC

RkS2 1

ekil 9-1. Faz kaymak osilatr,

seltmenin yeterince byk oldu u varsaym altnda devre, bu zel frekansta titre ir. Bir RC kesiminde maksimum faz koymas nn 90 den fazla olmadn hatrlamakta yarar vard r. Bu demektir ki iki-kesimli bir geribesleme devresi mmkn deildir, nk toplam 180 ilik bir faz kaymasn da geribesleme devresindeki zayflamann stesinden gelebilmek iin sonsuz bir kazanca ihtiya duyulacaktr. te yandan, ten. fazla RC kesimli bir geribesleme devresi ieren bir osilatr yap m mmkn olmakla birlikte, geribesleme devresinde ten fazla RC kesiminin kullanlmasnn hi bir zel yarar' ya da stnl yoktur. Faz kaymal osilatr nce geribesleme devresi zerinde ykseltecin ykleme etkisi nemsiz tutularak zmlenir. Geribesleme devresine bir v gznne alnarak, transistre uygulanan v i iareti gerilmnuyad dorudan do ruya devre zmlemesi yap larak bulunabilir. Sonu olarak,

fl =

va

1-5 / (wRC) 2 j {1 / (wRC) 3 6 / coRC1

(9-3)

bulunur. Geribesleme devresinde olu an faz kaymasnun 180 olmas iin Denk. (9-3) n sanal ksmnn sfr olmas gereklidir, yani

1
(co, RC) 3 ="--

6 wo RC

(9-4)

olmaldr. Titre imin frekans , fo = co a /27 den

TEMEL ELEKTRONIK

269

fo =

1
2n -\/6

RC

(9-5)

bulunur. Denklem (9-5) i Denk. (9-3) de kullanarak, j3 = 1 /(1-5 X 6) = -1 /29 elde edilir; bu demektir ki Barkhausen ltnn sa lanmas iin kazancn, a =

29

(9-6)

olmas gerekmektedir. Bu sonuca gre, kazanc n en azndan 29 olmas gereklidir, aksi halde devre titre emez. Gerekten, devre kayplarma ve bile enlerin ya lanmalarma kar titreimlerin kararhlun korumak iin ykseltecin kazanc 29 dan byk olmahdr. Titreimlerin genlii, transistrdeki do rusal olmama etkileri ile kazan 29 de erinde snnlan ncaya kadar artar. o u kez snrlayc etken dalgam' tepesinde kesilmenin ba lamasdr ve ancak tepe de eri durgun toplayc gerilimine hemen hemen e it olan bir iaret genli i beklenir. Faz kaymak osilatrn basitli i onu kritik olmayan uygulamalar iin zellikle orta ve yakla k olarak 1Hz'e kadar d k frekanslarda, ekici kilar. Bununla birlikte, frekans kararl l, teki RC osilatrleri ile elde edilebildii kadar, iyi de ildir. Ayrca frekans deitirmek iin sann (ya da direncin) n de de itirmek gerekmektedir, bu pek kolay bir i deildir. Wien Kprl Osilatr Wien. kprsnn Blm 3 de tart lan frekans-seici zellikleri, herhangi bir osilatrn geribesleme devresi iin olduka uygundur. Gerekten, Wien kprl osilatr, ek. 9-2, iaret reteleri ad verilen ve laboratuvarlarda kullan -

ekil 9-2. ntegre-devre Wien kprillii osilatr.

270

OS LATRLER

lan de iken-frekansh cibaslar iin byk lde kullanilmaktad r. ekil 9--2 deki allagelen integre devre ykselteci kprnn rezona s freka..ns nda, poziflf, geribesleme sa lar, burada Denk. (3-68) e gre, geribesleme devresindeki faz kaymas sfrthr. Belirtgin frekans , Denk. (3-64) den
fo

7(

1 RC

(9-7)

elde edilir. Tam denge durumunda R2 = 2 R i oldu u zaman, Wien kprsnn k gerilimi sfrdr (bak ek. 3--15), bundan tr R2 /R i orann' ayarlayarak kpry birazck denge konumundan uzakla trmak gereklidir. Bu, kararl salunnlar ayakta tutabilecek yeterli geribesleme gerilimini Sa lar, nk geribesleme oran, R i ve R, nn ba l deeri ile belirlenir. R2 yi ntleyen iki 1N 914 diyod ve 47k luk direncin oluturdu u sistem, geribesleme oranm otomatik olarak ayarlayarak genlik kararl l Salar k iaretinin kk ve bundan tr, diyodlarm ular aras ndaki iaret geriliminin diyodun do ru yn gerilim dmesi olan yakla k 0,6 volt belirtgin geriliminden daha az olduunu varsaynz. Bu durumda diyodlarm hi biri iletmez ve nt kolu ak devre olarak gzkr. E er k iareti diyodlar iletime geirecek kadar bilykse, 47k S) luk diren, etki bakmndan R, ile paralel olarak ba lanm olur ve geribesleme azalt hr. Bu nedenle k genlii, dalgabiiminin tepesinde diyodlarm ancak iletime geebildi i dzeyde, kararl durumu alr. Faz kaymak osilatre gre, Wien kprl osilatrn mkemmel frekans kararll, geribesleme geriliminin fazmm frekansla h zl deiiminin bir sonucudur. Geribcsleme oran , Denk. (3-68) den,

fi

vo

vi

3-1-j(co /co 0o o /co)

1-1-R2 /R 1

(9-8)

dir. Fas kaymas , Denk. (9-8) i uygun bir biimde basitle tirip dzenleyerek ve faz asmn tanjantra hesaplayarak bulunur. Rezonans frekansma yak n frekanslar iin sonu tan 0 2 1 H- R2/R 9 3 (1 -F R2/R1) o.) coo

co o cu

(9-9)

dir. rnein, R2 = 1,9 R i ise, Denk. (9-9) daki frekans teriminin katsay s 9,7 ye e it olur. Kar latrma yapmak gerekirse, faz-kaymal osilatr iin yukardakine karlk gelen bant , Denk. (9-3) uygun biimde dzenlendikten sonra elde edilir ve tan

- 65

o) ( \ co o

coo

(9-10)

TEMEL ELEKTRONIK

271

bulunur. Burada c'o, denkleme sokmak iin Denk. (9-5) kullan lmt r. Denklem (9-10) DUR sa yanmdaki saysal arpan 0,49 dur ve bu de er Wien kpr durnmundakinden 20 kez daha kktr. Bu karlatrma ek. 9-3 de her iki osilatr iin de geribesleme i aretlerinin faz as co na bir fonksiyonu olarak izilerek daha a k olarak gsterilmitir. Wien kprl geribesleme devresinde, faz a s frekansla olduka hzl deiir. Yalnz faz as sfra yakn olan geribesleme i aretleri etkin olduundan bu, Wien kprl osilatrn frekansm n yeterince kararl olmas demektir.
e 30

ro

Wien kprs
20 Fs 1

0,90

0,95 -10

1,05

1,10

Evre kaymak titreken

-20 - 30

ekil 9-3. ki eit

RC osilatr iin rezonans frekansma yakn blgedeki faz kayma belirtgenleri.

Frekans deitirmedeki bal kolaylk (yalnz iki sanm de iken olmas gerekmektedir) ile birlikte ok iyi frekans kararl l, Wien kprl osilatrlerin herkesce istenmesini ve kullan lmasn mmkn klmaktadr. ok kullanl devrderdeki de iken salar yakla k olarak l'e 10 luk bir frekans blgesi Sa lar. Ayrca, bir anahtar yardmyla direnlerin sabit onluk de erleri seilir ve bylece tek bir cihazda geni bir frekans blgesi taranabilir. Ticari tipik bir Wien kprl osilatrn, onluk basamaklar biiminde 5 Hz den 1 MHz e kadar uzanan bir frekans blgesi olabilir.

REZONANS DEVREL OSLATRLER LC'L Osilatrler

LC rezonans devreleri, o u kez, osilatrlerin titre im frekanslarm semek amacyla geribesleme devrelerinde kullan lrlar. ekil 9-4 deki Hartley osilatriiitii gz nne alnz, bu osilatrde geit ile ak tc arasna paralel
bir rezonans devresi ba lanmtr. ndktans iki kesime ayr lmtr, bylece etki bakmndan, L 1 kesimi aktc yknn bir paras n oluturur geri kalan L2 ise geit devresindedir. Rezonans frekans , L ve L2 nin seri indktansn ierir, bu nedenle, Bl. 3 de oldu u gibi,

272

OSILATRLER

yo

ekil 9-4. Hartley osilatrii.

co o

1
-\/(L T L 2)C (9-11)

dir. Geribesleme orann bulmak iin nce L2 nin ular arasndaki geribesleme gerilimi hesaplanrsa, bulunur ve va = ijcoL, =---vojcoL2

jcoL 2

-I-

1 Ijo

(9-12)

co o(L + L2) = 1 lo0C rezonans artn kullanarak,

Vi =
Vo

coo-L2 oL

(9-13)

elde edilir, bu durumda geribesleme oran ,

P =

L2
L

(9-14)

den olumaktadr. Orann negatif oldu una dikkat ediniz. Bu demektir ki ykseltete olu an ek 180 lik faz kaymas istendii biimde pozitif geribesleme oluturur. Denklem (9-14) ve Barkhausen ltii titre imleri beslemek iin gerekli ykselte kazan.cm belirler. Hartley osilatrnde nbesleme artlar ok nemlidir. al trmak iin gerekli nbesleme gerilimi, geit devresi deki R g Cg bileimi ile salanr. Titreimler balad zaman, geit nbesleme gerilimi s frdr. Titre imler ykselirken, geit-kaynak diyodu geribesleme i aretini do rultur ve bylece Cg yi hemen hemen giri iaretinin tepe de erinde ykler. RgCg zaman sabiti titreimin periyodundan ok daha byk oldu undan Cg nin ular arasndaki gerilim sabit kal r ve gerekli d.a. geit nbesleme gerilinaini temsil eder. Etki

TEMEL ELEKTRONIK

273

bakmndan geit,' toprak gerilimine k skalanm olmaktadr ( ek. 4-27 ve 4-28'i karlatm* Bundan tr geit nbesleme gerilimi kendisini geribesleme i aretinin genli ine otomatik olarak ayarlar ve bu davran titre imin genliini kararl duruma getirir. Bu eit nbesleme, periyodun o unda transistrn kesdim& oldu u anlammdandr ve bu duruma C s nf al ma durumu denir. Geit gerilimi, geribesleme gerilimi devri zerinde tepe de erine ulat zaman aktc akm oluturur. Rezonans devresinin byk impedans , giri i aretinin yalnz temel bileeninin yeterince genlik kazanmas na izin verir; bundan tr k dalga biimi sin,seldir. Rezonans devresinin davran n aklamann bir baka yolu da, devrenin C s nf ykseltecinden gelen periyodik pulslarla uyarddnu ve rezonans devresindeki nlamalarla srekli bir dalga olu turuldu unu sylemektir. Bu iki aklama anlam bak mnada edeerdir. ekil 9-5 de gsterilen Colpitts osilatr, geribesleme orannn Ci ve C2nin bal deerleri ile belirlenmesi bir yana Hartley devresine benzer. Bu devredeki taban nbesleme gerilimi, transistr bir A s nf ykselteci olarak ahtracak biimdedir, fakat Hartley osilatrne e deger bir C snf almas ayn lde mmkndr. k yk, ikinci bir L, sarma ile rezonans devresine ifflenmi tir. Bu yntem, d k impedansl ykleri beslemede zellikle kullamhdr.
+20V 9,1kg 10 kft

18 pF 2N1491 5-20 pF

4-30 pF 0.01 / F

fik

5 sanmh 1 em apl ekil 9-5. 70-MHz lik Colpitts osilatr.

Geribesleme gerilimini olu turmak iin ba ka bir yol da, indktansa iftlenmi ikinci bir sarm, ya da uyarc sarm kullanmakt r. rnein, ek. 9-6a daki taban toprakh osilatr gz nne al m. L ve uyartc sarm arasndaki karlkl indktans, titre imleri besleyerek ayakta tutmak iin uygun genlik ve fazda bir geribesleme i areti oluturur. Kar lkl indktansm Bl. 3 deki tammndan, geribesleme gerilimi, makaralar aras ndaki karlkl indktans M nin toplam indktans L ye orannn L nin ular arasndaki gerilimle arpmna eittir. Bundan tr,

2 .

OS LATRLER

A/ - - vo ya da

(9-15)

v o ==

M L

(9-16)

dir. Osilatrn e deer devresi, ek. 9-6b, a adaki biimde zmlenir. Rezonans durumundaki bir paralel rezonans devresinin impedans olduka byktr; bundan tr, taban toprakl ykseltecin kazanc , Denk. (6-36) dan a
b lt

1
b b

1
hr

r,

1
(9 17)

re ly.r e -Frbire

rb = r t,

dir. Barkhausen letn uygulayarak ve Denk. (9-17) ve -(9-16) y karla t rarak titre irn iin gerekli art,
hrb ==

(9-18)

elde edilir. yi nitelikli bir transistrde, l r b nin deeri 10-4 mertebesindedir, bu demektir ki kar lkl indktans olduka kk olabilir. Bundan tr, yalnz bir ka sargdan oluan bir uyartc sarm yeterlidir. Uyartc geribesleme devresinin nemi, geribesleme geriliminin genliginin geribesleme devresindeki sargnn sanm saysyla kolaylkla ayarlanabilir olmasdr. E er, pozitif geribesleme elde etmek ihtiyac duyulursa, sarg k telleriAin konumlar n yerdeitirerek uygun faz elde edilir Bundan tr ek. 9-6 taban toprakl bir devre olmakla birlikte, yay cs toprakh ve toplarcs toprakl biimler de ayn lde kullan labilir. Ayrca, rezonans devresi, yare veya taban devresine de konabilir. ekil 9-6 da gsterilen zel kurgu, aada tartlaca zere, iyi frekans kararl l iin zellikle uygundur. Transistrl osilatrlerin C s nf al mas , ou kez, yksek frekanslarda yeterince g elde etmek amac yla yaplan devrelerde kullanlmaktadr. ekil 9-7, tipik bir g osilatrn devre izimidir. Yzde 70 mertebesinde g verimi elde etmek mmkndr. Bu devrede, taban nbesleme gerilimi Hartley osilatrndeki davran a benzer biimde, taban-yay c devresindeki diren kondansatr sistemi yard myla verilmektedir. Kristalli Osilatrler

LC

osilatrlerin frekans kararl l , zellikle rezonans devresinin Q arpan ile belirlenir. Q byk olduu zaman, rezonans e risi dikey olarak tepe de erine ular ve fazm frekansa ba l olarak de iim hz abuktur ve bu iki etken de osilatrn frekans kararld na katkda bulunur. Bununla ilgili olarak, rezonans devresi ile paralel ba l herhangi bir e de er diren etkin Q

TEMEL ELEKTRONIK

275

h ib
ie
Vi

(5,h rb

Vlfb i

ob lh

>7,

(b)

ekil 9-6. (a) Taban toprakl uyarcl osilatr ve (b) e deer devresi. +28v 19 sarml 2,54 em apl

ekil 9-7. 100-KHz ve 10-W l k g osilatr.

yu azaltr. Bundan tr, frekans kararl ln gelitirmek iin bunun re , zonasdevrikylmetsinuadrlme.B 6 daki tart maya gre, taban toprakl ykselteein k impedans baka herhangi bir kurgununkinden daha byktr. Rezonans devresi toplay c devrede bulunan taban toprakh osilatrn en iyi transistrl osilatr biimi ol-

276

OSiLATRLER

masnn nedeni budur. Buna kar lk, AET lii osilatrn rezonans devresi, o u kez, geit devresindedir. Her iki durumda da Q iin 100 den 500 e kadar pratik de erler elde edilebilir ve olduka kararl titre imler oluturulabilir. Pek ok uygulamalarda, LC-rezonans devresi ile elde edilebilen kararl Utan ok daha yksek frekans kararl l gereklidir. Bu ihtiyac karlamak amacyla kristalli osilatrler kullan lmaktadr. Baz kristal maddeler, zellikle kuartz piezoelektrik zellikleri gsterir yani, bir elektrik alan nn etkisi altnda brakldklar zaman mekaniksel olarak biim de itirirler. Piezo-elektrik, ayn zamanda, bunun tersin=u de do ru oldu unu anlatmaktadr, yani, bir kuvvet etkisi ile kristalin biimi de itirildii zaman, karlkl yzeyler aras nda bir elektrik gerilimi olu ur. Bu piezoelektrik zelli in sonucu olarak, iletken elektrodlar aras na yerle tirilen ince bir kuartz levha, elektrodlar alternatif bir gerilim kayna na ba land zaman, mekanik olarak titre ir. Titre imler yeniden elektriksel i aret retirler ve bu i aretler gerilim kayna ile etkile ir. Titreimler ve elektriksel i aretler, kristalin do al mekanik rezonans frekans nda, maksimuma eri irler. Titre ken bir cismin hareket denklemi daha nce Denk. (8-43) ile

d2x dt2

xb

dx dt

F- lex - F(t) --=

(9-19)

olarak verilmiti. Burada sz konusu olan problem iin, m kristalin ktlesi, b mekanik i kayp katsays ve k kristalin esneklik sabitidir. Daha nce belirtildii zere, bu ba mt seri bir rezonans devresindeki ak m iin verilen Denk. (3-20) ile biim bak mndan zde tir. Seri rezonans devresindeki ak m,

2i dt2 d

di dt

1 4- C

. . F (t)

(9-20)

bamts ile belirlenir. Denklem (9-19) ve (9-20) nin kar latrlmas ile titre en ktlenin indktansa benzedi i, mekanik kayplarn dirence e deer olduu ve esnekli in sann tersine kar lk geldii grlebilir. ki denklenin zde olular nedeni ile, mekanik rezonans da beklenir, ve Denk (3-47) ye benzer biimde mekanik bir Q arpan
Q

com = b

(9-21)

tanmlamak i e yarar. Buna gre, kuartz kristalinde i kay plar ok kk olduundan 100 000 e ula an Q deerleri elde edilebilir. Bundan ba ka esneklik katsaylar, kristalin mekanik bykl ne ve biimine ba l olarak 10 kHz den 10-40 megahertze kadar de ien rezonans frekanslar n mmkn klacak byklktedir. Kuartzn piezoelektrik zellikleri, mekanik titre imlere karlk gelen elektrot gerilimleri olu tururlar. Bu, elektriksel belirtgenlerin e de er bir

TEMEL ELEKTRONIK

277

devre ile gsterilebilece ini ortaya koymaktadr. Denklem (9-19) ve (9-20) nin kar datrdmas ile grlebilecei zere, sz konusu uygun devre, bir diren, bir iidktans ve bir sanm seri bir dizili idir. Buna, aralar ndaki kristalin bir dielektrik gibi davrand elektrodlarn oluturdu u paralel-levhal kondansatrden do an elektrik s asuun da eklenmesi gereklidir. Bu nedenle, bir kuartz kristalinin tam e deer devresi, ek. 9-8a da gsterilen seri-paralel dizilitir. Bu e deer devredeki L, C ve R kuarzt kristalinin zelliklerine ba hdr ve C'ise elektrodlarm elektrostatik s asdr. Edeer devredeki bu elerin 90kHz lik bir kristal iin uygun de erleri; L = 137 H, C = 0,0235 pF, R 15 000 Si ve C' = 3,5 pF d r. Bir kristal iin ah lagelen devre gsterimi, ekil 9-8b de verildii gibi kristalin iki levhann arasna yerle tirilmesi ile olu an bir paralel levhal kondansatrdr.

(e)

(b)

ekil 9-8. (a)Bir Kuartz kristalinin e deer devresi ve (b) devre gsterimi.

Kuartz kristalinin seri-paralel e deer devresi, bir seri rezonans frekans (sfr impedans) ve bir paralel rezonans frekans (sonsuz impedans) olaca m gstermektedir. Seri rezonans frekans co = 1 / './LC dir. C' nn reaktans L ve C nin bileiminin net indktif reaktansma e it olduu zaman paralel rezonans oluur, bylece paralel rezonans frekans ai, = V (1 IL) (1 /C+1 /C') ile verilir. Bu durumda, paralel rezonans frekans seri rezonans frekansmdan her zaman byktr. Fakat, C' C oldu undan iki deer birbirlerine olduka yakndr. ekil 9-9 da gsterildii gibi, reaktans rezonans frekanslarm n, hem stnde ve hem de altnda sasaldr. Bir kuartz osilatrnn byk Q su sayesinde son derece kararl osilatr devreleri mmkndr ve imdiye dek byle pek ok devreler yap lmtr. Paralel rezonans frekans daha ok kullandmakla birlikte, ya seri ya da paralel rezonans frekans kullanlabilir. rnein, kristalin taban ve toplay c arasna baland , ek. 9-10 daki Pierce osilatrn gz nne ahn z. Bu devre, ek. 9-5 de verilen Colpitts osilatrne zde tir, yalnz oradaki rezonans devresi

278

OS LATRLER

Seri rezonans

Paralel rezonans

ekil 9-9. Kuartz kristalinin impedans .

420V

ekil 9-10. Kuartz-kristal osilatrii.

yerini burada kristale b rakmtr. Geribesleme oran C 1 ve C2 nin bal de erleri ile hesaplamr. Toplayc ucundaki RF (radyo frekans oku) indktans , i aret frekansnda toplayc topra a ksa devre yapmadan toplay c gerilimini uygulamann yararli bir yoludur. Bu indktans, devrenin al masnda baz kayplar gze alarak 10000-0 luk bir direnle yerde itirilebilir. Burada ayn zamanda, devrenin al masn iyiletirmek amac yla paralel bir LC rezonans devresi de kullan labilir. Bu son durumdaki rezonans devresi sadece uygun bir toplayc yk impedans oluturur ama titre imin frekansn belirlemez. Kuartz, kristal osilatrlerinin hemen hepsinde kullandmaktad r,.nk bu kristal, sert bir dereceye kadar kuvvetli ve kk bir s caklk genileme

TEMEL ELEKTRONIK

279

katsaysna sahiptir. Kristal yap sma gre diizlem yzeylerinin. uygun konum allarb rezonans frekansnm akla yakn bir blgede scaklktan ba msz olmasn mmkn klar. Sonu olarak, milyonda 100 basama nda frekans kararll baarlabilir. Scakl kontrol edilen bir frn ierisine kristali koyarak ve titre en kristal zerine havan n sndrc kuvvetinin etkisini azaltmak amacyla kristali evreleyen kab n havasn bo altarak daha da iyi kararl lk elde edilmektedir. Ayn zamanda, devrenin geri kalanm n scakln kararl duruma getirmek ve osilatr iin dzenli bir g kayna kullanmak yaygn bir uygulamadr. Osilatr ykteki de iimlerden yaltmak amacyla ykselte katlar kullanlr. Bylesine zenle izilmi ve yaplm kristalli osilatrler son derece kesin ve 100 milyonda re kadar do ru olabilen zaman standarellar oluturur.

NEGATF DRENL OSLATRLER Kararlln incelenmesi Bata tnel diyod ve tek eklemli transistr olmak zere birok ayg tn akmgerilim belirtgenleri negatif diren zellikleri gsterirler. Yani, belirtgenin bir kesiminde uygulanan gerilim artarken ak m azalr. Blm 5 de tartlan negatif diren zelliklerine gtren fiziksel nedenlerin e itli osilatr devrelerinde olduka yararl olduu kamtlanabilir. Negatif direnten ileri gelen titre irain incelenmesi, osilatriin a.a. kkiaret dorusal edeer devresinin kompleks impedansun incelemekle en iyi biimde yap lr. rne in, ek. 9-11 deki seri rezonans devresini gz nne alalm. Burada r, bir tnel diyodun al ma noktasndaki negatif direncini gstermektedir. Devrenin. impedars,

o ekil 9-11. Negatif diren osilattirnim e deer devresi.

Z = R 4- jwL
= R -I-

1 / r jo)L

R -I- i<t>L + I + jwCr

1 -I- (wrC)2

ja)

EL

r2C 1 -F- (arC)z]

(9-22)

Her zaman olduu gibi devredeki akm Ohm yasas ile

280

OSiLATRLER

(9-23)

verilir. Denklem (9-23) inipedans n sfr olduu durumlarda sonsuz bir ak m ngrr. Bu durum Denk. (9-2) ye benzemnkte ve devrenin titre im yapaca m gstermektedir. yleyse, devrenin titre iminin incelenmesi impedans fonksiyonunu sfr yapan de erlerin ara trlmasyla yaplr. mpedans, Denk. (9-22) nin gerek k smlarnun her ikisi de s fra eit, yani R;

1 -I-

(arC) 2

= Ove L

r2C

1 ir (corC) 2

(9-24)

olduu zaman s fr olur. Bu bantlarn her birinden de a sal frekans bulunursa, co2 -

GT

1_) 2

1- ,- -r ) ve a) 2 --, 1 ff

'T 1

Ti

C 2

002 (

rC)

(9-25)

elde edilir, burada o , rezonans frekaasdr. Titreim frekans iin her iki bantran da ayn deer vermesi gerekti inde'',
) 2 (

1 H--

\ Rj

2 (

- - ( -C) LC l r
L RC
2

(9-26)

yazlabilir. Titro imleri ayakta tutmak iin gerekli negatif direncin de eri zlrse, r = (9-27)

bulunur. Bu de eri Denk. (9-25) de yerine koyarsak, titre imin. frekans,

( z = 002 __, L

(9-28)

olur. Bu bant , seri bir rezonans devresinin do al frekansma olduka benzemektedir. Etki bakmndan, diyodun negatif direnci devredeki pozitif direnci yok eder ve devre do al frekans nda srekli olarak nlar. Denklem (9-27) ye gre, umuldu u zere, al ma noktasnda diyod direnci negatiftir. Ayn zamanda, Denk. (9-25) den hesaplanan frekans !" gerek bir de er olmas iin r nin mutlak de erinin devre direnci R den byk olmas gerektiine dikkat ediniz. Bununla birlikte ,Irl < R olduu zaman da yararl devre almas ba arlmaktadr. Bu art alt nda Denk. (9-25) in titre im frekarsnn sanal olaca n gsterme olduu, kk-i aret do rusal e deerdevre incelenmesinin bu duruma uygulanam yacanu nermektedir. Devrenin iki durumundaki al mas , ek. 9-12 de gsterildii zere, tnel diyodun akn-gerilim belirtgeni zerine izilen yk-do rularnn yardmyla en iyi biimde karilatrdabilir. iri>R oldu u zaman, yk do rusu eriyi

TEMEL ELEKTRONK

281

yalnz negatif diren kesimindeki al ma noktas nda keser ve yukar da incelendii zere, devre rezonans frekans nda titre ir. Kardatrmak gerekirse, I r < R oldu u zaman kesim noktas oluur. Bu durumda 1 ve 2 noktalarna" ikisi de kararl (titre im yapmayan) devre artlardr. 3 noktas karars z

1N3714

k Titreim
,- Iri > R

r
0,2 0,4

tri < R Anahtar1ama

0,6 V

DD

V, V

F sv

ekil 9-12. Tnel-diyod osilatr ve anahtarlama devresi iin yk do rulart.

bir denge artdr ve e er devre bu noktaya getirilirse akan hemen de i meye ba lar ve sonunda ya 1 noktas nda ya da 2 noktas nda denge durumunu alr. yleyse, gerekten devrenin iki kararl durumu vardr. Geici olarak gerilim uygulamak suretiyle, devreye bir durumdan tekine gei yaptn labilir. rnein, devrenin 1 noktas nda bulundu unu ve uygulanan gerideki geici bir art n akm tepe de erine kadar art rdn varsayalm. Bu geici gerilim art ortadan kaldrld zaman devre IV belirteni zerinde geri gelir ve 2 noktasnda durur. Benzer biimde uygulanan gerilimi geici olarak ortadan kald rarak devre 2 noktas ndan 1 noktas na getirilebilir. Gerilim yeniden uyguland zaman, a.km balang noktas ndan ba layarak artmaya ba lar ve 1 noktas nda durur. Bu e it anahtarlama zellikleri, rnein, saysal hesap makinelerinde olduka yararl dr eitli al ma artlar , d.a. yk do rusu ile belirlenen bu iki durumla bitmez. Titre im art, I r > R, gerekte a.a. yk do rusuna ba l olan bir ok farkl al ma kiplerin.e sahiptir. rne in, eer L indktans bykse, Denk. (9-24) den bulunan frekans, diyodun negatif direncinin bykl titreim iin uygun olsa bile, sanald r. Bu art, bu blmde daha sonra incelenecek olan ve sinsel olmayan durulmal osilatrlere gtrr. te yandan e er C sas bykse, Denk. (9-24) gere ince frekans s frdr. Bu, devre titre imlerinin tamamiyle snmesi demektir.

282

OSLAT RLER

Sinsel titre im, durulmal. titre im ve sniimlii davran iin devre artlar aras ndaki ba nat ek. 9-13 deki akm-gerilim belirtgeni ve a.a. yk dorularmdan. grlebilir. Bu incelemeye gre, al ma noktasnda negatif direncin bykl devre de ikenlerine uygun biimde uyu turulduu (Denk. 9--27) zaman, devrenin do al frekanslar nda siniisel titre inder elde edilir. Byk bir indktans de eri ve kk sa, durulmal titreimlere gtrr ve byk C ve kk L ise tam snm olu turur. Bu son. art, devre titre irken grlmeyen, akn-gerilim belirtgeninin tamam n deneysel olarak izlemek iin yararldr.
1N3712 D.a. yk do rusu Iri > R
1,0

_
Irl

Re

Sni mlii

L < -RC

E
ti

/ Durulm alititreOmier ' i

DD

0,2 V, V

0,4

ekil 9-13. d.a. ve a.a. yk dorularmn birlikte kullanlmas, tnel doyodlu osilatrniin titre i kipini belirler.

Tnel-Diyodlu Osilatr
Pratik bir tnel-diyodlu osilatrn devresi ek. 9-14 de gsterilmektedir. Bu dizilite, diyod etki bak mndan paralel bir rezonans devresi ile paralel konumdadr. Fakat al ma ilkesi nceki kesimdoki inceleme ile zde tir. Direnlerden olu an gerilim blc diyodu ak n-gerilim belirtgeninin negatif diren kesiminde bulunan bir al ma noktas na getirecek biimde nbeslemektedir. Denklem (9-27) ile verilen titre im artlarnn olduka s nrlay c ve bu nedenle sinsel titre imlerin elde edilmesinin zor oldu u gzkebilir. Durum byle deildir nk r direnci IV belirtgeninin al ma noktas ndaki eimidir

TEMEL ELEKTRON K

283

ve bu nedenle tepeden vadiye kadar yer alan al ma noktalar iin olduka deimektedir. Ayr ca devre, kendisini uygun de ere ayarlama e ilimi gste rir, nk titre imin genlii tam bir periyod boyunca ortalama bir r deeri verecek biimde de iir. Bu durum, Denk. (9-27) ile uyu maktadr.
270

1,5 V

Sekil 9-14. Tnel-diyodlu osilatr.

Tnel diyodlar ok iyi yksek-frekans ayg tlard r. Bunlarla 10 11 liz'e kadar yksek titre im frekanslar elde edilebilir. Gerekte deneysel durumlarda, bu zelli in o u kez zorluk karc oldu u grlmektedir, nk ok yksek frekanslarda ok kk sapt rc salar ve indktanslar bile titre imlere neden olmaya yeterlidir. ekil 9-12 ve 9-13 deki tipik akm-gerilim belirtgenlerine gre, tnel diyodlar olduka d k g dzeylerinde al abilmektedir. Bunun sonucu olarak, tnel diyodlu osilatrlerin retti i i aretlerin maksimum genlii ve a.a. g k smrldr. DURULMALI OS LATRLER Buraya kadar gznne al nan titre ken devreleri do rusal elemanlar cinsinden incelenebilirler. Olduka do rusal olmayan etken elemanlar ieren devrelere, a adaki tartmadan ak bir duruma gelecek olan nedenlerden tr durulmal osilatrler denir. Durulmal osilatrler o u kez etken elerin negatif diren zelliklerine dayan larak kurulur. nceki kesimde tart ld zere, negatif diren belirtgenleri yard m yla sinsel dalga biimleri retme imkan olmakla birlikte, durulmal osilatrler, belirtgenlerinin zellikleri nedeniyle sinsel olmayan i aretler meydana getirirler. Testere Dii erete eri ekil 9-15 deki tek-eklemli durulmal osilatr devresini gznne al rm. Bu devrenin almas tek-eklenli bir transistrn ak m-gerilim belirtgenini, 9-16, incelendikten sonra anla labilir. Bu belirtgen, Bl. 5 de grld zere ,tepe gerilimi Vp ve vadi noktas V, arasnda bir negati diren blgesi gsterir. Tek-eklemli osilatr yle al maktad r: C s ac R direnci zerinden yklenir ve C nin ular aras ndaki gerilim Vp gerilimin eri inceye kadar

284

OS LATRLER

1 o-

ekil 9 15. Tek eklemli durulmall osilatr.

-

ZO V ,V E

ekil 9-16. Tek-eklemli transistrn ak m gerilim belirtgeni.

stel olarak artar. Bu noktada yay c eklem doru ynde nbeslenmi duruma gelir ve kondansatr yayc eklem zerinden abucak bo ahr. Kondansatr gerilimi alak bir de ere (gerekte V, ye eit) dt zaman, yayc eklem yine ters ynde nbeslenir ve kondansatr yine yklenmeye ba lar. 1 numaral lu ucundaki dalga biimi, ek. 9-17 ,tepeden tepeye genli i VpV, ye eit olan bir sra RC yklenme erilerinden olu maktadr. Her yklenme peri-

TEMEL ELEKTRONIK

285

VC

el

(a)

1
(b) ekil 9-17. Tek-eklemli osilatrn (a) 1 numaral k ucundaki ve (b) 2 numarah k ucundaki k
dalga biimleri.

yodundan sonra devrenin geriye, ba lang noktas na doru durulduuna dikkat ediniz. te bu eit osilatrlerin, admn esas buradan gelmektedir. 2 numaral k noktasndaki k dalgabiimi ise bir sra keskin pozitif pulslardan olumaktadr, ek. 9-17. Titreimin periyodu, basit bir RC devresindeki kondansatr gerilimi iin v = V (1e -t bulunur. Gerilim V, deerine t i annda ular, bylece

V, = V (l_ e-t /./iC)

yazlabilir. Bu bantdan t l zlrse, t1 =

(9-29)

RC ln ( 1 V, / V)

(9-30)

elde edilir. Benzer biimde, t2 annda gerilim Vp deerine eriir, bylece t2 = RC ln (1 Vp /V) (9-31)

bulunur. Titre imin periyodu t2t l dir; Denk. (9-30) ve (9-31) den

T = RC ln.

V V,
Vp

(9-32)

286

OS1 LAT R.L. ER

elde edilir. Denklem (9-32) ye gre, titreim frekans , bera devrenia zaman sabitine hem de tek-eklemli transistrn zelliklerine ve kaynak geriliminin byklne ba ld r. Bu denklen bo alma zaman nn sfr oldu unu varsa.ymaktadr, ama uygulamada bu do ru deildir. Sordu bo ahna zaman nedeniyle, tek-eklemli durulmal osilatrler yakla k olarak 100 kHz in alt ndaki frekanslarda al abilmektedir. Durulmal osilatrlerin frekans kararl l doal olarak ve belirtgerderi nedeniyle olduka ktdr. Bo almann balamas mmkn bir olaydr, bu demektir ki boalma her zaman tar m tam na Vp geriliminde ba lamaz. Ayr ca kondansatr geriliminin de iim hz olduka yava tr. Bu demektir ki, boalmann balad kesin an devirden devire birazc k de iir. Bununla birlikte, birok uygulamalarda kt frekans kararl l istenen bir zelliktir nk titreken d ardan uygulanan bir i a.retle tetiklenebil nekte ya da ezamanl kinaabilnektedir. rne in, bir sra keskin gerilim pulslarmdan olu an bir e zamanl klc i aretin, ek. 9-18, kondansatrn ular arasna uygulandn varsaylan. Pdslardan birinin keskin. gerilim ykselmesi bir noktada sa a geriliminin Vp yigemsndolurvtaiemsr.Budbinzleyen devirlerde yinelenir. Sonu olarak titre im frekans , puls iaretin,in periyodu ile e zamanl Umar Bundan tr, durulmal osilatrn periyodunun pulslarm periyodu!~ st kat ya da al-kat olduuna dikkat ediniz Bylece bir durulmah osilatr ya bir frekans katlay els ya da blcs olarak davramr. Bu yolla, 10 ya da 10 a yakn bir blenle frekans blc devreleri kolaylkla olu turmak mmkndr.
E zamanl klc alanlar

ekil 9-18. Bir durulmal osilatrn e zamanl kl c frekans .

Durulmal osilatrn serbest al ma frekans , e zamanl klc frekans'n bir katna ya da alt katma yeterince yak n olmaldr. Bununla birlikte, herhangi bir durulmal osilatrn frekans kararl l az olduundan e zamanllk bozulmadan sapma yzde 20 ya da 20 ye yak n bir byklk Ayni zamanda, sinsel bir e zamanl klc gerilim ile de totikleno imkra vardr. Bununla birlikte, keskin pulslar daha etkindir, nk bu durumda krlma geriliminin elde dildii zaman daha kesindir.

TEMEL ELEKTRONIK

287

Herhangi bir DSD nun, ok. 4-20, akm-gerilim belirtgeni biim bak mndan tek-eklemli transistrnkine benzer. Fakat, k rlma gerilimi geit akmn deitirerek kolaylkla ayarlamr. Bu demektir ki DSD durulmal osilatrde titreimin frekans ve genlii kolaylkla deitirilebilmektedir. Ayrca DSD nun do al ykseltme stnl nden yararlanmak amac yla e zamanl klc i aret geit devresine, verilebilir. DSD kullanlan yararl bir durulmal osilatr, ek. 9-19 da gsterilmektedir. Geit gerilimi, R 1 ve R2 den olu an de iken gerilim blc ile belirlenir. Balangta, C yksz oldu u zaman, DSD nun katodu topra a gre 20 Vlk bir gerilimdedir. bundan tr geit ters ynde nbeslidir. Kondansa1

20 V

ekil 9-19. Durulmal testere-di i iireteci.

tr gerilimi artarken, katod gerilimi geinen hafife az pozitif duruma geinceye kadar DSD kapal kalr. Bu noktada DSD alr, kondansatr bo ahr ve periyod yinelenir. Katoda seri ba l 5-S2 luk direncin amac bo alma akmn]. DSD iin emniyetli bir de erde tutmakt r. Buna gerek duyulmaktad r, nk ak durumda iken DSD nnn i direnci kktr ve bundan tr akmn tepe deeri DSD yu bozabilir. Dorusal bir testere di li dalgabiimi, sabit-akmh transistr ile retilir. Ykleme akm sabit olduu iin, kondansatr gerilimi,

(9-33)

bamtslyla verildii zere zamanla do rusal olarak artar. Burada / ak mn deeri ve t ise kondansatr geriliminin s fr olduu andan balayarak llen zamandr. Transistr ok iyi bir sabit-ak m kaynad r, nk toplay c akm , toplay c geriliminden olduka ba msz ve hemen hemen yayc altmma eittir. Yay c akmn taban nbesleme direnci Rb belirler. Bu direnci ykleme akmn ve bundan tr titre im frekansm deitirmek amacyla ayarlamak

288

OSiLATRLER

mmkndr. Testere di linin tepe genli i hemen hemen d.a. kaynak gerilimi kadar byktr ve uygulamalar n o unda bunun nemli bir yeri, vardr. Kararsz oktitrekenler

oktitreken ad verilen iki-transistrl geribeslemeli devreler nemli durulmal osilatrlerdir. Ayr ca, bunlarn uygun olarak de itirilmi biimlerinin titre mekten ba ka son derece nemli zellikleri de vard r. Kararsz oktitre ken diye bilineni incelemekle ba lamak en kolaydr,
ek. 9-20; bu adn anlam ileride akla kavuacaktr. Bu devreye, k giriine iftlenmi iki-katl bir RC ykselteci olarak bak labilir. Her kattaki 180lik faz kaymas nedeniyle, geribesleme oran bir ve pozitiftir; bundan tr devre titreir. ok kuvvetli geribesleme i aretleri nedeniyle, transistrler ya kesilime ya da doymna srlrler ve sinsel olmayan titre imler retilir.
+ 10 V

R2
10 k(2. !120 1<<S2 ii C2

a f,
10 P.-2

0,01 F

2N914

2N914

ekil 9-20. Kararsz ok titreken.

Belli bir anda geribesleme geriliminin V 1 kesilime srdn varsayal m; bu, iki kat arasndaki ba l faz kaymas nedeniyle V2 nin iletim durumunda olduunu belirler. V2 nin toplayc direncinin ular aras ndaki gerilim d mesi toplaycy hemen hemen toprak gerilimine getirir ve C1 ,R 1 zerinden toplayc gerilime doru yklenir. C 1 in ular arasndaki gerilim, V1 in yayel eklemini do ru ynde nbesleyebilecek kadar artt zaman V1 iletinae ba lar. V i in toplayc gerilimi der ve V2, iftlenim kondansatr C2 zerinden kesilime srlr. imdi, C2, V2 doru ynde nbeslenmi duruma gelinceye dek R 1 zerinden yklenir ve devir bylece tekrar eder. Devrenin V i in iletimde ve ayn anda V2 nin kesilimde oldu u, durumla V1 in kesilimde ve V, nin iletimde oldu u durum aras nda deitiine dikkat ediniz. Kuvvetli geribesleme i aretleri nedeniyle bu iki durum aras ndaki gei abuktur. Her durumdaki zaman sresi, iftlonim kondansatr ve nbesleme direncinin belirledi i zaman sabitine ba ldr. Her transistr nbetle e kesili-

TEMEL ELEKTRONIK

289

me ve doyuma srdrhlgnden, her iki toplay e daki dalga biimi de, toplayclara uygulanan kaynak gorilimine e it tepe geldi i olan bir kare dalgad r. Bu aklama, ok. 9-21 de gsterilen gerek toplay c gerilimi dalgabiimleri ile do rulanmaktadr. gen taban gerilimi dalgabiimleri, iftlenim kondansatrlerinin nbetle e yklenme ve boalmasm gstermektedir. zellikle ilgilenilecek nokta, transistrler doyumda olduklar zaman zerlerinde olduka d k bir gerilim d mesi 0,1V) olmas ve bir durumdan tekine geiin kesiliminde olan transistrn taban gerilimi s fr' hafife a ar a maz ba lamas olgust dur.

V2

Toplayc
t , ekil 9-21. Transistrl oktitre kenlerde toplayc ve taban gerilimi dalgabiimleri.

Bir durumdan tekine gei te taban gerilimi dalgabiimi de kk bir gerilim fazlalt ya da ykselmesi vardr. Bu fazIaln ortaya kmasmm nedeni, Vi iletimden kesilime gitti i zaman C2 kondansatr zerinde dikkati toplayarak grlebilir. V i in a k durumdan kapal duruma gei inin bir anahtarla temsil edildii ek. 9-22a daki devre kesimini gznne al n z. Devrede daha fazla basitle tirme, RL R2 olduundan R2 yi atarak yap lr. Ayrca, V2 nin do ru ynde nbeslenen yay c eklemi, yaklak olarak basit bir r direnci ile temsil edilmektedir, ek. 9-22b. ekil 9-21 deki dalgabiimlerine gre, V2 nin taban gerilimi (ve bylece C i nin ular aras ndaki gerilim) s fr olduu zaman B geiinde V ; doyumdan kesilime atlar. Bylece, ek. 9-226 deki

290

OSiLATORLER

devrede bulunan anahtar a ld zaman. C2 , RL ve r zerinden -yklenmeye ba lar ve ylikleire akm ya-,,,.ne eklem direncinin ular arasmda fazla bir gerilim dmesi olu turur. +lov

Ub

(e)

(b)

ekil 9-22. ekil 9-20 nin V2 kesiminin e deer devreleri, taban gerilimindeki kk fazlal n kaynan gstermektedir.

R L zerinder geen ykleme akm , V I in toplayc geriliminin ans zn Ve , ye ula mas n da nler. ekil 9-21 de gsterilen toplayc dalgabiimin., deki pulsun k esinin yuvarlakla masnun kayna budur. r iin tipik bir deer 200 S2 dur, yleyse ek. 9-20 deki oktitre ken.deki tepe fazlal 10 (200 / 1.0200) = 0,2 V dur. Bu de erin kk ve zaman sabitinin de k sa olmas bu fazlalgn, karo biimindeki toplayc dalga biiminden yaln z kk bir ayr lmaya neden olabilece i anlamna gelir. ok titre kendeki pulslatin geni lii R i (ya da R2 ) zerinden yklenen C i in (ya da C, nin) zaman sabitine ba ldr. t, iin uygun bir de er, durulmal osilatrn periyodunu veren ba ntdan, Denk. (9-32), hemen yaz labilir. ekil 9--21 deki dalgabiimierini ek. 9-17 dekilerle kar la trarak,

t v, -= R i C i ln

V ce - (V ce)

t w = R C 1n2

(9-34)

elde edilir R2 .= R i ve C2 = CI oldu u zaman dalgabiirri, frekans f = 1 /2t w r. Elemanlar n de erlerini, rne in, iftlenim konclansatr- olanbirkedg semek suretiyle simctrik olmayan dalgabii nlerinin retimi ayn lerini farkl e deerlikle mmkndr. Bylece, her zaman sabiti iin, geni likleri Denk. (9-:34) ile verilen de i ik pulslar elde edilir Karars z oktitre kerder d nadnal osilatrlerdir ve bu nedenle d tan i aretler uygulanmakla e zamanl klnabilirler. E zamanlye pozitif pulslar, teki transistr iletime tetiklemek iin transistrlerden herhangi biri-

TEMEL ELEKTRONIK

291

nin tabanna uygulanabilirler. oktitre kenler o u kez, frekans blcleri olarak bu biimde kullan lr. Devre ayn zamanda, kullanl bir kare-dalga retecidir ve trev al c bir devre ile birlikte keskin pulslu dalgabiimleri de verir. D.a. iftlenimli bir oktitre ken iki durumundan herhangi birinde sonsuz sre kalabilir ve dtan bir tetikleme pulsu ile bir durumdan tekine bir gei yapabilir. ki kararl durumu nedeniyle d.a. iftlenimli bir oktitre kene ikidurumla denir. Bir iki-durumlu o u kez atlama-geri dnme (flip-flop) olarak da adlandr lmaktadr. ekil 9-23 de verilen sekin, transistrl iki-durumluyu d nnz. Bu devrede, d.a. iftleniminin R2 ve R direnleri kullanlarak yapldna dikkat ediniz. Baka ynlerden devre, a.a. iftlenimli olan karars z oktitekenlere benzemektedir. Tetikleme pulslar yayel direnci RE nin ular arasna uygulanr. C 1 kondansatrnn amac , aada tartlaca zere tetikleme hareketini geli tirmektir. k , toplayclarn herhangi birinden ya, da ikisinden de alnabilir.
o ;c
17

-22,5 V

4 k51

R
ri

kS2

V2

2N1415
CE

2N1415

Tetikleme o
gixii 10 pf

R2

33 k

ekil 9-23. iki-durumlu devre, d.a. iftlenimli oktitre kendir.

Transistrlerden biri kesilimde ve teki doyumda oldu u zaman, iki-durumlunun kararl bir durumda olduunu kantlamak nemlidir. Balangta, ek. 9-23 deki V i in kesilimde ve bundan tr toplay c akmnn nemsiz olduunu varsaynz. Doyumdaki V2 transistrnn toplay c akm, toplayc belirtgenleri zerine toplam yk direnci Ri RE ye karlk gelen bir yk dorusu izerek bulunur. Bu yk do rusunun akm ekseniyle kesim noktas toplayc akm iin, 9,3 mA, verir ve ayn zamanda doyuma ula mak iin 125

292

OS LAT R LER

a,A lik bir taban ak mnn gerekli olduunu gsterir. imdi V1 zerindeki nbesleme gerilimi, devrenin ek. 9-42a da gsterilen kesimini kullanarak bulunabilir. Bu devredeki yayc gerilimi V e = ic RE =-- 9,3 X 10-3 X 220 = 2,1 V dur. Doyumda oldu u zaman V 1 nin yayc-toplay c gerilimi 0,1 V olarak alnr. Gerekte, yay c-toplayc gerilimi iin daha do ru bir de er trasistr yapmclarnn yerlerinden bulunabilir, fakat buradan gelecek dzeltme her art altnda nemsenmeyecek kadar kktr. ekil 2-24a y kullanarak, V 1 in yayc-taban gerilimi,
Veb = Ve Ri

R 1 -I- R,

= 2,1

42 42 + 33

1,2 V

bulunur. Yayc eklemindeki ters nbeslemenin bu de eri, V1 i kesilimde tutmak iin istenenden ok daha fazlad r. V i nin doyumda olacak biimde nbeslendi ini gstermek iin dikkatinizi devrenin ek. 9-24b de gsterilen kesimi zerinde toplay n. R2 direnci, yayc eklemin direnci yannda nemsenmeyebilir ve V 1 kesilimde olduundan zerinden geen akm ihmal edilir. Bundan tr, R 1,
R ib V2

1.

v ce 0,1V

+ 22, 5 V

vc,

(b)
ekil 9-24. ki durumlunm yalnz iki kararl durumu olduunu gstermek iin kullan lan transistrlii iki-durumlunun e de er devreleri.

b =

V e,

RL

22,5 2,1 2,2 + 42

10-3 = 460ILA

dir. Bu deer, V2 yi doyumda tutmak iin gerekli 125 l .A den daha byktr. yleyse, Vi in kesilimde ve V2 nin ise doyumda oldu u dorulannu olmakladr. Devredeki simetri nedeniyle, ayn lde kararl bir baka durumunda Vi in doyumda ve V2 in kesilimde bulunduu durum olduu apaktr. kidurumlu, bir dzenlemeden tekine geti i zaman, toplayc gerilimi, doyum artmdaki yay c gefiliminden Vee eksi taban nbesleme ak nundan tr RL nin ular arasndaki gerilim d mesi, (i bR L ), farkna e it bir gerilime ykselir: yleyse k i areti, va = (22,5 2,2 x 10 3 x 460 x 10-6) 2,1 = 19,4 V dur. Devre, yayc direncinin ular aras na uygulanan pozitif bir gerilim pulsu ile bir durumdan iitekin.e gei e tetiklenir. Bu, doyumdaki transistr doyum-

TEMEL ELEKTRONIK

293

dan kurtarr ve' ayn zamanda kesilimdeki transistr iletime geirme e ilimi gsterir. Doyumda bulunan transistrdeki akm azahrken, toplay c i areti kesilimdeki transistre geer ve onu iletime geirir. letim balar balamaz, kuvvetli ve yeniden retici olan geribesleme nedeniyle devre kendi kendini harekete geirir. Birbirini izleyen her tetikleme pulsu iki-durumlunun teki durumunu almasna neden olur. Gei i balatmak iin tetikleyici-pulsun genligi RE nin ular arasndaki durgun gerilimden nispeten byk olmaldr. Bu i iin ek. 9-23 deki devrede 2,5 V de erinde pozitif bir puls yeterlidir. ki-durur/dm= imdiye kadar dnlen iki durumun dnda baka kararl durumlar olup olmadnn aratrlmas ilgintir. Yukardaki incelemeye gre, transistrlerin ikisinin de ayn anda kesilimde olmalar imkan yoktur, nk olsayd transistrlerden biri zerindeki taban nbesleme artlar uygun olamazd. Benzer biimde transistrlerin ikisi de ayn anda doyumda bulunamaz. lke bakmndan her iki transistrde de ayn anda eit akmlarn (fakat doyum durumu yok) bulunmas ihtimali vardr, fakat bu karars z bir denge durumudur. Tam e itlikten en kk ayr l dengeyi bozan ve devre kararl durumlardan birine dner. rne in, bir rastgele-grlt geriliminin V i m birazck azalttn varsaymz Vi in toplaycsmda bulunan iaretdekia Vi deki akm artrma eilimi gsterir ve V, nin toplayc iareti V i deki akm daha fazla azalt r. Bu yeniden retici davran , Vi kesilime ve V2 doyuma gidinceye dek srer. yleyse, bir iki-durumlunun iki kararl durumunun yalnz ve yalnz transistrlerden biri doyumda iken teki kesilimde ve bunun tersi oldu u sonucuna varm. Kk grlt gerilimlerini kararl durumlarn birinden bir gei e neden olamayaca na dikkat ediniz nk transistrler kesilimde ve doyumdadr. Bu nedenle, ykselte kazanc olduka kktr ve yeniden retim sreci etkin de ildir. Bir iki-dururdun.un'bir durmdan tekine gei -yapma hz, gvenilir bir anahtarlama iin gerekli tetikleyici puls h zn snrlar. Saptrc nt salar gei hzn azaltr ve bundan tr ykseltelerin yksek frekans tepkilerine uygulanan d nceler iki-durumlu devreler iin de ayn biimde nemlidir. Gei srasnda devre gerekten geribeslemeli bir ykselte gibi al tndan bu durum beklenilmiyen bir durum de ildir. zellikle tabanla toprak aras ndaki toplam nt sas snrlayc bir etkendir. Bunun byle olmas nn nedeni, bir duruma karl k gelen taban geriliminin teki durumun taban gerilimin deitirilmesi iin, bu sann olduka byk R i direnci zerinden yklenmesi zorunluluudur. Her iki R i direncini de yerdegitiren kondansatrler ad verilen kk C i salar ile ntleyerek giri sasm yklemek iin gereken zaman azaltr. Yerde itiren kondansatrler kullan ldmda, durumlar arasndaki sre C i in R i ve R2 nin paralel bile imi zerinden yklenmesi iin gerekli zamana indirgenir.Bylece, ek. 9-23 deki iki-durundunun ay rma zamani,

294

OS LATRLER

Ci
1 Ri+1 /R,

220 x 10-12 x

42 x 33 x 10 3
75

4,1

;Ls

bulunur. Bu demektir ki birbirini izleyen tetikleyici pulslar yakla k olarak sadece 5 s lik aral klarla ayrlmlarsa, iki-durumlu bu pulslara gvenilir bir biimde tepki gsterebilir. zel kurgular ve kar k ek devrelerle ayrma zamanlar 0,01 ;.i.s bykl nde olan iki-durumlular yapmak mmkndr. Bir iki-durumlunun yetene i, durum de itirmeye neden olabilen e itli girilerle art rlr. zellikle eitli durumlarda uydurulabilen ve ok kullan lan bir sistem, ek. 9-25, R,S ve T gibi ayr giri ve giri pulslarn istenen transistre yneltme grevi gren drt tane diyod ierir. rne in, S giriinin toprak geriliminde, R giriinin -I- 5 V da ve Tgiri ine pozitif bir pulsun uygulanm olduunu varsayahm. 47 pF lik kondansatrlerle pulsun n ve arka kenarlarn/ trevleri alnr. Pozitif n kenar D ve D, nin her ikisiyle de t kanr ve D 3 ile topra a ntlenir; bylece hi bir ey olmaz. Negatif arka kenar D2 R deki pozitif gerilim nedeniyle geirvV2tanskeilmgr. negatif puls D i den geemez. Sonu olrak V, kesilimde ve V i iletimde olur ve iki-durumlu kurulmu olur. E er R toprak geriliminde ve S, -I- 5 V da olacak biimde R ve S girileri yerde itirilirse, T ucuna uygulanan pozitif bir pulsla V i in kesilimde ve V2 nin ise iletimde oldu u bir durum oluturulur. Bu byle olunca iki-durumlunun yeniden kurulduu ya da temizlendi i sylenir. S deki pozitif bir 'gerilim ikidurumlunun bir giri pulsu ile kurulmas na neden olurken, R deki pozitif bir gerilimin ise yeniden kurulmas na neden oldu una dikkat ediniz. Etki bakmndan, bu denetim gerilimleri T de giri pulslarna yn verir ve uygun gelen transistre ynelterek onu kesilime gtrr. Durumlar aras ndaki geiler T deki iaretle zamanla ur ya da "saatleuir". Bundan tr, T giriine hazan saat balants denir ve ek. 9-25 deki sistemin tamam bir RS / T iki-durumlusu olarak bilinir Birok uygulamalar iin T giriindeki birbirini izleyen pulslarla iki-durumlunun durum de itirmesi istenir. Bu i , ek. 9-25 de, S yi k ucu Q ye ve R yi k ucu O ye ba layarak kolayl kla ba arlr. rne in Vi in kesilimde ve V2 nin iletimde dolaysyla S nin toprak geriliminde ve R nin + 5 V da oldu unu varsayahm. nceki tart maya gre T ye uygulanan pozitif bir pulsun negatif arka kenar Vi ye yneltilecek ve onu kesilime gtrecektir. Bundan tr iki-durumlu durum deitirir. imdi S, + 5V da ve R topraklaxmtr, dolaysyla gelecek puls V i e yneltilir ve ba langtaki duruma gelinirBu olay mekanik "kollu anahtar" n ileyiine benzer ve bundan t. r T ye ayn zamanda anahtar girii de denir. E er toplyc ile taban aras ndaki iftlenimden biri kald rhr ve yerine ek. 9-26 da oldu u gibi bir tek ortak yay c diren zerinden geribesleme ko-

TEMEL ELEKTRONIK

295

+5 V 9

L_

D,
.10 47 pF 47 pF

ekil 9-25. RS /T iki durmlu devresi

3,3 kSZ 470 pF

2,2 ki?

Girit

ekil 9-26 Schmitt titikleyici devresi yay c geribesleme kullanr.

nursa Schmitt tetikleyici (bulann onuruna) ad verilen kullanl bir iki-durumlu devre elde edilir. Bu devrenin iki kararl durumu vardr ve hangisinin mmkn olduunu giri geriliminin bykl belirler. Giri geriliminin sfr olduunu ve bundan tr V i kesilimde iken V2 nin iletimde fakat dnyumda

296

SIL AT R LER

olmadn va.rsayalm. V i kesilimde olduu iin I/2 oin durgun ak m , al ma noktasn belirleyerek bulunur. Yaye direncinin ular arasndaki gerilim d mesi V1 i kesilimde tutacak kadar byktr. rne in, Sek. 9-26 daki devrede yayc nbesleme gerilimi 6,6 V dur. imdi Sek, 9-26 daki giri geriliminin s frdan ba layarak art rldn varsayal m. Giri gerilimi taban nbesleme gerilimi olan 6,6 V u. biraz geinceye dek hi bir ey olmaz tam e itlik saland noktada V 1 iletime ba lar. V2 zerindeki nbesleme azal r ve yayc nbeslerne gerilimi azal r; bu, dolayl olarak V 1 deki ak m art rr Yeniden retici i lemler V 1 iletimde ve V, kesilimde oluncaya dek srer. Giri gerilimi 6,6 volttan byk oldu u srece bu durum srer. Giri gerilimi azaltdrken,. 6,6 V tan nemli lde kk bir giri gerilimi elde edilinceye dek devre ba langtaki durumuna dnemez. Bunun nedeni V i in toplay cs daha d k bir gerilinde oldu undan, bu durumda V2 zerindeki taban nbesleme geriliminin ncekinden daha az olmasdr. yleyse, V 1 in kk yayc gerilimi ve artan toplay c gerilimi birle erek V2 nin taban akmn art rp onu iletim durumuna getirmeden nce V1 deki akmn yeterince azalt lmas gerekmektedir. ek. 9-26 daki devrede, yeniden retici sreler devreyi ba lang durumuna geri evirmeden nce giri gerilimini 5,2 V a d rmek gerekmektedir. Schmitt tetikleyicisinin puls iireteei ya da kare dalga yapc devre olarak ilgin bir uygulamas ek. 9-27 de gsterilmektedir. Bir s ra tam dzgn olmayan puls dalga biimli giri i areti, devreniu iki durumu aras nda giri dalga-biimi ile ileri geri tetiklenerek, bir kare puls kna dntrlr. Bu yolla sinsel bir iaretin bile, bir kare dalgaya dn trlebilece ini vurgulayalm.

ekil 9-27. Kare biimli dalga yap c devre olarak kullan lan Schmitt tetikleyicideki dalgabiimleri.

Schmitt tetikleyici, ayn zamanda, bir giri i aretinin gerilim puls genliklerini lmek iin kullan lan bir puls yksekli i aymc si olarak da kullan ldr. Giri pulsunun tetikleme e iini her geiinde devre bir k pulsu retir. Bylece, rne in giri i areti ile seri biimdeki bir d.a..gerilimini de itirerek bir iaretteki puls bykliiklerinin blgesi bulunabilir. Bu devre ile 0,1 V luk bir do rulukla l yapmak mmkndr. ktaki pulslarm giriteki tetik-

TEMEL ELEKTRONIK

297

leyici pulslardan ba msz olarak, btnyle ayn genlikli olduklarn zellikle belirtelim. Bu bakmdan bu devre, kendisini izleyen devrelerin e itli puls byklklerini ileyebilme yeteneinde olmalarna gerek kalmad iin faydaldr. oktitre kenin son bir biimi de, bir iki-durumlu ve karars z bir oktitre kenin ksmen birle mi biimidir. Bu devrede, ek. 9-28, d.a. ve a.a. iftlenimlerinin her ikisi de kullanlmtr. Akca grlebilece i zere, bu devrenin yalnz bir tek kararl durumu vardr ve bu, V2 in kesilimde ve Vi in doyumda olduu durumdur. Vi in tabanna uygulanan negatif bir pulsla bu durumdan d arya tetiklendi i zaman, V2 iletim ve Vi kesilim durumuna geer. Bu durum, R iC i zaman sabiti ile belirlenen zaman kadar srer, bu sre sonunda devre kendiliinden kararl duruma geer. Bu davran nedeniyle devreye bir pulslu ya da tek-durumlu oktitre ken denir. Bununla oktitreken aygtlarn listesi tamamlanm olmaktadr. Liste, zet olarak; iki iki kararl durumu olan iki-durturlu, bir kararl durumu olan tek-durumln oktitre ken ve hi bir kararl durumu olmayan ve serbest-al an bir titre ken olan karars z oktitrekenden olumaktadr.
+6V

2N4123

681d) 0,001 o Tetikieme girii 6V

vo

N4003

ekli 9-28. Tek-durumlu ektitresken, katlar aras nda, a.a. ve d.a. iftlenin lerinin her ikisini de kullanmaktachr.

zellikle integre-devre i lemsel ykselteler kullanld zaman, yetenekli ilemsel ykselte etkin bir oktitre ken oluturur ve bylece olduka basit devrelerin oluturulmas imkan doar. Kararsz bir oktitrekenin, ek. 9-29a, incelenmesine k iaretnin pozitif olduu varsaylarak balan r. Iaret deitirmeyen girie verilen geribesleme, kn doyumda olmasn emniyete alacak kadar byktr. C kondansatrii, i aret deitirici giriteki pozitif gerilim, iaret deitirmeyen giriteki geribesleme i aretini geinceye kadar R zerinden

298

OSLAT IRLER

vo

10 kfl C 0,0111F

1 M S2 100 Id2

v,

NINAP 100 k S-2

vo

vo

ekil 9-29. lemsel ykselte (a) Karars z, (b) Tek-durumlu (e) ki-durumlu titre kenler. pozitif olarak yiiklenir. Bu net pozitif giri iareti kn negatif duruma gelmesine neden olur ve yine geribesleme i areti ykselteci doyuma srer. Kon-

TEMEL ELEKTRONIK

299

dansatr imdi, iaret de itirici giriteki iaret, i aret de itirmeyen giri tekinden daha negatif oluncaya kadar negatif olarak yklenir. imdi net negatif giri i areti kn pozitif olmas n Salar ve devir tekrarlamr. Sonu, bir kare-dalga k iaretidir ve frekans RC zaman sabiti ile belirlenir. Kondansatr bir diyodla ntlendiinde tek-durumlu bir oktitre ken oluur, ek. 9-29b. k pozitif olarak doyuma gtrld zaman, Kondansatr diyodun do ru ynde gerilim d mesinden (rne in 0,6 V) daha byk bir gerilime dek yklenemez. i aret de itirmeyen girie uygulanan negatif bir giri i areti, kn negatif olmas na neden oluncaya kadar devre bu durumda kararl olarak durur. Geribesleme, ykselteci doyuma srer ve kondansatr R zerinden negatif olarak yklenir. Diyod ters ynde nbeslendi i iin i aret dei tirici utaki gerilim geribesleme i aretini sonunda geer ve net negatif giri i areti, k yine pozitif yapar. Bylece devre, bir giri iarti ile negatif k vermeye zorlanncaya kadar pozitif olarak doyumda kal r. Negatif durumun sresi RC zaman sabiti ile belirlenir. ekil 9-29c de gsterilen iki-durumlu oktitre kende iaret de itirmeyen girie verilen geribesleme, devreyi ya pozitif olarak doyumda ya da negatif olarak ,doyumda tutar. kn pozitif olduunu varsayalm, o zaman i aretdeitirici girie uygulanan pozitif bir puls kn negatif olmas na ve doyuma gitmesine neden olur. Bundan sonra gelen yaln z negatif bir giri pulsu devreyi balangtaki duruma geri evirebilir. Bylece, devrenin iki kararl durumu vardr ve bunlar giri i aretinin kutuplan ile bulunur.

DALGABIMI URETELER
Durulmah osilatrler ve oktitre ken devreleri ile sinsel olmayan dalgabiimleri retilebilir. Bu retelerden alman k iaretleri, bir dalgabiiminin bir kesimini semek ya da d.a. dzeyini ayarlamak iin diyod k rpclarn ve kskalann kullanlmas ile daha da fazla de itirilebilir. te yandan, integre edici ve trev alc devreler de dalgabiimlerini zel yollarla de itirmek amacyla kullanlabilir. Bu kesimde, birok ek dalgabiimi reteleri daha belirlenmekt edir.

Diyod Pompa
Diyod pompa diye bilinen devrenin, ek. 9-30 negatif i aret pulslar na tepki olarak davran larn gz nne alalm. Gelen her negatif pulsta D i diyodu
iletir ve Ci giri pulsunun tepe de erine kadar yklenir. Giri pulsu D2 yi ters ynde nbeslerlii iin C2 ye hi bir yk eriemez. Bylece C i zerindeki yk,

Q = Civa

(9-35)

olur. Giri geriliminin sfr olduu zaman sresince, C i zerindeki gerilim. D2 yi doru ynde nbesler ve C2 ykl duruma geer. imdi, etki bakmndan iki kondansatr paralel ba l olduundan, C, zerindeki yk,

300

OS1LATRLER

ekil 9-30. Diyod pompa.

Q2 = C2 V o

Q
C 1 + C2

(9-36)

bulunur. E er C2 C 1 ise Q2 = Q 1 demektir. Bu durumda yk, etkin olarak kaynaktan C 1 'e ve dolay syla C2 ye pompalanm oldu. Bu durumda C l almtr ve gelecek devirde olay tekrar edebilir. bo Birinci devirden sonraki k gerilimi, Denk. (9-35) ve (9-36) y kullanarak,
Vo Q2
2

+c, /c, =

Vi

C1

(9-37)

olarak elde edilir. Toplam gerilim, giri pulsmun genliine gre kk kald srece, birbirini izleyen her devirde C2 nin ular arasnda Denk. (9-37) ile verilen bir gerilim art gzlenir. ekil 9-31 de grld zere, sonu bir merdiven biimli dalgadr. Uygulamalar n ounda, belli sayda basamaktan sonra yard mc bir devreyle C2 nin ular aras ndaki gerilim abucak bo altl r ve sonra merdiven biimli dalga tekrar eder.

ekil 9-31. Giri negatif kara-dalga oldu u zaman diyod pompa ile retilen merdiven biimli dalga.

TEMEL ELEKTRON K

301

Meyiller Zamanla do rusal olarak artan bir gerilime neyil denir ve osiloskoplarda yatay tarama gerilimi olarak olduka yayg n bir biimde kullanlmaktad rlar. Durulmah osilatrler ile elde edilenler gibi tekrar eden meyillere testere dili dalgalar denir. D arda bir i aretle tetiklendi i zaman bir tek meyilden oluan dalga biimi reten ba ka meyil reteleri de yap lmtr. ekil 9-32, Miller tarama denen bir meyil retecinin devre izimidir. Bu, tepe genlii hemen hemen d.a. kaynak gerilimine e it olan do rusal bir meyil verir. Tetikleyici transistr Q in doyumda ve Miller tarama transistr Q2 nin kesilinde, bylece k geriliminin Ve, ye eit olduu ve C kondansatrnn tamamiyle ykl oldu u durum durgun ekli olur.
vcc

+ 10 V
68 kL2 100 kS2 0,01 .i.F Q2

5 kQ

2N4123
vi

ekil 9-32. Miller tarama meyil reteci.

Negatif bir giri pulsu, Q i kesilime gtrr ve Q2 nin bir ykselte olarak almasna imkan Salar. Bylece C, R 1 ve Q2 zerinden yiildenir ve k gerilimi sfra doru azalr. Toplayc ile taban arasnda kondansatrn olu turduu geribesleme nedeniyle azalma do rusaldr. Giri pulsunun sonunda Q 1 r, Q2 kesilime gider ve kondansatr R zerinden abucak Ve ,doyumal deerine kadar yklenir. Devre bundan sonra ba ka bir giri pulsu iin hazrdr. Gerekten Miller tarama devresine integral alan bir is;lemsel ykselte gz ile bakdabilir, ek. 8-13, burada ykselte grevini yapan Q, dir. Giri iareti R i zerinden uygulanan sabit V ee gerilimidir. Sabit bir de erin integ-

302

OS LATRLER

rali do rusal olarak artt ndan k iareti bir meyildir. Q in grevi, integral alma araln' ba latmak ve durdurmakt r. Miller taramas na benzeyen devreler, o u kez tetikli tarama osiloskoplarnda kullanlr. Bu osiloskoplar zellikle geici i aretlerin dalga biimlerini incelemek iin yararl dr. Byle bir osiloskop iin tarama devresinin tipik bir blok izimi, ek. 9-33, d ey saptrc ykseltecine uygulanan giri i areti ile uyarlar bir Schmitt tetikleyicisi ile ba lar. Tek-durumlu bir oktitre keni tetiklemek iin uygun bir keskin negatif puls olu turmak amac yla Schmitt tetikleyicinin knn trevi alnr ve krplr. oktitre ken, Miller integral alcs iin bir kare puls giri i retilir. k meyili, taramal osiloskopun perdesi zerinde istenen yerde ba layacak biimde uygun bir gerilim dzeyinde kskalan r.
-

Y, Giri iareti Schmitt tetikleyici Trev alc ve krpc [ ( Tek durumla ____, ok-titre ken t Tetikleme Tarama kararll t Tarama h z Miller tarama Diyod k ska Katod
11111

tpne

genlii
denetimi

ekil 9-33. Osiloakoplarda kullan lan tetikli tarama devresinin blok izimi ve dalgabiimleri.

Devrenin kullanllin art rmak amacyla birok ayarlanabilir kontrol devreleri de kullanlmaktad r. rne in, farkl genliklerde giri iaretleri iin devrenin tetikleme yapmas na imkan sa lamak zere Schmitt tetikleyici zerindeki nbesleme ayarlanabilir (tetikleme genli i, ek. 9-33). Benzer bi) imde, oktitre kenin nbeslemesi de de iken yaplabilir (tarama kararhh bylece, o da yinelenen taramalar oluturmak amac yla ezamanlanm kararsz bir oktitre ken olarak al trlabilir. Tarama hz Miller tarama devresindeki ykleme kondansatrnn (ve / ya da direnci) de itirerek ayarlanabilir. Ayn zamanda, a p kapama kondansatrleri yard myla ok titre kenin zaman sabitini de de itirmek gerekmektedir. Bu i lemin yaplmasyla tarama sresi tarama h z ile uyu turulur. Pulslar oktitre ken devrelerinin uygun birle imleriii kullanarak e itli puls dalgabiimleri retilebilir. ekil 9-34 de verilen pe pee ba l iki tek-durumlu oktitrekeni gz nne alalm. Negatif bir tetikleyici puls, T l geniliinde pozitif bir k pulsuna neden olur. Bu pulsun arkadaki negatif kenar ikinci tek-d -

TEMEL ELEKTRONIK

303

rumlu oktitre keni tetikler ve - k , genilii T2 olan bir kare dalga olur. Bylece,' bu sistem giri teki her tetildeyici pulsunu izleyen bir sre gecikme ile standard biimli bir k pulsu.retir.
e,

Tl

T2

uu

Tekdurumlu Tekdurumlu

v,

T,
ekil 9 - 34. Pe pee ba l tek-durumlu oktitre kenler.

Tekrarlanan bir dalgabiimi ile tetiklenen basit bir iki-durumlu, giri i aretinin frekans kadar dzenli yar devirlerde bir kare dalga k oluturur. Bunun byle olmas nn nedeni giri dalgasn n her negatif sal mmda ikidurumlunun durum de itirmesi ve kare dalga knn do rulu umm, yaln z giri i aretinin birbirini izleyen negatif sal mmlarmn dzenine (do ruluk derecesine) ba l olmasdr. Iki-durumlunun tetiklenmesi yaln z transistrlerden herhangi birinin tabanna do rudan verilen pulslarla elde edilebilir. Byle olunca negatif bir puls yalnzca transistr iletimde oldu u zaman gei yaptrr. Her biri bir tabana uygulanmak art ile bir iki-durumlu iki ayn kaynaktan tetiklendii zaman, simetrik olmayan tetikleme yararl sonular verir. Bu e it iki durumlunun ik, giri pulslar arasndaki zaman arah na eit genilikte bir kare dalga verir.

KAYNAKLAR
John Markus: "Electronic Circuits Manual" McGraw-Hill Book Company, New York, 1971. Joseph. A.Walston and Jonh R.Miller (eds.): "Transistor Circuit Design" McGraw-Hill Book Company, New York, 1963. "The Radio Amateur's Hand-book" (American Radio Relay League, West Hartford, Conn).

sus ALITIRMALAR

OS LATRLER

9-1. Faz-kaymal osilatrn geribesleme devresi iin Denk. (9-3) elde edin. Yol giis: lmek ak l-Idari yntemini kullanarak determinantlarla son direnteki akm 1)1111111. 9-2. Faz kaymak osilatrn, ek. 9-1, h-parametreli e deer devresini izin ve h-parametreleri ve geribesleme devresinin. giri impedans (Zi) cinsinden geribesleme oran n veren ba ntly bulun. Cev :

[(Zi

hie)

hfe ] (h

- 1 / RL -+-

Zi)

9-3., Ahtrma 9-2 nin sonular n kullanarak ek. 9-1 deki devrenin titreim yapabilece ini gsterin. 2N1414 n h parametreleri, hj e 1260 Q, hre = 3 X 10-4, hfe = 60 ve h oe ---,-- 2,7 x 10 -5 mho dur. Titre im frekans nedir? Cev: 1.28 x 10 4 Hz. 9-4. ekil 9-2 de verilen integre devre Wien kprl osilatrde 2 nolu k ucundaki i aret gerilimini ve geribesleme oran nn tersini, k iaretinin fonksiyonu olarak izin. k i aretinin kararl genlii nedir? Cev : 1,7 V (tepeden tepeye))

9-5 ekil 9-7 deki g osilatr devresine bakarak gerilin kn bulunuz.

Cev : 19,8 V.

9-6. Uyarcl bir Le osilatrnde, geribesleme geriliminin fazm frekansm fonksiyonu olarak verecek, Denk. (9-10) a benzer, bir ba nt bulun, Maksimum frekans kararl l iin byk Q ili bir rezonans devresine ihtiya duyuldu unu gsterin.
Cev tan 0 =
(w o IcQ 0)

9-7. Bir kuartz kristalinin paralel rezonans frekans yak n nda impedansmn. faz a sn veren bir ba ut elde edin. Faz a sn frekansm fonksiyonu olarak iziu ve Q su 200 olan bir IL rezonans devresinin e risi ile kanalat rm. Altrma 9-6 n n sonularn kullann.
9-8. ekil 9-19 ile verilen DSD lu durulmal osilatrde hf e = 20 ve DSD nun iletimi iin gerekli geit gerilimi 3 Y ise osilatrn verece i k i aretinin perivodunu ve genli ini bulun. k geriliminin dalga biimini izin.
Cev : 0,3 V; 1 V; 1,18 x 10 4 Hz; 6.67 x 10 5 Hz.

9-9. Karars z oktitre kenler, o u kez yol geitlerini, in aat ilerini v.b. gibi yerleri belirtmek amac yla k sa sreli k vericiler olarak kullan lmaktadr. V i ve V2 nin kesilimde ve V i in al maya ba lad andan ba layarak ek. 9-35 de verilen devrenin al mas n nitel olarak belirleyin.

TEMEL ELEKTRON K

305

ekil 9-35. Ah tirma 9-9 da incelenen k sa sreli Ik verici devre.

9-10. ekil 9-36 daki devrede 50e luk gerilim blc orta noktas na ayarlanm olduuna gre ktaki dalgabiimini izin. Gerilim blc 20 V luk utan balayarak drtte birlik kesimine ayarland zaman problemi yeniden zn. 2N491 in belirtgenlerinin 2N2646 n n ek. 9-16 da verilen belirtgenleriyle ayn olduunu varsayn.
+20 V 65 2N525 330 100 k2 50
k

330

Ei

0,1 1.4F 0,2 F

2N491

2N491

ekil 9-36.

BLM ON

Analog lmleri

Hem laboratuvar ara trma ve hem de endstriyel kontrollu uygulamalarda pek ok fiziksel olay lmek iin elektriksel yntemler kullan lmaktadr. Gerekten, ilk f rsatta ara trlmak istenen olaylara benzer bir elektriksel i aretin gelitirilmesi ada lm yntemidir. Bylece, al nan iaret zerinde yaplmas gereken ilemler elektroniksel olarak yrtlebilir. Elektronik devrelerin bu kadar ok kullanlmasnn temel nedeni, elektrik i aretlerini detekte etmede, kaydetmede, deitirmede ve ykseltmede elektronik devrelerin olduka yetenekli olmas dr. Bu blmde, yukar da sz edilen trden analog iaretlerini lmek ve ilemekte kullanlan devreler ve kontrol amalarna ynelik devreler incelenmektedir. Ayr ca, iaretleri bir noktadan tekine iletni e ve daha sonra yaplacak incelemeler iin onlar kaydetme amac yla kullanlan yntemler gz nne altnmaktadr.

TEMEL ELEKTRONIK

307

KONTROL DEVRELERI Gdndler (Servos) Herhangi bir do ru gerilim g kayna nn k gerilimini kararl duruma getirmek iin Bl. 4 de belirlenen yalan zener diyod devresinden ok daha yaygm bir biimde zel devreler kullan lmaktadr. Bu e it bir gerilim dzenleyici, elektronik devrelerle kontrol ve lm yap mnn nemli ve yararl bir rne idir. Devre, k gerilimini ler, istenen de er ile onu karlatm ve ikisi arasndaki fark sfr olacak biimde artlar ayarlar. Bu yolla, ykteki ve ayn zamanda a.a. ebekesindeki de iimlere ramen d.a. k gerilimi kontrol edilir. Herhangi bir g kayna nn k gerilimi, dorultuci szgeci ve ykle seri konumda bir g transistr kullanarak kolayl kla kontrol edilir, ek. 10-1. Bu devreyi geribeslemeli bir ykselte olarak incelemekte yarar vard r. Burada referans gerilimi V, giri gerilimi ve V, k gerilimidir.Geribesleme oran /(R + R2) olduundan, ykselte ve g transistr ile kontrol edilen k gerilimi, Denk. (8-3) den,
V

R A - R2 V R2

dir. Etki bak mndan, gerilim dzenleyici d.a. k geriliminin bir k smn referans gerilimi ile kar latm ve fark sfra eit tutacak biimde kontrol transistrn ayarlar, bylece V, sabit deerde tutulur. Dzenleyieinii kararl klima etkisi, kontrol transistrn d .a. yksek. elinden ayr olarak inedena ekle en iyi biimde grlr. Kaynak gerilimin.deki deiimlerin, ek. 10-1 deki v i a.a. retecinden ileri geldi i ve k gerilinlinde v, gibi bir deiime neden oldu u varsaylmaktadr. Kontrol transistr,

t+
ro
CO
N

ekil 10-1. Seri gerilim dzenleyici.

308

ANALOG LMLERI

gerekte bir yayc-izleyici yiikseltetir ve bunun e deer devresi ek. 10-2 de gsterilmi tir.
h iG ib

V be

Ui

ekil 10-2. ekil 10-1 deki kontrol transistrnn e deer devresi.

Incelemeye, k akm iin bir ba nt yazarak ba lanabilir. e noktas ndaki akn' gznne alarak ve geribesleme blcs R R2 iindeki ok az alum geiini nemsiz sayarak,

hfe + EL 4-

vo vi

(10-1)

yazlabilir; buradaki nc terim 1 / h zerindeki akmdr. Taban akm , giri devresindeki gerilimler gznne al narak bulunur,
V be--- hr

dv e c

afiv o --1- vi+hrev e ,

(10-2)

burada, ek. 10-1 den en iyi biimde grlece i zere, giri gerili ni vb,, vi ile ykseltilmi geribesleme gerilimi (af v o) m farkdr. Son olarak, vb, k devresi evresinde Kirchhoff kurala yaz larak bulunur. v e , vo Vi = 0 Denklem (10-2) ve (10-3) Denk. (10-1) de yerine konulursa, (10-3)

E y = vi [hoc

hf ,(1h, c)

hi,

VO

OC [h

hf c (h-1-- rc
L.

uP

elde edilir. Bu ba mtdan k geriliminin zm, v o =v kchoc_hfc(hrc+afi)

h ich oe +hf ,(1h re)

iL

n iert oehf e (hr,+afl)

(10-4)

verir. Bu ba nt , dzenleyicili g kayna n n The'venin e de er devresi biimindedir. lk terim i gerilim retecidir, ikinci terim ise e deer i direnteki yk akmndan ileri gelen gerilim d mesidir. Denklem (10-4) daha fazla incelemeden nce, h parametrelerinin ba l bykllderini gz nne alarak ba mty daha basit bir duruma getirmek yararl olur. Bu i yapld zaman, Denk. (10-4)

TEMEL ELEKTRONIK

309

v o vi

hi , r e (1+0)

aP

(10-5)

durumuna indirgenir. Bu ba nt tm uygulama amalar iin yeterince do rudur. Denklem (10-5) e gre, giri gerilimindeki deiimler, dzenleyicinin geribesleme davran yznden olduka azalt lmaktadr. Denklem (10-5) deki g-transistrnn de ikenlerinin tipik de erleri hi, = 1000 D, r e =10000 Q, a =50 ve /3 O, 3 dr, yleyse giri gerilimindeki deiimler k ularmda 160 gibi bir blenle azaltlr. Ayrca dzenleyicili g kayna nn etkin i impedans, Denk. (10-5) deki ii, nin katsays , olduka kktr. 1 a = 0,05 alarak i direncin 3,1 S2 olduu grlr. Bu demektir ki yk ak mndaki deiimler dzenleyicili kaynak geriliminde yaln z kk de iimlere neden olabilmektedir. Bylece bu basit dzenleyicinin hem giri gerilimindeki hem de k akmndaki deiimlere kar etkin olduu apak grlmektedir. Giri gerilimindeki deiimlerin k ularnda azaltlma oran, teki gerilim deiimlerinde oldu u kadar dalgalanma gerilimleri iin de geerlidir. Bu nedenle, dzenleyicili bir g kayna mda k gerilimindeki dalgalanma olduka kktr. Denklem (10-5) e gre, hem azaltma arpan hem de etkin i diren, d.a. ykseltecin kazanc n' art rarak daha da geli tirilebilir, nemli uygulamalarn ounda kazan yeterince byk yap lmaya allr, bylece dzenlenmi gerilimdeki kalc deiimler referans geriliminin kararl ln yans tr.
,

Seri kontrol transistr, fazla snmamak art ile tm yk akmnn rettii sy yok etme yetene inde olmaldr. Bunun iin o u kez dzenleyicide g transistrleri kullan lr. E er maksimum yk akmnn tanmas gerekirse, paralel konumda ba lanm iyi ya da daha fazla zde birimlerin kullanlma imkan vard r. Seri dzenleyici en ok kullan lan tr olmasna ramen, basit bir zenerdiyod dzenleyici durumunda oldu u gibi kontrol transistr ykle paralel olarak da ba lanabilir, Sek. 10-3. Transistrden geen alum kontrol edilir, bylece seri direncin ular aras ndaki gerilim d mesi deimez ve yk ak0-

~-,
28

45 V

I ekil 10-3, nt dzenleyici.

310

ANALOG LMLER

m deiimlerinden ba n s zd r. Etkin gerilim kararl l byle bir nt dzenleyici ile elde edilebilir, fakat devre seri direnteki ek g kayb ndan zarar grr. te yandan, kontrol transistrnn tm yk ak mnn yalnz bir kesimini tamas gerekmektedir. Bu durum yksek ak ml g kaynalar nda son derece nemli bir stnlktr. Dzenleyicili tam bir g kayna ek. 10-4 de gsterilmektedir. D.a. ykselteci tek bir yaycs-toprakl transistr kat dr. Referans gerilimi 18V luk bir zener diyodla sa lanmaktadr. Zener diyod geribesleme i areti ile seri konumda olmaktan ok ykseltecin yay c devresine yerle tirilmitir. Bylece, diyodun ularndan birini topraklama imkan do maktadr. 33k luk diren diyoda ters gerilim sa lar. Geribesleme oran nn ayarlanabilir olmas na dikkat ediniz. Bu, transistrn al ma artlarnn elverdii snrlar ierisinde

ekil 10-4. Eksiksiz biz 40-V 500-mA chizenleyieili g kayma .

k geriliminin istenen herhangi bir de ere ayarlanmasma imkan sa lar. Bu devrede, iyi dzenleme sa lanarak k geriliminin 40 ile 50 volt aras nda ayarlanabilmesi mmkndr. k ular aras ndaki 1500 p.F lk kondansatr a.a. i aretleri iin olduka kk bir etkin i impedans Sa lar. Olduka iyi dzenlenmi gerilimler, yukardaki devrenin daha zenle yaplm trleri ile elde edilir Kazan, ok-katl bir d.a. ykseltecinin kullanlmasyla artrdr. zellikle, byk kazanlar ve ift giri leri nedeniyle i lemsel ykseltelerin bu i iin yararl olduklar grlr. ift giri , k geriliminin referans gerilimi ile kar latrlmasina imkan sa lar. Bu tr devreler, yk akmnn tm deerleri iin k gerilimini yzde 0,1 hata s nr ierisinde istenen de erde tutabilirler. Gerekten, zel uygulamalarda, 10 5 de bir hata ile kararllk baarlabilmektedir.

TEMEL ELEKTRONiK

311

Bir gerilini dzenleyicinin ayr ayr olan bileenleri, tek bir integre devre ieris,inde kolayl kla birletirilebilir, ek. 10-5a. Bu devrede, ntleme direnci denilen Rs nin ular aras ndaki gerilim dmesi, dzenleyicinin akm yetene i ald zaman (rne in k ular arasndaki rastgele bir k sa devreyle) devreyi ama grevini yapar. Bylece, fazla ak m yklenmesine kar dzenleyici korunmu olur. Akm ekme yeteneini artrmak amacyla ek. 10-5b de oldu u gibi ayr bir kontrol transistr devreye konulabilir. Bu durumda
150 mA max

6Q

24 V

5-15V

2N3772

030

5A max

24V

5-15V

ekil 10-5. integre devreli gerilim dzenleyici ve (b) ak n yeteneini artrmak amacyla g transistr ile desteklenrai bir integre devreli gerilim dzenleyici.

artrlm akm kazanc elde etmek amacyla toplu devrenin iindeki kontrol transistr ile g transistr etki bak mmda "Darlington" ba lants biiminde balararlar. Sistemin fazla snmalarma kar korunmas iin d kontrol transistrnn bir s sourucu zerine yerle tirilmesin.de yarar vard r.

312

TEMEL ELEKTRONIK

Giidmliiler (Servos) ou kez, bir elektrik i aretine uygun olarak mekaniksel konumun ya da hareketin kontrol edilmesi yararl olur. istenen hareketin yap lmasn salamak iin, mekanik harekete kar lk gelen bir geribesleme gerilimi geli tirilir. Bu gerilim giri iareti ile kar latrlr. ki i aret eit olduu zaman mekanik hareket durur, nk mekanizma harekete geirici i arete tepki gstermi demektir. Geribesleme devresinde mekanik bir ba lanty da ieren geribesleme sistemlerine gdml mekanizmalar ya da gdmller denir. Bu isim latince szck esirden gelmektedir, nk sz konusu al mada mekanik . hareket giri iaretinin. esiridir. Gdml sistemler, laboratuvarlardaki grafik kaydedicilerden tutun da otomatik ta ma (hava ya da denizde) sistemlerine kadar kontrollu uygulamalar da yayg n bir biimde kullan lmaktadr. ekil 10-6 da blok izimi verilen gdml sistemi gz nne alm z. Ykselte, mekanik olarak hareket eden bir cihaz , rnein bir d.a. motorunu Motorun, mekanik bir kolu bir x konumuna hareket ettirdi ini ve geribesleme geriliminin kolun konumu ile orant l ve kx e eit olduunu varsayahm Giri ve geribesleme gerilimleri aras ndaki farka e it olan hata iareti
Yamlgi i areti (vi u f ) a Motor

Mekaniksel balant

Geribesleme
algdayielst

Geribesleme i areti
uf ' kx

ekil 10-6. Gdml sistemin blok izimi.

sfra eit olmad srece ykseltilen hata i areti motoru al trmaya devam eder. Geribesleme i areti hareket ettirici i arete e it olduu zaman, hata i areti s frdr ve motorun hareketi durur. Bu durumda

ivf =vikx o = 0
ve bu nedenle

(10-6)

xo

Vi

(10-7)

olduu grlr. Denklem (10-7) gre, mekanik hareketin denge konumu x o dorudan do ruya giri i areti ile orant ldr. Mekanik eylemsizlik ve srtnme nedeniyle gdml sistem giri i aretlerindeki abuk de iimlere annda tepki gstermezler. Yukar daki tart maya gre, motordan gelen hare-

TEMEL ELEKTRONIK

313

ket ettirici kuvvet hata i areti ile orant ldr. Eylemsizlik ve srtnme kuvvetleri bu kuvvete kar koyar ve e er srtnme kuvveti src (ya da hareket ettirici) kuvvete gre kk ise snml bir sal = do ar, ek. 10-7. te yandan, e er srtnme kuvveti hykse, sistem a r snme urar ve denge konumuna gelmesi iin uzun bir sre gerekir. Gdn l sistemlerin o u az snml olacak biimde yap lr, nk bu tepki zaman n minimuma indirir. Bu durum, ek. 10-7 de grld gibi kk bir atma olu turur. E er istenirse giri devresine bir RC-siizgeci koyarak ek snm sa lanabilir. Bu yolla gdml sistem szgecin zaman sabitinden daha h zl bir i aret de iimiyle hibir zaman kar lamaz.
x

xo

ekil 10-7. Ani giri iaretlerine kar gdrnliinn gsterdi i belirtgin tepkiler.

Gdml sistem ilkesine dayanan ok kullan l bir laboratuvar cihaz kaydedici potunsiyometredir. Bu, kendi kendini dengeleyen bir d.a. gerilim blcsdr. Gerilim blcde, denge konumu hareketli bir ka t erit zerine iaretlenir ve bylece giri geriliminin srekli bir kayd oluturulur. Sistemin kalbi srgl R, telidir, ek. 10-8. Rs den V, reteci ve de iken RA direnci ile sa lanan ayarl bir akm geer. Bu akm, Bl. 1 de belirlendii gibi, standard bir retele kar latrlarak leklendirilir. E er ok doruluk istenmiyorsa, V, yeterince sabit ak m veren civah bir rete olabilir. Srgl-tel diren ile paralel ba l olan gerilim blc bir kpr devresi oluturur. Bu kpr, Denk. (1-46) ya gre, R ol / R c2 = Rs I R 82 olduu zaman dengelenir. Bu art sa landnda geribesleme gerilimi vf sfrdr. Herhangi bir giri i areti yoksa, srgl tel zerindeki ayarlanabilir de ne noktas denge elde edilinceye kadar gdml motor ile hareket ettirilir. Srgl tel zerindeki hareketli noktaya mekanik olarak ba l olan kaydedici kalem, denge konumunu srekli olarak hareketli ka t zerine kaydeder. Bu demektir ki, sfr konumu (vi = 0) R o yi ayarlayarak erit zerinde herhangi bir yere yerle tirilebilir.

314

ANALOG LMLERI

Rc 4-

Rsi
R 52

R -T
Mekaniksel balant

Kaydedici kalem

i t erit

-L v

Rc

.2

L_AsAA, 12L6 R

Mckaniksel ba lant

Gdml motor

ekil 10-8. Gdml kaydedicipotansiyometre.

Bir giri gerilimi uyguland zaman, ykseltece vi vf ye e it bir ba lang giri iareti uygulanr. Gdml motor, srgl tel zerindeki de me noktas n yeni bir denge konumuna srer. Bu konumda dengesi bozulmu kpr gerilimi giri gerilimine eit ve vi--vf =O dr. Kayan de me noktas nn yerde itirmesi a adaki ilemlerle do ruland zere giri geriliminin do rusal bir fon.ksiyonudur. Denklem (1-54) kullanarak, kprnn dengesizliinden doan gerilim, vf = V (

Rc
Rc +Rc-)

Rs
RSH-Rs2

(10-8)

ba mts ile verilir. Buradaki V kprnn ular arasndaki gerilimdir. E er srgl tel dzgnse ve s fr konumu, x = 0, telin merkezinde seilmi se

Rs =

Rs
2

ve Rs2 =

Rs

mx

mx

(10-9)

ba ntlar yazlabilir, burada m srgl tele ait bir sabittir. Denklem (10-9) u Denk. (10-8) de kullan l r ve sfr konumu merkezde oldu undan R ci = RC2 olduu gz nnde tutulurse,

vf = V (- 1

Rs i2mx V Rs 12-mx+Rs 12+mx) = Rs mx

(10-10)

elde edilir. Bundan tr, Denk. (10-7) ye gre,

TEMEL ELEKTRONIK

315

xo =

1 m 18

(10-11)

bants elde edilir, burada / 8 = ViRs srgl teldeki standardla t r lm akmdr. Denklem (10-11), srgdeki ve dolay s yla kaydedici kalemdeki koymann giri i areti ile orant l oldu unu gstermektedir. m ve standart ak n /8 yi ka t eridin geni lii 100 m V gibi bir tam de eri gsterecek biimde semek yapmclarca uygulanan bir yntemdir. ekil 9-8 deki R den R4 e kadar ki direnler potansiyometrenin duyarIlkini de itirmek iin kullan lan bir gerilim blc olu tururlar. Blc devrede oldu u zaman, geribeslerne i areti olarak bozulan dengeden do an gerilimin yalnz bir kesri elde edilebilir ve bunun sonucu olarak da duyarl k artr hr. Rd ve Ca birleimi, kaydedicinin tepki zamann en iyi duruma getirecek biimde girite bir snm szgeci olu turur. Kaydedici potansiyometre, laboratuvarda kullan lan olduka ok ynl bir cihazdr. D.a. i aretleri iin yksek duyarl ve bir gerilim blc devresinin do al olarak var olan yksek giri impedansn otomatik al ma ve devaml kayt ile birle tirir. Optik spektrometreler, X- un krm m spektrometreleri ve gaz k,romatograflar gibi baka cihazlar n bir paras olarak ya da ayr bir birim olarak olduka geni bir biimde kullan lr.

DONUTRCULER (TRANSDUCERS)
Herhangi bir fiziksel olaydaki de iimlere uygun olarak elektrik i aretleri olu turan cihazlara dntrcler denir. Mikrofon buna tipik bir rnek olarak yenilebilir. Mikrofon, bir zar zerine arpan ses bas ncnn deiimine kar lk bir gerilim dalgas retir. Zorlanma leri gibi ba ka dn trcler ise bir gerilim retmekten ok devrenin baz de ikenlerini (rne in diren) de itirerek alrlar. Bugne dek ok e itli dn trcler gelitirilmitir. Bundan tr, o u kez bir i areti birden fazla yoldan retme indn vard r. Verilen herhangi bir durumda hangisinin kullan lacan belirleyen etken, llmekte olan fiziksel niceli i dntrc knn hangi do rulukla temsil etti idir.

Mekanik Dniitiireler
Mekanik hareketi ya da konumu alglamak iin yararl bir dnn trc fark transfernatrdr, ek. 10-9. Bu aygt, iki tane ikinci devresi ve hareketli bir magneik ekirde i olan bir transformatrdr. ekirdek iki k sarmn arasna, orta yere yerle tirildii zaman, birincideki sinsel bir ak m her iki kta, da eit bir gerilim olu turur klarm sarmlar ters ynde sar lmtr ve seri balanm olduundan, k gerilimi sfrdr. ekirde in sola do ru yerde i tirmesi soldaki ka daha fazla magnetik ak mn girmesine neden olur ve k gerilimi ykselir. Benzer biimde, sa a do ru yerdegi tirme durumunda,

316

A NA.1.0(l LMLER

Hareket edebilen ekirdek

Fark transfrorrnatrnn kesi

sa daki ikinci sar nun ob sur

.

soblakininkini geti inden z t fazl bir k

zenle haz rlanm mekanik bir izimle k geriliminin, belli bir uzunluk boyunca (rne in 0,25 cm) yerde itirmenin do rusal bir fonksiyonu olmas salanabihr. Gerekli oldu u durumlarda, yer de i tirmenin ynn dedekte etmek iin o u kez faz-duyarl bir dedektr kullanlr E er yaln z bir yndeki hareketin klmesine gerek duyulursa o zaman basit bir a.a. voltmetresi Bir ba ka konu n-alglayc dn trc de sabit bir levl a ile hareketli bir ievha aras ndaki akl bu levhan n karlkl salar ile ler. Levhalar aras ndaki a kln de iimden do an s a de erleri bir s a kprs yard myla llr. Ba ka bir seenek ise kondansatrn, bir osilatrn rezonans devresiniu bir paras durumuna sokul nasdir. Bir levhan n tekine gre ba l yerde itirmeleri osilatru k udaki frekans de i inderinde kendini gsterir. E er yalnz bir denge konumundan ayr lmalarn alglanmas gerekli ise, s al ntikrofortda oldu u Bini, sac bir diren ve bir d a gerilimi ile seri konumda ba lamak yeterlidir, Sek. 10-10. Ses bas ncndaki deiimler zarm titreimine, dolay s yle C sasn n de iimine ve d devrede bir ak m retilmesine neden olur. Bu akn ,

dQ dt

dC dt

bants ile verilebilir. yleyse k i areti,

vo =

f V

dC

dt

(10-12)

olur.

TEMEL ELEKTRONIK

. 317

Zar

ekil 10-10. Kondansatrl mikrofonun izimi.

Kondansatrl dn trc, ek. 10-11 de grld gibi, mekanik kuvveti lmek iin kullan labilir. Burada, kuvvetin uyguland kolun konumu, kol ve bir ele,ktromagnetin. kutup yzeyi aras ndaki saa ile detekte edilir Uygulanan herhangi bir kuvvet kolun konumunu de itirir ve sadaki de iim bir sa a kprs ile llr. Kprnn bozulan denge gerilimi, elektromagnetin bobinlerini besleyen bir ykselte iin gerekli i areti sa lar. Magnetik kuvvet, d kuvvete kar koyarak kolu geriye denge konumuna eker. Bundan tr, magneti besleyen ak n , uygulanan kuvvetin do rudan llmesini Sa lar.

ekil 10-11. Mekanik kuvveti lmek iin geribeslemeli sistemde kullan lan kondansatrl dnstrc.

Dengeye ya da sfr konumuna dnmeye al an bir sistem, l ve dengeleme dovrelerinde olduka yaygn bir biimde kullanlmaktadr. ki noktanm belirtilmesinde yarar vard r: Birincisi, asl nda sistem geribeslemeli bir devredir ve o ekilde incelenebilir kincisi, sistem her zaman denge konumuna dner, bundan tr dnii triiciideld giri eylemi ve k iareti aras nda dorusal bir bantnna bulunmas gerekli de ildir. Gerekten dn trcnn ayarmn bilinmesine bile gerek yoktur. nk ayarlama sistemin denge konumunu deitirmez. Yap elenanlarndaki ve maddelerdeki mekanik zor, al lageldii zere bir diren zorlanma leri ile kolaylkla llebilir. ok kullan lan bir zorlanma

318

ANALOG LMLERI

ek. 10-12 de grld gibi, ileri geri bkhn 0,025 mm apl bir metal telin ince bir ka t deste e skaca ba lanmasyla oluur. ler, denenmekte olan yap elemann yzeyine do rudan do ruya tutkalla yap trl r, bylece eleman n uzunlu undaki de iimler lerin dirncindeki de iimler yardm yla llm olur. Direnteki de iim bykl

Zorlanma

ekil 10-12. Direnli zorlanma leri.

R =p

L A

(10-13)

bantsndan bulunbilir, burada L telin toplam uzunluu, A kesiti ve p ise z direncidir. Uzunluktaki ba l dei im ba na direnteki ba l de iim ya da ler arpan , K = ( / R) / ( /L), lerin cluyarld uan bir lsdr. .ler arpan ,

1+2 ac + L

dp dL

(10-14)

ile verilir, burada cz, tel maddesinin Poisson oramd r. Denklem (10-14) e gre direnteki de i im, mekanik zorlanma art zdirenteki de iim sebebiyle tel boyutlar ndaki dei imlerden do maktadr. Metal-tel lerlerinde, Denk. (10-14) deki nc terim nemseumeyebilir va K 2 dir. ler direnci yakla k olarak 100 S2 ve ilgilenilen zorlanmalar 10 -3 hykl nde olabilir, bundan tr toplam diren de iimi yaklak olarak 0,2 S-2 dur. Silisyumlu zorlanma lerlerinin ler arpanlar zorlanma ile z direnteki de iim nedeniyle olduka byktr 150 ye yak n) Bunun sebebi, bir yar iletkendeki ak n ta yclarmn says mekanik zorlanmadan etkilenir. Bundan tr, esnek ekil bozulmas na tepki olarak iletkenlik nemsenecek kadar de iir. Artan duyarlklar nedeniyle, silisyumlu zorlanma lerleri, gn getike daha da yayg n bir biimde kullan lmaktadr. Byle olmasna ra men, scakl k ile zdirencin stel olarak de i imi yariletkenlere has bir belirtgen olmas nedeniyle, yar-iletken zorlanma lerleri scaklk de iiminden etkilenirler. Gerekte, s caklk etkileri tel zorlanma. l-

TEMEL ELEKTRONIK

319

erlerinde de nemlidir. S caklk ile bir metal z direncindeki de iimin oldukn a kk olmas nn yan sra, mekanik zorlanman n neden olduu deiimler de kiiktr. Zorlanma lerleri direnlerindeki de iimleri lmek iin genellikle kpr devreleri kullan lr, nk kk diren de iimleri kolaylkla llebilir ve scaklk dzeltmeleri rahatl kla yaplabilir. ou kez, kprde iki zde zorlanma leri kullan l r, ek. 10-13. Biri mekanik zorlanmaya u rarken teki zorlanmadan yal thr fakat, s caklk artlar zorlanma alglaycs nda.kire zde olacak biiminde yerle tirilir. Bylece, s caklk deiimleri her iki leri de ayn biimde etkiler ve kpr dengede kal r.

Scaklk dengeleyici leri Algdayc ve kaydedici

Zorlanma *ieri

ekil 10-13. Scaklk etkilerini ortadan kald rmak iin ikinci bir ler kullan lan kpr devresi.

Zorlanmaolmad nda maksimum kpr duyarhl iin R = R2 = R olup k gerilimi sfrdr ve. R 1 direncinin ular aras ndaki gerilim V/2 dir. Zorlanma oldu u zaman ler direnci R AR gibi bir deere ula r ve zorlanmadan doan k gerilim i areti,

V( R+ AR) v 2R -1- AR

AR

2 --- 4R+2AR

(10-15)

olur. 2R yan nda AR atlarak ler arpmai araya sokuldu unda, v =

KV AL 4 L

(10-16)

bulunur. Bu ba nt, k i aretinin dorudan doruya mekanik zorlanmanm bir ls olduunu gstermektedir.

L\L I, 10-3 olduundan, k iarti 10 mV byklk nde ya da daha az demektir, bu yzden genellikle biraz ykseltmeye ihtiya duyulur. Kpr bir osilatrle uyart labilir ve bylece bir d.a. ykseltecindeki kayma problemlerii nlemek amacyla bir a.a. iftlenmi ykselte kullanlabilir. E -

ANAl OG I zamanl olarak detekte etmek, d k grltde al ma imkan Sa lar ve ayn zamanda hem pozitif e hem de negatif zorlamalan ler.
N.

Yap lardaki ve makinelerdeki mekanik titre inder ivme leri denilen dniitrclerle llr. vme-lerlerinin bir biimi kk bir ktle zerine etki eden kuvvetleri ler. Bu kuvvetler dnii triiciinn ba l olduu nesnenin ivmeleamesinden do an. -= ma eylemsizlik kuvveti, ktleyi destekleyen yayn kar koyma kuvveti ile dengelenir ve sapmalar rochelle tuzlan ya da baryum titanat gibi piezoelektrik kristalda retilen gerilimle llr. Blm 9 da tart ld gibi, piezoelektrik maddeler kristal zerindeki mekanik zorlanmayla orant l bir gerilim retirler. Gerekten, ek. 10-14 de, gsterildi i zere, piezoelektrik element paralel iki levhadan olu maktadr, yle ki, rnein, ktlenin d ey bir sap stteki levhay sktrmaya ve alttakini germeye al r. ki paralel levhanni yass yzeyleri zerindeki k ular birbirine balarimi tr. Bu iki levha ile yap lan dn trcii, yalnz bir tek eleman ile elde edilenden daha duyarl dr.
ki levhal piezoelektrik e Ktle

to
Yay

ekil 10-14. Ba s it bir piezoelektrik ivme bleeri.

'Herhangi bir ivme lerinin kullan l frekans blgesi, ktle ve ktleye desteklik eden yayn birle iminin mekanik rezonansma kadar kar. 2 kHzlik bir st frekans s nr normaldir. Duyarlktan dn verme pahas na ktle ve yay tamamiyle ortadan kald rarak geni letilmi al ma blgesi elde etme imkan vardr. Bu durumda, iki levhal piezoelektrik eleman n yaln z ktlesi ve esneklik sabiti kullanlr ve st frekans s nr , elemanm kendisinin yaln z bir ucundan tutturulmu geometrisinin mekanik rezonans ile belirlenir. H zla orant l bir i aret elde etmek istenirse ivme lerinin k gerilimi elektronik olarak integre edilebilir kinci bir iutegral alma i lemi yer de i tirmeyi verir. Bu e it ivme derler, uakta eylemsizlik yol gsterici seyahat sistemlerinin nemli bir paras n oluturur. Ua n bilinen bir ba lama noktas ndan ba layarak yerde i tirmesini lmek iin birbirlerine dik ivme ler kulland r.

TEMEL ELEKTRONIK

321

pH leri Bir zeltinin asitlik ya da alkalik durumu, bir pH leri ile svdaki hidrojen iyonlarmn yo unlu unu lerek bulunur. Bu aygt, standard bir elektroda gre zeltinin olu turdu u gerilime dayanmaktad r. Bu gerilim,

V=

RT Fy

(10-17)

ile verilir, burada R evrensel gaz sabiti, T mutlak scakl k, Fy elektrik yknn faraday ad verilen bir niteli i ve aH hidrojen iyonlarmna etkinli idir ve gerekte bu iyonlar n younlu una e ittir. Aslnda uygulamada log aH (10-18) ba nts ile tanmlanan nicelik kullan lr, nk bylece elde edilen say sal deerlerin kullanlmas daha kolayd r. rne in, yksz bir zeltinin pH si 7 dir, yleyse Denk. (10-18) e gre aH rs= 10 -7 dir. Uygulamada Denk. (10-17) ye uyan standard elektrod artlarnn sa lanmas kolay deildir. Bundan tiir pH leri, ek. 10-15 de izimi gsterilen elektrodlar kullanr. Bilinmeyen bir s vnm gerilimi, sabit ve bilinen pii il bir svnn gerilimi ile karlatrlr. Her iki svya da elektriksel dokunma, calomel elektrodlar denen standard elektrodlarla sa lan r. Bir calomel elektrodun (Hg, HgCI ve KCI n bir karm) elektro-kimyasal zellikleri olduka kararldr ve laboratuvarda kolayl kla yeniden elde edilebilir. pH si bilinen zelti o u kez Ag, Ag CI ve HCI kr mndan olu ur ve ince eperli bir cam

pH

Cam elektrod pIrsi bilinmeyen zelti

ekil 10-15. Bir pH lerinin elektrod sistemi V gerilimi, bilinmeyen s vdaki hidrojen iyonu yo unluunun do rudan bir lasildr.

322

ANALOG LMLER

tp iine konur. Ince cam eper, bilinmeyen zeltideki yaln z hidrojen iyon'anlam sistem ierisinden g etmesine izin verir. Bundan tr ierde ba ka iyoular da bulunsa bile elde edilen gerilim bilinmeyen zeltideki yaln z hidrojen iyon yo unluundan ileri gelmektedir. Calomel elektrodun standard zelti ile birle imine ticari olarak "cam elektrod" denir. teki calomel elektrod ile bilinmeyen zelti aras ndaki elektriksel ba lant, ek. 10-15 de belirtildii gibi bir toplu i ne deli i araclyla sa lan r. Bu standard sistem ile elde edilen gerilim cinsinden bilinmeyen zeltinin pH si Denk. (1047) ve (10-18) den pH = V -4- 0,106 0,0592 (10-19)

dir. Burada 0,106 V sabiti calomel-standard zelti gerilim fark ve payda ise RT / Fy nin oda s cakl ile hesaplanan de eridir. pH nin elektrodlar arasndaki gerilim fark nn. do rusal bir fonksiyonu ve ntr bir zeltinin geriliminin. 7 X 0,592 0,106 = 0,3 V oldu una dikkat ediniz. Bu gerilim fark , lcreyi yklemesini ve dolays ile u gerilimini azaltmas n nlemek amacyla son derece byk bir giri impedans olan bir l ayg t ile llmelidir. Kk hidrojen iyonlar bile cam eperden baz zorluklarla geer ve bu olduka byk bir i diren olu turur. Elektrometre diye adland rlan uygun byklkte giri impedans olan voltmetreler sonraki bir kesimde inceleneCektir. Fotoseller K rm z tesinden mor tesine kadar dalgaboylar ndaki k enerjisi e itli biimlerdeki fotosellerle detekte edilir ve llr. Olduka ok kullan lr olmasna ramen basit bir fotosel, kk bir yar -iletkaa paras zerinde iki elektriksel de me noktas olu turularak elde edilir. Dc me noktalar aras ndaki yar-iletkeninin direnci yzey zerine arpan k enerjisinin iddetine ba l dr. So urulan k fotonlar , yar -iletken ierisinde ak n tay c lar olarak davranan elektronlar ve elektron bo luklar olutururlar. Yar -iletken bir fotoselin tepkisi, yasak enerji aral nn geniliinden daha az olan foton enerjileri iin s frdr, nk bu fotonlarm, yasak enerji aral kanalyla balanma eridinden iletkenlik eridine elektronlar uzakla trabilecek kadar yeterli enerjileri yoktur. Fototepki ay-n zamanda k sa dalgaboylarnda da (yksek foton enerjileri) kktiir, nk yksek enerjisi fotonlar yzey tabakalar nda olduka fazla sourulurlar ve yar -iletkenin o u etken de ildir. Bundan tr, yasak enerji aral n n geni li ine karlk gelen foton enerjilerinde tepki, ek. 10-16 da bilinen foto-iletken maddeler CdS, CdSe ve CdTe iin gsterildi i gibi, bir maksimumdur. CdS fotoselleri spektrumun grnr blgesinde kullan hdr, CdSe k rm z a en duyarl olandr ve CdTe k rm z tesine yakn IImnlara tepki gsterir. K rm z tesi detektrleri olarak yayg n biimde kul-

TEMEL ELEKTRON K

323

lanlan teki yara-iletkenler PbS ve PbSe dir. Bunlar 0,37 ve 0,27 eV luk yasak enerji aral na karlk gelmek zere s rasyla 3,0 ve 4,5 mikronda ie yararlar. Ayrca InSb, 0,18 eV gibi kk bir yasak enerji aral olduu iin 7 mikrona kadar uzun dalga boylarmdaki mmlara tepki gsterebilir.
Mavi Ye il 1 Sar 'Krmz 10 CdS 8 --

14 4
2

0 4,000

5,000

6.000

7.000 Dalga boyu, A

ekil 10-16. CdS, CdSe ve CdTe fotosellerinin dalgaboyu tepkileri. Maksimum tepki yasak enerji aralgnn geniliine eit foton enerjilerinde elde edilir.

Dalgaboyu tepki e risinin tepe deerinde bir fotoselin duyarl nn yararl bir ls G kazanczdu. Kazan, ulandrarak saniyede retilen ak m tayellarmn saysnn saniyede so urulan fotonlarn saysna oran dr. Demek oluyor ki fotonla retilen bir elektronun ba lanma eridindeki bir elektron boluu ile birle meden nce iletkenlik eridinde geirdi i ortalama zaman nun elektrodlar aras ndan akm tayellarm gei zaman T ye oran kazantr ve G = T yazlabilir. Denklem (10-20) ye gre, yksek duyarl yava bir tepki durumunu anlatr. Baka bir deyimle, zaman sabiti T yu art rarak byk bir kazan de eri elde edilir. -r, ayn zamanda k iddetindeki ani de iimlere kar foto-iletkenin tepki hzn belirler. Hzn ikinci derecede nemli oldu u. durumlarda olduka duyarl olduklarndan basit foto-iletkenler kullan lr. o u kez, nlandrma olaynn etkisi ile fotoseldeki diren de iimi, fotoseli bir d.a. gerilim kayna ve bir ykle seri ba layarak llr. Yk direncinin ular ara(10-20)

324

ANALOG OLMLER

smdaki gerilim d mesi, foton sourulmasmn sonucu yar-iletkeudeki diren deiimlerine karlk gelir. Ani tepki zaman ile birlikte yksek duyarl k, foto-ogalt ct ya da F tp denen bir vakum-tp fotoselde elde edilebilir. Bu tp, a kar duyar bir katot ve ek. 10-17 de gsterildi i gibi "dynod" denen birok ek elektrottan oluur. Dynodlar gittike artan gerilimlerde tutulur, yleki foto-katottan ya da nceki bir dynoddan yaymlanan elektronlar yzeyden elektronlar skebileAN ALOG ME

Dynodlar

Ik

Anot bkcl uy atl katot

R
R

0,5M

1000V

R T

rjWV\- TAW----"/VV

Ano 50 k 2 00V

S-03,uF k

ekil 10-17. Fotoo aluel tpn i yaps ve tipik devresi.

TEMEL ELEKTRONIK

325

cek kadar yeterli enerji kazanacak biimde sonraki dynoda do ru hzlandrlrlar. Dynodlarn yzeyi zel olarak yap lr, bylece yzeye arpan her elektroron iin birden fazla elektron yay nlanr ve bunlar dynoddan dynoda ilerlerken elektronlarm says uygun biimde artar. Elektronlar sonunda k akm olarak anotta toplan r. F tplerinde 10 6 mertebesinde kazanlar elde edilebilmektedir, bundan tr, fotokatottan yay nlanan yalnz bir tek elektonun bile detekte edilme imkan vardr. Ayrca, tepki zaman, elektronlarm do rudan gei zamanma ba ldr ve yukardaki olgulara gre abuktur. Bir F fotoseli kullanarak yzlerce megahertzlik frekanslarda yararl tepki elde etme imkan vardr. Hem foto-iletkenler ve hem de F tiipleri, dzgn olmayan dalgaboyu tepkisinin yarars zlklarmdan 'zarar grrrler, nk foton enerjileri, birinci durumda elektron-elektronbo luu iftlerinin yarat lmasna ve teki durumda ise foto-elektrik yay nlanmas na neden olacak kadar yeterli olmal dr. Bu demektir ki, foton enerjilerinin olduka kk oldu u uzak-krmz tesi nmmlara kar tepki nemsizdir. D en numlarn oluturdu u s cakhk deiimlerini len termistr balometre detektrleri, btn dalgaboylarmda, kk olmasna ra men dzgn bir tepkiye sahiptir. Bilinen termistrler (bu isim, "scakla duyarl direnler" szcklerinin lusalt lmasndan gelmektedir) oksitli bir yar -iletken maddeden oluurlar ve direnleri s cakl kla stel olarak, hzl deiim gsterirler. Bu durum yar -iletkenlere hast r. Detektr, kendisine etki eden nmn yalnz duyar elemanm s cakln artracak biimde evresinden ssal olarak yaltlm kk bir termistrden olu ur. Scaklk art , yalnz so urulan enerji miktarma ba l olduundan (bireysel foton enerjilerinde bamsz), tepki btn dagaboylarmda elde edilir. Gerekten, termistr bolometreleri, mikrodalga, frekanslar nda bile kullanlmaktadr. Termistr bolometrenin direncindeki de iim, ou kez, ek. 10-13 de zorlanma lleri iin gsterilene benzer bir d.a. kprs ile llr. Yine zorlama durumunda oldu u gibi, oda scaklndaki de iimleri dengelemek iin ikinci bir termistrn dev eye yerle tirilmesi ok kullanlan bir yntemdir. Genellikle bu ikinci termistr de, detektr eleman] ile ayn yere yerle tirilir fakat d en mmlardan. korunur. Daha nce tart lan teki fotoseller kadar duyar olmamakla birlikte, termistr bolometre, cismin s caklndaki bir derece santigrad kadar kk bir de iime kar lk gelen krmz tesi mmlardaki bir deiimi alglayabilmektedir. Ayrca, termistrler, o u kez, elektrik termometreleri olarak kullanl r ve 10 -6 C kadar kk scaklk farklarm lebilme yetene indedirler. Ani tepkisi ve iyi duyarl olan pek ok yar -iletken fotosel, ters ngerilimlenmi bir pn eklemine dayanmaktad r Eklem blgesinde so urulan fotonlar, elektron ve elektron bo luklar yaratrlar ve bunlar ok. 10-18 de olduu gibi eklemin z t taraflarma do ru srklenirler. Toplanan ta yclar,

326

ANALOG LMLERI

Ik enerjisi

ekil 10-18. pn-eklemli fotoselin enerji- eridi modeli.

ters akmda bir art biiminde gzlenir. Bir pn ekleminin geni lii olduka kk olduundan, Denk. (10-20) deki direk gei zaman T de kktr ve hzl tepki zamanlar iin bile G iin uygun bir de er elde edilebilir. pn-eklem yapsnn ba ka bir stnl de karanl kta eklemdeki ters ak mn, ayn uygulama geriliminde basit bir yar -iletken parasndaki akm ile karla trldnda, olduka kk olmas dr. Bu demektir ki, foton so urulmas ile olu turulan ek ta yclar daha byk duyarl kla alglanabilir. Bu sebebten tr; InSb krmz tesi detektrler her yerde pneklemi biiminde yap lmaktadr. Ayrca, karanlkta ters ak m azaltmak ve mmkn olan en iyi d yarl elde etmek amac yla bu detektrleri so utmak gerekmektedir. Eklem blgesinde yarat lan elektron ve elekton bo luklarmn, uygulanan herhangi bir gerilim olmasa bile bir pn-eklemindeki i gerilim ykselmesi nedeniyle eklcm yaknnda topland klarna dikkat ediniz. ek. 10-18. Bu demektir ki nlandrlan bir pn-eklemi bir rete gibi davran r. n-tipi ve p-tipi blgelere ba lanan ular aras nda, i gerilim basama na eit bir ak-devre gerilimi vardr. Vretecin k sa-devre akm eklemdeki nlanma iddetine ba ldr. Uzay peyklerinde bir enerji kayna olarak kullanlan gne retelerinin al ma ilkesi buna dayanmaktad r. o u kez, silisyum gne reteleri kullanlmaktad r, nk silisyumdaki yasak enerji aral nn genilii gneten gelen k enerjisinin dalgaboyu da lm ile yeterince uyu maktadr. Benzer fotoseller, ayn zamanda, otomatik-iris foto raf mainelerinde ve a ak tutma zaman n len cihazlarda da kullan lr. fi nlar ve a nlar gibi bir hayli iyonla trna yetene i olan nlar bir pn-eklemi ile alg lanabilir. E er bir o: parac Meme arparsa, enerjisi elektron. ve elektron bo luklar= yarat lmas na harcan r ve bunlar sonunda eklemdeki alann etkisiyle toplan r. Bu olaya kar lk gelen k akm pulsu, arpar parac n enerjisinin bir lsdr. Bundan tr, bir pn-eklemli

TEMEL ELEKTRONIK

327

tntm detektr, yaln z nkleer radyasyonun varl n iaret etmekle kalmaz

ayn.zamanda bireysel parac klarmm enerjilerini de ler. o u kez, parac n tamamiyle eklem blgesine so urulmasmdan emin olmak iin geni bir pneklemi olan detektrlerin kullan lmas istenebilir. Ayrca, eklem yar-iletkenin yzeyine ok yakn olmaldr. Bu salanrsa, ta yclarn toplanmasnn g olduu eklemden uzak kesimlerde ta yclar' yaratmada olduka az enerji kaydedilir Bu ihtiyalar normal olarak transistr retiminde kullan lanlardan farkl olarak, pn eklemli num alglaymlar iin zel yapm yntemlerine gtrm tr.

ANALOG CHAZLAR Osiloskoplar

Katod-uu osiloskobu diye bilinen olduka yetenekli cihaz n devrelerine ve uygulamalarna daha nce bir ka kez de indik. Tipik bir cihazn ek. 10-19 daki eksiksiz blok gsterimi, katod n tpnn dikey ve yatay sapt rma levhalarma iftlenmi dikey ve yatay ykselteleri, do rusal bir yatay tarama salayan tetikli testere-di li ya da meyil reteci ve uygun g-kayna devrelerini iermektedir. En ok kullan lan alma biiminde, incelenecek dalgabiimi dii ey giri ularna uygulanr. Dey ykselte, genli i, elektron demetinin dii ey bir sapmasuu nemli lde sa layacak biimde yeterince artrr. Ykseltilen i axetin bir kesimi, tarama i aretini giri dalgabiimi ile e zamanl yapmak iin tarama reteeine tetikleyici bir puls sa lamak zere kullanlr. Tarama iiretecinin k ykseltilir ve yatay sapt rma levhalarma uygulanr. Tarama reteci ayn zamanda, katod n tpnn (KIT) elektron kaynana bir puls Salar. Bu puls ba langta dn sresinde elektron num ortadan kaldlar, bylece k bene i nemli bir iz b rakmakszn balang noktasna dnebilir. Bazan d ey iaret genli i bymeden nce tara.may balatmak gerekli olursa, tarama retecini -d tan bir iaretle tetiklemek stnlk kazand m. Bu ama, iin rete giri inin balanabilece i bir d tetikleme girii braklr. Lissajous ekillerinde (Bl. 2) oldu u gibi, dorusal taramaya ihtiya duyulmad zaman, yatay ykseltecin giri i yatay giri ularna balanr ve d dalgabiimleri yatay ve d ey saptrma levhalarmn her iksine de uygulanabilir. Elektron kayna -ndaki zgara gerilimini de itirerek elektron aannm " iddetini deitirme imkan da vardr. Bu imkan yatay (x-ekseni) ve d ey (y-ekseni) girilerinden ayrdetmek iin allageldii zere z-ekseni giri i olarak bilinen d bir girile sa lamr. Dey ve yatay ykselteler, o u kez, d.a. iftlenimli fark ykselteleridir. Ekran zerindeki sapmalarm genli ni ayarlamak iin gerilim blc kazan dmeleri vardr. Genel olarak kullanlan birok farkl tarama devreleri

328

ANALOG LMLER
Elektron kayna KIT g

Zekseni o girii

Sapt rma levhalar'

Odaklama

kayna

r Dey
Dey o giri
D ey

Silme atm'

kazan

ykselte

o-_ D tetikleyiei
E

Yatay Yatay 0 giri

ynkselte

Yatay kazan

ekil 10 19. Osiloskobun blok gsterimi.

-

vardr; bunlardan biri nceki blmde belirlenmi ti. Burada, en iyi dalgabiimi gsterimi iin taramay ayarlamak amac yla tarama-h z ve tetiklemo duyarl kontrolleri gereklidir. KIT iin g kayna , odaklama ve iz iddetinin en iyi deerini elde etmek zere elektron kayna elernanlarma uygulanan d.a. gerilimleri ayarlanabilecek biimde yap lr. Benzer biimde, tpn ekram zerinde bene in durgun konumu, hem yatay hem de d ey sapt rma levhalar zerindeki d.a. gerilimlerini de i tirerek ayarlan r. Allagelen bir osiloskobun olduka yksek frekansl iaretleri gsterme yetene i, dey ykseltecin yksek frekanslar kesmesi ve yksek benek h zlarmda katod I im tpnn eki-artran ayd nlatc etkinlii ile snrlandrhr. KIT cihazlarnn yetene iue bir rnek olarak, rnekleme oiloskobunu gz nne alalm. Bu allagelen bir osiloskobun frekans s nrnn ok stndeki frekanslarda pe pe e gelen dalgabiilerini gsterebilmektedir. Giri teki dalgabiiminin genlii, periyodu ierisinde pe pe e gelen noktalarda rneklenir ve sonra KIT ekran zerinde dalgabiiminin bir kopyas verecek biimde yeniden birletirilir. Giri i areti pe pe e gelmekte olduundan, rnekleme, ek. 10-20 de gsterildi i gibi, her onuncu devirde bir yap labilir. Bu demektir ki rnekleme ve gsterme devreleri giri frekans nn yalnz onda birinde al rlar. Bir rnekleme osiloskobunun temel devre gsterimi, ek. 10-21 bir s ra ardk geikmeli puls olu turan bir puls reteci ve yalnz puls sresince al an bir geit devresi iermektedir. Geit k, bir alak frekans-geiren

TEMEL ELEKTRONIK

329

Atun

10

20

30

'I' t 2 '1

13

ekil 10-20. Her onuncu devirde bir birini izleyen giri dalga biiminin rneini alarak, dalgabiii,
giri frekansnun yalnz onda birine eit bir maksimum frekans tepkisi olan devreler yeniden yap labilmektedir.

Giri

Meyil reteci ekil 10-21. rnekleme osiloskobunun blok gsterimi.

szgeten geirilir ve KIT e uygulanr. Devrenin o unun iaret frekans n kullanabilme yetene inde olmasna ihtiya duyulmasa bile, puls reteci olduka keskin pulslar retmelidir. Bu grevi yapabilecek pek ok farkl devreler vardr. Son derece dar pulslarm retilmesini!' bunlara kar lk gelen frekanslarda kazanc yeterince yksek olan bir ykseltecin yap mndan daha kolay olduu bir gerektir.

Dalgabiimi znaleyicikri
Blm 2 de tartlan Fourier zmleme yntemine gre, kar k dalgabiimleri harmonik olarak ba ml sins dalgalarmm bile imleri biiminde dnlebilir. Bir dalgabiimindeki frekans birle enlerinin genliklerini bulma yeteneinde olan ve dalgabiimi zmleyicileri olarak bilinen cihazlar asl nda deneysel olarak Fourier zmlenmesi yaparlar. Ba ka bir deyimle bunlar frekans, lm cihazlar dr.

330

ANALOG LMLERI

Bir dalgabiimi zmleyicisi asl nda keskin bir biimde akord edilmi bir a.a. ykselte-voltmetresi olup yaln z bir frekansta nemli bir tepki gsterir. Ykseltecin tepki frekansmda bir i aret olu turmak iin, giri iareti de iken frekansl bir sinsel osilatrn k ile birletirilir, ek. 10-22. Yani Denk. 4-17 ye gre, uygun biimde kar trdan iki sins dalgas , toplam (ve fark) frekansa eit bir frekansda bir sins dalgas olutururlar. E er giri dalgabiimi fi gibi bir frekans bile enine sahipken osilatr frekans fo ise ve
+f o
Frekans Giri kar tnc Akordlu ykselte

fQ

1",
De i ken frekansl titre ken

ekil 10-22. Kark dalgabiimindeki frekans bile enlerini bulmaya yarayan dalga biimi zmleyicinin blok gsterimi.

(10-21) frekans art salan rsa, birle im bir k iareti verecektir, burada fc, akordla ykseltecin merkez frekans dr. Bylece, verilen bir arahkta osilatr frekansm giri dalgabiiminin her bir frekans bile eni Denk. (10 21) i salad zaman ktaki l cihaz sapma gsterir. Olm cihaz = sapmasmn bykl, her giri i areti bile eninin gerdii ile orantldr. Bu yolla giri dalgabiiminin tm frekans bile enleri bulunur. Farkl frekanslarda iki dalgamn st ste binmesiyle do an giriim teknii, mmkn olan en byk frekans blgesini elde etmek iin yaln z ykseltecin kendisini akord etmeye ye tutulur. Geni bir erit blgesinde k frekanslar verebilen bir osilatr devresi, ayn frekans aral n tarayabilen akordlanabilir bir ykselteten daha basittir. Ayr ca sabit-akordlu bir ykseltecin sabit bir tepe tepkisi ve ykseltilen frekans- eridi belirtgeni vard r ve ikisini de akordlanabilir bir sistemde ba armak gtr. Dalgabiimi zmleyicinin frekans gstergesi fafi cinsinden ayarlanr bylece bilinmeyen frekans do rudan doruya okunur. Magnetik Kaydedici En kullanl iaret kaydetme dzeneklerinde a biri magnetik -kaydedici ilkesine dayanr Bu kaydedicide, herhangi bir elektrik dalgabiimin ferromagnetik bir karta ya da eride mknatslanma biiminde kaydedilir. Kaydettikten sonra erit cihazdan yeniden geirilir ve ba langtaki giri i aretine kar lk

TEMEL ELEKTRONIK

331

gelen bir gerilim iareti elde edilir. E er gerekirse, bu yntem i aretin yinelenecek gzlenmesini ve istenildi i kadar farkl tekniklerle dalgabiiminin incelenmesini mmkn klar. Magnetik erit, o u kez, plastik bir erit zerine ferromagnetik bir oksit tozunu!' kaplanmas ile oluturulur ve kaydedici kafan n manetik alan ile giri iaretine uygun olarak m knatslamr, ek. 10-23 a. aret akm , kaydedici kafann ekirde inde iyi bir biimde belirlenen aralkta bir magnetik alan oluturur ve bu alan, erit arahktan geerken onu devaml biimde mknatslar. Ayn zamanda, kaydetme srecinin do rusallm gelitirmek amacyla kaydedici kafaya yksek frekansh bir a.a. nbesleme i areti de uygulanr. Kaydedilen i aret yeniden ortaya karlmak istenildi i zaman, ek. 10-23b de gsterildii gibi, erit yine kafann nnden geirilir ve eridin magnetik alan kafadaki kangalda bir gerilim olu turur. eridin mknatslanmas ilk i aretteki deiimlere karlk geldiinden, kafada olu tururulan gerilimler giri dalgabiiminin bir kopyas olur. Yineleyerek oynatma (alma) eridini mknat slanmasun de itirmez, bundan tr i aret istenildii kadar yeniden retilebilir.
k

Kaydedici manetik kafa Magnetik erit (a) ( b)

ekil

10-23. Magnetik kaydetme tekniklerini kullanarak elektrikeel i aretlerin (a) kaydedilmesi (b) yeniden elde edilmesi.

A.a. nbesleme frekans= etkisi, ek. 10-24 deki histeresis ilmekle gsterildii gibi magnetik eridin do rusal olmayan tipik zelliklerini dnerek unla labilir. A.a. nbesleme yoksa kaydedilen m kuat slanma iaret alannn dorusal bir fonksiyonu olmaz ve yeniden al ndndan elde edilen i aret olduka bozuk olur. A.a. nbesleme, ek. 10-24 de gsterildi i gibi, eridin mknatslanmasmn kk histeresis ilmekler izmesine neden olur. eridin herhangi bir kesimi kaydetme aral ndan uzaklat zaman ilmeklerin bykl sfra iner. Bundan tr, i aret olmad durumlarda do an nknatslanma sfra eittir. aret alana, kal c mkuatslanma sonlu bir de er alacak biimde kk ilme i hareket ettirir. Byk histeresis ilme inin kenarlarn!' dorusal olmasndan tr kal c mknatslanma ve iaret alan arasndaki bamt dorusald r. A.a. nbesleme iareti maksimum iaret frekans n be kat mertebesindedir ve tepe genli i yaklak olarak eridin "geriarc"

AN AI,OG LMLERI

kuvvetine ( eritteki kalc miknat slanmay ortadan kald rmak iin gerekli magnetik alan) e ittir.

onbesleme-i i aret

Kal c m knatislan na V al n z nbesleme

H
i aret alan

Tepe nbesleme alan

ekil 10-24. A.a. nbeslemesinin etkisi, erit kaydedici kafann altndan geerken magnetik erit maddesinin kk histeresis ilmekler olu turmas na neden olmaktr. Bu durumda, kal c nuknatslanma iaret magnetik alan nn do rusal bir fonksiyonudur.

Kaydedilebilen en yksek frekans, erit hzna ve kaydedici-yeniden ahc kafadaki araln geniliine baldr. Frekans tv olan sinsel bir kaydetmeden do an etkin (kok) yeniden alma gerilimi V,

V = 111No>

sin (col /2v) o./ /2v

(10-22)

dir, burada M eritteki etkin magnetik i aret al s , N yeniden alc kafann kangalndaki sarm says , / kafadaki arahk ve v erit buldu-. Denklem (10-22) ye gre, yeniden alma gerilimi d k frekanslarda kk olup sonra bir maksimuma ykselir ve
COml

2v

-- :7r ya da fm =

(10-23)

olduu zaman keskin bir biimde s fra der. ,f = v /X oldu undan, Denk. (1023) ayn zamanda (10-24) biiminde de yaz labilir. Denklem (10-24) n anlam , yeniden alnabilecek minimum dalgaboyu kafadaki aral n geniliine eittir. Yani, Denk. (10-23) gere ince maksimum frekans erit hzna ba ldr. ekil 10-25 de verilen deneysel sonular Denk. (10-22) ile genellikle uyu maktadr.

TEMEL ELEKTRONIK

333

Frekans, Hz

o
Bat1 tep ke dB

100

1000

10,000

-- 10 - 20 - 30 -

- 40 - 50

38 em Js

ekil 10-25. Magnetik kaydedic nin, i aretin yeniden elde edilmesini sa layan kafas nn deneysel frekans-tepki belirtgeni. Yksek frekanslardaki d kafadaki aral n bykl ile belirlenir.

D k frekanslarda yeniden alma i aretindeki d.ii , uzun dalga boylarmda ak n n deiim hzn n kk oluunun bir sonucudur. Dzgn frekans tepkisi, yksek frekanslarda azalan kazanca ve d k frekanslarda byk kazanca sahip olan dengeli bir yeniden alma ykseltecinin kullan lmas ile elde edilir. Yksek frekans tepkisi, kaydedici kafadaki aral n akl na ve erit h zma ba ldr. Bylece de ikenlerin uygun bir biimde seilmesi ile, 10 MHz e kadar yksek frekanslarda al ma imkn do ar. Magnetik kayciedicilerin e-s. ok kullan m , tam tamna giri i aretinin genlik ve frekans belirtgenlerini yine retmek ise de, ba ka pek ok ihtimaller de getirir. rne in, Denk. (10-23) gere ince yeniden alma frekans erit hzina ba ldr. Bundan tr, olduka uzun sreli, d k frekansl bir kayd, yksek erit h znda yeniden ahnabilir. Elde edilen yksek frekansl i aret, kaydetme iin gerekli zamandan daha k sa bir zamanda zmlenebilir. Tersine, yksek frekansl bir kayt, yava bir erit h znda yeniden alnabilir. Bu durum i aretteki frekans bile enlerinde bir azal a neden olur. Bu yolla, i aret, yalnz dk frekans yetene i olan cihazlarla bile zmlenebilir. 1000 den byk skma ya da geni leme oranlar mmkndr.

Elektrometre
Titreen-levhalt elektrontetre, ok zayf elektrik ak mlarn' lmek iin elektromagnetik olarak srlen titre en bir kondansatr kullan r. Titreen kondansatr bir a.a. i areti oluturur, bu i aret ykseltilir, do rultulur ve giri devresine geri verilir. Bu sistem, tamam yla Bl. 7 de tart lan ikenetli ykseltece benzer ve bu devrenin kararl lk ve duyarlk stnlklerine sahiptir. o u kez, titreen kondansatr, C e , ek. 10-26, bir osilatrden kan sinsel bir gerilimle elektromagnetik olarak titre tirilen kk bir metal levhad r. Osilatr kndan, ayn zamanda, giri i aretine gre bir d.a. k gerilimi olu turmak iin e zamanli detektre de bir i aret verilir. Levhan n mekanik titre imi, karsnda bulunan sabit bir elektrotla birlikte levhan n sasnda sinsel bir deiim oluturur. Kondansatr zerine depolanan Q, yk,

331

ANALOG LMLERI

K> K>

R,

l I
Giri Titre en levhal sa

1(

1 It /

Ykselte

E zamanl alg lay c

_J

oKoruyucu ekil 10-26. Titre en-levliall elektrometrenin blok izimi.

. v e dCe Ri

dt

(10-25)

deerinde bir a.a. gerilimi retir ve bu gerilim ykselte giri ine uygulanr. Titre e-levhah elektrometrenin al mas, ok. 10-26 ya ba vurarak aadaki biimde incelenir. Giri ularna uygulanan bir Q yk levha s as ve iftlenim s as C, arasnda bllr, yleyse C, zerindeki yk.

Q C,
Qi +C Ce e

(10-26)

dir. Titre en kondansatrden gelen a.a. i areti ykseltilir, do rultulur ve geri besleme direnci Rf nin ular arasnda bir v a k gerilimi olarak belirir. Ayn zamanda, bu gerilim de C, zerinde bir yk olu turur ve bu yk,
Q2 1

je,c

/c,
ce

c, + C,
(Q + voC e )

v oCeCc

(10-2'7)

ile verilir. Bundan tr, C, zerindeki toplam yk Denk. (10-26) ve (10-27) nin toplamdr,

Q, ---Q1+

Q2

C, + C,

(10-28)

Sistemin tm kazanc A, k geriliminin titre en sacn ular aras ndaki d.a. gerilimine oramdr, yleyse

, Qe C

(10-29)

dir. Kazan, titre en levhann sasnda Denk. (10-25) ile belirlenen etkin deiim ile birlikte ykselte kazanc m ve do rultucumm verimin ierir. Denklem (10-29) dan Q e deeri ekilip Denk. (10-28) de kullanl r ve elde edilen bantdan k gerilim bulunursa,

TEMEL ELEKTRONIK

335

Q c, + (Ce

Q
C,)/A = C,

(10-30)

sonucu elde edilir; tm geribeslemeli ykseltelerde oldu u gibi A bykse bu yaklam dorudur. Denklem (10-30) a gre, k gerilimi giri yknn do rudan do ruya bir lsdr k gerilimi, bilinen bir d'Arsonval l cihaz ile llr. zenle yaplan titre en levhah elektrometreler bir ka yz elektrona e deer olan 10-1 6 coulomb kadar kk yiikleri lebilme yetene indedirler. C, nin yklenme hzn zamanlayarak ya da bilinen byk bir direnle giri ularn ntleyerek olduka kk ak mlar llebilmektedir. Saniyede bir ka yz elektrona karlk gelen 10-17 A mertebesindeki akmlar detekte edilebilir. Giri direnci Ri kaynam sasndan cihaz yaltmak amacyla kullanlr Bu yaltm gereklidir, nk C e ile paralel konumdaki herhangi bir sabit s a titre en sadaki net de iimi azalttudan etki bakmndan titre en levhann oluturduu a.a. iaretini azalt r. Bu yaltm elde etmek iin, RiC e zaman sabiti levhamn titre im periyodundan daha byk yap lr. Ayn zamanda, geribesleme geriliminin asl nda giri gerilimine eit olduuna dikkat ediniz. Bundan tr, ek. 10-26 da gsterilen koruyucu u, st giri ucu ve devredeki teki noktalar aras nda istenmeyen kaak ak mlarnr azaltmak amacyla kullanlabilir. Bu noktalar koruyucu uca ba landklan zaman, gerilim fark ihmal edilebilir ve geici kaak ak mlar yok edilir
,

GRLT ARETLER
Incelen.mek istenilen i aretle ilgisi olmayan ak mlara ya da gerilimlere grlt denir. nk bunlar gerek i aretle istenilmeyen giriimlerde bulunurlar. Grlt gerilimleri ya elektronik cihazlarm temel al ma dzeninden ileri gelir ya da uygun olmayan devre izimi ve kullan mnn bir sonucudur. I aretleri mmkn olan en byk do rulukla belirtmek ve en zayf iaretlerin ykseltilmesine izin vermek iin grlt etkilerinin minimuma indirilmesi nem tamaktadr. Herhangi bir i aret zerinde grltiinn etkisinin kolay bir ls iaretin grltye oramdr. Bu, bir devrenin herhangi bir noktas ndaki iaret gcnn grlt gcne oran demektir. Issal Grlt Birok ykselte kat pe pe e eklendii zaman, bir giri iareti olmad zaman bile, k ularnda rastgele bir grlt gerilimi gzkr. Bu k gerilimi, giri direncinde retilen bir grlt geriliminden ileri gelir. Herhangi bir direncin ular arasmda ortaya kan grlt gerilimleri, diren maddesindeki serbest elektronlann rastgele hareketlerinden do ar. Bir iletkendeki elektronlar, ssal enerjileri nedeni ile amas z olarak serbeste dola rlar ve verilen

336

ANALOG LMLERI

herhangi bir anda direncin bir ucuna do ru ynelen elektronlar teki ucuna doru ynelenlerden ok olabilir. Bu durum, direncin ular arasnda kk bir ani gerilim fark olu masna neden olur. Verilen bir ynde hareket eden elektronlarm say s zamana gre de itii iin gerilimin bykl de dalgalan r. Bir direncin ular arasndaki grlt gerilimi geli igzel dalgalanma gsterdiinden e itlifrekanslar ieren Fourier bile enleri var demektir. Bundan tr, grlt gerilimini erit geni liinin birim devir say s bana grlt geriliminin karesinin ortalamas cinsinden belirtmek daha kolayd r. Bir R direnci iin bu nicelik, <Av2 > = 4kRT (10-31)

dir, buradaki k Boltznamn sabiti ve T mutlak scaklktr Denklem (10-31) ile verilen grlt gerilimine, bu denklemi elde eden fizikinin ad n anmak iin Nyquist grlts, veya serbest elektronlarm ssal uyarlmasn bir sonucu olmas nedeniyle ssal grlt ya da onu ilk len mhendisin ad n anmak iin Johnson grlts denir. Denklem (10=31)- in anlam aadaki biimde akla= Herhangi bir direncin ular arasnda bir grlt gerilimi gzkr. Herhangi bir cihazla lleri grlt geriliminin bykl cihazn frekans tepkisine ba hdr. rnein, 10000 Hz lik bir erit genilii olan bir voltmetre ile lm yap ldnda oda scaklnda 100042 luk bir direncin etkin grlt gerilimi, Denk. (1031) i kullanarak, v --=-- (1,65 x 10-20 x 10 3 x 10 4) 1 /2 = 4,1 10-7 . 0,41. gV

elde edilir. Olduka kk olan bu gerilim nemsiz de ildir. E er giri direnci 1000 S2 ise, kazanc 106 ve ykseltme eridi 10-kHz olan bir ykseltecin k gerilimi hemen hemen V olacak demektir. Hibir giri iareti uygulanmasa bile bu k gerilimi gzlenecektir. Direnlerin grlt gerilimi frekanstan ba mszdr. Bundan tr, -beyaz k enerjisinin dzgn spektral da lmma benzetilerek ssal grltye "beyaz" grlt denir. Herhangi bir devrede ssal grltnn varl , grltsz bir direnle seri ba l olan ve Denk. (10-31) ile verilen bir grlt retecinin konulmas ile aklanir. Uygulamada genellikle bir ykseltecin yaln z giri devresindeki direnlerin ssal grltlerinin d nlmesi gerekir. lk katn kazanc, giri direncinin ykseltilmi grltsn daha sonra gelen katlardaki direnlerin grltsnden daha byk yapar. Issal grlt, her direncin temel ve nne geilmez bir zelli idir. Her zaman var olan ssal grlt gerilimlerini minimuma indirgemek iin, bir ykseltecin tm i aret bileenlerini yeterince ykseltebilmesi .amac yla yalnz gerekli olan byklktek bir erit genilii olmaldr. rne in, eer bir tek.

TEMEL ELEKTRON K

337

frekanstaki i aietin ykseltilmesi istenirse, ykseltecin frekans tepkisi o frekansta keskin bir biimde maksimum k lnmaldr. Bylece, ktaki toplam grlt azalt hr, nk ykselteci yalnz ykseltme eridindeki frekanslara karlk gelen grlt bile enleri ykseltilir. Bylece i aretin grltye oran artrdr ve zayf iaretler i e yararl bir biimde ykseltilebilir. Akn Grlts Baz direnlerde doru akm olduu zaman, deneysel olarak ssal grltden daha fazla grlt gerilimleri gzlenir. Bu ek grltnn fiziksel kaynaklar pek a k olmamakla birlikte, birok deneyler grltnn d k frekanslarda en fazla ve ak mn karesi ile artt n gstermektedir. Bu etki iin deneye dayanan bir bant , (10-32) <6v2> = K f biiminde verilebilir, burada K direncin geometrisini, diren maddesinin trn ve teki etkenleri ieren ve deneye dayanan bir sabit, / d.a. al m ve f frekanstr. Denklem (10-32) ye gre, birim erit-geni lii bama grlt gerilimiir ortalamas , frekans n tersi ile orant ldr. Bundan tr olaya 1 /f grlts denir. Bu grlt ayn zamanda / ya ba li olduundan, ak m grlts olarak da bilinmektedir. 1 /f grltsnn bykl , iletken maddesi ve onun fiziksel biimi ile olduka de iir. Bu grlt, saf metallerde sz konusi de ildir ve bundan tr tel-sar mh direnlerde yaln z s sal grlt gzlenir. te yandan, birden fazla maddeden olu an direnler byk bir 1 if grlt dzeyi olutururlar, ek. 10-27. Bu grlt, bu e it direnlerde tanecikler aras ndaki dokunmalarla ilgilidir. Byle dokunmalarm nemli oldu u bilinmekle birlikte, do10

/2

-19

10

1-

Is sal grlt 101- dzeyi

10

10

100

1000

10.000

Frekans, Hz ekil 10-27. Kar mdan oluan 2,2 M L) luk bir direnin deneysel grlt gerilimi. Spektrumun, d.a. slum olduu zaman 1 f ve olmad zaman beyaz Nyguist grlts oldu una dikkat ediniz.

338

ANALOG LCNILER

kunma etkilerinin iinemsenemeyecek kadar az oldu u tek-kristal yar -iletkenlerde de 1 if grlts gzlenir. Alak-frekansl grlt dzeyini minimuma indirmek iin, telli direnler gibi lif grltsnn kk oldu u diren e itleri seilir. ndktanslar nedeniyle tel-sar ml direnlerin uygun olmad yksek frekanslarda kullan lan kark maddelerden olu an direnlerin 1 lf grlts, ssal grltye gre genellikle nemsenmeyebilir. Ba ka durumlarda, retilen ak m grltsn azaltmak iin grlt yaratabilecek bile enlerdeki doru ak m minimuma indirgenmeye al lr. Verilen herhangi bir devredeki toplam alum grlts gerilimi, ykseltecin frekans tepkisi belirtgeni zerinden Denk. (10-32) nin integralini alarak bulunur. Dk frekanslarda etkin olan 1 jf grlts, ayn zamanda vakum tplerde ve transistrlerde de vard r. Bu grlt vakum tplerde o u kez, pr pr grlt diye bilinir ve zellikle, yayc yzeyi ba ta olmak zere yar iletken katot maddesinden do ar. Transistrlerdeki grlt yzey durumlar ba ta olmak zere yar -iletken zelliklerinden ileri gelir.

Transistrlerdeki Grlt
Transistrlerde ayni zamanda ba ka grlt etkileri de vard r. At grlts, bir pn ekleninin bir tarafndan tekine rastgele elektron yay nlanmasnn bir sonucudur. Her elektron, ak nda bir arta kar lk geldiinden toplayc akm d.a. de eri etrafnda hafife dalgalamr. Bu etki, teneke bir at zerine den ya mur dandalarm n 'grltiisne benzer. Yani, at grltsnn temel nedeni, elektronun, elektriksel yknn kesildi bir birim olu udur. At grltsnden ileri gelen ak n dalgalanmalar, (10-33) <.6i2 > = 2ed dir. Grltnn burada alum dalgalanmalar cinsinden ifade edilmesi bir yana, <Ai2 > nicelii Denk. (10-31) de verilen ssal grlt ba ntsndaki <Av2 > ye benzemektedir. Denklem (10-33) n sa taraf frekanstan ba msz olduundan at giirltiisnn bir beyaz grlt oldu una dikkat edin. Grlt gerilimleri,e deer devrelerde grlt gerilimi reteleri konularak incelenir. Ykseltecin ykseltilen frekans eridinin etkisi, sapt rc nt sas ile ya da akordlu devrelerle bulunabilir ve grlt gerilimlerinin bykliiklerini belirlemede gz nne al nr. Her iireteten do an grlt ayr ayr incelenebilir nk rastgele-grlt gerilimleri birbirinden ba mszdr. Bundan tr, toplam k grlt gerilimi tm grlt etkilerinin toplamdr. . Her devreye verilen giri iareti, kendisine has bir i aret-grlt oran na sahiptir, nk en az ndan kaynak direncine kar lk gelen ssal grlt vardr. ideal bir yksolte, gelen i areti ve gelen grlty e it oranda ykseltir ve hi bir ek grlt katksmda bulunmaz. Bu nedenle, ba taki i aretin. g-

TEMEL ELEKTRON K

339

rltye oran kta korunur. Birinci kattaki ak m grlts ve giri devresinin ssal grlts nedeniyle kullanlan ykselteler ideal de ildir. Herhangi bir devre iin kullanl bir say, grlt arpantd r (G-). Bu arpan giriteki iaret-grlt oran nn ktaki iaret-grlt oran na blm olarak tan mlanr. Ideal bir ykseltecin grlt arpan birdir ve uygulamada kullanlan pek ok devre bu de ere olduka yaklar. Transistrlerdeki grlt, yan-iletkenin direncinin ssal grltsnn, yan-iletken kristaldeki ak mn neden olduu 1 /f grltsnn ve eklemleri geen ta yclann at grltsnn bir sonucudur. Ayrca, yan-iletkenlerde baka bir grlt olay da gzlenmitir. Her eritteki ta yclarn uygun ortalama says deimemek art ile elektronlar ba lanma eridinden iletkenlik eridine rastgele karlar ve ayn zamanda balanma eridine rastgele dn.erler. Tayclarn rastgele retilmesine ve yeniden birle tirilmesine ssal enerjiler neden olur ve bu olgu yan iletkende bir iletkenlik dalgalanmas oluturur. Bu durum bir doru akm getii zaman bir grlt gerilimi retir. Yar iletkenlerdeki bu ikinci tr akm grltsne reme yeniden birle me grlts denir. Transistrlerdeki grlt olay nn incelenmesi, yukarda belirlenen eitli etkenler ve do al giri -k iftlenimi nedeniyle olduka kar ktr. Sonu olarak bir transistrn orta frekanslardaki grlt arpan , Grlt arpan 1 + rb Rs re 2R s (R s +r t-Fr e) 2 2hferj<, (10-34)

biiminde yazlabilir. Burada R s kaynak direni ve teki gsterimler ise her zamanki anlamlarm tamaktadrlar. Denklem (10-34) e gre, e er yayc ve taban direnleri kaynak direncine gre kk ve do ru ynde akm kazanc hfe bykse, grlt arpan bire yakla r. Bir transistrn i grltsnn alma noktasna bal olduuna dikkat ediniz. Denldem (10-34) de 1 If grlts ihmal edilmi tir. Bu grlt, d k frekanslarda grlt dzeyini art m, Sek. 10-28. Ayr ca, oc kesilim frekans mertebesindeki frekanslarda, grltde bir art gzlenir. ekil 10-28 de de apak grlen bu son etki, reme-yeniden birle me grlts zerinde akm kazanenam ve ockesilim frekansuun etkisine dayanlarak yeterince a klanabilir.
N i ---, C,..., .

10

5'

Z A. ...

no
:

lo-16 r
'

2N929
R,
10 k2

la .,,, 10- I
d

bfl
,-r.

100 Hz

1000 Hz

10 kHz

100 xHz

1 MHz

10 MHz

100 MHz

4., Frekans A ekil 10-28. Kaynak direnci 10 000 S2 olan bir 2N929 transistrnn deneysel i srld dzeyi.

340

ANALOG LMLERI

Alan-etkili transistrlerin i grlts, kanaldaki ssal grltnn bir sonucudur. Bu nedenle, orta frekanslarda ak nc grlts, <8id2 > = 4k Tgm (10-35)

bamts ile iyi bir biimde temsil edilir, burada gm alan-etkili transistrn (AET) aktanm-iletkenli idir. Denklem (10-35) ve (10-31) aras ndaki benzerlik aktr. Aknc devredeki e deer grlt direnci 1 Dg m dir ve bundan tr, al ma noktasna baldr. Grlt, 1 If grlts nedeniyle d k frekanslarda ve kanal grlts ile geit elektrodu aras ndaki sasal iftlenimden tr ise yksek frekanslarda artar. zenle izimi ve yap m srdrlrse AET, zellikle yksek impedans dzeylerinde tm etken cihazlar n en d k grlt arpamna sahip olan dr.

Perdeleme ve Topraklama
Grlt, kullanlan devrelerde, o u kez, d ardan gelen i aretlerin devre ile etkileimde bulunmalar sonucu ortaya kar. Bu grltnn en nemli kayna, g ebekelerinin olu turdu u 60Hz lik elektrik ve magnetik alanlardan gelmektedir. Bu alanlarn oluturdu u 60-Hz lik i arete, bir ykseltece ba lanan hoparlrde d k frekans tonunda i itilebildiinden v zlt denir. teki saptrc alglamalar yakndaki elektrik cihazlarnn, elektrik motorlar nn, imek akmalann n v.b. rettii elektrik alanlarndan ileri gelebilir. Bir devrenin, i aret dzeyi kk ve dolaysyla grlt gerilimlerinin en rahats z edici oldu u kesimlerinin perdelenmesi olduka ie yarar. Elektrik alanlar grlt gerilimlerini s asal yoldan olutururlar. Bu nedenle, sapt rc alglamalar azaltmak iin devreyi yaln z toprakl bir iletken perde ile evrelemek yeterlidir. Bu olgu, ek. 10-29'da ematik olarak gsterilmektedir. ekil 10-29a daki d kaynaklarla s asal etkile im, ek. 10-29b de toprakl bir

Saptnclar

(nN

ekil 10-29. (a) Saptrc sasal iftlenim, duyarl devrelere alglanan grlt i aretleri verir. (b) Toprakl iletken devreyi evresinden perdeler.

TEMEL ELEKTRONK

341

iletken kullanlmas ile nlenmitir. Bu tr perdeleme, ayn devrenin. farkl katlar arasndaki (rnein, bir ykseltecin giri ve k kat arasndaki) karlkl etkile ini azaltmada da etkindir. Ayrca, sapt rc magnetik alanlardan ileri gelen indkleme ak mlarn minimuma indirmek iin de bir devreyi perdelemek yararhd r. Bu, yksek geirgenlikli ferromagnetik z rhlarla baarlabilmektedir. Bu z rhlar, ilerine aldklar blgedeki magnetik alan iddetini azalt rlar. Ancak, ferromagnetik maddelerin zellikleri nedeniyle bu tr perdeleme hibir zaman tam olamaz. Mmkn olan en k sa i aret ba lant lar kullanarak devrenin yzeyini minimuma indirmak her zaman yararl dr, nk, e er devrenin iine ald yzey azaltlrsa, de i en magnetik alandan tr devrede olu an indkleme gerilimberi azalr. ok sayda tel sarmlar nedeniyle transformatrler, zellikle indkleme alg lanialarndan tr sorun kar rlar. Bu nedenle bu transformatrler g transformatrlerinin retti i kuvvetli magnetik alanlar nedeniyle onlardan olduka uzakta tutulmal drlar. Genel olarak, sapt rc alglamalar , karlkl etkileimleri ve sapt rc salar minimuma indirmek iin btn devreleri fiziksel olarak kk tutmak iyi bir uygulamadr. Tm toprakl bile enlcr, rnein, verilen bir kattaki yan gei kondansatrleri tek bir noktaya ba lanr. Bu ilem, toprak ilmeklerini azaltr, bu ilmekler elektronik devrelerin yerle tirildii metal zrhlar zerinden geen ak n yollardr. E er bir kat n tm bileenleri ayn noktada topraklanmazsa, ak mlar, katlar aras nda istenmeyen iaret iftlenimlerine neden olabilirler. Birok ayr elektronik birimler birbirleri ile birle tirilmek istenildi i zaman, birimler aras ndaki tm i aret ba lantlar iin perdeli kaplolar kullan lr. ekil 10-30 da gsterildi i gibi perde, toprak ba lant teli olarak kullanhr. Cihazn tamamnn yalnz bir noktada, genellikle giri ucunda topraklanmas nemlidir. E er her birim ayr ayr topraklanrsa, ek 10-30 da kesildi izgilerle gsterildi i gibi, evrildi byk yzey nedeniyle devrede byk 60-11zlik akmlar oluturulabilir. 60-Hz lik sapt rc magnetik alanlarn A ilmei.de oluturdu u akm, ykseltece byk bir sapt rc alglama grlts verir.

ekil 10-30. eitli elektronik eihaziar birle tirildii zaman, eihazIar toplulu u tek bir noktada topraklanmaldr ve bu noktann girite olmas baka seeneklere stn tutulur. ok topraklama noktas kullanlmas byk toprak-ilme i akmalar dourabilir.

342

ANALOG LMLERI'

Merkezdeki tel ve onun perdesi aras ndaki sanm, yksek frekanslarda iareti ntleme eilimi gsterdiine dikkat ediniz. Bu nedenlerden tr, yle kablolar mmkn oldu u lde k sa yaplmaldr. Ayn zamanda, devrenin k impedans da kk yap lmaldr, nk bu kk impedans nt etkisini azaltr. Bu nedenle, pek ok elektronik devrelerin kondansatrnn k katlar bir kaynak ya da yayc izleyicisidir.

ILETM HATLARI
Genellikle bir lm sisteminin bile enleri birbirilerinden fiziksel olarak ayrdr. rnein, farkl zelliklerde birok elektronik cihaz bir l yapmak zere pe pee balanabilir. O zaman iaret, bir birimin lundan tekinin giriine iletilmelidir. Bu, e itli devreleri iletim hatlar ile balayarak yap lr. nceki blm erde kapal bir biimde varsayld zere, en basit bir iletim hatt yalnz iki telden olu ur. Bununla birlikte, bir iletim hatt iareti minimum dalgabiimi ya da geldik bozulmas ile cihazlar arasnda dzgn bir biimde iletmelidir. E er byle olmazsa sistemin son k hatal olabilir.
,

Dk frekans ve d.a. sistemlerinde, iletim hatt ndaki iletkenlerin yaln z zdirencini ve belki iletkenler aras ndaki nt direncini de d nmek yeterlidir. Bu etkiler, Bl. 1 de yap ld gibi uygun devre zmlemeleri ile incelenir. Doru bir tel paras nn bile kendisine has kk bir indktans ve te yandan iki iletken arasnda kk bir sa vardr. Yksek frekanslarda bu nne geilmez indktanslann ve s alanm reaktanslar nem kazan r ve iletim hatt boyunca i aret iletimini etkilerler. Bu, puls dalgabiimleri ile ilgili yksek frekanslar nedeniyle zellikle puls devrelerinde nemlidir. Kullan l pek ok yksek frekans devrelerinde, e er iletim hatlar uygun bir biimde kullanlmazsa yalnz bir ka santimetre uzunluktaki hatlar bile kabul edilemeyecek dalgabiimi bozulmalar na neden blabilirler.

Belirtgin mpendans
letim hattnn kk bir kesiminin impedans art n ek. 10-31 deki gibi, birim uzunluk ba na seri bir diren r i ve indktans / ile birlikte yine birim uzunluk bana bir nt direnci r2 ve c sas ile gstermek yararl dr. Bylece, hattn kk bir Px kesiminin seri ve nt kompleks impedanslar , z 6.x = jul) Z`_,x

Z2 olur.

( toc i
r2

AX

(10-36)

Bir giri i aretine tepki olarak, iletim hatt boyunca gerilim ve akim oluturulur. Giri geriliminin v ve k geriliminin bir art la farkl olduu, (v Pv), hattn bir Q x kesimini gz nne alal m. Benzer bii-

TEMEL ELEKTRONIK

343

21 Qx
--

2 Qx --NAAr-~7~-NIV\r-o

Giri

-;LH
O

O
ekil 10 - 31. letim hattnn art uzunluu bana seri ve nt impedanslar cinsinden gsterimi.

minde, hat paras nn giri ve k akmlar srayla i ve i man, bu devrenin d ilmek evresindeki gerilim denklemi,
vi zl

Ati olur. O za-

QxV,

-1-

Qi)

z1

Qx

= v H- Av

(10-37)

dir. Her iki taraf Qx ile blerek, Av = - z ii. Az z 2 Ai (10-38)

elde edilir Az -4- 0 olurken limit durumunda, Pv / Qx nicelii, dv / dx trev durumunu alr ve Denk. (10-38) in sa yannda bulunan ikinci terim s fr olur, dv

dx

z i

(1 0- 39)

Benzer biimde, nt yolunu ieren gerilim denklemi, vi z 1 Qx 2

A

H- .6,i)

z2 Qx

=O

(10-40)

V=

z
2

Az

z2

(10-41)

dir Limit durumunda, Az 0, Denk. (10-41)

di dx

1 z2 v

(10-42)

ye indirgenir. Denklem (10-39) un x e gre trevini alp Denk. (10-42) yi kullanarak,

dev dt2 =
de v dt2

di zi dx
z1
z2 V

(1 0- 4 3)

344

ANALOG LMLER

sonucu elde edilir Benzer biimde, Denk. (10-42) nin x e gre trevini al p Denk. (10-39) u kullanarak yaln z i cinsinden

d2i
dt2

zi
Z7

(10-44)

denklemi bulunur. Denklem (10-43) ve (10-44) e iletim-hatt denklemleri denir. Bu denklemlerin zmleri hat zerindeki herhangi bir noktadaki akl n ve gerilimi verir. Denklem (10-43) n genel zm, (10-45) v = Ae - yz Be'Y dir. Burada A ve B iletim hattnn giri ve k artlarna bal sabitlerdir ve y ya iletim sabiti denir. letim sabiti,

= a + ifi =

z z2

(10-46)

bamts ile verilen ve gerek k sm a ve sanal ksm fi olan, kompleks bir saydr. Bu bantnm doruluu, Denk. (10-45) ve (10-46) n n iletim hatt denklemi Denk. 10-43 de yerlerine konularak gsterilebilir. Denklem (10-44) de i iin verilen diferensiyel denklem, Denk. (10-43) de gerilim iin verilen denklemle biim bak mndan zde olduundan, zm de ayn biimde verilir. Denklem (10-42) yi kullanarak keyfi sabitlerin de erlerini A ve B cinsinden bulma imkn vardr. Sonu,

A
Z, dir, burada, Z, =

B
Z,

evz

(10-47)

z iz2

(10-48)

ye hattn belirtgin impedans denir. Denklem (10-45) ve (10-47) gerilimin ve akmn hat boyunca uzakl kla de iimini verirler. Bu denklemlerin neminin incelenmesi biraz sonraya b rakarak belirtgin impedans n anlam zerinde duraca z. ekil 10-32 de oldu u gibi d metre uzunlu undaki bir iletim hattnn belirtgin impedansn.a eit bir impedansla son buldu unu varsayalm. Denklem (10-45) ve (10-47) yi kullanarak, k gerilimi v o, v o = io Z,

t
d
ekil 10-32. Belirtgin impedansma e it bir impedansla ular balanm bir iletim hata.
.

TEMEL ELEKTRONIK

345

Ae- Yd

BeYd = Z,

74- B ZA eZ,

evet

(10-49)

biiminde yaz labilir. Bu son e itlikten aka grld zere B = - B = 0 dr. Giri ucunda x = 0, yleyse v,1 = A dr. Bundan tr, gerilim ve ak m denklemleri v = vie-vx ve a = olur. zellikle, hattn giri impedans ,
zi

vi
Z,

e-vx

(10-50)

vi

vi
vi / Zc

ze

(10-51)

dir. Bu demektir ki belirtgin impedans na e it bir impedansla son bulan bir iletim hattnn giri impedans, belirtgin impedansma e ittir ve hattn uzunluundan bamszdr. Bu ve biraz sonra grlecek olan ayn derecede nemli bir nedenden tr, bir- iletim hatt ou kez kendisinin belirtgin impedansna eit bir impedansla sona erdirilir. Uygulamalar n o unda iletim hatt nn seri ve nt direnleri reaktanslarn yannda nemsiz al n r. Bylece, e er r gin impedans, Denk. (10-48) den
Z, = Vz z2 r jul 1 / r2 jwc

<w/ ve < wc ise, belirt-

1 r2

(10-52)

ye indirgenir ve bu da belirtgin impedansm saf bir diren oldu unu gsteriyor. Z c nin bykl hattn geometrisine ba ldr, nk hem / ve hem de c telin bykl , biimi, aralarndaki uzaklk v.b. nin fonksiyonlar dr. zellikle, iki paralel telden olu an bir iletim hattn n belirtgin impedans, D Z e = 276 log -ct -(10-53)

ile verilir, burada D teller aras ndaki uzaklk ve a sz konumu iletkenlerden birinin yar-apdr. Televizyon antenlerini televizyon al clarna balamakta kullanlan en yaygn bir iletim hatt iin Dla = 10 olup, bylece Z c = 276 dur. Gerekten, bu tr ikiz-tel yakla k 300 S2 luk bir belirtgin impedansa sahiptir. Fark, iki iletkeni birbirlerinden ay ran yalitkann dielektrik sabitinden ileri gelmektedir. Denklem (10-53) teller aras nda hava (dielektrik sabiti birdir) olmas durumunda geerlidir. Ayni eksenli iletim hatlar da yaygn biimde kullanlmaktadr. Ayn eksenli bir iletim hatuun belirtgin impedans ,

346

ANALOG LMLERi

Z, = 138 log

(10-54)

ile verilir, burada b dtaki iletkenin yar -ap ve a iteki telin yar -apdr. Belirtgin impedans 72 S2 olan ayn eksenli hatlar en ok kullan lmasna ra men baka deerli olanlar da ticari olarak bulunabilir.

Gecikme Zaman
Eer seri ve nt direnler nemsiz olursa, kendisinin belirtgin impedans na eit bir impedansla son bulan bir iletim hatt boyunca gerilim, Denk, (10-50) ye gre, (10-55) v = vie -j9 2; bamts ile verilir. Giri i aretinin sinsel olduunu varsayahm. O zaman, Denk. (10-55). v = Visinwt (cos (3x-jsin fix) = V 4 sin (wt-(3x) (10-56)

biiminde yazlabilir. Denklem (10-56), hem zamana ve hem de uzaya gre periyodik olan bir dalgay gstermektedir.

t = 0 olduu zaman, bir devir iin Denk. (10-56)nm bir izimi, ek. 1033 de gsterilmektedir. Benzer biimde, t = T 14 ve t = T 1 2 (burada T giri i aretinin periyodudur) oldu u zaman Denk. (10-56) ma izimleri, giri iaretinin hattn giri ucundan balayarak ileri do ru hareket etti ini gstermektedir. Verilen herhangi bir anda i aretin dalga boyu A gerilimin 2 ac radyanlk tam bir devri tamamlad hat boyunca olan uzunluktur. Bu nedenle, Denk. (10-56) dan, X = 2 n / 9 dr. ( ekil (10-33)e gre, giri iareti T / 4 zaman sresinde A / 4 lk bir uzakl a, T / 2 zaman sresinde A / 2 lik bir uzakla v.b. gibi hareket eder. Bundan tr, hat boyunca giri i aretinin ta nma hz,
,

v = T 4" 4,

T -

7\ ya da v v

(10-57)

dir, burada f giri iaretinin frekans dr. Denklem (10-57), ilerleyen herhangi bir olayn dalga boyu, frekansa ve h z arasndaki temel ba nty vermektedir. Bir giri iaretinin iletim hatt nn giri inden k ucuna gemesi iin gerekli zaman, Denk. (10-57) yi kullanarak,
tg

(10-58)

bants ile verilir, burada d hattn uzunlu udur. Denklem (10-58) e gre, giri i aretinin periyodu cinsinden gecikme zaman, dalga boyu cinsinden hattn uzunluuna ba hdr. Gecikme zaman hattn deikenlerinin bir fonksiyonudur, nk X = 2 7t ip hat geometrisine ba ldr.

TEMEL ELEKTRONIK

347

ekil 10-33. letim hatt _boyunca sinsel i aretin ilerleyi i.

letim hatlarnn iletim belirtgenleri, o u kez, giri ve k i aretleri arasnda verilen bir zaman gecikmesi olu turmak amacyla kullanlr. Byle gecikme hatlar eki. 10-31 e gre ba lanan gerek indktansla ve kon.dansatrlerle de yap lr. Eer uzun gecikme zamanlar istenirse bu tr ba lant gereklidir, nk / ve c byk oldu u zaman gecikme zaman artar. Yansmalar ve Rezonans Bir iletim hatt nn kendi belirtgin impedansma eit bir impedansla son bulunmas her zaman gerekli de ildir. Yararl bir rnek olarak, k ucu ksa devre ve bu nedenle v, = 0 olduu durumu dnelim. Bylece x = d iin (burada d hattn uzunluudur), 0 = Ae -Jfk/ -I- B ei fid Benzer biimde, Denk. (10-47) den, (10-59)

io
,

A. e-)ficl

Z,

Z,

e 1

"

(10-60)

elde edilir. Denklem (10-59) ve (10-60) dan A ve B iin zm yaphrsa,

i Z A = 2 eiOd ve B

i 0Z 2,

(10-61)

bulunur. Denklem (10-45)i kullanarak hattaki gerilim, v=

joZe

e10 a

iZe e-113 egflx

34R

ANALOG LMLERI

i oZ c

(e.1fl(x d) e13(xd)

(10-62)

dir. Benzer biimde Denk. (10-47) den ak n ,

==.
dir.

io
2

(ej3(x d)

e13(x d)

(10-63)

Denklem (10-62) ve (10-63) Denk. (10-50) ile kar latrarak (10-62) ve (10-63) deki ikinci terimi, k ucundan giri ucuna doru giden bir dalga olarak yorumlar z. Yani, k ucundaki impedans uyumsuzlu u nedeni ile gelen ilk dalga iletim hatt nn kudan geri yanstuhr. zellikle puls uygulamalarnda yansmalar nlenmelidir, nk hatt n giri ve k ular arasnda ileri geri yans tlan atmlar gerek giri i aretini tamamen belirsiz duruma getirirler. Bir iletim hatt nn niin genellikle kendi belirtgin impedansma eit bir impedansla sona erdirilmesi gerekti inin ikinci nemli nedeni budur. Bununla birlikte, giri inapedan.s n hesaplayarak gsterilebilece i gibi, k ksa-devre yap lan iletim hattn n yararl zellikleri de vardr. Denklem (10-62) ve (10-63) kullanarak kompleks giri impedans,
Zi =

vi

= Ze cos [3d

e ifld . e2Pa e-5134

cos [3d

j sin [3d jsiu 13dcos fid cos [3d jsin /3d jsin [3d
(10-65)

jZ, tan /3d -= jZ, tan 2 7r

dr. Denklem (10-65) e gre, hatt n uzunlu u d = X / 2 artn salad zaman k ksa-devre yap lm bir iletim hatt nn giri immpedans sfra eittir, nk tan c = O'd r. d = I 4 oldu u zamanki durum zel bir nem ta r, s nk Zi Go dur. Yani, d = A,l 4'e karlk gelen frekansta hat, paralel bir rezonans devresi gibi davramr. Bu e it eyrek dalga-boyu hatlar ou kez ok yksek frekanslarda rezonans devreleri olarak kullan lr. Bu kullanm olduka yararhd r, nk yksek frekanslarda ok kk indktans ve s a deerleri gerekli oldu undan tek bir indktans ve kondansatrden olu an normal paralel rezonans devreleri mmkn de ildir. k ucu ak devre durumuna getirilmi iletim hatlar ile de benzer sonulara ula labilir. Dalga-Klavuzlar ok yksek frekanslarda i aretlerin dalga -boyu iletkenler aras ndaki uzakhk byklnde oldu u zaman, paralel-tel ve ayn eksenli iletim hatlar giriten k ucuna kadar i aretleri etkin bir biimde ta yamazlar. Bu tr i aret frekanslar, dalga-kaavuzlan denen ii bo iletkenlerle ta nr. Dalga klavuzla-

TEMEL ELEKTRONIK

349

rnn iletim zelliklerinin incelenmesi, iletkenin kendi iindeki ak mlar zerinde dikkati toplamaktan ok ,bo iletkenin iindeki elektrik ve magnetik alanlar n drlmesi ile mmkndr. Gerekte, i aret elektrik ve magnetik alan dalgalaryla ta nr ve bo iletkenin grevi verici utan al c uca kadar bu dalgalara klavuzluk etmektir. Dairesel bir dalga k lavuzundaki elektrik - alan biimi hakk nda bilgi, ayn eksenli bir hattaki i iletken kiiltle kltle yok oluncaya kadarki durum dnlerek elde edilir. ek, 10-34. teki iletken byk oldu u zaman, iletkenler aras ndaki blgede bulunan elektrik alan , yarap boyuncadir, ek. 10-34 a ve elektrik alan desenine uygun olarak her iki iletkende de ak m vardr. teki kk bir iletken, ayn iletken zerinden do an ve batan bir elektrik alan deseni ortaya karr, ek. 10-34 b. Bu olgu, teki telin tamam yla kaldrlabilecei fikrini nerir. teki tel ortadan kald rld zaman oluan elektrik alan deseni ok. 10-34 c de gsterilmektedir. ki iletkenli hatta gre dalga klavuzunun artan etkinli inin nedenlerinden biri iteki telin direncindeki s kayplarnm yok edilmesidir.

(a)

(b)

X/2

ekil 10-34. (a) ve (b) ayn eksenli iletim hatlarmdaki ve (c) bo dairesel dalga-klavuzundaki elektrikalan biehaleri.

ANALOG LMLERI

Dikdrtgen kesitli dalga k lavuzlar dairesel kesitli olanlardan daha ok kullanlmaktad r, nk elektrik alan biimleri daha az kar ktr. Bu demektir ki giri ve k ularnn balanmas daha basittir. Her iki tipte de elektrik alannn biimi, belli bir kesdim, frekansmdan yalnz daha yksek frekansl iaretlerin ta mabilece i biimdedir. Ba ka bir deyimle, bir dalga k lavuzu yksek frekans geiren bir szge olarak davramr. rne in, uzun kenar a olan dikdrtgen biimli bir dalga k lavuzundan geirilebilecek en uzun dalga boyu, 7,, = 2a ile verilir. E er dalga k lavuzu boyutu, kesit bak mndan, yalnz tam ilgilenilen en kk i aret frekans n geirebilecek lde ise, minimum kayp elde edilir. Bu nedenle, bir dalga k lavuzunun bykl geirilmek istenilen i aret frekansm n iyi bir olsdr. Eer bir dalga klavuzunun k ucu ksa devre yaplrsa, ksa-devre yaplm bir iletim hattmdakine ilke bak mndan zde bir rezonans etkisi gzlenir. o u kez, dalga k lavuzunun her iki ucu da kapat lan Bu yapm, nikrodalga- frekanslar nda, bir rezonans devresi olarak, yararl bir rezonans kom gn oluturur. KAYNAKLAR C.F.G. Delaney: "Electronics for the Physicist" Penguin Books, Inc., Baltimore, 1969. A. James Diefenderfer: "Principles of electronic Instrumentation" W.B. Saunders Company, Philadelphia, 1972. Franklin Offner: "Electronics for Biologists", Mc Graww-Hill Book Company, New York, 1967. A. N, an der Ziel: "Noise" Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, N.J., 1954 . ALITIRMALAR 10-1. ekil 10-4 deki transistr dzenleyicili g kayna nn dzenleme arpann ve i direncini bulunuz. Metinde verilen kontrol transistriinn zelliklerinin ve 2N2049 un h parametrelerinin Al trma 6-6 da verilenlerle ayn oldu unu varsayan. Cev: 4,5 x 10 - 4 2,3 S?,
;

10-2. ekil 10-3 de verilen basit nt dzenleyicisini inceleyerek etkin i direncini ve dzenleme arpannu bulun. h parametreleri, hi e = 100 O. hre = 10-4, hfe = 60, hoe = 175 X 10 -6 mho. Cev: 5,9 x 10 -2 ; 1,6 S2 10-3. Hibir yk akmnn olmad durumdan 10 A lik bir tam yk ak mna kadar ek. 10--35 deki gerilim dzenleyicisinin giri gerilimindeki deiimin yzdesini bulun. 5 A lik bir yk akm olmas durumunda giri geriliminin 40

TEMEL ELEKTRONIK

351

dan 50 V kadar bir de iimi iin problemi yeniden zn . Dzeuleyicinin etkin olduu giri gerilimlerinin blgesini belirleyin. 2N1613 n kk-i aret de ikenlerinin ek. 7-12 de 2N1415 iin verilenlerin ayn olduunu ve 2N 1479 iin fi n n deerinin 50 oldu unu varsayn. 2N1489 un belirtgenleri 2N 2016 ya benzemektedir., ek. 7-13.

Cev : Yzde 0,46, yzde 0,35; 18 V dan 36 V'a kadar.

2N2016 2N2016 2N2016!

2N1489 0,1

0 ,1

0,1

2N1479

270

12 V
-4--

2N1613

2N1613

1 kS't
AF

k 25 V 10 A

Giri 50 V 2 ki-2 o-ekil 10-35. Gerilim dzenleyici devresi. 570 4F

1 id2

L _o

10-4. Tipik bir termistrn oda s caklnda, santigrad derecesi ba na, elirencindeki de iimin yzde 6 oldu u verilmi olsun. Eer termistr direncindeki snrlayc etken ssal grlt ise 1000- S2 luk bir termistr ile alg lanabilen minimum scaklk deiimi nedir? Termistre 10 V luk bir gerilimin uygulandn ve erit geniliinin 10 Hz olduunu varsayn.

Cev : 2,2 X 10-8 C

10-5. 1 MHz e kadar i aretleri kaydetmek iin magnetik bir kaydedici kullan hrsa, gerekli ninimum erit hz nedir? Kaydedici kafadaki aral n 1 grn olduunu varsayn. ev : 1 / s.

10-6. 10 Hz den 100 k Hz e kadar bir ykseltme- eridi ve 10 5 lik bir kazanc olan bir ykseltecin 1-MS2 luk bir bir giri direnci kulland n varsayn . k taki grlt geriliminin etkin de eri nedir? ev : 4,1 V.

352

ANALOG LMLERI

10-7. E er giri direnci ek. 10-27 deki karbon diren ve ak n da bu ekil

zerindeki do ru akn ise, Altrma 10-6 y tekrar zn. Cev : 7,3 V.

10-8. Kesici grltsnn nemsiz oldu u varsayhrsa, ek. 7-32 deki ke-

sici ykseltecin detekte edilebilir minimum giri iareti gerilimi nedir? Cev: 1,6 x 10- 7 V.
10-9. 10 m uzunlu unda bir iletim hatt boyunca iletilen 100-MHz lik bir i aretin gecikme zaman n bulun. Hattn zelliklerinin hat zerindeki dalgaboyunu 1 n yapacak biimde olduunu varsayn.

Cev 10 -7 s.
10-10. k ucu ak devre olan bir iletim hatt nn giri impedans nedir? Paralel rezonans art n k ucu ksa devre yap lm hat iin verilen Denk.

10-65 ile karla trm.

Cev : -jZ, cot (2 7r d X); X I 2.

BLM ONB R

Saysal Elektronik

Saylar, sfr ve belirli deer gibi yalnz iki mmkn byklkte olabilen elektriksel iaretlerle gsterilebilirler. Bu durumda, yalnz bir i aret durumunun ya da tekinin varl anlamhdr ve gerek byklk pek nemli de ildir. Bylece, say sal devreler, bir transistrn tamamen iletimde olmas, ya da kesilimde olmas ile gsterilen yalnz iki kararl durumu gerekli k lar. Byle devrelere, iaret dzeylerinin srekli bir yaylma blgesini kullanmak zorunluluu olan allm analog devrelerinden daha ok gvenilir. Herhangi bir say saysal bir dalgabiimi ile gsterilebilir, bylece duyarlk devre dei kenlerinin kararll ile sntrlannaz. Say sal iaretler zel mantk ifadelerine gre devrelerle i lenir ve bilgi saklamay son derece esnek ve gl k larlar.

33,4

SAYISAL ELEKTRONIK

SAYISAL MANTIK kili. Saylar Gerilim iaretleri, elektronik devrelerle toplama ve karma gibi matematiksel mant k ilemlerini yapmak iin saylarm basamaklarla gsterilmesinde kullan lr. Saysal devrelerin kararl lk stnlkleri, iaretin dalgabiimleri yaln z iki genlikli olduu zaman, daha iyi anla lr. Bu iki genlik, 0 ve 1 durumu ya da kapal ve a k durum olarak bilinir. Bunlar, rne in bir transistrn ya tamamen iletimde ya da tamamen kesilimde olmas n gerektirir. Bylece yaln z iki say elde edildiinden on taban zerine kurulan ve herkese bilinen ondalk sistemden daha ok ikili say sistemi kullanlr. Kukusuz kulland= ondalk saylara dayanan bir sayma sisteminin elektronik devreler iin daha elveri siz olduu zellikle yadrganmamandr kili say sistemini pek az bilmemize ra men, bu iki say sistemi aras nda ilke olarak hibir fark yoktur. rnein, 528 ondalk saysn n anlamn dnelim. Bu ondalk rakamlar dizisi, bu saydaki on'un artan kuvvetleri iin k sa bir gsterimdir. Bylece; (5 + 10 2) == 500 (2 --F 10 1 ) -- (8 10 0)

20 8 = 528

Benzer biimde, ikili sistemdeki iki say, 0 ve 1, ikili sayy ikinin artan kuvvetine gre ifade eder. rne in, 10110 ikili saysnn anlam , 10110 == (1 x2 4) + (O x 2 3 ) -F (1 x2 2) -- 16 + O + 4 = 22 dir. Bu, onlu 22 say snn 10110 ikili says ile de gsterilmesi demektir. izelge 11-1 de 0 dan 16 ya kadar olan saydarm onlu-ikili e deerleri verilmektedir. Matematiksel mant da iine alan ikili say larla aritmetik i lemler ondalk saylardan daha ok kullan lmaktadr. Toplama ve karma i lemleri, onlu saylardaki ondal tama ve bozma benzerliini de kapsamaktad r. A ve B gibi iki ikili sistemdeki saylarm toplamnn kapsad matematiksel mant belirlemek yararl dr. Byle iki A ve saylarnn btn mmkn olan toplamlarn veren bir doruluk izelgesi, izelge 11-2 de gsterilmektedir. i zelge 11-2 de drdnc sat rda grld gibi, bir say bir sonraki yksek konuma, yani sola kayd rlarak ta nr. rnein, 0110 ve 1010 in toplam a adaki biimde yaz hr. 2 -1 O
--L

(1><2 1 )

0x2)

01 1 0
-F 0101
1011

6 5 11

TEMEL ELEKTRONIK
izelge 11-1. kili ve onlu saylar Onlu saylar 0
1

355

kili Saylar
0000

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111 10000

izelge 11-2. Toplama iin doruluk izelges A G>G> ,- -

s

B
C>,--1 0 ,-4

Toplam
C>I.1-4 0

Tama
000 .,

Ikili saylar, e it genlikli ve dzgn arahkh pulslar biiminde olan gerilim dalgabiimleri ile gsterilebilir. Al lm olduu zere, 2 nin artan kuvvetlerine karlk gelen pulslar zamana gre, 2 ile ba layan srayla oluur. 1011 ve 0011 ikili saylarnn dalgabiimleri bunlarn toplam olan 1110 says ile birlikte Sek. 11-1 de gsterilmektedir. Hem 0 ve hem de 1 say larnn puls geniliklerinin eit olduuna dikkat ediniz. 0 veya 1 saysna, ikili say sisteminde ksaca, atma (bit) denir. Toplam dalgabiiminin, iki saynn dalgabiimleri ile dorudan ilgili olmadna dikkat edilmelidir. Yani, toplamn dalgabiimi, ikili saylar teker teker gsteren dalgabiimlerinin gerilimlerini ekleyerek basit olarak elde edilemez., Bu durum saysal devrelerdeki dalgabiimlerinin bir kodlu gsterim olduunu ve gerilimlerin dalgabiimlerinin kendi ba larna ardamlarmn olmadn gstermektedir. Mantk Geitleri Say sal dalgabiimleri zerine uygulanan e itli ilemler, iki ya da daha ok giri ile bir k olan ve mantk geitleri denilen devreleri kullanarak yaplr. Bir mantk geidinin k dalgabiimi, giri dalgabiimi ile devrenin matematiksel mantk terimleriyle belirlenen giri -k belirtgeuine ba ldr.

356

SAYISAL ELEKTRONIK

23 Ondalk esdegerleri = 11

1 3

= 14

ekil 11 1. 1011 ve 0011 ikili saylar ile bunlarn tolam olan 1110 saysnn dalgabiimleri.
-

rnein, "A ve B doru ise, T nin de do ru oldu unu" gsteren mant k

ifadesini d n.elim. Bu ifade ,gsterim olarak a adaki biimde,

A .B = T

(11-1)

yazlr. Buna VE (AND) kavram denir ve Denk. (11-1) deki gibi iki A ve B nicelii arasna nokta koyarak belirlenir. Anla maya gre, saysal devrelerde doru art 1 durumu ile bunun kart olan yanl art ise 0 durumu ile tanmlanr. VE i lemi iin bu biimde bir do ruluk izelgesi, izelge 11-3, dzenlenebilir. ki giri niteliinden daha ok giriler iin doruluk izelgelerinin dzenlenmesi, her giri iftine izelge 11-3 deki mant birka kez uygulayarak kolayca bulunur. izelge 11-3 e gre, yaln z A VE B do ru olduu zaman bir k elde edilir (yani, T de do rudur).
izelge 11-3. VE iin do ruluk izelgesi
A
O Os-

B
0r-t 0 1....1

T
OO0r-I

izelge 11-3 deki mant gerekle tiren basit -giri li bir diyod VE geidi ek. 11-2a da grlmektedir. Diyodlar do ru yndeki kk - direnleri zerinden ngerilimlenmi tir ve k gerilimi sfrdr. Bu, kn 0 durumunda oldu u anlamn ta r V e den daha byk pozitif giri gerilim i areti e zamanl olarak giri e de uygulan rsa, diyodlar ters ynde ngerilimlenir ve

TEMEL ELEKTRONIK

357

k gerilimi V, ye ya da 1 durumuna ykselir. B unula birlikte girilerden biri bile 0 durumunda olsa buna kar lk gelen diyodun do ru ngerimli olacana ve k i .retinin 0 durumunda kalaca n a dikkat ediniz. Bu durum mantksal olarak A VE B VE C giri i aretleri oldu u zaman, k iaretinin elde edileceini anlatmaktadr.
.

+vc

A
ABC B C

ABC

(a)

(b)

ekil 11-2. (a) Diyod VE geidi, (b) devre gsterirni.

VE geidi nkleer mm lmlerin.de ezamanl devre olarak da adlandrhr nk gerekten bu devre giri te ayni anda bulunan, pulslar alglar. Bir VE geidinin almas matematik toplama i lemi ile kartrdmamaldr. Bir VE geidinin k, giri iaretlerinin toplam deildir; bu durum ilgili doruluk izelgeleri aras ndaki farklara dikkat edilerek a ka grlebilir. VE geitleri saysal elektronik devrelerinde ok kullan blklarndan bunlar iin, ekil 11-2b deki zel gsterimi kullanmak daha uygundur. "A ya da B doru ise, T de do rudur" -diye bilinen mantksal-VEYA (OR) ifadesi ise a adaki biimde yazhr. A + B =T

(11-2)

buradaki + iareti VEYA kavram n gstermektedir. Buna kar hk gelen doruluk izelgesi, izelge 11-4, herhangi bir giri varsa bir k elde edilece ini gstermektedir.
izelge 11-4. VEYA iin dio ruluk izelgesi

A
oo --

B
/ C> t I

T
1.4 r,

Diyodlu bir VEYA geidi ve devre gsterimi, srayla, ek. 11-3a ve b de gsterilmektedir. Burada herhangi bir giri te pozitif bir i aretin buna karlk gelen diyodu iletken yapt na ve kta bir iaret olarak belirdi ine dikkat ediniz. Ayn zamanda teki diyodlar ters ngerilimli oldu undan

358

SAYISAL ELEKTRON K

teki giri lere gelen geribesleme nemsiz olabilir. Gerekten, VEYA geidi, pek ok giri i aretlerini, i aret kaynaklar arasnda en az bir etkile me ile ortak bir k olarak birle tiren basit bir kartrc devredir.

A +13 + C

A 4- B+C

la) ( b) ekil ekil 11-3. (a) Diyadin VEYA geidi, ve (b) devre gsterimi.

Ikili mantkda DE L (NOT) ilemi giri i aretini ek. 11-4 de gsterildii gibi tersine evirir. Bir say sal dalgabiimi yalnz iki durumu, 0 ve 1, ierdii iin herhangi bir anda i aret 1 durumunda ise bu, 0 DE L durumunda olduunu sylemekle ayn anlamdadr. DE L gsterimi nicelik zerine bir izgi konarak belirtilir,

A DE L =

(11-3)

ekil 11-4. Ikili say sistemindeki A ve

DE L saylarnn dalgabiimleri.

ve doruluk izelgesi, izelge 11-5 de oldu u gibi olduka basittir. Basit bir yaycs-topraklanm ykselte, girii ile k arasmda 180 lik faz de iikliinin bir sonucu olarak izelge 11-5 deki mant oluturur. Bununla ilgili olarak bir DE L veya ters evirici geit iin uygun devre gsterimi daha nce bir ykselte iin kullanlan, ek. 11-5, gsterime benzemektedir. genin tepesindeki kk daire (bazan giri e de konur) zellikle ters evirmeyi gsterir.
izelge 11-5. DE L ilemi iin doruluk izelgesi A

0 1

A
0

TEMEL ELEKTRONK

359

ekil 11-5 DE IL ilemi iin ters evirici devre gsterimi.

DE IL ileminin teki mant k-geit fonksiyonlar ile birletirilmesi uygulamada ok kullanlr. Bu iaretlerin mantk geidinin kendisinde ykseltilmesine neden olur ve bunun sonucu olarak pek ok katl mantk-geidinden oluan ebeke boyunca iaretinn genliini korur. e deer girii olan ve her giriteki dalgabiiminin kta gzkebildi i ek. 11-6a daki tek transistr ykselticisini gznne alal m. Bu izelge 11-4 deki ayn mantktr ve bundan tr bu devre bir VEYA DE L (NOT-OR veya NOR) geididir. Devre gteriminde, ,Sek. 11-6 b, ters evirme i lemini gstermek iin kk bir

A+B+C C

5 V (a)

(b)

ekil 11-6. (a) Basit VEYAD geidi birletirilen VEYAD i lemini yapar ve (b) devre gsterimini verir.

daire kullaulmaktadr. Bunun gibi bir VE-DE L (NOT-AND veya NAND) geidi de mmkndr ve byle sekin bir devre daha sonraki kesimde a klanmtr. Bir VED geidi iin devre gsterimi ek. 11-7-de verilmektedir.VEYAD ve VED geitlei iin doruluk izelgeleri, VEYA iin, izelge 11-4 ve VE iin izelge 11-3 te verilen do ruluk izelgelerinin son stununa DE L ileminin uygulanmasiyle basit olarak elde edilirler.
izelge 11-6. Ezamanl ~Avan devre iin doruluk izelgesi A
0 C> /-1 1,1

B
1-1

A- ff Al
C> O ,1

O',I -1

1-1

360

SAYISAL ELEKTRONIK

Bir VED geidi ile ilgili bir mant k geidi de bir VE geidi ile bir VEYAD geidinin bir birle iminden olu ur, ek 11-8. Bu devrenin i leyii izelge 11-6 daki gibi uygun bir do ruluk izelgesi ile en iyi bir biimde incelenir. VEYAD geidinin k, 13 izelge 11-5 in yard m ile ve A . B knda ilgili izelge 11-3 deki A ve B nin stunlar kullanlarak bulunur. Do ruluk izelgesine gre, B i areti varsa k yoktur. B giri i A kn yasaklad iin pulslu uygulamalardaki bu devreye e zamanl devre ile karlatrarak ezamanlb olmayan devre ad verilir.

o A.BC ekil 11-7. VED geidi

Bundan baka basit mantk ifadelerinde]] biri de d arlayan- VEYA fonksiyonudur. Her gn kullan lan veya ilemi biraz belirsizdir nk bunun anlalam "biri veya tekisi ya da her ikisi de" veya "biri veya tekisi fakat her ikisi deil" ifadelerini iine alr. Daha nce tan mlanan mant ksal VEYA fonksiyonu izelge 11-4 deki do ruluk izelgesine gre "biri veya tekisi ya da ikisi", durumlarn gsterir. Daha a k olarak bu mant k ieren- VEYA fonksiyonu olarak da adlandrlabili. Darlayan -VEYA ifadesi,

A C4-) B = A .
Ao

B.A

(11-4)

B ekil 11-8. Bir VE geidi ile bir VEYA geidinin birle tirilmesi bir ezamanl olmayan devre olu turur.

biimindedir. Bu ifade ek.11-9 daki mant k geitleri dizisi ile gsterilmi tir. Yine burada da izelge 11-3, 11-4 ve 11-5 ile olu turulan izelge 11-7 deki doruluk izelgesini gzden geirmek yararl olur. izelge 11-7 deki son stuna gre bir darlayan-VEYA devresinden bir k yaln z A ve B nin birisi varsa elde edilir her ikisi birden olsa da olmasa da bir k elde edilmez

A*13.-+B.71

ekil 11-9. Darlayan VEYA mant .

TEMEL ELEKTRONIK.
izelge 11-7. Darlayan VEYA iin doruluk izelgesi

361

T3

A.B

B. A.
O1s0 O

A.T3+B. A.

o o
1
--1 0 -I 0

0 1 1
0

Boole Cebiri Mantk devrelerin zmlenmesi, bir ngiliz matematikisi olan George Boole nun son yzyl iinde gelitirdii mantk cebir yardmyla yaplmaktadr. Boole cebirinin teoremleri, normal cebirsel i lemlerin yaplmasnda kullanlan matematiksel mant k gibi, saysal mantk devrelerinin basitle tirilmesinde kullanlr. Kukusuz en nemli farklardan biri Boole ifadelerinde de ikenlerin iki mmkn olan de erlerden yaln z birini alabileee inin. varsaylmasdr. Boole cebirinde kullan lan teoremlerin bir listesi izelge 11-8 de verilmitir. 1 den 4 e kadar olan teoremler VEYA mant olarak tanmabilir ve izelge 11-4 deki VEYA do ruluk izelgesi kullanlarak do rulanabilirler. Benzer biimde, 5 den 8 e kadar olan teoremler, izelge 11-3 deki. VE kavram na dayanmaktadr. Teorem 9 DE L fonksiyonunun matematik ifadesidir. Yer. de itirme birletirme datma ve so urrna teoremleri olduka kolayd r ve bunlarn do rulanmas ilgili doruluk izelgeleriyle
izelge 11-8. Boole Cebirinin Teoren leri VEYA fonksiyonu 1 0+A=A 2 1+A= 1 3 A+A=A A-1-.A.= 1 4 5 0 . A=0 6 1 . A=A 7 A. A=A 8 A. A.=0 9 ()=A 10 A+B=B+A 11 A . B=B . A 12 A+(B+C)=(A+B)+C 13 A . (B . C)=(A . B) . C 14 A . (B+C)=A . B+A . C 15 (A+B) . (A+C)=A+B . C 16 A+A B=A 17 A . (A+B)=A 18 19 (A+B) .,--- A. . 11 A.B=

VE fonksiyonu

DE L Fonksiyonu Yer deitirme Birletirme Datm Sourma De Morgan Teoremleri

18 ve 19 sra numaras ile verilen De Morgan teoremleri, VE ve VEYA fonksiyonlarf.arasndaki kullawh bantlar gsterdii iin olduka ilgintirler.

362

SAYISAL ELEKTRONIK

Teorem 18, nce (A B) i ve daha sonra ayr olarak A . B yi bularak izelge 11-9 da gsterildi i gibi ispatlanr. Yukarda sz edilen iki terimin do ruluk izelgesi e it olduundan teorem ispatlanm olur. Ayn yntemler teorem 19 iin de kullanlabilir. Boole cebirinin temel iki durumlu olmas bu teoremlerle aklanmtr ve bunlar izelge 11-8 deki teki ifade iftleriyle de yaz labilirler. rnein iki birletirme teoremini ve teorem l'i 6 ile kar la tm:1.1z. Her durumda VEYA ve VE fonksiyonlar ikili olarak birbirine baldr.
izelge 11-9. De morgan teoreminin kamtlanmain A
C
1.-.4r-4

A+B

(A+B)

s
y

3 A. 1--

o o o

Mantk devrelerini basitle tirmek iin kullanlan Boole cebirinin yararl temel bir rne i, ek. 11-10 da VEYA geidi bulunan devrede grlmektedir. ki giri geidinin klar srayla X ve fi dir, bylece toplam devrenin k yazlabilir ve De Morgan teoremi 18 den yararlan p basitletirmek (.71 + T3 ) = A . B = A . B (11-5)

elde edilir. Denklem (11-5) in yaz lmasnda teorem 9 da kullan lmtr. Bu sonuca gre VEYA geidinin birle tirilmesi basit bir VE geidine indirilebilir. Mantk devrelerinin indirilmesi iin ikinci bir rnek ok. 11-9 da izilen ve ek 11-11 a da yeniden verilen d arlayan-VEYA mantk devresidir. k mantnm A . T3 -F B . = ( A . T3 ) ( B . ;4-) = ( A . ) . ( B . ) (11-6)

biiminde yazlabileceine dikkat ediniz. Bu ifade iin teorem 9 ve 18 kullanlmtr. Bu son mantk ifadesi, giriler (A . fi) ve (B . 71) ise ktaki VEYA geidi yerine bir VED geidinin konulmas ile yaplabilir. Bu mantk fonksiyonlar iki VE geidi yerine VED geitleri konularak kolayca yaplr. Sonu ek. 11llb deki mant k devresidir. Bu devre bir VED geidi

0.

O 0

Ao
o AB

ekil 11-10.

VEYAD geidi bir VE geidi olu turur.

TEMEL ELEKTRONIK

363

iki ters eivirici yerine konularak ek. 11-llc deki biimde daha da basitle tirilebilir. Bu durum st koldaki VED geidi knn belirlenmesi ile ispatlamr.
A
0

190

___ A B

A 9) R

o AEDB

Bo
(a)

-AE (b)

-0

A (.s B

(e

ekil 1l-11. D arlayan-VEYA mantigimn indirgenmesi.

A . (A . B) = A(A-1-71) = (A .
= O+ (A . 73)=6 . (A+13)

. 73)

teorem 19 ve 14 teorem 8 ve 18 teorem 6 (11-7)

= 1 . (A .73) = (A . T3)

Benzer bir zmleme alt koldaki VED geidinin knn (B . 2k) olduunu gsterir. Bylece ek. 11-11c deki devre gerekten ek. 11-11a daki d arlayanVEYA mantnm e deeridir. nceki iki paragrafm sonular Boole mant k devreleriniu en nemli zelliini aklamaktadr. Yani herhangi bir mant k fonksiyonunun yaln z VEYAD geitleri ya da yalnz VED geitleri ile ba ardabileceini anlatmaktadr. ek. 11-10 daki bir VE mant m baarmak iin VEYAD geidini kullanmak savurganlk gibi grnrse de ayn basit alt-birimden binlerce geitlerin olu turduu pek ok mant k devrelerinin kurulabilmesinde bu durum ok nem kazan r. Bu daha ok kurgulamay , retimi ve korunmay son derece basitletirilir. Bundan baka son kesimde tartlaca zere, zel bir kurgu iin ya VED ya da VEYAD geidinin al ma zellikleri ba ka geit tiplerine gre stn tutulabilir. Bylece, ok yararl olan bir tipin kullanlmas stnlk Salar. Kullanlacak tipin seimi, tamamen o tipin uygun olmas na ba hdr, ve mantk ifadeleri izelge 11-8 deki Boole cebiri iin verilen teoremlerin kullanlmas ile bir biimden tekine dntrlebilir.

364 MANTIK DEVRELERI Mantk i aretleri

SAYISAL ELEKTRONIK

nceki -tart malarda 0 durumu toprak gerilimi ile gsterilirken, 1 durumuna karlk gelen i aret dalga biimlerinin de kk bir art gerilimde oldu u varsaylm t r. Bugnk uygulamalarda, 1 durumunu belirleyen atma (bit) gerilimi yakla k 1- 5 V ve 0 durumu belirleyen gerilim ise yakla k olarak 0 V alnna.ktadr. Bu seim, ku kusuz. tamamen rastgeledir. nk Boole cebiri kullanlan i aretlerin zel seimine ba l olmayp, yaln z iki farkl durumun varlna ba ld r. Gerek geit devreleri iin mant k dzeylerinin kendi aralar nda de i mesinin etkisi olduka ilgintir. rne in 1 durumunun 0 V ve 0 durumunun da 5 V ile gsterildi ini varsayalm. Buna negatif mant k ad verilir, nk 1 durumu, 0 durumundan daha negatiftir. ekil 11-2 a da bir VE geidi olan diyoclun negatif mant a kar davrann d nnz. Diyodlar do ru ynde ngerilimlenmi ledir. Bylece giri lerden herhangi biri toprak geriliminde ya da 1 durumunda oldu u zaman k 1 durumunda olur. Yalnz btn giriler pozitif ya da 0 durumunda oldu u zaman k pozitif durumda olur. Bu mantn yalnz iki giri durumu iin do ruluk izelgesi, izelge 11-10 da verilmi tir. izelge 11-10 VEYA fonksiyonu iin verilen izelge 11-4 e zdetir. Bu zmlemeye gre pozitif mant ktaki bir VE geidi, negatif bir mantktadaki bir VEYA geidi olur. Bu ayn zamanda pozitif mant kl bir VEYA geidinin negatif mant kl bir VE geidine zde olmas demektir.
izelge 11-10. Negatif mant kl VE geidi iin do ruluk izelgesi A B T

I --

Bir ters-evirisi geidini bir mant k dzey de i -toku usu olarak dnmek olduka yararldr. nk izelge 11-5 de gre, 1 durumlu bir giri 0 durumlu bir k vermektedir. Bylece mant ksal bir VE fonksiyonu nce i aretleri negatif mant a dnii trdiikten sonra; bir pozitif mant kl VEYA geidi kullanarak elde edilebilir. Negatif mant kl iaretler, negatif VE maatn elde etmek iin pozitif mant kl VEYA geidi zerine uygulan r. Sonu olarak i aretler ba ka bir ters evirici geit kullanarak yeniden pozitif manta dntrlebilir. Bu durum a adaki biimde, 1. Pozitif mant k iaretleri 2. Negatif mant k i aretleri A,B

0ml

C>

C> ,-,- ,-4

___

TEMEL ELEKTRONIK

365

3. Pozitif 'VEYA geidi 4. Teorem 19 , 5. Pozitif mantk iareti

+B
A.B A.B
(11-8)

gsterilebilir. Bu ifadeler Boole cebirinin standard teoremleri kullan larak pozitif ve negatif mant m birleimlerinin nas l zmlenebild; ini aklamaktad r. Tam bir ikili sayda e itli saylar gsteren i aretleri iletmenin temelde birbirinden farkli iki yolu vard r. ekil 11-1 ile ilgili olarak kar la lan ilki, sayda 2 nin artan kuvvetlerine kar lk gelen zamana gre bir pulslar dizisi kullanlmaktadr. Buna seri gsterim denir ve ek. 12-12a da izimle gsterilmitir. De iik yntem olan ve ek. 11-12b de a klanan paralel gsterim de mmkndr. Paralel ekildeki iletimde, say da 2 nin artan kuvvetlerini temsil eden pulslar hep e zamanl olarak gzkrler.

1,

1
Kaynak I

1L

JL
2 (a) Seri (b) Paralel ekil 11-12. Ikili say lar /1 (a) seri (b) paralel gsterimi.

Saydarn hem seri hem de paralel gsterimi sonraki kesimlerde incelece i zere ayn saysal devrede geni biimde kullanahr. A k olarak seri iletimde yaln z bir iaret yoluna gerek duyuldu undan baz stalkleri vard r. Buna ra men paralel iletim durumunda her puls iin bir yol gereklidir. te yandan paralel gsterim kullan ld zaman, btn say larn iletimi iin yalnz bir puls geniliinde bir zaman arali na gerek duyulur; oysa seri gsterimde ihtiya duyulan zaman ok uzundur ve zaman aral saydaki rakamlarn saysna da ba ldr. Herhangi bir durumda seilen yntem hangi zelliin daha stn olaca na ba ldr.

DTM ,TTM ve YM Mantklan

Elektronik devrelerin pek ok farkl kurgular mantk geitleri olarak kullanlr. ekil 11-2a ve 11-3a da gsterilen en basit ola darnada diyodlar kulla-

366

SAYISAL ELEKTRONIK

ml r ve bunlar diyod mant ya da DM geitleri olarak bilinirlen Bu basit

devreler istenilen mant k fonksiyonlarn aka ifade ederler yaln z ok kark mant k fonksiyonlarn yapmak iin ardarda kolayca eklenemezler. Bunun nedeni devre iinde i aret kayb nn kanlmaz oluu ve bir geidin k ile bundan sonraki ele namn giri i aras ndaki impedans uyu mazh dr.
+5 V

10

-5 V ekil 11-13. DTM VED geidi.

Bu glkleri yenmek iin bir VEYAD geidi olarak ek. 11-6a da gsterilen diren transistr mant RTM kullanlr. Gerekte bu kurgu, yaln z bir VEYAD geidi biiminde kullan lr, daha ncede belirtildi i zere bu kurgu btn mant k fonksiyonlarn yapmak iin yeterlidir. Transistr kazan sa ladndan mant k i aretleri geidi geerken klmezler ve transistr ayn zamanda yk impedans nn giri dcvresine etkisini azalt r. Bu etkinin yararl bir ls yay lma yahut dallanma belirtgenidir. Yay lma veya dallanma, devre al masn bozmakszn k a ba lanabilen zde devrelerin saysn belirtir. A ka grlece i zere, dallanman n byk olmas bir stnlkt , nk o zaman kar k mantk devreleri kurmak mmkn olur. Yakla k 5 dall devre RTM geitlerinin zelli idir. Daha iyi dallanma ve devrelerin h zl al mas, daha ok ikili bir sistemdeki yer de itiren salara benzer biimde, toplama devresindeki direnlerin s alarla paralel ba lanmas ile baardn Bu kurgu DSTM, diren-sa-transistr mant olarak bilinir. ekil 11-13 de oldu u gibi diyodlu bir VE geidi ile ters-eviricinin birle tirilmesi ok yararl bir VED geidi olu turur. D 1 , D2 ve D 3 diyodlar mant k fonksiyonunu yapar transistr ise i areti ters evirir ve ykseltir. Bu devre, RTM geidinden daha h zh alr ve ayn zamanda D4 balayc diyodu araclyla giri -k etkik melerini azalt r (bu diyod D4, devrenin al masnda baz kayplar grld nde braklabilir). DTM geitlerinde dallanma says 10 kadar olabilir. Benzer bir VEYAD geidi mmkn olmas na ra men DTM mant normal olarak yaln z VED geitlerini kullan r.

TEMEL ELEKTRONIK

367

Yukardaki mant k geitlerinin hepsi integre devreler olarak bulunabilirler fakat ayr bile enler olarak kullanlabilirler. Integre devrele in yaplmasnn kolay olmas, ek. 11-14 deki mant k eleman biiminde ok-say da yapma olan transistr-transistr mantna, TTM izin verir. Devrenin al masna, diyodlarnn anodlar ortak olan bir DTM olarak bak labilir. Yaycilardan herhangi biri toprak geriliminde, 0 durumunda, oldu u zaman toplay es da toprak gerilimde olur ve k transistr al maz, nk yay- c-taban ekleleminden akn gemez. k transistr al mad zaman, k 1 durumundadr. yapmann hepsi 1 durumunda ise transistrn her ikisi de al r ve k 0 durumuna gelir. Bu mant k olarak, bir VED geidine e deerdir.
-+ 5 V

A B C

ekil 11-14. integre devre TTM VED geidi.

TTM mantmda 15 kadar dallanma vard r, sekiz veya daha fazla giri yayclar da kullanlmaktad r. Bundan ba ka alma hz ba ka geit tiplerinden daha byktr ve grltden etkilenmez. Genel olarak mant k hz , geidin iletim gecikmesi olarak tan mlanr ve bu girite mant k durumunda ortaya kan bir de iiklikle kta oluan bir de iiklik arasnda geen sreye denir. letim gecikmesi TTM geitleri iin yakla k 10 x 10 -9 s dir (10 -9 s =1 nanosaniye veya ns). Bu sre DTM ve RTM geitleri iin 50 ns dir. Mantk geitlerinin grlt ba kh, rne in uygulanan gerilim v.b. deiiklikler ile iddetli i aretler uyguland nda bir geidin verilen bir mantksal durumda nas l kaldn belirten nemli bir de ikendir. Grlt ba skl , 1 durumunu belirleyen minimum etkin giri i areti ile kta 0 durumunu belirleyen maksimum k i areti arasndaki_farkt r. Bu deerin byk olmasa, geidin, verilen bir mant k durumunda daha ok kald m belirtir. Grlt ba kli TTM geitleri iin 1 V tan fazla DTM geitleri iin yakla k 0,75 V ve RTM teitleri iin 0,2 V kadar kk olabilir.

Yay cs-bal mantkta ya da bir y-apc direnci ile ba l bulunan ve

Q , 42, Q3 giri transistrlerini bulunduran ek. 11-15 teki YM geitleriyle son

368

SAYISAL ELEKTRONIK

derece kk iletim gecikmeleri ba arhr. Giri transistrlerinin hepsi kesilimde iken (0 durumu) Q 5 in taban OV ta ve V ED'in k i areti tam yay c-taban gerilimi kadar veya 1 durumundad r. Bir ya da daha fazla giri 1 durumuna ykselirse, buna kar lk gelen giri transistr iletime geer ve Q5 in de iletime gemesine neden olur, bylece k 0 durumuna getirir.

ekil 11 - 15. integre devre YM VED geidi.

Q i zerindeki ngerilim geit transistrleri 1 durumunda oldu u zaman doyumda olmayacak biimde ayarlamr. Bu geit transistrlerinin yeniden almaz duruma gelmesi iin geen zaman azaltr. 0 durumu ile 1 durumu aras nda deien olduka kk gerilimle birlikte bu zellik YM geitlerinin kk iletim gecikmesine neden. olur. YM mant nda 0 durumu 1,5 V iken, 1 durumunun 0,75 V ta oldu unu vurgulamak gerekir. Pozitif mant k byle olduu zaman gerilim dzeyleri teki geit devrelerinin mant k dzeyleri ile uyu mazlar. AET kullanlan geit devreleri, bundan sonraki kesimlerde anla laca zere, integre-devre mant k sistemleri yapmak iin zellikle uygundur. Uygun byklkteki sistemlerde yararl ilemsel zellikleri elde etmek iin btn saysal geitler zerine kurulan kullan l saysal devreler gerekten integre-devre yntemine dayanr. Bu ilgi nedeni ile e itli mantk geitlerinin iletim sresi ve g karplarma dikkat etmek gerekir, nk hem toplam zaman gecikmesi hem de toplam g kayb nn pek ok mantk sistemlerinde snrlayc etken oldu u grlr. izelge 11-11 e gre, kk iletim gecikmeleri byk g kaybn belirtir, burada hz nemli ise YM geitleri yararl ve g kaybnn ok kk olmas istenirse AET geitleri olduka uygundur.

TEMEL ELEKTRONIK izelge 11-11 Mant k geitle inin belirtgenleri Geit tipi DM A ET DTM TTM YM letim geikmesi ns /geit 500 200 50 10 Gk kayb VQ mW / geit 0 0,25 10 20, 60

369

Toplama Geitleri
Toplama, saysal hesaplamaya temel olan matematiksel bir i lem olduu iin ikili saylarn toplanmasn gzden geirmek uygun olur. rne in arpma, toplamay tekrarlayarak yap labilir. Benzer biimde blme, toplamanna tersi olan karma ile bulunabilir. Mant k geitleri a a da iki-basamakta verilen yolla, ikili toplamay yapmak iin kullanl r. nce her stundaki saylar toplan r ve sonra ta nan saylar bir sonraki 2 nin daha yksek kuvvetini gsteren stuna eklenir. Bu, bir nceki kesimde a klanan toplama i lemine zde tir. Pulslarn toplanmas iin verilen do ruluk izelgesi, izelge 11-2, ta nan C nin bir VE mant izelge 11-3, iki pulsun toplam S nin ise d arlayan. VEYA mant , izelge 11-7, oldu unu gstermektedir. yleyse, A pulsunun B pulsuna eklenmesi a ada verilen maat kla belirlenir.

S =- A C) B C= A.B

(11-9)

(11-10)

Bu mant yapan bir devreye yar-toplayc devre denir ve bunun bir izimi ek. 11-16 da gsterilmi tir. Denklem 11-10 dan hemen a kca grld ne, Denk. (11-9) u veren toplama knn ise a adaki biimde olut una dikkat ediniz,
r

1
A 1

A ot-

AB
-----0

S C

o
L

AB
J

ekil 11 - 16. Yan toplayc devre.

S = (A+ B) + (A . B) = (A + B) . (A . B) =- ( A + B) . + ET)

teorem 18 teorem 9 ve 19

SAYISAL, ELEKTRON

K teorem 14 teorem 8

=A.
-

A . Et
B. A

B . - F B . T3

= A.

Yar toplayc ilk basamakta saylarm toplama ilemini yapar, yani pulslan toplar. Pulslarm toplamma ta nan pulslan da eklemek iin iki yan toplayc bir tam toplay c oluturmak zere, ek. 11-17, bir araya getirilir. Ta nan pulsun toplamaya eklenmesiyle yeni bir ta nan puls meydana getirece inden bir VEYA geidine gerek duyulur.

A B o-.

C
Yar toplayc Yar toplayc
4--0

o S

ekil 11-17. Tam-toplay c .

Bir tam toplayc ile ikili saylar toplamak iin izlenen yol, toplanacak saylann seri veya paralel gsterimler olup olmad na baldr. Seri gsterimde, ek. 11-18a, iki say nn dalgabiiminleri bir tam-toplay c devresine verilir ve her pulsun toplam ardk olarak toplanr. Ortaya kan herhangi bir

Atma gecik n,A

lb )

ekil 11-18. (a) Seri ve (b) Paralel toplama.

TEMEL ELEKTRON K

371

ta nacak pulS, ta yc giriine ard k pulslar arasndaki sreye eit bir zaman aral kadar geciktirilerek geri verilirler. Bu gecikme, ta yc pulsun ikili saydaki pulslarm bir sonraki stununa eklenm( sine neden olur. Uygun 1-pulslu gecikme Bl. 9 da tart lan iki ardk iki durumlunun birleimi ile elde edilebilir. Paralel gsterimde toplama benzer biimdedir, yaln z her say iin bir tam toplayc gereklidir, ek. 11-18b. Bu durumda en az anlaml puls toplamndan olu an ta nan puls, bundan sonraki en anlaml pulsun tam-toplaycsma eklenerek vib. yap lr. ekil 11-18b deki 4-rakaml iki saynn toplanmas iin 28 mantk geidi gerekli oldu undan pa alel toplama ok iyi devre yap mn gerekli klar. Ama integre devre yap m tekni inin bu ihtiyac karlayacak yetenekte oldu u hatrda tutulmaldr. Bylece bir tm in.tegre-devreli tam toplayc geit fiziksel olarak gerekli ular sa lamak iin kullan lan koruyucu kab ndan daha byk olmamaktad r.

BLG KAYDEDCLER ki durumla Devreler (flip flops)

E er iki ters-evirici geit, ek. 11-19 daki iki VED geidi durumunda olduu gibi apraz-biimde ba lanrsa, bu birleim iki kararl duruma sahip olur. rne in S girii (kurmak iin) 1 durumunda ve R giriinin (yeniden kurma veya silmek iin) de 1 durumunda oldu unu varsayalm. Eer st VED geidinin teki apraz giri i 1 durumunda ise k, Q, 0 durumunda

ekil 11-19. apraz ba lantl iki durmlu VED geidi.

olmaldr. nceki st geit giri i iin nerilen varsayma gre, alttaki VED geidinin 0 ve 1 durumundaki giri leri 0 kn 1 durumuna koyar. Yani Q ve Q her zaman z t mantk durumlarnda bulunurlar. E er S girii 1 durumunda ve R de 0 durumunda ise, kta Q nun 0 durumunda ve Q nin ve l' durumunda oldu una dikkat ediniz. Gerekten bu apraz-ba lanth mantk geidi, Bl. 9 da incelenen iki durumla devre ile e deerdir. Bu e deerlik ek. 11-19 daki mant k izimi ek. 11-6b deki RTM durumunda olan ek. 9-23 deki iki durumla devre ile karla trlarak do rulanabilir. Bir VED iki durumla devre iin do ruluk izelgesi izelge 11-12 de verilmektedir. S sfr durumunda olduu zaman iki durumla kurulmu tur denir nk Q = 1 dir. Benzer biimde, R ye verilen 0 durumla bir giri Q y

372

SAYISAL ELEKTRONIK
izelge 11-12. ki durunilu VED devresi iin do ruluk izelgesi R
OC>~

1 I
sfr durumuna getirerek iki durumluy siler. Bir iki durumlunun bir haf za devresi oldu una dikkat ediniz, nk iki durumlu en son hangi giri in 0 durumunda oldu unu gstermektedir. Ayn zamanda hem R ve hemde S girii 1 durumunda olursa bu, devreyi ilk duruma getirir, 0 durumlu iki giri ise belirsiz bir sonu verir, nk devrenin mant sa lanmamakta ve bu giri i aretlerinden sonra son durum tamamen ansa bal kalmaktadr. ki durumluya benzer bir devre apraz ba l VEYAD gcitlerinden olu ur ve buna karlk gelen do ruluk izelgesi izelge 11-12 ye benzer fakat onunla zde deildir. E er giri geitleri, ek. 11-20 deki VED iki durumlu devresine eklenirse, yalnz T veya saat giri i 1 durumunda oldu u zaman, devre mant k i aretlerine cevap verir. Bunun nedeni, T saat giri i 0 durumunda oldu u zaman giri geitleriniu her ikisinin de 1 durumunda olmas dr (R ve S deki i aekil 11-20. Geitli VED iki durumlu devresi.

retlerden ba msz). izelge 11-12 ye gre iki durumlu devre bu art alt nda ilk durumunda kalr. T girii 1 durumunda oldu u zaman R ve S deki mantk i aretleri, izelge 11-13 ile a klandd zere, devrede gei e neden olabilir. Giri geitlerin.deki ters-evirme nedeniyle bu mant k basit VED iki durumlu devresi ile kar la trldnda ters oldu una dikkat ediniz. Gerekten bu devre T giriindeki i aretlerle kontrol edilir veya geitlendirilir nk R
izelge 11-13. Geiili VED iki durumlu devresi iin do ruluk ielgesi R S
O1-.C>,-

C, .-1 0.

belirsiz 0

1 Q

Q Q I. 0
Belirsiz

v -I

TEMEL ELEKTRONIK

373

ve S deki mant k iaretleri yaln z T girii 1 durumunda oldu u zaman etkilenirler. Blm 9 da anlat lan RS / T iki durumlu devre ile bu kurgunun benzerliine' dikkat ediniz. Sz konusu geitli iki durumlu d.a. ve puls biiminde olmayan mantk iaretlerin bile tepki gsterir. Geitli iki durumlu devrenin k ularn giri ularna, devreyi RS IT iki durumlu devresinde oldu u gibi durum de itirmesi iin ba lamak mmkn deildir. Bunun nedeni k ucu giri i aretine ba lyken durumunu de itir( memesidir. Bununla birlikte d.a. iftlenimin stnlklerini aynen saklayarak kollu iki durumlu yapmay baarmak iin iki basamakl iki durumlu devre kullanlabilir. ek. 11-21 deki RS ana-gdml iki durumlu devresinin mantk ebekesi bu yntemi a klamaktadr.
Kurma 0

ekil 11-21. RS ana-gdml iki durumlu devre.

Devrenin ayn saat girii ile kontrol edilen geitli iki tane iki durumlu devnsi olduuna dikkat ediniz. Bununla birlikte, gdml iki durumlu devresi bir ters evrilmi saat i areti ile geitlenmi tir, nk saat giri i hattndaki 220 S luk diren ana iki-durumlu devresinden birazc k farkl zamanda harekete geer. Saat s fr durumunda oldu u zaman R ve S girilerindeki mantk i aretleri dzgn geitli bir iki durumlu devresinde oldu u gibi etkisiz olurlar. Bununla birlikte ters-evrilon saat-i areti gdml iki-durumlu devresinde 1 durumunda olur ve gdmlnn ana devre ile ayn durumda olduu varsaylr. Saat i areti 1 durumuna giderken saat ters-evirici geidinin giri i, ana devrenin giri geidi 1 durumunu almadan nce, 0 durumuna var r. Bundan tr gdml giri geitleri, gdml iki-durumluyu ana-devreden ay rr ve gdml iki durumlu ana-devrenin durumunu saklar. ahr, Bundan sonra ana-devresinin giri geitleri saat iaretinin 1 durumunu R ve S deki mantk iaretleri izelge 11-13 e gre ana iki durumlu devre-

374

SAYISAL ELEKTRONIK

sinin durumunu belirtiler. Saat pulsunun sonunda, ana-giri geitleri, R ve S giri lerinden durumlu devresini ay rr. Saat yeniden nceki O durumunda olduunda, gdml iki durumlu devresindeki ters-evrilmi saat i areti gdndniin ana-iki duru nlunuu durumunu almas na neden olur. By. lece, k durumu R ve S deki mant k i aretlerini yans t r, ama saat puls sona erinceye kadar k durumuna eri c nez. Hem R ve hemde S girilerine ok sayda ularn konulabilece ine dikkat ediniz. izelge 11-13 e gre, herhangi bir S giri inde bir 0 durumu Q y 0 durumuna koyar v6 herhangi bir R giriinde bir 0 durumu Q y 1 durumuna koyar. Do rudan do ruya kurma ve silme giri leri de yap labilir. Kurma giriinde 0 durumunda olan bir i aret btn teki i aretleri geer ve Q =1 durumunu olu turur. Benzer biimde, sil giri inde 0 durumunda olan bir i aret Q = 0 yapar ve iki durumlu silinir Durum de i tirme kipi, ek. 11.-21 deki yi S giri lerinden birine ve

Q y R giri lerinden, birine ba layarak yap lr. Geriye kalan S ularna J giri i ve serbest R ularna da K giri i ad verilir. Bu kurgu bir JK ana-gdml iki durumlu devresi olarak bilinir. izelge 11-14 de verilen yeni do ruluk izelgesinin son giri inde gsterildii gibi, devre durum de i tirmenin dnda geitli bir VED iki durumlu devresine benzemektedir. Szle ifade edilirse. bir JK iki durumlu devresinin mant ; herhangi bir J giri indeki bir 0 durumu Q deki 1 durumunu ve herhangi bir K giri indeki bir 0 durumu da Q deki bir 0 durumunu nler ve J ya da K giri lerinden biri 0 durumu ile yasaklanmad srece devre durum de itirir. Durum de i tirme kipinin T de puls biiminde olan ve olmayan i aretlere basit cevap verdi ine de dikkat ediniz.
izelge 1144. JK VED Ana-glidiimili iki durumlu devresi iin do ruluk izelgesi
C.. . i

Ji

C, , -

Ji

Bylece dikkatle haz rlanan iki durumlu devreler yaln z, integre devreler biiminde kulianl olurlar. TTM mant nda sekin bir JK ana-gdiinal iki-durumluda, toplam 18 transistr kullan lmakla birlikte ek. 11-22 de gsterilen uygun byklkte bir pakete s drhr. Geitli bir iki durumlu devresinin yararl dei ik bir biiminde S giri ine ba l tek bir giri ucu vardr ve S si R giri ine ba lamak iin bir ters-evirici kullanlr, Sek. 11-23. Uygun do ruluk izelgesi, izelge 11-15, D iki durumlu sunun (verilen i kilitlemek iin), saat pulsunun 1 durumunda oldu u son aralikta, giri , ucundaki i areti saklad un gstermektedir. Bu devrenin bir uygulamas gelecek kesimde i lenmitir.

! -

C" ,,IC:

i ! s

TEMEL ELEKTRONIK

375

ekil 11-22. JK ana-gdml iki durumlunun ntegre devresi (Motorola semiconductor Products, Inc).

ekil 11-23. Verilen kilitleyen iki durumlu devre.

izelge 11-15. ki durumla D devresi iin doruluk izelgesi D Q

0 1 Sayalar

0
1

Tek bir JK iki durumlu devre, saat giri ine uygulanan her iki puls iin bir k pulsu oluturur. Bunun nedeni, 9. blmde tart lan RS I T iki durunalu devrede oldu u gibi iki puls devreyi bir kararl durumundan tekine kaydm ve sonra yeniden ilk durumuna geri getirir. Bir iki durumlu devrenin Q k, ikinci bir iki durumlu devrenin T giriine balanrsa, toplam drt giri pulsu tek bir k pulsunu oluturur. Yani bir dizi iki durumlu devreler giri pulslarmn saysn belirleyen bir elektronik saya olu turur. Her iki durumlu devrenin durumu, herhangi bir anda giri pulslanrun toplam saysn verir. ekil 11-24 deki drt tane iki durumlu sayac dnelim. nce drt tane iki durumlunun silindi ini ve bylece her basamakta Q = O olduunu varsayalm. Giri pulslarmn dzgn sralanmasuun bir sonucu olarak, her

Giri o

Q J T FFA K C C2 -

Q J T FF8 KC d

Q d T FFC K C d

--o k

0 ekil 11-24. Pe pee iki- durumlu devreler iki durumlu sayalart meydana getirir.

376

SAYISAL ELEKTRONIK

iki durunalunun kudaki dalga biimleri ek. 11-25 de gsterilmektedi . lk giri pulsu FFA nn durumunu de itirmeye neden olur, tekiler ise 0 durumunda kalr.
At m
1 Giri 2 3 4 5 6 7 sayt 8 9 10 11 12 13 14 15 16

FFA
sss

ssss

FFB

FFC

L _I

FFD 0

L
ekil 11 25. 16. lekli sayata dalga biimleri.
-

kinci giri pulsunda FFA, 1 durumundan 0 durumuna yeniden dner ve k iareti FFB yi 1 durumuna tetikler. ki giri pulsunun net sonucu, teki devre 0 durumunda iken FFB nin 1 durumuna gelmesidir. ekil 11-25 deki izimde akland gibi, on altnc giri pulsu ile negatife-giden bir tek k iareti olu uncaya kadar, bu sre daha sonraki giri pulslanyla devam eder. Buna uygun olarak drt tane iki durumlu devrenin pe pee birle imi 16 lekli saya adn alr. Pe pee, balanan RS IT iki durumlu devrelerinin byk bir uygulama yeri, rnein k pulslarn elektromekanik kaydedicilerle kaydedilebilecek lye kadar, nkleer rum detektrleriyle puls say larn azaltmak ya da lei drmektir. Byle bir lekleyicinin lek arpar'', iki durumla devreleri]] eklenmesiyle basit olarak art rlabilir. Kaydediciler denilen pepe e iki durumlu devreler, ikisi say lar gsteren i aretleri ve say sal mantk iaretlerini kontrol etmek, biriktirmek ve saymak iin ok kullan lr. Kaydedici uygulamalarda, ek. 11-24 deki basit pe pe e balama her basama n gei zaman ile ortaya kan iletim gecikmesinden zarar grr. rnein sekizinci ve on altnc giri pulslarnda, drt tane iki durumlu devrenin hepsi de ardk olarak durumunu deitirir, bylece toplam sre her basaman gei zaman ile son gei iin gerekli olan basamaklarn saysnn arp-

TEMEL ELEKTRONIK

377

mna eittir. Hzl giri pulslar iin ilk iki durumlu son iki durumlu devrenin son, durumuna varmadan nce, ard k giri pulslanna hemen cevap verebilir. Bundan tr herhangi bir anda sayac n durumu gerek say s gsteremez. Bu zorluk btn drt iki durumlu devrenin e zamanl olarak durumlar n deitirebildii ezamanl iki durumla saya ad n alan, ek. 11-26 daki sayala giderilir. Bu ekilde giri ucunun sa-tarafa konuldu una ve bylece kaydediciye kaydedilen bir say nn, normal okumada oldu u gibi, sol tarafta en anlaml rakam ile , gsterildiine dikkat ediniz. Her iki-durumlu devre btn
D C B A

----O

Giri

ekil 11-26. Ezamanl iki durumlu saya

saat girilerine uygulanan giri pulslar ile durum deitirmeye zorlamr. Iki durumlu devreler aras ndaki ba lantlar uygun saymaya eri ilinceye dek geileri yasaklar. rne in btn J ve K girileri 1 durumunda olduu zaman sekizinci (ve on alt nc) giri pulsuna kadar FFD yasaklanrken FFA nn her giri pulsu iin durum de itirdiine dikkat ediniz. Her JK iki durumla devresinin son durumu saat pulsunun negatif geisinde olu tuu iin, dalgabiimleri e zamanl olmayan iki-durumla saya iin verilen dalgabiimlerine, ek. 11-25 zdetirler. Bu balgabiimi deseni, JK iki-durumlu devresi iin verilen doruluk izelgesi izelge 11-14 kullanlarak do rularu.bilir. Genel olarak bilgilerin ondal k biimde gsterilmesi istenir ve bundan

tr saylar , ikili say gsteriminden ondahk gsterime dn trmek gereklidir. Bu de iiklii ba armak iin kullanlan zc mant k, 4 ya da 5 pulsdan daha ok puls olduu zaman ok kark olur. Bunun yerine, bir ondahk say n n her rakamnn ayr olarak ikili biimde saklamak o u kez daha uygundur. Bylece, ondahk say nn her rakam 0 dan 9 a kadar sayan bir drt tane -ikidurumlu kaydedici devre ile gsterilir, rne in byle be kaydedici dan 99999 a kadar ondal k saylar saklayabilir. Bylece zc mant n yalnz 0 dan 9 a kadar olan ondahk say lar kaydetmesi gerekli olur ve byk saylar, her onluk iin bir ek kaydedici ekleyerek kolayl kla elde edilebilir.

378

SAYISAL ELEKTRONIK

Bil drtl-iki durumlu devresi 16 ya kadar saymak iin yeterlidir, fakat byle ikili kodlu onla, ya da KO, ir sayata toplam 10 sayma istenir. Bu, ek. 11-27 de oldu u gibi iki duramlu devreler aras nda ba lantlarla kolayca ba arlabilir. iri pulslar FFA nn durumunun de itirmeye neden olur ve FFD den Q knn yasakland sekizinci saymaya kadar FFA, FFB nin de durumunu deitirir. Benzer biimde FFD, yedinci saymaya kadar biri ya da teki J girileri 0 durumunda olan FF.B ve FFC in Q k ile yasaklanr. FFB sekizinci giri pulsund.a deiir. Dokuzuncu puls yaln z FFA y ikili durumdan birine koyar ve onuncu saymada hem FFA ve hemde FFD de-

Q
Q L

J
K

Q
FFA

J
T
o Giri

FFB T

C?

ekil 11-27. E-zamanl olmayan ikili kodlu nin saya.

iir ve bylece btn Q ler sf r durumunda olur ve devir tamarniamr. Bu olay giri saysnn bir fonksiyonu olarak her iki durumla devresinin durumunu gsteren bir izelge ile, izelge 11-16, en iyi biimde a klanmaktadr. Bu desenin ek. 11-25 deki ikili sayac n dalgabiimleriyle zde olduuna dikkat ediniz Bu KO sayacnn sayma deseni 16 lk sayacn leinin ilk dokuz durumu ile ayn olmas demektir. Buna do al 8421 kodu denir ve ok kullan lr.
izelge 11-16 KO Kodu sayaenun durumlar

Sayma
1egCf>

FFD
0 C C, O C ,-
F-4

FFC
C O0 Or.1-4r.OC

FFB
C 0-+- 00 r-, C:9 C

FFA

Bir KO say-acnn devri ya da taban 10 dur, nk btn iki durumlu devreler her 10 saymada bir silinir. Benzer biimde, bir drtl iki durumlu sayacn taban 16 dr. Uygun mant k balantlar ile herhangi bir tabanl sayalar yapmak mmkndr. rne in giri FFB nin T ucunda olursa,

CZ,
1-1

TEMEL ELEKTRONIK

3 79

KO sayac , FFB, FFC ve FFD iki durumlularn birle tirilmesinden olu an 5-tabanl bir saya olur. De iik bir yolla basit bir ikili saya, uygun bir
sayma sonunda, tm iki durumlu devreleri silmek iin do rudan silme giri leri ve bir mantik devresi kullanarak istenen herhangi bir tabanl sayaca dn trlebilir. Bu yntem, do rudan silinen bir 7-tabanl saya- iin ek. 11-28 de aklanmaktad r. nce Q lularmn hepsi 1 durumunda oldu u zaman
B A o

Q
FFC

J T K

Q
FEB Q

J T -K

Q
FFA

J
T K
o Silme Giri

AB

G'

ekil 11-28. Do rudan silme kullanan 7-lekli saya.

(izelge 11-16 e bak nz) devre yedinci giri pulsuna kadar normal iki durumlu gibi sayar. VED geidinin k 0 duruma geer, btn iki-durumlu devreler silinir ve sayma devri tekrarlan r. Saya yeni bir dalgabiirnini saymaya devam ederken, bir kaydedicideki toplam sayy tekrar gstermek amac yla o u kez saklanmas istenir. Bunu baarmak iin, ek. 11-29 da oldu u gibi, her sayaca-iki-durumluya bir D-iki durumlu devresi ba lanr. Hafza iletim ucundaki 1 durumlu bir'puls hor iiki durumlu devresinin izelge 11-15 e gre kendilerine kar lk gelen sayacm ayn durumunu almas na neden olur. Bylece, iletim pulsu an nda /KO sayacmdaki say, saya yeniden saymak iin silinirken haf za kaydedicisindo saklamr._Gelecek pulsa kadar sabit kalan haf za kaydediciSinin k kl gstermeyi ba latmak iin kullanlabilir. Bu yerle imin, ikili saylar seri gsteriminden paralel gsterimine dn trrdii iine de dikkat ediniz. Kaydediciler Mantk iaretlerini saklamak iin dzenlen ni iki-durumlu devreler dizisine kaydedici denir ve ek. 11-29 da grupland rdan drt D-iki -durumlu devresi buna tipik bir rnektir. Ku kusuz, bilgileri saklayan pe pee ekli bir dizi iki durumlu devreler de bir kaydedicidir. Bir kaydedicide saklanan mant k
,

330

SAYISAL ELEKTRONIK

C
IGO sayac

A o Giri

o Silme ekil 11-29.

KO sayac ve saklayc kaydedici.

i aretinin ilgili dalgabiimini de i tirmeden iki durumlu devreler zinciri boyunca hareket ettirmek o u kez yararl dr ve byle bir sisteme kaymal kaydedici denir. ek. 11-30a da JK iki-durumlularndan. olu an 4-basamakl kaymal kaydediciyi buna karlk gelen ok. 11-306 deki dalgabiimleriyle gznne aln z. Burada I ve i giri i aretleri, J ve K girilerine uygulanmaktad r. Ne zaman /, 1 durumunda ise, ayn mant k saat pulsunun azalan kenar nda FFA nn Q ucunda ortaya kar. Bu FFB nn Q ucunun bundan sonra gelecek saat pulsunun kesilmesi an nda (azalan kenar nda) 1 durumunda olmas na neden olur ve bylece devam eder. Yani giri ine verilen bilgiler, her ard k iki-durunlunun knda bir saat pullu kadar gecikmeyle gzkr. Bundan tr bilgi deseni, ek. 11-30b de sekin dalgabiimleriyle gsterildi i gibi, kaydedici boyunca dokunulmama biimiyle kayar. Bir kaymal -kaydedicinin k yeniden giri ine verilirse, mant k i aretleri srekli olarak do alr.Byle dolat nl, bir kcydedici in kullanl bir biimi, ek. 1L-31 de gsterilmektedir. 1 durumundaki kontrol giri i ile, kaydedicinin kndaki mant k i aretleri yeniden giri e verilmektedir. I aretler her m pulsunda k ta yeniden ortaya kar, burada m kaydedicideki iki-durumlularn saysdr. Yeni mant k i aretleri kontrol ucundan 0 durumlu bir i aretle yenilebilir. Byle yzlerce-puls uzunlu unda dola mh kaydedicilerin integre devresini elde etme imkan vardr.

SAYISAL ELEKTRONIK

381

0---1

k .5 o

(al

1
Saat 1

5 6

1.1-1311111.111111.1-Irl.
0

1 AO

BO

co
DO
(b)

ekil 11 30. (a) Drt basamakl kaymak kaydedici (b) tipik dalgabiimleri.
-

Kayma', kaydedici

ekil 11-31. Dolaml kaydedici.

Bununla ilgili ve yararl zellikleri olan bir kaydedici, ek. 11-30 daki kaymal-kaydedicinin klarmin giri ularna ba lanmas ve giri i areti olarak da saat ucunun gznne al nmas ile elde edilir. nce 1 durumunda bir i aret FFA ya yerle tirilir ve her iki-durumlu devresindeki do rudan-kurma ve silme giri leri kullan larak btn teki iki durumlu devreler 0 durumuna silinir ekil 11-30 daki dalgabiimlerine gre 1, saat ucundaki giri pulslarmm tetildemelerine gre kaydedicide dola r. Bu drt basamakl halkal sayacn,

TEMEL ELEKTRON K

ard ik durumlar izelge 11--17 de gsterilmektedir. Gerekte, bu al ma biiminin 'bir 4 tabanl saya oldu una ve toplam ondahk saymarun her iki ' durundu devresinin k n a. bir gsterge ba layarak kolayca ayndedilebilece,<;;Me dikkat edilir. Yani halkal saya kendi ba na bir zticiidr. Bu yararl zellik, her iki-durumluya sadece bir puls yerle tirebilme gere ini gstern cktedir.
izelge 11-17. 4-basamakl halkal sayaem durumlar . Giri pulsu 1 2 3 4, FFD 0 0 O 1 FFC FFB - FFA 0 1 O 0 0 0 O 0

GOSTERMLER ou kez, bir kaydedicide saklanan bilgilerin kl biimde gsterilmesi olduka yararl olmaktadr. Kaydedicideki her iki-durumlunun mant k du- ramunbildestgrcylioab.Fktsrnilge onluk saylar cinsinden daha incelikli biimde gstermek, o unlukla daha uygun dur. Tek-Elemanla Gsterimler Bir iki-durunilmun mant k durumu, ok. 11-32 de verildi i biimde, kk bir ampul yardmyla dorudan gsterilebilir. Q = 1 olduu zaman tran+5V

ekil 11-32. iki-durumlmun mant k durumunu gsteren ampulli devre.

sistrn taban doru ynde ngerilimlenir ve ampul yanan. Buna ra men, iki-durumlu Q = Q durumunda oldu u zaman transistr kesilimde olur ve ampul yanmaz. Basit olarak iki-durumlu devresinde toplayucmm yk direnci ile seri olarak bir ampul konulmasnda/1 ok bir transistr anahtar nn konulmas

SAYISAL ELEKTRON K

383

daha yararl dr, nk anapl yakmak iin gerekli olan yakla k 50 nA Ilk alum devrenin normal almasn kolaylkla bozabilir. Bir sayata her iki-durunalun m durumu, ayr bir amp l ile gsterilebilir ve herhangi bir anda toplam sayma ampr llerin yanmalar na dikkat edilerek belirlenebilir. ek. 11-24 deki 16-lekli sayataki her iki-durumluya ba lanan ampuller, ek. 11-25 deki dalgabiirnlerine gre, s rayla 1, 2, 4 ve 8 olarak . adland rdr. Toplam yanan . a-mpullerin gsterdi i saylar ekleyerek bulunur. Aka grld gibi bu basit gsterim ikili say sistemindeki bilgileri belirtir. Ordu say sistemindeki kl gstergeleri sa lamak iin nce ikili i aretleri, kendilerine kar lk gelen onlu rakamh i aretlere dn trmek gerekir. rnein, ek. 11-27 deki 'KO sayacn dnelim. Bu saya iin, her onlu say ya karlk gelen mant k ifadesi (yani sayac n durumu) izelge 11-18 de gsterilmi tir. Bu, ard k giri pulslarnda her iki-durumlunun durumunu gsteren izelge 11-16 daki gsterimin yeni bir ifadesidir.
izelge 11-18. kiliden onlu kodluya Ondalk say Ikili mantk - ifadesi
1

izelge 11-18 deki. ikili ifadelerin hepsi, ek. 11-33 deki diyod VE geitlerinin bir dizisi ile yap labilen VE mant da. Bu, ek. 11-34 deki 0 lambas B na e lik eden devrenin yala lnas ile kolayca aklanabilir. Bu devrede,.-- , , D girileri var oldu unda btn diyodlar n ters-ngerilimde oldu una ve transistrn taban n da do ru ynde ngerilimlendi ine dikkat ediniz. imdi ek olarak, transistrn yay cs topraklan rsa (yani olursa) lamba yapar. Benzer bir zmleme teki 1-1(0 mant k giri ifadelerinin her biri iin yap labilir. Gerekten bu devre, giri teki bilgileri 'KO kodu olarak al r ve onlar k ta ondalk kodlu iaretlere dn trr ve bundan tr bu dizi, bir zc adn alr. ekil 11-32 ile ilgili olarak tart ld zere src transistrler lamba akmn salamas iin gereklidir.

Bu zc biime eri ilirken, KO mantnun belli basitle tirne stn 7

lm tr. rne in izelge 11-18- de yalnz D ve .p nin 0 ve 1 d ..F.lkeriuan mallarn 8 ve 9 dan ayrdma yani D nin 2 den 7 ye kadar olan durumlar belirtmesine gerek olmadna dikkat ediniz. Bundan tr zc dizisi

:414 1 lU l a 1U1 r.Jw 141 44 4 14 14 4 41 4 141

'< 1.< `<

t'

4CZI;:1

sZ .< 0,

384

TEMEL ELEKTRONIK

+5 V o
zc dizi

IffillirA ,_ .

Src transistrier 00

4
es O

tuat
0

"111

t
8 A

o
:(5 C

8
GO giri i

ekil 11 33. IKO dan ondal k zc ve srcye.

-

iinde bu saylar iin D ve D tellerine ba lant yaplmamtr. A ve de, ayr d ey mantk balant larndan daha ok src transistrlerle ba lanarak verilebilir. ki ba lantrom da e de er olmas na A ve nin ayr dey mantk balantlar ok kar k bir devre olu turur. zc mant k, mant k ifadeleriyle belirtildikten sonra, ikili say larn onlu saylara dn trlme i lemi a a daki biimde grlebilir. Sayac n durumunu belirten her 4-basamakl ikili szciik, zel bir onlu say ya kodlamr ve bu say ilgili lamba ile gsterilir. Bu gsterim, sayataki her iki-durumlunun durumunu basit olarak gsterme biiminden, daha uygundur ve daha ok bilgi ierir.

TEMEL ELEKTRON K

385

O Lambas

ekil 11-34. 0 lambas iin KO zenn yal tlm VE geidi.

Bir ondalk zc kaydedicideki saymaya kar lk gelen gerek sayy gstermek iin pek ok gsterim ekilleri gelitirilmitir. Bunlardan, biri Nixie tp ad verilen 10 katotlu neon tpdr. Katotlar n her biri 0 dan 9 a kadar olan rakamlara benzer biimde telden sardm lardr. Bunlar 10 ayr lamba kullanlarak yaplan gstermeye benzer biimde zc-srcsne ba lanr, bylece bir anda yalnz bir katot yanar. Belirtgin k rmz neon katot telini bsbtn kaplar ve bu say lar tpn yzeyinde gzkr, ek. 11 35. Her onlu kaydediciya bir Nixie tp ba lanr ve ardarda onluklara kar lk gelen tpler bir s ra halinde dizildikleri zaman, toplam sayma do rudan doruya bir onlu say olarak gsterilir.

ekil 11-35. Nixie tp say gstericisi (Burroughs Corporation)

Yedi Paral Gsterimler

ok tutulan saysal bir gsterge de ek. 11-36 da verilen yedi-paral gsterme biimi kullan lr. Her para kk bir lamba ile ayd nlathr ve aphrlan.an

paralarn uygun biimde dzenlenmesiyle 0 dan 9 a kadar olan saylar olu-

;4 6

SAYISAL ELEKTRONIK

tutiltr. Yedi-paral gsterin, iin. kullan lan ek. 11-33 e benzer bir zcsrcii mant k devresi gelecek kesimde tart lacakt r.

ekil 11-36. Yedi-paral onlu gsterin.

Yedi paral gsterirnin bir ikinci tipi, baz pn eklemlerinin do ru ngerilim altnda bulunduu zaman grnr blgede k yayna zelliklerine dayanmaktadr. Belli yar-iletkenlerin pn eklemlerinde, daha ok galyum arsenit ve galyun fosfat n oluturdu u aznlk tayclar' eklem blgesinde h zla yeniden birleirler. Her yeniden-birle me ek. 11-37 de enerji- eridi rneinde akland zere, yasaklanan-enerji-aral nn geniliine karlk gelen dalga boyunda bir k enerjisinin yaynlanmasna neden olur. Bu olay, ek. 10-18de pn eklemli fotoseller iin verilen enerji- eridi rnei ile ilgili olarak tartlan foto-iletkenli in tam tersidir.

Grnr blgede yay nlanan k

ekil 11-37. I k -yaynlayan diyodun, IYI>, enerji eridi modeli.

TEMEL ELEKTRONIK

387

o u, kez byle k -yay nlayan diyod yani IYD, krmz k yaynlar; geri ye il ve sar IYD lar da vard r. Bir yedi paral gsterim her para iin dorusal bir eklem eklinde yaplr. ek. 11-38, ve bu ok amal saysal uygulamalarda olduka faydal olur. Bu yararl zelliine ek olarak, IYD gstericisinin olduka uzun al ma mr de vardr.

ekil 11--38. Yedi-paral gsterim (IYD) (Dialight Corporation)

teki yedi-paral gstericiler fluoresans hedefli vakum tpleri ile ok filmanh akkor-lambalar ieririrler. lk tipi, ek. 11-36 daki desenlere gre dzen.lenmi yedi flouresans hedef ieren bir vakum tpdr. Hedef paralarnn elektronlarla dvlmesi onlar katoda gre pozitif yapar ve ayn zamanda mavi-ye il renkte flouresans ismim yaymlamalarma neden olur. Bu gs.terim biiminin hzl bir tepki zaman vardr ve para bana ok kk bir akm gerektirir. ok filmanh lmbah gsterimlerde pek ok akkor filmalar dorusal olarak yap lr ve yedi-paral desene yerle tirilir. Bu gstergeye, btn rakamlarn grnen elemanlarnn bir vakum kabmda toplanmas nedeniyle tek-tek lamba ile gsterme tipinin daha Terli toplu ve daha kullan l bir biimi olarak bakdabilir. zileii Mantk Bu yedi-paral gsterim tiplerinin her biri, her onlu say y belirten .tKO giri szeiiklerine karlk gelen uygun paralar altrmak iin zc bir mantk devresine ihtiya duyar. Her say iin aydnlanan paralar

388

SAYISAL ELEKTRONIK

belirten bir do ruluk izelgesi, izelge 11-19 da oldu u gibi kolayca kurulur. rnein, O, 2, 6 ve 8 ondal k saylarnn yazlmas iin a paras n aydnlatma mant
izelge 11-19. Yedi-paral onlu gsterim iin doruluk izelgesi Ondalk Say
<D,..,cver CCCN

KO Szc 1 41 6:141:4 14 1q4 A 1 414 a b c

Para b e
<D <D

a = ( 7 . T . ." . 1 3

dir. Bu ifade, izelge 11-18 de teorem 14 kullan larak basitle tirilebilir, yani a

-< 1.< -< < ,4f-<

r...1<D

C> CD <D ,-I

<D

CD

C,C, <D

r4 CD

C <D,.

(.>Ic.3 1c.3
(

m1....I1-4

CDr.

cD,4

+ (.B.

r-1 C>
.

. ) D)

(.B.C.)

(11-11)

.
.

) .(. + D )
. -F . B.

(21:. B).(.(TH- C)
( 1 1-12 )

olur. teki alt para iin benzer bir mant k ifadesi yaz labilir. d ve e gibi belli paralarda ayd nlanmam durumlar iin mant k ifadesi ksadr, nk bu paralar on saydan bir ya da birka dnda hemen gemen hepsinde ayd nlanm durumdadr. Her durumda sonu, Denk. (11-12) ye benzer ve ok. 11-33 hatrlatan VE ve VEYA mant k dizileri ile ifade edilebilir. Bu ilgiden hareket edilerek, VEYA mant nn basite d.iyodlar nm do ru ynleri ters-evrilerek bir DM dizisi ile yap labilece ine dikkat edilmelidir. zc mant k dizileri, o u kez pe -pe e gelen kar k devreleri ierdi i iin en iyi biimde integre devre teknikleri ile yap labilir. Bylece tek bir integre devre ziics, bir KO szc ne karlk gelen drt giri i aretini alr ve yedi k ucunun her birinde uygun k i aretleri verir. Baz saysal cihazlarda 6, 8, ya da 12 basamakl , onlu saylar gsterebilen gstergeler kullan lablir. Bu, sayda ze-sriicii dizilerinin gerekli olduu ve devre yapmnn ise kark olduunu anlatmaktad r. Baka bir seenek ok sayl bir gsterimde bir tek zc-srcsniin her say y srayla abuk abuk gstermesidir. Bu durumda, gsterimin kal cl saylar sanki srekli olarak aydnlanr biimde gsterir.

TEMEL ELEKTRONIK

389

Srekli yapma ad verilen bu abuk-anahtarlama tekni i ek. 11-39 da aklamaktadr. Bu gsterimdeki btn ortak paralar birle tirilir ve zcnn uygun k ucuna ba lanr. zcnn giri szc , her bir /KO kaydedicisinden VEYAD ve VED geitlerinin birle imi araclyla yle almiiki herhangi bir anda zcnn giri ine sadece bir /KO ba lanr. Ayn
+5 V Yedi paral gsterimler

b GO dan yedi paral zc-srcye. c

d
e

D C BA

Basamak-verebit geitler
}

D B CA

GO kaydediciler
ekil 11-39. Saysal gsterim iin srekli-yapma devresi.

anda sadece bu girie karlk gelen onlu say, bu sayya izin veren geitle altrbr. VED geitleriniu her biri ile ilgili olarak al an geit, halka sayacm.da devreden mant k 1 durumu ile pe pee altrhr (izelge 11-17 ile karla tmuz) Bu srekli yapman n net sonucu her saynn onun uygun yedi paral zc koduyla uygulanmas ve halka sayacm her devirde bir kez yanmas demektir. Halkal sayac sren osilatrn frekans , gsterimdeki titrek yanmay yok edecek biimde byk yap lr. Devre kar kln anlaml bir biimde azaltmasnaa ek olarak, srekli yapan gstergeleri ayd nlatmak iin gerek-

390

SAYISAL ELEKTRONIK

li olan gc de azalt r, nk gerekte herhangi bir anda yaln z bir rakam yan ar.

HAFIZA DEVRELERI
Yaln z hafizalar-okuyan
Bir nceki kesimde tart lan gsterici mant k zc dizileri her biri yalnzhafza okuyan yani YHO ad verilen devreleri basit rnekleridir. Bir YHO kendi i mantna gre her giri i aretine e lik eden zel bir k i areti olu turur. Giri ile k aras ndaki sabit ba nt, YHO yl bundan sonra anlat lacak teki hafza devrelerinden ay rmaktadr. ek. 11-40 Baki 32 szciikl, 8-atma olu turacak biimde dzenlenen bir 246 atmah YHO devre dzenleni ini diinelim. ntegre- devre teknikleriyle
5-atruall giri szc

Atma 8

o Atma t

Atma 6 Atma 5 Atma 4

-O

Atma 3

Atma 2

0 Atma 1

32 szelik trasistrleri

ekil 11-40. 256-atmak YHO devresi.

TEMEL ELEKTRONIK

391

yapld zere her szck do rusu bir transistrn toplay csma ve transistrn yaycsda sekiz atmak do rulara baldr. Seilen bir szck transistrn n taban ucundaki 1 durumu, ktaki src transistrleri al tm, yani kta 0 durumunun olu masna neden olur. Yap lan son basamaklar srasnda szck transistrleri ile atma do rulan aras ndaki belli yayel-balantlan, istenilen mant k rneklerine gre kalplanr. Buna gre, verilen bir szck transistrnden ba lants zlen bu atma izgileri, o szck transistr al maya ba lad zaman k 1 durumda yapar. Szck do rulan ile atma do rular n n kesime noktas na ba l olan ve olmayan tran.sistrlerin deseni, giri szckleri ile k iaretleri aras ndaki ba llk ' devaml hatarlatan YHO . gibidir. ekil 11-40 da 00000 dara 11111 e kadar olan ikili say lar 32 farkl szc belirler ve bir adres zc dizisi, her 5-atmal giri szcne gre 32 szck transistrlerinin birini semek iin kullan lr Bylece, bu YHO nun btnnn al mas , bir 5-atmak ikili szc ile giren ve bir 8-atmak ikili szc ile gsterilen bilgilerin 256-atmas n devaml olarak saklamaktad r.
.

Szck do rulara ile atma do rulannn kesi me noktas nda bir taransistrn bulunmas ya da bulunmamasmn o konumdaki mant belirledi ine dikkat ediniz. Bu, ek. 11-33 deki zc-src YHO da kullanlan diyodlara tamamen benzer. Benzer olarak bir MOYAET YHO da, kesi me noktasnda bir geit elektrodunun bulunmas ya da bulunmamas mant belirtecek biimde yaplr Mantk balantlar= tipi de uygulamada kullanl r. 2 14 (16384) e kadar atmay saklama yetene inde olan YHO lar elde edilebilir. Saysal devrelerdeki YHO larn balca uy gulan nda trigonometrik, stel, karekk ve logaritmik fonksiyonlar gibi, matematik fonksiyonlann izelgelerine baklr. rne in, bir sins izelgesi durumunda, giri i areti verilen bir aya karlk gelir k da o a= sinsn gsterir. Tek bir 1024 atmak YHO 0,7 derecelik bir a sal zme gcne kar l k gelen 128 asal art saklayabili ve sinsn l-kitab nda verilen de erinden yzde 0,1 den daha az bir hata ile 8atmal bir k iareti retebilir. A k olarak do ruluk, hafzann atma saklama yetene ini artrmakla dzeltilir. ou kez, atma toplamlann n ve yer-de itirmelerinin bir zincirii kapsayan gerek arp m yapmak yerine YHO arpm izelgelerini kullanmak daha verimli olmaktad r. teki matematik fonksiyonlarm durumunda oldu u gibi, YHO arp m izelgeleri iin gerekli olan hafza yetene i, istenilen duyarllkla stel olarak artar. rne in bir 2048 atmak YHO iki 4-atmak ikili say larn arpm izelgelerini kapsamaya yeterlidir fakat iki-8-atmak say lar durumunda 10 6 atmay aan bir sdrma yetene i gereklidir. Bu snrlama, birbiriyle arp lacak her bir sayy daha kk iki ikili say nn toplam biiminde yazarak kald rlabilir, yani,

392

SAYISAL ELEKTRONIK

Mi = m i + n i ve M, = n2 -+- n,

(11 13)
-

yazhr. Burada, in i ve m2 her saydaki en anlaml atmalar ne n i ve 2 de en az anlaml atmalar gstermektedir. M i ile M2 nin arpm, M1M2 m rn m n2 + n1m2 + n n (11-14)

drt terimin toplamdr. Denklem (11-14) deki bir terim, M 1 M2 iin gerekli olandan daha az yetenekli bir YHO da yerle tirilebilir. rne in M i ve M2 nin her biri 8-atmal saylar ise, m i , n i , n2 , ve n2 nin hepsi 5-atmal saylardr. Bu, Denk. (11-14) deki her terimin. bir 2048 -atmah YHO gerektirdi i anlamn tamaktadr. yleyse toplam olarak yaln z 4 x 2048 = 8,2 x 10 3 atmali bir hafza yetene i gereklidir. Denklem (11-14) tamamlamak iin tam toplayclar kullan lsa bile bu, devre-karkl= anlaml bir biimde azalt lmas sonucunu do urur. Benzer bir yakla m, ba ka matematiksel fonksiyonlar iin verilen YHO izelgelerine de uygulanabilir. MOY Kaynah-Kaydedici Hafzalar Pek ok saysal-devre uygulamalar nda, saysal iaretlerin daha sona hat rlanmas iin geici olarak saklanmas yararl olmaktadr. Bu, gerekte YHO durumundan farkl olarak okunduu kadar, bilgilerin al nabildii ve deitirilebildii bir hafzadr. Kaymal-kaydediciler bu amaca uygun ve etkin haf za devreleridir. Yararl olacak biimde byk hafza yetene ine ulamak iin bunlar, bilinen integre-devre teknikleriyle yap lrlar. Bununla ilgili olarak MOYAET devreleri, izelge 11-11 de i aret edildi i zere her geit kayb kk olduundan, zellikle yararhd rlar.
Vdd

20V

O C0
ekil II-41. p-kanall MOYAET iki-durmlu devresi.

TEMEL ELEKTRONIK

393

Basit bir MOYAET ikili devresi, ek. 11-41, 6. blmde tart ld gibi, toplayc yk direnleri olarak transistr kullanan apraz ba l ters-evi ici katlar ierir. Giri - src Q5 ve Q6 transistrleri ikili devreyi nceki kattan ayrmak iin kullanlr Q 5 teki negatif bir giri i areti, Q 5 i iletim ve Q2 yi de kesilim durumuna koyar. Q, nin toplay csmdan Q in, geitin.e geri-besleme balants olduundan bundan sonra Q i iletime geer. Sonra Q6 ya gelen negatif bir puls Q i i kesilime getirir ve iki-durumluyu teki kararl durumuna koyar. MOYAET iki-durumlu devrelerinin, integre devre teknikleriyle kolayca yapilabilen. AET lerden olu tuuna dikkat edilmelidir. AET geitlefinin minimum g kayb zellikleri ile birlikte integre-devre tekni iyle yaplmalar pek ok geidin bir e oluturduu hafza devreleri iin zellikle yararl dr. Her geit ba na mmkn olan en az g kayb , hem n-kanalh hem de p-kanall MOYAET leri kullanan tamamlayc MOY ya da TMOY devreleriyle baardn ekil 11-42 deki p-kanall MOYAET Q i ile seri basit bir n-kanalli MOYAET Q2 den oluan TMOY ters-evirici geidi d nelim. Giri ucu 0 durumunda yani toprak geriliminde oldu u zaman Q i geidi n-gerilimli de il-

ekil 11-42. Tamamlayc MOY er -eviricisi.

dir ve bu nedenle kayna a gre Q2 nin geidi pozitif olduu iin Q2 iletimde iken Q.1 kesilimdedir. Q almad ve Q2 alt iin, ters-evirici bir geitten beklenildii gibi, k ucu Vdei geriliminde ya da 1 durumundadr. Buna ramen giri ucu 1 durumuna giderse, (yani Vda), Q2 ngerilimsiz oldu u iin ahmyorken Q i ngerilimli olur ve ah r. Bundan tr k ucu toprak geriliminde ya da 0 durumunda olur. Iki durumda, ya Q 1 ya da Q2 nin. almadna ve akmn olmadna dikkat ediniz. yleyse, TMOY geidinin g kayb sfrdr.

394

SAYISAL ELEKTRON/K

ekil 11-41 e benzeyen apraz-ba larrt l TMOY ters evirici geitleri g harcamadan , her iki durumdan herhangi birinde kalan ikili bir devre olu turur. Bylece, minimum g kayb ile alan pek ok mant k dizileri yap labilir. Bu ok nemli olan gerek stnlk, ayn sistem iinde n-kanall ve p-kanall cihazlar iine alan integre-devre yap mnda ie giren nemli karklklar' dengeler. Bununla birlikte TMOY mant k geitlerini bir durumdan tekine de i tirmek iin g gerekti ine dikkat ediniz. Bu ,durgun artlar alt ndaki s fr g kayb stnlniin gerek al mada biraz bozuldu u anlammdadr, nk mant k geitleri, mantk i aretlerine tepki gstererek durumlar n deitirirken g kaybederler. Bu olgu zellikle ok abuk saat pulslu h zh mantk devreleri iin geerlidir. Gerekten, pek ok say sal mant k devrelerinin al mas devredeki mantk geitlerinin saat pulsu ile ard k olarak ali malarnda oldu u gibi, dinamik zelliktedir, rne in bu ek.11-31 deki dolaml kaydedici iin do rudur. Bu durumda, kaydedicinin puls saklayan kat nn iki-durumluya has iki durgun kararli duruma sahip olmas gerekli de ildir. ki ters-evirici geitten olu an ek. 11-43 teki dinamik haymali-kaydedicinin puls saklama katm dnelim. Bu devrede, Q3 k t bir nceki devreyi bu kattan ay rr, Q i ve Q2 ters-eviricisi Q6 aracl ile Q 4 ve Q3 ters-eviricisine ba ldr. C i ,C2 ve C3 kondansatrleri, devrenin dinamik al masnda nemli olan sapt rc salardr. Burada v i ve v2 gibi iki saat pulsu gerekti ine ve bunlarn genel d.a. aktc geriliminin de yerini tuttu una dikkat ediniz.
v2

v 0

Girig

ekil 11-43. Tki MOY ters-eviricisi bir dinamik kaymak kaydedicinin bir pulsunu gsterir.

TEMEL ELEKTRONIK

395

Bu 'devrenin dinamik al mas, a ada verildii gibi ardk bir seri basamaklar eklindedir. v i 1 durumunda olduu zaman, Q2 ve Q3 iletimdedir bylece, C2 s as Q2 zerinden 1 durumuna yklen.irken, C i sas Q3 zerinden giri durumu dzeyine (1 veya 0 durumundan birine) yklenir. v 1 , 0 durumuna dndnde Q i transistr C i zerindeki yiike ba l olarak ya iletimde ya da kesilimdedir. Bu da v i 1 durumunda oldu u srece giri durumu dzeyine baldr. Giri dzeyi 1 durumunda ise C i yklenir, Q i iletir ve bu da C2 yi boaltr. Buna karlk, giri dzeyi 0 durumunda ise C yklenmez, Q2 kesilimdedir ve 1 durumu C2 zerindeki yk sabit tutar. ty i in 1 durumundan 0 durumuna dnmesinin C2 yi giri durumunun tersi durumuna koyma sonucunu do urduuna dikkat ediniz. Yani Q i ve Q2 (Q3 le birlikte) dinamik bir ters-evirici geit oluturmaktad r. v i ucu 0 durumunda oldu u zaman, v2 1 durumuna gider ve sonra 0 durumuna dner. Q4; Q5 ve Q6 dar oluan dinamik ters-evirici geit, giri geidine benzer biimde alr. Net sonu, C3 n C2 gibi ayn durumda yklenmesi ve Q4 n C2 zerindeki yke ba l olarak ya iletimde ya da kesilimde olmasdr. Bylece, v ve v2 saat pulsu ifti, devrenin dinamik olarak bu puls ifti sresince giri pulsunu saklamasma ve k ucunu da giri pulsu dzeyinde bulundurmas na neden olmaktad r. Byle katlarm pe pee eklenmesiyle olu turulan devre giri i aretinin iki-dgrunlulardan oluan kaymal-kaydedici gibi, kattan kata ard k olarak kaymasma neden olur. Kaydedicide saklanan bilgileri korumak iin saat pulslarmn srekli yaplmas kukusuz do rudur. Bu ayn zamanda dinamik kaydedicilerin, o u kez dolamh kaydediciler olarak kullan ldn belirtir, nk k ularna erien veriler yeniden giri e verilerek korunmaktad r. Dinamik almann stnl devrenin basit olmas ndan (bir ana-gdml iki - durumlu devresini, ek. 11-21'i temel alarak, ek. 11-41 ile ek. 11-43 karlatrmaz) ve minimum g kayb ndan ileri gelmektedir. Dolaml-kaydedici ilkeleri zerine kurulan bir kaymal -kaydedici hafza.smm dzenlenii ek. 11-44 de gsterilmi tir. Her kaydedici her say sal szcn bir pulsunu saklamakta ve kaydedicilerin hepsi ayn saat pulsu ile ahtklarndan szckler ayn zamanl olarak kaydedici boyunca kayda lmaktadr. ekil 11-31 dekine benzer biimde, okuma, yazma ve k geitleri , k i aretlerinin yeniden dola trldn , kaybolduunu, k olarak ' okunduunu ve yeniden dola trldn ya da yerlerine yeni giri iaretleri konulup konulmadn belirler. Bu e itler kip denetleyici clevreleriyle birlikte ahtrhr, bylece bir szc n btn pulslar ezamanl olarak yazlar ve okunur. Burada kip denetleyici devresi, szckler haf za zerinden dola rken szcklerin yerle im izlerini saklayarak adres mant grevini de yapar. Hafzann yetene i, her szekteki pulslarm say sn artrmak iin paralel olarak daha ok kaymak-kaydediciler koymakla art rlabilir. De iik olarak

lgh

SAYISAL ELEKTRON K

n-atmal kaymal - --1)kuma-yazmal <>Atma O l ki geitleri # # kaydedici

Atma 0 giri i

n-atnal kaymalkaydedici

--- Okuma-yazma G k geitleril

Atma 1

v i 1v2
(') Atma 1 giri i

atmal kaymal .kaydedici

vt

Okuma-yazma k geitleri

Lo Atma b

v2
r Atma b giri i Kip denetimi

Mantk giri i denetimi ekil 11-44. u-suzeilkl, d-pulslu kaymal -kaydedici hafzas.

szcklerin say s ek kayma-kaydedicilerinin pe pee konulmasyla da artrlabilir. Bu durumda verilen herhangi bir szc okumak iin geen sre olarak tanmlanan giri sresinin oranth olarak artmas yararl olmayan bir durumdur, nk bilginin hafzada dola mas iin gerekli toplam sre her kaydedieideki puislarm saysna ba ldr.

Rastgele-Giri Hafzalar
Bir kaymah-kaydedici hafizas ndaki giri sresi szck adresine ve hafzann szck saklama yetene in ba ldr, nk bilgi yalnz kaymal -kaydedicinin klarnda pe pee elde edilir Bir rastgele giri haftzastnda yani RGH de giri sresi hafzadaki bilginin yerle iminden bamszdr ve adres yazma mant hafizada saklanan herhangi bir bilgiye hemen giri izni verir. Bilgi-

TEMEL ELEKTRON K

397

le-in bir iki dururnlu haf za hcresinin durumuyla kur arakesitte saklanmas dnda. bir RGH, daha ok bir YHO ya benzer biimde szck do rular ve atma do rularyla dzenlenir. Kullanlan toplam drt denetleyici AET d nda ok. 11-41 deki MOYAET ikili devresine benzeyen ek. 11-45 deki MOY haf za hiicresini d iinelim. Hem x-adres do rucu ve hem de y-adres do rusu 0 durumunda oldu u z4man drt denetleyici transistr Q3, Q4, Q7 ve Q 8 kesilimdedir ve hafza hcresi elektriksel olarak evresinden yal tlmtr. Ilcreye, hem x-adres do rusunu ve hem de y-adres do rusunu 1 durumuna koymakla giri verilir. Bu, drt transistr de iletime geirir, bylece atma ve atma - DE IL dorularmdaki mant k dzeyleri iki-durumlunun durumuna kar lk gelir. Baka bir deyimle, ikidurumlunun durumu dardan atma ve atma-DE IL do rularma uygulanan mantk dzeyleriyle ayarlanabilir.
Vdd

xadred

y-adresi
O

. Atma Atma
ekil 11-45. RGH iin MOY hafza hcresi.

Bu durgun haf za hcresi kaplad yer ynnden yararl de ildir. Her atma iin sekiz transistr gerekli oldu undan bo -yere g kayb da oktur, nk iki-durumludaki transistrlerin birinde ya da tekinde ak m bulunur.

3' 8

S AYISAL

ELEKTRONIK

G kayb , yk transistr geitleri olan V gg yi saat pulsu ile ayarlayarak azalt labilir; bylece, hcre adres yazmad ka Q2 ve Q6 kesilimdedir. Bu, ak nn sfr olmas na neden olur ve haf za bilgisi, ek. 11.-43 deki dinamik terseviricilcr durumunda oldu u gibi, Q i ve Q, geiticrindeki 'sapt rc s alar zerindeki yiiklerle tutulur. Bu durumda periyodlu olarak Q, ve Q6 y iletime geirerek sapt r c salar zerindeki ykleri tazelemek gerekir, bylece ka nlmaz olan kaak ak mlar bilgiyi kaydetmeye neden - olmazlar. Dinamik hafza hcreleri RGH nin haf zas nm yetene ini nemli lde art ran her puls ba na en az transistr kullan larak da yap labilir. 16atmal bir RGH ok. 11--46 da gsterilmektedir. A.dress-zcleri, adres mant k giriine karlk gelen uygun x ve y do rular n seer ve seilen arakesitteki iki- durumlunun durumu k ularnda gzkr. Herhangi bir arakesitteki bilgi, yazma giri ine istenen puls durumlarn vermekle bulunur. Uygulamada 2 12 (4096) puls mertebesinde saklama yetene i ve 10 ns mertebesinde giri sresi olan kullan l RHG Teri bulmak mmkndr.
Adres mantk
giri i

y-adres ziicil

01

Yazma O girii

Okuma
iki i

NIL 0O ekil 11-46. 16pulslu RGH,

KAYNAKLAR Arpad Barna and Dan I. Porat: "Integrated Circuits in Digital E ectronics" John Wiley & Sons. Inc. ; New York, 1973.

TEMEL. ELEKTRONIK

399

H.V. Malinstadt and C.G. Enke: "Digital Electro ics for Scientists", W.A. Benjamin, Inc., New York, 1969. Basil H. Vassos and Galen W. Ewing: "Analog and Digital Electronics for Scientists", John Wiley & Sons Inc., New York, 1972.
ALITIRMALAR 11-1. 20+14, 15+34, ve 56 + 25 toplamlarm ikili saylarla yap n. Onlu toplamlar ikili saylara evirerek sonucunuzu kar la tm. Her saynn ve toplamlarmn dalgalbiimlerini izin.

Cev: 100010; 110001; 1010001 11-2. 25-14, 35-16, ve 12-3 karma i lemlerini ikili saylarla yap n. Onlu karmalar' ikili saylara evirerek sonucunuzu kar latm. Her saynn ve farklar= dalgabiimlerini izin. Cen: 1011; 10011; 1001 11-3. 1101 ve 1001 ikili saylar ile bunlarn toplamnn dalgabiimlerini izin. Giri iaretlei 1101 ve 1001 olan bir VE geidinin k dalgabiimi ile toplanan' dalgabiimini kar latm. 11-4. De Morgan teoremini kullanarak d arlayan- VEYAD mantk ifadesini basitletiriniz. Niin bu hazan eitlik karlatrcs adn alr? Cev : A.B+ .15
11-5. ek. 11-17 deki tam toplay cnn doruluk izelgesini bulun. 11-6. Giri dalgabiimleri 1101 ve 1001 ikili saylar ise ek. 11-18a, 11-16, ve 11-17 yi kullanarak bir seri tam toplay cmm her geidinin kn.daki dalgabiimlerini izin. k dalgabiiminin girilcrin toplamm gsterdi ini dorulayn 11-7. Bir VEYAD ikilisi ile bir geitli VEYAD ikilisi iin do ruluk izelgeleriri yazn ve izelge 11-12 ve 11-13 ile kar latm. 11-8. FFD nin Q k FFA nn J sine ve FFD nin i si de FFA nn K sine bal ise izelge 11-17 ye benzer biimde 4-basamakl halka sayacn durumlarn belirleyin. Arkadan aan saya denilen bu sayac n ilk durumunun tm iki durumlularm silinmii olduunu varsayn. 11-9. Giri durumu "A.13CD ile belirlenen ek. 11-33 deki IKO-unlu ziiciisniin kn bulun. ABCD iin yeniden zn. Cev 4 ve 8;3 ve 9.

11-10. ek. 11-33 teki KO-onlu zcsnn herhangi bir giri durumunu kullanarak aydnlanabilen lambalarm maksimum say s nedir? Hi bir lamba yanmad zaman herhangi bir giri durumu var mdr? Cen : ki; yoktur.

BLM ON K

Saysal ()ii-neler

Say sal cihazlar, lme yapmak ve verileri i lemek iin nceki blmlerde anlatlan mantk devreleri ve yntemlerini kt llanrlar. Saysal cihazlarn analog cihazlarndan nemli bir stnl, saysal verilerin kesin olmas dr. En az anlaml pulsun ya 1 ya da o olmas gerekir, byle daha fazla saylar kullanarak doruluk artrlabilir. Bundan baka, saysal iaretler istenildii kadar ykseltilebilirve olduu gibi saklanabilir. Saysal devrelerin alma ve kesilme zellikleri nedeniyle, kayma ve kararllk problemleri olduka nemsiz olmaktad r. te yandan, saysal cihazlar analog edeerlerine gre daha kar k olma eilimindedir. Saysal devrelerin gvenilirlik, doruluk ve yeteneklilik gibi stnlkleri nce saysal bilgisayarlarda anla lmtr, ama imdi eitli cihazlarn yapm nda ve' lme devrelerinde geni bir uygulama alan bulmu tur.

TEMEL ELEKTRONIK

401

SAYISA, CHAZLAR-` Zaman-Aral ()ieri ki olay aras ndaki zaman aral Sk, bu iki olay iaretlerle belirleyen pulslar arasndaki sreyi gsteren kararl bir asilatrn devir saysn sayarak doru olarak llebilir. Bu ,Sek. 12-1 de oldu u gibi pulslar aras ndaki arala eit bir sre boyunca bir geit pulsu sa layan giri pulslar ile bir iki-durumluyu tetikleyerek ba arhr. Osilatrn frenkans 1000 Hz ise ard k ondalk sayclar zaman araln' dorudan milisaniye olarak gsterirler. dEL

Giri

GNteriei

Kristal titreken

Trev alc ve knine devreler. /).

Y
GO sayalsin

ekil 2 . Zaman-aral g lerinin blok-izimi ve dalgabiimleri.

llen srenin do ruluu, geit pulsunun osilatrnn pulslarma gre balatlmas srasnda, osilatrn bir devrinin belirsizli i ile belirlenen kararllina baldr. ekil 12-2 de akland zere, geit pulsunun osilatrn pulsu ile birlikte ba lamas durumu ile geidin pulslar arasnda almas durumu kardat rdrsa bir fazla say kaydedilebilece i grlr. Bu 1atmal k belirsizlik nedeni ile byk bir toplam saymaya belirlemek iin osilatrn frekansnn olduka byk olmas istenir.

Frekans leri
Benzer yntemler, bilinmeyen bir osilatrn frekansm n llmesinde kullanl r. Bilinmeyen iaretteki devirlerin say s, doru olarak bilinen bir zaman aral iinde saylr. Bu amala giri i areti nce devir ba na bir olacak bi-

i 2

SAYISAL LMELER

3
T

3
T

ekil 12-2.

imde bir puls dizisine doii trlr. Bu puls dizisi, ek. 12-3 de grld gibi, bir Schmitt tetikleme devresini izleyen trev al ci ve krpc devrelerle oluturulur. Giri pulslarmn says, verilen bir zaman aral nda saylr. rne in zaman arah 1 s ise, bilinmeyen frekans do rudan do ruya hertz olarak
gsterilir.
Gsterici

Ila 999
4/)

Giri

Schmitt teiikleyici

Trev-alicr ve larmci devreler 1G0 sayalar

Bellek

Balatma

anahtar
Kristal titreken

1-*-- T

ekil 12-3. Saysal frekans keri.

Kararl bir kristalli osilatrn kn leklendirmekle zaman arah nu tretmek uygundur. lekleyicinin son iki-durumlu devresinden al nan k pulsu, goidi dorudan kontrol iin kullan lr. Cihaz n frekans blgesinin,

TEMEL ELEKTRONK

403

osilatr sayacmn lek arpan n deitirmekle kolayca de itirilebilece ine dikkat ediniz. Gerekten; cihaz giri i aretinin bilinmeyen frekans kristalli osilatriin bilinen frekans ile karla tm. Frekans leri, balatma anahtam kapayarak ba lathr ve bir sayma aralndan sonra da a lr. Kullanl cihazlarda , bu i i yapmak ve ayn zamanda sayy hafza kaydedicilerine iletmek ve frekans-say c kaydedicileri silmek gibi ilemleri yapmak iin kontrol devreleri vard r. Bylece cihaz, giri frekansm ardk olarak rnekler ve giri iaretinin yava frekans deimelerini ortaya karabilir ve gsterebilir. kontrol devreleri, cihaz n iaret-kontrol kesimlerinde kullanlan ayn mantk geitleri ve devrelerini kullan r. Frekans lm, zaman.-aral lerinde olduu gibi, lpulsluk bir belirsizlikle yaphr. Bu etki, geit aral srasnda giri pulslarm n saysn artracak biimde osilatr sayac iin bir lek arpam semekle kltlr. Buna ra men alak-frekans giri i aretleri, giri i aretinin bir periyodundan geit pulsunu tretmek ve zaman aral lerinde olduu gibi bu srede osilatrn pulslarm sayarak llebilir.

Saysal Voltmetre S aysal cihazlarn temel bir zellii, giri i aretlerini saysal verilere dn trmektir. Bir nceki kesimde tart lan cihazlar, analog'dan - saysala yani A-S dn mn baarmak iin olduka basit puls devreleri kullanmaktad rlar. Baka anolog i aretlerini say sal iaretlere dn trmek iin pek ok farkl yntemler dnlmtr. Bunun sekin bir rne i, saysal voltmetre olarak kullanlmaktad r. Bu cihaz, lleri gerilimi dorudan okunacak bir sayyla gsterir.
Bir saysal voltmetrenin ek. 12-4 de gsterilen basitle tirilmi blok izimini dnelim. Giri ularna uygulanan ve bilinmeyen d.a. gerilimi, 10 kHz
Giri

0 kil tit.

Gsterici
,...Aktar,. eme

ipka
Diyod
pompa

Bellek

IG.0 saya ar
Boaltma Denetim Silme

ekil 12-4. Saysal voltmetrenin basitle tirilmi blok izimi. (Princeton Applied Research Corp.)

404

SAYISAL LMELER

lik bir osilatrden beslenen bir diyod pompa devresi ile olu turulan bir merdiven biimli dalga ile kar la trlr. Merdiven biimli i aret, giri gerilimine eit olduu zaman, kar la trc teki osilatr pulslarmn iletimini keser. Diyod pompann deikenleri, merdiveninin her basan-14mm yksekli i 1 nV a e it olacak biimde se'rr. Bylece, basamaklar n says , milivolt olarak do rudan do ruya bilinmeyen gerilime eit olur ve basamaklar -ondal kl saya, hafza kaydedicisi ve ondal k gsterimle say lr ve gsterilirler. Ard k olarak, kontrol devreleri gsterim iin haf za iletimini sa lar ve devrin yinelenmesi iin diyod pompann sasun bo altr. Yeni bir okuma 1 s den az bir sre iinde yap lr. Gerekte, kullan l cihazlarda kontrol devresinin ba ka fonksiyonlar da vardr. rne in, giri teki arpan direnleriniu kendili inden de i tirilmesi ve bylece 100 m V dan 999 V a kadar olan gerilimleri 1say doru lukla llebilmesi mmkndr. Buna ek olarak, devre her giri -gerilimi kutupluluuna kendini ayarlayabilmektedir.

A-S VE S-A DONOMU

Analog iaretlerinin saysal edeerlerine dnm, ede erliin kurulabilme hz ve do ruluuyla belirlenir. Bu olay n tersi olan saysaldan Analog ya da SA dn iim ayn lde ilgintir ve bu genel olarak, AS dnii mnden daha kolay yap lr. A-S ve S-A dnmlerinin her ikisi de karklk ve etkinlike deien pek ok farkl yollarla yap labilir. Daha nceki blmde tart lan basit merdiven-biimli dalga. A-S dnmnn doruluk'!" retilebilen her basama na duyarll ile smrldr. Bunun yannda eer girii tam olarak d.a. i areti de ilse, yanh okuma ihtimali vardr. rne in giri iaretinin, grlt pulslar veya g-kayna ba lantsmdan gelen 60Hz lik bir bile eni ierdi ini varsayalm. O zaman merdivenbiimli dalgann giri i areti art bir grlt gerilimine e it olmas gerekir, bu ise hatah okuma olu turur. Bu okuma, ard k lme devirleri zerine kurulan saysal gsterimlerde istenmeyen dalgalanmalara neden olur.

Ikili Eim integrali

Yukardaki glk, basit ve kullan l bir A-S dntreni olan ve Sek. 12-5 de gsterilen integral alcs ile yenilir. Bu yakla mda giri iareti, sayac tamamen doldurmak iin gerekli olan zamanla belirlenen sabit bir zaman aral mda integre edilir. Son saymada ta an puls , kontrol mant n' integral alicsm n giriinin sabit negatif bir referans gerilimine ba lanmasna neden olur. Referans gerilimin integrali, integral ah: snn k geriliminin dorusal olarak s fra do ru azaltlmasma neden olur. Bu noktada s fr-detektr kar latrcs, KO sayalarnn k kaydedicilerine say y iletmek ve bundan sonraki lm devrimi ba latmak iin kontrol mantna altlar.

TEMEL ELEKTRONIK

405

IGO sazck k
Benzerlik girii
ABCD ABCOARCO ABC

Integral al c C

Sf r alglay c

Aktar

ekil 12-5. Ikili-eim integral alcs.

Gerekte bu sistem, llen zaman aral nda bilinen referans gerilimiyle uzaklatrlan ykle, sabit bir zaman aral mda bilinmeyen giri i aretiyle integral alc kondansatrnn zerinde olu an yk karlatm. Her iki lmde de ayn ilemsel-ykselteli integral al c ve osilatr kullanldndan devre hatalar azaltlr ve do ruluu Referans gerilimin kararll ile smulandrhr. Giri iareti, ilk giri devri srasnda itegre edildii iin rastgele grlt i aretleri ile de ien bileenlerin ortalamas sfr olur. kili-eim integral alc, merdivenli A-S dntren durumunda saniye ba na yalnz 3rakaml iki okuma ile karlatrldnda saniyede 5rakaml onbe okuma yapmaya yeteneklidir. kili-eim teknii; ba ka A-S dntrelerinde kullan ldklar kadar saysal voltmetrelerde kullan lr

Ardk-Yaklaklkla Dntrc
ok hzl bir al ma ek. 12-6 da gsterilen ardak-yakla tklk dntrcs ile yaplr. Bu teknikte bir 8421 KO a rlk kodu olan bir gerilim dizisi giri
IGO szciik k

A
Kirlatrc Akt alm ' Giri o Sakla D arla Denetleme mant

T T TT
IGO kaydedicisi

.. 0

szckleri. 'Benzrlik dzeyi

I IGO

BA LA

S-B Oniitreni ekil 12-6. Ardk-yaklakhkla A-S dntrcnn basitle tirilni blok izimi.

406

SAYISAL LMELER

iareti ile ardk olarak karlat rlr. Giri i aretinden kk olan her gerilim dzeyi saklanr veya giri i aretinden bykse d arlan r. Giri i aretindeki en anlaml rakamn yakla kl yapld ktan sonra, 8421 deseninde 10 arpan kadar ikinci bir gerilim dizisi saklanan de ere eklenir ve ard k toplamlar giri i areti ile kar la trlr. Bu sre, istenilen duyarl a eri ,ilinceye kadar, basamak basamak tekrarlan r.

--0- 11,55 V'a kadar

E
t)

BA LAt GO

2 o 0 00 o 010 =5 Ikinci sayi

Szckleri

OOO.O o 0 O O 1011=11 Birinci say

8 --

ekil 12-7. 11,55V'u KO e deerine dntrmek iin ardk yakla klklarn kullamlnas.

11,55 V bak giri i aretinin ikili e de erine dntrld zel durum iin ardk yaklaklk sreci, ek. 12-7 de izimle gsterilmi tir. Bala durumunda kontrol mant ek. 12-6, 1000 ikili szc n retir ve bunu 'KO kaydedicisine yerle tirir. Gelecek kesimde tart lacak olanlar n benzeri olabilen S-A dnii trc, bu szc onun e deer i aretine, 8,00 V, dn trr. Bu de er giri i areti ile karlatrlr ve giri iaretinden kk oldu undan saklanr. Bundan sonra kontrol edici analog e de eri 8,00 + 4, 00 = 12,00 V olan 1100 ikili szc n retir. Bu de er giri i aretinden byk oldu u iin, ikinci yakla klk deeri, 01.00 = 4,00 V d arlanr. -nc yakla klk, 1000 0010 := 1010 = 8,00 + 2,00 = 10,000 V olur ve giri i aretinden kk olan bu de er de saklamr. Son yakla klk 1010+0001=10,00+1,00 =11,00V da giri i aretinden kk oldu u iin saklanr. Bu drt basamakl ilemin sonunda giri iaretine ilk yakla klktr yani bu 1011 ya da 11 olan ilk say dr.

TEMEL ELEKTRONK

407

Bu olay, 'ek. 12-7 de akland gibi, kontrol mant tarafndan ikili deneme szcklerinin analog e deerleri 0,80; 0,40; 0,20 ve 0,10 V a d nceye kadar, ikinci say iin yinelenir. Sonu olarak bulunan 0101 = 5 ikinci saydr. Istenilen duyarh a eriilinceye kadar bundan sonra gelecek say iin tekrarlamr, v.b. D nlen zel durumda, 11,55 V un KO edeeri 1011, 0101 0101 dir. Ardk-yaklaklk dntrcsnn hz, yaln z saysal mantk devrelerindeki iletim gecikmeleriyle sunrhd r ve dntrc saniyede 4-basamakl bin say okuyacak kadar yeteneklidir. Bundan ba ka, merdiven-dalgabiimi ve ikili-eim integral yakla mlarnn tersine, dn trme sresi iareti!' byklnden ba mszdr. Arcb k-yakla klk dntrcleri integre etmezler, bununla birlikte o u kez istenmeyen grlt i aretlerini azaltmak iin giri i aretleri bir alak-frekans szgecinden geirilir. S-A Merdiven Devreleri ikili k iaretlerini analog e de erlerine dntrmek ou kez yararl olur, rnein, saysal kontrol uygulamalarnda k iareti sistemi ayarlamakta kullanlabilir. Baka bir rnek, daha nceki kesimde tart lan ardk yaklaklk dntrcsnde kullan lan SA dntrcsdr. o u kez, S-A dntrcleri, merdiven devreleri denilen diren dizileri kullan rlar. ekil 12-8 deki aprlkli-direnli merdiven devresi ile ilemsel ykselteci dnelim. Blm 8 de tart ld gibi ilemsel ykseltecin k, her giri iaretinin, geri besleme direncinin giri direnlerine oran ile arpldktan sonra toplanmas yla bulunur. Bylece analog k iareti,

Benzerlik k

IGO

szek

D C B A -0V,=V(T++ 4. + 8 )

girii

ekil 12-8. Arlkl direnli 4-basamakl S-A, dntre.

(12-1)

olur, burada V, ABCD giri pulslarmn herhangi biri iin 1 durumunda olan mantn genliidir. Bu devrede, bilinen 8421 KO koduna arlk kazandrddma dikkat ediniz.

408

SAYISAL t51. MELER

izelge 12-1, ondalk sa karlk gekn KO szckleri iin Denk. (1.2-1) den hesaplanan analog k iaretlerii vermektedir. A k olarak k gerilimi ondalk deerlere benzemektedir.
izelge 12-1. Arlkl direnli S-A dntrcsnden elde edilen analog k. Ordu KO szc DCBA 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 mantm 1 durumunun 1- 4,0 V olduunu varsaymz. Va-(V')
N OtAO f OInRte5 0 ry er C7 eu M ef; eH -ets

Salkl dntrme elde etmek iin, merdiven devresinde duyarl direnler kullanlmaldr. zellikle, 4 basamaktan daha uzun szckler dn trlrse diren deerleri de geni bir blgeyi kaplamaldr. Bu glklerin her ikisi de ek. 12-9 daki ikili merdiven devresi denilen devre ile giderilir. Bu
2R Benzerlik k O Ve

11 1111111

2R
IGO szck giri i

BO

A 2R

ekil 12-9. kili-merdivenli 4 basamakl S-A dntilrcli.

devrede, giri ikili szcklerindeki pulslarm saysndan bamsz olarak direncin yalnz iki deeri gereklidir. Teker -teker giri pulsu iaretlerini toplamak iin bir ilemsel ykseltecin gerekli olmad na da dikkat ediniz,

TEMEL ELEKTRONIK

409

KO szck girilerine karlk gelen analog k i areti do rudan devre zinalemesi ile ek. 12-9 dan bulunabilir. Btn 1 mant kl pulslarn ayn gerilimde ve btn 0 mant kl pulslarn da toprak geriliminde oldu u varsaylmtr. Sonu olarak a rlkh-direnli dntrcniin analog k gerilim deerleri izelge 12-1 deki de erlerin te biri olmaktad r. Her iki tip merdiven devrede de, analog knn doruluu ikili giri iaretindeki her puls geriliminin genli ine ba ldr. Bu nicelik, ikili mant k devrelerinde o u kez incelikle kontrol edildi i iin kullanl bir S-A dn trcck, ek. 12-10, gerilim dzeylerini do ru olarak ayarlamak iin her pulsa snrlayc diyod uygulayabilir. Toplayc ykseltelere verilen toplam giri i areti, ykselteci daha az doyuma getirece inden daha baka bir stnle ular. Snrlayc diyod ile her mantk 1 pulsunun gerilim dzeyi 4,0 V yerine 0,6 V ya da normal pozitif mant k iaretleri durumunda oldu u gibidir. Her ondalk sayya karlk gelen KO giri szc iin ek. 12-10 a benzeyen bir devrenin gerekti ine de dikkat ediniz. YHO gsterim zcleri nedeniyle nceki blmde tart lanlara benzer biimde ok-katl S-A dntrcleriyle devre karkln' azaltmak o u kez mmkndr.
680 5,5 kS).

ekil 12-10. Pratik 4-basamakl S-A dniit'rcii.

SAYSAL ZLEYCLER Saysal mantk devreleri kullanlan analog cihazlardan tamamen farkl bir biimde iaretlerle i lem yaplmasna imkan verirler. Kk saysal bilgisayarlar gibi olan pek ok - saysal cihazlar, olduka zel hesaplamalar bulmak iin dnlmtr. Byle cihazlarda kullanlan giri ve k iaretleri ou kez benzer bir zellikte olmas na ramen, saysal mantk devrelerinin gl olular ve kullanlma esneklikleri her yerde nemli lde kullan hnalarm ve yetenekli i lem yapmalar sonucunu dokurmaktadm

410 Saysal Siizge

SAYISAL LMELER

rnein, saysal-szge ad verilen cihaz, indktansl ve sal bir szge devresinde oldu u gibi grev yapar, yalnz bu durumda allm bileenlerin deerleri ile mmkn olmayan szge de ikenleri elde edilir. Bir say sal szgecin ilemesi, kark dalga biimlerinin Fourier serileri gsteriminde oldu u gibi, frekansla zaman aras ndaki ikili duruma dayanr Yani bir iaretteki frekans bileenlerinin spektrumu i aretlin zamana gre de iimi ile belirlenen dalga biiminin tanm ile ayndr. Bunun sonucu olarak o u kez bir szme devresi frekans-tepki belirtgeni ile belirtilirke a, buna e deer yararl bir tanm devrenin geici zellikleri kullan larak yap labilir. Frekans-tepki belirtgeni, verilen frekansta k i aretinin. v o (f) giri i aretine, vi (f ) oran ile verildiine dikkat ediniz
vt

vo(f) = F(f) (f)

(12-2)

giri ve k iaretlerinin ayr zamanlarda alndma dikkat edilirse buna benzer bir giri -k bants zaman blgesinde de vard r, v o (t) vi (t)

= T(t,t')

(12-3)

F (f) ve T (t,t') nn her ikisi de szge devresinin zelliklerini gsteren doyurucu tan mlardr. E er frekans-belirtgeni bilinirse, bir kar k dalgabiiminin. Fourier bile enlerinin bulunmas nda olduu gibi T (t,t') iin bir ifade gelitirilebilir. Bu, dnmn ayrntlar, burada bizi ilgilendirmemektedir. Bununla birlikte, zamana gre gsterim szme i leminin saysal yntemle do rudan hesaplanmasm mmkn klmaktadr. Bu durumun a adaki rnekten anla lmas nemlidir. Herhangi bir anda say sal szgecin k , daha nceki pek ok kesildi zamanlardaki giri i areteri cinsinden yaz hr, (12-4) v o (t) = aivt (t -I- a2vt(t 2S) a 3vt(t 3() ... Burada, a katsaylar szgecin. T (t,t') belirtgeniniu gsterimidir. Denklem (12-4) ile gsterilen hesapla nalar ek. 12-11 de gsterilen devre ile yap lr. nce giri i areti kesildi aralklarda rneklenir ve say ya dntrlr. Her rnek uygun bir zaman arah kadar geiktirilir ve istenilen szme i leminin sabit bir belirtgeniyle arp hr ve sonu, k iaretini verecek biimde toplan r istenirse k anclog biimine dn trlebilir.
Gerekten, say sal szge srekli olarak giri iaretlerinden tr ortaya kan szge kn hesaplar. Szgecin al mas kolaylkla ayarlanan a katsaylar ile tanmland iin, ayn saysal szge ok-e itli frekans-tepki belirtgederini birletirmek iin kullanlabilir. Alak-frekans ve integre devre uygulamalarnda ou kez stnlk sa layan indktans burada gerekli de ildir. Bundan ba ka, saysal yerlerin kesikli i ve duyarl ilem yapmas nedeni

TEMEL ELEKTRONIK

411

ile, zel frekanslarda bu cihazda olduka byk azaltma (attenuation) yap labilir::

B-S dn .

Geciktiren

Geciktiren

Geciktiren

ekil 12-11. Saysal szgecin blok izimi.

Basit bir alak-frekans say sal szgecinin frekans-tepki belirtgeni, ek. 12-12, aniden azalmaya ve ba arlabilen en iyi alak-frekans zelliklerini gstermektedir. ekil 12-11 deki katsaylarm Denk. (12-4) e dayand na ve rnekleme hznn 1 / = 100 Hz oldu una dikkat ediniz Ykselte kazanlarm de itirmekle katsaylarda elde edilen basit bir de iiklik, ayn temel devre ile olduka farkl bir frekans-tepki belirtgeni olu turur. Bu grnm, altrmalarda daha iyi incelenecektir.
-

2,0 r

1,0 1 a =

8 = 0,01s

a a

= + 0,120 == 4 . 0. 02 4 01 47 0,327 0,900

= as =

a7 = a6 = +

1,0
f,

10
Hz

100

ekil 12-12. Saysal szgecin frekans-tepki belirtgeni.

aret izleyicileri Daha ok giltlt ile rtl tekrarlanan i aretler, tekrar eden veya devirli i aretlerle rastgele-grlt i aretleri aras ndaki temel farktan yararlanarak bir ortalama alma yntemiyle grltden ayr labilir. Rastgele-grlt i areti-

412

SAYISAL LMELER

nin orta [ama de eri s fra e ittir. iaret ortalama- altetlar denilen cihazlar rastgele-grltlerin. ortalamas n all ve bylece geride yaln z ilgili i aretin dalgabiimi kalr. Bir i aret ortalama-al c = blok izimine gre, ck. 12-13 giri i areti art grlt, bir halka sayac ile sra halinde al abilen 100 AET geitlerinin her biriyle. ard k olarak rneklenir. Her rne in gerilim dzeyinin ortalamas alnr ve RC kordansatrl hafzalarda saklan r. Pek ok tekrarlanan dalgabiimlerinin ortalamas alnd ktan sonra, gr ltnn ortalamas sfr olur ve her kondansatrcle saklanan gerilim, dalgabiimi zerindeki zel bir noktadaki i aret gerilimini g.sterir. Tam dalgabiimi, tarama k i areti ile birlikte geitlerin ard k olarak al masyla k ucunda gsterilebilir.
Oku

-- Grltl giri iareti

0,!--

Ortalamas
100 AET geiti

Sakla

Rc's

alnm k iareti

IC

Tetikleme

Saat

Halka saya Creteci

o Tarama
k

ekil 12-13. i aret ortala na-al csmn basitle tirilmis blok izimi. (Princeton Applied Research Corp).

Tefkleyici giri i areti, i aret dalgabiimi ile alman rne i ezamanl yapar, bylece dalgal iimi zerindeki ayn nokta her zaman rneklendirilir. Grltnn kartrc etkisi nedeniyle, genellikle giri iaretinden tetikleme i aretini tretmek mmkn de ildir. Ortalamas alman dalgabiimi gsteriminin giri i areti ile ayn hzda olabildiine veya de iik olarak, giri i aretine gre ya h zl ya da yava bir oranda bulunabilece ine de dikkat ediniz. Bu, istenirse k dalgabiimini bir kaydeclici zerinde tutmay mmkn kilar. Grltden temizlenen bir i aret dalgabiiminin bir rne i ek. 12-14 de gsterilmi tir. Bu yntemin baka bir grnm, iinde tek geit ve kondansatrl hafza bulunan ve boxcar integral alc denilen biimidir. Dalgabiimi zerinde rneklenen nokta, dalgabiimi zerinde yava a ilerler. Her konumda i a etin ortalamas alnr ve bundan sonra gelecek noktaya hareket etmeden nce okunur. Do al olarak devresinin basit olmas nedeni ile, boxcar integral ahelar 10 -9 s mertebosinde sren dalgabiimleri iin kullan labilir ama ok kanall 10-5 s den daha uzun i aret srelerine suurlan drdmlard r. te

TEMEL ELEKTRONIK

413

yandan boxear integral ahc larn tam dalgabiimi in ortalarnasm almas iin yakla k 100 kez daha uzun sre gereklidir nk yaln z bir tek kanal kullanlr.

(a)

(b

ekil 12 - 14. (a) Grltye gml i aret re (b) iaret ortalama al c ile temizlenen dalga biimi. (Prin-

ceton Applied Researeh Corp.)

I aret ortalama-al clar ile ilgili daha gelimi iaret-i leme yntemi, zamana-bal iki iaret aras ndaki ilgi zerine kurlur. fa (t) ve fB (t) i aretleri arasndaki apraz-ilgi fonksiyonu denilen ifade, CAA(T) = li m
T,

1 T

f4(t) fdi

T) dt

(12-5)

biiminde tammlamr.fa (t) = fB (t) olan zel durumda CAA (T) ye otomatik ilgi fonksiyonu denir ve Denk. (12-5) de bulunan zaman ortalamas nedeni ile i aret ortalamas alanlarda oldu u gibi grltde azalmalar sa iamr. Bununla birlikte otomatik ilgi fonksiyonu daha ok ekbilgiler ierir ve rne in, bir dalgabiimindeki Fourier bile enlerini belirlemek iin kullan lr. Benzer biimde apraz ilgi fonksiyonu, iki i aretin birbirine ne kadar yak nlkla karlk geldi ini ler ve bundan tr iki i aretle gsterilen olayn anla lmasnda daha derin anlay kazandm. Olay bylece anlamak iaretlerin herhangi birinin zelliklerini zmleyerek anlamaktan daha aulaml dr. Denklem (12-5) e kar lk gelen hesaplama, ek. 12-15 deki iaret izleyicisi ile bulunur. Bir giri iareti sayya evrilir ve 100-kanalh bir kaymah-kaydedieiye verilir. Kaydedicideki her kat n k ikinci giri i areti ile arp hr ve sonucun ortalamas alnr ve her RC hafzasnda saklamr. Kaymah kaydedici boyunca ilk giri iaretinin hareketi Denk. (12-5) deki T geikme zaman n Sa lar. ilgi fonksiyonu, bir k tarama i areti ile birlikte kondansatrl haf za' dizisinin taranmas yla gsterilir. I aret-ilgi analizinin pek ok uygulamalar burada dorudan ilgili deilse de saysal tekniklerin, ayr ntl ve gl i aret ileme cihazlarnn yapmn salad bu raelderden a ka ania~aktadr.. Geici Kaydedici Dinamik bir kaymah kaydeclici, ard k olarak gsterme 'veya ralzrrie iin geici rnek iaretlerin saklanmas nda yararl ve uygun bir yoldrif2t.:.

414

SAYISAL (51NIELER

Giri Q--A

Kaymab kaydedici

Giri B

Sprme k

ekil 12 15. Iaret

-

izleyicinin basitle tirilmi blok izimi. (Princeton Applied Researcha Corp).

szck zerine kurulan sekin 6-basamakl kaymal-kaydedici, ek. 12-16, 10 -5 sa ve 5s kadar uzun olan geici i aretleri saklama ve her birini osilos- kadr kop veya eritli kaydedicide uygun' h zlarla yeniden gsterme yetene indedir.

Giri .

13-S

6 almal , 128 szeiikl

dinamik kaymal kaydedici

I aret k

Denetim mant

10 MHz saat

Sprme k

ekil 12-16. Dinamik kaymalt-kaydediciye dayanarak kurulan geici kaydedici.

Dinamik kaymah kaydedicisi sabit 10MHz lik bir h zda ilerken, giri A-S dntrcs her szck ba na 10-7 s den 5 x 10-2 s ye kadar ayarlanabilen hzlarda i ler. Giri geitleri, uygun zamanlarda say sal szckleri kaydedici iine koymak iin kontrol mantyla altrdr, bylece tm 128-szcn tydeculmosi hem ksa ve hem uzun sreli i aretler durumunda yap labilir. Saklanan geici i aretler ardk okuma srasnda yerlerine yeni i aretler konullncaya veya amal olarak silininceye kadar haf za iinde srekli olarak dolanlar.

TEMEL ELEKTRONIK

415

Yeniden gsterilirken, k iaretleri kaydedilme s rasndaki hza e it bir hzla elde edilebilir. Bununla birlikte o u kez, k i aretinin dalma hz gzterme veya zmleme devreleri ile uyu acak biimde seilir. Bu uygunluk k geitlerinde 10. blmde a klanan rnekleme osiloskobuna benzeyen rnekleme ynteminin kullan lmas ile mmkn olur. Geici iaret hafzada dolarken aslnda tekrarlanan bir i aret olur ve dola mm ardk devirlerinde rneldenebilir. Mant k devreleri de, k iareti sresinde olu an ve izgisel olarak ykselen bir tarama i areti gelitirir. Osiloskopta gstermek iin uygun olan 10-3 s ye kadar ksa ve geride kaydetmek iin uygun olan 5 s kadar uzun ykselme sreleri olu turulabilir.

SAYISAL BILGISAYARLAR Dzenleme Saysal bir bilgisayar mantk geitlerinin kark bir dizisidir ve say lar gsteren dalgabiimlerini ileyerek mantk hesaplamalarm yapmak iin dzenlenen devrelerden olu ur. Elektronik olarak say sal ilem yapmann byk gc, mantksal olarak gsterilebilen ve zmlenebilen ok e itli olaylardan doar. Sekin rnekler, basit aritmetik hesaplar ndan fiziksel yasalara uyan bilimsel hesaplamalara ve hesap verme ilkelerini izleyen hesap tutma i lemine kadar uzanr. Elektronik devrelerin h z ok byk olduu iin, saysal bilgisayarlar sonderece kark ve uzun hesapla nalar uygun bir sre iinde tamamlayabilirler.
Saysal bilgisaya.rlarn devreleri her e it hesaplamalar bulmak iin kurgulanr. Bylece makine, i e karan btn saysal numaralara ek olarak istenilen hesaplamalar yaptrmak iin zel ynergelerle donat hr. Bu ynergeler saylar gstermede oldu u gibi puls dalgabiimleri ile gsterilirler. Verilen bir problemi ilgili saylarla birlikte ynerge takmna program ad verilir. Saysal bir bilgisayar be temel paradan olu ur; bunlar, giri , k, hafza kontrol ve matematik birimlerdir, ek. 12-17. Giri ve k birimleri

ekil 12-17. Say sal bi gisayann diienleunesi.

makineye program verir ve sonular alr. Bilgisayarm, hafzast, hesaplama i lemine gerek duyuluncaya kadar her ynergeyi ve program n numarasn saklar. Programn deyim numaralar teki saylardan ayr olarak saidanr nk bu ikisi hesaplamalarda temel olarak farkl biimde kullan lr. Her

46

SAYISAL LMELER

saynn yerletirilmesi, bir adrele belirtilir ve bu adres zel bir numaran n haf zada nerede sakland n makineye sylemek iin kullan lr. Matematik birim, TOPLAMA geitleri gibi mant k devreleri bulundurur ve aslnda bu goitler programla belirlenen hesaplamalar yaparlar. Matematik birimde, geici bir sre sa-y larnn saklanmas iin kaydediciler de bulunur. Bunun nedeni normal olarak ilaf zadan her defas nda yalnz bir saynn geri ardnasdir. E er iki say toplanyorsa., bunlar TOPLAMA geidine ezamanl olarak verilmeden nce ilki, ikinci say elde edilinceye kadar saklanmaldr. Kontrol biriminin fonksiyonu her ynergeyi a klamak ve bilgisayar devrelerini buna gre ayarlamakt r. Kontrol birimi bilgisayarn en kark kesimidir ve bu mantk geitleri, kaydediciler ve makinenin al t temel hz dzenleyen bir saat devresinden olu ur. Saat, srekli pulslar olu turur. Bu pulslar bilgisayarn farkl kesimlerine say sal dalgabiimlerini yneltmek iin eitli mantk geitleriyle birlikte kullanihrlar. Kontrol biriminin bilgisayar n al masnn temelini oluturduundan bu iki birime merkezi i lem birimi MB denir.

Kk Bilgisayarlar
Bir bilgisayarn devreleri, 'Sek 12-18 de gsterilen cep hesap makineleri yani kk bilgisayarlar gibi saysal bilgisayarlardaki en son geli tirilen rnek'ede' gsterilir. Kk bilgisayarlar, basit toplama ve karma ilemlerinden

ekil 12-18. Tipik kk bir bilgisayar. (Texas Intrumente,

TEMEL ELEKTRONIK

417

cebirsel olmayan fonksiyonlar n de erlendirilmerine kadar uzanan matematik hesaplamalar yapmak iin say sal bilgisayar ilkelerini ve devrelerini kullamrlar. ek. 12-18 de grlen bu giri blgesi tu lu yzey diye adlandrlan dzenle gsterilir. Gerekte tu lu yzey, kk hesap makinesinin giri ini gsterir ve o u kez yedi-paral k yayc diyod (IYD) tipinde olan say sal gsterge de birimin kdr. Tulu yzey saylar haf za iine koymak ve istenilen hesaplamay yapmada uygun i program semek iin kullan lr. Tulu yzeye verilen saylar, hesapla.malar n sonunda oldu u gibi gsterge de gsterilirler. Kk bir bilgisayarna al mas . ek. 12-19 daki blok izim yard myla aklanabilir. Tulu yzey ve gsterge her tu a aralkl olarak puls veren tulu yzey tarama devreleriyle srekli yap lr. Saylar gsteren tu lar, daha nceki blmde verilen ek. 11-39 daki gibi say sal gstergeleri al tran say src devreye ba lanr. Gsterge paralar , para srs devresiyle e zamanl olarak al trhr.
14-basamakl gsterge

Para srcs A kaydedicisi

311-

B kaydedicisi C kaydedicisi D kaydedicisi

'23 >-+

Tam toplayc

Tulu yzey
m . tri

u lu yzey aramas

aa

E .kaydedieisi

F kaydedicisi G kaydedicisi

Tulu yzey
ljiZleylelsl

kaydedic;

a dres kaydedicisi

Ynerge zn ai i

1000-atmal sabit YBO

13000atmill

Denetim, mant

r'nerge

YBO

Ynerge kaydedicisi
ekil 12-19. Cep hesap makinesinin basitlestirilmi blok izimi. (T as Intruments Inc.)

41!i

SAY1SA L <51- MELER

Bir tu a bas lduda talu yzey kodu o tu un gsterdi i ynerge veya sayya kar lk gelen bir saysal szck rot nesine neden olur. Bu szck, nceki bir hesaplaman n. sonucuyla dzenlenebildi i ara kaydedicisine ve oradan bir 13000 at nal YHO adres kaydedisine geer. Bu YHO ynergeleri ve .hesa.planalar yapmak iin gerekli izelgeleri ierir. YHO ynerge szckleri ynerge zcleriy-le a kla= ve kontrol. mant na altm. Kontrol mant da hesaplanaalar yapmak iin say sal devreleri ayarlar. Kontrol nauct'Oni kontrolu alt na, ynerge szckleri YHO iine yeniden konulabilir ve bylece rne in, seri yakla mla matematik bir fonksiyonu hesaplamak iin tam bir ynerge serisi retilebilir. Gerek hesapla n.alar, bir tam toplay c ile birlikte A dan E ye kadar olan kaydedicilerden olu an aritmetik birinde yap lr. Seilen kaydedici iftlerindeki szckler toplanabilir, de i toku yaplabilir veya kar la trlabilir ve sonular nc kaydedicide saklanabilir. A kaydedicisi paral gstergeli zcye ba ldr ve onun iindeki hesaplama devrinin sonunda gsterilir. Aritmetik birimde ara sonular saklamak iin kullanlan F ve G kaydedicileri ve hesapla nalarda k dlamlan 16 saysal sabit ieren 1000-atmal bir YHO vardr. Bu sahillere tipik bir rnek, legaritmik fonksiyonlar hesaplamak iin kullanlan In 10 = 2,302585092994 sabitidir. MOY tekniiyle byk lekli integre devre yapma imkan oldu undan kk bilgisayarlar yap labilir. rne in ek. 12-18 ve 12-19 daki kk bilgisayarlar kk bir koruyucu iine tamamiyle yerle tirilebilen 25000 transistr vardr ve bunlar ieriye yerle tirilen kk bir retele alrlar. Gerekte daha az yetenekli bir kk bilgisayar n btn devresi tek bir integre devre olarak ek. 12-20, yap labilir. Bir tulu yzey, kl gsterim ve uygun gsterge srcs ile birlikte bu integre devrenin ba lanmas ok kullan l bir el hesap makinesi oluturur. Kk bilgisayar el hesap makinesi, merkezi i lem yapan birimin (MB) evresinde dzenleumi saysal cihaza zel bir rnek olu turur ve bu makineye mikro hesap i leyicisi denir. ok geni bir blgede lm ve kontrol uygulamalarna yetenekli olan ok geli ni saysal mant k devreleri, mikro hesap ileyicilerine verilen grevlere uygun program ve yerleri bulunduran zel YHO la la birlikte kullanarak dzenlenmi tir. Bir mikro hesap i leyicisinin izimi, etkinli i maksimum yapmak iin bir veya teki zel grnm vurgulayabilir. rne in; bir izim aritmetik i lemlerin kolayl/l belirtirken tekisi giri ve k yerlerinin, iletimini kolayla trabilir. Her iki tip de M B nin bilinen bile enlerinin hepsinin bulunmas na ra men ;birincisi uzun say sal. zmlemeler iin ve ikincisi de kontrol uygulamalar iin kullanlr.

TEMEL ELEKTRONIK

419

Matematiksel

Denetlim mant

mantk esi

ekil 12-20. Integre devreli MOY hesap makinesi. (Texas Intruments. Inc.)

Program Dilleri
Genellikle say sal bilgisayarlar, kk bilgisayarlardan daha ok hesaplama esnekli ine sahiptir. nk bu cihazlarda program makinenin bir paras de ildir. Bunun yerine her hesaplama grevi iin bilgisayarm hafzasna farkl bir program konur; bylece incelikli ve ok bilgi ieren programlar kullan labilir. Bir saysal bilgisayar, bir dizi delinmi kartlar arac lyla hafzasna verilen programla al r. Makine almaya balatld zaman, kontrol birimi ilk ynergeyi okur, bilgisayar devrelerini buna gre haz rlar ve ynergede adresle belirlenen uygun numaran n hafzadan okunmas na neden olur. Gsterilen i lemlerin tamamlanmas ndan sonra sonu, programda belirlenen adresteki haf zaya geri dner. Kontrol birimi bundan sonra gelecek ynergeye geer. Makine en son dur ynergesine eri inceye dek, sonucu k birimine

420

SAYISAL LA/IELER

yerletirerek okumaya ard k olarak devam eder. Bu noktada hesaplama biter ve istenen sonu k birimine yerle tirilir. lk rnekle kontrol biriminin ynergelere gre makine devrelerini nas l hazrladn aklamak yararl olur. Ynergelere ba l olarak iki saydan hangisinin ilendii ve hafzaya gre geri dnd n gsteren ksmi toplu izim ek.12-21 i d nelim. Grld gibi, 10101 ynergesinin hafzadan alnd -

Bellek ten gelen say lar

gelen ynergeler

Kaydedici mas.

ekil 12-21. Saysal bilgisaylardan geen say nn yolunu, bir ynergenin nas l belirledi inin aklan-

n ve pek ok VE geitlerine ba l bir kaydedicide sakland n varsayahm. Bu A saysnun devreden gemesi, A DE L olarak yeniden hafzaya dnmesi anlamndachr. B says ilk VE geidinden gemedii iin kullanlmaz. teki ynergeler, ba ka ilemlerin yaplmasna neden olurlar. Her durumda ne gibi bir ilemin yapld ynergenin devrede izledi i yoldan belirlenebilir. Gerekte ynergeler, kontrol biriminin mant k geitlerini ahtrarak iaretlerin bilgisayar iindeki yollarn belirler.
Ynerge 10101 10010 01101 01010 Aklanmas A'y al ve A DE L olarak hafzaya geri gnder A'y al ve A'y hafzaya geri gnder B'yi al ve B DE L olarak hafzaya geri gnder B'yi al ve B'yi hafzaya geri gnder

Bir program hazrlarken, her ynerge iin i areti bilgisayarn tm devreleri boyunca izlenmesi gerekli de ildir. Daha ok makinenin kurillmasmda, eitli ilemleri yapmak iin kontrol edici mant k devrelerine gre ynergelerin izelgesi geli tirilir. Makine dilinin bu szl, programlar yazmak iin kullan lr ve bilgisayarm devrelerine bakma ihtiyac n nler. Bununla birlikte her kk ad num ynergelerde ayrntl olarak belirtilmesi gerektiinden makine dilinde bir program n hazrlan' ok uzun ve can s kc bir

TEMEL ELEKTRONIK

421

itir ve programda s k sk hatalar yap lr. rne in, herhangi bir ynergede l'le O'n yerdeitirmesi, sama bir ad m ya da daha ciddi bir durum olarak yanl bir ynergeyle sonulanabilir ve bu tr yanl lar dzeltmek ok gtr. Bu durumu kolaylatrmak iin uygun programlama dilleri geli tirilmitir. Bu programlarda makine dili ynergelerini ya da makine dili ynerge gruplarn gstermek iin a kca tann abilen gsterimler kullan lmaktadr. Bilgisayar yapmclar, uygun programlar makine diline dntrmek iin bilgisayar kullanan evi ici programlar verirler. En basit programlama dil birletirme dilidir ve birletirici dilde yazdan bir program ikili-kodlu ynergelere evirmek iin kullan lan programa birletirici denir. Birletirici dildeki program ifadesi, makine-dili ynergelerine hemen hemen bire-bir kar lkl olurlar. rne in, Z, B ve C saylarn toplamak iin izelge 12-2 nin merkez stununda ikili ynergeler kmesi ile gsterilen basit program dii nelim. izelge 12-2 nin sol stununda makine diline kar lk geizelge 12-2 Birletiriei dil ve Fortran ifadesinin makine dili ynergeleriyle kar latulmast Birletirici Dil LDA Z ADA B ADA C STA D 0 110 O 100 0 100 0 111 Makine dili 001 001 001 001 100 100 100 100 190 100 100 100 001 010 011 100 Fortran ifadesi

D = Z + B+C

len birletirme dili ifadeleri olduka kolayd r. Bu ifadeler a adaki biimde kolayca okunabilir: "Z adresindeki say y A kaydedicisine ver; B adresindeki sayy A kaydedicisindeki sayya ekle; C adresindeki say y A kaydedicisindeki sayya ekle ve A kaydedicisindeki say y D adresinde sakla". Bylece birletirme-dilde bu biimdeki ifadeler istenilen grevi ba arrlar. Birle tirici program, insanlarca yorumlanabilen birle tirme-dilindeki ifadeleri makine dilinde bunlara kar lk gelen ikili-kodlu ifadeler evirir. Her ayrntmn ynergede verilmesi zorunlu oldu undan, birle tirme-dilinde programlama yapmak ok can s kcdr. Bu nedenle yksek-dzeyli diller gelitirilmitir. Bu dildeki tek ifadeler makine-dili ynergesiniu byk gruplarna evrilebilir. Bu durumda, evirici programa toplayc ad verilir, nk gerekte, bilgisayar olduka genel ynergeleri izleyerek kendi program n toplar. ok kullanlan ve Fortran denilen program dili, program ifadeleri olarak dzenlenmi cebirsel gsterimler ve formller kullan r. rnein, izelge 12-2 nin nc stunundaki bilinen cebirsel ifadeler, merkez stundaki makine dili ynergelerine eviren Fortran. dilidir. A k olarak, Fortran dilinde program yapmak hem birle tirme-dili ve hem de makine dilindekinden ok daha

422

SAYISAL LMELER

basittir. Bununla birlikte, o u kez bu biimde toplanan bir makine dili programmm bilgisayar hafzasna sdrlmas ve program ilemek iin gerekli toplam zaman elveri siz olur. Bu durum bir toplay cda kanlmaz nedenlerden tr byledir. Bylece, Fortran ve yksek dzeyli diller geni lde kullanlmasna ra men herhangi bir bilgisayar n maksimum yeteneklerini anlamak iin birletirme-dili gereklidir.

KAYNAKLAR
Thomas C.Bartee: "Digital Computer Fundamentals", 2d ed., McGraw-Hill Book Company, New York, 1966. G.G.Bell and A.Newell: "Computer Structures: "Reading and Examples", McGraw-Hill Book Company, New York, 1971. Sam P.Perone and David O.Jones: "Digital Computers in. Scientific Instrumentation", McGraw-Hill Book Company, New York, 1973.

ALITIRMALAR 12-1. ekil 12-4 deki saysal voltmetre iin blok-izim biiminde uygun bir
kontrol devresi izin. Kontrolu her okuma yap ldktan sonra, hemen yeni bir lme devrii balatacak biimde dzenleyin.

12-2. Ahtrma 12-1 deki saysal voltmetrenin giri iaretinin 0,5 V d.a. ile
birlikte 2 s periyodlu ve tepeden tepeye 0,5 V genlikli testere di li dalgabiimi olduunu varsaym. Giri iareti 0,5 V olduu zaman voltmetre lme devrine balarsa, gsterilen ilk be okumay izimle belirtin. Cev : 0,67, 0,89, 0,52, 0,68, 0,92 V.

12-3. ekil 12-5 deki ikili-e ilimli integral alc A-S dntrcs saniyede
on tane drt-basamakl okuma vermektedir. Osilatrn frekans nedir? Giri ve referans gerilimlerinin e it oldu unu varsaym. Cev : 200 kHz. integral alc A-S dntrcnn sfr-detektr olan kar latrcsmda gerekli en kk kazanc bulun.

12-4. Ah trma 12-3 deki

Cev : 10 4

12-5. Gerilimden frekansa dnm yapan A-S dntrcs de denilen,

ek. 12-22, karlatrcmn integrali al nm giri iareti ve referans puls reteci gerilimi aras ndaki eitlii her duyuunda integral alc kondansatr boaltmaktadr. 10,5 ve 1 V luk giri iaretleri iin k frekanslar nedir? Cev : 104 Hz, 5 x 103 Hz, 103 Hz.

TEMEL ELEKTRONIK

423

0,01gF

1(
Giri 104 0---NAM

Sayial frekans tilverino

10 V

Danma

gerilimi

!Atm dretecil

ekil 12-22. Gerilimden-frekansa A-S dnii trilcsii.

12-6. ekil 12-6 da ardk-yaklaklkla A-S dntriielisnde giri iareti 8,08 V ise darlanan deneme says ne olur. Her karlatrma 10-4 s alrsa her durumda dnm ba armak iin ne kadar sre geti ini bulun. Cev : 10, 9; 1,2 X 10-3 s, 1,2 X 10-3 s. 12-7. kili-merclivenli S-A dntreninin devre zmlenmesini kullanarak ondahk numaralarm KO szckl giri iaretlerinin izelge 12-1 e benzeyen analog k iaretlerinin ve onlu saylarm bir izelgesini geli tirin.
Cev : 1,0001,1 /24; 2,0011,2 /24; v.b.

12-8. ekil 12-10 daki kullanl S-A dntrcsnde, 0010,0100,0110 ve 1000 giri szeklerine karlk gelen analog k iaretleri nedir?
Cev : 0,15; 0,30; 0,45; 0,60 V.

12-9. izelge 12-3 de verilen katsaylar kullanarak, Denk. (12-4) e uyan saysal szgecin frekans-tepki belirtgenini hesaplay n. Bunu girie farkl frekanslarda sins dalgalar' vererek yap n. Tam bir periyod iin 100 Hz I& h zda
izelge 12-3. Ah tra 12-9 iin saysal szge katsaydar (8 = 10-2s)
ai =a s =

0,0008 as = 0,0025 as = as -= + 0,0094 = a; = 0,0350 as = as = + 0,1890

424

SAYISAL ELEKTRONIK

her giri i arotini rnekleyin ve Denk.(12-4) kullanarak k iaretlerini hesaplaym. Her frekansta k iaretinin kare ortalamas karekkn (kok) bulmak iin bu deerleri kullamn. 0,1 den 50 Hz'e kadarki frekans aral urda frekans tepki belirtgenini izin. 10 Hz lik frekansta k i aretinin giri iaretine oran nedir? Cev : 0,1

12-10. Altrma 12-9 u, giri iaretinin tepeden tepeye de eri 2-V ve 1-Hz lik bir kare dalga olmas durumu iin tekrar edin. k dalgabiiminden yararlanarak bu szgecin ad nn ne olduunu syleyin.
Cev : Trev alan szge.

EK-E

Vakum Umball Devreler

Transistrn bulunu undan nceki elektronik devrelerin temeli elektron vakum lambasna dayanmaktaych. Lamba kurgusundaki deiikliklerle, ok duyarl detektrlerden ok-yksek-gl ykselticilere kadar uygulama alanlar saland. ok az bir gle i lemesi ve ok kk boyuta sahip olmas nedeniyle,

elektronik devrelerdeki vakum lambalar yerine transistrlerin kullamlmasna ra men vakum lambalar kullanmann yararl olduu uygulamalar da pek oktur.

426

VAKUM LAMBALI DEVRELER

VAKUM DIYODU Isinin Sebep Olduu Elektron Yay lmas Vakum diyodu, Sek. El-1 de izildi i gibi, havas boaltlm , genellikle camdan yaplan kapal bir yerde metal bir anot ile evrilmi scak bir katottan oluur. Olduka yksek scakhktaki katot taraf ndan elektronlar yaylr ve pozitif anot tarafndan bu elektronlar ekilir. Katottan anoda hareket eden elektronlar bir akm olutururlar; katoda gre anot pozitif oldu u zaman bu durum oluur. Katoda gre anot negatif ise elektronlar anot taraf ndan itilirler ve toplam akm sfr olur. Anotla katot aras boalthr ve bylece elektronlar gaz moleklleri ile arp madan elektrotlar aras nda hareket edebilirler.

ekil E1-1 Vakum diyodun kabaca izimi.

Vakum diyodlardaki katotlar ok e itli biimlerde olabilirler. Is tc tarafndan yeter lde enerji verilen herhangi bir iletkendeki serbest elektronlar katdan dar kaabilirler. Baz maddeler, bu anlamda ba kalarna gre olduka uygundur, bununla birlikte, zellikle yksek s cakla dayanabilen btn maddelerden elektrordarm kamas ok kolaydr. rne in, tungsten yararl bir katot maddesidir, nk olduka yksek s caklklara kadar mekanik dayankhln korur. Bir tungsten katot teli zerindeki ince bir thorium tabakas elektron yaynlanmasn artrr ve yaklak 1900 K scaklnda uygun bir akn elde edilir. Bu ekildeki katot, bir akkor lamban n telinin stlmasnda olduu gibi, dorudan do ruya bir elektrik akm ile stilr. Bu katodun yksek-gerilim uygulamalar iin vakum diyodlar iinde kullanlmas daha uygundur. Bu ekildeki bir vakum diyodu iin uygun gsterim ek.El-2a da gsterilmektedir.

TEMEL ELEKTRONIK

427

(a)

(b)

ekil El-2. (a) Do rudan stmal katot (b) dolayl stmali eklindeki vakum diyodlar iin devre gsterimleri.

Baryum ile stronsyum oksitlerinin kar m ile kaplanm ii bo silindir biimindeki bir metalden olu an ada-katotlar bu gne dek geli tirilen en iyi elektron yaynlayesdr. Bol sayda elektron yaynlanmas 1000 K dolayndaki scaklklarda elde edilir Bu s caklk, tungsten iin gerekli olan gten daha azdr. Genel olarak oksitli katotlar ek.El-1 deki gibi metal kovan iine yerletirilen ayr bir stcx ile dolayl olarak sthr. Bu, stc akm katot balantsmdan elektriksel olarak ayrr. Bu elektronik devrelerdeki nemli bir stnlktr. Bir a.a. asitler ak m, asitler akm frekansmda, katottaki istenmeyen scaklk deimelerini gznne olmaks zn kullanlabilir. Oksitli katotlar vakum lmbalarnun o unda kullanlr. Istc, dorultucunun do rudan' doruya etkin bir paras olmad iin uygun devre gsteriminde ek. El-2b genellikle gsterilmez. Child Yasas Katoda gre anot negatif olduu zaman elektron akm sfr olur ve ters yndeki belirtgen, ideal bir diyodunki gibidir. Normal yndeki belirtgen anot pozitif gerilimde oldu u zaman, anotla katot aras ndaki bolukta elektronlarm hareketi ile belirlenir. o u kez, katottan yaylan elektronlar ok fazladr, bylece, elektronlarm yknn neden oldu u elektrik alan anot gerilimi ile oluan anotla katot aras ndaki elektrik alann olduka deitirir. Bu artlar altnda gerek akm Child yasas ile verilir, Ib = A V b 3 12 (El-1) burada Vb anotla katot arasndaki gerilim, A ise lambann geometrisini iine alan bir sabittir. Denklem (E1-1) e gre ak m, uygulanan gerilimin 3 /2 inci kuvvetiyle artar; bu ise vakum diyodun do rusal olmadn gsterir. Akm, anotla katot arasndaki araha ve katodun alanna da baldr. Bylece, anotla katodun geometrik biimini de itirerek, farkl akm-gerilim belirtgenleri elde etmek mmkndr. Kullan lan diyodun belirtgenlerinden iki rnek ek.El-3 de verilmektedir. 5U4 tipi diyod orta gte bir do rultucudur; 1V2 tipi diyod ise yksek-gerilim ve alak-ak m veren g kaynaklar iin dnlmtr. Anot ile katot aral a, gerilim periyodunun ters yndeki kesiminde katot ile anot aras nda bo alma ihtimalini azaltmak iin 1V2 tipinde olduka

428

VAKUM I ANIBAL! DEVRELER

byktr. Sonu olarak, 1V2 de do ru yndeki ak n , 5U4 tipinden daha kktr. 5U4 tipi, alak gerilimlerde kullanmak iin yap lm tr, bu nedenle katot ile anot aras ndaki aralk daha kktr. Bundan tr ayn doru yn geriliminde 5U4 den geen do ru yn ak m daha byktr.

50

160 V V b'

150

200

ekil E1-3. Tipik iki vaktim diyodunun deneysel olarak elde edilen do ru yndeki belirtgenleri farkl geometrik yap nedeni ile olduka farkl dr.

Herhangi bir pratik vakum diyodunda ters yn ak m , cam yaltkanlar zerindeki ak mlar ve benzer ba ka etkenler nedeniyle tamamen s f r de ildir. Tipik ters yn direnci 10 MQ basama ndadr. Doru yn direnci uygun al ma gerilimindc 100 S-2 basama nda olabilece i iin ters yn direncinin do ru yn direnciue oran veya dorultn a oran, olduka yksektir. Katot ile anot aras ndaki i elektrot s as , bir vakum diyodunun yararl olduu maksimum frekans snrlar. Katot ve anodun s asal reaktans etkin olarak elektron akmuna paraleldir ve yksek frekanslarda ters yn direncini k sa devre yapma e '6"-ilitu indedir. VAKUM TUPLERI Bir vakum diyodundaki ak n, anotla katot aras na zgara denilen nc bir elektrot konularak kontrol edilir. Izgara gerilimindeki de iiklikler anot geriliminden ba ms z olarak anot ak m n de i tirir. Bu yntem elektrotlu vakum tbn kullan l bir ykselte yapar. Izgara Havas bo altlun elektrotlu bir lmbadaki zgara genellikle ek.E1-4a da izildi i gibi, katodu saran helis biimindeki bir telden olu ur. Izgara gerilimi her zaman negatif ise elektronlar itilirlcr ve zgara ak m nemsiz

TEMEL ELEKTRONIK

429

olur. Bu, anot akmn kontrol etmek iin zgara devresinde harcanan gcn ok kk oldu u anlamndadr. Izgaran n yzeyinin minimuma drlmesi istemi; bylece anoda, giderken yol zerinde durdurulan elektronlarm say s nemsiz olur. te yandan, teller ok aralkl konursa anot akmna kontrol etmede zgara yetenei de azalr. Kullanlan elektrotlu lambalar, bu birbirini tutmayan ihtiyalar aras nda yararl bir uzlama salayacak biimde yaplr. Vakum tplerindeki anot, eskiden yap lan tplerdeki biiminden tr genel olarak, levha adn alr. elektrotlu lamba bir uygun devre gsterimi ek.E1-46 de belirtilmiti'.

Katot Izgara Levl a

ta)

.(b)

ekil E1- 4 (a) LU elektrodl vakum lambas (b) devre gsterimi.

Izgara gerilimi, anot ve katot aras nda vakum diyoduna kar lk gelen elektrik alan ekillerini de itirir. Izgara, katoda ok yak n olduu iin, zgara gerilimi anot ak mn kontrol eden geriliminden daha ok etkindir. Bylece, Child yasas n kullanarak, tpteki ak n ,

Ib = A GiV, -{-- Vb) 3 / 2

(El-2)

biiminde yazlabilir, burada A, tp geometrisine ba l bir sabit, V, zgara gerilimi, Vb, levha (anot) gerilirni ve a. de ykseltme katsay s denilen bir sabittir. Ykseltme katsay s , levha geriliminden daha ok zgara gerilimine etki yapar. Bu denklem, kullan lan elektrotlu lambalar /1 deneysel akn -gerilim belirtgenleri ilo uyumaktadr. Ilk ilkelerden A nn bulunmas gtr, bununla birlikte st, tam olarak bl iki de ildir. Bu nedenle, kullan lan tplerin belirtgenlerini do ru bir matematik gsterimden daha ok grafikle gstermek daha kullan l dr. Denklem (El-2) deki V, nin etkisi, zgara gerilimi negatif oldu u iin, Vb levha gerilimine kar dr. Ykseltme katsay s iin bir ifade, zgara gerilimi ile

130

VAKUM LMBALI DEVRELER

katot zerinde uyar lan elektrik yk ; levha gerilimi ile olu an yke kar ve bu iki yk e it olursa birbirlerini yok edece i d nlerek elde edilir Son ifadeden (El-3) C g k V ( Cpk Vb = 0 yaz lr, burada, Cg k, zgara ile katot aras ndaki sadr. Ykseltme katsay sn zersek,

Vb
77

Cgk
Cpic

(E1-4)

t, c

elde edilir. Denklem (E1-4) e gre, zgara katoda ok yak nsa, zgara-katot s as artaca iin, ykseltme katsays artar. Levha ok uzakta ve zgara ile katottan perdelendi inden, p. her zaman birden byktr. Gerekten, ykseltme katsays 10 dan 100 e kadar olan -elektrotlu lmbalar ticari olarak bulunabilir. elektrotlu bir lmban n akn-gerilim belirtgenlerini gstermek iin pek ok grafik yoldan en yararl s , zgara geriliminin sabit de erleri iin anot ak mn', anot geriliminin bir fonksiyonu olarak izmektir. Pek ok zgara gerilimi iin elde edilen e riler, tpn levha belirtgenleri adm alr. Tp yaplar tarafndan salanan, anot belirtgenlerinin tipik bir dizisi ek.E1 5 de gsterilmektedir. Her e rinin, bir vakum diyodmun ak m-gerilim e risine berzedi ine dikkat ediniz. Bundan ba ka, verilen bir anot-gerilimindeki akl n, zgara-geriliminin negatif de eri artarken azal r. Anodun akm-gerilim zgara-gerilimdeki her negatif art iin biimlerinde ok az bir de iiklikle sa -tarafa kayarlar. Deneysel e rilerle Denk.(E1-2) nin kar latrlmas, grafik yerlerin kullan lmasnn niin gerekli olduunu gsterir; Child yasas anot bclirtgenlerinin genel davran n gstermesine uygun nitel sonular vermesi iin yeterince do ru de ildir. ekil E1-5 e gre anot ak m asl nda olduka byk negatif zgara gerilinderinde s fr olur. Lambay bu kesilim artna koymak iin gerekli negatif zgara gerilimi anot gerilimine ba ldr. Gerekte tpiin iletkenli i kesildii zaman a k bir devre olur. Izgara pozitif bir gerilimde oldu u zaman bykce bir zgara ak mnn olaca aktr. Izgara do ru ynde kutuplama gerilimi uygulanan bir diyodun anodudur ve negatif gerilimde oldu u durumdan ok daha az diren gsterir. Pek ok devrelerde bu etki zgaran n pozitif olmasn nler. Bylece zgara geriliminin s fr de erinde tp maksimum iletkenlik durumunda oldu u iin doyma noktas nda olduu sylenir. Doyum noktas ile kesilim noktas aras ndaki blge normal zgara-gerilimi blgesidir.
Genel olarak, yakum tpn levha devresi tiu p ve b, zgara devresi iin g ve c altgsterimlerinin kullanlmas kabul edilmitir, Benzer biimde k da katot i in kullanlr.

TEMEL ELEKTRONIK

431

30L

6SN7

Izgara gerilimi 0 V

100

200

Levha gerilimi, V ekil EI-5. 6SN7 tipindeki elektrotlu lambann levha belirtgenleri. Izgara geliliminin sfr deeri iin eri. Child yasas ile yakla k olarak uyumaktadr.

Be Elektrotlu Lamba (Pentot)

elektrotlu bir yolum lmbas ndaki zgara ile levha aras ndaki sa, tp yksek frekansta bir ykselte olarak kullan ld zaman gerekten glkler ortaya karr. Izgara-levha c as zerinden zgara devresinde olu an a.a. levha iareti devrenin normal almasn kartmr. Bu gl yenmek iin zgara ile levha aras ndaki arah a baka bir zgara konur. Bu perdeleme zgaras, zgara-levha s asm 1000 veya daha fazla bir kat kadar azaltan etkili elektriksel bir ekrandr. Perdeleme zgaras, katoda gre pozitif gerilimdedir ve katottan levhaya olan elektron ak mn devam ettirir. Halis biimindeki zgara sarnnlar, kontrol zgaras iin yapldndan ok daha aktr ve bylece perde akm levha akmm.dan daha kk olur.
kisi zgara olmak zere drt-elektrotlu tpler tetrot adm alr ve bunlar zel-amalar dnda bugn. kullanlmarnaktadr. Bunun nedeni, levhaya arpan elektronlarm oradan ba ka elektronlar da skmesidir. Bu elektronlar zellikle, perde gerilimi anot geriliminin ani de erinden daha byk olduu zaman perde taraf ndan ekilebilirler. Bu, alak anot gerilimlerinde levha belirtgenleri zerine pek ok dzensizlikler olu turur. Bu etkiyi ortadan kaldrmak iin perde ile anot aras na bir bastnc zgara konur. Bastm! zgara

VAKUM I 2+MBAIJI DEVRELER

katot gerilimind.e tatllar ve levhadan sklerek perdeye saran btn elektronlar etkin biimde Binler. Bastrc zgara helisinin aral perde zgarasndakinden daha byktr. Bylece bast rc zgara katottan levhaya geen elektronlarm dzenini bozmaz. -zgarah bir tpe pentot denir nk toplam be elektrodu vardr. Pentot iin uygun bir devre gsterimi. ek.El-6 da verilmi tir. Normal alma durumunda perde ve bast rc zgaralar sabit bir d.a. geriliminde tutulan Bast rc ve perde zgaralar! perde grevi yapt mdan pentotlarda
Levl a

Bast m:1
zgara Denetim zgara Perde rzgarest

Katot

ekil El 6. Be -elektrodlu lamba (pentot) iin devre gsterimi.

katot yak nndaki elektrik alan n anot gerilimin etkisi pratik olarak s frdr. Bu anot-geriliminin anot ak mn' ok az veya hi de itirmemesi demektir. Anot akm anot geriliminden a a yukar bamsz olduu iin anot belirtgenleri, gerilim eksenine paralel do rulara ok yakndr. Kontrol zgaralanum bu etkisi, -elektrotlu lambadaki (triyot) ile ayn dr. Bastrc katoda ba l bir pentodun verilen bir pozitif-perde gerilimi iin sekin anot belirtgenleri ek.E1-7 de izilmitir. Yukarda belirtildi i

6AU6
1 0[

lzgara gerilinn, V s o

1 ,0

2:5
100 200
300

Levha gerilimi, V ekil E1-7. 6AU6 tipindeki pentodun levha belirtgenleri.

TEMEL ELEKTRONIK

133

zere, anot ak n nun anot geriliminde a olduka ba msz olduuna dikkat ediniz ; Bununla birlikte aslnda levha belirtgenleri sabit perde gerilimin.e de bald r. Daha yksek perde gerilimleri ek.El-7 deki e riler biiminde ok az bir de iiklikle yksek akm deerine do ru kaydm. Uygulamada perde geriliminin iki veya zel de eri iin pentot belirtgenleri belirlenir. Perde gerilimi, pek ok devrelerde anot geriliminden kk tutulur ve perde ak m, anot akmnn 0,2 ile 0,4 kadar olur. Yukar da akland zere genellikle bast rc zgara katoda ba lanr, pek ok tplerde b r ba lant iten yaplr. Genellikle pentotlarm ok yksek ykseltme katsarlar olduundan ykseltici devrelerde kulland rlar. Kk zgara-anot sasmn nemli olduu yksek-frekans ykseltelerinde -elektrotlu lambalar kullan lr. Levhagerilim de iimleri fazla bozulma olu turmakszn levha kaynak gerilimi kadar olabilir yleyse yksek gte al mas .da mmkndr. ok Izgaral Tpler zel devre uygulamalar iin yararl olacak biimde pek ok ba ka vakum tpleri de gelitirilmi tir. Deien tmseklikte helis biimli kontrol zgaras olan bir pentodun ykseltme katsay s zgara ngerilimine nemli lde baldr. nk elektronlar, arah ok kk olan zgara blgesinde en iyi biimde kontrol edilirler. Negatif zgara ngeriliminin olduka byk de erlerinde elektron akm kesilir. Bundan tr tp -iin ykseltme katsays, zgara telleri olduka aralkl olan bir vakum tbnnkine kar lk gelir. Daha kk negatif ngerilimde ykseltme katsay s byk olur. Bu deiken ykseltme katsayllt ( tz) tpler kendili inden ayarlanaa ses-kontrolu devrelerinde kullanlr. Bu devrelerde tplerin ykseltmeleri, uygulanan d.a. zgara gerilimi ile kontrol edilerek kendiliinden ayarlamr. Gerilim, deiken giri iaretine ramen k i aretini sabit tutarak ayarlamr. Bu tplere uzaktan-kesilen tp ad da verilir, nk levha ak mn' kk bir de ere drmek iin ok byk bir negatif zgara gerilimi gereklidir. Birden daha ok elektrotlu tpler, o u kez iki farkl tpn birlikte kullanld devrelerde tek bir zarf iine almabilirler. Bunun bir rne i, tam dalga dorultucu devrelerinde kullanlan ikili vakum diyodudur. Kullan lan baka tpler ikili triyot ve ikili diyod-triyotlardr. Pek ok baka birletirmeler mmkndr ve byle tpler yap lmaktadr. ikili bir triyodun gsterimi ek. El-8a da grlmektedir. Bu gsterim ayn zamanda pek ok elektrotlara tpn taban inelerinin balantlarn da gstermek iin genel olarak uygulanan yntemi de aklamaktadr. Taban ineleri, alt ynden bak ld zaman, saat gstergeleri ynnde numaralan r; bu uzlama, gerek bir devrede tp yuvas incelendii zaman, e itli elektrotlarm belirlenmesini kolayla trr.

131

VAKI) M I, M BA LI DEVRELER

Iz ;ara says ten daha fazla olan vakum tpleri zel amalar iin yap lmtr. Buna bir rnek Sek.E1-8 de gsterilen be tzgaralt dntrcdr. Bu tpn, g i , g3 gibi iki kontrol zgaras vardr ve bunlar birbirlerinden iki
h

Perde
g2, g4

Denetim zgaras

Denetim

zgaras g,

(a)

(b)

ekil El 8. (e) 12AX7 ikili triyodunun taban izimi, (b) 6BE6 be -zgarah dntiirchnn taban izimi,

perdeleme zgaras , g2, g4 ile ekrardannulardr. Beincisi, durdurucu zgara olan g5 tir. Bu tp frekans - dn trc devrelerinde kullan lr ve o zaman farkl frekanstaki iki i aret iki kontrol zgarasna uygulanr Tp belirtgenlerinin izgisel olmamas Bl.4 de aklanan ilk detektre benzer biimde toplam ve fark frekanslarm olu masna neden olur. Gerekten, be zgarah dntrc kendi iinde i aretlerin birini oluturmak iin de kullanlabilir, bylece yalnz giri iaretinin dardan uygulanmas na gerek duyulur.

Gl ttmm demeti oluturan 6L6 gibi baz tplerde perde- zgara telleri
kontrol zgara telle i ile birlikte sraya dizilirler. Bu, elektron demetini dzlemsel biimlere koyar ve perde-ak mun 5 veya allagelen pentotlar n altnda bir arpan kadar azalt r. Pentotta oldu u gibi, durdurucu zgaras yoktur ve katot geriliminde tutulan demet-biimlendirici levhalar elektron akmnx daha da biimlendirir. Bu zel elektrot yap s demetteki elektron yk'erinin etkin bir biimde durdurulmasna neden olur. Sonu, lovha belirtgen.'erinin Vb = 0 ekseninin daha yaknnda standard pentottan daha ok do rusaldr. Bu nedenle, gl mra demetli tp, uygun levha-gerilim blgesi yaklak olarak levhaya uygulanan gerilim kadar byk oldu u iin bir g ykselteci olarak ok yararl dr. Bundan baka byle tpler, o u kez dayankl katot vo anotlardan yap lr, bylece yksek-ak mda alma mmkn olur.

TRYOT YUKSELTEC Katot Ongerilimi Bir vakum triyodunun basit bir ykseltici olarak kullan lmasna izin veren uygun elektrot gerilimleri, levhaya gerilim veren bir lirete, V bb ve katotla

TEMEL ELEKTRONIK

435

seri olan bir diren ile sa lanr, ek.E1-9. Katot direnci zerindeki IR gerilim dmesi, katoda gre zgara zerinde negatif bir ngerilim olu turur. alma o

ekil E1-9. Katot ngerilimi kullanan bir triyot ykselteci devresi.

noktas, ek.E1-10 da grlen levha belirtgenleri zerine yk do rusunu izerek bulunur.

'Yk do rusu
30 -OV

6C4

-5
20

alma noktas ngerilim erisi

10

-20 -25 -30

100

200

300

400

500

Levha gerilimi, V ekil E1-10. 6C4 ykseltecinin al ma noktasnn bulunmas.

Ib

Vbb

RL 4 - Rk

1 RL Rk Vb

(El-5)

Tanm olarak, alma noktas yk dorusu zerinde uygun bir noktaya yerletirilmelidir. Izgara ngerilimi levha ak mma bah olduu iin her levha belirtgen e rileri zerinde I b Vc IRk noktalarna birletiren ikinci bir doru izilir. Yk do rusu ile bu e rinin kesim noktas alma noktasdr. ekil El-9 daki katot ngerilim direnci Rk ya paralel ba l olan Ck sas, levhadaki a.a. akmnn katot direncinde neden oldu u a.a. iaretlerinin zgara devresinde gzkmesini nler.

436

VAKUM L 'A MBALT DEVRELER

Bir pentodun levhasma verilen gerilimden, perde geriliminin tretilmesi daha yararldr. Bu, levhaya verilen gerilim zerine konulan direnlerden oluan bir gerilim blcs ile ba arlabilir. Bununla birlikte, Sek.E1-11 de grld zere seri bal basit bir diren daha uygundur. R, in deeri, verilen perde ak m ile levhamn beslenme geriliminde istenilen perde gerilimini verecek biimde seilir. R, nin sekin de erleri 0,05 ile 1,0 M O., aras ndadr. Perde direncine C, s ae paralel olarak ba lanr. Bylece bu kondansatr i aret gerilimleri nedeniyle olu an deiikliklerden ba msz olarak perde gerilimini sabit tutar.

6SF7

R
0,5 MQ

C*,, 10 p F

Rk

1,3 k(.1

o
ekil E1-11. Pratik bir pentot ykselteci devresi.

Katot ngerilimli pentotlarn alma noktasnn belirlenmesi triyotlarda olduundan daha karktr, nk ngerilim levha ak m kadar perde ak mma da baldr. Genel olarak perde ak mn levha akmnn sabit bir kesri olduunu varsayarak, alma noktasnn bulunmasn triyotlarda oldu u gibi yapmak yeterlidir. Seilen bu kesrin do ru de eri, ele alnan tpn cinsine baldr ve bu tpiin perde-ak m belirtgenlerinden bulunabilir. Pentotlar n ou iin alma noktasnda toplam katot ak m yaklak olarak 1,3 Ib dir. Genellikle bu yakla k deer, pentodun durgun al ma artmis yeterince doru olarak belirlenmesiai mmkn k lmaktadr. Pek ok durumlarda al ma noktasnn bulunmas iin aadaki "Kes ve dene" yntemine ba vurmak daha kolay bir yoldur. Yk do rusu zerinde ve rastgele bir zgara-ngerilimi ve levha ak mna karlk gelen bir nokta seilir. Sonra perde akm Vc ve Vb nin bu deerleri iin perde belirtgenlerinden bulunur. Daha sonra (/b 1 8) Rk arp m, seilen 17, deeri ile karlatrlr. E er bu iki de er eit ise seilen de er dorudur; de ilse istenilen do ru de er elde edilinceye kadar bu olay tekrarlan r. Bu yntemle ngerilimlemenin ekonomik yarar bir gerilim kayna mdan zgara, levha ve perde gerilimlerinin sa lanmasdr. stelik bu ngerilim yntemi sabit bir ngerilimin yaptndan daha ok kararl durgun al ma

TEMEL ELEKTRONIK

437

artn olutui'ur. rne in, tpn yalan.masuun sonucu olarak levha ak mnn arttn varsayalm. Bu durum negatif zgara ngerilimini art raca iin levha akmn azaltma e ilimi gsterir. Bylece al ma noktasndaki net de iim, sabit ngerilimle besleme durumundan daha az olacakt r. Ayn durum perde gefilimi iin de geerlidir. Kk iaret Deikenleri levha belirtgenleriGenellikle vakum tpne uygulanan i aretlerin nin kapsad tm gerilim blgesi ile kar latnldnda ok kktrler. Bu nedenle kk i aretler iin olduka do ru olan Child yasas n bir yaklakhkla kullanarak tp belirtgenlerini gstermek mmkndr. Bylece al ma noktas grafik yolla bulunduktan sonra a.a. i aretlerinin alma noktas evresindeki kk yer de itirmeleri triyodu do rusal bir aygt varsayarak incelenir. Bu yakla m aadaki biimde aklanabilir. Child yasas na gre levha gerilimindeki bir deiikliin levha akmnda neden olduu deiiklik

3 = 2 A (ti- Ve + Vb)I AVb

Qibb AV

A 2 /3 /b133 AVb

(EI-6)

dir; burada Denk.(E1-2) kullan lmtr.

oran , levha direnci deni-

len edeer bir direncin tersi olarak adland rlabilir ve bu diren, 1

rp

Aib AVb

(El-7)

olur. Izgara gerilimindeki bir de iiklikle levha akm da deitiinden,

/Vb

3A 2

gVe + Vb /2 ci,6 Ve =-

3 p. 2

A 2 /3 1b1 /3 Alc

(E1-13)

yazhr. Burada

Aib
A Ve

oranna karlkh-iletkenlik ad verilir ve A/b Ve

gri =

(E1-9)

olur. Levha akmndaki toplam deiiklik, (El-7) ve (El-9) denklemlerinden,

p/

rp

Avb + gm A Ve

(E1-10)

biiminde yazhr. rp ile gm arasndaki yararl bir bant, anot akmmdaki toplam deiimin sfr olmasndan yararlanarak elde edilir, bu durumda Denk. (El-10)

438

VAKUM LMBALI DEVRELER

1 rp

Km

Vc

gmr2,
Vb

AVb

v,

(E1-1 )

olur.

A V,

oran ykseltme katsays olarak tammlamr. Eksi i areti,

daha nce tart ld zere zgara gerilimi artt zaman anot geriliminin azalaca n belirtmektedir. Bylece, Denk .(E1-11) r2,gm (E1-12) biiminde yazhr. Bu ba mt , iki deiken belli ise nc de ikenin bulunmasmda kullanlr. Denklem (E1-10)a gre, al ma noktas evresinde levha ak mnda izgara ve anot gerilimlerindeki de iikliklerin neden oldu u kk de iiklikler, al ma noktas iin uygun kk-i aret de ikenleri , rp ve g m nin deerleri bilinirse bulunabilir. Anot direnci, anot belirtgeninin al ma noktasnda eiminin tersidir ve g m ise aktarm belirtgcninin alma noktas ndaki eimidir, bylece tpn akm-gerilim belirtgenlerinden nicel de erler elde edilebilir. e itli triyotlarn kk-iaret de ikenlerinin sekin de erleri izelge E1-1 de verilmektedir.
izelge Triyodun kiiiik-i aret deghkenleri

Tipi 6C4 6CW4 6SL7 12AT7 12AU7 12AX7 7895

IL 20 68 70 55 17 100 74

r ,10a S)
P

gm,10-3raho 3,1 12,5 1,6 10 2,2 1,6 10,9

6,3 5,4 44 5,5 7,7 62 7,3

Kk-iaret dc ikenlerinin byuklkleri al ma noktasna baldr. Bu nedenle, genellikle Iz, r2, ve gm yi d.a. gerilimleri ve tp belirtgenleriyle belirlenen noktada grafik metodla de erlendirmek gereklidir. lk yaklaklkla ykseltme katsay s , alma noktas ndan bamszdr. nk bu katsay Denk.(El-4) e gre yaln z elektrotlar aras ndaki salarm oranna ba ldr. Anot direnci, (E1-7) ve (El-6) ya gre, a.aot ak mna ba ldr, yani
rp = 3-- A-2/3I b 1 /3

(E1-13)

dir. Benzer biimde (El-8) ve (El-9) u kullanarak kar lkl iletkenlik iin 3

grn

A2/3 til b /3

(El-14)

TEMEL ELEKTRONIK

439

yazdr (El-13) ve (E1-14) e gre, anot ak m artarken anot direnci yava ca azalr fakat kar lkl iletkenlik artar. Child yasas , triyodun davranm n nicel bir belirlemesi olmadndan Denk.(E1-13) ve (E1-14) n tp ak m ile kk-iaret de ikenlerinin deiimini tam olarak gstermesi beklenemez. Bununla birlikte kullan l bir triyod iin deneysel veriler, ek.(E1-12), nicel sonularla olduka iyi uyu mak-

Ykseltme ka tsays

0 20

Levha akl n , rnA

ekil Et-12. Levha akmuna gre triyodun kk-i aret deikenlerinin

tadr. Anot akm arttnda gm nin arttna rp nin azaldna ve anot ak mn n kk deerleri dnda ykseltme katsay smm sabit oldu una dikkat

ediniz. ekil E1-12 ye gre, farkl alma noktalar seerek kk-i aret deikenlerinde nemli de imeler elde etmek mmkndr. Triyod Edeer Devresi Bir triyodun kk-i aret de ikenleri, iaret gerilimleri ve ak mlarnn durgun d.a. de erleri ile kar latrldnda kk olduu srece herhangi bir devredeki tpn almasn hesaplamak iin kullanhr. Denklem (E1-10)a gre anot akm nn a.a. bileeni, a.a. zgara gerilimi ile a.a. anot geriliminin bir fonksiyonudur yani,

ip =--

gm tg

rp

vp

(E1-15)

olur. Bundan sonra s rayla, g ve p alt-indisleri zgara ve anot gerilimlerinin (ve akmlarnn) a.a. bile enlerini gsterecektir. Bunlara ek olarak, toplam

440

VAKUM LAMBALI DEVRELER

elektrot akm ve geriliminin uygun al ma noktasnda bir d.a. bileenini de ierdii aklda tutulmaldr. Denklem (El-12) i kullanarak ve denk.(EI-15)i r p ktan sonra, a.a. anot gerilimi, ilearpt
Vg = gVg 1- iprp

(E1-16)

ile verilir. Denklem (El-16), rp direnci ile seri ba l gvg retecinin seri olarak bir araya geldi i biiminde yorumlanabilir. Basit bir triyot ykselteeinin e deer devresi, ek.El-13 teki gibi, triyot yerine bir retele seri ba l bir diren koyarak elde edilir. Giri devresi ile k devresi arasnda do rudan elektriksel balant yoktur. Bu, yakla k hi g harcamadan anot ak mnn denetlenmesinde azgaranm siipap grevi yapt n aklamaktadr. rete nndeki eksi iaretinin, zgara gerilimi ile anot gerilimi aras ndaki 180 lik faz fark n gsterdiine dikkat ediniz

k (b) ekil E1-13, (a) Triyod ykselteci ve. (b) onun a.a. e deer devresi.

Ykseltecin. k gerilimi, e deer devreden hemen bulunur.

ipRL =

t.tvg rp v + RL

t.tvg
L .
rp iRL

(E1-17)

ykseltecin kazanc ise,

a

vo

vi

1 + rp IRL

(El-18)

TEMEL ELEKTRONIK

441

dir. Denklem (E1-18) e gre, devrenin maksimum kazanc triyodun ykseltme katsaysna eittir. Bu de ere yk direnci anot direncinden ok byk olduu zaman eri ilir. Pratik bir ykseltete, yk direncinin triyodun anot direncinden daha byk yaplmas her zaman iste mez. Byk bir yk direnci nemli bir g kayb oluturur ve tpn elveri li bir alma noktasna konmasnda byk bir anot gerilimini, Vbb, gerekli klar. Pek ok tpn ykseltme katsay s , alak yk direnlerinde bile uygun kazan verecek biimde yeterince byktr. Anot devresinde bir transformatr kullan lmas da mmkndr. Bir transformatrn impedans-uyu ma zellikleri, nc blmde a kland zere ikinci devredeki sarmlardan byk bir a.a. impedans yanstr. Bu durumda d.a. direnci olduka kk olabilen birinci sar mlarm direncine kar lk gelir. Transformatrlerin pahal oluu ve frekans blgesinin snrl oluu onlarn yalnzca ok zel uygulamalarda kullan lmasna neden olmaktad r. Bu devredeki Rg zgara direncinin bykl yalnzca zgara akmnn neden olduu gerilim dmesi ile smrldr. Rg e zerinde buna kar lk gelen IR gerilim dmesi zgara ngerilimini, zgara-ngerilim reteci V e, nin uygulad deerden farkl yapabilir. Izgara akm normal olarak denetlenmeyen nitelik olduu ve ayn tipteki tpler aras nda bile nemli olarak de itii iin, bu istenmeyen bir durumdur. 0,5 ten 10 MS2 a kadar olan zgara direnleri pek ok triyotlar iin uygundur. Bu de erler zgara direncinin giri gerilim kaynan ykleme etkisini pek ok uygulamalarda tamamen nemsiz k lar. Kullanlan kk-iaret de ikenleri uygun seilmek art ile pentotlar da triyotlardaki gibi e deer devre ile gsterilebilirler. Bu de ikenler alma noktas na baldr ve bylece zgara ngerilimine ve anot gerilimin ek olarak perde ve durdurucu gerilimleri ile de de iirler. Pentotlarm sabitakm zellikleri olduu iin, genellikle Thevenin devre gsteriminden daha ok Norton gsteriminin kullanlmas daha yararldr. Denklem (1-56) a gre, e deer akm reteci, Thevenin edeer gerilim retecinin e deer i direnle blnmesi ile elde edilen oranla verilir.
Iyi =

rg

gmv g

(El-19)

ekil E1-11 bir pentot ykselte kat ek.El-14 de gsterilen e de er devre ile belirlenir k gerilimi basit olarak sabit-ak m kayna ile levha ve yk direnlerinin paralel e deeri arp larak elde edilir, v o = gm vi ve kazan ise rPRL
RL

(E1-20)

442

VAKUM Li tvlBALE DEVRELER

k ekil E1 -14. Pentot ykselteeinin escle er devresi.

-

vo vi

gm 1

RL RL /rp

(E1-21)

olur. Pek ok durumlarda anot direnci yk direncinden ok byk oldu undan Denk.(E1-21) yakla k olarak a =gm RL (El-22)

biiminde yazlr. 0,1 dar byk olan anot yk direnleri uygun de ildir, nk anot akmn neden olduu ardk d.a. dmesi ok byk bir anot gerilim kayna n gerekli klar. Bununla birlikte, tek katl bir pentot ykselteci ile 1000 den byk bir ykseltme elde edilebilir

mn

D Z N

A (alrernatif ak n), 37 edeer devre, 169 etkin deer, 39 frekans, 38 KOK deeri, 39 ohm yasas, 74 periyod, 3a voltmetre, 120 La. devre zmlenmesi, 73 impendans, 74 kompleks elenik, 76 ohm yasas, 74 paralel rezonans, 80 seri rezonans, 77 AET'Iii voltmetre, 174 Adres, 416 Akn kazanc, 140 Aktar= belirtgeni, 153 Aktif cihazlar, 128 Alam eklemli transitr, 146 Alak-frekans geiren szgen, 52 Alak-frekans kazanc 210 Alfa-kesilim frekans, 203 Dedektr, 122 Alc atomlar, 132 Alkali batarya, 8 Ampere, 2 Ampernetre, 27 Ana-gdml, 373 Analog cihazlar, 327 Analog bilgisayarlar, 262 Analog'dan saysala dnm, 403 Anot, 426 Ardk-yaklaklkla dntrc, 405 A-S (Analog'dan Saysala) dnm, 403, 405 Ayrma, 206 Batarya: alkali ,8

cvah, 8 nikel kadmumlu pil, 8 Bilgi kaydediciler, 371 Belirtgin impedans, 344 rastgele giri , 396 Birletirici dil, 421 Boole cebiri, 361 Boxcar integral al c, 412

C
Calomel elektrot, 321 Child yasas, 427

alma Noktas, 165 apraz ba lantl VED, 371 eyrek dalga, boyu hatt , 348 nlama, 58 ok titre ken: ki-durumlu, 291 kararsz, 288 tek-durumlu, 297 zc mantk, 387

D
D.a. iftlenimi, 224 Balgabiimi zraleyici, 329 Dalgalanma arpan, 107, 109 Dalga klavuzu, 348 d'Arsonval metre, 26 De Morgan teoremi, 361 Denetim devreleri, 307 Denetimli do rultucu, 114 Devre elemanlar , 4 Dinamik kaymak kaydedici, 394 Dinamik ters-evirici, 395 Diren: birletirilmi, 5

444 dei ken, 5 ince zar, 5 telli, 4 Diyod devreleri, 99 Diyod pompa, 299 Do al yar iletke, 132 Dorultucu, 100 Dorultucu e itli i, 135 Do ruluk izelgesi: DE IL, 358 d arlayan- VEYA, 361 ezamanl olmayan, 359 geitli VED, 372 iki-durumlu VED, 372 negatif mantk, VED, 364 toplama, 355 VE, 356 VEYA, 357 Yedi paral ondalk gsterim, 388 Dolaml kaydedici, 380 Dolu erit, 129 Diim noktas , 14 Dntrc, 315 mekanik, 315 sah, 317 Dynod, 324 E Eilme, 222 Eklem diyod, 101 Elektrik akm, 2 Elektrometre, 322, 333 Elktromotor kuvvet, 6 Elektron bo luklar, 132 Ezamanl olmayan devre, 378 F Faz fark , 69 Faz kayma!' titre ken, 267 Fortran dili, 421 Fotosel, 322 Foto-o altc, 324 Fonrier serisi, 60 Frekans leri, 401 G Gecikme hatt, 347 Gecikme zaman , 346 Gerilim blc, 10

D Z N

Gerlim d mesi, 10 Gerilim dzenleyici, 112, 307 seri, 307 t, 309

Gerilim fark , 2 Gerilim katlay c, 107 Girdap ak mlar, 45 Giri sresi, 396 Gsterimler: I kl, 386 yedi-paral , 385 G arpam, 41 Gdml, 312, 373 Gne reteci, 326 Grlt, 335 akm, 337 arpam, 339 edeeri, 339 1 / f, 337 ssal, 335 Johnson 336 Nygist, 336 pir pr, 338

11
Haf za devreleri, 390 Halkal saya, 381 Hartley osilatr, 272

Ik yaynlayan diyod (IYD), 386 lkl gsterimler, 382 Ismim dektektr, 327 Izgara, 428 bastrc, 432 denetim, 432 perde, 432 KO sayac, 378 letim hatlar, 342 letim sabiti, 344 letkenlik, 3 letkenlik eridi, 130 Ilgi fonksiyonu, 413 ki durumlu devreler, 375 Ikili eim integrali, 404 Ikili merdiven devresi, 408 Ikili saylar, 354

DIZIN
lmek, 15 mpedans dntrcs, 260 ndktans, 44 ntegre eden devre, 256 ntegre devre, 157 Iaret izleyicileri, 411 ivme leri, 320 J Joule yasas, 3 K Kare dalga, 63 Karlatm!, 261 Katklama, 133 Katot, 426 Kaydediciler, 379 dolaunh, 380 halkah, 381 Kaymal, 380 Kaynak izleyici, 172 Kesilim frekans, 352 Kupe, 118 Kska, 115 Kirehhoff kurah, 13 Kondansatrl mikrofon, 317 Kpr devreleri, 84 Kpr dorultucu, 106 Kuru pil, 6 Kk iaret deikenleri, 168, 437 L Lissajous ekilleri 70 M Magnetik kafa, 331 Magnetik kaydedici, 330 Makina dili, 421 Maksimum g hiperbolii, 208 Maksimum g iletimi, 26 Mantk devresi, 364 Mantk geidi, 355 DEIL, 358 Darlayan, VEYA 360 DSTM, 366 DTM, TTM, YM, 365, 369 Paralel toplama, 376 Seri toplama, 370 Tam toplayc, 370 toplama, 369 VE, 357 VEYA, 358 VEYAD, 359 yar toplayc, 369 Melez parametreler, 181 Merdiven biimli dalga, 300 Miller etkisi, 203 Miller tarama, 305 Meyil, 301 N Negatif diren, 138, 279 Negatif geribesleme, 236 Negatif mantk, 364 Norton edeer devresi, 24 Ntrletirme, 218
O

445

Ohm, 3 Ohm yasas , 3 Ohmmetre, 30 Orta erit kazanc, 200 Ortak tabanl, 188 Ortak toplayed, 189 Ortak yaycl, 184 Osilatrler: Colpitts, 273 durulmah, 283 faz kaymah, 267 Hartley, 272 Kristalli, 274 LC'li, 271 negatif direnli, 279 tnel diyodlu, 282 Uyar:ah, 273 Wien kprlii, 269 Osiloskop, 65, 377 ngerilim devreleri, 177 ngerilimleme do rusu, 167 rnekleme osiloskobu, 328 zdiren, 2 P Paralel devre, 11 Pentot, 431 Perdeleme, 340 PH-leri, 321 pn-eklemi, 101 Pozitif geribesleme, 243, 267 Program, 415 Program dili. 419

446 Q-arpan, 83 R Reaktans, 41 Reosta, 6 Sazszhk: alc, 132 verici, 132 Saysal aygtlar, 401 Saysal bilgisayar, 415 Saysal ileyici, 409 Saysal mantk, 354 Saysal szge, 410 S-A merdiven devreleri, 407 Schmitt tetikleyici, 295 DSD (denetimli Silisyum do rultucu), 143 Seri devre, 9 Snml harmonik titre ken, 262 Snml sabrm, 59 Szde toprak, 245 Szge: etkin, 259 L-biimli, 110 RC-, 49 EL-, 47 7z-biimli, 111

D Z N YGAET, 153 Triyod, 434 Tnel diyod, 136 Trev alan devre, 256 U Uyancl titre ken, 273

ti
tiret eler : Puls, 302 dalga biimi, 299 miller tarama, 301 testere di i, 283 V Vakum diyodu, 426 Vakum tp, 428 VE geidi, 356 Verici safszlk, 132 Volt, 2 Voltmetre, 27 saysal, 403

Weston pili, 12 Wheatston kprs, 17 Wien kprs, 77 Y

ebeke, 12 ok, 49 T T-edeer devresi, 180 T-kpr, 90 Tayc : ounluk, 133 aznlk, 133 Tepe yapma, 205 Termistr bolometre, 325 Tlfevenin e de er devresi, 22 Toplama geidi, 369 Topraklama, 340 Transformatr, 92 Transistr: AET, 150 eklem, 139 MOYAET, 153 tek eklemli, 145 Yalnz hafza okuyan, 390 Yan g frekans, 49 Yan-iletken, 129 Yasak enerji aral, 130 Yayla izleyici, 189 Yedi paral gsterimler, 385 Ynerge, 417 Yk do rusu, 164 Yksek frekans geiren szge, 51 Yksek frekans kazanc , 202 Ykselte: puls, 220 akordu, 216 B-snf 211 C-snf, 273 d.a., 233 Darlington, 193 do rudan iftlenim, 223 fark, 189 g, 207 i-kenedi, 233

DiZN ilemsel, 245 it-ek, 210 logaritmik, 256 katlama, 199 kesici, 22S pentod, 442 tamamlayc simetri, 192 triyod, 440 Ykseltme sresi, 220 Ykseltme katsay s, 42, 429 Ykseltme eridi, 204

447

Zaman arah leri, 401 Zaman sabiti, 53 Zener diyod, 113 Zorlanma leri, 317 silisyumlu, 318